Noli Me Tangere by José Rizal

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.
The Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Noli Me Tangere Author: Jose Rizal Translator: Pascual H. Poblete Release Date: December 30, 2006 [EBook #20228] Language: Tagalog Character set encoding: ISO-8859-1 *** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NOLI ME TANGERE ***
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks to the following for their help in making this project possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released in commemoration of Dr. Jos Rizals 110th Death Anniversary on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)
NOLI ME TANGERE
HUAG ACONG SALANG̃IN NINO MAN
-1-
-2-
-3-
Dr. J. RIZAL NOLI ME TANGERE Novelang wicang Castila na tinagalog NI PASCUAL H. POBLETE Kilalang manunulat at Tagapatnubay ng̃ mg̃a unang Pamahayagang Tagalog. An? Di bag cay macallabas sa inyong mang̃a dulaan ang isang Csar? Tang na bag lamang macallabas doon ang isang Aquiles, ang isang Orestes, Andrmaca? Aba! Cung ganyan namang ual na tayong namamasdan cung di ang mg̃a nang̃ang̃atungculan sa bayan, mg̃a pari, mg̃a alfrez at mg̃a secretario, ang mg̃a hsar, comandante at mg̃a alguacil. Datapowat sabihin mo, an ang dakilang bagay na magagaw nang mg̃a alibughang ito? Pang-gagaling̃an bag ang ganitng mg̃a tcas ng̃ mg̃a di caraniwang gaw? Schiller. Ang anino ni Shakespeare.
Was? Es drfte kein Csar auf euren Bhnen sich zeigen?Kein Achill, kein Orest, keine Andromacha mehr?
Nichts! Man sieht bei uns nur Pfarrer, Commerzienrthe,Fhndriche, Secretrs oder Husarenmajors.
Aber, ich bitte dich, Freund, was kann denn dieser MisereGroes begegnen, was kann Groes denn durch sie geschehn?
MAYNILA Limbagan ni M. Fernandez PAZ, 447, Sta. Cruz. Ang sabing Noli me Tangere ay wikang latin. Mg̃a wika sa Evangelio ni San Lcas. Ang cahulugn sa wikang tagalog ay Huwag acong salang̃in nino man. Tinatawag din namng Noli me Tangere ang masamang bukol na nacamamatay na Cancer cung pamagatn ng̃ mg̃a pants na mangagamot.
-4-
Sa hang̃ad na ang mg̃a librong NOLI ME TANGERE at FILIBUSTERISMO, na kinatha ng̃ Dr. Jose Rizal ay maunwa at mlasapang magaling ng̃ catagalugan, ang mg̃a dooy sinasabing nagpapakilala ng̃ tunay nating calayaan at ng̃ dapat nating gawiin, at nacapagpapalab, namn ng̃ ning̃as ng̃ ating puso sa pag-ibig sa kinamulatang lupa, minatapat cong ipalimbag ang isinawikang tagalog na mg̃a librong yaon, sa dahilang sa bilang na sampng millong (sampong libong libo) filipino, humiguit cumulang, ay walang dalawampong libo ang tunay na nacatatalos ng̃ wicang castila na guinamit sa mg̃a kinathang yan. Cung pakinabang̃an ng̃ aking mg̃a calahi itong wags cong adhica, walang cahulilip na towa ang aking tatamuhin, sa pagcat cahit babahagyay nacapaglicod ac sa Inang-Bayan. Maynila, unang araw ng̃ Junio ng̃ taong isang libo siyam na raan at siyam. Saturnina Rizal ni Hidalgo, NENENG RIZAL.
NOLI ME TANGERE
Catha sa wicang castila ni Dr. Jos Rizal at isinatagalog ni Pascual H. Poblete
TALAAN NG NILALAMAN
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. ISANG PAGCACAPISAN. CRISOSTOMO IBARRA ANG HAPUNAN HEREJE AT FILIBUSTERO ISANG BITUIN SA GABING MADILIM CAPITANG TIAGO MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA" MANGA ALAALA MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO ANG BAYAN ANG MANG̃A MACAPANGYARIHAN ANG LAHAT NANG MANGA SANTO MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS ANG ULOL NA SI TASIO ANG FILOSOFO
-5-
15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58.
ANG MGA SACRISTAN SI SISA BASILIO MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA ANG PULONG SA TRIBUNAL CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA MANGA ILAW AT MGA DILIM ANG PANGIGISDA SA GUBAT SA BAHAY NG FILOSOFO ANG "VISPERA" NG "FIESTA." SA PAGTATAKIPSILIM. MANG̃A SULAT ANG UMAGA. SA SIMBAHAN. ANG SERMON. ANG "CABRIA". LAYANG-CAISIPAN. ANG PAGCAIN. MGA SALISALITAAN. ANG UNANG DILIM ANG GOBERNADOR GENERAL ANG PROCESION. SI DONA CONSOLACION. ANG CATUWIRAT ANG LACAS. DALAWANG PANAUHIN. ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAA. MGA PANUCALA. PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA. ANG MGA PINAG-UUSIG. SABUNGAN. ANG DALAWANG GUINOONG BABAE. ANG HINDI MAGCURO ANG TINGIG NG MGA PINAG-UUSIG. ANG MAG-ANAK NINA ELIAS. MGA PAGBABAGO. ANG SULAT NG̃ MG̃A PATAY AT ANG MG̃A ANINO. IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA. QUIDQUID LATET, ADPAREBIT, NIL INULTUM REMANEBIT. ANG CAPAHAMACAN. ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA. VAE VICTIS! ANG SIMUMPA.
-6-
59. 60. 61. 62. 63.
ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG MGA PAG-AARI. MAG-AASAWA SI MARIA CLARA. ANG PANGHUHULI SA DAGATAN. PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO. ANG GABING SINUSUNDAN NG̃ PASCO NG̃ PAGNG̃ANG̃ANAC.
PANGWACAS NA BAHAGUI.
MGA LARAWAN
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. .....Ang Doctor De Espadaa at ang canyang guinoong asawa ang "Doctora" Doa Victorina.... Binat, mag-ng̃at p cay! Mag-aral cay sa inyng am!anng teniente sa cany. Lagu bang isinasip mo ac? Hind mo ba ac linimot?... ....Mananatili ang ating capangyarihan hanggang sa capangyarihang iyay nananalig...... Ah! at an ang guinaw mo sa bangcay pagcatapos?ang ipinagpatuloy na pagtanng ng̃ maselang. Inan mo ang aking amani Ibarra sa fraile. Dooy wal sino mang nagsasabi sa aking acoy magnanacaw!ang idinuctng ni Crispn;hind itutulot ng̃ nanay! Cung maalaman niyang acoy pinapal.... At cayng nacacakita ng̃ casam-an, ant hind ninyo pinag-isip na bigyang cagamutan? Nasir ang isip ni Sisa! Higut ang calungcutan ng̃ canyang hinibc-hibc cay sa capanglaw-panglawang nririnig na mg̃a dang cung gabng ng̃itng̃it ng̃ dilm at umaatung̃al ang lacs ng̃ uns! Hind p ba maglalagay namn cay ng̃ inyong "paletada" guinoong Ibarra?anang cura.
10.
SA AKING TINUBUANG LUPA[1]

Ntatal sa "historia"[2] ng̃ mg̃a pagdaralit ng̃ sangcataohan ang isng "cncer"[3] na lubhng npacasam, na bahagy na lmang msalang ay humhapdit napupucaw na roon ang lubhng makikirt na sakt. Gayn din naman, cailn mang inibig cong icw ay tawguin sa guitn ng̃ mg̃a bgong "civilizacin"[4], sa hang̃ad co cung minsang caulayawin co ang sa iyoy pag-aalaala, at cung minsan namay ng̃ isumag co icw sa mg̃a ibng lupan, sa tow nay napakikita sa akin ang iyong larawang rog na may tagly ng̃ gayn ding cncer sa pamamayan. Palibhasay nais co ang iyong cagaling̃ang siyng cagaling̃an co rin namn, at sa aking paghanap ng̃ lalong mabuting paraang sa iyoy paggamt, ggawin co sa iyo ang guingaw ng̃ mg̃a tao sa na sa canilang mg̃a may sakt: canilng itintanghal ang mg̃a may sakt na iyan sa mg̃a baitang ng̃ sambahan, at ng̃ bawat manggaling sa pagtawag sa Dios ay sa canily ihatol ang isng cagamutan. At sa ganitng adhicay pagsisicapan cong siping walng an mang pacundang̃an ang iyong tunay na calagayan, tatalicwasn co ang isng bahagui ng̃ cumot na nacattakip sa sakt, na an pat sa pagsy sa catotohanan ay ihhandog co ang laht, samp ng̃ pagmamahl sa sariling dang̃l, sa pagct palibhasay anc moy tagly co rin namn ang iyong mg̃a caculang̃n at mg̃a carupucn ng̃ ps.
-7-
Ang Cumatha. Europa, 1886. Phin 5
NOLI ME TANGERE I.
ISANG PAGCACAPISAN.
ag-anyaya ng̃ pagpapacain nang isng hapunan, ng̃ magttapos ang Octubre, si Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala ng̃ bayan sa pamagt na Capitang Tiago, anyayang bag man niyn lamang hapong iyn canyang inihayg, laban sa dati niyang caugalan, gayn may siyang dahil na ng̃ laht ng̃ mg̃a usap-usapan sa Binundc, sa ibat ibang mg̃a nayon at hanggang sa loob ng̃ Maynl. Ng̃ panahng yaoy lumalagay si Capitang Tiagong isng lalaking siyang lalong maguilas, at talastas ng̃ ang canyang bahay at ang canyang kinamulatang bayan ay hind nagssara ng̃ pint canino man, liban na lamang sa mg̃a calacal sa an mang isip na bago pang̃ahs. Cawang̃is ng̃ kislp ng̃ lintc ang cadalan ng̃ pagcalaganap ng̃ balt sa daigdigan ng̃ mg̃a dp, mg̃a lang̃aw mg̃a "colado"[5], na kinapal ng̃ Dios sa canyang walng hanggang cabaitan, at canyang pinararami ng̃ boong pag-irog sa Maynl. Nang̃agsihanap ang ib nang "betn" sa canilng zapatos, mg̃a botn at corbata naman ang ib, ng̃unit silng laht ay nang̃ag iisip cung paano cay ang mabuting paraang bating lalong walng cakimang gagawin sa may bahay, upang papaniwalin ang macacakitang silay malalaon ng̃ caibigan, cung magcataoy huming̃ pang tawad na hind nacadalng maaga. Guinaw ang anyaya sa paghapong it sa isng bahay sa daang Anloague, at yamang hind namin natatandan ang canyang bilang (nmero), aming ssayPhin 6sayin ang canyang any upang makilala ng̃ayn, sacalit hind pa iguiniguib ng̃ mg̃a lindl. Hind cam naniniwalang ipinaguib ang bahay na iyon ng̃ may-ar, sa pagcat sa ganitong gaway ang namamahalay ang Dios ang Naturaleza[6], na tumanggap din sa ating Gobierno ng̃ pakikipagcayar upang gawn ang maraming bagay.Ang bahay na iyoy may calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa mg̃a lupang it; natatay sa pampang ng̃ ilog na sang̃ ng̃ ilog Pasig, na cung tawaguin ng̃ ibay "ra" (ilat) ng̃ Binundc, at gumganap, na gaya rin ng̃ laht ng̃ ilog sa Maynl, ng̃ maraming capacan-ang pagcapaliguan, agusn ng̃ dum, labahan, pinang̃ing̃isdan, daanan ng̃ bangcang nagddala ng̃ sarisaring bagay, at cung magcabihir pay cucunn ng̃ tubig na inumn, cung minamagalng ng̃ tagaiguib na insc[7]. Dapat halatang sa lubhng kinakailang̃ang gamit na it ng̃ nayong ang dami ng̃ calacal at tong nagpaparoot paritoy nacatutulig, sa layong halos may sanglibong metroy bahagy na lamang nagcaroon ng̃ isang tuly na cahoy, na sa anim na boway sir ang cabilng panig at ang
-8-
cabil namay hind maraanan sa nlalabi ng̃ taon, na ano pat ang mg̃a cabayo, cung panahng tag-init, canilang sinasamantala ang gayong hind nagbabagong any, upang mul rooy lumucs sa tubig, na ikinagugulat ng̃ nalilibang na tong may camatayang sa loob ng̃ coche ay nacacatulog nagdidilidili ng̃ mg̃a paglag ng̃ panahn. May cababan ang bahay na sinasabi namin, at hind totoong magaling ang pagcacany; cung hind napagmasdang mabuti ng̃ "arquitectong"[8] namatnugot sa paggaw ang bagay na itoy cagagawn ng̃ mg̃a lindl at mg̃a bagy, sino may walang macapagsasabi ng̃ tucoy. Isng malapad na hagdanang may cacapitng culay verde, at nalalatagan ng̃ alfombra sa mumunting panig ang Phin 7siyang daanan mul sa silong macapasoc ng̃ pintuang nalalatagan ng̃ "azulejos"[9] hanggang sa cabahayn, na ang linalacaray napapag-itanan ng̃ mg̃a maceta[10] at lagaan ng̃ mg̃a bulaclac na nacalagay sa "pedestal"[11] na lozang gaw sa China, na may sarisaring culay at may mg̃a dibujong hind mapaglirip. Yamang walang bantay-pint alilang huming̃ magtanong ng̃ "billete" sulat na anyaya, tayoy pumanhic, oh icaw na bumabasa sa akin, catoto caaway! sacalit naaakit icaw ng̃ tugtog ng̃ orquesta, ng̃ ilaw ng̃ macahulugng "clin-clan" ng̃ mg̃a pinggat cubiertos[12] at ibig mong mapanood cung paano ang mg̃a pigung doon sa Perla ng̃ Casilang̃anan. Cung sa aking caibign lamang at sa aking sariling caguinhawahan, hind cat ppagalin sa pagsasaysay ng̃ calagayan ng̃ bahay; ng̃unit lubhng mahalag ito, palibhasay ang caraniwan sa mg̃a may camatayang gaya natin ay tulad sa pawican: hinahalagahan at hinihirang tayo alinsunod sa ating talucab tinatahanang bahay; dahil ditot sa iba pang mg̃a any ng̃ asal, cawang̃is ng̃a ng̃ mg̃a pawican ang mg̃a may camatayan sa Filipinas.Cung pumanhic tayoy agad nating marrating ang isng malowang na tahanang cung tawaguin dooy "caida"[13], ayawn cung bakit, na ng̃ gabing itoy guinagamit na "comedor"[14] at tuloy saln ng̃ orquesta. Sa guitnay may isng mahabang mesa, na nahihiyasan ng̃ marami at mahahalagang pamuti, na tila mandin cumikindat sa "colado," taglay ang catamistamisang mg̃a pang̃ac, at nagbabal sa matatacuting binibini, sa walang malay na dalaga, ng̃ dalawang nacaiinip na oras sa casamahn ng̃ mg̃a hind cakilala, na ang pananalitat mg̃a pakikikiusap ay ang caraniway totoong cacaiba. Nammucod ng̃ di ano lamang sa mg̃a ganitong handang sa mundoy nauucol, ang sumasapader na mg̃a cuadrong tungcol sa religin, gaya bag ng̃ "Ang Purgatorio," "Ang Infierno," "Ang hulng Paghuhucom," "Ang pagcamaty ng̃ banal," "Ang pagcamaty ng̃ macasalanan," at sa duyoy naliliguid nang Phin 8isng maring̃al at magandag "marco" na anyong "Renacimiento"[15] na gaw ni Arvalo, ang isng mabuting ayos at malapad na "lienzo" na dooy napapanood ang dalawang matandang babae. Ganit ang saysay ng̃ dooy titic: "Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje, na sinasamba sa Antipolo, sa ilalim ng̃ anyong babaeng magpapalimos, dinadalaw sa canyang pagcacasakt ang banal at bantog na si Capitana Ins"[16]. Tunay mang ang pagcacapintay hind nagpapakilala ng̃ "arte" at cabutihang lumikh, datapowat nagsasaysay naman ng̃ caraniwang mamalas: ang babaeng may sakt ay tila na bangcay na nabbuloc, dahil sa culay dilaw at azul ng̃ canyang mukh; ang mg̃a vasot iba pang mg̃a casangcapan, iyang maraming mg̃a natitipong bagay bagay sa mahabang pagcacasakt ay dooy lubhang mabuti ang pagcacasip, na ano pat napapanood pat ng̃ linlaman. Sa panonood ng̃ mg̃a calagayang iyong umaakit sa pagcacagana sa pagcain at nagudyoc ng̃ ucol sa paglasp ng̃ masasarp na bagay bagay, marahil acalain ng̃ ilng may masamng isipan ang may-ar ng̃ bahay, na napagkikilalang magalng ang calooban ng̃ halos laht ng̃ mg̃a magsisiup sa mesa, at ng̃ huwag namng mhalatang totoo ang canyang panucal, nagsabit sa quzame ng̃ maririkt na lmparang gaw sa China, mg̃a jaulang walng ibon, mg̃a bolang cristal na may azogueng may culay pul, verde at
-9-
azul, mg̃a halamang pangbting lant na, mg̃a tuyng isdng botete na hinipat ng̃ bumintg, at iba pa, at ang laht ng̃ itoy nacculong sa may dacong log ng̃ maiinam na mg̃a arcong cahoy, na ang anyoy alang̃ang huguis europeot alang̃ang huguis insc, at may ntatanaw namng isng "azoteang"[17] may mg̃a balag at mg̃a "glorietang"[18] bahagy na naliliwanagan ng̃ mg̃a maliliit na farol na papel na may sarisaring culay. Nasasalas ang mang̃agsisicain, sa guitn ng̃ lubhng malalakng mg̃a salamn at na ng̃agnningning na mg̃a araa[19]: at doon sa ibabaw ng̃ isng tarimang[20] pino[21] Phin 9ay may isng mainam na "piano de cola"[22], na ang halagay camalcmalc, at lal ng̃ mahalag ng̃ gabng it, sa pagcat sino may walang tumtugtog. Dooy may isng larawang "al leo"[23] ng̃ isng lalaking makisig, nacafrac, unt, matuwd, timbng na tulad sa bastng may borlas na tagly sa mg̃a matitigs na daliring pusps ng̃ mg̃a sinsng: wariy sinasabi ng̃ larawan: Ehem! masdn niny cung gaano carami ang suot co at acoy hind tumatawa! Magagand ang mg̃a casangcapan, baga man marahil ay hind maguinhawahang gamitin at nacasasam pa sa catawan: hind ng̃ ang icaiilag sa sakt ng̃ canyng mg̃a inaanyayahan ang naiisip ng̃ may-ar, cung d ang sariling pagmamarikt.Tunay at cakilakilabot na bagay ang pag-iilagun, datapowat cay namy umup sa mg̃a sillng gawng Europa, at hind palaguing macactagp cay ng̃ ganyn!it marahil ang sinasabi niya sa canil. Halos pun ng̃ tao ang salas: hiwaly ang mg̃a lalaki sa mg̃a babae, tulad sa mg̃a sambahang catlico at sa mg̃a sinagoga[24]. Ang mg̃a babae ay ilng mg̃a dalagang ang ibay filipina at ang ibay espaola: binbucsan nila ang bibg upang piguilin ang isng hicb; ng̃unit pagdacay tintacpan nil ng̃ canilng mg̃a abanico; bahagy na nang̃agbubulung̃an ng̃ ilng mg̃a pananalit; an mang pag-uusap na ipinagssumalang pasimuln, pagdacay naluluoy sa ilng putl-putl na sbi; catulad niyng mg̃a ing̃ay na nriring̃ig cung gab sa isng bahay, mg̃a ing̃ay na gaw ng̃ mg̃a dag at ng̃ mg̃a butik. Bac cay naman ang mg̃a larawan ng̃ mg̃a ibat ibang mg̃a "Nuestra Seora"[25] na nagsabit sa mg̃a pader ang siyang ninilit sa mg̃a dalagang iyong huwag umimc at magpacahinhng lubs, ditoy talagang natatang̃ ang mg̃a babae? Ang tang̃ing sumasalubong sa pagdatng ng̃ mg̃a guinoong babae ay isng babaeng matandang pinsan ni capitn Tiago, mukhang mabait at hind magaPhin 10ling magwicang castil. Ang pinacaubod ng̃ canyng pagpapakitang loob at pakikipagcapuwa taoy wal cung ang d mag-alay sa mg̃a espaola ng̃ tabaco at hits, at magpahalc ng̃ canyang camy sa mg̃a filipina, na ano pat walang pinag-ibhn sa mg̃a fraile. Sa cawacasay nayamot ang abng matandang babae, cayat sinamantala niya ang paglagapc ng̃ isang pinggang nabasag upang lumabs na dalidal at nagbububulong: Jesus! Hintay cay, mg̃a indigno[26]! At hind na mulng sumipt.
- 10 -
Tungcol sa mg̃a lalakiy nang̃agcacaing̃ay ng̃ caunt. Umaaticabong nang̃agsasalitaan ang ilng mg̃a cadete[27]; ng̃unit mahihin ang voces, sa isa sa mg̃a sloc at manacanacang tinitingnan nila at itinuturo ng̃ dalir ang ilng mg̃a taong na sa salas, at silasilay nang̃agtatawanang ga inililihim ng̃ hindi naman; ang bilang capalit namay ang dalawang extrangero[28] na capow nacaput ng̃ pananamit, nang̃acatalicod camy at d umimic ay nang̃agpaparoot paritong malalak ang hacbang sa magcabicabilang dulo ng̃ salas, tulad sa guingaw ng̃ mg̃a naglalacbay-dagat sa "cubierta"[29] ng̃ isng sasacyn. Ang masayat mahalagng salitay na sa isang pulutng na ang bumubuoy dalawang fraile, dalawang paisano[30] at isng militar na canilang naliliguid ang isng maliit na mesang kinalalagyan ng̃ mg̃a botella ng̃ alac at mg̃a biscocho ingls[31]. Ang militar ay isang matandang teniente, matangcd, mabalasic ang pagmumukh, na ano pat anakiy isang Duque de Alba[32] na napag-iwan sa escalaPhin 11fn[33] ng̃ Guardia Civil[34]. Bahagy na siya nagssalita, datapuwat matigs at maicl ang pananalit.Ang is sa mg̃a frailey isang dominicong bata pa, magand, malinis at maningning, na tulad sa canyang salamn sa matang nacacabit sa tangcy na guint, maaga ang pagca ugaling matand: siya ang cura sa Binundc at ng̃ mg̃a nacaraang taoy naguing catedrtico[35] sa San Juan de Letran[36]. Siyay balitang "dialctico"[37], caya ng̃at ng̃ mg̃a panahong iyng nang̃ang̃ahas pa ang mg̃a anac ni Guzmang[38] makipagsumag sa paligsahan ng̃ catalasan ng̃ sip sa mg̃a "seglar"[39], hind macuhang malit siya mahuli cailan man ng̃ magalng na "argumentador"[40] na si B. de Luna[41]; itinutulad siya ng̃ mg̃a "distingo"[42] ni Fr. Sibyla sa mng̃ing̃isdang ibig humuli ng̃ igat sa pamamag-itan ng̃ sl. Hind nagsaslit ang dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang mg̃a pananalit. Baligtd ang is namng fraile, na franciscano, totoong masalit at lal ng̃ manam magcucumps. Bag man sumusung̃aw na ang mg̃a uban sa canyang balbs, wariy nananatili ang lcas ng̃ canyang malusg na pang̃ang̃atawn. Ang mukh niyang magand ang tabas, ang canyang mg̃a pagting̃ing nacallaguim, Phin 12ang canyng malalapad na mg̃a pang̃ at batbot na pang̃ang̃atawan ay nagbibigay any sa canyng isng patricio romanong[43] nagbalt cay, at cahit hind sinasadyay inyng mgugunit yaong tatlong monjeng[44] sinasabi ni Heine[45] sa canyng "Dioses en el destierro"[46], na nagdaraang namamangc pagcahating gabi sa isang dagatan doon sa Tyrol,[47] cung "equinoccio"[48] ng̃ Septiembre, at sa tuwing dumaraay inillagay ng̃ abang mmamangca ang isng salapng plac, malamg na cawang̃is ng̃ "hielo," na siyang sa canyay pumupuspos ng̃ panglulum. Datapuwat si Fray Dmasoy hind mahiwagang gaya nil; siyay masay, at cung pabug-al bug-al ang canyng voces sa pananalit, tulad sa isang taong cailan may hindi naaalang-alang, palibhasay ipinallagay na banal at wal ng̃ ggaling pa sa canyng sinasabi, kinacatcat ang saclp ng̃ gayng ugal ng̃ canyng twang masay at bucs, at hangang sa napipilitan cang sa canyay ipatawad ang pagpapakita ng̃ mg̃a paang walng calcetn at mg̃a bintng mabalahbo, na icakikita ng̃ maraming pagcabuhay ng̃ isng Mendicta sa mg̃a feria sa Kiap. Ang isa sa mg̃a paisanoy isang taong malingguit, maitm ang balbs at walng kinatatng̃ cung d ang ilng, na sa calakhy masasabing hind cany; ang is, namay isang binatang culay guint ang buhc, na tila bagong datng dito sa Filipinas: it ang masilacbng pinakikipagmatuwiranan ng̃ franciscano.
- 11 -
Makikita rin ninyang sabi ng̃ franciscanopagca p cayy ntirang ilng bowan dito, cayy maniniwl sa aking sinasabi: ib ang mamahala ng̃ bayan ng̃ Madrid at ib, ang mtira sa Filipinas! Ng̃unit.... Ac, sa halimbwang patuloy na pananalit ni Fr. Dmaso, na lalong itinaas ang voces at ng̃ d na macaimc ang canyang causapacoy mayroon na riPhin 13tong dalawampo at tatlong tang saguing at "morisqueta"[49], macapagsasabi aco ng̃ mapapaniwalan tungcl sa bagay na iyan. Howg cayng tumutol sa akin ng̃ alinsunod sa mg̃a carunung̃an at sa mabubuting pananalit, nakikilala co ang "indio"[50]. Acalain ninyong mul ng̃ acoy dumatng sa lupang itoy acoy iniucol na sa isang bayang maliit ng̃a, ng̃unit totoong dmog sa pagsasaca. Hind co pa nauunawang magalng ang wicang tagalog, gayon may kincumpisal co na ang mg̃a babae[51] at nagcacawatasan cam, at lubhng pinacabig nila aco, na ano pat ng̃ macaraan ang tatlng tan, ng̃ acoy ilipat sa ibng byang lalong malak, na walng namamahl dahil sa pagcamaty ng̃ curang "indio" roon, nang̃agsipanang̃is ang lahat ng̃ babae, pinuspos ac ng̃ mg̃a handg, inihatid nila acong may casamang msica.... Datapowat iyay nagpapakilala lamang.... Hinty cay! hintay cay! howag naman sana cayng napacaning̃as! Ang humalili sa akin ay hind totoong nagtagal na gaya co, at ng̃ siyay umals ay lal ng̃ marami ang naghatd, lalo ng̃ marami ang umiyc at lalo ng̃ mainam ang msica, gayng siyay lal ng̃ mainam maml at pinataas pa ang mg̃a "derechos ng̃ parroquia"[52], hangang sa halos nag-ibayo ang lak. Ng̃unit itutulot niny sa aking.... Hind lamang iyan, ntira aco sa bayang San Diegong dalawampong tan, may ilng bown lamang ng̃ayong aking.... iniwan (ditoy nagpakitang tila masaPhin 14m ang loob). Hind maicacait sa akin nino mang dalawampong taoy mahigut cay sa catatagn upang makilala ang isang bayan. May anim na libo ang dami ng̃ taong namamayan sa San Diego, at bawat tagarooy nakikilala co, na parang siyay aking ipinang̃anac at pinasuso: nalalaman co cung aln ang mg̃a lisyang caasalan nito, cung an ang pinang̃ang̃ailang̃an niyon, cung sino ang nang̃ing̃ibig sa bawat dalaga, cung ano anong mg̃a pagcadupilas ang nangyari sa babaeng it, cung sino ang tunay na am ng̃ batang inianac, at iba pa; palibhasay kinucumpisal co ang calahatlahatang taong-bayan; nang̃ag-iing̃at ng̃ mainam sila sa canicanilng catungculan. Magsabi cung nagsisinung̃aling aco si Santiagong siyang may ar nitong bahay; dooy marami siyang mg̃a lup at doon cam nagung magcaibigan. Ng̃ayoy makikita niny cung an ang "indio"; ng̃ acoy umals, bahagya na ac inihatid ng̃ ilang mg̃a matatandng babae at ilng "hermano" tercero[53], gayng ntira aco roong dalawampong tan! Ng̃unit hind co mapagcr cung an ang cabagayn ng̃ inyong mg̃a sinabi sa pagcacalis ng̃ "estanco ng̃ tabaco"[54]ang sagot ng̃ may mapulng buhc na causap, na canyang sinamantala ang sandaling pagcatiguil dahil sa pag-inom ng̃ franciscano ng̃ isang copita ng̃ Jerez[55].
- 12 -
Sa pangguiguilalas ng̃ d an lamang ni Fr. Dmaso ay caunt nang mabitiwan nito ang copa. Sandalng tinitigan ang binata at: Paano? paano?ang sinabi pagcatapos ng̃ boong pagtatac.Datapowat mangyayari bagang hind ninyo mapagwar iyang casng liwanag ng̃ law? Hind ba niny nakikita, anc ng̃ Dios, na ang lahat ng̃ itoy nagpapatibay na totoo, na Phin 15pawang cahaling̃n ang mg̃a pagbabagong utos na guingaw ng̃ mg̃a minstro? Ng̃ayoy ang may pulng buhc naman ang natigagal, lalong ikinunot ng̃ teniente ang canyang mg̃a kilay, iguinagalaw ang ulo ng̃ taong bulilit na parang ipinahahalat niyang binbigyan niyang catuwiran hindi si Fray Dmaso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa pagtalicd sa canilang lahat halos. Inaacal bag niny ...?ang sa cawacasay nagawang tanng ng̃ boong catimpian ng̃ bint, na tintitigan ng̃ boong pagtatac ang fraile. Na cung inaacal co? Sinasampalatayanan cong gaya ng̃ pagsampalataya sa Evangelio[56]! Napaca "indolente"[57] ang "indio"! Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalitanang binat, na idinahan ang voces at inilapt ng̃ caunt ang canyang upuan; sinabi po ninyo ang isang salit na totoong nacaakit sa aking magdilidili. Tunay ng̃a cayang catutub ng̃ mg̃a dalisay na tagarito ang pagca "indolente," nangyayari ang sinasabi ng̃ isang maglalacby na taga ibang lupain, na tintacpan natin ng̃ pagca indolenteng ito ang ating sariling pagca indolente, ang pagchuli natin sa pagsulong sa mg̃a carunung̃an at ang ating paraan ng̃ pamamahala sa lupang nasasacupan? Ang sinabi niyay ucol sa mg̃a ibang lupang sacp, na ang mg̃a nananahan dooy pawang sa lah ring iyan!... Oh! Mg̃a cainguitan! Itanong p ninyo cay guinoong Laruja na nacakiklala rin sa lupang it; itanong ninyo sa canya cung may mg̃a catulad ang camangmang̃an at ang pagca "indolente" ng̃ indio! Tunay ng̃aang sagt namn ng̃ bulilt na lalaking siyang binangguithind po cay macacakita sa alin mang panig ng̃ daigdg ng̃ hhiguit pa sa pagca indolente ng̃ indio, sa alin mang panig ng̃ daigdg! Ni iba pang lalong napacasama ng̃ asal na pinagcaratihan, ni iba pang lalong hind marunong cumilala ng̃ utang na loob! At ng̃ ibang lalong masam ang tr! Nagpasimul ang binatang mapul ang buhc ng̃ pagpapaling̃apling̃ap sa magcabicabil ng̃ boong pag-aalap-ap. Mg̃a guinooang sinabing marahantila mandin tayoy na sa bahay ng̃ Phin 16isang "indio". Ang mg̃a guinoong dalagang iyan....
- 13 -
Bah! huwag cayng napaca magugunigunihin! Hind ipinalalagay ni Santiagong siyay "indio," bucd sa rooy hind siya nahharap, at.... cahit nhaharap man siya! Iyay mg̃a cahaling̃n ng̃ mg̃a bgong dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan; magbabago cayng isipn pagca cayoy nacapagmalimt sa maraming mg̃a fiesta at "bailujan"[58], nacatulog sa mg̃a catre at nacacain ng̃ maraming "tinola". Tinatawag po ba ninyong tinola ang bung̃ang cahoy na cahawig ng̃ "loto"[59] na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa mg̃a tao? Ano bang loto ni loteria!ang sagot ni pr Dmasong nagttawa;nagsasalit cay ng̃ mg̃a cahaling̃n. Ang tinola ay ang pinaghalong inahng manoc at sac po. Buhat pa cailn dumating cay? Apat na arawang sagot ng̃ binatang ga namumuh na. Naparito ba cayong may catungculan? Hindi p; naparito ac sa aking sariling gugol upang mapagkilala co ang lupang it. Aba, napacatang̃ namang ibon!ang saysay ni Fr. Dmaso, na siyay minamasdan ng̃ boong pagtatacPumarito sa sariling gugol at sa mg̃a cahaling̃n lamang! Cacaib namng totoo! Ganyang caraming mg̃a libro ... sucat na ang magcaroon ng̃ dalawang dling noo[60].... Sa ganyay maraming sumulat ng̃ mg̃a daklang libro! Sucat na ang magcaroon ng̃ dalawang daling noo.... Sinasabi ng̃ "cagalanggalang po ninyo"[61] ("Vuestra reverencia"), pr Dmasoang biglang isinalabat ng̃ dominico na pinutol ang salitaanna cayoy nanahng dalawampong tan sa bayang San Diego at cayo umalis doon.... hind p ba kinallugdan ng̃ inyong cagalang̃an ang bayang iyon? Biglang nawal ang catowaan ni Fr. Dmaso at tumiguil ng̃ pagtataw sa tanng na itong ang anyoy totoong parang walang an man at hind sinsady. Phin 17Nagpatuloy ng̃ pananalit ang dominico ng̃ anakiy lalong nagwwalang bahl: Marahil ng̃ay nacapagpipighati ang iwan ang isng bayang kintahanang dalawampong tan at napagkikilalang tulad sa hbitong suot. Sa ganng akin lamang naman, dinaramdam cong iwan ang Camilng, gayng iilang buwan acng ntira roon ... ng̃unit yay guinaw ng̃ mg̃a pn sa icagagaling ng̃ Capisanan ... at sa icgagaling co namn. Noon lamang ng̃ gabng iyn, tila totoong natilihan si Fr. Dmaso. Di caguinsaguinsay pinacabigyanbigyan ng̃ suntc ang palung̃n ng̃ camy ng̃ canyng silln, huming̃a ng̃ malacs at nagsalit: O may Religin wala! sa macatuid bagay ang mg̃a curay may calayan wal! Napapahamac ang lupang it, na sa capahamacn!
- 14 -
At sc mulng sumuntc. Hindi!ang sagt na paang̃il at galit, at saca biglang nagpatinghig ng̃ boong lacs sa hilign ng̃ silln. Sa pagcmangh ng̃ nang̃asasalas ay nang̃agting̃inan sa pulutng na iyn: itinunghy ng̃ dominico ang canyng ulo upang tingnn niya si pri Dmaso sa ilalim ng̃ canyng salamn sa mata. Tumiguil na sandali ang dalawng extranjerong nang̃agpapasial, nang̃agting̃inan, ipinakitang saglt ang canilng mg̃a pang̃il; at pagdacay ipinagpatuloy uli ang canilng pagpaparoot parito. Masam ang loob dahilng hind niny binigyn ng̃ Reverencia (Cagalang-galang)!ang ibinulng sa taing̃a ng̃ binatang mapul ang buhc ni guinoong Laruja. An p b, ang ibig sabihin ng̃ "cagalanggalang" niny (Vuestra Reverencia)? an ang sa inyoy nangyayari?ang mg̃a tanng ng̃ dominico at ng̃ teniente, na ibat ib ang taas ng̃ voces. Cay dumarting dito ang lubhng maraming mg̃a sacun! Tinatangklik ng̃ mg̃a pinn ang mg̃a "hereje"[62] laban sa mg̃a "ministro" ng̃ Dios[63]! ang ipinagpatuloy ng̃ franciscano na ipinagtutumas ang canyng malulusog na mg̃a panuntc. An p ba ang ibig ninyng sabihin?ang mulng itinanng ng̃ abot ng̃ kilay na teniente na anyng titindig. Na cung an ang big cong sabhin?ang inulit ni Fr. Dmaso, na laPhin 18long inilacs ang voces at humarp sa teniente.Sinasabi co ang ibig cong sabihin! Ac, ang ibig cong sabihiy pagca itinatapon ng̃ cura sa canyng libing̃an ang bangcy ng̃ isng "hereje," sino man, cahi mat ang hr ay walng catuwirang makialm, at lal ng̃ walng catuwirang macapagparusa. At ng̃ayoy ang isng "generalito"[64], ang isng generalito Calamidad[65] ...! Pr, ang canyng Carilagn[66] (ang marilg bagng Gobernador General) ay Vice-Real Patrono[67],ang sigaw ng̃ teniente na nagtindg. An bang Carilagn Vice-Real Patrono[68] man!ang sagt ng̃ franciscanong nagtindg din.Cung nangyari it sa ibng panahoy kinaladcd sana siy ng̃ pabab sa hagdanan, tulad ng̃ minsay guinaw ng̃ mg̃a Capisanan ng̃ mg̃a fraile sa pusng na Gobernador Bustamante[69]. Ang mg̃a panahng iyn ang tunay na panahn ng̃ pananampalataya! Phin 19Ipinauunaw co sa iny na di co maitutulot ... Ang "Canyang Carilagn," ( ang marilg na Gobernador General) ang pinacacatawn ng̃ Canyng Macapangyarihan, ang Hr[70]. An bang hr cung Roque[71] man! Sa ganng amin ay walng ibng hr cung d ang tunay[72].... Phin 20Tiguil!ang sigw ng̃ tenienteng nagbabal at wariy mandin ay nag-uutos sa canyng mg̃a sundalo; inyng pagsisisihan ang laht ninyng sinabi bcas din ay magbbigay sabi ac sa Canyang Carilagn!...
- 15 -
Lacad na cay ng̃ayn din, lacad na cay!ang sagt ng̃ boong paglibc ni Fr. Dmaso, na lumapt sa tenienteng nacasuntc ang camy.Acal ba ninyot may suot acng hbitoy wal acng ...? Lacad na cayot ipahihram co pa sa iny ang aking coche! Naoow ang salitaan sa catawatawang any. Ang cagaling̃ang palad ay nakialam ang dominico.Mg̃a guinoo!ang sabi niyng taglay ang anyng may capangyarihan at iyng voces na nagdaraan sa ilng na totoong nababagay sa mg̃a fraile;huwag sana ninyng papagligwligawn ang mg̃a bagay, at howag namn cayng humnap ng̃ mg̃a paglapastang̃an sa walng makikita cay. Dapat nating ibucd sa mg̃a pananalit ni Fr. Dmaso ang mg̃a pananalit ng̃ tao sa mg̃a pananalit ng̃ sacerdote. Ang mg̃a pananalit ng̃ sacerdote, sa canyng pagcasacerdote, "per se"[73], ay hind macasasakt ng̃ loob canino man, sa pagcat mul sa lubs ng̃ catotohanan. Sa mg̃a pananalit ng̃ tao, ay dapat gawn ang is pa manding pagbabahagui: ang mg̃a sinasabing "ab irato"[74], ang mg̃a sinabing "exore"[75], datapuwat hind "in corde"[76], at ang sinasabing "in corde". Ang mg̃a sinasabing "in corde" lamang ang macasasakt ng̃ loob: sacalit Phin 21dating tinatagly ng̃ "in meate"[77] sa isng cadahilanan, cung nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcacinitan ng̃ salitan, cung mayroong.... Ng̃unit acoy "por accidens" at "por mi"[79] ay nalalaman co ang mg̃a cadahilanan, pri Sibyla!ang isinalabat ng̃ militar, na nakikita niyng siyay nabibilot ng̃ gayng caraming mg̃a pag tatang̃itang̃i, at nang̃ang̃anib siyng cung mapapatuloy ay siy pa ang lalbas na may casalanan.Nalalaman co ang mg̃a cadahilanan at papagtatang̃iin ng̃ "cagalang̃an p ninyo" (papagtatang̃itang̃iin p ninyo). Sa panahng wala si pri Dmaso sa San Diego ay inilibng ng̃ coadjutor[80] ang bangcy ng̃ isng tong totoong carapatdapat ...; op, totoong carapatdapat; siyay macilan cong ncapanayam, at tumloy ac sa canyng bahay. Na siyay hindi nang̃umpisl cailan man, at iyn bagy an? Ac may hindi rin nang̃ung̃umpisl, ng̃unit sabihing nagpacamaty, iyay isng casinung̃aling̃an, isng paratang. Isng tong gaya niyng may isng anc na lalaking kinabubuhusan ng̃ boong pag-irog at mg̃a pag-asa, isng tong may pananampalataya sa Dios, na nacacaalm ng̃ canyang mg̃a catungculang dapat ganapn sa pamamayan, isng tong mapagmahl sa capurihn at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyng taoy hind nagppacamatay. Itoy sinasabi co, at hind co sinasabi ang mg̃a ibng aking iniisip, at kilanlng utang na loob sa akin ng̃ "cagalang̃an" p niny. At tinalicdn ang franciscano at nagpatuloy ng̃ pananalit: Ng̃ magcgayoy ng̃ magbalic ang curang it sa bayan, pagcatapos na maalipust ang coadjutor, ang guinaway ipinahucay ang bangcy na iyn, ipinadala sa labs ng̃ libing̃an, upang iban hindi co maalaman cung saan. Sa caruwagan nang bayang San Diegoy hindi tumutol; tunay ng̃at iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasir, at na sa Europa ang canyang bugtng Phin 22na anc; ng̃unit nabalitaan ng̃ Gobernador General, at palibhasay tong may dalisay na ps, ay hining̃i ang caparusahn ... at inilipat si pri Dmaso sa lalong magaling na bayan. It ng̃ lamang ang nangyari. Ng̃ayoy gawn ng̃ "iny pong cagalang̃n" ang pagtatang̃itang̃i. At pagca sabi nity lumay sa pulutng na iyn.
- 16 -
Dinramdam cong hind co sinsadyay nbanguit co ang isng bagay na totoong mapang̃anib ani pr Sibylang may pighat.Datapuwat cung sa cawacasay nakinabang naman cay sa pagpapalt-bayan.... An bang pakikinabang̃in! At ang nawwal sa mg̃a paglipat ... at ang mg̃a papel ... at ang mg̃a ... at ang laht ng̃ mg̃a nliligwn?ang isinalabat na halos nauutl ni Fr. Dmaso na hindi macapagpiguil ng̃ galit. Untiunting nanag-li ang capisanang iyn sa dating catahimican. Nang̃agsidatng ang ib pang mg̃a tao, caacby ang isng matandng castilng pily, matams at mabat ang pagmumukh, nacaacay sa bsig ng̃ isng matandng babaeng filipinang pun ng̃ cult ang buhc, may mg̃a pint ang mukh at nacasuot europea. Silay sinalubong ng̃ bating catoto ng̃ naroroong pulutng, at nang̃agsiup sa tab ng̃ ating mg̃a cakilala ang Doctor De Espadaa at ang guinoong asawa niyang "doctora" na si Doa Victorina. Dooy napapanood ang ilng mg̃a "periodista"[81] at mg̃a "almacenero"[82] na nang̃agpaparoot parito at walng maalamang gawn. Ng̃unit masasabi p ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung anng tao cay ang may ar ng̃ bahay?ang tanng ng̃ binatang mapul ang buhc.Acoy hind pa naipapakilala sa cany[83]. Ang sabihanay umals daw, ac may hindi co pa siy nakikita. Ditoy hind cailang̃anang mg̃a pagpapakilala!ang isinabd ni Fr. Dmaso,Si Santiagoy isng tong mabat. Isang tong hindi nactuclas ng̃ plvorang idinugtong ni Laruja. Cay p namn, guinoong Laruja!ang sinabi sa malambing na pagsisi ni Doa Victorinang nag-aabanico.Paano p bang matutuclasan pa ng̃ abang Phin 23iyn ang plvora, ay alinsunod sa sabiy natuclasan na ito ng̃ mg̃a insc na malaong panahn na?
- 17 -
Nang mg̃a insc? Nasisir b ang isip ninyo?ang sabi ni Fr. Dmaso,Tumahn ng̃ cay! Ang nactuclas ng̃ paggaw ng̃ plvoray isang franciscano, is sa aming samahan, Fr. Hind co maalaman Savalls, ng̃ siglong ... icapit! Isang franciscano! Marahil nagung misionero sa China, ang pr Savalls na iyanang itinutol ng̃ guinoong babae na hind ipinatatalo ng̃ gayongayon lamang ang canyang mg̃a isipan. Marahil Schwartz[84] ang ibig p ninyong sabihin, guinoong babaeang itinugn namn ni Fr. Sibyla, na hind man lamang siya tintingnan. Hind co maalaman; sinabi ni Fr. Dmasong Savalls: wal acng guinaw cung d inulit co lamang ang canyang sinalit. Magalng! Savalls Chevs, eh an ng̃ayon? Hind dahil sa isng letra ay siyay maguiguing insc!ang mulng sinaysay na nayyamot ang franciscano. At ng̃ icalabing-apat na siglo at hind ng̃ icapitang idinugtng ng̃ dominico, na ang anyoy parang sinsala ang camalan at ng̃ pasakitan ang capalaluan niyong isng fraile. Mabuti, datapuwat hind sa paglalabis cumulang ng̃ isng sigloy siyay maguiguing dominico na! Ab, howag p sanang magalit ang cagalang̃n p ninyo!ani pr Sibylang ng̃umng̃it.Lalong magalng cung siya ang nactuclas ng̃ paggaw ng̃ plvora, sa pagcat sa gayoy naibsan na niya sa pagcacapagod sa gayng bagay ang canyang mg̃a capatd. At sinasabi p ninyo, pr Sibyla, na nangyari ang bagay na iyn ng̃ icalabng apat na siglo?ang tanng na malak ang nais na macatals ni Doa Victorinang̃ hind pa ng̃ macapagcatawng tao na si Cristo?
- 18 -
Pinalad ang tintanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.
Phin 25
II.
CRISOSTOMO IBARRA
Hind magagand at mabubuting bhis na mg̃a dalaga upang pansinn ng̃ lahat, samp ni Fr. Sibyla; hind ang crilagdilagang Capitan General na casama ang canyang mg̃a ayudante upang maals sa pagcatigagal ang teniente at sumalubong ng̃ ilang hacbng, at si Fr. Dmasoy magung tila nawal-an ng̃ dw: silay wal cung d ang "original" ng̃ larawang naca frac, na tang̃an sa camy ang isng binatang luks ang boong pananamit. Magandang gab p, mg̃a guinoo! Magandang gab p "among"[85]!ang unang sinabi ni Capitang Tiago, at canyng hinagcan ang mg̃a camy ng̃ mg̃a sacerdote, na pawang nacalimot ng̃ pagbebendicion. Inals ng̃ dominico ang canyang salamn sa mata upang mapagmasdan ang bagong datng na binat at namumutl si Fr. Dmaso at nangddidilat ang mg̃a mat. May capurihan acng ipakilala p sa iny si Don Crisstomo Ibarra, na anc ng̃ nasir cong caibigan!ang ipinagpatuloy ni Capitang Tiago.Bagong galing sa Europa ang guinoong ito, at siyay aking sinalubong. Umaling̃awng̃aw ang pagtatac ng̃ mring̃ig ang pang̃alang ito; nalimutan ng̃ tenienteng bumat sa may bahay, lumapit siya sa binat at pinagmasdan niya ito, mul sa paa hanggang ulo. Itoy nakikipagbatian ng̃ mg̃a ugaling salit ng̃ sandalng iyon sa boong pulutng; tila mandin sa canyay walang bagay na naiba sa guitn ng̃ salas na iyon, liban na lamang sa canyang pananamt na itm. Ang canyang taas na higut sa caraniwan, ang canyang pagmumukh, Phin 26ang canyang mg̃a klos ay pawang naghahalimuyac niyang cabataang mainam na pinagsabay inaralan ang catawat clolowa. Nababasa sa canyang mukhng bucs at masay ang cauntng bacs ng̃ dugong castil na naaaninag sa isang magandng culay caymanggui, na mapulapul sa mg̃a pisng̃i, marahil sa pagcpatira niya sa mg̃a bayang malalamg. Ab!ang biglang sinabi sa magalc na pagtatacang cura ng̃ aking bayan! Si par Dmaso: ang matalic na caibigan ng̃ aking am!
- 19 -
Nang̃agting̃inang lahat sa franciscano: itoy hindi cumilos. Ac poy pagpaumanhinan niny, acoy nagcmali!ang idinugtong ni Ibarra, na ga nahihiy na. Hind ca nagcmali!ang sa cawacasay naisagot ni Fr. Dmaso, na sir ang voces.Ng̃unit cailan may hind co nagung caibigang matalic ang iyong am. Untiunting iniurong ni Ibarra ang canyang camy na iniacmng humawac sa camy ni par Dmaso, at tiningnan niya it ng̃ boong pangguiguilalas; luming̃n at ang nakita niyay ang mabalasic na any ng̃ teniente, na nagpapatuloy ng̃ pagmamasd sa canya. Bagongtao, cay po b ang anc ni Don Rafael Ibarra? Yumucd ang binat. Ga tumindg na sa canyang silln si Fr. Dmaso at tinitigan ang teniente. Cahimanawar dumatng cayong malualhat dito sa inyong lupan, at magtam naw p cay ng̃ lalong magandang palad cay sa inyong ama!ang sabi ng̃ militar na nang̃ing̃inig ang voces. Siyay aking nakilala at ncapanayam, at masasabi cong siyay isa sa mg̃a taong lalong carapatdapat at lalong may malinis na capurihn sa Filipinas. Guinooang sagt ni Ibarrang nababagbag ang psang inyo pong pagpuri sa aking am ay pumapaw ng̃ aking mg̃a pag-alap-ap tungcol sa caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang anc ay di co pa napagttalos. Napun ng̃ lh ang mg̃a mat ng̃ matand, tumalicd at umals na daldl. Napag-isa ang binata sa guitn ng̃ salas; at sa pagcat nawal ang may bahay, wal siyang makitang sa canyay magpakilala sa mg̃a dalaga, na ang caramihay tinitingnan siya ng̃ may pagling̃ap. Nang macapag-alinlang may ilng minuto, tinung̃o niya ang mg̃a dalagang tagly ang calugodlugod na catutubong kilos. Phin 27Itulot ninyo sa aking lacdang̃an coanyaang mg̃a utos ng̃ mahigpit na pakikipagcapwa tao. Pitng tan na ng̃ayong umals ac rito sa aking bayan, at ng̃ayong acoy bumalc ay hindi co mapiguilan ang nasang acoy bumti sa lalong mahalagang hiyas niya; sa canyang mg̃a suplng na babae. Napilitan ang binatang lumay roon, sa pagcat sino man sa mg̃a dalagay walng nang̃ahs sumagot. Tinung̃o niya ang pulutng ng̃ ilang mg̃a guinoong lalaki, na ng̃ mmasid na siyay dumarating ay nang̃agcabilog. Mg̃a guinooanyamay isang caugalan sa Alemaniang pagca pumaparoon sa isang capisanan, at walang masumpung̃ang sa canyay magpakilala sa mg̃a ib; siya ang nagsasabi ng̃ canyng pang̃alan at napakikilala, at sumasagot naman ang mg̃a causap ng̃ sa gayn ding paraan. Itlot p niny sa akin ang ganitng ugl; hind dahil sa ibig cong ditoy magdal ng̃ mg̃a asal ng̃ mg̃a tag ibng lupain, sa pagcat totoong magaganda rin naman ang ating mg̃a caugalian, cung d sa pagcat napipilitan cong gawn ang gayong bagay. Bumati na ac sa lang̃it at sa mg̃a babae ng̃ aking tinubuang lp: ng̃ayoy ibig cong bumati naman sa mg̃a cababayan cong lalaki. Mg̃a guinoo, ang pang̃alan coy Juan
- 20 -
Crisstomo Ibarra at Magsalin! Sinabi naman sa canya ng̃ canyang mg̃a causap ang canicanilang mg̃a pang̃alang humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan, humiguit cumulang ang pagca hind nakikilala nino man. Ang pang̃alan coy A!ang sinabit sucat ng̃ isang binata at bahagya ng̃ yumucd. Bac po cay may capurihan acong makipagsalitaan sa poetang ang mg̃a sinulat ay siyng nacapagpanatili ng̃ marubdb cong pagsint sa kinaguisnan cong bayan? Ibinalit sa aking hind na raw po cay sumusulat, datapuwat hind nila nasabi sa akin ang cadahilanan ... Ang cadahilanan? Sa pagct hind tinatawag ang daklang ning̃as ng̃ isip upang ipamalingcahod at magsinung̃alng. Pinag-usig sa harp ng̃ hucm ang isang tao dahil sa inilagy sa tul ang isang catotohanang hindi matututulan. Acoy pinang̃alanang poeta, ng̃uni hind aco tatawaguing ull. At mangyayari po bagang maipaunaw ninyo cung an ang catotohanang yaon? Sinabi lamang na ang anac ng̃ len ay len din namn; cacaunti nat siyay ipinatapon sana. At lumay sa pulutng na iyn ang binatang may cacaibang asal. Halos tamtacbo ang isng tong masay ang pagmumukh, pananamit Phin 28filipino ang suot, at may mg̃a botones na brillante sa "pechera." Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa cany at nagsalit: Guinoong Ibarra, hinahang̃ad cong mkilala co p cay; caibigan cong matalic si Capitang Tiago, nakilala co ang inyng guinoong am ...; ang pang̃alan coy Capitang Tinong, nannahan aco sa Tundng kinlalagyan ng̃ inyng bhay; inaasahan cng pauunlacn niny ac ng̃ inyng pagdalaw; doon na p cay cumain bcas! Bihg na bihg si Ibarra sa gayng calakng cagandahang loob: ng̃umng̃it si Capitang Tinong at kinucuyumos ang mg̃a camay. Salamat po!ang isinagt ng̃ boong lugd.Ng̃unit pasasa San Diego po ac bcas ... Syang! Cung gayoy sac na, cung cayoy bumalc! Hand na ang pagcain!ang bigy lam ng̃ isng lingcod ng̃ Caf "La Campana." Nagpasimul ng̃ pagpasamesa ang panauhn, bag man nagpapamanhc na totoo ang mg̃a babae, lalong lal na ang mg̃a filipina.
- 21 -
Phin 29
III.
ANG HAPUNAN
Jele jele bago quiere,[86] Tila mandn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at hind na nmamasid sa canyng nang̃ing̃ilis at manips na mg̃a lab ang pagpapawalng halag; hanggng sa marapating makipagusap sa pilay na si doctor De Espadaa, na sumsagot ng̃ putl-putl na pananalit, sa pagct siyay may pagc utl. Cagulatgulat ang sam ng̃ loob ng̃ franciscano, sinisicaran ang mg̃a sillang nacahahadlng sa canyng nilalacaran, at hanggng sa sinic ang isng cadete. Hind nagkikikib ang teniente; nagsasalitan ng̃ masay ang ib at canilng pinupuri ang cabutihat casaganan ng̃ haying pagcain. Pinacunot ni Doa Victorina, gayn man, ang canyng ilng; ng̃unit caracaracay luming̃ng malak ang glit, cawang̃is ng̃ natapacang ahas: mangyariy natuntung̃an ng̃ teniente ang "cola" ng̃ canyng pananamt. Datapuwat wal p b, cayng mg̃a mat?any. Mayroon p, guinoong babae, at dalawng lalng magalng cay sa mg̃a mat niny; datapowat pinagmmasdan co p iyang inyng mg̃a cult ng̃ buhcang itinugn ng̃ militar na iyong hind totoong mpagparay sa babae, at sac lumay. Bag man hind sinasadyay capuw tumung̃o ang dalawng fraile sa dyo ulunn ng̃ mesa, marahil sa pagcat siyng pinagcaratihan nil at nangyari ng̃ ang mahhintay, na tulad sa nang̃agpapang̃agaw sa isng ctedra[87]: pinupuri sa Phin 30mg̃a pananalit ang mg̃a carapatn at catasan ng̃ sip ng̃ mg̃a capang̃agw; datapuat pagdacay ipinakikilala ang pabaligtad, at nang̃ag-ung̃ol at nang̃ag-uupasal cung hind sil ang macapagtam ng̃ canilng hang̃d. Ucol p sa iny, Fr. Dmaso! Ucol p sa iny, Fr. Sibyla! Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na it ... confesor ng̃ nasirang may bahay na babae, ang lalong may gulang, may carapatn at may capangyarihan.... Matandng matanday hind pa naman!ng̃unit cayo p naman ang cura nitong bayan!ang sagt na matabang ni Fr. Dmasong gayn may hind binibitiwan ang silla.
- 22 -
Sa pagcat ipinag-uutos p ninyy acy sumusunod!ang iniwacs ni Fr. Sibyla. Acoy hind nag-uutos!ang itinutol ng̃ franciscanoacoy hind nag-uutos! Umuup na sana si Fr. Sibylang hind pinpansin ang mg̃a pagtutol na iyn, ng̃ macasalubong ng̃ canyang mg̃a mat ang mg̃a mat ng̃ teniente. Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa caisipn ng̃ mg̃a fraile, ay totoong malak ang cababaan sa isng uldog na tagapaglt ng̃ pagcain. "Cedant arma tog"[88], ani Cicern sa Senado; "cedant arma cotae"[89] anang mg̃a fraile sa Filipinas. Datapuwat mapitagan si Fr. Sibyla, cayat nagsalit: Guinoong teniente, ditoy na sa mundo[90] po tayo at wal sa sambahan; nararapat po sa inyo ang umup rito. Datapuwat ayon sa any ng̃ canyang pananalitay sa canya rin nauucol ang upuang iyn, cahit na sa mundo. Ang teniente, dahil yat ng̃ siyay howag magpacagambal, ng̃ huwag siyang umup sa guitn ng̃ dalawng fraile, sa maiclng pananalitay sinabing yaw siyang umup roon. Aln man sa tatlng iyoy hind nacaalaala sa may bahay. Nakita ni Ibarrang nanonood ng̃ boong galc at nacang̃it sa mg̃a pagpapalamang̃ang iyn sa upuan ang may bahay. Bakit p, Don Santiago! hindi p b cay makikisalo sa amin?ani Ibarra. Ng̃unit sa lahat ng̃ mg̃a upuan ay may mg̃a tao na. Hind cumacain si Phin 31Lculo[91] sa bahay ni Lculo. Tumahimic p cay! howag cayng tumindg!ani Capitang Tiago, casabay ng̃ pagdidin sa balicat ni Ibarra. Cay pa namn gumgaw ang pagdiriwng na itoy sa pagpapasalamat sa mahl na Vrgen sa inyng pagdatng. Nagpagaw ac ng̃ "tinola" dahil sa inyt marahil malaon ng̃ hind niny ntiticiman. Dinal sa mesa ang isng umasong malaking "fuente"[92]. Pagcatapos maibulng ng̃ dominico ang "Benedcte"[93] na halos wal sino mang natutong sumagot, nagpasimul ng̃ pamamahagui ng̃ laman ng̃ fuenteng iyon. Ng̃unit ayawan cung sa isng pagcalibng iba cayng bagay, tumam cay pr Dmaso ang isng pinggang sa guitn ng̃ maraming po at sabw ay lumlang̃oy ang isng hubd na lig at isng matigs na pacpc ng̃ inahng manc, samantalang cumacain ang ib ng̃ mg̃a hit at dibdb, lalong lal na si Ibarra, na nagcapalad mapatam sa cany ang mg̃a aty, balonbalonan at ib, pang masasarp na lamng loob ng̃ inahng manc. Nakita ng̃ franciscano ang laht ng̃ it, dinurog ang mg̃a po, humigop ng̃ cauntng sabw, pinatung ang cuchara sa paglalagy at biglng itinulac ang pinggat inilay sa canyng harapn. Nallibang namng totoo ang dominico sa pakikipagsalitan sa binatang mapul ang buhc. Gaano pong panahng npaalis cay sa lupang ito?ang tanng ni Laruja cay Ibarra. Pitng tan halos.
- 23 -
!Aba! cung gayy marahil, nalimutan na niny ang lupang ito? Baligtd p; bag man ang kinaguisnan cong lupay tila mandin linilimot Phin 32na ac, siyy lagu cong inaalaala. An po ang big ninyng sabihin?ang tanng ng̃ mapulng buhc. Ibig cong sabhing may isang tan na ng̃ayng hind aco tumtangap ng̃ ano mang balit tungcol sa bayang it, hanggang sa ang nacacatulad coy ang isang d tagaritong hind man lamang nalalaman cung cailan at cung paano ang pagcamatay ng̃ canyang ama. Ah!ang biglang sinabi, ng̃ teniente. At saan naroon p cayo at hind cayo tumelegrama?ang tanong ni Doa Victorina.Tumelegrama cami sa "Peinsula"[94] ng̃ camiy pacasal. Guinoong babae; nitong huling dalawang taoy doroon aco sa dacong ibab ng̃ Europa, sa Alemania at sac sa Colonia rusa. Minagaling ng̃ Doctor De Espadaa, na hangg ng̃ayoy hind nang̃ang̃ahs magsalit, ang magsabi ng̃ caunt: Na ... na ... nakilala co sa Espaa ang isang polacong tag, Va ... Varsovia, na ang pang̃alay Stadtnitzki, cung hind masam ang aking pagcatand; hind p b niny siya nakikita?ang tanong na totoong kim at halos namumula sa cahihiyan. Marahil pang matams na sagt ni Ibarrang̃unit sa sandalng ity hind ko naaalaala siy. Aba, hind siy maaring ma ... mapagcamal-an sa iba!ang idinugtng ng̃ Doctor na lumacs ang loob.Mapul ang canyng buhc at totoong masamng mang̃astl. Mabubuting mg̃a pagcacakilalanan; ng̃unit dooy sa casaliwang palad ay hind aco nagsasalit ng̃ isa man lamang wicang castl, liban na lamang sa ilang mg̃a consulado. At paano ang inyng guingawang pamumuhay?ang tanong ni Doa Victorinang nagttaca. Guinagamit co p ang wc ng̃ lupang aking pinagllacbayn, guinoong babae. Marunong po b naman cayo ng̃ ingls?ang tanong ng̃ dominicong natira sa Hongkong at totoong marunong ng̃ "Pidggin-English"[95], iyang halo-Phin 33halong masamng pananalit ng̃ wic ni Shakespeare[96] ng̃ anc ng̃ Imperio Celeste[97]. Natira acng isang tan sa Inglaterra, sa casamahn ng̃ mg̃a tong ingls lamang ang sinsalit. At aln ang lupang lalong naibigan p niny sa Europa?ang tanng ng̃ binatang mapul ang buhc.
- 24 -
Pagcatapos ng̃ Espaa, na siyang pang̃alaw cong Byan, aln man sa mg̃a lupan ng̃ may calayang Europa. At cay pong totoong maraming nalacby ... sabihin niny, an p b ang lalong mahalagng bagay na inyong nakita?ang tanng ni Laruja. Wariy nag-isp-sp si Ibarra. Mahalagng bagay, sa anng cauculn? Sa halimbaw ... tungcl sa pamumuhay ng̃ mg̃a byan ... sa bhay ng̃ pakikipanaym, ang lcad ng̃ pamamahal ng̃ byan, ang col sa religin, ang sa calahatn, ang cats, ang cabooan.... Malaong nagdidilidili si Ibarra. Ang catotohanan, bgay na ipangguilals sa mg̃a byang iyan, cung ibubucod ang sariling pagmamalak ng̃ bawat is sa canyng nacin.... Bago co paroonan ang isng lupain, pinagsisicapan cong matals ang canyng historia, ang canyng Exodo[98] cung mangyayaring masabi co it, at pagcatapos ang nasusunduan coy ang dapat mangyari: nakikita cong ang iguiniguinhawa ipinaghihirap ng̃ isng bayay nagmmul sa canyng mg̃a calayan mg̃a cadilimn ng̃ isip, at yamang gayy nanggagaling sa mg̃a pagpapacahirap ng̃ mg̃a namamayan sa icgagalng ng̃ calahatn, ang sa canilang mg̃a magugulang na pagca walang ibng iniibig at pinagsusumakitan cung d ang sariling caguinhawahan. At wal ca na bagng nakita cung d iyn lmang?ang itinanng na nagttawa ng̃ palibc ng̃ franciscano, na mul ng̃ pasimulan ang paghapon ay hind nagssalita ng̃ an man, marahil sa pagct siyay nalilibang sa pagcain; hind carapatdapat na iwalds mo ang iyong cayamanan upang wal cang maalaman cung d ang bbahagyang bagay na iyn! Sino mang musms sa escuelahay nalalaman iyn! Phin 34Npating̃n na lamang sa cany si Ibarrat hind maalaman cung an ang sasabihin; ang mg̃a ibay nang̃agtiting̃inan sa pagkatac at nang̃ang̃anib na magcaroon ng̃ caguluhan.Nagttapos na ang paghapon, ang "cagalang̃n p ninyoy busg na"ang issagot sana ng̃ binat; ng̃unit nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang sumsunod: Mg̃a guinoo; huwg cayng magttaca ng̃ pagsasalitang casambahy sa akin ng̃ aming dating cura; ganyn ang pagpapalagy niy sa akin ng̃ acy musms pa, sa pagct sa canyy para ring hind nagdaraan ang mg̃a tan; datapowat kinikilala cong utang na loob, sa pagct nagpapaalaala sa aking lubs niyng mg̃a raw na madals pumaparoon sa aming bhay ang "canyng cagalang̃n", at canyng pinaunlacan ang pakikisalo sa pagcain sa mesa ng̃ aking am. Sinulyp ng̃ dominico ang franciscano na nang̃ang̃atal. Nagpatuloy ng̃ pananalit si Ibarra at nagtindg:
- 25 -
Itulot niny sa aking acy umals na, sa pagct palibhasay bago acng datng at dahil sa bcas din ay acoy alis, marami pang totoong ggawn acng mg̃a bgay-bgay. Natapos na ang pinacamahalag ng̃ paghapon, caunt lamang cung acoy uminm ng̃ alac at bahagy na tumtikim ac ng̃ mg̃a licor. Mg̃a guinoo, mtungcol naw ang laht sa Espaa at Filipinas! At ininm ang isng copitang alac na hanggng sa sandalng iyy hind sinsalang. Tinularan siy ng̃ Teniente, ng̃unit hind nagsasabi ng̃ an man. Howg p cayng umals!ang ibinulng sa cany, ni Capitang Tiago.Drating na si Mara Clara: sinund siy ni Isabel. Paririto ang sa byang bgong cura, na santong tunay. Paririto ac bcas bago ac umals. Ng̃ayoy may ggawin acng mahalagng pagdalaw. At yumao. Samantalay nagluluwal ng̃ sam ng̃ loob ang franciscano. Nakita na niny?ang sinasabi niy sa binatang mapul ang buhc na ipinagcucucumpas ang cuchillo ng̃ himagas. Iyy sa pagmamataas! Hind nil maipagpaumanhng sily mapagwicaan ng̃ cura! Ang acal nily mg̃a taong may cahulugn na! Iyn ang masamng nacucuha ng̃ pagpapadal sa Europa ng̃ mg̃a bt! Dapat ipagbawal iyn ng̃ gobierno. At ang teniente?ani Doa Victorinang nakikicamp sa franciscanosa boong gabng itoy hind inals ang pagcucunt ng̃ pag-itan ng̃ canyng mg̃a kilay; magalng at tayoy iniwan! Matand nay teniente pa hangg ng̃ayn! Hind malimutan ng̃ guinoong babae ang pagcacabanggut sa mg̃a cult ng̃ Phin 35canyng buhc at ang pagcacayapac sa "encaonado" ng̃ canyng mg̃a "enagua." Ng̃ gabng yay casama ng̃ mg̃a ibt ibng bagay na isinusulat ng̃ binatang mapul ang buhc sa canyng librong "Estudios Coloniales," ang sumsunod: "Cung ant macahihilahil sa casayahan ng̃ isng pigung ang isng liig at isng pacpc sa pinggn ng̃ tinola." At casama ng̃ mg̃a ibat ibng paunw ang mg̃a ganit:"Ang taong lalong walng cabuluhn sa Filipinas sa isng hapunan casayahan ay ang nagpapahapon nagpapafiesta: macapagpapasimul sa pagpapalayas sa may bahay at mananatili ang laht sa boong capanatagn.""Sa mg̃a calagayan ng̃ayn ng̃ mg̃a bagay bagay, halos ay isng cagaling̃ang sa canily ggawin ang huwg paalisn sa canilng lupan ang mg̃a filipino, at huwg man lamang turan silng bumasa"....
Phin 37
- 26 -
IV.
HEREJE AT FILIBUSTERO
Nag-aalinlang̃an si Ibarra. Ang hang̃in sa gab, na sa mg̃a buwng iyy caraniwang may calamign na sa Maynil, ang siyng tila mandn pumaw sa canyng noo ng̃ manips na lap na dooy nagpadilm: nagpugay at huming̃. Nagdaraan ang mg̃a cocheng tila mg̃a kidlt, mg̃a calesang pupahang ang lacad ay naghhing̃al, mg̃a nagllacad na tag ibt ibng nacin. Tagly iyng paglacad na hind nang̃agcacawang̃is ang hacbng, na siyng nagpapakilala sa natitilihan sa walng mgaw, tinung̃o ng̃ binat ang dacong plaza ng̃ Binundc, na nagpapaling̃ap-ling̃ap sa magcabicabil na wariy ibig niyng cumilala ng̃ an man. Yaoy ang mg̃a dating daan at mg̃a dating bhay na may mg̃a pintng put at azul at mg̃a pader na pinintahn ng̃ put cung dil cayay mg̃a anyng ibig tularan ang batng "granito" ay masam ang pagcachuwad; nananatili sa campanario ng̃ simbahan ang canyng rels na may cartulang cups na; iyn ding mg̃a tindahan ng̃ insc na iyng may marurumng tabing na nsasampay sa mg̃a varillang bacal, na pinagbalibalicuc niy isng gab ang is sa mg̃a varillang iyn, sa pakikitulad niy sa masasama ang pagcaturong mg̃a bt sa Maynil: sino may walng nagtowd niyn. Marahan ang lacad!ang ibinulng, at nagtuly siy sa daang Sacrista. Ang mg̃a nagbbili ng̃ sorbete ay nananatili sa pagsigw ng̃: Sorbeteee! mg̃a huepe rin ang siyng pang-ilaw ng̃ mg̃a dating nang̃agttindang insc at ng̃ mg̃a babaeng nagbbili ng̃ mg̃a cacanin at mg̃a bung̃ang cahoy. Cahang̃ahang̃!ang sinabi niyit rin ang insc na may pitng tan na, at ang matandng babaey ... siy rin! Masasabing nanaguinip ac ng̃ gabng it sa pitng tang pagca pa sa Europa!.. at Santo Dios! nananatili rin ang masamang pagclagay ng̃ bat, na gaya rin ng̃ aking iwan! At naroroon pa ng̃at nacahiwalay ang bat sa "acera" ng̃ linlicuan ng̃ daang San Jacinto at daang Sacrista. Phin 38Samantalang pinanonood niy ang catacatacng pananatiling it ng̃ mg̃a bhay at ib pa sa byan ng̃ walng capanatilihn, marahang dumap sa canyng balicat ang isng camy; tumunghy siyy canyng nakita ang matandng Teniente na minmasdang siyng halos nacang̃it: hind na tagly ng̃ militar yang mabalasic niyng pagmumukh, at wal na sa cany yang mg̃a kilay na totoong canyng ikinatatang̃ sa ib. Bagongtao, magpacaing̃at cay! Mag-aral p cay sa inyng amang sinabi niy. Ipatawad p niny; ng̃unit sa acal coy inyng pinacamahl ang aking am; maaar p bang sabihin niny sa akin cung ano ang canyng kinhinatnan?ang tanng ni Ibarra na siyy minmasdan.
- 27 -
Bakit? hind p b niny nalalaman?ang tanng ng̃ militar. Itinanng co cay Capitng Tiago ay sumagt sa aking hind niy sasabihin cung d bcas na. Nalalaman po b niny, sacal? Mangyari bag, na gaya rin namn ng̃ laht! Namaty sa bilangguan! Umudlt ng̃ isng hacbng ang binat at tinitigan ang Teniente. Sa bilangguan? sinong namaty sa bilangguan?ang itinatanng. Ab, ang iny pong am, na nbibilangg!ang sagt ng̃ militar na may cauntng pangguiguilals. Ang aking am ... sa bilangguan ... napipit sa bilangguan? An p ang wic niny? Nakilala p b niny ang aking am? Cay p bay ...? ang itinanng ng̃ binat at hinawacan sa brazo ang militar. Sa acal coy hind ac nmamal; si Don Rafael Ibarra. Siy ng̃a, Don Rafael Ibarra!ang marahang lit ng̃ binat. Ang boong sip coy iny pong nalalaman na!ang ibinulng ng̃ militar, na pusps ng̃ habg ang any ng̃ pagsasalit, sa canyng pagcahiwatig sa nangyayari sa clolowa ni Ibarra; ang acal coy inyng ...; ng̃unit tapang̃an niny ang inyng loob! ditoy hind mangyayaring magtamng capurihn cung hind nabibilangg! Dapat cong acaling hind p cay nagbbir sa akinang mulng sinabi ni Ibarra ng̃ macaraan ang ilng sandalng hind siy umimic! Masasabi p b niny sa akin cung bakit siyy nasasabilangguan? Nag-anyng nag-iisip-isip ang militar. Ang aking ipinagttacang totooy cung bakit hind ipinagbigay alam sa iny ang nangyayari sa inyng familia.
- 28 -
Phin 39Sinasabi sa akin sa canyng hulng sulat, na may isng tan na ng̃ayn, na huwg daw acng maliligalig cung d niya ac sinusulatan, sa pagct marahil ay totoong marami siyang pinakikialamn; ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy ac ng̃ pag-aaral ... at benebendiconan ac! Cung gayy guinaw niy ang sulat na iyn sa iny, bago mamatay; hind malalaot mag-isang tan ng̃ siyy aming inilibng sa inyng bayan. Anng dadahilanat nbibilangg ang aking am? Sa cadahilanang totoong nacapagbbigay puri. Ng̃unit sumama p cay sa akit acy paroroon sa cuartel; sasabihin c hang̃gng tayoy lumalacad. Cumapit p cay sa aking brazo. Hind nang̃ag-imican sa loob ng̃ sandal; may anyng nagdidilidili ang matand at wariy hinhing̃i sa canyng "perilla,"[99] na hinihimashimas, na magpaalaala sa cany. Cawang̃is ng̃ lubs p ninyng pagcatalastsang ipinasimul ng̃ pagsasalitang am p ninyy siyng pang̃ulo ng̃ yaman sa boong lalawigan, at bag man iniibig siyt iguinagalang ng̃ marami, ang mg̃a iby pinagtatamnan namn siy ng̃ masamng loob, kinainguitn. Sa casaliwang palad, camng mg̃a castilang naparito sa Filipinas ay hind namin inuugal ang marapat naming ugalin: sinasabi co it, dahil sa is sa inyng mg̃a nunong lalaki at gayn din sa caaway ng̃ inyng am. Ang walng lict na paghahalihalil, ang capang̃itan ng̃ asal ng̃ mg̃a matataas na pn, ang mg̃a pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan at ang caiclan ng̃ paglalacbay-bayan, ang siyng may sla ng̃ laht; pumaparito ang lalong masasam sa Pennsula, at cung may isng mabat na mparito, hind nalalaot pagdacay pinassam ng̃ mg̃a tagarito rin. At inyng talastasng maraming totoong caaway
- 29 -
ang inyng am sa mg̃a cura at sa mg̃a castl. Ditoy sandalng humint siy. Ng̃ macaraan ang ilng buwn, bhat ng̃ cay poy umals, nagpasimul na ang saman ng̃ loob nil ni pr Dmaso, na d co masabi ang tunay na caPhin 40dahilanan. Binbigyang casalanan siy ni pr Dmasong hind raw siy nagcucumpisal: ng̃ unay dating hind siy nang̃ung̃umpisal, gayn may magcabigan silng matalic, na marahil natatandaan pa p niny. Bucd sa ritoy totoong dalisay ang capurihn ni Don Rafael, at higut ang canyng pagcabanl sa maraming nang̃agcucumpisal at nang̃agpapacumpisal: may tintunton siy sa canyng sariling isng cahigpithigpitang pagsund sa atas ng̃ magandng asal, at madals sabihin sa akin, pagca nsasalit niy ang mg̃a smang it ng̃ loob: "Guinoong Guevara, sinasampalatayanan po b ninyng pinatatawad ng̃ Dios ang isng mabigt na casalanan, ang isng cusang pagpaty sa cpuw to, sa halimbw, pagc, nasabi na sa isng sacerdote; na to rin namng may catungculang maglihim ng̃ sa canyy sinasaysay, at matacot msanag sa infierno, na siyng tinatawag na pagsisising "atricion"? Bucod sa duwag ay walng hiyng pumapanatag? Ib ang aking sapantah tungcl sa Diosang sinasabi niysa ganng akin ay hind nasasawat ang isng casam-an ng̃ casam-an din, at hind ipinatatawad sa pamamag-itan ng̃ mg̃a walng cabuluhng pag-iyc at ng̃ mg̃a paglilims sa Iglesia." At inillagy niy sa akin ang ganitng halimbw:"Cung aking pinaty ang isng am ng̃ familia, cung dahil sa catampalasanan coy nabaot nlugam sa capighatan ang isng babae, at ang mg̃a masasayng musms ay nagung mg̃a dukhng ulila, mababayaran co cay ang walng hanggang Catowiran, cung acoy cusang pabitay, ipagcatiwal co ang lhim sa isng mag-iing̃at na howag mhayag, maglims sa mg̃a cura na siyng hind tunay na nang̃agcacailang̃an, bumil ng̃ "bula de composicin," tumang̃istang̃is sa gab at araw? At ang bao at ang mg̃a ulila? Sinasabi sa akin ng̃ aking "conciencia"[100] na sa loob ng̃ cyay dapat acng humalili sa tong aking pinaty, ihandg co ang aking boong lacs at hanggng acoy nabubuhay, sa icgagalng ng̃ familiang itng ac ang may gaw ng̃ pagcapahamac, at gayn man, sino ang macapagbibigay ng̃ capalt ng̃ pagsint ng̃ am?"Ganyn ang pang̃ang̃atuwiran ng̃ iny pong am, at ang an mang guinagaway isinasangayong lgu sa mahigpit na palatuntunang it ng̃ wags na caasaln, at masasabing cailn may hind nagbigy pighat canino man; baligtd, pinagsisicapan niyng pawin, sa pamamag-itan ng̃ magagandng gaw, ang mg̃a tang̃ing casawan sa catuwirang, ayon sa canyy guinaw raw ng̃ canyng mg̃a nun. Datapuwat ipanumbalic natin sa canyng samaan ng̃ loob sa cura, ang mg̃a pagPhin 41cacaalit na itoy lumlubh; binbangguit siy ni pr Dmaso buhat sa plpito, at cung d tinutucoy siy ng̃ boong liwanag ay isng himal, sa pagcat sa caugalian ng̃ paring iyy mahihintay ang laht. Nakikinikinita co nang masam ang cahahangganan ng̃ bagay na it. Muling humntng sandali ang matandng Teniente. Nagllibot ng̃ panahn iyn ang isng nagung sundalo sa artillera, na pinaals sa hucb dahil sa malabis na cagaspang̃n ng̃ canyng sal at dahil sa camangmang̃ang labis. Sa pagcat kinacailang̃an niyng mabuhay, at hindi pahintulot sa cany ang magtrabajo ng̃ mabigt na macasisir ng̃ aming capurihan[101], nagtam siy, hind co alm cung sino ang sa canyy nagbigy, ng̃ catungculang pagca manining̃il ng̃ buws ng̃ mg̃a carruaje, calesa at ib pang sasacyn. Hind tumanggp ang ab ng̃ an mang tr, at pagdacay napagkilala ng̃ mg̃a "indio" ang bagay na it: sa ganang canily totoong cahimahimal, na ang isang castily hind marunong bumasat sumulat. Pinaglilibacan ang culang palad, na
- 30 -
pinagbabayaran ng̃ cahihiyan ang nsising̃il na buws, at nalalaman niyng siy ang hantung̃an ng̃ libc, at ang bagay na ity lalong nacraragdag ng̃ dating masam at magaspng niyang caugalan. Sadyang ibinibigay sa cany ang mg̃a sulat ng̃ patumbalc; nagpapaconwar siya namng canyang binabasa, at bago siy pumifirma cung san nakikita niyang walng sulat, na ang parang kinahig ng̃ manc na canyng mg̃a letray siyng larawang tunay ng̃ canyng cataohan; linlang̃ap niy ang masasaclp na cairing̃ang iyn, ng̃unit nacacasing̃il siy, at sa ganitng calagayan ng̃ canyang loob ay hindi siy gumagalang canino man, at sa inyng amay nakipagsagutan ng̃ lubhang mabibigat na mg̃a salit. Nangyari isng araw, na samantalang pinagpipihitpihit niy ang isng papel na ibinigy sa cany sa isng tindahan, at ibig niyng mlagay sa tuwd, nagpasimulng kinawayn ang canyng mg̃a casamahan ng̃ isng batang nanasoc sa escuela, magtaw at itro siya ng̃ dalir. Nariring̃ig ng̃ tong iyn ang mg̃a tawanan, at nakikita niyng nagssaya ang libc sa mg̃a d makikibuing mukh ng̃ nang̃aroroon; naubos ang canyang pagtitiis, biglng pumihit at pinasimulang Phin 42hinagad ang mg̃a batang nang̃agtacbuhan, at sumsigaw ng̃ "ba," "be," "bi," "bo," "bu." Pinagdimln ng̃ galit, at sa pagcat hind siya mang-abot, sa canily inihalibas ang canyng bastn, tinamaan ang is sa lo at nbulagt; ng̃ magcagayoy hinandulong ang nasusubasob at pinagtatadyacn, at aln man sa nang̃agsisipanood na nanglilibac ay hind nagcaroon ng̃ tapang na mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyng am. Napoot sa nangyari, tinacb ang manining̃il na castil, hinawacan siy sa brazo at pinagwicaan siy ng̃ mabibigt. Ang castilng marahil ang ting̃n sa laht ay mapul na, ibinuhat ang camy, ng̃unit hind siy binigyang panahn ng̃ inyong am, at tagly iyng lacs na nagccanul ng̃ pagca siyy ap ng̃ mg̃a vascongado ... anng iby sinuntc daw, anng ib namy nagcasiy, na lamang sa pagtutulac sa cany; datapowat ang nangyariy ang taoy umg, napalay ng̃ ilng hacbng at natumbng tumam, ang lo sa bat. Matiwasay na ibinang̃on ni Don Rafael ang batang may sugat at canyng dinal sa tribunal[102]. Sumuca ng̃ dug ang naguing artillerong iyn at hind na natauhan, at namaty pagcaraan ng̃ ilng minuto. Nangyari ang caugalan, nakialm ang justicia, piniit ang inyng am, at ng̃ magcagayoy nang̃agsilitw ang mg̃a lihim na caaway. Umuln ang mg̃a paratang, isinumbng na siyy filibustero at hereje: ang maguing "hereje" ay isng casawang palad sa laht ng̃ lugar, lalong lalo na ng̃ panahng iyng ang "alcalde"[103] sa lalawigay isng taong nagpaparang̃alang siyy mapamintacasi, Phin 43na casama ang canyng mg̃a allang nagdrasal ng̃ rosario sa simbahan ng̃ malacs na pananalit, marahil ng̃ marinig ng̃ lahat at ng̃ makipagdasal sa canya; datapuwat ang magung filibustero ay lalong masam cay sa magung "hereje," at masam pang lal cay sa pumaty ng̃ tatlng mnining̃il ng̃ buws na marunong bumasa, sumulat at marunong magtang̃tang. Pinabayan siy ng̃ laht, sinamsm ang canyng mg̃a papel at ang canyng mg̃a libro. Isinumbng na siyy tumtanggap ng̃ "El Correo de Ultramar" at ng̃ mg̃a peridicong gling sa Madrid; isinumbng siya, dahil sa pagpapadal sa iny sa Suiza alemana; dahil sa siyy nsamsaman ng̃ mg̃a sulat at ng̃ larawan ng̃ isng paring binitay, at ib pang hind co maalaman. Kinucunan ng̃ maisumbng ang laht ng̃ bgay, samp ng̃ paggamit ng̃ brong tagalog, gayng siyy nagmul sa dugng castil[104]. Cung naguing ib sana ang inyng am, marahil pagdacay nacawal, Phin 44sa pagct may isng mlicong nagsaysy, na ang ikinamaty ng̃ culang palad na manining̃il ay mul sa isng "congestin"[105]; ng̃unit ang canyng cayamanan, ang canyng pananalig sa catuwiran at ang canyng galit sa laht ng̃ hind naaayon sa cautusn sa catuwiran ang sa canyng nang̃agpahamac. Ac man, sacalit malak ang aking casuclamn sa pagluhog sa paggaw ng̃ magalng nino man, humarp ac sa Capitn General, sa hinalinhan
- 31 -
ng̃ ating Capitn General ng̃ayn; ipinaliwanag co sa canyng hind mangyayaring magung "filibustero" ang tumatangkilik sa laht ng̃ castilang dukh naglalacbay rito, na pinatutuloy sa canyng bahay at pinacacain at ang sa canyng mg̃a ugt ay tumtacbo pa ang mapagcandiling dugng castl; nawalng cabuluhng isagt co ang aking lo, at ang manump ac sa aking carukhan at sa aking capurihng militar, at wal ac ng̃ nasunduan cung d magpakita sa akin ng̃ masamng pagtanggp, pagpakitan ac ng̃ lalong masam sa aking pagpapaalam at ang pamagatn ac ng̃ "chilado"[106]! Humint ang matand ng̃ pananalit upang magpahing̃, at ng̃ canyng mahiwatigan ang hind pag-imc ng̃ canyng casama, na pinakikinggan siyy hind siy tintinguan, ay nagpatuloy: Nakialam ac sa usapn sa cahing̃ian ng̃ inyng am. Dumulg ac sa bantg na abogadong filipino, ang binatang si A; ng̃unit tumanggu sa pagsasanggalang."Sa akin ay matatalo"ang wic sa akin.Panggagaling̃an ang pagsasanggalng co ng̃ isng bagong sumbong na laban sa cany at marahil ay laban sa akin. Pumaroon p cay cay guinoong M, na masilacbng manalumpt, taga Espaa at lubhng kinaaalang-alang̃anan. "Gayn ng̃a ang aking guinaw, at ang balitang abogado ang nang̃asiwa sa "causa" na ipinagsanggalang ng̃ boong catalinuhan at caningning̃n. Datapwat marami ang mg̃a caaway, at ang ily mg̃a lhim at hind napagkikilala. Sagan ang mg̃a sacsng sabut, at ang canilng mg̃a paratang, na sa ibang lugar ay mawawal-ang cabuluhn sa isng salitang palibc patuy ng̃ nagssanggalang, ditoy tumitibay at tumtigas. Cung nasusunduan ng̃ abogadong mawalng cabuluhn ang canilng mg̃a bintng, sa pagpapakilala ng̃ pagcacalabn-lban ng̃ canicanilang saysy at ng̃ mg̃a saysy nilng sarili, pagdacay lumlabas ang mg̃a ibng sumbng. Isinusumbng nilng nang̃amcm siy ng̃ maraming lp, hining̃n siyng magbayad ng̃ mg̃a casiran Phin 45at mg̃a caluguihng nangyari; sinabi nilng siyay nakikipagcaibigan sa mg̃a tulisn, upang pagpitaganan nil ang kanyng mg̃a pananm at ang canyng mg̃a hayop. Sa cawacasay nagulng totoo ang usapng iyn, na an pat ng̃ magung isng tan nay walng nagcacawatasng sino man. Napilitang iwan ng̃ "alcade"[107] ang canyng catungculan, hinalinhn siy ng̃ ibang, ayon sa balitay, masintahin sa catuwiran, ng̃unit sa casaliwang palad, itoy ilng buwn lamang nanatili roon, at ang napahalili sa canyy napacalabis naman ang pagca maibigun sa mabuting cabayo. Ang mg̃a pagtitiis ng̃ hirap, ang mg̃a sam ng̃ loob, ang mg̃a pagdarlit sa bilangguan, ang canyng pagpipighat ng̃ canyng mapanood ang gayng caraming gumaganti ng̃ catampalasanan sa guinaw niy sa canilng mg̃a cagaling̃an, ang siyng sumir sa catibayan ng̃ canyng catawang bacal, at dinapan siy, niyng sakt na ang libing̃an lamang ang nacagagamot. At ng̃ matatapos na ang laht, ng̃ malapit ng̃ tamuhn niy, ang cahatulng siyy walng casalanan, at hind catotohanang siyy caaway ng̃ Bayang Espaa, at di siy, ang may sala ng̃ pagcamaty ng̃ mnining̃il, namaty sa bilanggang wal sino man sa canyng tab. Dumatng ac upang mapanood ang pagcalagt ng̃ canyng hining̃. Tumiguil ng̃ pananalit ang matand; hindi nagsalit si Ibarra ng̃ an man. Samantalay dumatng sil sa pintan ng̃ cuartel. Humint ang militar, iniabt sa cany ang camy at nagsabi:
- 32 -
Binat, ipagtanng niny cay Capitang Tiago ang mg̃a paliwanag. Ng̃ayy magandng gab p! Kinacailang̃an cong tingnn cung may nangyayaring an man. Walng imc na hinigpt na mairog ni Ibarra ang payat na camy ng̃ Teniente, at hind cumikiboy sinundn ng̃ canyng mg̃a mat it, hanggng sa d na mtanaw. Marahang bumalc at nacakita siy ng̃ isng nagdaraang carruaje; kinawayn niya ang cochero: Sa Fonda ni Lala!ang sinabing bahagy na mawatasan. Marahil nanggaling it sa calabozoang inisip ng̃ cochero sa canyng sarili, sac hinaplit ng̃ ltigo ang canyng mg̃a cabayo.
Phin 47
V.
ISANG BITUIN SA GABING MADILIM
Nanhc si Ibarra sa canyng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulg sa isng silln, at canyng pinagmasdn ang boong abt ng̃ ting̃in, na malak ang natatanaw, salamat sa nacabucs na bintan. Totoong maliwanag, sa caramihan ng̃ ilaw, ang catapt na bhay sa cabilng ibayo, at dumrating hanggng sa canyng "cuarto" ang mg̃a masasayng tnig ng̃ mg̃a instrumentong may cuerdas ang caramihan.Cung hind totoong gul ang canyng isip, at cung siy sanay maibigung macaalam ng̃ mg̃a guingaw ng̃ capow toy marahil ninais niyng mapanood, sa pamamag-itan ng̃ isng gemelos[108], ang nangyayari sa kinalalagyn ng̃ gayng caliwanagan; marahil canyng hinang̃an ang is, riyn sa mg̃a cahimhimalng napapanood, is riyn sa mg̃a talinghagang napakikita, na maminsanminsang ntitingnan sa mg̃a malalakng teatro sa Europa, na sa marahan at caayaayang tnig ng̃ orquesta ay nakikitang sumisilang sa guitn ng̃ isng uln ng̃ ilw, ng̃ isng bumbugsong agos ng̃ mg̃a diamante at guint, sa isng crikitdkitang mg̃a pamuti, nababalot ng̃ lubhng manips at nang̃ang̃aninag na gasa ang isng diosa, ang isng "silfide"[109] na lumalacad na halos hind sumasayad ang paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan ng̃ maningning na sinag: sa canyng pagdatng ay cusang sumisilang ang mg̃a bulaclc, nagbbigay galc, ang mg̃a sayw, nang̃apupucaw ang matimys na tugtugan, at ang mg̃a pulutng ng̃ mg̃a dablo, mg̃a ninfa[110], mg̃a stiro[111], mg̃a gnio[112], mg̃a
- 33 -
zagala[113], mg̃a ngel Phin 48mg̃a pastor ay sumsayaw, guinagalaw ang mg̃a pandereta, nang̃agpapaliguidliguid at inihahandog ng̃ bawat is sa paanan ng̃ diosa ang cancanilng alay. Napanood sana ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbng at matowd ang pang̃ang̃atawn, tagly ang mainam na pananamt ng̃ mg̃a anc na babae ng̃ Filipinas, na nangguguitn sa nacaliliguid na sarisaring to na masasayng cumikilos at nang̃agcucumpasan. Diyy may mg̃a insc, mg̃a castil, mg̃a filipino mg̃a militar, mg̃a cura, mg̃a matatandng babae, mg̃a dalaga, mg̃a bagongtao, at ib pa. Na sa tab ng̃ diosang iyn si pr Dmaso, at si pr Dmasoy ng̃umng̃iting catulad ng̃ isng nasacaluwalhatan; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa cany, at iniaayos ni Doa Victorina sa canyng pagcagandagandang buhc ang isng tuhog na mg̃a perla at mg̃a brillante, na cumkislap ng̃ sarisaring kinng ng̃ culay ng̃ bahaghr. Siyy maput, npacaput marahil, ang mg̃a matng halos laguing sa ibab ang ting̃n ay pawang nang̃agpapakilala ng̃ isng clolowang clinislinisan, at pagc siyy ng̃umng̃it at ntatanyag ang canyng mapuput at malilt na mg̃a ng̃pin, masasabing ang isng rosay bulaclc lamang ng̃ cahoy, at ang garing ay pang̃il ng̃ gadya[114] lamang. Sa pag-itan ng̃ nang̃ang̃aninag na damt na pia at sa paliguid ng̃ canyng maput at linalic na lig ay "nang̃agkikisapan," gaya ng̃ sabi ng̃ mg̃a tagalog, ang masasayng mg̃a mat, ng̃ isng collar na mg̃a brillante. Isng lalaki lamang ang tila mandin hind dumaramdam ng̃ canyng maningnng na akit: ity isng bat pang franciscano, payt, nannilaw, putlin, na tintanaw na d cumikilos ang dalaga, buhat sa maly, cawng̃is ng̃ isng esttua[115], na halos hind humhing̃. Datapuwat hind nakikita ni Ibarra ang laht ng̃it: napapagmasdan ng̃ canyng mg̃a mat ang ibng bagay. Nacculong ang isng munting luang ng̃ apat na hubd at maruruming pader; sa is sa mg̃a pader, sa dcong itas ay may isng "reja"; sa ibabaw ng̃ maram at casuclamsuclam na yapacn ay may isng bang, at sa ibabaw ng̃ bang ay isng matandng lalaking naghhing̃al; ang matandng lalaking nahihirapan ng̃ paghing̃ ay inililing̃ap sa magcabicabil ang mg̃a mata at umiiyac na ipinang̃ung̃usap ang isng pang̃alan; nag-isa ang matandng lalaki; manacanacang nriring̃ig ang calansng ng̃ isng tanical isng buntng-hining̃ng naglalampasan sa mg̃a pader ... at pagcatapos, doon sa malyy may isng masayng pigung, hlos ay isng mahalay na pagcacatow; isng binatay nagttawa, ibinubuhos ang lac sa mg̃a bulaclc, sa guitn ng̃ Phin 49mg̃a pagpupuri at sa mg̃a tang̃ing tawanan ng̃ mg̃a ib. At ang matandng lalakiy catulad ng̃ pagmumukh ng̃a canyng am! ang binatay camukh niy at canyng pang̃alan ang pang̃alang ipinang̃ung̃usap na casaby ang tang̃is! It ang nakikita ng̃ culang palad sa canyng harapn. Nang̃amaty ang mg̃a law ng̃ catapt na bhay, humint ang msca at ang caing̃ayan, ng̃unit nririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis na sigw ng̃ canyng am, na hinahanap ang canyng anc sa canyng catapusng horas. Inihihip ng̃ catahimicn ang canyng hungcag na hining̃a sa Maynil, at war mandiy natutulog ang laht sa mg̃a bsig ng̃ wal; nriring̃ig na nakikipaghalnhinan ang talaoc ng̃ manc sa mg̃a relj ng̃ mg̃a campanario at sa mapanglw na sigw na "alerta" ng̃ nayyamot na sundalong banty; nagpapasimul ng̃ pagsung̃aw ang capirasong bown; wari ng̃ay nang̃agpapahing̃aly na ang laht; si Ibarra man ay
- 34 -
natutulog na rit marahil ay napagl sa canyng malulungcot na mg̃a caisipn sa paglalacby. Ng̃unit hind tumutulog, nagppuyat, ang batang franciscanong hind pa nalalaong nakita nating hind cumikilos at hind umimic. Napapatong ang sco sa palababahan ng̃ durung̃awan ng̃ canyng "celda" at sal ng̃ plad ng̃ camy ang putlait payt na mukh, canyng pinanonood sa maly ang isng bituing numningning sa madilm na lang̃it. Namutl at nawal ang bituwin, nawal rin ang mg̃a bahagyng snag nang nagppatay na bown; ng̃unit hind cumilos ang fraile sa canyng kinlalagyan: niyaoy minamsdan niy, ang malayong abt ng̃ ting̃ing napapaw sa ulap ng̃ umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na ngugulaylay pa.
Phin 51
VI.
CAPITANG TIAGO
Sundin namn ang loob mo dito sa lupa! Samantalang natutulog nag-aagahan ang ating mg̃a guinooy si Capitang Tiago ang ating pag-usapan. Cailn may hind tayo nagung panauhn niy, wal ng̃a tayong catuwiran catungculang siyy pawalng halag at huwg siyng pansinn, cahit sa mahalagng capanahunan. Palibhasay pandc, maliwanag ang culay, bilg ang catawn, at ang mukh, salamat sa saganang tab, na alinsunod sa mg̃a nallugod sa canyy galing daw sa lang̃it, at anng mg̃a caaway niyy galing daw sa mg̃a dukh, siyy mukhng bt cay sa tunay niyng gulang: sino may maniniwalang tatatlompot limang tan lamang siy. Tong banl ang laguing any ng̃ canyng pagmumukh ng̃ panahng nangyayari ang sinasaysay namin. Ang bo ng̃ canyng long bilg, maliit at nalalaganapan ng̃ buhc na casing itm ng̃ luyong, mahab sa dacong harapn at totoong maicl sa licuran; hind nagbabago cailn man ng̃ any ang canyng mg̃a matang malilit man ay d singkt na gaya ng̃ sa insc, mahayap na hind sapt ang canyng ilng, at cung hind sana pumang̃it ang canyng bibg, dahil sa napacalabs na pagmamascada niy at pagng̃ng̃, na sinisimpan ang sap sa isng pisng̃, na siyng nacasisir ng̃ pagcacatimbang ng̃ tabas ng̃ mukh, masasabi naming totoong magalng ang canyng paniniwal at pagpapasampalatayng siyy magandng lalaki. Gayn mang napapacalabis ang canyng pananabacot pagng̃ng̃ ay nananatiling mapuput ang canyng mg̃a sariling ng̃ipin, at ang dalawang ipinahirm sa cany ng̃ dentista, sa halagng tiglalabing dalawang piso ang bawat is.
- 35 -
Ipinalalagay na siyy is sa mg̃a lalong mg̃a mayayamang "propietario"[116] sa Binundc, at is sa lalong mg̃a pang̃ulong "hacendero"[117], dahil sa canyng mg̃a lp sa Capampang̃an at sa Laguna ng̃ Bay, lalonglal na sa bayan ng̃ San Diego, na dooy itinataas tan tan ang buwis ng̃ lp. Ang San Diego Phin 52ang lalong naiibigan niyng byan, dahil sa caligaligayang mg̃a pliguan doon, sa balitang sabung̃n, sa mg̃a hind niy nalilimot na canyng naaalaala: dooy ntitira siy ng̃ dalawng buwn sa bawat isng tan, ang cadalian. Maraming mg̃a bhay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang Anloague at sa Rosario. Siyt isng insc ang may hawc ng̃ "contrata" ng̃ opio at hind ng̃a cailang̃ang sabhing sily nang̃agtutub ng̃ lubhng malak. Siy ang nagpapacain sa mg̃a bilangg sa Bilibid at nagpapdala ng̃ dam sa maraming mg̃a pang̃ulong bhay sa Maynil; dapat unawing sa pamamag-itan ng̃ "contrata." Casund niy ang laht ng̃ mg̃a pinun, matalin, magalng makibagay at may pagcapang̃ahs, pagc nauucol sa pagsasamantal ng̃ mg̃a pagc ilng ng̃ ib; siy ang tang̃ing pinang̃ang̃anibang capang̃agw ng̃ isng nagng̃ang̃alang Perez, tungcl sa mg̃a "arriendo" at mg̃a "subasta" ng̃ mg̃a sagutin pang̃ang̃atungculang sa towi nay ipinagcacatiwl ng̃ Gobierno ng̃ Filipinas sa mg̃a camy ng̃ mg̃a "particular"[118]. Cay ng̃at ng̃ panahng nangyayari ang mg̃a bagay na it, si Capitang Tiagoy isng taong sumasaligaya; ang ligaya bagng macacamtan sa mg̃a lupang iyn ng̃ isng tong maliit ang bo ng̃ lo: siyy mayaman, casund ng̃ Dios, ng̃ Gobierno at ng̃ mg̃a to. Na siyy casund ng̃ Dios, ity isng bagay na hind mapag-aalinlang̃anan: halos masasabing marapat sampalatayanan: walng cadahilanan upang mcagalit ng̃ mabat na Dios, pagc magalng ang calagayan sa lp, pagc sa Dios ay hind nakikipag-abot-usap cailn man, at cailn may hind nagpapautang sa Dios ng̃ salap. Cailn may hind nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a pananalang̃in, cahit siyy na sa lalong malalakng mg̃a pagcaguipt; siyy mayaman at ang canyng salap ang sa canyy humahalili sa pananalang̃in. Sa mg̃a misa at sa mg̃a "rogativay" lumalng ang Dios ng̃ mg̃a macapangyarihan at mg̃a palalong mg̃a sacerdote. Lumalng ang Dios, sa canyng walng hanggng cabaitan, ng̃ mg̃a dukh, sa iguiguinhawa ng̃ mg̃a mayayaman, mg̃a dukhng sa halagng pisoy macapagdarasal ng̃ cahit labing anim na mg̃a misterio at macababasa ng̃ laht ng̃ mg̃a santong libro, hanggng sa "Biblia hebrica" cung daragdagan ang bayad. Cung dahil sa isng malakng caguipitay manacnacng kinacailang̃an ang mg̃a saclolo ng̃ calang̃itan at walng makita agd cahit isng candilang pul ng̃ insc, cung magcagayoy nakikiusap na siy sa mg̃a santo at sa mg̃a santang canyng pintacasi, at ipinang̃ang̃ac sa canil ang maraming bagay upang sily mapilitan at lubs mapapaniwalaang tunay na magalng ang canyng mg̃a hang̃d. Datapuwat ang totoong ll niyng pinang̃ang̃acuan at guinganapan ng̃ mg̃a Phin 53pang̃ac ay ang Virgen sa Antipolong Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje; sapagct sa ilng may caliliitang mg̃a santoy hind ng̃a lubhng gumganap at hind rin totoong nag-uugaling mahl ang tong iyn; ang cadalasay pagc kinamtn na niy ang pinipitay hind na muling ngugunt ang mg̃a santong iyn; tunay ng̃at hind na namn sil mulng liniligalig niy, at cung sacalit napapanahoy talasts ni Capitng Tiagong sa calendarioy maraming mg̃a santong walng guingaw sa lang̃it marahil. Bucd sa rooy sinasapanth niyng malak ang capangyarihat lacs ng̃ Virgen de Antipolo cay sa mg̃a ibng Virgeng may dal mang bastng pilac, mg̃a Nio Jess na hubt hubd may pananamt, mg̃a escapulario, mg̃a cuints
- 36 -
pamigks na cuero ("correa"): marahil ang pinagmumulan nity ang pagc hindi mpalabir ang Guinoong Babaeng iyn, mpagmahal sa canyng pang̃alan, caaway ng̃ "fotografa"[119], ayon sa sacristn mayor sa Antipolo, at sac, pagca siyay nagagalit daw ay nang̃ng̃itim na cawang̃is ng̃ luyong, at nanggagaling namn sa ang ibng mg̃a Virgen ay may calambutn ang ps at mapagpaumanhin: talasts ng̃ may mg̃a tong iniibig pa ang isng haring "absoluto"[120] cay sa isng haring "constitucional"[121], cung hind nriyan si Luis Catorce[122] at si Luis Diez y Seis[123], si Felipe Segundo[124] at si Amadeo Primero[125]. Sa cadahilanan ding it marahil cay may nakikitang mg̃a insc na di binyagan at sampng mg̃a castilang lumalacad ng̃ Phin 54paluhd sa balitang sambahan; at ang hind lamang napag-uuss pay ang cung bakit nang̃agtatanan ang mg̃a curang dal ang salap ng̃ casindcsindc na Larawan, napasa sa Amrica at pagdatng dooy napaccasal. Ang pintuang iyn ng̃ salas, na nattacpan ng̃ isng tabing na sutl ay siyng daang patung̃ sa isng maliit na capilla pnalang̃inang d dapat mawal sa alin mang bhay ng̃ filipino: naririyan ang mg̃a "dios lar"[126] ni capitan Tiago, at sinasabi naming mg̃a "dios lar," sa pagcat lalong minamgaling ng̃ guinoong ito ang "politeismo"[127] cay sa "monoteismo"[128] na cailan may hind niy naabt ng̃ pag-iisip. Dooy may napapanood na mg̃a larawan ng̃ "Sacra Familia"[129] na pawang garing mul, sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang mg̃a dacong dulo ng̃ mg̃a camy at paa, cristal ang mg̃a mat, mahahab ang mg̃a pilc mat at cult at culay guint ang mg̃a buhc, magagandng yr ng̃ escultura sa Santa Cruz. Mg̃a cuadrong pintado ng̃ leo ng̃ mg̃a artistang taga Pc at taga Ermita, na ang narorooy ang mg̃a pagpapasakt sa mg̃a santo, ang mg̃a himal ng̃ Vrgen at iba pa; si Santa Lucang nacatitig sa lang̃it, at hawc ang sng pinggng kinalalagyan ng̃ dalaw pang matng may mg̃a pilc-mat at may mg̃a klay, na catulad ng̃ napapanood na nacapint sa "tringulo" ng̃ Trinidad sa mg̃a "sarcfago egipcio"[130]; si San Pascual Baylon, San Antonio de Padua, na may hbitong guingn at pinagmmasdang tumatang̃is ang isng Nio Jess, na may damit Capitan General, may tricornio[131], may sable at may mg̃a botang tulad sa sayw ng̃ mg̃a musms na bat sa Madrid: sa ganng cay Capitan Tiago, ang cahulugan ng̃ gayng anyy cahit idagdg ng̃ Dios sa canyng capangyarihan ang capangyarihan ng̃ isng Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din siy ng̃ mg̃a franciscano, na catulad ng̃ paglalar sa isng "mueca" larauang taotauhan. Napapanood din doon ang isng San Antonio Abad, na may isng baboy sa tab, at ang sip ng̃ carapatdapat na Capitan, ang baboy na iyy macapaghihimalng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitng cadahilanay hind siy, nang̃ang̃ahs tumawag sa hayop na iyn ng̃ Phin 55"baboy" cung d "alg ng̃ santo seor San Antonio;" isng San Francisco de Ass na may pitng pacpc at may hbitong culay caf, na nacapatong sa ibabaw ng̃ isng San Vicente, na wal cung d ddalawang pacpac, ng̃unit may dal namng isng cornetn; isng San Pedro Mrtir na biyc ang ulo, at tang̃an ng̃ isng d binyagang nacaluhod ang isng talibng ng̃ tulisn, na na sa tabi ng̃ isng San Pedro na pinuputol ang taing̃a ng̃ isng moro, na marahil ay si Malco, na nang̃ang̃atlabi at napapahindc sa sakt, samantalang tumatalaoc at namamayagpag ang sasabung̃ing nacatuntong sa isng haliguing "drico"[132], at sa bagay na itoy inaacal ni Capitang Tiago, na nacararating sa paguigung santo ang tumag at gayon din ang mtag. Sino ang macabibilang sa hucbng iyn ng̃ mg̃a larawan at macapagsasaysay ng̃ mg̃a canicanyng tng̃ot mg̃a cagaling̃ang dooy natitipon?!Hind ng̃a magcacasiyang masabi sa isng captulo lamang! Gayn may sasabihin din namin ang isng magandang San Miguel, na cahoy na dinorado at pinintahn, halos isng metro ang tas: nang̃ang̃atb ang arcngel, nanglilisic ang mg̃a mata, cunt ang noo at culay rosa ang mg̃a pisng̃; nacasuot sa caliwng camay ang isng calasag griego, at iniyayamb
- 37 -
ng̃ canan ang isang kris joloano, at handang sumugat sa namimintacasi sa lumapit sa cany, ayon sa nahihiwatigan sa canyng acm at pagting̃ng hind ang tung̃oy sa demoniong may buntt at may mg̃a sung̃ay na ikinacagat ang canyng mg̃a pang̃il sa bintng dalaga ng̃ arcngel. Hind lumalapit sa cany cailn man si Capitang Tiago, sa tacot na bac maghimal. Mamacailn bagng gumalw na parang buhy ang hind lamang iisng larawan, cahit anng pagcapang̃itpang̃it ang pagcacgawang gaya ng̃ mg̃a nanggagaling sa mg̃a carpintera sa Paete, at ng̃ mang̃ahiy at magcamt caparusahn ang mg̃a macasalanang hind nananampalataya? Casabihng may isng Cristo raw sa Espaa, na nang siyy tawaguing sacs ng̃ mg̃a nang̃ac sa pagsinta, siyy sumang-ayot nagpatotoo, sa pamamag-itan ng̃ minsang pagtang̃ ng̃ lo sa harp ng̃ hucm; may isng Cristo namng tinanggl sa pagcapc ang canang camy upang yacapin si Santa Lutgarda; at an? hind ba nababasa ni Capitang Tiago sa isng maliit na librong hind pa nalalaong inilalathal, tungcol sa isng pagsesermong guinaw sa pamamag-itan ng̃ tinang̃tang̃ at kinumpscumps ng̃ isng larawan ni Santo Domingo sa Soriano? Walng sinabing an man lamang salit ang santo; ng̃unit naacal inacal ng̃ sumulat ng̃ librito, na ang sinabi ni Santo Domingo sa canyng mg̃a tinang̃tang̃ at kinumpscumps ay ipinagbibigay Phin 56alm ang pagcatapos ng̃ santinacpn[133] Hindi ba sinasabi namng malaki ang pamamag ng̃ isng pisng̃i cay sa cabil ng̃ Virgen de Luta ng̃ bayan ng̃ Lip at capol ng̃ putic ang mg̃a laylayan ng̃ canyng pananamt? Hindi b ity lubs na pagpapatotoong ang mg̃a mahl na laraway nagpapasial din namt hind man lamang itinataas ang canilng pananamt, at sinsactan din namn sil ng̃ bagang, na cung magcabihiray tayo ang dahil? Hindi b namasdn ng̃ canyng sariling matang maliliit ang laht ng̃ mg̃a Cristo sa sermn ng̃ "Siete Palabra"[134] na gumgalaw ang lo at tumatang̃ong macaitl, na siyng nacaaakit sa pagtang̃is at sa mg̃a pagsigw ng̃ laht ng̃ mg̃a babae at ng̃ mg̃a calolowang mahabaguing talagng mg̃a taga lang̃it? An pa? Napanood din namn naming ipinakikita ng̃ pri sa mg̃a nakkinig ng̃ sermn sa cany sa oras ng̃ pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isng panyng pun ng̃ dug, at cam sanay tatang̃is na sa malaking pagcaw, cung di lamang sinabi sa amin ng̃ sacristan, sa casaliwang palad ng̃ aming clolowa, na iyn daw ay bir lamang: ang dugng iyon-anya-ay sa inahng manc, na pagdacay inihaw at kinain, baga mat Viernes Santo ... at ang sacristan ay matab. Si Capitang Tiago ng̃a, palibhasay taong matalin at banl, ay nag-iing̃at na huwag lumapit sa Krs ni San Miguel.Lumay tayo Phin 57sa mg̃a pang̃anib!ang sinasabi niy sa canyng sarilinalalaman co ng̃ isng arcngel; ng̃unit hind, wal acong tiwal! wal acong tiwal! Hind dumaran ang isng tang hind siy nakikidal sa pagpasa Antipolong malaki ang nagugugol, na ang daly isng orquesta: cung nroroon nay pinagcacagulan niy ang dalaw sa lubhng maraming mg̃a misa de graciang guingaw sa boong tatlng siym, at sa mg̃a ibng araw na hind guingaw ang pagsisiym, at nallig pagcatapos sa bantg na "batis" bucl, na ayon sa pinasasampalatayanay nalig roon ang mahl na larawan. Nakikita pa ng̃ mg̃a mapamintacasing to ang mg̃a bacs ng̃ mg̃a pa at ang hilahis ng̃ buhc ng̃ Vrgen de la Paz sa matigs na bat, ng̃ pigan niy ang mg̃a buhc na iyn, an pat walng pinagibhan sa aln mang babaeng gumagamit ng̃ lang̃is ng̃ niyg, at para manding patalm ang canyng mg̃a buhc, cung dili cayy diamante at walng pinag-ibhn sa may sanlibong tonelada ang bigt. Ibig sana naming ihaplt ng̃ cagulatgulat na larawan ang canyng mahl na buhc sa mg̃a mat ng̃ mg̃a tong mapamintacasing it, at canyng tuntung̃an ang canilng dil lo.Don sa tab rin ng̃ bucl na iyn ay dapat cumain si Capitang Tiago ng̃ inihaw na lechn, dalg na sinigng sa mg̃a dahon ng̃
- 38 -
alibangbang, at ib pang mg̃a lutong humigut cumulang ang sarp. Mahiguthigut sa apat na raang piso ang nagugugol sa cany sa dalawng misang iyn, datapuwat maipallagay na mra, cung pag-iisip-isipin ang capurihng tinatmo ng̃ In ng̃ Dios sa mg̃a ruedang apy, sa mg̃a cohete, sa mg̃a "berso," at cung babalacbalakin ang pakinabang na kinkamtan sa bong isng tan dahil sa mg̃a misang it. Ng̃unit hind lamang sa Antipolo guinagaw niy ang canyng maing̃ay na pamimintacasi. Sa Binundc, sa Capampang̃an at sa bayan ng̃ San Diego: pagc magsasabong ng̃ manc na may malalakng pustahan, nagppadala siy sa cura ng̃ mg̃a salapng guintng col sa mg̃a misang sa canyy magpapl, at tulad sa mg̃a romanong nang̃agttanong muna sa canilng mg̃a "augur"[135] bago makipaghamoc, na pinacacaing magalng ang canilng mg̃a sisiw na iguinagalang; pinagtatanung̃an din ni Capitang Tiago ang canyng sariling mg̃a "augur"; ng̃unit tagly ang mg̃a pagbabagong hatol ng̃ mg̃a panahn at ng̃ mg̃a bagong catotohanan. Pinagmmasdan niy ang ning̃as ng̃ mg̃a candl, ang soc ng̃ incienso, ang voces ng̃ sacerdote at ib pa, at sa laht ng̃ bagay pinagsisicapan niyng mahiwatigan ang canyng maguiguing palad. Pinaniniwalaang bihirang matalo si Capitng Tiago sa mg̃a pakikipagpustahan, at ang canyng manacnaPhin 58cang pagcataloy nagmmul sa mg̃a cadahilanang ang nagmisay nammalat, cacaunti ang mg̃a law, masebo ang mg̃a "cirio"[136], napahal cay ang isng achoy sa mg̃a salapng ipinagpamisa, at ib pa: ipinaaninaw sa cany ng̃ celadon ng̃ isng Cofrada, na ang gayng pagcpalihis ng̃ palad ay mg̃a pagtikm lamang sa cany ng̃ Lang̃it, at ng̃ lalong mapapagtibay siy sa canyng pananampalataya at pimimintacasi. Kinallugdan ng̃ mg̃a cura, iguinagalang ng̃ mg̃a sacristn, sinusy ng̃ magcacandilng insc at ng̃ mg̃a castillero, si Capitang Tiagoy lumiligaya sa religin dito sa lup, at sinasabi ng̃ mg̃a matataas at banal na mg̃a tong sa lang̃it man daw ay malak rin ang lacs ng̃ canyng capangyarihan. Na siyy csund ng̃ Gobierno, ang bagay na ity hind dapat pag alinlang̃anan, bag man tla mandn may cahirapang ity mangyari. Walng cyang umsip ng̃ an mang bagong bagay, naggalac na sa canyng casalucuyang pamumuhay, cailn may laguing laang tumalima sa catapustapusang Oficial quinto sa laht ng̃ mg̃a oficina, maghandg ng̃ mg̃a htang jamn, mg̃a capn, mg̃a pavo, mg̃a bung̃ang choy at halamang gling sa Sunsng sa alin mang panahn ng̃ isng tan. Cung nriring̃ig niyng sinasabing masasam ang mg̃a tunay na lahing filipino, siyng hind nagpapalagay sa sariling d siy dalisay na tagalog, nakikipintas siy at ll pa manding masam ang canyng guinagawang pagpul; sacalit ang pinipintasay ang mg̃a mestizong insc mestizong castil, siy namay nakkipintas, marahil sa pagcat inaacal na niyng siyy dalisay na "ibero"[137]: siy ang unaunang pumupuri sa laht ng̃ mg̃a pagpapabuws, lalot cung sa licuran nity naamoy niyng may "contrata" isng "arriendo." Lgui ng̃ may hand siyng mg̃a orquesta upang bumat at tumapt sa canino mang mg̃a gobernador, mg̃a alcalde, mg̃a fiscal, at iba pa, sa canilng mg̃a caarawn ng̃ santong calagy, caarawn ng̃ capang̃anacan, pang̃ang̃anc pagcamaty ng̃ isng camag-anac, sa maiclng sality ang an mang pagbabagong lacad ng̃ pamumuhay na caraniwan. Nagppagaw ng̃ mg̃a tulng pangpuri sa mg̃a tong sinabi na, ng̃ mg̃a himnong ipinagdriwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na pinaghahandaan sa lang̃it ng̃ palma ng̃ mg̃a banl" ( palmeta) at ibat iba pang mg̃a bagay.
- 39 -
Nagung Gobernadorcillo siy ng̃ "gremio" ng̃ mg̃a "mestizong sangley", bag man maraming nagsitutol, sa pagcat hind siya nil ipinallagay na mestizong Phin 59insic. Sa dalawng tang canyng pang̃ang̃apitay nacasir siy ng̃ sampng frac, sampng sombrerong de copa at anim na bastn: ang frac at sombrero de copay sa Ayuntamiento, sa Malacanyng at sa cuartel; ang sombrero de copa at ang frac ay sa sabung̃an, sa pamilihan, sa mg̃a procesin, sa mg̃a tindahan ng̃ mg̃a insc, at sa ilalim ng̃ sombrero at sa loob ng̃ frac ay si Capitang Tiagong nagpapawis at nag-eesgrima ng̃ bastng may borlas, na nag uutos, naghuhusay at guinugulo ang laht, tagly ang isng cahang̃ahang̃ng casipagan at isng pagcamatimtimang lal pa manding cahang̃ahang̃. Cay ng̃at ipinalalgay ng̃ mg̃a punong macapangyarihang siyy isng magaling na to, cagandagandahan ang pso, payp, mpagpacumbab, masunurin, mapagpakitang loob, na hind bumabasa ng̃ an mang libro peridicong galing sa Espaa, bag man magalng mag-wcang castl; ang ting̃in sa cany, nily tulad sa pagmamasd ng̃ isng abng estudiante sa gasgs na tacn ng̃ canyng lum ng̃ zapato, pakilng dahil sa any ng̃ canyng paglacad:Naguiguing catotohanan, sa calagayan niy, ang casabihn ng̃ mg̃a cristianong "beati pauperis spiritu"[138] at ang caraniwang casabihng "beati possidentes"[139], at mangyayaring maipatungcol sa cany yang mg̃a sabing griego na anng iby mal ang pagcacahulog sa wicang castil: "Gloria Dios en las alturas y paz los hombres de buena voluntad"[140]! sa pagcat ayon sa makikita natin sa mg̃a susunod dito, hind casucatng magcaroon ang to ng̃ magandng calooban upang sumapyap. Ang mg̃a d gumagalang sa religiy ipinallagay siyng halng; ipinallagay siy ng̃ mg̃a dukhng walng aw, tampalasan, mapagsamantala ng̃ cahirapan ng̃ capuw, at ipinallagay naman ng̃ mg̃a mababab sa canyng siyy totoong malabis umalipin at mapagpahirap. At ang mg̃a babae? Ah, ang mg̃a babae! Umaaling̃awng̃aw ng̃ d cawas ang mg̃a paratang, na naririnig sa mg̃a mahihirap na mg̃a bhay na pawid, at pinagsasabihang may naririnig daw na mg̃a taghy, mg̃a hagulhl, na manacnacang may casamang mg̃a uh ng̃ isng bagong caaanc. Hind lamang isang dalaga ang itinutur ng̃ daliring mapagsapantah ng̃ mg̃a namamayan: malamlm ang mat at looy na ang dibdib ng̃ gayng dalaga. Ng̃unit hind nacabbagabag ng̃ canyng pagtulog ang laht ng̃ it; hind nacaliligalig ng̃ canyng catahimican ang Phin 60sino mang dalaga; isng matandng babae ang siyang nacapagpapahirap ng̃ canyng loob, isng matandng babaeng nakikipagtaasan sa cany ng̃ pamimintacasi na nagung dapat magtam sa maraming cura ng̃ lalong malalaking pagpupuri at pagpapaunlc cay sa mg̃a kinamtn niy ng̃ panahng siyy guingaling. May banl na pag-uunahng ikingagaling ng̃ Iglesia si Capitang Tiago at sac ang babaeng baong itng pagmamanahan ng̃ mg̃a capatd at ng̃ mg̃a pamangkn, tulad namn sa pag-aagawn ng̃ mg̃a vapor sa Capangpang̃ang pinakikinabang̃an ng̃ mg̃a tong byan. Naghandg si Capitang Tiago sa isng Vrgeng aln man ng̃ isang bastng plac na may mg̃a esmeralda at mg̃a topacio? Cung gayy pagdacay nagpapagaw namn si Doa Patrocinio sa platerong si Gaudinez ng̃ isng bastng guint na may mg̃a brillante. Na nagtay si Capitang Tiago ng̃ isng arcong may dalawng mukh, may balot na damt na pinabintgbintg, may mg̃a salamn, mg̃a globong cristal, mg̃a lmpara at mg̃a araa, handg sa procesin nang naval? Cung gayy magpapatay namn si Doa Patrocinio ng̃ isng arcong may apat na mukh, matas ng̃ dalawng vara sa arco ni Capitang Tiago at lalong marami ang mg̃a btin at ib pang sarisaring mg̃a pamuti. Pagc nagcgayoy guinagamit namn ni Capitang Tiago ang canyng lalong naggawang magalng, ang bagay na canyng ikinatatang̃: ang mg̃a misang may mg̃a bombat ib pang pangpasayng guinagamitan ng̃ plvora, at pagnangyari ity kincagat ni Doa Patrocinio ng̃ canyng mg̃a ng̃idng̃id ang canyng lb, sa pagcat palibhasay
- 40 -
totoong mayamutin ay hind niy matiis ang "repique" ng̃ mg̃a campan, at lal ng̃ kinallupitan niy ang ugong ng̃ mg̃a putucan. Samantalang si Capitang Tiagoy ng̃umng̃it ay nag-iisip naman si Doa Patrocinio ng̃ paggant, at pinagbabayaran niy ng̃ salap ng̃ mg̃a ib ang lalong magagaling na magsermng hirang sa limng mg̃a capisanan ng̃ mg̃a fraile sa Maynil, ang lalong mg̃a balitang mg̃a cannigo sa Catedral, at samp ng̃ mg̃a Paulista, at ng̃ mang̃ag sermn sa mg̃a dakilang araw tungcl sa mg̃a saysayin sa Teologa[141], na lubhang malalalim sa mg̃a macasalanang walng nalalaman cung d wicang tind lamang. Nmasid ng̃ mg̃a cacamp ni Capitang Tiago, na si Doa Patrocinioy nacacatulog samantalang nagsesermon, at sinasgot namn sil ng̃ mg̃a cacampi ni Doa Patrocinio, na ang sermy bayd na, at sa ganang canyy ang pagbabayad ang siyng lalong mahalag. Sa ctapustapusay lubs na iguinup si Capitang Tiago ni Doa Patrocinio, na naghandg sa isng simbahan ng̃ tatlng andas na pilac, na dinorado, na ang bawat isay pinagcagugulan niy ng̃ mahigut na tatlng lbong Phin 61piso. Hinihintay ni Capitang Tiago na bawat araw ay titiguil ng̃ paghing̃a ang matandng babaeng it, matatalo cay ang lim anim na usapn sa paglilincd lamang sa Dios; ang casamaang palad ay ipinagcsanggalang ang mg̃a usaping iyn ng̃ lalong magagalng na abogado sa Real Audiencia, at tungcl sa canyng bhay, walng sucat na mapanghawacan sa cany ang sakt, ang cawang̃is niyy cawad na patalm, marahil ng̃ may mapanghinularan ang mg̃a clolowa, at cumacapit dito sa bayan ng̃ luhang gaya ng̃ mahigpit na pagcapit ng̃ gals sa balt ng̃ to. Umaasa ang mg̃a cacamp ni Doa Patrociniong pagcamaty nitoy maguiguing "canonizada"[142], at si Capitang Tiago may ssamba sa cany sa mg̃a altar, bagay na sinasang-ayunan ni Capitang Tiago at canyng ipinang̃ang̃aco, mamaty lamang agd. Gayn ng̃ ang calagayan ni Capitang Tiago ng̃ panahng iyn. Tungcl sa panahng nacaraay siyy bugtng na anc ng̃ isng mag-aasucl sa Malabng mayaman din namn ang pagcabuhay, ng̃unit npacaramot, na an pat hind nagcagugol ng̃ isng cuarta man lamang sa pagpapaaral sa canyng anc, cayat nagung alil si Santiaguillo ng̃ isang mabat na dominico na pinagsicapang itur ang laht ng̃ maitutur at nalalaman niy. Ng̃ magttamo na si Santiago ng̃ caligayahng siyy tawaguing "lgico", sa macatuwd bagy ng̃ siyy mag-aaral na ng̃ "Lgica",[143] ang pagcamaty ng̃ sa canyy nagtatangkilc, na sinundn ng̃ pagcamaty ng̃ canyng am, ang siyng nagbigy wacs ng̃ canyng mg̃a pag-aaral, at ng̃ magcgayoy napilitang siyng mang̃asiw sa paghahanap-buhay. Nag-asawa siy sa isng magandng dalagang taga Santa Cruz, na siyng tumulong sa cany sa pagyaman, at siyng sa canyy nagbigy ng̃ pagcaguinoo. Hind nagcsiya si Doa Pia Alba sa pamimili ng̃ azcal, caf at tn: ninais niyng magtanm at umani, at bumil ang dalawng bagong casl ng̃ mg̃a lp sa San Diego, at mul niyaoy nagung caibigan na siy ni pr Dmaso at ni Don Rafael Ibarra, na siyng lalong mayamang mmumuhunan sa bayan. Naguiguing isng gawng dapat sisihin ang malabis nilng pag-susumakit sa pagpaparami ng̃ cayamanan, dahil sa sily hind nagcacaanc, mul ng̃ sily mcasal na may anim na tan na, at gayn may matuwid, matab at timbng na timbng ang pang̃ang̃atawn ni Doa Pia. Nawalng cabuluhn ang canyng mg̃a pagsisiym, "novenario," ang canyng pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal, sa hatol ng̃ mg̃a mapamintacasi; ang pagbibigay niy, ng̃ mg̃a lims, ang pagsaPhin 62sayw niy sa procesin ng̃ Virgeng Turumb, sa Pakil, sa guitn ng̃ mainit na araw ng̃ Mayo. Nawal-ang cabuluhng laht, hanggang sa siyy hinatulan ni pr Dmasong pumaroon sa Obando, at pagdatng dooy sumayw sa fiesta ni San Pascual Bayln, at huming̃ ng̃ isng anc. Talasts na nating sa Obandoy may tatlng nagcacaloob ng̃ mg̃a anc na lalaki at ng̃ mg̃a anc na babae; ang ibiguin: Nuestra Seora
- 41 -
de Salambaw, Santa Clara at San Pascual. Salamat sa hatol na itoy nagdalng to si Doa Pa ... ay! tulad sa mng̃ing̃isdng sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na tumiguil ng̃ pag-aawt ng̃ siyy macasumpong ng̃ isng cayamanan; pumanaw cay Doa Pia ang catowaan, namanglw ng̃ d an lamang at hind na nakita nino mang ng̃umit.Talagng ganyn ang mg̃a nagllihiang sinasabi ng̃ laht, samp ni Capitang Tiago. Isng lagnt na dumap sa cany pagcapang̃anc (fiebre puerperal) ang siyng nagbigy wacs sa canyng mg̃a calungcutan, na an pat naiwan niyng ulila ang isng magandng sanggl na babae, na inanc sa binyg ni Fr. Dmaso rin; at sa pagcat hind ipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa canyy hinhing̃, pinang̃alanan ang sanggl ng̃ Maria Clara, sa pagbibigy unlc sa Virgen de Salambw at cay Santa Clara, at pinarusahan ang may dalisay na capurihng si San Pascual Bayln, sa hind pagbanggut ng̃ canyng pang̃alan. Lumak ang sanggl na babae sa mg̃a pag-aalag ni tia Isabel, ang matandng babaeng iyng tulad sa fraile ang pakikipagcapuw to na nakita natin sa pasimul nit. Hind tagly ni Mara Clara ang maliliit na mg̃a mat, ng̃ canyng am: gaya rin ng̃ canyng inng malalak ang mg̃a mat, maiitm, nalililiman ng̃ mahahabang mg̃a pilc-mat, masasay at caayaaya pagc nagllar; malulungct, hind mapagcur at anyng naggugunamgunam pagc hind ng̃umng̃it. Nang sanggl pa siyy cult ang canyng buhc at halos culay guint; ang ilng niyng magand ang hayap ay hind totong matang̃os at hind namn sapt; ang bibg ay nagpapaalaala sa maliliit at calugodlugod na bibg ng̃ canyng in, tagly ang mg̃a catowatowang bloy sa mg̃a pisng̃; ang balt niyy casng nips ng̃ pang-ibabaw na balt ng̃ sibuyas at maputng culay blac, anng mg̃a nahihibng na mg̃a camag-anac, na canilng nakikita ang bacs ng̃ pagc si Capitang Tiago ang am, sa maliliit at magandng pagcacaany ng̃ mg̃a taing̃a ni Mara Clara. Ipinallagay ni ta Isabl na cay may pagca mukhng europeo si Mara Claray dahil sa paglilih ni Doa Pa; natatandang madals nakita niyng ity tumatang̃is sa harapn ni San Antonio, ng̃ mg̃a unang buwn ng̃ canyang pagbubunts; gayn din ang isipan ng̃ isng pinsang babae ni Capitang Tiago, ang Phin 63pinagcacibhan lamang ay ang paghirang ng̃ santo: sa ganang canyy naglihi sa Virgen cay San Miguel. Isng balitang filsofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo ang "Amat" [144], hinahanap ang caliwanagan ng̃ gayng bagay sa ikinapangyayari sa calagayan ng̃ tao ng̃ mg̃a "planeta"[145]. Lumak si Mara Clarang pinacaiirog ng̃ laht, sa guitn ng̃ mg̃a ng̃iti at pagsinta. Ang mg̃a fraile may linalar siya pagc isinasama sa mg̃a procesing puti ang pananamit, nalalala sa canyang malag at cult na buhc ang mg̃a sampaga at mg̃a azucena, may dalawang maliliit na pacpac na pilac at guintng nacacabit sa licuran ng̃ canyang pananamt, at may tang̃ang dalawang calapating puting may mg̃a taling cintas na azul. At sac siyay totoong masaya, may mg̃a pananalitang musms na calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahibang̃an ng̃ pag-ibig, ay walang guinagaw cung di pacapurihin ang mg̃a santo sa Obando at ihatol sa lahat na silay umadhic ng̃ magagandang escultura nila. Sa mg̃a lupaing na sa dacong ilaya ng̃ daigdig, pagdating ng̃ batang babae sa labing tatl labing apat na tan ay dinaratnan na ng̃ sa panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasay bulaclac na. Sa calagayang iyang pagbabagong any, pusps ng̃ mg̃a talinghag at ng̃ pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si Maria Clara, sa pagsund sa mg̃a hatol ng̃ cura sa Binundc, sa beaterio ng̃ Santa Catalina[146] upang tumanggap sa mg̃a monja ng̃
- 42 -
mg̃a turong banal. Tumatang̃is Phin 64si Maria Clarang nag-paalam cy par Dmaso at sa tang̃ing catotong canyang calar-lar buhat sa camusmusan, cay Cristomo Ibarra, na pagcatapos ay napa sa Europa naman. Doon sa conventong iyng sacalit nakikipanayam sa mundoy sa pamamag-itan ng̃ mg̃a rejang lambal, at sa ilalim pa ng̃ pagbabantay ng̃ "Madre-Escucha", natira si Mara Clarang pitng tan. Taglay ng̃ bawat isa ang canicanicalang inaacalang icagagalng ng̃ sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig ng̃ hilig ng̃ isa sa isa ng̃ mg̃a bat, pinagcayaran ni Don Rafael at ni Capitang Tiago, ang pagpapacasal sa canilang mg̃a anac, at silay nang̃agtatag ng̃ samahan. Ang pangyayaring itng guinaw ng̃ macaraan ang ilang tan buhat ng̃ umals si Ibarray ipinagdiwang ng̃ dalawang pusong na sa magcabilang dlo ng̃ daigdg at na sa ibat ibang calagayang totoo.
Phin 65
VII.
MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA"
Maagang nang̃agsimb ng̃ umagang iyn si ta Isabel at si Mara Clara: mainam na totoo ang pananamt nit at may tang̃ang isng cuints na azl ang mg̃a butil, na inaar niyng parang brazalete,[147] at may salamn sa mat si ta Isabel, upang mabasa ang dalng "Ancora de Salvacin"[148], samantalang nagmimisa. Bahagy pa lamang nacaaals sa altar ang sacerdote, nagsabi ang dalagang ibig na niyng omow, bagay na totoong ipinangguilals at isinam ng̃ loob ng̃ mabat na tang walng boong acal cung d ang canyng pamangking babaey mpagbanal at madasaling tulad sa isng monja man lamang. Nagbubulng, at pagcatapos na macapagcucrz ay nagtindg ang mabat na matandng babae.Bah! patatawarin na ac ng̃ mabat na Dios na dapat macakilala ng̃ pso ng̃ mg̃a dalaga cay sa iny p ta IsabelAng sasabihin sana ni Mara Clara sa cany upang putln ang canyng matitind, ng̃unit sa cawacasay mg̃a pagsesermng-n. Ng̃ayy nacapag-agahan na tila at nillibang ni Mara Clara ang canyng pagcainp sa paggaw ng̃ isng sutlng "bolsillo", samantalang ibig pawin ng̃ ta ang mg̃a bacs ng̃ nagdaang fiesta sa pagpapasimul ng̃ paggamit ng̃ isng plumero. Sinisiyasat at inuusisa ni Capitang Tiago ang mg̃a ilng casulatan. Bawat lagunlng sa daan, bawat cocheng dumaraan ay nang̃agppacaba sa dibdib ng̃ vrgen at siyay pinang̃ing̃ilabot. Ah, ng̃ayy ibig niyng maparoon ul sa beaterio, sa casamahn ng̃ canyng mg̃a caibigang babae! Dooy matitingnan niy "siyng" hind
- 43 -
mang̃ng̃inig, hind magugulumihanan! Datapowat hind bag, siy ang iyng caibigan ng̃ panahng musmus ca pa? hind b cayy nang̃agllaro ng̃ larng halng at hanggng sa cayy nag-aaway na manacnac? Ang dahil ng̃ mg̃a bagay na ity hind co sasabihin; cung icw na bumabasay umibig ay mapagkikilala mo, at cung hind namn ay sayang na sa iyy aking sabihin; hind mapag-uunawa ang mg̃a talinghagang it ng̃ hind na Phin 66casisinta cailn man. "Sa acal co Maray may catowiran ang mdicoani Capitang Tiago. Dapat cang pasalalawigan, namumutl ca ng̃ mainam at nagcacailang̃an ca ng̃ mg̃a mabubuting hang̃in. An bang acal mo: sa Malabn ... sa San Diego? Namul si Marang tulad sa "amapola"[149] pagcrinig niy nitng hulng pang̃alan, at hind nacasagt. "Ng̃ayy pparoon cay ni Isabel at icw sa beaterio, at ng̃ cunin niny roon ang iyng mg̃a damt, at macapagpaalam ca sa iyng mg̃a caibigan; hind ca na papasoc ul roon. Dinamdam ni Mara Clara iyng hind malrip na calungcutang bumabalot sa clolowa, pagc iniiwan ang isng kinatirahang pinatamuhn natin ng̃ caligayahn; ng̃unit nagpagaang ng̃ canyng pighat ang pagcaalaala ng̃ isng bagay. At sa loob ng̃ apat limng araw, pagc may damt ca nang bgoy paparoon tayo sa Malabn.... Wal na sa San Diego ang iyng inama; ang curang nakita mo rito cagab, iyng paring bt ay siyng bagong cura natin don ng̃ayn; siyy isng santo. Lalong nacaggaling sa canyng catawn ang San Diego, pinsan!ang ipinaalaala ni ta Isabel;bucd sa rooy lalong mabuti ang bahay natin don, at sac malapit na ang fiesta. Ibig sanang yacapin ni Mara Clara ang canyng ta; ng̃unit narinig niyng tumiguil ang isng coche ay siyy namutl. Ah, siy ng̃!ang isinagt ni Capitang Tiago, at nagbago ng̃ pananalit at idinagdg:Don Crisstomo! Nalaglg sa mg̃a camy ni Mara Clara ang tang̃ang canyng guingaw; nag-acal siyng cumilos ay hind nangyari: isng pang̃ing̃ilabot ang siyng tumtacbo sa canyng catawn. Nrinig ang yabg ng̃ paa sa hagdanan at pagcatapos ay ang sariw at voces lalaki. Tulad sa cung ang voces, na ity may capangyarihang hiwg, iniwacs ng̃ dalaga ang lagum at nagtatacb at nagtg sa panalang̃inang kinlalagyan ng̃ mg̃a santo. Nagtawanan ang dalawng magpinsan, at nrinig ni Ibarra ang ing̃ay ng̃ sinsarhang pintuan. Nammutl, humhing̃a ng̃ madals, tinutp ng̃ dalaga ang cumcabang dibdb at nag-acalang making. Nring ang voces, yang voces na pinacassintat sa panag-nip lamang niy nririnig: ipinagttanong siy ni Ibarra. Sa pagcahibng sa tow ay hinagcn niy ang santng sa canyy nlalapit, si San Antonio Abad; santong mapalad ng̃ nabubuhay at ng̃ayng siyy cahoy; lgu ng̃ may Phin 67magagandng mg̃a tucs! Pagcatapos ay humanap ng̃ isng btas ng̃ susan, upang makita niya si Ibarra; mapagsiyasat ang canyng any; ng̃umng̃it si Mara Clara at ng̃ cunin siy ng̃ canyng ta sa gayng panonood, sumabit sa lig ng̃ matandng babae at sinis it ng̃ halc na paulit-ulit.
- 44 -
Ng̃unit halng, an ang nangyayari sa iy?ang sa cawacasay nasabi ng̃ matandng babae, na pinapahid ang isng lh sa mg̃a mat niyng lant na. Nahiy si Mara Clara at tinacpn ang mg̃a mat, ng̃ canyng mabibilog na mg̃a brazo. Hal, maghusay ca, halica!ang sabi ng̃ matandng babae ng̃ boong pag-irog.Samantalang nakikipag-usap siy sa iyng am ng̃ iyng ... halica at huwag cang magpahintay! Napadal ang dalagang tulad sa isng musms, at doon sil nagculng sa canyng "aposento." Masay ang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra ng̃ sumipt si ta Isabel na halos kinacaladcad ang canyng pamangkng babae, na nagpapaling̃ling̃ cung saansaan, datapuwat hind tumting̃in sa canino mang to.... Anng pinag-usapan ng̃ dalawng clolowang iyn, an ang canicanilng sinabi diyn sa salitaan ng̃ mg̃a mat, na lalong lubs ang galng cay sa salitaan ng̃ bibg, salitaang ipinagcaloob sa clolowa at ng̃ huwag macagul ang ing̃ay sa pagtatamng timys ng̃ damdamin? Sa mg̃a sandalng yan, pagca nagcacawatasn ang dalawng linikhng sumasaligaya sa kilos ng̃ mg̃a balintatang natatabing̃an ng̃ mg̃a pilc-matng pinaglalampasanan ng̃ pag-isip, ang pananalitay mabagal, magaspng, mahin, wang̃is sa ugong ng̃ culg na nang̃ang̃alagcag at walng tuos cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabils ng̃ kidlt: nagsasaysay ng̃ isng damdaming kilala na, isng isipang napag-uunaw, na, at cay lamang guinagamit ity sa pagct ang mith ng̃ psy siyng nacapangyayari sa boong cataohang saganang sagan sa galc, big na ang boong catawn niyng casama ang laht ng̃ sancp na lamn, but at dug at ang boong caisipn ay magsaysy ng̃ hiwagang mg̃a catowang inaawit ng̃ espritu. Sa tanng ng̃ pagsint sa isng sulyp na numningning lumlamlam, walng mg̃a sagt ang salit: tumtugon ang ng̃it, ang halc ang buntng hining̃. At pagcatapos, sa pagtacas ng̃ dalawng nagsisintahan sa "plumero" ng̃ ta Isabel na nagpapabang̃on sa alicabc, sily pumaroon sa azotea upang sily macapag-usap ng̃ boong calayan sa silong ng̃ mg̃a blag; an ang canilng pinag-usapan ng̃ marahan at nang̃ng̃inig cay, mg̃a maliliit na bulaclc ng̃ "cabello-de-ngel"? Cay ang magsabit may bang̃ cay sa inyng hining̃ at may Phin 68mg̃a clay cay sa inyng mg̃a lab; icw, "cefiro"[150] ang magsabi yamang nag-aral ca ng̃ di caraniwang mg̃a tnig sa lhim ng̃ gabng madilim at sa talinghag ng̃ aming mg̃a cagubatang virgen; sabihin niny, mg̃a sinag ng̃ raw, maningnng na tagapagpakilala sa lp ng̃ Walang Hanggn, tang̃ing hind nahahawacan sa dagdig ng̃ mg̃a nattangnan: cay ang mang̃agsabi, sa pagcat wal acng nalalamang isaysy cung d mg̃a cahaling̃ng hind mainam dinggun. Ng̃unit yamang ayaw ninyng sabihin, aking ttingnan cung aking maissaysay. Ang lang̃it ay azul: nagppagalaw ng̃ mg̃a dhon at ng̃ mg̃a bulaclac ng̃ halamang gumagapang ang isng malamig na amihang hind amy rosa,dahil ditoy nang̃agsisipang̃inig ang mg̃a cabellodengelang mg̃a halamang nacabitin, ang mg̃a tuyng isd at ang mg̃a lmparang galing sa China. Ang ing̃ay
- 45 -
ng̃ sagwng humahal ng̃ malabong tubig ng̃ log, ang dagundong ng̃ pagdaan ng̃ mg̃a coche at mg̃a carretn sa tuly ng̃ Binundc ay maliwanag na dumrating hanggang sa canil; ng̃unit hind ang mg̃a ipinagbbubulong ng̃ ta. Lalong magalngang wic nitdiyy ang boong bayan ang siyng bbantay sa iny. Nang magpasimuly wal silng pinagsalitaanan cung di pawang mg̃a cahaling̃aniyng mg̃a cahaling̃ng totoong nacacawang̃is niyng mg̃a cayabang̃an ng̃ mg̃a nacin sa Europa: masasarap at lsang pult sa mg̃a magcacanacin, datapuwat nacapagttawa nacapagpapacunt sa kilay ng̃ mg̃a taga ibang lupan. Ang babae, palibhasay capatd ni Cain ay panibughuin, cayat dahil ditoy tumanong sa nang̃ing̃ibig sa cany: Lagu bang isinaisip mo ac? hindi mo ba ac linimot sa gayng caraming mg̃a paglalacby mo? Pagcaramiraming malalakng mg̃a ciudad na may pagcaramiraming magagandang mg̃a babae!... Ang lalaki namn, palibhasay is pa ring capatd ni Can ay marunong umiwas sa mg̃a tanng at may caunting pagca sinung̃aling, cay ng̃a:
Mangyayari bagng caty limutin?ang sagt na nang̃ang̃aanino ng̃ boong ligaya sa mg̃a maiitm na balngtatao ng̃ dalaga;mangyayari bagng magculang ac sa panunump, sa isng panunumpang dakila? Nattandaan mo ba ang gabng yaon, ang gabng yang sumsigwa, na icw, ng̃ makita mo acng nag-isang tumatang̃is sa siping ng̃ bangcy
- 46 -
ng̃ aking iny lumapit ca sa akin, ilinagy mo ang iyong camy sa aking balcat, ang camy mong malaon nang Phin 69ayaw mong ipahintulot na aking mtangnan, at iyong sinabi sa akin: "Nang̃ulila ca sa iyong in, acy hind nagcain cailn man.": at dumamay ca sa akin ng̃ pag-iyc. Iniirog mo ang aking in at icw ay pinacaibig niyng tulad sa isng anc. Sa dacong labs ay umulan at cumkidlat; ng̃unit sa acal coy nacrinig ac ng̃ msica, at nakita cong ng̃umng̃it ang maputlng mukh ng̃ bangcy ... oh, cung buhy sana ang aking mg̃a magulang at mapanood nila icw! Nang magcagayy tinangnn co ang iyng camy at ang camy ng̃ aking in, nanump acng ssintahin cat, caty paliligayahin, an man ang capalarang sa akiy ipagcaloob ng̃ Lang̃it, at sa pagcat hind nacapagbigy pighati cailn man sa akin ang sumpng it; ng̃ayy mulng inuulit co sa iy. Mangyayari bagng limutin co icw? Laguing casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo; iniligts ac sa mg̃a pang̃anib ng̃ paglalacad magung caaliwan co sa pag-iis ng̃ aking clolowa sa mg̃a ibng lupain; ang pag-aalaala sa iyo ang pumaw ng̃ bs ng̃ "loto" ng̃ Europa na cumacatcat ng̃ mg̃a pag-asa at ng̃ casaliwaang palad ng̃ kinaguisnang lp sa caisipn ng̃ maraming mg̃a cababayan! Sa mg̃a panaguimpan coy nakikita co icw na nacatindig sa tabng dagat ng̃ Maynil, nacatanaw sa malayong abt ng̃ paning̃ng nababalot sa malamlam na liwanag ng̃ maagang pagbubucang liwayway; aking nririnig ang isng aaying-aying at malungcot na awit na sa akiy pumupucaw ng̃ nagugulaylay ng̃ mg̃a damdamin, at tinatawag co sa alaala ng̃ aking ps ang mg̃a unang tan ng̃ aking camusmusn, ang ating mg̃a catuwan, ang ating mg̃a paglalar, ang boong nacaraang maligayang panahng binigyn mong casayahan, samantalang doroon ca sa bayan. Sa aking sapantahay icw ang "hada"[151], ang espritu, ang caayaayang kincatawan ng̃ aking Bayang kinguisnan, magand, mahinhn, masintahin, lubs calinisan, anc ng̃ Filipinas, niyng cagandagandahang lupang bucd sa mg̃a dakilang cagaling̃an ng̃ Inang Espaang[152] tagly rin niyy may maririkt pang mg̃a hiyas ng̃ isng bayang bt, tulad sa pagcacapisan sa iyong cataohan ng̃ laht ng̃ cagandahan at carikitang nacapagpapaningning sa dalawang lh; cay ng̃at nabubu lamang sa is ang pagsinta co sa iyot ang pagsinta co sa aking tinubuang lp ... Maaari ba catng limutin? Macilang ang boong sip coy aking nririnig ang mg̃a tung ng̃ iyng piano at ang mg̃a tnig ng̃ iyong voces, at cailn mang tinatawag co ang iyng pang̃alan ng̃ acy na sa Alemania, sa dacong hpon, pagca naglalacad ac sa mg̃a caparang̃ang nappuspos ng̃ mg̃a talinghagang likh ng̃ mg̃a poeta roon at ang mg̃a cahimahimalang Phin 70salitsaling sabi ng̃ mg̃a tong nang̃unang nabuhay, nakikinikinita co icw sa lap na sumisilang at napaiimbulg sa dyo ng̃ capatagan, wr nriring̃ig co ang iyong voces sa pagasps ng̃ mg̃a dahon, at pagc umuuw na ang mg̃a tagabukid na galing sa canilng sinasacang lp at canilng ipinarring̃ig buhat sa maly ang canilng caraniwang mg̃a awit, sa aking acalay pawang nakikisaliw sil sa mg̃a voces ng̃ caibuturan ng̃ aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa iyo ng̃ awit at siyng nagbbigay catotohanan sa aking mg̃a nais at mg̃a panaguimpn. Cung minsay nliligaw ac sa mg̃a lands ng̃ mg̃a cabunducan, at ang gabng dooy untunt ang pagdatng ay narratnan acng naglcad pat hinahanap co ang aking daan sa guitn ng̃ mg̃a "pino," ng̃ mg̃a "haya"[153] at ang mg̃a "encina"[154]; cung nagccagayn, cung nacallusot ang ilng mg̃a snag ng̃ buwn sa mg̃a pung ng̃ masinsng mg̃a sang̃, wariy nakikinikinita co icw sa sinapupunan ng̃ gubat, tulad sa isng nagpapagalagalang aninong ggalawgalw at nagpapacabicabil sa liwanag at sa mg̃a carilimn ng̃ malagng caparang̃an, at sac ipinarrinig ng̃ "ruiseor"[155] ang canyng ibt ibng cawiliwiling huni, inaacl cong dahil sa icw ay nakikitat icw ang siyng sa canyy nacaaakit. Cung inalaala co icw! Hind lamang pinassaya sa aking mg̃a
- 47 -
mat ng̃ lagablb ng̃ sa iyy pagsinta ang lap at pinapammula ang hielo[156]! Sa Italia, ang magandng lang̃it ng̃ Italia, sa canyng cadalisayat cataasay nagsaslit sa akin ng̃ iyong mg̃a mat; ang canyng masayng pnoorin ay nagsasaysay sa akin ng̃ iyong ng̃it, wang̃is ng̃ mg̃a halamanan sa Andalucang nalalaganapan ng̃ hang̃ing may kipkp na bang̃, pusps ng̃ mg̃a pangdilidiling casilang̃anan, sagan sa hiwag at sa calugodlugd na mg̃a tanghalin, pawang nang̃agsasalita sa akin ng̃ sa iyy pagsint! Sa mg̃a gabng may bown, yang bowang wariy nagttuc, sa aking sinagwnsagwng nacalulan ac sa isng sasakyng malit sa ilog Rhin, itintanong co sa aking sarili cung d cay maray ac ng̃ aking gungun upang makita co icw sa, guitn ng̃ mg̃a lamong[157] na sa pampang, sa bat ng̃ Lorelay sa guitn ng̃ mg̃a alon at icw ay Phin 71umaawit sa catahimican ng̃ gab, tulad sa dalagang hadang mpang-aliw, upang bigyng casayahan ang pag-iis at ang calungcutan ng̃ mg̃a guibng castillong iyn. Hind ac naglacby-bayang gaya mo, wal acng nakikita cung d ang iyng bayan, ang Maynilat Antipoloang sagt ni Mara Clarang ng̃umng̃it, palibhasay naniniwal sa laht ng̃ sinasabi ni Ibarra,ng̃unit mul ng̃ sabihin co sa iyng paalam! at pumasoc ac sa beaterio, lgu nang naaalaala cat at hind co icw nilimot, bag man ipinag-utos sa akin ng̃ confesor at pinarusahan ac ng̃ maraming mg̃a pahrap. Naggunit, co ang ating mg̃a paglalar, ang ating mg̃a pag-aaway ng̃ tayoy mg̃a musms pa. Hinihirang mo ang lalong magagandng sigay at ng̃ tayoy macapaglar ng̃ siclt, humahanap ca sa log ng̃ lalong mabibilog at makikinis na batng maliliit na may ibat ibang clay at ng̃ macapaglar tayo ng̃ sintc; icw ay npacawalng tuto, lgu cang natatalo, at ang parusay binbantilan cat ng̃ plad ng̃ aking camy, ng̃unit d co inillacas, sa pagcat naaaw ac sa iyo. Napacamagdaray, icw sa larng chongcat dinraig mo pa ang pagcamagdaray co, at caraniwang agawn ang naguiguing catapusn. Nattandaan mo b ng̃ icw ay magalit ng̃ totohanan? Niyy pinapagpighat mo ac; ng̃unit ng̃ matapos, pagc naaalaala co iyn sa beaterio, acy ng̃umng̃t dinaramdam cong icw ay wal, at ng̃ macapag-away ul cat ... at ng̃ pagdacay mgaw natin ang pagcacsund. Niyy mg̃a musms pa tayo, naparoon tayong naligong casama ang iyng in sa batis na iyng nalililiman ng̃ mg̃a cawayanan. Sa mg̃a pampng ay may mg̃a sumisibol na mg̃a bulaclc at mg̃a halamang sinasabi mo sa akin sa wicang latn at wicang castil ang cancanilang mg̃a cacaibng pang̃alan, sa pagcat niyy nag-aaral ca na sa Ateneo. Hind cat pinpansin; nagllibang ac sa panghahagad ng̃ mg̃a paropar at ng̃ mg̃a tutub, na sa canyng catawng maliit na tulad sa alfiler ay tagly ang laht ng̃ mg̃a culay ng̃ bahaghar at ang laht ng̃ mg̃a kintb ng̃ gring, mg̃a tutubng gumgalaw at nang̃aghhagaran sa magcabicabilang mg̃a bulaclc; cung minsay ibig cong masubucan at hulihin ng̃ camy ang maliliit na isdng matuling nang̃agtatacbuhan sa mg̃a lumot at sa mg̃a batuhn sa pampng. Caguinsaguinsay nawal ca, at ng̃ icw ay bumalc, may dal cang coronang mg̃a dahon at mg̃a bulaclc ng̃ dalandng ipinutong mo sa aking lo, at tinatawag mo acng "Cloe"[158], at gumaw ca namn ng̃ coronang damng gumagapang. Ng̃unit kinuha ng̃ iyng nanay ang aking corona, pinucpc ng̃ isng bat at sac inihal sa gug na ipinaglilinis ng̃ ating lo; tumul ang mg̃a luh sa iyng mg̃a mat, at sinabi mong Phin 72hind nacaaalam ang iyng in ng̃ "mitologa"[159]."Halng!ang isinagt ng̃ nanay momakikita mot mababang̃ pagcatapos ang inyng mg̃a buhc."Nagtaw ac, naghinanakt icw, at ayaw mo na acng causapin, at sa boong maghapoy nagpakita ca ng̃ poot, na siyang iknaibig co namang umiyc.
- 48 -
Ng̃ bumalc tayo sa bayan, at sa pagcat mainit na totoo ang araw, nuha ac ng̃ mg̃a dahon ng̃ sambng nasumsibol sa mg̃a tabng daan, ibinigy co sa iyt ng̃ ilagy mo sa loob ng̃ iyng sombrero, at ng̃ di sumakt ang iyng ulo. Ng̃umit icw ng̃ magcgayoy tinangnn co ang camy mo at nagcsund na cat. Ng̃umit ng̃ boong ligaya si Ibarra, binucsn ang canyang cartera, kinuha sa loob niyn ang isng papel at sa loob nitoy may nababalot na mg̃a dahong nang̃ing̃itim, tuy at mababang̃. Ang iyng mg̃a dahon ng̃ sambng!ang isinagt ni Ibarra sa titig ni Mara Clara,it lamang ang naibigy mo sa akin. Dalidal namng kinuha ni Mara Clara sa canyng dibdb ang isng bolsitang rasong maput. Ps!ani Mara Clara at tinampl ang camy ni Ibarra;hind ipinahihintulot ang paghp: itoy isng sulat ng̃ pagpapaalam. Iyn b ang isinulat co sa iyo bago ac pumanaw? At sumulat p b cay sa akin ng̃ ib pa, aking guinoo? At an b ang sinasabi co sa iyo ng̃ panahng iyn? Maraming cabulastugan! mg̃a dahilan ng̃ masamng mng̃ung̃utangang isinagt ni Mara Clarang ng̃umng̃it, na ipinakikilalang totoong ikinassaya ng̃ canyng loob ang gayng mg̃a cabulaanan.Howg cang malicot! babasahin co sa iyo ang sulat na ito! ng̃unit illing̃id co ang iyng mg̃a pagpuri at ng̃ d ca magdalit! At itinas ang papel sa tapt ng̃ canyang mg̃a mat at ng̃ huwag makita ng̃ binat ang canyng mukh, at nagpasimul: "Aking ..." hind co babasahin sa iyo ang sumsunod, sa pagcat isng cabulastugn!at pinaraanan ng̃ mg̃a mat ang ilng talat."Ibig ng̃ aking am, ang acy yumao, bag man ipinamamanhic cong huwag""Icw ay lalakiang sabi sa akin, dapat mong isipin ang panahng drating at ang iyong mg̃a lacs. Dapat mong pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang d maibibgay sa iyo ng̃ iyong kinamulatang lp, at ng̃ balang araw ay makapaglingcod ca sa cany. Cung mananatili ca sa aking tab, sa aking lilim, sa impapawd na ito ng̃ mg̃a hnalan, Phin 73hind ca matututong tumanw sa malay, at sa araw na catay maiwan sa ibabaw ng̃ lupay maitutulad ca sa halamang sinasalit ng̃ ating poetang si Baltazar; "Para ng̃ halamang lumak sa tubig, dahoy nallanta muntng d madilig, ikinalolooy ang sandalng init...." Nakita mo na! binat ca na halos ay tumatang̃is ca pa!"Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitng pag-wiwic, cayat ipinahayag co sa canyng icw ay aking sinsinta. Hind umimc ang aking am, naglinng-lining, ilinagy sa aking balicat, ang canyng camy at nagsalit sa aking nang̃ng̃inig ang voces:Ang sip mo bay icw lamang ang marunong umibig at hind ca iniibig ng̃ iyng am at hind dinramdam ang sa iyy paghiwaly?" Hind pa nalalaong
- 49 -
nang̃ulila tayo sa iyng in; tumutung̃o ac sa catandan, diyn sa gulang na ang hinahanap ay ang tulong at pagbibigay alw ng̃ cabatan, at gayn may tinatanggap co ang pag-iis at d co tals cung caty makikita pa ul. Ng̃unit dapat cong isipin ang mg̃a ibng bgay na lalong malalak.... Bumbucas sa iyo ang panahng sasapit, samantalang sumsara sa akin; sumisilang sa iyo ang mg̃a pagsinta, ang mg̃a pag-ibig coy nang̃ammatay; cumcul ang apy sa iyng mg̃a ugt sa akiy nagsisimul, ang calamign, at gayn may icw ay umiyac at hind ca marunong maghandg ng̃ ng̃ayn, at ng̃ sa bcas ay makinabang ca at pakinabang̃an icw ng̃ iyng kinaguisnang lp."Napun ng̃ lh ang mg̃a mat ng̃ aking am, naluhd ac sa canyng paanan, siyy aking niyacap at sinabi co sa canyng acy nahahandng yumao". Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni Ibarra: namumutl ang binat at nagllacad ng̃ paroot parito sa magcabicabilang dlo ng̃ azotea. An ang iyng damdm? an ba ang nangyayari sa iyo?ang tanng ni Mara Clara cay Ibarra. Dahil sa iyy nalimutan co ang aking mg̃a catungculan; dapat acng pumaroon ng̃ayn din sa aking bayan! Bcas ang fiesta ng̃ mg̃a namaty. Hind umimc si Mara Clara, itinitig niyng ilng sandal ang canyng malalakit mapupung̃ay na mg̃a mat cay Ibarra, cumuha ng̃ ilang bulaclc at sinabi sa canyng nababagbag ang loob: Lumacad ca, hind na cat pinipiguil; magkikita ul tayo sa loob ng̃ ilng raw! Ilagy mo itng bulaclac sa ibabaw ng̃ libing̃an ng̃ iyong mg̃a magulang! Nang macaran ang ilng minuto, ang binatay nananaog na sa hagdanang casabay si Capitang Tiago at si ta Isabel, samantalang nagcuculong sa pnalang̃inan si Mara Clara. Phin 74Ipakisabi ng̃a p niny cay Andng na canyng ihand ang bahay at mang̃agsisirating si Mara at si Isabel!Dumatng naw cayng maluwalhati!ani Capitang Tiago, samantalang sumsacay si Ibarra sa coche, na yumaong ang tung̃oy sa plaza ng̃ San Gabriel. At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay Mara Clara na umiyac sa tab ng̃ larawan ng̃ isng Vrgen: Hal, magsind ca ng̃ dalawng candilang mang̃ahat, ang isy sa Seor San Rafael, pintacasi ng̃ mg̃a nagllacbay. Isindi mo ang lmpara ng̃ Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje. Lalong magalng ang magcagugol ng̃ isng salap sa pagkt at anim na cuarta sa lang̃s, cay sa magbayad pagcatapos ng̃ isng mahalagng tubs.
- 50 -
Phin 75
VIII.
MANGA ALAALA
Pinagdaraanan ng̃ coche ni Ibarra ang bahagui ng̃ llong masayng nayon ng̃ Maynil; ang nacapagbbigay panglw sa cany ng̃ gabng nagdaan, sa liwanag ng̃ araw ay nacapagpapang̃it sa cany cahit syy ayaw. Ang casayahang hind nagllicat sa laht ng̃ panig, ang lbhng maraming cocheng nagpaparoot paritong sacdal ng̃ tutulin, ang mg̃a carromata, ang mg̃a calesa, ang mg̃a europeo, ang mg̃a insc, ang mg̃a dalisay na tagarito, na bawat isy may cancanyang sariling pananamit, ang mg̃a naglalac ng̃ mg̃a bung̃ang-cahoy at halaman, mg̃a corredor[160], hubd na cargador[161], mg̃a tind ng̃ mg̃a cacann, mg̃a fonda[162], mg̃a restaurant[163], mg̃a tindahan, samp ng̃ mg̃a carretng hla ng̃ mg̃a mpagpaumanhin at walng damdaming calabw na tila mandn nagllibang sa paghla ng̃ mg̃a "bulto" samantalang naglilninglining, ang laht ng̃ ng̃ay at calugcg, pati ng̃ araw, isng amy na tng̃, ang sarisaring mg̃a culay, pawang pumupucaw sa canyng alaala ng̃ isng daigdig na nagugupiling na mg̃a gunit. Wal pang latag na mg̃a bat ang mg̃a daang iyn. Dalawng araw lamang sund na umint, ang mg̃a daay naguigung alabc ng̃ tumtakip sa laht, nag-papaub at bumubulag sa mg̃a nagllacad: isng araw lamang umuln ay naguiguing lw na, ano pat cung gab ay naaanino roon ang mg̃a farol ng̃ mg̃a coche at tumtilamsic buht sa limng metrong lay sa mg̃a nagllacad sa mg̃a makikipot na mg̃a acera. Gaano caraming mg̃a babae ang nang̃ag-iwan sa mg̃a along putic na iyn ng̃ canilng mg̃a chinelas na bordado! Pagcacgayoy nang̃apapaPhin 76nood na pnpison ang mg̃a daan ng̃ hanyhany na mg̃a presidiarong ahit ang ulo, na ang mg̃a mangs ng̃ baroy maicl at tcong ang salawl na may mg̃a nmero at may mg̃a letrang azul, sa mg̃a bintiy may mg̃a tanicalng halos nababalot ng̃ maruruming mg̃a basahan upang huwag na totoong macasakt ang pagkisks ang lamig marahil ng̃ bacal; dalawat dalaw ang pagcaccabit, mg̃a sang sa araw, mg̃a hapng-hap sa init at sa pagod, pinapagmmadal at sily hinhampas ng̃ pamal ng̃ isng presidiario ring marahil nagccmit casayahan, sa pagcat sa ganng cany namay nacapagpapahirap sa mg̃a cawang̃is din niyng presidiario. Matatangcd sil, madidilm ang pagmumukhng cailn may hind nmasdang lumiliwanag sa pagsilang ng̃ isng ng̃it; numningning, gayn man ang canilng mg̃a balingtata, pagcc dumarap sa canilng mg̃a balicat ang humahaguing na paml, pagc hinahaguisan sil ng̃ isng nagllcad ng̃ ups ng̃ isng tabacong bas-bas at naccalas na, dinrampot ang ups ng̃ lalong nlalapit at itinatag sa canyng salact: ang mg̃a iby minmasdan ang mg̃a nagdaraan ng̃ pagting̃ng cacaib. Wary nriring̃g pa niy ang canilng caing̃ayang guingaw sa pagdudurg ng̃ batng itatabon sa mg̃a lubc at ang nacallaguim na calansng ng̃ mabibigt na mg̃a tanical sa nammag na nilng mg̃a
- 51 -
bucng-bcong. Kinikilabutan si Ibarra cung naaalaala niy ang isng nangyaring sumugat sa canyng pag-iisip-musms; niyy catnghalian at ibinbagsac ng̃ araw sa lp ang canyng lalong maiinit na mg̃a snag. Sa llim ng̃ isng carretng cahoy nacabulagt ang is sa mg̃a tong iyn, walng malay to, bucs ng̃ caunt ang mg̃a mat; pinagbubuti naman ng̃ dalawng presidiario rin ang isng hihigng cawayan, walng galit, walng pighat, walng yamt, an pat walng pinag-ibhn sa sinasabing caugaliat any ng̃ dalisay na mg̃a tagarito. "Ng̃ayy icw, bcas namay cam," marahil siyng sinasabi sa cancanil. Hind pinpansin ng̃ mg̃a tong nagdudumaling dumaraan ang bagay na iyn; nagdaraan ang mg̃a babae, tintingnan sil at nang̃agpapatuloy ng̃ paglacad, caraniwan ng̃ mapanood ang mg̃a bagay na yan, linipacn na ang mg̃a ps; nang̃agtatcbuhan ang mg̃a coche, ipinaaanino sa canilng catawng may barniz ang mg̃a snag ng̃ araw na iyng maningnng sa isng lang̃it na walng alapaap; sa cany lamang, batang may labng isng tan at bgong carrating na galing sa canyng bayan, nacallaguim ang napapanood na iyn; sa cany lamang nacapagbigy bang̃ung̃ot ng̃ kingabihan. Wal na ang mabat at may wags na puring "Puente de Barcas," yang tuly filipinong-mabat na nagsusumakit maglingcd, bag man tagly niya ang catutubong mg̃a capintasang tumataas at bumbab alinsunod sa maibigan ng̃ Phin 77ilog Pasig na d miminsang nagpahirap at gumib sa tuly na iyon. Hind lumlag ang mg̃a talisay sa plaza ng̃ San Gabriel; nananatili sil sa pagcacyagutin. Sa ganng canyay nagbawas ang gand ng̃ Escolta, bag man ng̃ayy may isng malaking bahay na may mg̃a "cariatide"[164] sa dating kinatatayuan ng̃ mg̃a lumang camalig. Tinakhn niy ang bagong "Puente de Espaa"[165]; nang̃agpaalaala sa cany ng̃ mg̃a maguiguinw na umaga, cung dooy dumaraang namamangc silng patung̃ sa mg̃a paliguan sa Ul-ul, ang mg̃a bahay na na sa pangpng na dacong canan ng̃ log, na napapag-itanan ng̃ mg̃a cawayanan at mg̃a punong cahoy, doon sa wacs ng̃ Escolta at pasimul ng̃ Isla del Romero. Nasasalubong niy ang maraming mg̃a cocheng hinihila ng̃ mg̃a maiinam na mg̃a cabayong malilit, lulan ng̃ mg̃a coche ang mg̃a empleadong nacacatucatulog pa marahil ay pumapatung̃o na sa canilng mg̃a oficina; mg̃a militar, mg̃a insc na may anyng hambg at catawataw ang pagcacaup; mg̃a fraileng hind maimikin, mg̃a cannigo at iba pa. Tila mandin canyng namataan sa isng marikit na "victoria"[166] si pr Dmasong mabalasc ang mukht cunt ang mg̃a klay; ng̃unit siyy nacaraan na at ng̃ayoy masayng bumabati sa cany, bhat sa canyng carretela[167] si Capitan Tinong na casacy ang canyng asawt dalawng mg̃a anc na babae. Ng̃ macabab na ng̃ tuly, tumacb ang mg̃a cabayot tinung̃o ang paseo ng̃ Sabna[168]. Sa caliway ang fbrica ng̃ tabaco sa Arroceros, na pinanggagaling̃an ng̃ malakng gong na guingawa ng̃ mg̃a cigarrera sa pagpucpc ng̃ mg̃a dahon ng̃ tabaco. Napang̃it si Ibarra, sa pagca alaala ng̃ masangsng na amy na iyng sa tuwng icalimng oras ng̃ hapoy lumalaganap sa tuly ng̃ Barcas at humihilo sa cany ng̃ panahng siyy musms pa. Ang masasayng mg̃a salitan, ang mg̃a catatawanan ang siyng cahit hind niy sinasadyay nacapaghatd sa canyng gungun sa nayon ng̃ Lavapis, sa Madrid, samp ng̃ dooy mg̃a pangliligalig ng̃ mg̃a cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawng palad na mg̃a
- 52 -
"guindilla"[169] Phin 78at iba p. Ipinagtabuyan, ang canyng caayaayang mg̃a naaalaala ng̃ Jardn Botnico[170]; iniharp sa canyng pag-isip ang demonio ng̃ mg̃a pagsusumagsumag; ang mg̃a Jardn Botnico sa Europa, sa mg̃a lupaing nang̃agcacailang̃an ng̃ malacs na calooban at saganang guint upang mapasibol ang isng dahon at mapabucs ang isng bulaclc; hind lamang doon, cung d sa mg̃a "colonia" man ay may mabubuti ang alag at mg̃a mahahalagng Jardn Botnicong bucs na lagui sa sino mang ibig manood. Inihiwaly don ni Ibarra ang canyng mg̃a mat at iniling̃ap niy sa dacong canan, at dooy canyng nakita ang matandng Maynilng naliliguid ng̃ mg̃a ct at mg̃a bangbng, tulad sa isng dalagang culang sa dug, na nababalot ng̃ isng pananamit ng̃ canyng nunong babae ng̃ panahong ity sumasacagaran. Natanawan niy ang dagat na hind maabot ng̃ tanw ang guilid na lubhng maly!... Na sa cabilng ibayo ang Europa!ang inisip ng̃ binat! Ang Europang may magagandng mg̃a nacing hind nang̃agllicat ng̃ pagsusumicap sa paghanap ng̃ caligayahn, nagsisipanaguinip pagcacaumaga at nang̃agdramdam cabiguan sa towng lumlubog ang araw ... lumiligaya sa guitn ng̃ canyng mg̃a capahamacn! Tunay ng̃, sa cabilang ibayo ng̃ dagat na d maulatay nang̃aroroon ang mg̃a nacing mapagmahal sa espritu, at bag man hind nil minmasam ang catawn, ll pa mandng mpagmahal sa espritu cay sa mg̃a nagpapanggp na lubhng umiirog sa espritu. Ng̃unit nang̃agsitacas ang canyng mg̃a pagdidilidiling it ng̃ canyng makita ang muntng bundc-bunducan sa capatagan ng̃ Bagumbayan. Ang nammucod na bundc-bunducan sa isng tab ng̃ paseo ng̃ Luneta ang siy ng̃ yng umaakit sa canyng sip at siyng sa canyy nagpapagunamgunam. Canyng guinugunit ang tong nagbucs ng̃ canyng pag-isip at nagpakilala sa cany, ng̃ magalng at ng̃ nasacatuwiran. Tunay ng̃at ccaunt ang mg̃a caisipng sa canyy iniaral, ng̃unit hind ang mg̃a walng cabuluhng pag-ulit lamang ng̃ mg̃a sinabi ng̃ ib; pawang mg̃a caisipng galing sa pananalig na hind nang̃agculab sa liwanag ng̃ lalong matitindng law ng̃ dakilang pagsulong. Ang tong yay isng matandng sacerdote, ang mg̃a pang̃ung̃usap na sa canyy sinabi ng̃ siyy pagpaalaman ay umaaling̃awng̃aw pa sa canyng mg̃a taing̃a: "Huwg mong calimutang bag man pag-aar ng̃ sangcataohan ang carunung̃an, Phin 79"minamana lamang ang carunung̃ang iyn ng̃ mg̃a tong may ps,?ang paalaala niy."Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking tinanggp sa aking mg̃a maestro; ang cayamanang iyy pinagsicapan co namng dagdagn sa boong abt ng̃ aking cya at inililipat co sa mg̃a tong humahalili; gayn din ang ggawin mo sa mang̃agsisihalili sa iyo, at mapagttatlong ibayo mo, sa pagct icw ay paparoon sa mg̃a lubhng mayayamang lupan."At ng̃umng̃iting idinagdg; "Nang̃agaisiparito sil sa paghanap ng̃ guint; mang̃agsiparoon namn cay sa canilng lupat hanapin niny roon ang ibng guintng ating kinacailang̃an! Alalahanin mo, gayn mang hind ang laht ng̃ cumkinang ay guint. Namaty riyn ang paring iyn."[171]
- 53 -
Sa mg̃a gunit niyng ity sumsagot siy: Hind, an mang caratnan, ang unay ang kinaguisnang lp, ang unay Filipinas, anc ng̃ Espaa, ang unay ang lupang castl. Hind, ang bagay na iyng isng casaliwaang palad ay hind nacarurung̃is sa Bayang kinguisnan, hind. Hind nacahahalina sa canyng paggugunamgunam ang Ermita, iyng Fnix[172] na pawid, na mulng sumisilang sa canyng mg̃a ab sa anyng mg̃a bahay na may mg̃a pintng put at azul at ang bubng ay zinc na may pintng pul. Hind nacaaakit sa canyng pagmamalasmalas ang Maalat, ni ang cuartel ng̃ caballerang may mg̃a punong cahoy sa tapt, ni ang mg̃a tagaroon, ni ang mg̃a maliliit na bahay na pawid na may matitibong na bubung̃ng nang̃accubli sa mg̃a pn ng̃ saguing at mg̃a bung̃a, na guinagawang tulad sa mg̃a pugad ng̃ bawat am ng̃ isng mag-anac. Tuly ang paggulong ng̃ coche: nacasasalubong ng̃ isng carromatang hla ng̃ is dalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil sa guarnicin at iba pang cagamitng pawang abac. Pinagpipilitang makita ng̃ carromatero ang nagllacbay na nacasacy sa maningning na coche at nagdaraang hind nakikipagpalitan ng̃ cahit isng pananalit, ng̃ cahit isang pakikipagbatan. Cung minsay isng carretng hla ng̃ isng calabaw na marahan ang lacad at parang walng an man ang siyng nacawawal ng̃ capanglawan ng̃ maluluang at maalicabc na mg̃a lansang̃ang napapaliguan ng̃ makinng na araw ng̃ mg̃a "trpico"[173]. Nakikisaliw sa malungct at d nagbbagong any ng̃ awit ng̃ namaPhin 80matnugot na nacasacy sa calabaw ang matinding calairit ng̃ tuyng rueda sa pag-kit na casama ang kinskins ng̃ mabigt na carretn; cung minsan namay ang malagslas na tung ng̃ gasgs na mg̃a paa ng̃ isng paragos, niyng trineong[174] sa Filipinas ay hinihilang napacabanayad sa ibabaw ng̃ alabc ng̃ mg̃a lubc sa daan. Sa mg̃a capatagan, sa mg̃a malilinis na lupang pinaghahalamanan ay nang̃ing̃inain ang mg̃a hayop na casama ng̃ mg̃a tagc, na payapang nacadap sa ibabaw ng̃ mg̃a vacang capng ng̃umng̃uy at linalasa ang mg̃a sariwang dam ng̃ parang, na ipinipiktpikt ang mg̃a mat,; sa dacong malayoy mg̃a babaeng cabayong nang̃agdadambahan, nang̃aglulucsuhan at nang̃agtatacbuhang hagad ng̃ isng masival na potrong mabab ang buntt at malag ang kilng: humahalinghng ang potro at pinasasambulat ang lp ng̃ canyng malalacs na mg̃a cuc. Pabayan nating maglacby ang binatang nagdidilidili nacacatulog: ang hiwagang malungct masay ng̃ catapang̃ang hind nacacaakit ng̃ canyng gunamgunam: ang araw na iyng nagpapapakintab sa mg̃a dulo ng̃ mg̃a cahoy at nagpapatacb sa mg̃a tagabukid na nang̃apapas ang mg̃a paa sa nagbabagang lp, bag mn sily may panyapc na mg̃a lipc; ang araw na iyng pumipiguil sa isng babaeng tagabukid sa lilim ng̃ isng talisay cawayanan, at sa canyay nagpapasip ng̃ mg̃a bagaybagay na walang catuturn at d mapagwar, ang isip na iyoy hindi nacalulugod sa ating binat. Bumalc tayo sa Maynil samantalang gumugulong ang cochet nagpapaguiray-guiray, tlad sa isng lasng, sa burl-brl na lup, at samantalang tumtawid sa tuly na cawayan, pumapanhic sa matarc na ahunn bumbab sa totoong malalim na lusung̃n.
- 54 -
Phin 81
IX.
MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO
Hind nagcmal si Ibarra; nalululan ng̃a si "victoriang" iyn si par Dmaso at tumutung̃o sa bhay na canyng bgong caiwan. Saan b cay paroroon?ang tanng ng̃ fraile cay Mara Clara at cay ta Isabel, na mang̃agsisisacay na sa isng cocheng may mg̃a pamuting plac, at tinatamptamp ni pr Dmaso ang mg̃a pisng̃ ni Mara Clara, sa guitn ng̃ canyang mg̃a caguluhan ng̃ sip. Cucunin co sa beaterio ang aking mg̃a bagaybagay roonang sagt ni Mara Clara. Aha! ah! tingnn natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan natin!ang ipinagbububulng na hind npapansin ang sinasabi, na an pat nagtac, ang dalawang babae. Tinng̃o ang hagdanan at nanhc doon si pr Dmasong nacatung̃ ang lott madlang-dalang ang hacbng. Marahil siyay magssermon at canyng isinasaulo ang canyng ipang̃ang̃aral!an ta Isabel;sacy na Mara at tatanghalin tayo ng̃ pagdatng. Hind namin masbi cung magsesermn ng̃ hind; datapuwat inaacala naming mg̃a daklang bagay ang mg̃a pinag-isip-sip niy, sa pagct hind man lamang naiabot niy, ang canyng camy cay capitang Tiago, cayt napilitang yumucd pa it ng̃ caunt upng hagcn ang camy na iyn. Santiago!ang nang sinabi niymay pag-uusapan tayong mahahalagang bagay; tayo na sa iyong oficina. Maligalig ang lob ni Capitang Tiago, hind nacaimc ng̃unit sumund sa napacalakng sacerdote, at sinarhn ang pint pagcapsc nil. Samantalang nagsasalitaan sil ng̃ lhim, siyasatin ntin cung an ang kinaratnan ni Fr. Sybila. Phin 82Wal sa canyang convento ang pants na dominico; maagang maaga, pagcapagmisa, siyy napatung̃o sa convento ng̃ canyng capisanang na sa macapasoc ng̃ pintuan ni Isabel Segunda, ni Magallanes, alinsunod sa naghaharing familia, sa Madrid.
- 55 -
Hind niya pinansin ang masarp na amy-chocolate, at gayn ding d niya inin ng̃ay ng̃ mg̃a cajn at ang salapng nriring̃ig mul, sa Procuracin, at bahagy ng̃ sumagt sa mapitagan at maguliw na bat ng̃ uldg na procurador, nanhc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang mg̃a "corredor" at tumuctc ng̃ but ng̃ mg̃a dalr sa isng pintan. Tuly!anang isng voces na wariy dumaraing. Pagaling̃in naw cay ng̃ Dios sa inyng sakt!ang siyng bat ng̃ batang dominico pagpasoc. Nacaupo sa isng malaking silln ang isng matandng pr, culubt at g nammutl na ang balt ng̃ mukh, cawang̃is ng̃ is riyn sa mg̃a santong ipinint ni Rivera. Nang̃llalalim ang mg̃a matng napuputung̃an ng̃ lubhng mlalagong kilay, na palibhasay lguing nacacunt ay nacapagdragdag ng̃ ningnng ng̃ paghhing̃al ng̃ canyang mg̃a mat. Nabbagbag ang lob na pinagmasdn siy ni pr Sibilang nacahalukipkp ang mg̃a camy sa ilalim ng̃ cagalanggalang na escapulario ni Santo Domingo. Inilung̃ayng̃ay pagcatapos ang lo, hind umimic at wariy naghhintay. Ah!ang buntng hining̃ ng̃ maysaktinihahatol sa akin, Hernando; na akin daw ipahw! Ipahiw sa tand co ng̃ it! Itng lupang ito! Ang cagulatgulat na lupang it! Muhang ulirn ca sa nangyayari sa akin, Hernando! Dahndhang itinas ni Fr. Sybila ang canyng mg̃a mat at itinitig sa mukh ng̃ may sakt: At an p ang inyng minagaling?ang itinanng. Mamaty! Ay! May nlalabi pa bag sa aking ibng bgay? Malbis na totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwat.... pinapaghirap co namn ang marami.... nagbabayad-tang lamang ac! At icw, cumust ca? an ang sady mo?, Naparto p act sasabihin co sa iny ang ipinagcatiwalang blin sa akin. Ah! at an ang bagay na iyn? Psh!sumagt na may sam ang loob, umup at ilining̃n ang mukh, sa ibng panig,mg̃a cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si Ibarray isang matalnong bagongtao; tila mandn hind halng; ng̃unit sa acl coy isng mabat na bagongtao.
- 56 -
Phin 83Sa acl mo? Nagpasimul cagab ang canilng pagcacalit! Nagpasimul na! at bkit? Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclng pananalit, ang nangyari cay pr Dmaso at cay Crisstomo Ibarra. Bucd sa ritoang idinugtng na pangwacsmag-aasawa ang binat sa anc na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio ng̃ ating mg̃a capatid na babae; siyy mayaman at d ng̃a niy iibiguing magcaroon ng̃ mg̃a caaway upang siyy mawal-n ng̃ caligayahn at cayamanan. Itinang̃ ng̃ may sakt ang canyang lo, sa pagpapaklalang siyy sang-yon. Siy ng̃, gayn din ang king acl ... Sa pamamag-itan ng̃ gayng babae at isng bianng lalaking gayn, maguiguing atin ang canyng catawt clolowa. At cung hind llong magalng cung siyay magpakitang kaaway natin! Minamasdng nagttaca ni Fr. Sibyla ang matand. Unawing sa icagagaling ng̃ ating Santong Capisananang idinugtng na naghihirap ng̃ paghing̃.Minmagaling co pa ang makilaban sa tin, cay sa mg̃a halng na pagpupuri at paimbabw na panghihinuy ng̃ mg̃a caibigan.... tunay at sily may mg̃a bayad. Inaacal p b ninyng gayn? Tiningnn siy ng̃ boong lungct ng̃ matand. Tandan mong magalng!ang isinagt na nagccangpapaglManacatil ang ating capangyarihan samantalang sa capangyarihang iyay nananalig. Cung tyoy labnan, ang sasabihin ng̃ Gobiernoy: "Nilalabanan sil, sa pagcat ang mg̃a frailey isng hadlng sa calayaan ng̃ mg̃a
- 57 -
filipino; at sa pagcat gayoy papanatilihin natin ang mg̃a fraile." At cung sily pakinggn? Manacnacang ang Gobiernoy.... Hind sil pakkingan! Gayn man, cung sa udyc ng̃ casakimy nasin ng̃ Gobiernong maow sa cany ang ating inaani ... cung magcaroon ng̃ isng pang̃ahs at walang glat na.... Cung magcgayoy sa ab niy! Capuw hind umimc. Bucd sa ronang ipinatloy ng̃ may sktkinacailang̃an nating tayy labnan, tyoy pucwin: nagpapakilala sa atin ang mg̃a labanng ito ng̃ cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gayy nacapagpapagalng sa atin. Nacararay sa tin at nacapgpapahimbing ang malbis na mg̃a pagpri: datapowat sa lbs ay nacapagpapapang̃it ng̃ ating any, at sa araw na mahlog tyo sa Phin 84capang̃itang any, tyoy mapapahamac, na gya ng̃ pagcapahamac natin sa Europa. Hind na papasoc ang salap sa ating mg̃a simbahan; sino may wal ng̃ bbili ng̃ mg̃a escapulario, ng̃ mg̃a correa at ng̃ an man, at pagc hind na tayo mayaman, hind na natin mapapapanalig ang mg̃a budh. Psh! Mananatili rin sa atin ang ating mg̃a "hacienda," ang ating mg̃a bhay! Mawwala sa ating laht, na gaya ng̃ pagcawal sa tin sa Europa! At ang llong masamy nagpapagal tyo at ng̃ tyoy manggupusps. Sa halimbw: iyng npacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa tantan, ayon sa ating maibigan, ang halag ng̃ buws ng̃ ating mg̃a lp, ang pagsusumakit na iyng aking sinalansng sa laht ng̃ mg̃a malalaking pulong natin; ang pagsusumakit na iyn ang siyng macapapahamac sa atin! Napipilitan ang "indiong" bumil sa ibang daco ng̃ mg̃a lpang casng galng din ng̃ ating mg̃a lup ll pang magalng. Nang̃ang̃anib acng bac tyoy nagpapasimul na ng̃ pagbab: "Quos vult perdere Jupiter dementat prius."[175] Dahil ditoy huwg ng̃ nating dagdagn ang ating bigt; ang byay nagbububulng na. Mabti ang inisip mo: pabayan natin ang ibng makikipaghusay don ng̃ cancanilang sagutin; papanatilihin natin ang sa atiy pagpipitagang nlalabi, at sa pagct hind malalaot makkiharp tyo sa Dios, linsin ntin ang ating mg̃a camay ... Maaw naw sa ting mg̃a kahinan ang Dios ng̃ mg̃a pagcahabg! Sa macatuwd ay inaaacal p b ninyng ang buws ay ... Howg na tayong mag-sap ng̃ tungcl sa salap!ang isinalabat ng̃ may sakt na masam ang lob.Sinasabi mong ipinang̃ac ng̃ teniente cay pr Dmaso..? Opo, amang sagot ni pr Sibylang g ng̃umng̃it na. Ng̃unit nakita co caninang umga ang teniente, at sinbi sa king dinramdam daw niy ang lahat ng̃ nangyri cagab, na ummbulog daw sa canyng lo ang Jerez, at sa acl niyay gayn din ang nangyri cay pr Dmaso.At ang pang̃aco?ang tanng cong pabir.Padre cura ang isinagt:marunong p acng tumupd ng̃ king wic, pagc sa pagtupd na iyay hind co dinurung̃isan ang aking capurihn; cailan may d co naguing ugl ang magcanul canino man, at dhil ditoy teniente ac hangg ng̃ayn.
- 58 -
Ng̃ macapagsalitaan sil ng̃ mg̃a ibt ibng bgay na walng cabuluhn, nagpaalam s Fr. Sibyla. Phin 85Hind ng̃a namn naparon ang teniente sa Malacanyng; ng̃unit naalaman din ng̃ Capitan General ang nangyari. Nang nakikipagsalitaan siy sa canyng mg̃a ayudante tungcl sa mg̃a pagbanggut na sa canyay guingaw ng̃ mg̃a phayagan sa Maynil, sa ilalim ng̃ mg̃a pamagat na mg̃a "cometa"[176] at iba pang mg̃a napakikita sa lang̃it, sinab sa cany ng̃ is sa mg̃a ayudanteng iyn ang pakikipagcagalit ni pr Dmaso, na pinalubh pa ang cabigatn ng̃ mg̃a pananalit, bag man pinakinis ng̃ caunt ang mg̃a bigcs ng̃ sabi. Sno ang sa iyoy nagsbiang tanong ng̃ Capitn General na ng̃uming̃it. Naring̃ig co p cay Laruja, na siyng nagbabalit caninang umga sa psulatan ng̃ pmahayagan. Mulng ng̃umit ang Capitan General at idinagdg: Hind nacassakit ang babaet fraile! Ibig cong manahimic sa ntitirang panahn ng̃ pagtir co sa lupng it, at aayaw na acng makipag-alt sa mg̃a lalaking gumagamit ng̃ sya. At llong ll na ng̃ayng king natalasts na pinaglalaruan lamang ng̃ provincial ang aking mg̃a tos; hining̃i cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibng bayan ng̃ fraileng iyn; at siy ng̃a namn, siyay inilipat, ng̃unit doon siya inilagay sa lalong magaling na byan: frailadas![177] na sinsabi natin sa Espaa. Ng̃unit humint ng̃ pagng̃it ang Capitan General ng̃ nagisa na. Ah! cung hind sna npacatang̃ ang byang itoy pasusucuin co ang aking mg̃a cagalanggalang na iyn!ang ipinagbuntng hining̃.Datapuwat carapatdapat ang bwat byan sa kinasasapitan niy; gawin ntin ang inuugal ng̃ laht. Samantalay natpos si Capitang Tiago ng̃ pakikipulong cay pri Dmaso, sa lalong magalng na sabi, ang pakikipulong ni pr Dmaso cay Capitang Tiago. Ng̃ayoy napagsabihan na cat!ang sabi ng̃ franciscano ng̃ magpaalam. Nalgan sana ang laht ng̃ it, cung nagtanngtanng ca mna sa akin, cung d Phin 86ca sana nagsinung̃aling ng̃ icw ay tinattanong co. Pagsicapan mong howag ca nang gumaw ng̃ mg̃a cahaling̃n, at manlig ca sa canyng inama! Lumibot ng̃ macaalawa macaatl sa salas si Capitang Tiagong nag-isip-isip at nagbbuntng hining̃; di caguinsaguinsay prang may naisip siyng magalng, tumacb sa pnalang̃inan at pinaty ang mg̃a candl at ang lmparang canyng pinasindihn upang siyng macapagligts cay Ibarra. May panahn pa, sa pagcat totoong malay ang linlacbayang ibinulng.
- 59 -
Phin 87
X.
ANG BAYAN
Hlos sa pampng ng̃ dagtan ang kinlalagyan ng̃ byang San Diego[178], na sumasaguitn ng̃ mg̃a capatgang hlamanan at mg̃a palyan. Nagppadala sa ibng mg̃a byan ng̃ ascal, bigs, caf at mg̃a bngang halman, ipinagbbili cay ng̃ mrangmra sa insc na nagsasamantal ng̃ cawal-ng mlay ng̃ pagcahilig sa mg̃a masasamang pinagcaratihan ng̃ magsasac. Pagc raw na mabting panahn at umacyat ang mg̃a bat sa caitaasan ng̃ campanario ng̃ simbahan, na napapamutihan ng̃ lmot at ng̃ damng hatd ng̃ hng̃in; pagcacgayoy masayng nang̃agsisigawan, sa udyc ng̃ cagandhan ng̃ ntatanaw na humhandog sa canilng mg̃a mat. Sa gutn ng̃ carming mg̃a bubung̃ng pwid, ts, "zinc" at ynot, na napapaguitnaan ng̃ mg̃a bulaclc nattalastas ng̃ bawat is ang paraan ng̃ pagcakita sa cancanilang bhay na maliliit, ang canil bagng malilinggut na pgad. Nagagamit nilng panand ang laht: isng chy, isng samploc na may maliliit na dhon, ang nig na pusps ng̃ mg̃a bco, tulad sa maanaking si Astart[179] cay Diana[180] sa Efeso[181] na may maraming sso, isng humhabyog na cawyan, isng bng̃a, isng cruz. Naroron, ang log, calakilakihang ahas na cristal na natutulog sa verdeng alfombra: pinaaalon ang canyng gos ng̃ mg̃a pirpirasong malalakng batng nagcacapatlngpatlng sa mabuhang̃ing inaagusan ng̃ tbig; cumikipot Phin 88ang log sa dco ron, at may mg̃a pangpng na matatas na kinacapitang nangpapalc-lc ng̃ mg̃a cahoy na nacalitw ang mg̃a ugt, at sa dco ritoy lumlaylay ang mg̃a panab at lumuluang at tumitining ang gos. May ntatanaw sa dcong malyong isng maliit na bahay, na itinay sa pangpng na hind natacot sa cataasan, sa hang̃ing malacs at sa pinanununghang bang̃ng mallim, at masasabi, dahil sa canyng malilit na haligui, na siyy isng clakilakihang zancuda[182] na nag-aabang ng̃ ahas upang daluhng̃in. Mg̃a catawn ng̃ pn ng̃ nig ng̃ cahoy na may balt pa, na gumgalaw at gumiguiwang ang siyang naghhugpong ng̃ magcabilang ibayo, at cahit silay masasamng tuly, datapuwat mainam namng cagamitn sa circo sa pagpapatiwatiwric, bagay na hind dapat pawal-ng halag: nang̃agcacatw ang mg̃a bt, bhat sa log na pinaliliguan, sa mg̃a pagcalagum ng̃ nagdaraang babaeng may snong na bacol, ng̃ matandng lalaking nang̃ng̃inig sa paglcad at pinababayang mahlog ang canyang tungcd sa tbig.
- 60 -
Ng̃unit ang llong nacahihicayat ng̃ pagmamasd ay ang isng matatawag nating niimos na gbat sa dgat na iyn ng̃ mg̃a lpang linng. Diyay may mg̃a ctandtandang mg̃a choy, na gung ang catawn, at cay lmang nammatay ay pagc tinman ng̃ lintc ang matas na dlo at nasusunog: ang sabihanay hind lumalakit sa b ang apy na iyn at nammatay don din; diyy may mg̃a pagclalaking mg̃a batng dinramtan ng̃ terciopelong lmot ng̃ panahn at ng̃ "naturaleza": humhimpil at nagpapatongpatong sa canilng mg̃a gang ang alabc na pinacacapit ng̃ uln at ang mg̃a bon ang siyng nagttanim ng̃ mg̃a binh. Malayang lumalag ang mg̃a cacahuyan: mg̃a dam, mg̃a dawag, mg̃a tabing na damng gumagapang na nang̃agsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa ist isng cahoy, bumibitin sa mg̃a sang̃, cumacapit sa mg̃a ugt, sa lup, at sa pagct hind pa mandin nasisiyahan sa ganit si Flora[183], ay nagttanim siy ng̃ mg̃a dam sa ibbaw ng̃ dam; nabubuhay ang lmot at ang cbuti sa mg̃a gahc-gahc na balt ng̃ choy, at ang mg̃a damng dp, mg̃a cawilwling manunuluyan, ay napapagcamal-an sa canilang mg̃a pagcyacap sa cahoy na mpagpatuloy. Iguinagalang ang gbat na iyn: may mg̃a salit-sling sabing sinsalit tungcl doon; ng̃unit ang llong malpit sa catotohanan, at sa pagcat gayy siyang hind lubhang pinaniniwalaan at hind naman napag-aalaman, ay ang sumusunod: Nang ang bayay wal cung d isang walang halagang tumpc ng̃ mg̃a damp, Phin 89at saganang sumsibol pa sa pinacalansang̃an ang dam; ng̃ panahng yang pagcagabi ay nanasoc don ang mg̃a us at mg̃a baboy-ram, dumatng isng raw ang isng matandng castilang malallim ang mg̃a mat at totoong magalng magwcang tagalog. Pagcatpos na matingnn at malbot ang mg̃a lp sa magcabicabil, ipinagtanng niy cung sinosino ang may ar ng̃ cagubatang inaagusan ng̃ tubig na malacc. Nang̃agsiharp ang ilng nang̃agsabing umany sil raw ang may r, at ang guinaw ng̃ matandy binil sa canil ang gbat na iyn, sa pamamag-tan ng̃ mg̃a damt, mg̃a hyas at cauntng salap. Nawal pagctapos ang matand na hind maalaman cung pano. Pinananaligan na ng̃ tong siyy "encantado", ng̃ mino ng̃ mg̃a pastl ang isng caang̃utng nagbubuhat sa cartig na gbat; canilng binacs, at ang nsumpung̃an nilay ang matandng lalaking bulc na at nacabtin sa sang̃ ng̃ isng "balt". Nacatatacot na siy ng̃ panahng buhy pa, dhil sa canyng malalim at malagunlng na voces, dhil sa malalim niyang mg̃a mat at dhil sa twa niyng walng ng̃ay; ng̃unit ng̃ayng siyy magbigt ay lumiligalig siy sa pagtulog ng̃ mg̃a babae. Itinapon ng̃ ilng babae sa log ang mg̃a hyas at sinunog ang damt na canyng bigy, at mul ng̃ ilibng ang bangcy sa pn ng̃ balt ring iyn, sino mang toy wal ng̃ mang̃ahs na dooy lumpit. Isng pastl na naghhanap ng̃ canyng mg̃a hayop, ibinalitang nacakita raw siy ron ng̃ mg̃a law; nang̃agsiparon ang mg̃a bnat at nacrinig na sil ng̃ mg̃a dang. Isng clang plad na nang̃ing̃ibig, na sa pagmimith niyng mpuna ng̃ sa canyy nagwwalang bahl, nang̃cong mtitira siyng magdamg sa llim ng̃ choy at ipupulupot niy sa pun nit ang isng mahabang yantc, namaty dahil sa matindng lagnt na sa canyay dump kinabucasan ng̃ gab ng̃ canyng pakikipagpustahan. May pinagsasalitaanan pang mg̃a cathat salit saling sabi tungcl sa gubat na iyn. Hind nag-ilng buwn at naparoon ang isng binatang wariy mestizong castl, na ang sabiy anc daw siy ng̃ nasr, at nanahn sa sloc na iyn at nang̃asw sa pagsasaca, lalonglal na sa pagtatanm ng̃ tn. Si Don Saturninoy isng binatang malungct ang asal at lubhng magagalitn, at cung minsay malupt; datapuwat totoong masipag at masintahin sa paggaw: binacuran ng̃ pader
- 61 -
ang pinaglibing̃n sa canyng am, na manacnac lamang dinadalaw. Nang may cagulang̃an nay nag-asawa sa isng batang dalagang taga Maynl, at ditoy nagung anc niya si Don Rafael, na am ni Crisstomo. Batangbat pa si Don Rafael ay nagplit nang siyy calugdn ng̃ mg̃a tong bukid: hind nalaot pagdacay lumag ang pagsasacang dinal at pinalaganap ng̃ canyng am, nanahn doon ang maraming to, nang̃agsiparoon ang maPhin 90raming insc; ang pul ng̃ mg̃a dampy nagung isng nayon, at nagcaroon ng̃ isng curang tagalog; pagcatapos ay nagung isng bayan, namaty ang cura at naparoon si Fr. Dmaso; ng̃unit ang libing̃at caratig na lupay pawang pinagpitaganan. Nang̃ng̃ahas na maminsanminsan ang mg̃a batang lalaking mang̃agsiparoong may mg̃a dalng panghamps at mg̃a bat, upang lumiguid sa palibot libot at mang̃uha ng̃ bayabas, papaya, dhat at iba pa, at cung minsay nangyayaring sa casalucuyan ng̃ canilng guingaw, cung canilng pinagmmasdang walng imc ang lubid na gagalawgalaw buhat sa sang̃ ng̃ choy, lumlagpac ang is dalawng batng hindi maalaman cung san gling; pagcacagayoy casabay ng̃ sigw na:ang matand! ang matanda!canilng ipinagtatapunan ang mg̃a bung̃ang choy at ang mg̃a panghamps, lumlucso sil sa mg̃a choy at nang̃agtatacbuhan sa ibabaw ng̃ malalakng bat at sa mg̃a cacapaln ng̃ dam, at hind sil tumitiguil hanggng sa macalabs sa gubat, na nang̃ammutl, humihing̃al ang ib, ang ibay umiyac, at ccaunt ang nang̃agttawa.
Phin 91
XI.
ANG MANG̃A MACAPANGYARIHAN
Mang̃aghati-hati cay at cayy mang̃aghari.(Bagong Machiavelo)[184] Sinosino bag ang mg̃a nacapangyayari sa bayan? Cailn may hind nacapangyari si Don Rafael ng̃ nabubuhay pa siy, bag man siy ang lalong mayaman doon, malak ang lp at hlos may tang na loob sa cany ang laht. Palibhasay mahinhng loob at pinagsisicapang huwg bigyng cabuluhn ang laht ng̃ canyng mg̃a guingaw, hind nagtatag sa byan ng̃ canyng partido [185], at nakita na natin cung paano ang mg̃a paglaban sa cany ng̃ makita nilang masam ang canyng calagayan.Si Capitang Tiago caya?Totoot cung siyy dumrating ay sinasalubong siy ng̃ orquesta ng̃ mg̃a nagcacautang sa cany, hinhandugan siy ng̃ pigung at binbusog siy sa mg̃a lay. Inilalatag sa canyng
- 62 -
mesa ang lalong magagalng na bng̃ang choy; cung nang̃acacahuli sa pang̃ng̃aso ng̃ isng us baboy-ramy sa cany ang icapat na bahagui; cung nababat niy ang cainaman ng̃ cabayo ng̃ isng sa canyy may utang, pagdatng ng̃ calahating horas ay sumsacanyang cuadra[186] na: ang laht ng̃ ity catotohanan; ng̃unit siyy pinagttawanan at tinatawag siy sa lihim na Sacristan Tiago. Ang gobernadorcillo bag cay? Ity isng clang palad na hind nag-uutos, siy ang sumsunod; hind nacapagmmura canino man, siy ang minumura; hind naggawa niy ang maibigan, guingaw sa cany ang calooban ng̃ ib; ang capalt Phin 92nity nannagot siy sa Alcalde mayor ng̃ laht ng̃ sa canyy ipinag-utos, ipinagaw at ipinatatag sa cany ng̃ mg̃a ib, na para manding nanggaling sa bung̃ ng̃ canyng lo ang laht ng̃ iyon; ng̃unit dpat sabihin, sa icapupuri niy, na ang catungculang canyng hwac ay hind niy ninacaw kinamcm: upang tamuhiy nagcagugol siy ng̃ limng libong piso, at maraming cadustan, ng̃unit sa napapakinabang niyy canyng inaacalang murangmura ang mg̃a gugol na iyn. Cung gayoy bac cay ang Dios? Ah! hind nacatitigatig ang mabait na Dios ng̃ mg̃a conciencia at ng̃ pagcacatulog ng̃ mg̃a mmamayan doon: hind nacapang̃ing̃ilabot man lamang sa canila; at sacalit msalit sa canil ang Dios sa alin mang sermn, walng slang naiisip nilng casaby ang pagbubuntng hining̃: Cung isa sana ang Dios!... Bahagy na nil nagugunit ang Dios: lalong malak pa ng̃a ang capagurang sa canilay ibinbigay ng̃ mg̃a santo at mg̃a santa. Npapalagay ang Dios sa mg̃a tong iyng tulad diyn sa mg̃a haring nagllagay sa canyng paliguid ng̃ mg̃a tinatang̃i sa pagmamahal na mg̃a lalakit babae: ang sinusuy lamang ng̃ bayay itng canilang mg̃a tinatang̃. May pagcawang̃is ang San Diego sa Roma; ng̃unit hind sa Roma ng̃ panahng guinuguhitan ng̃ araro ng̃ cuhilang si Rmulo[187] ang canyng mg̃a ct; hind rin sa Romang nacapaglalagd ng̃ mg̃a cautusan sa sandaigdg sa palilg sa sarilit sa mg̃a ibng dug, hind: wang̃is ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhn lamang ay hind mg̃a monumentong mrmol at mg̃a coliseo ang naroon, cung d sawaling monumento at sabung̃ng pawid. Ang pinaca-papa sa Vaticanoy[188] ang cura; ang pinaca hr sa Italiang na sa Quirinal[189] ay ang alfrez ng̃ Guardia Civil; datapowat dapat unawing ibabagay na laht sa sawl at sa sabung̃ng pawid. At ditoy gaya rin doong palibhasay ibig macapangyari ang ist is, nang̃agpapalagayang ang is sa canilay labis (sa macatuwid ay dapat mawal ang is sa canila), at dito nanggagaling ang wlang lict na samaan ng̃ loob. Ipaliliwanag namin ang aming sabi, at ssaysayn namin ang caugalat budh ng̃ cura at ng̃ alfrez. Si Fr. Bernardo Salv ay yaong bat at hind makibuing franciscanong sinaysay na namin sa unahn nit. Natatang̃ siya, dahil sa canyng mg̃a sal at klos sa canyng mg̃a capow fraile, at llongll na sa napacabalasic na si pr DPhin 93masong canyng hinalinhn. Siyy payt, masasactn, halos lagu na lamang nag-isip, mahigpt sa pagtupd ng̃ Phin 94canyng mg̃a catungculan sa religin, at mapag-ing̃at sa carilagn ng̃ canyng pang̃alan. May isng buwan lamang na nacararating siy ron, halos ang laht ay nakicapatid na sa V.O.T.[190], bagy na totoong ipinamamanglw ng̃ canyng capang̃agw na cofrada ng̃ Santsimo Rosario. Lumlucso ang clolowa sa catuwan pagcakita ng̃ nacasabit sa bawat liig na apat limng
- 63 -
mg̃a escapulario, at sa bawat bayawng ay isng cordng may mg̃a buhl, at niyng mg̃a procesin ng̃ mg̃a bangcy mg̃a fantasma[191] na may mg̃a hbitong guinggn. Nacatipon ang sacristn mayor ng̃ isng mabutbut ng̃ puhunan, sa pagbibil sa pagpapalims, sa pagcat ganit ang marapat na pagsasalit, ng̃ mg̃a casangcapang kinakailang̃an upng mailigts ang clolowa at mabca ang diablo: talasts ng̃ ang espritung it, na ng̃ unay nang̃ng̃ahas na sumalansng ng̃ pamukhan sa Dios, at nag-aalinlang̃an sa pananampalataya sa mg̃a wic nit, ayon sa sabi sa librong santo ni Job, na nagpailanglng sa alng-lang sa ating Pang̃inoong Jesucristo, na gaya ng̃ guinaw namn ng̃ Edad Media[192] sa mg̃a bruja[193], at nananatili, ang sabihan, hangg ng̃ayn sa paggawa ng̃ gayn din sa mg̃a asuang[194] sa Filipinas; datapowat tila mandn ng̃ayn ay nagung mahihiying totoo na, hanggng sa hind macatagl sa pagting̃n sa capirasong damt na kinalalarawanan ng̃ dalawng brazo, at natatacot sa mg̃a buhl ng̃ isng cordn: ng̃unit ditoy walng napagkikilala cung d sumusulong namn ang dunong sa panig na it, at ang diabloy aayaw sa pagslong, cung dil cayay hind malulugdn sa pagbabagong asal, tulad sa laht ng̃ namamahay sa mg̃a cadiliman, sacasacalit hind ibig na sapantahain nating tagly niy ang mg̃a cahinan ng̃ loob ng̃ isng dalagang llabing-limng tan lamang. Alinsunod sa aming sinabi, si pr Salvy totoong masigasig gumanap ng̃ canyng mg̃a catungculan; napacasigasig namn, ang sabi ng̃ alfrez,Samantalang nagsesermontotoong siyay maibigung magsermonpinasasarhan niy, ang mg̃a pintuan ng̃ simbahan. Sa ganitng gawy natutulad siy cay Nern[195] na ayaw magpaalis canino man, samantalang cumacanta sa teatro: ng̃unit guinagawa iyn ni Nern sa icgagaling, datapuwat guingaw ang mg̃a bagay na iyn ng̃ cura sa icasasam ng̃ mg̃a calolowa. Ang laht ng̃ caculang̃n ng̃ canyng mg̃a nassacop, ang cadalasay pinarurusahan ng̃ mg̃a "multa"; sa pagct bihrang bihirang namamal siy,; sa bagay na itoy niiba siyng lubh cay pri Dmaso, na pinaghuhusay ang laht sa pamamag-itan ng̃ mg̃a panununtc at panghahamps ng̃ bastong nagttawa pa at taglay ang magandng hang̃d. Sa bagay na ity hind siya mapaghihinanactn: lubs ang canyng paniniwalang sa pamaml lamang pinakikipanayaman ang "indio"; ganit ang salit ng̃ isng fraileng marunong sumulat ng̃ mg̃a libro, at canyng sinasampalatayanan, sa pagct hind niy, tinututulan ang an mang nlilimbag: sa hind pagcmasuwayng itoy macarraing ang maraming tao. Bihrang bihrang namamalo si Fr. Salv, ng̃unit gaya na ng̃a ng̃ sabi ng̃ isng sa bayay matandng filosofo[196], na ang naguiguing caculang̃n sa blang ay pinasasagan namn sa tind; datapuwat hind rn namn siy mapaghihinanactan tungcl sa ganitng gaw. Nacapang̃ng̃ilis ng̃ canyng mg̃a ugt ang canyng mg̃a pag-aayuno[197] at pang̃ing̃ilin ng̃ pagcain ng̃ mg̃a lamng-cti na siyng ikinapaguguing dukh ng̃ canyng dug, at, ayon sa sabihan ng̃ to, pumpanhic daw ang hang̃n sa canyng lo. Ang alfrez, na gaya na ng̃a ng̃ sinabi namin, ang tang̃ing caaway ng̃ capangyarihang ito sa clolowa, na may pacay na macapangyari namn sa catawn. Siy lamang ang tang̃, sa pagcat sinasabi ng̃ mg̃a babae na tumatacas daw sa cura ang diablo, dahilng sa ng̃ minsang nang̃ahs ang diablo na tucsuhn ang cura, siyy hinuli nit, iguinapos sa paa ng̃ catre at sac pinl ng̃ cordn, at cay lamang siy inalpasn ay ng̃ macaraan na ang siym na araw.
- 64 -
Phin 95Yaya mang gayy ang tong pagcatapos ng̃ ganitng nangyari, makipagcagalt pa sa cay pr Salv ay maipapalagay na masam pa sa mg̃a abng diablong hind marunong mag-ing̃at, cay ng̃at marapat na magcaroon ng̃ gayng capalaran ang alfrez. Doa Consolacin cung tawaguin ang canyng guinoong asawa, na isng matandng filipina, na nagpapahid ng̃ maraming mg̃a "colorete"[198] at mg̃a pintura; ib ang ipinang̃ang̃alan sa cany ng̃ canyng esposo at ng̃ ib pang mg̃a to. Nanghihigant sa sariling catawn ang alfrez, sa canyng pagcawalng palad sa matrimonio, na nagpapacalasng hanggang sa d macamalay-to; pinag-"eejercicio"[199] ang canyng mg̃a sundalo sa arawan at siyy sumisilong sa llim, cung dil cay, at ity siyng lalong madals, pinapagpag niy ng̃ pl ang licd ng̃ canyng asawa, na cung d man isng "cordero" (tupa) ng̃ Dios na umalis ng̃ casalanan nino man, datapuwat nagagamit namn sa pagbabawas sa cany ng̃ maraming mg̃a cahirapan sa Purgatorio, sacalit siyy mparoon, bagay na pinag-aalinlang̃anan ng̃ mapamintacasing mg̃a babae. Nang̃aghahampasang magalng ang alfrez at si Doa Consolacing parang nang̃agbbiruan lamang, at nag-aalay silng walng bayad sa mg̃a capit-bahay ng̃ mg̃a pnoorin: "concierto vocal" at "instrumental"[200] ng̃ apat na camy, mahin, malacs, na may "pedal"[201] at laht. Cailn mang dumrating sa taing̃a ni pr Salv ang mg̃a escndalong[202] it, siyy ng̃umng̃it at nagcucruz at nagdrasal pagcatapos ng̃ isng Am naPhin 96min; cung tinatawag siyng "carca"[203], mapagbanalbanalan, "carlistn"[204], masakm, ng̃umng̃it rin si pr Salv at lalong nagdrasal. Cailn may ipinagbibigay alm ng̃ alfrez sa ilang castilang sa canyy dumadalaw ang sumusunod na casabihn: Paparoon b cay sa convento upang dalawin ang "curita"[205] "Mosca, muerta[206]? Mag-ing̃at cay! Sacalit anyayahan cayng uminm ng̃ chocolate, bagay na aking pinag-aalinlang̃anan!.. ng̃unit gayn man, cung cayy aanyayahan, cayy magmasd. Tinawag ang alilat sinabing: "Fulanito, gumaw ca ng̃ isng "jcarang"[207] chocolate; eh?"Cung gayy mtira cayng walng an mang agam-agam; ng̃unit cung sabihing: "gumaw ca ng̃ isng "jcarang" chocolate, "ah"?"Pagc gayy damputin niny ang inyng sombrero at yumao cayng patacb. Bakit?ang tanng ng̃ causap na nagugulatnanglalason p b sa pamamag-itan ng̃ chocolate? Carambas[208]! Ab, hind namn npacagayn! At paano, cung gayn? Pagca chocolate eh? ang cahulugay malapot, at malabnw pagca chocolate ah?[209] Ng̃unit inaacal naming itoy bintng lamang ng̃ alferez; sapagct ang casabihng itoy cabalitang guinagaw rin daw ng̃ maraming mg̃a cura. Ayawn lamang cung itoy talagng ugal na ng̃ boong capisanan ng̃ mg̃a fraile ... Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal ng̃ militar, sa udyc ng̃ canyng asawa, na sino may huwag macagal pagcatugtg ng̃ icasiyam na horas ng̃ gabi. Sinasabi ni Doa Consolacing d umanoy canyang nakita ang cura, na nacabarong pinya at nacasalact ng̃ ntt ng̃ huwag siyang makilala, na naglbot na malalim na ang gab. Nanghhiganti naman ng̃ boong cabanalan si Fr. Salv: pagcakita niyang pumapasoc sa simbahan ang alfrez, lihim na nag-uutos sa
- 65 -
Phin 97sacristang isar ang laht ng̃ mg̃a pint, at nagpapasimul ng̃ pagsesermn hanggng sa mpikit ang mg̃a mat ng̃ mg̃a santo at ibulng sa cany ng̃ calapating cahoy na na sa tapt ng̃ canyng lo, ang larawn bag ng̃ Espritung Dios, na siy na, alang-alang! Hind dahil ditoy nagbabagong ugli ang alfrez, na gaya rin ng̃ laht ng̃ hind marurunong magbalc-lob: lumlabas sa simbahang nagttung̃ayw, at pagcsumpong sa isng sacristan alil ng̃ curay pinipiit, binbugbog at pinapagpupunas ng̃ sahg ng̃ cuartel at ng̃ bahay niyng sarili, na pagc nagcacagayoy lumilinis. Pagbabayad ng̃ sacristan ng̃ multang ipinarurusa ng̃ cura, dahil sa hind niy pagsipt, canyng ipinauunw, ang cadahilanan. Dinring̃ig siyng walng kib ni Fr. Salv, ilinligpit ang salap, at ang nang guingaway pinawwal-an ang canyng mg̃a cambng at mg̃a tpa at ng̃ doon sil mang̃inain sa halamanan ng̃ alfrez, samantalang humahanap siy ng̃ isng bagong palatuntunan sa isng sermng lalong mahab at nacapagpapabanal. Datapuwat hind naguiguing hadlng ang laht ng̃ it, upang pagcatapos ay mang̃agcamy at magsalitaan ng̃ boong cahinusayan, cung sily magkita. Pagc, itinutulog ng̃ canyang asawa ang calasing̃n humhilic cung tanghal, hind maaway ni Doa Consolacin ang alfrez, pagcacgayoy lumlagay sa bintant humhitit ng̃ tabaco at nacabarong franelang azul. Palibhasay kinassusutan niy ang cabataan, mul sa canyng kinlalagyay namaman, siy ng̃ canyng mg̃a mat, sa mg̃a dalaga, at sily canyng pinpintasan. Ang mg̃a dalagang itng sa canyy nang̃atatacot, dumaraang kimingkim, na d man lamang maitunghy ang mg̃a mat, nang̃agdudumal ng̃ paglacad at pinipiguil ang paghing̃. May isng cabanalan si Doa Consolacin: tila mandin hind siy nananalamin cailn man. Ito ang mg̃a macapangyarihan sa bayang San Diego.
Phin 98
XII.
ANG LAHAT NANG MANGA SANTO[210]
Marahil ang bugtng na bagay na hind matututulang ikinatatang̃ ng̃ to sa mg̃a hyop ay ang paggalang na inihhandog sa mg̃a namamatay. Sinsaysay ng̃ mg̃a historiador[211] na sinasamba at dindios nil ang canilng mg̃a nn at magugulang; ng̃ayy tumbalc ang nangyayari: ang mg̃a paty ang nagcacailang̃ang mamintuh sa mg̃a buhy. Sinasabi rin namng iniing̃atan
- 66 -
ng̃ mg̃a taga Nueva Guinea sa mg̃a caja ang mg̃a but- ng̃ canilng mg̃a paty at nakikipagsalitaan sa canil; sa pinacamarami sa mg̃a bayan ng̃ Asia, Africa at Amricay hinahayinan ang canilng mg̃a paty ng̃ lalong masasarp nilng mg̃a pagcain, ang mg̃a pagcaing minmasarap ng̃ mg̃a paty ng̃ panahng sily nabubuhay, at nang̃agppiguing at inaacal nilng dumdalo sa mg̃a pigung na it ang mg̃a paty. Ipinagttay ng̃ mg̃a taga Egipto ng̃ mg̃a palacio ang mg̃a paty, ang mg̃a musulmn namay ipinagppagaw, sil ng̃ maliliit na mg̃a capilla, at ib pa; datapowat ang bayang maestro sa bagay na it, at siyng lalong magalng ang pagcakilala sa ps ng̃ taoy ang bayan ng̃ Dahomey[212]. Nattalastas ng̃ mg̃a maiitm na it, na ang toy mapanghigant, at sa pagcat gayy sinasabi nilng upang mabigyang catowan ang namaty, wal ng̃ lalong magalng cung d ang patayn sa ibabaw ng̃ pinaglibing̃an sa cany ang laht ng̃ canyng mg̃a caaway; at sa pagct ang toy malulugdng macaalam ng̃ mg̃a bagay-bagay, sa tan-taoy pinadadalhn siy ng̃ isng "correo" sa pamamag-itan ng̃ linaplp na balt ng̃ isng alipin. Tayoy niiba sa laht ng̃ iyn. Bag man sa nababasa sa mg̃a sulat na naPhin 99uukit sa mg̃a pinaglibing̃an, halos wal sino mang naniniwalang nagpapahing̃alay ang mg̃a paty, at lal ng̃ hind pinaniniwalang sumasapayp. Ang lalong pinacamagalng mag-sip ay nang̃ag-aacalang sinsanag pa ang canilng mg̃a nn sa thod sa Purgatorio, at cung di siy mpacasam (mapasainfierno bag), masasamahan pa niy, sil roon sa mahbang panahn. At ang sino mang ibig tumutol sa amin, dalawin niy ang mg̃a simbahan at ang mg̃a libing̃an sa boong maghapong it, magmasd at makikita. Datapowat yamang tayoy na sa bayan ng̃ San Diego, dalawin natin ang libing̃an dito. Sa dacong calunuran, sa guitn ng̃ mg̃a palayay nroroon, hind ang ciudad, cung d ang nayon ng̃ mg̃a paty: ang daan ng̃ pagparooy isng makitid na lands, maalabc cung panahng tag-nit, at mapammangcan cung panahng tag-uln. Isng pintang cahoy, at isng bcod na ang calahatiy bat at ang calahatiy cawayan ang tila mandin siyng ikinhihiwalay ng̃ libing̃ang iyn sa bayan ng̃ mg̃a buhy; datapowat hind nahihiwalay sa mg̃a cambng ng̃ cura, at sa ilng baboy ng̃ mg̃a calapt bhay, na pumapasoc at lumlabas doon upang mang̃agsiyasat sa mg̃a libing̃an mang̃agcatow sa gayng pag-iis. Sa guitn ng̃ malang na bacurang iyn may nacatayng isng malaking cruz na cahoy na natitiric sa patung̃ang bat. Inihapay ng̃ uns ang canyng INRI na hoja de lata, at kinatct ng̃ uln ang mg̃a letra. Sa paanan ng̃ cruz, tlad sa tnay na Glgota[213], samasamang nbubunton ang mg̃a bung̃ ng̃ lo at mg̃a but-, na ang walng malasakit na maglilbing ay itinatapon doon ang canyng mg̃a nahuhucay sa mg̃a libing̃an. Diyy mang̃aghhintay sil, ang lalong malapit mangyari, hind ng̃ pagcabhay na mag-ul ng̃ mg̃a paty, cung d ang pagdatng doon ng̃ mg̃a hyop at ng̃ sily painitin ng̃ canilng mg̃a tubg at linisin ang canilng malalamig na mg̃a cahubdn.Nmamasdan sa paliguidliguid ang mg̃a bagong hcay: sa dco ritoy hupyc ang lp, sa dco rooy anyng bundc-bunducan namn. Sumsibol doot lumlag ng̃ minam ang tarambulot pandack; ang tarumbuloy ng̃ tundin ang mg̃a bint ng̃ canyng matitinc na mg̃a bng̃a, at ng̃ dagdg namn ng̃ pandacak ang canyng amy sa amy ng̃ libing̃an, sacalit ity Phin 100walng casucatng amoy. Gayn may nasasabgan ang lp ng̃ ilng maliit na mg̃a bulaclac, na gaya rin namn ng̃ mg̃a bung̃ng iyng ang Lumikh lamang sa canil ang nacacakilala na: ang ng̃it
- 67 -
ng̃ mg̃a bulaclc na iyy maputl at ang halimyac nily ang halimyac ng̃ mg̃a baunan. Ang dam at ang mg̃a gumagapang na damy tumtakip sa mg̃a sloc, umuucyabit sa mg̃a pader at sa mg̃a "nicho"[214], na an pat dinramtan at pinagganda ang hubd na capang̃tan; cung minsay pumapasoc sa mg̃a gahc na gaw ng̃ mg̃a lindl, at inililihim sa mg̃a nanonood ang mg̃a cagalanggalang na mg̃a libing̃ang walng lamn. Sa horas ng̃ pagpasoc namin ay bingaw ang mg̃a hayop; ang mang̃isang̃isang baboy lamang, hayop na mahirap papaniwalin, ang siyng sumisilip ng̃ canyng maliliit na mg̃a mat, isinusung̃aw ang lo sa isng malakng gang ng̃ bacod, itinatas ang ng̃us sa hng̃in at wariy sinasabi sa isng babaeng nagdrasal: Howg mo namng cacanin laht, tirhn mo ac nang caunt, ha? May dalawng lalaking humuhucay ng̃ isng baunan sa malapit sa pader na nagbabalang gumh: ang is, na siyng maglilbing ay walng cabahbahl; iniwawacsi ang mg̃a gulogd at ang mg̃a but, na gaya na pag-aabsng ng̃ isng maghahalamn ng̃ mg̃a bat at mg̃a sang̃ng tuy; ang isy nang̃ng̃aning̃an, nagpapawis, humhitit at lumlur mayt may. Pakinggn mo!anang humhitit, sa wcang tagalog.Hind cay magalng na caty humcay sa ibang lugar? Itoy bagng bgo. Pawang bgo ang laht ng̃ libng. Hind na ac macatagl. Ang but-ng iyng iyng pinutol ay dumrug pa ... hm! at ang mg̃a buhc na iyn? Nac, napacamaselang ca naman!ang ipinagwc sa cany ng̃ isAng icaw may escribiente sa Tribunal! Cung humcay ca sanang gya co ng̃ isng bangcy na dadalawampong araw pa, sa gab, ng̃itng̃it ng̃ dilm, umulan ... namaty ang farol cong dal.... Kinilabutan ang casama. Naals ang pagcapac ng̃ cabaong, umaaling̃saw ... at mapilitan cang pasann mo ang cabaong na iyn, at umulan at camng dalawy cpuw bas at.... Kjr!....At bkit mo hincay?...! Tiningnan siy ng̃ maglilbing ng̃ boong pagtatac.
- 68 -
Phin 101Bkit?...nalalaman co b? Ipinag-tos sa king hucyin co! Sino ang nag-tos sa iy? Napaurong ng̃ caunt ang maglilbing at pinagmasdn ang canyng casama, mul sa pa hangng lo. Ab! tila ca namn castil! ang mg̃a tanng dng iyn ang siyng guinaw sa akin pagcatapos ng̃ isng castil, datapuwat sa lihim. Ng̃ayy ssagutn cat, ng̃ gaya ng̃ pagcsagot co sa castil: ipinag-tos sa akin ng̃ curang malak. Ah! at an ang guinaw mo sa bangcy pagcatpos?ang ipinagpatloy na pagtatanng ng̃ maselang. Diablo! cung d co lamang icw nakikilala at natatalastas cung icw ay "lalaki", sasabihin cung icw ay tnay ng̃ang castilang civil: cung magtanng cay tlad din sa cany. Gayn ...ipinag-utos sa akin ng̃ curang malakng siyy ilibng co sa libing̃an ng̃ mg̃a insc, ng̃unit sa pagct totoong mabigt ang cabaong at maly ang libing̃an ng̃ mg̃a insc.... Ayaw! ayaw! ayaw co ng̃ humcay!ang isinalabat ng̃ causap na lips ng̃ pang̃ing̃ilabot, na binitiwan ang pla at umahon sa hcay;akng nbaac ang b-o ng̃ isng lo at nang̃ang̃anib acng bac hind ac patulugun sa gabng it.
- 69 -
Humalakhc ang maglilbing ng̃ canyng makitang samantalang umaalis ay nagcucruz. Unti-unting nappun ang libing̃an ng̃ mg̃a lalakit mg̃a babeng pwang nang̃acalucs. Ang iby nang̃aghhanap na maluat ng̃ baunan; sil-sily nang̃agtatatalo, at sa pagcat hind mandn sil mang̃agcasund, sily nang̃aghhiwalay at bawat isy lumluhod cung san lalong minamagaling niy,; ang mg̃a ib, na may mg̃a "nicho" ang canilng mg̃a camag-anac, nang̃agssindi ng̃ malalakng candil at nang̃agdrasal ng̃ taimtm; naririnig din namn ang mg̃a buntng hining̃ at mg̃a hagulhl, na pinacalalabis pinipiguil. Narring̃ig na ang aling̃awng̃aw ng̃ "orpreo, orpresis" at "requiemeternams." Nsoc na nacapugay ang isng matandng lalaki. Marami ang nang̃agtaw pagcakita sa cany, ikinunt ang mg̃a klay ng̃ ilng mg̃a babae. Tila mandn hind pinpuna ng̃ matandng lalaki ang gayng mg̃a ipinakikita sa cany, sa pagct napatung̃o siy sa buntn ng̃ mg̃a bung̃ ng̃ lo, lumuhd at may hinanap sa loob ng̃ ilng sandal sa mg̃a but-; pagcatapos ay maing̃at na inisaisng ibinucd ang mg̃a bung̃ ng̃ lo, at sa pagcat hind mandn makita niy ang canyng hinahanap, umilng, lumng̃ap sa magcabicabil at nagtanng sa maglilbing. Oy!ang sinabi sa cany. Phin 102Tumunghy ang maglilbing. Nalalaman mo b cung saan naroon ang isng magandng bung ng̃ lo, maputng tulad sa lamn ng̃ niyg, walng caculangculang ang mg̃a ng̃pin, na inalagy co sa paann ng̃ cruz, sa ilalim ng̃ mg̃a dahong iyn? Ikinibt ng̃ maglilibing ang canyng mg̃a balcat. Masdn mo!ang idinugtng ng̃ matand, at ipinakita sa cany, ang isng plac na salap,wal aco cung hind it, ng̃unit ibbigay co sa iy cung makita mo ang bung̃ng iyn. Pinapagdilidili siy, ng̃ ningnng ng̃ salap, tinanw ang buntunan ng̃ mg̃a, but, at nagsalit: Wal b roon? Cung gayy hind co nalalaman. Ng̃unit cung ibig ninyy bbigyan co p cay ng̃ ib. Catulad ca ng̃ baunang iyng hinuhucay!ang winca sa cany ng̃ matandng lalaking nang̃ng̃inig ang voces;hind mo nalalaman ang halag ng̃ nawawal sa iyo. Sino ang ililibing sa hcay na iyn? Nalalaman co b cung sino? Isng paty ang illibing diyan!ang sagt na nayyamot ng̃ maglilibing. Tulad sa baunan! tulad sa baunan!ang inulit ng̃ matandng lalaking nagttawa ng̃ malungcot;hind mo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang iyong nilalamon! Hcay! hcay!
- 70 -
Samantalay natapos ng̃ maglilbing ang canyng gaw; dalawng nacatimbng lupang bas at mapulpul ang na sa magcabilang tab ng̃ hcay. Cumha sa canyng salact ng̃ hich, ng̃umang̃ at pinagmasdmasd na may anyng tang̃ ang mg̃a nangyayari sa canyng paliguid.
Phin 103
XIII.
MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS
Nang sandalng lumlabas ang matandng lalaki, siy namng pagtiguil sa pasimul ng̃ bagts lands ng̃ isng cocheng tila mandn maly ang pinanggaling̃an, punngpun ng̃ alabc at nagpapawis ang mg̃a cabayo. Umibs si Ibarra sa cocheng casund ng̃ isng allang matandng lalaki; pinaalis ang coche sa isng galw lamang ng̃ lo at napatung̃o sa libing̃ang walng kib at malungct. Hind itinulot ng̃ aking sakt at ng̃ aking mg̃a pinang̃ang̃asiwang acy macabalc dito!ang sinasabi ng̃ matandng lalaki ng̃ boong cakiman;sinabi ni Capitang Tiagong siy na ang bahalang magpatay ng̃ isng "nicho"; datapuwat tinanimn co ng̃ mg̃a bulaclc at isng cruz na ac ang gumaw.... Hind sumagt s Ibarra. Diyan p sa licd ng̃ malakng cruz na iynang ipinagpatuloy ng̃ alil, na itinutur ang isng sloc ng̃ sily macapasoc na sa pintan. Lubhng natitigagal ng̃ ang caisipn ni Ibarra, cayt hind niy nahiwatigan ang pagtatac ng̃ ilng to ng̃ siyy canilng makilala, na tumiguil sa canilng pagdarasl at sinundn siy ng̃ ting̃n, sa lak ng̃ pangguiguilalas. Nag-iing̃at ang binat ng̃ paglacad, pinang̃ing̃ilagan niyng dumaan sa ibabaw ng̃ mg̃a pinaglibing̃an, na madalng nakikilala sa cahupyacn ng̃ lp. Tinatapacan niy ng̃ una, ng̃ayy iguinagalang niy; gayn din ang pagcaclibing sa canyang am. Humint siy pagdatng sa cabilng daco ng̃ cruz at tuming̃n sa palibotlibot. Nmangh at napatigagal ang canyng casama; hinahanap niy ang bacs sa lpa ay wal siyng makitang cruz saan man.
- 71 -
Dito cay?ang ibinbulong;hind doon; ng̃unit hincay ang lp. Tinitingnan siy ni Ibarra, na totoong masam ang lob. Siy ng̃!ang ipinagpatuloy,nattandaang cong may isng bat sa tab; Phin 104may caiclan ang hcay niyaoy may sakt ang maglilibing, cayt isng casam ang siyng napilitang humcay datapuwat ittanong natn sa cany cung an ang guinaw sa cruz. Pinatung̃uhan nil ang maglilibng, na nagmmasid sa canil ng̃ boong pagtatac. Yumucd it sa canil, pagcapugay ng̃ canyng salact. Maipakikisabi p b niny sa amin cung aln ang hcay na doy dating may isng cruz?ang tanong ng̃ all. Tiningnan ng̃ tinatanong ang lugar at nag-isp sip. Isng cruz bang malak? Op, malak,ang pinapagtibay na sagt ng̃ matandng lalaki ng̃ boong catuwan, at tinitingnan niy ng̃ macahulugn si Ibarra, at sumay namn ang mukh nit! Isng cruz na may labor at may taling oway? Siy ng̃! siy ng̃! iyn ng̃! iyn ng̃!at iguinuhit ng̃ alil sa lup ang isng anyng cruz bizantina[215]. At may tanm na mg̃a bulaclc sa hcay? Mg̃a adelfa, mg̃a sampaga at mg̃a pensamiento! iyn ng̃!ang idinugtng na malak ang tow, at inalayan niy ng̃ isng tabaco ang maglilbing. Sabihin ng̃a niny sa amin cung aln ang hcay at cung san naroon ang cruz. Kinamot ng̃ maglilbing ang taing̃at sumagt na naghhicab: Ab ang cruz!... akin ng̃ sinnog! Sinnog? at bkit niny sinnog? Sa pagct gayn ang ipinag-tos ng̃ curang malak. Sno b ang curang malak?ang tanng ni Ibarra. Sno? Ang nanghhampas, si par Garrote. Hinapls ni Ibarra ang canyng no. Datapuwat masasabi p b niny sa amin man lamang ang kinalalagyan ng̃ hcay? Dapat ninyng matandaan.
- 72 -
Ng̃umit ang maglilbing. Wal na riyn ang paty!ang mulng isinagt ng̃ boong catahimican. An p ang sabi niny? Ab!ang idinugtng ng̃ tong iyng ang anyy nagbbir;ang naguing Phin 105capalt niyy isng babaeng inilibng co roong may isng lingg na ng̃ayn. Nauull p b cay?ang itinanong sa cany ng̃ all,diyatat wal pa namng isng tang siyy aming inillibing. Tunay ng̃a iyn! marami ng̃ buwan ang nacaraan mul ng̃ siyy aking hucayit cuning ul sa baunan. Ipinag-utos sa aking siyy hucayin co ng̃ curang malak, upang dalhin sa libing̃an ng̃ mg̃a insc. Ng̃unit sa pagkt mabigt at umulan ng̃ gabng yan.... Hind nacapagpatuloy ng̃ pananalit ang to; umudlt sa pagcguitl ng̃ makita ang any ni Crisstomo, na dinaluhng siyt sac siy tinangnn sa camy at ipingwagwagan. At guinaw mo ba?ang tanng ng̃ binatang ang any ng̃ pananalitay hind namin maisaysay. Howg po cayng magalit, guinooang sagt ng̃ maglilbing na namumutlat nang̃ng̃inig;hind co po namn siy inilbing sa casamahn ng̃ mg̃a insc. Mabuti pa ang malnod cay sa mapasama sa mg̃a inscang wica coat siyy iniabsng co sa tubig! Inilagy ni Ibarra ang canyng mg̃a camay sa magcabilang balicat ng̃ maglilbing at mahabang oras na siyy tinitigan ng̃ ting̃ing hind maisaysay cung anng big sabihin. Icw ay wal cung d isng culang palad!ang sinabi, at umals na daldaling tinatahac ang mg̃a but, mg̃a hcay, mg̃a cruz, na parng sang sir ang sip. Hinhaplos ng̃ maglilbing ang canyng bsig at bumbulong: Ang guingawang mg̃a caligalign ng̃ mg̃a paty! Binugbg ac ng̃ bastn ng̃ pring malak, dahilng ipinahintulot cong ilibng ang paty na iyn ng̃ acoy may sakt; ng̃ayoy caunt ng̃ balin nit ang aking bsig, dahil sa pagcahucay co ng̃ bangcy. It ng̃a namng mg̃a castil! Marahil pay alisn ac nit ng̃ aking hnap-bhay! Matlin ang lacad ni Ibarra na sa maly ang tanw; sumsunod sa canyng umiyac ang allang matandng lalaki. Llubog na lamang ang raw; macacapl na mg̃a dilm ang siyng lumalatag sa Casilang̃anan; isng hang̃ing mainit ang siyng nagpapagalaw sa dlo ng̃ mg̃a choy at nagpaparang sa mg̃a cawayanan.
- 73 -
Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyng mg̃a maty walang bumabalong na isng lh man lamang, walng tumatacas sa canyng dibdib chit isng buntng hining̃. Lumalacad na parang may pinagtatanauan, marahil sa Phin 106pagtacas sa anino ng̃ canyng am, bac namn cay sa dumdating na uns. Tinhac ang byat lumabs sa luwl, tinung̃o yang lmang bhay na malaon ng̃ panahng hind tinutungtung̃an. Naliliguid ang bahay na iyn ng̃ pader na sinsibulan ng̃ mg̃a damng macacapl ang dahon, tila mandin siyy hinuhudyatn; bucs ang mg̃a bintn; umugoy ang ilng-lang at ipinpagaspas ng̃ boong casayahan ang canyng mg̃a sang̃ng htic ng̃ mg̃a calapati na nagpapaliguidliguid sa matibong na bubng ng̃ canilng tahanang na sa guitna ng̃ halamanan. Ng̃unit hind pinpansin ng̃ binat ang caligayahng itng inhhandog sa canyng pagbalc sa lmang bhay: nacapc ang canyng mg̃a mat sa any ng̃ isng sacerdoteng canyng macacasalubong. Ity ang cura sa San Diego, yaong laguing nagdidilidiling franciscano na ating nakita, ang caaway ng̃ alfrez. Tiniticlop ng̃ hang̃in ang canyng malapad na sombrero; ang canyng hbitong guinggoy dumirikit sa canyng catawn at ipinakikita ang anyo nito; na an pat nmamasid ang canyng mg̃a payt na htang may pagc sacng. Sa cnay may hwac na isng bastng palasang may tampc na gring. Non lamang nagcakita silng dalaw ni Ibarra. Pagsasalubong nily sandalng humint ang binatat siyy tinitigan; iniiwas ni Fr. Salv ang canyng mg̃a mat at nagpaconowarng nallibang. Sandalngsandali lamang tumagl ang pag-aalinlang̃an: malicsng linapitan siy ni Ibarra, pinatiguil at idinin ng̃ boong lacs ng̃ canyng camy na ipinatong sa balicat ng̃ pr, at nagsalitng halos bahagy na mawatasan: An ang guinaw mo sa aking am?ang itinanng. Si Fr. Salvng namutl, at nang̃atl ng̃ mabasa niy ang mg̃a damdaming nalalarawan sa mukh ng̃ binty hindi nacasagt; nawaln ng̃ diw. An ang guinaw mo sa aking am?ang mulng itinanng na nalulunod ang voces. Ang sacerdoteng untunting nahtoc, dahil sa camy na sa canyy nagdriin ay nagpumilit at sumagt: Cay poy nagcacamal; wal acng guinagawang an man sa inyng am. Anng wal?ang ipinagpatuloy ng̃ bint, at sac siy idinin hanggng sa siyy mpaluhod. Hind p, sinasabi co sa iny ang catotohanan! ang aking hinalinhn, si pr Dmaso ang may cagagawn.... Ah!ang sinabi ng̃ binatat siyy binitiwan at bago tumampl sa noo. At iniwan ang abng si Fr. Salv at dalidling tinung̃o ang canyng sariling bhay. Samantalay dumatng ang alil at tinulung̃an sa pagtindg ang fraile.
- 74 -
Phin 107
XIV.
ANG ULOL NA SI TASIO ANG FILOSOFO
Nagllacad sa mg̃a lansng̃ang walng tinutung̃ot walng iniisip ang cacaibng matandng lalaki. Nag-aral siy ng̃ una ng̃ Filosofa, at inwan niya ang pag-aral sa pagsund sa canyng inng matand na; at hind niy ipinagpatuloy ang pag-aaral, hind sa caculang̃an ng̃ magugugol at hind rin sa caculang̃an ng̃ cya ng̃ pag-isip: tumguil siy ng̃ pag-aral, dahiln ng̃ sa pagct mayaman ang canyng in, at dahilan sa ayon sa sabihay matalas ang canyng sip. Natatacot ang mabat na babaeng magung pants ang canyng anc at macalimot sa Dios, cay ng̃at siyy pinapamil, sa siyy magpr wan niy ang colegio ng̃ San Jos. Nang panahn pa namng iyy siyy may naiibigang babae, cayt pinil niy ang wan ang colegio at nag-asawa siy. Hind lumamps ang isng tan at siyy nabo at naulila; guinaw niyng aliwan ang mg̃a libro upang siyy macaligts sa calungcutan, sa sabong at sa pagca walng guingaw. Datapowat lubhng nawili sa mg̃a pag aaral at sa pamimil ng̃ mg̃a libro, hanggng sa mapabayaan niy ang sariling pamumuhay, cayt siyy unti-unting naghrap.
- 75 -
Tinatawag siyng Don Anastasio filsofo Tasio ng̃ mg̃a tong may pinagaralan, at ang mg̃a masasam ang tr, na siyng lalong marami, tinatawag siyng Tasiong ul-l, dahil sa hind caraniwang canyng mg̃a caisipn at cacaibang pakikipagcapowa-to. Ayon sa sinabi na namin, ang hapoy nagbabalang magca uns; liniliwanagan ang ab abng lang̃it ng̃ ilng kidlt; mabigt ang alng-lang at totoong maalis-s ang hang̃in. Wariy nalimutan na ng̃ filsofo Tasio ang canyng kinallugdang bung̃ ng̃ ulo; ng̃ayy ng̃uming̃iting pinagmmasdan ang maiitim na pang̃anurin. Phin 108Sa malapt sa simbahay nasalubong niy ang isng tong naca chaqueta ng̃ alpaca at daladala sa camy ang may mahigut na isng arrobang candl at isng bastng may borlas, blang sagusag ng̃ punong may capangyarihan. Tila po cayoy nattow?ang tanng nit sa wcang tagalog. Siya ng̃a p, guinoong capitan; nattow ac sa pagct may is acng inaasahan. Ha? at alin ang inyng inaasahang iyn? Ang uns! Ang uns! Nag-aacl b cayng malig?ang tanng ng̃ gobernadorcillo ng̃ palibc, na minamasdan ang dukhng pananamt ng̃ matandng lalaki. Malg ac ... hind masam, lalong lal na pagc nacatitisod ng̃ isng dumi!ang sagt ni Tasio, na palibc din namn ang any ng̃ pananalita, bag man may pagca pagpapawalng halag sa canyng causapng̃unit naghhintay ac ng̃ llong magalng. At an p b iyn? Ilng mg̃a lintc na pumaty ng̃ mg̃a to at sumnog ng̃ mg̃a bhay. Hing̃n na ninyng paminsanan ang gnaw! Nararapat tayong laht, cay at acng gunawin! Dal p niny riyan, guinoong capitan, ang isng arrobang candlang gling sa tindahan ng̃ insc; may mahigut ng̃ sampng tang aking ipinakikiusap sa bawat bgong capitang bumbili ng̃ pararrayos[216], at pinagtatawanan ac ng̃ laht; gayn may bumibili ng̃ mg̃a "bomba" at mg̃a "cohete", at nang̃agbabayad ng̃ mg̃a repique ng̃ mg̃a campn. Hind lamang it: kinbucasan ng̃ pakikiusap co sa iny, nagbilin p cay sa mg̃a magtutunw na insc ng̃ isng "esquilang" lay cay Santa Brbara, gayng nasiyasat na ng̃ carunung̃ang mapang̃anib ang tumugtg ng̃ mg̃a campan sa mg̃a araw na may uns. At sabihin p niny sa akin, bakit p b ng̃ tang 70 ng̃ mahulog ang isng lintc sa Binyng, doon pa namn nahlog sa campanario at iguinib ang relj sac isng altar? An ang guinagaw ng̃ esquilita ni Santa Brbara?
- 76 -
Phin 109Nang sandalng iyoy cumislp ang isng kidlt. Jess, Mara y Jos! Santa Brbarang mahl!ang ibinulng ng̃ capitang namutl at nagcruz. Humalakhc si Tasio. Cayy carapatdapat sa pang̃alan ng̃ inyng pintacasi!an Tasio sa wicang castil, tinalicdn ang capitan at tumng̃o sa simbahan. Nagttayo ang mg̃a sacristan sa loob ng̃ simbahan ng̃ isng "tmulo"[217] na nalilibot ng̃ mg̃a malalaking candilang natitiric sa mg̃a candelabrong choy. Ang tmulong yaoy dalawng mesang malalakng pinagpatong at nattacpan ng̃ damt na maitm, na may mg̃a listng puti; sa magcabicabilay may napipintang mg̃a bung̃ ng̃ lo. Iyn bay patungcl sa mg̃a clolowa sa mg̃a candil?ang itinanng. At ng̃ makita niy ang dalawng batang lalaking may sampng tan ang is at ang isy may malapit sa pit, lumapit sa canilng hind na hinantay ang sagt ng̃ mg̃a sacristn. Sasama ba cay sa akin, mg̃a bta?ang itinanng sa canil. May hand sa iny ang inyng nanay na isng hapunang marapat sa mg̃a cura. Aayaw po caming paalisin ng̃ sacristan mayor hanggang hind tumutugtog ang icawalng horasang sagt ng̃ pinacamatand.Hinihintay co pong msing̃il ang aking "sueldo" upang maibigay co sa aking in. Ah! at san b cay paparoon? Sa campanario p upang dumubls sa mg̃a clolowa. Pasasacampanario cay? cung gayy cayy mag-ing̃at! howg cayng lalapit sa mg̃a campan hanggng umunos! Umals sa simbahan, pagcatapos na masundn ng̃ isng titg na may habg ang dalawng batang pumapanhic sa mg̃a hagdanang patung̃o sa coro. Kinuscs ni Tasio ang mg̃a mat, tuming̃n ul sa lang̃it at bumulng: Ng̃ayy dramdamin cong mahulog ang mg̃a lintc. At nacatung̃ng pumaroon sa labs ng̃ byang nag-iisip-isip. Duman p muna cay!ang sabi sa cany sa wicang castl ng̃ isng matimys na voces mul sa isng bintan. Tumunghy ang filsofo, at canyng nakita ang isng lalaking may tatlomp tatlompot limang tang sa canyy ng̃umit.
- 77 -
Phin 110An p b ang inyng binabasa riyn?ang tanng ni Tasio, na itinutur ang isng librong hawac ng̃ lalaki. Isng librong pangcasalucuyan: "Las penas que sufren las benditas nimas del Purgatorio!"[218]ang isinagt ng̃ causap na ng̃uming̃it. Nac! nac! nac!ang wic ng̃ matandng lalaki sa sarisaring "tono" ng̃ voces, samantalang pumapasoc sa bhay;totoong matalas ang sip ng̃ cumath niyn. Pagcapanhc niy ng̃ hagdanan ay tinanggp siy ng̃ boong pakikipag-ibigan ng̃ may bhay na lalaki at ng̃ canyng asawa. Don Filipo Lino ang pang̃alan ng̃ lalaki at Doa Teodora Via namn ang babae. Si Don Filipo ang siyng teniente mayor at siyng pn ng̃ isng "partidong" halos ay "liberal"[219], sacalit matatawag it ng̃ gayn, at cung sacaling mangyayaring magcaroon ng̃ mg̃a "partido" sa mg̃a bayan ng̃ Filipinas. Nakita p ba niny sa libing̃an ang anc ng̃ nasirang si Don Rafael na bagong carrating na galing sa Europa? Op, nakita co siy, ng̃ siyy lumlunsad sa coche. Ang sabihanay naparoot upang hanapin ang pinaglibing̃n sa canyng am ... Marahil cakilakilabot ang canyng pighat ng̃ maalaman.... Ikinibt ng̃ filsofo ang canyng mg̃a balicat[220]. Hind p b dinramdam niny ang casaliwang palad na iyan?ang tanng ng̃ guinoong babaeng bt pa. Talasts na p ninyng acy is sa anim na nakipaglibing sa bangcy; ac ang humarap sa Capitan General ng̃ aking makitang ang laht ditoy hind umimic sa gayng calakilakihang capusung̃n, gayng cailn may minamagaling co ang paunlacn ang tong mabait cung nabubuhay pa cay sa cung paty na. Cung gayy bakit? Datapuwat hind p ac sang-ayon sa pagmamanamana ng̃ caharan. Alang-lang sa caunting dugong insc na bigy sa akin ng̃ aking in, sumasang-ayon ac ng̃ caunt sa caisipan ng̃ mg̃a insc: pinaunlacan co ang am dahil sa anc, ng̃unit hind ang anc dahil sa am. Na ang bawat isy tumanggp ng̃ gantng pl ng̃ caparusahn dahil sa canyng mg̃a gaw; datapuwat hind dahil sa mg̃a gaw ng̃ ib. Nagpamisa p b cay ng̃ patungcol sa inyng nasrang asawa, alinsunod Phin 111sa hatol co sa iny cahpon?ang itinanng ng̃ babae nagbago ng̃ pinasasalitaanan: Hind!ang sagt ng̃ matandng lalaking ng̃uming̃iti. Sayang!ang isinagt ng̃ babaeng tagly ang tnay na pagpipighat;casabihng hanggang sa icasampong oras ng̃ umaga bcas, ang mg̃a caloloway malayang naglilibot at naghihintay ng̃ sa canily pagbibigy guinhawa ng̃ mg̃a buhy; na ang isng misa sa mg̃a panahng ity catimbng ng̃ lim anim na misa sa mg̃a ibng araw ng̃ isng tan,
- 78 -
ayon sa sabi ng̃ cura, caninang umaga. Mainam! Sa macatuwd ay mayroon tayong isng caaliw-alw na taning na dapat nating samantalahin? Ng̃unit Doray!ang isinabad ni Don Filipo;talastas mo ng̃ hind naniniwl si Don Anastasio sa Purgatorio. Na hind ac naniniwal sa Purgatorio?ang itinutol ng̃ matandng lalaking tumitindig na sa canyng upuan.Diyatat pati ng̃ "historia" ng̃ Purgatorioy aking nalalaman! Ang historia ng̃ Purgatorio!ang sinabing pusps ng̃ pagtatac ng̃ mag-asawa. Tingnn ng̃ natin! Saysayin niny sa amin ang historiang iyn! Hind pal niny nalalaman ay bakit cayoy nang̃agpapadal roon ng̃ mg̃a misa at inyng sinasabi ang mg̃a pagcacahirap doon? Magaling! yamang nagpapasimul na ng̃ pag-uln at tla mandn ttagal, magcacapanahn tayo upang howag tayong mayamtang isinagt ni Tasio, at saca nag-isp-sip. Itiniclp ni Don Filipo ang librong canyng tang̃an, at umup sa canyng tabi si Doray, na nhahandang huwag maniwl sa laht ng̃ sasabihin ni Tasio. Nagpasimul it sa paraang sumusunod: Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pang̃inoong Jesucristoy may Purgatorio na, at itoy na sa calaguitnaan ng̃ lp, ayon cay pr Astete, sa malapit sa Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni pr Girard, datapuwat hind ang may cahulugan ditoy ang kinalalagyan. Magaling, sinosino ang mg̃a nassanag sa apoy na iyng nag-aalab mul ng̃ lalang̃n ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunaunahang pagcacatatg ng̃ Purgatorio ng̃ Filisofa Cristiana na nagsasabing wal raw guingawang bagong an man ang Dios mul ng̃ magpahing̃aly siy. Mangyayaring nagcaroong "in potentia"[221]; datapuwat hind "in actu"[222], ang itinutol ng̃ teniente mayor. Phin 112Magalng na magalng! Gayn may sasagutin co cayng may ilng nacakilala ng̃ Purgatorio na talagang mayroon na "inactu", ang is sa canily si Zarathustra Zoroastro[223], na siyang sumulat ng̃ isng bahagui ng̃ "Avestra"[224] at nagtatag ng̃ isng religing sa mg̃a tang̃ing bagay nacacahawig ng̃ atin at alinsunod sa mg̃a pantas, si Zarathustray sumilang na nauna cay Jesucristo ng̃ walng daang tan ang cauntian. Ang cauntian ang wc co, sa pagcat pagcatapos na masiyasat ni Platn[225], Xanto de Lidia Plinio[226], Hermipos at Eudoxio,[227] inaacal nilng nauna si Zarathustra cay Jesucristo ng̃ dalawang libo at limng daan tan. Sa papaano mang bagay, ang catotohanay sinasabi na ni Zarathustra ang isng bagay na nawawang̃is sa Purgatoria, at naghahatol siy ng̃ mg̃a paraan upang macaligts doon. Mattubos ng̃ mg̃a buhy ang mg̃a calolowang namaty sa casalanan, sa pagsasalit ng̃ mg̃a nasasaysay sa "Avestra" at gumaw ng̃ mg̃a cagaling̃an; datapuwat kinacailang̃ang ang mananalang̃in ay isng camg-nac ng̃ nasr hanggang sa icaapat na salin. Ang panahng tning sa bgay na ity sa tan tan, tumtagal ng̃ limng raw. Nang malaon, ng̃ tumibay na sa bayan ang gayng pananampalataya, napagwr ng̃ mg̃a sacerdote sa religing iyng malakng d an lamang ang pakikinabang̃in sa gayng pananampalataya, cayat kinalacal nil yang mg̃a "bilangguang ng̃itng̃it ng̃ dilm na pinaghaharan ng̃ mg̃a pagng̃ang̃alit sa nagawang
- 79 -
casalanan", ayon sa sabi ni Zarathustra. Ipinaalam ng̃ nilng sa halagng isng "derem", salapng bahagy na ang halagy nababawas sa calolowa ang isng tong pagcacasakit ng̃ d caws; ng̃unit sa pagcat ayon sa religiong iyy may mg̃a casalanang pinarurusahan ng̃ tatlng daan hanggng isng libong tan, gaya ng̃ pagsisinung̃alng, ng̃ pangdary, at ng̃ hind pagganp sa naipang̃ac, at ib pa, ang nangyariy tumtanggap ang mg̃a balaws na sacerdote ng̃ maraming millong "derems." Ditoy mapag-wawari na niny ang caunting bagay na nawawang̃is sa Purgatorio natin, bag man mapagtatant na ninyng ang pinagcacaibhay ang mg̃a Phin 113religin. Isng kidlt na may casund agd agd na isng maugong na culg ang siyng nagpatindig cay Doray na nagsalitng nagcucruz: Jess, Maria y Jos! Maiwan co muna cay; magsusunog ac ng̃ benditang palasps at ng̃ mg̃a "candilang perdn". Nagpasimul ng̃ pag-ulng tila ibinubuhos. Nagpatloy ng̃ pananalit ang filsofo Tasio, samantalang sinusundan niy ng̃ ting̃n ang paglay ng̃ may asawang babeng bt pa. Ng̃ayng wal na siyy lalong mapag-uusapan na natin ng̃ boong caliwanagan ang dahil ng̃ ting salitaan. Cahit may cauntng pagcamapamahin si Doray, siyy magalng na catlica, at hind co big na pumacnt sa ps ng̃ pananampalataya: naiba ang isng pananampalatayang dalsay at wags sa halng na pananampalataya, tlad sa pagcacaiba ng̃ nng̃as at ng̃ soc, wng̃is sa caibhn ng̃ msica sa isng gust na caing̃ayan: hind napagkikilala ang ganitong pagcacaiba ng̃ mg̃a halng, na tlad sa mg̃a bing̃. Masasabi nting sa ganng tin ay magalng, santo at na sa catuwiran ang pagcacahc ng̃ Purgatorio; nananatili ang pagmamahalan ng̃ mg̃a paty at ng̃ mg̃a buhy at siyng nacapipilit sa llong calinisan ng̃ pamumuhay. Ang casam-ay na sa tacsil na paggamit ng̃ Purgatoriong iyn. Ng̃unit tingnn natin ng̃ayn cung bakit pumasoc sa catolicismo ang adhicng itng wal sa Biblia at wal rin sa mg̃a Santong Evangelio. Hind binbangguit ni Moiss at ni Jesucristo caunti man lamang ang Purgatorio, at hind ng̃a casucatn ang tang̃ing saysay na canilang sabing na sa mg̃a Macabeo, sa pagcat bucd sa ipinasiy sa Concilio ng̃ Laodicea, na hind catotohanan ang librong ito, ay nit na lamang huling panahn tinanggap ng̃ Santa Iglesia Catlica. Wal ring nacacatulad ng̃ Purgatorio sa religin pagana. Hind mangyayaring panggaling̃an ng̃ pananampalatayang it ang casaysayang "Ali panduntor inanies" na totoong madals bangguitn ni Virgilio[228] na siyng nagbigy dahil sa dakilang si San Gregorio[229] na magsalit ng̃ tungcl sa mg̃a clolowang nalunod, at idagdg ni Dante[230] ang bagay na it sa canyng "Divina Comedia". Phin 114Wal rin namng nacacawang̃is ng̃ ganitng caisipn sa mg̃a "brahman"[231], sa mg̃a "budhista"[232] at sa mg̃a egipcio mang nagbigy sa Roma ng̃ canilng "Caronte"[233] at ng̃ canilng "Averno"[234]. Hind co sinasaysay ang mg̃a, religin ng̃ mg̃a bayan ng̃ Ibab ng̃ Europa: ang mg̃a religing it, palibhasay religin ng̃ mg̃a "guerrero"[235], ng̃ mg̃a "bardo"[236] at ng̃ mg̃a mng̃ang̃aso[237], datapuwat hind religin ng̃ mg̃a filsofo, bag man nananatili pa ang canilng mg̃a pananampalataya at pat ng̃ canilng mg̃a "rito"[238] na pawang nanglangcap na sa religin cristiana; gayn may
- 80 -
hind nangyaring sumama sil Phin 115sa hucb ng̃ mg̃a tampalasang nangloob sa Roma, at hind rin sil nangyaring lumuclc sa Capitolio[239]: palibhasay mg̃a religin ng̃ mg̃a lap, pawang nang̃appaw sa catanghaliang scat ng̃ araw.Hind ng̃ sumasampalataya sa Purgatorio ang mg̃a cristiano ng̃ mg̃a unang siglo: nang̃ammatay silng tagly iyng masayng pag-asang hind na malalaot sily hharap sa Dios at makikita nil ang mukh nit. Si San Clemente na taga Alejandra[240], si Orgenes[241] at si San Irineo[242] ang siyng mg̃a unang mg̃a pr ng̃ Iglesiang tila bumbanggut ng̃ Purgatorio, marahil sa pagcadal sa canil ng̃ akit ng̃ religin ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa ng̃ panahng iyn sa boong Casilang̃anan, sa pagcat malimit nating nababasa ang mg̃a pagsisi cay Orgenes, dahil sa canyng malabis na paghlig sa mg̃a bagay sa Casilang̃anan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay sa pananampalataya sa Purgatorio, ang "pagctira ni Jesucristong tatlng araw sa cailaliman ng̃ lp," tatlng araw na pagcapasa Purgatorio, at canyng inaacla, dahil dito, na bawat cloloway dapat manatili sa Purgatorio hanggng sa mabuhay na mag-ul ang catawn, bag man tila laban mandin sa bagay na it ang "Hodie mecum eris in Paradiso[243]." Nagsasaysay rin namn si San Agustn, tungcl sa Purgatorio; datapowat sacalit hind niy pinagtibay na tunay na mayroon ng̃, gayn may ipinallagay niyang mangyayari ng̃ang magcaron, sa pag-aacl niyng maipagpapatuloy hanggng sa cabilang bhay ang tintanggap nating mg̃a caparusahan sa bhay na it, dahil sa ating mg̃a casalanan. Nac namn si San Agustin!ang sinabi ni Don Filipo;hind pa siy magcacsiya sa tinitiis nating mg̃a hirap sa bhay na itt ibig pa niy ang magpatuloy hanggng sa cabilng-bhay! Ganyn ng̃a ang calagayan ng̃ bagay na ito: sumasampalataya ang ib at ang iby hind. Bag mat sumng-yon na si San Gregorio, alinsunod sa canyng "de quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius ignis credenPhin 116dus est," hind rin nagcaroon ng̃ patuluyang catibayan ang Purgatorio, hanggang sa ng̃ ipasiy ng̃ Concilio sa Florencia ng̃ tang 1439, sa macatuwd ay ng̃ macaraan na ang walng daang tan, na dpat magcaroon ng̃ isng apy na pangdalsay panglnis sa mg̃a clolowang bag mat namaty na sumsinta sa Dios, ng̃unit hind pa lubs napagbabayaran ang Justicia ng̃ May Capal. Sa cawacasay ang Concilio Tridentino[244], sa ilalim ng̃ pang̃ung̃ulo ni Pio IV ng̃ tang 1563, sa icalabinglimng plong ay ilinagd ang cautusn tungcl sa Purgatorio, na ang pasimulay: "Cum catholica ecclesia Spiritu Sancto edocta etc.," na dooy sinasabing ang mg̃a patungcl ng̃ mg̃a buhy, ang mg̃a panalang̃in, ang mg̃a paglilims at iba pang mg̃a gawng cabanalan ay siyng mabibsang paraan upang mailigts sa Purgatorio ang mg̃a clolowa, bag man sinasabing ang paghahayin ng̃ misay siyang lalong cagalinggaling̃an sa lahat. Gayn may hind sumasampalataya ang mg̃a protestante[245] sa Purgatorio, at gayon dn ang mg̃a pring griego[246], sa pagcat wal silng nakikitang pagbibigay catotohanan ng̃ Biblia[247], at sinasabi nilng binibigyng wacs ng̃ camatayan ang taning upang macagaw ng̃ mg̃a carapatn ng̃ mg̃a laban sa mg̃a carapatn, at ang "Quodcumque ligaberis in terra" hind ang cahulugy "usque ad purgatorium" etc.; ng̃unit ditoy maissagot na sa pagct na sa calaguitnan ng̃ lpa ang Purgatorio, talagng dapat mapasailalim ng̃ capangyarihan ni San Pedro. Datapuwat hind ac matatapos ng̃ pagsasaysay, cung sasalitain co ang laht ng̃ mg̃a sabi tungcol sa bagay ni t. Isng araw na ibiguin p ninyng pagmatuwiranan natin ang bagay sa Purgatorio, magsady, cay sa aking bhay at dooy babasahin natin ang mg̃a libro at tayoy maly at payapang macapagpapalagayan ng̃ cancanyang catuwiran. Ng̃ayy yayao na ac: hind co mapaghl cung bakit itinutulot ng̃ cabanalan ng̃ mg̃a crstiano ang pagnanacaw sa gabng it.Cayng mg̃a punong byan ay nang̃agpapabay sa ganitng gaw, at aking ipinang̃ang̃anib ang aking mg̃a libro. Cung sanay nanacawin nil sa
- 81 -
akin upang canilng basahin ay aking ipauubay, datapuwat marami ang nang̃ag-iibig na tupukin ang aking mg̃a libro, sa hang̃d na gumanp sa akin ng̃ isng pagcacaawang gaw, at dapat ng̃ang catacutan ang Phin 117ganitng pagcacaawang gawang carapatdapat sa califa[248] Omar[249]. Dahil sa mg̃a librong ity ipinallagay ng̃ ibng linagdaan na aco ng̃ parusa ng̃ Dios.... Ng̃unit inaacal cong cay poy sumasampalataya sa parusa ng̃ Dios?ang tanng ni Doray na ng̃umng̃it at lumlabas na may dalang lalagyn ng̃ mg̃a bgang pinagsusunugan ng̃ mg̃a tuyng dahn ng̃ palasps, na pinagbubuhatan ng̃ nacayyamot ng̃unit masarp na amy na soc. Hind co po alm, guinoong babae, cung an ang ggawin sa akin ng̃ Dios!ang isinagt ni matandng Tasio na nag-isip-sip. Pagc acy naghihing̃al na, ihhandog co sa cany ang aking cataohang walng camunt mang tacot; gawn sa akin ang bawat ibiguin. Ng̃unit may naiisip aco ... At an po ang naisip ninyng iyn? Cung ang mg̃a catlico lamang ang tang̃ing mapapacagaling, at lim lamang sa bawat isng daang catlico ang siyng mpapacagaling, at sa pagcat ang dami ng̃ mg̃a catlicoy icalabingdalawang bahagui ng̃ mg̃a nabubuhay na to sa lp, sacalit paniniwalaan natin ang sinasabi sa mg̃a estadstica[250], ang mangyayariy pagcatapos na mapacasam ang yuta-yutang mg̃a tong nabuhay sa daigdig sa boong d mabilang na mg̃a siglong nagdaan, bago nanaog sa lp ang Mananacop, at pagcatapos na mamatay dahil sa atin ang Anc ng̃ isng Dios, ng̃ayy llima lamang ang mapapacagaling sa bawat isng libot dalawng daang to? Oh, tunay na tunay na hind! Minmagaling co pa ang magsaysay at sumampalatayang gaya ni Job: "Diyatat magpapacabagsc icw sa isng inillipad na dahon at pag-uusiguin mo ang isng tuyng layc?" Hind, hind mangyayari ang gayng casaliwaang plad na calakilakihan! Cung sampalatayanan itoy isng capusung̃n; hind, hind! Anng inyng ggawin? Ang Justicia, ang cadalisayan ng̃ Dios ... Oh, datapuwat nakikita ng̃ Justicia at ng̃ Cadalisayan ng̃ Dios ang darating bago guinaw ang paglikh sa Sangsinucob!ang isinagt ng̃ lalaking matandang nang̃ing̃ilabot na tumindg.Ang boong kinapal, ang to ay isng linalng sa isng nais lamang ng̃ calooban; ng̃unit hind niy kinacailang̃an, cayt hind ng̃ marapat na likhan niy, hind, cung cacailang̃aning mapacasam sa walng hanggng casaliwaang palad ang dandang to upang mapaligaya ang is lamang, at ang laht ng̃ ity dahil sa mg̃a minanang casalanan sa sandalng pagcacasala, Hind! Cung iyy maguiguing catotohanan, sacaln na ninPhin 118yot patayin iyng inyng anc na lalaking diyay tumutulog; cung ang ganyng pananampalatayay hind isng malaking capusung̃ng lban sa Dios na iyng dapat na magung siyng Dakilang Cagaling̃an; pagcacgayy ang Molok fenicio na ang kinacaiy ang inihahayin sa canyng mg̃a pinpatay na to at ang dugng walng-malay-sla, at sinususunog sa canyng tiyn ang mg̃a sanggl na inagaw sa dibdib ng̃ canilng mg̃a in, ang mamamatay-tong dios na iyn, ang dios na iyng calaguimlagum, cung isusumag sa Canyy masasabing isng dalagang mahin ang loob, isng caibigang babae, ang in ng̃ Sangcataohan!
- 82 -
At pusps ng̃ panghihilacbt, umals sa bhay na iyn ang ul-l ang filsofo, at tumacb sa lansang̃an, bag man umuulan at madilm. Isng nacasisilaw na kidlt na caacby ng̃ isng cagutlaguitlang culg na nagsabog sa impapawid ng̃ pangpaty na mg̃a lintic ang siyng tumanglw sa matandang lalaking nacatas ang mg̃a camy sa lang̃it, at sumsigaw: Tumututol icaw! Talastas co nang hind ca mabang̃s; talastas co nang ang dapat co lamang itawag sa iyoy SI MABAIT! Nag-iibayo ang mg̃a kidlt, lalong lumlacas ang uns....
Phin 119
XV.
ANG MGA SACRISTAN
Bahagy na ang patlng ng̃ dagundng ng̃ mg̃a culg, at pinang̃ung̃unahan bawat culg ng̃ cakilakilabot na namimilipit na lintc: masasabing isinusulat ng̃ Dios ang canyng pang̃alan sa pamamag-itan ng̃ isng snog at ang walng hanggng bubng ng̃ lng̃it ay nang̃ng̃inig sa tacot. Ang ulay parang ibinubuhos, at sa pagcat hinhampas ng̃ hng̃ing humahaguing ng̃ lubhng malungct, bwat sandaliy nagbabago ng̃ tinutung̃o. Ipinarring̃ig ng̃ mg̃a campna, ng̃ voces na tagly ang malaking lagum, ang canilng mapanglw na hibc, at sa sandasandalng nihihimpil ng̃ nang̃agbbang̃is na mg̃a culg ang canilng matung na atng̃al, isng malungct na tugtg ng̃ campn, na dang ang catlad, ang siyng humahagulgl. Nang̃asaicalawng sray ng̃ campanario ang dalawng btang nakita nting casap ng̃ filsofo. Ang pinacabt sa canil, na may malalakng matng maitm at matatacutng mukh, pinipilit na idigkt niy ang canyng catawn sa catawn ng̃ canyng capatd, na totoong nacacawang̃is niy ang pagmumukh, at ang caibhn lamang ay mallim tuming̃n at may pagcaanyng matpang. Ang pananamit ng̃ dalawy dukhng-dukh at pusps ng̃ mg̃a sursi at tagp. Nang̃a-uup sa capirsong choy at capuw may tang̃ang isng lubid na ang dloy na sa icatlng sray, doon sa itas, sa guitn ng̃ cadilimn. Ang ulng itinutulac ng̃ hng̃in ay dumrating hanggng sa canil at pinapammisic ang isng ups ng̃ candilang nag-aalab sa ibbaw ng̃ isng malakng bat na canilng pinagugulong sa coro, upang huwarn ang gong ng̃ culg, cung Viernes Santo.
- 83 -
Batakin mo ang iyng lbid, Crispin!anng capatd na matand sa bt niyng capatd. Nag-alambitin sa lbid si Crispin, at nrinig sa itas ang isng dang na mahin, na pagdcay natacpn ng̃ isng culg, na ang gong ay pinarami ng̃ liboPhin 120libong aling̃awng̃w. Ah! cung na sa bhay sana tyong casma ng̃ nnay!ang ibinuntng hining̃ ng̃ maliit na tintingnan ang canyng capatd;dooy hind ac matatacot. Hind sumagt ang matandng capatd; minmasdan cung pano ang pagtl ng̃ pagkit at tla mandin may pinag-iisip. Dooy wal sino mang nagsasabi sa aking acy nagnancw!ang idinugtng ni Crispin;hind itutulot ng̃ nnay! Cung maalaman niyng acoy pinapal....! Inihiwaly ng̃ matandng capatd ang canyng mg̃a mat sa ning̃as ng̃ law, tuming̃al, pinang-guigulan ng̃ cagt ang malaking lbid at bago biglng binaltc, at ng̃ magcagayoy nring̃ig ang matung na tugtg ng̃ campn. Mananatil b tayo sa ganitng pamumhay, cac?ang ipinatloy ni Crispin. Ibig co snang magcasakit ac bcas sa bhay, ibig cong magcasakt ac ng̃ malan at ng̃ acy alagan ng̃ nnay at huwg na acng pabalikn ul sa convento! Sa ganity hind ac pang̃ang̃anlang magnancaw at walng hhampas sa akin! At icw man, cac, ang mabutiy magcasakit cang casma co. Howag!ang sagt ng̃ matandng capatd;mammatay tyong laht: mammatay sa pighat ang nnay at catay mammatay ng̃ gtom. Hind na sumagt ul si Crispin. Gano b ang sasahurin mo sa bowng ito?ang tanng ni Crispin ng̃ macaraan ang sandal. Dalawng piso: tatlng multa ang ipinarusa sa akin. Bayaran mo na ang sinasabi nilng nincaw co, at ng̃ huwag tyong tawguing mg̃a magnanacaw; bayran mo na, cac! Naulol ca b, Crispn? Walng macacain ang nnay; ang sabi ng̃ sacristan mayor ay nagnacaw ca raw ng̃ dalawng onza, at ang dalawang onza ay tatlompot dalawng piso. Bumilang ang malit sa canyng mg̃a dalr hanggng sa dumating sa tatlompot dalaw. Anim na camy at dalawng dalr! At bawat dalr ay pisoang ibinulng na nag-iisip-isip.At bawat piso ... ilng cuarta? Isng dan at anim na p. Isng dat nim na pong cuarta? Macasandaan at nim na pong isng cuarta? Nac! At gaano ang isng dat nim na p?
- 84 -
Phin 121Tatlomp at dalawng camyang sagt ng̃ matandng capatd. Sandalng pinagmasdn ni Crispn ang maliliit niyng camy.
Tatlomp at dalawng camy!ang inuulit litnim na camy at dalawang dalr, at bawat dalr ay tatlomp at dalawng camy ... at bawat dalr ay isng cuarta ...Nac gano carming cuarta niyn! Hind mabibilang ng̃ is sa loob ng̃ tatlng raw ...at macabbili ng̃ sinelas na col sa mg̃a paa at sombrerong col sa lo, pagc umiinit ang raw, at isng malakng pyong pagca umulan, at pagcain, at mg̃a damt na col sa iyo at sa nnay at.... Nag-isp-sip si Crispin. Ng̃ayy dinramdam co ang hind co pagnancaw! Crispin!ang ipinagwc sa cany ng̃ canyng capatd! Huwg cang maglit! Sinabi ng̃ curang ppatayin daw ac ng̃ pl pag hind sumipt ang salap; cung nincaw co ng̃a sna ang salapng iyy aking maisisipot ...at cung sacalit mamaty ac, magcaroon man lamang icw at ang nnay ng̃ mg̃a damt!... Syang at hind co ng̃ nincaw! Hind umimc ang pinacamatand at hinla ang canyng lbid. Pagcatapos ay nagsalitng casaby ang buntng hining̃.
- 85 -
Ang ikinatatacot coy bac, cagalitan ca ng̃ nnay cung maalaman! Sa acl mo cay?ang tanng ng̃ malit na nagttaca.Sabhin mong maigui ang pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking mg̃a pas at ang punt cong buls: hind ac nagcaroon cailan man cung d isng cuarta lmang na ibinigay sa akin niyng pasc at kinha sa akin cahapon ng̃ cura ang isng cuartang iyn. Hind pa ac nacacakita ng̃ gayn cagandng isng cuarta! Hind maniniwl ang nnay! hind maniniwal! Cung ang cura ang magsabi.... Nagpasimul, ng̃ pag-iyc si Crispn, at ibinbulong sa guitn ng̃ paghagulhl: Cung gayy umuw ca ng̃ mag-is; aayaw acng umuw. Sabihin mo sa nnay na acy may sakt; aayaw acng umuw. Crispn, huwg cang umiyc!anang matandng capatd.Hind maniniwal ang nnay; huwg cang umiyc; sinabi ni matandng Tasiong may hand raw sa ating masarp na hapnan. Tuming̃al si Crispn at pinagmasdn ang capatd. Isng masarp na hapnan! Hind pa ac nanananghalan: ayaw acng pacanin hanggng hind sumsipot ang dalawng onza ... Datapuwat cung maniwal ang nnay? Sabhin mong nagsisinung̃alng ang sacristan mayor, at ang curang maniwal sa canyy sinung̃aling din, na silng laht ay sinung̃aling; na Phin 122sinasabi nilng magnanacaw daw tayong laht, sa pagcat ang ttay natin ay "viciosong". Ng̃unit sumng̃aw ang isng lo sa maliit na hagdng patung̃ sa pang̃ulong aray ng̃ campanario, at ang long it, na cawang̃is ng̃ cay Medusa[251], ang siyng biglng humrang ng̃ salit sa mg̃a lb ng̃ bt. Yay isng long hab, payt, na may mahahabang buhc na maitm; salamng azul sa mat ang siyng cumcubl ng̃ pagca bulg ang isng mat. Yan ang sacristn mayor, na talagng gayn cung pakita, walng ng̃ay, hind nagpparamdam ng̃ pagdatng. Nanglamg ang magcapatd. Minumultahn cat, Basilio, ng̃ cahti, dhil sa hind mo pagtugtg ng̃ maayos!ang sbi ng̃ voces na malagunlng na tla walng campan sa lalaugan.At icw, Crispn, mtira ca rito ng̃ayng gab hanggng sa sumipt ang iyng nincaw. Tiningnn ni Crispn ang canyng capatd, na parang siyy humihing̃ing tangklic. Binigyn na cam ng̃ capahintulutan ... hinhintay p cam ng̃ nnay sa las ochoang ibinulng ni Basiliong tagly ang boong cakiman. Icw man namn ay hind macaaals sa icawalng oras; hanggng sa icasamp! Ng̃unit talasts na p ninyng hind nacapagllacad pagca las nueve na, at maly ang bhay.
- 86 -
At ibig mo yatang macapangyari pa cay sa kin?ang itinanng na galt ng̃ tong iyn. At hinawacan si Crispn sa bsig at inacmang caladcarn. Guinoo! may isng lingg na p ng̃ayng hind namin nakikita ang aming in!ang ipinakiusap ni Basilio, at tinang̃nn ang canyng btang capatd na ang anyy big ipagsanggalng it. Nailay ang canyng camy ng̃ sacristn mayor sa isng tampl, at sac kinaladcd si Crisping nagpasimul ng̃ pag-iyc, at nagpatinghig, samantalang sinasabi sa canyng capatd: Huwg mo acng pabayan, ppatayin ac nil! Ng̃unit hind siy pinansn ng̃ sacristan, kinaladcd at nawal siy sa guitn ng̃ cadilimn. Phin 123Ntira si Basiliong hind man lamng macapagsalit. Nrinig niy, ang mg̃a pagcachampshamps ng̃ catawn ng̃ canyng capatd sa mg̃a baitang ng̃ maliit na hagdanan, isng sigw, ilng tampl, at unti-unting napw sa kanyng taing̃a ang gayng mg̃a pagsigw na nacahhambal. Hind humhing̃a ang bt: nacatindg na nakkinig, dilt na dilt ang mg̃a mat, at nacasuntc ang mg̃a camy. Cailn bag cay ac macapag aarro ng̃ isng bkid?ang marhang ibinbulong, at daldaling nanog. Pagdatng sa coroy naking ng̃ maigui: lumlay ng̃ boong catulinan ang voces ng̃ canyng capatd, at ang sigw na: "nnay!" "cac!" ay nawalng lubs pagcasar ng̃ pint. Nang̃ng̃atal, nagpapawis, sandal siyng tumiguil; kincagat niy ang canyng camao upang lunrin ang isng sigw na nagtutumcas sa canyng ps at pinabayaan niyng magpaling̃apling̃ap ang canyng mg̃a mat sa nag-aagaw dilm at liwanag na simbahan. Dooy malamlm ang ning̃as ng̃ law na lang̃s sa "lmpara"; na sa guitn, ang "catafalco"; sar ang laht ng̃ mg̃a pintuan, at may mg̃a rejas ang mg̃a bintn. D caguinsaguinsay nanhc sa maliit na hagdn, linampasn ang pang̃alawang sray, na kinalalagyan ng̃ nagnining̃as na candl, nanhc sa icatlng sray. Kinals ang mg̃a lbid na nacatl sa mg̃a "badajo" (pamaltc ng̃ campn), at pagcataps ay mulng nanog na nammutl; ng̃nit cumkinang ang canyng mg̃a maty hind sa mg̃a lh. Samantalay nagpapasimul ng̃ pagtl ang uln at untiunting lumiliwanag ang lng̃it. Pinagdugtong ni Basilio ang mg̃a lubid, itinl ang isng dlo sa isng maliit na pinacahalgui ng̃ "barandilla", at hind man lmang naalaalang patayn ang law, umus-s sa lubid sa guitn ng̃ cadilimn. Nang macaraan ang ilng minuto, sa is sa mg̃a dan sa byan, ay nacrinig ng̃ mg̃a voces at tumung ang dalawng putc; ng̃unit sno may walng natigatig, at mulng tumahimic na laht.
- 87 -
Phin 124
XVI.
SI SISA
Madilim ang gab: tahimic na tumutulog ang mg̃a namamayan; ang mg̃a familiang nag-alaala sa mg̃a namatay nay tumulog na ng̃ boong capanatagn at capayapaan ng̃ loob: nang̃agdasl na sil ng̃ tatlng bahagui ng̃ rosario na may mg̃a "requiem", ang pagsisiym sa mg̃a clolowa at nang̃agpanng̃as ng̃ maraming candilang pagkt sa harp ng̃ mg̃a mahl na larawan. Tumupd na ang mg̃a mayayaman at ang mg̃a nacacacaya sa pagcabhay sa mg̃a nagpamana sa canil ng̃ caguinhawahan; kinabucasay ssimba sil sa tatlng misang ggawin ng̃ bwat sacerdote, mang̃agbbigay sil ng̃ dalawng piso at ng̃ ipagmisa ng̃ isng patungcl sa clolowa ng̃ mg̃a namaty; bbili sila, pagcatapos, ng̃ bula sa mg̃a paty na pusps ng̃ mg̃a indulgencia. Hind ng̃a totoong npacahigpit ang Justicia ng̃ Dios na gya ng̃ justicia ng̃ to. Ng̃unit ang dukh, ang mahrap, na bahagy nanacacakita upang may maipag-agdng-bhay, at nang̃angailng̃ang sumhol sa mg̃a "directorcillo," mg̃a escribiente at mg̃a sundalo, upang pabayaan silng mamhay ng̃ tahimic, ang tong iyy hind tumutulog ng̃ panatag, na gaya ng̃ inaacla ng̃ mg̃a poeta sa mg̃a palacio, palibhasay hind pa sil marhil nacapagtitiis ng̃ mg̃a hagps ng̃ carlitan. Malungct at nag-iisp-sip ang dukh. Nang gabng iyn, cung ccaunt ang canyng dinasl ay malakng lubh ang canyng dalng̃in, tagly ang hrap sa mg̃a mat at ang mg̃a lha sa ps. Hind siy nagssiyam, hind siy marunong ng̃ mg̃a "jaculatoria", ng̃ mg̃a tul at ng̃ mg̃a "oremus," na cath ng̃ mg̃a fraile, at iniuucol sa mg̃a tong walng sariling caisipn, walng sariling damdmin, at hind rin namn napag-uunaw ang laht ng̃ iyn. Nagdrasal siy ng̃ yon sa pananalit ng̃ canyng caralitaan; ang clolowa niyy tumatang̃is dhil sa canyng sariling calagayan, at dhil namn sa mg̃a namaty, na ang pagsint nil sa canyy siyng canyng cagaling̃an. Nangyayaring macapagsaysy ang mg̃a lb niy Phin 125ng̃ mg̃a pagbt; ng̃unit sumsigaw ang canyang sip ng̃ mg̃a daing at nagssalit ng̃ mg̃a hinanakt. Cay bagy mang̃assiyahan. Icw na pumuri sa carukhan, at cay namn, mg̃a aninong pinahihirapan, sa walng pamting panalang̃in ng̃ dukh, na sinasaysay sa harp ng̃ isng estampang masam ang pagcacgaw, na liniliwanagan ng̃ law ng̃ isng timsm, bac cay ang ibig ninyoy ang may mg̃a candlang malalak sa harp ng̃ mg̃a Cristong sugatn, ng̃ mg̃a Virgeng malilit ang bibg at may mg̃a matng cristal, mg̃a misang wcang latng ipinang̃ung̃usap ng̃ mg̃a sacerdoteng hind inuunaw ang sinasabi? At icw, Religing ilinaganap na talagng col sa sangcataohang nagdaralit, nalimutan mo na
- 88 -
cay ang catungculan mong umalw sa naaapi sa canyng carukhan, at humiy sa macapangyarihan sa canyng capalalan, at ng̃ayy may laan ca lamang na mg̃a pang̃c sa mg̃a mayayaman, sa mg̃a tong sa iyy macapagbabayad? Ang caawaawang taoy nagppuyat sa guitn ng̃ canyng mg̃a anc na nang̃atutulog sa canyng sping; iniisip ang mg̃a bulang dapat bilhn upang mpahing̃aly ang mg̃a magulang at ang namaty na esposo."Ang psoanyang psoy isng linggng caguinhawahan ng̃ aking mg̃a anc; isng linggng mg̃a tawanan at mg̃a catuwan, ang aking inimpc sa bong isng buwan, isng casuutan ng̃ aking anc na babaeng nagddalaga na."Datapuwat kinacailang̃ang patayn mo ang mg̃a apy na itang wc ng̃ voces na canyng nrinig sa sermnkinacailang̃ang icw ay magpacahrap. "Tunay ng̃! kinacailang̃an! Hind ililigtas ng̃ Iglesia ng̃ walng bayad ang mg̃a pinacasisinta mong clolowa: hind ipinammigay na walng byad ang mg̃a bula. Dpat mong bilhn ang bula, at hind ang pagtulog cung gab ang iyng ggawin, cung d ang pagpapagal. Samantalay maillantad ng̃ iyng anc na babae ang bahgui nang catawng dapat ilhim sa nanonood; magpacagtom ca, sa pagcat mahl ang halag ng̃ lng̃it! Tunay na tnay ng̃ ytang hind pumapasoc sa lng̃it ang mg̃a dukh! Nang̃agliliparan ang mg̃a caisipng it sa alang-alang na pag-itang mul sa sahg na kinalalatagan ng̃ magaspng na bang, hanggng sa palupong kinatatalan ng̃ dyang pinag-uguyan sa sanggl na lalki. Ang paghing̃ nity malug at payp; manacnacang ng̃inung̃uy ang lway at may sinasabing d mawatasan: nananaguinip na cumacain ang sicmurang gutm na hind nabusg sa ibinigy sa cany ng̃ mg̃a capatd na matatand. Ang mg̃a culiglg ay humuhuning hind nagbabago ang tnig at isinasaliw ang canilng walng humpy at patupatuloy na rit sa mg̃a patlngpatlng na tin-s na hni ng̃ cagaycy na nacatag sa dam ang butiking lumlabas sa canyng bts upang Phin 126humnap ng̃ macacain, samantalang ang tuc, na wala ng̃ pinang̃ang̃anibang tbig ay isinusung̃aw ang canyng ulo sa gang ng̃ bulc na pn ng̃ choy. Umaatung̃al ng̃ lubhng mapanglaw ang mg̃a so doon sa daan, at sinasampalatayanan ng̃ mapamahing nakikinig na sily nacacakita ng̃ mg̃a espritu at ng̃ mg̃a anino. Datapuwat hindi nakikita ng̃ mg̃a so at ng̃ ib pang mg̃a hyop ang mg̃a pagpipighat ng̃ mg̃a tao, at gayn man, gaano carami ang canilang mg̃a cahirapang tintiis! Doon sa maly sa bayan, sa isng lyong may isng horas, ntitira ang in ni Basilio at ni Crispn, aswa ng̃ isng lalking walng puso, at samantalang ang babae nagpipilit mabhay at ng̃ macapag-arug sa mg̃a anc, nagpapagalgala at nagsasabong namn ang lalaki. Madalang na madlang sil cung magkta, ng̃unit lgui ng̃ kahapishapis ang nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdn ng̃ lalaki ang canyng aswa ng̃ mg̃a hyas upang may maipagvicio siy at ng̃ wal nang caanoano man si Sisa, upang magugol sa masasamng mg̃a hinggul ng̃ canyng asawa, pinagpasimulan nitng siyy pahirapan. Mahin, palibhas, ang loob, malak ang cahigtn ng̃ ps cay sa pag-isip, wal siyng nalalaman cung d sumint at tumng̃is. Sa ganng canyy ang canyng asawa ang siyng dios niy,; ang mg̃a anc niyy siyng canyang mg̃a ngel. Sa pagcat talasts ng̃ lalaki cung hanggng saan ang sa canyay pag-big at tacot, guingawa namn niy ang catulad ng̃ asal ng̃ laht ng̃ mg̃a diosdiosan: sa arw-raw ay lumlal ang canyng calupitan, ang pagca walng w at ang pagcapatupatuloy ng̃ bawat maibigan.
- 89 -
Ng̃ mhang tanng sa cany si Sisa ng̃ minsang siyy sumipt sa bhay, na ang mukhay mahigut ang pagdidilim cay sa dati, tungcl sa panucalang ipasoc ng̃ sacristan si Basilio, ipinatloy niy ang paghahagps ng̃ manc, hind siy sumagot ng̃ oo ayaw. Hind nang̃ahs si Sisang ultin ang canyang pagtatanong; datapuwat ang lubhng mahigpt na casalatn ng̃ canilng pamumhay at ang hang̃d na ang mg̃a btay mang̃ag-ral sa escuelahan ng̃ bayan ng̃ pagbasat pagslat, ang siyang sa canyay pumlit na ipaltoy ang panucal niya. Ang canyang asaway hind rin nagsabi ng̃ an man. Nang gabng yaon, icasampt calahat labng-is ang horas, ng̃ numiningning na ang mg̃a bituin sa lang̃it na pinaliwanag ng̃ uns, nacaup si Sisa sa isng bangcng cahoy na pinagmamasdan ang ilang mg̃a sang̃ ng̃ cahoy na nagnining̃asning̃as sa calang may tatlng batng-buhay na may mg̃a dunggt. Nacapatong sa tatlng batng it tungc ang isang palayc na pinagsasaing̃an, at sa ibabaw ng̃ mg̃a bgay tatlng tuyng lawlaw, na ipinagbbili sa halagang tatl ang daPhin 127lawang cuarta. Nacapang̃alumbab, minmasdan ang madilawdilaw at mahinang nng̃as ng̃ cawayang pagdacay naguiguing ab ang canyang madalng malugnaw na bga; malungct na ng̃it ang tumatanglaw sa canyang mukh. Nagugunit niya ang calugodlugd na bugtng ng̃ palayc at ng̃ apy na minsay pinaturan sa canya ni Crispin. Ganit ang sinabi ng̃ bat: "Naup si Maitm, sinult ni Mapula. Nang malaoy cumaracara." Bat pa si Sisa, at napagkikilalang ng̃ dacong nay siyay maganda at nacahahalina cung cumlos. Ang canyang mg̃a mata, na gaya rin ng̃ canyang calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang mg̃a anac, ay sacdal ng̃ gaganda, mahahab ang mg̃a pilc-mata at nacauukit cung tuming̃n; mainam ang hayap ng̃ ilng; marikt ang pagcacaany ng̃ canyang mg̃a labing namumutl. Siya ang tinatawag ng̃ mg̃a tagalog na "cayumanguing caligatan," sa macatuwid bagay cayumanggu, ng̃unit isang clay na malnis at dalsay. Baga man bat pa siyay dahil sa pighat, dahil sa gtom, nagpapasimul na ng̃ paghupyac ang canyang namumutlang mg̃a pisng̃; ang malagng buhc na ng̃ nay gayac at pamuti ng̃ canyang catahan, cung cay husay hind sa pagpapaibig, cung d sa pagcat kinaugalang husayin: ang pusd ay caraniwan at walang mg̃a "aguja" at mg̃a "peineta." May ilang araw nang hind siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos tabin ang isang gawang sa canyay ipinagbiling yarin sa lalong madalng panahng abt ng̃ caya. Sa pagcaibig niyang macakita ng̃ salap, hind nagsimba ng̃ umagang iyn, sa pagcat maaabala siya ng̃ dalawang horas ang cauntian sa pagparoot parito sa bayan:namimilit ang carukhang magcasala!Ng̃ matapos ang canyang gaway dinala niya sa may-ar, datapuwat pinang̃acuan siya nit sa pagbabayad. Wal siyang insip sa boong maghapon cung d ang mg̃a ligayang tatamuhin niya pagdatng ng̃ gab: canyang nabalitaang ow ang canyang mg̃a anac, at canyang insip na silay canyang pacaning magalng. Bumil ng̃ mg̃a lawlaw, pinitas sa canyang malit na halamanan ang lalong magagandang camatis, sa pagcat nalalaman niyang siyang lalong minamasarap ni Crisping pagcain, nanghing̃ sa canyang capit bahay na si filsofo Tasio, na tumitira sa may mg̃a limangdaang metro ang lay sa canyang tahanan, ng̃ tapang baboy-ram, at isang hit ng̃ patong-gubat, na pagcaing lalong minamasrap ni Basilio. At pusps ng̃ pag-asay isinaing ang lalong
- 90 -
maputng bigas, na siya rin ang cumha sa guican. Yan Phin 128ng̃a namay isang hapnang carapatdapat sa mg̃a cura, na canyang hand sa caawaawang mg̃a bat. Datapuwat sa isang sawng palad na pagcacataoy dumatng ang asawa niyat kinain ang canin, ang tapang baboy ram, ang hit ng̃ pato, limang lawlaw at ang mg̃a camatis. Hind umiimic si Sisa, baga man ang damdam niyay siya ang kinacain. Nang busg na ang lalakiy naalaalang itanng ang canyang mg̃a anac. Napang̃it si Sisa, at sa canyang catoway ipinang̃ac sa canyang sariling hind siya maghahapunan ng̃ gabng iyn; sa pagcat hind casiya sa tatl ang nalabi. Itinanng ng̃ ama ang canyang mg̃a anac, at ipinalalagay niya itng higut sa siyay cumain. Pagcatapos ay dinampt ng̃ lalaki ang manc at nag-acalang yumao. Ayaw ca bang makita mo sila?ang itinanng na nang̃ang̃atal;sinabi ni matandang Tasiong silay malalaon ng̃ caunt; nacababasa na si Crispin ... marahil ay dalhn ni Basilio ang canyang sueldo. Ng̃ marinig itng huling cadahilanan ng̃ pagpiguil sa canyay humint, nag-alinlang̃an, ng̃unit nagtagumpay ang canyang mabuting angel. Cung gayy itira mo sa akin ang piso!at pagcasabi ay umalis. Tumang̃is ng̃ bong capaitan si Sisa; ng̃unit pagcaalaala sa canyang mg̃a anac ay natuy ang mg̃a luh. Mul siyang nagsaing, at inihand ang tatlong lawlaw na natira: bawat isay magcacaroon ng̃ isat calahat. Darating silang malak ang pagcaibig na cumain!ang iniisip niya:malay ang pinangagaling̃an at ang mg̃a sicmrang gutm ay walang ps. Pinakingan niyang magalng ang lahat ng̃ ing̃ay, masdan natin at hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag: Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hind nacacawang̃is ang cay Crispinang iniisip ng̃ ina. Macaalawa macaatl ng̃ humni ang calaw sa gbat, mul ng̃ tumil ang ulan, at gayn may hind pa dumarating ang canyang mg̃a anac. Inilagay niya ang mg̃a lawlaw sa loob ng̃ palayc at ng̃ huwag lumamig, at lumapit sa pintuan ng̃ damp upang siyay malibang ay umawit ng̃ marahan. Mainam ang canyang voces, at pagc narrinig nilang siyay umaawit ng̃ "cundiman", nang̃agsisiiyac, ayawan cung bakit. Ng̃nit ng̃ gabing iyy nang̃ang̃atal ang canyang voces at lumalabas ng̃ pahirapan ang tnig. Itiniguil ang canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino may walang nanggagaling sa bayan, liban na lamang sa hang̃ing nagpapahulog ng̃ tubig sa malalapad na mg̃a dahon ng̃ mg̃a saguing.
- 91 -
Phin 129Caracaracay biglang nacakita ng̃ isang song maitm na sumipt sa harap niya; may inaamoy ang hayop na iyn sa landas. Natacot si Sisa, cumha ng̃ isang bat at hinaguis. Nagtatacb ang asong umaatung̃al ng̃ pagcapanglawpanglaw. Hind mapamahin si Sisa, ng̃unit palibhasay marming toto ang canyng nrinig na mg̃a sinasabi tungcol sa mg̃a gungun at sa mg̃a song maiitm caya ng̃at nacapangyri sa cany ang lagum. Dalidaling sinarhn ang pint at naup sa tab ng̃ law. Nagpapatbay ang gab ng̃ mg̃a pinaniniwalaan at pinupuspos ng̃ panimdm ang alng-lang ng̃ mg̃a malicmtang anno. Nag-aclang magdasl, tumwag sa Vrgen, sa Dios, upang caling̃in nil ang canyng mg̃a anc, llonglal na ang canyng bunsng si Crispn. At hind niy sinsadyay nalimutan niy ang dasl at napatung̃o ang bong pag-iisip niy sa canil, na an pat canyng naaalaala ang mg̃a pagmumukh ng̃ bwat is sa canil, yang mg̃a mukhng sa tow nay ng̃umng̃it sa cany cung natutulog, at gayn din cung nagguising. Datapuwat caguinsaguinsay naramdaman niyng naninindg ang canyng mg̃a buhc, nangdidilat ng̃ manam ang canyng mg̃a mat, malicmt catotohanan, canyng nakikitang nacatndg si Crispin sa tab ng̃ calan, don sa lugar na caranwang canyng inup-an upang makipagsalitaan sa cany. Ng̃ayy hind nagsasabi ng̃ an mn; tinititigan siy niyng mg̃a matng malalak at ng̃umng̃it. Nnay! bucsn niny! bucsn niny, nnay!ang sabi ni Basilio, bhat sa labs. Kinilabtan si Sisa at nawal ang malcmat.
Phin 130
XVII.
BASILIO
Bahagy pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray, nagpatnghulg sa mg̃a bsig ng̃ canyng in. Isng d masbing panglalamg ang siyng bumlot cay Sisa ng̃ makita niyng nag-isang dumatng si Basilio. Nagbantng magsalit ay hind lumabs ang canyng voces; inbig niyng yacpin ang canyng anc ay nawal-n siy ng̃ lacs; hind namn mangyaring umiyc siy.
- 92 -
Ng̃unit ng̃ makita niy ang dugng pumapalg sa noo ng̃ batay siyy nacasigw niyng tnig na wriy nagpapakilala ng̃ pagcalagt ng̃ isng bagtng ng̃ ps. Mg̃a anc co! Howg p cayng mag-ala ala ng̃ an man, nnay!ang isinagt ni Basilio;ntira p sa convento p si Crispin. Sa convento? ntira sa convento? Buhy? Itining̃al ng̃ bt sa canyng in ang canyng mg̃a mat. Ah!ang isinigaw, na an pat ang lubhng malaking pighatiy naguing lubhng malaking catowan. Si Sisay umiyc, niycap ang canyng anc at pinusps ng̃ halc ang may dugng no. Buhy si Crispin! Iniwan mo siy sa convento ... at bkit may sgat ca, anc co? Nahlog ca b? At siniyasat siy ng̃ boong pag-ing̃at. Ng̃ dalhn p si Crispin ng̃ sacristan mayor ay sinbi sa king hind raw ac macaaalis cung d sa icasampng horas, at sa pagct mallim na ang gab, acy nagtnan. Sa bayay sinigawn ac ng̃ mg̃a sundalo ng̃ "Quien vive," nagtatacb ac, bumarl sil at nahilahisan ng̃ isng bla ang king no. Natatacot acng mahuli at papagpupunsin ac ng̃ cuartel, na aby ng̃ pl, Phin 131na gaya ng̃ guinaw cay Pablo, na hangg ng̃ayy may sakt. Dios co! Dios co!ang ibinulng ng̃ inng kinkiligSiyy iyng iniligtas! At sac idinugtng, samantalang, humahanap ng̃ panaling damit, tbig, sc, at balahibong maliliit ng̃ tagc: Isng dl pa at npatay ca sana nil, pinaty sana nil ang aking anc! Hind guingunit ng̃ mg̃a guardia civil ang mg̃a in! Ang sasabihin ninyy nahulog ac sa isng choy; huwg p snang maalaman nino mang acy pinaghgad. Bkit b ntira si Crispin?ang itinanng ni Sisa pagcatapos magaw ang paggamot sa anc. Minasdn ni Basiliong isng sandal ang canyng in, niycap niy it at sac, untiunting sinaysy ang col sa dalawng onza, gayn may hind niy sinabi ang mg̃a pagpapahirap na guinagaw sa canyng capatd. Pinapaghl ng̃ mag-in ang canilng mg̃a lh. Ang mabat cong si Crispin! pagbintang̃n ang mabat cong si Crispin! Dahilng tayy dukh, at ang mg̃a dukhng gya natin ay dapat magtis ng̃ laht!ang ibinulng ni Sisa, na tinitingnan ng̃ mg̃a matng pun ng̃ lh ang tinghy na nauubusan ng̃ lang̃s.
- 93 -
Nanatiling malanlan ding hind sil nag-imican. Naghapunan ca na b?Hind? May cnin at may tuyng lawlw. Wal acng "ganang" cumain; tbig, tbig lmang ang big co. Oo!ang isinagt ng̃ in ng̃ boong lungct;nalalaman co ng̃ hind mo ibig ang tuyng lawlw; hinandan cat ng̃ ibng bgay; ng̃unit naparto ang iyng ttay, caawaawang anc co! Naparito ang ttay?ang itinanng ni Basilio, at hind kinucusay siniyasat ang mukh at ang mg̃a camy ng̃ canyang in. Nacapagsikp sa ps ni Sisa ang tanng ng̃ canyng anc, na pagdacay canyng napag-abt ang cadahilanan, cayt nagdumalng idinugtng: Naparito at ipinagtanng cay ng̃ mainam, ibig niyng cayy makita; siyay gutm na gutm. Sinabing cung cay raw ay nananatili sa pagpapacabat ay mul siyng makikisama sa tin. Ah!ang isinalabat ni Basilio, at sa sam, ng̃ canyng lob ay ining̃iw ang canyng mg̃a lab. Anc co!ang ipnagwc ni Sisa. Ipatwad p niny, nnay!ang mulng isinagt na matigs ang anyPhin 132Hind b cay llong magalng na tyong tatl na lmang, cay, si Crispin at ac?Ng̃unit cay poy umiyac; ipalagy ninyng wal acng sinabing an man. Nagbuntng-hining̃ si Sisa. Sinarhn ni Sisa ang damp at tinabunan ng̃ ab ang caunting bga sa caln at ng̃ huwg mapugnw, tlad sa guinagaw ng̃ to sa mg̃a damdmin ng̃ clolowa; tacpn ang mg̃a damdaming iyn ng̃ ab ng̃ bhay na tinatawag na pag-wawalang-bahl, at ng̃ huwg mapugnw sa pakikipanaym sa arw-raw sa ting mg̃a capow. Ibinulng ni Basilio ang canyng mg̃a dasl, at nahig sa tab ng̃ canyng in na nananalang̃in ng̃ paluhd. Nacacaramdam ng̃ nit at lamg; pinagpilitang pumkit at ang iniisip niyy ang canyng capatd na buns, na nag-aacalang tumulog sana ng̃ gabng iyn sa sinapupunan ng̃ canyng in, at ng̃ayy marahil umiyac at nang̃ang̃atal ng̃ tcot sa isng sloc ng̃ convento. Umaaling̃awng̃aw sa canyng mg̃a tang̃a ang mg̃a sigw na iyn, tlad sa pagcrinig niy ng̃ siyy droon pa sa campanario; datapuwat pinasimulang pinalb ang canyng sip ng̃ pagd na naturaleza at nanog sa canyng mg̃a mat ang "espritu", ng̃ panaguimpn. Nakita niy ang isng cuartong tulugn, at dooy may dalawng candlang may nng̃as. Pinakkinggn ng̃ curang madilm ang pagmumukh at may hawac na yantc ang sinasabi sa ibng wic ng̃ sacrstan mayor, na cakilakilabot ang mg̃a klos. Nang̃ng̃atal si Crispin, at paling̃apling̃ap ang matng tumatang̃is sa magcabicabil, na prang may hinahanap na to, isng tagan. Hinarp siy ng̃ cura at tinatanong siyng malak ang glit at humaguint ang yantc. Ang batay tumacb at nagtag sa licuran ng̃ sacristan; ng̃unit
- 94 -
siyy tinangnn nit at inihand ang canyng catawn sa sumusubong glit ng̃ cura; ang caawaawang btay nagpupumigls, nagssicad, sumsigaw, nagppatinghig, gumugulong, tumitindg, tumatacas, nadudulas, nasusubasob at sinsangga ng̃ mg̃a camy ang mg̃a hamps na sa pagcat nasusugatan ay biglng itinatag at umaatung̃al. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin, inihhampas ang lo sa tablng yapacn; nakikita niy at canyng nririnig na humhaguinit ang yantc! Sa lakng pagng̃ang̃alit ng̃ canyng bunsng capatd ay nagtindg; sir ang isip sa d maulatang pagcacahirap ay dinaluhong ang canyng mg̃a verdugo, at kinagat ang cura sa camy. Sumigw ang curat binitiwan ang yantc; humawac ang sacristan mayor ng̃ isng bastn at pinl sa lo si Crispin, natimbuang ang bt sa pagcatulg; ng̃ makita ng̃ curang siyy may sugat ay pinagtatadyacn si Crispin; ng̃unit ity hind na nagssanggalang, hind na sumsigaw: gumugulong sa tablng Phin 133parang isng bagay na hind nacacaramdam at nag-iiwan ng̃ bacas na bas ... Ang voces ni Sisa ang siyng sa canyy gumsing. An ang nangyayari sa iyo? Bakit ca umiyac? Nanag-nip ac!... Dios!ang maring sbi ni Basilio at humlig na bas ng̃ pwis. Panag-nip iyn; sabihin p ninyng panag-nip lmang, nnay, iyn; panag-nip lmang! An ang napang-nip mo? Hind sumagt ang bt. Naup upang magphid ng̃ lh at ng̃ pwis. Madilm sa loob ng̃ damp. Isng panag-nip! isng panag-nip!ang inuulit-lit ni Basilio sa marahang pananalit. Sabihin mo sa akin cung an ang iyng pinanag-nip; hind ac mcatulog!ang sinbi ng̃ in ng̃ mulng mahig ang canyng anc. Ang napanag-nip co, nnay,ani Basilio ng̃ marhancam raw ay namumulot ng̃ hay sa isng tubigang totoong maraming bulaclc, ang mg̃a babaey may mg̃a dalng bacol na pun ng̃ mg̃a hay ... ang mg̃a lalakiy may mg̃a dal ring bcol na pun ng̃ hay ... at ang mg̃a btang lalakiy gayn din ... Hind co na natatandan, nnay; hind co na natatandan, nnay, ang mg̃a ib! Hind na nagplit ng̃ pagtatanng si Sisa; hind niy pinpansin ang mg̃a panag-nip. Nnay, may naisip ac ng̃ayng gabng it,ani Basilio pagcaraan ng̃ ilng sandalng hind pag-imc. An ang naisip mo?ang itinanng niy. Palibhasay mapagpacabab si Sisa sa laht ng̃ bgay, siyy nagpapacabab pat sa canyng mg̃a anc; sa acl niy mabuti pa ang canilng pag-isip cay sa cany. Hind co na ibig na magsacristan!
- 95 -
Bkit? Pakinggn p niny, nnay, ang aking nisip. Dumatng p ritong galing sa Espaa ang anc na lalaki ng̃ nasirang si Don Rafael, na inaacal cong casingbat din ng̃ canyng am. Ang mabuti p, nnay, cnin na niny bcas si Crispin, sing̃iln niny ang aking sueldo at sabihin ninyng hind na ac magsasacristan. Paggalng coy pagdacay makikipagkita ac cay Don Crisstomo, at ipakikiusap co sa canyng acy tanggapng tagapagpastl ng̃ mg̃a vaca ng̃ mg̃a calabaw; malak na namn ac. Macapag-aaral si Crispin sa bhay ni matandng Tasio, na hind namamal at mabat, cahit ayaw maniwl ang cura. Maaar pa Phin 134bang tayoy mapapaghrap pa ng̃ higut sa calagayan natin? Maniwal, p cay, nnay, mabat ang matand; macilang nakita co siy sa simbahan, pagc sno may wal roon; nalluhod at nananalang̃in, maniwal p cay. Nalalaman na p niny, nnay, hind na ac magsasacristan: bahagy na ang pinakikinabang at ang pinakikinabang pay naoow lmang sa kinamumulta! Gayn din ang idinraing ng̃ laht. Magpapastol ac, at cung aking alagaang magalng ang ipagcacatiwal sa akin, acy callugdan ng̃ may-ar; at marahil ay ipabyang ating gatsan ang isng vaca, at ng̃ macainom tayo ng̃ gtas; big na big ni Crispin ang gtas. Sno ang nacacaalam! marahil bigyn pa p cay ng̃ isng malit na "guy," cung makita nil ang magalng cong pagtupd; aalagaan ntin ang guya at ting patatabang gya ng̃ ting inahng manc. Mang̃ung̃uha ac ng̃ mg̃a bung̃ang choy sa gbat, at ipagbbili co sa byang casama ng̃ mg̃a glay sa ating halamanan, at sa ganitoy magcacasalap tyo. Maglalagay ac ng̃ mg̃a sl at ng̃ mg̃a balatc at ng̃ macahuli ng̃ mg̃a ibon at mg̃a alamd, mang̃ing̃isd ac sa log at pagc acy malak nay mang̃ang̃so namn ac. Macapang̃ang̃ahoy namn ac upang maipagbil maialay sa may-r ng̃ mg̃a vaca, at sa ganyy mattow sa atin. Pagc macapag-aararo na acy aking ipakikiusap na acy pagcatiwalan ng̃ capirasong lp at ng̃ king matamnan ng̃ tub mais, at ng̃ hind p cay manah hanggang hating gab. Magcacaroon tyo ng̃ damt na bgong col sa bawat fiesta, cacain tyo ng̃ carne at malalakng isd. Samantalay mamumuhay acng may calayan, magkikita tyo sa arw-raw at magsasalosalo tyo sa pagcain. At yamang sinasabi ni matandng Tasiong matalas daw toto ang lo ni Crispin, ipadal natin siy sa Maynl at ng̃ mag-aral; siyy paggugugulan ng̃ bng̃a ng̃ aking pawis; hind ba, nnay? An ang aking wiwicain cung d oo?ang isinagt ni Sisa niyacap ang canyng anc. Nahiwatigan ni Sisang hind na ibinibilang ng̃ anc sa hinharap na panahn, ang canyng am, at it ang nagpatul ng̃ mg̃a lh niy sa pagtang̃is na d umimic. Nagpatuloy si Basilio ng̃ pagsasaysay ng̃ canyng mg̃a binabant sa hinharap na panahn, tagly iyang ganp na pag-asa ng̃ cabataang walng nakikita cung d ang hinahang̃ad. Walang sinasabi si Sisa cung d "oo" sa laht, sa canyng acalay ang laht ay magalng. Untiunting nanaog ang pagchimbing sa pagl na mg̃a bubng ng̃ mat ng̃ bt, at ng̃ayoy binucsn ng̃ Ole-Lukoie, na sinasabi ni Anderson, at isinucob sa ibabaw niy ang magandng payong na pusps ng̃ masasayng pintura. Phin 135Ang acl niyy siyay pastol ng̃ casama ng̃ canyng bunsng capatd; nang̃ung̃uha sil ng̃ bayabas, ng̃ alpy at ng̃ ib pang mg̃a paropar sa calicsihn; pumapasoc sil sa mg̃a yung̃b at nakikita nilng numiningning ang mg̃a pader; nalilig sil sa mg̃a bucl, at ang mg̃a buhng̃in ay alabc na guint at ang mg̃a batoy tlad sa mg̃a bat ng̃ corona ng̃ Vrgen. Sily
- 96 -
inaawitan ng̃ mg̃a maliliit na isd at nang̃agtatawanan; iniyuyucayoc sa canila ng̃ mg̃a cahoy ang canilang mg̃a sang̃ang humihitic sa mg̃a salap at sa mg̃a bng̃a. Nakita niya ng̃ matapos ang isang campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang mahabang lubid upang tugtuguin: sa lubid ay may nacataling isang vaca, na may isang pgad sa guitn ng̃ dalawang sung̃ay, at si Crispin ay nasa loob ng̃ campan at iba pa. At nagpatuloy sa gayng pananaguinip. Ng̃unit ang inang hind gaya niyang musms at hind nagtatacb sa loob ng̃ isang horas ay hind tumutulog.
Phin 136
XVIII.
MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP
Magcacaroon na ng̃ icapitong horas ng̃ umaga ng̃ matapos ni Fr. Salv ang canyang catapusng misa: guinaw niy ang tatlng misa sa loob ng̃ isng oras. May sakt ang pranang madadasaling mg̃a babae; hind gaya ng̃ dating mainam at mahinhn ang canyng klos. Naghubad ng̃ canyng mg̃a suot na di umimic, hind tumiting̃in sa canino man, hind bumabat ng̃ cahit an. Mag-ing̃at!anng bulungbulung̃an ng̃ mg̃a sacristan;lumulbh ang sam ng̃ lo! Uulan ang mg̃a multa, at ang laht ng̃ itoy pawang casalanan ng̃ dalawng magcapatd! Umals ang cura sa sacrista upang tumung̃o sa convento; sa slong nity nang̃acaup sa bangc ang pit walng mg̃a babae at isng lalaking nagpapalacadlacad ng̃ paroot parito. Nang makita nilng dumarating ang cura ay nang̃agtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang isng babae upang hagcn ang canyang camy; ng̃unit gumamit ang cura ng̃ isng anyng cayamutn, cayat napahint ang babae sa calaguitnaan ng̃ canyng paglacad. Nawalan yat ng̃ sicapat si Curiput?ang maring sabi ng̃ babae sa salitng patuy, na nasactn sa gayng pagc tanggp. Huwag pahagcn sa cany ang camay, sa gayng siyy celadora ng̃ "Hermandad", gayng siyay si Hermana Rufa! Napacalabis namang toto ang gayng gaw.
- 97 -
Hind umup ng̃ayng umaga sa confesonario!ang idinugtng ni Hermana Spa, isng matandng babaeng wal ng̃ ng̃ipin;ibig co sanang mang̃umpisal at ng̃ macapakinabang at ng̃ magcamit ng̃ ng̃a "indulgencia". Cung gayoy kinahahabagan co cay!ang sagt ng̃ isang babaeng bat pat may pagmumukhang tang̃a; nagcamt ac ng̃ayng umaga ng̃ tatlng indulgencia plenaria na aking ipinatungcl sa calolowa ng̃ aking asawa. Phin 137Masamang gaw, hermana Juana!ang sab ng̃ nasactn ang loob na si Rufa.Sucat na ang isang indulgencia plenaria upang mahang̃ siya sa Purgatoro; hind dapat ninyng sayang̃in ang mg̃a santa indulgencia; tumlad cay sa akin. Lalong magalng ang lalong marami: ang sabi co!ang sagt ng̃ walng mlay na si hermana Juana, casaby ang ng̃it. Hind agd sumagt si hermana Rufa: nanghing̃ muna ng̃ isng hits, ng̃inng̃, minasdn ang nagcacabilog na sa canyy nakikinig ng̃ d cawas, lumur sa isng tab, at nagpasimul, samantalang ng̃umng̃at ng̃ tabaco: Hind co sinasayang cahit isng santong araw! Nagcamt na ac, bhat ng̃ acy mapanig sa Hermandad, ng̃ apat na raat limampot pitng mg̃a indulgencia plenaria, pitng dat anim na pong libo, limng daat siym na pot walng tang mg̃a indulgencia. Aking itintal ang laht ng̃ aking mg̃a kincamtan, sa pagcat ang ibig coy malinis na salitaan; ayaw acng mangdy, at hind co rin ibig na acy dayin. Tumiguil ng̃ pananalit si Rufa at ipinatuloy ang pagng̃uy; minmasdan siy, ng̃ boong pagtatac ng̃ mg̃a babae; ng̃unit humint sa pagpaparoot parito ang lalaki, at nagsalit cay Rufa ng̃ may anyng pagpapawalang halag. Datapuwat nacahigut ac sa iny, hermana Rufa, ng̃ tang it lamang sa mg̃a kinamtan co, ng̃ apat na indulgencia plenaria at sangdaang tan pa; gayng hind lubhang nagdrasal ac ng̃ tang it. Higut cay sa kin? Mahigut na anim na raat walompot siym na plenaria, siym na raat siym na pot apat na libo walng daat limampot nim na tan?ang ulit ni hermana Rufang wariy masam ng̃ caunt ang loob. Gayn ng̃, walng plenaria at sangdaat labing limng tan ang aking cahiguitn, at ity sa ilang buwn lamangang inulit ng̃ lalaking sa lig ay may sabit na mg̃a escapulario at mg̃a cuintas na pun ng̃ libg. Hind dapat pagtakhanani Rufang napatalo na;cay p ang maestro at ang pn sa lalawigan! Ng̃uming̃it ang lalaking lumak ang loob. Hind ng̃ dapat ipagtacng acy macahigut sa iny ng̃ pagcacamit; halos masasabi cong cahit natutulog ay nagccamit ac ng̃ mg̃a ndulgencia.
- 98 -
At an p b ang guingaw niny sa mg̃a indulgenciang iyn?ang tanng na sabysaby ng̃ apat limng voces. Psh!ang sagt ng̃ lalaking umany ng̃ labis na pagpapawalang halag;aking isinasabog sa magcabicabil! Datapuwat sa bgay ng̃ang iyn hind co mangyayaring cayy purhin, Phin 138mestroang itinutol ni Rufa,Cayy pasasa Purgatorio, dahil sa inyng pagsasayng ng̃ mg̃a indulgencia. Nalalaman na p ninyng pinagdurusahan ng̃ apat na pong raw sa apy ang bawat isng salitng walng cabuluhn, ayon sa cura; nim na pong raw sa bawat isng dangcal na sinulid; dalawampo, bawat isng patc na tubig. Cayy pasasa Purgatorio! Malalaman co na cung paano ang paglabs co ron!ang sagt ni hermano Pedro, tagly ang dakilang pananampalataya.Lubhng marami ang mg̃a clolowang hinng̃ co sa apy! Lubhng marami ang guinaw cong mg̃a santo! At bucd sa ritoy "in articulo mortis" (sa horas ng̃ camatayan) ay macapagccamit pa ac, cung aking ibigun, ng̃ pitng mg̃a "plenaria", at naghihng̃al nay macapagliligtas pa ac sa mg̃a ib! At pagcasalit ng̃ gayy lumayng tagly ang malakng pagmamataas. Gayn may dapat ninyng gawn ang catulad ng̃ aking gaw, na d ac nagssayang cahit isng raw, at magalng na bilang ang aking guingaw. Hind co ibig ang magday, at yaw namn acng maray nino man. At paano p, b ang gaw niny?ang tanng ni Juana. Dapat ng̃ p ninyng tularan ang guingaw co. Sa halimbaw: ipalagy p ninyng nagcamt ac ng̃ isng tang mg̃a indulgencia: itinatal co sa aking cuaderno at aking sinasabi:"Maluwalhating Amng Poong Santo Domingo, pakitingnn p niny cung sa Purgatorioy may nagcacailang̃an ng̃ isng tang ganp na walng labis culang cahit isng raw."Nagllar ac ng̃ "cara-y-cruz;" cung lumabs na "cara" ay wal; mayroon cung lumabs na "cruz." Ng̃ayy ipalagy nating lumabs ng̃ "cruz", pagcgayoy isinusulat co: "nsing̃il na;" lumabs na "cara"? pagcgayy iniing̃atan co ang indulgencia, at sa ganitng paraay pinagbubucodbucod co ng̃ tigsasangdaaag tang itintal cong magalng. Sayang na sayang at hind magaw sa mg̃a indulgencia ang cawang̃is ng̃ guingaw sa salap: ibibigay cong patubuan: macapagliligtas ng̃ lalong maraming mg̃a clolowa. Maniwl cay sa akin, gawn niny ang king guingaw. Cung gayy lalong magalng ang king guingaw!ang sagt ni hermana Spa. An? Llong magalng?ang tanng ni Rufang nagttaca.Hind mangyayari! Sa guingaw coy wal ng̃ ggaling pa! Making p cayng sandal at paniniwalan niny ang king sbi, hermana!ang sagt ni hermana Spang matabng ang pananalit. Tingnn! tingnn! pakinggn natin!ang sinabi ng̃ mg̃a ib.
- 99 -
Phin 139Pagcatapos na macaub ng̃ boong pagpapahalagay nagsalit ang matandng babae ng̃ ganitng any: Magalng na totoo ang inyng pagcatalastas, na cung dasaln ang "Bendita-sea tu Pureza," at ang "Seor-mio Jesu cristo,Padre dulcsimo-por el gozo," nagcacamit ng̃ sampng tang indulgencia sa bawat letra.. Dlawampo!Hind!Clang!Lima!ang sabi ng̃ ilng mg̃a voces. Hind cailang̃an ang lumabis cumulang ng̃ is! Ng̃ayn: pagca nacababasag ang aking isng alilang lalaki isng alilang babae ng̃ isng pinggn, vso taza, at ib pa, ipinapupulot co ang laht ng̃ mg̃a piraso, at sa bawat is, cahit sa lalong caliitliitan, pinapagdrasal co siy ng̃ "Bendita-sea-tu-Pureza" at ng̃ Seor-mio-Jesu cristo Padre dulcsimo por el gozo", at ipinattungcol co sa mg̃a clolowa ang mg̃a indulgenciang kincamtan co. Nalalaman ng̃ laht ng̃ taga bhay co ang bagay na it, tng̃ lamang na hind ang mg̃a ps. Ng̃unit ang mg̃a alilang babae ang siyng nagccamit ng̃ mg̃a indulgenciang iyn, at hind cay, Hermana Sipaang itinutol ni Rufa. At snong magbabayad ng̃ aking mg̃a taza at ng̃ aking mg̃a pinggan? Nattowa ang mg̃a alilang babae sa gayng paraang pagbabayad, at acy gayn din; sily hind co pinapl; tinutuctucan co lamang kincurot ... Gagayahin co!Gayn din ang aking ggawin!At ac man!ang sabihan ng̃ mg̃a babae. Datapuwat cung ang pinggn ay nagcacdalawa nagccatatatlong piraso lamang? Cacaunt ang inyng ccamtan!ang ipinaunaw pa ng̃ maulit na si Rufa. Itulot p ninyng ipagtanng co sa iny ang isng pinag-aalinlang̃anan coang sinabi ng̃ totoong cakiman ng̃ bt pang si Juana.Cay p mg̃a guinoong babae ang nacacaalam na magalng ng̃ mg̃a bagay na itng tungcl sa Lang̃it, Purgatorio at Infierno,.... ipinahahayag cong acy mangmang. Sabihin niny. Madals na aking nakikita sa mg̃a pagsisiym (novena) at sa mg̃a ib pang mg̃a libro ang ganitong mg̃a bilin: "Tatlng amnamin, tatlng Abguinoong Maria at tatlng Gloria patri.." At ng̃ayn?.... At ng̃ayy ibig cong maalaman cung paano ang ggawing pagdarasal: tatlng Amanaming sund-sund, tatlng Abaguinoong Mariang sund-sund; macaatlng isng Amanamin, isng Abaguinoong Mara at isng Gloria Patri?
- 100 -
Gay ng̃ ang marapat, macaitlng isng Amanamin.... Phin 140Ipatawad niny, hermana Spa!ang isinalabat ni Rufa: dapat dasaling gaya ng̃ ganitng paraan: hind dapat ilahc ang mg̃a lalaki sa mg̃a babae: ang mg̃a Amanamin ay mg̃a lalaki, mg̃a babae ang mg̃a Abaguinoong Mara, at ang mg̃a Gloria ang mg̃a anc. Ee! ipatawad niny, hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-Mara at Glora ay catulad ng̃ canin, ulam at pats, isng sb sa mg̃a santo ... Nagccamal cay! Tingnn na p lamang niny, cayng ngdrasal ng̃ paganyn ay hind nasusunduan cailn man ang inyng hinhing̃! At cayng nagdrasal ng̃ paganyy hind cay nacacacuha ng̃ an man sa inyng mg̃a pagsisiym!ang mulng isinagt ng̃ matandng Spa. Sino?ang wic ni Rufang tumindghind pa nalalaong nawalan ac ng̃ isng bic, nagdasl ac cay San Antonio ay aking nakita, at sa catunayay naipagbil co sa halagang magalng, ab! Siya ng̃a ba? Cay pal sinasabi ng̃ inyng capit-bahay na babaeng iny raw ipinagbil ang isang bic niya! Sino? Ang walng hiy! Ac bay gaya niny ...? Nacailang̃ang mamaguitn ang maestro upang sily payapain: sino may wal ng̃ nacgunit ng̃ mg̃a Amanamin, walang pinag-uusapan cung d mg̃a baboy na lamang. Aba! aba! Huwg cayong mag-away dahil sa isng bic lamang! Binibigyan tayo ng̃ mg̃a Santong Casulatan ng̃ halimbw; hind kinagalitan ng̃ mg̃a hereje at ng̃ mg̃a protestante ang ating Pang̃inoong Jesucristo na nagtapon sa tubig ng̃ isng cwang mg̃a baboy na canilng pag-aar, at tayong mg̃a binyagan, at bucod sa rooy mg̃a hermano ng̃ Santsimo Rosario pa, tyoy mang̃ag-aaway dahil sa isng bic lamang? Anng sasabihin sa atin ng̃ ating mg̃a capang̃agaw na mg̃a hermano tercero? Hind nang̃agsi-imc ang lahat ng̃ mg̃a babae at canilang tintakhan ang malalm na carunung̃an ng̃ maestro, at canilng pinang̃ang̃aniban ang masasabi ng̃ mg̃a hermano tercero. Nsiyahan ang maestro sa gayng pagsund, nagbgo ng̃ any ng̃ pananalit, at nagpatuloy: Hind malalaot ipatatawag tayo ng̃ cura. Kinacailang̃ang sabihin natin sa canya cung sino ang big nating magsermon sa tatlong sinabi niy sa atin cahapon: si pr Dmaso, si pr Martin cung ang coadjutor. Hind co maalaman cung humrang na ang mg̃a tercero; kinacailang̃ang magpasiy. Ang coadjutorang ibinulong ni Juanang kimingkim.
- 101 -
Hm! Hind marunong magsermn ang coadjutor!ang wca ni Sipa;Phin 141mabuti pa si pr Martin. Si pr Martin?ang maring tanong ng̃ isang babae, na anyng nagppawalng halag;siyy walng voces; mabuti si pr Dmaso. Iyn, iyan ng̃!ang saysy ni Rufa.Si pr Dmaso ang tunay na marunong magsermon, catulad siya ng̃ isang comediante; iyan! Datapuwat hind natin maunw ang canyng sinasabi!ang ibinulong ni Juana. Sa pagct totoong malalim! ng̃unit magsermon na lamang siyang magaling.... Nang gayy siyng pagdatng ni Sisang may sunong na bacol, nag-magandang araw sa mg̃a babae at pumanhc sa hagdanan. Pumpanhic iyn! pumanhc namn tyo!ang sinabi nil. Nraramdaman ni Sisang tumtiboc ng̃ bong lacs ang canyng ps, samantalang pumapanhc siy sa hagdanan; hind pa niy nalalaman cung an ang canyng sasabihin sa pr upang mapahup ang galit, at cung an ang mg̃a catuwirang canyng isasaysay upang maipagsanggalng ang canyng anc. Nang umagang iyon, pagsilang ng̃ mg̃a unang snag ng̃ liwywy, nanaog siya sa canyng halamanan upang putihin ang lalong magagandng glay, na canyng inilagay sa canyang baclang sinapnan ng̃ dhong sguing at mg̃a bulaclac. Nang̃uha siy sa tabng ilog ng̃ pac, na talastas niyang naiibigan ng̃ curang cning ensalada. Nagbihis ng̃ lalong magagalng niyng damt, sinunong ang bacol at napasabayang hind guinising muna ang canyang anc. Nagpapacarahan siy ng̃ boong cya upang huwag uming̃ay, unt-unting siyy pumanhc, at nakikinig siya ng̃ mainam at nagbabac-sacaling marinig niy ang isng voces na kilal, voces na sariw voces bat. Ng̃unit hind niy nrinig ang sino man at sino may hind niy nasumpungn, cayat napatung̃o siya sa cocn. Diyay minasdn niy ang laht ng̃ mg̃a sloc; malamg ang pagcactanggap sa cany ng̃ mg̃a alil at ng̃ mg̃a sacritan. Bahagy na siy sinagot sa bti niy sa canil. Saan co maillagay ang mg̃a glay na it?ang itinanng na hind nagpakita ng̃ hinanakit. Diyn..! sa alin mang lugar.ang sagot ng̃ "cocinero", na bahagy na sinulyp ang mg̃a glay na iyn, na ang canyng guingawa ang siyng totoong pinakikialaman: siyay naghihimulmol ng̃ isng capn. Isinalansng mahusay ni Sisa sa ibabaw ng̃ mesa ang mg̃a talng, ang mg̃a Phin 142"amargoso", ang mg̃a patola, ang zarzalida at ang mg̃a mrang mrang mg̃a talbs ng̃ pac. Pagcatpos ay inilagy ang mg̃a bulaclc sa ibabaw, ng̃umit ng̃ bahagy at tumanng sa isng all, na sa tingn niyay lalong magalng causapin cay sa cocinero.
- 102 -
Maaar bang macausap co ang pr? May saktang sagt na marahan ng̃ all. At si Crispin? Nalalaman p b ninyo cung na sa sacrista. Tiningnn siy ng̃ allang nagttaca. Si Crispin?ang tanng na pinapagcunt ang mg̃a klay.Wal ba sa inyng bahay? Ibig ba ninyng itanggu? Nasabhay si Basilio, ng̃unit ntira rito si Crispinang itintol ni Sisa;ibig co siyng makita.... Ab!anng all;ntira ng̃ rito; ng̃unit pagcatapos ... pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw ng̃ maraming bagay. Pinaparoon ac ng̃ cura sa cuartel pagca umagang umaga ng̃ayn, upang ipagbigy sabi sa Guardia Civil. Marahil sily naparoon na sa inyng bahay upang hanapin ang mg̃a bt. Tinacpn ni Sisa ang mg̃a taing̃a, binucsn ang bibg, ng̃unit nawalang cabuluhn ang paggalw ng̃ canyng mg̃a lb: walng lumabs na an mang tni! Tingnn na ng̃ niny ang inyng mg̃a anc!ang idinugtng ng̃ cocinero. Napagkikilalang cayy mpagtapat na asawa; nagsilabs ang mg̃a anc na gaya rin ng̃ canilng am! At mag-ing̃at cayt ang maliit ay llampas pa sa am! Nanambitan si Sisa ng̃ boong capaitan, at nagpacup sa isng bangc. Howg cayng manng̃is dito!ang isinigw sa cany ng̃ cocinero:hind ba niny alm na may sakt ang pr? Doon cay manang̃is sa lansang̃an. Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan, samantalang nagbubulungbulung̃an ang mg̃a "manang" at pinagbabalacbalac nil ang tungcl sa sakit ng̃ cura. Tinacpn ng̃ pany ng̃ culang plad na in ang canyng mukh at piniguil ang pag-iyc. Pagdatng niy sa dan, sa pag-aalinlang̃ay nagpalng̃aplng̃ap sa magcabicabil; pagcatapos, tla mandin may pinacs na siyng ggawin, cayt matulin siyng lumay. Phin 143
- 103 -
XIX.
MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA
Caraniwang taoy haling ang ispan at sa pagcat sily nagbabayad mandin, carampatang sily pag-salitang hang̃l ng̃ upang matowa sa ga-yng pagbgay. (Lope de Vega.) Natutulog ng̃ tahmic, na tagly iyng pagpapaimbabaw ng̃ mg̃a elemento[252], ang dagatang nalilibot ng̃ canyang mg̃a cabunducan, na an pat tila mandin hind siy nakialam sa malacs na uns ng̃ gabng nagdan. Sa mg̃a nang snag ng̃ liwnag na pumupucaw sa tbig nang mg̃a nagkintbkintb na mg̃a lamng-dgat, naaaninagnagn sa maly, hlos sa wacs ng̃ abt ng̃ tanw, ang ab-abng mg̃a anno: yay ang mg̃a bangc ng̃ mg̃a mng̃ing̃isdang naglligpit ng̃ canilng lambt; mg̃a casc at mg̃a parw na nang̃aglladlad ng̃ canilng mg̃a lyag. Pinagmmasdan ang tbig ng̃ dalawng tong capuw pwang lucs, ang pananamt mul sa isng mataas na kinlalagyan: si Ibarra ang is sa canil, at ang isy isng binatang mpagpacumbab ang any at mapanglaw ang pagmumukh. Dito ng̃ang sabi nitng huldito iniabsng ang bangcy ng̃ inyng am. Dito cam ng̃ teniente Guevara at ac ipinagsama ng̃ tagapaglibng! Pinisl ni Ibarra ng̃ boong pag-big ang camy ng̃ bint. Wal p cayng scat kilanln sa king tang na lob!ang mulng sinabi nit.Marmi pong totoo ang utang na lob co sa inyng am, at ang tang̃ing guinaw coy ang makipaglibng sa cany. Acy naparitong wal acng cakilala sno man, walng tagly na an mang slat upang may magtangklic sa Phin 144kin, salt sa carapatn, walng cayamanang gaya rin ng̃ayn. Inwan ng̃ king hinalinhn ang escuela upang maghnap bhay sa pagbibil ng̃ tabacoInampn ac ng̃ inyng am, inihanap ac ng̃ isng bhay at binigyn ac ng̃ laht cong kinacailang̃an sa icasusulong ng̃ pagtutr; siyy napapasa escuela at namamahagui sa mg̃a btang mahihrap at mapagsakit sa pag-aaral ng̃ ilng mg̃a cuadro; sily binbigyan niy ng̃ mg̃a librot mg̃a papel. Datapuwat ity hind nalon, cawng̃is din ng̃ laht ng̃ bgay na magalng! Nagpugay si Ibarrat anakiy nanalang̃ing mahabang horas. Hinarp pagcatapos ang canyng casama at sa canyay sinabi: Sinasabi p ninyng sinasaclolohan ng̃ aking am ang mg̃a batang dukh, at ng̃ayn p? Ng̃ayy guinagaw nil ang boong cya, at sumusulat sil cailn man at macasusulat,ang isinagt ng̃ binat.
- 104 -
At ang dahil? Ang dahil ay ang canilng gulant na mg̃a br at nang̃ahihiyang mg̃a mat. Hind umimc si Ibarra. Iln b ang inyng mg̃a batang tinuturuan ng̃ayn?ang tanng na wariy may hang̃d na macatals. Mahigut pong dalawng dan sa talan, at dalawamp at lim ang pumapasoc! Bkit nagcacganyan? Mapanglw na ng̃umit ang maestro sa escuela. Cung sabhin co po sa iny ang mg̃a cadahilanay cailang̃ang magsalit ac ng̃ isng mahb at nacayyamot na casaysayanang sinab niy. Huwg po ninyng ipalagay na ang tanng coy dahil sa isang hang̃ad na walang catuturnang muling sinabi ni Ibarra ng̃ boong cataimtiman, na canyng minmasdan ang malyong abot ng̃ tanw.Llong mabuti ang aking mapaglining, at sa acala coy cung king ipatloy ang lyon ng̃ aking am ay lalong magalng cay sa siyy tang̃isan, ll pa mandin cay sa siyay ipanghigant. Ang libing̃an niyay ang mahl na Naturaleza, at ang bayan at isng sacerdote ang siyng canyng mg̃a caaway: pinatatawad co ang bayan sa canyng camangmang̃n, at iguinagalang co ang sacerdote dahil sa canyng catungculan at sa pagct ibig cong iglang ang Religing siyng nagtur sa mg̃a namamayan. Ibig cong gawng patnubay ang panucal ng̃ sa akiy nagbigy bhay, at dhil ditoy ibig co snang maunw ang mg̃a nacahhadlang dito sa pagtutr.
- 105 -
Pacapupurihin at d po cay calilimutan ng̃ bayan cung inyng papangyaPhin 145rihin ang magagandang mg̃a panucl ng̃ inyng nasrang am!anng maestro.Ibig p b ninyng mapagkilla cung an ang mg̃a hadlng na natatalisod ng̃ pagtutr? Cung gayy tantuin ninyng cailan may hind mangyayari ang pagtuturong iyn sa mg̃a calagayan ng̃ayn cung walng isng macapangyarihang tlong; unaunay cahit magcaroon, ity sinisira ng̃ caculang̃n ng̃ mg̃a sucat na magamit at ng̃ maraming panrang malng caisipan. Sinasabing sa Alemaniay nag-aaral daw sa escuela ng̃ bayan sa loob ng̃ walng tan ang anc ng̃ tagabkid; sino ang macacaibig ditong gummit ng̃ calahat man lamang ng̃ panahng iyn sa gayng lubhng bbahagy ang inaaning mg̃a bng̃a? Nang̃agsisibasa, nang̃agsisisulat at canilng isinasaulo ang malalakng bahagui at ng̃ madals pang isinasaulo ang mg̃a boong librong wcang castl, na hind nawawatasan ang is man lamang salit ng̃ mg̃a librong iyn? an ang pinakikinabang sa escuela ng̃ anc ng̃ ating mg̃a tagabkid? At cayng nacacakita ng̃ casam-an, ant hind niny pinag-sip na bigyng cagamutan? Ay!ang isinagt na iguingalaw ng̃ boong calungcutan ang lo:hind lmang nakikibun ang isng abng maestro sa mg̃a malng caisipn, cung d namn sa mg̃a tang̃ing laks na macapangyarihan. Ang unang kinacailang̃ay magcaron ng̃ escuelahan, isng bhay, at hind gya ng̃ayng don ac nagtutr sa tab ng̃ coche ng̃ pr cura, sa slong ng̃ convento. Dooy ang mg̃a btang talagng maibigung bumasa ng̃ malacs, nacaliligalig ng̃a namn sa pr, na cung minsay nananaog na may dalng glit, lalongll na cung sumsakit ang lo, sinsigawan ang mg̃a bt at madals na acy linalait. Inyng natatalastas na sa ganyy hind maaaring macapagtr at macapag-ral; hind iguinagalang ng̃ bt ang maestro, mul sa sandalng nakikitang linalapastang̃an at hind siy pinagbbigyang catuwiran. Upang pakinggn
- 106 -
ang maestro, ng̃ hind pag-alinlang̃anan ang canyng capangyarihan, nagcacailang̃ang siyy caalng-alang̃nan, magcaron ng̃ dang̃al, magtagly ng̃ lacs dahil sa pagpipitagan sa cany, magcaroon ng̃ calayang tng̃, at ipahintulot p ninyng sa inyy ipahayag ang mg̃a malulungct na nangyayari. Inacl cong magbagong palcad ay acy pinagtawann. Upang mabigyng cagamutan ang casamang sa inyy sinasabi co, aking minagalng na magtr ng̃ wcang castl sa mg̃a bt, sa pagcat bucd sa ipinag-uutos ng̃ Gobierno, inacl co namng ity isng cagaling̃an ng̃ laht. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na mg̃a salit at mg̃a pang̃lan, na an pat hind co isinangcap ang mg̃a daklang palatuntunan, at ang talag coy sac co na itr ang "gramtica", pagca nacauunaw na sil ng̃ wcang castl. Phin 146Nang macaraan ang ilng linggoy halos nawawatasan na ac ng̃ lalong matatalas ang sip at sily nacapag-uugnay-ugnay na ng̃ ilng mg̃a salit. Humint ang maestro at tila nag-aalinlang̃an; pagcatapos, tila mandin minagaling niy ang sabihing lahat, cayat nagpatuloy: Hind co dapat icahiy ang pagsasaysay ng̃ mg̃a caapihng aking tintiis, sino mang mlagay sa kinlalagyan coy gayn din marhil ang uugalin. Ayon sa sinbi co, ang pasimulay magalng; datapowat ng̃ macaran ang ilng raw, ipinatawag ac sa sacristan mayor ni pri Dmaso, na siyng cura ng̃ panahng iyn. Palibhasay talastas co ang canyng sal at nang̃ang̃anib acng siyy papaghinty-hintayin, pagdacay nanhc ac at nagbgay sa cany ng̃ magandng raw sa wicang castl. Ang cura, na ang boong pinacabat ay ang paglalahad sa akin ng̃ camy upang king hagcn, pagdacay iniurong it at hind ac sinagt, at ang guinaway ang magpasimul ng̃ paghalakhc ng̃ halakhac-libc. Npatang̃a ac; nhaharap ang sacristan mayor. Sa sandaling iyy wal acng maalamang sabihin; natigagal ac ng̃ pagtitig sa cany; datapuwat siyy nagpatloy ng̃ pagtataw. Acoy nayyamot na, at nakikinikinita cong acy macagagaw ng̃ isng d marapat; sa pagcat hind ng̃ nangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahl ng̃ sariling carang̃alan. Tatanung̃in co na sna siy, ng̃ di caguinsaguinsay inihalli sa twa ang pag-alimura, at nagsabi sa kin ng̃ patuy:"Buenos dias pal, ha? buenos dias! nacacataw ca! marunong ca ng̃ magwicang castl pal!"At ipinatuloy ang canyng pagtatawa. Hind napiguil ni Ibarra ang isng ng̃it. Cay poy nagttawaang mulng sinabi ng̃ maestro na nagttawa rin namn:ang masasabi co p sa inyy hind ac macatawa ng̃ mangyari sa akin ang bagay na iyn. Nacatindg ac; nramdaman cong umaacyt sa aking lo ang dug at isng kidlt ang nagpapadilm sa aking sip. Nakita cong maly ang cura, totoong maly; lumapit acot upang tumtol sa cany, na d co maalaman cung an ang sa canyy aking sasabihin. Namaguitn ang sacristan mayor, nagtinig ang cura at sinabi sa akin sa wcang tagalog na nagagalit:"Howg mong paggamitan ac ng̃ hirm na mg̃a damt; magcsiya ca na lmang sa pagsasalit ng̃ iyng sariling wc, at howg mong sirin ang wcang castilang hnd ucol sa iny. Nakikilala mo b si maestrong Ciruela? Unawain mong si Ciruelay isng maestrong hind marunong bumasay naglalagay ng̃ escuelahan."Inacal cong siyy piguilin, ng̃unit nasoc siy sa canyng cuarto at biglang isinar ng̃ boong lacas ang pint. An ang aking maggaw acng bahagy na magcsiya sa kin ang king sueldo, na upang msing̃il co ang sueldong ity Phin 147aking kinacailang̃an ang "visto bueno" ng̃ cura at maglacbay ac sa "cabecera" (pang̃long byan) ng̃ lalawigan; an ang maggaw cong laban sa cany, na
- 107 -
siyang pang̃ulong pn ng̃ calolowa, ng̃ pamamayan at ng̃ pamumuhay sa isng byan, linlampihan ng̃ canyng capisanan, kinatatacutan ng̃ Gobierno, mayaman, macapangyarihan, pinagtatanung̃an, pinakikinggan, pinaniniwalan at liniling̃ap ng̃ laht? Cung inaalimura acy dapat acng howg umimc; cung tumutol acoy palalayasin ac sa king pinaghahanapang-bhay at magpacailan may mawawal na sa akin ang catungculan co, datapuwat hind dahil sa pagcacgayn coy mpapacagaling ang pagttur, cung d baligtd, makikicamp ang laht sa cura, caririmariman ac at acy tatawaguing hambg, pall, mpagmataas, masamng cristiano, masam, ang tr ng̃ maglang, at cung magcabihir pay sasabihing caaway ac ng̃ castil at "filibustero." Hind hinahanap sa maestro sa escuela ang marunong at maspag magtr; ang hinhing̃ lmang sa canyy ang matutong magtis, magpacaalimura, huwg cumilos, at, patawrin naw, ac ng̃ Dios cung aking itinacul ang aking "conciencia" at pag-isip! datapuwat ipinang̃anc ac sa lupang it, kinacailang̃an cong mabuhay, may isng in ac, cayat nakikisang-ayon na lmang ac sa aking capalaran, tlad sa bangcy na kincaladcad ng̃ lon. At dahil po b sa hadlng na ity nanglupaypy na cay magpacailan man? Cung ac ng̃a disin ay nagpacadal!ang isinagt;hanggang doon na lamang sna sa mg̃a nangyaring iyn ang dinating cong mg̃a casaliwang palad! Tnay ng̃at mul, niyay totoong kinasusutan co na ang aking catungculan; nag-isip acng cumita ng̃ ibng hnap-bhay na gya ng̃ aking hinalinhn, sa pagcat isng pahrap ang gaw, pagc guinganap ng̃ masam sa loob at nacapagpapaalaala sa akin ang escuelahan sa arw-raw ng̃ aking pagcaalimra, na syng naguiguing dahil ng̃ aking pag-lang̃ap ng̃ totoong capaitpaitang mg̃a pagpipighat sa mahahbang horas. Ng̃unit an ang aking ggawin? Hind co mangyaring masabi ang catotohanan sa aking in; kinacailang̃ang cong sabihing nacapagbbigay ligya ng̃ayn sa akin ang canyng tatlng tang mg̃a pagpapacahrap upang acy magcaroon ng̃ ganitng catungculan; kinacailang̃ang papaniwalin co siyng ang hanap-bhay coy totoong nacapagbbigay dang̃l; na ang pagpapacapagod coy cawiliwli; nasasabugan ng̃ mg̃a bulaclac ang lands; na walng naguiguing bung̃a ang aking pagtupad ng̃ mg̃a catungculan cung d ang pagcacaroon ng̃ mg̃a caibigan; na acoy iguinagalang ng̃ bayan at pinupuspos ng̃ mg̃a paglng̃ap; sa pagcat cung hind gayn ang aking gawin, bucod sa acy na sa casawang palad nay papagdadalamhatin co pa ang ib, bgay na bkit wal na acng caPhin 148pakinabang̃an ay ipagcacasala co pa. Nananatili ng̃a aco sa aking calagayan at hind co mnagalng na acy manglupaypy: binant cong makilban sa masamang plad. Tumguil na sandali ang maestro, at saca nagpatloy: Mul ng̃ acoy maalimura ng̃ gayng pagcgaspang-gaspng, sinlit co ang king sarili, at nakita kong tunay ng̃ namng npacahang̃al ac. Ping-arlan co raw-gabi ang wicang castl, at ang laht ng̃ mg̃a nauucol sa king catungculan; pinahihiram ac ng̃ mg̃a libro ng̃ matandng filsofo, binabasa co ang laht ng̃ king nsusumpong, at sinisiyasat co ang laht ng̃ king binabasa. Dhil sa mg̃a bgong caisipng nsunduan co sa isat is ay nagbgo ang king palcad ng̃ bait, at king nakita ang maraming bagay na ib ang any cay sa pagcting̃in co ng̃ na. Nakita cong mg̃a camalian ang mg̃a dating ang boong acla coy mg̃a catotohanan, at nakita cong pawang mg̃a catotohanan ang mg̃a ipinallagay co ng̃ nang mg̃a camalian. Ang mg̃a pamaml, sa halimbaw, na bhat sa caunaunhang muly siyng sagusag ng̃ mg̃a esculahan, at ang sip co ng̃ nay siyng tang̃ing parang llong malacs sa pagcatuto,binihasa tayo sa ganyng ang
- 108 -
paniniwl,aking napagwar ng̃ matpos, na d lmang hind nacatutulong ng̃ pagsulong ng̃ bt sa pag-aaral, cung d bagcs pang nacasisir sa cany ng̃ di an lamang. Napagkilla cong maliwanag na hind ng̃ mangyayaring macapag-isip cung na sa mg̃a mata ang "palmeta" ang mg̃a paml; ang tcot at ang pang̃ing̃ilabot ay nacaggulo ng̃ bait canino man, bucd sa ang panimdim ng̃ bt, palibhasay llong guisng ay ll namng madalng climbagan ng̃ an man. At sa pagct ng̃ mangyring malimbag sa lo ang mg̃a caisipn ay kinacailang̃ang maghri ang catiwasayan, sa labs hanggng sa loob, na magcaroon ng̃ catahimican ang isip, magtamasa ng̃ capayapaan ang catawn at ang clolowa at magtaglay ng̃ masiglng loob, inacla cong ang nang dpat cong gawin ay ang maguing caraym co ang mg̃a bt, sa macatuwid bagay huwag nil acng catacutan at ipalagy nil acng caibigan, at ang sily matutong magmahl sa canilng sarli. Napagkilala co rin namng ang canilng pagcakita sa araw-araw ng̃ pamamaloy pumpatay sa canilng ps ng̃ w, at pumpugnaw niyng ning̃as ng̃ dang̃al, macapangyarhang panggalw ng̃ daigdig, at nlalakip sa gayn ang pagcawal ng̃ hiy, na mahirap ng̃ totoong mulng magbalc. Naliwanagan co rin namang pagc napaplo ang is, nagttamong caaliwan pagc napapal namn ang mg̃a ib, at ng̃uming̃it sa tow pagc nriring̃ig niy ang canilang pag-iyac; at ang pinapammal, bag mat masam sa loob ang pagsund sa nang raw, nabibihsa na cung matpos at ikinaliligaya ang cahapishapis Phin 149niyng tungculin. Ikinalagum co ang nagdaang panahn, aking pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa pagbabago ng̃ dating cagagawn. Pinacs cong calugdn at cawilihan ang pag-aral, king tincang ang "cartillay" huwg mlagay na librong maitm na napapaligan ng̃ mg̃a lh ng̃ camusmusn, cung d isng caibigang sa canyy mag-uulat ng̃ caguilgulalas na mg̃a lhim; na ang escuelahay huwg magung pgad ng̃ mg̃a capighatan, cung d isng paraisong libang̃an ng̃ sip. Untunt ng̃ang inals co ang mg̃a pamaml, dinal co sa king bhay ang mg̃a paml, at ang inihalli coy ang pagbbigy unlc sa masisipag mag-ral at ng̃ caigayahan ng̃ ib at ang pagpapakilala ng̃ cancanlang sariling dang̃l. Cung hind natututo sa pinag-aaralan, ipinallagay cong sa caculang̃n ng̃ pagsusumkit, cailan may hind co sinasabing dahil sa capuruln ng̃ sip; pinapaniniwal co silng canilng tagly ang llong masaganang cya, cay sa tunay na abt ng̃ canilng lacs, at ang paniniwalang itng canilng pinagsisicapang papagtibayin, ang siyng sa canily pumipilit na mag-ral, tlad namn sa pagcacatiwl sa sariling lacs na siyng naghhatid sa cabayanhan. Ng̃ nagpapasimul pa lmang acy tla mandn hind llabas na magalng ang king bgong palcad: marmi ang hind na nag-aral; datapowat ipinatuloy co, at aking nmasid na unt-unting sumsaya ang mg̃a loob, dumarami ang pumapasoc na mg̃a bt at llong nagmamlimit, at ang minsang mapuri sa harapn ng̃ laht, kinabucasay nag-iibayo ang natututuhan. Hind nalaot cumalat sa bayang hind ac namamal; ipinatawag ac ng̃ cura, at sa pang̃ang̃anib cong bac mangyari na namn ang gaya ng̃ na, bumat ac sa cany ng̃ mapanglw sa wcang tagalog. Nitoy hind siy nanglibc sa kin. Sinbi sa king pinassam co raw ang mg̃a bt; na sinasayang co ang panahn; na hind ac gumganap sa king catungculan; na ang amng hind namaml ay napopoot sa canyng anc, ayon sa Espritu Santo; na ang letray pumapasoc sa pamamag-itan ng̃ dug, at ibt ib pa; sinaysay sa kin ang isng buntng mg̃a casabihn ng̃ panahn ng̃ mg̃a catampalasanan, na an pat wariy casucatan ng̃ nasabi ang isng bgay ng̃ mg̃a to sa na upang huwg ng̃ matutulan, at alinsunod sa ganitng palcad ng̃ sip ay dapat na ng̃ marahil nating paniwalang nagcaroon sa daigdg ng̃ mg̃a cakilakilabot na any ng̃ mg̃a hyop na kinath ng̃ sip ng̃ mg̃a to ng̃ mg̃a panahng iyn at canilng iniukit sa canilng mg̃a palacio at mg̃a catedral. Sa cawacasay ipinagtagubilin sa king acoy magspag at manumbalic ac sa unang caugalan, sa pagcat cung hind, siyay magsusumbong sa alcalde lban sa kin. Hind humint
- 109 -
rto ang king casaliwang plad: ng̃ macaraan ang ilng raw ay nang̃agsirating sa slong ng̃ convento ang mg̃a am ng̃ mg̃a bt, at nang̃ailang̃an acng pasacllo sa boong aking pagtitiis Phin 150at pagsang-ayon. Nang̃agpasimula ng̃ pagpupuri sa mg̃a panahng nang ang mg̃a maestroy may matigs na loob at ang pagtturong guinagaway tulad sa pagtutro ng̃ canilng mg̃a nno."Ang mg̃a tang yan ang tnay na mg̃a marurunong!ang sbi nil;ang mg̃a tong yay namamal at tintuwid ang licng choy. Sily hind mg̃a bt, sily matatandng malak ang pinagdanasan, may mg̃a buhc na put at mababalsic! Si Don Catalinong hr nilng laht na nagttag ng̃ esculahang iyn, hind nagcuculang sa dalawampot lim ang plong ibinibigay, cayat naguing marurunong at mg̃a pri ang canyng mg̃a anc. Ah! mahahalag cay sa tin ang mg̃a to sa na, p, mahahalag cay sa tin."Hind nang̃agcsiya ang mg̃a ib sa ganitng magagaspng na mg̃a pasring; sinabi nil sa king maliwanag, na cung ipatutuloy co ang aking palcad, ang canilng mg̃a anc ay hind matututo, at mapipilitan silng alisn sa king esculahan. Nawalang cabuluhan ang aking mg̃a pagmamatuwd sa canil: palibhasay bat acy hind nila binibigyan ng̃ malaking catuwiran. Gaano calaki ang aking iaalay, magcaroon lamang ac ng̃ mg̃a ban! Binbangguit nila sa akin ang minamagalng nilang pang̃ang̃atuwiran ng̃ cura, ni Fulano, ni Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang sarling catawan, at sinasabi nilang cung hind sa mg̃a pamamal ng̃ canicanilang mg̃a maestroy hind sana sila nang̃atto ng̃ an man. Nacabawas ng̃ caunt ng̃ capaitan ng̃ capighatan cong it ang magandang paglng̃ap na ipinakita sa akin ng̃ ilan. Dahil sa nangyaring it, napilitan acng huwag gumamit ng̃ isang palacad, na pagcatapos ng̃ malaking pagpapagal ay nagpapasimul na ng̃ pamumung̃a. Sa aking pagng̃ang̃alit, dinal co kinabucasan sa escuelahan ang mg̃a pamal, at mulng sinimulan co ang aking catampalasanang gaw. Nawal ang catiwasayan, at mulng naghar na naman ang capanglawan sa mg̃a mukh ng̃ mg̃a batang nagpapasimul na ng̃ pagguliw sa akin: sila ang tang̃ing mg̃a carayam co, ang tang̃i cong mg̃a caibigan. Baga man pinagsisicapan cong magdamt ng̃ pamamal, at cung namamal man acoy pinaggaang co hanggang sa abot ng̃ caya; gayn may dinaramdam nila ng̃ malabis ang canilang pagcaams, ang canilang pagcaimb at nang̃agsisitang̃is ng̃ d ugaling saclap. Dumarating sa aking ps ang bagay na iyn, at cahit nagng̃itng̃itng̃it ac sa sariling calooban ng̃ laban sa canilang halng na maggulang, gayn may hind ac macapanghiganti sa mg̃a walang malay-salang tinatampalasan ng̃ maling mg̃a caisipan ng̃ canilang mg̃a ama. Nacapapas sa akin ang canilang mg̃a lh: hind magcasiya sa loob ng̃ aking dibdb ang aking ps, at ng̃ araw na iyoy iniwan co ang pagtutur, baga man d pa sumasapit ang horas, at omow ac sa aking bahay upang tumang̃is na nagisa.... Phin 151Marahil mamangh p cay sa aking pagcamaramdamin, ng̃unit cung cayy malagay sa aking catayuay inyng mapagcucr. Sinasabi sa akin ng̃ matandang Don Anastasio:"Humhing̃ ng̃ pal ang mg̃a ama? Bakit hind niny sila ang pinal?" Dahil ditoy nagsasakit ac. Nakkinig si Ibarrang nag-iisp sip. Bahagy pa lamang acng gumgaling sa sakt ay nagbalc ac sa esculahan at nasumpung̃an cong icalimang bahagui na lamang ang natitira sa canila. Nang̃agsitacas ang mg̃a pinacamagaling, dahil sa panunumbalic ng̃ dating palacad, at sa mg̃a natitira, sa ilang batang cay pumapasoc sa esculahay ng̃ hind macagaw sa canilang bahay, sno may walang bumat sa akin sa aking paggalng: sa ganang canilay walang malasakit ang gumalng ac hind; marahil lalong
- 110 -
inibiig sana nila ang acy manatili sa pagcacasakt, sa pagcat tunay ng̃at lalong mainam mamal ang maestrong panghalli sa akin, ng̃unit ang capalt naman nitoy bihirang pumaroon sa pagtutr sa esculahan. Ang mg̃a ibang tinuturuan co, yang mg̃a batang napipilit ng̃ canilang mg̃a magulang na pumasoc sa escuelahan, ang guinagaway nang̃aglalagalag sa ibang daco. Binibigyang casalanan nila ac, na silay aking pinagpakitaan ng̃ mairugung loob at sinisisi nila ac ng̃ manam. Gayn man, ang isang anac ng̃ tagabkid, na dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasakt, cay hind na pumapasoc ay dahil sa siyay nagsacristan: sinasabi ng̃ sacristan mayor na hind raw marapat na magmaran sa esculahan ang mg̃a sacristan, sa pagcat babab ang canilang ur. At nagcsiya na p b cay sa inyng mg̃a bagong tinuturuan? May magagaw pa p ba acng ibang bagay?ang isinagt.Gayn man sa pagcat maraming nangyaring mg̃a bagay-bagay, samantalang may sakt acy nahalinhan cam ng̃ cura. Sumibol sa akin ang isang bagong pag-asa, at guinaw co na naman ang isang pamulng pagtikm, at ng̃ huwag malubos na toto ang pagcasayang ng̃ panahn ng̃ mg̃a bat at pakinabang̃an hanggang sa abt ng̃ caya ang mg̃a pal; na ang mg̃a pagcahiyang iyy mapag-anihan man lamang nil ng̃ cahit cacaunting bng̃a, ang siya cong insip. Yamang hind nila ac mangyaring caguiliwan ng̃ayn, ninais cong may maalaala sila sa aking hind napacasaclp cung may maisimpan silang an mang bagay na pakikinabang̃ang ac ang may tr. Talastas na po ninyng na sa wcang castl ang mg̃a libro sa caramihan ng̃ mg̃a escuelahan, lban na lamang sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan ng̃ mg̃a fraileng kinapapanigan ng̃ cura. Ang caraniwan ng̃ mg̃a librong ity mg̃a "novena" mg̃a, trisagio, ang catecismo ni Phin 152pari Astete, na ang nacucuba nilang cabanalan dooy cawang̃is din cung naguing sa mg̃a hereje ang mg̃a librong iyn. Sa pagcat hind manyaring silay aking maturuan ng̃ wicang castla, at hind co rin naman maisatagalog ang gayng caraming mg̃a libro, pinapilitan cong halinhang unt-unt ng̃ maiiclng bahaguing sipi sa mg̃a napapakinabang̃ang mg̃a librong tagalog, gaya baga ng̃ maliit na casaysayan ng̃ pakikipagcapuw tao ni Hortensio at ni Feliza[253], ilang mg̃a maliliit na librong patnugot sa pagsasaca, at iba pa. Manacanacang isinasatagalog co ang malilit na libro, gaya ng̃ Historia ng̃ Filipinas ni par Barranera, at pagcatapos ay aking idindicta, upang canilang tipuning na sa mg̃a cuaderno, at cung minsay aking dinaragdagan ng̃ sarling mg̃a pagpapahiwatig. Sa pagcat wal acong mg̃a "mapa" upang sa canilay macapagtr ac ng̃ Geografa, sinalin co ang isang mapang nakita co sa "cabecera" (pang̃long bayan ng̃ lalawigan), at sa pamamag-itan ng̃ sinalin cong it, at ng̃ mg̃a baldosa ng̃ yapacan, na iulat co sa canila ng̃ caunt ang any nitng ating lupan. Ng̃ayy ang mg̃a babae naman ang nang̃agcagul; nang̃agcasiya ang mg̃a lalaki sa pag-ng̃it, dahil sa gayng gaw coy canilang namamasdan daw ang isa sa aking mg̃a caululan. Ipinatawag ac ng̃ bagong cura, at cahit hind ac pinag-wican, gayn may sinabi sa aking ang religin daw ang dapat cong pagsicapan, at bago co itur ang mg̃a bagay na ity dapat na ipakilala ng̃ mg̃a bat, sa pamamamag-itan ng̃ isang pagsusulit, na totoong nasasaulo na nila ang mg̃a Misterio, ang Trisagio at ang Catolicismo ng̃ Doctrina Cristiana. Samantalay nagpapagal ng̃a ac at ng̃ magung "papagayo"[254] ang mg̃a bat, at canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hind napagtatals isa man lamang salit[255]. Marami sa canila ang nacasasaulo ng̃ mg̃a Phin 153"Misterio" at "Trisagio", datapuwat nang̃ang̃anib acng masyang ang king mg̃a pagpupumilit tungcl sa cay pr
- 111 -
Astete, sa pagcat hind pa totoong napag-wawar ng̃ marmi sa king mg̃a tinuturan ang pagcacaibat ib ng̃ mg̃a tanng at ng̃ mg̃a sagt, at ang dapat na magung cahulugn ng̃ dalawng it. At sa ganitng calagayay mammatay tyo, at ganyn din ang ggawin ng̃ mg̃a ipang̃ng̃anac, samantalang sa Europay pinag-uusapan ang nauucol sa pagslong. Howg bag namn tyong napacamahiligun sa pag-sang dito sa tin ay wal ng̃ cagaling̃ang mangyayri!ang itintol ni Ibarra, at sac nagtindg. Pinahatdn ac ng̃ isng anyya ng̃ teniente mayor upang acy dumal sa isng plong sa tribunal ... Sno ang nacaaalam cung dooy magcacaroon p cay ng̃ sagt sa inyng mg̃a tanng? Nagtindig din ang maestro sa escuela, ng̃unit umiling, tand ng̃ pagcuculang tiwla, at sumagt: Makikita ninyot matutulad sa aking mg̃a binlac ang lyong canilng sinbi sa akin, at cung hind, tingnan natin!
Phin 154
XX.
ANG PULONG SA TRIBUNAL
Yay isang salas na may labngdalaw labng-limng metro ang hb may wal sampng metro ang lang. Ang mg̃a pader ng̃ salas na iyy pinaput ng̃ pintng pog at punng-pun ng̃ mg̃a dibujong ling ang iguinhit na humigut cumlang ang capang̃itan, humigut cumlang ang casalaulan, na may mg̃a cahalong paunawang slat upang mapag-unwang magalng ang mg̃a cahulugn non. Namamasdan sa isng suloc na nacasandl ng̃ mahsay na pagcacahanay ang may sampng mg̃a lmang fusil na batng pingkian ang pangpaputc na cahl ng̃ sableng clawang̃in, mg̃a espadin at mg̃a talibng: yan ang mg̃a sandata ng̃ mg̃a "cuadrillero." Sa isng dlo ng̃ salas na napapapamutihan ng̃ maruruming mg̃a "cortinang" pul, natatag ang larawan ng̃ hri, na nacasbit sa pader, nacapatong sa isng tarmang choy ang isng lmang sillng nacabuc ang canyng wasc na mg̃a brazo; sa harapay may isng malakng mesang choy na narurung̃isan ng̃ tinta na may mg̃a kit na mg̃a salit at mg̃a nang letra ng̃ pang̃alan cawang̃is ng̃ marami sa mg̃a mesa sa mg̃a tindahan ng̃ lac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan ng̃ mg̃a estudiante. Mang̃a sirng bancc at silla ang siyng nacahhusto ng̃ mg̃a casangcapan.
- 112 -
It ang salas na pinagpupulung̃an ng̃ tribunal, ng̃ mg̃a pagpapahirap at ib pa. Dito nagsasalitaan ng̃ayn ang mg̃a pno ng̃ byan at ng̃ mg̃a nayon: hind nakikihl ang pangct ng̃ mg̃a matatanda sa pangct ng̃ mg̃a bta, at hind nang̃agcacasund ang ist is; sil ang mg̃a kincatawan ng̃ partido conservador at ng̃ partido liberal, ang naguiguing catangay totoong napapacalabis sa mg̃a bayan ang canilng mg̃a pagtatalotalo. Nacacapagclang-tiwl sa kin ang asal ng̃ gobernadorcillo!ani Don FiPhin 155lipong pno ng̃ partido liberal sa canyng mg̃a catoto; may dti siyng talagang pacay siya totoong ipinagpahuli niya ang pagtutuos ng̃ blac na ggugulin. Unawin ninyng labing-isng araw na lamang ang sa tiy ntitira. At ntira siya sa convento upang makipagsalitaan sa curang may sakit!ipinaalaala ng̃ sa sa mg̃a bat. Hind cailang̃an!ang sinbi namn ng̃ is;ang laht, ay naihand na natin. Huwg b lamang magcaroon ng̃ llong marming "voto" ang blac ng̃ mg̃a matatand.... Hind co inaacalang magcaroon!ani Don Filipo;ac ang maghharap ng̃ blac ng̃ mg̃a matatand.... Bakit? an ang sbi p niny?ang sa canyy mg̃a tanng ng̃ mg̃a nakikinig sa canyng pwang nang̃agttaca. Ang sinasabi coy cung ac ang nang magsasalitay king ihharap ang blac ng̃ ating mg̃a caway. At ang blac natin? Cay p namn ang maghharap ng̃ blac natinang sagt ng̃ tenienteng ng̃uming̃iti, na ang pinagsasabihay isng btang cabeza de barangay;magsasalit p cay, pagc acoy natlo na. Hind p namin mawatasan ang inyng caisipn!ang sbi sa cany ng̃ mg̃a causap, na minmasdan siyng puspos ng̃ pag-aalinlng̃an. Pakinggan niny!ang marahang sinabi ni Don Filipo sa dalaw sa tatlng nakikinig sa canyNacausap co cannang maga si matandng Tasio. At an? Sinabi sa akin ng̃ matand: "Kinapopootan p cay ng̃ inyng mg̃a caaway ng̃ higuit sa pagcapot sa inyng mg̃a caisipn. Ibig bag ninyng howag mangyri ang isng bgay? Cung gayy cay ang humicayat na gawn ang bgay na iyn, at chit ang bgay na iyy pakikinabang̃ang higut cay sa isng "mitra" ay ipagtatacwilan. Cung cayy matlo na, inyng ipasbi ang inyng linalayon sa lalong cababababaan sa laht ninyng mg̃a casamahn, at sasang-ayunan ang inyng lyong iyn ng̃ inyng mg̃a caaway, sa hang̃d nilng cayy hiyin." Datapuwat iny snang ing̃tan ang lhim cong it.
- 113 -
Ng̃unit.... Cay ng̃a ac ang siyng magsasalit upang gawn ang panucl ng̃ ating mg̃a caway, na an pat pacalalabisin co ang pang̃ang̃atuwran hanggang sa cataw-taw. Howg cayng maing̃ay! Narito na si Guinoong Ibarra at ang maestro sa escuela. Phin 156Bumti ang dalawng bint sa ist isng pulutng; ng̃unit hind nakialm sa mg̃a salitan. Hind nalot pumsoc ang gobernadorcillong malungct ang pagmumukh: siy rin ang nakita ntin cahapong may dalng isng arrobang candil. Humint ang mg̃a aling̃awng̃w pagpsoc niy; bawt isay naup at untiunting naghr ang catahimcan. Naup ang gobernadorcillo sa sillng nacalagy sa ibab ng̃ larawan ng̃ har, macaapat maclimang umub, hinapls ang lo at ang mukh, inilagy ang sco sa ibabaw ng̃ mesa, inals, mulng umub at gayn ang palit-ulit na guinaw. Mg̃a guino!ang sinbi sa cawacasang nanglulupaypay ang voces:nang̃ahs acng anyayhan co cayong laht sa pagpupulong na it ... ejem!... ejem!... ggawin natin ang fiesta ng̃ ating pintacasing si San Diego sa ica 12 nitong buwn.... ejem!... ejem!... ng̃ayoy ica 2 tayo ejem!... ejem!... At ditoy inub siy ng̃ mahab at tuy na siyang pumguil ng̃ canyng pagsasalit. Nang magcagayoy tumindg sa bangc ng̃ mg̃a matatand ang isng tong may anyong maksig, na may mg̃a apat na pong tan ang glang. Siya ang mayamang si capitang Basilio, caaway ng̃ nasrang si Don Rafael, isng taong nagsasabing umany mul ng̃ mamatay si Santo Toms de Aquino, ang mundoy hind sumusulong ng̃ cahit iisang hacbang, at mul ng̃ canyng wan ang San Juan de Letrn, nagpasimul ang Sangcatahan ng̃ pag-udlt. Itlot p ng̃ mg̃a camahalan ninyng magsaysay ac tungcl sa isng bgay na totoong mahalagany. Ac ang nunang nagsalit, bag man llong may carapatng mang̃una sa kin ang mg̃a caumpc dito, ng̃unit ac ang nang nagsalit, sa pagcat sa acal coy sa mg̃a ganitng bgay, ang magpasimul ng̃ pananalitay hind ang cahulugay siyng nang̃ung̃una, at gayn ding hind ang cbuntutan ang cahulugn ng̃ cahulihulihang magsaysy. Bucd sa ritoy ang mg̃a bgay na sasabihin coy lubhng napacamahalag upang maipagpauby sabihin cay sa cahulihulihan; it ang dhil at big co snang magpuna ng̃ pananalit, at ng̃ mibigay ang dpat na cauculn. Itulot ng̃ ninyng ac ang munang magsalit sa plong na itng kinakikitaan co ng̃ mg̃a nallimping totong mg̃a litw na mg̃a to, gya na ng̃a ng̃ guinoong casalucuyang capitan, ng̃ capitan pasado, ng̃ caibigan cong tng̃ing si Don Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa camusmusng si Don Julio, ang ating bantg na capitan ng̃ mg̃a cuadrillerong si Don Melchor, at marami pang mg̃a caguinoohang d co na sasabihit ng̃ huwg acng humb, na nakikita ng̃ inyng mg̃a camahalang Phin 157pawang caharap natin ng̃ayn pinamanhic co p sa inyng mg̃a camahalan ipahintulot na acy macapagsalit bago magsalit ang ibng sno man Magttamo cay ac ng̃ capalarang pahinuhod ang capulung̃an sa king mapacumbabang capamanhican?
- 114 -
At sac yumucod ang mananalumpt ng̃ bong pagglang at ga ng̃uming̃it na. Macapagsasalit na cay, sa pagct cayy pinakkinggan nmn ng̃ boong pagmimith!ang sinbi ng̃ mg̃a binang̃ut na mg̃a caibigan, at iba pang mg̃a tong nang̃agppalagay na siyay daklang mananalumpat: nang̃ag-ubo ng̃ bong ligaya ang mg̃a matatand at canilng pinagppisil ang dalawng camy. Pagcatpos na macapagphid ng̃ pwis si capitn Basilio ng̃ canyng panyng sutl, ay nagpatloy ng̃ pananalit: Yamang lubhng npacaganda ang inyong calooban at mapagbigay lugod sa ating abng cataohan, sa pagcacaloob sa aking ac ang macapagsalitng muna sa sino mang nririto, sasamantalahin co ang capahintulutang itng sa akiy ipinagcaloob ng̃ bong cagandhan ng̃ pus at acoy magsasalit. Iniisip ng̃ aking isip na acoy sumasaguitn ng̃ cagalanggalang na Senado romano, "senatus populusque romanus", na sinasabi ntin niyng mg̃a caayaayang panahng sa caculang̃ang plad ng̃ Sangcatahay hind na magbbalic, at aking hhing̃in sa Phin 158"Patres Conscripti", ang sasabihin marahil ng̃ pants na si Ciceron, cung siy ang mlagay sa catayuan co ng̃ayn; hihng̃in co, sapagcat caps tyo sa panahn, at ang panahoy guint, yon sa sbi ni Salomn na sa mahalagang pinag uusapan ng̃ayoy sabhing maliwanag, maicl at walang ligy-lgoy ng̃ bwat is ang canyang panucal. Sinabi co na. At tagly ang bong pagcalugd sa canyng sariling catahan at sa magaling na pakikinig sa cany ng̃ nang̃aroroon, naup ang mananalumpat, datapuwat canyng tiningnn mna si Ibarra at anyng nagpapakilala siya ng̃ canyng catasan, at canyng tiningnn din namn ang canyng mg̃a caibigan, na pra mandng sa canily canyng sinasabi: H! Mabuti ba ang king pagcacsalit? h! Inilarawan namn ng̃ canyng mg̃a caibigan sa canilng mg̃a mat ang dalawng pagting̃ng iyn, sa canilng pagsulyp sa mg̃a btang guino, na ibig nilng patayn sa caingguitn. Ng̃ayy macapagsasalit na ang bawat may ibig, na ... ejem!ang sinabi ng̃ gobernadorcillo, na hind natpos ang sinsalit, mulng siyy iniht ng̃ ub at ng̃ mg̃a pagbubuntng hining̃. Ayon sa hind pag-imc na nmamasid, sino may yaw na siyy tawagguin "patres conscripti", sno may walng tumtindg: ng̃ magcagayy sinamantala ni Don Filipo ang nangyayari at huming̃ng pahintlot na macapagsalit. Nang̃agkindtan at nang̃aghudytan ng̃ macahulugn ang mg̃a conservador. Ihharap co, mg̃a guino, ang king panucalang gugugulin sa fiesta! ani don Filipo. Hind nmin masasang-ayunan!ang sagt ng̃ isng natutuyong matandng conservador na hind mapaclihn ng̃ an man. Lban sa panucalang iyn ang ming voto!ang sbihan ng̃ ibng mg̃a caaway. Mg̃a guinoo!ani Don Filipong pinipiguil ang pagtwa;hind co pa sinasabi ang panucalang dal rito naming mg̃a "bt". "Lubs" ang aming pagsa na siyng mamagaling̃n ng̃ "lahat" cay sa pinapanucl mapapanucl ng̃ ming mg̃a catlo.
- 115 -
Ang pallong pasimulng it ang siyng nacapusps ng̃ glit sa caloban ng̃ mg̃a conservador, na nagsisipanump sa canilng sariling canilng gagawn ang catacottacot na pagsalangsng. Nagpatuloy ng̃ pananalit si Don Filipo: Tatlong libot limandang piso ang inaacl nting guglin. Mangyayarng macagaw ng̃a tyo, sa pamamag-itan ng̃ salapng ito ng̃ isang fiestang macahihiguit ng̃ di an lamang sa caningning̃an sa laht ng̃ hangg ng̃ayy napanood dito sa ating lalawigan at sa mg̃a lalawigang cartig man. Hmjn!ang pinagsabihan ng̃ mg̃a hind naniniwl; gumugugol ang bayang A. ng̃ limng libo, ang bayang B. namay pat na liboHmjn! cahambugn! Pakinggn niny ac, mg̃a guinoo, at cayy maniniwl. Aking iniaakit sa inyng tayoy magtay ng̃ isng malakng teatro sa guitn ng̃ plaza, na maghalagng isng dat limampng pso! Hind csiya ang isng dat limamp, kinacailang̃ang gumugol ng̃ isng dat anim na p!ang itinutol ng̃ isng matigs ang long conservador. Ittic p niny, guinoong director, ang dalawang daang pisong iniuucol sa teatro!ani Don Filipo.Iniaanyaya cong makipagcayr sa comedia sa Tund upang magpalabs sa pitng gabng sunod sunod. Pitng palabs na tigdadalawang daang pso bawat gab, ang cabooay isng libo at pat na rang pso: isulat p niny, guinoong director, isng libot pat na raang pso! Nang̃agting̃inan ang matatandt ang mg̃a bt sa pangguiguilals; ang mg̃a nacatatalos lamang ng̃ lhim ang hind nang̃agsiklos. Iniaanyaya co rin namng magcaroon tayo ng̃ maraming totoong mg̃a paputc; huwg ng̃a tyong gumamit ng̃ malilit na "luces" at ng̃ mg̃a malilit na "ruePhin 159dang" kinallugdan lamang ng̃ mg̃a musms at ng̃ mg̃a dalga, huwag tyong gumamit ng̃ lahat ng̃ it. Malalakng mg̃a bomba at sadyng malalakng mg̃a cohatn ang ibig natin. Iniaanyaya co ng̃a sa iny ang pagcacagugol sa dalawang daang malalakng bomba na tigalawang pso bwat is at dalawang daang cohatong gayn din ang halag. Ipagaw natin sa mg̃a castillero sa Malabn. Hmjn!ang isinalbat ng̃ isng matand:hind nacacagulat sa kin at hind rin nacabibing̃i ang isng bombang tigalawang piso; kinacailang̃ang magung tigatlng piso. Isulat p niny ang isng libong pisong gugugulin sa dalawang daang bomba at dalawng daang coletn! Hind na nacatis ang mg̃a conservador; nang̃agtindigan ang ilan at nang̃agsalitaan ng̃ bucd. Bucd pa sa roon, upang makita ng̃ ating mg̃a capit-bayang tayoy mg̃a taong walang hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang salapang ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang voces at matling sinulyap ang pulutng ng̃ mg̃a matatand,aking iniaanyaya: una, apat na "hermano mayor" sa dalawng raw na fiesta, at icalawa, ang itpon sa dagatan sa arw raw ang dalawng dang inahng manc na pinirito, isang daang capng "rellenado" at limampng lechn, gya ng̃ guinagaw ni Sila, sa panahn ni Ciestn, na bgong casasabi pa lmang ni capitang Basilo.
- 116 -
Siya ng̃, gya ni Sila!ang iculit ni capitang Basilio, na na totow ng̃ pagcbangguit sa cany. Lumlaki ng̃ lumlaki ang pagtatac. Sa pagcat marmi ang ddalong mayayaman at bawat isay may dalng libolbong piso, at sac ang canilng lalong magalng na sagabung̃in, at ang "liamp" at mg̃a baraja, ini anyaya co sa iy na tayoy magpasabong ng̃ labnglimng raw, at magbigay calayaang mabucsan ang laht ng̃ mg̃a bahay ng̃ sugalan.... Ng̃unit nang̃agtindg ang mg̃a cabatan at siyay sinalabt: ang bong acl nily nasir ang sip ng̃ teniente mayor. Nang̃agtatalotalo ng̃ mainam ang mg̃a matatand. At sa cawacasan, ng̃ huwg mapabayaan ang mg̃a caligayahan ng̃ clolowa.... Natacpng lubos ang canyng voces ng̃ mg̃a bulongbulung̃an at ng̃ mg̃a sigawang sumibl sa lahat ng̃ sloc ng̃ slas: yaoy naguing isng caguluhan na lmang. Hind!ang isingaw ng̃ isang matlic na conservador;ayaw cong maiPhin 160pang̃alaratac niyang siya ang nacagawa ng̃ fiesta, ayaw. Pabayaan, pabayaan ninyong acoy macapagsalit. Diny tyo ni Don Filipo!ang sinsalit naman ng̃ mg̃a liberal. Bovoto cami ng̃ laban sa canya! Cumamp siya sa matatand! Bomoto tayo ng̃ laban sa canya! Ang gobernadorcillo, na higut ang panglulupaypay sa cailan man; walang guinawa cahit an upang manag li ang catiwasayan: naghhintay na sila ang cusang tumiwasay. Huming̃ng pahintulot ang capitan ng̃ mg̃a cuadrillero upang magsalta; pinagcalooban siya, datapuwat hind binucsan ang bibig, at mulng naupng nakikim at pusps cahihiyan. Ang cabutihay nagtindg si capitang Valenting siyang pinacamalamg ang loob sa lahat ng̃ mg̃a conservador, at nagsalit. Hindi cam macasang-ayon sa palagy na munacal ng̃ teniente mayor, sa pagcat sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayng mapacaraming mg̃a bomba at ang gayong napaca raming gabi ng̃ pagpapalabas ng̃ comediay ang macacaibig lamang ay ang isang batang gaya ng̃ teniente mayor, na macapagppuyat ng̃ maraming gab at macapakkinig ng̃ maraming putc na d mabbing̃i. Itinanng co ang pasiya ng̃ mg̃a taong matalino at nagcacaisa ang lahat sa hind pagsan-ayon sa panucal ni Don Felipo. Hind b ganito, mg̃a guino? Tunay ng̃a! tunay ng̃a! ang sabay sabay na pinagcaisahang sagt ng̃ mg̃a batat matand. Nang̃alulugod ang mg̃a bata sa pakiking sa gayng pananalit ng̃ isang matand.
- 117 -
An ang ating gagawn sa apat na mg̃a hermano mayor!ang ipinatloy ng̃ matand.An ang cahulugan niyng mg̃a inahng manc, mg̃a capn at mg̃a lechng itatapon sa dagatan? Cahambugan! ang sasabihin ng̃ mg̃a calapit-bayan natin, at pagcatapos ay magssalat tayo sa pagcain sa loob ng̃ calahating tan. Ant makikiwang̃is tyo cay Sila sa mg̃a romano man? Tayo bay inanyayahan minsan man lmang sa canilang mg̃a fiesta? Ac sa gannang akin, lamang, calan may hind pa ac nacatatanggap ng̃ an mang canlang lham na pang-anyaya, gayng acoy matanda na! Ang mg̃a romanoy tumahan sa Roma. Kinalalagyan ng̃ papa!ang marahang sa canyay ibinulng ni capitng Basilio. Ng̃ayon co napagkilala!ang sinabi ng̃ matandang hind nagulomihanan. Marahil guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at ipinatatapon ng̃ papa Phin 161ang pagcain at ng̃ howag magcasala. Ng̃unit sa paano mang bgay, hind mangyayaring masang-ayunan ang inyong panucalang fiesta, sa pagcat isng caullan! Napilitan si Don Filipong iurong ang canyng panucl; dahil sa totoong sinsalansang. Ang mg̃a lalong matatalic na mg̃a conservador sa canilng caaway, hind nang̃agdamdam ng̃ an mang pag-aalap-ap ng̃ makita nilng tumindig ang isng btang cabeza de barangay at huming̃ng pahintlot na macapagsalit. Ipinammanhic co sa inyng mg̃a camahalang ipagpaumanhng bag mat bt acy mang̃ahs magsalit sa harp ng̃ lubhng marming tong totong cagalanggalang dhil sa canilang glang at dhil namn sa catalinuhan at carunng̃ang magpasiy ng̃ tapt sa laht ng̃ bagay, ng̃unit sa pagcat ang caayaayang mananalumpatng si capitang Basilioy nag-aanyayang saysayin dito ng̃ laht ang canicanilang mg̃a panucl, magung pinacacalsag ng̃ aking cauntan ang canyng mahalagang pananalit. Tumtang̃, sa pagcalugod, ang mg̃a conservador. Magalng magsalit ang btang it!Siyay mpagpacumbab!Caguilguilals cung mang̃atuwran!ang sabihan ng̃ isat is. Sayang at hind marunong cumyang magalng!ang pasiy ni capitan Basilio.Ng̃unit nangyayari it dahil sa hind siya nag-aral cay Cicern, at sac totoong bt pa. Hind cay isinsaysay co sa iny ang isng palatuntunan panucl,ang ipinatuloy na salit ng̃ btang cabeza,ay hind dahil sa ang isip coy inyng mmagaling̃in iny cayng sasang-ayunan: ang aking hang̃ad, casaby ng̃ aking mul pang pang̃ang̃ayupp sa calooban ng̃ laht, ay patotohanan sa mg̃a matatandang sa tuw nay sang-ayon ang aming ispan sa canilng sip, sa pagct ming inangkin ang laht ng̃ mg̃a adhicng isinaysay ng̃ boong caningning̃n ni capitang Basilio. Mabuting pananalit! mabuting pananalit!ang sabihanan ng̃ mg̃a pinauunlacng mg̃a conservador. Hinuhudyatn ni capitang Basilio ang bt upng sa canyy sabihin cung paano ang marapat na paggalw ng̃ bsig at cung paano ang acm ng̃ pa. Ang gobernadorcillo ang tang̃ing nananatili sa hind pagpansn, nallibang may ibng iniisip: nahihiwatigan ang dalawang bagay na it sa cany. Nagpatuloy ang bt ng̃ pagsasaysay, na nalalaoy lalong sumsaya ang
- 118 -
pananalit: Noow, mg̃a guino, ang aking panucla sa sumusunod: mag-sip ng̃ mg̃a bagong pnooring hind caraniwan at laguing nakikita natin sa arw-raw, Phin 162at pagsicpang huwg umals dto sa byan ang salapng nalicom, at huwg guglin sa walng cabuluhng mg̃a plvora, cung hind gamtin sa ano mang bagay na pakinabang̃an ng̃ lahat. Iyn ng̃! iyn ng̃!ang isinng-yong salit ng̃ mg̃a bt; iyng ang ibig ng̃a namintotoong magalngang idinugtng ng̃ mg̃a matatand. An ang mhihit ntn sa isng linggng comediang hinhing̃ ng̃ teniente mayor? An ang matututuhan natin sa mg̃a hr sa Bohemia at Granada, na nang̃ag-uutos na putln ang lo ng̃ canilang mg̃a anc na babae, cung dl cayay ikinacarga sa isng can ang mg̃a anc na babaeng iyn at bgo naguiguing trono ang can? Tayoy hind mg̃a hr, hind tayo mg̃a tampalasang tong-prang, wal namn tyong mg̃a can, at cung silay ating parhan ay bibitayin tyo sa Bgongbayan. An bag ang princesang iyng nakikihaloblo sa mg̃a paghahmoc, namamahagui ng̃ tag at ls, nakikipag-away sa mg̃a principe at naglilibot na nang̃ag-isa sa mg̃a bundc at parang, na cawang̃is ng̃ nang̃atitigbalang? Kinalulugdan natin, ayon sa ating caugalian, ang catamisan at ang pagcamasintahin ng̃ babae, at mang̃ang̃anib tayong tumng̃an sa mg̃a camy ng̃ isng binbining narurung̃isan ng̃ dug, cahit na ang dugong itoy sa isng moro gigante; bag man ang dugng ity sa pinawawal-an nating halag, palibhasay ipinallagay nting imb ang lalaking nagbubuhat ng̃ camy sa isng babae, cahit siyay prncipe, alfrez, tagabkid na walng pinag-aralan. Hind cay libolibong magalng na ang palabasin natin ay ang larwan ng̃ ating sariling mg̃a caugalan, upang mabgo ntin ang ating masasamang mg̃a pinagcaratihan at mg̃a lihs na hlig at purihin ang magagandang gaw at caugalian? Iyan ng̃! iyan ng̃!ang inlit ng̃ canyng mg̃a cacamp. Sumasacatuwran!ang ibinulng na nang̃agdidilidili ang ilng matatand. Hind co naisip cailn man ang bgay na iyn!ang ibinulng ni capitang Basilio. Datapuwat paano ang paggaw niny niyn?ang itinutol sa cany ng̃ isng mahirap sumang-ayon. Magaang na magaang!ang sagt ng̃ bt. Dal co rito ang dalawang comedia, na marahil pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa ng̃ mg̃a cagalanggalang na matatandang ditoy nalilimp, palibhasay lubs ang pagcatals nil sa bawat magand at kilal namn ng̃ laht ang canilng catalinuhan. Ang pagmagt ng̃ isy Ang pag-hahalal ng̃ Gobernadorcillo, itoy isng comediang patupatuloy ang pananalit, nababahagui sa limang pangcat, cath ng̃ is sa mg̃a nriritong caharp. At ang isay may siyam na bahagui, col sa dPhin 163lawng gabi, isang talinghagang "drama" na ang pamimints ang tucoy, sinulat ng̃ is sa lalong magalng na poeta dito sa lalawigan at Mariang Makiling ang pamagt. Nang ming mmasdang naluluatan ang pagpupulong ng̃ nauucol sa paghahand ng̃ fiesta, at sa pang̃ang̃anib naming bac culang̃in ng̃ panahn, lhim na humnap cam ng̃ aming mg̃a "actor" at pinapag-aral namin sil ng̃ canicanilang "papel". Inaasahan naming sucat na ang isng linggng pagsasnay upang sily macaganp
- 119 -
ng̃ magalng sa canicanilang illabas. It, mg̃a guinoo, bucd sa bgo, pakikinabang̃an at sang-ayon sa mahsay na caisipn at may malakng cagaling̃ang hind malak ang magugugol: hind natin cailang̃an ang pananamit: magagamit natin ang ating suot na caraniwan sa pamumuhay. Ac ang gugugol sa teatro!ang isigaw na malaking tawa ni capitang Basilio. Sacalit may lumalbas na mg̃a cuadrillero, akng ipahihiram ang aking mg̃a nassacopang sabi namn ng̃ capitn ng̃ mg̃a cuadrillero. At ac ... at ac ... cung nagcacailang̃an ng̃ isng matand ... ang sinabing hind magcatut ng̃ is, at naghuhumiyd ng̃ pagmamakisg. Sang-yon cam! sang-yon cami!ang sigawan ng̃ marami. Nammutl ang teniente mayor: napun ng̃ mg̃a lh ang canyng mg̃a mat. Siyy tumatang̃is sa pagng̃ingitng̃it!ang insip ng̃ mahigpt na conservador, at sumigaw: Sang-yon cam, sang-yon cam, at hind cailang̃ang pagmatuwiranan pa! At sa canyng galc sa canyng pagcapanghigant at sa lubs na pagcatlo ng̃ canyng caway, pinasimuln ng̃ lalkng iyn ang pagpapaunlc sa panucl ng̃ bt. Nagpatuloy it ng̃ pananalit: Magagamit ang ikalimng bahagui ng̃ salapng nalilicom sa pamamahagui ng̃ ilng gantng pl, sa halimbw, sa lalong mabuting batang nag-aral sa escuela, sa llong mabting pastl, magsasac, mng̃ing̃isd, at ib pa. Macapagtatatag tayo ng̃ isng unahn ng̃ patacbuhan ng̃ mg̃a bangc sa log at sa dagatan, patacbuhan ng̃ mg̃a cabayo; magtay ng̃ mg̃a "palosebo" at mag-any ng̃ mg̃a larng mangyayaring maksama ang tagabukid natin. Sumasang-yon na ac, lang-lang sa totong pinagcaugalian na, ang tayoy magcaroon ng̃ mg̃a paputc: marikit at catuw-tuwang panoorn ang mg̃a "rueda" at mg̃a "castillo", ng̃unit inaacal cung hind natin cailang̃an ang mg̃a bombang panucal ng̃ teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa fiesta, ang dalawng bandang msica, at sa ganyay maiilagan natin iyang mg̃a pag-aaway at pagcacagalt, na ang kinahihinatnay ang mg̃a caawa-awang msicong napariritot ng̃ bigyang galc ang ating mg̃a pagpifiesta, sa pamamag-itan ng̃ canilang pagpapagal, naguiguing tunay na Phin 164mg̃a sasabung̃ing manc, na nang̃agsisiow, pacatapos, na masam, ang sa canilay pagcacabayad, masam ang pagcacapacain, bugbg ang catawn at sugatn pa cung macabihir. Mapasisimulan ang pagpapagaw ng̃ isang maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-itan ng̃ lalabis na salap, sa pagcat hind ng̃a natin hihintaying ang Dios ay manaog at siyang gumaw ng̃ escuelahang iyn: capanglaw-panglaw ng̃ang bagay, na samantalang tayoy may isng sabung̃ng pang̃ulo sa lak at gand, ang mg̃a bat natin ay nang̃ag-aral halos don sa alagaan ng̃ mg̃a cabayo ng̃ cura. Sa maiclng salitay narito ang panucal: ang pagpapainam nitoy siyng pagcacapaguran.
- 120 -
Maaliw na bulungbulung̃an ang siyng sumilang sa salas; halos ang laht ay sumasang-ayon sa bt: iilan lamang ang bumbulong: Mg̃a bgong bagay! mg̃a bgong bagay! Sa ating mg̃a kinabataay!... Ating sang-aynan na muna ng̃ayn iyn!ang sabihan ng̃ mg̃a ib;ting hiyin iyn. At canilng itinutr ang teniente mayor. Nang manumbalic ang catahimican, ang laht ay sumang-ayon na. Clang na lamang ang pasiya ng̃ gobernadorcillo. Itoy nagpapawis, hind mpacali, hinhaplos ang noo at sa cawacasay nasabi ng̃ pautal-utal, na nacatung̃: Ac may sang-ayon din!... ng̃unit ejem! Hind umimic ang boong tribunal ng̃ pakiking sa cany. Ng̃unit?ang tanng ni capitang Basilio. Totoong sang-ayon ac!ang inulit ng̃ gobernadorcillo;sa macatuwid bagay ... hind ac sang-ayon ... ang sinasabi coy sang-ayon ac; ng̃unit ... At kinuscos ang mg̃a mat ng̃ camaoo. Ng̃unit ang cura,ang ipinagpatuloy ng̃ clang pladibng bgay ang big ng̃ pr cura. Nagcacagugol b ang cura sa fiesta tayo ang nagcacagugol? Nagbigy b siy ng̃ isng cuarta man lamang?ang sigaw ng̃ isng voces na nanunuot sa taing̃a. Tuming̃n ang laht sa dacong pinanggagaling̃an ng̃ mg̃a tanng na iyn: si filsofo Tasio ang nroroon. Hind cumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa gobernadorcillo. At an ang big ng̃ cura?ang itinanong ni capitang Basilio. Ab! ang big ng̃ curay ... anim na procesin, tatlng sermn, tatlng malalaking misa ... at cung may lumabis na salap, comediang Tund at cant sa mg̃a Phin 165pag-itan. Ayaw namng cam ng̃ laht ng̃ iyn!ang sinbi ng̃ mg̃a bt at ng̃ ilng matand. Siyng ibig ng̃ pr cura!ang inulit ng̃ gobernadorcillo.Aking ipinang̃ac sa curang magaganap ang canyang calooban.
- 121 -
Cung gayy bakin inanyayahan pa ninyng cami magplong? Inanyayahan co cayt ... ng̃ sa inyoy king sabihin ang gayng bgay! At bkit hind niny sinbi sa pagsisimul pa ng̃ salitaan? Ibig co snang sabihin, mg̃a guino, ng̃unit nagsalita si capitng Basilioy hind na ac nagcapanahn ...! kinacailang̃ang sumund sa cur! Kinacailang̃ang sumund tay sa cany!ang inlit ng̃ ilng matatand. Kinacailang̃ang sumunod, sa pagcat cung hind, tayoy ibibilanggong laht ng̃ alcalde!ang idinugtng ng̃ bong capanglawan ng̃ ib, namng matatand. Cung gayoy sumund, cay at cay na lmang ang gumawa ng̃ fiesta!ang ipinagsigawan ng̃ mg̃a btainiuurong namin ang aming mg̃a ambg! Nasing̃l ng̃ lahat!ang sinabi ng̃ gobernadorcillo. Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito ng̃ bong capatan. Inihndog co sa pagcaams ang pag-ibig co sa aking saril upang magtagumpay lamang ang magandang caisipan; cay namy inihayin niny sa pagcaap ang inyng camahalan upng manlo ang masamng panucla, at inyng iniwasc ang laht. Samantalayisinasabi namn ni Ibarra sa maestro ng̃ escuela: May-ibig b cayng ipagbilin sa pang̃long byan ng̃ lalawigan? Paroroon ac ng̃ayn din. Mayroon p b cayng pakikialaman don? Mayroon p tyong pakikialaman don!ang talinghagang sagt ni Ibarra. Sa daay sinasabi ng̃ matandang filsofo cay Don Filipong sinusumpa ang sarilng plad. Tayo ang may casalanan! Hind cay tumutol ng̃ cayoy bigyn nila ng̃ aliping sa inyoy magpn, at aking nalimutan ang bagay na ito, sa aking cahaling̃an!
Phin 166
- 122 -
XXI.
CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA
Walng tinutung̃o sa canyang paglacad, walang linalayon sa linipadlipad, susumandali may di napapanatag. (Alaejos) Tumatcbo si Sisang patung̃ sa canyng bhay, tagly iyng caguluhan ng̃ bat na nangyayari sa ating cataohan, pagc sa guitn ng̃ isng casacunan ay wal sino mang nagmamalasakit sa atin at sa atiy tumatacas ang mg̃a pag-asa. Cung nagcacagayoy anakiy dumidilim na laht sa ating paliguid, at sacalit macakita tayo ng̃ isng mliit na ilaw sa maly, tintacbo natin ang ilaw na iyn, pinag-uusig natin, at hind natin alumana chit makitang sa calaguitnan ng̃ lands ay may isang malalim na bang̃n. Ibig ng̃ inng iligts ang canyng mg̃a anc, ng̃unit paano? Hind itintanong ng̃ mg̃a in ang ggawing mg̃a paraan, pagca nanucl sa canilang mg̃a anc. Tumtacbong nagssikip ang dib-dib, palibhasay pinag-uusig ng̃ mg̃a gunigunng calagumlaguim. Nrakip na cay ang anc niyang si Basilio? San tumcas ang canyng anc na si Crispin? Nang malpit na siy sa canyng bhay ay canyng natanawan ang mg̃a capacete ng̃ dalawng sundalong na sa ibbaw ng̃ bacuran ng̃ canyng halamanan. Hind mangyayaring maisaysay cung an ang dinamdm ng̃ canyng pus: nalimutan niy ang laht. Hind cail sa cany ang canpang̃ahasan ng̃ mg̃a tong iyng hind nang̃agpipitagan cahit sa llong mayayaman sa bayan, an cay ang mangyayari sa cany at sa canyng mg̃a anc na pinagbibintang̃an nang̃ancaw? Hind mg̃a to ang mg̃a guardia civil, silay mg̃a guardia civil lamang: hind nil dinring̃ig ang mg̃a panghihimanhic at silay bihasang macapanood ng̃ mg̃a lh. Phin 167Hind sinsadyay itinas ni Sisa ang canyng mg̃a mat sa lang̃it, at ang lang̃it ay ng̃umng̃it ng̃ caayaayang caliwanagan; lumalang̃oy ang ilang maliliit at mapuputing alapaap sa nang̃ang̃aninag na azl. Humint siy upang piguilin ang pang̃ang̃atal na lumalaganap sa canyng boong katawn. Iniiwan na ng̃ mg̃a sundalo ang canyng bhay at sily walng casama; wal silng hinuli cung d ang inahng manc na pinattab ni Sisa. Nacahing̃ siy at lumacs ang canyng lob. Pagcbabait nil at pagcgaganda ng̃ canilng mg̃a calooban!-ang ibinulng na hlos umiyac sa catowan. Cahit sunuguin ng̃ mg̃a sundalo ang canyng bhay, huwag lmang piitn nil ang canyng mg̃a anc, ay sily pacapupuspusin dn niy ng̃ pagpupuri. Muling tinitigan niy, sa pagpapasalamat, ang lang̃it na pinagdaraanan ng̃ isang cawan ng̃ mg̃a tagc, iyng matutling mg̃a alapaap ng̃ mg̃a lng̃it ng̃ Filipinas, at sa pagcat nanag-li sa canyng ps ang pananlig ay ipinagpatloy niy ang
- 123 -
paglcad. Nang malapit na si Sisa sa mg̃a catacot-tacot na mg̃a tong yaoy nagpaling̃apling̃ap sa magcabicabla at nagcconowng hind niy nakikita ang canyng inahing manc na pumpiyac at humihing̃ing sclolo. Bahagya pa lamang nang̃acacaraan sa canyng tab ay nag-acla siyang tumacb, ng̃unit piniguil ang tulin ng̃ canyng paglacad ng̃ pagiing̃at na bac siyy mino. Hind pa siy nacallay ng̃ malaki ng̃ mrinig niyng siyy canilng tinatawag ng̃ boong cabang̃isn. Hind kinukusay lumapit si Sisa, at nramdaman niyng hind niy maigalw ang canyng dil sa tcot at nattuy ang canyng lalamunan. Sabhin mo sa amin ang cattohanan cung hind itatli ca namin sa choy na iyon at papuputucn ca namin ng̃ dalawa!anang is sa canilng may pagbabl ang tung ng̃ voces. Tuming̃in ang babae sa dacong kinalalagyan ng̃ choy. Icaw b ang in ng̃ mg̃a magnanacaw, icw?ang tanng naman ng̃ is. In ng̃ mg̃a magnanacaw!ang di sinsadyay inlit ni Sisa. San nroon ang salapng iniuw sa iyo cagab ng̃ iyng mg̃a anc? Ah, ang salapi!... Howag mong itanggu ang salapng iyn, sa pagcat llong mpapasam icaw!ang idinugtng ng̃ is. Naparto camit ng̃ dacpn ang iyng mg̃ anc; ang pinacamatanday nacatanan sa amin, saan mo iting ang buns? Huming̃ si Sisa ng̃ mring̃ig ang gayong sabi. Phin 168Guino!ang isinagotmalaon na pong araw na hind co nakikita ang aking anc na si Crispn: ang bong acl coy masusumpung̃an co siy caninang umaga sa convento, dooy ang sinbi lamang sa akiy.... Nagsuliapan ang dalawang sundlo ng̃ macahulugn. Magaling!ang biglng sinabi ng̃ is sa canil; ibigay mo sa amin ang salapi, at hind ca na namin babagabaguin. Guinoo!ang isinam ng̃ clang palad na babae!ang aking mg̃a anac ay hind nagnanacaw cahit madayucdc; bihasa caming magtom. Hind nag-uuw sa akin si Basilio cahit isang cuarta; halughugun niny ang boong bahay, at cung cayoy macasumpong cahit sisicapat man lamang, gawn niny sa amin ang bawat maibigan. Caming mg̃a dukh ay hind magnanacaw! Cung gaynang ipinagpatuloy ng̃ sundlo ng̃ madlang na pananalit, at canyng tinititigan ang mg̃a mat ni Sisa,icw ay summa sa amin; pagsisicapan na ng̃ iyng mg̃a anc na humarap at issipt ang salaping ninacaw: Sumama ca sa amin!
- 124 -
Ac? sumama ac sa iny?ang ibinulng ng̃ babae na umudlt at minamasdan ng̃ boong pagcagulat ang mg̃a pananamt ng̃ sundalo. At bakit hind? Ah! mahabg cay sa akin!ang ipinamanhc na halos lumluhod.Totoong acy mahrap; wal acng guint hiyas man lamang na scat maialay sa iny: nacha na niny ang aking tang̃ing pag-aar, ang inahng manc na inacala co sanang ipagbili ... dalhn na niny ang lahat ng̃ inyng masumpong sa aking damp; ng̃unit pabayan na niny rito acng pumayap; pabayaan na ninyng mamatay ac rito! Slong na! kinacailang̃ang sumama ca sa amin; at cung aayaw cang sumama ng̃ sa magaling̃an, icaw ay gagapusin namin. Tumang̃is si Sisa ng̃ capaitpaitan. Hind nababagbag ang loob ng̃ mg̃a taong iyn. Ipaubay man lamang ninyng acy mauna ng̃ malay-lay!ang ipinakiusap ng̃ maramdaman niyang siyay tinatangnan ng̃ boong calupitan at siyay itinutulac. Naaw ang dalawang sundalo at nag-usap sila ng̃ marahan. Hala!ang wca ng̃ issa pagcat buhat dito hanggang sa pumasoc tayo sa bayan ay macattacbo ca, icaw ay lalagay sa pag-itan naming dalaw. Cung naroroon na tayo, macapagpapauna ca sa amin ng̃ may mg̃a dalawampong hakbang; ng̃unit mag-ing̃at ca! huwag cang papasoc sa aln mang tindahan Phin 169at huwag cang hihint. Hala, lacad na at magmadal ca! Nawal-ang cabuluhan ang mg̃a pagsam, nawal-ang cabuluhan ang mg̃a pang̃ang̃atuwiran, hind pinansin ang mg̃a pang̃ac. Sinasabi ng̃ mg̃a sundalong lumalagay na sil sa pang̃anib at malabis ng̃ totoo ang canilang ipinagcacaloob. Nang malagay na siya sa guitna ng̃ dalaway naramdaman niyang siyay nammatay ng̃ hiy. Tunay ng̃at wal sino mang lumalacad sa daan, ng̃unit ang hng̃in at ang liwnag ng̃ raw? Ang tunay na cahihiyay nacacakita ng̃ tumiting̃in sa alin mang dco. Tinacpn ng̃ pany ang mukh, at sa paglcad niyng walng nakikitang an man ay tinang̃isan ng̃ walng imic ang canyng pagcaams. Napagtatalastas niy ang canyng cahirapan, nalalaman niyng sa canyy wal sino mang tumiting̃in at samp ng̃ canyng asaway hind siy ipinagmamalasakit; ng̃unit tunay na alm niyng siyay may capurihan at kinalulgdan ng̃ madl hanggng sa horas na iyn; hanggang sa horas na iyy canyng kinahhabagan yang mg̃a babaeng nang̃agdramit ng̃ catawataw na pinammagatan ng̃ bayang caagulo ng̃ mg̃a sundalo. Ng̃ayy tila mandin sa ganng canyy napabab siy ng̃ isng baytang sa kinlalagyan ng̃ mg̃a babaeng iyn sa hagdanan ng̃ bhay. Narinig niya ang yabg ng̃ lcad ng̃ mg̃a cabayo: yay ang mg̃a nagddala ng̃ mg̃a isd sa mg̃a byang dco roon. Guingawa nil ang gayng mg̃a paglalacby na nagpupulupulutong ng̃ maliliit ang mg̃a lalakit babae, na nang̃acasacay sa masasamng cabayo, sa guitn ng̃ dalawng bkid na nang̃acabtin
- 125 -
sa magcbilang taguiliran ng̃ hyop. Ang iln sa canily ng̃ magdaan isng raw sa harapn ng̃ canyng damp ay nang̃agsihing̃ ng̃ tubig na inumin, at siyy hinandugn ng̃ ilng isd. Ng̃ayy ng̃ mang̃agdaan sil sa canyng tabi, sa acl niyy siyy tinatahac at guiniguiic, at ang canilng mg̃a ting̃ng may calakip na habg pagpapawalng halag ay lumlampas sa pany at tinutudl ang canyng mukh. Sa cawacasay lumay ang mg̃a maglalacbay at nagbuntng hining̃ si Sisa. Inihiwal niyng sandal ang pany sa canyang mukh upang canyng matingnn cung sily maly pa sa byan. May ntitira pang ilng mg̃a halgui ng̃ telgrafo bago dumating sa "bantayan". Cailan may hind niy nramdaman ang caunatan ng̃ gayong ly, cung d niyn lamang. Sa tabi ng̃ daay may isng malagng cawayanang sa lilim niyy nagpapahing̃a siy ng̃ unang panahn. Diyay pinakikiusapan siy ng̃ catamistamisan ng̃ sa canyy nang̃ing̃ibig; tinutulung̃an nito siy ng̃ pagdadal ng̃ choy at mg̃a glay; ay! nagdaan ang mg̃a raw na iyng tlad sa panag-inip; ang nang̃ing̃ibig ay canyng naguing asawa, at ang asaway inatang̃an ng̃ catungculang "cabeza Phin 170de barangay" at ng̃ magcagayy nagpasimula ang casaliwaang plad ng̃ pagtawag sa canilng pintuan. Sa, pagcat nagpapasimul ang raw ng̃ pag init na totoo, siyay tinanng ng̃ mg̃a sundalo cung ibig niyang magpahing̃a. Salamat!ang canyng isinagt na nang̃ing̃ilabot. Datapuwat ng̃ totoong siyay mapuspos ng̃ malaking pangguiguipuspos ay ng̃ malapit na siyang dumating sa bayan. Sa malakng sam ng̃ canyng loob ay siyay lumng̃ap sa magcabicabil; malalawac na mg̃a palyan, isng maliit na sanghng inaagusan ng̃ tubig na pangdilg, salupant na mg̃a choy; wal siyng makitang isng bang̃ng pagpatibulirn isng malakt matigs na batng paghampasn ng̃ sariling catawn! Canyng pinagsisihan ang canyng pagcasama sa mg̃a sundalo hanggng doon; ng̃ayy pinanghihinayang̃an niy ang malalim na ilog na tumtacbo sa malapit sa canyng damp, sapagcat ang matataas na mg̃a pampang̃in niyaoy nasasabugan ng̃ mg̃a matutulis na buhy na batng nang̃aghhandog ng̃ catamistamisang camatayan. Ng̃unit ang pagcaalaala niy sa canyng mg̃a anc, sa anc niyng si Crisping hind pa niya natatalos ng̃ sandalng iyn ang kinasapitan, ang siyng tumanglw sa cany ng̃ gabng iyn ng̃ canyng bhay cayt canyng naibulong sa pag-sang-ayon sa marawal na palad: Pagcatapos ... pagcatapos ay mananhan cam sa guitn ng̃ cagubatan! Pinahran ng̃ lha ang canyng mg̃a mat, pagplit na tumiwasy at nagsabi sa mg̃a guardia ng̃ marahang tnig: Na sa bayan na tayo! Hind mapaglrip ang any ng̃ canyng pagcpanalit; yaoy daing, sisi, hibic, yay dalng̃in, yan ang pighatng binu sa tnig.
- 126 -
Sinagt siy ng̃ isng tang̃ ng̃ mg̃a sundalong sa canyy nahhabag. Nagmadaling nagpauna si Sisa at pagplit na mag-anyng tiwasy ang loob. Nang sandalng iyy pagpasimul ang pagrepique ng̃ mg̃a campanat ipina-aalam ang pagcatapos ng̃ msa mayor. Tinulinan ni Sisa ang paglacad, at ng̃ cung mangyayariy huwag niyng macasalubong ang mg̃a tong lalabas sa simbahan. Datapuwat hind nangyari! walng nakitang paraan upang maiwasan ang gayng pagcasalubong. Bumat ng̃ masaclp na ng̃iti sa dalawng cakilala niy, na sa canyy nag-uussa sa pamamag-itan ng̃ ting̃n, at mul niyy ng̃ canyng mailgan ang gayng mg̃a cahirpan ng̃ loob, tumung̃ siy at ang lpang tinutuntung̃an niy ang canyng minasdn, at bagay na caguilaguilalas! natitisod siy sa mg̃a bat ng̃ lansng̃an. Phin 171Tumiguil ng̃ sandal ang mg̃ to pagcakita sa cany, sil-sily nang̃ag-uusap at sinusundan siy ng̃ canilng ttig: nakikita niya ang laht ng̃ it, nraramdaman niya, bagaman siyy laguing nacating̃n sa lp. Naring̃ig niy ang voces ng̃ isng walng cahihiyang babae, na nasalicuran niy at nagttanong ng̃ hlos pasigw: Saan niny nahuli ang babaeng it? At ang salpi? Yay isng babaeng walng tpis, dilaw at verde ang sya at ang broy gasang azul; napagkikilala sa canyang pananamt na siyy isng caagulo ng̃ sundalo. Nacaramdam si Sisa ng̃ isng parang tampl: wariy hinubdn siy ng̃ babaeng iyn sa harp ng̃ caramhan. Sandalng tumunghy upang siyy magswa sa libc at pag-ams: nakita niyang ang mg̃a toy maly, totoong maly sa cany; gayn may nramdaman niy ang calamign ng̃ canilng ting̃in at canyang nriring̃ig ang canilng mg̃a bulungbulung̃an. Lumalacad ang abng babaeng hind nararamdaman ang pagtungtng sa lpa. Uy, dito ca tumng̃o!ang isininigw sa canya ng̃ isng guardia. Tulad sa walng pag-isip na nawasac ang nacapagpapagalaw, biglangbiglang ipinihit niy ang canyng mg̃a paa. At hind siy nacakikita ng̃ an man, walng an mang iniisip, siyay tumacbo at nagtg; nakita niy ang isng pintuang may isng sundalong banty, nag-acla siyang pumasoc doon; ng̃unit siyay inilihs sa canyang paglacad ng̃ is pang voces na lal pa manding mabalasc. Tinunutn niya ang pinanggaling̃an ng̃ voces, na humhacbang siyng halos masung̃ab sa panglulupaypy; naramdaman niyang siyay itinutulac sa licuran, siyay pumikit, humacbng ng̃ dalaw at sa pagcat kinlang siya ng̃ lacs, nagpaclugmc na siy sa lp, paluhd muna at paup pagcatpos. Isang pagtng̃is na walng lha, walang sigw, walang hibc, ang siyang sa canyay nagpapacatal. Yn ang cuartel: dooy may mg̃a sundalo, mg̃a babae, mg̃a baboy at mg̃a inahng manc. Nang̃agsisipanah ng̃ canicanilang mg̃a damt ang ibng mg̃a sundlo, samantalang nacahiga sa bangc ang canilang mg̃a caagulong babae, na ang hta ng̃ lalaki ang inuunan, nang̃aghihithiitan ng̃ tabaco cigarrillo at minmasdang ang bubung̃ang nang̃ayyamot sa bhay: Tumutulong namn ang mg̃a ibng babae sa
- 127 -
paglilinis ng̃ damit ng̃ mg̃a sandata at iba pa, at inaaguing-ng ang mg̃a mahahalay na awit. Tila mandin nacatacas ang mg̃a sisiw! Ang inahng manc lamang ang inyong dal?anang isang babae sa mg̃a sundalong bagong dating; na hind napagsi Phin 172siyasat cung ang sabi niyay dahil cay Sisa sa inahng manc na nagpapatuloy ng̃ piniycpiyc. Siya ng̃a namn! cailan may mahalag ang inahng manc cay sa sisiwang isinagot niy sa cany ring tanong, ng̃ makita niyng hind umiimic ang mg̃a sundalo. Saan naroon ang sargento?ang tanng na may anyng sam ang loob ng̃ is sa mg̃a guarda cvilNagbigay sabi na b sa alferez? Mg̃a kibit ng̃ balcat ang siyng sa canyay sagt ng̃ nang̃aroon, sino may walang nagmamalasakit ng̃ camunt man lamang tungcl sa calagayan ng̃ abng babe. Dalawng horas ang itinagal doon ni Sisa, sa isng anyng halos ay hibng, nacaunct sa isng sloc, nacatgo ang lo sa mg̃a camay, gust at gusamt ang buhc. Natanto ng̃ alfrez ang padakip na iyon ng̃ pagcatanhaling tapt, at ang nang guinaw niyy ang huwag paniwalan ang sumbng ng̃ cura. Bah! iyay mg̃a caul-ulan lamang ng̃ curipot na fraile!any, at ipinag-utos na alpasn ang babae, at sino may huwag ng̃ makialam ng̃ bagay na iyon. Cung ibig niyng msumpong ang sa canyy nawalang idinugtonghing̃in niya sa canyng San Antonio magsacdl cay siya sa nuncio! Iyan! Dahil sa mangyaring ito, si Sisay pinalayas sa cuartel na halos ipinagtutulacan, sa pagcat aayaw siyang cumlos. Nang mkita ni Sisang siyay sumasaguitna ng̃ daan lumacad na siyng d alam ang guingawa, at tumng̃o sa canyang bhay, nagmmadal, walang an mang takip ang lo at ang tinititigay ang malyong tan-awin. Nagnining̃as ang araw sa taluctc ng̃ lang̃it at walang an mang alapaap na nacacucubl sa maningnng niyang cabilugan; bahagy na pinaggalaw ng̃ hang̃in ang dhon ng̃ mg̃a cahoy; hlos tuy na ang mg̃a daan; walng mang̃ahas cahit isang ibon man lamang na iwan ang lilim ng̃ mg̃a sang̃. Sa cawacasay dumating din si Sisa sa canyang maliit na bahay. Pumsoc siy roong pip, hind umiimic, nilibot ang cabahayan, umals, nagpalacadlacad sa magcabicabila. Tumacb, pagcatapos sa bahay ni matandang Tasio, tumwag sa pintuan; ng̃unit wal roon ang matand. Bumalic sa canyng bhay ang culang palad at nagpasimul ng̃ pagtwag ng̃ pasigw: Basilio! Crispn! at mayat mayay humihinto at nakikinig ng̃ mainam. Inuulit ng̃ aling̃ang̃aw ang canyng voces: ang matimyas na lagaslas ng̃ tubig sa calapit na log, ang msica ng̃ mg̃a dahon ng̃ mg̃a cawayan; it ang tang̃ing mg̃a voces ng̃ pag-iisa. Mulng tumatawag, umaacyt sa isng mataas na lpa, lumulusong sa isang bang̃in, nananaog sa ilog; nagpapalng̃apling̃ap ang Phin 173canyng mg̃a matng may anyng mabang̃is; ang mg̃a mat ring iyoy manacanacang nag-aalab ng̃ mainam, pagcatapos ay nagddilim, tulad sa lang̃it cung gabng sumsigwa: masasabing nammisic ang liwanag ng̃ pag-isip at malapit ng̃ magdilm.
- 128 -
Mulng pumanhc sa canyng maliit na bhay, naup sa bang na canilng hinig-n ng̃ nagdaang gab, itinunghy ang mg̃a mat at nakita niy ang capirasong napunit sa br ni Basilio sa dlo ng̃ isng cawayan ng̃ dingding, na na sa tab ng̃ bang̃in. Nagtinding, kinuha ang pilas na damit na iyon at pinagmasdan sa nit ng̃ raw: may mg̃a bahid, na dug. Datapwat marahil hind nakita ni Sisa ang gayong mg̃a bahid, sa pagcat nanaog at ipinagpatuloy ang pagsisiyasat sa plas, sa guitn ng̃ nacasusunog na nit ng̃ araw, na canyng itinataas, at sa pagcat tila mandin ang ting̃in niyay madilm na laht, tinitigan niy ng̃ paharap ang araw ng̃ dilt na dilt. Nagpatloy rin siya ng̃ pagpapalacadlacad sa magcabicabil, na sumsigaw umaatung̃al ng̃ cacaibang tung; marahil siyay catatacutan cung sa canyay may macarinig; may isng tnig ang canyng voces na hind caraniwang manggaling sa lalamunan ng̃ to. Sa boong gab, pagca umaatung̃al ang uns, at lumilipad ang hang̃in ng̃ calaguimlaguim na catulinan, at ipinagtatabuyan ng̃ canyng hind nakikitang mg̃a pacpac ang isng hucbng mg̃a aninong sa canyy humahagad, cung sacalit cayoy na sa isng bhay na guib at nag-isa, at nacacarinig cay ng̃ mg̃a cacaibang daing, mg̃a cacaibang buntng-hining̃ng ipinallagay ninyng yay ang hilahis ng̃ hihip ng̃ hang̃in sa pagtm sa matataas na mg̃a torre sirng mg̃a pader, datapuwat sa inyy pumupuspos ng̃ tacot at sa inyy nagpapakilabot na hind niny mapiguilan; talastasin ng̃ ninyng higuit ang lungct ng̃ tnig ng̃ inng iyn, cay sa hind mapaglrip na mg̃a hibc sa mg̃a gabng madilm pagc umaatung̃al ang uns.
- 129 -
Sa gayng calagayay inbot si Sisa ng̃ gab. Pinagcalooban siy marahil ng̃ Lng̃it ng̃ ilng horas na pagcacatulog, at samantalang siyay nahihimbing, hinilahihisan ng̃ pacpc ng̃ isang ngel ang namumutl niyng mukh, upang macatct sa cany ang alaala, na walng ibng tintaglay cung d pawang capighatan; marahil hind csiyang macya ng̃ mahinang lacs ng̃ to ang gayng caraming mg̃a pagcacaskit, cayat ng̃ magcgayoy na mag-itan marahil ang Inang-Talag ng̃ Dios na tagly ang canyang matimys na pangpagaang ng̃ hrap, ang pagcalimot; datapuwat sa papaano man, ang catotohanay ng̃ kinabucasan, si Sisay nagpapalacdlcad na nacang̃it, nag-aawit cung hind nakikipag-usap sa laht ng̃ mg̃a may bhay na kinapl.
Phin 174
XXII.
MANGA ILAW AT MGA DILIM
Nacaraan ang tatlng raw mul ng̃ mangyari ang mg̃a bagay na aming sinaysay. Guinamit ng̃ bayan ng̃ San Diego ang tatlong araw na ito, na casama ang mg̃a gab sa paghahanda ng̃ fiesta at sa mg̃a salitaan, casabay ang mg̃a pag-uupasl. Samantalang canilng nilalasap-lasap na ang mg̃a mangyayaring mg̃a casayahan, pinipintasan ng̃ ib ang gobernadorcillo, ang ib namy ang teniente mayor, at ang iby ang mg̃a bat, at hind nawawalan ng̃ binibigyang casalanan ng̃ laht ang laht. Pinag-uusap-usapan ang pagdating ni Mara Clara, na casama ng̃ ta Isabel. Silay nang̃atutw sa gayong pagdatng, palibhasay canilng kinallugdan siy, at casaby ng̃ canilng malaking pangguiguilals sa canyng cagandahan, ang canil namng pagtatac sa mg̃a pagbabagobago ng̃ caugalian ni pri Salv."Madals na siyy natitigagal at anakiy nakalilimot samantalang nagmimisa; hindi na lubhng nakikipagsalitaan sa amin, at kitangkita ang canyang pagyayat at ang canyng pagcawalng catiwasayan ng̃ loob,"ang sabihan ng̃ mg̃a nagcucumpisal sa cany. Namamasid ng̃ "cocinerong" siyay namamayat ng̃ namamayat, at dumaraing ng̃ d pagpapaunlac sa canyng mg̃a inilulutong pagcain. Ng̃unit ang lalong nacapagpapaalab ng̃ mg̃a bulong-bulung̃ay ang canilang namamasdang mahigut sa dalawng ilaw sa convento cung gab, samantalang si pr Salvy dumadalaw sa isang bahay ng̃ mmamayan ... sa bhay ni Mara Clara! Nang̃agcucruz ang mg̃a mpagbanal, ng̃unit ipinatutuloy nila ang pagbubulong-bulung̃an. Tumelgrama si Juan Crisstomo Ibarra buhat sa pang̃ulong bayan ng̃ lalawigan, na bumabati siy cay ta Isabel at sa pamangkin nito; ng̃unit hind ipinaliliwanag cung bakit wal siy roon. Ang acl ng̃ marami siyay nabibilango dahil sa ginaw niya cay par Salv ng̃ hapon
- 130 -
ng̃ araw ng̃ "Todos los Santos". Phin 175Datapuwat lal ng̃ lumak ang mg̃a usap-usapan ng̃ makita nila ng̃ hapon ng̃ icatlng araw na lumlunsad si Ibarra sa isang coche, sa harapan ng̃ munting bahay na tinitirahan ng̃ dalagang canyang maguiguing asawa, at bumabati ng̃ boong pitagan sa fraile, na tumutung̃o rin sa bahay na iyn. Sino may walang nacacagunit cay Sisa at sa canyang mg̃a anac. Cung pumaroon tayo ng̃ayn sa bahay ni Mara Clara, isang magandang pgad na na sa guitna ng̃ mg̃a dalandan at ilang-ilang, mararatnan pa natin ang binatat dalagang capuw nacasung̃aw sa isang bintana sa dacong dagatan. Lumililim sa bintanang iyon ang mg̃a bulaclac at mg̃a halamang gumagapang sa mg̃a cawayan at sa mg̃a cawad, na pawang nang̃agsasabog ng̃ pihcang bang̃o. Bumubulong ang canilang mg̃a labi ng̃ mg̃a salitang higuit ang cagandahang dinggun cay sa halishsan ng̃ mg̃a dam, at lalong mahalimuyac cay sa hang̃ing may taglay na bang̃ong handog ng̃ mg̃a bulaclac halamanan. Sinasamantala ng̃ mg̃a "sirena" sa dagatan ang pag-aagaw-dilm ng̃ oras na iyon ng̃ matling pagtatakp-slim ng̃ hapon, upang isung̃aw sa ibabaw ng̃ mg̃a alon ang canilang masasayng maliliit na lo at pangguilalasan at bumat ng̃ canilang mg̃a awit sa araw na naghihing̃al. Mg̃a azl daw ang canilang mg̃a mata at ang canilang mg̃a buhc; na silay may mg̃a ptong na coronang halaman sa tubig na may mg̃a bulaclac na mapuputit mapupula; manacanac raw ipinamamalas ng̃ mg̃a bul ang canilang parang linalic na catawang higuit sa bul ang caputian at cung ganap ng̃ gabiy canilang pinasisimulaan ang canilang mg̃a calugodlugod na paglalar, at canilang ipinarrinig ang mg̃a tinig na talinghagang tulad sa mg̃a arpa sa lang̃it; sa bihanan din namang ...; ng̃unit pagbalican natin ang ating mg̃a kinabataan pakinggan natin ang wacas ng̃ canilang salitaan. Sinasabi ni Ibarra cay Mara Clara: Bcas, bago magbucng liwayway, magganap ang hang̃d mo. Ihhand cong laht ng̃ayng gab at ng̃ huwag magculang ng̃ an man. Cung gayy susulat ac sa aking mg̃a caibigang babae at ng̃ mang̃agsiparito. Gawn mo ang bagay na it sa isang parang howag sanang macasund ang cura! At bakit? Sa pagcat tila mandin acy binbantayan niy. Nacassam sa kin ang canyng mg̃a matang malallim at malulungct, pagca itinititig niya sa akin ay acy natatacot. Pagc acy kinacausap niy, siyay may isng voces na ... sinasabi sa akin ang mg̃a bagay na totoong cacaiba, na hind mapaglirip, na totoong cacatuw ... minsay itnanng niya sa akin cung hind co nananag-nip Phin 176ng̃ tungcl sa mg̃a slat ng̃ nanay; sa aking acalay halos nasisra ang canyang bat. Sinasabi sa akin ng̃ caibigan cong si Sinang at saca ni Andeng na aking capatd sa gatas, na siyay may pagcaculang-culang ang sip. Gawn mo sana ng̃ paraang siyay howag pumarito!
- 131 -
Hind maaaring siyay hind natin anyayahanang sagot ni Ibarrang nag-iisip-sip.Catungculang atang ito ng̃ caugalian ng̃ bayan; siyay nasa bahay mo at bucod sa ritoy nag-ugaling mahal siya sa akin. Nag magtanng sa canya ang Alcalde tungcl sa bagay na sinabi co na sa iy, walang sinabi siya cung d pawng mg̃a pagpuri sa akin, at hindi nag-acalang maglagay ng̃ cahit caunting hadlang man lamang. Ng̃unit namamasid cong icaw ay nammuh; howag cang manimdm at hind macasasama siya sa atin sa bangc. Narinig ang marahang lacad; yaoy ang curang lumalapit na taglay ang ng̃itng pilit. Maguinaw ang hang̃in!any;pagc nacachagup ng̃ isng sipn, ay hind bumbitiw cung d dumatng ang tag-nit. Hind ba cay nang̃ang̃anib na baca cayy malamigan? Nang̃ang̃atal ang voces niy at sa maly ang canyng tanw: hind siy tumiting̃in sa binatat dalga. Tumbalc; ang pakiramdm namin ay caayaaya ang gabi at masarap ang hng̃in. It ang pinac "otoo" at "primavera"[256] namin, nanllaglag ang ilng mg̃a dahon, datapuwat laguing sumisilang ang mg̃a bulaclac. Nagbuntng hining̃ si pr Salv. Ipinallagay cong carikitdikitan ang pagcaclangcap ng̃ dalawng bahaguing it ng̃ tang hind nangguguitn, ang "invierno" (tagguinaw)ang ipinagpatuloy ni Ibara.Sisilang, pagdating ng̃ Febrero, ang mg̃a bagong sang̃a ng̃ mg̃a cahoy at pagdating ng̃ Marzoy may mg̃a bung̃ang hinog na tayo. Pagdating ng̃ mg̃a buwang tag-init ay paparoon cami sa ibang daco. Ng̃umit si Fray Salv. Nagpasimul sila ng̃ pagsasalitaan ng̃ mg̃a bagay-bagay na walang cabuluhan, ng̃ nauucol sa panahn, sa bayan at sa drating na fiesta; humanap si Mara Clara ng̃ dahiln at umals. At yamang mg̃a fiesta ang ating mg̃a pinag-uusapan, itulot p ninyng cayoy anyayahan co sa gagawin namin bcas. Itoy isng fiestang bkid na aming iaalay sa aming mg̃a caibigan at iniaalay namn nil sa amin. At saan p ba gagawin? Phin 177Ibig ng̃ mg̃a cabataang gawn sa btis sa umaagos sa malapit ditong gubat at na sa tabi ng̃ balt: cay magbang̃on tayo ng̃ maaga at ng̃ huwag tyong abtin ng̃ raw. Nag-sip-sip ang fraile, at d nalaon at sumagt: Mpanucsong totoo ang anyya at acoy napahihinuhod, upang sa inyoy patotohanang hind po ac nagttanim sa iny. Datapuwat kinakailang̃ang dumal roon pagcatapos na aking maganp ang aking mg̃a catungculan. Cayy maplad, sa pagcat may calayan, lubos na may calayan!
- 132 -
Nang macaraan ang ilng sandal ay nagpaalam si Ibarra upang pang̃asiwan ang paghahand ng̃ fiesta sa kinabucasan. Madilm na ang gab. Lumapit sa cany sa daan ang isng sa canyay naghandg ng̃ boong pagglang. Sino p b cay?ang sa canyay tanng ni Ibarra. Hind p niny alam, guinoo, ang aking pang̃alan,ang sagt ng̃ hind kilal.Dalawng raw na pong hinihintay co cay. At bakit? Sa pagcat sa alin mang dacoy hind ac kinahabagn, palibhasay ac raw poy tulisn, guinoo Datapuwat nawalan ac ng̃ mg̃a anc, sir ang isip ng̃ aking asaw, at ang sabihan ng̃ laht ay carapatdapat ac sa nangyayar sa akin! Madaling pinagmasdn ni Ibarra ang taong iyn, at tumanng: At an b ang big niny ng̃ayon? Ipagmacawa co po sa iny ang aking asawa at ang aking mg̃a anc! Hind ac macatiguil,ang sagot ni Ibarra. Cung big po ninyng sumund sa akin, habang tayoy lumalacad ay masasabi niny ang sa inyy nangyayari. Napasalamat ang tao at pagdacay nang̃awal sil sa guitn ng̃ cadilimn ng̃ mg̃a daang bahagy na may law.
Phin 178
XXIII.
ANG PANGIGISDA
Numningning pa ang mg̃a bituin sa lang̃it "zafir",[257] at nang̃agugulaylay pa ang mg̃a ibon sa mg̃a sang̃ ng̃ cahoy, ay nang̃aglilibot na sa mg̃a lansang̃an ng̃ bayang ang tung̃oy sa dagatan, ang isang masayng cawang naliliwanagan ng̃ nacagaglac na liwanag ng̃ mg̃a huepe.
- 133 -
Sily limng mg̃a batang dalagang nang̃agmmadal ng̃ paglacad, na nagcacacapitcapit nacayacap cay sa bayawang ng̃ calapt, na ilng matandang babae ang sumsunod at saca ilng mg̃a babaeng alilang sunong ng̃ calugodlugod na any ang mg̃a bcol na pun ng̃ mg̃a bon; mg̃a pinggn at iba pa. Pagcakita sa canilng mg̃a mukhng ang cabatay tumatawa at ang pag say manningning; sa panonood ng̃ linipadlipad ng̃ canilng malalagt maiitim na buhc at malalapad na cunt ng̃ canilang mg̃a damt, marahil ipalagy nating sily mg̃a diosa ng̃ gab, cung d sana talasts nating sily si Mara Clara na casama ang canyng pat na caibigan: ang masayng si Sinang na canyng pinsan, ang hind makbuing si Victoria, ang magandng si Iday at ang mahinhing si Neneng na matimtiman at kim ang cagandahan. Nang̃agsasalitaan ng̃ boong ligaya, nang̃agtatawanan, nang̃agcucurutan, nang̃ag-aanasan at pacatapos naghahalakhacan. Guiguising̃in niny ang taong natutulog pa!ang ipinagwiwic sa canil ni ta Isabel;ng̃ cabataan namin ay hind cam nagcacaing̃ay ng̃ ganyn. Marahil hind namn cay gumiguising ng̃ maagang gaya namin, at marahil hind namn npacamatulugun ang mg̃a matatanda!ang panagt ng̃ maliit na si Sinang. Sandaling hind sil nang̃agssalit, pinagpipilitan cay nilang magsalit ng̃ marahahan; ng̃unit hind nalalaot nang̃acalilimot, nang̃agtatawanan, at pinpun Phin 179ang daan ng̃ canilng mg̃a bt at sariwang tnig. Conowar magtamp ca; huwg mo siyng causapin!ang sabi ni Sinang cay Mara Clara;cagalitan mo siy at ng̃ huwg mamihasa sa casam-an ng̃ sal. Howag mo pacahigpt namn!ani Iday, Magmahigpt ca, howag cang haling! Dapat magmasunurin ang nang̃ing̃ibig samantalang nang̃ing̃ibig; sa pagcat cung asawa nay gagawin ang bawat maibigan niya!ang hatol ng̃ maliit na si Sinang. An ang kinalaman mo niyan, bt?ang ipinagwca ng̃ canyng pinsang si Victoria. Ssst! huwag cayng maing̃ay at dumarating sil! Dumarating ng̃ namn ang isng pulutng ng̃ mg̃a binatang nang̃agttanglaw ng̃ sigsig. Nang̃agsisilacad silng hind umimic na tinutugtugan ng̃ isng guitarra. Tila guitarra ng̃ pulubi!ani Sinang na nagtatawa. Nang mag bot na ang dalawng pulutng, ang mg̃a babae ay siyng nag-anyng hind makibuin at matimtiman, na pra manding hind pa sil nacacapag-aral na tumawa; tumbalc, ang mg̃a lalaki namn ang nang̃agsasalit, nang̃agsising̃it at tumtanong ng̃ macaanim upang magtam ng̃ isng casagutan.
- 134 -
Tahmic bag cay ang dagtan? Inaacla bag ninyng magcacaroon tayo ng̃ mabuting panahn?ang tanng ng̃ mg̃a in. Huwg p sana cayng maligalig, mg̃a guinoong babae, mabuti acng lumang̃y!ang sagt namn ng̃ isng bintang payt at matangcd. Dpat sanang tayoy nagsimb mna!ang buntng-hining̃ ni ta Isabel na pinagduduop ang camy. Nasasapanahn pa, guinoong babae: si Albinong ng̃ panahn niyy naguing "seminarista," macapagmimisa sa bangc,ang isinagt ng̃ is, na itinutur ang binatang payt at matangcd. Si Albinong may pagmumukhng palabir, ng̃ mrinig na siyy binbangguit, nag-anyng mapanglaw at banl, na an pat guingagad niy si pr Salv. Bag mat hind nililimot ni Ibarra ang cahinhinn, nakikisalamuh siy sa casayahan ng̃ canyng mg̃a casamahn. Pagdatng nil sa pasgan, hind sinsadyy tumcas sa mg̃a lbi ng̃ mg̃a babae ang mg̃a sigw ng̃ pagtatac at catowan. Dooy canilng nakita ang dalawng bangcng nagcaccabit, na mainam ang pagcacgayac ng̃ mg̃a pinagtuhg-thog na mg̃a bulaclc at mg̃a dahon, casama ng̃ mg̃a sarisaring clay na mg̃a Phin 180damt na pinacumb: nacasabit sa bagong lagy na bubng ng̃ sasacyng iyn ang mg̃a maliliit na farol na papel, na may mg̃a casal-t na mg̃a rosas at mg̃a clavel, mg̃a bung̃ang halamang gya ng̃ piny, casy, saguing, bayabas, lanzones at ib pa. Dinal ron ni Ibarra ang canyng alfombra, mg̃a maririkit na panbing at mg̃a cogn at ang laht ng̃ ity siyng guinawang upuang maguinhwa ng̃ mg̃a babae. Napapamutihan din ang mg̃a tikn at mg̃a sagwn. Sa isng bangcng lalong marikit ang pagcacgayac ay may isng arpa, mg̃a guitarra, mg̃a acorden at isng sung̃ay ng̃ calabaw; sa isng bangc namay nagnining̃as ang mg̃a calng lp at dooy inihhand ang ch, caf at salabt na ggawing aghan. Dito ang mg̃a babae, diyn ang mg̃a lalaki!ang sabi ng̃ mg̃a in paglulan nil sa bangc.Mang̃tali cay! Howag sana cayng lubhng magalw at mlulubog tayo! Mang̃agcruz muna cay!ang sabi ni ta Isabel na nagcucruz. At tayo bay mang̃ag-isa lamang dito?ang tanng ni Snang, na pinassama ang mukhTayo ba lamang ...? Ary! Ang cadahilanan ng̃ "ary!" na ity gaw ng̃ isng curt na sa capanahunay ibinigy cay Snang ng̃ canyng in. Lumlayong untunt ang mg̃a bangc sa pasigan at naaanino ang ilw ng̃ mg̃a farol sa salamn ng̃ dagatang walng caalon-alon. Sa silang̃anay sumusung̃aw ang mg̃a unang clay ng̃ liwayway.
- 135 -
Naghahar ang malakng catahimican; ang mg̃a binatat dalagang nagcacabucod-bucod, ayon sa calooban ng̃ mg̃a inay tila nang̃aggugunamgunam. Mag-ing̃at ca!ani Albinong seminarista ng̃ sabing malacs sa isng capuw bint;yapacan mong magaling ang mg̃a bunt na pangsicsc na na sa ilalim ng̃ iyng paa. Bakit? Sa pagcat maaaring mabungls at pumasoc ang tbig; maraming btas ang bangcng it. Ay, at tayoy lumlubog!ang sigawan ng̃ mg̃a babaeng malak ang gulat. Huwg cayng mabahla, mg̃a guinoong babae!ang pangpayapang sa canilay sinabi ng̃ seminarista. Ang bangcng iyy hind maano; walng btas cung d llima lamang, na hind naman totoong malalak. Limng btas! Jess! At ibig ba ninyng lunurin cam?ang sigawan ng̃ mg̃a babaeng nang̃atatacot. Phin 181Wal p namn cung d llima, mg̃a guinoong babae, at ganyn calaki lamang!ang patibay na sabi ng̃ seminarista, at sa canily itinuturo ang maliit na blog na gaw ng̃ canyang hinlalak at hintutr na pinaghhugpong ang capuw dulo. Yapcan ninyng mabuti ang bunt na sicsc at ng̃ hind mabungls. Dios co! Mara Santsima! Pumapasoc na ang tubig!ang sigaw ng̃ isng matandng babaeng ang pakiramdam niyay nabbas na siy. Nagcaroon ng̃ caunting caguluhan, ang ibay tumitil-, ang ib namy big lumucs sa tbig. Yapcan ninyng magaling ang bunt diyan!ang patuloy na sigw ni Albino, at canyang itinutur ang dcong kinalalagyn ng̃ mg̃a dalaga. Saan? saan? Dios! Hind namin nalalaman! Parang wa na niny, cayoy pumarinit hind namin nalalaman!ang pamanhc ng̃ matatacutng mg̃a babae. Kinailang̃ang lumipat ang ilng bagongto sa cabilng bangc upang papanataguin ang loob ng̃ mg̃a natatacot na mg̃a in. Laking pagcactaon! Tila mandin may isng pang̃anib sa tab ng̃ bawat dalaga. Wal cahit isng nacapagbibigay pang̃anib na btas sa tab ng̃ lahat ng̃ matatandang babae. At lalo pa manding malakng pagcactaon! Umup si Ibarra sa tab ni Mara Clara; naupo si Albino sa tabi ni Victoria at ib pa. Mulng naghr ang catahimican sa cabilugan ng̃ mapag-ing̃at na mg̃a in. Datapuwat hind sa limp ng̃ mg̃a dalaga. Sa pagcat hind gumgalaw ng̃ camunt man lamang ang tubig, hind nlalay ang mg̃a bacld at sac totoo pang maaga, pinagcayarang bitiwan ang mg̃a gaod at mang̃ag-aghan ang lahat. Pinatay ang law ng̃ mg̃a farol, sapagcat nililiwanagan na ang alang-alang ng̃ liwaywy.
- 136 -
Walng casinggalng ng̃ salabt cung inumn cung umaga bago magsimb!ani capitana Tik na in ng̃ masayng si Sinang;uminom p cay ng̃ salabt na may cahalong puto, Albino, at makikita ninyng hangang sa sisipaguin pa cayng magdasl. Iyn ng̃a p ang guinagaw coang sagot naman nito;cayat ibig co na tuly magcumpisl. Huwag!ani Sinang,uminm cay ng̃ cafng nacapagppasay ng̃ calooban. Ng̃ayn din, sa pagcat ganacacaramdam na ac ng̃ calungcutan. Huwag cayng uminm niynang paalaala ni ta Isabel;uminm cay ng̃ ch at cumain cay ng̃ galletas; nacapagpapatahmic daw ng̃ sip ang ch. Iinom din ac ng̃ ch at cacain ac ng̃ galletas!ang sagt ng̃ mapagbigay loob na seminaristaang cabutihay hind catolicismo ang aln man sa mg̃a Phin 182inumng iyn. Ng̃unit mangyayari ba ninyng ...? ang tanng ni Victoria. Cung macainm namn ac ng̃ chocolate? Mangyayari rin! Huwag lmang na mapacalaon bago mananghalan.... Maganda ang umaga: nagpapasimul na ng̃ pagtinggd ang tbig, at sa liwanag na nanggagaling sa lang̃it at sa sinag na sa tubig nagmmul, ang nangyayariy isng caliwanagang tumtanglaw sa mg̃a bagaybagay, na halos hind nagcacaanino, isng maningning at malamg na liwanag, na nahahaluan ng̃ mg̃a culay na ating napagwawari sa mg̃a tang̃ing pintura tungcol sa dagat. Hlos nang̃agagalac ang laht, sinasanghod nil ang mahnang amhang untunting napupucaw; sampng ang mg̃a inng pusps sa paninimdim at mg̃a pagpapaalaalay nang̃agtatawanan at nang̃agbbiruan silasil. Nattandaan mo b? anang is cay capitana Ticnattandaan mo b ng̃ tayoy nang̃aliligo sa ilog ng̃ panahng dalaga pa tayo? Di caguinsaguinsay dumrating na dal ng̃ agos ang malilit na bancang pac ng̃ saguing, na may llang ibat ibang bung̃ang halmang nang̃sasalansan sa ibabaw ng̃ mg̃a mababang̃ong bulaclac. Bawat isa sa mg̃a bangc ay may maliliit na banderang kinasusulatan ng̃ ating canicanyang pang̃alan.... At cung bumbalic na tayo sa bhay?ang isinalabat namn ng̃ is, na hind nagpabayang macatapos ang nagssalit; nraratnan nating wasc ang mg̃a tuly na cawayan, at pagcacagayoy napipilitan tyong tumawd sa lat ... ang mg̃a tampalasan! Siya ng̃ani capitana Tic;datapuwat iniibig co pang mabas ang laylayan ng̃ aking sya cay sa ipakita ang aking paa: nalalaman co ng̃ may mg̃a matng nagmmasid na nagtatago sa mg̃a damuhn sa pampng. Nang̃agkikindatan at nang̃agng̃ing̃itan ang mg̃a dalagang nacacrinig ng̃ mg̃a bagay na ito: hind pumapansin ang mg̃a ib, sa pagcat may sarli namn silng mg̃a pinag-uusapan.
- 137 -
Is lmang to, ang gumganap ng̃ pagcapiloto, ang nananatili sa hind pag-imc at hind nakikisama sa gayng mg̃a pagcacatuw. Siyay isng binatang napagkikilalang malacs sa canyng pang̃ang̃atawan, mg̃a camay at paa, at may pagmumukhng nacacaakit ng̃ pagmamasid dahil, sa canyng mapanglaw na malalakng mata at mainam na tabas ng̃ canyang mg̃a lab. Nahuhulog sa canyang malusg na lig ang canyang mg̃a buhc na maiitim, mahahaba at hind inaalagaan; napagwawar sa mg̃a cunt ng̃ canyang itimang barong damt na magaspang ang canyang macapangyarihang mg̃a casucasuang sumapi sa canyang maugat at Phin 183lils na mg̃a bsig upang magamit na parang isang balahbong ibon lamang ang malapad at pagclakilaking sagwang canyng itintimon upang mapatnugutan ang dalawng bangc. Hind miminsang nasubucan ang tong it ni Mara Clarang siyy pinagmmasdan: cung nagcacgayoy dalidaling tumting̃in siy sa ibng dco at tumtanaw sa maly, sa bundc, sa pampng. Nahabg ang dalaga sa canyng pag-isa, cayt cumha ng̃ ilng galleta at sac inialay. Tiningnn siy ng̃ pilotong wariy nagttaca; ng̃unit sandalng sandal lmang tumagl ang gayng ting̃in: nuha ng̃ isng galleta, at napasalamat sa maiclng salit na bahagy na mawatasan sa cahinan ng̃ voces. At sino may hind na mulng naalaala siy. Hind nacapagpapacunt ng̃ aln mang bahagui ng̃ canyng mukh ang masasayng tawanan at mg̃a biran ng̃ mg̃a binatat dalaga; hind nacapagpapang̃it sa canyng matatawanng si Snang, na napipilitang sumandalng icuct ang klay cung tumtanggap ng̃ mg̃a curt, upang manag-l sa dating casayahan. Ipinagpatuloy ang canilng pagparoon sa mg̃a bacld, pagcatapos na macapagagahan. Dalaw ang bacld na iyng ntatay sa catatagng pagcacalay, at capuw pag-aar ni capitang Tiago. Natatanaw buhat sa maly ang ilng tagc na nacadp sa ibabaw ng̃ mg̃a dlo ng̃ mg̃a cawayang tlos, na ang anyy nagsisipanood, samantalang nang̃agliliparang ang tung̃oy sa ibat ibng dco ang mg̃a "kalaway" na hinihilahisan ng̃ canilng mg̃a pacpc ang dacong ibabaw ng̃ dagatan at pinpuspos ang impapawid ng̃ canilng mg̃a hning nanunuot sa taing̃a. Sinundn ng̃ ting̃n ni Mara Clara ang mg̃a tagc, na ng̃ mlapit ang bangc ay nagliparang ang tung̃oy sa calapt na bundc. Nang̃agpupugad ba ang mg̃a ibng iyan sa bundc? ang tanng ni Mara Clara sa piloto. Marahil p, guinoo,ang isinagtng̃unit sino may wal pang nacacakita ng̃ mg̃a pugad na iyan. Wal bang pugad ang mg̃a ibong iyan? Inacal cong sily may pugd, sa pagcat cung hind totoong culang-plad sil. Nahiwatigan n Mara Clara ang malungct na pang̃ung̃usap ng̃ piloto ng̃ gayng mg̃a salit. Cung gayoy paano?
- 138 -
Hind raw, po, guinoo, nakikita ang mg̃a pugad ng̃ mg̃a ibong iyan, at taglay Phin 184namn ang bs na huwag makita ang may dal ng̃ pgad ng̃ "calaway", at tlad sa clolowang hind nakikita cung d sa maknis na salamn ng̃ mg̃a mat; gayon din namng hind nakkita ang mg̃a pgad na iyan cung hind lamang sa salamn ng̃ tubig. Nag-anyng nag-isip-isip si Mara Clara. Samantalay dumating sil sa bangc; itinl ng̃ matandang bangkero ang mg̃a sasacyan sa isang tolos na cawayan. Hintay muna!ani ta Isabel sa anc na lalaki ng̃ matandang talagang aacyat na sanang dal ang panloc,kinacailang̃ang mahand muna ang sinigng at ng̃ tuly-tuly sa sabw ang mg̃a isd panggagaling sa tubig. Mabat na ta Isabel!ang biglng sinabi ng̃ seminarista;aayaw na susumandal may damdamn ng̃ isd ang pagchiwalay sa tubig. Balitang magalng na maglt, baga mat may malnis na mukh, si Andeng na capatid sa gatas ni Mara Clara. Naghanda ng̃ hgas-bigas, mg̃a camatis at camas, at tinutulung̃an inaabala caya siya ng̃ ilng marahil nang̃agnanais na silay canyang calugdn. Linilinis ng̃ mg̃a dalaga ang mg̃a talbs ng̃ calabaza, hinhimay ang mg̃a patn at pinapuputolputol ang mg̃a paayap ng̃ casinghahab ng̃ cigarrillo. Upang libang̃in ang cainipn ng̃ mg̃a nagmmithing makita cung paano llabas sa canilang bilangguan ang mg̃a isdang buhy at nang̃aggagalawan, kinuha ng̃ magandang si Iday ang canyang arpa. Hind lamang mainam tumugtg si Iday ng̃ instrumentong it, cung hind bucod sa ritoy may magagandang dalr. Nang̃agpacpacan ang mg̃a cabataan, hinagcn siya ni Mara Clara: ang arda ang siyang instrumentong lalong tintugtog sa lalawigang iyon at siyang nauucol sa gayng mg̃a sandal. Cantahin mo, Victoria, "Ang cancin ng̃ Matrimonio"!ang hining̃i ng̃ mg̃a in. Tumutol ang mg̃a lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay dumang na siyay namamalat daw. "Ang cancin ng̃ Matrimonioy" isng magandng tulng tagalog na nagsasaysay ng̃ mg̃a cahirapan at mg̃a calungcutan ng̃ matrimonio, na hind binbangguit ang aln man sa canyang mg̃a catuwaan. Nang magcagayoy hining̃ nilng cumant s Mara Clara. Pawang malulungcot na laht ang aking mg̃a "cancin". Hind cailang̃an! hind cailang̃an!ang sabhan ng̃ laht. Hind na siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugtg ng̃ isng "preludio" png̃unahin at cumantang ang voces ay mataguinting, calugodlugod nat agad Phin 185ang damdamin:
- 139 -
Sa sariling Byay ctamistamisan Ang laht ng̃ horas na nang̃agdaraan, Palibhs rooy pawang caibigan Ang laht ng̃ abt ng̃ scat ng̃ araw. Pangbuhay na lubs, ang hang̃ing amihang Lumilipadlipad sa bundc at parang, Lubhng maligya sampong camatayan At lalong matimys ang pagsintang tunay! _________ Nagsisipagsaya sa labing marikit Ang ganp sa ning̃as at wags na halk Nang mapag-arugang in sa pag-big Cung siyay mguising na calong sa dibdib, Tuloy hinahanap maguiliw na bsig Na iniyayacap sa liguid ng̃ liig At ang mg̃a matay pagc tumititig Pawang ng̃uming̃it sa galc na akit. _________ Yaong camatayay catamistamisan Pagca nahahandog sa sariling Bayang Ang lahat ng̃ abot ng̃ sinag ng̃ araw Ating cakilalat pawang caibigan: Pangpatay na lubs ang hng̃ing amihan Sa sino mang tong walng maisaysay Na Bayang sariling pinacamamahal, Inang maarugat isang casintahan! Natpos ang voces, humint, napip ang arpa, at gayon may nagsisipanatili sa pakiking; sino may walng pumalacpc. Naramdaman ng̃ mg̃a dalagang nappno ng̃ lh ang canilang mg̃a mat. Tila mandn nabbagot si Ibarra at ang binatang pilotoy nacatanaw sa maly at hind cumikilos. D caguinsaguinsay nrinig ang isng tung na nacabbing̃i; sumigaw ang mg̃a babae at tinacpan ang canilang mg̃a taing̃a. Yaoy gaw ng̃ nagung seminaristang si Albino, na hinihipan ng̃ boong lacs ng̃ canyng lalamunan ang sung̃ay ng̃ calabaw, na "tambl" cung tawaguin. Nanag-ul ang tawanan at ang galak; ang mg̃a matang dating pun ng̃ lh ay sumay. Phin 186Datapuwat cami bay bbing̃ihin mo, hereje?ang sigw sa cany ni tia Isabel. Guinoong babae!ang sagt ng̃ naguing seminarista ng̃ boong cataimtiman;may nring̃ig acng sinasabing is raw dukhng trompetero doon sa mg̃a pampang̃in ng̃ Rhin, na nacapag-asawa, sa isng dalagang mahal at mayaman, dahil sa pagtugtg ng̃ trompeta lamang. Tunay ng̃, ang trompetero sa Sackingen!ang idinugtng ni Ibarra, na hind mangyaring d makipanayam sa bagong casayahan.
- 140 -
Nrinig na ninyo?ang ipinagpatuloy ni Albino;cay ng̃ ibig cong tingnan cung magcacaroon ac ng̃ gayn ding capalaran. At mul na namang hinipan ng̃ ll pa mandng malacs ang matung na sung̃ay, at sinasadyang ilapt sa mg̃a taing̃a ng̃ mg̃a dalagang nagpapakita ng̃ capanglawan. Sa gayy nagcaroon ng̃ ng̃ caunting caguluhan; siyay pinahimpl ng̃ mg̃a in sa chahampas ng̃ chinelas at ccucurot. Ary! ary!ang sinabi niya, na hinihip ang canyang mg̃a bsigGaano ang lyong ikinahihiwalay ng̃ Filipinas sa mg̃a pampang̃in ng̃ Rhin! "Oh tempora! oh mores!" Binibigyn ang ib ng̃ gantng-pl at balabal ng̃ cahihiyan ang ibinbigay namn sa ib. Nang̃agtatawanan na ang laht samp ni Victoria, gayn may sinasabi ng̃ may masasayng mat na si Sinang cay Mara Clara ng̃ sabing marahan: Mapalad icw! Ay, ac may cacanta rin cung mangyayari sna! Sa cawacasay ipinagbigay alm ni Andeng, na nacahand na ang sabw upang matanggp ang dooy ilalagay. Nanhc, ng̃ magcagayon, ang nagbbinat ng̃ anc ng̃ mang̃ing̃isd, sa pabahay ng̃ bacld, na na sa dcong dulong pinagtatalicupan nit at dooy maisusulat ang "Lasciate ogni speranza voi chentrate", cung marunong sana at nacacawatas ng̃ wcang italiano ang mg̃a culang plad na mg̃a isd: ang pumapasoc sa canil rooy hind lumlabas cung d ng̃ mamatay. Yay isng culng na may mg̃a isng metro ang lang, na ang pagcacaanyy macattindig ang isng to sa itaas upang buhat dooy mahagup ng̃ sloc ang mg̃a isd at maitaas. Diyn ang tunay na hind ac mayyamot na mamingwit!ang sabi ni Sinang na nang̃ng̃inig sa galc. Nang̃agmmasid ng̃ d caws ang laht: nakkinikinita na ng̃ ibng nang̃agpapalagan at naglulucsuhan ang mg̃a isd sa loob ng̃ lambt ng̃ panaloc, cumikinng ang canilng makikintab na calisks at iba pa. Gayn man, ng̃ isisild ng̃ bint ang lambt ay walng an mang lumlucsong isd. Phin 187Marahil pun,ang marahang sbi ni Albino; mahiguit ng̃ limng araw na hind pinapandaw. Itinaas ng̃ mang̃ing̃isd ang sloc.... ay! cahit isng isd man lamang ay walng nacapamuti sa lambt; sa pagcahlog ng̃ masaganang patc ng̃ tbig na liniliwanagan ng̃ araw ay wariy nagttawa ng̃ mataguintng. Isng "ah!" ng̃ pagtatac, ng̃ sam ng̃ loob, ng̃ pagcabig ang tumcas sa mg̃a lb ng̃ laht. Inulit ng̃ bint ang paglulubog ng̃ sloc, at gayn din ang kinhinatnan.
- 141 -
Hind mo nalalaman ang iyng hnap-bhay!ang sa canyay sinabi ni Albino, at umukybit it sa pabahay ng̃ bacld at inagaw ang sloc sa camy ng̃ bintMakikita niny ng̃ayn! Andeng, bucsn mo na ang palayc! Datapuwat si Albino may hind nacacaalam: nanatli sa pagcawalng lamn ang sloc. Pinagtawann siya ng̃ laht. Huwg cayng mang̃ay at nririnig cay ng̃ mg̃a isd ay ayaw pahli!Marahil punt ang lambt na ito! Ng̃unit walng casirasir ang lambat. Pabayaan mot ac,ang sa canyay sinabi ni Leng nang̃ing̃ibig cay Iday. Siniyasat na magalng nit ang calagayan ng̃ bacld, minasdn ang lambt, at ng̃ matant na niyng pwang magalng ang calagayan ay tumanng: Talasts ba ninyng magaling na may limang raw ng̃ hind pinapandaw it? Totoong nalalaman namin! Niyong raw na bago mag "Todos los Santos" ang chulihulihang pagcpandaw nito. Cung gayoy encantado ang dagatan macacahuli ac ng̃ caht iiln. Inilubog sa tubig ni Len ang sloc; datapuwat nalarawan sa mukh niy ang panguiguilalas. Sandaling tiningnan niy ng̃ walng imc ang calapt na bundc at ipinagpatuloy ang pag paparoot parto ng̃ sloc sa tubig: pagcatapos ay umans na hind inaalis sa tubig ang sloc: Isang buaya! Isang buaya!ang canilng inlit. Nagpalipatlipat ng̃ boong tulin sa mg̃a bibig ang salitng iyn, sa guitn ng̃ pagcatcot at pagcamangh ng̃ laht. An ang sbi niny?ang itinanong nil sa cany. Ang sbi coy may isng buayang nahuli,ang ipinagmatigas na sabi ni Len, sac inilubg sa tubig ang tagdng cawayan ng̃ sloc, at nagpatloy ng̃ pagsasalit: Nariring ba niny ang tung na iyn? Iyay hind ang buhang̃in; iyn ang Phin 188matigs na balt, ang licd ng̃ buaya. Nakikita ba niny ang paggalw ng̃ mg̃a cawyan? Iyay siy na nagpupumigls, datapuwat siyay nababaluctot; hintay cay ...! malak: may isang dangcl hlos mahiguit pa ang lpad ng̃ canyng catawn. An ang marapat gawin?ang tanung̃an. Hulihin!ang sabi ng̃ isng voces.
- 142 -
Jess! at sino ang huhuli? Sino may walng humahandg na sumisid sa calaliman. Ang tubig ay malalim. Dapat na itli natin siy sa ating bangc at sac caladcarin ng̃ boong pagdiriwang!ani Sinang.Dapat bang cnin ang mg̃a isdng talagng cacanin natin! Hind pa ac nacacakita hangg ng̃ayn ng̃ isng buayang buhy!ang ibinulng ni Mara Clara. Nagtindig ang piloto, cumuha ng̃ isng mahabang lbit at malicsng pumanhc sa pinacabataln ng̃ baclad. Ipinagcaloob ni Leng ang pilotoy siyng humalili sa canyng kinalalagyn. Lumucs ang piloto sa loob ng̃ pabahay ng̃ bacld, sa guitn ng̃ pagtatac at baga man nang̃agsisigawan ang lahat. Dalhin po niny ang sundng na it!ang sigw ni Crisstomo, at sa canyay iniaabot ang binunot na isang malapad na sundng na gaw sa Toleod. Datapuwat napaiimbulog na ang libolibong patc, at naghlom na ang tbig ng̃ boong talinghag. Jess, Mara y Jos!ang sigawan ng̃ mg̃a babae.Magcacasacun tayo! Jess, Mara y Jos! Huwg cayng mabahl, mg̃a guinoong babae,ang sa canilay sinabi ng̃ matandang bangkero,cung sa lalawigay may isng macaggaw ng̃ ganyng bagay, iyy "siy." An ang pang̃alan ng̃ binatang iyn?ang itinanng nil. Tinatawag namin siyng si "Piloto": sa mg̃a pilotong nakilala coy siy ang magalng sa laht; ang casam-an lmang ay hind niy kinaguiguiliwan ang hnap-bhay na iyn. Ang tbig ay gumgalaw, umalimpuy ang tbig: tila mandin may nagbubun sa ilalim; umuug ang bacld. Hind umimic ang laht, pinipiguil ang paghing̃. Pinpisil ni Ibarra ng̃ nang̃ng̃atal niyang camy ang puluhan ng̃ matalas na sundng. Tila mandin ang pagbubunoy natapos na. Sumung̃aw sa ibabaw ng̃ tbig ang lo ng̃ bint, na bint ng̃ masayang sigawan: punng-pun ng̃ mg̃a lh Phin 189ang mg̃a mat ng̃ mg̃a babae. Umakyat ang piloto na hawak ang dlo ng̃ lbid, at ng̃ na sa bataln nay sac hnila ang lbid na iyn. Lumitw ang buaya: nactal ang lubid ng̃ lambal na pahils sa lig at sa dacong buntt. Malakng buaya iyn, na gaya na ng̃a ng̃ ibinalt na ni Len may mg̃a pint, at sa ibabaw ng̃ canyng licd ay may sumisibol ng̃ lmot, na sa mg̃a buayay siyng pinacauban cung bag sa to. Umaatung̃al na parang vaca, hinahagkis ng̃ canyng buntt ang mg̃a dinding ng̃ bacld, cumacapit doon, at ing̃inanng̃ang̃a ang canyng maitim at cagulatgulat na bung̃ang̃ na an pat ipinakikita ang canyng mahahabang mg̃a pang̃il.
- 143 -
Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa taas: walng nacacagunitang sa canyy tumlong. Nang wal na sa tbig at ng̃ mailagy na sa ibabaw ng̃ bataln, tinapacan ng̃ piloto ang buaya ng̃ canyng paa; tincom ng̃ canyng malacs na camy ang pagclalaking mg̃a pang̃, at binantang talan ang ng̃s ng̃ matibay na gpos. Tinicmn ng̃ buaya ang hulng pagpipigls, ibinalantc ang catawt sac ipinl sa bataln ang malacs niyang buntt, at pagcacawalay sumibt at nilucs ang dagtan, sa dacong labs ng̃ bacld, na an pat nacaladcad ang sa canyay nagpapasc. Walng salang mapapatay ang piloto; isng sigw ng̃ panghihilacbt ang tumacas sa laht ng̃ mg̃a dibdib. Matuling tulad sa lintc ay biglng nahlog sa tbig ang isng catawn; bahagy na sil nagcapanahng makitang si Ibarra iyn. Hind hinimaty si Mara Clara, sa pagcat hind pa natututo ang mg̃a filipinang maghimatay. Nakita nilng namul ang mg̃a alon, nadampol ng̃ dug ang tubig. Lumucs sa malalim na tubigang binatang mang̃ing̃isda na hawac ang canyng gloc, sumund sa cany ang canyng am; datapuwat bago pa lamang nacasisisid sily siyng paglutang namn ni Crisstomo at ng̃ piloto na capuw nacacapit sa bangcy ng̃ buaya. Ang boong tiyang maput nitoy bac at nacapac sa lalamunan ang sundng. Hind maisaysay ang catowan: libolibong camy ang sa canily umabt upang iahon sil sa tbig. Nahihibang hlos ang matatandang babae at sily nang̃agtatawanan at nang̃agdrasal. Nalimutan ni Andeng na macaatlo ng̃ sumulc ang canyng sinigng: nbub ang laht ng̃ sabw at namaty ang apy. Si Mara Clara lmang ang hind macapagsalit. Hind naano si Ibarra; nagcaroon ng̃ bahagyng galos sa bisig ang piloto. Cay ang pinagcacautang̃an co ng̃ aking buhay!ang sabi ng̃ piloto cay Phin 190Ibarrang nagbabalot ng̃ mg̃a mantang lana at mg̃a "tapiz". Ang any ng̃ voces ng̃ pilotoy tila mandn may pighat. Totoong maslong p cay sa pang̃anib,ang sa canyay isinagot ni Ibarra;ul-ul huwag p ninyong ttucsuhn ang Dios. Cung d ca sana nacabalc!...ang ibinulng ni Mara Clarang namumutl at nang̃ang̃atal pa. Cung di sana ac nacabalc at icw ay sumunod sa akin,ang isinagot ng̃ bint, na canyng ipinagpatuloy ang caisipn,sa ilalim ng̃ dagatay "mapapasama ac disin sa aking familia!" Hind nalilimutan ni Ibarrang doon humhimlay ang mg̃a but- ng̃ canyang am. Aayaw ng̃ pumaroon ang matatandang babae sa cabilang bacld, big na nilang umuw, at ang canilng minmatuwid ay nagpasimul raw ng̃ masam ang araw, at baca may mangyaring maraming sacun.
- 144 -
At ang laht ng̃ iyay dahil, sa hind tayo nagsimba muna!ang ibinubuntong hining̃a ng̃ isng matandng babae. Datapuwat ano p bang sacun ang nangyari sa atin, mg̃a guinoong babae?ang tanng ni Ibarra.Ang buaya ang siya lamang kinulang plad! At ang bagay na itoy nagpapatotoo,ang iniwacs ng̃ naguing seminarista,na sa boong canyng macasalanang buhay hind nagsimb cailan man ang sawing palad na buayang ito. Cailan may hind co makitang siyay ncasama ng̃ lubhng maraming mg̃a buayang malimit na pasasimbahan. Nagsiparoon ng̃ ang mg̃a bangc sa cabilng baclad, at kinailang̃ang mulng maghand si Andeng ng̃ ibng sabw na pagsisigang̃an. Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag ang mg̃a lon sa paliguid ng̃ buaya, at nagttayo ng̃ "ng̃a bundc ng̃ bul, na dooy cumkintab ng̃ boong casaganaan sa mg̃a culay ang liwanag ng̃ araw", ayon sa saysy ng̃ poetang si P.A. Paterno. Muling tumung ang msica: tumutugtog si Iday ng̃ arpa, at ang mg̃a lalak namy mg̃a acorden at mg̃a guitarra, na humiguit cumlang ang "afinacin;" datapuwat si Albino ang magaling tumugtg sa laht, sa pagcat tunay na kinacamot ang guitarra, nagcuculang sa "tono" at mayatmayay sumisinsay sa comps, at caguinsaguisay nacalilimot, cayat lumilipat sa sonatang ibang ib sa dating tintugtog. Pinaroonan ang cabilng bacld na may malaking pag-aalinlang̃an; marami ang umaasang naroroon doon ang babaeng buayang asawa ng̃ npatay, ng̃unit mpagbir ang "Naturaleza", cayat laguing pun ng̃ isda ang sloc cailanis Phin 191mat ililitaw. Nag-uutos si tia Isabel: Mabuting isigang ang "ayung̃in"; pabayaan niny ang "biy" at ng̃ mgawang "escabeche", ipas niny ang "dalag" at ang "buwan-buwan": mahb ang bhay ng̃ dalg. Ilagay niny sil sa lambt at ng̃ manatili sil sa tbig. Ilagay niny ang mg̃a "sugp" sa cawli! Ucol na ihaw ang "bnac" na may camatis sa tiyan, at nacablot sa dhon ng̃ sguing. Pabayan niny ang ib at ng̃ maguing pain. Hind magalng na pabayang ang walng calamnlaman ang bacld,ang idinugtng. Ng̃ magcgayoy nang̃ag-acl silng lumunsd sa pampng, sa gubat na iyn ng̃ matatandang choy na pag-ar ni Ibarra. Dooy sa llim at sa tab ng̃ malnaw na btis ay manananghalian sil sa guitn ng̃ mg̃a bulaclc sa ilalim ng̃ itatay agad-agad na mg̃a palapala. Umaaling̃awng̃aw sa alang-alang ang msica; napaimbulog ng̃ boong casayahan ang soc ng̃ mg̃a calng ang anyy manips na ipoipo: umaawit ang tbig sa loob ng̃ mainit na palayc; marahil ay mg̃a salitng pang-alw sa mg̃a isdng paty, marahil ay libc at cuty: nagpapapihitpihit ang bangcy ng̃ buaya, cung minsay biglng ipinakikita ang maputi at wacwc na tiyn, cung minsan namay biglng ipinakikita ang may pint at namemerdeng licd,
- 145 -
ng̃unit hind nagugulumihanan ang tong minamahal ng̃ Naturaleza, sa gayng caraming pagpaty na cs sa mg̃a capatd, ayon sa sasabihin marahil ng̃ mg̃a "bramin" ng̃ mg̃a "vegetariano."
Phin 192
XXIV.
SA GUBAT
Maaga, maagang maaga ng̃ magmisa si pr Salv, at sa ilng sandaliy canyng nilnis ang may labingdalawng calolowang marurum, at ang ganitng gaway hind niy nauugalan. Tila mandn nawal-an ng̃ gnang cumain ang carapatdapat na cura, dahil sa pagcabasa ng̃ ilng slat na dumatng na may mg̃a "sello" at mabuti ang pagcacalagay ng̃ "lacre;" sa pagcat pinabayang lubs na lumamg ang "chocolate." May sakt ang pr,ang sinasabi ng̃ "cocinero," samantalang naghhand ng̃ ibng "taza" ng̃ chocolate;mahb ng̃ raw na hind cumacain, sa anim na pinggang inihahayin co sa cany sa "mesa," walng dalawng pinggn ang canyng sinsalang. Dahil sa hind siy nacacatulog ng̃ mahusay,ang sagt ng̃ alilang lalaki;siyy binabang̃ung̃ot mul ng̃ magbago ng̃ tinutulugan. Nalalaoy lalong nanglalalim ang canyng mg̃a mat, at totoong nannilaw. Tunay ng̃a namng nacahhabag tngnan si pr Salv. Hind man lamang sinalang ang pang̃alawng taza ng̃ chocolate, hind tinicmn man lamang ang mg̃a hojaldeng Ceb; nagpaparoot parito sa malang na slas at kinucuyumos ng̃ canyng mabut-ong mg̃a camy ang isng sulat na manacnacang binabasa. Hining̃, sa cawacasan, ang canyng "coche", nag-ayos at sac nag-utos na siyy ihatd sa gubat na kinalalagyan ng̃ nacapammanglaw na choy at sa malapit dooy nang̃agcacatuwa ng̃ paglalakbay sa caparang̃an. Pinaalis ni pri Salv ang "coche", pagdatng sa lugar na iyn, at pumsoc siyang nag-isa sa gubat. Phin 193Isng mapanglw na lands na bahagy na nabucsn sa casucalan ang pinagdraanang patung̃ sa isng btis, na ang tubig na umaagos dooy gling sa ilng bucl ng̃ malaccong tubig, tulad sa mg̃a na sa taguiliran ng̃ Makling. Mg̃a bulaclc na cusang sumisibol na ang marami sa canilay hind pa napapang̃alanan, ang siyang pamuti ng̃ mg̃a pangpang ng̃ batis na iyn; ng̃unit marahil ay kilal na ng̃ mg̃a doradong maliliit na hyop, ng̃ mg̃a parparng sarisar ang lalak, at may mg̃a clay na azl at guint, mapuput at maiitm, sal-it sal-t na clay maniningning, makikintab, may mg̃a tagly na
- 146 -
mg̃a rub at mg̃a esmeralda sa canilng mg̃a pacpc, at ng̃ mg̃a libolibong mg̃a tutubng cumikinang ng̃ tulad sa metal, at wari nasasabugan ng̃ totoong mataas na guint. Ang tunog ng̃ pagaspas ng̃ mg̃a maliliit na mg̃a hayop na ito, ang irit ng̃ yayay na nag-iing̃ay sa araw at gab, ang huni ng̃ ibon, ang lagapk ng̃ bulk na sang̃a ng̃ cahoy na nahuhulog at nagcacasabitsabit sa lahat ng̃ lugar ang siyang tang̃ing sumisir ng̃ catahimican ng̃ talinghagang lugar na iyn. Malanlaon din siyng nagpalacadlacad sa casucalan ng̃ mg̃a gumagapang na dam, na canyng pinang̃ing̃ilagan ang mg̃a dawag na cumacapit sa canyng hbitong guingn na tla mandin ibig siyng piguilin, at pinatitisodtisod mayat may ang mg̃a para ninyng d bihasang maglacd ng̃ mg̃a ugt ng̃ mg̃a choy na lumlabas sa lp. Bigl siyng tumiguil: masasayng mg̃a hlakhakan at mg̃a sariwang voces ang dumatng sa canyng mg̃a taing̃a, at nanggagaling ang mg̃a voces at ang mg̃a halakhakan sa btis, at nalalaoy llong nlalapit. Titingnan co cung acy macacsumpong ng̃ isng pgad,ang sinsabi ng̃ isng magand at matimys na voces na nakikilala ng̃ cura;big co siy makita na hind "niy" ac nakikita, big co siyng sundn sa laht ng̃ dco. Nagtgo si pr Salv sa licd ng̃ malakng pn ng̃ isng choy at sac nakinig. Sa macatuwd ay big mong gawn sa cany ang sa iyy guingawa ng̃ cura, na binbantayan ca saan ca man pumaroon?ang itinugn ng̃ isng masayng voces.Mag-ing̃at ca, sa pagcat nacayayayat at nacapagpapalalim ng̃ mg̃a mat ang panibugh! Hind, hind panibugh; cung d pagcaibig lmang na macaalam ng̃ d co tals!ang isinsagot ng̃ mataguintng na voces, samantalang, inuulit ng̃ masay: Siya ng̃, panibugh, panibugh!at humahalakhak ng̃ twa. Cung acy naninibugho, hind ac ang hind pakikita; ang hind co ipakikitay siy, ng̃ hind siy mmasdan nino man. Ng̃unit icw may hind mo siya makikita, at iyay hind magalng. Ang llong magalng, cung macacasumpong tyo ng̃ pgad, ay ating "iregalo" sa Phin 194cura, at sa gayoy canyng mabbantayan tayo, na hind magcacailang̃ang siyay makita, anng acal mo? Hind ac naniniwal sa mg̃a pgad ng̃ mg̃a tagcang sagt ng̃ isng voces; ng̃unit cailan mat acoy manibugh matututo acng magbantay na hind ac makikita. At paano? at paano? Bakit, gaya b ng̃ isng Sor Escucha? Nacapagpahakhak ng̃ masay ang gayng alaala sa pagcacolegiala. Nalalaman mo na cung paano ang pagday cay Sor Escucha!
- 147 -
Nakita ni pr Salv, mul sa canyng pinagtataguan si Mara Clara, si Victoria si Sinang na nagllibot sa log. Lumalacad ang tatlng ang ting̃in ay sa salamn ng̃ tbig at nang̃aghhanap ng̃ talnghgang pgad ng̃ tagc: Bas sil hangng sa tuhod, na ano pat nahihiwatigan sa mg̃a malalapad na cunt ng̃ canilang mg̃a syang pangpalgo ang calugdlugd na hbog ng̃ canilng mg̃a bint. Nacalugay ang canilng buhc at hubd ang canilng mg̃a bsig, at nattacpan ang catawn ng̃ isng brong may malalapad na ghit at masasayang mg̃a clay. Samantalang naghhanap sil ng̃ isng bgay na hind mangyayaring masumpung̃an ay namumuti tuly sil ng̃ mg̃a bulaclc at nang̃ung̃uha ng̃ mg̃a glay sa pampng. Pinanonood ng̃ fraileng Acten na nammutl at hind cumikilos ang mahinhing Dianang iyn; ang mg̃a mat niyng numningning sa madilm na hungcg na kinlalagyan ay hind nang̃apapagal ng̃ pagtatac sa mg̃a mapuput at parang linalic na mg̃a bsig, yang magandang liig hanggang pa pasimul ng̃ dibdb; ang malliit at culay rosang mg̃a paang nang̃agllar sa tubig, pawang pumupucaw sa abang cataohan niy ng̃ cacaibang mg̃a damdamin at nagpapapanaguinip ng̃ mg̃a bgong caisipn sa nillagnat niyang budh. Sa licd ng̃ isng pag-lic sa lat, sa guitn ng̃ masucal na cawayanan; nang̃awal ang mg̃a matitimys na mg̃a dalagang iyn, at hind na maring̃ig ang canilng malulupit na mg̃a parunggut. Halng, nanglulupaypay, pigt ng̃ pawis umals si pr Salv sa canyng pinagtataguan, at nagpaling̃apling̃ap sa canyng paliguidliguid, na ang mg̃a matay hibng. Humintng hind cumikilos, nagaalinlang̃an; humakbang ng̃ iln at anakiy big sumund sa mg̃a dalaga, ng̃unit nagbalic at naglacad sa pampng at ang ibng mg̃a casama ng̃ mg̃a dalagang iyn ang siyng hinanap. Nakita niya sa malay-lay ron, sa guitn ng̃ btis, ang isng wariy paliguang magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubng ay isng malagong cawayan; may nanggagaling doong masasayng mg̃a voces ng̃ babae. Napapamutihan Phin 195ang paliguang iyn ng̃ dahon ng̃ mg̃a niyog, mg̃a bulaclac at mg̃a bandera. Nacatanaw namn siy sa daco pa roon ng̃ isng tuly na cawayan at sa dacong malayoy mg̃a lalaking nang̃aliligo, samantalang nang̃agccagulo ang caramihang mg̃a alilang lalaki at mg̃a allang babae sa palbt ng̃ mg̃a calng biglaan ang pagcacgaw at nang̃agsusumakit ng̃ paghihimulmol sa mg̃a inahng manc, nang̃aghuhugas ng̃ bigs, nag-iihw ng̃ "lechn" at ib pa. At doon sa cabilng ibayo, sa isng calinisang canilng hinwan, sa loob ng̃ lilim ng̃ isng palapalang canilng bagong itinayng ang mg̃a haliguiy cahoy at ang bubng ay "lona" na" ang isang bahagui at ang isng bahaguiy mg̃a dahon ng̃ malalakng choy, nang̃agcacatipon ang maraming mg̃a lalakit mg̃a babae. Dooy naroroon ang alfrez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo, ang teniente mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming mg̃a capitan at tenienteng "pasado", pat ni capitang Basiliong am ni Snang, na dating caaway ng̃ nasrang si Don Rafael sa malaon ng̃ pinag-uusapan. Sa canyy sinabi ni Ibarra: "Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran, at hind mag-caaway ang cahulugan ng̃ pag-uusapn. At napahinuhod ng̃ boong galc ng̃ loob ang balitang mnanalumpat ng̃ mg̃a "conservador" sa anyaya ni Ibarra, at tuly nagpadal ng̃ tatlong payo at sac ipinanalim sa capangyarihan ng̃ binat ang paglilingcd ng̃ canyng mg̃a alil.
- 148 -
Sinalbong ang cura ng̃ boong galac at pagpipitagan ng̃ laht, pat ng̃ alfrez. Ng̃unit saan p nanggaling ang cagalanggalang na camahalan p niny?ang itinanng sa canya ng̃ alfrez, ng̃ makita nit ang canyng mukhng pun ng̃ glos, at ang canyng habitoy pusps ng̃ mg̃a dahon at ng̃ mg̃a tuyng sang̃Naparap p ba ang cagalanggalang na camahalan niny? Hind! nligaw ac!ang isinagt ni pr Salv, at ibinab ang canyng mg̃a mat upang siyasatin ang canyng pananamt. Nang̃agbbucas ng̃ mg̃a botella ng̃ limonada, nang̃agbbiyac ng̃ mg̃a niyog na mr at ng̃ ang mg̃a natatapos ng̃ paliligoy macinom ng̃ canyng malamg na tbig at ng̃ macacain ng̃ canyng malambt na lamang higut ang caputian sa gatas; at bucd sa rooy pinag-aalayan pa ang mg̃a dalaga ng̃ isng cuintas na sampaga, na nasasal-itan ng̃ mg̃a rosa at ilng-ilang, na siyang nagbibigay bang̃ sa nacalgay na buhc. Silay naup humihilig sa mg̃a dyang nacabitin sa mg̃a sang̃a ng̃ mg̃a cahoy, nang̃aglilibang sa paglalaro sa paliguid ng̃ isng batng malapad, na may nacalagay sa ibabaw nitong mg̃a baraja, mg̃a tablero, maliliit na mg̃a libro, mg̃a sigay at mg̃a batng malilit. Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwat tila mandin nallibang ang sip sa ibng bagay, at cay lamang pinansin ang sinalita sa canyy ng̃ sa canyay Phin 196sabihing si Ibarra ang may gaw ng̃ gayng calakng sgat. Ng̃unit hind mangyaring makita ang bantg at hind napagkikilalang piloto; bago dumatng ang alfrez ay siyy wal na. Sa cawacasay lumabs si Mara Clara sa pliguan, casama ang canyng mg̃a caibigang babae, sarwang tlad sa isng rosa sa nang umgang pamumucadcad na numningning ang hamg na ang cawng̃is ay kislp ng̃ diamante sa caayaayang ulbs ng̃ bulaclc. Inihandg niya ang nang ng̃it cay Crisstomo, at naucol ang nang pagdidilm ng̃ canyng no cay pr Salv. Nahiwatigan nit, ng̃unit hind nagbuntunghining̃a. Dumatng ang oras ng̃ pagcin. Nang̃agsiup sa mesang pinang̃ung̃uluhan ni Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alfrez, ang gobernadorcillo at iln pang mg̃a capitan, samp ng̃ teniente mayor. Hind ipinahintulot ng̃ mg̃a inng cumin ang sinomang lalaki sa mesa ng̃ mg̃a dalga. Hind ca na ng̃ayn, Albino, macapag panucl ng̃ mg̃a btas, pa na gya ng̃ sa mg̃a bangc,ani Len sa nagseminarista. An? ano iyn?ang tanung̃an ng̃ mg̃a matatandang babae. Na ang mg̃a bangc, mg̃a guinoong babae, ay pwang mg̃a buong-b na tlad sa pinggng ito;ang ipinaliwanag ni Len. Jess, saramullo!ang sigaw ni tia Isabel na ng̃umng̃it. May nabbatid na p b cayng ano man, guinong alfrez, tungkl sa tampalsang nagpahrap sa catawn ni pr Dmaso?ang tanng sa alfrez ni pr Salv, sa horas na iyn ng̃ pagcain.
- 149 -
Sno p bang tampalsan iyn, padre cura?ang tanng ng̃ alfrez, na tintingnan ang fraile, na guingawang pinacasalamn sa mat ang vaso ng̃ lac na canyang ininom. Ab, at sno pa p ba? Yaong tampalsang camacalaw ng̃ hapon ay bumuntal cay pr Dmaso sa daan! Bumuntal cay pr Dmaso?ang tanung̃an ng̃ ilng voces. Wary ng̃umit ang coadjutor. Tnay p, cayat nararatay ng̃ayn si pr Dmaso! Sinasapantahang ang gumaw ng̃ gayoy si Elias ding sa inyoy naglublb sa pusw, guinoong alfrez. Namul sa hiya sa lac ang alfrez. Ang boong sip co,ang ipinagpatuloy ni pr Salv, na ang anyy war nangllibac;ay nalalaman po niny ang nangyayari. Ang wc coy alfrez ng̃ Guardia Civil.... Nagcagt-lb ang militar at ibinulng ang isng halng na pagtaliwacs. Phin 197Sa ganitoy siyang pagsipot ng̃ isang babaeng namumutla, payat, abang aba ang pananamit; sino may walng nacakita ng̃ canyng pagdang; palibhasay lumalacad siyng walng imc at napcawalng ing̃ay ang canyang paglacad, na cung naguing gab snay marahil ipalagy na siyay isng "fantasma." Pacanin niny ang cahabaghabg na babaeng iyn!ang sabihan ng̃ mg̃a matatand:uy, pumarito cay! Ng̃unit ipinagpatuloy ng̃ babae ang canyng paglcad, at siyay lumapit sa mesang kinallagyan ng̃ cura; itoy luming̃n, at nkilala siy at nalaglg sa canyng camy ang cuchillo. Inyong pacnin ang babaeng it!ang ipinag-utos ni Ibarra. Madilim ang gab at nang̃awwal ang mg̃a btang lalaki!ang ibinbulong ng̃ magpapalimos na babae. Ng̃unit ng̃ makita ang alfrez, na sa canyay nagssalit, nguitl ang babae at nagtatacb, at nawal sa guitn ng̃ cacahuyan. Sino ang babaeng iyn?ang itinanng. Isng cahabaghabg na babaeng pinlit sirin ang sip sa cagugulat at cpapahrap!ang isinagt ni don Filipo;may pat na raw nang iyay ganyn. Iyan bag ang isng nagng̃ang̃alang Sisa?ang tanong ni Ibarra ng̃ boong pagmamalasakit.
- 150 -
Ang babaeng iyy dinakip ng̃ iny pong mg̃a sundalo,ang ipinagpatuloy ng̃ sabing may capaitan ng̃ teniente mayor;siyay inilibot sa boong byang batd, dhil sa hind co maalamang mg̃a bagay ng̃ canyng mg̃a anc na lalaki, na ... hind nang̃agcaroon ng̃ caliwanagan. Bakit?ang itinanng ng̃ alfrez na humarp sa cura:iyn p bag ang in ng̃ inyng dalawng sacristn? Sumng-yon ang cura sa pamamag-tan ng̃ pagtang̃. Na nang̃awalng hind man lamang guinaw ang an mang pagsisiysat tungcl sa canil!ang idinugtong ni Don Filipo ng̃ wri may poot, at tinititigan ang gobernadorcillo na ibinab ang mg̃a mat. Hanpin niny ang babaeng iynang ipinag-utos ni Crisstomo sa mg̃a allang lalaki:Aking ipinang̃acong pagpapagalan co ang pag-uuss cung saan naroon ang canyng mg̃a anac na lalaki. Nang̃awal, ang wic niny?ang itinanng ng̃ alfrez.Nang̃awal ang inyng mg̃a sacristan, padre cura? Inbos ininm ng̃ cura ang vaso ng̃ lac na na sa canyng harp, at sac tumang̃, bilang sagt na oo. Phin 198Carambas, pr cura!anng alfrez na casaby ang twang libc, at nattuwa, dahil sa siyay nacacaganti,pagca nawwal ang ilng pso lmang ng̃ cagalng-glang na camahalan p ninyoy maagang maaga pay inyng guiniguising ang aking sargento, upang hanapin ang inyng salap; ng̃unit nawwal ang dalawang sacristan ninyoy hind p cay nagsasabi; at cay p, guinoong capitn ... totoo ng̃ang cay poy.... At hind tinapos ang canyang salit cung d ang guinaway nagtaw, casabay ng̃ paglulubg ng̃ canyang cuchara sa mapulng lamn ng̃ papaya. Sumagot ang curang malak ang hiy at nattulig. Nagcgayon act dahil sa ac ang nannagot ng̃ salap.... Mabting sagt, cagalanggalang na pastl ng̃ mg̃a cluluwa!ang salabat sa cany ng̃ alfrez na namumualan ng̃ kinacain.Mabting sagt, banl na lalki! Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, ng̃unit nagpilit si pr Salving manag-li sa dating catahimican ng̃ loob, at sumagot na caacbay ang ng̃ting plit: At nalalaman p b niny, guinong alfrez, cung an ang sabihanan tungcl sa pagcawal ng̃ mg̃a btang iyan? Hind? Cung gayoy ipagtanong p niny sa inyng mg̃a sundlo! At ano?ang sigaw ng̃ alfrez na nawala ang towa.
- 151 -
Ang sabihanay ng̃ gabing iyn mawala ang mg̃a batay may mg̃a tumung na ilang putc ng̃ fusil! Ilng putc?ang inlit ng̃ alfrez na canyang minmasdan ang mg̃a cahrap. Nang̃agsitang̃ ang nang̃aroroon, bilang pagpapatunay na may nring̃ig ng̃a sil. Nang magcgayoy sumagt si pr Salv ng̃ madalang na pananalita, taglay ang malupit na paglibac. Sa nangyayariy aking nakikitang bucod sa hind cay nacacahuli ng̃ mg̃a gumgawa ng̃ masamy hind po niny nalalaman ang mg̃a guinagawa ng̃ inyng mg̃a capamahay, at gayn may big po ninyng masoc na tagapang̃aral at magtr sa mg̃a iba ng̃ canilang mg̃a catungculan: dapat po ninyong maalaman ang casabihang; lalong nacacaalam ang ull sa canyang sariling bahay.... Mg̃a guinoo!ang isinalabat ni Crisstomo ng̃ canyang makitang namumutla na ang alfrez;tungcol ng̃a sa bagay na ity ibig cong maalaman cung an ang inyng pasiy sa isang aking panucl. Inaacal cong ipagcatiwl ang pag-aalg sa babaeng diyng sira ang sip sa isang mabting manggagamot at samantalay hahanapin co ang canyang mg̃a anc, sa pamamag-tan ng̃ tlong at mg̃a hatol ninyng dalaw. Ang pagbabalc ng̃ mg̃a allang nang̃agsabing hind nil nasumpung̃an ang sir ang sip na babe ang siyng nacalubs ng̃ pagcapayap sa dalawng nagcacagalit, at canilng dinal ang salitaan sa ibang bagay. Nang̃agbahabahagui sa ilng pulutong ang mg̃a matandat mg̃a bt ng̃ matpos ang pagcain Phin 199at samantalang silay binbigyan ng̃ ch at caf. Cumuha ang ib ng̃ mg̃a "tablero" at ang ib namay nang̃agsicuha ng̃ "baraja," ng̃unit lalong minagaling ng̃ mg̃a dalag ang mang̃atanng sa "Rueda de la Fortuna" (gulong ng̃ capalaran), sa pagcaibig nilng maalaman ang sa canilay mangyayari sa panahng hnaharap. Hali cay, guinoong Ibarra.ang sigw namn ni cpitang Basilio, na lang̃ na ng̃ caunt. May usapn tayong labing limng tang tan na ng̃ayn ang itintagal, at walng hucm sa Audienciang scat macahtol: mangyayari bang tingnan natin cung ting mabbigyang hangg sa "tablero"? Ng̃ayn din p, at sumasang-ayon ac ng̃ boong catowaan!Hintayn po niny acng saglt, sa pagcat nagpapaalam ang alfrez! Nang maalaman nil ang gayng paglalar, nang̃agcapsan ang laht ng̃ matatandng lalaking marnong ng̃ "ajedrez" sa palguid ng̃ "tablero"; mahalag ang larng iyn, cayat nacaakit pat sa mg̃a hind nacacaalam. Hinarp ng̃ mg̃a matatandng babae, gayn man, ang cura, upang makipagsalitan sa cany tungcl sa mg̃a bagay na nauucol sa religin; datapuwat hind marahil minmagaling ni fray Salv ang lugar na kinlalagyan at ang capanahunang iyn, cay ng̃t pawang mg̃a malalb ang caniyng mg̃a isinsagot at mapapanglaw at may glit na hl, at ang canyang mg̃a matng hind tumiting̃in man lamang sa canyng mg̃a kinacausap ay nagpapaling̃apling̃ap sa magcabicbil.
- 152 -
Nagpasimul ang lar ng̃ boong cacadakilan. Cung magtabl ang lar, papagtatablahn naman natin ang ting usapnang sabi ni Ibarra. Nang na sa calaghatan na ang lar, tumanggap si Ibarra ng̃ isng telegrama na nagpaningning ng̃ canyang mg̃a mat at nacapagbigy sa cany ng̃ pamumutl. Itinag niy sa canyng "cartera" ang telegrama, na hind binucsn, at canyng sinulyp ang pulutong ng̃ mg̃a cabatang nagpapatuloy ng̃ pagtatanng cay Capalaran, sa guitn ng̃ mg̃a tawanan at mg̃a sigawan. Phin 200"Jaque" sa "Hri!"anang binat. Napilitang itag ni capitang Basilio ang "Hari" sa licd ng̃ "Reina." "Jaque" sa "Reina"!ang muling sinbi ni Ibarra, na pinagbabalan ng̃ canyng "Torre" ang "Reina," na ipinagsasanggalang ng̃ isang "Pen." Sa pagcat hind matacpn ni capitang Basilio ang "Reina" at hind namn niy maiurong it, dahil sa "Haring na sa sa licd, huming̃ siy ng̃ panahn upang siyay macapa-isip. Sumasang-ayon p ac ng̃ boong tuw!ang sagt ni Ibarra;mayroon pa namang sasabihin ac ng̃ayn din sa ilng lalaki sa pulutng na iyn. At nagtindg siy, pagcapagcaloob sa canyng calaban ng̃ icaapat na bahgui ng̃ isang oras upang mag-sip. Tang̃an ni Idy ang mablog na cartng kinasusulatan ng̃ apat na pot walng tanng, at si Albino ang may tang̃an ng̃ libro ng̃ mg̃a sagt. Casinung̃aling̃an! hind totoo! casinungaling̃an!ang isinsigaw ni Sinang na halos umiyac. An b ang nangyayari sa iyo?ang sa canyy tanng ni Mara Clara. Tingnn mo, aking itinanng: "Cailn bag ac magcacabait?" binitiwan c ang mg̃a "dado", at ang guinawa niyang curang iyang bantilaw ay binasa sa libro ang ganito: "Pagca nagcabuhc ang palaca!" It bay mabuti? At saca ng̃iniwian ni Sinang ang nagung seminarista, na hind tumitiguil ng̃ pagtatawa. Ng̃unit Sno ba ang may utos sa iyong magtanong ca ng̃ gayon?ang sinabi sa canya ng̃ pinsan niyang si VictoriaScat na ang magtanng ng̃ gayn upang marapat sa gayng mg̃a sagt! Tumanng p cay!ang sinabi nila cay Ibarra, casabay ng̃ paghahandog sa canya ng̃ "rueda"Pinagcayarian naming cung sino ang magcamit ng̃ lalong magaling na sagt ay tatangap sa mg̃a iba ng̃ isang handg. Nacatanng na camng lahat.
- 153 -
At Sino ang nagcamit ng̃ lalong magalng na sagt? Si Mara Clara! si Mara Clara!ang isinagt ni Sinang.Ibiguin man niyat hindy siyay pinatanong namin: "Tapt bagat hind magmamaliw ang canyng pagliyag?" at ang libroy sumagt.... Ng̃unit tinacpan ni Mara Clarang nammulang mainam ang bibg ni Sinang, at hind itinulot na maipatuloy ang sinasabi. Cung gayoy ibigay niny sa akin ang "rueda"!ani Crisstomong ng̃uming̃it. Tumanng: "Lalabas ba ng̃ magalng ang casalucuyan conglinalayon?" Napacapang̃it naman ng̃ tanng na iyan!ang sigaw ni Sinang. Phin 201Iniabsang ni Ibarra ang mg̃a "dado" at alinsunod sa canyang "numero" ay hinanap ang mukha at ang talata ng̃ na sa libro. "Ang mg̃a panaguinip ay pawang mg̃a panaguinip ng̃a!"ang binsa ni Albino. Kinha ni Ibarra ang telegrama at nang̃ang̃atal na bnucsn. Ng̃ayy nagsinung̃alng ang libro niny!ang isinigaw na pusps ng̃ tuw.Basahin ninyo: "Sinang-ayunan ang panuclang escuela, hinatlang cay ang nanlo sa usapin." An ang cahulugn nit?ang itinanng nil sa cany. Hind b ang sbi ninyoy bibigyan ng̃ pabya (regalo) ang magtam ng̃ lalong mabting sagt?ang itinanng niy, na nang̃ang̃atal ang voces sa lak ng̃ canyng tuw, samantalang hinahati ng̃ boong ing̃at ang papel. Siy ng̃a! siya ng̃a! Cung gayy nrito ang aking paby,ang sinabi, at ibinigay cay Mara Clara ang calahti;magttay ac sa byan ng̃ isng paralang col sa mg̃a btang lalakit babe; ang paralang ity siyng king paby. At anng cahulugan niyang calaht ng̃ papel? Ity ihhandog co namn sa nagcaron ng̃ lalong masam sa mg̃a sagt! Cung gayy ac! sa akin marapat ibigy!ang sigw ni Snang. Ibinigy sa cany ni Ibarra ang papel at matling lumay. At an ang cahulugn nit?
- 154 -
Datapowat maly na ang mapalad na binta, at nagbalc na mul siy sa pakikilar ng̃ "ajedrez." Lumapit si Fr. Salv na wariy nag-wwalang an man sa masayng lpon ng̃ mg̃a cabatan. Pinapahid ni Mara Clara ang isang lha sa catuwan. Humint ng̃ magcgayon ang tawanan at napip ang salitan. Tumting̃in ang cura sa mg̃a bagongtaot dalaga, na di niy matutuhan cung an ang sasabihin; hinhintay namn nilng magsalit ang cura at hind sil umimic. An it?ang sa cawacasay naitanong ng̃ cura, at kinha ang libro at canyang binbuclatbuclat. Ang "Rueda de la Fortuna",isng librong libang̃an, ang sagt ni Len. Hind ba niny nalalamang casalanan ang maniwla sa mg̃a bgay na ganit?ang winic, at sac pinunitpunit ng̃ boong glit ang mg̃a dhon ng̃ libro. Nagpumigls sa mg̃a lbi ng̃ lahat ang mg̃a sigw ng̃ pagtatac at sam ng̃ loob. Phin 202Llong malakng casalanan ang gawn ang maibigan sa bgay na hind canyt lban sa calooban ng̃ tnay na may r!ang itintol ni Albinong nagtindig.Amang cura, ncaw ang twag sa ganyng gaw at itoy bawal ng̃ Dios at ng̃ mg̃a to. Pinapagdap ni Mara Clara ang mg̃a camay, at tinitigang tumatang̃is ang mg̃a wacs ng̃ librong iyng hind pa nalalaong nag-alay sa canya ng̃ lubhng malakng ligaya. Hind sumagt cay Albino si fray Salv, laban sa inaasahan ng̃ mg̃a nanonood; ntira siy sa panonood cung paano ang linipadlipad ng̃ mg̃a pinagpunitpunit na mg̃a dhon ng̃ libro, na ang iby ipinwid ng̃ hng̃in sa gbat at ang ib namy sa tbig; pagcatpos ay lumayng guguirayguray at nacapatong ang dalawng camy sa ulo. Humintong sandal at nakipg-usap cay Ibarra na naghatd sa cany sa is sa mg̃a cocheng nhahandang pangdal panghatid sa mg̃a panauhn. Mabuti at lumayas ang pang-aby-galc na iyn,ang ibinulng ni Sinang.!May pagmumukhng wriy sinasabing: "Huwg cang tatawat nalalaman co ang iyong mg̃a casalanan." Sa malakng catuwan ni Ibarra, sa pagcapagbigay niy sa canyng maguiguing asawang si Mara Clara ng̃ canyang pabuy, nagpasimul siy ng̃ paglalarng hind na iniisip ang guingaw, at hind na nag-aabal ng̃ pagbablacbalac ng̃ pagwawr ng̃ boong pag-iing̃at ng̃ calagayan ng̃ mg̃a "pieza." Dahil sa ganitoy ang nangyari, baga man si capitang Basilioy bhagy ng̃ nacapagssangalang, ang laroy nagcapantay, salamat sa maraming pagcacamaling sa huliy guinaw ng̃ bint. Papagtablahin natin! papagtablahin natin! ang sabi ni capitang Basiliong malak ang tuw.
- 155 -
Papagtablahin natin!ang inulit ng̃ bint,cahit magung an man ang inihatol ng̃ mg̃a hucm sa ating usapn. Nangagcamy ang dalawa na nang̃agpisilan ng̃ boong pagguiguiliwan. Samantalang ipinagcacatuwa ng̃ mg̃a caharap ang nangyaring it na nagbbigay wacs sa isng usapng totoong nagpapahrap na sa dalawang magcalaban, ang biglng pagdating ng̃ apat na guardia civil at isng sargento, na pawang sandatahan at nacalagay sa dlo ng̃ fusil ang bayoneta, siyng sumir ng̃ casayahan at nagdlot ng̃ panghihilacbt sa pulutng ng̃ mg̃a babae.Huwg kikilos ang sino man!ang sigaw ng̃ sargento.Papputucan ang cumilos! Phin 203Hind inalintana ni Ibarra ang gayng pahyop na pagmamatapang, tumindig siy at lumpit sa sargento. An p ang inyng ibig?ang itinanng. Na ng̃ayn din ay ibigy sa amin ang isng may casalanang nagng̃ang̃alang Elas, na sa inyy namimiloto cannang umaga,ang isinagt na may anyng pagbabl. Isng may casalanan?... Ang piloto? Cay poy nagcacamali marahil!ang itinugn ni Ibarra. Hind p; ng̃ayoy isinumbng na naman ang Elas na iyng nagbhat ng̃ camy sa isng sacerdote.... Ah! at iyn ba ang piloto? Iyn ng̃, yon sa sbi sa amin; tumtanggap p cay sa inyong mg̃a pagsasaya, guinoong Ibarra, ng̃ tong may masamang caasalan. Tiningnan ni Ibarra ang sargento mul sa mg̃a paa hanggng sa lo at sinagt siy ng̃ lubhng malaking pagpapawalng halag: Hind co cailang̃ang acy magslit sa iny ng̃ king mg̃a guingaw! Tinatangggap namin ng̃ boong cagandahan ng̃ loob ang sino man sa ming mg̃a pagsasay, at cay man, cung cayy pumarto sana, iny disng nasunduan ang isng luclucan sa mesa, na gya naman ng̃ inyng alfrez na capanaym namin ditong dalawng horas lmang ang callampas. At pagcawic nitoy tinalicuran siy. Kinagt ng̃ sargento ang canyng mg̃a bigote, at sa pagcat napagdilidili niyng siy ang lalong mahn, ipinag tos na paghanapin sa magcabicabil at sa mg̃a cacahuyan ang piloto, na ang any nity nacatitic sa capirasong papel na canyng dal. It ang sinabi ni Don Filipo sa cany: Inyng talastasing naaangcap ang mg̃a anyt calagayang iyn sa siym ng̃ bawat sampong dalisay na filipino; bac p cayy magcamal!
- 156 -
Sa cawacasay bumalc ang mg̃a sundalo, at canilng sinabing walng nakita silang bangc tong sno mang macapagbigy hinla; nagsabi ng̃ pautl-utl ang sargento ng̃ ilng salit at sac umalis na tulad ng̃ pagdating: sa guardia civil. Untuntng nanag-li ang katuwan, umuln ang mg̃a tanng at sumagna ang mg̃a salisalitaan tungcl sa nangyri. Cung gayoy iyn pal ang Elas na naghlog sa alfrez sa isng pusw!ang sbi ni Leng nag-isip-isip. At pano b ang nangyaring iyn, paano?ang tanng ng̃ ilng ibig maPhin 204catant ng̃ lhim. Ang sabiy nsalubong daw ng̃ alfrez ang isng tong may pas-ng choy na panggtong, ng̃ isng raw na umuulan ng̃ mainam ng̃ buwn ng̃ Septiembre. Totoong maptic ang daan at sa tab lamang may makipot na lands na malalakaran ng̃ isang to. Ang guinaw raw ng̃ alfrez ay hind piniguil ang cabayo na siyng dpat sana, cung d bagcs pinatulin at sumigw sa tong siyay umudlt: tla mandin hind big ng̃ taong iyng bumalc sa pinanggalng̃an ayaw na mlubog sa pusw, cayat nagpatloy ng̃ paglacad. Sa glit ng̃ alfrez ay inaclang siyay ipathac, ng̃unit cumha ang to ng̃ caputol na choy at pinacapalpl ang lo ng̃ hyop nang boong laks, na an pat nbulagt ang cabayot napatapon sa pusw ang alfrez. Sinasabi ring ipinagpatuloy daw ng̃ tong iyn ang paglacad ng̃ boong tiwasy, na hind niy alumana ang limng balang ipinahabol sa cany ng̃ alfrez na nabulagan sa marubdb na glit at sa lsac. Sa pagcat tnay na hind kilal ng̃ alfrez cung sno ang tong iyn, hininalang marahil ay ang bantg na si Elas, na gling sa lalawgang may ilng buwn pa lamang, na d alm cung tagasan, at napakilala sa mg̃a guardia civil sa ilng byan dhil sa mg̃a cawang̃is ng̃ gayon din mg̃a cagagawn. Cung gayy tulisn pal siy?ang itinanng ni Victoriang kinkilig. Sa acl coy hind, sa pagct minsan daw ay siyy nakilaban sa mg̃a tulisn isng araw na canilng linolooban ang isng bhay. Walang mukhng masamng to!ang idinugtng ni Snang. Wal, toto lamang mapanglw ang canyng ting̃n: hind co nakitang siyy ng̃umit man lamang sa boong umaga,ang sinb ni Mara Clara. Sa gayy nagdan ang hpon at dumatng ang horas ng̃ pag-ow sa bayan. Nang̃agsials sil sa gbat ng̃ ilinliwanag ang mg̃a hulng snag ng̃ naghhing̃along raw, at nagdaan silng hind umimic sa malapit sa mahiwgang pinaglibng̃n ng̃ nn ni Ibarra. Pagcatpos ay nanag-l ang masayang mg̃a salitaang mang̃ay, pusps ng̃ caning̃asan, sa slong ng̃ mg̃a sang̃ ng̃ choy na iyong hind totong sany na macrinig ng̃ gayng carming mg̃a voces. Tila mandin nammanglaw ang mg̃a choy, umugoy ang mg̃a gumagapang na mg̃a dam at wary sinasabi: Paalam cabatan! Paalam, panag-nip na isng raw!
- 157 -
At ng̃ayn, sa liwanag ng̃ mapupul at malalakng ning̃as ng̃ mg̃a sigsg; at sa tugtog ng̃ mg̃a guitarra, bayaan natin silng lumcad na patung̃ sa bayan. Nagbabawas ang mg̃a pulutng, nammatay ang mg̃a ilaw, nappipi ang guitarra, samantalang sily nlalapit sa tahanan ng̃ mg̃a to. Ilagy niny ang inyng "mscara", sa pagcat cayoy makikipanayam na namn sa inyng mg̃a capatd! Phin 205
XXV.
SA BAHAY NG FILOSOFO
Pagca umaga ng̃ kinabucasan, pagcatapos na madlaw ni Juan Crisstomo Ibarra ang canyang mg̃a lp, siyy tumng̃o sa bhay ni mtandang Tasio. Lubs na lubs ang catahimican sa halamnan, sa pagcat ang mg̃a lang̃ay-lang̃ayang nang̃agsasalimbayan sa palibt ng̃ balisbisay bahagy na umiing̃ay. Sumsibol ang malilit na dam sa lmang pader na guinagapang̃an ng̃ cawng̃s ng̃ bguing na bumubord sa mg̃a bintn, malit na bahay na anakiy siyng tahanan ng̃ catahimcan. Mang̃at na itinli ni Ibarra ang canyng cabyo sa isng halgui, siyy lumacad ng̃ hlos patiad ng̃ pagdadahandahan at canyng tinhac ang halamanang malnis at totoong magaling ang alg; pinanhc ang hagdnan, at siyay pumasoc, sa pagcat bucas ang pint. Ang nang nakita niyy ang matand, na nacayucd sa isang libro na tla mandn canyng sinusulatan. May napanood sa mg̃a pader na tinitipong mg̃a maliliit na mg̃a hyop at mg̃a dahon ng̃ mg̃a choy at dam, sa guitn ng̃ mg̃a "mapa" at lmang estanteng pun ng̃ mg̃a libro at ng̃ mg̃a slat-camy. Lubhang nalilibang ang matand sa canyang guinagaw, na ano pat hind naino ang pagdating ng̃ binat, cung d ng̃ itoy aalis na sana, sa pagcaibig na huwag macagambal sa matandang iyn. Ab! nariyan p b cay?ang itinanng, at tiningnan si Ibarra ng̃ wariy nangguiguilals. Ipagpaumanhin p niny,ang isinagt nit,cay p palay maraming totoong guinagaw.... Siya ng̃ p, sumusulat ac ng̃ caunt, datapuwat hind dal-dal at ibig Phin 206cong magpahing̃. May magagaw p b acng an mang sucat ninyng pakinabang̃an cahit babahagy? Malaki p!ang isinagt ni Ibarra at saca lumapt;datapuwat.... At sinulyp ang librong na sa ibabaw ng̃ mesa.
- 158 -
Aba!ang biglang sinabing nangguguilalas; guinagamt po ba ninyo ang inyong panahon sa pagsisiyasat cung an ang cahulugn ng̃ mg̃a "geroglfico?" Hind p!ang isinagt ng̃ matandng lalki, at tuloy nag-lay sa kany ng̃ isng "silla";hind nacacawatas ac ng̃ egipcio ng̃ copto man lamang, datapuwat may caunt akng nalalamang paraan sa pagsulat niyan, caya acy sumulat ng̃ mg̃a "geroglfico." Sumusulat p cay ng̃ mg̃a "geroglifico"? At bkit p?ang itinanng ng̃ binatang nag-aalinlang̃an sa nakikitat nariring̃ig. Ng̃ huwag mabasa nino man sa mg̃a panahng it ang aking sinusulat. Tinitigan ni Ibarra ang matandang lalaki, at ang sip niyay bac nasisir ang sip nit. Madaling madalng siniysat ang aclat, sa pagca ibig niyang maalaman cung nagsisinung̃aling, at canyang nmasdang totoong magalng ang dooy pagcacaguhit ng̃ mg̃a hayop, mg̃a ghit na bilg, mg̃a ghit na anyng pabilg, mg̃a bulaclac, mg̃a paa, mg̃a camay, mg̃a bisig, at iba pa. At bakit p cay sumusulat cung talagang aayaw cayng mabasa nino man ang inyng sinusulat? Sa pagcat hind co iniuucol ang king sinusulat sa mg̃a taong nabubuhay ng̃ayn; sumusulat ac at ng̃ mabasa ng̃ mg̃a taong ipang̃ang̃anak pa sa mg̃a panahong sasapit. Cung mababasa ng̃ mg̃a tao ng̃ayon ang aking mg̃a sinusulat ay canilang susunuguin ang aking mg̃a aclat, na siyang pinagcagugulan co ng̃ pagal ng̃ boong aking bhay; datapuwat hindi gayn ang gagawin ng̃ mg̃a taong ipang̃ang̃anak pang macababasa ng̃ aking mg̃a sinusulat ng̃ayn; sa pagcat ang mg̃a taong ipang̃ang̃anak pang iyoy pawang maguiguing mg̃a pantas at mauunaw nila ang aking mg̃a adhic at canilang wiwikain: HINDI NATULUG NA LAHAT SA GABI NG̃ AMING MG̃A NUNO! Ililigtas ng̃ talinghag ng̃ mg̃a cacaibang mg̃a letrang it ang aking gaw, sa camangmang̃an ng̃ mg̃a tao, na gaya naman ng̃ pagcaligtas sa maraming mg̃a catotohanan ng̃ talinghaga ng̃ mg̃a cacaibang mg̃a pagsamb at ng̃ di sirain ng̃ mapangwasak na mg̃a camay ng̃ mg̃a sacerdote. At sa anng wica sumusulat po cayo?ang itinanong ni Ibarra, pagcatapos ng̃ isang sandalng hind pag-imc. Sa wica natin, sa tagalog. Phin 207At nagagamit p ba sa bagay na iyan ang mg̃a "geroglifico"? Cung di lamang sa cahirapan ng̃ magdibujo, nagcacailang̃an ng̃ panahn at tiyaga, halos masasabi co sa inyng lalong magaling na gamitin ang mg̃a "geroglifico sa pagsulat ng̃ ating wik cay sa "alfabeto latino". Tagly ang mg̃a "vocal" ng̃ dating "alfabeto egipcio"; ang ating o na pangwacas na vocal na na sa calaguitnan ng̃ o at ng̃ u; wala rin sa egipciong tnay na tung ang E; na sa "alfabeto egipcio" ang ating ha at ang ating kha na wala sa "alfabetong latn" ayon sa paggamit natin sa castila. Sa halimbaw; sa sabing mukha,ang idinugtong na itinuro ang librolalong nababagay na aking isulat ang slabang ha sa pamamag-itan nitng anyng isd cay sa letrang latina na ipinang̃ung̃usap sa Europa sa pamamag-itan ng̃ ibat ibng paraan. Sa isng
- 159 -
pang̃ung̃usap na hind totoong ipinahahalat ang letrang it, gya sa halimbwa dito sa sbing hain, na ditoy hind totooog mariin ang pang̃ung̃usap ng̃ h, ang guinagamit coy itng "busto" ng̃ le itng tatlng bulaklak ng̃ loto, ayon sa bilang ng̃ "vocal." Hind lmang it, naggaw co rito ang pagslat ng̃ tnig na sa ilng lumlabas, letrang wal sa "alfabeto latinong" kinastil. Inuulit cong cung hind ng̃ lmang sa cahirpan ng̃ pagdidibujo na kinacailang̃ang pacabutihin, hlos magagamit ng̃ ang mg̃a "geroglifico;" datapowat ang cahirapang ding it ang siyang pumimipilit sa aking huwag magsalit ng̃ malwig at huwag magsaysay cung d iyng catatagn at kinakailang̃an lmang: bucd sa ritoy sinasamahan ac ng̃ pinagpapagalan cong it, pagca umalis ang king mg̃a panauhing tag China at tag Japn. An pong sbi niny? Hind p ba ninyo nriring̃ig? Mg̃a lang̃aylang̃ayan ang king mg̃a panauhin; ng̃ tang ity nagclang ng̃ is; marhil siyy hinli ng̃ sno mang masamng btang insc japons. Bakit p nalalaman ninyng sily nanggagaling sa mg̃a lupang iyn? Dahil p sa isng magang na paraan: may ilng tan na ng̃ayng bgo sil umals ay itinatal co sa canilng paa ang isng maliit na papel na may nacaslat na "Filipinas" sa wicang ingls, at inaacal cong hind totong maly ang canilng pinaroroonan, at sa pagct sinsalita ang wicang ingls hlos sa laht ng̃ pnig ng̃ mg̃a dcong it. Hind nagcamt casagutan ang maliit cong papel sa loob ng̃ mahabang panahn, hanggng sa cawacasay ipinasulat co sa wicang insc, at ang nangyariy sily bumalic ng̃ noviembreng sumund na may mg̃a dalng ibng mg̃a maliliit na papel, na aking ipinabasa: nacaslat ang is sa wcang insc, at yay isng bti magmula sa mg̃a pampang̃n ng̃ HoangPhin 208ho, at ang is, alisunod sa insc na king pinagtanung̃an, yan daw marahil ay wicang japons. Datapuwat cay poy king linlibang sa mg̃a bagay na it, at hind co itinatanong sa iny cung sa paanong bagay macapagllingcod ac sa iny. Naparito p act ibig cong makipag-sap ac sa iny tungcl sa isang bagay na mahalaga,ang isinagt ng̃ binat;cahapon ng̃ hapoy.... Hinli p ba ang clang plad na iyan?ang isinalabat ng̃ matandang lalaking malaking toto ang pagca ibig na macaalam. Si Elas p ba ang inyng sinasabi? Bakin p niny naalaman? Aking nakita ang Musa ng̃ Guardia Civil. Ang Musa ng̃ Guardia Civil! At sino p ba ang Musang iyan? Ang asawa ng̃ alfrez, na inyng inanyayahan sa inyng pagcacatuwa. Cumlat cahapon sa byan yaong nangyari sa buwaya. Cung gaano ang catalsan ng̃ sip ng̃ Musa ng̃ Guardia Civil ay gayon din ang catampalasanan ng̃ canyng budh, at hininl na marhil ang pilotoy yaong napacapang̃ahas na nag-abang sa canyang asawa sa pusaw at bumuntl cay pr Dmaso; at sa pagcat siya ang bumabasa ng̃ mg̃a "parte" (casulatang nagbibigay lam ng̃ an mang bagay na nangyayari) na dapat tanggapin ng̃ canyng aswa, bahagy pa lamang dumarating it sa
- 160 -
canyang bahay na lang̃ at walang malay, inutusan ang sargento, samp ng̃ mg̃a soldado, at ng̃ bagabaguin ang fiesta, upang macapanghigant sa iny, Mag-ing̃at p cay! Si Evay mabait na babae, palibhasay nanggling sa mg̃a camay ng̃ Dios ... Masama raw babae si doa Consolacin, at walng nacacaalam cung caninong camy siya nanggling! Kinacailang̃ang naguing "doncella" nagung ina, minsan man lmang, upang gumalng ang isang babae. Ng̃umit ng̃ caunt si Ibarra, sac smagt, casabay ang pagcuha sa canyang cartera ng̃ ilng mg̃a papel. Malmit na nagttanong p sa iny ang aking nasrang am sa ilng mg̃a bagay, at nattandaan cong pwang casayahan ang canyang tinam lamang sa pagsund sa inyong mg̃a cahatulan. May casalucuyan acng isang munting gawain big cong papagtibayin ang magandang calalabasan. At sinabi ni Ibarra sa matandang lalaki sa maiclng pananalit, ang pinagbabalac na escuelahang canyang inihandg sa canyang pinang̃ing̃ibig, at inilahad sa mg̃a mata ng̃ nagtatacang filsofo ang mg̃a planong galing Maynila na sa canyay ipinadala. Ibig co sanang ihatol p niny sa akin cung sinosino sa bayan ang mg̃a Phin 209taong aking susuyuin, at ng̃ lalong lumabs na magalng ang gawaing it. Kilal p ninyng toto ang mg̃a tong nananahan dito; acy bgong carrating at hlos acy isng manunuluyang tag ibang lupan sa aking sariling bayan. Sinisiysat ni matandng Tasiong sa mg̃a matay nangguiguilid ang mg̃a lh, ang mg̃a planong na sa canyng harp. Ang inyng ipagpapatuloy na yariin ay ang aking panaguinip, ang panaguinip ng̃ isng abng sir ang sip!ang biglng sinbing nabbagbag ang lob;at ng̃ayy ang nang ihahatol co p sa inyy ang huwg na mulng cayy magtanng sa kin magpacailan man! Tining̃nn siy ng̃ bintang nangguguilalas. Sa pagct ang mg̃a tong matitiny ipalalagay p cayng sir rin ang pag-isip,ang ipinagpatuloy ng̃ pananalitng masaclp na pagpalibhs.Inaacal ng̃ tong pwang mg̃a sir ang sip ng̃ sno mang hind nag-iisip ng̃ wang̃is na canil; it ang dahiln at ipinallagay nil acng ul-l, at ang gayy kinikilala cong tang na lob, sa pagct ay, sa aba co! sa araw na ibig nilng ibalic sa aking boo ang sir cong sip; sa araw na iyy alsan ac ng̃ cauntng calayang king binil sa halag ng̃ pagca-acy tong may clolowa. At sno ang nacacaalam cung sil ng̃ ang may catuwiran? Hind ac nag-iisip at hind ac nabubuhay alinsunod sa canilng mg̃a cautusn; pawang mg̃a ib ang king sinsunod na mg̃a palatuntunan, ang king mg̃a adhic. Sa ganng canily ang tnay na matiny ang gobernadorcillo, sa pagcat palibhsay walng ibng pinagaralan cung d ang magdlot ng̃ chocolate at magtiis ng̃ casam-n ng̃ asal ni pr Dmaso, ng̃ayy mayaman, linligalig niy ang mg̃a maliliit na capalran ng̃ canyng mg̃a cababyan at cung magcabihir pay nagssalit ng̃ tungcl sa catuwran. "Matalas ang pag-isip ng̃ tong iyn" ang inaacal ng̃ mg̃a hang̃al; "tingnan ninyt sa walng an may nacapagpalak sa sarili!" Datapuwat acng nagmna ng̃ cayamanan, mg̃a pagca-alng-lang ng̃ cpuw, acy nag-ral, ng̃ayy isng mahrap ac, at hind ac pinagcatiwalan ng̃ llong walng cabuluhng tungclin, at ang sinasabi ng̃ laht: "Iyy isng ul-l, iyy hind nacauunaw cung an
- 161 -
ang pamumuhay!" Tinatawag ac ng̃ curang "filsofo" ng̃ palibc, na ang ipinahihiwatig ay acy isng madaldal na ipinagmmayabang ang mg̃a pinagarlan sa Universidad, gayng siy pa namng llong walng cabuluhn. Marahil ng̃ namy ac ang tnay na bliw at sil ang mg̃a tin, sno ang macapagsasabi? At pinasps ng̃ matand ang canyng lo, na ank ibig niyang palayuin ang isng pag-isip, at sac nagpatloy ng̃ pananalit: Phin 210Ang icalawng maihahatol co sa inyy magtanng p cay sa cura, sa gobernadorcillo, sa laht ng̃ mg̃a tong nacacacaya; bibigyan cay nil ng̃ mg̃a masasam, hang̃l at walng cabuluhng mg̃a cahatuln; datapuwat hind pagtalma ang cahulugn ng̃ pagtatanng, magpacunuwar cayng sinsunod niny sil cailan man at mangyayaring gawin ninyo, at inyng ipahayag na iniaalinsunod niny sa canil ang inyng mg̃a gaw. Naglininglnng ng̃ sandali si Ibarra at nagsalit, pagcatapos: Magalng ang inyng htol, ng̃unit mahirap sundin. Dapuwat hind ng̃ cay maipagpatuloy co ang aking panucl na hind tumakip sa pancalang iyn ang isng dilm? Hind bag cay magaw ang isng cagaling̃an cahit tahkin ang laht, ymang hind cailang̃an ng̃ catotohanang manghirm ng̃ pananamit sa camalan? Dhl diyy wal sino man sumisinta sa catotohanang hubd! Magalng ang bgay na iyn sa salit, mangyayari lamang sa daigdg na pinpanaguimpan ng̃ cabatan. Nriyan ang maestro sa escuela, na walang tumtulong sno man, sangl na psong nagmith ng̃ cagaling̃an ay walang inni cung di libc at mg̃a halakhc; sinbi niny sa king cayy taga ibang byan sa inyng sariling lupan, at naniniwal ac. Mul sa nang raw ng̃ inyng pagdatng dtoy inyng sinactn ang calooban ng̃ isng fraileng cabalitaan sa mg̃a tong siyay isng banl, at ipinalalagay ng̃ canyng mg̃a cpuw fraileng siyy isng pants. Loobin naw ng̃ Dios na ang guinaw ninyng ity huwg siyng maguing cadahilanan ng̃ mg̃a mangyayari sa iny sa hinharap na panahn. Huwg po ninyng acaling dhil sa pinawawal-ng halag ng̃ mg̃a dominico at agustino ang guinggng hbito, ang cordn at ang salaulang pangyapc, na dahil sa minsang ipinaalaala ng̃ isng daklang doctor sa Santo Toms, na ipinasiy ng̃ papa Inocencio III, na lalong nauucol daw sa mg̃a baboy cay sa mg̃a tao ang mg̃a palatuntunan ng̃ mg̃a franciscanoy hind sil mang̃agccaisa upang papagtibayin yang sbi ng̃ isng fraileng procurador: "Higuit ang ikinapangyayari ng̃ llong walang cabuluhng uldg cay sa Gobierno, chit maguing casama pa nit ang laht niyng mg̃a soldado "Cave ne cadas". Totong macapangyarihan ang guint; madals na inihpay ng̃ gyang vacang guint ang tnay na Dios sa canyng mg̃a altar, at nangyayari it bhat pa sa panahn ni Moss. Hind ac lubhng mapanglwin sa pag-isip ng̃ mangyayari sa an mang bgay, at sa gnang kin ay hind namn napacapang̃anib ang pamumuhay sa king lupan,ang isnagt ni Ibarrang ng̃uming̃it.Inaacal cong npacalampas namn ang mg̃a tcot na iyn, at umaasa acng king maggaw ang aking Phin 211mg̃a panucla, na hind ac macacakita ng̃ malalaking mg̃a hadlng sa dcong yan. Hind ng̃a, sacalit cayy tangkilikin nil; datapuwat magcacaroon cay ng̃ mg̃a hadlng cung cayoy hind tangkilin. Casucatn na upang madrog na laht ang inyng mg̃a pagsusumicap sa mg̃a pader ng̃ bahay ng̃ tinatahanan ng̃ cura, ang iwasws ng̃ fraile ang canyng cordn ipagpg cay niy ang canyng hbito; ittanggui ng̃ alcalde
- 162 -
bucas, sa papaano mang dahiln, ang sa inyoy ipinagcaloob ng̃ayon; hind itutulot ng̃ sno mang inng pumsoc ang canyng anc sa paralan, at cung macgayoy baligtd ang ibubung̃a ng̃ inyng laht na mg̃a pagpapagal: macapanghihin ng̃ lob sa mg̃a magpapanucl pagcatapos, na tumikm gumaw ng̃ an mang bagay na cagaling̃an. Bag man sa inyng sab,ang tugn ng̃ bint, hind ac macapaniwl sa capangyarihang iyang sinabi niny, at chit ipagpalagy ng̃ catotohanan, cahit paniwalan tnay ng̃a, mtitira rin sa king pinacalbis ang bayang may pag-isip, ang Gobiernong may maning̃as na hang̃ad sa pagtattag ng̃ mg̃a panucalang totoong maiinam, taglay niy ang mg̃a dakilang adhic at talagng ibig ng̃a niya ang icgagaling ng̃ Filipinas. Ang Gobierno! Ang Gobierno!ang bulng ng̃ filsofo, at sac tuming̃al upang ting̃nn ang bubung̃n.Bag man tnay na magcaron ng̃ maning̃as na nasang padakilin ang lupang it sa icgagaling ng̃ mg̃a taga rito rin at ng̃ Inng Byan; bag man manacanacang alalahanin ng̃ mang̃isang̃isang mg̃a nang̃ang̃atung̃culan ang magagandang caisipn ng̃ mg̃a hring catlico, at bangguitn cung siyay napapag-is, ang Gobiernoy hind nacakikita, hind nacaririnig, hind nagpapasiy, liban na lamang sa ibiguin ng̃ cura provincial na canyng makita, mpakinggan at mpasiyahn; lubs ang pagsampalatayang cay lamang siy matbay ay dahil sa canil; na cung siyay nananatiliy sa pagcat siyay inaalalayan nil; cung siyay nabubuhay, sa pagcat ipinahihintulot nilng siyy mabuhay, at sa araw na iwan siy ng̃ mg̃a frailey siyay mattumbang gya ng̃ pagcatumb ng̃ isang taotaohan pagca wal ng̃ sa canyay pang-alalay. Tinatacot ang Gobierno sa panghihimagsk ng̃ bayan, at tinatacot ang bayan sa mg̃a hucb ng̃ Gobierno: nagmul rito ang isang magaang na larng nacacatulad sa nangyayari sa mg̃a matatacutin cung silay pumapasoc sa mg̃a malulungct na lgar; ipinallagay nilng mg̃a "fantasma" ang canilang sarilng mg̃a anino, at ipinallagay nilng mg̃a voces ng̃ ib ang mg̃a alng̃awng̃aw ng̃ canilng sariling mg̃a voces. Hind macawwal ang Gobierno sa pananalima sa mg̃a fraile, samantalang hind siy nakikipag-alam sa bayng it; mabubuhay siyang catlad niyng mg̃a btang bliw, na pagdacay nang̃ng̃atal mrinig lmang ang voces ng̃ sa canPhin 212yay tagapag-alg, na canilng pinacasusuy ng̃ d an lmang at ng̃ sa canilay magpaumanhin. Hind naghhang̃ad ang Gobiernong siyay magtam sa hinharap na panahn ng̃ sariling lacs na sagn, siyay isng bsig lmang, sa macatuwd ay tagaganp; ang loy ang convento, sa macatuwd ay siyng tagapag-utos, at sa ganitng hind niy pagkilos, nagpapaubay siyng siyay caladcarn sa magcabicabilang bang̃ing malalalim, siyay naguiguing lilim lamang, nawwal-an siyang cabuluhn, at sa canyng cahinaan at casalatan sa cayay ipinagcacatiwal niyang laht sa mg̃a camy na uphan. Cung hindy iny pong ismag ang any ng̃ pamamahl sa atin ng̃ ating Pmunuan sa mg̃a ibang lupang inyng linacby ... Oh!ang isinalabat ni Ibarra,mapapacalabis namn ang mg̃a cahing̃iang iyan; magcsiya na lmang tyo sa pagcakitang ang bayay hind dumraing, at hind nagcacahirap na gaya ng̃ mg̃a ibng lupan, at itoy salmat ng̃a sa Religin at sa cabatan ng̃ mg̃a pnong ditoy namamahl. Hind dumraing ang bayan, sa pagct walng voces, hind cumikilos sa pagcat hind nacacaramdam sa mapang̃anib na pagtulog, at hind nahihirapan, ang wic po niny, sa pagcat hind niy nakikita cung paano ang pagdurug ng̃ canyng ps, Ng̃unit makikitat mariring̃ig isng raw at sa ab ng̃ mg̃a lumiligaya sa pagdary at sa gab cung mang̃agsigaw, dahil
- 163 -
sa ang acl nily natutulog na laht. Pagca naliwanagan ng̃ scat ng̃ raw ang carumaldumal na anc ng̃ mg̃a cadilimn, cung magcgayoy drating ang cakilakilabot na pananag-l ng̃ sp, bbugs at sasambulat ang hind maultang lacs na kinulng sa lubhng mahbang panahn, ang napacaraming camandg na isaisang patc na sinl, ang di masayod na mg̃a himutc na linunod ... Cung magcgayoy sino cay ang magbabayad niyang mg̃a tang na manacnacang sinsing̃il ng̃ byan ayon sa ating nababasa sa pigt ng̃ dugong mg̃a dahon ng̃ Historia? Hind ipahihintulot ng̃ Dios, ng̃ Gobierno at ng̃ Religing dumating ang araw na iyan!ang mulng isinagt ni Crisstomo, na nallaguim ng̃ laban sa canyang sarling calooban.Sumasampalataya sa religin at sumisinta sa Espaa ang Filipinas; talastas ng̃ Filipinas cung gaano calak ang mg̃a cagaling̃ang guingaw ng̃ nacin sa canya. Tunay ng̃at may mg̃a capaslang̃ang nagagawa, hind co rin naman icacailang siyay may mg̃a caculang̃an; datapuwat nagpapagal ang Espaa ng̃ pagbabago ng̃ mg̃a cautusn at mg̃a palcad na nmamasid niyng d totong wast upang mabigyng cagamutan ang gayng mg̃a capaslang̃n at mg̃a caculang̃an; nagbabalac ng̃ mg̃a bagot bagong panucl, hind masamang asal. Phin 213Nalalaman co, at nrito ang casm-ang ll. Ang mg̃a pagbabagong utos na nanggagaling sa mataas, pagdatng sa babay nawawal-ang cabuluhn, dahil sa mg̃a pangit na pinagcaratihan ng̃ laht, sa halimbawa, ang maning̃as na hang̃ad na pagdacay yumaman at ang camangmang̃an ng̃ bayang ipinauubya ang lahat ng̃ gawn ng̃ may mg̃a salanggapang na budh. Hind nasasalans ng̃ isng tadhan ng̃ hr ang mg̃a gawang lisy ng̃ mg̃a namiminn, samantlang hind abang̃n ng̃ isng mapagmalasakit na macapangyarihan ang lubs na pagtalima sa tadhnang iyn ng̃ hr, samantalang hind ipinagcacaloob ang calayang magsalit laban sa malalabis na mg̃a cagagawan ng̃ nang̃agllupit na mg̃a harharan sa bayan: mtitira sa pagcapanucla, ang mg̃a panucla, ang mg̃a capaslang̃ay mananatilit hind masasawat, at gayn may tahmic na matutulog ang ministro, sa galc na siyay nacatupd ng̃ canyng catungclan. Hind lamang ito, sacalit pumarito ang isng guinong may mataas na catungclang may taglay na mg̃a dakilat magagandng mg̃a hang̃d, samantalang sa licuray tinatawag siyng-ull, sa harp niyay ganit ang ipassimulang sa canyay iparinig: "hind po nakikilala ng̃ inyng camahalan, ang lupaing ito, hind p nakikilala ng̃ inyng camahalan ang mg̃a "indio", pasasamain p ng̃ camalian niny sil, ang mabuti poy magcatiwal cay cay "fulano" at cay "zutano" at ib pa," at sa pagcat hind ng̃a naman nakikilala ng̃ camahalan niya ang lupaing hangga ng̃ayoy na sa Amrica ang canyng boong acl, at bucod sa rooy may mg̃a caculang̃an at may mg̃a hind mapagtagumpayn ng̃ marupc niyng lob, na gaya rin naman ng̃ laht ng̃ to, siyay napahihinuhod. Nadidilidili naman ng̃ camahalan niyang kinailang̃ang siyay magpatl ng̃ marming pwis at magcahrap ng̃ d caws upang camtn niy ang catungculang hinahawcan, na tatlng tan lamang ang ittagal ng̃ catungculang iyn, na sa pagcat siyy may catandaan nay kinacailang̃ang huwag ng̃ mag-isip ng̃ mg̃a pagtutuwid ng̃ lic at ng̃ mg̃a pagsasanggalang sa naaapi, cung d ang iguiguinhawa niya sa panahng darating; isng malit na "hotel" (magandang bahay) sa Madrid, isng mainam na tahanan sa labs ng̃ ciudad at isng magaling na pakikinabang sa tantan sa patubuang salapi upang macapagbhay-guinhwa sa pang̃ulong byang tahanan ng̃ hr ang mg̃a bagay ng̃ang it ang dapat paghanapin sa Filipinas. Huwg tyong huming̃ ng̃ mg̃a cababalaghn, huwg nating hing̃ing magmalasakit sa icagagaling ng̃ lupang it ang tag ibng lupang naparirito at ng̃ macakita ng̃
- 164 -
cayamanan at pagcatapos ay aalis. Anng cahalagahan sa cany ng̃ pagkilalang lob ng̃ mg̃a sump ng̃ isng bayang hind niya kilal, na wal syng ano mang scat alalahanin at wal naman doon ang canyng mg̃a sinisinta? Upang tumimPhin 214yas ang dang̃al ay kinacailang̃an umaling̃awng̃aw sa mg̃a taing̃a ng̃ ating mg̃a iniibig, sa hang̃ing sumisimoy sa ating tahanang bahay sa kinamulatang bayang mag-iing̃at ng̃ ating bung̃ at mg̃a but-, ... ibig nating maramdaman ang pagcaunlac sa ibabaw ng̃ ating libing̃an, at ng̃ mapapag-init ng̃ canyng mg̃a sinag ang calamign ng̃ camatayan, ng̃ huwag namang totoong mauwi na ng̃a tayo sa wala, cung di may matirang an mang macapagpapaalaala sa atin. Alin man ditoy wal tayong maipang̃ac sa pumaparito upang mamanihal ng̃ ating capalaran. At ang lal pang kasamasamaan sa laht ay nang̃agsisi-alis pagka nagpapasimul na ng̃ pagcaunaw ng̃ canilang catungculan. Ng̃unit lumlay tayo sa ating pinag-uusapan. Hind, bago tayo magbalc sa pinag-uusapan natin ay kinacailang̃ang cong pagliwanaguin ang ilng mg̃a tang̃ing bagay,ang dalidaling isinalabat ng̃ binat. Mangyayaring sumang-ayon acng hind nakikilala ng̃ Pamahalaan ang calagayan, caugalian at minimith ng̃ bayan, datapuwat sa acala coy lalong hind nakikilala ng̃ bayan ang Pamahalaan. May mg̃a cagawad ang Pamahalaang walang cabuluhan, masasam, cung it ang ibig ninyng aking sabihin, datapuwat mayroon namang mg̃a cagawad na magagalng, at ang magagalng na itoy walng magaw, sa pagcat sumasaguitn sila ng̃ caramihang hind gumgalaw, aayaw gumalaw, ang mg̃a mamamayan bagang bahagy, na nakikialam sa mg̃a bagay na sa canyay nauucol. Ng̃unit hind ac naparitot ng̃ makipagmatuwiran sa inyo tungcol sa bagay na it; naparito act ng̃ sa inyoy huming̃ing cahatulan, at ang inyong sabiy yumucd ac sa mg̃a diosdiosang catawataw. Tunay ng̃, at it rin ang aking inuulit, sa pagcat ditoy kinacailang̃ang ibab ang ulo pabayaang ilagpc. Ibaba ang ulo pabayaang ilagpac?ang inulit ni Ibarrang nag-iisip-isip.Totoong napacahigpit ang phirang̃ang iyn! Ng̃unit bakit? Diyatat hind ng̃ cay mangyayaring magcaayos ang pagsinta sa aking tinubuang lupa at ang pagsinta sa Espaa? Kinacailang̃an bagang magpacambi upang maguing magalng na binyagan, papang̃itin ang sariling budhi upang macagawa ng̃a ng̃ isng magaling na panucal? Sinisinta co ang aking tinubuang lp, ang Filipinas, sa pagcat siya ang pinapacacautang̃an co ng̃ buhay at ng̃ aking caligayahan, at sa pagcat dapat sintahin ng̃ lahat ng̃ tao ang canyang tinubuang lpa; sinisinta co ang Espaa, ang lupang tinubuan ng̃ aking magugulang, sa pagcat baga man sa lahat ng̃ bagay na nangyayari, pinagcacautang̃an siya at pagcacautang̃an ng̃ Filipinas ng̃ canyng caligayahan at ng̃ canyang cagaling̃an sa panahong drating; catlico ac, nananatili sa aking dalisay ang pananampalataya ng̃ aking mg̃a magugulang, at hind co maalaman cung anng cadahilanan at aking ibbab ang aking lo, gayng mangyayari namang aking itunghay; cung anong cadahilanan at aking ihahayin ang aking ulo sa aking mg̃a caaway, gayong silay mangyayari co namang yurakin! Sa pagcat na sa camay ng̃ inyng mg̃a caaway ang linang na ibig ninyng pagtamnan, at wal cayng lacs na mailalaban sa canil.... Kinacailang̃an munang hagcan niny ang camay na iyang....
- 165 -
Hagcn! Datapuwat nalilimutan na ba ninyong silasila ang pumaty sa aking am, at siyay canilng hinucay at inalis sa canyang libing̃an? Ng̃unit acng canyng anc ay hind co nalilimutan, at cung hind co siya ipinanghihigantiy, dahil sa liniling̃ap co ang capurihan ng̃ religin. Itinung̃ ang lo ng̃ matandng filsofo. Guinoong Ibarra.ang canyang isinagt ng̃ madalang na pananalit:cung nananatili sa inyong alaala ang mg̃a gunitaing iyan, mg̃a gunitaing hind co maihahatol na inyng limutin; huwag p ninyng ipagpatuloy ang panucalang inyng binabantang gawn, at hanapin niny sa bang dco ang icagagaling ng̃ inyng mg̃a cababayan. Humihing̃i ang panucal ninyo na ang ibang tao ang gumaw, sa pagcat upang mayar, hindi lamang salapi at hang̃ad na macayari ang kinacalang̃an; bucd sa ritoy kinacailang̃an dito sa ating lupan ang pagca matiisin, malabis na catiyagaat pagsusumicap at matibay na pag-asa, sa pagcat hind nahahanda ang linang; pawang mg̃a dawag lamang ang nacatanim. Napag-uunaw ni Ibarra ang cahalagahan ng̃ mg̃a salitang it; datapuwat hind siya macapanglulupaypy; na sa canyang gunita ang alaala cay Mara Clara; kinacailang̃ang mayari ang canyang inihandg na pang̃ac. Wala na bagng ibang sa inyoy maihatol ang dinanas niny cung di ang mahigpt na paraang iyan?ang itinanong sa mahinang pananalita. Tinangnn siy ng̃ matandng lalaki sa bsig at saca siya dinal sa bintan. Isang hang̃ing malamig na pang̃unahin ng̃ timog ang siyang humihihip; nalalatag sa mg̃a mata niya ang halamang ang hangganan ay ang malawac na gubat na siyang pinacabacod. Bakit p ba hind natin tutularan ang gawa niyng mahinang catawn ng̃ halamang iyang humihitic sa dami ng̃ bulaclac at mg̃a bco?anang filsofo, na itinutur ang isang magandang pn ng̃ rosa.Pagcahumihihip ang hang̃in at ipinagwawagwagan siya, ang guinagawa niyay yumyucod, anakiy itinatag ang canyang mahalagang taglay. Cung manatili ang pun ng̃ rosa sa pagcatuwid, siyay mababali, isasabog ng̃ hang̃in ang mg̃a bulaclac at maluluoy ang mg̃a bco. PagPhin 216caraan ng̃ hang̃in, nananag-uli ang pun ng̃ rosa sa pagtuwid, at ipinagmamalaki ang canyang cayamanan, sino ang sa canyay macacappintas dahil sa canyang pahihinuhod sa pang̃ang̃ailang̃an, sa macatuwid bagay sa pang̃ang̃ailang̃ang pagyucod? Tan-awain po ninyo roon ang lubhang mayabong na choy na "cpang" na iyn, na iguinagalaw ng̃ boong cadakilaan ang canyang na sa caitaasang mg̃a dahong pinagpupugaran ng̃ lawin. Ang "cpang" na iyay dinala co ritong galing sa gubat ng̃ panahong siyay mahin pang usbng; inalalayan co ang canyang catawan ng̃ maliliit na mg̃a patpat sa loob ng̃ di cacaunting panahn. Cung dinal co rito ang cahoy na iyang malaki nat sagana sa buhay, wala ng̃ang salang hindi sana siya nabuhay: ipinagwagwagan disin siya ng̃ hang̃in ng̃ panahng hindi pa nacacacapit ang canyang mg̃a ugat sa lupa upang macapagbigay sa canya ng̃ kinacailang̃ang icabubuhay, alinsunod sa canyang laki at taas. Ganyan din p naman ang maguiguing wacas ninyo, halamang inacat na nanggalng sa Europa at inilipat sa mabatng lupang it, cung hind cay hahanap ng̃ sa inyoy aalalay, at hind cay magpapacalit. Masama p ang inyng calagayan, cayy nag-is, mataas; umuug ang lp, nagbabalit ang lang̃it ng̃ malakng uns, at napakita ng̃ nacahihicayat ng̃ paglapit ng̃ lintc ang maruruclay na dulo ng̃ inyong angcn. Hind catapang̃an, cung di capang̃ahasang tacsil ang mag-isang makihamoc sa boong casalucuyang
- 166 -
nririto; wala sino mang pumipintas sa pilotong nang̃ng̃ubli sa isang doong̃n sa unang hihip ng̃ hang̃ing nagbabalita ng̃ darating na bagy. Hind caruwagan ang yumucod cung nagdaraan ang punglo (bala); ang masamay ang lumantad upang mahandusay at huwag na muling bumang̃on. At magcacaroon cay ng̃ inaasahan cong bung̃a ang pag-amis sa sariling it?ang itinanng ni Ibarra;maniniwal cay sa akin at lilimutin cay ng̃ sacerdote ang guinaw co sa canyang pag-imbi? Tunay ng̃ cayang tutulong sila sa akin sa icalalag ng̃ pagpapaaral sa mg̃a bat, na siyng makikipang̃agaw sa convento ng̃ mg̃a cayamanan ng̃ bayan? Hind caya mangyaring silay magpacunwar ng̃ pakikipag-ibigan, magpaimbabaw ng̃ pagtatangkilic, at sa ilalim, sa mg̃a cadiliman ay siyay bacahin, siraing unti-unti, sugatan ang canyang bucng-bcong at ng̃ lalong madaling maibuwal siy, cay sa labanan ng̃ pamukhaan? Alinsunod sa iniacal po ninyong mg̃a anyoy maaasahang mangyayari ang lahat! Nanatili ang matandang lalaki sa hind pag-imc at hind macasagt. Nag-isip-isp ng̃ ilang sandal at sac nagsalit ul: Cung gayn ang mangyari, cung maluoy ang inyng panucal, macaaaliw sa inyong hapis ang pagcaalam ninyong inyong guinaw ang lahat ninyong macacaya, at gayon man ang cahinatnay may caunt ring pakikinabang̃in: itatag Phin 217ang unang bat, magtanim, at marahil cung macaraan na ang sigabo ng̃ uns ay sumibol ang ilng butil, magnawnaw pagcalampas ng̃ capahamacn, mligtas ang angcan sa pagcapahamac at sa cawacasay maguing binhi ng̃ mg̃a anac ng̃ maghahalamng namatay. Mangyayaring macapagpalacs ng̃ loob ang gayng ulirn sa mg̃a ibng nang̃atatacot lamang magpasimul. Pinaglininglining ni Ibarra ang mg̃a catuwirang it, napagmasid ang canyng calagayan at napagwaring totoong na sa catwiran ang matandng lalaki sa guitn ng̃ canyang pagcamahiliguin sa paniniwala sa mapapanglaw na casasapitan ng̃ an mang panucal. Naniwal ac sa iny!ang biglng sinabi, at pinacahigpit ni Ibarra ang camay ng̃ matandng lalak.Hindi nasayang ang aking pag-asang bibigyan p niny ac ng̃ magalng na cahatuln. Ng̃ayn dn ay paparon ac sa curat aking bubucsn sa cany ang nilalaman ng̃ aking pus, sa pagcat ang catotohanay wal naman siyng guinagaw sa aking an mang bgay na masam, sa pagcat hind naman maguiguing cawang̃is na lahat ng̃ nag-usig sa aking am. Bucd sa ritoy may ipakikiusap pa ac sa cany tungcl sa icagagalng niyng culang palad na ulol na babaeng iyn at ng̃ canyng mg̃a anc; nananalg ac sa Dios at sa mg̃a tao! Nagpaalam sa matandng lalaki, sumacay sa cabayo at yumao. Masdn nating magaling!ang ibinulng ng̃ mapag-isip ng̃ mapapanglaw na filsofo; na sinusundn si Ibarra ng̃ canyng tanaw;hiwatigan nating mabuti cung paano cay ang gagawn ni Capalarang pagyar ng̃ pinasimulaang "comedia" sa libang̃an. Ng̃ayoy tunay na siyay nagcacmali: pinasimulaan ang "comedia" ng̃ caunaunahan pa bago nangyari ang sa libing̃an.
- 167 -
Phin 218
XXVI.
ANG "VISPERA" NG "FIESTA."
Tayoy na sa icasamp ng̃ Noviembre, vispera (araw na sinusundan) ng̃ fiesta (pagsasay). Iniiwan ang caugaliang any sa araw-araw, at gumagamit ang bayan ng̃ isng walng cahulilip na casipagan sa bahay, sa daan, sa simbahan, sa sabung̃an at sa cabukiran; pinupun ang mg̃a bintan (durung̃awn linib) ng̃ mg̃a "bandera" at ng̃ mg̃a "damscong may ibat ibang culay; napupuspos ang alang-alang ng̃ mg̃a ugong ng̃ mg̃a putc at ng̃ msica; nasasabugan at nalalaganapan ang hang̃in ng̃ mg̃a cagalacan. Sarisaring minatamis na mg̃a bung̃ang cahoy rito ang nang̃acalagay sa mg̃a "dulcerang" (lalagyn ng̃ matams) cristl na may sarisring masasayng clay na pinag aayos-yos ng̃ dalaga sa isang "mesita" (malit na mesa), na nattacpan ng̃ maputing "mantel" na "bordado." Sumisiap sa "ptio" ang mg̃a sisiw, cumacacac ang mg̃a inahing manc, humagukhoc ang mg̃a baboy, na nang̃aguguitla sa catuwaan ng̃ mg̃a tao. Nagmamanhic manaog ang mg̃a alilang may mg̃a dalng doradang "vagilia" (sasisaring bgay na lalagyan ng̃ pagcaing napapamutihan ng̃ mg̃a dibujong dorado), pilac na mg̃a "cubierto" (cuchara, cuchillo at tenedor) ditoy may kinagagalitan dahil sa pagcabasag ng̃ isang pingan, dooy pinagtatawanan ang isang babayeng tagabukid; sa lahat ng̃ dacoy may nang̃ag-uutos, nang̃ag-uusapan, sumisigaw, nang̃agpipintasan, nangagbabalacbalac, nang̃ag-aaliwan ang isat is, at pawang caguluhan, ugong, caing̃ayn. At ang lahat ng̃ pagsusumicap na it at itong lahat na pagpapagal ay dahil sa panauhing kilala hind kilala; ang cadahilanay ng̃ pagpakitaan ng̃ magandang loob ang taong marahil ay hind pa nakikita cailan mn, at marahil cailan man ay hind na pakikita pagcatapos; ng̃ ang tagaibang bayan, ang naglalacbay-bayan, ang caibigan, ang caaway, ang filipino, ang castila, ang dukh, ang mayaman ay umalis doon pagcaPhin 219tapos ng̃ fiestang natutuwa at walang maipintas: hind man lamang hinihing̃ sa canilang cumilala ng̃ utang na loob, at hind hinihintay sa mg̃a panauhing yaong huwag gumaw ng̃ an mang isasam ng̃ mapagcandiling magcacasambahy samantalang tinutunaw cung matunaw na sa tiyan ang canilang kinain. Ang mg̃a mayayman, ang mg̃a nacakita ng̃ higuit cay sa mg̃a ib, palibhasay nang̃aparoon sa Maynil, nang̃agsisibili ng̃ cerveza, champagne, mg̃a licor, mg̃a alac at mg̃a pagcaing galing Europa, mg̃a bgay na bahagy na nil natiticman ang isng sub isng lagc. Magandang toto ang pagcacahanda ng̃ canyng mesa.
- 168 -
Sa dacong guitny naroroon ang isng "pinya-pinyahang" kinatutusucan ng̃ mg̃a panghining̃ng marikt na lubh ang pagcacagaw ng̃ mg̃a "presidiario" sa mg̃a horas ng̃ canilng pagpapahing̃alay. Ang mg̃a panghining̃ng ity may mg̃a anyong "abanico," cung minsay catulad ng̃ mg̃a pinagsalitsalit na mg̃a bulaclac, isng ibon, isng "rosa", isng dahon ng̃ anahaw, mg̃a tanical, na pinapagmul ang laht ng̃ it sa isng caputol na cahoy lamang: isng bilanggong pinarurusahan sa sapilitang pagtatrabajo ang may gaw, isng pang̃al na "cuchillo" ang gamit na casangcapan at ang voces ng̃ bastonero ang siyang nagtutur.Sa magcabilang tab ng̃ pinyang it, na tinatawag na "palillera", nacalagy sa mg̃a cristal na "frutero" (lalagyan ng̃ bung̃ang-cahoy) ang nacatimbng mg̃a "naranjitas" (santones ang tawag ng̃ iba), lansones, ates, chicos at mangg pa cung magca minsan, bag man buwan ng̃ Noviembre. Sac sa mang̃a bandeja sa ibabaw ng̃ mg̃a papel na may burdang inukit at may mg̃a pintng makikinng na mg̃a clay, nacahayin ang mg̃a "jamong" galing Europa galing China, isng malaking "pastel" na ang anyy "Agnus Dei," (tupang may tang̃ay na banderang may nacadibujong isang cruz), cayy calapati, ang Espritu Santo marahil, mg̃a "pavo rellenado," at ib pa; at sa casamahan ng̃ lahat ng̃ itoy ang pangpagana sa pagcaing mg̃a frasco ng̃ mg̃a "achara" na may caayaayang mg̃a dibujong gaw sa bulaclac ng̃ bung̃a at ib pang mg̃a glay at mg̃a bung̃ang halaman na totoong mainam ang pagcacahiw na idinigkt ng̃ "almibar" sa mg̃a taguiliran ng̃ mg̃a garrafn. Linilinis ang mg̃a globong vidrio, na pinagmanamana ng̃ mg̃a amat ng̃ mg̃a anc, pinakikintab ang mg̃a tansong aro; hinuhubdan ang mg̃a lampara ng̃ petrleo ng̃ canilang mapupulng mg̃a funda, na sa canilay naglalagac sa loob ng̃ isang tan sa mg̃a lang̃aw at sa mg̃a lamoc na sa canilay sumisir; umuugoy, cumacalansing, umaawit ng̃ caligaligaya ang mg̃a "almendra" at mg̃a palawit na cristal na nagkikinagan ng̃ sarisaring maniningning na clay dahil sa any ng̃ pagcacatapyas; na ano pat anakiy nang̃akikisaliw sa pagcacatuw, nang̃agsasay Phin 220pinagpag-iibat-iba ang ningning at pinasisinag sa ibabaw ng̃ mapuputing mg̃a pader ang mg̃a clay ng̃ bahag-hari. Ang mg̃a batay nang̃aglalar, nang̃agcacatuwan, hinahabol ang maniningning na mg̃a clay, nang̃atitisod, nababasag ang mg̃a tubo, datapuwat itoy hind nacacagambal upang ipagpatuloy ang catuwaan ng̃ fiesta: ibng ib ang canilng casasapitan at ang mg̃a luh ng̃ canilng mabibilog na mg̃a mat, ang siyang magsaysay cung mangyari ang ganitng pagbabasag sa ibng panahon ng̃ isng tan. Lumalabs, na gaya rin ng̃ mg̃a cagalang-galang na mg̃a lmparang it, sa mg̃a pinagtatagan, ang mg̃a pinagtiyagaang gawn ng̃ dalaga: mg̃a "velo" na sa "crochet" ang pagcacayar, maliliit na mg̃a alfombra, mg̃a bulaclac na gawng camay; inilalabs din ang mg̃a caunaunahang bandejang sa calaguitnaay may nacapintng isng dagatang may mg̃a maliliit na isda, mg̃a buaya, mg̃a lamng dagat, mg̃a lmot, mg̃a coral at mg̃a batng vidriong maniningning ang mg̃a clay. Namamaul ang mg̃a bandejang it sa mg̃a tabaco, mg̃a cigarrillo at maliliit na hitsng pinil ng̃ mainam na mg̃a dalir ng̃ mg̃a dalga. Cumikintb na parang salamn ang tabl ng̃ bhay; mg̃a cortinang jsi pia ang mg̃a pamuti ng̃ mg̃a pintan, sa mg̃a bintanay nacasabit ang mg̃a farol cristal, papel rosa, azul, verde pul: napupuspos ang bahay ng̃ mg̃a bulaclac at
- 169 -
ng̃ mg̃a lalagyan ng̃ mg̃a halamang namumulaclac magaling na mg̃a pamuti na ipinapatong sa mg̃a pedestal na loza sa China; pati ng̃ mg̃a santoy nang̃agsisigayac, ang mg̃a larawan at ang mg̃a, "reliquia" ay nang̃agssaya namn, pinapagpagn sil ng̃ alabc at binibitinan ng̃ pinagsalitsalit na mg̃a bulaclac ang canilng mg̃a marco. Nang̃agttay sa mg̃a dan, sa lyong hlos nagcacatuladtulad, ng̃ maiinam na mg̃a arcong cawayang binurdahan sa libolibong paraang tinatawag na "sincban", at naliliguid ng̃ mg̃a caluscs, na makita lmang ng̃ mg̃a batay nang̃agsasayahan na. Sa paliguid ng̃ patio ng̃ simbahay naroon ang malaking toldang pinagcaguglan ng̃ mainam, na mg̃a pun ng̃ cawayan ang mg̃a tcod, at ng̃ doon magdan ang procesion. Sa ilalim ng̃ toldang itoy nang̃aglalar ang mg̃a bta, nang̃agtatacbuhan, nang̃ag-aacayatan, nang̃aglulucsuhan at canilng pinupunit ang mg̃a bagong barong talagng canilng pagbibihisan sa caarawan ng̃ fiesta. Nang̃agtay doon sa plaza ng̃ tablado, palabasan ng̃ comediang ang mg̃a guinamit na kasangcapay cawyan, pwid at choy. Diyan magsasaysay ng̃ mg̃a cahang̃ahang̃ ang comediang Tundo, at makikipag-unahan sa mg̃a dios sa cababalaghan: diyn ccanta at ssayaw si na Marianito, Chananay, Balbino, Ratia, Phin 221Carvajal, Yeyeng, Liceria at iba pa. Kinalulugdan ng̃ Filipino ang teatro at nang̃agsusumicap ng̃ pagdal sa mg̃a guingawang palabas na mg̃a drama; pinakikinggang hind umiimc ang cant, kinatutuwan ang sayw at ang "mmica", hind-sumusutsot, (tand ng̃ pagpintas,) ng̃unit hindi namn pumapacpac (tanda ng̃ pagpupuri) Hind niy naibigan ang pinalabas? Ang guingaway ng̃inang̃ang̃ang̃ ang canyng hits, cung dl cayy umaalis na hind guinagambl ang ibng marhil ay nang̃allugod sa pinallabas na iyn. Manacanacang humhiyaw lmang ang mg̃a mmamayang hang̃l, pagc hinhagcan niyayacap ng̃ lumlabas na mg̃a lalki ang lumlabas na mg̃a babae; datapwat hind lumlampas sa gayng gaw. Ng̃ nay walang pinallabas cung hind mg̃a drama lamang; gumgawa ang poeta ng̃ bayan ng̃ isng cathang dooy hind naaaring hind magcaroon ng̃ labann, pagcacadalawang minuto, isang mapagpatawang "tpay at cakilakilabot na mg̃a malicmatang pagbabagobago ng̃ any. Datapwat mula ng̃ maisipan ng̃ mg̃a artista sa Tundng gumawa ng̃ labann bawat icalabing limng "segundo" at maglagay ng̃ dalawang tpay, at magpalabas ng̃ mg̃a cathang ll ng̃ d scat mapaniwalan, mul noy canilng natabnan ang canilng mg̃a capang̃agw na mg̃a tag lalawgan. Sa pagcat totong malulugdin sa bagay na gayn ang gobernadorcillo, ang guinaw niyay canyang piniling camalam ang cura, ang comediang "Principe Villardo, ang mg̃a pcong binnot sa imbng yung̃ib," dramang may "magia" at may mg̃a "fuegos artificiales." Mayt mayy nirerepique ng̃ boong galc ang mg̃a campan, ang mg̃a campan ring iyn ang dumdoblas ng̃ camacasampong araw. Mg̃a ruedang may mg̃a bomba at mg̃a "verso" (morterete) ang siyng umu-ugong sa mpapawid; ipakikita ang canyng dunong ng̃ "pirotcnico" castillerong filipino, na natutuhan ang canyng "arte" na sino may walng nagtuturo, naghahanda ng̃ mg̃a toro, mg̃a castillong may mg̃a paputc at may mg̃a "luces de Bengala", mg̃a globong papel na pinapantog ng̃ hang̃ing mainit, mg̃a "rueda de brillante," mg̃a bomba, mg̃a cohetes at ib p.
- 170 -
Tumtunog sa maly ang caayaayang aling̃awng̃w? Pagdacay nang̃ag tatcbuhan ang mg̃a batang lalaki at nang̃ag-unahan sa pagtng̃o sa labs ng̃ byan upang salubng̃in ang mg̃a banda ng̃ msica. Lim ang inupahan, bucd sa tatlng orquesta. Hind dapat mawala ang msica ng̃ Pagsanghang ang escribano ang siyang may ar, at gayn din ang msica ng̃ S.P. de T., na balitang totoo ng̃ panahng iyn, dahil sa ang namamatnugot ay ang maestro Austria ang lagalag bagng si "cabo Mariano," na ayon sa sabihanay dala raw niya sa dulo ng̃ canyng batuta ang pagcabantog at ang magagandang tnig. Pinupri ng̃ Phin 222mg̃a musico ang canyng marcha fnebre "El Sauce", at canilang pinanghihinayang siyay hind nacapag-aral ng̃ msica, sa pagct sa cagaling̃an niyng umsip ay macapagbibigay dang̃al sana siy sa canyng kinguisnang byan. Pumasoc na ang msica sa bayan at tumutugtog ng̃ masayang mg̃a "marcha" na sinsundan ng̃ mg̃a btang marurumi ang pananamit halos mg̃a hubot hubd: may ang br ng̃ canyng capatd ang suot, may ang salawl ng̃ canyng am. Pagdacang tumitiguil ang msicay nasasaulo na nil ang tugtuguing canilng nrinig, canilng inuulit na sa aguing-ng ng̃ bibig isinusutsot ang tugtuguing iyn ng̃ lubs na cakinisan, at canilng pinasisiyahan na cung magand pang̃it. Samantalay nang̃adarating̃an ang mg̃a carromata, mg̃a calesa mg̃a coche ng̃ mg̃a camag-anac, ng̃ mg̃a caibigan, ng̃ mg̃a hind cakilala ng̃ mg̃a tahur na dal ang canicanilang lalong magagaling na mg̃a manc at mg̃a supot ng̃ guint, at nang̃ahhandang ipang̃anib ang canilng pamumhay sa sugalan sa loob ng̃ "rueda" ng̃ sabung̃n. Tumatanggap ang alfrez sa gabigab ng̃ limng pong piso!ang ibinbulong ng̃ isng lalking pandc at matab sa taing̃a ng̃ mg̃a bgong dating;paririto si capitang Tiago at magllagay ng̃ bangc; may labng-walng libong dal si capitang Joaquin. Magcacaroon ng̃ "liamp," sampng lbo ang illagay na puhnan ni insc Carlos. Magsisirating na gling sa Tanawan, sa Lip at sa Batang̃an at gayn din sa Santa Cruz, ang malalacs na mg̃a "punto" (mananay). Ng̃unit magchocolate cay. Hind tayo aanitan ni capitang Tiago, na gaya ng̃ tang nagdaan: ttatlong misa de gracia ang canyng pinagcagugulan, at acoy may muty sa cacw. At cumusta p b ang familia? Mabuti po! mabuti po! salamat!ang isinsagot ng̃ mg̃a nang̃ing̃ibang byan;at si pr Dmaso? Magsesermn sa umaga si pri Dmaso at pagcgab casama nating siyay magbbangc. Lalong mabuti! lalong mabuti! cung gayoy walang ano mang pang̃anib! Pantag, totong panatag tayo! Bucd sa rooy susub si insic Carlos! At inaacma ng̃ matabang tao ang canyng mg̃a daliring wary nabibilang ng̃ salap. Sa labas ng̃ bayan ang nangyayari namay nabibihis ang mg̃a tagabundoc ng̃ lalong magagaling nilang pananamit upang dalhn sa bahay ng̃ canicanilang mamumuhunan ang pinatabang magalng na mg̃a inahing manoc, mg̃a baboy-ram, mg̃a usa, mg̃a ibon; inilululan ng̃ mg̃a ib sa mabibigat ng̃ hilahing mg̃a Phin 223carretn ang choy na panggtong; ang mg̃a ibay mg̃a bng̃ng choy, bihirang makitang
- 171 -
mg̃a dp na nasusumpung̃an sa gbat; at ang mg̃a ibay nagddala namn ng̃ big na may malalpad na mg̃a dhon, tics ticas na may mg̃a bulaclac, na clay apy upang ipamti sa mg̃a pintuan ng̃ mg̃a bhay. Ng̃unit ang kinaroroonan ng̃ llong malakng casayahang hlos ay caguluhan nay don sa isang malpad na capatgang mataas, na ilng hacbng lmang ang ly sa bhay ni Ibarra. Cumacalairit ang mg̃a "polea", umaaling̃awng̃aw ang mg̃a sigawan, ang mataguintng na tung ng̃ batng nilalabr, ang martillong pumpucpoc ng̃ pc, ang palacl na inilalabr ng̃ cahab-an. Caramihang to ang dumducal ng̃ lupa at gumgaw sil ng̃ isng maluang at mallim na hcay naghahanay ang ib ng̃ mg̃a batng tinibg sa tibagan ng̃ byan, nagbbaba ng̃ lulan ng̃ mg̃a carretn, nagbbunton ng̃ buhang̃in, nang̃agllagay ng̃ mg̃a torno at mg̃a cabrestante.... Dito! don iyan! Madali!ang isinsigaw ng̃ isng maliit na matandng lalking ang pagmumukhy masay at mataln, na ang hwac na pinacatungcd ay isng metro na may tans ang mg̃a cant at nacabilbid don ang lbid ng̃ isng plomada. Iyn ang maestro ng̃ paggaw, si or Juang arquitecto, albail, carpintero, blanqueador, cerrajero, pintor, picapedrero at manacnac pang escultor. Kinacailang̃ang ity mayari ng̃ayn din! Hind macapagtatrabajo bcas at ggawin na ang ceremonia sa macalawa! Madal! Gawn niny ang hoyo sa isng paraang maipasoc na angcp na angcp ang tila hhip na it!ang sinasabi sa ilng mg̃a picapedrero na nang̃agpapakinis ng̃ isang malaking batng parisuct;sa loob nit iing̃atan ang ating mg̃a pang̃alan! At inuulit sa bwat tagaibng byang lumalapit, ang macalilibong canyng sinbi na: Nalalaman b niny ang ming ittay? Talastasn ninyng ity isng esculahan, huwran ng̃ mg̃a ganitng bgay rin, catlad ng̃ mg̃a esculahan sa Alemania, higut pa ang cabutihan! Ang arquitectong si guinong R. at ac ang gumuhit ng̃ plano, at ac ang namamatnugot sa paggaw! Siy ng̃, p; tingnn ninyo. Ity maguiguing isng palaciong may dalawng pinacapacpc; col ang isa sa mg̃a btang lalaki at ang isy sa mg̃a btang babae. Magcacaroon dito sa guitn ng̃ isng malaking halamanang may tatlng huwd sa bucl ng̃ tbig na sumusumpt na paitaas, at caligaligaya ang samblat ng̃ mg̃a patc; mg̃a pn ng̃ choy diyan sa mg̃a taguilran, maliliit na halamanan, at ng̃ ang mg̃a btay Phin 224magtatanim at mag-aalg ng̃ mg̃a halaman sa mg̃a horas ng̃ paglilihng, sasamantalhin ang panahn at hindi sasayng̃in. Tingnn ninyt malalalim ang mg̃a simiento! Tatlng metro at pitompt limng centmentro. Magcacaroon ang bahay na it ng̃ tatlng bodega, mg̃a yung̃b sa illim ng̃ lp mg̃a bilangguan sa mg̃a tamd mag-aral sa malapt, sa totong malapit sa mg̃a pinaglalaruan at sa "gimnasio", at ng̃ mrinig ng̃ mg̃a pinarurusahang bt cung paano ang guingawang pagcacatuw ng̃ mg̃a masisipag-mag-ral. Nakikita p b niny ang malaking lugar na iyng walng caanoano man? Itintalaga ang capatagang iyng lampaslampasan ang hang̃in upang diyn mang̃agtacbhan at mang̃aglucsuhan ang mg̃a bt. Magcacaroon ang mg̃a batang babae ng̃ halamanang may mg̃a uupn, mg̃a "columpio", mg̃a cacahyan at ng̃ doon sil macarapaglar ng̃ "comba", mg̃a bucl ng̃ tbig na pumapaimbulog, culung̃an ng̃ mg̃a ibon at ib pa. Ity maguiguing isang bgay na
- 172 -
crikitdikitan. At pinapagkikiskis ni or Juan ang mg̃a camy sa galc, at ang iniisip niyay ang pagcabantg na mtatamo. Magsisparito ang mg̃a tag ibng lupain upang dalwin iyn at silay mang̃agtatanong:Sno ang dakilang arquitectong gumaw nit?Hind b niny nalalaman? Tila mandin hind catotohanang; hind niny makilala si or Juan! Marahil totong maly ang inyong pinangaling̃an!ang issagot ng̃ laht. Nagpaparoot parto sa magcabicabilang dlong taglay ang ganitong mg̃a pagdidilidili, na canyang inuusisang lahat, at ang laht ay canyng minmasdan. Sa ganng kin ay napacarami namang cahoy ang gamit na iyan sa isang cabriaang canyng sinabi sa isang taong nannilaw, na siyang namamatnubay sa ilang mg̃a manggagaw;casucatan na, sa ganang akin, ang tatlng mahahabang trozo na papagtutungcung-calan "trpode", at sac tatl pang cahoy na papagcapitcapitin! Aba!ang isinagt ng̃ lalking nannilaw na ng̃umng̃it ng̃ cacaib;llong malakng pangguiguilals ang ting ttamuhin samantalang llong marmi ang mg̃a casangcapang gamtin ntin sa gawaing it. Llong manam ang any ng̃ caboan, llong mahalag at canilng wiwicin: gaano calakng pgod ang guingol dto! Makikita ninyo cung an ang cbriang king ittay! At pagcatpos ay king pamumutihan ng̃ mg̃a banderola, ng̃ mg̃a guirnaldang mg̃a dhon at mg̃a bulaclc ...; masasabi niny pagcatapos na nagcaron cay ng̃ magandng caisipn ng̃ pagcactanggap niny sa kin sa casamahn ng̃ inyng mg̃a manggagwa, at wal ng̃ mahhang̃ad pa si guinong Ibarra! Sa dcong malaylay rooy may natatanawng kiosko, na nagcacahugpong Phin 225sa pamamag-itan ng̃ isng blag na nahahabung̃an ng̃ mg̃a dhon ng̃ sguing. Ang maestro sa esculahang may mg̃a tatlompng btang lalki ay nang̃agggaw ng̃ mg̃a corona, nang̃agtatali ng̃ mg̃a bandera sa mg̃a malilit na mang̃a halguing cawyang napupuluputan ng̃ damt na putng pinacumb. Pagsicpan ninyng umnam ang pagcacasulat ng̃ mg̃a letra!ang sinasabi sa mg̃a nagppinta ng̃ mg̃a salitng ittanyag sa laht;paririto ang Alcalde, marming mg̃a cura ang magssidalo, marhil pat ng̃ Capitan General na ng̃ayoy na sa lalawigan! Cung makita nilng magalng cayng magdibjo, marahil cayoy purhin. At handugn cam ng̃ isng pizarra ...? Sno ang nacaaalam! datapuwat huming̃ na si guinoong Ibarra ng̃ is sa Maynil. Drating bcas ang ilng bgay na ipamamahgui sa inyng pinacaganting pl.... Datapuwat pabayaan niny ang mg̃a bulaclc na iyn sa tbig, ggawin natin bcas ang mg̃a ramillete, magddala pa cay rto ng̃ mg̃a bulaclc, sa pagcat kinacailang̃ang malatagan ang mesa ng̃ mg̃a bulaclac, ang mg̃a bulaclc ay nacapagbbigay say sa mg̃a mat. Magddala rto ang king am bcas ng̃ mg̃a bulaclc ng̃ bain at sac isng bcol na mg̃a sampaga.
- 173 -
Hindi tumatanggp ng̃ byad ang aking am sa tatlng carritng buhang̃ing dinal rito. Ipinang̃ac ng̃ aking tiong siya ang magbabayad sa isng maestro,ang idinugtong ng̃ pamangkin ni capitang Basilio. At tnay ng̃a namn; kinalugdn ang panuclang iyn ng̃ laht hlos. Hining̃ ng̃ curang siy ang mag-amang-binyg at magbebendicin sa paglalagy ng̃ nang bat, pagdiriwng na ggawin sa catapusng araw ng̃ fiesta, at siyng ggawing is sa mg̃a pinacamalaking pagsasaya. Pat ng̃ coadjutor ay lumpit ng̃ bong cakiman cay Ibarra, at sa canyay inihandg ang laht ng̃ mg̃a pamisang pagbayaran sa cany ng̃ mg̃a mapamintacasi hanggng sa mayar ang bhay na iyn. Mayroon pa, sinabi ni hermana Rufa, ang mayaman at mapag-impoc na babaeng sacalit cuculang̃in ng̃ salap, canyng lilibutin ang ilng byan upang magpalims, sa illim ng̃ tng̃ing pagcacasunduang sa canyy babayaran ang paglalacby, ang mg̃a cacnin at ib pa. Pinasalamatan siy ni Ibarra at siyy sinagt: Wal tyong macucuhang mahalagng bgay, sa pagct hindi ac mayman at hind namn simbahan ang bhay na it. Bucd sa ritoy hind co ipinang̃cong king ittay ang bhay na itng ib ang magcacagugol. Phin 226Pinagtatakhan siy at guinagawang ulirn ng̃ mg̃a binta, ng̃ mg̃a estudianteng gling Maynilang pumaron don at ng̃ makipagfiesta; ng̃unit gaya ng̃ nangyayari hlos cailn man, pagca ibig nating tulran ang mg̃a tintakhang mg̃a to, ang naggagad lmang natin ay ang canyng walng cabuluhng mg̃a guingaw, at cung magcaminsan pay ang canyng mg̃a sawng caasalan, nang̃agtataca palibhasay wal tyong cya sa ibng bgay, minmasdan ng̃ maraming sa canyay nang̃agttaca cung paano ang pagtatali ng̃ bintang iyn ng̃ canyng corbata, ang mg̃a ib namay ang any ng̃ cuello ng̃ br, at hind ccaunti ang nagmmasid cung iln ang mg̃a botn ng̃ canyng americana at chaleco. Tila mandin pawang nang̃apawi magpacailn man ang mg̃a masasamng nangyayari sa panahng hinharap na guinuguniguni ni matandng Tasio. Iyn ng̃ ang sinabi ni Ibarra isng raw sa cany; ng̃unit siyy sinagt ng̃ matandng mapag-sip ng̃ malulungct: Iny p snang alalahanin ang sinasabi ni Baltazar: "Cung ang isalubong sa iyong pagdatng Ay masayng mukht may pakitang guliw, Llong pag-ing̃tat caaway na lihim..." Cung gaano ang galng ni Baltazar sa pagca poeta ay gayn din sa catalinuhang umsip. It at ib pang mg̃a bgay ang mg̃a nangyari sa raw na sinusundan ng̃ fiesta bago lumubg ang raw.
- 174 -
Phin 227
XXVII.
SA PAGTATAKIPSILIM.
Gumaw rin namn ng̃ malaking hand sa bhay ni capitang Tiago. Nakikilala natin ang may bhay; ang canyng hilig sa caparang̃alanan, at dpat na hiyan ng̃ canyng capalaluang pagca tag Maynila, sa carkitan ng̃ piguing, ang mg̃a tagalalawigan. May is pang cadahilanang sa canyay pumipilit na pagsicapan niyng siyay macapang̃ibabaw na lubos sa mg̃a ib: casma niy ang canyng anc na si Mara Clara at sac naroroon ang canyng mamanugang̃in, cayat walng pinag uusapan ang mg̃a tao cung d siy lmang. At siy ng̃a namn: hinandugan ang canyng mamanugang̃in ng̃ is sa llong mg̃a dalubasang pmahayagan sa Maynil ng̃ isng "artculo" (casulatan) sa canyng nang mukh, na ang pamagt (ng̃ artculong iyn) ay "Siyay inyong tularan!" pinuspos siya ng̃ mg̃a pang̃aral at inaalayan siy ng̃ ilng mg̃a papuri. Tinawag siyng "marilag na binata at mayamang mamumuhunan;" pagcatapos ng̃ dalawng renglon ay sinabing siyay "tang̃ing mapagcaawang-gaw"; sa sumsunod na prrafoy ikinpit namn sa cany ang saysay na: "alagad ni Minervang naparoon sa Inng Bayan upang bumt sa wags na lp ng̃ mg̃a arte at mg̃a carunung̃an" at sa dcong ibab pay "ang espaol filipino" at ibat ib pa. Nag-aalab ang loob ni capitang Tiago sa magandang pakikipag-unahn sa gawng magaling, at canyng inisip na bac magalng na canyng pagcagugulan ang pagtatay namn ng̃ isng convento. Nang mg̃a nagdang raw ay dumatng sa bhay na tinatahanan ni Mara Clara at ni ta Isabel ang maraming caja ng̃ mg̃a cacnin at mg̃a inumng gling Europa, mg̃a salaming pagclalaki, mg̃a cuadro at ang piano ng̃ dalaga. Dumatng si capitang Tiago ng̃ raw rin ng̃ vispera: paghalc sa cany ng̃ camy ng̃ canyang anc na babae, hinandugn niy it ng̃ isng magandang relicariong guint na may mg̃a brillante at mg̃a esmeralda, na ang lamy isng Phin 228tatal ng̃ bangca ni San Pedro, sa dacong inup-n ng̃ ating Pang̃inoong Jesucristo ng̃ panahn ng̃ pang̃ing̃isda. Wal ng̃ lalal pa sa galing ng̃ pagkikita ng̃ bibiananin at ng̃ mamanugang̃in; cauculn ng̃ang sily mag-sap ng̃ nauucol sa escuelahan. Ang ibig ni capitang Tiagoy tawaguing "Escuela ni San Francisco." Maniwal cay sa kin,ang sabi ni capitang Basilio,isng magalng na pintacasi si San Francisco! Wala cayong pakikinabang̃in cung tatawaguin ninyong "Escuela ng̃ Instruccin Primaria". Sino p si Instruccin Primaria?
- 175 -
Dumating ang ilng mg̃a caibigang babe ni Mara Clara at canilng inanyayahan itong magpasial. Ng̃unit bumalic ca agd,an capitang Basilio sa canyng anc na babe na sa canyy humihing̃ing pahintulot;nalalaman mo ng̃ sasalo sa tin sa paghpon si par Dmasong bgong carrating. At canyng lining̃on si Ibarrang nag-anyng may inisip, at idinugtng: Cay po namn ay sumalo ng̃ paghpon sa amin; magiisa cay sa inyng bhay. Malakng toto po ang king pagca ibig, datapwat dpat pong sumaaking bahay act bac sacling may dumating na mg̃a "visita,"ang isinagt ng̃ binatang nagcacang-utal, at iniiwasan ang ttig ni Mara Clara. Dalhn po niny rito ang inyng mg̃a caibigan, ang itintol ng̃ bong capanatagn ni capitang Tiago;May sagnang pagcain sa king bahay.... Bucd sa roy ibig cong cay at si pr Dmasoy magcwatasan.... Magcacaroon na p ng̃ panahn sa bgay na iyn!ang isinagt ni Ibarrang ng̃uming̃iti ng̃ sapilitang pagng̃it, at humandng samhan ang mg̃a dalaga. Nanaog sil sa hagdanan. Nangguiguitn si Mara Clara cay Victoria at cay Iday, sumusunod sa licuran si ta Isabel. Nagwawahi ang tao sa udyc ng̃ pagglang, at ng̃ silay mabigyng daan. Pusps ng̃ catacatacang cagandahan si Mara Clara: napwi ang canyng pamumutl, at cung nananatiling tila may inisip ang canyng mg̃a mata, ang canyng bibig namn ay wary walng ibang nakikilala cung hind ang ng̃it. Tagly iyng cagandahan ng̃ loob ng̃ isng lumiligayang dalaga, siyay bumabat sa canyng mg̃a dating cakilala mul pasa camusmusan, at ng̃ayoy nagsisipangguilals sa canyng maplad na cabatan. Sa clang pang labng limng raw ay nanag-l sa cany yang lubs na pagpapalagay ng̃ loob, yang catabilng musmos na tila mandin nagulayly sa guitn ng̃ makikipot na tahanang nalilibot Phin 229ng̃ pader sa beaterio; masasabing kinikilala ng̃ paropar ang lahat ng̃ mg̃a bulaclac pagcaals niya sa canyng bahay-uod; nagcasiya sa cany ang lumipd na sumandali at magpainit sa mg̃a doradong snag ng̃ raw upang mawal ang catigasan ng̃ mg̃a casucasuan ng̃ bgong nagcacapacpc. Cumikislp ang bgong bhay sa boong cataohan ng̃ dalaga: pawang magaling at maganda ang canyang ting̃in sa laht; isinasaysay ang canyng pagsint sa pamamag-itan niyang calugodlugd na asal ng̃ isng virgeng palibhasay walng namamasdn cung d mg̃a budhng dalsay, hind nakikilala cung an ang dhil ng̃ mg̃a paghihiyahiyan. Gayn man, pagca siyay inaalayan ng̃ masasayng mg̃a aglahiy tinatcpan niya ang canyng mukh ng̃ abanico; datapuwat pagca nagcacagayy ng̃uming̃it ang canyng mg̃a mat at lumalaganap sa canyng boong cataohan ang bahagyang kilabot. Pinasimulaang lagyn ng̃ mg̃a law ang mg̃a pang̃ulong bhay, at sa mg̃a daang pinagdaraanan ng̃ mg̃a msica ay sinisndihan ang mg̃a law ng̃ mg̃a araang cawayan at cahoy na inihuwad sa mg̃a araa ng̃ simbahan.
- 176 -
Natatanaw buhat sa daan, sa mg̃a bintanang bucs, ang hind naglilicat na pagpaparoot parito ng̃ mg̃a tao sa mg̃a bahay, sa guitn ng̃ caliwanagan ng̃ mg̃a law at halimuyac ng̃ mg̃a bulaclac, sa caayaayang tnig ng̃ piano, arpa orquesta. Nang̃aglalacaran sa mg̃a daan ang mg̃a insc, mg̃a castila, mg̃a filipinong may suot europeo suot tagalog. Nang̃agcacahalhal sa paglacad, na nang̃agcacasicuhan at nang̃agtutulacn ang mg̃a alilang lalaking may dalang carne mg̃a inahng manc, mg̃a estudianteng nacaput ang pananamit, mg̃a lalakit mg̃a babae, na nang̃agsisipang̃anib na silay matahac ng̃ mg̃a coche at mg̃a calesa, na cahit sumisigaw ng̃ "tab" ang mg̃a cocheroy nahihirapan din silang macapaghaw ng̃ daan. Bumati sa ating mg̃a cakilala, ng̃ na sa tapt sil ng̃ bhay ni capitang Basilio, ang ilng mg̃a kinabataan, at inaayayahang pumanhic muna sa bhay. Ang masayng voces ni Sinang, na tumatacbng papanaog sa hagdanan, ang siyng nagbigay wacs sa mg̃a pagdadahilan upang huwag pumanhic. Pumanhc muna cayng sandal upang acoy macasama sa iny,ang sinasabi niya. Nababagot ac sa pakikipanayam sa gayng caraming hind co mg̃a cakilalang walang pinag-uusapan cung di mg̃a sasabung̃in at mg̃a baraja. Nang̃agsipanhic sil. Punongpuno ang salas ng̃ mg̃a tao. Nang̃agpauna ang iln upang bumati cay Ibarra, na kilala, ang pang̃alan ng̃ lahat; canilang pinagmamasdan ng̃ boong pagcahang̃a ang cagandahan ni Mara Clara, at nang̃agbubulungbulung̃an ang ilang mg̃a matatandang babae, samantalang ng̃umang̃ang̃: mukhang vrgen!" Phin 230Napilitan sil roong uminm ng̃ chocolate. Naguing matalic na caibigan at taga pagsanggalang ni Ibarra si capitang Basilio, mula ng̃ araw na silay maglibang sa caparang̃an. Naalaman niya, sa pamamag-itan ng̃ telegramang inihandg sa canyang anac na babaeng si Sinang, na natatalos ni Ibarra ang canyang pananalo sa usapin, ayon sa hatol ng̃ hucom, at dahil ditoy sa pagcat aayaw siyang pagahis sa cagandahan ng̃ loob, canyang ipinakiusap na pawalang cabuluhan ang pinagcayarian ng̃ silay maglar ng̃ ajedrez. Datapwat sa pagcat aayaw pumayag si Ibarra sa gayng bagay, ipinakiusap naman ni capitang Basiliong ang salaping dapat na ibayad sa mg̃a costas ay gamitin sa pagbabayad ng̃ isang maestro sa gagawing escuela ng̃ bayan. Dahil sa gayng nangyayari, guinagamit ni capitang Basilio ang canyang mainam na mg̃a pananalita, at ng̃ huwag ng̃ ipagpatuloy ng̃ ibang mg̃a causapin ang canilang mg̃a cacaibang adhica, at sa canilay sinasabi: Maniwala cay sa akin: sa mg̃a usapn ang nananaloy siyang nahuhubdan! Datapwat wala siyang mapahinuhod na sino man, baga man canyang sinasambit ang mg̃a romano. Ng̃ macatapos ng̃ macainom ng̃ chocolate, napilitan ang ating mg̃a cabataang pakingan ang pianong tinutugtog ng̃ organista ng̃ bayan. Pagca siyay pinakikinggan co sa Simbahan ani Sinang, nacacaibig acong magsayaw; ng̃ayong piano ang canyang tinutugtg ang naiisipan co namay magdasal. Dahil ditoy sasama ac sa iny.
- 177 -
Ibig p ba nnyng pumarito sa amin ng̃ayng gab?ang inians ni capitang Basilio sa taing̃a ni Ibarra ng̃ ity magpaalam namaglalagy si par Dmaso ng̃ isng maliit na bang̃c. Ng̃umit si Ibarra at sumagt ng̃ isng tang̃ ng̃ lo, na mangyayaring ang maguing cahulugay pagsang-ayon, at mangyayari namang hind pagsang-ayon. Sino ba iyan?ang tanng ni Mara Clara cay Victoria, na itinur sa isng mabils na sulyp ang isng binatang sa canily sumusunod. Iyan ... iyay isng pinsan co,ang isinagt na halos nagugulumihanan. At ang is? Iyay hind co pinsan.ang dalidaling isinagt ni Sinang;iyy isng anc ng̃ aking ta. Nagdaan sil sa harapn ng̃ conventong tahanan ng̃ cura, na ang catotohanan ay hind sahl sa mg̃a ibng lugar sa casayahan. Hind napiguilan ni Sinang ang isng sigaw ng̃ pangguiguilals ng̃ canyng makitang may mg̃a law Phin 231ang mg̃a lmpara, mg̃a lmparang ang mg̃a anyy sa caunaunahan pa, na hind pinababayaan cailan man ni pr Salving siyang pag-ilawan at ng̃ huwag magcagugol sa petrleo. May nang̃ariring na mg̃a sigawan at malalacs na halakhacan, napapanood na ang mg̃a frailey lumalacad ng̃ mahin, at iguinagalaw ang lo ng̃ ayon sa comps, at malakng tabaco ang napapamuti sa mg̃a lb. Pinagsisicapan ng̃ hind pring sa canilay nakikipanayam, na canilng gagarin ang laht ng̃ guingaw ng̃ mg̃a mababait na fraile. Ayon sa mg̃a damit europeong canilng casuutan, marahil silay mg̃a cawan (empleado) ng̃ gobierno mg̃a punong lalawigan. Natanawan ni Mara Clara ang mabilog na pang̃ang̃atawn ni par Dmaso sa tab ng̃ makisig na tindg ni par Sibyla. Hind cumikilos sa canyng kinalalagyn ang matalinghaga at mapanglawing si par Salv. Nalulungcot!ang ipinahiwatig ni Sinang;canyng pinag-iisip-isip ang canyng magugugol sa gayng caraming mg̃a panauhn. Ng̃unit makikita rin ninyng hind siy ang magbabayad cung hind ang mg̃a sacristn. Sa tuwituwi nay cumacain ang canyng mg̃a panauhin sa ibng lugar. Sinang!ang ipinagwic sa cany ni Victoria. Totong acoy galt sa cany mul ng̃ iwasac ang "Rueda de la Fortuna," hind na ac mang̃ung̃umpisal sa cany. Natang̃ sa laht ng̃ mg̃a bahay ang isng walng cailaw-ilaw, at hind man lamang bucs ang mg̃a bintana; ang bahay na iyn ang sa alfrez. Nagtac sa bgay na it si Mara Clara. Ang asuang! ang Musa ng̃ Guardia Civil, ang wic ng̃ ng̃ matandng lalaki!ang biglng sinabi ng̃ catacot tacot na si Sinang.An ang ipakikialam niy sa ating mg̃a catuwaan? Marahil ay nagng̃ang̃alit! Pabayaan mong dumating ang clera at makikita mong siyay mag-aanyaya.
- 178 -
Cailn may kinasusutan co siy, at lalonglalo na ng̃ guluhin ang ating pagcacatuwa sa pamamag-itan ng̃ canyng mg̃a guarda civil. Cung Arzobispo lamang acoy ipacacasal co ang babaeng iyn cay par Salvi.... makikita mo cung an ang canilng maguiguing mg̃a anc! Sucat bang ipahuli ang caawaawang piloto, na sumugb sa tubig macapagbigay loob lamang.... Hind niy natapos ang sinasabi; sa suloc ng̃ plaza na pinagcacantahan ng̃ isng bulg na lalak, na isng guitarra ang catono, ng̃ casaysayang ucol sa mg̃a isd, may isng hind caraniwang napapanood. Yayy isng lalaking ang nacapatong sa loy isng malapad na salact na dhon ng̃ bul, at dukhang totoo ang pananamt. Ang suut niyay isng gulaguPhin 232lanit na levita at salawal na maluang, na cawang̃is ng̃ salawal ng̃ mg̃a insic, na punt sa ibt ibng lugar. Carukharukhaang mg̃a panyapc ang nacasuut sa canyng mg̃a paa. Sumasadilm ang canyng mukh dahil sa canyng salact; ng̃unit manacanacang nagmumul sa cadilimng iyn ang dalawang kislp, na pagdacay napapawi. Siyay matangcd, at napagkikikilalang siyay bt pa, dahil sa canyng mg̃a galw. Inilalagy sa lp ang sang baculan, at pagcatapos ay lumalayot nagsasalit ng̃ mg̃a cacaibang tnig na hind mawatasan; nananatiling nacatindg, lubs ang pagcalay sa mg̃a ib, na anakiy siya at ang caramihang taoy talagng nang̃agpapang̃ilagan ang ist is. Pagcacagayoy nang̃agsisilapit ang ilng mg̃a babae sa canyng baculan at inilalagy doon ang mg̃a bung̃ang choy, isd, bigs at ib pa. Pagc wal ng̃ lumalapit na sino man, nang̃agsisilabs sa mg̃a cadilimang iyn ang ibng mg̃a tnig na lalong malulungcct, ng̃unit hind na totoong nacalulunos, napasasalamat marahil; dinarampot ang canyang baculan at sac lumalay upang ulitin ang gayn ding gaw sa ibng lugar naman. Nagunit ni Mara Clara sa gayng nakita ang isng sacun, at pinagsumakitang itanng cung an an nangyayari sa cacaibng tong iyn. Iyan ang sanlzarohin,ang isinagt ni Iday.May apat na tan na ng̃ayng kinapitan siy ng̃ sakit na iyan: ang wic ng̃ iby dahil sa pag-aalag, sa canyng in, at anng ib namy dahil sa pagcapiit niya sa malamg na bilangguan. Siyay doon tumatahan sa cabukiran, sa malapit na sa libing̃an ng̃ mg̃a insc; hind siya nakikipag-abot-usap canino man, nang̃agsisilayng laht sa cany sa tacot na bac mahawahan. Cung makita mo sana ang canyang damp! Iyn ang damp ni Guirng-guirng: ang hang̃in, ang uln at ang araw ay pawang pumapasoc at lumalabas na catulad ng̃ carayom sa damt. Ipinagbawal sa canyng humip ng̃ an mang bagay na pag-aari ng̃ sino mang tao. Nahulog isng raw sa sang̃h ang isng bat; hind naman malalim ang sang̃h, datapuwat nagctaong siyay dumaraan doon, ang guinaw niyay tinulung̃an niya ang bat sa pag-ahon doon. Napagtant ng̃ am ng̃ bat ang nangyaring iyn, pagsacdal sa gobernadorcillo, at ipinapal siya nito ng̃ anim sa guitn ng̃ daan at sac ipinasunog pagcatapos ang yantc. Cakilakilabot iyn! Tumatacb sa pagtacas ang sanlazarohin, hinahabol siya ng̃ tagapalo at sinisigawan siya ng̃ gobernadorcillo: "Mag-aral ca! mabuti pang malunod na ng̃a ang isang tao, huwag lamang magcasakit na gaya ng̃ sakit mo." Tunay ng̃!ang ibinulng ni Mara Clara. At hind nalalaman ang canyang guinagaway dalidaling lumapit sa baculan ng̃ clang palad, at inilagay roon ang relicario na bago pa lamang cahahandg sa canya ng̃ canyang ama.
- 179 -
Phin 233An ang guinaw mo?ang sa canyy itinanng ng̃ canyng mg̃a caibigang babae. Wal acng ibang sucat mibigay!ang isinagt, at canyng inilihim sa pamamag-itan ng̃ isng tawa ang luh ng̃ canyng mg̃a mat. At an ang canyng ggawin sa iyong relicario?ang sa canyy sinabi ni Victoria.Binigyn siy isng araw ng̃ salap. Ng̃unit ang guinaw ng̃ sanlazarohin ay inilay sa cany ang salapng iyn sa pamamag-itan ng̃ isng patpat: an ang ggawin niy sa salap sa gayng wal sino mang tumangp ng̃ an mang bgay na gling sa cany? Cung macacain sana ang relicario! Tiningnn ni Mara Clara ng̃ boong pananaghil ang mg̃a babaeng nagbibil ng̃ mg̃a cacann, at ikinibt ang mg̃a balicat. Ng̃unit lumpit ang sanlazarohn sa baculan, kinuha ang hiys na cuminng sa canyng mg̃a camy, lumuhd, hinagcn ang hiys na iyn, at saca nagpugay at bago isinubsb ang canyng no sa alabc ng̃ bacs ng̃ dalaga. Ikinubl ni Mara Clara ang canyng mukh sa canyng abanico at dinal ang pany sa canyng mg̃a mat. Samantalay lamapit ang isng babae sa culang palad na anakiy nagdrasal. Lugy at gusamt ang canyng mahabang buhc, at sa liwanag ng̃ ilaw ng̃ mg̃a farl ay napanood ang payt at namumutl ng̃ mainam na pagmumukh ng̃ ul-ol na si Sisa. Ng̃ maramdaman ng̃ sanlazarohin ang paghip sa cany, nagpacasigawsigaw, at tumindg sa isng lucs. Ng̃unit humawac sa canyng bsig ang ul-ol na babae, sa guitn ng̃ malakng pang̃ing̃ilbot ng̃ tao, at it ang canyng sinabi: Magdasl tayo! magdasl tayo! Ng̃ayn ang caarawan ng̃ mg̃a paty! Ang mg̃a ilaw na iyy siyng mg̃a bhay ng̃ mg̃a tao; ipagdasl natin ang aking mg̃a anc na lalaki! Ilay niny ang babaeng iyn, papaglayuin niny sil! sa pagcat mahahawa ang ul-ol na babae!ang sigawan ng̃ caramihang tao, datapwat walng mang̃ahs na lumapit sino man. Nakikita mo ba ang ilaw na iyn sa campanario? Ang ilaw na iyn ang aking anc na si Basiliong nananaog sa pamamag-itan ng̃ isng lbid! Nakikita mo ba ang ilaw na iyn na convento? Ang ilaw na iyn ang aking anc na si Crispn, ng̃unit hind co sil paroroonan sa pagcat may sakit ang cura at siyay maraming mg̃a onza, at ang mg̃a onzay nang̃awawal. Magdasal tayo at ating ipatungcol sa caluluw ng̃ cura! Dinadalhn co siy ng̃ amargoso at zazalidas; punongpun ang aking halamanan ng̃ mg̃a bulaclac at dating may Phin 234dalawa acong anc na lalaki. Dati acng may halamanan, nag-aalag aco mg̃a bulaclac at dating may dalaw acng anc na lalaki! At binitawan ang sanlazarohin at lumayng cumacant:
- 180 -
Dting may halamanan acot mg̃a bulaclc, acoy dating may mg̃a anc na lalaki, halamanan at mg̃a bulaclc! An na ba ang nagaw mong magaling sa cahabghabg na babaeng iyn?ang tanng ni Mara Clara cay Ibarra. Wal pa! siyay nawala ng̃ mg̃a araw na it sa bayan at hindi nangyaring siyay masumpung̃an!ang isinagt ng̃ binatang nagdadalng cahihiyanBucod sa rooy totoong marami ang aking guinaw, ng̃unit huwg ca sanang mahapis; ipinang̃ac sa akin ng̃ curang tutulung̃an niy ac, tuly ipinagtagubilin niy sa akin ang malaking pag-iing̃at at paglilihim sa pagcat tila mandin isang cagagawn ng̃ guardia civil Totoong ipinagmamalasakit ng̃ cura ang babaeng iyn! Hind ba sinasabi ng̃ alfrez na canyng ipahahanap ang mg̃a bt? Oo, ng̃unit ng̃ sabihin iyoy may caunting....calang̃uhan siy! Casasabi pa ng̃ gayng bgay ng̃ canilng makitang hind inihahatd cung di kinacaladcad ang ul-ol na babae ng̃ isng soldado: aayaw sumama si Sisa. Bkit ba niny hinuli ang babaeng iyn? An ang canyng guinaw? ang tanong ni Ibarra. Cung bkit? Hind ba niny nakita cung paano ang guingaw niyng pag-iing̃ay?ang sagt ng̃ tagapag-ing̃at ng̃ catahimican ng̃ bayan. Dalidaling kinuha ng̃ sanlazarohin ang canyng baculan at lumay. Minagalng ni Mara Clarang umuw na, sa pagcat lumipas sa cany ang tuw at casayahan. Mayroon din palang mg̃a taong hind lumiligaya! ang canyng ibinulng. Pagdatng niy sa pintuan ng̃ canyng bahay, canyng naramdamang naragdagan ang canyng capanglawan, ng̃ canyng mahiwatigang aayaw pumanhc at nagpapaalam ang nang̃ing̃ibig sa cany. Kinacailang̃an!ang sabi ng̃ binat. Pumanhc sa hagdanan si Mara Clarang ang sumasaisip ay totoong nacayayamot ang mg̃a araw ng̃ fiesta, pagc dumarating ang mg̃a panauhing tagaibang bayan.
Phin 235
- 181 -
XXVIII.
MANG̃A SULAT
Ang bawat taoy nagsasaysay ayon sa kinasasapitan sa fiestang pinaroroonan. Sa pagcat walng an mang mahalagang nangyayari sa mg̃a taong sinasaysay natin ang buhay na pinagdaanan, sa gab ng̃ sinusundang araw ng̃ fiesta at gayn din sa kinabucasan, magalac na lalactawan namin ang araw na it ng̃ pagsasay, cung di lamang inaacala naming baca sacal hang̃aring maalaman ng̃ sino mang bumabasang taga ibang lupan cung paano ang guinagaw ng̃ mg̃a filipino sa canilng mg̃a pagpifiesta. Sa ganitng cadahilanay sisipiin naming hind daragdagat hind babawasan ang ilng mg̃a sulat, na ang is sa canilay ang sa "corresponsal" ng̃ isang pamahayagang matimtiman at tinatang̃i sa Maynil, na cagalanggalang dahil sa canyang cataasan at cahigpitang manalit. Ang mg̃a bumabasa sa amin ang siy ng̃ bahalang magpun sa ilang maliliit at calacarang mg̃a cauculan. Narito ang sulat ng̃ carapatdapat na "corresponsal" ng̃ mahal na pamahayagan: "Guinoong Namamatnugot.... "Tang̃i cong caibigan: cailan may hind pa ac nacapapanood, at inaacal cong hind na ac macapapanod pa sa mg̃a lalawigan ng̃ isng fiestang tungcl sa religing totoong dakil, maningning at nacababagbag ng̃ loob, na gaya ng̃ pagsasayng guinagawa sa bayang ito ng̃ mg̃a totoong cagalanggalang at mg̃a banal na mg̃a paring Franciscano." "Pagcaramirami ng̃ dumalo: nagtam ac rito ng̃ ligayang bumati sa halos laht ng̃ mg̃a castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong cagalanggalang na mg̃a Paring Agustino na na sa lalawigang Batang̃an, sa dalawang cagalanggalang na mg̃a Paring Dominico, na ang is sa canilay ang totoong cagalanggalang na Phin 236si Pri Fray Hernando de la Sibyla, nasa canyng pagparitoy canyang pinaunlacan ang bayang it, bagay na hind dapat calimutan magpacailan man ng̃ mg̃a carapatdapat na mg̃a tagarito. Nakita co rin naman ang lubhang maraming mg̃a caguinoohang taga lalawigang Tang̃uay, Capangpang̃an, ang maraming mayayamang mg̃a taga Maynil at maraming mg̃a banda ng̃ msica, at ang is sa canilay ang lubhng mainam na banda sa Pagsanghn, pag-aari ng̃ guinoong Escribanong si guinoong Miguel Guevara at ang caramihang mg̃a insic at mg̃a indio, na taglay ng̃ mg̃a insc ang canilang talagang dating caugaliang pagca maibigung macakita ng̃ ibat ibang bagay, at ng̃ mg̃a indio ang canilng asal na mapamintacasi, hinihintay nil ng̃ maalab na pagmimith ang pagdating ng̃ araw na ipagsasaya ang dakilang fiesta, upang canilng mapanood ang palalabasing "comico-mmico-lirico-coreogrfico-dramtico," at ng̃ magaw ang bgay na ity silay nagtay ng̃ isng malaki at maluang na tablado sa guitn ng̃ plaza." "Ng̃ icasiyam na oras ng̃ gabi ng̃ araw na icasamp nitng buwan, araw na sinusundan ng̃ fiesta, pagcatapos ng̃ isng masarp at saganang hapunang inihandg sa amin ng̃ Hermano Mayor, tinakhan naming laht na mg̃a castilat mg̃a fraileng na sa convento, ang caaliw-aliw na tugtg ng̃ musicang may casabay na nagsisiksicang caramihang tao at ng̃ gong ng̃ mg̃a cohete at malalaking bomba, at pinamamatnugutan ng̃
- 182 -
mg̃a guinoo ng̃ bayan, ang tinutung̃oy ang convento upang camiy sunduin at ihatd sa lugar na nahahand at iniuucol sa amin at ng̃ dooy panoorin namin ang catuwaang palalabasin." "Napilitan caming pahinunod sa gayng magandng anyaya, bag man lalo sanang minamagaling co pa ang magpahing̃alay sa mg̃a bisig ni Morfeo, at pagcalooban ng̃ masanghayang pagpahing̃alay ang aking nananakit na mg̃a laman at buto, salamat sa nilundaglundag ng̃ lulanng sa amiy ipinagcaloob ng̃ Gobernadorcilio sa bayan ng̃ B." "Nanaog ng̃a cam at aming hinanap ang aming mg̃a casamang humahapon bahay na pag-aari rito ng̃ mapamintacasi at mayamang si don Santiago de los Santos. Ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray Bernardo Salvi na cura nitng bayan, at ang totong cagalanggalang na si Pr Fray Damaso Verdolagas, na sa tanging biyay ng̃ Cataastaasan ay magaling na sa dinaramdam na sa canyay guinawa ng̃ camy na pusng, na ang casamay ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray Hernando de la Sibyla at ang banl na cura sa Tanawan at iba pang mg̃a castil, ang siyang mg̃a panauhn ng̃ mayamang filipino. Diyay nagtam caming capalarang pangguilalasan, hind lamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at cagaling̃ang magpamuti ng̃ may-ari ng̃ Phin 237bagay, bagay na hind caraniwan sa mg̃a taong tub rito, cung di naman ang camahlmahalan, cgandagandahan at mayamang dalagang magmamana, na nagpakilalang siyay tunay at ganp na alagad ni Santa Cecilia sa pagtugtg ng̃ lalong caayaayang msicang likh ng̃ mg̃a alemn at ng̃ mg̃a italiano, sa canyng mainam na piano, na an pat ang canyng cagaling̃ang tumugtg ay nagpaalaala sa akin sa babaeng si Galvez. Sayang at napacatimtiman naman ang gayong lubs sa cagaling̃ang binibini, at inililihim ang canyang mg̃a carapatn sa madlng caguinoohang pawang pagpupuri lamang ang sa canyay handg. Hind co dapat iwan sa tintero, na sa bahay ng̃ nag-anyayay pinainm cami ng̃ champaa at masasarap na mg̃a licor ng̃ boong casaganaan at cagandahang loob na siyang caugaliang hind nagbabago ng̃ kilalang mamumuhunan." "Pinanood namin ang palabs. Kilala na po niny ang ating mg̃a artistang si na Ratia, Carvajal at Fernandez; cam lamang ang nacaunawa ng̃ canilang carikitang lumabas, sa pagcat ang mg̃a taong walang pinag-aralay walang napagtant cahit babahagya. Magaling ang pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may caunting pamamaos nil: isang pagcantng hidwa ng̃ caunti sa msica ang guinawa ni Balbino, datapuwat catacatac ang cabooan at ang canilang pagpupumilit sa mabuting pagganap. Lubhng naibigan ng̃ mg̃a indio at lalong-lal na ng̃ gobernadorcillo ang comediang tagalog: nagpakita ng̃ malaking catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi sa aming syang daw at hindi pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canyay umagaw, bagay na sa canyng balac ay lal sanang caguilaguilalas, at higuit pa, cung hind mangyaring talban ang gigante cung di sa psod lamang, na gaya baga ng̃ isang nagng̃ang̃alang Ferrags, ayon sa nababasa sa casaysayan ng̃ buhay ng̃ Doce Pares. Nakikisang-ayon sa acala ng̃ gobernadorcillo ang totoong cagalanggalang na si Par Fray Damaso, taglay iyng cagandahan ng̃ psong siyang ikinatatang niy, at ang idinagdag pay cung sacalit magcagayon daw, ang princesa na ang hahanap ng̃ paraan at ng̃ canyng masunduan ang psod ng̃ gigante upang sa gayoy canyang mpatay." "Hind co p kinacailang̃ang sabihin sa inyong samantalang guingaw ang pagpapalabas ay di itinulot ng̃ Rothschild na filipinong magculang ng̃ ano man sa cagandahan ng̃ canyang loob: ang mg̃a sorbete, mg̃a limonada gaseosa, mg̃a refresco, mg̃a matamis, mg̃a alac at ibat iba pay saganang ipinamamahagui sa aming lahat na nangaroon. Ininng toto, at na sa catuwiran ng̃a ang gayong pag-ino, ang pagcawala roon ng̃ kilala at marunong
- 183 -
na binatang si don Juan Crisostomo Ibarra, na ayon sa talos na ninyo, ay dapat na siyng mangul bPhin 238cas sa pagbebendicin ng̃ unang bat na nauucol sa dakilang "monumento" na canyang ipinatatay sa udyc ng̃ malaking nais na macagaw ng̃ magalng. Ang carapatdapat na calahing it ng̃ mg̃a Pelayo at ng̃ mg̃a Elcano, (sa pagcat ayon sa napagtant coy tub sa ating bayani at uring mahl na mg̃a lalawigan sa dacong Timugan ng̃ Espaa ang is sa canyng mg̃a nun sa am, na marahil ay is sa mg̃a unang kinasama ni Magallanes ni Legaspi) ay hindi rin napakita sa mg̃a nalalabing oras ng̃ araw, dahil sa caunting sakit na canyng dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa mg̃a bibig ang canyng pang̃alang ipinang̃ung̃usap lamang upang purihin, mg̃a pagpupuring hind mangyayaring di mauuw sa icararang̃al ng̃ Espaa at ng̃ tunay na mg̃a castilang gaya na ng̃ natin, na cailan may hind natin pinasisinung̃aling̃an cailan man ang ating dug, cahit magpacramirami ang mg̃a maguing cahal." "Napanood namin ng̃ayng icalabing is ng̃ buwan, sa dcong umaga, ang isng nangyaring lubhng nacababagbag ng̃ loob. Hayg ng̃ at talasts ng̃ laht na sa araw na ity cafiestahan ng̃ Virgen de la Paz (Virgen ng̃ Capayapaan), at ity ipinagsasay ng̃ mg̃a Hermano (capatd) ng̃ Santisimo Rosario Bcas ang cafiestahan ng̃ Pintacasing si San Diego, at sa fiestang iyy lubhang nakikitulong ang mg̃a Hermano ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pang̃atlng Hany). May isng malaking pagpapataasang banal ang dalawang Capisanang it sa paglilingcd sa Dios, at dumaratng ang ganitng gawng cabanalan hanggang sa panggaling̃an ng̃ santong pagcacasamaan ng̃ loob nil, gaya na ng̃ nitong hulng nangyari dahil sa pakikipagtalo sa salitaan ng̃ dakilang taga pagsermong kinikilalang talagang balit, na hind ibat ang di mamakailang aking binangguit, na totoong cagalanggalang na si Pr Fray Damaso, na siyng lalagay bcas sa sadyang licman ng̃ Espiritu Santo, at ayon sa maacal ng̃ laht ay hind malilimutang paunlacn ng̃ religin at ng̃ literatura." "Alinsunod ng̃ sa aming sinasaysay, napanood namin ang isng nangyaring lubhng nacapagtutur at nacababagabag ng̃ loob. Lumabas sa sacrista ang anim na mg̃a bata pang mg̃a "religioso" (fraile), ang tatlo sa canilay upang mangagmisa at ang tatl ng̃ mag-"acolito", nanicluhod sila sa harap ng̃ altar, at kinanta ng̃ "celebrante" (ang magmimisa) na it ng̃ay ang totoong cagalanggalang na si pr Fray Hernando Sibyla, ang "Surge Domme", na siyang dapat maging pasimul ng̃ procesin sa paliguid ng̃ simbahan, taglay yang mainam na voces at anyong mataimtin na sa canyy kinikilala ng̃ lahat at siyang lubs na ipinaguiguing dapat niy sa pangguiguilalas ng̃ madla. Pagca tapos ng̃ "Surge Domine", pinasimulan ang procesin ng̃ gobernadorcillo, na nacafrac, dal ang "guin" Phin 239at may casunod na apat na sacristang may hawac na mg̃a insensario. Sumusunod sa canilng licuran ang mg̃a cirial na pilac, ang caguinoohan ng̃ bayan, ang mahahalagang mg̃a larawang nasusuutan ng̃ sutlang raso at guint ni na Santo Domingo at San Diego, at ng̃ Virgen de la Paz na may isng carikitdikitang balabal (manto) na azul at may mg̃a planchang pilac na dinorado, handg ng̃ banl na capitang paradong si don Santiago de los Santos, na totoong carapatdapt uliranin at hind casiya ang siyy ibantog magpacailn man. Nalululan ang laht ng̃ mg̃a larawang it sa mg̃a carrong plac. Sumusunod caming mg̃a castil at ang ibng mg̃a religioso sa licuran ng̃ In ng̃ Dios: tinatangkililc ng̃ isng pliong dal ng̃ mg̃a cabeza de barangay ang "oficiante" at ang wacs ng̃ procesioy ang may mabuting carapatang capisanan ng̃ Guardia Civil. Inaacal cong hind na cailang̃ang sabihing caramihang mg̃a "indio" ang siyng bumubuo ng̃ dalawang hanay ng̃ procesin, na pawang may tang̃ang candlang may ning̃as at taglay ang boong pamimintacasi. Tumutugtog ang msica
- 184 -
ng̃ mg̃a marcha religiosa; ulit-ulit na putc ang siyng guingawa ng̃ mg̃a bomba at ng̃ mg̃a apy na rueda. Nacapangguiguilals ang panonood ng̃ cahinhinn at nng̃as ng̃ lob na iniuudic sa pus ng̃ mg̃a nanampalataya sa canilng wags at malaking pananalig sa Vrgen de la Paz ang pagdiriwang na lubs at marubdb na pamimintacasing guingaw nating nagtam ng̃ palad na ipang̃anc sa llim ng̃ casantasantahan at walng bhid na dung̃is na bandera ng̃ Espaa sa ganitong mg̃a cafiestahan." "Ng̃ matapos ang procesioy pinasimuln ang misa, na sinasaliwan ng̃ orquesta at ng̃ mg̃a artista ng̃ teatro. Ng̃ matapos na ang Evangelioy pumanhk sa plpito ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray Manuel Martn, agustinong nanggling sa lalawigang Batang̃an, na pinagtakhn ng̃ mg̃a nakikinig na pwang nang̃abitin sa canyng pananalit, lalonglal na ang mg̃a castla, sa pagpapasimul ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ wcang castl, na sinaysay ng̃ boong cabayanihan sa mg̃a pananalitang magagaang ang pagcacataglay, at totoong angcp na ancp, na an pat pinpuspos ang aming mg̃a ps ng̃ mataimtim na pamimintacasi at pag-aalab. Ang ganitng pang̃ung̃usap ng̃ ang siyng marapat ilagd sa dinaramdam, ating dinaramdam pagc nauucol ang sinasaysay sa Vrgen sa ating sinisintang Espaa, at llongllo na pagc naisasal-it sa sinasabi, yamang mangyayari namn sa bagay na it, ang mg̃a caisipn ng̃ isng prncipe ng̃ Iglesia, na si "seor Monescillo," na mapapagtitibay na siyng dinramdam ng̃ laht ng̃ mg̃a castil." "Ng̃ matpos ang misay pumanhc camng laht sa convento, na casama ng̃ mg̃a caguinoohan sa bayan at ib pang mahahalagng mg̃a tao, at dooy Phin 240hinandugn sil ng̃ boong cagandahan ng̃ loob, pagpipitagan at casaganaang siyng kinaugalian ng̃ totoong cagalanggalang na si Pr Fray Salv, na inalayan nil ng̃ mg̃a tabaco at mg̃a pagcaing inihand ng̃ Hermano Mayor sa slong ng̃ Convento na hand sa laht ng̃ mg̃a nagcacailang̃ang patahimikin ang mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃ sicmur." "Walng nagung caculang̃ang an man sa loob ng̃ maghpon upang bigyng casiyahan ang fiesta at ng̃ upang manatili ang masayng caasaln ng̃ mg̃a castil, na sa mg̃a gayng capanahunay hind mangyaring mapiguilan, na ipinakikilala, cung minsay sa mg̃a "cancin" mg̃a sayaw, at cung minsay sa mg̃a walng cahulugan at masayng mg̃a paglilibng, palibhasay may mg̃a psong mahl at malacs, na an pat hind nacararaig sa canil ang mg̃a pighati, at sucat na ang magcapisan ang tatlng castil sa alin mang lugar, upang dooy tumcas ang calungcutan at sam ng̃ loob. Pinag-alyan ng̃ sa maraming bahay si Terpscore datapuwat lalonglalo na sa marilg na cayamanyamanang filipino na pinagpiguing̃an sa amin sa pagcain. Hind co na kinacailang̃ang sabihin p sa inyng lubhng masagan at masarp ang mg̃a ipinacain sa piguing na iyn, na masasabing pang̃alawa na ng̃ mg̃a piguing sa casalan sa Can cay Camacho, na pinagbuti at dinagdaran pa mandin. Samantalang nagtatamasa cami ng̃ mg̃a caligayahan ng̃ pagcaing pinamamatnubayan ng̃ isng tagalt ng̃ "La Campana," tumtugtog naman ang orquesta ng̃ mg̃a cawiliwiling tinig. Tagly ng̃ cagandagandahang dalaga sa bahay, ang isng casuutang mestiza, at isng wary gos ng̃ mg̃a brillante, at siy ng̃, ayon sa pinagcaratihan na, ang reina ng̃ fiesta. Dinamdm naming laht na dahil sa isng hind namn malubhng pagcpatapiloc ng̃ canyng magandang paay hind siya nangyaring nagcamit ng̃ mg̃a ligaya sa pagsasayw, sa pagcat cung ayon sa aming nahiwatigang siyy ganp sa cagaling̃ang gumaw ng̃ an man, ang guinoong binibining de los Santos, cung sumayaw marahil ay catulad ng̃
- 185 -
isng "silfide"." "Dumating ng̃ hapong it ang Alcalde ng̃ lalawigan, upang bigyn ng̃ cadakilaan sa canyng pagharp ang gagawing "ceremonia" bcas. Dinamdm niy ang pagsam ng̃ damdm ng̃ hirang na mamumuhunang si guinoong Ibarra, na salamat sa Dios, at ayon sa sabihanay magalng na." "Nagcaroon ng̃ gabng it ng̃ mainam na procesin, datapuwat sasabihin co na ang bagay na it sa aking sulat bcas, sa pagcat bucd sa mg̃a malalaking bombang sa akiy nacatulg at halos nacabing̃i, acy totoong pagd at nahahapay na ac sa pag-aantoc. Samantalang binabaw co ang lacs sa mg̃a bisig ni Morfeo, sa macatuwid bagay sa catre ng̃ convento, hinahang̃ad co, tang̃i Phin 241cong caibigang cayy matam ng̃ magandang gabi at hanggang bcas, isng araw na dakil." "Ang mairuguin ninyng catotong nakikiramy. "Ang Corresponsal. San Diego, 11 ng̃ Noviembre." It ang isinulat ng̃ mabait na corresponsal. Tingnn namn natin ng̃ayn cung an ang isinulat ni capitang Martn sa canyng catotong si Luis Chiquito. "Minamahal cong Choy: Magmadal cang pumarni, cung mangyayari; sapagcat ang fiestay totoong masay; scat ang matant mong hlos natumb ang bangc ni capitang Joaquin: macaitlong pinagulong ni capitang Tiago ang canyng tay, at sa tatlong iyy tumam, at pint ng̃ pintng palagui, cayat sa gayng nangyari lalong nangliliit sa catuwan si cabezang Manuel na may ar ng̃ bahay. Binasag ni Pr Dmaso, sa isng dagoc, ang isng ilawn, sa pagcat hangg ng̃ayy hind pa siy tumatam miminsan man lamang. Natalo ang Cnsul sa canyng mg̃a sasabung̃in, at natalo sa bangc ang laht ng̃ pinanalunan sa atin sa fiesta ng̃ Binyng at sa fiesta ng̃ Pilar, sa Santa Cruz." "Inaasahan naming isasama rito sa amin ni capitang Tiago ang canyng mamanugang̃in, ang mayamang nagmana cay Don Rafael, datapuwat wariy ibig manding tumulad sa canyng am, sa pagcat hind man lamang napakita Sayang! Sa masd coy hind siya pakikinabang̃an cailan man." "Malakng totoong cayamanan ang nakikita ng̃ insc na si Crlos sa "liamp"; naghihinala acng may taglay siyng an mang lihim, isng bato-balan marahil: walng tguil ang canyng pagdaing ng̃ sakit ng̃ lo, na may taling pany pagc tumitiguil na ng̃ untiunt ang umikit na sangkap ng̃ "liamp," pagcacagayoy tumtung̃o siy ng̃ mainam hanggng sa halos mpabungg na sa canyng noo, na anakiy ibig na totoong hiwatigan ang pag-inog na iyn. Nagcuculang tiwal ac, dahil sa may nalalaman acng mg̃a cawang̃is ng̃ bagay na iyng guingaw." "Paalam, Choy; magaling ang calagayan ng̃ aking mg̃a sasabung̃in, at ang aking asaway masay at naglilibang."
- 186 -
"Ang iyng catotoo. Martn Aristorenas." Tumanggap naman si Ibarra ng̃ isng maliit na liham na may pabang̃, na ibinigay sa cany ng̃ gab ng̃ unang araw ng̃ fiesta ni Andng, na capatd sa suso ni Mara Clara. Ganit ang sab ng̃ liham: "Crisstomo: Mahigut ng̃ isng araw na hind ca napakikita; nahiguing̃an cong Phin 242may caunting dinaramdam icw, catay ipinagdasal at ipinagsindi cata ng̃ dalawang malalaking candil, bag man sinasabi ng̃ tatay na hind raw mabigt namn ang sakt mo. Totoong niyamt nil ac cagab at ng̃ayn; pinatutugtog nil ac ng̃ piano at canil acng inaanyayahang sumayw. Hind co nalalamang lubhang marami sa ibabaw ng̃ lup ang mg̃a nacapagbbigay yamt. Cung hind lamang cay Pr Dmaso na pinagpiplitang acy libang̃n sa pagsasaysay ng̃ maraming bagay, ac sanay magcuculng sa aking sild upang matulog. Isulat mo sa akin cung an ang dinaramdam mo, sa pagcat sasabihin co sa tatay na icw ay dalawin. Samantalay inutusan cong pumaryan sa iyo si Andng, at ng̃ ipaglut ca ng̃ ch; magalng siyng maglut at marahil ay daig ang iyong mg̃a alil." "Maria Clara." "Pahabol. Pagca hind ca naparini bcas, hind ac paparoon sa ceremonia. Calakip."
Phin 243
XXIX.
ANG UMAGA.
Tinugtg ng̃ mg̃a banda ng̃ msica ang "diana" sa unang pagsilang ng̃ liwayway, na an pat pinucaw ng̃ masasayng tugtuguin ang mg̃a pagl na mg̃a mamamayan. Nanag-uli ang bhay at casayahan, mulng nirepique ang mg̃a campan at nagpasimul ang mg̃a putucan. Yaon ang catapusang raw ng̃ fiesta, yan ang tunay na araw ng̃ cafiestahan. Inaasahang lalong marami ang mapapanood, higut pa sa nacaraang araw. Lalong marami ang mg̃a "manong" ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalanggalang na Pang̃atlong Hnay) cay sa mg̃a manong ng̃ Santsimo Rosario, at nang̃agsising̃it ng̃ boong cabanalan ang mg̃a manong na iyon ni San Francisco, sa canilng paniniwalang sa gayoy canilng mahihiy, ang canilng mg̃a capang̃agaw. Lalong marami ang bilang ng̃ mg̃a candilang canilng binil: nag-ani ng̃ malaking pakinabang ang mg̃a insc na magcacandil,
- 187 -
at nangag-iisip silng pabinyag upang mipakilala nil ang canilang pagtumbs, baga man sinanabi ng̃ ilang yaoy hind raw sa canilng pananampalataya sa pagca catlico cung d sa canilang nais na macapag-asawa. Datapawat sa gayy sumsagot ang mg̃a babaeng banal: Cahit magcagayon man, hind mangyayaring hind magung isang himala ang sabaysaby na pag-aasawa ng̃ gayong caraming mg̃a insc; papagbabaliking loob na sil ng̃ canicanilang mg̃a esposa. Isinuot ng̃ mg̃a tao ang canilng lalong magagaling na mg̃a bihisan; lumabs sa kinatataguang mg̃a cajita ang laht ng̃ mg̃a hiyas. Samp ng̃ mg̃a "tahur" at ng̃ mg̃a sugarol ay nagbihis ng̃ mg̃a barong bordado na may malalaking brillante, mabibigat na tanicalang (cadena) guint at mapuputing sombrerong jipijapa. Ang matandng filsofo lamang ang nananatili sa dating suot; ang baroy sinamy na may mg̃a guhit na itim, nabobotones hanggang sa liig Phin 244maluang na zapatos at malapad na sombrerong fieltro na culay ab. Ng̃ayy lal pa manding mapanglaw cay cay sa dati!ang sabi sa cany ng̃ teniente mayor,aayaw p ba cayng manacanac tayong magsay, yamang maraming tayong lubhang sucat na itang̃is? Hind ang cahulugan ng̃ pagsasayay dapat na gumaw ng̃ mg̃a caululan!ang isinagot ng̃ matand.It rin ang halng na pagtatapon ng̃ salap sa tan-tan! At ang lahat ng̃ itoy bakit? iwalds ang salap, sa gayng macapl na totoo ang carukhan at mg̃a pang̃ang̃ailang̃an. Ab! nalalaman co na; it ang pagtatapn, ang maruming paggagalac upang matacpn ang mg̃a caraing̃an ng̃ laht! Nalalaman na p ninyng sumasang-ayon ac sa inyng mg̃a caisipan,ang mulng sinabi ni don Filipo, na tla ibig magpakitang galit at tla ng̃uming̃iti.Cayy aking ipinagsasanggalang, datapuwat an ang aking magagagaw sa gobernadorcillo at sa cura? Magbitiw ng̃ tungclang sinundn ng̃ filsofo, at saca lumay. Natigagal si Don Filipo, at sinundn ng̃ mat ang matand. Magbitiw ng̃ tungcl!ang ibinbulong, samantalang tumutung̃o sa simbahan,magbitw! Oo! cung is sanang bagay na nagbibigay dang̃al ang tungcling it at hind isng pas-anin, oo, bibitiwan co! Pun ng̃ tao ang patio ng̃ simbahan: mg̃a lalakit mg̃a babae, mg̃a batat mg̃a matatanda, taglay ang lalong magagaling na pananamit, na nang̃agcacahalo-hal, pumapasoc at lumalabas sa makikipot na mg̃a pintan. Amy plvora, amy bulaclc, amy incienso, amy pabang̃; pinatatacb at pinasisigaw ang mg̃a babae at pinapagtataw ang mg̃a bat ng̃ mg̃a bomba, ng̃ mg̃a cohete at ng̃ mg̃a buscapis. Isng banda ng̃ msica ang tumtugtog sa tapt ng̃ convento, isng banda namn ang naghahatid sa mg̃a nang̃ang̃atungculan sa bayan, ang mg̃a ibng banday naglilibt sa mg̃a daang kinalaladlaran at winawagaywayan ng̃ maraming mg̃a bandera. Lumilibang sa paning̃in ang liwanag at clay na sarisar, at sa pangpakinig namay mg̃a tnig at mg̃a gong. Hind nagtitiguil ang mg̃a campan ng̃ carerepique, nagcacasalasalabat ang mg̃a coche at mg̃a calesa, na manacanacng ang mg̃a
- 188 -
cabayong humihila sa canily nangguiguitla dumdamba, humuhulay, mg̃a bagay na bag man hind casangcp sa palatuntunan ng̃ fiesta, gayn may naguiguing isng pnooring hind pinagbabayaran at siyng lalong mahalaga. Nag-utos ang Hermano Mayor sa raw na it ng̃ mg̃a alil upang mang̃aghanp sa mg̃a daan ng̃ mg̃a inaanyayahan, tlad sa nagpiguing na sinasabi sa atin ng̃ EvanPhin 245gelio. Hlos spilitan ang pag-aanyaya upang uminm ng̃ chocolate, caf, ch, cumain ng̃ matamis, at iba pa. Madals na naguiguing cawang̃is ng̃ isng pakikipagcagalt ang guinagawang pag-aanyaya. Ggawin na ang misa mayor, ang misang tinatawag na "de dalmtica", catulad ng̃ misa cahapong sinasaysay ng̃ carapatdapat na corresponsal, at ang blang caibhn lmang, ang magmimisa ng̃ayoy si Par Salv, at sa mg̃a taong makiking ng̃ misa ng̃ayoy casama ang Alcalde ng̃ lalawigan, caacby ang maraming mg̃a castl at mg̃a tong marurunong, upang pakinggn si Pr Dmaso na totoong bantg sa lalawigan. Samp ng̃ alfrez, bag man siyay lubhng dal na sa mg̃a pang̃ang̃aral ni Pr Salv, pumaroon din, sa pagpapatotoo niya ng̃ cagaling̃an ng̃ canyang loob at ng̃ cung mangyayari, macapanghiganti siy sa mg̃a pagbibigay galit na sa canyy guinaw ng̃ cura. Sa calakhn ng̃ pagcbantog ni Pr Dmasoy ipinag-puna na ng̃ corresponsal ang pagslat namamatnugot ng̃ pamahayagan ng̃ sumsunod: "Alinsunod sa aking ipinagpuna na sa inyo sa walng wast cong mg̃a talata cahapy gayn ng̃a ang nangyari. Nagcamt cami ng̃ tang̃ing capalarang mpakinggan ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray Damaso Verdolagas, na nagcurang malaon sa bayang it, at ng̃ayy inilipat sa llong malaki, blang ganting pala sa canyang mabuting pagtupad sa canyang mg̃a catungculan. Lumagy ang maningning na mananalumpati ng̃ mg̃a mahal na bagay sa paaralang Espiritu Santo ang nagtuturo, at nagsaysay ng̃ carikitdikitan at clalim-lalimang sermon, na nagbigay cabanalan sa madl at pinagtakhn ng̃ laht ng̃ mg̃a binygang naghihintay ng̃ boong pagmimith ng̃ pagsilang sa lubhang mapagbung̃ang mg̃a labi ng̃ nacaguiguinhawang bucl ng̃ walng hanggng-bhay. Cadakilaan sa mg̃a cahulugan, capang̃ahasan sa mg̃a munacal, mg̃a bagong pananalit, cagandahan sa any, catutubong mg̃a galaw, pagsasaysay na calugodlugd, calusugn ng̃ mg̃a adhic, nrito ang mg̃a hyas ng̃ Bossuet na castil, na talagng carapatdapat ng̃ ang canyng malakng pagcbantog hind lamang sa mg̃a marurunong na mg̃a castila, cung di naman sa mg̃a walng pinag-aralang mg̃a "indio" at sa mg̃a mapanglinlang na mg̃a anc ng̃ "calang̃itang imperio" (imperio ng̃ cainsican)." Gayon man, unti ng̃ mapilitan ang mapagcatiwalang corresponsal na canyang sirain ang calahatlahatan niyang sinulat. Idinaraing ni Pr Damaso ang isng magaang na sipng canyang nasaguip ng̃ gabing nagdaan: pagcatapos na siyay macapagcant ng̃ masasayng mg̃a "petenera", (caraniwang kinacanta sa mg̃a lalawigang andalus, sa Espaa), siyay uminm ng̃a tatlong vsong sorPhin 246bete at sandali siyang nanood ng̃ pinalalabas sa teatro. Dahl sa bagay na itoy ibig sana niyang magbitw ng̃ pagca tagasalit ng̃ mg̃a wic ng̃ Dios sa mg̃a tao, ng̃unit sapagcat walng ibng makitang nacacaalam ng̃ bhay at mg̃a himal ni San Diego,tnay ng̃at nattalos ang mg̃a bagay na it ng̃ cura, ng̃unit kinacailang̃ang siyy magmisa,pinagcaisahan ng̃ ibng mg̃a fraile na wal ng̃ gagaling pa sa tnig ng̃ voces ni Pr Dmaso, at lubhang tnay
- 189 -
na cahinahinayang na huwag italumpati ang totoong mainam na sermng gaya na ng̃a ng̃ naisulat at naisaulo na. Dahil ditoy ang babaeng dating tagapag-ing̃at ng̃ susiy siyay ipinaghand ng̃ mg̃a limonada, pinahiran ang canyang dibdib at liig ng̃ mg̃a unguente at mg̃a lang̃is, binalot siy ng̃ maiinit na mg̃a cmot, siyay hinilot at iba pa. Umnm si Par Dmaso ng̃ hilw na itlg na binati sa lac, at sa boong umagay hind nagsalit at hind man lamang nag-agahan; bahagy na uminm ng̃ isng vasong gatas, isng tazang chocolate at lalabin-dalawang biscocho, na an pat tiniis niya ng̃ boong cabayanihang huwag cumain ng̃ isng sisiw na frito at calahating quesong gawang Laguna, na canyang kinaugaliang canin pagcacaumaga, sapagcat ayon sa canyang catiwalang babae, maaaring macapagpaub ang sisiw at ang queso, dahil sa capuw may asin at may tab. Guingaw ang lahat ng̃ itt ng̃ camtan natin ang calang̃itan at magbalc loob tayo!ang sabi ng̃ mg̃a Hermana ng̃ V.O.T., ng̃ canilng maalaman ang ganitng canyng mg̃a pagpapacahirap. Siyy pinarurasahan ng̃ Virgen de la Paz!ang ibinbulong naman ng̃ mg̃a Hermana ng̃ Santisimo Rosario, palibhasay hind nil maipatawad ang canyang pagkiling sa canilang mg̃a caaway na capuw babae. Lumabs ang procesin pagca alas ocho y media sa lilim ng̃ mg̃a toldang lona. Nacacahawig din ng̃ guinaw, cahapon, baga man may isng bagay na nabago: ang mg̃a Hermano ng̃ V.O.T., na mg̃a matatandang lalakit babae, casama ang ilng mg̃a dalagang patung na sa pagtand, ang pananamit na daly mahahabang hbitong guingn: damt na guingng magaspng ang sa mg̃a mahihirap, at ang sa mg̃a mayayamay guingng sutl, sa macatuwid bagay ang tinatawag na "guingng franciscano", sa pagcat siyang lalong caraniwang gamitin ng̃ mg̃a cagalanggalang na mg̃a fraileng franciscano. Ang lahat ng̃ mg̃a mahal na hbitong iyy mg̃a dalsay, sa pagcat pawang galing sa convento sa Maynil, na siyng kinucunan ng̃ mg̃a mamamayan sa lims na ang capalit ay salapng isinasang-ayon sa tning na halagang hind natatawaran, cung bag mangyayaring sabhing cawang̃is ng̃ sa isng tindahan. Ang halagang itng hind nabaPhin 247bawasay mangyaring maragdagan, ng̃unit hind nababawasan. Tulad sa mg̃a habitong ity nagbibil ng̃ gayn ding mg̃a hbito sa monasterio ng̃ Santa Clara, na tagly, bucd ang mg̃a tang̃ing biyyang nacapagbibigay ng̃ maraming mg̃a indulgencia sa mg̃a paty na pinagsasaputan, ang biyyang lal pa manding tang̃i: na lal pang mahl ang halag paga lalong lum, gulanit at hind na magagamit. Itinititic namin it at baca sacaling banal na bumabasang nagcacailang̃an ng̃ gayng mg̃a mahl na "reliquia" (an mang bagay na guinamit linangcp na ng̃a ib), baca caya may matalas na isip casam-ang mmumulot ng̃ mg̃a basahang taga Europa, na ibig yumaman sa pagdadal sa Filipinas ng̃ isng "cargamento"" (maraming ycos na catatagang llan sa sng dang) ng̃ mg̃a hbitong masurot at malibg, sa pagcat nagcacahalag ng̃ labng anim na pso higuit pa, ayon sa calakhn ng̃ pagcalibaguing humigut cumulang. Nacapatong si San Diego de Alcal sa isng carrong napapamutihan ng̃ mg̃a planchang plac na nabuburdahan. May malaking capayatn ang Santo, garing mul sa lo hanggng bay-awang, magagalitn at nacacaaalang-alang ang any ng̃ pagmumukh, baga mn cult ang buhc sa lo, na catulad ng̃ mg̃a ita. Sutlang raso na nabuburdahan ng̃ guint ang canyng pananamit.
- 190 -
Sumusunod ang ating cagalang-galang na Amang si San Francisco, pagcatapos ay ang Virgeng gaya cahapon, ang caibhn lamang ay si Pr Salv ng̃ayn ang sumasailalim ng̃ palio at hind ang makisig na si Pr Sibyla na mainam cumy. Ng̃unit cung di tagly ni Pr Salv ang magandang any ni Pr Sibyla, datapuwat nagcacanlalabis naman sa cany ang pagca anyng banl: nacatung̃ ang mg̃a mat; nacadoop ang mg̃a camay na ang anyy matimtiman at lumalacad na nacayucd. Ang mg̃a may dal ng̃ palioy yan ding dting mg̃a cabeza de barangay, na nagpapawis ng̃ boong ligaya, sa canilng panunungcl na nakikisacristn, bucd sa sily manining̃il ng̃ buwis, manunubos ng̃ mg̃a taong lagalg at mg̃a dukh, sa macatuwid bagay mg̃a Cristong nagbibigay ng̃ dug dahil sa mg̃a casalanan ng̃ mg̃a ib. Ang coadjutor, na nacasobrepelliz, ay nagpaparoot parito sa ibat ibng mg̃a carro, na dal ang incensario, at canyng manacanacang hinahandugan ng̃ soc nit ang pang̃amoy ng̃ cura, na pagca nagcacagayoy lalong lalong ng̃ nagmumukhang caaway ng̃ tawa at magagalitn. Dahndahn ng̃a at matimtiman ang lacad ng̃ procesing inaacbayan ng̃ ugong ng̃ mg̃a bomba at ng̃ tinig ng̃ mg̃a cant at msicang tungcol sa religing ilinalaganap sa impapawid ng̃ mg̃a banda ng̃ msicang sumusunod sa licurn ng̃ bawat carro. Samantalay napakasipag na totoo ang pamamahagui ng̃ Hermano Mayor ng̃ malalaking mg̃a candila, na ang marami sa mg̃a nakipagPhin 248procesioy nag-uwi sa canilang mg̃a bahay ng̃ maipag-iilaw sa apat na gabi samantalang nang̃agsusugl. Nagsisiluhd ng̃ boong glang ang mg̃a nanonood pagca nagdaraan ang carro ng̃ Ina ng̃ Dios at nang̃agdarasal sil ng̃ taimtim sa loob ng̃ mg̃a Sumasampalataya ng̃ mg̃a Aba p. Tumiguil ang carro sa tapt ng̃ isng bhay na sa mg̃a bintanang napapamutihan ng̃ maririkit na mg̃a pangsampy (colgadura) ay nacasung̃aw ang Alcalde, si capitang Tiago, si Mara Clara, si Ibarra, ilang mg̃a castil at mg̃a dalaga; ngcataong tumunghy si Pr Salv, datapuwat hind gumaw ng̃ cahit munting kilos na magpahalatang siyay bumabat nakikilala niy sil; ang tang̃ing guinaw niyy lumindg lamang, tinud ang catawn at sa gayoy sumabalicat niy ng̃ lalong caayusan at gand ang "capa pluvial." Sa dacong ibab ng̃ bintanay may isng dalagang nacallugd ang gand ng̃ mukh, mahalag ang suut na damt at may klic na isng musms na lalaki. Marahil siyy sisiwa taga pag-alag lamang, sa pagcat ang sanggl na iyy maputi at mapul ang buhc, samantalang ang dalagay caymanggu at mahigut pa sa caitimn ng̃ azabache ang canyng mg̃a buhc. Pagcakita sa cura, iniunat ng̃ musms ang canyng maliliit na bsig, tumawa niyng twang hind nacapagbibigay skit at hind namn pighati ang nacapagpapataw, at sumigw ng̃ pautl sa guitna ng̃ isng sandalng catahimican: T ...tay! Tatay! Tatay! Kinilabutan ang dalaga, dalidaling inilagay ang canyang camay sa ibabaw ng̃ bibig ng̃ sanggl na lalaki at patacbng lumay roong taglay ang totoong malaking cahihiyan. Umiyc ang bt. Nang̃agkindatan ang mg̃a mapaghinala, at nang̃agsing̃it ang mg̃a castilang nacamasid ng̃ gayng maiclng pangyayari. Naguing pul ang catutubong pamumutla ni Pr Salv.
- 191 -
At gayn may wala sa catuwiran ang to: hind man lamang nakikilala ng̃ cura ang babaeng iyn, siyay taga-ibang bayan. Phin 249
XXX.
SA SIMBAHAN.
Mul sa is hanggang sa cabilng dloy pun ang camlig na pinalalagy ng̃ mg̃a tong yay bahay ng̃ Lumalng sa laht. Nang̃agtutulacn, nagsisicsican, nang̃agdudurugan ang ist is, at nang̃agdaraing̃an ang ilng lumlabas at ang maraming nagsisipasoc. Malay pay iniuunat na ang camy sa pagbabas ng̃ mg̃a dalir ng̃ tbig na bendita, ng̃unit caguinsaguinsay dumrating ang isng lon ng̃ pagtutulacn at napapalay ang camay: Nariring̃ig pagca nagcacagayon ang isng ng̃il, nagmmura ang isng babaeng nayapacan, datapuwat hind tumitiguil ang pagtutulacn. Ang ilng matandang lalaking naisasawsaw ang mg̃a dalir sa tubig na iyng culay pusal na, palibhasay naghgas ng̃ camy roon ang boong byan, bucd pa sa mg̃a taga-ibng byang dooy dumarayo, ipinapahid ang tbig na iyn ng̃ boong pamimintacasi, baga mn silay nahihirapan dahil sa casicpn, sa canilng btoc, sa puy, sa noo, sa ilng, sa bab, sa dibdib at sa psod, sa canilng pananalig na sa gayy canilng nabebendita ang mg̃a bahaguing iyn ng̃ catawn, bucd sa hind sil magcacasakit ng̃ paninigs ng̃ liig, ng̃ sakt ng̃ lo, ng̃ pagcatuy, ng̃ hind pagcatnaw ng̃ kinacain. Ang mg̃a cabataan, marahil sa silay hind totoong masasactn baca cay naman hind sil naniniwala sa mahal na gamt na yn, bahagy na nilng binabas ang cduloduluhan ng̃ canilng daliriat ng̃ walang an mang masabi sa canil ang mg̃a mapamintacasing tao,at cunuway canilang ipinapahid sa canilng no, na, ang catotohanay hind nil isinasayad. "Marahil ng̃ay bendita ang tbig na iyn at taglay ang laht ng̃ mg̃a sinasabi",ang iniisip marahil ng̃ sino mng dalaga,"ng̃unit may isng culay na" ...! Bahagy na macahing̃ roon, mainit at amy hyop na dalaw ang pa; datapuwat catumbs ng̃ laht ng̃ pagcacahirap na iyn ang magsesermong as Phin 250sermng yaoy dalawang daat limampung piso ang bayad ng̃ bayan. Ito ang sinab ng̃ matandng Tasio. Dalawang daat limampung piso ang bayad sa isang sermn! Is lamang to at sa minsan lamang na paggaw! Ang icatlng bahagui ng̃ ibinabayad sa mg̃a comediante na mangagpapagal sa loob ng̃ tatlng gab!... Tunay ng̃a marahil na cayoy mayayaman! At bakit namn mawawang̃is ang bagay na iyn sa isng comedia?ang isinagt na masam ang loob ng̃ mapsoc na maestro ng̃ mg̃a Hermano ng̃ V.O.T.; nacahuhulog ng̃ mg̃a caluluwa sa infierno ang comedia, at nacapapasalang̃it ang sermn! Cung huming̃i siy ng̃ sangliboy babayaran din namin, at kikilalanin pa naming utang na loob ...
- 192 -
Cahi mat comedia, cung sa ganng akin!ang isinisigaw naman sa galit ng̃ is. Naniniwal ac, palibhasay magalng na totoo ang inyng pagca unaw sa kinauuculan ng̃ comedia at ng̃ sermn! At yumao ang pusng, na hind inalumana ang guinagaw ng̃ magagaliting maestro na mg̃a paglait at masasamang hlang mangyayari sa daratning bhay ni matandng Tasio sa hinaharp na panahn. Samantalang hinihintay ang Alcalde, ngpapawis at naghihicab ang mg̃a tao; iguinagalaw sa hang̃in ang mg̃a paypy, mg̃a sombrero at mg̃a pany; nang̃agsisigawan at nang̃ag-iiyacan ang mg̃a bat, bagay nagbbigay pagl sa mg̃a sacristan na pagpapalabas sa mg̃a batang iyn sa simbahan. Ang gawng itoy siyang umaakit sa pagdidilidili ng̃ matalas na caisipan at malumanay na maestro ng̃ Cofrada ng̃ Santisimo Rosario: "Pabayaan ninyng lumapit sa akin ang mg̃a bta," anng ting Pang̃inoong Jesucristo, ng̃unit ditoy dapat ng̃ unawaing yay ucol lamang "sa mg̃a batang hind umiiyac." Ganit ang sinasabi ng̃ is sa mg̃a matatandang babaeng nannamt ng̃ guingn, si Hermana Pute bag, sa isng babaeng may anim na tan na ang glang na canyng ap, na nacaluhd sa canyng tabi: Condenada! itahimic mo ang iyng isip, at macaririnig ca ng̃ isng sermng gya ng̃ sa Viernes Santo! At sac pinacacurotcurt, na an pat pinucaw ang cabanalan ng̃ batang babae, na ikinibit ang mukh, pinahab ang ng̃so at pinapagcunt ang mg̃a klay. Humihimly ang ilng mg̃a lalaking nacapaningkayd sa tab ng̃ mg̃a conPhin 251fesionario. Ang acal ng̃ ating matandang babaeng nagng̃ung̃ung̃uya ng̃ mg̃a dasal at pinatatacb sa canyng mg̃a dalr ang mg̃a butil ng̃ canyng cuints, na ang guingawang pagtang̃ ng̃ isng matandng lalaking malaki ang pag-aantoc, ay talagng gayn ang lalong magalng na pagsang-ayon sa mg̃a calooban ng̃ Lang̃it, cayat ang guinaw niyay untitunti niyng guinagd ang gayng any. Na sa isng sloc si Ibarra; nacaluhd si Mara Clara sa malapit sa altar mayor, sa isng lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan ng̃ mg̃a tao sa pamamag-itan ng̃ mg̃a sacristn. Nacaup si capitang Tiagong nacasot ng̃ frac sa is sa mg̃a bangcng laan sa mg̃a pinun, dahil sa bagay na ity ang isip ng̃ mg̃a insc na sa canyy hind nacakikilalay gobernadorcillo rin siy cayt hind nang̃ang̃ahs na sa canyy lumapit. Sa cawacasay dumating ang Alcalde na casama ang canyng Estado Mayor, (ang mg̃a guinoong sa canyy umaacbay), doon sa sacrista sil nagmul at siyy lumucloc sa is sa mg̃a maiinam na mg̃a sillng nacapatong sa ibabaw ng̃ isng alfombra. Pangdakil ang casuutan ng̃ Alcalde at sa canyy nacalagy ang banda ni Crlos III at apat limng mg̃a condecoracin (mg̃a saguisag na inilalagy sa dibdib, tand ng̃ sa nagdadalay pagbibigay unlc ng̃ isng har ng̃ cataastaasang pn sa isng nacin.)
- 193 -
Hind siy nakikilala ng̃ bayan. Ab!ang biglng sinabi ng̃ isng tagabukid; isng civil na nacasuot comediante! Tang!ang isinagt ng̃ canyng calapit at siyy sinic;iyn ang principe Villardo na ating nakita cagab sa teatro! Tumaas ng̃ ang calagayan ng̃ Alcalde sa mg̃a mat ng̃ byan at siyy ipinalagay na encantadong principe, na ncapanalo sa mg̃a gigante. Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang mg̃a nauup, ang mg̃a natutulog ay nang̃guisng dahil sa cacacampanilla at sa matung na voces ng̃ mg̃a cantr. Tila totoong natutuw si Pr Salv, baga man siyy may mukhang walang caibigan, sa pagcat sa canyy naglilingcd na dicono at subdicono ang dalaw pa namng agustino. Bawat isy nagcant, ng̃ dumatng ang col na panahn, baga man humiguit cmulang na nagdaraan sa ilng ang canilng voces at malab ang pang̃ung̃usap, liban na lamang sa nagmimisa na may pagca nang̃ing̃inig ang voces at hind mamacilang nasir ang tono, na an pat malaki ang ipinagtataca ng̃ mg̃a tong sa canyy nacakikilala. Gayn may gumgalaw siya ng̃ makinig na any at hind nag-aang-ang; ikincanta ang "Dominus vobiseum" ng̃ taimtim Phin 252sa loob, ikinikiling ng̃ caunti ang lo at tumiting̃ala sa "boveda," (bubung̃an ng̃ simbahan). Sa pagmamasid ng̃ pagtanggp niy ng̃ as ng̃ incienso, masasabing totoo ng̃ ang sabi ni Galeno, na naniniwalng pumapasoc daw ang soc sa bao ng̃ lo, pagcaraan sa btas ng̃ ilng na ang tuly ay sa salaang but-, sa pagcat siyay lumilindig, iniiling-ay ang lo sa lcod, pagcatapos ay lumalacad na patung̃ sa guitn ng̃ altar ng̃ lubhng malakng pagmamakisig at caguilasan, hanggang sa acalain ni capitan Tiagong daig niya sa cagaling̃ang cumy ang comedianteng insc ng̃ gabing nagdaang nacadamt emperador, may pint ang mukh may maliliit na bandera sa licd, ang balbs ay buntt ng̃ cabayo at macapal ang "suclas" ng̃ sapn. Hind ng̃ mapag-alinlang̃anan, higuit ang camahalang umany ng̃ isng cura namin cay sa lahat ng̃ mg̃a emperador. Sa cawacasay dumating ang pinacananasang sandali na marinig, na si Pr Dmaso. Nang̃agsiup sa canilng mg̃a silln ang tatlng sacerdote, na ang anyy nacapag-bibigy ulirn sa cahinhinan, ayon sa sasabihin marahil ng̃ may malinis na caloobang "corresponsal;" tinularan sil ng̃ Alcalde at ib pang mg̃a taong may vara at may bastn; humint ang msica: Pamucaw ang paghaliling iyn ng̃ catahimican sa gong sa ating matandng Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa msica. Tlad cay Segismundo gaya ng̃ "cocinero" sa kinathang bhay ni Dornroscheu, ang unang guinawa pagcaguising ay tuctucan ang canyng apng babae, na nacatulog din. Itoy umatung̃al, datapuwat pagdacay nalibang ng̃ makitang nagdaragoc sa dibdib ang isang babae sa lubs na pananalig at sa caalaban ng̃ loob. Pinagsicapan ng̃ lahat na maipacaguinhawa ng̃ any; naningcayad ang mg̃a walng bangc, umup sa lup sa canilng sariling paa ang mg̃a babae.
- 194 -
Tinhac ang caramihan ni Pr Dmaso, na pinang̃ung̃unahan ng̃ dalawng sacristan at sinusundan ng̃ isng capuwa niya fraileng may dalng isng malaking cuaderno. Nawala siy pagpanhc sa hagdanang palicawlicaw, ng̃unit pagdacay mulng sumipt ang canyng mabilog na lo, pagcatapos ay ang canyng macacapal na btoc at sumunod agad-agad ang canyng catawan. Tuming̃in sa magcabicabila ng̃ boong capanatagan ng̃ loob at uubo-ub; nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig niya sa isng tang̃ing kirp, na hind calilimutan sa canyng mg̃a pananalang̃in ang casintahan ni Mara Clara; tinitigan ng̃ ting̃ing may towa si Pr Sibyla at saca niya sinulyap ng̃ ting̃ng calakip ang pagpapawalang halag si Pr Manuel Marsing cahapoy nagsermn. Ng̃ matapos ang ganitng pagsisiyasat; lining̃on ang casama ng̃ paalims at sa canyy sinabi: "MagpacaPhin 253talino, capatid!Binucsan nit ang cuaderno. Datapuwat carapatdapat na isaysay sa isng bahaguing bucd ang sermng it. Isng binatang nag aaral ng̃ panahng iyn ng̃ taquigrafia at malakng totoo ang pagcalugd sa mg̃a dakilang mananalumpati ang siyng umalalay ng̃ pagtititic samantalang nagsasaysay si Pr Dmaso; at salamat sa ganitng guinaway mailalagd namin dito ang isng bahagui ng̃ pang̃ang̃aral tungcl sa religin sa mg̃a lupaing iyn.
Phin 254
XXXI.
ANG SERMON.
Nagpasimul si Pr Dmaso, ng̃ madalang at mahinang pang̃ung̃usap: "Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non prohibuisti ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti"."At ibinigay mo sa canil ang espritu mong magaling upang canilng itur at hind mo inals sa canilng bibig ang iyng man at binigyn mo sil ng̃ tubig sa canilng pagcauhaw!" "Mg̃a salitang ipinang̃usap ng̃ Pang̃inoon sa pamamag-itan ng̃ bibig ni Esdras, icalawng aclt, icasym na bahagui, icadalawampong tul." Sa udyc ng̃ pangguiguilals ay sinulyp ni Pr Sibyla ang nagsesermn; namutla at lumun-oc ng̃ laway sa Pr Manuel Martin: marikit ang sermng iyn cay sa canyng sermn. Ayawan cong nahiwatigan ni Pr Dmaso ang gayng bagay baca cay naman talagang namamaos pa, datapuwat ang guinawa niyay umubng macailan at ikinapit ang dalawang camy sa palababahan ng̃ plpitong mahal. Sumsa tapat ng̃ canyng lo ang Espiritu Santo na bago lamang cappinta: maputi, malinis at culay rosa ang maliliit na paa at ang tuc.
- 195 -
"Crilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), cbanalbanalang mg̃a sacerdote, mg̃a cristiano, mg̃a capatid cay Jesucristo!" Gumawa rito ng̃ dakilng paghint, at maling inilacad niya ang canyng paning̃in sa mg̃a nakikinig, at sa canyay nacagalc ang pag-ulinig sa canya at canilang taimtim na pagtahimic. Wicang castil ang unang bahagui ng̃ canyng sermn at wicng tagalog ang icalawang bahagui: "loquebantur omnes linguas". Pagcatapos ng̃ mg̃a oh! at ng̃ paghinto dakilang iniunat niya ang canyang Phin 255canang camy sa dacong altar at tumitig sa Alcalde, naghalukipkip pagcatapos, na walng an mang sinasabi; ng̃unit caguinsaguinsay inihalili sa mahinhing kilos ang cagalawn, iniling-ay sa licd ang lo, itinur ang dacong pintng malak na pinutol ang hang̃in sa pamamag-itan ng̃ taguiliran ng̃ camy ng̃ boong cabilisn, hanggang sa acalain ng̃ mg̃a sacristang ang cahulugn ng̃ gayong galw ay ipinag-uutos sa canilng sar ang mg̃a pinto, at gayn ng̃a ang canilng guinaw; nagdamdam ligalig ang alfrez at nag-alinlang̃an cung siyy llabas hind; datapuwat nagpapasimul na ang nagsesermn ng̃ pananalitang malacs, pun at mataguinting: tunay ng̃a pal namng totoong matalin sa panggagamt ang dating canyng tagaalagang babae. "Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking pint, ang hang̃in ang sasacyan ng̃ santong wica ng̃ Dios na bbucal sa aking bibig, pakinggn ng̃a niny ng̃ mg̃a pangding̃ig ng̃ caluluwa at ng̃ ps at ng̃ hind mang̃alaglag ang mg̃a salit ng̃ Pang̃inoon sa lupang batuhn at canin ng̃ mg̃a ibon sa Infierno, cung d ang cayy lumag at sumibol na catulad ng̃ isng santong binh sa linng ng̃ ating cagalanggalang at huwad sa serafing Amng si San Francisco! Cayng mg̃a malalaking macasalanan, mg̃a bihag ng̃ mg̃a moro ng̃ clolowa, na siyang lumalaganap sa mg̃a dagat ng̃ walng hanggang bhay, na pawang nacalulan sa macapangyarihang mg̃a sasacyn ng̃ sa tong catawn at ng̃ mg̃a lugd sa bhay na it, cayng hind magcandadala ng̃ mg̃a tanical ng̃ mahahalay na hilig at ng̃ mg̃a calibugan, at nang̃agsisigaod sa dang ng̃ taga Infiernong si Satn, masdn niny riyan ng̃ mapitagang pagcahiy ang tumutubs sa mg̃a clolowa sa pagcabihag ng̃ demonio, ang matapang na Geden, ang malacs na loob na David, ang mapagwaguing Roldan ng̃ cacristianohan, ang tagalang̃it na guardia civil, na higut ang catapang̃an sa lahat ng̃ mg̃a guardia civil cahit pagsamasamahin ang mg̃a guardia civil ng̃ayn at ang sa bcas pa".(Pinapagcunt ng̃ alfrez ang noo)"Siya ng̃, guinoong alfrez, higut ang canyng tapang at lacs, na cahit wal siyng fusil cung di isng cruz na cahoy, canyng guingahis ng̃ boong cabayanihan ang walang hanggang tulisn ng̃ mg̃a cadilimn, at gayn din ang laht ng̃ mg̃a cacamp ni Luzbel, at cung d lamang hind nang̃amamtay ang mg̃a espiritu, silng lahat ay nang̃alipol na magpacailan man! Ang caguilaguilals na lalng na it ng̃ Dios, itng hind mapaglrip na himal ay ang maluwalhating si Diego de Alcal, na, gagamit ac ng̃ isng pagsusumag, sa pagcat nacatutulong na magalng ang mg̃a pagsusumag sa pagca unaw ng̃ mg̃a bagay na hind mapag-abt ng̃ sip, ayon sa wic ng̃ ng̃ ib, sinasabi co ng̃a na ang dakilang santong ity isng catapustapusang Phin 256cawal, isng "ranchero" (tagapagpacain) lamang sa aming lubhng macapangyarihang hucbng pinag-utusan ng̃ aming tulad sa serafing Amng si San Francisco, na siyang ikinararang̃al cong kinapapanigang acy cabo sargento sa talagat aw ng̃ Dios."
- 196 -
Ang mg̃a hang̃al na "indio", ayon sa sabi ng̃ "corresponsal", walang nbingwit sa sinaysay na iyn, liban na lamang sa mg̃a salitang "guardia civil", "tulisan", "San Diego" at "San Francisco"; namasid nil ang pagsam ng̃ mukh ng̃ alfrez, ang anyng bayani ng̃ nagsesermn, at sa gayoy inacala nilng kinagagalitan ng̃ Pr ang alfrez dahil sa hind niy inuusig ang mg̃a tulisn. Si San Diego at si San Francisco ang gaganap ng̃ bagay na iyn, at sil ng̃a ang tnay na macagagawa, tulad sa pinatototohanan ng̃ isng pinturang na sa convento ng̃ Maynila, na sa pamamag-itan lmang ng̃ canyng cordn ay nahadlang̃an ni San Francisco ang paglsob ng̃ mg̃a insc ng̃ mg̃a unang tan ng̃ pagcatucls sa Filipinas ng̃ mg̃a castila. Hind ng̃a cacaunti ang catuwaang tinam ng̃ mg̃a namimintacasi, kinilala nilng utang na loob sa Dios ang ganitng tlong, at hind sil nag-aalinlang̃an sa paniniwalang pagca wal ng̃ mg̃a tulisn, ang mg̃a guardia civil naman ang lilipulin ni San Francisco. Lalong pinagbuti ng̃a nil ang pakikinig, sinundan nil ang mg̃a sinasaysay ni Pr Dmaso, na nagpatuloy ng̃ pananalit: "Crilagdilagang guinoo: Ang malalaking mg̃a bagay talagng malalakng mg̃a bagay cahit na sa tab ng̃ mg̃a maliliit, at ang mg̃a maliliit cailan may maliliit din na sa siping man ng̃ mg̃a malalaki. It ang sabi ng̃ Casaysayan, (Historia), at sa pagcat ang Casaysayan, sa sandaang paloy is lamang ang tumatam, palibhasay bagay na gaw ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a taoy nagcacamaling "errare es hominum" ayon sa sabi ni Ciceron, ang may dil ay nahihidw, ayon sa casabihan sa aking bayan, ang nangyayariy may lalong malalalim na catotohanang hind sinasabi ng̃ Historia. Ang mg̃a catotohanang it, Crilagdilagang Guinoo, ay sinabi ng̃ Espritu Santo, sa canyng cataastaasang carunung̃ang cailan may hind naabt ng̃ pag iisip ng̃ tao mul pa sa mg̃a panahn, ni Sneca at ni Aristteles, iyang mg̃a pants na mg̃a fraile ng̃ unang panahn hanggang sa macasalanang mg̃a panahn natin ng̃ayn, at ang mg̃a catotohanang ity hind ng̃ ib cung di hind palaguing ang mg̃a maliliit na bagay ay maliliit ng̃a, cung di pawang malalak, hind cung isusumag sa mg̃a mumunt, cung di cung isusumag sa lalong malalak sa lp at sa lang̃it at sa hang̃in at sa mg̃a pang̃anurin at sa mg̃a tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa camatayan. Siya nawa!ang isinagt ng̃ maestro ng̃ V.O.T., at saca nagcruz. Phin 257Ibig ni Pr Dmasong papangguilalasin ang mg̃a nakikinig sa ganitng any ng̃ pananalitng canyng napag-aralan sa isng dakilang tagapagsermn sa Maynil, at siya ng̃ang nangyari, na sa pagcpatang̃a sa gayng caraming mg̃a catotohanan, kinailang̃an niyang dungguln ng̃ paa ang canyng "espiritu santo" (ang fraile bagng sa canyy tagadict) upang sa canyy maipaalaala ang canyng catungculan. Maliwanag na nakikita ng̃ inyng mg̃a mat!ang sinabi ng̃ "espiritu" bhat sa ibab. "Maliwanag na nakikita ng̃ inyng mg̃a mat ang sumasacsing ganp at napapaukit na itng walng hanggng catotohanang naalinsunod sa Filosofa! Maliwanag na nakikita iyng raw ng̃ mg̃a cabanalan, at sinabi cong raw at hind buwn, sa pagcat walng malaking carapatang numingning ang buwn sa boong gab; sa lup ng̃ mg̃a bulg ang dalawng matay har ang bulg ang isng mat lamang (nacapangyayari sa bayan ng̃ mg̃a hang̃al ang may caunting dunong na pinag-aralan); mangyayaring numingnng ang isng law cung gab, ang isng maliit
- 197 -
na bituin; ang lalong mahalagay ang macapagningnng cahit catanghaliang tulad sa guinagaw ng̃ raw: ganit ng̃a ang pagniningnng ng̃ capatid na si Diego cahit sa guitna ng̃ lalong mg̃a dakilang santo! Nariyat nacahayg sa inyng mg̃a mat, sa inyng pusng na hind pananampalataya sa ulirng gaw ng̃ Cataastaasan upang mabigyng cahihiyan ang lalong mg̃a dakila sa lup; oo, mg̃a capatid co, hayag, hayag sa laht, hayag!" Nagtindg ang isng lalaking namumutl at nanginginig at nagtag sa isng confesionario. Siyay isng maglalac ng̃ lac na nag-aagaw-tulog at nananag-inip na hinihing̃an siy ng̃ mg̃a caribinero ng̃ "patente" na hind niy taglay. Hind na raw siy umals sa canyng pinagtaguan hanggang sa hind natapos ang sermn. [258] "Mapagpacumbab at maligpiting santo, ang iyng cruz na choy"(ang dal ng̃ larawan ni San Diegoy cruz na pilac),"ang iyng mahinhng hbitoy pawang nagbibigay dang̃al sa dakilang si Francisco, na cam canyng mg̃a Phin 258anac at nakikiwang̃is sa canyng mg̃a guinagaw! Inilalaganap namin ang layong santong lahi sa boong daigdig, sa laht ng̃ mg̃a suloc, sa mg̃a ciudad, sa mg̃a bayan at hind namin tiniting̃ ang maputi sa maitim"(piniguil ng̃ Alcalde ang canyng paghing̃a)"sa pagtitiis ng̃ hind pagcain at ng̃ mg̃a pagpapacahirap, santong lahi mo na sa pananampalataya at sa religing may taglay na sandata"(Ah! ang hining̃ ng̃ Alcalde)"na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na calagayan at pumipiguil na mabuld sa malalim na bang̃in ng̃ capahamacn!" Untiunting naghihicab ang mg̃a nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hind pinakikinggan ni Mara Clara ang sermn: nalalaman niyang malapit sa canyng kinalalagyn si Ibarra at siyng sumasaisip niya, samantalang siyy nag-aabanico at canyng minmasdan ang toro ng̃ is sa mg̃a Evangelista, na walng pinag-ibhn sa any ng̃ isng calabaw na maliit. "Dapat nating masaulong laht ang mg̃a Santong Casulatan, ang bhay ng̃ mg̃a santo, at sa ganity hind co kinacailang̃ang sa inyy mang̃aral, mg̃a macasalanan; dapat ninyng maalaman ang mg̃a bagay na itng totoong mahalag at kinacailang̃ang gaya ng̃ pagcasaulo sa Ama namin, bag man nacalimutan na niny it at nagbubuhay protestante hereje na cay, na hind nagsisigalang sa mg̃a ministro (cawan ng̃ Dios, na gaya ng̃ mg̃a insc), ng̃unit cayy mang̃agpapacasama, ll ng̃ mang̃apapahamac cay, mg̃a sinumpa!" Ab, cosa ese pale Lmaso, ese! (Ab an ba namn ang pr Dmasong iyn)ang ibinulng ng̃ insc na si Crlos, na iniirapan ang nagsesermng nagpapatuloy ng̃ mg̃a pananalitng naiisip niya ng̃ sandalng iyn, at nagbbubuga siy ng̃ mg̃a licaw-licaw na mg̃a paglait at pagmumur. "Mamamaty cayng hind macapagsisisi ng̃ inyng mg̃a casalanan, mg̃a lahi ng̃ mg̃a hereje! Mul pa rito sa lupay pinarurusahan na cay ng̃ Dios ng̃ mg̃a pagcapiit at pagcabilangg! Ang mg̃a mag-amag-anac, ang mg̃a babae ay dapat lumay sa iny: dapat cayng bitayng laht ng̃ mg̃a namummun at ng̃ hind lumaganap ang binh ni Satans sa halamanan ng̃ Pang̃inoon!... Sinabi ni Jesucristo: Cung cayy may masamng casangcapan ng̃ catawng humihicayat sa iny sa pagcacasala, putulin niny, iabsng niny sa apy!..."
- 198 -
Nang̃ing̃inig si fray Dmaso, nalimutan niy ang canyng sermn at ang maayos na pananalit. Nring mo ba?ang itinanng sa canyng casama ng̃ isng binatang estudianteng taga Maynl;puputulin mo ba ang iyo? Ca! siy na muna ang magputol!ang isinagt ng̃ causap, na itinutur Phin 259ang nagsesermon. Naligalig si Ibarra; luming̃ap sa canyng paliguid at humahanap ng̃ alin mang sloc, datapwat punngpun ang boong simbahan. Walang nrrinig at walng nakikita si Mara Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro ng̃ pinagpalang mg̃a cluluwa sa Purgatorio, mg̃a cluluwng ang anyy mg̃a lalakit mg̃a babaeng hubt hubad na may nacapatong sa long "mitra," (sombrero ng̃ papa,) "capelo" (sombrero ng̃ cardenal), "toca" (talucbng ng̃ monja), na nang̃aiihaw sa apy at nang̃agsisicapit sa cordn ni San Francisco, na hind nalalagot cahit lubhng napacabig-at ang mg̃a nacabiting iyn. Sa gayng pagdaragdag ni Fray Dmaso ng̃ canyng mg̃a naisipay nag-caligw-ligw ang espritu santong fraile sa pagcacasunodsund ng̃ sermn hanggang sa siyay lumactaw ng̃ tatlng mahahabang pangct at sumam ang pagdidict cay Pr Dmaso, na humihing̃al at nagpapahing̃a sa canyang maalab na pagmumur. "Sino sa iny, mg̃a makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa mg̃a sgat ng̃ isng dukh at libaguing magpapalimos? Sino? Sumagt at itaas ang camy cung sino! Wal sino man! Dati co nang nalalaman; wal ng̃ang macagagaw ng̃ gayn cung d ang isng santong gaya ni Diego de Alcal; canyng hinimuran ang boong cabulucn, at tuly sinabi niy sa isang capatid na nangguiguilals; Ganit ang paggamot sa may sakt na it! Oh pagcacacawang gaw ng̃ cristiano! Oh pagcahabg na walng cahulililip! Oh cabanalan ng̃ mg̃a cabanalan! Oh cagalinggaling̃ang hind matutularan! Oh walng bahid na lunas!...." At ipinagpatuloy ang isng mahabang tanicalang mg̃a oh! na idiniripa ang mg̃a camy, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na lumipad bumugaw ng̃ mg̃a ibon. "Nagsalit siy ng̃ latin bago mamaty, bag man dating hind murunong ng̃ latin! Mangguilals cay mg̃a macasalanan! Hind cay macapagsasalit ng̃ latin, baga man pinag aaralan niny, at sa pag aaral na itoy pinapal cay, hind cay macapagsasalit ng̃ latin, mamamatay cayng hind macapagllatin! Isng biyaya ng̃ Dios ang macapagwicang latin, cay nagsasalita ng̃ latn ang Iglesia! Ac may nagwiwicang latin din! Bakit ipagkakait ng̃ Dios ang caaliwang it ng̃ loob sa canyng minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyng mamaty, mapababayaan ba siyng hind nagwiwicang latn? Hind ng̃a mangyayari! Cung magcagayy hind gaganp sa catuwiran ang Dios, hind sa totohanang siyy Dios! Nagwicang latn ng̃ siy at nagpapatotoo ang mg̃a sumulat ng̃ aclat ng̃ mg̃a panahng iyn!" At canyng binigyng wacs ang canPhin 260yang pasimula ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ lalong pinaghirapan niya na canyng inumit sa titic ng̃ isng dakilang manunulat, na si Guinoong Sinibaldo de Ms.
- 199 -
"Binabat ng̃ cata, marilg na Diego, dang̃al ng̃ aming samahn! Pusps ca ng̃ cabanalan, mahinhing may capurihn; mapagpacumbabang may camahalan; masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na mapagmithi; caaway na tapt ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng lubhng maselang; mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalang walng mlay; walng bahid calupaang sumisinta; hind maimiking may tinagong lhim; mapagtiis na matiyag; matapang na natatacot; mapagpiguil na may calooban; mpang̃ahs na masulong; mapanalimang nagpapacatin; mahiyaing may carang̃alan; mapag-ing̃at ng̃ iyng pag-aaring hind mahinayang̃in; maliksing tagly ang cya; mapagbigy galang na marunong makipagkapuwa-tao; matalas ang sip na ma-ing̃at; mahabaguing may awa, matimtimang may hiy; mapanghigantng matapang; sa casipagay dukh na mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; walng malay na nacacatals; mapagbagong may kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithng matuto: linalng ca ng̃ Dios upang camtn ang mg̃a caayaayang lugd ng̃ pagsintang malamlam!...Tulung̃an mo acng umawit ng̃ iyng mg̃a cadakilan at ng̃ ang iyng pang̃alay lalong mataas cay sa mg̃a bituin at lalong lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulung̃an niny acng huming̃i sa Dios ng̃ cauculng tlas ng̃ sip, sa pamamag-itan ng̃ pagdarasal ng̃ isng Aba Guinoong Mara!... Nang̃agsiluhd na laht at bumng̃on ang isng hgong na catlad ng̃ sabay-saby na hgong ng̃ sanglbong bubyog. Iniluhd ng̃ Alcalde ng̃ malakng pag-hihirap ang isng pa, na iniiling ang lo sa sam ng̃ lob; namutl at nagsisisi ng̃ taimtim sa ps ang alfrez. Napacadiablo ang curang iyn!ang ibnulng ng̃ is sa mg̃a binatang galing Maynl. Huwg cang maing̃ay!ang sagt ng̃ casma,naririnig tyo ng̃ canyng asawa. Samantalay hind ang pagdarasl ng̃ Ab Guinoong Mara ang guingaw ni Pr Dmaso, cung d ang pag-away sa canyng "espritu santo," dhil sa paglactaw na guinaw sa tatlng pinacamainam na pangct ng̃ canyng sermn, sac cumin ng̃ tatlng merengue at uminm ng̃ isng vasong lac na Mlaga, sa canyang lubs na pananalig na masusundan niy sa canyng kinin at ininm na iyon ang magagalng na salitng canyng sasaysayin, ng̃ higut sa maibubulng sa cany ng̃ laht ng̃ mg̃a "espiritu santong" choy na may anyng calapati Phin 261 may but-t may lamng may anyng malibang̃ing fraile. Pasisimulan niya na ang sermng wcang tagalog. Tinuctucn ng̃ matandng mapamintacasi ang canyng apng babae, na naguising na masam ang loob at nagtanng: Dumating na ba ang oras ng̃ pag-iyc? Hind pa, ng̃unit huwag cang matulog "condenada"!ang isinagt ng̃ mabait na nnong babae. Babahagy lamang ang naitand namin sa pang̃alawang bahgui ng̃ sermn, sa macatwd bagy ang sa wcang tagalog. Hind nagsasaulo ng̃ pinag-ayos sa wicang tagalog si Pr Dmaso, cung d ang maisipan na lamang niy sa oras ng̃ pagsesermn, hind sa dahilng malak ang dunong niy sa pananagalog cay sa pang̃ang̃astila, cung d palibhasay ipinallagay niyng pwang hang̃l ang mg̃a filipinong mg̃a taga lalawigan sa maayos na pananalit, hind siy nang̃ang̃anib macapagsalit ng̃ mg̃a caul-uln sa harp nil. Sa mg̃a castilay ib ng̃ bagay, may naringgan siyng may palatuntunan daw na sinusunod sa magalng na
- 200 -
pananalumpat, at hind ng̃ malayong magcaron sa mg̃a nakikinig ng̃ is man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang guinoong Alcalde Mayor ang is sa canil; at dahiln ditoy isinusulat muna niy ang canyng mg̃a sermn, pinagsisicapang pagbuthin, kinikikil at sac isinasaulo pagcatpos, at guingaw niy ang pagsasanay sa loob ng̃ mg̃a dalawng raw bgo dumatng ang pagsesermn. Nagung cabalitang sino man sa nakikinig ay hind nacaunawa ng̃ caboan ng̃ sermng iyn: at gayn ang nangyari, palibhasay mapupurl ang canilng sip at totoong malalalim ang mg̃a sinabi ng̃ nagsermn, ang sabi ng̃a ni Hermana Rufa, cay ng̃at nasyang lmang ang paghihinty ng̃ mg̃a nakikinig ng̃ pagdatng ng̃ mg̃a pananalitng kinararapatang iyacn, at bucd pa sa rooy mulng natlog ang "condenadang" ap ng̃ matandng mpagbanal. Gayn man, itng huling bahaguing ity namung̃ang hind gya, ng̃ na, cahit sa mg̃a tang̃ing nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa dacong ssunod. Nagpasimul ng̃ isng: "Man capatir con cristiano", at sac isinunod dito ang dugyng-dugyng mg̃a salitng hind maihuhulog sa an mang wic; nagsalita ng̃ tungcl sa cluluwa, sa Infierno, sa "mahal na santo pintacasi, sa mg̃a macasalanang mg̃a "indio" at sa mg̃a banal na mg̃a Pring Franciscano. Menche!anng is sa dalawng mg̃a walng galang na tag Maynila sa canyng casama:wicang griego sa ganng kin ang lahat ng̃ iyn, yayao na ac. Phin 262At sa pagcat nakita niyang nacasar ang laht ng̃ pintuan, don siy lumabs sa sacrista, na ano pat malaking totoo ang ipinagcasala ng̃ mg̃a tao at ng̃ nagsesermn, sa dahil sa gayoy namutl at itiniguil ni Pr Dmaso sa calahati ang isng salit niy; inacl ng̃ ilang magsasalit siy ng̃ isng mabalsic na mra, ng̃unit nagcsiya na lamang si Pr Dmaso na pasundan niy ng̃ ting̃in ang umals, at sac ipinagpatloy ang pagsesermn. Ibinulusoc niy ang mg̃a sump lban sa lcad ng̃ mg̃a caasalan ng̃ sangcataohan, lban sa pagwawalng glang, lban sa bagong sumsilang na paglabg sa religin. Tila mandn ang ganitng bgay ang siyang totong canyng cya, sa pagcat nag-aalab ang canyng sip, at nagssalit ng̃ bong carinan at caliwanagan. Tincoy ng̃ canyng pananalit ang mg̃a macasalanang, hind nagsisipang̃umpisal, na nang̃amamatay sa bilangguang hind nacatatanggap ng̃ mg̃a sacramento, ng̃ mg̃a familiang sinump ng̃ Dios, ng̃ mg̃a palalot mg̃a sopladong "mesticillo" ng̃ mg̃a binatang nagdudunongdunung̃an, mg̃a "filosofillo" "pilosopillo", ng̃ mg̃a "abogadillo", mg̃a "estudiantillo" at iba pa. Hind cail ang caugalang tagly ng̃ marami, pagc ibig nilng libakn ang canilng mg̃a caaway: dinuduluhan nil ang mg̃a pananalit ng̃ "illo", palibhasay wal na mandng mapig sa canilng tac, at sa ganitng gawy lubos na silng lumiligaya. Naririnig na laht ni Ibarra at canyng nalalaman ang mg̃a pasaring na iyn. Nananatili sa cany ang paimbabw na catahimican ng̃ lob, hinahanap ng̃ canyng mg̃a mat ang Dios at ang mg̃a pnong may capangyarihan, datapuwat dooy wal cung d mg̃a larwan ng̃ mg̃a santo at ang humihmlay na Alcalde.
- 201 -
Samantalay nraragdagan ng̃ nraragdagan ang silacb ng̃ lab ng̃ loob ng̃ nagsesermn. Sinasabi niyng ng̃ mg̃a unang panahn daw, ang laht ng̃ filipino, cung nacacasalubong ang isng sacerdote ay nagpupugay, iniluluhd ang isng pa sa lp at hinahagcn ang camy ng̃ pr."Datapua, gayn, ang idinugtngan gawa nnyo lman, inalis nnyo an salcot an "sombrero de castorillo", na nalalgay nnyo nacakilin sa ibabaw nan nyo lo, para hwac masisra ang sclay nan nyon bhoc! Hsto na sabihin nnyo: Magandanaraw, "amon"! at may man palalo, na man "estudiantillos de poco latin", na dahil sila naaral sa Manila sa Europa, acala na nla mayron na sila catuwiran makicmay sla sa min, sa lugar na sla mahahlic nan cmay sa amin ...Ah! madli na darsin an paghuhcom, matatpos an mndo, maram man snto an huhla nto ulan nan poy, bto, sca bo, para parusahan an capalaluan nnyo!" Phin 263At bago niy iniaral sa byang huag tulran ang gayng mg̃a "salvaje", cung d bagcs pang lumay at casusutan ang gayng mg̃a to, sa pagct sily pwang mg̃a "excomulgado." "Din-guin ninyo an sabi nan man "santos concillos!"anya"Cun nasasalbun nan san indio sa calle an san cura, itutn-go an lo, ihahnda an cnyan lilo, at nan an amon ay cumapt don; pcca nacacabayo capuwa, an cura saca an indio, pacca gyon, hihinto an indio, mapupgay nan salcot sombrero nan boon glan; sa catapsan, cun an indio nacacabyo at nadlalcat an cura, ibis sa cabayo an indio at hind sascay li hngan hnd nasasbi sa cnya nan cura slon! cun totoo malyo na an cura. Man sabi to ng̃ santos concillos, at an hind nasusnod, sya maguiguin "excomulgado." At pagca ang sinasacyn ng̃ isy isng calabaw?ang tanng ng̃ isng masuring magsasac sa canyng calapt. Cung gayy ... macapagpapatuloy ca!ang isinagt nit na totoong marnong umbag. Datapuwat marami ring nacacatulog nalilibang, bag man nagsisisigaw ang nagsesermn at cumikiyang magalng; paanoy iyn ng̃ iyn ang isenesermn sa an mang raw at sa an mang bagay: nawaln ng̃ cabuluhng magbuntng-hining̃ at magtang̃istang̃isan ang ilng mpagbanal na babae, dahil sa mg̃a casalanan ng̃ mg̃a pusng, napilitang itiguil nil ang canilng gaw dhil sa wal sino mang sa canly makisap. Si Hermana Put may laban doon ang iniisip. Nacatulog ng̃ mainam ang isng lalaking nacaup sa canyng tab, na walng n-any natumb sa canyng ibabaw, na an pat nalcot ang canyng hbito: dinampt ng̃ mabait na matandng babae ang canyng bacy at guinsing sa chahampas ang lalaking iyn, casabay ng̃ sigaw na: Ay! lyas, salvaje, hyop, demonio, calabw, so, condenado! Nagcagul ng̃ dahil dito. Humint ang nagsesermn, itinas ang mg̃a klay, sa pagtatac niy sa gayng calakng caligaligan. Linnod ng̃ cagalitan ang salit sa canyang lalamnan, cayat wal siyang nagaw cung d umatng̃al at, suntukn ang palababahan ng̃ plpito. Namng̃a ang gayng gaw: binitiwan ng̃ matandang babae ang bacy, nagbubulng at pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluhd siya ng̃ boong cataimtiman. "Aaah! aaah! ang sarisaway!naisigaw ng̃ nagagalit na sacerdote, na naghalukpkip at naipailng-ilng;sa ganyan baga cun caya ac nangagaral dito sa iny sa boon umaga, man salvajes! Dito sa bahy nan Dios cyo naaway at cayo nasasbi nan man salitan masasma, man walan hya! Aaaah! cayo Phin 264wla nan iguingalan!....Ito an man gawa nan calibugan at nan hind paglayo sa
- 202 -
calupaan nan panahon ito! Sinasabi co na sa inyo aah! At ipinatuloy niya ang pagsesermn tungcl sa bagay na it sa loob ng̃ calahating oras. Humihilic na ang Alcalde, tatang̃otang̃o na si Mara Clara sa pagcaantoc, hind na mapaglabanan ng̃ abang dalaga ang pagtutuc, palibhasay wal ng̃ ano mang pintura at ano mang larawan man lamang na mapagsiyasat sa mapaglibang̃an. Hind na nacalingit cay Ibarra ang mg̃a sinasabi at gayn din ang mg̃a pasaring; ang canyang iniisip ng̃ayy isang maliit na bahay sa taluctc ng̃ isang bundc, at dooy nakikita niyang si Mara Claray na na sa halamanan. Anng masakit sa canya cung doon sa capatagay gumagapang ang mg̃a tao sa canilang mg̃a imbing bayan! Macaalawang ipinatugtg ni Pr Sibyla ang campanilla, ng̃unit ity parang guinagatung̃an ng̃ cahoy ang apy: palibhasay "tercero" si fray Dmasoy lal nang pinahab niya ang sermn, Nang̃ang̃agat-labi si Fray Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti niya ang canyng salamn sa matng "cristal de roca", na guint ang kinacacabitan. Si Fray Manuel Martn ang tang̃ing tla mandn nakikinig ng̃ bong ligaya, sa pagcat ng̃uming̃iti. Sa cawacasay sinabi ng̃ Dios na siya na, napagal ang nagsesermn at nanaog sa plpito. Nang̃agsiluhd ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinuscs ng̃ Alcalde ang canyang mg̃a mata, innat niya ang isang brazo na para manding nag-iinat, nagbitiw ng̃ isang malalim na "ah"! at naghicab. Ipinagpatuloy ang misa. Nang cantahn na ni Balbino at ni Chananay ang "Incarnatus est", ng̃ magasiluhd na ang lahat, at ng̃ magsitung̃ na ang mg̃a sacerdote, ibinulng ng̃ isang lalaki sa taing̃a ni Ibarra ang ganit:"Sa ceremonia ng̃ bendicin ay huwag p cayng llay sa cura, huwag cayng lulusong sa hcay, huwag cayng lalapit sa bat; mapapang̃anyay ang inyng bhay cung di niny ac sundin!". Nakita ni Ibarrang nawal si Elias sa caramihan, pagcasabi sa canya ng̃ bagay na iyn.
Phin 265
XXXII.
- 203 -
ANG "CABRIA".
Guinanp ng̃ taong naninilw ang canyng pang̃ac: hind isng madaling wariing "cbria" (pangbab pangtaas ng̃ an mang bgay na mabigt) ang itinay sa ibbaw ng̃ nacabucs na hcay upang ibab roon ang lubhng malaking batng "granito"; hind ang panukalang "trpode" (tatlng tungcng calng mg̃a mahahabang cahoy) ni or Juan, upang ibitin sa dlo niy ang isng "polea," yaoy mahigut, yaoy bucd sa isng mquinay isng pamuti, ng̃unit isng dakl at nacahahang̃ang pamti. Sa ibbaw ng̃ walng metro ang tas ay ntatay ron ang totong magul at mahrap na lirping mg̃a "andamlo": apat na malalaking choy na nacaban sa lp ang siyng mg̃a pinacahalgui, na nagcacacabitcabit sa pamamag-itan ng̃ mg̃a malalakng cahab ang pahalng, na nagcacacabit cabit namn sa pamamag-tan ng̃ malalaking pcong hanggng sa calahat lamang ang nacaban, marahil sa pagct aalisin din lamang agad ang bagay na iyn, ay ng̃ magaang na mapagcals-cals. Ang malPhin 266alaking mg̃a lubid na nacabitin sa laht ng̃ mg̃a panig, ang siyng nacapagbbigay anyng catibyan at cadakilan ng̃ caboang nacocoronahan don sa itas ng̃ mg̃a banderang may sarisaring clay; mang̃a gallardete na nagsisiwagaywy at lubhng malalakng mg̃a guirnaldang bulaclc at mg̃a dahong totong nacalulugod panoorin. Doon sa caitaasan, sa lilim ng̃ mg̃a anino ng̃ mg̃a malalaking choy, ng̃ mg̃a guirnalda at ng̃ mg̃a bandera, nacabiting ang tl ay mg̃a lbid at mg̃a ganchong bcal, ang isng pagclakilakng "polea" na may tatlng "rueda," at sa mg̃a nagniningning na taguiliran nitoy nacasult at nacasacy ang tatlng lbid na ll pa mandng malalaki cay sa mg̃a ib, at nacabitin sa tatlng pagslalaking mg̃a lbid na it ang isng pagclakilaking "sillar" na bu na may hucay sa dcong guitn, na cung itm sa cpuw gang ng̃ isng btong capapatung̃ang na sa illim na ng̃ hcay, siyang maguiguing gang na lang pagllagyan ng̃ casaysayang casalucuyan, ng̃ mg̃a pmahayagan, ng̃ mg̃a casulatan, ng̃ mg̃a salapi, ng̃ mg̃a medalla at ib pa, at ng̃ maibalit ang mg̃a bagay na iyn sa mg̃a tong mabubuhay sa chulihulihang panahn. Nagmumul ang mg̃a malalakng lbid na it sa itas na patung̃ sa ibab, at nasusulot sa is pang "poleang" malaki ring nacagpos sa paanan ng̃ "aparatong" iyn, at ang dcong dlo ng̃ mg̃a lbid na iyy nacabilibid sa "cilindro" ng̃ isng "torno", na nacapac sa lp ng̃ malalaking choy. Ang tornong it, na napagagalaw sa pamamag-itan ng̃ "dalawng manubrio" ay nagdragdag sa lacs ng̃ tao ng̃ macasandaang ibayo, dahil sa nagcaca-cam-camng mg̃a ruedang may ng̃ipin, bag man ang nasusunduang lacs ay naguiguing cabawasn namn sa catulnan. Tingnn p niny,ang sabi ng̃ taong nannilaw samantalang pinipihit ang "manubrio;"tingnn p niny, or Juan, cung di sa lacs co lamang ay laking naittaas at naibbab ang calakilakihang bat.... Npaca buti ang pagcacaany-any, na yon sa maibigan coy aking naittaas naibbab ng̃ is ng̃ isng dl, at ng̃ magaw ng̃ bong caal-wanan ng̃ isng tong nasasailalim ng̃ hcay ang paglalapat ng̃ dalawng bat, samantalang aking pinang̃ang̃asiwan bhat dto. Hind ng̃ mangyayaring d pangguilalasn ni or Juan ang taong ng̃umng̃iti ng̃ anyng totong cacaib. Nang̃ag-uusap-usapan ang mg̃a nannood, at canilng pinupuri ang lalaking naninilaw.
- 204 -
Sino p b ang nagtr sa iny ng̃ "maquinaria?"ang tanng sa cany ni or Juan. Ang aking am, ang aking nasirang am!ang sagt na casaby ang canyng cacatuwng ng̃it. At sa inyng am?... Si Don Saturnino, ang nn ni Don Crisstomo. Hind co nalalamang si Don Saturninoy.... Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hind lmang mainam mamal at ibinibilad sa araw ang canyang mg̃a trabajador; bucd sa rooy marunong pumcaw sa natutulog, at magpatulog sa naguiguising. Darating ang panahng iny ring makikita cung an ang itinur sa akin ng̃ aking am,makikita rin p niny! At ng̃uming̃it ang lalakng nannilaw, ng̃unit sa isng cacatuwang any. Phin 267Sa ibabw ng̃ isng masang natatacpan nang isng "lapz" (pangladlad sa mg̃a dingding pangtakip sa mg̃a mesa) na galing sa Persiay nacalagy roon ang cawang̃is ng̃ hihip na tingg, at ang mg̃a bagay na iing̃atan sa pinacalibing̃ang iyn: isng caja na ang mg̃a pinacadingding ay macacapal na cristal ang siyang paglalagyan ng̃ pinacabangcy na iyng hind mabubulc ng̃ isang panahn at siyng caliligpitan ng̃ mg̃a macapagpapaalaala sa mg̃a tao sa haharapng panahn ng̃ mg̃a bagay na ucol sa isng panahng nacaraan na. It ang ibinbulong ng̃ filsofo Tasio na doroon naglalacadlacad. Marahil isng raw, pagca ang gawang nagpapasimul ng̃ayn ng̃ pagsilang sa maliwanag ay cung matand na at maguib dahil sa ilng mg̃a sacunng sa canyy nagdaan, cung magcabihiray dahil sa mg̃a pagpapagpg (paglindol) ng̃ Naturaleza, cung magcabihiray dahil sa mapagwasac na camay ng̃ tao, at sumibl sa ibabaw ng̃ mg̃a casangcapan ng̃ guibng it ang dam at baguing; at pagcatapos, cung pugnawin na ng̃ panahn ang dam, ang baguing at ang mg̃a sirng casangcapan ng̃ bahay na it, at catcatin sa mg̃a dahon ng̃ Casaysayan (Historia) ang sa canyy gunit, at gayn din ang mg̃a gumaw sa cany, na malaon ng̃ panahng nawal sa alaala ng̃ mg̃a tao: marahil, cung napalibing na nawala na ang mg̃a lahing casama ng̃ mg̃a pinacabalt ng̃ lp, sa is lamang pagcacataon, cung pasilang̃in ang tilamsc ng̃ apy sa batng matigs ng̃ pico ng̃ sino mang manghuhucay ng̃ mina, mangyayaring masunduan sa sinapupunan ng̃ malakng bat ang mg̃a talinghag at mg̃a lihim. Marahil ang mg̃a pants ng̃ isng nacing ditoy tumiry mang̃agsisicap, na gaya naman ng̃ pagsisicap ng̃ayn ng̃ mg̃a "egiptlogo" (ang mg̃a malulugdin sa mg̃a bagay na na sa Egipto) sa nang̃atirng bagay ng̃ isng dakilang "civilizaciong" nagpagal sa pagsisiyasat ng̃ walng hanggan, at hind sinapantahang sa canyay babab ang isng pagcahabhabang gabi. Marahil sabihin ng̃ isng paham na "profesor" (tagapagtur) sa canyng mg̃a alagd, na may lim hanggang pitng taon, sa isang wicang siyang sinasalita ng̃ laht ng̃ mg̃a tao;"Mga guinoo! Pagcatapos na matingnn at mapagsiyasat ng̃ boong catiyagaan ang mg̃a bagay na nasumpung̃an sa ilalim nitng ating lup, pagcatapos na mausis ang cahulugn ng̃ ilng mg̃a tand, at pagcatapos na maihulog sa wica natin ang ilng mg̃a salit, masasapantah nating walang an mang tacot na magcamal, na nauucol ang mg̃a bagay na iyon sa panahn nang cahunghang̃an nang tao, sa madilim na panahng caraniwan nating tawaguing panaguinip nang isip.
- 205 -
Tunay ng̃a, mg̃a guinoo; sucat na ang sabihin sa iny, upang mapagcurcur ninyo cung gaano ang cahang̃alan ng̃ mg̃a cannonunuan natin, na ang tumira ritoy hind Phin 268lamang cumikilala pa sil ng̃ mg̃a hari, cung di upang macapagpasiy sil ng̃ an mang bagay na nauucol sa pamamahal sa canilng sariling bayan, kinacailang̃an pa nilng dumal sa cabilang dulo ng̃ daigdg, na ano pat masasabi nating silay catulad ng̃ isng catawang upang gumalw ay kinacailang̃ang magtanng sa canyng ulo, na na sa cablang ibayo ng̃ Sanglibutn, marahil sa mg̃a lupaing itinatag ng̃ayn ng̃ mg̃a alon. Itong di mandin mapaniniwalaang cahidwaan ng̃ sip, cahit acalain ninyng hindi sucat mangyari, inyng kilalaning gayn ng̃a cung didildilihin ang calagayan ng̃ mg̃a kinapal na iyng bahagy na lamang nang̃ang̃ahas acng tawaguing tao! Ng̃ mg̃a caunanahang panahng iyn, ang mg̃a kinapal na itoy nakipag-uusap pa (ganit marahil ang canilng boong acal) sa Lumikh sa canil, sa pagcat sily may mg̃a kinikillang mg̃a Ministro (kinacatawan) ng̃ Lumikh iyn, mg̃a kinapal na iba cay sa mg̃a ib na canilng sa tuwi nay pinang̃ang̃alanan ng̃ mg̃a talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa pagbibigay cahulugan sa mg̃a letrang itoy hind nang̃agcacaisa ang ating mg̃a marurunong. Alinsunod sa pangcaraniwang profesor ng̃ mg̃a wic, sa pagcat wal cung d sasandaan lamang ang mg̃a profesor ng̃ mg̃a wicang malak ang caculang̃an na siyang gamit ng̃ nacaraang panahn, marahil "Muy Rico Propietario" daw ang cahulugan ng̃ M. R. P., sa pagcat may pagca pang̃alawang Dios ang mg̃a Ministrong it, mg̃a cbanalbanalan mg̃a cgaling galing̃ang mananalumpat, mg̃a carunong-dunung̃an, at bag man totong malak ang canilng capangyarihan at sa canilay pagcaaalang-alang, cailan may hindi sil gumagaw ng̃ cahit babahagyang capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin ng̃ paniniwala sa aking sapantahang hind cawang̃is ang canilang pagcatao sa pagcatao ng̃ ib. At cung hind maguing casucatan it upang mapapagtibay ang aking panucal may natitir pang isng catuwirang hind sinasalansang nino man at bawat raw na nagdaraay lal at lalng nagttumibay, na pinapananaog ng̃ mg̃a talinghagang kinapal na iyn ang Dios sa ibbaw ng̃ lup, sabihin lamang nil ang ilang wic, na hind nasasalita ng̃ Dios cung d sa pamamag-itan ng̃ canilang bibig, at ang Dios na iyy canilng kinacain, iniinm nil ang canyng dug at madalas na ipinacacain nil naman sa mg̃a tong caraniwan." Itoy iba pang mg̃a bagay ang inilalagay ng̃ hindi mapaniwalang filsofo sa bibg ng̃ mg̃a may bulc na pusong mg̃a tao sa panahng sasapit. Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hind ng̃a totoong malay ng̃unit pag-balican natin ang ating sinasaysay. Inihahanda ng̃ayn ang pagcaing masarp sa mg̃a kioskong kinakitaan natin camacalawa sa maestro at sa mg̃a alagd. Gayn, may sa mesang hand sa mg̃a batay wala is man lamang botella ng̃ alac, Phin 269ng̃unit ang cahalili namay ang lalong sumasaganang ang mg̃a bung̃a ng̃ cahoy. Sa lilim ng̃ blag na siyang naghuhugpng sa dalawng kioskoy naroroon ang mg̃a upuan ng̃ mg̃a msico, at sac isng mesang nalalaganapan ng̃ mg̃a matams, ng̃ mg̃a "cosfitura", ng̃ mg̃a frasc ng̃ tubig na nacocoronahan ng̃ mg̃a dahon at mg̃a bulaclac na inihahand sa mauhaw na mg̃a taong dadalo ron. Nagpatay ang maestro ng̃ escuela ng̃ mg̃a palosebo, ng̃ mg̃a lucshan at nagpabitin ng̃ mg̃a cawalit mg̃a palayoc na iniuucol sa catuwatuwang mg̃a lar. Nang̃aglluponlpon sa lilim ng̃ mg̃a choy sa ilalim ng̃ balag ang caramihang taong masasayng mg̃a clay ang damit na bihs, at silay nang̃agsisitacas sa maningning na raw. Nang̃agsisipanhc ang mg̃a bat sa mg̃a sang̃ ng̃ mg̃a cahoy sa ibbaw ng̃ mg̃a bat, sa pagcaibig nilng makitang magaling ang
- 206 -
"ceremonia", at sa gayy narurugtung̃an nil ang cababaan ng̃ canilang taas; minmasdan nil ng̃ boong pananaghil ang mg̃a batang pumpasoc sa escuelang mallinis at magalng ang pananamt na nang̃aroron sa lugar na sa canilay laan. Malakng di ano lamang ang galc ng̃ mg̃a maggulang; baga man silay abng mg̃a tagabukid, sa pagcat mapapanod nilng cumcain ang canilng mg̃a anac sa mesang natatacpan ng̃ maputing mantel, na halos mawawang̃is sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang mg̃a bagay na iyn upang huwag magdamdam gutom, at ang gayng pangyayariy pagsasabisabihanan ng̃ salinsaling maguiguing tao sa ibbaw ng̃ lup. Hind nalaot narinig ang malayong mg̃a tinig ng̃ msical ang nang̃ung̃unay isng pulutng ng̃ sarisaring tao, na ang bumbuoy taglay ang laht ng̃ mg̃a glang at taglay ng̃ pananamt ang laht ng̃ mg̃a clay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong "aparato" niy ng̃ isng sulyap. Sinusundn ang canyng mat at hinihiwatigan ang laht niyng mg̃a kilos ng̃ isng mapag-usisang tagabkid: yaoy si Elias na dumal rin doot ng̃ panoorin ang "ceremonia"; halos hind siy makilala dahil sa canyng salact at sa any ng̃ canyng pananamit. Pinagpilitan niyng siyay mapalagay sa lalong magalng na lugar, halos sa siping ng̃ torno, sa pampang ng̃ hcay. Casama ng̃ msicang dumating ang Alcalde, ang mg̃a nammunong guinoo sa bayan, ang mg̃a fraile at ang mg̃a castilang may mg̃a catungculan, liban na lamang cay Par Dmaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyng totoong naguing caibigan, mul ng̃ canyang handugan siya ng̃ ilang maaayos na pagpuri, dahil sa canyang mg̃a condecoracin at mg̃a banda: ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang panghina ng̃ loob ng̃ marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alfrez at ilang mayayaman, ng̃ maningning na cawan Phin 270ng̃ mg̃a dalagang may dalang payng na sutl. Sumsunod si Pr Salvi na walang kib at anyng nag-iisipisip, na gaya ng̃ dating canyang ugali. Umasa p cay sa aking tlong cailn mat ucol sa isng mabuting gaw,ang sabi ng̃ Alcalde cay Ibarra;ibibigay co sa iny ang laht ninyng cacailang̃anin, pabibigyan co cay cay sa ib. Samantalang sily napapalapt, nararamdaman ng̃ binatang tumatahip ang canyng ps. Hind niy sinasadyay tinung̃o ng̃ canyng mg̃a mat ang cacaibng mg̃a andamio na dooy nacatay; nakita niyng sa canyy yumuyucod ng̃ boong galang ang lalaking naninilaw at siyay tinitigang sandal. Pinagtakhan niy ang pagcasumpng doon cay Elas, na sa pamamag-itan ng̃ isng macahulugang kirp ay ipinaunaw sa canyng alalahanin ang sa canyy sinabi sa simbahan. Isinuot ng̃ cura ang mg̃a pananamt ng̃ pagcacaserdote at pinasimulaan ang "ceremonia": tang̃an ng̃ sacristan mayor na bulg ang isng mat, ang libro, at tang̃an naman ang isng monagulilo ang pangwisic at lalagyan ng̃ tubig na bendita. Na sa paliguid ang mg̃a ib, nacatay at pawang nacapugay, napacalaki ang canilng catahimican, na an pat baga man ang pagbasay mahin napagwawaring nang̃ing̃ing ang voces ni Pri Salvi. Samantalay inilagy sa cajang cristal ang lahat ng̃ bagay na dooy ilalaman, gaya bag ng̃ mg̃a sulat camay, mg̃a pamahayagan, mg̃a medalla, mg̃a salapi at ib pa, at ang lahat ng̃ iyoy isinuot sa parang hihip na tingg at inihinang na magalng ang takip.
- 207 -
Guinoong Ibarra, ibig p ba ninyng ipasoc ang caja sa dapat calagyan? Hinihintay ng̃ Cura!ang inianas ng̃ Alcalde sa taing̃a ng̃ binat. Malaking totoo p ang aking pagcaibig,ng̃ isinagt ni Ibarra,ng̃unit cung magcagayy cacamcamin co ang nacauunlac na tungculing iyan sa guinoong Escribano; ang guinoong Escribano ang siyang marapat magpatotoo ng̃ guinagawang it! Kinuha ng̃ Escribano ang cajang iyn, nanaog sa hagdanang nalalatagan ng̃ alfombra na patung̃o sa hcay, at inilagay ng̃ cadakilaang marapat sa gang ng̃ bat. Ng̃ magcagayoy dinampt ng̃ cura ang "hisopo" at winiligan ang bat ng̃ tubig sa bendita. Dumatng ang sandalng dapat na maglagy ang bawat is ng̃ isang cucharang "lechada" sa ibbaw ng̃ sillar na nacalagy sa hcay at ng̃ lumpat na magalng at cumapit ang isng manggagaling sa itaas. Inihandg ni Ibarra sa Alcalde ang isng cucharang albail, na sa malapad na dahong pilac niyy nacaukit ang bilang ng̃ araw na iyn: ng̃unit nagtalumPhin 271pat muna ng̃ wicang castil ang mahal na Alcalde. "Mg̃a taga San Diego!"anya sa salitng cagalanggalang:May capurihn camng siyang mang̃ulo sa isng "ceremonia", na ang cahalagahay matatant na niny cahit hind co sabihin. Itinatatag ang isng escuela; ang escuelay siyang patuunan ng̃ pamamayan, ang escuelay siyng aclat na kinatatalaan ng̃ icagagaling ng̃ mg̃a bayan sa panahng sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela ng̃ isng bayan at sasabihin namin sa iny cung an ang bayang iyan." "Mg̃a taga San Diego! Pasalamatan niny ang Dios na sa inyy nagbigay ng̃ mg̃a banal na sacerdote, at ang Pamahalaan ng̃ Inang Bayang naglalaganap na di napapagal ng̃ "civilisacin" sa masaganang mg̃a pulng it, na inaampn ng̃ canyng maluwalhating balabal! Purihin niny ang Dios na nagdal sa iny rito nitng mg̃a mapagpacumbabng mg̃a sacerdote, na sa inyy nang̃gbibigay liwanag at nagtutur sa iny ng̃ wic ng̃ Dios! Purihin niny ang Pamahalaang gumaw, gumagaw at gagaw ng̃ mg̃a pagpapacahirap sa icagagalng niny at sa icagagaling ng̃ inyng mg̃a anc!" "At ng̃ayng benebendita ang unang bat nitng lubhng macahulugang bahay, cam, Alcalde Mayor nitng lalawigan, sa pang̃alan ng̃ dakilang Har, na ing̃atan naw ng̃ Dios, ng̃ Har sa mg̃a Espaa, sa pang̃alan ng̃ maluningning na Pamahalaang castl at sa ilalim ng̃ pagtatangkilik ng̃ canyng walng bahid at cailn may mapagdiwang na bandera, binibigyan namin ng̃ dakilang cahulugan ang guinawang it at sinimulaan namin ang paggaw ng̃ escuelahang it." "Mg̃a taga San Diego, mabuhay ang Har! Mabuhay ang Espaa! mang̃abuhay ang mg̃a fraile! Mabuhay ang Religin catlica!" Mabuhay! mabuhay!ang isinagt ng̃ maraming voces,mabuhay ang guinoong Alcalde! Ity nanaog, pagcatapos, ng̃ boong cahinhinang madakil, casabay ng̃ mg̃a tinig ng̃ msicang nagpasimul ng̃ pagtugtg; naglagy ng̃ ilng cucharang lechada sa ibabaw ng̃ bat, at catulad din ng̃ madakilang cahnhinang gaya ng̃ siyay pumanhc.
- 208 -
Nang̃agpacpacan ang mg̃a nang̃ang̃atungculan sa pamahalaan. Iniabt ni Ibarra ang is pang cucharang plac sa Cura, na ng̃ macatitig na sumandal sa canyy marahang nanaog. Ng̃ na sa calahat na ng̃ hagdanay tuming̃al upang tingnan ang nabibiting batng nacatali sa matitibay na mg̃a lbid, datapuwat ang pagting̃ing yaoy sandalng sandal lmang at nagpatuloy ng̃ pananaog. Gumaw rn siy ng̃ gaya ng̃ guinaw ng̃ Alcalde, ng̃unit ng̃ayoy lalng marami ang nang̃agsipacpc: nakisama sa pagpacpc ang mg̃a fraile at si capitang Tiago. Phin 272Tila mandin humahanap si Pr Salv ng̃ mapagbigyn ng̃ cuchara; tiningnan niy si Mara Clara at anaky nag-aalinlang̃an; ng̃unt nagbago ng̃ panucal at ang guinaway sa escribano niy ibinigy. Itoy sa pagbibigy loob, lumapt cay Mara Clara, datapuwat itoy tumangguing ng̃uming̃iti. Nagsnodsunod nanaog ang mg̃a fraile, ang mg̃a empleyado at ang alfrez. Hind nalimutan si capitang Tiago. Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nannilaw na taong pababain na ang bat, ng̃ maalaala ng̃ cura ang binat, na pinagsabihan ng̃ anyng nagbibir at taglay ang pambabw na sa canyy pagpapalagay na catotong tunay: Hind p ba issaloc niny ang iny namang cuchara, guinoong Ibarra? Cung magcagayoy aking gagagarn si Juan Palomo ac ang naglulutot ac rin ang cumacain!ang isinagt nit ng̃ gayn din any ng̃ pananalit. Lacad na cay!anang Alcalde sa cany, saca siy marahang itinulac;cung hind, mag-uutos acong huwag pababan ang bat at matitir tayo rito hanggang sa caarawn ng̃ paghuhucm. Napilitan si Ibarrang tumalim dahil sa ganitng cakilakilabot na bl. Hinalinhan niya ang maliit na cucharang plac ng̃ isng malakng cucharang bacal, bagay na nagpang̃iti sa ilng mg̃a tao, at mapayapang lumacad. Tinitingnan ng̃ naninilaw na tao ang bang̃ing na sa tabi ng̃ canyng mg̃a paa. Pagcatapos na matingnan ng̃ mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa tabi ng̃ canyng lo, si Elas at ang lalaking naninilaw, nagsalit siy cay or Juan, na ang canyang voces ay nang̃ing̃inig ng̃ caunt: Ibigy p niny sa akin iyang timb at ihanap niny ac sa itaas ng̃ ibng cuchara! Napag-is ang binat. Hind na siya minamasdan ni Elas; ang mg̃a mat nitoy nacapac sa lalaking naninilaw, na nacadung̃aw sa hcay at sinusundan ang mg̃a kilos ng̃ binat. Nririnig ang ing̃ay na guinagaw ng̃ cuchara sa paghal ng̃ pinagsamang buhang̃in at apog na nakikisaliw sa hugong ng̃ mahinang pagsasalita ng̃ mg̃a cawan ng̃ gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang talumpat. Caring̃atding̃at ay bumugs ang isang lagapac; umilandng ang poleang (cal) nacatal sa pn ng̃ cbris, at saca sumund ang terno na humahamps sa aparatong tulad sa isng panghataw: nang̃agsigalaw ang mg̃a malalakng choy, lumipd ang mg̃a gapos at sa isng kisp maty nlugsong laht, na casabay ang kakilakilabot na ugong Sumilakb ang isng alapaap na alikabk;
- 209 -
pinuspos Phin 273ang alang-alang ng̃ isng sigaw sa panghihilacbt ng̃ libolibong voces. Tumacas at nang̃agsitacb halos ang laht, babahagy na ang nang̃agmadalng lumsong sa hcay. Si Mara Clara at si Pr Salv ang nang̃agsipanatili lamang sa canilng kinlalagyan, sa pagcat hind sil mang̃acagalw, nang̃amumul at hind mang̃apagsalit.
Nang mapawi-pawi na ang sumilacbng alicabc, nakita nilng nacatayo si Ibarra sa guitna ng̃ mg̃a cahabaan, mg̃a cawayan, malalaking mg̃a lbid, sa pag-itan ng̃ torno at ng̃ malaking bat, na sa pagbab ng̃ gayng cabils, ang laht ay ipinagpag at pinis. Tang̃an pa sa camy ng̃ binata ang cuchara at canyng minmasdan ng̃ mg̃a matng gult ang bangcy ng̃ isng taong nacatimbuang sa canyng paann, na halos nalilibing sa guitn ng̃ mg̃a cahabaan. Hindi p ba cay namatay? Buhy pa ba cay? Alang-alang sa Dios, magsalita p cayo!ang sabi ng̃ ilang mg̃a empleadong punong-puno ng̃ tacot at pagmamalasakit. Himala! himala!ang isinisigw ng̃ iln. Hali cay at inyng alisin sa pagca dang̃an ang bangcay ng̃ sawng palad na it!ani Ibarrang anakiy nguising sa isng pagcacatulog. Ng̃ marinig ang canyng voces, naramdaman ni Mara Clarang pnapanawan siy ng̃ lacs, hanggng siyy ntimbuang sa mg̃a camy ng̃ canyng mg̃a catotong babae. Malakng caguluhn ang naghahar: sabay-sabay na nang̃agsasalit, nang̃agcumpscumps ang mg̃a camy, nang̃agtatacbuhan sa magcabicabil, nang̃ahhambal na laht. Sino ba ang namatay? Buhy pa ba?ang mg̃a tanng ng̃ alferez. Canilng nakilalang ang lalaking naninilaw na nacatay sa tabi ng̃ torno ang siyng bangcay.
- 210 -
Pag-usiguin sa harp ng̃ mg̃a tribunal ng̃ Justicia ang "maestro de obras" (ang namamatnugot sa gaw)!ang siyang unang nasabi ng̃ Alcalde. Canilng siniyasat ang calagayan ng̃ bangcy, tinutp nil ang dibdib, datapuwat hindi na tumitibc ang ps. Inabot siy ng̃ hamps sa lo at nilalbasn ng̃ dug ang dalawng btas ng̃ ilng, ang bibg at ang mg̃a taing̃a. Canilng nakita sa canyng liig ang mg̃a bacs na cacaib: apat na malalalim na lub sa isng dco at is sa cabilng dco, bag man ity may calakhn: sino mang macakita niyy wiwicaing sinacl siy ng̃ sipit na bcal. Binabati ng̃ boong galc ng̃ mg̃a sacerdote ang binata at pinipisil nil ang canyng mg̃a camy. Ganit ang sabing nagcacang-iiyac ng̃ franciscanong may Phin 274mapagpacumbabang any na siyang umeespiritu santo cay Pri Dmaso. Banal ang Dios, magaling ang Dios! Pagca nadidilidili cong bahagy lamang ang panahng pag-itan mul ng̃ acy mpalagay sa lugar na iynang sabi ng̃ is sa mg̃a empleado cay Ibarra,nac! cung ac ang naguing cahulihulihan sa laht, Jess! Naninindig ang aking mg̃a buhc!anang isng pawin at bahagy na ang buhc. At mabutit sa iny nangyari ang bagay na iyan at hindi sa akin!ang ibinubulng ng̃ isng matandng lalaking nang̃ing̃inig pa. Don Pascual!ang biglang sinabing malacs ng̃ ilng mg̃a castl. Mg̃a guinoo, gayn ang sabi co, sa pagcat hind namaty ang guinoong it; cung sa akiy hind man ac napis, mamamatay rin ac pagcatapos, madilidili co lamang ang bagay na iyn. Datapuwat malay na si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang calagayan ni Mara Clara. Hind dapat maguing cadahilanan ang bagay na it upang hind mtuloy ang fiesta, guinoong Ibarra!anang Alcalde;purihin natin ang Dios! Hindi sacerdote at hind man lamang castil ang namatay! Kinacailang̃an nating ipagdiwang ang pagcaligtas p niny! An cay ang mangyayari sa iny cung nadag-anan cay ng̃ bat! Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!ang isinisigw ng̃ escribano;sinasabi co na! hind masigl ang paglusong sa hcay ni guinoong Ibarra, Nakikita co na! Isang "Indio" naman lamang ang siyng namaty! Ipagpatuloy ang fiesta! Msica! hind mabubuhay ng̃ capanglawan ang namatay! Capitan, gagawin dito ang pagsisiyasat!... Pumarito ang directorcillo!.... Piitin ang "maestro de obras"! Ipang̃w siy! Ipang̃w! Eh! msica! msica! Ipang̃w ang maestrillo!
- 211 -
Guinoong Alcalde,ang itinutol ng̃ boong catigasan ng̃ loob ni Ibarra;cung hindi macabubuhay sa namatay ang capanglawan, lal ng̃ hindi macabubuhay ang pagcabilangg ng̃ isng tao, na hindi pa natin nalalaman cung may sala siy wal. Nannagot p ac sa canyng calagayan at hinihing̃ cong pawal-an siy, sa mg̃a araw na it man lamang. Sang-ayon! sang-ayon! ng̃unit huwag na lamang siy uul! Sarisarng mg̃a salisalitaan ang lumilibot. Pinaniniwalaan ng̃ isng himal Phin 275ang nangyaring iyn. Gayn may tila mandin hind totong natutuw si Pr Salvi sa himalng sinasapantahang guinaw ng̃ isng santo ng̃ canyng capisanan at ng̃ canyng ping̃anang̃asiwaang bayan. Hind nagculang ng̃ nagdagdag na canyng nakitang lumusong sa hcay ang isng nacasuot ng̃ pananamt na itimng catulad ng̃ sa mg̃a franciscano. Hind ng̃ mapag-aalnlang̃anan: si San Diego ang nanaog na iyn. Napagtant rin namng nakinig ng̃ misa si Ibarra, at ang lalakng nannilaw ay hind; itoy maliwanag na cawang̃is ng̃ sicat ng̃ raw. Nakita mo na? ayaw cang magsisimb,anang isng ina sa canyng anaccung d cata napal upang icaw ay aking pilitin, ng̃ayy pasasatribunal cang nacalulan sa cangga na gaya naman niyan! At siy ng̃ naman: hatid sa tribunal na ncabalot sa isng banig ang lalaking nannilaw ang canyng bangcay. Umuwing patacb sa canyng bhay si Ibarra upang magbihis. Masamng pasimul, hm!ang sinabi ng̃ matandng Tasio na dooy lumalay.
Phin 276
XXXIII.
LAYANG-CAISIPAN.
Nagtatapos na si Ibarra ng̃ paghuhusay ng̃ catawn ng̃ sa canyy ipagbigay alam ng̃ isng allang lalakng may isng lalakng tagabukid na nagttanong cung siyy naroroon. Sa pagsasapantah niyng marahil ang nagtatanng ay isa sa canyng mg̃a casama sa bukid, ipinagutos niyng papasukin ang taong iyn sa canyng "despacho", silid na araln, ligpitan ng̃ mg̃a aclt at laboratorio qumico tloy.
- 212 -
Ng̃unit sinadya mandin upang siyy lubhang mangguilals, ang nasumpung̃an niyay ang mabalasic at matalinghagang any ni Elias. Iniligtas niny ang aking bhayang sinabi nit sa wicang tagalog, dahil sa pagcamasid niya sa kilos ni Ibarra;binayaran co ng̃ caunt ang aking utang at wal ng̃ cayng sucat kilalaning utang na loob sa akin, tumbalc, ac ang may kinikilalang utang na loob. Naparito p act ng̃ makiusap sa iny tungcl sa isng bagay. Magsalita p cay!ang sagt ng̃ binat sa wicang tagalog din, taglay ang pangguiguilals sa mabalasic na any ng̃ tagabukid na iyn. Sandaling tinitigan ni Elas ang mg̃a mat ni Ibarra, at nagpatuloy ng̃ pananalita: Sacalit ibiguin ng̃ justicia ng̃ mg̃a taong liwanaguin ang talinghagang it, ipinamamanhic co p sa inyong huwag ninyng sasabihin canino man ang tagubiling sinabi co sa iny sa simbahan. Huwag p cayng mabahala,ang isinagt ng̃ binat sa isng anyn nagpapakilala ng̃ sama ng̃ loob;talastas cong cayy pinag-uusig, datapuwat acy hind marunong magcanul canino man. Phin 277Oh, hind dahil sa akin, hind dahil sa akin!ang madalng isinagt ni Elas, na nagpapahalat ng̃ caalaban ng̃ loob at pagcahind maalam magpacababity dahil p sa iny: wal caunt mang tacot ac sa mg̃a tao. Nragdagn ang pangguiguilalas ng̃ binat: bago ang any ng̃ pananalit nang tagabukid ng̃ iyng ng̃ unang dacoy piloto, at tila mandin hind agpang sa canyang anyo at gayn din sa canyang pamumuhay. An p ba ang ibig ninyng sabihin?ang tanng sa lalaking talinghagang iyn, na pinagsisiyasat ng̃ canyang paning̃in. Ang pananalit co poy hind palaisipan, pinagsisicapan cong magsabi ng̃ maliwanag. Sa icapapanatag p niny kinacailang̃ang sapantahain ng̃ inyng mg̃a caaway na cayy hind nag-aalap-ap at palagay ang loob niny: Umudlt si Ibarra. Ang aking mg̃a caaway? May mg̃a caaway ba ac? May caaway p tayong laht, guinoo, mul sa lalong maliit na hayop hanggang sa tao, mul sa lalong dukh hanggang sa lalong mayaman at macapangyarihan! Ang pagcacaroon ng̃ caaway ang siyang talagang cautusan ng̃ buhay! Walang imc na tinitigan ni Ibarra si Elas. Cay poy hind piloto at hind cay tagabukid!ang canyng ibinulng.
- 213 -
May mg̃a caaway p cay sa mg̃a matataas at mababang tao,ang ipinagpatuloy ni Elas na hind pinansn ang mg̃a sinalit ng̃ binat;nais p ninyng ituly ang isng panucalang dakil, may pinagdaanan p cay, nagcaroon ng̃ mg̃a caaway ang inyng nunong lalaki at ang inyng am, sily may mg̃a kinahiligan ng̃ ps, at sa pamumuhay hind ang mg̃a tampalasat masasamang tao ang lalong nacapupucaw ng̃ maalab na mg̃a pagtatanm ng̃ galit, cung hind ang mg̃a taong may malilinis na calooban. Nakikilala p ba niny ang aking mg̃a caaway? Hind sumagt pagdaca si Elas, at ang guinaway naglininglining. Nakikilala co ang is, iyng namaty,ang isinagt. Napagtalastas co cagabng may isng bagay na canilng inaacalang laban po sa iny, dahil sa ilng mg̃a salitang canyang isinagt sa isng lalaking hind co kilal na nawal sa cadiliman. "Hind it cacanin ng̃ mg̃a isdng catulad ng̃ canyng am: makikita p niny bcas",anya,Ang mg̃a salitng ity siyang nacahicayat sa aking pagdidilidili, hind lamang sa taglay na canyang cahulugan, cung hind sa taong nagsalit, na niyng araw pay nagcusang humarp sa "maestro de obras" at canyang sinabi ang canyng hang̃ad na siy na ang mamamatnugot ng̃ mg̃a gawain sa paglalagy ng̃ unang bat, na hind huming̃i ng̃ malakng bayad, at Phin 278ipinagbabansag ang malalakng canyng mg̃a caalaman. Wal acng pagsaligang casucatan upang masapantal co ang canyng masamang calooban, ng̃unit may isng cauntng bagay na nagsasabi sa aking ang mg̃a sapantah coy catotohanan, at dahil ditoy aking hinirang upang cayy pagbilinan, ang isng sandal at isng calagayang ucol at angcp upang cay poy huwag macapagtatanng sa akin. Ang mg̃a ibng nangyariy nakita na p niny. Malaon nang hind nagsasalit si Elas, at gayn may hind sumasagt at hind pa nagsasalit ng̃ an man si Ibarra. Siyy naggugunamgunam. Dinaramdam co na ang taong iyay namatay!ang sa cawacasay nasabi niy;marahil sa canyy may napag-usis pang caunting mg̃a bagay! Cung siyy nabhay marahil siyy nacawal sa nang̃ing̃nig na camy ng̃ bulg na justicia ng̃ tao. Hinatulan siy ng̃ Dios, pinatay siy ng̃ Dios, ang Dios ang siyng tang̃ing humucm sa cany! Minasdng sandal ni Crisstomo ang lalakng nagsasalita sa cany ng̃ gayn, at canyng nakita ang mg̃a batibot na mg̃a braso nit, na punng-pun ng̃ mg̃a pas at malalakng bugbg. Cay p bay nananampalataya naman sa mg̃a himal?ang sinabing ng̃uming̃it;tingnan p niny ang himalng sinasabi ng̃ bayan! Cung nananampalataya p ac sa mg̃a himalay hind ac mananampalataya sa Dios: sasampalataya ac sa isng taong naguing dios, sasampalataya acng tunay ng̃ang linalang ng̃ tao ang Dios alinsunod sa canyng larawan at calagayan; datapawat sumasampalataya ac sa Cany; hind miminsang nramdaman co ang canyng camy. Nang lumulugso na ang laht, na ano pat nang̃ang̃anib malipol ang laht ng̃ nang̃aroroon sa lugar na iyn, ac, ac ang pumiguil sa tampalasan, lumagay ac sa canyng tab; siya ang nasugatan at acoy nacaligts at hind nasactn.
- 214 -
Cay? sa macatuwid palay cay?... Op! hinawacan co siy ng̃ nag-iibig ng̃ tumacas, pagcatapos na mapasimulan niy ang gawang pangpahamac; nakita co ang caniyng pananampalasan. Sinasabi co p sa iny; ang Dios na ng̃ p lamang ang siyng tang̃ing maguing hucm sa mg̃a tao, siy na ng̃ lamang ang tang̃ing magcaroon ng̃ capangyarihan sa bhay; na cailan may huwag isiping siyy halinhan ng̃ tao! At gayn man ng̃ayon poy cayoy.... Hind p!ang isinalabat ni Elas, palibhasay nahulaan niy ang tutol, hind nagcacawang̃is.Pagca hinahatulan ng̃ tao ang ibang mg̃a tao sa camatayan sa capahamacan ng̃ pagcabuhay magpacailan man sa hinaharap na panaPhin 279hn, guinagaw ang gayng paghatol na hind siy lumagay sa pang̃anib, at gumagamit siy ng̃ lacs ng̃ ibang mg̃a tao upang ganapin ang canyng mg̃a hatol, na sa laht ng̃ itoy mangyayaring pawang camalian lihis sa catuwiran. Datapuwat ac, sa aking paglalagay sa tampalasan sa gayn ding pang̃anib na canyng nilaan sa mg̃a ib, nalalakip din ac sa gayon din capang̃aniban. Siyay hind co pinatay, pinabayaan cong patayin siy ng̃ camy ng̃ Dios. Hind p ba cay sumasampalataya sa pagcacataon? Pagca nanampalataya sa pagcacataoy para ring nanmpalataya sa mg̃a himal; ang nananampalataya sa dalawang bagay na itoy naniniwala namang hind nattalos ng̃ Dios ang mg̃a mangyayari sa panahng sasapit. An ang pagcactaon? Isang bagay na nangyaring sino may hind nacaaalam ng̃ mangyayar. An ang himal? Isng casalangsang̃an, isng pagcacasir-sir ng̃ lacad na tacd sa mg̃a kinapal. Isng caculang̃an ng̃ laan sa mangyayari at isng casalangsang̃ang ang cahulugay dalawang malalaking capintasan sa isip na namamatnubay sa mquina ng̃ daigdig. Sino p ba cay?ang mulng itinanng ni Ibarra na may halong tacot;cay p bay nag-aral? Napilitan acng sumampalatayang totoo sa Dios, sa pagcat pumanaw sa akin ang pananalig sa mg̃a tao,ang isinagt ng̃ piloto, na an pat iniwasan ang pagsagt sa tanng. Ang isip ni Ibarray canyng napag-unaw, ang caisipan ng̃ pinag-uusig na binatang iyn: hind niy kinikilala ang catuwiran ng̃ taong maglagd ng̃ cahatuln sa canyng mg̃a capuw, tumututol siy laban sa lacs at cataasan ng̃ calagayan ng̃ mg̃a tang̃ing pulutng na tao sa ibng mg̃a pulutng. Datapuwat kinacailang̃ang sumang-ayon cay sa pang̃ang̃ailang̃an ng̃ lalarong timbang̃ang tao, cahi man lubh ang capintasan at mg̃a caculang̃an nitang itinutol niy.Cahit anng dami ng̃ mg̃a kinacatawn ng̃ Dios sa lupay hind mangyayar, sa macatuwid bagay hind sinasabi ng̃ boong caliwanagan ang canyng pasy upang mabigyang cahatulng ang yutayutang mg̃a pagaalit-alt na ibinabalangcs ng̃ mg̃a hidw nating budh. Nauucol, kinacailang̃an sumasacatwirang manacanacay humatol ang tao sa canyng mg̃a capuw.
- 215 -
Tunay ng̃, datapuwat ng̃ upang gawn ang cagaling̃an, hind ang casam-an; upang sumawat ng̃ lihis at magpabuti, hind ng̃ macapagwasac, sa pagcat cung hind matuntng sa matuwid ang canyng mg̃a pasyay wal siyang capangyarihang mabigyang cagamutan ang masamng canyng guinaw. Ng̃unit higuit sa aking cya ang pagmamatuwirang it,ang canyng idinugtng at binago ang any ng̃ Phin 280pananalita,at nililibang co po say ng̃ayong cayy hinhintay; Huwag p ninyng calimutan ang casasabi co pa sa iny: may mg̃a caaway cay; magpacabuhay p cay sa icgagaling ng̃ inyng tinubuang bayan. At nagpaalam. Cailn co p cay makikita uli?ang tanng ni Ibarra. Cailan man pt ibiguin niny at cailn mang may magagaw acng inyng pakikinabang̃an. May utang pa p ac sa iny.
Phin 281
XXXIV.
ANG PAGCAIN.
Nang̃agasisicain sa ilalim ng̃ pinamutihang kiosko ang mg̃a mahl na tao sa lalawigan. Na sa isng duyo ng̃ mesa ang Alcalde; sa cabilng duyo naman naroon si Ibarra. Nacaup sa dacong canan ng̃ binat si Mara Clara, at sa dacong caliwa, niy ang escribano. Si capitang Tiago, ang alfrez, ang gobernadorcillo, ang mg̃a fraile, ang mg̃a cawani ng̃ pamahalaan at ang ilang mg̃a dalagang nang̃asiray nang̃agsiup, hind ayon sa canicanilng calagayan sa bayan, cung di ayon sa canicanilng hilig. May catmtamang say at galc ang cainan, datapuwat ng̃ nang̃ang̃alahati nay siyang pagdating ng̃ isng cawan sa telgrafo na si capitang Tiago ang hanap upang ibigay sa cany ang isng telegrama. Ayon sa caugaliay huming̃i ng̃ang pahintulot si capitang Tiago upang basahin ang telegramang iyn, at ayon sa caugalian naman ay ipinamanhc ng̃ laht na canyng basahin. Pinapagcunt muna ng̃ carapatdapat na Capitan ang canyng mg̃a kilay, itinas pagcatapos, namutl ang canyng mukh, nagliwanag, dinlidalng tiniclp ang papel at sac nagtindig.
- 216 -
Mg̃a guinoo,ang sinabing nagmamamadal,daratng ng̃ayng hapon ang crang̃aldang̃alang Capitang General upang paunlacn ang aking bahay! At sac biglng nagtatacbng dal ang telegrama at ang servilleta, ng̃unit walng sombrero, na pinag-uusig ng̃ mg̃a hiyawan at mg̃a tanng. Cung ang pagdatng ng̃ mg̃a tulisn ang ibinalitay gayn na ng̃ lmang ang ligalig na mangyayari. Ng̃unit pakinggan p niny!cailan daratng?Sabihin niny sa amin!Ang Cpitan General! Phin 282Malyo na si Cpitang Tiago. Drating ang Capitan General at doon ttuloy sa bhay ni Capitan Tiago!ang sigawan ng̃ iln, na ano pat hind na nil dinidili-diling naroroon ang anac na babaet ang canyng mamanugang̃in. Hind macahihirang ng̃ lalal pa sa galing!ang itinutol ni Ibarra. Nang̃agtiting̃inan ang mg̃a fraile: it ang cahulugan ng̃ canilng ting̃inan:"Gumagaw ang Capitan General ng̃ is sa canyng mg̃a capslang̃an, inaalipust niy tayo, dapat na sa convento siy tumuly",datapuwat sa pagcat gayn din ang iniisip ng̃ laht, sily hind umiimic at hind sinasaysay nino man ang canyng caisipan. May nang̃agsabi na sa akin sa hapon ng̃ bagay na iyn, datapuwat hind pa nalalaman ng̃ Capitan General cung siyay matutuly. Nlalaman p ba ng̃ camahalan niny, guinoong Alcalde, cung hanggang cailan matitir rito ang Capitan General?ang tanng ng̃ alfrez na nang̃ang̃nib. Hind co talastas na maigui; maibiguin ang Capitan General na mangbigl. Nrito ang ibng mg̃a telegrama! Ang mg̃a telegramang iyoy sa Alcalde, sa alfrez at sa gobernadorcillo; namamasid na magaling ng̃ mg̃a fraileng wal is man lmang telegramang ucol sa cura. Drating ang Capitan General sa icapat na oras ng̃ hapon, mg̃a guinoo!anang Alcalde ng̃ pananlitang madakil;macacacain tayo ng̃ boong catahimican. Hind macapagsasabi ng̃ hihiguit pa sa rito sa cagaling̃an si Leonidas sa Termpilas: "Ng̃ayong gabiy hahapon tayong casama ni Plutn!" Nanag-uli ang salitaan sa lacad na caugalian. Namamasid cong wal rito ang ating dkilang mng̃ang̃aral!ang kiming sinalit ng̃ is sa mg̃a naroroong cawan ng̃ gobierno, na mahinhin ang any at hind binubucsn ang bibig hanggang sa oras ng̃ pagcain, at sa boong umagay ng̃ayon ng̃ lmang nagsalit.
- 217 -
Ang laht ng̃ nacaalam ng̃ mg̃a nangyari sa am ni Crisstomoy cumilos at cumindt, na ang cahulugay:"Hal cay! Sa unang hacbng pa lmang ay cayoy nsilat na!Datapuwat sumagt ang ilng mapagmagandang loob: Marahil npapagal siy ng̃ caunt.... Anng caunti lmang?ang biglng sinabi ng̃ alfrez;pagd na pagd Phin 283marahil, at ayon sa casabihn ditoy "malunqueado" (bugbg na bugbg ang catawn). Nac ang pang̃aral na iyn! Isng mainam na sermn, cadakidakilaan!anang escribano. Marang̃al, malalim!ang idinugtng ng̃ corresponsal. Upang macapagsalit ng̃ gayng catagl, knacailang̃ang magcaroon ng̃ llamunang gaya ng̃ canyng llamunan,ang ipinahiwatig ni pr Manuel Martn. Walng pinupur ang agustino cung di ang lalamunan lmang niy. Nalalaman ba ninyng si guinoong Ibarray siyng lalong may magalng na tagapaglut sa boong lalawigan?anang Alcalde upang putulin ang salitaan. Iyan ng̃ ang sinasabi co, datapuwat ang magandang babaeng canyng calapt ay ayaw paunlacn ang hayin, sa pagcat bahagy na lmang tiniticman ang pagcain,ang tutol ng̃ is sa mg̃a cawan ng̃ gobierno. Nagdamdam cahihiyan si Maria Clara. Napassalamat ac sa guinoo ... napacalabis naman ang canyng pang̃ang̃asiw sa aking cataohan,ang kimng sinalit ng̃ pautl,datapuwat.... Datapuwat pinaunlacan p niny ng̃ malak ang pagsasalosalong it sa iny lmang pagparito,ang sinabing pangwacs sa salit ng̃ Alcaldeng maling̃ap sa babae, at sac humarap cay pr Salv. Pr Cura,ang malacs na idinugtng,nmamasid co pong sa maghapoy hind cay umimic at may inisip.... Catacot-tacot na magmamasid ang guinoong Alcalde!ang biglng sinabi sa isng cacaibng any ni pr Sibyla. It na ang aking ugali,ang pautl na sinabi ng̃ franciscno;ibig co pang makinig cay sa magsalit. Ang pinagsisicapang lagui ng̃ camahalan p ninyoy ang makinabang at huwag mang̃ulugui!ang sinabi ng̃ alfrez, na aglah ang any ng̃ pananalit. Hind inaring bir ang bagay na iyn ni pr Salv; sandaling numingnng ang canyng paning̃in, at sac sumagt:
- 218 -
Magalng ang pagcatalastas ng̃ guinoong alfrez na sa mg̃a raw na itoy hind ng̃ ac ang lalong nakikinabang nang̃ung̃ulugui! Hind inalumana ng̃ alfrez ang dagoc na iyn sa pamamag-itan ng̃ isng cunuay tawa, at winalang bahal ang pasaring na iyn. Ng̃uni, mg̃a guinoo, hind co mapagwar cung bakit macapagsasalitaan ng̃ mg̃a pakikinabang mg̃a pang̃ung̃ulugui,ang isinabat ng̃ Alcalde;an ang mawiwic sa atin ng̃ mg̃a magagandang loob at matatalinong binibining nang̃aritong nagbibigay unlc sa atin ng̃ canilng pakikipanayam? Sa ganng akin, Phin 284ang mg̃a dalagay tulad sa mg̃a taguintng ng̃ arpa ng̃ calang̃itan sa guitna ng̃ gabi! kinacailang̃ang pacauliniguin at sily pakinggan, at ng̃ ang mg̃a caayaayang tinig nilng nagpapailanglang sa calolowa sa calang̃itang kinarorooran ng̃ walng hanggan at ng̃ lalong cagandagandahan.... Naghahanay ang camahalan p niny ng̃ mg̃a matitimys na sasay!anang escribano ng̃ boong galc, at ininm niy at ng̃ Alcalde ang lac na na sa canicanilng copa. Hind mangyaring hind co gawn,anang Alcalde, na pinapahid ang canyng mg̃a lab;cung hind laguing gumagaw ng̃ magnnacaw ang capanahunan, ay gumagaw namn ng̃ manunul. Ng̃ cabataan coy cumath ac ng̃ mg̃a tul, na hind namn masasam. Sa macatuwid poy naglilo ang inyng camahalan sa mg̃a Musa upang sumund cay Themis!ang sinaysay ng̃ ating "corresponsal" na mahiligun sa mg̃a diosa ng̃ panahng una. Psch! anng ibig ninyng aking gawin? Sa tuwi nay naguing hilig co ang aking mapagkilal ang laht ng̃ calagayan ng̃ pammuhay. Nammupol ac cahapon ng̃ mg̃a bulaclc, ng̃ayy aking hawac naman ang tungcod ng̃ Justicia at naglilingcd ac sa sangcataohan, bcas.... Bcas ay ihahaguis ng̃ camahalan p niny ang tungcd na iyn sa apy at ng̃ inyng mapainit ang maguinw na dacong hpon ng̃ buhay, at ang cucunin p namn ninyoy ang catungculang pagca ministro,ang idinugtng ni pr Sibyla. Psch! oo ... hind ... ang maguing ministroy hind siyng lalong aking pinacahahangad na camtan: sino mang walng carapatay naguiguing ministro. Isang mainam na bahay sa dacong timugan ng̃ Espaa at ng̃ matirahan cung panahng tag-init, isang malaking bahay sa Madrid at tahanan at mg̃a lupan sa Andalusia cung panahong tag-lamig ... Hind ng̃ masasabi sa akin ni Voltaire: "Nous navons jamais t chez ces peuples que pour nous y enrichir et pour les calomnier". Ang boong sip ng̃ mg̃a cawan ng̃ gobiernoy nagsalit ang Alcalde ng̃ isng catatawann, cayat nagtawanan silt ng̃ bigyng capurihan ang gayng pagpapataw; sily guinayahan ng̃ mg̃a fraile, palibhasay hind nil tals na si Voltaire ay yang Voltaireng hind mamacailang canilng sinump at inilagay sa infierno. Ng̃uni, sa pagcat nalalaman ni par Sibyla cung sino si Voltaire, siyay magpakilang galit, sa pagsasapantaha niyang nagsalit ang Alcalde ng̃ isng laban paglabag sa religion.
- 219 -
Phin 285Nagsisicain naman sa isng "kiosko" ang mg̃a batang lalak, na ang canilng maestro ang sa canilay nang̃ung̃ul. Gumagaw sil ng̃ malakng caing̃ayan, gayng sily mg̃a batang filipino, sapagcat ang caraniwan, cung ang mg̃a batang filipinoy na sa pagcain at na sa harp ng̃ ibng mg̃a taoy hind ang cagaslawn ang canilng naguiguing caculang̃an, cung di ang cakimian. Ang isay nagcacamal ng̃ paggamit ng̃ mg̃a "cubierto" at sa gayoy sinsala ng̃ calapit; ditoy nagmumul ang isng pagmamatuwiran, at ang dalawang nagtataloy nagcacaroon ng̃ canicaniyng mg̃a cacamp: ang wic ng̃ ibay ang cuchara, anang iba namay ang tenedor ang cuchillo, at sa pagcat wal silang kinikilalang capuw batang lalong marunong cay sa ib, dooy nang̃agcacaing̃ay ng̃ di sapal, , sa lalong maliwanag na sabi, silay nang̃agmamatuwirang wang̃s sa pagtatal ng̃ mg̃a telogo. Ang mg̃a magugulang ay nang̃agkikindatan, nang̃agsisicuhn, nang̃aghuhudyatan, at nababasa sa canilng mg̃a pagng̃it na sa silay lumiligaya. Ab!ang sabi ng̃ isng babaeng tagabukid sa isng matandang lalaking nagdidicdic ng̃ hits sa canyng calicot;magpapar ang aking si Andoy, cahit ayaw ang aking asawa. Tunay ng̃at mg̃a dukh cami, ng̃unit camiy magsisipag sa paghahanap buhay, at camiy magpapalimos cung cacailang̃anin. Hind nawawalan ng̃ nagbibigay ng̃ salapi at ng̃ macapagpr ang mg̃a mahihirap. Hind ba sinasabi ni hermano Mateo, taong hind nagsisinung̃aling, na si papa Sixtoy isng pastol lamang ng̃ calabaw sa Batang̃an? Tingnan na ng lamang niny ang aking si Andoy, tingnan niny siy cung d camukh na ni San Vicente! At cumacayat ang laway ng̃ mabat na ina sa panonood sa canyng anc na hinahawacan ang tenedor ng̃ dalawang camay. Tulung̃an nawa siy ng̃ Dios!ang idinugtng ng̃ matandang lalaki, na ng̃inung̃uy ang sap;cung maguing papa si Andoy, cami pa sa sa Roma je!je! nacalalacad pa acng mabuti. At cung sacalit mamatay ac ... jeje! Huwag p cayng mabahal, incong! Hind malilimot ni Andoy na tinuruan niny siy ng̃ paglla ng̃ mg̃a bilao at ng̃ dikin. Tunay ang sabi mo Petra; ac may naniniwala ang anc moy nagcacaroon ng̃ mataas na catungculan ... ang cababaay patriarca. Hind pa ac nacacakita ng̃ batang hiniguit sa cany sa cadaliang natuto ng̃ hanap-buhay! Oo, oo, maaalaala na niya ac, cung siyy papa na obispo at maglibang sa paggawa ng̃ mg̃a bilauhang gagamitin ng̃ canyng tagapaglutong babae. Oo, ipagmimisa ng̃a niy ang aking calolowa, jeje! At taglay ng̃ mabait na matanda ang ganitng pag asay sinicsicang maiPhin 286nam ng̃ maraming hits ang canyng calicot. Cung pakikinggan ng̃ Dios ang aking mg̃a pagsam at magaganap ang aking mg̃a pag-asa, sasabihin co cay Andoy: "Anc, pawiin mo sa amin ang laht ng̃ casalanan at ipadal mo cam sa lang̃it". Hind na tayo mang̃ang̃ailang̃ang magdasl, mag ayuno bumil pa ng̃ mg̃a bula. Maaar ng̃ gumaw ng̃ mg̃a casalanan ang may isng anc na santo papa!
- 220 -
Paparoonin mo siy sa bahay bcas, Petra,anang matandang lalak na totoong nagagalc;tuturuan co siy ng̃ pagcacayas ng̃ nito! Hmjo! ab! An p ba, incng ang pagcaalam niny? Inaacal p ba ninyng iguinagalw pa ng̃ mg̃a papa ang canilng mg̃a camy? Ang cura ng̃, gayng siyay cura lamang, cay lamang nagpapagal ay cung nagmimisa, pagca nagpapapihitpihit! Ang arzobispoy hind na pumipihit, paup cung magmisa; cay ng̃t ang papa ... ang papay nacahig cung magmisa, at may abanico pa! An p ba ang sip niny? Hind isng calabisn, Petra, ang canyng malaman cung paano ang guinagawang paghahand ng̃ nito. Mabuti na ng ang siyy macapagbili ng̃ mg̃a salact at mg̃a petaca at ng̃ huwag macailang̃ang magpalimos na gaya ng̃ guinagaw rito ng̃ cura sa tan-tan sa pang̃alan ng̃a papa. Nahahabag acong makita ang isng santong pulubi, cayat aking ibinibigay ang lahat cong nalimpoc. Lumapit ang isng tagabukid at nagsalit. Aking pinagtibay na, cumare, magdodoctor ang aking anac, wal ng̃ magaling na gaya ng̃ doctor! Doctor! huwag ng̃ cayng maing̃ay, cumpare;ang sagt ni Petra;wal ng̃ magalng na gaya ng̃ magcura! Cura? prr! Sumsing̃il ng̃ maraming salap ang doctor; sily sinsamba ng̃ maysakt, cumare! Magnilaynilay cay! Sucat ng̃ magpapihitpihit ng̃ macaatlo macaapat ang cura at magsalit ng̃ "dminus pabiscum," upang canin ang Dios at tumangap ng̃ salap. Sinsabi ng̃ laht sa cany, pat ng̃ mg̃a babae, ang canilng mg̃a lihim. At ang doctor? At an bang acal niny sa doctor? Nakikita ng̃ dctor na lahat, pat ng̃ itinatag ninyng mg̃a babae, pumpulso sa mg̃a dalaga.... Ibig cong maguing doctor isng lingg man lamang! At ang cura? hind ba nakikita ng̃ cura ang nakikita ng̃ inyng doctor? At magaling pa sa riyan! Nlalaman na niny ang casabihan; "sa cura ang matatabang inahing manc at gayn din ang binting mabilog!" Phin 287At an, cumacain ba ang mg̃a manggagamot ng̃ tuyng lawlaw? nasasactn ba ang mg̃a dalir sa pagdidildil ng̃ asn? Narurumhn ba ang camy ng̃ cura na gaya ng̃ mg̃a camy ng̃ manggagamot? Ng̃ huwag magcagayoy may malalakng hacienda sil, at sacalit gumagaw, gumagawng may msica at siyy tinutulung̃an pa ng̃ mg̃a sacristan! At ang cumumpisl cumare? Hind ba pagpapagal ang cumumpisl?
- 221 -
Nac, ang pagpapagal na iyn! Ang pagcaibig ninyng sa inyy mang̃umpisal ang laht ng̃ tao! Diyatat nagcacapagod at nagcacapangpapawis pa ng̃ tayo sa pagcaibig nating masiyasat cung an ang mg̃a gaw ng̃ mg̃a lalakit mg̃a babae at cung an ang mg̃a gaw ng̃ ating mg̃a capit-bahay! Walng guinagaw ang cura cung d maupo, at pagdacay sinasabi na sa cany ang laht; cung minsay nacacatulog, datapuwat sucat na ang maggawad ng̃ dalawa tatlng benedicin upang tayoy maguing anac ul ng̃ Dios! Maanong maguing cura na ng̃ lamang ac sa isng hapon ng̃ cuaresma! At ang ... ang magsermn? sasabihin naman niny sa aking iyay hind pagpapagod? Nkita na niny cung paano ang pagpapawis ng̃ curang malaki caninang umaga!ang itinututol ng̃ lalaking nacacaramdam na siyay nalulupig sa matuwiranan. Ang magsermn? Isng pagpapagal ba ang magsermn? Saan naroon ang inyng pag-iisip? Maanong macapagsasalit na ng̃ ac hanggang tanghal, mul sa plpito, na aking macagaltan at mapagwicaan ang laht, na sino may walng macapang̃ahs na tumutol, at pagbabayaran pa ac sa gayng gaw! Maanong maguing cura na ng̃ ac isng umagang nang̃agsisimb ang mg̃a may utang sa akin! Pagmasdan niny cung paano ang pagtab ni pr Dmaso sa canyng capagmumur at capapal! At dumarating ng̃ naman si pr Dmaso, taglay ang paglacad ng̃ taong matab, na halos nacang̃iti, ng̃unit sa isng anyng nagpapakilala ng̃ pang̃it niyng caisipn, cayat pagcakita sa cany ni Ibarray nalit sa canyng pagtatalumpat. Binat nil si pr Dmaso, baga man may halong pagtatac, datapuwat nagpakita ang laht ng̃ galc sa canyng pagdating, liban na lamang cay Ibarra. Nang̃aghihimagas na at bumubul na ang sa mg̃a copa ang "champaa". Naowi sa pang̃ang̃atl ang ng̃it ni pr Dmaso, ng̃ canyng mamasdan si Mara Clarang nacaup sa dacong canan ni Crisostomo; ng̃unit umup siy sa isng silla sa tab ng̃ Alcalde, at sac tumanng sa guitna ng̃ isng macahulugang catahimican: Phin 288May pinag-uusapan ba cayng an man, mg̃a guinoo? Ipagpatuloy niny ang salitaan! Nang̃agtatalumpatian,ang sagt, ng̃ Alcalde. Binabangguit ni guinoong Ibarra ang laht ng̃ sa canyay tumulong sa adhicng icagagaling ng̃ madl, at sinasaysay ang nauucol sa arquitecto, ng̃ ang camahalan p ninyy.... Hind ng̃ ac nacacamuang ng̃ tungcl sa arquitectura,ang isinalabat ni pr Dmaso,datapuwat tinatawanan co ang mg̃a arquitecto at gayn din ang mg̃a tang̃ng tumatacb sa canil. Nriyan, ac ang gumuht ng̃ piano ng̃ simbahang iyn, at lubs sa cagaling̃an ang pagsacagaw: ganyan ang sabi sa akin ng̃ isng ingls na maglalac ng̃ mg̃a hiys, na tumuloy isng raw sa convento. Sucat ng̃ magcaroon ng̃ dalawang daling noo upang macagaw ng̃ piano! Gayon man,ang mulng isinagt ng̃ Alcalde, ng̃ mamasid niyng hind umimic si Ibarra,pagca nauucol na sa mg̃a tang̃ng bahay, gaya na ng̃ baga ng̃ isng escuela, sa halimbawa, nagcacailang̃an tayo ng̃ isng "perito" (isng tang pants sa paggaw ng̃ an man).
- 222 -
An bang "perito ni peritas"!ang sinabing malacs na palibac ni pr Dmaso.Ang nagcacailang̃an ng̃ mg̃a "perito" ay isng "perrito" (tuta maliit na so)! Kinacailang̃ang maguing hayop pa cay sa mg̃a "indio", na gumagawang mag is ng̃ canilng mg̃a bahay, upang hind matutong magpagaw ng̃ apat na pader at saca patung̃an sa ibbaw ng̃ isng tangkil, na siy ng̃ang isng tunay na escuela! Tuming̃ing laht cay Ibarra, datapuwat itoy baga man lalong namutl, nagpatuloy na parang nakikipagsalitaan cay Mara Clara. Ng̃unit dilidilihin p ninyng.... Tingnan p niny,ang ipinagpatuloy na sabi ng̃ franciscano, na ayaw papagsalitain ang Alcalde,tingnan p niny cung paano ang guinaw ng̃ isng "lego" namin, na siyng lalong pinacahayop sa laht naming mg̃a lego, na yumari ng̃ isng magalng, mabuti at murang hospital. Marunong magpagawang magalng at hind nagbabayad cung d walong cuarta lmang sa araw-araw sa bawat is sa mg̃a taong nanggagaling pa sa ibng bayan. Nlalaman ng̃ legong iyn cung paano ang nauucol na pakikisama sa mg̃a "indio", na hind gaya ng̃ maraming mg̃a haling at mg̃a "mesticillo", na nagpapasam sa mg̃a taong iyn sa pagbabayad sa canila ng̃ tatlng bahagui isng salap. Ang wic p ba ninyoy walng cuarta lamang ang ibinabayad? Hind mangyayari!Ibig ng̃ Alcaldeng baguhin ang lacad ng̃ salitaan. Phin 289Tunay p, at iyan ang dapat uliranin ng̃ mg̃a nagpapanggap na magagaling na mg̃a castil. Nakikita na ng̃, na buhat ng̃ mabucsn ang Canal ng̃ Suez ay sumapit dito ang cahalayang asal. Ng̃ una, ng̃ kinacailang̃an nating lumigoy sa Cabo, hind nacararating dito ang lubhang maraming; mg̃a may masasamng caugalian, at hind namn nacapaglcbay roon ang mg̃a iba upang mang̃agasam! Datapuwat pr Damaso!... Nakikilala na p niny cung an ang "indio"; bahagy pa lamang nacacaalam ng̃ caunt ay nagmamarunong na. Ang laht ng̃ mg̃a huguing iyng napapasa Europay.... Ng̃unt pakinggan p niny!...ang isinasalabat ng̃ Alcalde, na nababalis dahil sa masasakt na mg̃a pasaring na iyn. Magcacaroon sil ng̃ wacs ayon sa canicanilng carapatnang ipinagpatuloy na pr Dmaso;nkikita sa calaguitnaan ang camy ng̃ Dios, kinacailang̃ang maguing bulg upang huwag mmasdan. Tumatanggap na sa bhay pang it ang mg̃a maglang ng̃ gayng mg̃a ahas ... nang̃ammatay sa bilangguan j! j! at masasabi nating walng sucat na.... Datapuwat hind natapos ang sinasabi. Sinsundan siy ng̃ mat ni Ibarrang nang̃ing̃itimng̃itim ang pul ng̃ mukh sa malakng galit; at pagcrinig ng̃ pasaring sa canyng amay nagtindg, at sa isng lundg ay ilinagpc ang canyng batibot na camy sa ibbaw ng̃ lo ng̃ sacerdote, na natihay at tulg.
- 223 -
Sa lubs na pagcagulat at pagcatacot, sino may walng nang̃ahs mamaguitn. Lay cay!ang sigw ng̃ binat ng̃ tinig na cagulatgulat, at inabot ang matalas na sundng samantalang inipit ng̃ canyng paa ang liig ng̃ fraile, na nahihimsmasan sa canyng pagcatulg;ang ayaw mamaty ay huwag lumapit! Pinagdirimln si Ibarra: nang̃ang̃atal ang canyng catawn uminog sa kinalalagyan ang canyng mg̃a matng nang̃agbabal. Nagpumilit si Fr. Dmasong bumang̃on at tumindg; datapuwat hinawacan siy sa liig ni Ibarra, saca siy ipinagwas-wsan hanggang sa siyy mapaluhod at mabaluctoc: Guinoong Ibarra! guinoong Ibarra!ang pautl na sinabi ng̃ iln. Datapuwat sino man, cahi man ang alfrez ay ayaw mang̃ahs lumapit at canilng nmamasdan ang kislp ng̃ sundng at nababalac nil ang lacs at calagayan ng̃ binat. Nang̃atitigagal na laht. Cayoy diyan! hind cay nang̃agsisiimc, ng̃ayoy ac ang marapat na Phin 290mang cumilos. Siyay inilagan co, dinal sa akin siy ng̃ Dios, ang Dios ang siyng humatol! Nahihirapan ng̃ paghing̃ ang binat, datapuwat ang canyng bsig na basal ay nagpapatuloy ng̃ pagpiguil sa franciscano, na hind macawal cahit nagpupumigls ng̃ d cawas. Tahimic na tumitibc ang aking pus, hind mabibig ang aking camy!... At tuming̃in sa paliguid niyat nagsalit;Makinig muna cay, mayroon bagang is man lamang sa iny na umibig sa canyng am, na nagtamin ng̃ malalim na galit sa canyng pinagcacautang̃an ng̃ bhay, is man lamang na ipinang̃anc sa cahihiyn at sa caimbihn?... Nakita mo na? Nariring mo baga ang hind nil pag-imic na iyn? Sacerdote ng̃ isng Dios ng̃ capayapaan, pusps ang bibig mo ng̃ cabanalan at religin, at ang pusoy pun ng̃ mg̃a carumhn, hind mo marahil nlalaman cung an ang isng am!... cung guinugunit mo sana ang iyng am! Nkita mo na? Sa guitn ng̃ caramihng iyng pinawawalan mong halaga, wal cahit is man lamang na catulad mo! Nahatulan ca na! Ang mg̃a taong sa canyy nacaliliguid, sa pagcaisip nilng doy gagaw ng̃ isng cusang pagpatay, silay nang̃agsikilos. Lumay cay!ang mulng isinigw na nagbabal ang tinig; an? nang̃ang̃anib ba cayng dumhm co ang aking camy ng̃ maruming dug? Hind ba sinabi co na sa inyng tiwasay na tumitiboc ang aking pus? Lumay cay sa amin! Pakinggan niny mg̃a sacerdote, mg̃a hucm, na ang boong acal ninyoy hind cay cawang̃is ng̃ ibng mg̃a tao at nagbibigy cay sa inyng saril ng̃ ibng mg̃a catuwiran! Ang aking amy isng taong may malinis na capurihn, ipagtanng niny diyan sa bayang lubs na iguinagalang ang pagaalaala sa cany. Ang aking amy isng mabait na mayaman: inihandg niy ang canyng pagpapacahirap sa akin at sa icagagaling ng̃ canyng bayan. Laguing bucs ang canyng bhay, laguing hand ang canyng dulang sa taga-ibang lupain sa pinapanaw sa canyng kinaguisnang lup, na sa udyc ng̃ caralitaay tumatacb sa cany! Siyay mabuting cristiano: lagui ng̃ guinagaw niy ang cagaling̃an at cailan may hind siy umap sa mahinang naguiguipit at hind siy humabg sa na sa malakng carukhaan.... Binucsn niy sa taong sumasadlit ang mg̃a pintuan ng̃ canyng
- 224 -
bahay, pinaup niy at pinacain sa canyng dlang at canyng pinang̃alanang caibigan. An ang pagtumbs na sa canyy guinaw? Siyay pinaratang̃an, pinag-usig, pinapanandata ng̃ laban sa cany ang camamangmang̃an at siyay pinag-usig hanggang sa libing̃ang pinagpapaPhin 291hing̃alayan ng̃ mg̃a paty. At, hind pa nagcacasiy sa ganitng mg̃a gaway pinag-uusig naman ng̃ayon ang anc na lalaki! Acoy tumacas sa cany, inilagan cong siyay aking macaharap ... Nring niny siy caninang umaga na hind pinagpacundang̃anan ang plpito, idinalir ac sa halng na pananampalataya ng̃ mg̃a taong hang̃l sa bayan, ng̃unit hind ac umimc. Ng̃ayoy naparitot acoy hinahamit; nagtiis ac sa hind pag-imc na inyng pinangguilalasn, datapuwat mulng linait ang lalong pinacamamahal ng̃ laht ng̃ mg̃a anc sa caibuturan ng̃ canilng alaala ... Cayng mg̃a naririt, mg̃a sacerdote, mg̃a hucm, nakita baga niny ang pagpapacacasipag sa paggaw ng̃ matand ninyng am, at ng̃ masunduan ang inyng icagagalng, mamatay sa hapis ang amng iyn sa isng bilangguan, na nagbubuntong hinng̃ sa pagmimithng cayoy mayacap; na humahanap ng̃ isng taong sa canyng umalw, nag isa, may sakt, samantalang cayoy na sa ibng lupain?... Narinig ba niny pagcatapos na siniraan ng̃ pur ang canyng pang̃alan, nasumpung̃an baga ninyng walng laman ang sa canyay pinaglibing̃an ng̃ pumaroon cay at ang talag ninyoy manalang̃in sa ibbaw ng̃ baunang iyn? Hind? Hind cay umimc? cung gayoy hinahatulan ninyng tunay ng̃ siyng masam! Iniang̃at ang bsig; datapawat malicsng tulad sa cabilisn ng̃ sinag ng̃ liwanag, pagdacay napagutn ang isng dalaga at piniguil ng̃ canyng linalic na camy ang mapaghigantng bsig: ang dalagang iyoy si Mara Clara. Tiningnan siy ni Ibarra ng̃ isng titig na wariy nang̃ang̃anno ang casiraan ng̃ sip. Unt unting lumuag ang pagcahawac ng̃ mg̃a naninigs na mg̃a dalir ng̃ canyng mg̃a camy at pinabayaang lumagpac ang catawan ng̃ franciscanot ang sundang, tinacpn ang mukhat tumacas na sinagal ang caramihang tao.
Phin 292
XXXV.
MGA SALISALITAAN.
Pagdacay lumaganap sa bayan ang balita ng̃ nangyaring iyn. Ng̃ bagobagoy ayaw maniwal sino man, ng̃unit sa pang̃ang̃ailang̃ang pahinuhod sa catotohanan, nang̃ag-iinaman ang lahat sa pagsigw ng̃ pagtatac.
- 225 -
Bawat isay nagbubulaybulay alinsunod sa abt ng̃ cataasan ng̃ canicanilng calinisan ng̃ budh. Si pr Dmasoy namaty!ang sabihan ng̃ mg̃a iiln;ng̃ itindg nil siyay nalilig ang canyng mukh ng̃ dug at hind humihing̃. Magpahing̃alay naw siy sa capayapaan, ng̃unit walng guinaw sa cany cung d papagbayarin lamang ng̃ canyng utangang malacs na sabi ng̃ isng binatWariin ninyng walng sucat maipang̃alan sa guinaw niy caninang umaga sa convento. An ba ang guinaw? Mul bang sinuntc ang coadjutor? An ba ang guinaw? Ating tingnn! Sabihin mo sa amin! Nakita ba niny ng̃ umagang it ang isng mestizong castl na lumabs sa dcong sacrista samantalang nagssermon? Oo! oo ng̃, siyay nakita namin! Pinagmasdn siy ni pr Dmaso. Ang nangyriy ... pagcatapos ng̃ sermn, siyy ipinatwag at tinanng cung anng dahil sa siyy lumabs."Hind p ac malam ng̃ wicang taglog, padre",ang isinagt."At bakt ca nanglibc, na sinabi mong wicang griego iyn?ang isinigw sa cany ni pr Dmaso, at tuloy sinampl siy. Gumant ang binta, nagpanuntc ang dalaw, hanggng sa sily pinag-awatanan. Cung sa akin mangyari ang gayng bgay!...ang ibinulng ng̃ mrahan ng̃ isng estudiante. Phin 293Hind co minamagalng ang guinaw ng̃ franciscano,ang idinugtng namn ng̃ is,sa pagcat hind dapat ipagpilitan ang Religing prang isng parusa isng pahirap; datapuwat hlos ikinattuw co, sa pagcat nakikilala co ang bintang iyn; siyy tag San Pedro Macat at maigui siyng magwicang taglog. Ng̃ayoy ibig niyng siyy ipalagy na bgong gling sa Rusia, at ipinagmmapuri ang pagpapacunuwarng hind niy nalalaman ang wc ng̃ canyng mg̃a maguglang. Cung gayy linlikh sil ng̃ Dios at sily nang̃agsusuntucan! Gayn may dpat tyong tumtol sa cagagawng iyn,ang sbing malacs ng̃ isng estudiante namn;ang d pag-imc ay prang isng pag-sangyon, at ang guinawng iyy mangyayaring gawn namn sa aln man sa tin. Nanunumbalic tyo sa mg̃a panahn ni Nern! Nagccamal ca!ang ttol ng̃ is;si Nern ay isng daklang artista, at si pr Dmasoy isng casamasamaang magsesermn! Ib namn ang salisalitaan ng̃ mg̃a tong may catandaan na. Samantalang hinhintay nil sa isng maliit na bahay, na na sa labs ng̃ byan ang pagdatng ng̃ Capitn General, it ang sinasabi ng̃ Gobernadorcillo:
- 226 -
Hind ng̃ bgay na magang sabhin cung sno ang may catuwran at cung sno ang wal, datapuwat cung nacapagmunimuni sna si guinoong Ibarra.... Cung nagcaron sna si pr Dmnaso ng̃ calahat man lmang ng̃ pagmumunimuni ni guinong Ibarra, ang talagng ibig p ninyng sabihin marhil?ang isinalbat ni don Filipo,Ang casamaay nagpalt sil ng̃ catungclan: ang bt ang nag sal matand at ang matand ang nag-sal bt. At ang sabi p ninyoy wal sno mang dumal upng sily awatin, liban na lmang sa anc na babe ni cpitang Tiago?ang tanng ni cpitang Martn. Sino man sa mg̃a fraile, cahit ang Alcalde man lmang? Hm! Ll pa ng̃ang masama! Hind co nanasaing aking casapitan ang calagayan ng̃ binat. Sino may walang macapagpapatawad sa gayng sa canyy pagcatcot. Ll pa ng̃ang masama! Hm! Sa acal cay niny?ang tanng ni cpitang Basilio, na totoong malak ang hang̃ad na macatalastas. Umaasa ac,ani don Felipong nakipagsulypan cay cpitang Basilio,na hind siy pababayaan ng̃ bayan. Dpat nting alalahanin ang guinaw ng̃ canyng mg̃a maguglang at ang canyng casalucyang guingaw ng̃ayon. At Phin 294sacalit hindi umimic ang bayan, dahil sa pagcatacot, ang canyang mg̃a caibigay.... Ng̃uni, mg̃a guinoo,ang isinalabat ng̃ gobernadorcillo,ano baga ang ating magagawa? ano ang magagawa ng̃ bayan? Mangyari ang ano mang mangyariy ang mg̃a fraile ang siyang "lagui" ng̃ na sa catuwiran! "Lagui" na silang na sa catuwiran, sa pagcat "lagui" ng̃ binibigyang cabuluran natin sila; minsan man lamang ay magbigay tayong catuwiran sa ating sarili, at pagsacagayoy saca tayo mag-usap! Kinamot ng̃ gobernadorcillo ang canyng ulo, tuming̃ala sa bubung̃an at saca nagsalita na ang tinig ay masaclap: Ay! ang nit ng̃ dugo! Tila mandin hind ninyo nalalaman ang lupang kinalagayan natin; hind ninyo nakikilala ang mg̃a cababayan natin. Ang mg̃a frailey mayayaman at nang̃acacaisa; tayoy nagcacwasac wasc at mg̃a dukha. Siya ng̃a! ticman ninyong siyay inyng ipagmalasakit, at makikita ninyng cayoy pababayaan ng̃ ating mg̃a cababayang mag-isa sa mg̃a sagutin! Siy ng̃a!ang biglang sinabi ni don Filipo ng̃ boong saclp,mangyayari ng̃a ang gayon samantalang ganyan ang pinagiisip, samantalang totoong nagcacahawig ang tacot at ang pagiing̃at. Lalo pang pinapansin ang isng capahamacng hind pa nalalaman cung mangyayari ng̃a, cay sa kinacailang̃ang pagcpacagaling; pagdacay dinaramdam ang tcot, sa hind ang pananalig; bawat isy walang iniisip cung d ang ganang canya, sino may hind nag-iisip ng̃ ganang sa mg̃a ib, caya mahihin tyong laht! Cung gayoy ispin na muna ninyo ang sa ganng mg̃a ib, at bago niny isipin ang sa ganng iny, at makikita niny cung pano ang pagpapabayang sa inyy gagawin. Hindi ba niny nalalaman ang casabihang castil: "na nag-pasimula sa sarling catawn ang mahsay na pagcacaawang gaw"?
- 227 -
Ang llong magalng na inyng masasabiang sagot na pagalit ng̃ teniente mayorna nagsisimul ang mahusay na caruwagan sa malabis na pag-ibig sa sariling catawan, sa nawawacasan sa pagcawala ng̃ cahihiyan! Ng̃ayn diy ihaharap co sa Alcalde ang pagbibitiw ng̃ aking catungculan; bundat na ac ng̃ paglagay sa cahihiyan, na canino may wala acong nagagawang cagaling̃an. Paalam! Iba naman ang mg̃a panucala ng̃ mg̃a babae. Ay! ang buntng hining̃a ng̃ isng babae na ang anyy mabait;cailn may ganyn ang mg̃a cabataan! Cung nabubuhay ang canyang mabait na inay anong sasabihin? Ay, Dios! Pagca napag-iisip co na maaaring magcaganPhin 295yan din ang king anc na lalki, na mainit din namn ang lo ...ay Jess! halos pinananaghilian co ang canyng nasirang in..,mamamtay ac sa dalamhti! Ng̃unit acy hind ang sagt namn ng̃ isng babe,hind ac magdadalamhti cung sacalit magcacaganyan din ang king dalawng anc na lalki. An p ang sinasabi ninyo, capitana Maria?ang sabing malacs ng̃ unang babeng nagsalita, na pinagduduop ang mg̃a camy. Ibig cong matuto ang mg̃a anc na nagsasanggalng ng̃ capurihan ng̃ namatay ng̃ mg̃a maguglang nil, capitana Tinay; ano p ang wiwicain ninyo cung isng araw na cayoy bao na mrinig ninyng pinaguupasalaan ang inyng asawa, at itung̃ ng̃ inyng anc sa Antono ang lo at huwag umimic? Ipagcacait co sa cany ang aking bendicion!ang sabing malacas ng̃ pang̃atlng babae, na itoy si hermana Rufadatapuwat.... Hind co maipagcacait ang aking bendicin cailan man!ang isinalabat ng̃ mabait na si capitana Tinay;hind dapat sabihin ng̃ isng in iyan ...datapuwat hind co maalaman ang aking gagawin ... hind co maalaman ... sa acal coy acy mammatay..siyy ...hindi! Dios co! datapuwat hind co na marahil iibiguing muling makita co pa siya ... ng̃unit cung an-an ang mg̃a iniisip niny, capitana Maria? Datapuwat gayn man,ang dugtng ni hermana Rufa,hind dapat limuting isang malaking casalanan ang magbuhat ng̃ camy sa isang taong "sagrado." Lal ng̃ "sagrado" ang pagmamalasakit sa capurihn ng̃ namaty na mg̃a maguglang!ang itintol ni capitana Maria.Walng macapagwwalang galang sa canilang santong capurihn, cah man ang Papa, at lal ng̃ hind si pr Damaso! Tnay ng̃a!ang bulng ni capitana Tinay, na nagtataca sa carunung̃an ng̃ dalawa;saan niny kinucuha ang ganyng pagcagagaling na mg̃a pang̃ang̃atuwiran? Ng̃unit ang "excomunin" at ang pagcapacasama?ang itinuttol namn ng̃ Rufa.An ang capacann ng̃ mg̃a dang̃al at ng̃ capurihan sa bhay na it cung mapapasasama naman tayo sa cabilang bhay? Dumaraang madali ang lahat ... datapuwat ang excomunin ... sumirang pri sa isang kinacatawan ni Jesucristo ... iyay ang Papa lamang ang
- 228 -
nacapapapatawad! Ipatatawad ng̃ Dios na nag-uutos na igalang ang amat ina; hind siya eexcomulgahin ng̃ Dios! At it ang sinasabi co sa iny, na cung pumaroon sa Phin 296aking bahay ang binatang iyan, siyay aking patutuluyin at cacausapin; at iibiguin cong siyay aking maging mangang, cung mayroon sana acng anac na babae; ang mabat na anac ay maguiguing mabat namang asawa at mabat na ama; maniwal cay, hermana Rufa! Hind gayn naman ang aking acala, sabihin na niny ang ibig ninyng sabihin; at cahi man tila mandn cay ang sumasacatuwiran, ang cura rin ang siyang paniniwalaan co cailan man. Ang unanay ililigtas co mna ang aking caluluwa, an p ang sabi niny, capitana Tinay? Ah, an ang ibig ninyng aking sabihin! Capuwa cay sumasacatuwiran; sumasacatuwiran ang cura, datapuwat dapat ding magcaroon ng̃ catuwiran ang Dios! Ayawan co, acy isang tang̃a lamang ... Sasabihin co sa aking anac na lalaking huwag ng̃ mag-aral, ang siya cong gagawin! Namamatay daw sa bibitayan ang mg̃a marurunong! Mara Santisima, ibig pa naman pa sa Europa ng̃ aking anac na lalaki! An p ang inaacala ninyng gawin? Sasabihin co sa canyang manatili na lamang siya sa aking tabi, ant iibiguin pa niyang maragdagan ang canyang dnong? Bcas macalaway mamamatay rin cami, namamatay ang marnong na gawa rin ng̃ mangmang ... ang kinacailang̃ay mamhay ng̃ payap. At nagbbuntong hining̃a ang mabait na babae at itiniting̃al sa lang̃it ang mg̃a mat. Ac naman,ang sabi ng̃ bong cataimtiman ni capitana Mara,cung ac ang gaya ninyng mayaman, pababayaan cong maglacbaybayan ang aking mg̃a anac; silay mg̃a bat, at darating ang araw na silay mang̃agcacagulang cacaunt ng̃ panahn ang aking icabubuhay ... magkikita na cam sa cabilang buhay ... dapat magmithi ng̃ lalong mataas na calagayan ang mg̃a anac cay sa calagayang inabot ng̃ canilang mg̃a ama, at wala tayong naitutur sa canila, cung silay na sa ating sinapupunan, cung d ang pagcamusms. Ay, cacatuw namang totoo ang mg̃a caisipan pala ninyo!ang bglang sinabi ni capitana Tinay, na pinagduduop ang mg̃a camay;tila mandin hind ninyo pinaghirapan ang pang̃ang̃anac sa inyong cambal na mg̃a anac, na lalaki! Dahilan ng̃ sa silay pinaghirapan co ng̃ pang̃ang̃anac, inalagaan at pinapagaral, cahi man cam dukh, hind co big na pagcatapos ng̃ lubhang maraming capagalang sa canilay aking guingol, ay walng cahinatnan sila cung d maguing calahating tao lamang. Phin 297Sa king palagy hind p niny iniibig ang inyng mg̃a anc ng̃ alinsunod sa ipinag-uutos ng̃ Dios!ang may cahigpitang sbi ni hermna Rufa. Ipatwad p niny, umiibig bawat in sa canyng mg̃a anc ng̃ alinsunod sa canyng adhic; may mg̃a inng umiibig sa canyng mg̃a anc at ng̃ canilng pakinabang̃an, ang ib namay umiibig sa canyng mg̃a anc dhil sa pag-ibig nil sa sarili, at umiibig namn ang ib sa icagagaling ng̃ canil ring mg̃a anc. Acy nabibilang dito sa
- 229 -
mg̃a hulng sinbi co, ganit ang itinr sa kin ng̃ king aswa. Hind totong nababagay sa tas ng̃ religin, capitana Mara, ang laht ninyng mg̃a iniisip; cayy msoc ng̃ pagca hermana sa Santsimo Rosario, cay San Francisco, cay Santa Rita, cay Santa Clara!ang sabi ni hermana Rufa, na ang anyoy prang nagsesermn. Hermana Rufa, pagca carapatdapat na acng maguing capatd (hermana) ng̃ mg̃a to, aking sisicaping acy maguing capatd namn ng̃ mg̃a santo!ang canyng sagt na ng̃uming̃it. Upang mabigyng wacs ang bahaguing itng nauucol sa mg̃a salisalitaan ng̃ byan; at ng̃ mapagwar man lmang ng̃ mg̃a bumabasa cung an cay ang iniisip ng̃ mg̃a walng mlay na mg̃a tagabkid sa nangyari, pumaroon tayo sa llim ng̃ tolda ng̃ plaza, at pakinggn ntin, ang mg̃a salitaan ng̃ ilng nang̃roroon, ang is sa canilay cakilala ntin, na d ib cung d ang nananaguinip sa mg̃a doctor sa panggagamot. Ang llong dinramdam coy hind n mayayari ang paralan!ang sinasabi nit. Bakit? bakit?ang tanung̃an ng̃ mg̃a nakkinig malak ang pagpipilit na macalam. Hind na maguiguing doctor ang king anc, siyay maguiguing magcacaritn na lamang! Wal! Hind na magcacaparalan! Sino ang nagsbing hind na magcacaparalan?ang tanng ng̃ isng hang̃l at matabng tagabkid, na malalak ang mg̃a pang̃ at maktid ang bo ng̃ lo. Aco! Pinang̃alanang "plibastiero" si don Crisstomo ng̃ mg̃a pring mapuput! Hind na magcacaparalan! Nagtatanung̃an ang laht sa pagsusulyapan. Nababago sa canil ang pang̃alang iyn. At masam b ang pang̃lang iyn?ang ipinang̃ahas na itinanng ng̃ hang̃l na tagabkid. Phin 298Iyan ang llong masamng masasabi ng̃ isng cristiano sa cpuw niy! Masam pa b iyn sa "tarantado" at sa "saragate"? Ah, cung snay ganyn na ng̃ lmang! Hind mamacailang tinwag ac ng̃ ganyn ay hindi man lmang sumakt ang king sicmr. Datapuwat marahil namy hindi na sasam pa sa "indio", na sinasabi ng̃ alfrez! Ang nagsabing magcacaroon ng̃ isng anc na lalking carretoneroy llo pang nagpakita ng̃ calungctan; nagcamt namn sa lo ang is at nag-isip isip. Cung gayy marhil catlad ng̃ "betelapora" na sinasabi ng̃ matandng babe ng̃ alfrez! Ang masam pa sa riyay ang lumur sa hostia.
- 230 -
Talastasn mong masam pa sa lumur sa hostia cung viernes santo, ang isinagt ng̃ bong cataimtimn. Naaalaala na niny ang salitng "ispichoso", na sucat ng̃ icapit sa isng to, upang siyay dalhn ng̃ mg̃a civil ni Villa Abrillo sa tapunn sa bilangguan; unawin ninyng ll pa manding masam ang "plibustiero." Ayon sa sbi ng̃ telegrafista at ng̃ directorcillo, cung sabhin daw ng̃ isng cristiano, ng̃ isng cura ng̃ isng castl, sa isng cristianong gya ntin ay nacacawang̃is ng̃ "santusdeus" na may "requimiternam;" sa minsng tawaguin cang "plibastiero," mangyayari ca ng̃ magcumpisal at magbayad ng̃ iyong mg̃a utang sa pagcat wal magagaw cung di ang pabtay ca na lmang. Nalalaman mo na cung dapat macaalam ang directorcillo at ang telegrafista: nakikipag-usap ang is sa mg̃a cwad, at marnong namn ang is ng̃ castl at wal ng̃ gamit cung di ang pluma. Pwang nangllumo ang laht. Pilitin na acng papagsuutin ng̃ zapatos at huwag acng painumn sa bong king bhay cung di iyn lmang ih ng̃ cabyo na cung tawaguiy cerveza, capag napatwag ac cailan man ng̃ "pelbistero!"ang sumpng sinab ng̃ tagabkid, na nacasuntc ang mg̃a camy.Sino? Ac, mayamang gya ni don Crisstomo, marnong ng̃ castlang gya niy, at nacapagdadali-dali ng̃ pagcaing may cuchillo at cuchara? magttawa ac cahit sa limng mg̃a cura! Tatawaguin cong "palabistero" ang nang civil na aking makitang nagnanacaw ng̃ inahing manc!... at pagdacay magccumpisal ac!ang bulng na marhan ng̃ is sa mg̃a tagabkid, na pagdcay lumay sa pulutng.
Phin 299
XXXVI.
ANG UNANG DILIM
Hindi sahl ang ligalig na naghahari sa bahay ni capitang Tiago sa caguluhan ng̃ pag-isip ng̃ mg̃a tao. Walng guingaw si Mara Clara cung d tumang̃is at yaw pakinggan ang mg̃a salitng pang-alw ng̃ canyang tia at ni Andng na canyng capatd sa gtas. Ipinagbawal sa cany ng̃ canyng am ang pakikipag-sap cay Ibarra, samantalang hind kincalagan it ng̃ mg̃a sacerdote ng̃ "excomunin." Si capitang Tiago na totoong maraming guinagaw sa paghahand ng̃ canyng bhay, upang matanggap don ng̃ carapatdapat ang Capitn General ay tinawag sa convento.
- 231 -
Huwg cang umiyc anc co!ang sinasabi ni ta Isabel, na pinupunasan ng̃ gamuza ang maniningning na mg̃a salamng pang̃ninuhan; siyay ccalagan ng̃ excomunin, mang̃agsisisulat sa Santo Papa ... magbibigay tyo ng̃ malakng lims ... Hinimaty lamang si pr Damaso ... hind namtay! Huwag cang umiyac!ang sbi sa cany ni Andng ng̃ paans;ggaw ac ng̃ paran upang siyay iyong macausap; anng cadahilanat itinatg ang confesionario, cung d ng̃ gumaw ng̃ casalanan? Scat na ang sabihin cura sa upang ipatawad na laht! Sa cawacasay nagbalic si capitang Tiago! Hinnap ng̃ mg̃a babe sa mukh niy ang casagutan sa marming tanng; datapuwat nagbabalit ang mukh ni capitang Tiago ng̃ panglulupaypy ng̃ lob. Nagpapawis ang abang lalki, hinahaplos ang no at hind macapang̃sap ng̃ isng salita man lamang. Phin 300Ano ang nangyari, Santiago?ang tanng ni tia Isabel na malaki ang pagmimithi. Sumagt ito ng̃ isng buntng-hining̃a, at pinhid ang isng lh. Alang-alang sa Dios, magsalit ca! An ang nagyayari? Ang aking ipinang̃ang̃anib na ng̃a!ang sa cawacasay sinbing pabulals na halos umiiyac. Napahamac ng̃ lahat! Iniuutos ni pr Dmaso na sirain ang mg̃a salitaan, sa pagcat cung hindy mapapacasama raw ac sa bhay na it at sa cabilng bhay! Gayon din ang sbi sa kin ng̃ laht, pat ni pr Sibyla! Hind co dpat papanhikin siy sa aking bhay, at may tang ac sa canyang mahiguit na limampng libong pso! Sinabi co it sa mg̃a pari, dapuwat hind nil ac pinansin: Aln ba ang ibig mong mawal, ang sabi nila sa akin,limampng libong pso ang iyong bhay at ang iyng cluluwa? Ay, San Antonio! cung nalalaman co lmang ang gayn! cung nalalaman co lamang ang gayn! Humhagulgol si Mara Clara. Huwg cang umiyc, anac co,ang idinugtng at lining̃on niy it;hind ca gya ng̃ nanay mong hind umiiyac cailan man ... hind umiiyac cung d sa paglilih ... Sinasabi sa kin ni pr Dmasong dumating na raw ang isng camag-nac niyng gling sa Espaa na siyng itintalagang mang̃ibig sa iy ... Tinacpan ni Mara Clara ang canyng mg̃a taing̃a. Ng̃ni, Santiago, nasisira na ba ang sip mo?ang sigw ni ta Isabel; dapat bang magsabi ca sa cany ang ibang mang̃ing̃ibig? Inaacal mo bang nagbabago ang anc mo ng̃ mg̃a mang̃ing̃ibig na gaya ng̃ pagbabago ng̃ bro? Iyn din ng̃a ang iniisip co Isabel; si don Crisostomoy mayaman ...cay lmang nagaasawa ang mg̃a castilay sa pag-ibig sa salapi ... datapuwat an ang ibig mong aking gawn? Pinagbalaan nil acng lapatan ng̃ is ring excomunion ... sinasabi nilng lubh raw nang̃ang̃anib, hind lmang ang akng cluluwa, cung d namn ang aking catawn ...ang catawn! naririnig mo? ang catawn!
- 232 -
Ng̃unit wal cang guinagaw cung d pasama-n ang lob ng̃ iyng anc! Hind ba caibigan mo ang Arzobispo? Bkit hind ca sumlat sa cany? Ang Arzobispoy fraile rin, walng guinagaw ang Arzobispo cung d ang sinasabi ng̃ mg̃a fraileng canyng gawin. Ng̃uni, Mara, huwg cang umiyc; drating ang Capitan General, nanasain cang makita, at mammul ang mg̃a mata mo ... Ay! ang isip co pa namay magttamo ac ng̃ isng hpong maligaya ... cung d lmang itong nngyaring malakng casacunang itoy ac sna Phin 301ang llong maligaya sa lahat ng̃ mg̃a to at mananagbli sa akin ang laht ... Tumiwasy ca, anc co; higuit ang casaliwng palad co cay sa iy ay hind ac umiiyc! Maaaring magcaroon ca ng̃ mang̃ing̃ibig na llong magaling, datapuwat acy mawwalan ng̃ limampng libong piso! Ay, Virgen sa Antipolo, cung magcaroon man lmang sna ac ng̃ magandng palad sa gabing it! Mg̃a patc, glong ng̃ mg̃a coche, tacbhan ng̃ mg̃a cabyo, msicang tumtugtog ng̃ marcha real ay nang̃agbaltang dumating na ang mahal na Gobernador General ng̃ Kapulhang Filipinas. Tumacb si Mara Clara at nagtg sa canyng tinutulugang cabahayn ... cahabaghabag na dalaga! pinaglalaruan ang iyng pus ng̃ mg̃a magagaspng na mg̃a camy na hind nacakikilala ng̃ canyng mg̃a maseselang na mg̃a cuerdas! Samantalang nappuno ng̃ to ang bhay at umaalng̃awng̃w sa laht ng̃ mg̃a pnig ang malalacs na yabg ng̃ mg̃a lumalacad, ng̃ mg̃a tnig na naguutos, calampg ng̃ mg̃a sable at ng̃ mg̃a espuela, nahahandusay namng hlos nacaluhd ang lips pighatng dalga sa harapan ng̃ isng estempa ng̃ Vrgen, na ang pagcacalaraway yang any ng̃ cahapshapis na pang̃ng̃ulila, na si Delaroche lmang ang natutong macasip ng̃ gayng damdamin, na wariy napanood nit ng̃ manggaling na si Guinoong Santa Mara sa pinaglilibing̃an ng̃ canyng Anc. Hind ang pighati ng̃ Inang iyn ang siyng iniisip ni Mara Clara, ang iniisip niyy ang sarling capighatan. Sa pagclung̃ayng̃ay ng̃ lo sa dibdb at sa pagctiin ng̃ mg̃a camay sa sahig na tabla, ang azucenang hintoc ng̃ malacs na hang̃in ang canyang nacacatulad. Isng hinaharp na panahng pinanag-inip at hinimashimas na malaon, mg̃a sapantah ng̃ budhng sumlang sa camusmusn at lumagong casabay ng̃ canyng paglaki at siyang nabibigay casiglahn sa caibuturan ng̃ canyng catahan, acalaing catcatin ng̃ayn sa bat at sa ps sa is lamang salita. Macacawang̃is it cung patigulin ng̃ tibc ng̃ ps at bawian ang bat ng̃ canyng liwnag! Cung paano ang cabaitan at cabanalan ni Mara Clara sa canyng pagcabinyagan, gayn din ang canyng pagcamasintahin sa canyng mg̃a maguglang. Hind lmang nacapagbbigay tcot sa canya ang excomunin ang utos ng̃ canyang amat ang pinagbabalaang catiwasayan nitoy pwang humihing̃ing inisin niy ang canyng pagsint at ihayin sa gayng mg̃a daklang catungclan. Dinaramdam niy ang bong lacs ng̃ pagsinta cay Ibarra, na hanggang sa sandaling iyoy hind man lamang niy hinihinal. Ng̃ minsay isng ilog na umaagos ng̃ bong cahinhinan; mababang̃ong mg̃a bulaclac ang siyang nacalaPhin 302latag sa canyang mg̃a pampang̃in. Bahagy na napaaalon-alon ng̃ bang̃in ang canyng gos; cung panonooriy masasabing tumitining. Datapuwat d caguinsaguinsay cumipot ang dinaraanan ng̃ gos, magagaspng na mg̃a malalakng bat ang siyng humahadlang sa canyng paglacad, matatandng mg̃a pn ng̃ choy ang siyng nacahlang na sumasala, ah, ng̃ magcagayy umatng̃al ang ilog, tumindig, cumul ang mg̃a lon, nagwagwag
- 233 -
ng̃ mandal ng̃ mg̃a bul, hinamps ang malalaking mg̃a bat at lumundg sa mallim na bang̃n! Ibig niy sanang manalang̃in, ng̃unit sino ang macapananalang̃in pagca nagng̃ing̃itng̃it sa malakng hirap? Nananalang̃in pagca may pag-asa, at cung walay nakikiusap tayo sa Dios, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a buntng hining̃a."Dios co! ang sigaw ng̃ canyng ps,bkit inihihiwalay mo ng̃ ganyn ang isng to, bakit ikincait mo sa cany ang pagsint ng̃ mg̃a iba? Hind mo ikinacait sa cany ang iyong araw, ang iyong hang̃in at hind mo man lamang itinatag sa canyng mg̃a mat ang iyong lang̃it, bakit ipagcacait mo sa canya ang pagsinta, gayng wal mang lang̃it, wal mang hang̃in at wal mang araw ay mangyayaring mabhay, datapuwat cung walang pagsintay hind mangyayari cailan man? Dumarating cay sa trono ng̃ Dios ang gayng mg̃a sigaw na hind naririnig ng̃ mg̃a tao? Naririnig cay ang mg̃a sigaw na iyn ng̃ Ina ng̃ mg̃a sawing palad? Ay! ang cahabaghabag ng̃ dalagang hind nacakilala ng̃ isng inay nang̃ang̃ahas ipagcatiwal ang mg̃a dalamhating itng nagbubuhat sa mg̃a pagsinta sa ibabaw ng̃ lp doon sa calinislinisang ps na walang nakilala cung di ang pag-big ng̃ anac sa ina at ang pag-big sa ina sa anac; tumatacbo siya, sa canyang mg̃a cahapisan, diyan sa larawan ng̃ babaeng dindios, sa mithing lalong cagandagandahan sa lht ng̃ mg̃a mithi ng̃ mg̃a kinapal, diyan sa lalong caayaayang likha ng̃ religion ni Cristo, na natitipon sa canyang sarili ang dalawang lalong cagandagandahang calagayan ng̃ babae, vrgen at ina, na hind nalahiran ng̃ cahit babahagyang dng̃is, na tinatawang nating Mara. Ina!, Ina!ang canyang hibic. Lumapit si ta Isabel, na siyang cumuha sa canya sa gayng pighati. Dumatng ang ilng canyang caibigang babae at ibig ng̃ Capitan General na siyay makita. Ta, sabhin p ninyng acy may sakt!ang ipinakisap ng̃ dalagang nagugulat;patutugtugin nil ac ng̃ piano at pacacantahin! Phin 303Nagtindig si Mara Clara, tiningnan ang canyang ta, pinilipit ang canyang magagandang bisig at nagsasalit ng̃ pautal: Oh, cung mayroon sana acng!... Ng̃unit hind tinapos ang salit, at nagpasimul ng̃ paghuhsay ng̃ canyang sarling catawan.
- 234 -
Phin 304
XXXVII.
ANG GOBERNADOR GENERAL
Ibig cong causapin ang binatang iyan!ang sabi ng̃ Gobernador General sa isang ayudante;pincaw niyang toto ang aking nasang siyay makilala. May nang̃agsilacad na p upang siyay hanapin, aking general! Datapuwat dtoy may isang binatang taga Maynl, na maplit ang hing̃ng siyay papaskin dto. Sinabi p namin sa canyang walang panahon ang camahalan niny, at cayy hind naparto upang duming̃ig ng̃ mg̃a pagsasacdal, cung d ng̃ tingnan ang bayan at ang procesin; ng̃nit sumagt, na sa tuwituw nay may panahn daw na magagamit ang camahalan p niny upang gumaw ng̃ nauucol sa catuwran.... Lining̃n ng̃ Gobernador General na nagtataca ang Alcalde. Cung hind p ac nagcacamal,ang sagt ng̃ Alcaldeng yumucd ng̃ caunt,iyan ang binatang cannang umagay nacagalt ni par Damaso, dahil sa sermn. Diyatat mayroon pang iba pala? Sinasady mandng talaga ng̃ fraileng iyang guluhn ang lalawgan, baca cay ang sip niyay siya ang nacapangyayari rito? Sabhin p niny sa binatang siyay magtuloy! Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dlo ng̃ salas ang Gobernador General, na nang̃ang̃atal sa galit. Sa "antesala" (panig ng̃ bahay na na sa bago pumasoc sa salas) ay may ilang mg̃a castil na nahahal sa mg̃a militar, mg̃a namumun sa bayan ng̃ San Diego at mg̃a mamamayan; silay nagsasalitaan nagmamatuwrang nagcacalpon sa ibat ibang pangcat. Nang̃aroroon din naman ang lahat ng̃ mg̃a Phin 305fraile, lban na lmang kay pri Dmaso, at ibig nilng pumsok upang maghandg ng̃ galang sa Gobernador General. Ipinammanhic sa mg̃a camahalan p ninyong mang̃aghintay ng̃ sandalianang ayudande;pumasoc p cay, binat! Namumtla at nang̃ang̃atal na pumasoc ang binatang iyng taga Maynil na madalas mmali sa pananalita na pinaghahal ang griego at ang tagalog. Pawang napusps ng̃ pangguilals ang lahat marahil, ng̃ay totong malaki ang galit ng̃ Gobernador General upang mang̃ahs na papaghintayin ang mg̃a fraile. Nagsalita si pri Sibyla:
- 235 -
Acy walang an mang sasabihin sa cany!... nagsasayang ac rito ng̃ panahon! Gayn din ang wic co,ang dugtong ng̃ isng agustino;tyo na? Hind cay lalong magaling na ating siyasatin cung papano ang canyng iniisip?ang tanng ni pri Salvi;sa ganyay maiilagan natin ang mg̃a upasala ng̃ mg̃a macaaalam.. at maipaaalaala natin sa canya ... ang canyng mg̃a catungculan ...sa Religin,.. Magtuloy p ang mg̃a camahalan niny, cung inyng ibig!anang ayudante, na hatid ang binatang hind nacauunaw ng̃ griego, na ng̃ayy lumlabas na taglay ang isng pagmumukhng kinikinang̃an ng̃ catuwan. Naunang pumasoc si pr Sibyla; sa licuray sumsunod si pri Salvi, si pr Manuel Martin at ang iba pang mg̃a fraile. Sily nang̃agsiyucd ng̃ bong capacumbabaan, liban na lmang cay pr Sibyla, na pinapanatil, samp sa canyng pagyucod, ang tang̃ing any ng̃ isng nacatataas cay sa ib; na an pat baligtad sa guinaw ni pr Salvi, na halos hinutoc ang bayawang. Sino p sa mg̃a camahalan niny si pr Dmaso?ang biglang itinanng ng̃ Gobernador General, na hind man lamang sil pinaup, hind sil kinumusta, at hind sil pinagsabihan niyng mg̃a salitang pangpapri na pinagcaugaliang tanggapin ng̃ gayng mg̃a catataas na ring mg̃a tao. Hind p, guino, casama namin si pr Dmaso!ang sagt ni pr Sibyla ng̃ halos gayn ding masaclp na pananalit. Nacahig p sa bang at may sakit ang lingcd ng̃ camahalan niny!ang idinugtng na bong capacumbabaan ni pr Salvi;pagcatapos na magtam ng̃ lugd na macabati p sa iny at macumusta namin ang inyng calagayan, ayon sa nararapat gawin ng̃ lahat ng̃ mababait na mg̃a lingcd ng̃ Hari at ng̃ laht ng̃ taong may pinag-aralan, naparito p naman cami sa ng̃alan ng̃ mapitagang lingcd niny, na may casaliwang palad na.... Phin 306Oh!ang isinalabat ng̃ Capitn General, na pinipihit ang silla sa pamamag-itan ng̃ isng pa nit at saca ng̃umiting nang̃ang̃atal,cung ang laht ng̃ mg̃a lingcd ng̃ aking camahalan ay catulad ng̃ camahalan ni par Dmaso, lalong iibiguin co pang ac na ang maglingcd sa akin ding camahalan! Ang mg̃a cagalangalang na mg̃a fraile na pawang nacatay ang catawan ay nang̃agsisitay naman ang canilng cluluwa sa ganitng pagcasasalabat. Cay poy mang̃agsiup!ang idinugtng ng̃ Capitn General, pagcatapos ng̃ sumandaling pagtiguil, at pinatamis ng̃ caunti ang canyng pang̃ung̃usap. Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacafrac; hatd niyat tang̃an sa camy ni Mara Ciara, na pumasoc na halos hind macahacbang at kimng kimi. Gayn may gumamit ng̃ calugd-lugd at mapitagang pagyucd. Ang guinoong binibini p bang it ang anac niny?ang tanng na nagtataca ng̃ Capitn General.
- 236 -
At iny p, aking General!ang sagt ni capitang Tiago ng̃ bong cataimtiman. Nang̃asidilat ang Alcalde at ang mg̃a ayudante; datapuwat nanatili sa hind pagng̃igiti ang Capitn General, iniabot ang camy sa binibini at sa canyy sinabi ng̃ matimys na pananalit: Mapapalad ang mg̃a magugulang na may mg̃a anc na babaeng gaya p niny, guinoong binibini! Cay py ibinalita sa aking carapatdapat na cayy pagpitaganan at pangguilalasn ... hinang̃ad co cayng makita upang cayy pasalamatan dahil sa magandang guinaw p ninyo ng̃ayong araw na it. Nalalaman cong "laht" at hind co lilimutin ang marang̃al ninyng inasal pagslat co sa Gobierno ng̃ Har. Samantalay itulot p niny, guinoong binibini, na pang̃alan ng̃ dakilang Har na ditoy aking ipinakikiharap, at umiibig ng̃ "capayapaan" at "capanatagan" ng̃ canyng mg̃a tapat na loob na nasasacop, at sa pang̃alan co naman, na pang̃alan ng̃ isng amng may mg̃a anc na babaeng casing glang p niny, na cayoy pasalamatan ng̃ boong ligaya, at ipagtagubiling bigyan ng̃ isng ganting pla! Guinoo!...ang tugn ni Mara Clarang nang̃ang̃atal. Nahulaan ng̃ Capitan General cung an ang talagang ibig niyang sabihin at sumagt: Toto pong magaling, guinoong binibini, na cayy magcasiya sa galk ng̃ inyng sarilng budh at sa pagmamahal ng̃ inyng mg̃a cababayan, na ang catunayay siy ng̃ang lalong magaling na ganting pla, at hindi na tayo dapat Phin 307huming̃i pa ng̃ iba. Datapuwat huwag p ninyng ikait sa akin ang magandang pagcacataong aking maipakilala na, cung marunong magparusa ang Justiciay marunong di namang gumanting pla, at siyay hind parating "bulg." Sinalit ng̃ Capitan General sa isng paraang macahulugan at lalong malacs ang laht ng̃ mg̃a salitang napapaguitanan ng̃ lambl na coma. Naghihintay po ng̃ mg̃a utos ng̃ camahalan ninyo si guinoong Juan Crisostomo Ibarra!ang malacas na sabi ng̃ isang ayudante. Nang̃atal si Maria Clara. Ah!ang biglang sinabi ng̃ Capitan General,tulot po ninyo, guinoong binibini, na sa layoy sabihin ang aking nais na cayoy muli cong makita bago co iwan ang bayang ito: mayroon pa po acong totoong mahahalagang bagay na sa inyoy aking sasabihin. Guinoong Alcalde, sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na ibig cong gawing lcad, pagcatapos ng̃ pakikipagsalitaan cay guinoong Ibarra, na cami lamang dalawa ang mag-uusap. Itulot p ng̃ camahalan ninyo,ani pari Salvi ng̃ boong capacumbabaan, na sa inyoy ipaalaalang si guinoong Ibarray excomulgado.... Sinalabat siya ng̃ Capitan General at ito ang sinabi: Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw cung di ang calagayan ni pari Damaso, na aking hinahang̃ad ng̃ "taimtim sa aking loob" na siyay "ganap na gumaling," sa pagcat hindi marahil lubhang macapagpapasaya ng̃ loob sa canyang gulang ang isang "paglalacbay sa
- 237 -
Espaa," dahil sa caramdaman ng̃ canyang catawan. Datapuwat itoy maalinsunod sa cany ... at samantalay ing̃atan naw ng̃ Dios ang inyong mg̃a camahalan! Nang̃agsialis ang isat isa. At tunay ng̃ang maaalinsunod sa canya!ang ibinbulong ni pr Salvi, paglabs. Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!ang Idinugtng ng̃ isa pang franciscano. Yayao aco ng̃ayon din!ang sabing masama ang loob ni pr Sibyla. At cami paparoon sa aming lalawigan!ang sinabi ng̃ mg̃a agustino. Hindi matiis ng̃ isat isa, sa dahil na masamang cagagawan ng̃ isang franciscanoy kinausap sila ng̃ Capitn General ng̃ malakng calamign. Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canilay nagpacaing iilan pa lamang ang oras na nacararaan. Hind sila nagbatian, ng̃unit nagcaroon ng̃ mg̃a ting̃inang lubhang marami ang sinasaysay. Iba naman ang guinawa ng̃ Alcalde; ng̃ wal na roon ang mg̃a fralley biPhin 308nati siy at maguiliw na iniabot sa canya ang camy, datapuwat hind sila nacapagsalitaan ng̃ ano man, dahil sa pagdating ng̃ ayudante. Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin ang mg̃a sinabi ng̃ titigang guinawa ng̃ dalawa, ng̃unit ibang iba sa mg̃a sinalita ng̃ mg̃a mata ng̃ mg̃a fraile. Humacbang ng̃ ilang patung̃ sa canya ang Capitan General. Lubs na lubs ang aking galac sa aking mahigpit na pakikicamay sa iny, guinoong Ibarra. Itulot p niny sa aking cayy tanggapin co ng̃ boong pagpapalagay ng̃ loob. Tunay ng̃a namang pinanonood at pinagmamasid ang binata ng̃ Capitn General na napagkikilala ang canyang catuwaan. Guinoo ... ang ganyang pagcalakilaking cagandahan ng̃ loob.... Nacasusugat sa akin ang inyng pagtataca, inyng ipinakikilala sa aking hind niny inaasahang cayy pagpapakitaan co ng̃ magandang loob sa pagtanggap co sa iny: ity pagcuculang tiwal sa aking pagmamahal sa catuwiran. Hind p pagbibigay ng̃ catuwiran, guinoo, cung di pagpapautang ng̃ loob ang isng pagtanggapcatoto sa isang gaya cong walang an man cahulugang sumasailalim ng̃ capangyarihan ng̃ mahal na Har. Mabuti, mabuti!anang Gobernador General na naupo at tuly itinur sa cany ang isng upuan;bayaan ninyng acy magtam ng̃ sandaling pagbubucs ng̃ pus; totoong malaki ang aking pagcalugd sa inyng caasalan; caya ng̃at cayy inihing̃i co na sa Gobierno
- 238 -
ng̃ Har ng̃ isng ganting palang dang̃al (condecoracin), dahil sa caisipan ninyng pagcacaawang gawang pagtatay ng̃ isng paralan ... Cung nagsalit lamang cay sa akin, pinanood co sana ng̃ boong tuw ang pagdidiwang na guinaw at marahil ay nailigtas co cay sa isng sama ng̃ loob. Sa ganang akiy ipinalalagay cong napacaliit ang aking adhic,ang isinagt ng̃ binata,na hindi co inacalang may cauculng carapatan upang abalahin co ang inyng caisipan na lubhng maraming pinang̃ang̃asiwaan; bucd sa ang catungculan coy sa unang pun ng̃ aking lalawigan magsalit muna. Iguinalw ng̃ Capitan General ang canyng lo, na nagpapakilala ng̃ canyng ligaya, at nalalaoy lalong gumagamit ng̃ anyng pagpapalagay ng̃ loob, at nagpatuloy ng̃ pananalit: Tungcl sa samaan ng̃ loob na nangyari sa iny at kay pr Dmaso, huwag p cayng matatacot at huwag din namang mag-iing̃at ng̃ pagtatanim Phin 309hind ssalang̃in ang is man lmang buhc niny sa lo samantalang ac ang namamahal sa Kapulan, at tungcl naman sa excomunin, cacausapin co na ang Arzobispo, sa pagcat kinacailang̃ang makibagay tayo sa lacad ng̃ panahn: ditoy hind tayo macapagtatawa sa mg̃a bagay na it sa hayagang gaya sa Espaa sa paham na Europa. Gayn may dapat cayng magpacaing̃at sa hinaharap na panahn; nakipagtunggali cay ng̃ paharapan sa mg̃a capisanang dahil sa canilng cahulugan at cayamanay kinacailang̃ang siyay igalang. Ng̃unit cayy aking tatangkilikin, sa pagcat kinalulugdan co ang mg̃a mababait na anc, kinalulugdan co ang magbigay unlc sa capurihn ng̃ mg̃a namatay ng̃ magulang; ac man namay umibig din sa aking mg̃a maggulang, at tulung̃an ac ng̃ Dios! hind co maalaman ang aking gagawin sa calagayan p niny!.... At biglng biglng binago ang salitaan, at tumanng: Ibinalit sa aking galing daw p cay sa Europa, ntira ba cay sa Madrid? Op, natira acng ilng buwn doon. Hind ba niny naririnig sa mg̃a salitaan doon ang aking familia? Bagong caaalis pa p ninyo ng̃ acy magtam ng̃ capurihang ipakilala sa inyong familia. At cung gayy bakit naparito cay ng̃ walng dal na an mang slat na pangtagubilin sa akin at ng̃ cayy aking tangkilikin? Guinoo,ang sagt ni Ibarrang casabay ang pagyucod,sa pagcat hind tuly tuly na galing aco sa Espaa, at sa pagcat palibhasay sinabi sa akin cung an po ang caugalian niny, inaaala cong hind lamang walang cabuluhan ang isng sulat na pangtagubilin sa inyng acy inyng tangkilikin, cung d naman isng capaslang̃an p sa iny: talagng natatagubilin sa iny caming mg̃a filipinong laht. Nasnaw ang isng ng̃iti sa mg̃a labi ng̃ matandang militar, na madalang na muling sumagt, na anakiy sinusucat at tinitimbang ang canyang mg̃a salita.
- 239 -
Ikinaliligaya cong umisip cayo ng̃ papaganyan, at ... ganyan ng̃a sana! Gayn man, binata, dapat p ninyng maalaman cung an ang mg̃a mabibigat na bagay na pinapas-an namin sa Fiilpinas, Ditoy caming mg̃a matatandang mg̃a militar, kinacaliang̃ang gawin namin at lumagay cami sa lahat; Hari, Ministro ng̃ Estado, ng̃ Guerra, ng̃ Gobernacin, ng̃ Fomento, ng̃ Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo pang masamay kinacailang̃an naming ipagtanng ang bawat bagay sa malayong Inang Bayan, na sinasang-ayunan minamasama, ng̃ Phin 310papikit cung minsan, ayon sa casalucuyang panahn, ang aming mg̃a panucalang cahing̃ian. At bago sasabihin namin mg̃a castilang; Ang yumayacap ng̃ malakiy hind nacapipisil na mabuti! Bucd sa ritoy ang caraniwan, napaparito caming bahagya na napagkikilala ang lupaing it, at iniiwan namin pagpapasimula naming makilala.Sa inyoy macapagsasalit ac ng̃ walang ligoyligoy, sa pagcat walang cabuluhang magpacunuwari ac ng̃ ibng bagay. Caya ng̃a cung sa Espaa, na bawat bagay may ucol na canyng ministro, na ipinang̃anc at lumaki rin sa lupang iyn; na may mg̃a pmahayagan at napagkikilala ang munacala ng̃ mg̃a mamamayan, na iminumulat at ipinauunawa sa Gobierno ang canyng mg̃a camalian ng̃ cany ring mg̃a camy, gayn may hind wast at maraming totoo ang mg̃a caculang̃an, isng himala na ditoy hind magcagul-gulong laht, sa caculang̃an ng̃ mg̃a cagaling̃ang sinabi co na, bucd sa ritoy may isng macapangyarihang caaway na humahadlang sa lihim sa icagagaling nitong Kapuluan at lumulubid sa cadiliman ng̃ icahihint nit sa pagslong sa guinhawa at dang̃al. Hind nagcuculang ng̃ magagandang panucal ang mg̃a namamamahala, ng̃unit napipilitan camng gumamit ng̃ mg̃a mat at mg̃a bisig ng̃ ib na ang caraniway hind namin kilala, na marahil hind ang paglilingcd sa canyang sariling Bayan ang guinagaw, cung d ang paglilingcd lamang sa sariling iguiguinhawa. Itoy hind casalanan namin, cung d sa calacaran ng̃ panahn; hind cacaunti ang naitutulong sa amin ng̃ mg̃a fraile, datapuwat hind na macasasapt sil ... Ibig cong ipagmalasakit cay, at ibig co sanang huwag macapagpahamac sa iny ng̃ an man ang mg̃a caculang̃an ng̃ casalucuyang sinusunod naming pamamahal ... hind co mangyaring maampon ang lahat, at hindi namn macapagsacdal na laht sa akin. May magagaw p ba ac sa inyng mapakikinabang̃an niny cahit cacaunti? mayroon p ba cayng an mang ibig hing̃i sa akin? Nagnilay-nilay si Ibarra. Guinoo,ang isinagt,ang lalong malaking nais coy ang ililigaya nitng aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing cautang̃an niya sa Inang Bayan, at sa pagpupumilit ng̃ aking mg̃a cababayan, at mabigkisn ang Inang Bayan at ang aking mg̃a cababayan ng̃ walng hanggang tali ng̃ nagcacaisang mg̃a adhic at ng̃ nagcacaisang mg̃a pag-aari. Ang Gobierno lmang ang macapagbibigay ng̃ aking cahing̃ian, pagcatapos ng̃ mahabang panahng laguing pagsusumakit at ng̃ tapat na mg̃a pagbabago ng̃ mg̃a cautusn. Tinitigang sandal ng̃ Capitn General, titig na tinumbasn ni Ibarra ng̃ gayn din catagal na titig. Phin 311Cay p ang unang lalaking nacausap co sa lupaing it!ang biglng sinabi at iniabot sa cany ang camy.
- 240 -
Wal p cayng nakikita cung d ang mg̃a tong dito sa ciudad ay humihilahod, hind p niny nadadalaw ang pinararatang̃ang mg̃a damp sa aming mg̃a bayan; cung mamasid p sana niny silay macacakita cay ng̃ tunay na may magandang ps at mg̃a dalisay na caasalan. Nagtindig ang Capitn Ganeral at nagpasyl ng̃ pacabcabila sa slas. Guinong Ibarra,ang pagdacay sinbi, na biglng tumguil,ang bintay tumindig;marhil yayo ac sa lob ng̃ isng buwn; hind nauucol sa inyng byan ang patacb ng̃ inyng isip at ang inyng pinag-arlan. Ipagbili p niny ang laht ninyng mg̃a ariarian, paghusyin niny ang inyng cabn ng̃ damit at summa cay sa akin sa Europa; ang sing̃w ng̃ lp rooy macaggaling sa iny. Hind co calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang loob na pakita sa akin ng̃ iny pong camahalan! ang isinagot ni Ibarrang nababagbag ng̃ caunti ang calooban;datapuwat dapat acng tumir sa lupaing kinabuhayan ng̃ aking mg̃a magugulang..... Kinamatayn nil, ang lalong carapatdapat ninyng sabhin! Maniwal p cay sa akin, marahil higut ang aking pagcakilala sa inyng lupan cay sa iny ... Ah! maalaala co pal,ang canyang biglng sinbi na nagbago ng̃ any ng̃ pananalit,cayy mag-aasawa sa isng dalagang carapatdapat sambahn, ay binbinbn sa cay dito! Humay cay! humay cay sa canyang tab at ng̃ lalo cayng magcaroon ng̃ calayaan ay paparituhin niny sa akin ang canyng am,ang idinagdg na nacang̃it.Gayn may huwg ninyng lilimuting ibig cong samhan niny ac sa pagpapasyl. Yumucd si Ibarra at yumo. Tinwag ng̃ Capitn General ang canyng ayudante. Naggalac acany, na tinatapictapc ang balicat ng̃ ayudante;ng̃ayn co lamang nakita cung paano ang paran upang magung isng magaling na castil, na hind kinacailang̃ang talicdn ang pagca magalng na filipino, at sintahn ang canyng sariling byan; sa cawacasay naipakilala co ng̃ayn sa mg̃a fraile na hind laran nil ang laht sa atin; binigyng btas ac ng̃ bintang it sa paggawa ng̃ gayn, at hind malalaot mabibigyan co ng̃ tapat na tumbs ang fraile! Syang at ang binatang iyay balang araw ay ... datapuwat paparituhin mo ang Alcalde sa akin! Humarp caracaraca sa cany ang Alcalde. Phin 312Guinoong Alcalde,ang sinbi sa canya pagpasoc niya,ng̃ mailagang mangyari uli ang "napanood" ng̃ camahalan p ninyng mg̃a "cagagawan", mg̃a cagagawang dinaramdam co, palibhasay "nacasisirang pr" sa Gobierno at sa lahat ng̃ mg̃a castil, nang̃ang̃ahas acng ipagblin sa iny ng̃ "totoong mahigpit" si guinoong Ibarra, upang hind lamang ipagcaloob niny sa canya ang mg̃a kinacailang̃an at ng̃ maganap niy ang canyang mg̃a panucalang nauucol sa icapagcacapr ng̃ Inang-Bayan, cung d naman pang̃ilag niny sa hinaharap na panahng siyay bagabaguin ng̃ taong sino man at sa dahilang paano mang paraan.
- 241 -
Napag unaw ng̃ Alcalde ang sa canyay pagsisi, caya ng̃at siyay yumucd upang mailihim ang cagulumihanan ng̃ canyang lob. Ipasabi p niny ang gayn dn sa alfrez na siyang nag-uutos dito sa "seccin", at iny pong siyasatin cung tnay ng̃ang may mg̃a tang̃ing cagagawang saril ang guinong iyan, na hind sinasabi ng̃ mg̃a "reglamento": hind lamang isang caraing̃an ang aking naring̃ig tungcl sa ganitng bagay. Humarap si capitang Tiagong matigas ang damt na magaling ang pagcacaprinsa. Don Santiago,ang sa canyy sinabi ng̃ capitan General sa salitang mairog,hind pa nalalaong aking sinaysay ang aking pakikianib sa iny ng̃ galac, dahil sa pagcacapalad ninyng magcaroon ng̃ isang anac na babaeng gaya na ng̃ baga ng̃ binibining de los Santos, ng̃ayoy nakikisama naman ac sa galac niny, dahil sa nyong mamanugang̃in: ang catotohanan ng̃ay ang lalong mabait sa mg̃a anac na babae ay carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa Filipinas. Hind p ba mangyaring aking maalaman sa iny cung cailang cay ipagsasaya ang canilang pagcacasal? !Guino!...ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid ang pawis na umaagos sa canyang no. Aba! ayon sa masd coy wal pang matibayang taning! Sacalit clang ng̃ mg̃a padrinoy aking icagagalac ng̃ malaki na ac ay magung isa sa canila. Ity ng̃ mapaw ang aking masamang pakilasa sa maramng casalang linabasan co rto ng̃ padrino hangga ng̃ayon!ang idinugtng, na ang Alcalde ang pinagsasabihan. Siya ng̃ p!ang isinagt ni Capitang Tiago, casabay ang isang ng̃iting nacaaakit sa pagcahabag sa canya. Pinaroonan si Mara Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa paglacad: maraming lubhang sasabihin at isasaysay niya sa canyang casintahan. Nacaring̃ig Phin 313siy ng̃ masasayng voces sa is sa mg̃a tahanan ng̃ bhay, cayt siyy marhang tumwag sa pintan. Sinong tumatwag?ani Mara Clara. Aco! Tumahmic ang mg̃a voces at ang pintay....hind nabucsn. Ac ang tumatawag, macapapasoc ba ac?ang tanng ng̃ bint, na ang psoy tumtiboc ng̃ lubhng malacs. Nanatili ang catahimican. Ng̃ macaraan ang sandaliy mararahang mg̃a hacbang ang nang̃agsilpit sa pint, at ibinulng sa btas ng̃ susian ng̃ masayng voces ni Snang. Crisstomo, pasasa teatro cam ng̃ayng gab; islat mo ang ibig mong sabihin cay Maria Clara. At nang̃agsilayo ang mg̃a hacbang na matlin ding gya ng̃ pagcalapit.
- 242 -
An ang cahulugan cay nito?ang ibinulong ni Ibarrang naglilining-lining at untiunting lumlay sa pintan.
Phin 314
XXXVIII.
ANG PROCESION.
Paggab, at ng̃ nsisindi ng̃ laht ang mg̃a farol sa mg̃a bintan, guinaw ang icapat na paglabs ng̃ procesin, na sinsabayan ng̃ repique ng̃ mg̃a campan at ng̃ talasts ng̃ dating mg̃a putucan. Ang Capitan General na nagppasyal ng̃ lacd, na caacby ang canyng dalawang ayudante, si Capitang Tiago, ang Alcalde, ang Alfrez at si Ibarra, na pinang̃ung̃unahan ng̃ mg̃a guarda civil at ng̃ mg̃a pnong-byan, na siyng nang̃agwawahi ng̃ dan at nagpapatab sa tao, inanyayhan silang doon manod ng̃ pagdan ng̃ procesin sa bhay ng̃ Gobernadorcillo, na nagpatay sa harapn ng̃ isng tablado, upang doon saysayn ang isang loa (pagpupuri) sa pag bibigay dang̃al sa Santong Patrn. Tinalicdn marhil ng̃ bong galc ni Ibarra ang pakiking ng̃ tulng iyn, palibhasay llong minmagaling pa niyng doon na manod ng̃ procesin sa bhay ni Capitang Tiago, na kinatitirahan ni Mara at ng̃ caniyng mg̃a caibigang babe, ng̃unit sa pagct big ng̃ Capitan General na mpakinggan ang loa, napiltan siyng mag-alw na lmang sa pag-sang si Mara Claray canyng makikita sa teatro. Ang pasimul ng̃ procesiy mg̃a "ciriales" na plac, na taglay ng̃ tatlng mg̃a sacristng nang̃acaguantes, sumsunod ang mg̃a bat sa paralang casma ang canilng maestro; pagcatpos ay ang mg̃a batng may dalng mg̃a farol na papel, na ibt ib ang mg̃a clay at any, nacalagy sa dlo ng̃ isng tikng humigut cumlang ang hba sa napapamuthan ng̃ alinsnod sa naisipn ng̃ mg̃a bat, sa pagcat ang nagcacaggol ng̃ pag-ilaw na itoy ang mg̃a musms sa nyon at ang nyon, at ang pinabahalan. Malgyang guinganap nil ang tungcling itng initang sa canil ng̃ matanda sa nayon; Phin 315bawat isay nagmumunacl at gumagaw ng̃ canyng farol, pinapamtihan ng̃ magaling̃in nilng mg̃a sbit at ng̃ maliliit na mg̃a bandl, alinsunod namn sa calagayan ng̃ canilng buls, at sac iniilawan ng̃ isng ups ng̃ candil, sacalit macapanghing̃i sila sa isng caibigan camag-nac na sacristan, cung dili cayay bumibili sila ng̃ isng maliit na candilang mapul, na guinagamit ng̃ mg̃a insc sa canilng mg̃a altar.
- 243 -
Sa calaguitnaay nagpaparoot parito ang mg̃a alguacil at mg̃a teniente ng̃ justicia, upng pang̃asiwang huwag magcwatac-watc ang mg̃a hany at huwg magcbuntn-buntn ang mg̃a tao, at sa ganitng cadahilanay guinagaw nilng tagapamag-itan ang canilng varas, sa pagcat sa mg̃a panghahampas nila nito, na ipinamamahagui nila ng̃ ucol at catatagang lacas nasusunduan nil ang pagcunlac at carikitan ng̃ mg̃a procecin, sa icababanal ng̃ mg̃a cluluwa at ininingning ng̃ mg̃a pagdiriwng ng̃ religin! Samantlang ipinamamahgui ng̃ walng byad ng̃ mg̃a alguacil ang ganitng pangbanl na mg̃a pal ng̃ yantc, ang ib namay nammigay rin ng̃ walng byad ng̃ malalakit maliliit na mg̃a candil, at ng̃ sa gayoy canilng maaliw ang mg̃a pinal. Guinoong Alcalde,ani Ibarra, ng̃ sabing mahna,guinagaw po b ang mg̃a pamamlong iyan upang mabigyng caparusahn ang mg̃a macasalanan, dahiln lmang na canilang naibigan? Sumasacatuwiran p cay, guinoong Ibarra!ang sagot ng̃ Capitan General na naring̃ig ang gayong catanung̃an:nacapagttaca ang ganitng napapanod na ... catampalasanan sa bawat maparitong taga ibng lupan. Nararapat ng̃ang ipagbwal. Hind maalaman cung an ang dahil at cung bakit ang nang̃ung̃unang santoy si San Juan Bautista. Sa nakikitang calagayan niyy masasabing hind totoong kinalulugdan ng̃ mg̃a tao ang mg̃a cagagawn ng̃ pinsan ng̃ ating Pang̃inoong Jesucristo; tnay ng̃at siyy may mg̃a paat binting dalga, at may pagmumukhng ermitao, datapuwat ang kinalalagyan niyay isng lmang ands na choy, at siyy dindimlan ng̃ ilng mg̃a batang may mg̃a dalng farol na papel na walng law, na nang̃agpapaluan nang lihm ng̃ canicanilang farol ang ist is. Clang plad!ang ibinbulong ng̃ filosofo Tasio, na pinanonod ang prosecin mul sa daan;hind macapagbibigay cagaling̃an sa iyo ang icw ang nunang nagsaysay ng̃ Magandang Balit, at ang cahit yumucd sa iyo Phin 316si Jess! hind nacapagbbigay cagaling̃an sa iyo ang inyong malaking pananampalatayat ang iyng pagpapacahrap, at ang iyo man lmang pagcamatay dahil sa pagwalanggalng mo ng̃ catotohanan at ng̃ iyong pinananaligan; linilimot ang lahat ng̃ it ng̃ mg̃a tao, pagca walng tagly cung di ang sarling mg̃a carapatn! Lalong magaling pa ang magsermn sa mg̃a simbahn cay sa magung cawiliwiling tinig na sumisigaw sa mg̃a ilng, nagpapakilala sa iy ang mg̃a bgay na it cung an ang Filipinas. Cung pano sna ang iyng kinin at hind mg̃a balang, cung ang dinamt mo sanay sutl at hind balat ng̃ mg̃a hayop, cung nakipnig c sa isng Capisnan ng̃ mg̃a fraile.... Ng̃unit inihint ng̃ matandng lalki ang canyng mg̃a pagssi, sa pagcat dumrating si San Francsco. Hind ba sinabi co na ng̃a?ang itinuly na ng̃uming̃it ng̃ patuy;ity na sa isng carro at Santo Dios! gano carming mg̃a ilaw at gano carming mg̃a farl na cristal! Cailan may hind ca naliguid ng̃ ganyng carming mg̃a pangliwnag, Giovanni Bernardone! At pagcagalinggalng na msical ibang mg̃a tnig ang ipinaring̃ig ng̃ mg̃a anc mo ng̃ mamaty na icw! Datapuw, cagalanggalang at mpacumbabang nagtay ng̃ isng Capisnan, cung mabhay cang mag-ul ng̃ayon, wal cang ibang makikita cung d
- 244 -
ng̃a haling na Eliasis de Cortona, at saclit makilala ca ng̃ iyng mg̃a anc, ibbilangg icaw at marhil ay mawng̃is ca sa kinaratnan ni Cesario de Speyer! Sumusunod sa msica ang isng estandarte na kinalalarawanan ng̃ santo ring iyon, datapuwat may pitng pacpac. Dal ang estandarteng iyn ng̃ mg̃a "hermano tercero," na nacahabitng guingn at nagdarasal ng̃ malacs at sa anyng caaw-awng ting.Ayawn cung ano ang dahil ng̃ pagcacagayn, sumsunod doon si Santa Mara Magdalena, na pagcagandagandang larawang may saganang buhc, may panyong pinyang bordado sa mg̃a daliring pun ng̃ mg̃a singsng, at nararamtn ng̃ damit na sutlang may pamuting mg̃a malalapad na guint. Naliliguid siy ng̃ mg̃a ilaw at ng̃ incienso; nang̃ang̃anino sa canyng mg̃a luhang virdrio ang mg̃a culay ng̃ mg̃a law "bengala," na nagbibigay sa procesin ng̃ anyng cahimahimal, caya ng̃at cung minsy lumuluha ang santang macasalanan ng̃ verde, cung minsay pul, minsay azul at iba pa. Hind nagpapasimul ang mg̃a bahay ng̃ pagpapaning̃as na mg̃a ilaw na it cung d cung nagdaraan si San Francisco; hind tinatamo ni San Juan Bautista ang ganitong mg̃a carang̃alan, cayat dalidaling nagdaran, na canPhin 317yng pagcahiy na siy lamang ang bucd na ang pananamt ay balt ng̃ mg̃a hayp sa guitn ng̃ gayng caraming mg̃a taong lips ng̃ guint at mg̃a mahalagang bat. Nariyn na ang ating santa!anang anc na babae ng̃ gobernadorcillo sa canyng mg̃a panauhin; ipinahirm co sa cany ang aking mg̃a singsng, ng̃unit ng̃ acoy magtam ng̃ lang̃it. Nang̃agsisitiguil ang mg̃a nang̃agsisi law sa paliquid ng̃ tablado upng mapakinggan ang LOA (pagpupuri), gayn din ang guinagaw ng̃ mg̃a santo; ibig na man nil ng̃ sa canily nang̃agdadalang makinig ng̃ mg̃a tul. Sa pagca pagd ng̃ cahihntay ng̃ mg̃a nang̃agdadala cay San Juan, silay nang̃agsiupo ng̃ patingcayad, at pinagcaisahan nilang ilagay muna sa lupa ang santo. Baca maggalit ang aguacil ang tutol ng̃ is. Hes! diyatat sa sacristiay inilalagay lamang siy sa isng suloc na may mg̃a bahay ng̃ gagamb! At ng̃ mapalagay na sa lupa si San Juan, siyay nagmkhang tila is sa mg̃a taong-bayan. Nagpapasimula ang hanay ng̃ mg̃a babae buhat cay Magdalena, ang caibhn lmang ay hind nagsisimula muna sa hanay ng̃ mg̃a batang babae, na gaya ng̃ mg̃a lalaki, cung di ang mg̃a matatandng babae ang nang̃ung̃una at sumusunod ang mg̃a dalaga na siyang nang̃asahul ng̃ procesin hanggang sa carro ng̃ Virgen na sinusundan ng̃ cura na napapandung̃an ng̃ palio. Pacana ang caugaliang it ni pari Damaso, na siyang may sabi: "Hind ang mg̃a matatandang babae ang kinalulugdan ng̃ Virgen cung di ang mg̃a dalaga", bagy na isinasam ng̃ mukha ng̃ maraming babaeng mapag-anyong banl, ng̃unit sumasang-ayon sila at ng̃ mapagbigyang loob ang Virgen.
- 245 -
Sumsunod cay Magdalena si San Diego, baga man sila hind niya ikinatutuwa ang gayng calagayan, sa pagcat nananatili sa canyang mukha ang cahapisan, na gaya rin caninang umaga ng̃ sumusunod siya sa licuran ni San Francisco. Anim na mg̃a "hermana tercera" ang humihila sa canyng carro, dahil sa cung anong pang̃aco pagcacaramdam; ang catotohanay sila ang humihila, at taglay nila ang boong pagsusumipag. Huminto si San Diego sa harap ng̃ tablado at naghihintay na siyay handugan ng̃ bati. Datapuwat kinakailangang hintayin ang carro ng̃ Virgeng pinang̃ung̃unahan ng̃ mg̃a taong suot "fantasma" mult, na nacagugulat sa mg̃a bata; caya ng̃at naririnig ang iyacan at sigawan ng̃ mg̃a sanggol na mg̃a haling ang caisipan. Gayn man, sa guitna ng̃ madilim na pulutng na iyon ng̃ mg̃a Phin 318hbito, mg̃a capuchn, mg̃a cordn (lubid) at mg̃a lambng, na caalacbay yang dasl na pahuml at hindi nagbabago ang tinig, na papanood na wang̃is sa mg̃a mapuputing mg̃a jazmin, tulad sa mg̃a sariwang sampaga nahahalo sa mg̃a lumang mg̃a basahan, ang labing dalawang batang babaeng nagagayasan ng̃ puti, nacocoronahan ng̃ mg̃a bulaclac, cult ang buhc, nagniningning ang mg̃a matang cahuad ng̃ canilng mg̃a collar; walng pinag-ibhan sa mg̃a angel ng̃ caliwanagang napipilit ng̃ mg̃a mult. Silay pawang nacacapit sa dalawang mg̃a sintas na azul na nacatali sa carro ng̃ Virgen, na nagpapaalaala sa mg̃a calapating humihla sa "Primavera" (larawan ng̃ pasimula ng̃ tag-araw.) Pawang handa na sa pakikinig ang lahat ng̃ mg̃a larawan, na nagcacadaidaiti sila sa pag-ulinig ng̃ mg̃a tula; nacatitig ang laht sa nacasiwang na cortina (tabing ng̃ pintuan); sa cawacasay isang "aaah!" ng̃ pangguiguilalas ang nagpumiglas sa mg̃a labi ng̃ lahat. At carapatdapat ng̃ang pangguillasan: siyay isng malakilaki ng̃ batang lalaking may mg̃a pacpac, "botas" na pangpang̃abayo, banda, cinturn at sombrerong may mg̃a plumaje. Ang seor Alcalde mayor!ang sigaw ng̃ is; datapuwat nagsimula ang himala ng̃ mg̃a kinapal ng̃ pagsasaysay ng̃ isang tulng cawang̃is din niy, at hind niy isinama ng̃ loob ang sa canyay pagtutulad sa Alcalde. Bakin pa sasaysayin dito ang mg̃a sinabi sa wicang latn, tagalog at wicang castila, na pawang tinula, ng̃ caawaawang binigyang pahirap ng̃ gobernadorcillo? Linasap na ng̃ mg̃a bumabasa sa amin ang sermn ni pari Damaso caninang umaga, at ayaw ng̃a caming silay lubhang palayawin ng̃ napacarami namang mg̃a caguilaguilalas na mg̃a bagay, bucd sa baca pa sumama ang loob sa amin ng̃ franciscano cung siyay ihanap namin ng̃ isang macacapang̃agaw, at ito ang aayaw cami, palibhasay cami taong payapa, sa cagaling̃an ng̃ aming capalaran. Ipinagpatuloy pagcatapos ang procesin: ipinagpatuloy ni San Juan ang malabis ng̃ saclap na canyang paglalacad. Ng̃ magdaan ang Virgen sa tapat ng̃ bahay ni cpitang Tiagoy isang awit-calang̃itan ang sa canyay bumati ng̃ mg̃a sinalita ng̃ Arcngel. Yaoy isang tinig na caayaaya, matining, mataguinting, nagmamacaawa, itinatang̃is war ang "Ave Mara" ni Gounod, na sinasaliwan ng̃ pianong siya rin ang tumutugtg at caacbay niyang dumadalang̃in.
- 246 -
Nagpacapipi ang msica ng̃ procesin, huminto ang pagdarasal at tumiguil pati ni pari Salvi. Nang̃ang̃aPhin 319tal ang voces at bumbunglos ng̃ mg̃a luha: higuit sa isang pagbati, ang sinasaysay niyay isng matas na dalang̃in, isang caraing̃an. Narinig ni Ibarra ang tnig mula sa kinlalagyang durung̃awan, at nanaog sa ibabaw ng̃ canyang puso ang pang̃ing̃ilabot at calungcutan. Napagkilala niya ang sa caluluwang iyong dinaramdam, na isinasaysay sa isang pag-awit, at nang̃anib siyang magtanong sa sarili ng̃ cadahilanan ng̃ gayong pagpipighati. Mapanglaw at nag-iisip-isip ng̃ siyay masumpong ng̃ Capitan General. Sasamahan niny ac sa pagcan sa mesa; pagsasalitaanan ntin doon ang nauucol sa mg̃a batang nng̃awala, ang sa canyay sinabi. Ac caya baga ang pinagcacadahilanan?ang ibinulng ng̃ bnata, na baga man tinitingnn niyay hindi niya nakikita ang Capitan General, na canyng sinundan ng̃ wala sa canyang loob.
Phin 320
XXXIX.
SI DONA CONSOLACION.
Bkit nacasar ang mg̃a bintana ng̃ bahay ng̃ alfrez? saan naroroon, smantalang nagdaraan ang procesin, ang mukhng lalakt nacabarong francia na Medusa Musa ng̃ Guardia Civil? Napagkilala caya ni doa Consolacing lubhang nacasususot ang canyang noong nababalatayan ng̃ mg̃a malalaking ugt, na wariy siyang pinagdaraanan, hind ng̃ dug, cung di ng̃ suca at apd; ang malakng tabac, carapatdapat na pamuti ng̃ caniyang moradong mg̃a labi, at ang canyang mainguiting titig, na sa canyang pagsang-ayon sa isang magandang udyc ay hind niy inibig na gambalain sa canyang calaguimlaguim na pagsung̃aw, ang mg̃a catuwaan ng̃ caramihang tao. Ay! sa ganng canyay nagnawnw lmang, ng̃ panahn na naghahar ang caligayahn, ang mg̃a magagandang udiyc ng̃ budhi. Mapang̃lw ang bhay, sa pagcat nagcacatuw ang bayan,na gaya na ng̃ ng̃ sinasabi ni Snang; walng mg̃a farl at mg̃a bandera. Cung d lmang sa centinela (bantay na sundalo) na nagpapasial sa pintuan, mawiwicang walang to sa bhay.
- 247 -
Isng malamlm na law ang siyng lumiliwanag sa walng cahusyang salas, at siyng nagpapang̃annag sa mg̃a marurumng caps na kinaptan ng̃ mg̃a bhay-gagamb at dinikitn ng̃ alabc. Ang ginong babae, ayon sa canyng pinagcaratihang huwg gumaw at cakilakilabot; walng pamuti ang Phin 321canyng buhoc liban na lamang sa isang panyong nacatal sa canyang lo, na dooy pinababayaang macatacas ang mg̃a maninipis at maiicling tungcos ng̃ mg̃a gusamt na buhoc ang brong franelang asl, na siyang na sa ibabaw ng̃ isa pang barong marahil ng̃ unay put, at isang syang cups, na siyang bumabalt at nagpapahalat ng̃ mg̃a payt at lapd na mg̃a hit, na nagcacapatong at ipinag-gagalawan ng̃ mainam. Lumalabas sa canyang bibig ang bugl-bugl na as, na ibinbuga ng̃ boong pagcayamot sa alang-alang, na canyang tinitingnan-pagca ibinubucas ang mg̃a mata. Cung napanood sana siya ni don Francisco Caamaque, marahil ipinalagay na siyay isang hariharian sa bayan, cung dilcayay mangcuculam, at pinamutihan pagca tapos ang caniyang pagcatuclas na iyon ng̃ mg̃a pagwawariwari sa wicang tinda, na siya ang may likh upang canyang maguing sariling gamit. Hindi nagsimba ng̃ umagang iyon ang guinoong babae, hindi dahil sa siyay aayaw, cun di baligtad, ibig sana niyang siyay pakita sa caramihan at makinig ng̃ sermn, ng̃unit hindi siya pinahintulutan ng̃ canyang asawa, at ang pagbabawal ay may calakip, na gaya ng̃ kinauugalian, na dalawa tatlong lait, mg̃a tung̃ayaw at mg̃a sicad. Napagkikilala ng̃ alfrez na totoong catawatawang manamit ang canyang babae, na naaamoy sa canya yaong tinatawag ng̃ madlang "calunya ng̃ mg̃a sundalo," at hindi ng̃a magaling na siyay ilantad sa mg̃a mata ng̃ mg̃a matataas na tao sa pang̃ulong bayan ng̃ lalawigan, at cahit sa mg̃a taga ibang bayang dooy nang̃agsidalo. Datapuwat hindi gayon ang pinag-iisip ng̃ babae. Tals niyang siyay maganda, na siyay may pagca anyong reina at malaki ang cahigtan niya cay Mara Clara sa cagaling̃ang manamit at gayon din sa karikitan ng̃ caniyang mg̃a damit: si Maria Claray nagtatapis, siyay hindit naca "saya suelta." Kinailang̃ang sa caniyay sabihin ng̃ alferez: " itatahimic mo ang iyong bibig ipadadala cata sa bayan mo sa casisicad!" Hindi ibig ni doa Consolacing umuwi sa canyang bayan sa casisicad, ng̃unit umisip siya ng̃ gagawing panghihiganti. Cailan may hindi naguing carapatdapat macaakit sa canino man ng̃ pagpapalagay ng̃ loob ang marilim na pagmumukh ng̃ guinoong babaeng ito, cahit cung siyay nagpipinta, ng̃ canyng mukh, ng̃uni siyay totoong nacapagbigay balisa ng̃ umagang iyon, lalong lalo na ng̃ siyay mapanood na magpabalicbalic ng̃ paglacad sa magcabicabilang dulo ng̃ bahay, na walang imic at wari mandiy nagbabalacbalac ng̃ isang bagay na cagulatgulat macapapahamac: taglay ng̃ canyang paning̃in iyang Phin 322sinag na ibinubuga ng̃ isang ahas pagca inaacmaang lusayin cung siyay nahuhuli; ang paning̃ing yaoy malamig, nagninining, tumataos at may caduling̃asan, carumaldumal, malupit. Ang lalong maliit na pagcacahidwa, ang lalong babahagyang hindi sinasadyang alatiit, humuhugot sa canya ng̃ isang salaula at napacaimbing lait na sumasampal sa caluluwa; datapuwat sino may walang sumasagot: maguiguing isa pang malaking casalanan ang mahinahong pakikiusap. Nagdaan sa gayong calagayan ang maghapon. Palibhasay walang ano mang nacahahadlang sa canyasapagcat piniguing ang canyang asawa,ang budhi niyay pinupuno ng̃ guiyaguis: masasabing untiunting pinupuspos ang canyang mg̃a silacbo ng̃ tilamsic at init ng̃
- 248 -
lintic at nang̃agbabalang magsambulat ng̃ isang imbing unos. Nang̃agsisiyucod na lahat sa canyang paliguid, tulad sa mg̃a uhay sa unang hihip ng̃ bagyo: walang nasusunduang hadlang, hindi nacatitisod ng̃ ano mang dulo catayugang sucat mapagbuntuhan ng̃ canyang cayamutan; nanghihinuyo at nang̃ang̃ayupapang lahat ang mg̃a sundalo at mg̃a alil sa paliguidliguid niya. Ipinasara niya ang mg̃a bintana upang huwag niyang maring̃ig ang mg̃a pagcacatuwa sa labas; ipinagbilin sa centinela na huwag papasukin ang sino man. Nagbigkis ng̃ isang panyo sa ulo at ng̃ wariy itoy mailagang huwag sumambulat, at pinasindihan ang mg̃a ilaw baga man may sicat pa ang araw. Ayon sa ating nakita na, piniit si Sisa, dahil sa panggugulo sa catiwasayan ng̃ bayan at inihatid sa cuartel. Niyoy wala roon ang alfrez, caya napilitan ang cahabaghabag na babaeng maglamay na magdamag na nacaupo sa isang bangco, na walang diwa ang titig. Nakita siya kinabucasan ng̃ alfrez, at sa pagcaibig na siyay maipang̃ilag sa ano mang casacunaan sa mg̃a araw na iyon ng̃ caguluhan, at sa caayawan namang huwag magcaroon ng̃ ano mang hindi calugodlugod panoorin, ipinagbilin ng̃ alfrez sa mg̃a sundalong alagaan si Sisa, caawaang pagpakitaan ng̃ maguiliw na calooban at pacanin. Gayon ang naguing calagayan sa loob ng̃ dalawang araw ng̃ babaeng sira ang pag-iisip. Ng̃ gabing ito, ayawan cung dahil sa calapitan doon ng̃ bahay ni capitang Tiagoy dumating hanggang sa canya ang mapanglaw na canta ni Mara Clara, cung dili cayay pinucaw ng̃ ibang mg̃a tinig ang pagcaalaala niya ng̃ canyang mg̃a dating canta, sa papaano man ang dahil, pinasimulaan niyang cantahin ang mg̃a "cundiman" nang canyang cabataan. Pinakikinggan siya nang mg̃a sundalo at hindi nang̃agsisiimic: ay! sa canilay nagpapagunit ang mg̃a Phin 323tinig na iyn ng̃ mg̃a panahong una, yang mg̃a gunit ng̃ panahng hindi pa narurung̃isan ang calinisan ng̃ canilang budh. Narinig din siy ni doa Consolacin sa oras na iyn ng̃ canyng cainipan, at ng̃ canyng maalaman cung sino ang cumacantay nag-utos: Papanhikin niny siy agad-agad!ang canyang sinabi pagcaraan ng̃ ilng sandaling canyang pag-iisip-isip. Isang bagay na nacacahuwad ng̃ ng̃iti ang siyang nasnaw sa canyang tuyong mg̃a labi. Ipinanhc doon si Sisa, na humarp na d nagulomihanan, na hind nagpahalata ng̃ pagtatac tcot: tila mandin wala siyng nakikitang sino mang guinong babae. Itoy nacasugat sa loob ng̃ mapagmataas na Musa, na ang bong acalay nacaakit sa paggalang at pagcagulat ang canyng calagayan. Umub ang alfereza, humudyt sa mg̃a sundalong mang̃agsiya-o, kinuha ang ltigo ng̃ canyang asawa sa pagca sabit, at nagsalita ng̃ mabang̃is na tinig sa babaeng sira ang isip: "Vamos, magcantar icaw!" Isa sa mg̃a magagandang caugalian ng̃ guinoong babaeng ito ang magpacasumicap na huwag niyang maalaman ang wicang tagalog, cung dili may nagpapacunwaring hind niy nalalaman ang tagalog na ano pat sinasadyang magpautal-utal at magpamalimali ng̃ pananalita: sa gayoy magagawa niy ang pag-aanyo ng̃ tunay na "orofea", na gaya ng̃ caniyng caraniwang
- 249 -
sabihin. At magaling ng̃a naman ang canyng guinagawa! sa pagcat cung pinahihirapan niy ang wicang tagalog, ang wicang castilay hindi lumiligtas sa gayng catampalasanan, sa nauucol sa gramtica at gayon din sa pang̃ung̃usap. At gayon many guinawa ng̃ canyng asawa, ng̃ mg̃a silla at ng̃ mg̃a zapatos ang boong caya upang siyay maturuan! Isa sa mg̃a salitang lalong pinagcahirapang totoo niy, na ano pat daig ang pagcacahirap ni Champollion sa mg̃a geroglfico, ay ang sabing "Filipinas." Ayon sa sabihanan, kinabucasan ng̃ araw ng̃ sa canilay pagcacasal, sa pakikipag-usap sa canyang asawa, na ng̃ panahong iyoy cabo pa lamang, sinabi ni doa Consolacing "Pilipinas"; inacala ng̃ cabong catungculan niyng ipakilala ang pagcacamali at turuan, caya ng̃at canyng tinuctucan at pinagsabihan:"Sabihin mong Felipinas, babae, huwag ca sanang hayop. Hindi mo ba nalalamang ganyan ang pang̃alan ng̃ iyong p.bayan dahil sa nanggaling sa Felipe?" Ang babaeng pinapanaguinip ang matimys na lugd ng̃ pagcabagong casal, inibig sumunod at sinabing; "Felepinas". Inacala ng̃ cabong nacalalapitlapit na, caya dinagdagan ang mg̃a pagtuctoc, at sinigawan"Datapuwa, baPhin 324bae, hindi mo ba masabi: Felipe? Huwag mong calimutan, talastasin mong ang haring Felipe ... quinto.... Sabihin mong Felipe, at saca mo iragdag ang "nas" na ang cahulugan sa wicang latin ay mg̃a pulo ng̃ mg̃a indio, at masusunduan mo ang pang̃alan ng̃ iyong rep-bayan! Hinihpohipo ni Consolacin, na ng̃ panahong iyoy lavandera, ang bcol ang mg̃a bcol ng̃ canyang ulo, at inulit, bagaman nagpapasimula na ang pagcaubos ng̃ canyng pagtitiis: "Fe ...lipe, Felipe ...nas, Felipenas, gayn ng̃ ba? Nangguilals ng̃ di ano lamang ang cabo. Bakit bagat "Felipenas" ang kinalabasan at hindi "Felipinas"? Alin sa dalawa: sasabihing "Felipenas" dapat sabihing "Felipi"? Minagaling ng̃ cabong huwag ng̃ umimic ng̃ araw na iyn, iniwan ang canyng asawa at maing̃at na nuhang tanng sa mg̃a limbag. Ditoy napuspos ng̃ hindi cawasa ang canyng pagtatac; kinust ang canyng mg̃a mat:Tingnan nating ... marahan! "Filipinas" ang siyang saysay ng̃ laht ng̃ mg̃a limbg, cung wicaing is-is ang mg̃a letra; ang canyng asawa at siy ay cacapuwa wala sa catuwiran. Bakit?ang ibinubulong,macapagsisinung̃aling baga ang Historia? Hindi bag sinasabi sa librong ito, na ang pang̃alang itoy siyang ditoy ikinapit, alang-alang sa infante na si don Felipe? Bakit caya nagcapaapaano ang pang̃alang ito? Baca caya naman isang indio ang Alonso Saavedrang iyn?... Isinangguni ang canyang mg̃a pag-aalinlang̃an cay sargento Gmez, na ng̃ panahn ng̃ canyng cabataay naghang̃ad na magpari. Hindi man lmang pinapaguingdapat ng̃ sargentong tingnan ang cabo, nagpalabas sa bibig ng̃ isng cumpol na as at sinagot siy ng̃ lalong malaking pagmamayabang: Ng̃ mg̃a panahng unay hindi sinasabing Felipe cung hindi Filipi: tayong mg̃a tao ng̃ayn, palibhasay naguiguing "franchute" (nakikigagad ng̃ ugali sa mg̃a francs), hindi natin matiis na magcasunod ang dalawang "i". Caya ng̃a ang taong may pinag-aralan, lalong lalo na sa Madrid, hindi ca ba napaparoon sa Madrid? ang taong may pinag-aralan ang wica co, nagpapasimula na ng̃ pananalita ng̃ ganito: "menistro", "enritacin", "embitacin", "endino", at iba pa, sa pagcat ito ang tinatawag na pakikisang-ayon, sa casalucuyang lacad ng̃ caugalian.
- 250 -
Hindi napaparoon sa Madrid cailan man ang cabo, ito ang cadahilanat Phin 325hindi niya nalalaman ang cung bakin gayon ang pananalit. Pagcalalaking bagay ang natututuhan sa Madrid! Sa macatuwid ng̃ayon ang dapat na pananalitay?... Ayon sa pananalita ng̃ una, alam mo na? Ang lupaing itoy hindi pa pantas, iayon mo sa caugalian ng̃ una: Filipinas!ang tugn ni Gmez ng̃ boong pagpapawalang halaga. Sacalit masama ang pagcatanto ng̃ cabo sa mg̃a sarisaring wica, ang capalit namay magaling siyang asawa: ang bagong canyang napag-aralan ay dapat maalaman naman ng̃ canyang asawa, cayat ipinagpatuloy niya ang pagtuturo. Consola, ano ang tawag mo sa iyong pbayan? Ano ang aking itatawag sa canya? alinsunod sa itinuro mo sa akin Felifenas! Haguisin cata ng̃ silla, p-!,cahapoy magalinggaling na ang pagsasalita mo ng̃ pang̃alang iyan, sa pagcat naaayon sa bagong caugalian; datapuwat ng̃ayoy dapat mong sabihin ng̃ alinsunod sa matandang ugali Feli, hindi pala, Filipinas! Tingnan mo, hindi pa ac luma! ano ba ang pagca isip mo? Hindi cailang̃an! sabihin mong Filipinas! Ayaw aco! Acoy hindi isang lumang casangcapan ... bahagya pa lamang nacagaganap aco ng̃ tatlompong tan!ang isinagot na naglilis ng̃ mangas na parang naghahanda sa pakikiaway. Sabihin mo, napacap, babalabaguin cata ng̃ silla! Namasdan ni Consolasin ang galaw, nagdilidili at nagsabi ng̃ pautal, na humihing̃a ng̃ malacas: Feli ...Fele ...File ... Pum! erraes! ang silla ang siyang tumapos sa pananalita. At ang kinawacasan ng̃ pagtuturoy suntucan, calmusan, mg̃a sampalan. Binuhucan siya ng̃ cabo, tinangnan naman ng̃ babae ang balbas ng̃ lalaki at ang isang bahagui ng̃ catawanhindi macapang̃agat sa pagcat umuugang lahat ang caniyang mg̃a ng̃ipin,bumigay ng̃ sigaw ang cabo, binitiwan siya ng̃ babae, huming̃ing tawad sa lalaki, umagos ang dugo, nagcaroon ng̃ isang matang mahiguit ang capulahan cay sa isa, isang barong gulagulanit, lumabas ang maraming mg̃a casangcapan sa canilang pinagtataguan, datapuat ang Filipinas ay hindi lumabas. Mg̃a cawang̃is ng̃ ganitong bagay ang mg̃a nangyari cailan man at caniPhin 326lang mapapag-usapan ang nauucol sa pagsasalit. Binabalac ng̃ cabo ng̃ sakit ng̃ loob, sa caniyang pagcamasid sa pagsulong ng̃ pagcatututo ng̃ pagsasalita ng̃ caniyang asawa, na sa loob ng̃ sampong tay hindi na ito macapagsasabi ng̃ ano man. Gayon ng̃a naman ang nangyari. Ng̃ silay icasal, nacacawatas pa ang canyang asawa ng̃ wicang tagalog, at nacapagsasalita pa ng̃ wicang castil upang siyay mawatasan;
- 251 -
ng̃ayon, dito sa panahn ng̃ pangyayari ng̃ aming mg̃a sinasaysay, hindi na siya nacapagsasalit ng̃ ano mang wic: totoong nawili na siya sa pagsasalita ng̃ pacumpas-cumpas, patang̃o-tang̃ at pailing-iling na lamang, na ano pat canyang hinihirang pa naman yaong mg̃a sabing maririin at maiing̃ay, caya ng̃at linaluan pa niya ng̃ hindi ano lamang ang nagmunacala ng̃ "Volapuk". Nagcapalad ng̃a si Sisa na hindi siya mawatasan. Umunat ng̃ caunti ang cunot ng̃ mg̃a kilay ng̃ alfereza, isang ng̃iti ng̃ catuwaan ang siyang nagbigay saya sa caniyang mukha: hindi na ng̃a mapag-aalinlang̃anang hindi siya marunong ng̃ wicang tagalog, "orofea" na siya. Asistente, sabihin mo sa babaeng ito sa wicang tagalog, na siyay cumanta! hindi niya aco mawatasan, hindi siya marunong ng̃ castila! Nawatasan ni Sisa ang asistente at kinanta niya ang cancin ng̃ Gabi. Pinakinggan ang paunang canta na may halong tawang palibac, ng̃unit untiunting nawala sa canyang mg̃a labi ang tawa, pinakinggang magaling, at ng̃ malaoy lumungcot at nag anyong nag-iisip ng̃ caunti. Ang tinig, ang cahulugan ng̃ mg̃a tul at pati ng̃ cantay tumatalab sa canya. Nawawatasan niyang magaling: marahil nauuhaw sa ulan ang pusong iyong mabato at tuy, ayon sa "cundiman", tila baga mandin ay nanaog naman sa ibabaw ng̃ canyang pus: "Ang calungcutat guinaw at ang calamigang sa lang̃it ay buhat, putos ng̃ balabal ng̃ gabing marilim at labis ng̃ panglaw".... "Ang lanta at cupas na abang bulaclac sa boong maghapoy nagladlad ng̃ dilag sa nais na camtam pagpuring maalab sa udyoc ng̃ dib-dib na mapagmataas." "Pagdating ng̃ hapon pawang cahapisan ang inaning bung̃a sa hang̃ad na dang̃al, Phin 327at ang pagsisisi ang taglay na lamang sa mg̃a nagawang lihis sa catuwiran." "Pinagpipilitang itaas sa lang̃it ang pinacadahong lanta nat gulanit, at caunting dilim ang hing̃i ng̃ hibic upang maitago ang puring naamis." "At mamatay siyang hindi namamasdan ng̃ nacapanood na sicat ng̃ araw, ng̃ ningning ng̃ caniyang naamis na dang̃al at ng̃ hindi wastong mataas na asal." "Mataos ding hing̃i ng̃ canyang dalang̃in cay Bathalang Poong lubhang mahabaguin, ang canyang libing̃ay mangyaring diliguin ng̃ hamog na luhang sa lang̃it ay galing." "Ang ibong panggabiy sadyang iniiwan ang lubhang maluncot na canyang tahanan sa matandang cahoy na lihim na guang
- 252 -
at liniligalig tahimic na parang..." Huwag, huwag ca ng̃ cumanta!ang sigaw ng̃ alfereza, sa ganap na wicang tagalog, at tumindig na malaki ang balisa; huwag ca ng̃ cumanta! nacalalaguim sa akin ang mg̃a tulang iyan! Tumiguil ang ul-ol na babae ng̃ pagcacanta: nagbitiw ang asistente ng̃ isang:Aba! sabe pala tagalog! (marunong pala ng̃ tagalog) at nacatung̃ang̃ang tinitingnan ang guinoong babae na puspos ng̃ pagtataca. Napagkilala nito na ipinagcanulo niya ang sariling catawan; nahiy at palibhasay hindi sa babae ang catutubo niyang damdamin, ang cahihiyay nauw sa masilacbong galit at pagtatanim. Itinur ang pintuan sa hindi marunong mag-ing̃at na asistente, at sa isang sicad ay sinarhan ang pint, pagcalabas niya. Lumibot na macailan sa silid, na pinipilipit ng̃ nang̃ing̃ilis niyang mg̃a camay ang ltigo, tumiguil na bigla sa tapat ng̃ ul-ol na babae, at saca sinabi sa canya sa wicang castil;Sayaw! Hindi cumilos si Sisa. Sayaw, sayaw!ang inulit-ulit ng̃ tinig na nacalalaguim. Tiningnan siya ng̃ ulol na babae ng̃ titig na walang diwa, walang cahulugan; itinaas ng̃ alfereza ang caniyang isang bisig, at ang isa namang bisig Phin 328pagcatapos, at saca ipinagpag ang dalawang bisig: wal ring naguing cabuluhan. Hindi nacacawatas si Sisa. Siyay naglulucs, naggagalaw, ibig niyang sa gayng gaway gagarin siy ni Sisa. Naririnig sa dacong malayo ang msica ng̃ procesing tumutugtog ng̃ isng marchang malungct at dakila, datapuwat naglulucso ang guinoong babae ng̃ catacot tacot na ang sinusunod ay ibang comps, ibang msica ang tumtunog sa loob ng̃ canyng budhi. Tinititigan siya ni Sisang hindi gumgalaw; isang wangki sa pagtatac ang naguhit sa canyng mg̃a mat, at isng bahagyng ng̃iti ang siyng nagpapagalaw sa canyng mg̃a putlaing mg̃a labi: kinalulugdan niy ang sayaw ng̃ guinoong babae. Huminto it at tila mandin nahihiy, iniyaang ang latigo, yaong calaguim laguim na ltigong kilal ng̃ mg̃a magnanacaw at ng̃ mg̃a sundalo, na gawa sa Ulang̃o at pinag-inam ng̃ alferez sa pamamag-itan ng̃ mg̃a cawad na dooy ipinulupot, at nagsalita: Icaw naman ang nauucol sumayw ng̃ayon!... sayw! At pinasimulang paluin ng̃ marahan ang walng ano mang takip na mg̃a paa ng̃ ul-ol na babae, hanggng sa magcang̃iwing̃iwi ang pagmumukha nito sa sakt, na an pat pinilit niyng magsanggalang ng̃ mg̃a camy. Aj! nagpapasimula ca na!ang isinigaw na taglay ang catuwaang malupit, at mula sa "lento" (madalang) ay iniuwi sa isang "allegro vivace" (masaya at madalas).
- 253 -
Sumigaw ang cahabaghabag na babae ng̃ isang daing sa sakt, at dalidaling itinaas ang paa. Sasayaw ca ba, p-india?ang sinasabi ng̃ guinoong babae, at tumutunog at humahaguinit ang latigo. Nagpacalugmoc si Sisa sa sahig, tinangnan ng̃ dalawang camay ang mg̃a binti, at tinitigan ang canyang verdugo ng̃ mg̃a matang nacatiric. Dalawang malacas na hagupit ng̃ ltigo sa licod ang pilit sa canyang tumindig, at hindi na isng daing, cung di dalawang atung̃al ang siyang isinigaw ng̃ culang palad na sira ang isip. Nawalat ang canyang manipis na bar, pumutoc ang balat at bumalong ang dug. Nacapagpapagalac ng̃ mainam sa tigre ang pagcakita ng̃ dug: nagpasilacbo ng̃ loob ni doa Consolacin ang dugo ng̃ canyang pinahihirapan. Sayaw, sayaw, condenada, maldita! Mapacasam naw ang inang nang̃anac sa iyo!ang isinigaw;sayaw papatayin cata sa capapal ng̃ ltigo. Phin 329At ang canyang guinaway hinawacan niya ng̃ isang camay ang babaeng ulol, samantalang pinapalo naman niya, ito at ng̃ canyang isang camay, at nagpasimul siya ng̃ paglukso at pagsayaw. Sa cawacasay napagkilala ng̃ ulol na babae ang sa canyay ibig, caya ng̃at ipinagpatuloy niya ang paggalaw na walang wasto ng̃ canyang mg̃a bisig. Isang ng̃iti ng̃ ligaya ang siyang nagpacubot sa mg̃a lab ng̃ maestra, ng̃iti ng̃ isang Mefistfeles na babae na nangyaring nacapag-anyo ng̃ isang alagad; ang ng̃iting iyoy may taglay na pagtatanim, pagpapawalang halaga, paglibak at kalupitan, datapuwat walang magsasabing yaoy may cahalong halakhac. At sa pagcatigagal ng̃ pagtatamong lugod sa caniyang gaway hindi niya naring̃ig ang pagdating ng̃ canyang esposo, hangang sa biglang nabucsan ng̃ malaking ing̃ay ang pinto sa isang tadyac. Sumipot doon ang alfrez na namumutlat marilim ang mukh; napanood ang dooy nangyayari at ibinulusoc sa canyang asawa ang isang catacottacot na titig. Itoy hindi cumilos sa kinalalagyan at nanatiling nacang̃iti ng̃ boong pagcawalang kinahihiyaan. Inilagay ng̃ alfrez ng̃ lubos na pagpapacamairuguin ang canyang camay sa balicat ng̃ magsasayaw na caiba sa lahat, at ipinag-utos na tumiguil ng̃ pagsayaw. Huming̃a ang ulol na babae at dahandahang napo sa lapag na narurumhan ng̃ canya ring dug. Nagpatuloy ang catahimican: humihing̃asing ng̃ malacas ang alfrez; kinuha ang ltigo ng̃ babaeng sa canyay humihiwatig at tumiting̃in ng̃ mg̃a matang wariy tumatanong, at saca sa canyay nagsabi ng̃ tinig na payapa at madalangdalang: Phin 330Ano ang nangyayari sa iyo? Hindi ca man lamang nagbigay sa akin ng̃ magandang gabi!
- 254 -
Hindi sumagot ang alfrez, at ang guinaway tinawag ang "asistente." Dalhin mo ang babaeng ito,anya;pabigyan mo siya cay Marta ng̃ ibang baro at sabihin mo tuloy na gamutin! Pacanin mo siyang magaling at bigyan mo ng̃ isang magaling na higaan ... icaw ang bahala, pagca siyay inyong pinaglupitan! Bucas ay ihahatid siya sa bahay ni guinoong Ibarra. Pagcatapos ay sinarhang mabuti ang pintuan, inilagay ang talasoc at saca lumapit sa canyang asawa. Naghahanp icaw na basaguin co ang mukha mo!ang sa canyay sinabing nacasuntoc ang mg̃a camay. Ano ang nangyayari sa iyo?ang tanong ng̃ babae na tumindig at umurong. Ano ang nangyayari sa akin?ang sigaw ng̃ tinig na cahawig ng̃ culog, casabay ng̃ isang tung̃ayaw, at pagcatapos na maituro sa babae ang isang papel na puspos ng̃ sulat na tila cahig ng̃ manoc, ay nagpatuloy ng̃ pananalita: Hindi mo ba ipinadala ang sulat na ito sa Alcalde, at iyong sinabing pinagbabayaran aco upang aking ipahintulot ang sugal, babaeng p? Aywan co cung bakit hindi pa kita linlusay! Tingnan natin! tingnan natin cung macapang̃ang̃ahas ca!ang sinabi sa canya ng̃ babaeng nagttawat siyay linilibac;ang lulusay sa akiy isang malaking totoo ang cahigtan ng̃ pagcalalaki sa iyo! Narinig ng̃ alfrez: ang gayong alimura, ng̃unit namasdan niya ang ltigo. Dumampot ng̃ isang pinggan sa mg̃a na sa ibabaw ng̃ isang mesa, at ipinukol sa ulo ng̃ asawa: ang babaeng dating bihasa na sa ganitong pakikiaway, agad-agad yumucod, at ang pinggay sa pader tumama at doon nabasag; gayon din ang kinahangganan ng̃ isang mangcoc at ng̃ isang cuchillo. Duwag!ang sigaw ng̃ babae,hindi ca macapang̃ahas lumapit! At linurhan ang alfrez upang itoy lalong magng̃itng̃it. Pinagdimlan ang lalaki at umaatung̃al na hinandulong ang babae; ng̃unit hinaplit nito ng̃ caguilaguilalas na caliksihan ang mukha ng̃ lalaki at saca sumagasang tumacbong tuloytuloy sa canyang silid, at biglang sinarhan ng̃ malacas ang pinto. Hinabol siya ng̃ alfrez, na humahagoc sa galit at sa sakit ng̃ palong tinanggap, ng̃unit walang nasunduan cung di mapahampas sa pint, bagay na sa canyay nagpabulalas ng̃ mg̃a tung̃ayaw. Sumpan naw ang iyong angcan, babaeng baboy! Bucsn mo, pp, bucsan mo, sa pagcat cung hindiy babasaguin co ang iyong bung̃!ang iniaatung̃al, at kinacalabog ang pinto ng̃ canyang mg̃a suntoc at sicad. Hindi sumasagot si doa Consolacin. Nariring̃ig sa dacong loob ang calampagan ng̃ mg̃a silla at mg̃a baul, na anaki mandin nagtatayo ng̃ isang cut sa pamamag-itan ng̃ mg̃a casangcapang-bahay. Yumayanig ang bahay sa mg̃a sicad at mg̃a tung̃ayaw ng̃ lalaki.
- 255 -
Huwag cang pumasoc! huwag cang pumasoc!ang sabi ng̃ maasim na tinig ng̃ babae; papuputucan co icaw pagca sumung̃aw ca! Tila mandin untiunting pumapayapa ang lalaki, at nagcasiya na lamang siya sa magpalacadlacad ng̃ paroot parito sa magcabicabilang dulo ng̃ salas, na ang isang halimaw na na sa sa jaula ang catulad. Phin 331Pasalansang̃an cat magpalamig icw ng̃ ulo!ang patuloy na paglibac ng̃ babae, na tila mandin nacatapos na ng̃ pagtatayo ng̃ caniyang pangsangalang na cut. Isinusumpa co sa iyo, na pagca kitay nahaguip, cahit ang Dios ay hindi ca makikita, salaulang babaeng p! Oo! masasabi mo na ang ibiguin!... aayaw cang acoy magsimba! aayaw mo acong bayaang gumanap sa Dios!ang sabi ng̃ boong capalibhasaang siya lamang ang marunong gumaw. Dinampot ng̃ alfrez ang canyang capacete, naghusay ng̃ caunti, at saca umalis na ang hakbang ay malalaki, datapwat pagcaraan ng̃ ilang sandaliy dahandahang bumalic: siyay nag-alis ng̃ canyang mg̃a bota. Palibhasay bihasang macapanood ang mg̃a alila roon ng̃ mg̃a ganitong pangyayari, caraniwang silay inaabot ng̃ yamot, ng̃unit canilang pinagtakhan ang pag-aalis ng̃ mg̃a bota, bagay na hindi dating guinagawa, cayat nang̃agkindatan ang isat isa. Naupo ang alfrez sa isang silla, sa tabi ng̃ dakilang pinto, at nacapagtiis na maghintay roon ng̃ mahiguit na calahating oras. Tunay bagang umalis ca na naririyan ca pa, lalaking cambing?ang tanong na manacanaca ng̃ tinig, na pinagbabagobago ang lait, ng̃unit nalalaoy ilinalacas. Sa cawacasay untiunting inalis niya ang mg̃a casangcapang ibinunton sa tabi ng̃ pinto: naririnig ng̃ lalaki ang calampag, cayat siyay ng̃uming̃iti. Asistente! umalis na ba ang pang̃inoon mo?ang sigaw ni doa Consolacin. Sumagot ang asistente sa isang hudyat ng̃ alfrez: Oo po, guinoo, umalis na. Naring̃ig ang masayang tawa ng̃ babae, at saca hinugot ang talasoc ng̃ pinto ... Isang sigaw, ang calabog ng̃ catawang natutumba, mg̃a sumpa, atung̃alan, mg̃a tung̃ayaw, mg̃a hampas, mg̃a tinig na pas ... Sino ang macapagsasaysay ng̃ nangyari sa cariliman ng̃ silid na tulugan? Ang asistente ay napasapanig ng̃ bahay na pinaglulutuan, at nagbigay sa tagapagluto ng̃ isang hudyat na macahulugan. At icaw ang magbabayad!ang sinabi sa asistente ng̃ tagapagluto.
- 256 -
Aco? Cung sacaliy ang bayan ang siyang magbabayad! Itinanong niya sa akin kung umalis na: tunay; ng̃unit bumalik.
Phin 332
XL.
ANG CATUWIRAT ANG LACAS.
Niyaoy may icasampong oras na ng̃ gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog at nagnining sa madilim na lang̃it ang ilang globong papel, na ipinaitaas sa pamamag-itan ng̃ as at ng̃ hang̃ing pinainit. Ang ilang mg̃a globong pinamutihan ng̃ mg̃a bombat coetes ay nang̃asunog at isinasapang̃anib ang lahat ng̃ bahay; dahil ditoy may nakikita pang mg̃a tao sa mg̃a palupo, na may mg̃a dalang isng mahabang cawayang sa duloy may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig. Naaaninagnagan ang maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag ng̃ impapawid, at ang cahalimbawa nilay mg̃a fantasmang mula sa alang-alang na nanaog upang manood ng̃ mg̃a casayahan ng̃ mg̃a tao. Sinusuhan din naman ang maraming mg̃a "rueda", mg̃a "castillo", mg̃a toro mg̃a calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaay linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon ng̃ mg̃a taga San Diego. Ng̃ayoy tumutung̃o ang caramihang mg̃a tao sa dacong plaza ng̃ bayan, upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Ditot dooy may nakikitang mg̃a ilaw ng̃ Bengala (luces de Bengala), na siyang lumiliwanag ng̃ catacataca sa masasayang mg̃a pulutong; gumagamit ang mg̃a bata ng̃ mg̃a sigsig sa paghahanap ng̃ mg̃a bombang hindi pumutoc, at iba pang mg̃a lab na mangyayari pang gamitin, datapuwat tumugtog ang msica ng̃ isang palatandaan, at ng̃ magcagayoy linisan ng̃ lahat ang capatagang iyon. Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong mg̃a ilaw ang nacaliliguid sa mg̃a haligui, nacabitin sa bubung̃an, at nasasabog sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isng alguacil ang siyng nag-aalaga ng̃ mg̃a ilaw na iyn, at pagca napaparoon at ng̃ mapagbuti ang mg̃a ilaw na cucutapcutap, siyay pinagsusutsutanan at sinisigawan ng̃ madla;Nariyan na, nariyan na siy! Phin 333Sa harp ng̃ escenario (palabasan) ay pinagtotonotono ng̃ orquesta ang canilang mg̃a instrumento, ipinariring̃ig ang mg̃a pang̃unahin ng̃ mg̃a tugtuguin; sa licuran ng̃ orquestay naroroon ang lugar na sinasabi ng̃ corresponsal sa canyng sulat. Ang caguinoohan sa bayan, ang mg̃a castila at ang mg̃a mayayamang dayoy nang̃agsisiupo na sa nahahanay na mg̃a silla. Ang bayan, ang mg̃a taong walang catungculan at walang mg̃a dang̃al na caloob ng̃ pamahalaay siyang nacalalaganap sa nang̃atitirang lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang mg̃a iba, na ang caraniway hindi
- 257 -
ng̃ upuan cung di ng̃ bigyang cagamutan ang pagca pandac: pinanggagaling̃an ang ganitng gaw ng̃ maiing̃ay na mg̃a pagtutol ng̃ mg̃a walang bangco; pagcacagayoy nang̃agsisipanaog agad-agad ang mg̃a nacatayo sa bangco; ng̃unit hindi nalalaot silay muling pumapanhic, na parang walang ano mang nangyari. Mg̃a pagpaparoot parito, mg̃a sigawan, mg̃a ing̃ayan sa pagtataca, mg̃a halakhacan, isng huli na sa panahng "buscapi", isang "reventador" ang siyang nang̃agdragdag ng̃ caing̃ayan. Sa daco ritoy may nababaling paa ng̃ isng bangco at nang̃ahuhulog sa lupa, sa guitna ng̃ tawanan ng̃ caramihan, ang mg̃a taong nanggaling sa malayo at ng̃ macapanood ay ng̃ayoy siyang naguiguing panoorin; sa daco rooy nang̃ag-aaway sa pagpapang̃agaw sa lugar; sa dacong malayo pa rooy may nariring̃ig na isng calampagan ng̃ nababasag na mg̃a copa at mg̃a botella: yaoy si Andeng na may dalng mg̃a alac at mg̃a pangpatid uhaw; maing̃at na tang̃an ng̃ dalawang camay ang malapad na bandeja, ng̃unit canyang nacasalubong ang sa canyay nang̃ing̃ibig, na nag-acalang magsamantala ng̃ gayong calagayan ... Nang̃ung̃ulo sa pamamanihala at cahusayan ng̃ panoorin ang teniente mayor na si don Filipo; sa pagcat malulugdin sa "monte" ang gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don Filipo cay matandang Tasio: Ano caya ang mabuti cong gawin?ang sabi niy;hindi tinanggap ng̃ Alcalde ang pagbibitw co ng̃ catungculan;"inaacala po ba ninyng salt cay sa lacs sa pagganap ng̃ inyng mg̃a catungculan?"ang itinanng sa akin. At ano ang inyong isinagot? Guinoong Alcalde!ang aking isinagot;ang mg̃a lacas ng̃ isang teniente mayor, cahit magpacawalawalang capacanan, pawang catulad ng̃ mg̃a lacas ng̃ lahat ng̃ mg̃a pinuno: nanggagaling ang mg̃a lacas na iyan sa mg̃a matataas na pinun. Tinatanggap ng̃ cahit hari man ang canyang mg̃a lacas sa bayan at tinatanggap Phin 334naman ng̃ bayan sa Dios ang canyang lacas. Itong bagay na ito pa naman ang wala sa akin, guinoong Alcalde!Datapuwat hindi aco pinakingan ng̃ Alcalde, at sinabi sa aking pag-uusapan na raw namin ang mg̃a bagay na ito pagca tapos ng̃ mg̃a fiesta. Cung gayoy tulung̃an nawa cayo ng̃ Dios!ang sinabi ng̃ matanda, at nag-acalang umalis. Aayaw po ba cayong manood ng̃ palabas? Salamat! hindi co kinacailang̃an ang sino man sa pananaguinip at sa paggawa ng̃ mg̃a caululan, sucat na acong mag-isa,ang isinagot ng̃ filsofong calakip ang isang tawang palibac;datapuwat ng̃ayoy naalaala co, hindi ba tinatawag ang inyong paglilining ng̃ caugaliat hilig ng̃ ating bayan? Payapa, ng̃unit malulugdin sa mg̃a panooring nauucol sa mg̃a pagbabaca at sa mg̃a labanang sumasabog ang dug, ibig ang pagcacapantay-pantay, datapuwat sumasamba sa mg̃a emperador, sa mg̃a hari at sa mg̃a prncipe; hindi mapagpitagan sa religin, ng̃unit iniwawaldas ang pamumuhay sa mg̃a walang cabuluhang pag paparang̃alan sa mg̃a fiesta; ang mg̃a babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas, ng̃unit nang̃ahahaling pagca nacacakita ng̃ isang princesang nagpapa-ikit ng̃ sibat ... nalalaman po ba ninyo cung ano ang cadahilanan nito?
- 258 -
Talastasin po ninyong dahil sa.... Pinutol ang canilang salitaan ng̃ pagdating ni Mara Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang isa pang franciscanot ilang mg̃a castila. Casama rin naman ng̃ cura ang ilang mg̃a mamamayang ang hanap-buhay umalacbay tuwina sa mg̃a fraile. Bigyang pala naw sila ng̃ Dios naman sa cabilang buhay!anang matandang Tasio, samantalang lumalayo. Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta ng̃ "Crispino e la comare". May mg̃a mata at may pakinig ang lahat ng̃ na sa escenario, liban lamang sa is: si pr Salvi. Tila mandin walang sinady ng̃ nagbibigay paroon cung di bantayan si Mara Clara, na ang tinataglay na cahapisay nagbibigay sa canyang cagandahan ng̃ isang anyong cahimahimal sa ningning at cahalagahan, na ano pat napagwawaring tunay ng̃ ang may catuwirang siyay panoorin ng̃ boong pagliyag. Ng̃unit hindi nang̃agsasaysay ng̃ pagliyag ang mg̃a mata ng̃ franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan ng̃ canyang mg̃a paning̃in; nababasa sa mg̃a titig na iyon ang isang Phin 335bagay na cahapisang may malaking pagng̃ing̃itng̃it: gayon marahil ang mg̃a mata ni Can sa panonood, buhat sa malayo, ng̃ Paraiso, ng̃ mg̃a caligayahan, dooy ipinakilala sa canya ng̃ canyang ina! Nagttapos na ang "acto" (bahagui) ng̃ pumasoc si Ibarra; pinanggaling̃an ang pagdating niya roon ng̃ isang bulungbulung̃an: siya at ang cura ang siyang pinagtining̃an ng̃ pagpansin ng̃ lahat. Datapuwat parang hindi nahiwatigan ng̃ binata ang bagay na iyon, sa pagcat bumati siya ng̃ walang kim cay Mara Clara at sa canyang mg̃a caibigang babae, at naupo sa tabi ng̃ canyang casintahan. Si Sinang ang tang̃ing nagsalit: Pinanood mo ba ang volcan?ang initanong. Hindi caibigan? akoy napilitang aking samahan ang Capitan General. Cung gayoy sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang mg̃a naguing buhay ng̃ mg̃a napacasama; nakita mo na? tacutin cami at ng̃ huwag caming macapagsaya, nakita mo na? Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang pinakipagtalunan ng̃ masilacbo. Mainit ang pananalita ng̃ cura, mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don Filipo. Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni don Filipo;si guinoong Ibarray isa sa mg̃a lalong malalaki ang ambag, at may catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo ng̃ capayapaan. Ng̃unit hindi ba panggugulo ng̃ capayapaan ang magbigay casalanan sa mabubuting mg̃a cristiano? Iyay isang pagpapabayang macapasoc ang isang lobo sa cawan ng̃ mg̃a mababait na tupa. Sasagot ca sa bagay na ito sa harap ng̃ Dios at sa harap ng̃
- 259 -
mg̃a matataas na puno! Cailan man poy nananagot aco, padre, sa lahat ng̃ mg̃a gawang bucal sa aking sariling calooban,ang isinagot ni don Filipo na yumucod ng̃ caunti;datapuwat hindi binibigyang pahintulot aco ng̃ aking maliit na capangyarihang makialam sa mg̃a bagay na nauucol sa religin. Ang mg̃a nag-iibig mang̃ilag na canyang macapanayam ay huwag makipagsalitaan sa canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino man. Ng̃unit isng pagbibigay puang sa pang̃anib, at cung sino ang umiibig sa pang̃anib ay sa pang̃anib namamatay! Wala acng nakikitang an mang pang̃anib, padre: ang guinoong Alcalde at ang Capitan General, na aking mg̃a punong matataas, capuwa nakipag-usap Phin 336sa cany sa boong hapong it, at hindi ng̃a ac ang sa canilay magpapakilalang masama ang canilang guinawa. Cung hindi mo siy palalayasin ditoy cami aalis. Daramdamin cong totoo, datapuwat hindi aco macapagpapalayas dito sa canino man. Nagsisi ang cura sa sinabi, ng̃unit wala ng̃ magawa. Humudyt sa canyng casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis. Guinagd sil ng̃ mg̃a taong canilng cacamp, baga man inirpan muna nila ng̃ boong pagtatanm si Ibarra. Napuspos ang ugong ng̃ mg̃a bulungbulung̃an at salisalitaan: ng̃ magcagayoy nang̃agsilapit at nang̃agsibati sa binatang si Ibarra ang ilang mg̃a tao, at sinabi sa cany: Sumasainyo cami; huag po ninyng pansinin ang mg̃a iyn! Sinong mg̃a "iyan"?ang itinanong na nagttaca. Iyang mg̃a nagsialis at ng̃ mapang̃ilagan ang macapanayam po ninyo! At ng̃ mapang̃ilagan ang aking pakikipanayam? ang aking pakikipanayam? Opo! anilay excomulgado raw po cay! Sa pagtatac ni Ibarray hindi naalaman cung an ang sasabihin, at luming̃ap sa canyng paliguid. Canyng nakita si Mara Clara na tinatacpan ang mukha ng̃ canyng abanico. Ng̃unit ito bagay dapat cayang mangyari?ang sa cawacasay biglng sinabi ng̃ malacs;casalucuyan bang na sa unang panahn tayo ng̃ cadilimn? Sa macatuwid bagay.... At lumapit sa mg̃a dalaga, at binago ang anyo ng̃ pananalit. Pagpaumanhinan niny ac,any,nacalilimot acng mayroon palng sa akiy naghihintay na aking catipn; magbabalic ac at ng̃ cayoy aking masamahan.
- 260 -
Huwag cang umals!ang sa canyay sinabi ni Sinang;sasayaw si Yeyeng sa "La Calandria"; totoong calugodlugod sumayaw! Hindi maaari, caibigan co, datapuwat acoy bbalic. Lalong lumala ang mg̃a bulungbulung̃an. Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi ang "Da ust su permiso?" ("Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?") at sinasagot siya ni Carvajal ng̃ "Pase ust adelante" ("Tumuloy po cayo") at iba pa, nang̃agsilapit ang dalawang sundalo ng̃ guardia civil cay don Filipo Phin 337at hinihing̃ing ihinto ang pagpapalabas. At bakit?ang tanong ni don Filipo na nagtataca. Sa pagcat nagsuntucan ang alfrez at ang guinoong babae ay hindi sila macatulog. Sabihin po ninyo sa alfrez, na binigyan cami ng̃ capahintulutan ng̃ Alcalde Mayor, at "wala sino man" sa bayang may capangyarihan sumalangsang sa capahintulutang ito, cahit ang gobernadorcillo man, na siyang tang̃i cong mataas na puno. Talastasin ninyong kinakailang̃ang itiguil ang palabas!ang inulit ng̃ mg̃a sundalo. Tinalicdan sila ni don Filipo. Nang̃agsialis ang mg̃a guardia. Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at ng̃ huwag magulo ang catahimican. Ng̃ matapos na ang bahaguing iyon ng̃ zarzuela na totoong pinagpurihanan, lumabas naman ang Prncipe Villardo, at hinahamon ng̃ away ang lahat ng̃ mg̃a morong pumipiit sa canyang am; pinagbabalaan sila ng̃ bayaning puputlan silang lahat ng̃ lo, at ang mg̃a ulong itoy ipadadala sa buwan. Sa cagaling̃ang palad ng̃ mg̃a moro, na nang̃agsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan ng̃ "himno de Riego", ay siyang pagcacaroon ng̃ isang gulo. Biglang nagsihinto ng̃ pagtugtog ang mg̃a bumubuo ng̃ orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos maipaghaguisan ang canilang mg̃a instrumento. Ang matapang na si Villardo, na hindi inaacalang mang̃agsisirating ang mg̃a taong iyong, canyang ipinalagay na cacampi ng̃ mg̃a moro, inihaguis naman ang canyang espada at escudo at saca bumigay ng̃ tacbo; nang makita ng̃ mg̃a morong tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila nag-alinlang̃ang siyay canilang gagarin: may nariring̃ig na mg̃a sigawan, mg̃a daing, tung̃ayawan, mg̃a salitang capusung̃an, nagtatacbuhan ang mg̃a tao, nang̃amatay ang mg̃a ilaw, ipinaghahaguisan sa impapawid ang mg̃a vaso ng̃ ilaw, at iba pa.Mg̃a tulisan! Mg̃a tulisan!ang sigaw ng̃ mg̃a iba.Sunog! sunog! mg̃a magnanacaw!ang sigawan naman ng̃ mg̃a iba; nang̃agsisitang̃is ang mg̃a babaet ang mg̃a musmos, gumugulong sa lupa ang mg̃a banco at ang mg̃a nanonood, sa guitna ng̃ ligalig, pagcacaing̃ay at caguluhan. Ano ang nangyari?
- 261 -
Ilinagad ng̃ dalawang guardia civil na may tang̃ang pamalo ang mg̃a msico at ng̃ pahintuin ang pinalalabas; silay narakip, baga man nagsisilaban, Phin 338ng̃ teniente mayor, na casama ang caniyang mg̃a cuadrillerong ang dalang sandatay ang canilang mg̃a lumang sable. Inyong ihatid sila sa tribunal!ang sigaw ni don Filipo,cay ang bahala pagca silay nacawala! Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si Mara Clara. Nang̃agsicapit sa canya ang natatacot na mg̃a dalagang pawang nang̃ang̃atal at nang̃amumutla; dinarasal ni ta Isabel ang mg̃a letana sa wicang latin. Ng̃ pagbalicang loob ng̃ caunti ang mg̃a tao sa pagcagulat, at ng̃ canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat ng̃ mg̃a dibdib. Umulan ang mg̃a bato sa pulutong ng̃ mg̃a cuadrillerong naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang nagyayacag na silabin ang cuartel at iihaw roon si doa Consolacing casama ang alfrez. Sa ganyan lamang sila pinakikinabang̃an!ang sigaw ng̃ isang babaeng naglililis ng̃ canyang mangas at iniunat ang canyang mg̃a bisig;panggugulo ng̃ bayan! Wala silang nalalamang pag-usiguin cung di ang mababait na mg̃a tao! Nariyan ang mg̃a tulisan at ang mg̃a magsusugal! Sunuguin natin ang cuartel! Hinihip ng̃ isa ang canyang bisig at humihing̃ ng̃ confesin; cahabaghabag na mg̃a taghoy ang lumalabas sa ilalim ng̃ mg̃a bangcong nang̃atumba: yaoy isang caawaawang msico. Punongpuno ang escenario ng̃ mg̃a artista at ng̃ mg̃a taong bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot ng̃ Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan ng̃ wicang tinda cay Ratia, na nacasuot maestro ng̃ escuela; si Yeyeng na nacabalot ng̃ malaking panyong sutla na na sa tabi ng̃ prncipe Villardo; pinagpipilitan ni Balbinot ng̃ mg̃a morong aliwin ang mg̃a msicong may mg̃a nasactan at hindi. Nagpapacabicabila ang ilang mg̃a castila at pinagsasabihan ang bawat canilang nasasalubong. Datapuwat may nagcacabilog ng̃ isang pulutong. Napag-unawa ni don Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain. Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!ang isinisigaw ni don Filipo;hihing̃i tayo bucas ng̃ carapatang tumbas sa caguluhang canilang guinawa, bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran; nananagot aco sa inyong bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran! Hindi!ang isinasagot ng̃ ilan; gayon din ang guinawa sa Calamb (ng̃ 1879), gayon din ang ipinang̃aco, datapuwat walang ano mang guinawa ang Alcalde! Ibig naming gumawa ng̃ pagca justicia sa aming camay! Tayo na sa cuartel! Phin 339Nawalang cabuluhan ang mg̃a pakikiusap ng̃ teniente mayor; nagpapatuloy ang pulutong sa canilang panucala. Luming̃ap si don Filipo sa canyng paliguid at humahanap ng̃ sa canyay tumulong ay canyng nakita si Ibarra. Guinoong Ibarra, para na ninyng awa! Silay inyng sansalain, samanatalang humaharap ac ng̃ mg̃a cuadrillero!
- 262 -
An ang aking magagawa?ang itinanong ng̃ binata, na natitigagal, datapuwat malayo na ang teniente mayor. Si Ibarra naman ang nagling̃ap-ling̃ap sa canyng paliguid, at naghahanap siya ng̃ hindi nalalaman cung sino. Sa cagaling̃ang palad ay anakiy canyng nasuliapan si Elas, na walang bahalang pinanonood ang gayng kilusan. Tinacb siya ni Ibarra, hinawacan siy sa bisig at sinabi sa canya sa wikang castila: Alang-alang sa Dios! gumawa po cay ng̃ bahagya, sacalit may magagawa; wala po acong magawang an man! Tila mandin siyay nawatasan ng̃ piloto, sapagcat nawala siyat sinuot ang mg̃a bumubuo ng̃ pulutong. Naring̃ig ang masilacbng pagmamatuwiran, mabils na tutuln; pagcatapos ay untiunting nagpasimula ng̃ paghihiwahiwalay ng̃ mg̃a magcacapulutng, at naalis sa bawat is ang anyng may gagawing caguluhan. At panahn na ng̃a, sa pagcat lumalabas na ang mg̃a sundalong may dalang mg̃a sandata at nacalagay sa dulo ng̃ fusil ang bayoneta. Samantalay ano ang guinagawa ng̃ cura? Hindi pa nahihiga si pr Salv. Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa mg̃a "persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hining̃a. Cung hindi sana napacadilim ang liwanag ng̃ canyang ilaw, marahil napagmasdang napupuno ng̃ mg̃a luha ang canyang mg̃a mata. Gayon ang caniyang naguing anyo sa isang horas halos. Pinucaw siya sa ganitong calagayan ng̃ pagcacagulo sa plaza. Sinundan ng̃ canyang mg̃a matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoot parito ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a tinig nilay dumarating sa canyang hagawhaw na lamang.Isa sa mg̃a alilang dumating ang sa canyay nagbigay alam ng̃ nangyayari. Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna ng̃ mg̃a caing̃ayan at caguluhan, sinasamantala ng̃ mg̃a may mahahalay na budhi ang pagcagulat at cahinaan ng̃ loob ng̃ mg̃a babae; nang̃asisisiticas at nang̃agliligtas sa sarili, sino may walang nacacaalaala sa cang̃ino man, hindi nariring̃ig ang sigaw, hiPhin 340nihimatay ang mg̃a babae, nang̃agcacasaguian, nang̃asusung̃aba; dahil sa pagcagulat at pagcatacot ay hindi pinakikinggan ang hibik ng̃ capurihang nalulugso, at sa calaguitnaan ng̃ gabi ... at pagca nagcacaibigan! Tila mandin nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si Mara Clarang hindi nacamamalay-tao, at silay nang̃awala sa cadiliman. Lumulucsong nanaog sa mg̃a hagdanan, walang sombrero, walang bastn at parang sira ang isip na tinung̃o ang plaza. Nasumpung̃an niya roon ang mg̃a castilang pinagwiwicaan ang mg̃a sundalo, canyang tiningnan ang mg̃a upuang kinalalagyan ni Mara Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigan, at nakita niyang wala na sila roon.
- 263 -
Padre Cura! padre Cura!ang sigawan sa canya ng̃ mg̃a castila; ng̃unit hindi niya pinansin sila. Dooy nacahing̃a siya: nakita niya sa manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat sambahing anino, ang puspos ng̃ biyaya at calugodlugod na pang̃ang̃atawan ni Mara Clara, at ang sa canyang ta na may dalang mg̃a taza at mg̃a copa. Magaling na lamang!ang canyang ibinulong,tila mandin walang nangyari cung di ang pagcacasakit lamang. Sinarhan ni ta Isabel, pagcatapos ang mg̃a capis ng̃ bintana, at hindi na napakita ang caibig-ibig na anino. Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang caramihan. Nalaladlad sa harap ng̃ canyang mg̃a mata ang cagandagandahang pang̃ang̃atawan ng̃ isang dalaga, na tumutulog at humihing̃a ng̃ catamistamisan; naliliman ang bubong ng̃ mg̃a mata ng̃ mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa mg̃a pilicmata ng̃ mg̃a Virgen ni Rafael; ng̃uming̃iti ang maliit na bibig; nalalarawan sa boo ng̃ pagmumukhang yaon ang pagca Virgen, ang calinisang wagas, ang pagca walang malay casalanan; ang pagmumukhang iyoy isang lubhang matimyas na panaguinip sa guitna ng̃ maputing damit ng̃ canyang higaan, wang̃is sa isang ulo ng̃ querubn sa guitna ng̃ mg̃a alapaap. Nagpatuloy ng̃ pagcakita ang panimdim ni pari Salv ng̃ ibat iba pang mg̃a bagay ...; ng̃unit sino ang macapaglilipat sa papel ng̃ lahat ng̃ mapapanimdim ng̃ isang nag-aalab na budhi? Marahil ay ang Corresponsal ng̃ peridico, na winacasan ang pagsaysy ng̃ fiesta at ng̃ lahat ng̃ mg̃a nangyari sa ganitong paraan: "Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap na pamamag-itan ng̃ totoong cagalanggalang na si pari fray Bernardo Salv, Phin 341na hindi kinatacutan ang lahat ng̃ pang̃anib, sa guitna ng̃ bayang iyng nagng̃ing̃itng̃it ng̃ galit, sa guitna ng̃ caramihang wala ng̃ pinagpipitaganan; walng bastn, walang somberoy pinayapa niy ang mg̃a galit ng̃ caramihan, na walng ibang guinamit liban na lamang sa canyng mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at capangyarihang cailan may hindi nagcuculang sa sacerdote ng̃ isang Religin ng̃ Capayapaan. Linisan ng̃ banal na religioso ang mg̃a catamisan ng̃ pagcahimbing, na tinatamasa ng̃ lahat ng̃ magandang diwa na gaya ng̃ canyang taglay, upng mailagang mangyari ang isang munting casacunaan sa canyng mg̃a oveja. Hindi ng̃a marahil calilimutan ng̃ mg̃a mamamayan sa San Diego ang ganitong lubhang magaling na guinawa niy at magpacailan may kikilanlin sa canyang utang na loob!"
Phin 342
- 264 -
XLI.
DALAWANG PANAUHIN.
Dahil sa calagayan ng̃ calooban ni Ibarray hindi siya mangyaring macatulog, caya ng̃at ng̃ upang libang̃in ang canyng isip at ilayo ang mg̃a malulungcot na panimdim na lalong lumalaki ng̃ di cawasa cung gab, nagtrabajo siy, sa napag-iisang canyang "gabinete". Inabot siya ng̃ araw sa mg̃a paghahalohalo at pagbabagaybagay, na dooy canyng inilulubog ang capucaputol na mg̃a cawayan at mg̃a iba pa, na ipinapasoc pagcatapos sa mg̃a frascong may mg̃a nmero at natatacpan ng̃ lacre. Ipinagbigay alam ng̃ isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating ng̃ isang taong bukid. Papasukin mo!ang canyng sinabi, na hindi man lamang luming̃on. Pumasoc si Elas, na nanatili sa pagcatindig at hindi umiimic. Ah! cayo po ba?ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, ng̃ siyay canyang makita;ipagpaumanhin po niny ang aking pagca pahintay sa iny, hindi co napansin ang inyng pagdating: may guinagawa acong isang mahalagang pagtikim.... Ayaw co pong cayoy abalahin!ang isinagot ng̃ binatang piloto; ang unang ipinarito coy upang sa inyoy itanong cung cayoy may ipagbibiling ano man sa lalawigang Batang̃ang aking patutung̃uhan ng̃ayon din, at ang icalaway upang sabihin co po sa inyo ang isang masamang balita.... Tinanong ni Ibarra ng̃ mata ang piloto. May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,ang idinugtong ni Elias ng̃ sabing mahinahon,datapuwat hindi malubha. Iyang na ng̃a ang aking ipinang̃ang̃anib!ang sinabi ng̃ marahan,nalalaman po ba ninyo cung ano ang sakt? Phin 343Lagnat po! Ng̃ayon, cung wala cayong ipag-uutos.... Salamat, caibigan co; hinahang̃ad cong cayoy magcaroon ng̃ maluwalhating paglalacbay ...; datapuwat bago cayo umalis, itulot po ninyo sa aking sa inyoy macapagtanong ng̃ isa; cung sacalit lihs sa tapat na pag-iing̃at ng̃ lihim ay huwag cayong sumagot. Yumucod si Elias. Paano ang inyong guinawat inyong nasansala ang panucalang gulo cagabi?ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias.
- 265 -
Magaang na magaang!ang isinagot ni Elias ng̃ boong cahinhinan;ang namamatnugot ng̃ gayong kilusay magcapatid na nang̃ulila sa ama na pinatay ng̃ guardia civil sa capapalo; nagcapalad aco isang araw na mailigtas co sila sa mg̃a camay rin ng̃ mg̃a iyong umamis sa buhay ng̃ canilang magulang, at dahil ditoy capuwa cumikilala sa akin ng̃ utang na loob ang dalawa. Sa canila, aco nakiusap cagabi, at sila naman ang sumaway na sa mg̃a iba. At ang magcapatid na iyan ang canilang amay pinatay sa capapalo?... Ang cahahangganay cawang̃is din ng̃ ama,ang isinagot ni Elias ng̃ marahang tinig;pagca minsang tinatacan na ng̃ casacunaan ng̃ canyang tanda ang isang mag-anac, kinacailang̃ang mamatay ng̃a ang lahat ng̃ bumubuo ng̃ mag-anac na iyan; pagca tinatamaan ng̃ lintic ang isang cahoy ay naguiguing alaboc na lahat. At sa pagcat namasdan ni Elias na si Ibarray hindi umiimic, siyay nagpaalam. Ng̃ nag-iisa na siyay nawala ang anyong panatag ang loob na canyang naipakita sa harap ng̃ piloto, at nang̃ibabaw sa mukha ang skit ng̃ canyang loob. At aco! ac ang nagpahirap ng̃ di ano lamang sa babaeng iyan!ang ibinulong. Dalidaling nagbihis at nanaog sa hagdanan. Bumati sa cany ng̃ boong capacumbabaan ang isng maliit na lalaking nacasuut ng̃ lucsa at may isng malaking pilat sa caliwang pisng̃i, at pinahinto siy sa paglacad. Ano ba ang ibig niny?ang tanong ni Ibarra. Guinoo, Lucas ang aking pang̃alan, ac ang capatid ng̃ namatay cahapon. Ah! Inihahandog co sa iny ang pakikisama sa inyng pighati!... at an pa? Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyng ibabayad sa mag-anac na nang̃ulila sa aking capatid. Phin 344Ibabayad?ang inulit ng̃ binata, na di napiguil ang sama ng̃ canyang loob;pag-uusapan na natin it. Bumalic po cay ng̃ayon hapon, sa pagcat nagmamadali ac ng̃ayn. Sabihin po lamang niny cung gaano ang ibig ninyng ibayad!ang pinipilit itanong ni Lucas. Sinabi co na sa inyng mag-uusap na tayo sa ibang araw, ng̃ayoy wala acong panahon!ani Ibarrang naiinip. Wala po cayong panahn ng̃ayn, guinoo?ang tanng ng̃ boong saclap ni Lcas, na humalang sa harapan ni Ibarra;wala cayong panahon sa pakikialam sa mg̃a patay? Pumarito na cay ng̃ayong hapon, cung ibig ninyng magbigay-loob!ang inulit ni Ibarrang nagpipiguil;ng̃ayoy dadalawin co ang isng taong may sakt.
- 266 -
Ah! at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo ang mg̃a patay? Acala ba ninyot camiy mg̃a duchay?... Tinitigan siya ni Ibarra at pinutol ang canyang pananalita. Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!ang sinabi ni Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni Lucas ng̃ titig na may calakip na ng̃iting puspos ng̃ pagtatanim ng̃ galit. Napagkikilalang icaw ang apo ng̃ nagbilad sa arao sa aking ama!ang ibinulong;taglay mo pa ang gayon ding dugo! At nagbago ng̃ anyo ng̃ pananalita, at idinugtong: Datapuwa, cung magbayad ca ng̃ magaling ... tayoy magcatoto!
Phin 345
XLII.
ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAA.
Nacaraan na ang fiesta; muli na namang napag-unawa ng̃ mg̃a mamamayan, cawang̃is din ng̃ lahat ng̃ tang nagdaan, na lalo ng̃ dukha ang cabn, na silay nang̃agcapagod, nang̃agpawis at totoong nang̃agpuyat na hindi sila nang̃acapagsay, hindi sila nang̃agcamit ng̃ bagong mg̃a caibigan, sa isang salita, mahal na totoo ang canilang pagcabili sa mg̃a caguluhan at sa mg̃a basag-ulo. Datapuwat hindi cailang̃an; gayon din ang gagawin sa tang darating, gayon din sa darating na ikasandaang taon, sa pagcat hangga ng̃ayoy ito ang siyang naguing caugalian. Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang malaking capanglawan; nacasara ang lahat ng̃ mg̃a bintana, bahagya na nararamdaman ang paglacad ng̃ mg̃a tao roon sa sahig, sa cocina lamang nang̃ang̃ahas silang magsalita ng̃ malacas. Nararatay sa banig at may sakit si Mara Clarang caluluwa ng̃ bahay; nababasa ang canyang calagayan sa lahat ng̃ mg̃a mukha, tulad naman sa pagcabasa sa pagmumukha ng̃ isang tao ng̃ mg̃a dinaramdam ng̃ canyang caluluwa. Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos sa Cruz sa Matahong?ang marahang tanong ng̃ nababalisang ama.Lumalaki ang Cruz sa Tunasan, datapuwat pumapawis naman ang sa Matahong; alin caya sa acala mo ang lalong mapaghimala?
- 267 -
Nag iisip-isip ang ta Isabel, iguinalaw ang ulo at bumulong: Paglaki ... lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis: nagpapawis tayong lahat, ng̃unit tayong lahat ay hindi lumalaki. Tunay ng̃a, siya ng̃a, Isabel, ng̃unit alalahanin mong ang magpawis.... Phin 346ang magpawis ang cahoy na guinagawa lamang na paa ng̃ bangco ay hindi cacaunting himala ... Aba! ang lalong mainam ay maglimos sa dalawang Cruz, sa ganyay walang maghihinanakit na sino man at lalong madaling gagaling si Mara Clara ... Mabuti ba ang pagcacahanda ng̃ mg̃a silid? Nalalaman mo ng̃ casama mag-asawang doctor ang isang bagong guinoong may pagcacamag-anac ni pari Dmaso; kinacailang̃ang huwag magculang ng̃ ano man. Na sa cabilang dulo ng̃ "comedor" ang magpinsang si Sinang at si Victoria, na napaparoot sinasamahan ang may sakit. Tinutulung̃an sila ni Andeng sa paglilinis ng̃ mg̃a cagamitang pilac sa pag-inom ng̃ ch. Nakikilala ba ninyo ang doctor Espadaa?ang tanong na mahigpit cay Victoria ng̃ capatid sa suso ni Mara Clara. Hindi!anang tinatanong;ang tang̃ing nalalaman co lamang sa canyay mahal na totoong suming̃il, ayon cay capitang Tiago. Marahil totoong magaling siya cung gayon!ani Andeng;mahal suming̃il ang bumutas ng̃ tiyan ni doa Mara, caya ng̃a marunong. Haling!ang biglang sinabi ni Sinang,hindi ang lahat ng̃ sumising̃il ng̃ mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara; pagcatapos na di natutong umalalay sa nang̃ang̃anac, hanggang sa putulin ang ulo ng̃ sanggol, sining̃il ng̃ limampong piso ang nabaong lalaki ... suming̃il ang siyang nalalaman. Ano ang kinalaman mo?ang tanong sa canya ng̃ canyang pinsan at siyay sinic. At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari ng̃ cahoy, pagcatapos na siyay mapang̃ulila ng̃ canyang asawa, napilitan namang mawal-an siya ng̃ bahay, sa pagcat pinilit siyang magbayad ng̃ Alcalde, na caibigan ng̃ doctor ... bakit hindi co malalaman? Pinautang pa siya ng̃ aking ama upang macapasa Santa Cruz[259]. Isang cocheng tumiguil sa tapat ng̃ bahay ang siyang pumutol ng̃ lahat ng̃ mg̃a salitaan. Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na sinusundan ni ta Isabel, upang salubung̃in ang mg̃a bagong dating.Ang mg̃a nagsidating na itoy ang doctor na si don Tiburcio de Espadaa, ang canyang guinoong asawang; doctora na si doa Victorina de los Reyes "de" de Espadaa at isang binatang castilang nacalulugod ang mukha at maganda ang kiyas. Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang "bata" na nabuburdahan ng̃ Phin 347mg̃a bulaclac, at may isang sombrerong may isang malaking ibong "papagayo" na halos nababayuot sa mg̃a cintas na azul at pula; ang nang̃agcacahalong alaboc ng̃ daan at galapong ng̃ bigas sa canyang mg̃a pisng̃i ang siya manding nagdaragdag ng̃ canyang
- 268 -
mg̃a culubot; ng̃ayoy inaalalayan sa mg̃a bisig ang canyang asawang pilay, na gaya rin ng̃ siyay makita natin sa Maynila. Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don Alfonso Linares de Espadaa!ani doa Victorina na itinuturo ang binata; ang guinoong itoy inaanac ng̃ isang camag-anac ni pari Dmaso, tang̃ing kalihim ng̃ lahat ng̃ mg̃a ministro.... Bumati ng̃ calugodlugod ang binata; unti ng̃ hagcan ni capitang Tiago ang canyang camay. Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming mg̃a "maleta" at mg̃a "saco de viaje", samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa canicanilang mg̃a silid, pag-usapan natin ang ilang bagay na nauucol sa mag-asawang ito, na bahagya na natin napagsalitaanan sa mg̃a unang bahagui ng̃ librong ito. Si doa Victorinay isang guinoong babaeng may taglay ng̃ mg̃a apat na pot limang agosto, na catumbas ng̃ tatlompot dalawang abril ayon sa canyang balac sa aritmtica. Maganda siya ng̃ panahong bata pa, malamn ang canyang catawan,gayon ang madalas niyang sabihinng̃unit sa canyang pagcawili sa panonood sa canyang sarili, pinawal-ang halaga niya ang maraming sa canyay nang̃ing̃ibig na mg̃a filipino, palibhasay ang minimithi niyay ang ibang lahi. Hindi niya inibig ipagcatiwala cang̃ino man ang canyang maputi at maliit na camay, datapuwat hindi sa pagcuculang tiwala, sa pagcat hindi mamacailang nagbigay siya sa ilang lagalag na mg̃a tagaibang lupain at mg̃a tagarito ng̃ mg̃a pamuti at mg̃a hiyas na hindi maulatan ang cahalagahan. Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin ng̃ayon, nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang panaguinip, ang panaguinip ng̃ boong buhay niya, na dahilan ditoy pinawalang halaga niya ang mg̃a pagsuyo ng̃ cabataan at sampo ng̃ mg̃a pang̃acong pagsinta ni capitang Tiago na ng̃ unay ibinubulong sa canyang taing̃a inaawit sa ilang mg̃a pananapat. Lampas na ng̃a sa panahon ng̃ masunduan niya ang canyang mithi; ng̃unit palibhasay cahit pamalimaliy nagsasalita si doa Victorina ng̃ wicang castila, at higuit cay Agustina na taga Zaragoza ang canyang pagca espaola, nalalaman niya yaong casabihang "Mas vale tarde que nunca" (Magaling cay sa wala ang magcamit cahit malaon), at siya rin ang umaaliw sa sarili sa pagsasalita nito sa Phin 348canya rin."No hay felicidad completa en la tierra" ay isa naman sa canyang laguing guinagamit na casabihan sa canyang buhay, sa pagcat hindi lumalabas sa canyang mg̃a labi ang dalawang casabihang ito sa harap ng̃ ibang mg̃a tao. Si doa Victorinang pinagdaanan na ng̃ una, pang̃alawa, pang̃atlo at pang-apat na cabataan sa paglaladlad ng̃ canyng mg̃a lambat upang mahuli sa dagat ng̃ daigdg ang bagay na adhica ng̃ canyng mg̃a hindi pagcacatulog, sa cawacasay napilitang sumang-ayon sa ibig ng̃ capalarang sa canyay ipagcaloob. Cung naguing tatlompot isang abril sana ang canyng gulang, at hindi tatlompot dalaw,ang layoy totoong malaki ayon sa canyng aritmtica.isinauli disin ng̃ cahabaghabag na babae sa Capalaran ang inihahandog sa canyng huli sa lambt, upng maghinty ng̃ lalong naaalinsunod sa canyang calooban. Ng̃unit palibhasay pinapanucala ng̃ tao at ang pang̃ang̃ailang̃an ang siyng nagpapasiya, siyng malaki ng̃ lubha ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa, napilitang magaling̃in na niy ang isng abang lalaki na iniabsang ng̃ bayang Extremadura (Espaa), at pagcatapos na macapaglagalag sa daigdig ng̃ anim pitng tan, Ulisis na bago, sa
- 269 -
cawacasay nasumpung̃an niya sa pulo ng̃ Lusng ang mapapanuluyan, salapi at isang pans ng̃ Calipso, na canyng-cabiac dalandn ... ay! at ang dalanday maasim. Tiburcio Espadaa ang pang̃alan ng̃ caawaawa, at baga man tatlompot limang tan ang glang ay tila matanda na; gayn may lalong bata pa siya cay doa Victorina, na may tatlompot dalawa lamang. Magaang maunawa ang cadahilanan nit, ng̃unit pang̃anib na sabihin. Siyay na pa sa Pilipinas na ang catungculay Oficial Quinto sa mg̃a Aduana, datapuwat totoong napacalihis ang canyang palad, na bucd sa siyay nahilong mainam at nabalian siya ng̃ isang hita samantalang naglalacbay-dagat, binawian siya ng̃ catungculan ng̃ macaraan ang labing limng araw mula ng̃ siyay dumating, pagbawing sa capanahunay dinala sa cany ng̃ "Salvadora", ng̃ wala na siya cahit isang cuarta man lamang. Sa canyng pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa Espaa hanggang hindi siy yumayaman, at inisip niyng maghanap-buhay sa ano man. Ayaw itulot sa cany ng̃ capalaluan ng̃ budhi ng̃ pagca castila ang paggugugol ng̃ lacas: hang̃ad sana ng̃ lalaking mamuhay siy sa isang paraang walang icapipintas ang sino man, ng̃unit ayaw ipahintulot sa canya ng̃ capurihan ng̃ mg̃a castila na gugulin niy ang lacs sa paggawa, at hindi siya mailigtas sa mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃ capurihang iyn. Phin 349Ng̃ mg̃a unang araw ay nabubuhay siya sa gugol ng̃ ilang cababayan niya, ng̃unit palibhasay marunong mahiya si Tiburco, sa damdam niyay masaclap ang canyang kinakain, cayat hindi tumataba cung di bagcos pa ng̃ang nang̃ang̃ayayat. Sa pagcat wala siyang dunong, salapi mataas na taong tumangkilic sa canya, inihatol sa canya ng̃ canyang mg̃a cababayan, upang huwag na siyang macabigat pa sa pamumuhay na siyay pa sa mg̃a lalawigan at dooy magpanggap siyang doctor sa pangagamot. Ng̃ mg̃a unang mulay aayon sana ang lalaki, sa pagcat tunay ng̃at siyay naguing alila sa Hospital ng̃ San Crlos ng̃unit wala siyang natutuhang ano man sa carunung̃an tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya rooy pagpagan ng̃ alaboc ang mg̃a bangco at papagning̃asin ang mg̃a bagang pangpainit, at itoy hindi pa, nalaon. Datapuwat sa pagcat nalalaoy humihigpit ang caguipitan, at pinapawi ng̃ canyang mg̃a caibigan ang mg̃a pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa cawacasan, siyay na pa sa mg̃a lalawigan, nagpasimula siya ng̃ pagdalaw sa ilang mg̃a may sakit, at sumising̃il siya ng̃ alinsunod sa inihahatol sa canya ng̃ sariling budhi. Datapuwat ang nacawang̃is niyay ang binatang filsofo na sinasabi ni Sameniego, sa cahulihulihay suming̃il siya ng̃ mahal at linagyan niya ng̃ mataas na halaga ang canyang mg̃a dalaw sa mg̃a may sakit; dahil ditoy ipinalagay siyang dakilang manggagamot, at marahil siya sanay yumaman, cung hindi nabalitaan ng̃ mg̃a pang̃ulong manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsing̃il at ang pakikipang̃agaw na guinagawa sa mg̃a ibang manggagamot. Namag-itan sa canya ang mg̃a walang catungculan at ang mg̃a profesor."Caibigan,ang canilang sinabi sa maganapin sa catungculang si Dr. C.,pabayaan na ninyong siyay macatipon ng̃ caunting puhunan, at pagca may anim pitong libo na siyay macaoowi na sa canyang bayan at ng̃ dooy mamuhay sa capayapaan. Sa catotohanay ano ang guinagawa sa inyong masama? na canyang dinaraya ang mg̃a hindi marunong mag-ing̃at na mg̃a "indio"? Silay magpacatalino. Siyay isang caawaawa; huwag po ninyong alisin sa canyang bibig ang pagcain; cayo sanay mag-asal mabait na castila!"
- 270 -
Palibhasay mabait ng̃ang castila ang doctor, napahinuhod siyang magwalang malay ng̃ cagagawang iyon; ng̃unit sa pagcat dumating sa taing̃a ng̃ bayan ang gayong balita, nagpasimula ng̃ pagcuculang tiwala sa canya, at hindi nalaot wala ng̃ pagamot cay don Tiburcio Espadaa at sa ganitoy napilitan na namang halos magpalimos ng̃ kinakain sa araw-araw. Ng̃ panahong iyoy nabalitaan sa isang caibigan niya, na naguing matalic namang caibigan Phin 350ni doa Victorina, ang malaking pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa ng̃ guinoong babaeng ito, ang canyang pagsinta sa bayang Espaa at ang cagandahan ng̃ canyang puso. Natanawan ni don Tiburcio roon ang isang capilas na lang̃it, at ipinakiusap na siyay ipakilala cay doa Victorina. Nagkita si doa Victorinat si don Tiburcio. "Tarde venientibus ossa," ang biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana siy ng̃ latin! Si doa Victorinay di na masasabing maaariari pa, tunay na di na maaari; nauwi na lamang ang canyng malagong buhc sa isang pusd, na ayon sa sabi ng̃ canyng alilang babaey ang ulo ng̃ bawang ang nacacasinlaki raw, ang mg̃a culubt ng̃ canyang mukhay tulad sa dinaanan ng̃ araro at nagpapasimula na ng̃ pag-uga ang canyang mg̃a ng̃ipin, nang̃agdaramdam na rin naman ang canyng mg̃a mat, at malaki na ang ipinagdamdam, cayat kinacailang̃an na niyng ga ipikit na ng̃ caunti upang macakita sa dacong may calayuan; ang caugalian na lamang niya ang tang̃ing sa canyay natira. Nang̃agcaunawaan ng̃ matapos ang calahating horas na pagsasalitaan, at nang̃agtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang castilang hindi napacapily, hindi totoong utal, hindi lubhng upawin, huwag napaca bung̃i ang mg̃a ng̃ipin na huwag mapacalabis ang pananambulat ng̃ laway cung nagsasalita, at magcaroon sana ng̃ lalong malaking licsi at "categoria", na gaya ng̃ caraniwan niyang sabihin; ng̃unit ang ganitng mg̃a bagay na castilay hindi lumapit cailan man sa cany upang ipakiusap na sa canyay pacasal. Hindi miminsang canyang naring̃ig na "la ocasin la pintan calva" (ilinalarawang walang buhoc sa ulo ang magaling na pagcacataon), at inacala niy ng̃ taimtim sa loob na si don Tiburcioy siyang tunay na magaling na pagcacataon, sa pagcat salamat sa mg̃a gabng lubhang mapighating canyng dinaanan, maagang nangyayari sa cany ang pagcapanot ng̃ ulo. Sino ang babaeng hindi matalino sa icatatlompot dalawang tang gulang? Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang cany, ng̃ hindi mawatasang pamamanglaw ng̃ canyng dilidilihin ang mg̃a unang buwan ng̃ canyang pag-aasawa na ang caraniway nagtatamasa ng̃ boong catamisan. Ng̃unit caniyang taglay ang pagsang-ayon sa sawing capalaran, at huming̃i siyang saclolo sa pag-aalaala sa dinaanan at dinaraanan pang gutom cung sacali. Cailan man ay hindi niya inisip ang lumang̃oy sa yaman magtamo ng̃ mataas na catungculan, magagaang na camtan ang canyang mg̃a adhica ng̃ loob, hindi malalawac ang canyng mg̃a mithi; datapuwat ang canyang pusong virgen pa ng̃ Phin 351mg̃a panahong iyn ay naghang̃ad ng̃ ibang nacasisintahing lubh.Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa cagagawa, pagcatapos na magawa niy ang dukhang paghapon, nagpapahing̃alay siya sa masamang hihign upng tunawin ang "gazpacho", at natutulog siyang ang napapanag-inip ay isang larawang nacang̃iti at mapagbigay layaw. Pagcatapos, ng̃ maragdagan ang mg̃a sama ng̃ loob at mg̃a casalatan, nagdaan ang mg̃a tan at hindi dumating ang calugodlugod na larawan, ang inisip na lamang niyay ang isang mabait na babae, masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya ng̃ caunting salapi sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa mg̃a pagal ng̃ paggawa at manacanacang siyay cagalitan.tunay, ipinalalagay niyang isang caligayahan ang mg̃a pag-aaway ng̃
- 271 -
mag-asawa! Datapuwat ng̃ siyay mapilitang maglagalag sa bayanbayan, na ang hinahanap niyay hindi na ang cayamanan cung hindi caunti man lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa panahon canyang ipinananatili pa sa daigdig; ng̃ pucawin sa canya ang pag-asang macakikita ng̃ caguinhawahan ng̃ mg̃a balibalitang bigay sa canya ng̃ canyang mg̃a cababayang galing sa cabilang ibayo ng̃ dagat, lumulan siya sa isang sasacyang tung̃o sa Filipinas, pinapamugad ng̃ layon sa canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang magandang india na may malalaking matang maitim, napuputos ng̃ sutla at mg̃a nang̃ang̃aninag na mg̃a damit, tiguib ng̃ taglay na mg̃a brillante at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang mg̃a coche, at iba pa. Dumating sa Filipinas at ang boong acala niyay nasunduan na niya ang caganapan ng̃ canyang panag-inip, sa pagcat tinititigan siya ng̃ may halong pagtataca ng̃ mg̃a dalagang nacasacay sa mg̃a cocheng plateadoong nagpapasial sa Luneta at Malecn. Datapuwat ng̃ siyay bawian ng̃ catungculan, nawala sa canyang panimdim ang mestiza ang india, at linikha naman niya ng̃ boong hirap ang larawan ng̃ isang bao, ng̃unit isang baong calugodlugod. Caya ng̃at ng̃ makita niyang naguiguing catotohanan ang isang bahagui ng̃ canyang panaguinip, siyay namanglaw ng̃unit palibhasay taglay niya ang caunting catutubong pagsangayon sa ano mang nangyayari, sinabi niya ang sa canyang sarili: "Yaoy wala cung di isang panaguinip lamang, at sa daigdig ay hindi nabubuhay sa panaguinip"! Sa ganitoy binibigyan niyang capasiyahan ang canyang mg̃a pag-aalinlang̃an: gumagamit siya ng̃ galapong ng̃ bigas, pshe! cung macasal na silay ipag-uutos na niyang huwag gumamit; na marami ng̃ culubot ang balat, ng̃unit ang levita niyay lalo ng̃ maraming guisi at mg̃a sursi, na yaoy isang matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at asal lalaki, datapuwat ang gutom ay lalo ng̃ asal lalaki, lalo ng̃ mapagpaPhin 352suco at lalo pa manding mapagyabang, at bucd sa rooy caya ng̃a naman catutubo na niya ang pagcamatimyas na ugali, at sino ang nacacaalam? binabago ng̃ pagsinta ang mg̃a caasalan; na totoong masamang mang̃astila, siya man namay hindi rin magaling mang̃astila, ayon sa sinabi sa canya ng̃ puno ng̃ Negociado ng̃ ipagbigay alam sa canya ang sa canyay pagbawi ng̃ catugculan, at bucod sa rooy ano baga iyon? na ang babaeng iyoy isang matandang pang̃it at catawatawa? siya namay pilay, wala ng̃ ng̃ipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa ni don Tiburcio ang siyay mag alaga cay sa siyay alagaan sa pagcacasakit sa gtom. Pagca linilibac siy ng̃ alin mang caibigan niy, ito ang canyng isinasagot: "Bigyan mo aco ng̃ pagcain at tawaguin mo acong tang̃". Si don Tiburcioy isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi gumagawa ng̃ masama cahit sa isang lang̃aw: mahinhin at walang cayang magtaglay ng̃ isang masamang caisipan, siya disiy nagmisionero ng̃ mg̃a unang panahn. Hindi nangyaring nacapanagumpay sa canya ang lubos na paniniwala ng̃ malaking cataasan, ng̃ dakilang camahalan at mataas na cahalagahang sa loob ng̃ ilang linggoy cumacapit sa calooban ng̃ pinacamalaking bahagui sa canyang mg̃a cababayan. Hindi nagcasiya cailan man sa canyang puso ang magtanim ng̃ galit; hindi pa siya nacasusumpong ng̃ isa man lamang na "filibustero"; wala siyang nakikita cung hindi mg̃a haling na isip na kinakailang̃ang agawan ng̃ pagcabuhay, sacalit aayaw na maguing halng pa cay sa canila. Ng̃ pag-acalaang siyay pag-usiguin sa harap ng̃ mg̃a hucuman dahil sa pagpapanggap niya ng̃ pagca manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya dumaing; kinikilala niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasagt: Datapuwat kinacailang̃ang mabuhay!
- 272 -
Sila ng̃ay napacasal nagsiluan ang isat isa[260], at na pa sa Santa Ana sila at ng̃ doon nila lasapin ang catimyasan ng̃ unang buwan ng̃ bagong casal; ng̃unit ng̃ gabi ng̃ sa canilay pagcacasal, nagcasakit si doa Victorina, dahil sa catacottacot na hindi pagcatunaw ng̃ kinain; si don Tiburcioy napasalamat sa Dios, nagpakitang siyay mairog at maiguing mag-alaga. Gayn man, ng̃ icalawang gabiy ipinakilala niyng siyay lalaking marunong magmahal sa capurihan, at ng̃ manalamin siya ng̃ kinabucasan, ng̃umiti ng̃ boong calungcutan hanggang sa ipakita niya ang canyang mg̃a ng̃idng̃id na walang ng̃ipin: ang cauntiay may sampong tan ang canyang itinanda. Phin 353Sa lubhang malaking pagcalugod ni doa Victorina sa canyang asawa, ipinagpagawa niya siya ng̃ magagaling na mg̃a ng̃iping nailalagay at naaalis, ipinag-utos sa lalong magagaling na mg̃a sastre sa ciudad na igawa ang canyang asawa ng̃ lalong magagaling na mg̃a casuutan; bumili ng̃ mg̃a araa at mg̃a calesa; nagbilin sa Batang̃an at sa Albay ng̃ lalong magagaling na mg̃a "pareja" ng̃ mg̃a cabayo, at hanggang sa pinilit niya si don Tiburciong magcaroon ng̃ dalawang cabayong handa sa mg̃a tacbuhang darating. Samantalang binabago niya ang calagayan ng̃ canyang asaway hindi niya nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang sayang sutla at ang barong pinya at ang guinamit niyay ang pananamit europea; inihalili niya sa madaling gawing puyod ng̃ mg̃a filipina ang magdarayang mg̃a "flequillo", at sa pamamag-itan ng̃ canyang mg̃a pananamit na cagulatgulat ang sa canyay hindi pagcabagay, binigyang niyang ligalig ang capayapaan ng̃ tahimic at walang guinagawang mg̃a mamamayan. Ang canyang asawang cailan may hindi umaalis na nagllakad,(aayaw si doa Victorinang makita ang capilayan ng̃ canyang asawa),dindala siya sa mg̃a lugar na walang tao, bagay na ikinahahapis na totoo ni doa Victorina, palibhasay ang ibig niyay maipagparang̃alan ang canyang asawa sa lalong hayag na mg̃a paseo: ng̃unit hindi siya umiimic sa pagpipitagan niya sa mg̃a unang buwan ng̃ catamisan ng̃ mg̃a bagong casal. Nagpasimula ang pagbabawas ng̃ timyas ng̃ canilang pagsasama, ng̃ acalain ng̃ canyang asawang siyay pakiusapan tungcol sa "polvos de arroz" (galapong ng̃ bigas) at sabihin sa canyang yaoy daya at hindi catutubo; pinapagcunot ni doa Victorina ang canyang mg̃a kilay, at siyay tinitigan sa mg̃a ng̃iping nailalagay at naaalis. Hindi na umimic ang lalaki, at napagwari ng̃ babae cung alin ang pangpahina sa canya ng̃ loob. Hindi nalaot ang isip niyay siyay nagdadalang tao na, at canyang ipinamalita ang gayong bagay sa lahat ng̃ canilang mg̃a caibigan: Ac at si de Espadaay cami pasasa "Peinsula" sa buwang darating; aayaw acong ipang̃anac dito ang aming anac at tatawaguing "revolucionario". Nilagyan niya ng̃ isang "de" ang apellido ng̃ canyang asawa; hindi pinagcacagugulan ng̃ ano man ang "de"; ng̃unit nacapagbibigay "categoria" (camahalan sa pang̃alan). Cung pumifirma siyay ganito ang inilalagay niya sa sariling pang̃alan: Victorina de los Reyas "de" de Espadaa; ang "de" de Espadaang ito ang siyang ikinasisira ng̃ canyang isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canPhin 354yang ulo ng̃ litografong gumawa ng̃ canyang mg̃a tarjeta at ng̃ cahit canyang asawa.
- 273 -
Cung isa lamang "de" ang aking ilalagay, mawiwicang talagang wala cang "de", haling!ang sinabi sa canyang asawa. Walang licat ang canyang pamamalita ng̃ guinagawa niyang mg̃a paghahanda sa paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang mg̃a pang̃alan ng̃ mg̃a duong̃ang dinaraanan ng̃ mg̃a sasacyang patung̃o sa Espaa, at nacalulugod na pakinggan siya sa pananalita:"Aking makikita ang ismo ng̃ canal ni Suez; sinasabi ni De Espadaang siya raw lalong maganda, at nalibot ni De Espadaa ang boong daigdig. "" Marahil ay hindi na aco uuwi dito sa lupain ng̃ mg̃a taong gubat, "" Hindi aco ipinang̃anac upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang nababagay sa akin ang Aden Port Said: musmos pa acoy gayon na ang aking caisipan," at iba pa. Pinagbabahagui ni doa Victorina ang daigdig, sa canyang "geografa," sa Filipinas at Espaa, na naiiba naman sa mg̃a chulo (mg̃a taong hang̃al sa Madrid) na binabahagui ang daigdig sa Espaa at America China sa ibang pang̃alan. Nalalaman ng̃ canyang asawang ang ilang sa mg̃a bigay na iyoy mg̃a cahaling̃an, ng̃unit hindi umiimic at ng̃ huwag siyang masigawan at maipamukha sa canya ang canyng cautalan. Nagpacunwari si doa Victorinang siyay naglilihi, at nagpahumaling sa pagsusut ng̃ mg̃a damit na sarisari ang mg̃a culay, nagbalot ng̃ mg̃a bulaclac at ng̃ mg̃a sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwat oh casaliwaang palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-inip, at sa pagcat wala ng̃ dapat ipang̃ilag upang huwag maguing revolucionario ang anac na lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang paglalacbay. Ang kinahiligan namay ang pagtatanong sa mg̃a manggagamot, mg̃a hilot, mg̃a matatandang babaet iba pa, datapuwat nawalang cabuluhan; siyang aayaw pasaclolo sa cang̃ino mang santo santa, at canyang nililibac si San Pascual Bailon, bagay na totoong ikinahahapis ni capitang Tiago; caya ng̃at sa canyay sinabi ng̃ isang caibigan ng̃ canyang asawa: Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong na may "espiritu fuerte" (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang ito! Siyay ng̃umiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang "espiritu fuerte" at pagcagabi, sa oras ng̃ pagtulog, itinanong cung ano ang cahulugan niyon sa canyang asawa. Guiliw co,ang isinagot nito,ang nalalaman cong e ... espiritu fuerte ay ang "amoniaco;" isang "re ... retrica" (bulaclac ng̃ pananalita) lamang marahil Phin 355ang sinabi ng̃ aking caibigan. Buhat niyy sinasabi niya cailan mat maaari: Aco ang bugtong na amonaco sa lubhang nacayayamot na lupaing ito, sa pananalitang retrica; gayon ang sinabi ni Guinoong N. de N., peninsular na totoong mataas ang "categoria". Ang bawat maibigan niyy kinacailang̃ang gawin; totoong napasuco niyang lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita ng̃ malaking pagsalangsang sa canya, na ano pat naguing cahalimbawang tunay ng̃ isng song maliit na sumusunod sa bawat maibigan ni doa Victorina. Cung guinagalit siyay hindi pinahihintulutang siyay macapagpasial, at cung totoong siyay pinapagng̃ing̃itng̃it, inaagaw cay don Tiburcio ang postizong mg̃a ng̃ipin at pinababayaan siyang magmukhang cagulatgulat sa isa ilang araw caya, ayon sa maisipan.
- 274 -
Naisipan ni doa Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina at sa Ciruga ang canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio ang bagay na ito. Guiliw co! ibig mo bang acoy dacpin?ang tanong na nagugulat. Huwag ca sanang bliw, pabayaan mot aco ang nacacaalam!ang isinagt,hindi ca manggagamot cang̃ino man, datapuwat ibig cong tawaguin ca nilang doctor acy doctora, hal! At kinabucasay tumanggap si Rodoreda ng̃ biling iukit sa isang losa ng̃ maitim na mrmol ang ganito: Dr. DE ESPADAA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE EMFERMEDADES (manggagamot na tang̃i sa lahat ng̃ bagay na sakt). Ipinag-utos sa lahat ng̃ mg̃a lingcd nila sa bahay na itawag sa canil ang canilang mg̃a bagong titulo, at dahil ditoy naragdagan ang bilang ng̃ mg̃a flequillo, cumapl ang pahid na polvos de arroz, at dumami ang mg̃a cintas at ang mg̃a encaje, at lalo ng̃ tiningnang ng̃ malaking pagpapawalang halaga ang canyang mg̃a aba at culang palad na mg̃a cababayang babae, na ang mg̃a asaway mababa ang camahalan cay sa canyang asawa. Bawat araw na magdaan ay nararamdaman niyang lalong naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung magpapatuloy ang gayong calacarn, paguiguing isang tay sasapantahain na niyang siyay calahi ng̃ Dios. Hindi nacahahadlang ang mg̃a dakilang caisipang it, na hanggang nagdaraan ang araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang catawaPhin 356tawa. Cailan mang masasalubong niya si capitng Tiago at maaalaala niyang nawalang cabuluhan ang pang̃ing̃ibig sa canya nit, pagdacay nagpapadala siya ng̃ piso sa Simbahan sa pamisa, bilang pasasalamat. Gayn may iguinagalang na totoo ni capitang Tiago ang canyang asawa dahil sa ttulo na pagca manggagamot sa lahat ng̃ bagay na sakt, at canyang pinakkinggang magaling ang mg̃a ilang salitang canyang naipang̃ung̃usap dahil sa canyang cautaln. Dahil dito, at dahil sa hindi dumadalaw ang manggagamot na ito sa cang̃ino man, hinirang siya ni capitang Tiago upang siyang gumamot sa canyang anac na babae. Cung tungcl sa binatang Linares ay iba na. Ng̃ gumagayac ng̃ pagpasa Espaa, inacala ni doa Victorina ang maglagay ng̃ isng tagapang̃asiwng castila, sa pagcat walang tiwala siya sa mg̃a filipino naalaala ng̃ canyang asawa ang isang pamangking na sa Madrid, na nag-aaral ng̃ pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas ang caisipan sa lahat ng̃ mg̃a magcacamag-anac sinulatan ng̃a siya, na ipinagpauna ang bayad sa sasacyan ng̃ pagparito, at naglalacbay-dagat na siyang dito ang tump, ng̃ mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa pagdadalang tao. Ang tatlong guinoong ito ang siyang bagong cararating. Samantalang cumacain sila ng̃ pang̃alawang agahan, dumating si pari Salv, at sa pagct siyy cakilala na ng̃ mag-asawa, ipinakilala nila sa cany, sampo ng̃ mg̃a tagly na carapatn ng̃ bintang si Linares, na nagdamdam cahihiyan. Ayon sa caugaliay si Mara Clara ang siyng pinag-usapan; ang dalagay nagpapahing̃alay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa paglalacby: ipinagparang̃alan ni doa Victorina ang canyang catabiln sa pagpintas sa mg̃a tagalalawigan, sa canilang mg̃a bahay na pawid, sa canilang mg̃a tulay na cawayan, na hindi kinalimutang sabihin sa cura ang pagca silay mg̃a
- 275 -
caibigan ng̃ Segundo Cabo, ng̃ Alcaldeng si gayn, ng̃ Oldor na si ganyn, ng̃ Intendente at iba pa, mg̃a tong pawang matataas na totoong naaalang-alang sa canila. Cung naparito po sana cayo camacalawa, doa Victorina,ang isinund ni capitang Tiago, pagcatapos ng̃ isng sandaling pagtahimic ng̃ usapan,iny po sanang nacatagpo ang marilag na Capitan General: diyan siya nacaupo. An? Paano? Naparito ba ang capitang General? At dito sa inyong bahay? Casinung̃aling̃an! Phin 357Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung naparito p sana cay camacalawa.... Ah! syang na hindi nagcasakit agd si Clarita!ang biglng sinabi niyang taglay ang tnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan si Linares: Naring̃ig mo na, pinsan? Drito ang Capitn General! Nakita mo na cung totoo ang sabi ni De Espadaa, ng̃ sabhin sa iyng ang paroroonan moy hindi bahay ng̃ isang walng cabuluhang indio? Sa pagcat talastasin po ninyo na ang aming pinsay ng̃ nasa Madrid ay caibigan ng̃ mg̃a ministro at ng̃ mg̃a duque, at doon cumacain sa bahay ng̃ conde del Campanario. Ng̃ duque de la Torre, Victorina,ang isinala ng̃ canyang asawa. Gayon din lamang iyon, icaw pa ba naman ang magsasabi sa akin?... Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?ang isinalabat ni Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;malapit daw rito ang sabi sa akin. Aba, naririto siya ng̃ayon at hindi malalaot siyay paririto,ang isinagot ng̃ cura. Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa canya,ang biglang sinabi ng̃ binata,at cung hindi lamang sa ganitong maligayang pagcacataon ng̃ pagparito cong ito, nagsadya disin pa aco ng̃ pagparito upang siyay aking dalawin. Samantalay naguising ang "maligayang" pagcacataon. De Espadaa?ani doa Victorina ng̃ matapus ang pagcain,ating titingnan na si Clarita?At saca sinabi cay capitang Tiago: Dahil sa inyo lamang, don Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi gumagamot ang aking asawa cung di sa mg̃a matataas na tao lamang, at iyon pa man, iyon pa man! Hindi cawang̃is ang aking asawa ng̃ mg̃a taga rito!... hindi siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa mg̃a taong matataas lamang. Tinung̃o nila ang kinalalagyan ng̃ may sakit na babae. Halos ng̃itng̃it ng̃ dilim ang silid na kinalalagyan ng̃ may sakit, nacalapat ang mg̃a bintana, dahil sa pang̃ang̃anib sa hihip ng̃ hang̃in, at nanggagaling ang bahagyang liwanag doon sa dalawang malalaking candilang pagkit na nakatiric at nagnining̃as sa harap ng̃ isang larawan ng̃ Virgen sa Antipolo.
- 276 -
Nabibigkisan ang ulo ng̃ isang panyong basa ng̃ Agua de Colonia, nababalot na mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may saganang mg̃a ticlop, na siyang tumatakip sa canyang pagca anyong virgen, nacahiga ang dalaga sa canyang catreng camagong na napapamutihan ng̃ mg̃a cortinang jusi at pinya. Phin 358Ang canyang mg̃a buhoc na nacaliliguid sa mukha niyang tabas itlog ang nacararagdag ng̃ gayong nang̃ang̃aninag na pamumutla, na binibigyang buhay lamang ng̃ malalaking mg̃a matang puspos ng̃ calungcutan. Na sa canyang siping ang canyang dalawang caibigang babae at si Andeng na may babae na isang sang̃a ng̃ azucena. Pinulsuhan siya ni De Espadaa, siniyasat ang canyang dila, tinanong siya ng̃ ilan, at saca nagsalitang iiling iling: I ... itoy may sakit, ng̃unit maaring gumaling! Minasdan ni doa Victorina ng̃ boong calakhan ng̃ loob ang mg̃a nalilimpi. Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea, dalawang pildora ng̃ sinoglosa!ang ipinag-utos ni De Espadaa. Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,ang sabi ni doa Victorina na sa canyay lumapit; naparito camit ng̃ gamutin icaw ... Ipakikilala co sa iyo ang pinsan namin! Nawiwili si Linares sa panonood sa mg̃a calugodlugod na mg̃a mata ni Mara Clara, na anakiy may isang hinahanap, cayat hindi niya naring̃ig ang sa canyay pagtawag ni doa Victorina. Guinoong Linaresang sa canyay sinabi ng̃ cura, na ano pat pinucaw siya sa canyang pagcawili sa panonood;narito na si pari Damaso. At tunay ng̃a namang dumarating si pari Damaso, na namumutla at ga nalulungcot na; pagbabang̃on niya sa higaay si Maria Clara ang unang canyang dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na totoong mataba at mapag-aglahi; ng̃ayoy lumalacad na walang imic at anyong hahapayhapay.
Phin 359
XLIII.
- 277 -
MGA PANUCALA.
Hindi niya pinansin ang sino man, tuloytuloy siya sa higaan ng̃ may sakit, at saca niya hinawacan ang camay nito: Maria!ang canyang sinabi ng̃ hindi maulatang pag-irog, at bumalong sa canyang mg̃a mata ang mg̃a luha;Maria, anac co, hindi ca mamamatay! Binucsan ni Maria ang canyang mg̃a mata at tiningnan siya ng̃ tanging pagtataca. Sino man sa mg̃a nacacakilala sa franciscanoy hindi nang̃aghihinala man lamang na siyay may taglay ng̃ gayong lubhang mg̃a caguiliwguiliw na damdamin; hindi inaacala ng̃ sino mang sa ilalim ng̃ gayong matigas at magaspang na anyoy may tangkilic na isang puso. Hindi nacapanatili roon si pari Damaso, at umiiyac na parang musmos na lumayo sa dalaga. Tinung̃o niya ang "caida" upang dooy maibulalas niya ang canyang capighatian, sa lilim ng̃ mg̃a gumagapang na halaman sa durung̃awan ni Maria Clara. Pagcalakilaki ng̃ canyang pag-ibig sa canyng inaanac!ang sapantaha ng̃ lahat. Pinagmamasdan siya ni fray Salv na hindi cumikilos at hindi umiimic, at nang̃ang̃agat labi ng̃ bahagya. Ng̃ anyng natatahimic na si pari Dmasoy ipinakilala sa canya ni doa Victorina ang binatang si Linares, na sa canyy magalang na lumapit. Walng imic na pinagmasdan siya ni pari Dmaso, mula sa mg̃a paa hangang lo, inabot ang slat na sa canyay iniabot ni Linares, at binasa ang lihim na iyng anakiy hindi napag-uunawa ang lamn, sa pagcat tumanng At sino po ba cay? Phin 360Ac poy si Alfonso Linares, na inaanac ng̃ inyng bayw ...ang pautl na sinabi ng̃ binata. Lumiyad si pari Dmaso, mulng minasdan ang binata, sumaya ang mukha at nagtindg. Aba, icaw pal ang inaanac ni Carlicos!ang biglang sinabi at siyay niyacap; halicat ng̃ kitay mayacap ... may ilang, araw lamang na catatanggap co pa ng̃ canyang sulat ... ab, icaw pal! Hindi cat nakikilala ... mangyari baga, hindi ca pa ipinang̃ang̃anac ng̃ aking lisanin ang lupaing iyn; hindi cata nakilala! At pinacahihigpit ng̃ canyng matatabang mg̃a bisig ang binata, na nammula, ayawan cung sa cahihiyan sa pagcains. Tila mandin nalimutan ng̃ lubs ni pari Dmaso ang canyng pighati. Ng̃ macaraan ang ilng sandali ng̃ pagpapakita ng̃ pagguiliw at pagtatanong sa calagayan ni Carlicos at ni Pepa, tumanng si pari Dmaso:
- 278 -
At ng̃ayon! an ang ibig ni Carlicos na gawin co sa iy? Tila mandin may sinasabi sa sulat na caunting bagay ...,ang muling sinabi ni Linares ng̃ pautl. Sa sulat? tingnan co? Ab, siya ng̃a! At ang ibig ay ihanap cat ng̃ isng catungculan at isng asawa! Hmm! Catungculan ... catungculan, magaang; marunong ca bang bumasat sumulat? Tinanggp co ang pagca abogado sa Universidad Central! Carambas! icaw palay isang picapleitos (mapang udyc sa pag-uusapin) datapuwat wala sa iyong pagmumukha ... tila ca isang mahinhing dalaga, ng̃unit lalong magaling! Datapuwat bigyn cat ng̃ isang asawa ... hm! hmm! isang asawa.... Padre, hindi po ac lubhng nagdadalidali,ang sinabi ni Linares na nahihiya. Datapuwat si pari Dmasoy nagpaparoot parito sa magcabicabilang dlo ng̃ caida, na ito ang ibinbulong:Isang asawa, isng asawa! Hindi na malungcot at hindi naman masaya ang canyang mukha; ng̃ayoy nagpapakilala ng̃ malaking cataimtiman at wariy may iniisip. Pinagmamasdan ni pari Salv ang lahat ng̃ ito mula sa malayo. Hindi co acalaing macapagbibigay sa akin ng̃ malaking capighatian ang bagay na ito!ang ibinulong ni pari Dmaso ng̃ tinig na tumatang̃is;datapuwat sa dalawang casamaay dapat piliin ang pinacamaliit. Phin 361At lumapit cay Linares at saca inilacas ang pananalita: Halica, bata,anya:causapin nata si Santiago. Namutla si Linares at cusang napahila sa sacerdote, na nag-iisipisip sa paglacad. Ng̃ magcagayoy humalili naman sa pagpaparoot parito sa caida si pari Salv, na naggugunamgunam ayon sa dati niyang caugalian. Isang tinig na sa canyay nagbibigay ng̃ magandang araw ang siyang nagpahinto ng̃ canyang capaparoot parito: tumunghay at ang nakita niyay si Lucas, na sa canyay bumati ng̃ boong capacumbabaan. An ang ibig mo?ang tanong ng̃ mg̃a mat ng̃ cura. Among, aco po ang capatid ng̃ namatay sa caarawan ng̃ fiesta!ang sagot na cahapishapis ni Lucas. Umudlot si pari Salv. At ano?ang ibinulong na bahagya na maring̃ig.
- 279 -
Nagpupumilit umiyac si Lucas at pinapahid ng̃ panyo ang canyang mg̃a mata. Among,ang sinabing nagtutumang̃is,naparoon po aco sa bahay ni don Crisstomo upang huming̃i ng̃ cabayaran sa bhay ..., ipinagtabuyan muna aco ng̃ sicad, at ang sabiy aayaw raw siyang magbayad ng̃ ano man, sa pagcat nang̃anib daw siyang mamatay sa sala ng̃ aking guiliw at cahabaghabag na capatid. Nagbalic po ac cahapon, ng̃unit siyay nacapasa Maynila na, at nag-iwan ng̃ limang daang piso upang ibigay sa akin, parang isang caawang-gawa, at ipinagbiling huwag na raw bumalic aco cailan man! Ah, among, limang daang piso sa aking caawa-awang capatid, limang daang piso, ah! among!... Ng̃ unay pinakikinggan siya ng̃ cura na nagtataca at inuulinig ang canyang pananalita, saca untiunting nasnaw sa canyang mg̃a labi ang isang lubhang malaking nagpapawalang halaga at pag-alipusta, sa pagcamasid ng̃ gayong daya at paglambang, na cung nakita sana ni Lucas, marahil siyay tumacas at nagtumacbo ng̃ boong tulin. At ano ang ibig mo ng̃ayon?ang itinanong na casabay ang sa canyay pagtalicod. Ay! among, sabihin po ninyo sa akin, alang-alang sa Dios, cung ano caya ang dapat cung gawin; sa tuwi nay nagbibigay ang among ng̃ mabubuting mg̃a hatol.... Sino ang may sabi sa iyo? Hindi icaw tagarito.... Nakikilala ang among sa boong lalawigan! Lumapit sa canya si pari Salv na nanglilisic ang mg̃a mat sa galit, itinuro sa Phin 362canya ang lansang̃an at saca sinabi sa gulat na si Lucas: Humayo ca sa iyong bahay at pasalamat ca cay D. Crisostomo na hindi ca ipinabilanggo! Lumayas ca rito! Nalimutan ni Lucas ang canyang pagpapacunwari at bumulong: Ab ang isip coy.... Lumayas ca rito!ang sigaw ni pari Salv na malaki ang galit. Ibig co po sanang makipagkita cay pari Dmaso.... May gagawin si pari Dmaso ... lumayas ca rito!ang muling ipinagutos ng̃ matindi ng̃ cura. Nanaog si Lucas na nagbububulong: Isa pa naman ito ... pagca siyay hindi nagbayad ng̃ magaling!... Cung sino ang bumayad ng̃ magaling.... Nang̃agsidalo ang lahat, dahil sa malacas na catatalac ng̃ cura, pati ni pari Dmaso, ni capitan Tiago at ni Linares....
- 280 -
Isang walang hiyang hampas-lupa, na naparitong nanghihing̃i ng̃ limos at aayaw magtrabajo!ang sinabi ni pari Salv, na dinampot ang sombrero at bastn at tinung̃o ang convento.
Phin 363
XLIV.
PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.
Mahabang araw at malulungcot na mg̃a gab ang guinawang pagtatanod sa ulunan ng̃ hihign; nabinat si Mara Clara caracaracang matapos macapagcumpisal, at wala siyang sinasalita, sa boong canyang pagcahibang, cun di ang pang̃alan ng̃ canyang ina, na hindi niya nakikilala. Datapuwat siyay pinacaaalagaan ng̃ canyang mg̃a caibigang babae, ng̃ canyang am at ng̃ canyang ta; nagpapadala ng̃ mg̃a pamisa at ng̃ mg̃a limos sa lahat ng̃ mg̃a larawang mapaghimala; nang̃aco si capitan Tiagong maghahandog ng̃ isang bastong guinto sa Virgen sa Antipolo, at sa cawacasay nagpasimula ng̃ untiunting paghibas ng̃ lagnat ng̃ boong cahusayan. Nangguiguilalas ang doctor de Espadaa sa mg̃a cabisaan ng̃ jarabe de altea at ng̃ pinaglagaan ng̃ liquen, mg̃a panggamot na hindi binabago. Sa laking pagcatuwa ni doa Victorina sa canyang asawa, isang araw na natapacan nito ang cola ng̃ canyang bata, hindi niya nilapatan ng̃ caugaliang parusang bawian ng̃ panglagay na ng̃ipin, cun di nagcasiya na lamang na sa canyay sabihin: Cung hindi ca pa naguing pilay, tatapacan mo pati ng̃ cors! At hindi gumagamit ng̃ cors si doa Victorina! Isang hapon, samantalang dinadalaw ni Sinang at ni Victoria ang canilang caibigan, nang̃agsasalitaan naman sa comedor ang cura, si capitang Tiago at ang mag-anac ni doa Victorina, hanggang silay nang̃agmimirindal. Tunay ng̃ang aking dinaramdam ng̃ di cawasa,ang sinasabi ng̃ doctor;at daramdamin din namang totoo ni pari Dmaso. At saan po ang sabi ninyong siyay ililipat nila?ang itinanong ni Linares sa cura. Sa lalawigang Tayabas!ang isinagot ng̃ cura ng̃ walang cabahalaan.
- 281 -
Phin 364Ang magdaramdam naman ng̃ malaki ay si Mara pagca canyang nalaman,ani capitang Tiago;siyay canyang kinaguiguiliwang parang isang ama. Tiningnan siya ng̃ pasuliyap ni fray Salvi. Inaacala co po among,ang ipinagpatuloy ni capitang Tiago,sa nagbuhat ang lahat ng̃ sakit na ito sa sama ng̃ loob na canyang tinanggap ng̃ araw ng̃ fiesta. Gayon din ang aking acala, at magaling po ang guinawa ninyo sa hindi pagpapahintulot na siyay causapin ni Guinoong Ibarra; siya sanay lalo ng̃ lumubha. At cung hindi sa amin,ang isinalabat ni doa Victorina,sumasalang̃it na sana si Clarita at nag-aawit na ng̃ mg̃a pagpupuri sa Dios. Amen Jesus!ang inacala ni capitan Tiagong marapat sabihin. Inyo rin namang palad na hindi nagcaroon ang aking asawa ng̃ ibang may sakit na lalong mataas ang uri, sa pagcat cung nagcagayoy napilitan sana cayong tumawag ng̃ iba, at ditoy pawang mg̃a hang̃al; ang aking asaway.... Aking inaacala, at ipinagpapatuloy co ang aking sinabi,ang isinalabat naman sa canya ng̃ cura,na ang pagcapang̃umpisal ni Mara Clara ang siyang pinagbuhatan niyong magaling na pagbabago ng̃ canyang calagayan, na siyang sa canyay nacapagligtas ng̃ buhay. Higuit sa lahat ng̃ gamot ang isang concienciang malinis, at pacaunawaing hindi co tinututulan ang capangyarihan ng̃ dunong, lalong-lalo na ang dunong sa ciruga! ng̃unit ang isang malinis na concienciay ... Basahin ninyo ang mg̃a banal na libro, at inyong makikita cung gaano ang mg̃a sakit na napagaling sa pamamag-itan lamang ng̃ isang mabuting confesin. Ipatawad po ninyo,ang itinutol ni doa Victorina na nag-init,ang tungcol diyan sa capangyarihan ng̃ confesin.... gamutin ng̃a po ninyo ang asawa ng̃ alfrez ng̃ isang confesin. Isang sugat, guinoong babae,ay hindi isang sakit na may ikinapangyayari ang conciencia!ang isinagot ni pari Salv, na may halong poot;gayon man, ang isang mabuting confesin ay macapaglalayo sa canya sa pagtanggap ng̃ mg̃a hampas na gaya ng̃ canyang mg̃a tinanggap caninang umaga. Sa canyay marapat!ang ipinagpatuloy ni doa Victorina, na parang hindi niya naring̃ig ang lahat ng̃ sinabi ng̃ pari Salv.Napacawalang bait ang babaeng iyan! Sa simbahay wala ng̃ guinagawa cung di masdan aco, mangyari bag! siyay isang babaeng walang capararacan; tatanung̃in co na sana siya niyong linggo cung mayroon acong mg̃a tautauhan sa mukha, ng̃unit sino ang magcacapol ng̃ dumi sa sarili sa pakikipag-usap sa taong walang uri? Phin 365Sa ganang sa cura, namay parang hindi niya naring̃ig ang lahat ng̃ mg̃a caltb na ito, at nagpatuloy: Maniwala po cayo sa akin, don Santiago; ng̃ malubos na gumaling ang inyong anac ay kinacailang̃ang makinabang bcas; dadalhan co siya rito ng̃ vitico ... inaacala cong wala siyng ano mang dapat na ipang̃umpisal, gayon man ... cung ibig niyang mang̃umpisal
- 282 -
ng̃ sandali ng̃ayong gabi.... Ayawan co,ang idinugtong agd ni doa Victorina, na sinamantala ang isang patlang ng̃ salitaan,hindi co mapag-isip cung bakit may mg̃a lalaking nang̃agcacaroon ng̃ pusong mag-asawa sa gayong mg̃a panggulat, na gaya na ng̃a ng̃ babaeng iyan; cahit malayoy namamasid cang saan siya nanggaling; napagkikilalang namamatay siya ng̃ caingguitan; mangyari baga! gaano na ang sahod ng̃ isang alfrez? Nalalaman na po ninyo, don Santiago, sabihin ninyo sa inyong pinsang ihanda ang may sakit sa pakikinabang bucas; paririto aco ng̃ayong gabi upang siyay bigyang capatawaran sa mumunting casalanan.... At sa pagcat nakita niyang lamalabas si ta Isabel, pinagsabihan niya ito sa wicang tagalog: Ihanda po ninyo ang inyong pamangkin sa pang̃ung̃umpisal ng̃ayong gabi; dadalhan co siya rito bucas ng̃ viatico; sa ganyay lalong madadali ang canyang paggaling. Ng̃uni, Padre,ang ipinang̃ahas na itinutol ng̃ kimi ni Linares,baca po niya acalaing siyay nang̃ang̃anib na mamatay. Huwag po cayong mabahala!ang sa canyay isinagot na hindi siya tinitingnan;nalalaman co ang aking guinagawa: marami ng̃ totoong may sakit ang aking inalagaan. Bucod sa rooy sasabihin niya cung ibig niya hinding makinabang, at makikita ninyong siyay paooo sa lahat. Ang unaunay napilitan si capitan Tiagong sa lahat ay paoo. Pumasoc si ta Isabel sa silid na kinalalagyan ng̃ may sakit. Nananatili sa hihigan si Mara Clara, namumutla, totoong namumutla; na sa canyang tabi ang canyang dalawang caibigang babae. Cumain ca pa ng̃ isang btil,ang sa canyay sabi ni Sinang ng̃ paanas, at sa canyay ipinakita ang isang butil na maputi, na kinuha sa isang maliit na tubong cristal;ang sabi niyay pagca nacaramdam icaw ng̃ tunog hugong sa taing̃a moy iyong ihinto ang panggagamot. Hindi na ba sumulat uli sa iyo?ang tanong na marahan ng̃ may sakit. Phin 366Hindi, marahil siyay totoong maraming guinagawa! Hindi ba nagpapasabi sa akin ng̃ ano man? Walang sinasabi cung di canyang pagpipilitang siyay alsan ng̃ Arzobispo ng̃ excomunin upang.... Inihinto ang salitaan, sa pagcat dumarating ang ta. Sinabi ng̃ among na maghanda ca raw sa pang̃ung̃umpisal, anac co,ani ta Isabel;iwan ninyo siya at ng̃ magawa niya ang pagsisiyasat ng̃ canyang conciencia.
- 283 -
Diyatat wala pa namang isang linggong nacapang̃ung̃umpisal siya!ang tutol ni Sinang,Acoy walang sakt, datapuwat hindi aco nagcacasala ng̃ lubhang malimit! Aba! hindi ninyo nalalaman ang sabi ng̃ cura: nagcacasala ang banal ng̃ macapito sa maghapon? Hala, ibig mo bang dalhin co rito sa iyo ang "Ancora", ang "Ramillete" ang "Matuwid na landas ng̃ pagpasa lang̃it"? Hindi sumagot si Mara Clara. Hala, hindi ca mapapagod,ang idinugtong ng̃ mabait na ta upang aliwin siya; aco na ang babasa ng̃ pagsisiyasat ng̃ conciencia, at wala cang gagawin cung di mag-alaala ng̃ mg̃a casalanan. Isulat mo sa canyang huwag na niya acong alalahanin!ang ibinulong ni Mara Clara sa taing̃a ni Sinang, ng̃ itoy nagpapaalam na sa canya. Ano iyon? Datapuwat nasoc ang ta at napilitan si Sinang na lumayo, na hindi naunawa ang sinabi sa canya ng̃ canyang caibigan. Inilapit ng̃ mabait na ta ang isang silla sa ilaw, naglagay ng̃ salamin sa mata sa dulo ng̃ canyang ilong, binucsan ang maliit na libro at nagsalita: Pakinggan mong magaling, anac co; pasisimulan co sa mg̃a utos ng̃ Dios; dadalang̃an co at ng̃ icaw ay macapaggunamgunam; cung sacalit hindi mo nariring̃ig na magaling ay sasabihin mo sa akin at ng̃ maulit co sa iyo; nalalaman mo ng̃ sa icagagaling moy hindi aco napapagal cailan man. Nagpasimula ng̃ pagbasa, na ang tinig ay walang bagobago at anyong humal, ng̃ mg̃a pagdidilidili ng̃ mg̃a bagay na ipinagcacasala. Siyay tumitiguil ng̃ matagal sa wacas ng̃ bawat pangcat, upang mabigyang panahon ang dalaga sa pag-aalaala ng̃ canyang mg̃a casalanan at pagsisihan. Minamasdan ni Mara Clara ang alang-alang na walang tinutucoy. Ng̃ matapos na ang unang utos na "ibiguin ang Dios na lalo sa lahat ng̃ bagay", hinihiPhin 367watigan siya ni ta Isabel sa ibabaw ng̃ canyang salamn sa mata, at ikinatutuwa niya ang anyong pagca nagdidilidili at nalulungcot. Banal na umubo, at pagcatapos ng̃ isang matagal na paghintoy pinasimulan ang pang̃alawang utos. Bumabasa ng̃ taimtim sa loob ang mabait na matandang babae, at ng̃ matapos ang pagbubulaybulay, muling tiningnan ang canyang pamangkin, na untiunting ibinaling ang ulo sa cabilang daco. Bah!ang sinabi sa sarili ni ta Isabel; dito sa "huwag magpahamac manumpa sa canyang santong pang̃alay" hindi ng̃a maaaring magcasala ang abang ito! Lumipat tayo sa icatlo. At ang pang̃atlong utos ay pinagmunglaymunglay at pinagwaring magaling at binasa ang lahat ng̃ bagay na pinagcacasalanan ng̃ laban sa canya. Muli na namang tiningnan niya ang higaan; datapuwat ng̃ayoy itinaas ng̃ ta ang salamin, kinusot ang mg̃a mat; nakita niyang dinala ng̃ canyang pamankin ang panyo sa mukha at pinahid ang mg̃a luha.
- 284 -
Hm!anya,ejem! Minsay natulog ang caawaawang ito samantalang nagsesermn. At muling inilagy sa dulo ng̃ canyang ilng ang salamin niya sa mata, saca sinabi sa sarili: Tingnan natin cung hindi siya gumalang sa canyang amat ina, na gaya ng̃ hindi niya pang̃ing̃ilin sa mg̃a fiesta. At binasa ang icapat na utos ng̃ tinig na lalong madalang at lalo ng̃ pahumal, sa pagcat inaacala niyang sa gayong paraay lalo na niyng binibigyang cadakilaan ang canyang gawa, na gaya ng̃ canyang nakitang inaasal ng̃ marami sa mg̃a fraile: hindi nakakapakinig kailan man si ta Isabel ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ isang cukero, sa pagoat cung nagcagayoy pinapang̃inig naman sana niya ang canyang catawan. Samantalay macailang dinala ng̃ dalaga ang panyo sa canyang mg̃a mata, at lalo ng̃ napapakingan ang lacas ng̃ canyang paghing̃a. Pagcagalinggaling na caluluwa!ang iniisip sa sarili ng̃ matandang babae; siya na lubhang masunurin at mapagpacumbaba sa lahat! Acoy nagcasala ng̃ lalong marami cay sa canya, gayon may hindi aco nangyaring-mapaiyac ng̃ totohanan cailan man. At pinasimulan niya ang icalimang utos, na lalong mahahaba ang paghinto at lalong ganap ang pagcahumal ng̃ pananalita, cay sa ng̃ una, sacalit maari pa, na sa pagsusumicap niyang mainam sa gayong gaway hindi niya Phin 368naring̃ig ang paghagulhol na iniinis ng̃ canyang pamangkin. Sa isa lamang pagtiguil na canyang guinawa, pagcatapos ng̃ mg̃a pagcnilaynilay tungcol sa pagpatay sa capuwa tao sa pamamag-itan ng̃ sandata, naring̃ig niya ang mg̃a daing ng̃ macasalanan. Ng̃ magcagayoy humiguit sa pagca dakila ang tinig, pinagpilitan niyang basahin ang nalalabing utos sa anyong nagbabala, at ng̃ mapanood niyang patuloy rin ang pag-iyac ng̃ caniyang pamangkin. Tumang̃is ca, anac, co, tumang̃is ca!ang canyang sinabi, at siyay lumapit sa higaan:cung gaano calaki ang iyong pagtang̃is ay gayon din ang pagcadali ng̃ pagpapatawad sa iyo ng̃ Dios. Gamitin mo ang pighating "contricin" sa pagcat lalong magaling cay sa "atricin." Tumang̃is ca, anac co, hindi mo nalalaman cung gaano ang aking galac na tinatamo sa panonood co ng̃ iyong pag-iyac! Pagdagucan mo naman ang iyong dibdib, huwag mo lamang calalacasan, sa pagcat may sakit ca pa. Datapuwat sa pagcat anakiy mandin nagcacailang̃an ang pighati ng̃ pag-iisa at ng̃ pagca walang nacamamalay, upang lumala, ng̃ makita ni Mara Clarang siyay nasubucan, untiunting tumiguil ng̃ pagbubuntong hining̃a, pinahid ang canyang mg̃a mata, na walang sinasabing ano man at hindi sumasagot sa canyang ta ng̃ cahit cataga. Ipinagpatuloy nito ang pagbasa, ng̃unit sa pagcat huminto ang pagtang̃is ng̃ sa canyay nakikinig, lumipas ang caalaban ng̃ canyang loob sa canyang gawa, at ang mg̃a huling utos ng̃ Dios ay nacapag-antoc sa canya at sa canyay nacapaghicab, na ano pat naguing malaking casiraan sa pananalitang pahumal na nacayayamot na sa gayoy nahihinto. Hindi co mapaniniwalaan cung hindi co makikita!ang iniisip sa sarili ng̃ matandang babae;nagcacasalang tulad sa isang sundalo ang batang ito laban sa unang limang utos ng̃ Dios, datapuwat hindi cahit isang casalanang magaang man lamang mula sa icaanim hangang sa icasampo, ano
- 285 -
pat tumbalc sa amin! Cung paano na ang lacad ng̃ daigdig ng̃ayon! At nagsindi ng̃ isang candilang malaki sa Virgen sa Antipolo at dalawang maliliit na candila sa Nuestra Seora del Rosario at sa Nuestra Seora del Pilar, na canyang inihiwalay roon muna at inilagay sa isang suloc ang isang garing na Santo Cristo, upang ipaunawang hindi dahil sa canya caya isinindi ang mg̃a candilang iyon. Hindi rin nacabahagui sa gayong bagay ang Virgen sa Delaroche: siyay isang taga ibang lupaing hindi kilala, at hindi pa nacariring̃ig si ta Isabel ng̃ isa man lamang himala na canyng guinawa. Phin 369Hindi namin nalalaman cung ano caya ang nangyari sa guinawang; confesin ng̃ gabing iyon; pinagpipitagan namin ang mg̃a lihim na iyan. Mahabang totoo ang cumpisal, at nahiwatigan ng̃ tang mula sa malayoy binabantayan ang pamangkin, na hindi ikinikiling ng̃ cura ang canyang taing̃a sa mg̃a salita ng̃ may sakit, cung di nacaharap sa mukha ni Mara Clara, at tila mandin wari ibig niyang basahin hulaan sa pagcagagandang mg̃a mata ng̃ dalaga ang mg̃a pag-iisip. Lumabas sa silid si par Salvng namumutlat nang̃ing̃ilis ang mg̃a labi. Sino mang macapanood ng̃ canyang noong nagdidilim at pigta ng̃ pawis, mawiwicang siya ang nagcumpisal cay Maria Clara at hindi ng̃a narapat magcamit ng̃ capatawaran. Jess, Maria, Josef!ang sinabi ng̃ ta na nagcucruz;sino ang macatataroc sa calooban ng̃ mg̃a kinabataan ng̃ayon?
Phin 370
XLV.
ANG MGA PINAG-UUSIG.
Tinatanglawan ng̃ isang malamlam na liwanag na inilalaganap ng̃ buwan at umulusot sa malalagong mg̃a sang̃a ng̃ mg̃a cahoy, ang isang lalaking naglalagalag sa cagubatan, na marahat mahinahon ang lacad. Manacanaca at anaki bagay ng̃ huwag maligaw, sumusutsot siya ng̃ isang tang̃ing tugtuguin, na ang caraniway sinasagot ng̃ gayon ding sutsot sa dacong malayo. Matamang nakikinig ang lalaki, at ipinagpapatuloy, pagcatapos, ang paglacad na ang tinutuntoy ang malayong huni. Sa cawacasan, ng̃ canyang maraanan ang libolibong mg̃a nacahahadlang cung gabi sa paglalacad sa isang gubat na hindi pa nalalacaran, siyay dumating sa isang maliit na puang na naliliwanagang ganap ng̃ buwan sa icaapat na bahagui ng̃ canyang paglaki. Matataas na mg̃a malalaking batong buhay, na napuputung̃an ng̃ mg̃a cahoy ang siyang nacababacod sa paliguid, na ano pat wari isang nababacurang panoorang naguiba; mg̃a cahoy na
- 286 -
bagong putol, mg̃a punong naguing uling ang nacapupuno sa guitna, na nang̃ahahalo sa pagkalalaking mg̃a batong buhay, na kinucumutan ng̃ pacaposcapos ng̃ Lumikha ng̃ canyang culubong na mg̃a dahong verde ang culay. Bahagya pa lamang cararating ng̃ lalaking di kilalay siyng paglabs namang bigla ng̃ isang lalaki rin sa licuran ng̃ isang malaking bat, lumapit at binunot ang isang revolver. Sino ca?ang tanong sa wicang tagalog na mabalasic ang tinig, casabay ang pagtataas ng̃ "gatillo" ng̃ canyang sandata. Casama ba ninyo si matandng Pablo?ang sagot ng̃ bagong cararating na mahinahon ang tinig, na hindi sinagot ang catanung̃an at hindi nagugulumihanan. Ang capitan ba ang itinatanong mo? Oo, narito. Cung gayoy sabihin mong narito si Elas at siyay hinahanap,anang Phin 371lalaki na hindi iba cung di ang talinghagang piloto. Cayo po bay si Elas?ang itinanong ng̃ canyang causap na taglay ang tang̃ing pagpipitagan, at saca lumapit, at gayon may patuloy rin ang paguumang sa canya ng̃ bung̃ang̃a ng̃ revolver;cung gayoy ... halcayo. Sumund sa cany si Elas. Pumasoc sil sa isng anyng yung̃ib na palusng sa cailaliman ng̃ lupa. Ipinauunawa sa piloto, ng̃ tagapamatnubay na nacacaalam ng̃ daan, cung palusng, cung cailan dapat yumucd gumapang; gayn may hindi nalaot silay nang̃agsirating sa isang may anyong salas, na bahagya na naliwanagan ng̃ mg̃a huepe, at ang nang̃arorooy labingdalawa labing limang lalaking may taglay na mg̃a sandata, marurumi ang mg̃a mukha at cagulatgulat ang mg̃a pananamit, na nacaupo ang mg̃a ib, ang iba namay nacahiga, at nagsasalitaan ng̃ bahagya. Namamasdan ang isang matandang lalaking mapanglaw ang pagmumukha, nacapulupot sa ulo niy ang isang bigkis na may dugo, nacalagay ang mg̃a sico sa isang batng guinagawang pinaca mesa, at pinagninilay-nilay ang ilaw na sa gayong caraming usoc na ibinubugay bahagya na ang inilalaganap na liwanag: cung hindi sana talastas nating iyoy isang yung̃ib ng̃ mg̃a tulisan, mawiwica natin, sa pagbasa ng̃ malaking pagng̃ang̃alit sa mukha ng̃ matandang lalaki, na siya ang Torre ng̃ Gtom sa araw na sinusundan ng̃ paglamon ni Ugolino sa canyang mg̃a anac. Umanyong humilig ang nang̃ahihigang mg̃a lalaki ng̃ dumating si Elas at ang namamatnugot sa canya, datapuwat sa isang hudyat nitoy nang̃agsitahimic at nang̃agcasiya na lamang sa pagmamasid sa piloto, na walang taglay na an mang sandata. Untiunting luming̃on ang matandang lalaki at ang natagpuan ng̃ canyang mg̃a matay ang nacapagpipitagang kiyas ni Elas, na nacapugay na siyay pinagmamasdang pusps ng̃ calungcutan at pagbibigay halaga. Icao ba?ang itinanong ng̃ matandang lalaki, na sumaya ng̃ caunti ang mg̃a mata ng̃ makilala ang binata.
- 287 -
Sa anng calagayan aking nasumpung̃an cayo!ang ibinulong ni Elas sa babahagyang tinig at iguinagalaw ang ulo. Hindi umimic ang matanda at tumung̃, humudyt ng̃ isa sa mg̃a tao, nanang̃agsitindig silat lumayo, na canilang sinulyp munat sinucat ng̃ mg̃a mata ang taas at bicas ng̃ pang̃ang̃atawan ng̃ piloto. Tunay ng̃a!ang sinabi ng̃ matandang lalaki ng̃ silang dalaway nagPhin 372iisa na;ng̃ catay patuluyin sa aking bahay, na may anim na buwan ng̃ayon, aco ang ng̃ panahng iyoy nahahabag sa iyo; ng̃ayoy nagbago ang capalaran, ng̃ayoy icaw namn ang nahahabag sa akin. Ng̃unit umupo ca at sabihin mo sa akin cung bakit ca nacarating hang̃ang dito. May labing limang araw na ng̃ayong ibinalita sa akin ang nangyari sa inyong casacunaan,ang madalang na isinagot ng̃ binata sa mahinang tinig, na ang ilaw ang siyang tinitingnan;pagca alam coy lumacad na agad ac, nagpacabicabila ac sa mg̃a cabunducan, halos dalawang lalawigan ang aking nalibot. Napilitan acong tumacas at ng̃ huwag magsabog ng̃ dugong walang malay; natatacot humarap ang aking mg̃a caaway at ang canila lamang inilalagay sa aking hirap ay ang ilang mg̃a caawaawa, na walang guinawa sa akin cahit caliitliitang casam-an. Ng̃ macalampas ang sandaling hindi pag-imic na guinamit ni Elas sa pagbasa ng̃ mg̃a caisipang mapapanglaw sa mukha ng̃ matandang lalaki, nagpatuloy ng̃ pananalita ang binata: Naparito acot ibig cong ipakiusap sa inyo ang isang bagay. Sa pagcat hindi aco nacasumpong, cahit aking pinaghanap, ang bahagyang labi man lamang ng̃ mag-anac na may cagagawan ng̃ casawiang palad naming mag-anac, minagaling co ang iwan ang lalawigang aking tinatahanan upang tumung̃o sa dacong timugan at makisama sa mg̃a pulutong ng̃ mg̃a hindi binyagan at nabubuhay ng̃ boong kalayaan: ibig po ba ninyong lisanin ang bagong pinasisimul-an ninyong pamumuhay at sumama sa akin? Lalagay acong tunay na inyong anac, yamang namatay ang anac po ninyo, at kikilalin co cayong ama, yamang wala na acong magugulang? Umiling ang matanda ng̃ paayaw, at nagsalita: Sa gulang na aking dinating, pagca niyacap ng̃ calooban ang isang pasiyang cakilakilabot, ay dahil sa wala ng̃ sucat pagpaliiran. Isang taong gaya co, na guinamit ang canyang cabataan at ang canyang cagulang̃an sa pagpapagal at ng̃ camtan ang sariling guinhawa at ang sa mg̃a anac sa panahong hinaharap; isang taong nagpacumbaba sa lahat ng̃ mg̃a naguing calooban ng̃ canyang mg̃a puno, na tumupad ng̃ boong pagtatapat sa mabibigat na catungculan, na nagtiis ng̃ lahat upang mamuhay sa catahimican at sa isang catiwasayang mangyayaring camtan; pagca tinalicdan ng̃ ganitong taong pinalamig na ang dug ng̃ panahon, ang lahat ng̃ canyang pinagdaanan at ang boong pagdaraanan pa, at sumasa mg̃a pampang̃in na ng̃ libing̃an, ay sa pagcat canyang napagkilalang Phin 373lubos na walang capayapaang masusumpung̃an at ang catiwasiyay hindi siyang calakilakihang cagaling̃an! Anot magpapacatira pa sa hindi sariling lupain upang magbuhay dukha? Dating acoy may dalawang anac na lalaki, isang anac na babae, isang bahay, isang cayamanan; aking dating tinatamo ang pagpipitagat pagmamahal ng̃ madla; ng̃ayoy isang cahoy na pinutlan ng̃ mg̃a
- 288 -
sang̃a ang aking cawang̃is, lagalag, nagtatago, pinag-uusig sa mg̃a cagubatang tulad sa isang halimaw, at anong dahil at guinawa sa akin ang lahat ng̃ ito? Dahil sa inilugso ng̃ isang lalaki ang capurihan ng̃ aking anac na babae, sa pagcat hining̃i ng̃ mg̃a capatid sa lalaking iyang magsulit siya ng̃ catampalasanang canyang guinawa, at sa pagcat ang lalaking iyay nang̃ing̃ibabaw sa mg̃a iba sa pamamag-itan ng̃ pamagat na ministro (kinakatawan) ng̃ Dios. Inalintana co, gayon man, ang lahat ng̃ ito, at acong ama, aco, na siniraan ng̃ puri sa aking catandaan, aking ipinatawad ang caalimurahan, ipinagpaumanhin co ang casilacbuhan ng̃ cabataan at ang mg̃a carupucan ng̃ catawang lupa, at sa casiraang iyong hindi na mangyayaring maisauli, ano ang dapat cong gawin cung di ang huwag ng̃ umimic at iligtas ang nalabi? Datapuwat nang̃anib ang tampalasang baca sa humiguit cumulang na cadaliay camtn niya ang panghihiganti, cayat ang guinaway humanap ng̃ capahamacan ng̃ aking mg̃a anac na lalaki. Nalalaman mo ba cung ano ang canyang guinawa? Hindi? Natatalastas mo bang linubid ang casinung̃a-ling̃ang cunuway linooban ang convento, at sa mg̃a isinacdal ay casama ang isa sa aking mg̃a anac? Hindi nairamay iyng is, sa pagcat walat na sa ibang bayan. Nalalaman mo ba ang mg̃a catacottacot na pahirap na sa canilay guinawa? Nalalaman mo, sa pagcat nang̃agcacawang̃is ang ganitong mg̃a pahirap sa lahat ng̃ mg̃a bayan. Aking nakita, nakita co ang aking anac na nacabiting ang tali sa canyang sariling buhoc, naring̃ig co ang canyang mg̃a sigaw, aking naring̃ig na acoy canyang tinatawag, at aco, sa aking caruwagan at palibhasay namarati aco sa capayapaan, hindi aco nagcaroon ng̃ catapang̃ang pumatay magpacamatay caya! Nalalaman mo bang hindi napatotohanan ang pangloloob na iyon, napaliwanagan ang bintang, at ang naguing parusay ilipat sa ibang bayang ang cura, at ang aking anac ay namatay dahil sa mg̃a pahirap na guinawa sa canya? Ang isa, ang nalalabi sa akin, ay hindi duwag na gaya ng̃ canyang ama; at sa catacutan ng̃ tacsil na nagpahirap na ipanghiganti sa canya ang pagcamatay ng̃ canyang capatid, guinamit na dahilan ang cawal-an ng̃ "cedula personal" na nalimutang sandali, piniit ng̃ Guardia Civil, pinahirapan, guinalit at pinasamang totoo ang loob sa casalimura hanggang sa siyay maPhin 374pilitang magpacamatay! At aco, acoy buhay pa pagcatapos ng̃ gayong calakilakihang cahihiyan, datapuwat cung hindi aco nagcaroon ng̃ tapang-ama sa pag-sasanggalang ng̃ aking mg̃a anac, may natitira pa sa aking isang pus upang italaga sa isang panghihiganti at manghihiganti aco! Untiunting nang̃agcacatipon ang mg̃a maygalit sa ilalim ng̃ aking pamiminuno, pinararami ang mg̃a cawal co ng̃ aking mg̃a caaway, at sa araw na mapagkilala cong acoy macapangyarihan na, lulusong aco sa capatagan at tutupukin co sa apoy ang aking panghihiganti at ang aking sariling buhay! At darating ang araw na iyan walang Dios! At nagtindig ang matandang lalaki, na nagng̃ing̃itng̃it, at idinagdag, na nagniningning ang paning̃in, malagunlong ang tinig at sinasabunutan ang canyang mahahabang mg̃a buhc: Sumpain ac, sumpain ac na aking piniguil ang mapanghiganting camay ng̃ aking mg̃a anac; ac ng̃a ang pumatay sa canila! Cung pinabayaan co sanang mamatay ang may sala, cung hindi sana ac lubs nanalig sa justicia ng̃ Dios at sa justicia ng̃ mg̃a tao, ng̃ayon disiy may mg̃a anac pa ac, marahil silay nang̃agtatago, datapuwat ng̃ayoy may mg̃a anac naman sana ac, at hindi sila sana nang̃amatay sa capapahirap! Hindi aco ipinang̃anac upng maguing am, caya wala acong mg̃a anac ng̃ayn! Sumpain ac, na hindi co natutuhang makilala sa aking catandaan ang lupaing aking kinatatahanan! Datapuwat matututo acong ipanghiganti co cay sa pamamag-itan ng̃ apoy, ng̃ dugo at ng̃ aking sariling camatayan!
- 289 -
Ang culang palad na am, sa casilacbuhan ng̃ canyng pighati, nalabnot ang bigkis ng̃ ulo, at dahil sa gayoy nabucsan ang sugat sa noo, at dooy bumalong ang isng batisang dugo. Pinagpipitagan co ang inyng pighati,ang muling sinabi ni Elas,at napagwawari co ang inyong panghihiganti; ac namay gaya rin ninyo, at gayn man, sa aking pang̃ang̃anib na baca aking masugatan ang walng malay, lalong minamagaling co pa ang calimutan co ang aking mg̃a casawiang palad. Mangyayari cang macalimot, sa pagcat bata icw at sa pagcat hindi ca namamatayan ng̃ isa man lamang anac, ng̃ sino mang siyng iyong catapusng maaasahan! Ng̃unit aking ipinang̃ang̃aco sa iyo, hindi co sasactan ang sino mang walang casalanan. Nakikita mo ba ang sugat na ito? Upang huwag cong mapatay ang isang caawaawang cuadrillerong gumaganap ng̃ canyang catungculan, ipinaubaya cong siya ang sumugat sa akin. Datapuwat tingnan po ninyani Elas pagca lampas ng̃ sandaling hinPhin 375di pag-imc;tingnan po niny cung alin ang cakilakilabot na siga na inyong pagsusugbahan sa ating culang palad na mg̃a bayan. Cung gaganapin ng̃ inyong sariling mg̃a camay ang inyong panghihiganti, gaganti ng̃ catacot tacot ang inyong mg̃a caaway, hindi laban sa iny at hindi rin laban sa mg̃a taong sandatahan, cung di laban sa bayan, na ang caraniway siyng isinusumbong, at pagcacagayoy gaano caraming mg̃a paglabag sa catuwiran ang mangyayari! Mag-aral ang bayang magsanggalang sa sarili, magsanggalang sa sarili ang bawat isa! Talastas po ninyong iyay hindi mangyayari! Guinoo, cay poy aking nakilala ng̃ ibang panahon, niyng panahong cayo poy sumasaligaya, niyaoy pinagcacalooban ninyo ac ng̃ mg̃a paham na aral; maitutulot baga ninyong?... Naghalukipkip ang matanda at wariy nakikinig. Guinoo,ang ipinagpatuloy ni Elas, na pinacasusucat na magaling ang canyng mg̃a wika;nagca palad acong macagawa ng̃ isang paglilingcod sa isang binatang mayaman, may magandang puso, may caloobang mahl at mith ang mg̃a icagagaling ng̃ canyang tinubuang bayan. Ang sabihanay may mg̃a caibigan ang binatang ito sa Madrid, ayawan co, datapuwat ang masasabi co sa inyoy siyay caibigan ng̃ Capitan General. An po ang inyong acala cung siyay ang ating papagdalhin ng̃ mg̃a caraing̃an ng̃ bayan at siyay pakiusapan nating magmalasakit sa catuwiran ng̃ mg̃a sawing palad? Umiling ang matandang lalaki. Mayaman ang sabi mo? walang iniisip ang mg̃a mayayaman cung hindi ang dagdagan ang canilang mg̃a cayamanan; binubulag sila ng̃ capalaluan at ng̃ caparang̃alanan, at sa pagcat ang caraniway magaling ang canilang calagayan, lalo na cung silay may mg̃a caibigang macapangyarihan, sino man sa canilay hindi nagpapacabagabag sa pagmamalasakit sa mg̃a culang palad. Nalalaman cong laht, sa pagcat ng̃ unay acoy mayaman! Ng̃unit ang taong sinasabi co po sa inyoy hindi cawang̃is ng̃ mg̃a ib: siyay isang anc na inalimura dahil sa pag-aala-ala sa canyng am; siyay isang binata, na sa pagcat hindi malalaot magcacaasawa, nag-iisip isip siya ng̃ sa panahong darating, ng̃ isng magandang casasapitan ng̃ canyng mg̃a anc.
- 290 -
Cung gayoy siyay isang taong magtatamong ligaya; ang catuwiran nating ipinagtatanggol ay hindi ang sa mg̃a taong na sa caligayahan. Datapuwat iyan ang catuwirang ipinagtatanggol ng̃ mg̃a taong may puso! Hari na ng̃a!ang muling sinabi ng̃ matandang lalaki at saca naupo,Phin 376ipalagay mo ng̃ ang binatang iyay sumang-ayong siya ang maghatid ng̃ ating caraing̃an hangang sa Capitang General; ipalagay mo ng̃ siyay macakita sa pang̃ulong bayan ng̃ Espaa ng̃ mg̃a diputadong magsanggalang sa atin, inaacala mo na baga cayang papagtatagumpayin na ang ating catuwiran? Atin munang ticmang gawin bago tayo gumamit ng̃ isang paraang kinacailang̃ang magsabog ng̃ dugo,ang isinagt ni Elas,Dapat na macapagtac po sa iny, na ac, na is rin namang sawing palad, bata at malacs ang catawan, ang siyang makiusap sa inyo, na cayoy matanda nat mahina, ng̃ mg̃a paraang payapa: at ganito, sa papcat aking napanood ang lubhang maraming cahirapang tayo rin ang may cagagawang gaya rin ng̃ mg̃a cagagawan ng̃ mg̃a malulupit; ang mahina ang siyang nagbabayad. At cung sacaling wala tayong magawang an man? May magagawa tayo cahit cacaunti, maniwala po cayo; hindi ang lahat ng̃ mg̃a nang̃ang̃atungculan sa bayay hindi marunong cumilala ng̃ catuwiran. At cung wala tayong masundaan, cung aayaw pakinggan ang ating cahing̃ian, cung magpacabing̃i na ang tao sa capighatian ng̃ canyang capuwa, pagnagcagayoy hahandog po aco sa bawat inyong ipag-uutos! Niyacap ang binata ng̃ matandang lalaking lipos ng̃ malaking catuwiran. Tinatanggap co ang iyong panucala, talastas cong gumaganap ca ng̃ iyong pang̃aco. Paririto ca sa akit catay tutulung̃an upang maipanghiganti ang iyong mg̃a magugulang, at aco namay tutulung̃an mo upang maipanghiganti co ang aking mg̃a anac, ang aking mg̃a anac na pawang nacacatulad mo! Samantalay huwag po ninyong pababayaang mangyari ang ano mang gahasang cagagawan. Isasalaysay mo ang mg̃a caraing̃an ng̃ bayang pawang talastas mo na, Cailan co malalaman ang casagutan? Sa loob po ng̃ apat na araw ay mag-utos po cayo ng̃ isang taong makipagkita sa akin sa pasigan ng̃ San Diego, at sasabihin co sa canya ang maguing casagutan sa akin ng̃ taong aking inaasahang.... Cung siyay sumang-ayoy canilang kikilalanin ang ating catuwiran, at cung hindiy aco ang unaunang matitimbuang sa pakikilabang ating gagawin. Hindi mamamatay si Elias, si Elias ang mamiminuno cung matimbuang si capitang Pablong busog na ang puso sa canyang panghihiganti,anang matandang lalaki. At siya rin ang sumama sa binata hanggang sa macalabas sa labas.
- 291 -
Phin 377
XLVI.
SABUNGAN.
Upang ipang̃ilin sa Filipinas ang hapon ng̃ araw ng̃ linggoy napasasa sabung̃an ang caraniwan, na gaya naman sa Espaang ang larong pakikiaway ng̃ tao sa toro ang siyang pinaroroonan. Ang pagsasabong ng̃ manoc, hilig na masamang ditoy dinala ng̃ mg̃a taga ibang lupain at mahiguit ng̃ isang daang tang guinagawang panghuli ng̃ salapi, ay isa riyan sa mg̃a pang̃it na pinagcaratiban ng̃ bayan, na lalong malaki ang casam-an cay sa opio sa mg̃a insic; diyay napaparian ang dukhat inilalagay sa pang̃anib ang canyang boong pagcabuhay, sa pagmimithing siyay magcasalaping hindi nagpapagal; napaparian diyn ang mayamant ng̃ maglilibang, at diyay caniyang guinagamit ang salaping lab sa canyang mg̃a piguing at mg̃a "misa de gracia"; datapwat sa canila (sa mg̃a mayayaman) ang capalarang diyay pinaglalaruan, palibhasay magaling na totoo ang pagcacaturo sa sasabung̃in, marahil lalong magaling cay sa pagcaturo sa canilang anac na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa sabung̃an, at wala ng̃a caming itututol sa bagay na ito. Sa pagcat ipinahihintulot ng̃ Gobierno, at hanggang halos canyang ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa "hayag na mg̃a plaza", sa "mg̃a araw ng̃ fiesta" (at ng̃ makita ng̃ lahat at macahicayat ang uliran), "pagcatapos ng̃ misa mayor hanggang sa dumilim sa hapon" (walong oras), dumalo tayo sa larong ito upang hanapin ang ilang mg̃a cakilala. Walang ikinatatang̃i ang sabung̃an sa San Diego sa mg̃a sabung̃an sa ibat ibang bayan, liban na lamang sa ilang mg̃a bagay. Nababahagui sa tatlong pitac: ang una, sa macatwid bagay ang pasucan, ay isang malaking cabahayang tuwid, na may dalawampong metro ang haba at labing apat na metro ang luang; sa isa sa canyang mg̃a taguiliray may isang pintuang isang babae ang caraniwang Phin 378nagbabantay, na siyang catiwala sa panining̃il ng̃ sa pinto, cabayaran sa pagpasoc doon. Sa buwis na itong bawat isay nagbibigay roon, tumatanggap ang Gobierno ng̃ isang bahagui, mg̃a ilang daang libong piso sa isang tan: sinasabing sa salaping itong ibinabayad ng̃ "vicio" upang siyay magcaroon ng̃ calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo ng̃ mg̃a maiinam na mg̃a paaralan, ipinagpapagawa ng̃ mg̃a tulay at mg̃a daan, ipinagtatatag ng̃ mg̃a ganting pala upang lumusg ang pagsasaca at pang̃ang̃alacal ... purihin nawa ang vicio na naghahandog ng̃ gayong lubhang magagaling na mg̃a bung̃a!Sa unang pitac na ito nalalagay ang mg̃a nang̃agbibili ng̃ hitso, mg̃a tabaco, mg̃a cacanin, mg̃a pagcain at iba pa; naririan diyan ang caramihang batang lalaking sumasama sa canilang mg̃a ama amaing sa canilay nagsasakit ng̃ pagtuturo ng̃ mg̃a lihim ng̃ pamumuhay.
- 292 -
Capanig ang pitac na ito ng̃ is pang lalong malaki ng̃ caunti, isang pinaca salas, na pinagtitipunan ng̃ madla bago gawin ang mg̃a "soltada". Nariyn ang pinacamarami sa mg̃a manoc, na nang̃atatali ng̃ isng lbid sa lupa, sa pamamag-itan ng̃ isang pacong but- lyong; nariyan ang mg̃a tahur, ang mg̃a malulugdin sa sabong, ang mananari: diyn nang̃agcacayari, nagninilaynilay, nang̃ung̃utang, sumusumpa, nagtutung̃ayaw, humahalachac; hinihimas niyn ang canyng manoc, na pinaraanan ng̃ camy ang ibabaw ng̃ makikintab na mg̃a balahibo; sinisiyasat namat binibilang nito ang mg̃a caliskis sa mg̃a paa; pinagsasalitaanan ang mg̃a maiinam na gawa ng̃ mg̃a bayani; diyay inyng mapapanood ang maraming mg̃a mukhang malulungct, na bitbit sa mg̃a paa ang bangcay na wala ng̃ balahibo; ang pinacamahalmahal na hayop sa loob ng̃ ilang buwan, pinalayawlayaw at sa canyay ipinagcatiwala ang lalong caayaayang mg̃a pag-asa, ng̃ayoy wala cung di isng bangcay na lamang, na ipagbibili sa isng peseta, upng lutuing luya ang cahalo at canin sa gab ring iyn: "sic transit gloria mundi". Pauwi na ang natalo sa canyng bahay, na pinaghihintayan sa canya ng̃ esposang cacabacaba ang loob at ng̃ mg̃a limalimahid na mg̃a anac, na hindi na taglay ang caunting pamimilac at ang sasabung̃in. Yaong lahat na mg̃a panaguinip na calugodlugod, yaong mg̃a pagaalagang tumagal ng̃ mahabang panahon, mula sa pagbubucang liwayway hanggang sa paglubg ng̃ araw, yaong lahat ng̃ mg̃a pagpapahirap at pagpapagal, ang kinauwiay isang peseta, ang mg̃a nlabing ab sa gayng cacapal na as.Sa ulutang it nakikipagtutulan ang lalong pang̃od na isip: ang lalong gagasogasoy pinagsisiyasat na magaling ang gayng bagay, tinitimbang, pinagmmasid, ibinubucadcad ang mg̃a pacpac, hinihipo ang mg̃a casucasuan ng̃ mg̃a Phin 379hayop na iyn. Maiinam na totoo ang pananamit ng̃ mg̃a ilang sinusundan at liniliguid ng̃ mg̃a caanib ng̃ canicanilang mg̃a sasabung̃in; marurumi namn ang mg̃a ib, natatatac sa canilang mamayat na mg̃a mukha ang larawan ng̃ vicio, at canilng sinusundan ng̃ boong pagmimithi ang mg̃a kilos ng̃ mg̃a mayayaman at canilang pinagmamasdang magaling ang mg̃a pustahan, sa pagcat mangyayaring mahuho ang mg̃a bulsa, datapuwat hindi nangyayaring masiyahan ang masamang hilig; diyay walng mukhng hindi guising; diyay wala ang mapagpabayang filipino, ang tamd, ang hindi makibuin: ang laht ay pawang kilusn, masimbuyong budhi, pagsusumicap; masasabing sily may isang cauhawang siyng nagbibigay casayahan sa tubig sa pusali. Buhat sa ulutang itoy tumutung̃o sa labanang ang pamagatay "Rueda". Ang tuntung̃an nito, na nababacuran ng̃ cawayan, ang caraniway mataas cay sa dalawang panig na sinabi na ng̃ una. Sa dacong itaas, na halos sumusuc na sa bubung̃an, may mg̃a gradera, lunsdlunsd bagang upuan, na iniuucol sa mg̃a manonood mg̃a magsasabong, dalawang salitang nagcacaisa ng̃ kinauuwian. Sa boong itinatagal ng̃ labanan ay napupuno ang mg̃a graderiang it ng̃ mg̃a taong may gulang na at ng̃ mg̃a batang nang̃agsisigawan, nang̃aghihiyawan, nang̃agpapawis, nang̃ag-aaway at nang̃agtutung̃ayaw: ang cagalingay bihirang bihira ang babaeng nacararating diyn. Nang̃asasa "Rueda" ang mg̃a tong litw, ang mg̃a mayayaman, ang mg̃a bantog na "tahur", ang contratista (a entista) at ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam ang pagcacapicpic ay nang̃aglalaban ang mg̃a hayop, at buhat diyay ipinamamahagui ng̃ Capalaran sa mg̃a familia ang mg̃a tawanan mg̃a pagtang̃is, ang magagaling na pagcain ang cagutuman.
- 293 -
Sa horas ng̃ ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si capitang Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat sa mukha, na totoong nagdamdam ng̃ pagcamatay ng̃ canyang capatid. Lumapit si capitang Basilio sa isa sa mg̃a taong bayan at tumanong: Nalalman mo ba cung anong manoc ang dala rito ni Capitang Tiago? Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa caninang umaga, ang isa sa canilay ang lasac na tumalo sa talisayin ng̃ Consul. Sa acala mo cayay mailalaban sa canya ang aking si bulic? Aba, nac, mailalaban po! Ipupusta co po sa inyong manoc ang aking bahay at ang aking baro! Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit ay tulad sa Phin 380mg̃a malalacas na magsasabong: barong lieszong Caatng, salawal na lana at sombrerong jipijapa. Sumusunod sa cany ang dalawang alila; dala ng̃ isa ang lasac at ang isa namay isang puting sasabung̃ing totoong pagcalakilaki. Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na ng̃ pagaling si Mara!ani capitang Basilio. Wala ng̃ lagnt, datapuwat mahina pa. Natalo po ba cay cagabi? Caunti; nalalaman cong nanalo cay ... titingnan co cung macababawi ac. Ibig po ba ninyng isabong ang lsac?ang tanong ni capitang Basilio, na tinitingnan ang manc, at saca hining̃i it sa alila. Alinsunod, sacalit may pustahan. Gaano po ba ang ipupusta niny. Cung magcuculang din lamang sa dalaway hindi co na isasabong. Inyo bang nakita na ang aking blic?ang tanng ni capitang Basilio at saca tinawag ang isang tong may dalang isang maliit na sasabung̃in. Gaano po ba ang ipupusta niny?ang tanng. Cung gaano ang inyng ipusta. Dalaw at limang daan? Tatl?
- 294 -
Tatl! Sa susunod! Ilinaganap ng̃ nang̃agcacabilog na mapakialam sa buhay ng̃ may buhay, ang balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc; capuwa sila may mg̃a pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig ng̃ lahat na makita, masiyasat ang dalawang cabalitaan; may mg̃a nagpapasiya, may nanghuhula. Samantalay lumalaki ang caing̃ayan, nararagdagan ang caguluhan, linulusob ang Rueda, linulundag ang mg̃a gradera. Dala ng̃ mg̃a "soltador" sa Rueda ang dalawang manoc, isang puti at isang pula, na capuwa may sandata na, baga man ang mg̃a tari ay may caluban pa. Nariring̃ig ang mg̃a sigaw na "sa puti!" "sa puti!", may mang̃isang̃isa namang sumisigaw ng̃ "sa pula!" Ang puti ang siyang "llamado" at ang pula ang "dejado". Sa guitna ng̃ caramihay nang̃agpapalibotlibot doon ang guardia civil; hindi nila suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito; datapuwat hindi naman sila nacapaisano. Salawal na guingong may franjang pula, barong nababahiran ng̃ azul na galing sa naaalis na tina ng̃ blusa, gorrang pangcuartel naPhin 381rito ang canilang panglinlang na soot na nababagay naman sa canilang inuugali: namumusta at nagbabantay, nanggugulo at nang̃agsasalitang di umanoy panang̃agasiwaan nila ang pananatili ng̃ capayapaan. Samantalang nang̃agsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog sa camay ang caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap sa bulsa ang catapustapusang salapi, sacalit walang salapi ay nang̃ang̃aco, at ipinang̃ang̃acong ipagbibili ang calabaw, ang malapit ng̃ anihin sa bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wariy magcapatid, sinusundan ng̃ mg̃a paning̃ing nananaghili ang mg̃a naglalaro, nang̃agsisilapit, bumubulong ng̃ ilang kiming pananalitang sino may walang nakikinig, nalalaoy lalong nang̃alulungcot at nang̃agtiting̃inang masasama ang loob at nang̃agng̃ing̃itng̃it. Paimis na silay pinagmamasid ni Lucas ng̃uming̃iti ng̃ ng̃iting malupit, pinatutunog ang mg̃a pisong pilac, dumaan siya sa siping ng̃ dalawang magcapatid, at saca siya sumigaw nasa "Rueda" ang ting̃in: Narito ang limampo, limampu laban sa dalawampo, sa puti! Nang̃agtitigan ang magcapatid. Sinasabi co na sa iyo,ang ibinubulong ng̃ matandang capatid,na huwag mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana sa akin, ng̃ayoy may ipupusta tayo sa pula! Lumapit ng̃ boong cakimian ang bunso cay Lucas at kinalabit siya sa bisig, Aba! icaw pala?ang biglang sinabi nito, na luming̃on at nagpapacunwari ng̃ pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi co sa canya naparito cat pumupusta? Paanong ibig ninyong camiy macapustay natalo na ang lahat naming salapi?
- 295 -
Cung gayoy pumayag na cayo? Aayaw siya! cung pautang̃in sana ninyo cami ng̃ caunti, yamang sinasabi ninyong cami inyong nakikilala.... Kinamot ni Lucas ang ulo, hinila ang baro at muling nagsalita: Tunay ng̃ang cayoy aking nakikilala; cayoy si Tarsilo at si Bruno, mg̃a cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang ninyong amay namatay dahil sa ibinibigay sa canyang isang daang palo sa araw araw ng̃ mg̃a sundalo; alam cong hindi ninyo iniisip na ipanghiganti siya ... Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;ang isinalabat sa canya ng̃ matandang capatid na si Tarsilo, iyay nacahihila ng̃ casacunaan. Cung wala caming capatid na babaey malaon ng̃ panahong camiy binitay na sana! Binitay na cayo? ang mg̃a duwag lamang ang nabibitay, ang walang salapi Phin 382at walang tumatangkilik. At sa paano may malapit ang bundoc. Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!ang sigaw ng̃ isang nagdaan. Pautang̃in ninyo cami ng̃ apat na piso ..., tatlo ... dalawa,ang ipinamanhic ng̃ lalong bata;pagdacay babayaran namin cayo ng̃ ibayo; pasisimulan na ang soltada. Muling kinamot ng̃ Lucas ang lo. Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigy sa akin ni Don Crisstomo at inilalaan sa mg̃a ibig maglingcd sa cany. Ng̃unit aking nakikitang cayoy hindi gaya ng̃ inyng am; iyon ang tnay na matapang; ang hindi matapang ay huwag maghanap ng̃ mg̃a laro. At saca umalis doon, baga man hindi totoong nagpacalayo. Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?ani Bruno. Iisa ang kinauuwian ng̃ mabitay mamatay na marahil: walang ibang kinauukulan nating mg̃a dukha. Tunay na ng̃a, ng̃unit gunitan mo ang ating capatd na babe. Samantalay nagliwanag ang "rueda", magpapasimula ang labanan. Tumatahimic na ang mg̃a tnig, at nang̃atira sa guitna ang dalawng "soltador" (tag-bitw) at ang mananari. Sa isng hudyt ng̃ "sentenciador" (tagahtol) ay inalsn ng̃ mananari ang mg̃a tari ng̃ canicanyang calban, at cumkintab ang mg̃a maninipis na mg̃a talm, na pawang nang̃agbabala, maniningning. Lumapit sa bcod ang dalawang magcapatid na capuwa malungcot, itinuon ang canilang noo sa cawayan at nang̃agmamasid. Lumapit ang isang lalaki sa canila at silay binulung̃an sa taing̃a. Pare! isang daang piso laban sa sampo, sa puti ac! Tiningnan siya ni Tarsilo ng̃ patang̃a. Sinic siy ni Bruno, at sinagt niy it ng̃ isng ng̃ol.
- 296 -
Tang̃an ng̃ mg̃a soltador ang mg̃a manc ng̃ isng anyng calugd-lugd, at iniing̃atan nilang huwag silng masugatan. Dakilang catahimican ang naghahari: masasapantahang liban na lamang sa dalawang soltador ang mg̃a narorooy pawang mg̃a cagulatgulat na mg̃a taotaohang pagkt. Pinaglapit nil ang dalawang manc; tinangnan ng̃ is ang lo ng̃ canyang manc at ng̃ tucan ng̃ calban upang magalit, at bago guinawa naman ng̃ isa sa canyang manc ang gayon din; dapat magcaroon ng̃ pagcacatulad sa lahat ng̃ pag-aaway, na an pat cung an ang nangyayari sa mg̃a sasabung̃in sa Paris ay cawang̃is din sa mg̃a sasabung̃in dito. Pinapagharap, pagcatapos at pinapagcahig sil, at Phin 383sa gayong paraay nauunawa ng̃ mg̃a caawaawang mg̃a hayop cung sino ang bumunot sa canila ng̃ isang maliit na balahibo at cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na ang canilang mg̃a puloc, nang̃agtititigan at mg̃a kidlat ng̃ galit ang siyang nang̃agsisitacas sa canilang mabibilog at maliit na mg̃a mata. Pagcacagayoy dumating na capanahunan; binitiwan sil sa lupa, na nang̃agcacalayo ng̃ caunti, at saca sila linayuan. Marahang nang̃aglalapit sila. Nang̃aririnig ang yabag ng̃ canilang yapac sa matigas na lpa; sino may hindi nagsasalita, sino may hindi humihing̃a. Ibinababa at itinataas ang lo, na wariy nang̃agsusucatan sa ting̃inan, bumubulong ang dalawang sasabung̃in ng̃ marahil pagbabala pagpapawalang halag. Natanawan nila ang maningning na dhon ng̃ tari, na nagsasabog ng̃ malamig ang nang̃ang̃azul na sinag; nagbibigay sigla sa canila ang pang̃anib, at walang ano mang tacot na nagpapanalubong ang dalawa, ng̃unit sa isang hakbang na layoy nang̃agsihinto, nang̃agtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapang̃alinag ang canilang balahibo. Sa sandaling iyy naligo ng̃ dugo ang canilang maliit na tac, sumilang ang lintc, at taglay ang canilang catutubong tapang ay mabilis na nagpanalpoc ang dalawa, nagcapanagupa ang tuca laban sa tuca, ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban sa patalm at ang pacpc laban sa pacpc: naiwasan ng̃ isat is ng̃ boong catalinuan ang sacsc at walang nanglaglag cung hindi ilng balahibo lmang. Muling nagtitigan na naman; caguinsaguinsay biglang lumipad ang puti, napaimbulog at iniwawasiwas ang pamatay na tari; ng̃unit ibinaluctt ng̃ pula ang canyang mg̃a hita at ibinaba ang lo, caya walang nahampas ang puti cung di ang hang̃in; ng̃unit pagbaba sa lapag, sa pang̃ing̃ilag na siyay masacsac sa licd, malicsing pumihit at humarap sa calaban. Dinaluhong siya ng̃ sacsc ng̃ pula ng̃ boong galit, ng̃unit marunong magsanggalang ng̃ boong calamigan ng̃ loob: hindi ng̃a walang cabuluhng siy lubs na kinalulugdan ng̃ caramihang naroroon. Hindi kinaliling̃atan ng̃ lahat ang matamang panonood ng̃ mg̃a nangyayari sa paglalaban, at may mg̃a ilng cahit hindi sinasadyay nang̃apapasigaw. Unti-unting nasasabugan ang lupa ng̃ mg̃a balahibong pula at puti, na pawang natitina ng̃ dugo: datapuwat hindi ang salitaay ititiguil ang labanan sa unang pagcacasugat: sa pagsunod ng̃ filipino sa mg̃a cautusng lagda ng̃ Gobierno, ang ibig niyay matalo cung sino ang unang mamatay cung sino ang unang tumacbo. Nadidilig na ng̃ dugo ang lupa, madalas ang sacsacan, ng̃unit hindi pa masabi cung sino sa dalawa ang magtatagumpay. Sa cawacasan, sa pagtiPhin 384kim sa cahulihulihang pagpupumilit, sumalpc ang puti upang ibigay ang panghuling sacsc, ipinaco ang canyang tari sa isang pacpac ng̃ pula at napasabit na mg̃a but; datapuwat nasugatan ang puti sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa linalabasan ng̃ dugo, nanglulupaypay, humihing̃al, nang̃agcacacabit, ay hindi nang̃agsisikilos, hanggang sa natimbuang puti, sumuca ng̃ dugo sa tuca, nang̃isay at naghing̃alo; ang pulang nacacabit sa canya sa pacpc at nananatili sa canyng tabi, ay untiunting ibinaluctt ang mg̃a hita at marahang pumikit.
- 297 -
Ng̃ magcagayoy inihatol ng̃ sentenciador, sa pag-alinsunod sa cautusan ng̃ pamahalaan, na ang pulay nanalo. Isang walang wastong sigawan ang siyang nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang naring̃ig sa boong bayan, mahaba, nagcacaisa ang taas ng̃ tinig at tumagal ng̃ ilang sandali. Cung gayoy na pagtatanto ng̃ nacacapakinig sa malayo, na ang "dejado" ay siyang nanalo, sa pagcat cung hindi gayoy hindi tatagal ang sigaw ng̃ pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa mg̃a nacin: isang maliit na macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at sinasabisabi sa lubhang mahabang panahon. Nakita mo na?ani Bruno ng̃ boong sama ng̃ loob sa capatid,cung pinaniniwalaan mo acoy mayroon na sana ng̃ayon tayong sandaang piso; dahil sa iyoy wala tayo ng̃ayon cahit isang cuarta. Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwat tuming̃in ng̃ pasulyap sa canyang paliguidliguid na anakiy may hinahanap na sino man. Naroot nakikipag-usap cay Pedro,ang idinugtong ni Bruno;binibigyan siya ng̃ salapi, pagcaramiraming salapi! At ibinibilang ng̃a naman ni Lucas sa camay ng̃ asawa ni Sisa ang mg̃a salaping pilac. Nang̃agpalitan pa ng̃ ilang salitang palihim at bago naghiwalay na capuwa nasasayahan alinsunod sa namamasid. Marahil si Pedroy nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang tunay na hindi nag-aalinlang̃an!ang buntong hining̃a ni Bruno. Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-isip: pinapahid ng̃ mangas ng̃ canyang baro ang pawis na umaagos sa canyang noo. Capatid co,ani Bruno,acy yayao, cung hindi ca magpapasiya; nanatili ang "regla", dapat manalo ang lasak at hindi ng̃a dapat nating sayang̃in ang panahn. Ibig cong pumusta sa susunod na soltada; an bag mangyayari? Sa ganyy maipanghihiganti natin ang tatay. Gayon may huminto at muling nagpahid ng̃ pawis. Anng dahil at huminto ca?ang tanng ni Brunong nayayamot. Phin 385Nalalaman mo ba cung an ang sumusunod na soltada? Carapatdapat ba ang?... Bakit hindi! hindi mo ba nariring̃ig? Ang blik ni capitang Basilio ang mapapalaban sa lsak ni capitang Tiago; ayon sa lacad ng̃ "regla" ng̃ sabong ay dpat manalo ang lsak. Ah, ang lasak! ac may pupusta rin ... datapwat lumagy muna tayo sa matibay na calagayan. Nagpakita ng̃ pagcayamot si Bruno, ng̃unit sumund siy sa canyng capatd; tiningnan nitng magaling ang manc, siniyasat na magaling, nag-isip-isip, naglininglining, nagtanong ng̃ iln, ang culang palad ay nag-aalinlang̃an; nagng̃ing̃itng̃it si Bruno at minamasdan siyng malaki ang galit.
- 298 -
Ng̃unit hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariyn sa tabi ng̃ tahid? hindi mo ba nakikita ang mg̃a paang iyn? an pa ang ibig mo? Masdan mo ang mg̃a htang iyn, iladlad mo ang mg̃a pacpc na iyn! At itong baac na caliskis sa ibabaw ng̃ malapad na it, at saca itng doble (kambal)? Hindi siy nariring̃ig ni Trsilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat sa anyo at calagayan ng̃ hayop; ang calansing ng̃ guintot pilac ay dumarating hanggang sa canyang mg̃a taing̃a. Tingnan namn natin ng̃ayon ang bulk,ang sabi ng̃ tinig na tila sinasacal. Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagng̃ang̃alitng̃it ang canyang mg̃a ng̃ipin, ng̃unit sumusunod din sa capatid niya. Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diyay sinasandatahan ang manc, humihirang ng̃ tri, inihahanda ng̃ mananari ang sutlang mapula, na pinagkitan at macailang hinagod. Binalot ni Trsilo ang hyop ng̃ malungcot at nacalalaguim na titig: tila mandin hindi niya nakikita ang manc cung di ibang bagay sa hinaharap na panahn. Hinagps ang noo, at: Handa na ba icw?ang tanng sa capatid na malagunlong ang tinig. Ac? mula pa ng̃ una; hindi kinacailang̃ang silay akin pang makita! Hindi at dahil sa ... ating cahabaghabag na capatid na babae.... Aba! Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminunoy si don Crisstomo? Hindi mo ba nakitang siyay casama ng̃ Capitan General sa pagpapasial? An ang capang̃anibang ating cahihinatnan? At cung mamatay tayo? Phin 386Eh an iyn? Hindi ba namatay ang ating am sa capapalo? Sumasacatuwiran ca! Hinanap ng̃ magcapatid sa mg̃a pulutng ng̃ to si Lcas. Pagcakita nil sa canyay huminto si Trsilo. Huwag! umalis na tayo rito, tayoy mapapahamac!ang biglang sinabi. Lumacad ca cung ibig mo, acy ttanggap. Bruno! Sa cawalng palad ay lumapit ang isang to at sa canily nagsabi: Pupusta ba cay? Acoy sa blik.
- 299 -
Hindi sumagot ang dalawng magcapatid. Logro! Gaano?ang tanng ni Bruno. Binilang ang canyang mg̃a aapating pisong guinto: tinititigan siya ni Brunong hindi humihing̃a. May dalawang daang piso ac, limampong piso laban sa apat na po! Hindi!ani Brunong walng alinlang̃an; magdagdag pa cay ... Magaling! limampo laban sa tatlompo! Lambalin niny cung inyng ibig! Magaling! ang blik ay sa aking pang̃inoon at bago acng capapanalo; isng daan laban sa anim na pong piso. Casunduan! Maghintay cayot cucuha ac ng̃ salapi. Datapuwat ac ang maghahawac,anang is, na hindi totoong nagcacatiwala sa anyo ni Bruno. Gayon din sa akin!ang tugn nito, na umaasa sa catigasan ng̃ canyang camaoo. At niling̃on ang canyng capatid at pinagsabihan: Yayao ac, cung matitira icw. Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at gayon din ang sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang capatid, cayat bumulong: Hal! Lumapit sila cay Lucas: nakita nito ang canilang pagdating at ng̃umiti. Mam!ani Trsilo. Ano iyon? Gaano ba ang ibibigay ninyo?ang tanong ng̃ dalawa. Sinabi co na: cung cayo ang mamahala sa paghanap ng̃ mg̃a iba pa Phin 387upang matutop ang curatel, bibigyan co ang bwat isa sa inyo ng̃ tigatatlompong piso at sampong piso sa bawat casama. Sacalit lumabas ng̃ magaling ang lahat, tatanggap ng̃ isangdaang piso bawat isa at cayoy ang ibayo: mayaman si don Crisostomo. Gayari!ang biglang sabi ni Bruno; ibigay ninya ang salapi.
- 300 -
Nalalaman co na cayoy matatapang na gaya rin ng̃ inyong ama! Hali cayo rini, at ng̃ hindi tayo maring̃ig ng̃ mg̃a iyang sa canyay pumatayani Lucas na itinuturo ang mg̃a guardia civil. Silay dinala sa isang suloc, at sa canilay sinabi samantalang ibinibilang sa canila ang salapi: Darating bucas si don Cristostomo na may dalang mg̃a sandata; sa macalawa, pagcagabi, pagmalapit ng̃ ma- las ocho, pumaroon cayo sa libing̃an at dooy sasabihin co sa inyo ang canyang mg̃a huling ipag-uutos. May panahon cayong macahanap ng̃ mg̃a casamahan. Nang̃agpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin nagpalit ng̃ canicanilang anyo: Si Tarsiloy matahimic, namumutla si Bruno.
Phin 388
XLVII.
ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.
Samantalang isnasabong ni capitang Tiago ang canyang lasak, naglilibot naman sa bayan si doa Victorina, sa adhicang makita niya cung paano ang calagayang guinagawa ng̃ mg̃a tamad na "indio" sa canicanilang mg̃a bahay at mg̃a tubigan. Inubos niya ang caya sa pagsusuot ng̃ lalong magaling niyang damit, at canyang inilagay sa canyang sutlang "bt" ang lahat niyang mg̃a cintas at mg̃a bulaclac, upang siyay caalang-alang̃anan ng̃ mg̃a "provinciano" at maipakilala sa canila cung gaano calaki ang canilang calayuan sa canyang mahal na cataohan; cayat cumapit sa bisig ng̃ canyang pilay na asawa at nagpakendengkendeng sa mg̃a lansang̃an ng̃ bayan, sa guitna ng̃ pangguiguilalas at pagtataca ng̃ mg̃a tagaroon. Natira sa bahay ang pinsang si Linares. Pagcapang̃itpang̃it ng̃ mg̃a bahay nitong mg̃a "indio"!ang ipinasimula ni doa Victorinang ing̃ining̃iwi ang bibig;ayawan co cung bakit nacatitira sila riyan: kinakailang̃ang maguing "indio". At anong pagcasamasama ng̃ turo ng̃ canilang magulang at anong pagca mg̃a palalo! Nasasalubong nila tayoy hindi sila nang̃agpupugay! Hanpasin mo sila sa sombrero na gaya ng̃ gawa ng̃ mg̃a cura at ng̃ mg̃a teniente ng̃ mg̃a guardia civil; turuan mo sila ng̃ "urbanidad." At cung acoy canilang hampasin?ang tanong ng̃ doctor De Espadaa.
- 301 -
Tungcol sa bagay na iyay icaw ay lalaki! Ng̃u ... ng̃unit acoy pilay! Nalalaoy sumasama ang ulo ni doa Victorina; napupuno ng̃ alaboc ang cola ng̃ canyang bata, dahil sa hindi nalalatagan ng̃ bato ang mg̃a daan. Bucod sa rooy nacacasalubong ng̃ maraming mg̃a dalaga, na nang̃agsisitung̃o pagdaraan sa canyang tabi, at hindi nila pinagtatakhan, na gaya ng̃ marapat nilang gawin, Phin 389ang canyang mahalagang casuutan. Ang cochero ni Sinang, na naghahatid dito at sa canyang pinsang babae sa isang mainam na carruajeng "tres-por-cientoy" nagcaroon ng̃ cawalang galang̃ang sigawn siya ng̃ "tabi!" na taglay ang tinig na nacagugulat, na anopat napilitin siyang sumaisang tab at walang magawa cung di tumutol ng̃:Tingnan mo na ng̃a lamang ang hayop na cochero! Sasabihin co sa canyang pang̃inoong turuan niyang magaling ang canyang mg̃a alila! Magbalic na tayo sa bahay!ang ipinag-utos sa asawa. Ito, na talagang nang̃ang̃anib na marahil ay may mangyaring ligalig sa canilang dalawa, ibinalic ang canyang "muleta" (ang salalac na tungcod sa kili-kili) at sumunod sa utos. Nasalubong nila ang alfrez, nang̃agbatian at itoy nacaragdag ng̃ sama ng̃ loob ni doa Victorina: hindi lamang hindi siya pinuri dahil sa canyang pananamit, cung di halos siniyasat pa ng̃ palibac ang suot niyang iyon. Hindi mo dapat pakikamayan ang isang abang alferez lamang,ang sinabi sa canyang asawa ng̃ malayo na ang alferez;bahagya na niya hinipo ang canyang capacete at icaw ay nagpugay ng̃ sombrero; hindi ca marunong magbigay camahalan sa iyong cataasan! Siya ang puno ri....rito! At ano ang cabuluhan sa atin ng̃ bagay na iyan. Tayo bagay mg̃a indio? Sumasacatuiran ca ng̃a!ang canyang isinagot, sa pagcat aayaw siyang makipagcagalit. Nagdaan sil sa tapat ng̃ bahay ng̃ militar. Namimintana si doa Consolacin, na gaya ng̃ canyng naguing caugalian, nacadamt franela at humihithit ng̃ isang tabaco. Sa pagcat mababa ang bahay, silay nagting̃inan, at nakitang magaling ni doa Victorina ang babaeng iyn; payapang pinagmamasdan siya bhat sa paa hanggang sa lo ng̃ Musa ng̃ guardia civil, pagcatapos ay siyay nilabian, lumura at saca tumalicod. It ang nacaubos sa pagtitiis ni doa Victorina, cayat iniwan ang canyang asawang walang caalacbay, at hinarap ang alferezang nang̃ang̃atal sa galit at hindi macapang̃usap. Marahang luming̃on si doa Consolacin, muli na namang pinagmasdan siya ng̃ boong, catiwasayn at nanglura uli, ng̃unit nagpakita siya ng̃ lalong malaking pagpapawalang halaga. Ano ang nangyayari sa iny, Doa? Matatawag ninyo acong "Seora"! bakit ganyan na ang pagtitig ninyo sa akin? Naiinguit ba cayo?ang sa cawacasay nasalita ni doa Victorina.
- 302 -
Phin 390Ac? naiing̃uit ac? at sa iny?ang sabing patuya ng̃ Medusasiya ng̃a! naiinguit aco sa inyng cult! Halica na, babae!anang Doctor;hu ... hu ... huwag mo siyang pa ... pansinin! Pabayaan mong turaan co itng bastos na itong walang hiya!ang sagot ng̃ babae, at saca biglang itinulac ang canyang asawa, na caunti ng̃ napasung̃aba, at hinarap si doa Consolacin. Tingnan sana ninyo cung sino ang causap!anyhuwag ninyong acalaing acoy isang provinciana isang calunya ng̃ mg̃a sundalo! Hindi nacapapasoc sa aking bahay, sa Maynila, ang mg̃a alfrez; ang mg̃a ganity naghihintay sa pintuan. Aba! Excelentsima Seora Puput! (carilagdilagang guinoong Puput) hindi ng̃a pumapasoc ang mg̃a alferez cung di lamang ang mg̃a salantang gaya niyn, ja! ja! ja! Cung hindi sa nacaculapol na mg̃a colorete, namasdan sana ang pamumula ng̃ mukh ni doa Victorina; binanta niyng lusubin ang canyang caaway na babae, ng̃unit piniguil siya ng̃ centinela. Samantalay napupuno ang daan ng̃ nanonood na mg̃a to. Pakinggan ninyo, naiimbi aco sa pakikipagsalitaan sa inyo; mg̃a tong matataas ... Ibig po ba ninyong labhn ang aking damt? Babayarin co cay ng̃ mahal! Ang acala yata ninyoy hindi co nalalamang cayoy dating labandera! Tumindig si doa Consolacing malak ang galit: nacasugat sa canya ang sinabing tungcl sa paglalaba. Acala yata ninyoy hindi nalalaman cung sino cay at cung sino ang taong inyong daladala? Kinacailang̃ang namamatay ng̃ gutom upang pasanin ang tiratirahan, ang basahan ng̃ lahat ng̃ to! Ang pucl na salitay tumama sa ulo ni doa Victorina; naglils ito ng̃ manggas, itinicom ang mg̃a daliri, piniing ang mg̃a ng̃ipin at nagpasimula ng̃ pananalita: Manaog cayo, matandang salaula, at duduruguin co ang maruming bibig na iyan! Calunya ng̃ isang batallon, talagang patutot buhat pa ng̃ ipang̃anac! Dalidaling nawala sa bintana ang Medusa, agad nakitang nananaog ng̃ patacbo, na iniwawasiwas ang ltigo ng̃ canyang asawa. Namag-itan at sumamo si don Tiburcio, ng̃unit nagcasaclutan din cung hindi dumating ang alfrez. Datapuwat mg̃a guinoong babae!... Don Tiburcio! Phin 391Turuan ninyong magaling ang inyong asawa, ibili ninyo siya ng̃ lalong magagaling na mg̃a damit, at cung sacalit wala cayong salapi, magnacaw cayo sa mg̃a tong bayan, yamang sa bagay na itoy cayoy may mg̃a sundalo!ang sigaw ni doa Victorina. Narito po ac guinoong babae! bakit hindi duruguin ng̃ camahalan po ninyo ang aking bibig? Wala po cayo cung di dila at laway, Doa Exelencia!
- 303 -
Guinoong babae!anang alfrez na nagnining̃as ng̃ galit;magpasalamat cayo at nadidilidili cong cayoy babae, sa pagcat cung hindi lulusayin co cayo sa casisicad, pati ng̃ inyng mg̃a kinuculot na buhc at ng̃ inyng mg̃a walang capacanang mg̃a cintas! Gui ... guinoong alfrez! Lumacad cay, mamamatay ng̃ tong walng sakit! Cayoy walang suot na salawl, Juan Lanas! Umugong doon ang mg̃a tacapan, waswasan ng̃ camy, guirian, sigawan, laitan at murahan: canilang iniwatawat ang lahat ng̃ mg̃a carumihang canilang iniing̃atan sa canicanilang cabn, at sa pagcat saby saby na nagsasalita ang apat at maraming lubha ang canilang sinasabing nacasisirang puri sa mg̃a tang̃ing pulutong ng̃ mg̃a to, na canilang isinisiwalat ang maraming catotohanan, csang tinatangguihan namin ang pagsasalaysay rito ng̃ lahat ng̃ canilang dooy mg̃a sinabi sa ist is. Bagaman hindi nauunawa ng̃ mg̃a nagsisipanood ang lahat ng̃ canilang tacapan, hindi ng̃a cacaunti ang catuwaang canilang tinatamo at canilang hinihintay na dumating hanggang sa pag-aaway ng̃ camy. Sa cawalang capalaran ay dumating ang cura na siyang pumayapa. Mg̃a guinoong lalaki, mg̃a guinoong babae! Laking cahihiyan! Guinoong Alferez! Ano ang inyong ipinakikialam dito, mapagbanalbanalan, macacarlista? Don Tiburcio, dalhin po ninyo ang inyong asawa! Guinoong babae, pagpiguilan po ninyo ang inyong dila! Iyay sabihin po ninyo diyan sa mg̃a magnanacaw sa mg̃a taong mahihirap! Untiunting naubos ang mg̃a kilalang lait at tung̃ayaw, nasabi na ang lahat ng̃ mg̃a cahiyahiyang cagagawan ng̃ mag-a-mag-asawa, at samantalang nang̃agbabalaan at nang̃agmumurahan ay untiunti silang nang̃aghiwalay. Si fray Salvi ay nagpapacabicabila at nagbibigay casayahan sa panooring iyon, cung daroon sana ang ating caibigang corresponsal!... Ng̃ayon diy pasa Maynila tayot tayoy humarap sa Capitan General!Phin 392ang sinasabing malaki ang galit ni doa Victorina sa canyang asawa,Icaw ay hindi lalaki! sayang na sayang ng̃ salawal na suot mo! Ng̃u ... ng̃unit ... babae, at ang mg̃a guardia? acoy pilay! Dapat mong hamunin siya ng̃ away sa pamamag-itan ng̃ pistola ng̃ sable, cung hindi ... cung hindi.... At tiningnan siya ni doa Victorina sa mg̃a ng̃ipin. Neneng, cailan may hindi aco humawac ng̃.... Hindi ipinaubaya ni doa Victorinang matapos ang canyang sinasabi: sa isang dakilang galaw ay hinalbot sa guitna ng̃ daan, ang canyang mg̃a ng̃iping tagpi lamang at saca guiniic. Dumating sila sa bahay, na halos umiiyac ang lalaki at ang babae namay nag-aalab sa galit. Nakikipag-usap ng̃ sandaling iyon si Linares cay Maria Clara, cay Sinang at cay Victoria, at sa pagcat hindi niya nalalaman ang pagtatalong iyon, hindi cacaunti ang canyang dinamdam naligalig ng̃ loob ng̃ canyang
- 304 -
makita ang canyang mg̃a pinsan. Si Maria Clarang nacahilig sa isang sillon sa guitna ng̃ mg̃a unan at mg̃a cumot na lana ay malaki ang ipinagtaca ng̃ canyang makita ang bagong pagmumukha ng̃ canyang doctor. Pinsan, ani doa Victorina,hahamunin mo ng̃ away ng̃ayon din ang Alfrez cung hindi.... At bakit?ang tanong ni Linares na nagtataca. Siyay hahamunin mo ng̃ayon din ng̃ away cung hindi sasabihin co sa canilang lahat dito cung sino icaw. Ng̃unit doa Victorina! Nang̃agting̃inan ang tatlong magcacaibigang babae. Ano ba sa acala mo? Camiy linait ng̃ alferez at canyang sinabi na icaw raw ay icaw! Nanaog ang matandang babaeng asuang na may dalang latigo, at ito, itoy nagpabayang siyay muramurahin ... isang lalaki! Ab!ani Sinang,silay nang̃ag-away ay hindi natin napanood! Linugas ng̃ alferez ang mg̃a ng̃ipin ng̃ doctor!ang idinagdag ni Victoria. Ng̃ayon diy pasasa Maynila cami; icaw, icaw ay matitira rito upang siyay hamunin mo ng̃ away, at cung hindiy sasabihin co cay Don Santiago na pawang casinung̃aling̃an ang lahat mong sinabi sa canya, sasabihin cong.... Ng̃unit doa Victorina, doa Victorina!ang isinalabat ng̃ namumutlang si Linares, at lumapit cay doa Victorina;huwag po ninyong ipaalaala sa aking.... Phin 393Samantalang nangyayari itoy siya namang pagdating ni capitang Tiago na galing sa sabung̃an, mapanglaw at nagbubuntong hining̃a: ang lasak ay natalo. Hindi binigyan ng̃ panahon ni doa Victorinang macapagbuntong hining̃a; sa maicling salitay sinabi niya ang lahat ng̃ nangyari, sa macatuwid bagay pinagsicapan niyang sabihing siya ang sumasacatuwiran. Hahamunin siya ng̃ away ni Linares nariring̃ig po ba ninyo? Sacalit hindi, huwag po ninyong bayaang pacasal sa inyong anac, huwag po ninyong ipahintulot! Cung wala siyang tapang ay hindi carapatdapat cay Clarita. Icaw palay pacacasal sa guinoong ito?ang tanong ni Sinang, at napuno ng̃ luha ang canyang masayang mg̃a mata;nalalaman cong icaw ay malihim, ng̃unit hindi salawahan. Si Maria Clara, na maputlang parang pagkit, bumang̃on ng̃ caunti sa pagca sandig, at tinitigan ng̃ gulat na mg̃a mata ang canyang ama, si doa Victorina at si Linares. Itoy nagdalang hiya, itinung̃o ni capitang Tiago ang canyang mg̃a mata, at idinugtong pa ng̃ guinoong babae:
- 305 -
Tandaan mo Clarita; huwag cang mag-aasawa cailan man sa lalaking hindi tunay ang pagcalalaki; nang̃ang̃anib cang icaw ay alimurahin pati ng̃ mg̃a aso. Datapuwat hindi sumagot ang dalaga, at nagsabi sa canyang mg̃a caibigang babae: Ihatid ninyo aco sa aking silid; hindi aco macalacad na mag-isa. Tinulung̃an nila siyang tumindig, at naliliguid ang canyang bayawang ng̃ mg̃a mabibilog na mg̃a bisig ng̃ canyang mg̃a caibigang babae, nacahilig ang canyang ulong cawang̃is ng̃ marmol sa balicat ng̃ magandang si Victoria, nsoc ang dalaga sa silid na canyang tulugan. Iniligpit ng̃ mag-asawa ng̃ gabi ring iyon ang canilng mg̃a casangcapan, sining̃il si capitang Tiago, na may ilang libo rin piso ang inabt, sa pagcagamot cay Maria Clara, at napatung̃o sila sa Maynila, pagca umagang umaga ng̃ kinabukasan, na ang sinasacyay ang carruaje ni capitang Tiago. Iniatang sa mahinhiing si Linares ang catungculang tagapanghiganti.
Phin 394
XLVIII.
ANG HINDI MAGCURO
Magbabalic ang mg̃a maiitim na mg̃a golondrina.... (Becquer). Ayon sa paunang balita ni Lucas, dumating si Ibarra kinabucasan. Ilinaan niy ang canyng unang pagdalaw sa magcacasambahay ni capitang Tiago, at ang sadya niyay makipagkita cay Maria Clara at ibalitang siyay ipinakipagcasundo na ng̃ Arzobispo sa Religin: may dal siyng sulat sa cura, na dooy ipinagtatagubilin siy, na ang Arzobispo pa ang siyng tumitic. Hindi cacaunti ang ikinagalac sa ganitong bagay ni ta Isabel, na may pag-ibig sa binata at hindi niy totoong minamagaling ang pag-aasawa ng̃ canyng pamangking babae cay Linares. Wala sa bahay si capitang Tiago. Pamasoc po cay,ang sabi ng̃ ta sa pamamag-itan ng̃ caniyng haluang wicang castila;Maria, napasauli-uli sa gracia ng̃ Dios si don Crisstomo; inalsn siy ng̃ "excomunin" ng̃ Arzobispo. Ng̃unit hindi nagatuly ang binata, naluoy sa canyng mg̃a labi ang ng̃iti at tumacas sa caniyng alaala ang salita. Sa tabi ng̃ durung̃awan, naroon at nacatindg si Linares sa tabi ni Maria, na pinagsasalitsalt ang mg̃a bulaclac at ang mg̃a dahon ng̃ mg̃a gumagapang na halaman; nasasabog sa lapag ang mg̃a rosa at mg̃a sampaga. Nacahilig sa silln si Maria Clara, namumutla, may iniisip, mapanglaw ang mg̃a mata at naglalaro sa isng
- 306 -
paypay na garing, na hindi totoong maputing catulad ng̃ canyng maliliit na mg̃a daliri. Sa pagdating na iyn ni Ibarray namutla si Linares at namul ang mg̃a pisng̃i ni Maria Clara. Umacmng bumang̃on, ng̃unit kinulang siy ng̃ lacs tumung̃ at binayaang malaglg ang paypy. Isng hindi maalamang siraing hindi pag-imic ang siyang naghari sa ilng sandali. Sa cawacasay nacalacad ng̃ papasoc si Ibarra at nang̃ang̃atal na nacapagsalita. Bago Phin 395lmang acng cararating, at nagmadali acng pumarito upng makita co icw ... Naratnan cong magaling ang calagayan mo cay sa aking acala! Tila napipi mandn si Maria Clara; hindi nagsalita ng̃ cataga man at nananatili sa pagca tung̃o. Pinagmasdan ni Ibarra si Linares ng̃ mula sa paa hangang sa lo; ting̃ing tinumbasan namn ng̃ boong pagmamataas ng̃ mahihiing binata. Aba, namamasid cong walng naghihintay ng̃ aking pagdating,ang muling sinabi ng̃ madalang na pananalita;Maria, ipatawad mo ang hindi co pagcapasabi sa iyo bago aco pumasoc dito; sa ibng raw ay maipaliliwanag co sa iyo ang tungcl sa aking guinawa ... tayoy magkikita pa ... walng sla. Itng mg̃a hulng salitay sinamahan niy ng̃ isng ting̃in cay Linares. Itinunghy sa caniya ng̃ dalaga ang canyng magagandang mg̃a matng pusps cadalisayan at calungcutan, tagly ang llong matinding samo at mapanghalnang pakikiusap, na an pat si Ibarray huminto sa pagca patigagal. Macaparirito ba ac bcas? Talasts mo nang sa ganng akiy laguing ikinatutuwa co ang iyng pagparito,ang bahagya ng̃ isinagt ng̃ dalaga. Umals doon si Ibarrang wariy panatag ang loob, datapuway, may taglay na uns sa lot caguinawn sa pso. Ang bagong namasid niyat naramdaman ay hindi mapaglirip; an caya iyn? alinlangan? lipas ng̃ pagsinta? caliluhn? Oh, sa cawacasay babae ng̃a!ang canyng ibinulong. Hindi niy nalalamay nacarating siy sa pinagtatayuan ng̃ paaralan. Malaki ng̃ totoo ang nayayari sa guinagawang iyn; nagpaparoot parito sa magcabicabilang maraming nangagsisigawa si or Juan, at daladala niya ang canyang metrot ang canyang plomada. Pagcakita sa canyy dalidaling siyy sinalbong. Don Crisstomo,any,sa cawacasay dumatng po cay: hinihintay cay naming lahat: ting̃nan po niny ang mg̃a pader: mayroon nang sampong metro at sampong centmetro ang tas; sa loob ng̃ dalawng raw ay magcacaroon na pantay tao wala acng tinanggap cung hindi mulawin, dng̃on, pil, lng̃il; huming̃i ac ng̃ tndalo, malatapy, pino at narra, at ng̃ magamit sa mg̃a pintuan, palababahan at iba pa; Ibig po ba ninyng makita ang mg̃a yung̃ib?
- 307 -
Siyy binati ng̃ mg̃a manggagawa ng̃ boong pagpipitagan. Narito po ang canal na pinang̃ahasan cong idagdg,ani or Juan;ang mg̃a canal pong it sa illim ng̃ lupay patung̃o sa isng pinacatipun na sa icatlompng hakbng. Magagamit pong pangpataba sa halamanan; wala po it Phin 396sa plano. Hindi po ba minamagaling niny ito? Tumbalc, sinasangayunan co at aking pinupuri cay sa ganitng inyng naisipan; cay poy tunay na arquitecto; canino cay nag-aral? Sa akin pong sarili,isinagot ng̃ matanda ng̃ boong capacumbabaan. Ah, bago co malimutan! talastasin ng̃ mg̃a maseselang (sacalit may natatacot makipagsalitaan sa akin) na hindi na ac excomulgado inanyayahan ac ng̃ Arsobispong sumalo sa cany sa pagcain. Ab, guinoo, hindi po namin pinapansin ang mg̃a excomunin! Tayo pong laht ay pawang excomulgado; si pare Dmaso man poy excomulgado rin, gayn may nananatili sa totoong catabaan. An ang sabi niny? Tunay po; may isng tan na pong hinamps ng̃ tungcd ang coadjutor, at ang coadjutor ay sacerdoteng gaya rin niy, sino po ang pumapansin sa mg̃a excomunion? Natawanan ni Ibarra si Elas na nasa casamahan ng̃ mg̃a manggagawa; binati siy nitng gaya rin ng̃ iba, ng̃unit sa isng ting̃in ay ipinaunawa sa canyng may ibig na sabihin. or Juan,ani Ibarra;ibig po ba ninyng dalhin dito sa akin ang talaan ng̃ mg̃a manggagawa? Umals si or Juan, at lumapit si Ibarra cay Elas, na mag-isng bumubuhat ng̃ isng malakng bat at ilinululan sa isng carretn. Sacalit mapagcacalooban po niny ac ng̃ pakikipagsalitaan sa loob ng̃ ilng oras, maglacdlacd cay mamayng hpon sa pampang̃in ng̃ dagatan at lumulan cay sa aking bangca, sa pagcat may sasabihin ac sa inyong lubhng mahahalagang bagayani Elas, at lumayo pagca tapos na makita niy ang pagtang̃ ng̃ binat. Dinal ni or Juan ang talaan, ng̃unit nawalng cabuluhn ang pagbasa ni Ibarra ng̃ talaang iyn; dooy wala ang pang̃alan ni Elas.
- 308 -
Phin 397
XLIX.
ANG TINGIG NG̃ MG̃A PINAG-UUSIG.
Tumutungtong si Ibarra sa bangca ni Elas bago lumubog ang araw. Tila mandin masama ang loob ng̃ binata. Ipatawad po ninyo, guinoo,ani Elas, na may calungcutan pagcakita sa canya;ipatawad po ninyong nacapang̃ahas acong cayoy anyayahan upang tayoy magcatagpo ng̃ayon; ibig co po cayong macausap ng̃ boong calayaan, at hinirang po ang ganitong sandali sa pag-cat walang macariring̃ig sa atin dito: macababalik tayo sa loob ng̃ isang oras. Nagcacamali cayo caibigang Elas,ang sagot ni Ibarra na nagpupumilit ng̃unit; kinakailang̃an cong ihatid ninyo aco sa bayang iyang natatanawan hanggang dito ang canyang campanario. Pinipilit aco ng̃ casaliwaang palad na gawin co ang bagay na ito. Nang casaliwaang palad? Opo; acalain po ninyong sa aking pagparitoy aking nacasalubong ang alferez, nagpipilit na ialay sa akin ang canyang pakikialakbay; sa akin po namang sumasa inyo ang alaala at natatalastas cong cayoy canyang nakikilala, cayat ng̃ siyay mangyaring aking mailayoy sinabi cong patung̃o aco sa bayang iyan at doon aco mananatiling maghapon, sa pagcat ibig acong hanapin ng̃ lalaking iyan bucas ng̃ hapon. Kinikilala co po sa inyong utang na loob ang inyong pagling̃ap sa akin, datapuwat sinabi po sana ninyo sa canya ng̃ boong catiwasayan ng̃ loob na siyay sumama,ang isinagot ni Elas na walang tigatig. Bakit? at cayo po? Hindi po niya aco makikilala, sa pagcat sa miminsang pagcakita niya sa akiy hindi macapag-iisip na pacatandaan niya ang aking anyo. Sinasama aco!ang buntong hining̃a ni Ibarra, na ang inaalaalay si MaPhin 398ria Clara.Ano po ba ang ibig ninyong sabihin sa akin? Luming̃ap si Elas sa canyang paliguid. Malayo na sila sa pampang; lumubog na ang araw, at sa pagcat sa panig na ito ng̃ sinucob ay bahagya na tumatagal ang pagtatakip-silim, nagpapasimula na ang paglaganap ng̃ dilim at namamanaag na ang sinag ng̃ buwang sa araw na iyoy cabilugan.
- 309 -
Guinoo,ang muling sinabi ni Elas, taglay co po ang mithi ng̃ maraming sawing palad. Ng̃ maraming sawing palad? Ano po ba ang cahulugan ng̃ inyong sinasabi. Sinabi sa canya ni Elas, sa maicling saysay, ang canyang pakikipagsalitaan sa pinuno ng̃ mg̃a tulisan, ng̃unit inilihim ang mg̃a pag-aalinlang̃an at ang mg̃a bala nito. Pinakinggan siyang magaling ni Ibarra, at ng̃ matapos na ni Elas ang canyang pagsasaysay, naghari ang isang mahabang hindi pag-imic ng̃ dalawa, hanggang si Ibarra ang naunang nagsalita: Sa makatuwid ay ang canilang nasay ...? Lubhang malaking pagbabagong utos tungcol sa mg̃a hucb, sa mg̃a sacerdote, sa mg̃a hucom na tagahatol, hinihing̃i nila, sa macatuwid ang isang pagling̃apama ng̃ pamahalaan. Pagbabagong sa paano? Sa halimbawa: magbigay ng̃ lalong malaking paggalang sa camahalan ng̃ bawat tao, bigyan ng̃ lalong malaking capanatagan ang bawat mamayan, bawasan ng̃ lacas ang hucbong may sandatana, bawasan ng̃ mg̃a capangyarihang ang hucbong itong totoong madaling magpacalabis sa paggamit ng̃ mg̃a capangyarihan iyan. Elas,ang isinagot ng̃ binata,hindi co po talos cung sino cayo, datapuwat nahuhulaan cong cayoy hindi isang taong caraniwan: ibang-iba po cayong umisip at gumawa cay sa mg̃a iba. Matataroc po ninyo ang aking isipan cung sabihin co sa inyong cung maraming capintasan sa casalucuyang calagayan ng̃ayon ng̃ mg̃a bagay, lalo ng̃ sasama cung magbago. Mapapagsasalita co ang aking mg̃a caibigan sa Madrid, "bayaran lamang sila," macapagsasalita aco sa Capitan General; ng̃unit walang magagawang ano man ang mg̃a caibigan cong iyon; walang casucatang capangyarihan ang Capitan General na ito upang magawa ang gayong caraming pagbabago, at aco namay hindi gagawa ng̃ ano man upang macamtan ang ganitong mg̃a bagay, palibhasay tanto cong totoo, na cung catotohanan mang may malalaking mg̃a capintasang masasabi sa mg̃a capisanang iyan, sa mg̃a panahong itoy silay kinacailang̃an, at sila ng̃a ang tinatawag na Phin 399isang casam-ng ang cailang̃an. Sa malaking pangguiguilalas ni Elas ay tumunghay at pinagmasdan si Ibarra na malaki ang pagtataca. Cayo po ba namay naniniwala rin sa casam-ng cailang̃an?ang tanong na nang̃ang̃atal ng̃ caunting tinig;naniniwala po ba cayong upang macagawa ng̃ magaling ay kinakailang̃ang gumawa ng̃ masama? Hindi; ang paniniwala co sa casam-ng ang cailang̃an ay tlad sa isng mahigpit na cagamutang ating guinagamit pagca big nating mapagalng ang isng sakt. Tingnn niny; ang lupaing itoy isng catawng may dinaramdam na isng sakt na pinaglamnn na, at ng̃ mapagalng ang catawng iyy napipilitan ang pamahalaang gumamit ng̃ mg̃a paraang tunay ng̃at masasabi ninyng napacatitigas at napacababang̃is, datapuwat pinakikinabang̃at kinacailang̃an.
- 310 -
Masama pong manggagamot, guinoo, yang walng hinahanap cung di ang cung an ang mg̃a dinaramdam at ng̃ marapa, na an pat hindi pinagsisicapang hanapin ang cadahilanan ang pinagmumul-n ng̃ sakt, at sacalit natatalastas man ay natatacot na bacahin. Ang tng̃ing cauculan ng̃ Guardia Civil ay ito: paglipol ng̃ mg̃a catampalasanang gawa sa pamamag-itan ng̃ lacas at ng̃ lagum sa pagpapahirap sa may sla, cauculng hindi nasusunduan at hindi natutupad cung di cung nagcacatan lamang. At hindi dpat limuting caya lamang nacapaghihipit sa bawat to ang samahan, ang capisanan bag ng̃ mg̃a mamamayan, ay cung sacalit ibinibigy na sa laht ang laht ng̃ mg̃a kinacailang̃ang gamit upang malubos ang cagaling̃an ng̃ canilng mg̃a asal. Palibhasay walang capisanan ng̃ mg̃a mamamayan dito sa atin, sa pagcat hindi nagcacaisang loob ang bayan at ang pamahalaan, ang pamahalaang itoy marapat na magpatawad sa mg̃a camalian, hindi lamang dahil sa siya may nagcacailang̃an din ng̃ mg̃a pagpapatawad cung di naman sa pagcat ang taong canyang pinabayaat hindi lining̃ap ay hindi lubos nanagot sa casalanang canyang magawa, yamang hindi tumanggap ng̃ malaking caliwanagan ang canyang isip. Bucod sa rito, ayon sa inyong halimbawang bigay, ang guinagamt na gamt ay lubhang napacapangwask, na an pat ang pinahihirapan lamang ay ang bahagui ng̃ catawang walang sakit, na pinapanghihina at sa ganitoy talagang inihahanda at ng̃ lalong madaling capitan ng̃ sakit. Hindi po ba ang lalong magaling ay bigyang calacasan ang bahagui ng̃ catawang may sakt at bawasan ng̃ caunti ang cabang̃isan ng̃ gamot? Cung pahinain ang capangyarihan ng̃ Guardia Civil ay ilalagay namn napang̃anib Phin 400ang capanatagan ng̃ mg̃a bayan. Ang capanatagan ng̃ mg̃a bayan!ang biglang sinab ni Elas ng̃ boong capaitan. Hind malahot darating sa icalabinglimang tan mula ng̃ magca Guardia Civil ang mg̃a bayang ito, at tingnan po ninyo: hangga ng̃ayy mayroon pa tayong mg̃a tulisan, nariring̃ig pa nating nilolooban ang mg̃a bayan, nanghaharang pa sa mg̃a daan; patuloy ang mg̃a pang̃ang̃agaw at pagnanacaw, na hindi napagsisiyasat cung sinosino ang mg̃a gumagawa ng̃ gayon; nananatili ang mg̃a casam-ang gawa, ng̃unit lumalaya ang tunay na masamang tao, datapuwat hindi gayon ang tahimik na mamamayan. Ipagtanong po ninyo sa bawat mabuting tong namamayan cung canyang minamagaling ang Guardia Civil cung ipinalalagay niyang itoy iisang tangkilik ng̃ pamahalaan, at hindi isang caloob na pilit, isang pamahalaang calupitang ang mg̃a napapacalabis na mg̃a gaway nacapagpapahirap pa ng̃ higuit cay sa mg̃a catampalasanan ng̃ mg̃a masasasamang tao. Tunay na ng̃at ang mg̃a catampalasanang itoy lubhang malalaki, ng̃unit bihibihira lamang, at sa lahat ng̃ mg̃a catampalasanang iyay may capahintulitan ang sino mang macapagsanggalang; datapuwat laban sa mg̃a capaslang̃ang gawa ng̃ mg̃a Guardia Civil ay hindi itinutulot cahit ang pagtutol man lamang, at cung hindi man sacali totoong malalaki ng̃unit ang capalit namay sa tuwi-tuwi na at may capahintulutan ang mg̃a pinuno. Ano ang naguiguing bung̃a ng̃ Guardia Civil sa pamumuhay ng̃ ating mg̃a bayan? Pinatitiguil ang pakikipanayam ng̃ bayan sa capuwa bayan, sa pagcat natatacot ang lahat na silay mapahirapan sa mg̃a walang cabuluhang bagay; lalong tinitingnan ang mg̃a pagtupad sa dacong labas at hindi pinagcucuro ang sumasadacong loob ng̃ mg̃a bagay; unang pagpapakilala ng̃ casalatan sa caya; dahil sa nalimutan lamang ng̃ isang tao ang caniyang cdula personal ay guinagapos nat pinahihirapan, na hindi winawari cung ang taong iyoy mahal at kinaaalang̃anan; inaacala ng̃ mg̃a puno na ang canilang pang̃ulong catungculay ang ibatas na silay pagpugayan ng̃ cusa sapilitan, cahit sa guitna ng̃ cadiliman ng̃ gabi, at sa bagay na itoy tinutularan sila ng̃ canilang mg̃a sacop upang
- 311 -
magpahirap at mang̃agaw sa mg̃a taga bukid, at sa gayong gaway hindi sila nawawalan ng̃ sangcalan, wala ang pagpipitagan sa cadakilaan ng̃ tahanang bahay; hindi pa nalalaong sinalacat ng̃ mg̃a guardia civil, na nang̃agdaan sa bintana, ang bahay ng̃ isang payapang mamamayan, na pinagcacautang̃an ng̃ salapi at ng̃ magandang loob ng̃ canilang puno; wala ang capanatagan ng̃ tao; pagca kinacailang̃an nilang linisin ang canilang cuartel ang bahay, silay lumalabas at canilang hinuhuli ang lahat ng̃ hindi lumalaban, upang pagawin sa boong magPhin 401hapon; ibig pa po ba ninyo? samantalang guinagawa ang mg̃a cafiestahang itoy nagpatuloy na walang bagabag ang mg̃a larong bawal, ng̃unit canilang pinatiguil ng̃ boong calupitan ang mg̃a pagsasayng pahintulot ng̃ may capangyarihan; nakita ninyo cung an ang inisip ng̃ bayan tungcol sa canila, an p ang nacuha sa paglulubag ng̃ canyang galit upang umasa sa tapat na hatol ng̃ mg̃a tao? Ah, guino, cung ito po ang inyong tinatawag na pagpapanatili ng̃ cahusayan!.... Sumasang-ayon acong mayroon ng̃ang mg̃a casamaan,ang isinagot ni Ibarra, ng̃unit tinatanggap nating ang mg̃a casamaang ito dahil sa mg̃a cagaling̃ang canilang taglay. Mangyayaring may mg̃a ipipintas sa Guardia Civil, datapuwa, maniwala po cay, at nacahahadlang na dumami ang mg̃a masasamang tao, dahil sa pagcalaguim sa mg̃a pahirap na guinagawa. Ang sabihin pa ng̃a ninyoy dahil sa pagcalaguim na itoy nararagdagan ang dami,ang itinutol ni Elas.Nang hindi pa itinatatag ang Guardia Civil, ang lahat ng̃ mg̃a tulisn halos, liban na lamang sa iilan, nang̃agsisisama dahil sa gtom; nang̃agnanacaw at nang̃ang̃agaw upang silay huwag mamatay ng̃ gtom, ng̃unit cung macaraan na ang pananalt, mulng nawawala ang pang̃anib sa mg̃a daan; sucat na, upang silay mapalayo, ang mg̃a caawaawa, ng̃unit matatapang na mg̃a cuadrillero, na walang dal cung di mg̃a sandatang walang malalaking cahulugan, iyang mg̃a taong totoong pinaratang̃an ng̃ di sapala ng̃ mg̃a nagsisulat tungcol sa ating lupan; iyang mg̃a taong walang ibang carapatn cung hindi ang mamatay at walang ibang tinatanggap na ganting pala cung di libak. Ng̃ayy may mg̃a tulisan, at mg̃a tulisn hanggng sa boong buhay nil. Isang munting camalian, isng casalanang pinarusahan ng̃ boong calupitan, ang paglaban sa mg̃a pagpapacalabis ng̃ mg̃a may capangyarihan, ang tacot na cakilakilabot sa mg̃a pagpapahirap, ang lahat ng̃ itoy siyang sa canilay nagtatapon magpacailan man sa labas ng̃ pamamayan at siyang sa canilay ninilit na pumatay mamaty. Ang mg̃a calaguimlaguim na pahirap ng̃ Guardia Civil ang siyang sa canilay humahadlang sa pagsisisi, at sapagcat malaki ang cahigtan ng̃ tulisn sa Guardia Civil, na canilang pinaglalaruan lamang, sa pakikihamoc at pagsasanggalang sa cabunducan, ang nangyayariy culang tayo sa cya upang malipol natin ang casamaang tayo rin ang nagtatag. Alalahanin po ninyo cung gaano ang nagawa ng̃ catalinuhan ng̃ capitan general na si De la Torre; ang patawad na ipinagcaloob niya sa mg̃a cahabaghabag na iyan ang siyang nagpatotoong tumitiboc pa sa mg̃a cabunducang iyon ang pus ng̃ tao at walang hinihintay cung di ang capatawaran. Pinakikinabang̃an ang paglaguim, pagca alipin ang bayan, pagca Phin 402walang mg̃a yung̃ib ang bundc, pagca macapaglalagay ang nacapangyayari ng̃ isang bantay sa licuran ng̃ bawat cahoy, at pagca sa catawan ng̃ alipin ay wala cung di sicmura at bituca; ng̃unit pagca nararamdaman ng̃ wala ng̃ pagcasiyahan sa sama ng̃ loob na nakikihamoc upang siyy mabuhay, na ang bisig niyay malacs, na tumitiboc ang canyang pus at nag-aalab sa poot ang canyang cataohan, mangyayari cayang mapugnaw ang sunog na canyang guinagatung̃an at ng̃ lalong magning̃as?
- 312 -
Pinapag-alinlang̃an po ninyo aco, Elas, sa aking pagding̃ig sa inyong mg̃a sinasabi; maniniwala acong cayoy sumasakatuiran cung di lamang may sarili acong mg̃a pananalig. Ng̃unit lining̃in po ninyo ang isang nangyayari, huwag ninyong ikagagalit, sapagkat cayoy hindi co ibinibilang, palibhasay ipinalalagay cong cayoy tang̃i sa mg̃a iba;masdan ninyo cung sinosino ang humihing̃i ng̃ mg̃a pagbabagong iyan ng̃ mg̃a cautusn! Halos ang lahat ay masasamng mg̃a tao malapit ng̃ mang̃agsisam! Masasamng tao malapit ng̃ magsisam; ng̃unit an ang dahil at silay mg̃a gayon? Dahil sa linigalig ang canilang catahimican, dahil sa sinugatan sila sa lalong canilang mg̃a pinacamamahal, at ng̃ silay huming̃ing tangkilik sa Justicia, lubos nilang napagkilalang wala silang maaasahan cung di ang canilang sariling lacs. Datapuwat nagcacamali po cayo, guino, cung ang isip ninyoy ang masasamang tao lamang ang siyang humihing̃i ng̃ tangkilik sa Justicia; pumaroon cayo sa bawat bayan, sa bahy bahy; uliniguin po ninyo ang mg̃a buntong hining̃ang lihim ng̃ mg̃a magcacasambahay, at maniniwala cayong ang mg̃a casamaang linilipol ng̃ Guardia Civil ay casing lak rin marahil ay maliit pa sa mg̃a casamaang sa tuwi nay canyang guinagawa. Dahil po ba ritoy ipalalagay nating pawang masasamang mg̃a tao ang lahat ng̃ mg̃a mamamayan? Cung gayoy, ant silay ipagsasanggalang pa sa mg̃a ib? bakit hindi lipulin silng lahat? Marahil ditoy may mg̃a ilang camalang hindi co napagwawari ng̃ayn, marahil may camalian sa balac na sinisira pagdating sa paggawa, sapagcat sa Espaa, sa Inng-Bayan, ang Guardia Civil ay gumawa at gumagawa ng̃ totoong malalaking mg̃a cagaling̃an. Naniniwala aco; marahil dooy magaling ang pagcacatatag, hirang ang mg̃a taong gumaganap ng̃ tungculing iyan; baca caya naman talagng kinacailang̃an ng̃ Espaa ang Guardia Civil, datapuwat hindi cailang̃an ng̃ Filipinas. Ang ating mg̃a caugalian, ang anyo ng̃ ating pamumuhay, na lagui ng̃ sinasambit pagca ibig na ipagcait sa atin ang an mang ating catuwiran, ng̃unit canilang lubos na linilimot pagca mayroong an mang pas-aning ibig nilang iatang sa atin. At saPhin 403bihin po ninyo sa akin, guino; bakit hindi gumaya ang ibang mg̃a nacin sa pagtatatag ng̃ Guardia Civil, gayong dahil sa canilng calapitan sa Espaay marahil dapat nilang ipalagay na silay higuit ang cahalagahan cay sa Filipinas? Baca po caya dahil sa hindi totoong napacadalas ang mg̃a pagnanacaw at pang̃ang̃agaw sa ferrocarril, hindi totoong marami ang mg̃a panggugulong guinagawa ng̃ mg̃a taong bayan, hindi totoong marami ang pumapatay ng̃ tao at hindi maraming totoo sa mg̃a malalaking pang̃ulong bayan ang nananacsac ng̃ sundang? Tumung̃ si Ibarra na parang nag-iisip-isip, nagtindig pagcatapos at saca sumagt: Kinacailang̃ang pagdilidilihing magaling, caibigan, ang bagay na it; cung makita co sa aking mg̃a pagsisiyasat na sumasacatuwirang tunay ang mg̃a daing na iyan, susulat aco sa aking mg̃a caibigan sa Madrid, yamang wala tayong mg̃a diputado (kinacatawan). Samantalay maniwala po cayong nagcacailang̃an ang pamahalaan ng̃ isang hocbong magcaroon ng̃ lacs na walang taning na guhit upang macapagpagalang, at capangyarihan upang macapag-utos. Mabuti po iyan, guino, cung na sa casalucuyang nakikipagbaka ang pamahalaan sa lupang ito, ng̃unit sa icagagaling ng̃ pamahalaay hindi dapat nating ipahalata sa bayang siyay nasasalung̃at sa may capangyarihan. Datapuwat sacalit gayon ng̃a, cung lalong minamagaling natin ang gumamit ng̃ lacs cay sa papangyarihin ang cusang alang-alang, dapat sana
- 313 -
nating pacatingnang magaling muna cung caninong camay natin ibinibigay ang lacas na itong walang ano mang guhit ang abot, iyang capangyarihang walang pangpang̃in. Ang ganyang pagcalakilaking lacas sa camay ng̃ mg̃a tao, at mg̃a taong hang̃al, puspos ng̃ mg̃a hidwang hilig, na walang pinag-aralang cagaling̃an, ang catulad ay isang sandata sa mg̃a camay ng̃ isang ulol, na na sa guitna ng̃ caramihang taong walang an mang pangsanggalang. Sumasang-ayon na aco at ibig cong maniwalang gaya ninyo, na nagcacailang̃an ang pamahalaan ng̃ cawaning iyan, datapuwat hirang̃in sanang magaling ang cawaning iyan, hirang̃in ang lalong may mg̃a carapatan, at sa pagcat lalong minamagaling niya ang siyay magbigay sa sarili ng̃ capangyarihan sa siyay bigyng cusa ng̃ bayan ng̃ capangyarihang iyan, ipakita man lamang sana niyang marunong siyng magbigay ng̃ capangyarihan sa sarili. Marubdob at masilacb ang pananalita ni Elas; nagniningning ang canyang mg̃a mata, at tumataguinting ang canyang tinig. Sumunod ang isang dakilang sandali na hindi pag-imic ng̃ dalawa: tila nananatiling tahimic sa ibabaw ng̃ tubig ang bangcang hindi pinasusulong ng̃ sagwn; dakilang lumiliwanag ang buwan sa Phin 404isng lang̃it na zafir; may ilang ilaw na cumikinng sa dacong malay sa pampang. At an pa ang canilang hinihing̃i?ang tanong ni Ibarra. Pagbabagong utos tungcol sa mg̃a sacerdote,ang sagt ni Elas, na ang tinig ay nanglulupaypay at malungcot;humihing̃ing tangkilic ang mg̃a culang palad laban sa.... Laban sa mg̃a capisanan ng̃ mg̃a fraile? Laban sa mg̃a umaap sa canil, guino. Nalimutan na bag ng̃ Filipinas ang canyang cautang̃an sa mg̃a fraileng it? nalimutan na bag nila ang hindi maulatang utang na loob sa mg̃a nagligts sa canil sa camalian upang sa canilay ibigay ang pananampalataya, ang mg̃a sa canilay tumangkilic sa mg̃a calupitan ng̃ mg̃a pinunong bayan? Narito ang casaman ng̃ hindi pagtuturo ng̃ casaysayan ng̃ mg̃a nangyari sa bayan! Guino,ang muling isinagt niyang may catigasan ang tinig;isinumbt po ninyong ang bayay hindi marunong cumilala ng̃ utang na loob, itulot ninyong acng is sa mg̃a bumubu ng̃ bayang iyay aking ipagsanggalang siya. Ang mg̃a cagaling̃ang guinagawa sa capuwa tao upang maguing carapatdapat na kilanling utang na loob, kinacailang̃ang gawin ng̃ walang an mang imbot na capakinabang̃an. Huwag na nating bigyng cahulugan ang catungculang cusang iniatang sa sarili, at ang totoong caraniwan ng̃ sabihing pagcacaawang-gawng atas sa mg̃a cristiano; huwag na nating pansinin ang Historia (casaysayan ng̃ mg̃a nangyari), huwag na nating itanong cung an ang guinawa ng̃ Espaa sa bayang judio na nagbigay sa boong Europa ng̃ isang aclat, ng̃ isng religin at ng̃ isang Dios; cung an ang guinawa sa bayang rabe na sa canyay nagbigay ng̃ cagandahang asal, mapagpaumanhin tungcol sa canyang religin at siyang sa canyay pumucaw ng̃ pag-ibig sa dang̃al ng̃ canyang sariling nacin, pag-ibig na dating nagugulaylay at halos wasac na sa boong panahng siyay nasacop ng̃ capangyarihan ng̃ mg̃a romano at ng̃ mg̃a godo. Sinasabi po ninyong sa amiy ibinigay ang pananampalataya at camiy iniligts sa camalian; tinatawag po ba ninyong pananampalataya iyang mg̃a gawang pakitang tao, tinatawag ba ninyong religin iyang pang̃ang̃alacal ng̃ mg̃a correa at mg̃a calmen, tinatawag ba ninyong catotohanan iyang mg̃a himal at mg̃a cathng pinag-ugnay-ugnay na nariring̃ig namin sa araw araw? It bag ang
- 314 -
cautusan ni Jesucristo? Cung sa ganito lamang ay hindi kinacailang̃ang papac sa cruz ang isng Dios, at gayon ding hindi cailang̃ang tayoy pilitin sa walang hanggang pagkilalang utang na loob; malaon ng̃ dating may pinananaligang laban sa catotohanan at sa catuwiran, na ano pat walang kinacailang̃an cung di bigyng kinng ang pananalig na iyat Phin 405pataasin ang halag ng̃ mg̃a calacal. Marahil sabihin po ninyo sa aking cahit ipalagay ng̃ malalaking totoo ang mg̃a capintasang magagawa sa ating religin, ng̃ayoy lalong magaling, gayon man, sa religing dating sinusunod natin; naniniwala acot sumasang-ayon, datapuwat malabis namang napacamahal, sapagcat dahil sa religing iyang canilang dinala ritoy binitiwan natin ang ating casarinlan; dahil sa religing iyay ibinigay natin sa canyang mg̃a sacerdote ang ating lalong magagaling na mg̃a bayan, ang ating mg̃a bukirin at sampo ng̃ ating mg̃a iniimpoc na salapi sa pagbili ng̃ mg̃a sangcap sa pamimintacasi. Silay nagdal rito sa atin ng̃ isang bagay na hanap buhay ng̃ taga ibang lupan, pinagbabayaran nating magaling at yamang gayoy walang cautang̃an ang isat isa. Sacalit ang sasabihin ay ang canilang pagcacatangkilic sa atin laban sa mg̃a encomendero, ang maisasagt co sa inyoy caya tayoy nahulog sa camay ng̃ mg̃a encomenderoy dahil din sa canila; datapuwat hindi, aking kinikilalang isang tunay na pananampalataya at isang tunay na pagsint sa Sangcataohan ang siyang pamatnugot sa mg̃a unang misionerong naglacbay sa mg̃a pasigang it: kinikilala co ang cautang̃ang loob natin sa mg̃a mahal na pusng iyon; aking nalalamang ng̃ panahng iyoy sagan sa Espaa ng̃ bayani sa lahat ng̃ bagay, sa religin, sa poltica, sa natutungcol sa pamamayan at gayon din sa militar. Datapuwat dahil bagang pawang mg̃a mababait at banal ang mg̃a nun nilay ipagpapaubaya na natin ang mg̃a hidwang pagpapalampas ng̃ canilang isip ng̃ mg̃a inap? Dahil po bagang guinawan tayo ng̃ malaking cagaling̃ay maguiguing casalanan na natin ang sumansalang gawn nila tayo ng̃ isang casamaan? Hindi hinihing̃i ng̃ bayang alisin, ang hinihing̃i lamang ay gawin ang mg̃a pagbabagong utos na cahiling̃an ng̃ mg̃a bagong calagayan at ng̃ mg̃a bagong mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ngayn. Sinisint co ang ating kinamulatang lupang gaya rin ng̃ pagsintng magagawa po ninyo, Elas; nawawatasan co ng̃ caunti ang inyong hang̃ad, naring̃ig cong magaling ang inyong sinabi, at gayon man, caibigan co, aking inaacalang pinapag-uulap ng̃ caunti ang ating isip ng̃ casilacbuhn ng̃ loob; ditoy hindi nakikita ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ mg̃a pagbabagong tos, na marahil magaling sa mg̃a ibang lupan. Diyata pot gayn, guino?ang itinanng ni Elas, na iniunat ang mg̃a camay sa panglulupaypay;hindi po ninyo nakikita ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ mg̃a pagbabagong tos, cayo pa namang nagtam ng̃ mg̃a casacunaan sa inyong mg̃a familia?... Ah, linilimot co ang aking sariling mg̃a cahirapan at ang tinitingnan coy Phin 406ang capanatagn ng̃ Filipinas, ang mg̃a cagaling̃an ng̃ Espaa!ang masilacbong itinugn ni Ibarra. Upang manatili ang Filipinas ay kinacailang̃ang huwag baguhin ang nakikita nating calagayan ng̃ mg̃a fraile ng̃ayn, at sa pakikipag-is sa Espaa naroroon ang cagaling̃an ng̃ ating bayan. Natapos ng̃ macapagsalita si Ibarray nakikinig pa si Elas; malungct ang canyang pagmumukh, nawala ang ningning ng̃ canyang mg̃a mat.
- 315 -
Tunay ng̃ang guinahis at pinasuc ng̃ mg̃a fraile ang lupang it, inaacal po ba ninyong dahil sa mg̃a fraile caya mangyayaring manatili ang Filipinas? Opo, dahil lamang sa canila, gayon ang pananalig ng̃ lahat ng̃ mg̃a sumulat tungcol sa Filipinas. Oh!ang biglang naibigcs ni Elas, na biglang binitiwan ng̃ boong panglulupaypay ang sagwn sa loob ng̃ bangc;hindi co acalaing napacaimb ang inyong pagpapalagay sa pamahalaan at sa bayan. Bakit hindi po pawalang halagahn na ninyo ang bayat ang pamahalan? An po ba ang wiwicain ninyo sa isang pamahalang cay lamang nacapag-uutos ay hindi sa siyay gumagamit ng̃ day, isang pamahalang hindi marunong magpapitagan dahil sa canyang sariling gaw? Ipatawad po ninyo, guino, datapuwat sa acal coy haling at cusang nagpapacamatay ang inyong pamahalaan, yamang canyang ikinatutuwang paniwalaan ng̃ madl ang mg̃a gayong bagay! Pinasasalamatan co po sa inyo ang cagandahan ng̃ inyong loob, san po ibig ninyong ihatid co cay ng̃ayn? Huwag,ang muling sinabi ni Ibarra;mag-usap tayo, kinakailang̃ang matalastas cung sino ang sumasacatwiran sa ganyang bagay na totoong mahalag. Ipatawad po ninyo, guino,ang sagt ni Elas na umiling;hindi aco totoong magaling sa pananalita upang cayoy aking mahcayat sa paniniwal; tunay ng̃at acoy nag-aral ng̃ caunti, ng̃unit acoy isang indio, alapaap ang inyong loob tungcol sa aking pamumuhay, at cailan may magcuculang tiwal cayo sa aking mg̃a sinabi. Ang mg̃a nagsaysay ng̃ caisipang laban sa mg̃a sinabi coy pawang mg̃a castil, at sa pagcat mg̃a castil, cahit silay magsalit ng̃ mg̃a walang cabuluhn cahaling̃n, ang canilang sabihiy pinapagtitibay ng̃ canilang anyo, ng̃ canilang dang̃al at catungculan at ng̃ canilang pinanggalingng lahi, cayat aking ticang hindi co na mulimu-ing tututulan magpacailan man. Bucod sa rito, sa aking pagcakitang cay, na sumisint sa lupng inyong tinubuan, cay na may amng nagpapahing̃alay sa ilalim ng̃ mg̃a payapang daluyong na ito, cay na talagng hinamit, linait at pinag-usig, Phin 407gayon may tinataglay ninyo ang ganyang mg̃a caisipn, baga man sa lahat ng̃ inyong dinanas at sa inyong dunong, nagpapasimul na aco ng̃ pag-aalinlang̃an sa aking sariling mg̃a paniniwal, at aking tinatanggap ang balac na mangyayaring nagcacamali ang bayan. Aking sasabihin doon sa mg̃a culang palad na isinacamay ng̃ mg̃a tao ang canilang pag-asa, na ang pag-asang iyay ilagay nil sa Dios sa canilang mg̃a bisig. Muling napasasalamat po aco sa inyo at cayy mag-utos cung san dapat ihatid co cay. Tumatagos, Elas, hanggang sa aking pus ang inyong masasaklap na mg̃a pananalit. Ano po ang ibig ninyong gawin co? Hindi aco mag-aral sa casamahn ng̃ mg̃a anac ng̃ bayan, cayat marahil hindi co talos ang canilang mg̃a cailang̃an; sa boong camusmusan coy doon aco natira sa colegio ng̃ mg̃a Jesuita lumaki aco sa Europa, ang mg̃a aclat lamang ang siyang ininumn ng̃ aking pag-iisip at ang aking nabasa lamang ay yaong nilathal ng̃ mg̃a tao: nananatili sa guitn ng̃ mg̃a dilim ang hindi sinasabi ng̃ mg̃a sumusulat ng̃ mg̃a aclat, ang mg̃a iyay hindi co alam. Gayon may iniibig cong gaya rin naman ng̃ inyong pag ibig ang ating bayang tinubuan hindi lamang sapagcat catungculan ng̃ lahat na pacaibiguin ang lupaing canyang pinagcacautang̃an ng̃ canyang catauhan at marahil pagcacautang̃an naman ng̃ cahulihulihang pahing̃alayan; hindi lamang sa pagcat ganyan ang itinur sa akin ng̃ aking ama, cung di naman sa pagcat ang aking inay india, at sapagcat diyan nabubuhay ang lalong matitimyas na aking linasap na sumasaalaala co tuwing bucod sa ritoy siyay aking sinisinta, sapagcat siya ang pinagcautang̃an at pagcacautang̃an ng̃
- 316 -
aking ligaya! At sinisinta co siya sapagcat siya ang pinagcacautang̃an co ng̃ aking casaliwaang palad!ang ibinulong ni Elas. Siy ng̃, caibigan co; nalalaman co pong nagpipighati cayo, cayoy sawing palad, at ito ang siyang sa inyoy nagpapamalas na madilim ang hinharap na panahn at siya namang nacapangyayari sa any ng̃ lacad ng̃ inyong pag-iisip; dahil ditoy hindi aco macasang-ayong lubos sa inyong mg̃a caraing̃an. Cung mangyari sanang masiyasat na magaling ang mg̃a cadahilanan, ang isng bahagui, ng̃ sa inyoy mg̃a nangyayari. Ib ang mg̃a pinanggaling̃an ng̃ mg̃a sacunng nangyari sa akin; cung matanPhin 408t cong cahit cauntiy pakikinabang̃an, sasaysayin co ang mg̃a nangyaring iyan, sa pagcat bucod sa hindi co inililihim ay marami na ang nacatatalastas. Baca cay sacaliy cung mapagtanto c ang mg̃a bagay na iyay magbagong isipan ac. Nag isip-isip na sandali si Elas. Cung gayon, guino, sasabihin co sa inyo, sa maicling pananalit, ang aking dinaanang buhay.
Phin 409
L.
ANG MAG-ANAK NI ELIAS.
May anim na pung tan na ng̃ayng nananahan ang aking nunng lalaki sa Maynila, at nagllingcod na tenedor de libros sa bahay ng̃ isng mang̃ang̃alacal na castil. Batang-bat ng̃ panahng iyon ang aking nunng lalaki may asawa at may isng anc na lalaki. Isng gabi, hindi maalaman cung an ang dahil, nagalab ang almacen, lumakit ang apy sa boong bahay at sa ibng maraming mg̃a calapit. Hindi mabilang ang halag ng̃ mg̃a natupoc at nawal, hinanap ang may sla, at isinumbng ng̃ mang̃ang̃alacal ang aking nun. Nawalng cabuluhn ang canyng pagtutol, at palibhasay dukh at hindi macapagbayad sa mg̃a balitng abogado, siyay hinatulang palin sa hayg at ilibot sa mg̃a daan sa Maynil. Hindi pa nalalaong guinagawa pa ang parusang itng pang-imb, na tinatawag ng̃ bayang cabayo y vaca, na macalilibong higuit sa camatayan ang casaman. Ang aking nun, na tinalicdan ng̃ lahat, liban na lamang sa canyang bat pang asawa, ay iguinapos sa licod ng̃ isng cabayo, na sinusundan ng̃ caramihang malulupit at pinal sa bawat pinagcacacurusan ng̃ dalawng daan, sa harp ng̃ mg̃a taong canyang mg̃a capatd, at sa malapit sa maraming sambahan sa isng Dios ng̃ capayapan. Nang mabusg na ng̃ culang palad, na magpacailan may imbi nat walang capurihn, ang panghihiganti ng̃ mg̃a tao, sa pamamag-itan ng̃ canyang dug, ng̃ mg̃a pahirap na guinaw sa canya at ng̃ canyang mg̃a pagsigw, kinailang̃ang cunin siya sa ibabaw ng̃ cabayo, sapagcat hinimaty, at maano na sanang
- 317 -
namaty na ng̃ ng̃ ptuluyan! Sa is riyan sa mg̃a pinacahayop na calupitn, siyay pinawaln; nawalng cabuluhng mamanhic sa bahy-bahy, bigyn ng̃ gwain ng̃ lims ang asawa niyang ng̃ panahng iyoy bunts, at ng̃ canyang maalagaan ang asawang may sakt at ang cahabaghabag na anc. Sino ang magcacatiwala sa asawa ng̃ isng lalaking mnununog at inimb. Napilitan ng̃ ang babaing calacalin ang canyng catawan! Nagtindg si Ibarra sa pagcaup. Oh, huwag cayng mabahal! ang pang̃ang̃alacal sa catawan niyay hindi na casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa canyng asawa; napugPhin 410nw ng̃ laht ang capuriht ang cahihiyan. Gumalng ang lalaki sa canyng mg̃a sgat at naparito at nagtagong casama ang canyng asawat anc na lalaki sa mg̃a cabunducan ng̃ lalawigang it. Nang̃anac dito ang babae ng̃ isng latnglatng sanggol at puspos ng̃ mg̃a sakit, na nagcapalad na mamaty. Nanahn pa sila ritong may ilng buwn, sacdl ng̃ carukhan, hiwaly sa laht ng̃ tao, kinapopootan at pinang̃ing̃ilagan ng̃ laht. Nang hindi na matiis ng̃ aking nun ang gayng lubhng carukhan, at palibhasay hindi niy taglay ang catapang̃an ng̃ loob ng̃ canyng asawa, siyy nagpacamaty, sa walng casng laking sam ng̃ canyng loob ng̃ makita niyang may sakit at walng sumaclolot mag-alaga. Nabulc ang bangcy sa mat ng̃ anc na lalaking bahagy na lamang macapagalaga sa may sakt na ina, at ang casaman ng̃ amy ang siyng nagcnulo sa justicia. Sinisi ang aking nunong; babaet hinatlang magdusa, dahil sa canyng hindi pagbibigay alam; pinaghinalaat pinaniwalaang siy ang pumaty sa canyng asawa, sapagcat an ang hindi gagawin ng̃ asawa ng̃ isng imb, na pagcatapos ay nagbil ng̃ canyng catawan. Cung manumpay canilng sinasabing nanunump ng̃ hindi catotohanan, cung tumang̃is ay sinasabing siyay nagsisinung̃aling, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa Dios. Gayn may lining̃ap din siy, hininty munang siyay macapang̃anac bago palin: talos po ninyng inilalaganap ng̃ mg̃a fraile ang capaniwalaang sa pamamag-itan ng̃ pal lamang mangyayaring makipanayam sa mg̃a indio; basahin ninyo ang sabi ni padre Gaspar San Agustin. Sa ganitng cahatuln sa isng babae, canyng susumpin ang araw ng̃ pagsilang sa maliwanag ng̃ canyng anc, bagay na bucd sa pagpapahaba ng̃ pagpapahirap ay pagsira sa mg̃a damdamin ng̃ isng in. Sa casamang palad maluwalhating nang̃anac ang babae, at sa casaman ding palad ang sanggl na lalaki ay ipinang̃anac na matab. Nang macaran ang dalawng buwy guinanap ang parusang hatol ng̃ boong catuwan ng̃ loob ng̃ mg̃a tao, na sa ganitng paraay inaacal nilang gumaganap ng̃ canilng catungculan. Sapagcat wala na siyng catiwasayan sa mg̃a gubat na ity tumacas siyat tinung̃o na canyng dal ang canyng dalawng anc na lalaki, ang caratig na lalawigan, at diyy nabuhay silng tulad sa mg̃a halimaw: nang̃apopoot at kinapopootan. Ang pang̃anay sa dalawng magcapatd, na nacatatand ng̃ maligayang camusmusan niy, sa guitn ng̃ gayng pagclakilaking carukhan, pagdacay nagtulisn, pagcacaroon ng̃ lacs. Hindi nalaot ang pang̃alang Phin 411mabang̃is ni Blat ay cumalat sa magcabicabilang lalawigan, naging lagum ng̃ mg̃a bayan, sa pagcat sa canyng panghihigantiy nagsasabog ng̃ dugt tinutupoc ang bawat maraanan. Ang pinacabat na may catutubng magaling na pusy sumangayon sa canyng capalaran at caimbihn sa tab ng̃ canyng ina; nang̃abubuhay sil sa inihahandg ng̃ cagubatan, nang̃agdadamit sil ng̃ mg̃a basahang sa canily inihahaguis ng̃ mg̃a nang̃agllacad; nawal na sa babaeng iyn ang canyng sariling pang̃alan at siyy nakikilala lamang sa mg̃a pamagt na delingkente (delincuente, nagcasala), patutot at binugbog; ang lalaking iyy nakikilala lamang sa tawag na anc ng̃ canyng in, sapagcat sa
- 318 -
catamisan ng̃ canyng asal ay hindi pinaniniwalaang siyay anc ng̃ manununog at sapagcat ang sino may dapat mag-alinlang̃an sa cabutihan ng̃ ugali ng̃ mg̃a indio. Sa cawacasay nahulog ang bantog na si Blat sa capangyarihan ng̃ justicia, na siyng sa canyy huming̃i ng̃ mahigpit na pagbibigay slit ng̃ canyng mg̃a guinawang casalanan, baga man hindi nabalino ang Justiciang iyng magturo cay Blat ng̃ cagaling̃an ng̃ isng umagang hanapin ng̃ batang capatd ang canyng in, na napasagubat upang mang̃uha ng̃ cbuti at hindi pa umuuwi, canyng nakitang nacatimbuwang sa lup, sa tabi ng̃ daan, sa lilim ng̃ isng pun ng̃ bboy, nacatihay, tirik ang mg̃a mat, nacatitig, naninigas ang mg̃a daliring nacabaon sa lupa, at sa ibabaw nity may nakikitang mg̃a bahid ng̃ dug. Naisipan ng̃ binatng tuming̃al at sundn ng̃ mat ang tinititigan ng̃ bangcy, at nakita niyang sa isng sang̃y nacasabit ang isng busl at sa loob ng̃ busly ang marugng ulo ng̃ canyang capatid! Dios co!ang biglng sinabi ni Ibarra. Ganyn din marahil ang biglng sinabi ng̃ aking am,ang ipinagpatuloy ni Elas ng̃ boong calamign ng̃ loob.Pinagputolputol ng̃ mg̃a tao ang manghaharang at inilibng ang catawn, ng̃unit ang mg̃a sangcp ng̃ catawy canilang isinabog at ibinitin sa ibt ibng mg̃a bayan. Sacalit cay poy macapaglacbay isng araw mula sa Kalamba hanggng sa Santo Toms, masusumpung̃an pa po niny ang cahoy ng̃ duhat na pinagbitinan at kinabulucn ng̃ isng hit ng̃ aking aman; sinump ang cahoy na iyan ng̃ Naturaleza, cayat hindi lumalaki at hindi namumung̃a. Gayn din ang canilng guinawa sa mg̃a ibng sangcp ng̃ catawan, ng̃unit ang ulo, ang ulo na siyng pinacamabuting sangcp ng̃ Phin 412tao, na siyng lalong madalng kilalanin cung cangino, ang ulong iyay isinabit sa harapn ng̃ damp ng̃ in! Tumung̃ si Ibarra. Naglagalg ang binatang tulad sa isng sinump,ang ipinagpatuloy ni Elas,naglagalg sa bayn-bayn, sa mg̃a bundc at mg̃a caparang̃an, at ng̃ inaacal na niyng sa canyay wala nang macacakilala, ay pumasoc siyng manggagaw sa isng mayamang tag Tayabas. Ang canyng casipagan, ang catamisan ng̃ canyng asal ang nacahicayat na siyay caguiliwan ng̃ lahat ng̃ hindi nacatatals ng̃ unang pamumuhay niy. Sa catiyagaan niy sa paggawa at sa pagtitipid, nacatipon siy ng̃ caunting puhunan, at sapagcat napagdaanan na niy ang malakng carukhaan at siyay bata, nag-acalang magcamt namn ng̃ ligaya. Ang canyng cagandahang lalaki, ang canyng cabataan at ang canyng pagca may cauntng cya ang siyng nang̃acaakit na siyy ibiguin ng̃ isng dalaga sa bayan, ng̃unit hindi siy macapang̃ahas na ipakiusap sa mg̃a magulang nit na sa canyay ipacasal, sa canyng pang̃ang̃anib na baca mapagtuntn ang buhay niy ng̃ una. Datapuwat naraig sil ng̃ capangyarihan ng̃ sint, cayat capuwa sil nagculang sa canicanilng catungculan. Upng mailigts ng̃ lalaki ang capurihn ng̃ babae, pinang̃ahasn ang lahat, namanhic siy sa mg̃a magulang upang sa canyy ipacasal ang canyng caisng dibdb, dahil ditoy hinanap ang mg̃a casulatan ng̃ canyng pagcatao, at ng̃ magcagayoy napagsiyasat na laht; palibhasay mayaman ang am ng̃ dalaga, nasundang pag-usiguin ng̃ mg̃a hucm ang lalaki, na hindi nag-acala man lamang na magsanggalang, inamin ang laht ng̃ sumbng na laban sa cany, at siyay nagdusa sa bilanggan. Nang̃anc ang babae ng̃ isng sanggl na lalaki at isng sanggl na babae, na capuwa inalagaan ng̃ lihim, saca pinapaniwala ang mg̃a batng itng namaty na ang canilng am, bagay na hindi mahirap gawn, sapagcat canilng nakita ang pagcamatay ng̃ canilng
- 319 -
in, ng̃ panahng sily musms pa, bucod sa hindi nil naiisip ang pag-uusisa ng̃ canilang pinanggalingan. Palibhasay mayaman ang aming nunng lalaki, totoong maligaya ang aming camusmusn; ang capatd cong babaet acoy magcasama camng nag-aral, nag-iibigan cam niyang pag-iibigang mangyayari lamang sa magcapatd na cambl na walang ibng nakikilalang ibng bagay na pag-ibig. Batang bat pa acoy nag-aral na sa colegio ng̃ mg̃a jesuita, at nag-aral namn sa Concordia at doon itinir ang aking capatd na babae, sa hang̃ad Phin 413na huwag camng lubhng magcahiwalay. Nang matapos ang aming caunting pag-aaral, sapagcat wala camng hinahang̃ad cung di magpasaca ng̃ lupa, umuwi cam sa aming bayan upang aming tanggapn ang aming mna sa aming nunng lalaki. Malaonlan ding nanatili cam sa pamumuhay sa caligayahan, ng̃uming̃iti sa amin ang panahng hinaharp, marami camng mg̃a alila, nag-aning magalng ang aming mg̃a halamanan at hindi na malalat mag-aasawa ang aking capatd na babae sa isng binatang canyng pinacasisint at siyay tinutumbasan ng̃ gayn ding pag-ibig. Dahil sa pagcacaalit bagay sa salapi, at dahil namn sa ugali co ng̃ mg̃a panahng iyng may pagcamapagmatas, kinasusuklaman ac ng̃ is cong camag-nac na malay, isinurot sa aking isng araw ang totong malab cong pagsilang sa maliwanag, ang imb cong pinanggaling̃ang mg̃a magulang. Acala coy yaoy pawang paratang lamang, cayat hining̃i cong bigyng liwanag ang gayng paglat; muling nabucsn ang libing̃ang kinahihimlayan ng̃ gayng caraming mg̃a cabulucn, at lumabas ang catotohanan upng acoy bigyng cahihiyn. Nang lalong malubs ang casaliwang palad, malaon ng̃ panahng camy may alilang isng matandang lalaki, na pinagtitiisn ang lahat cong mg̃a cahaling̃ang pita at ayaw camng iwan cailan man, at nagcacasiy na lamang tumang̃is at humibik sa guitna ng̃ mg̃a paglibac ng̃ ibng mg̃a lingcod namin. Hindi co maalaman cung bakit napagsiyasat ng̃ aking camag-anac; datapuwat ang nangyariy tinawag ng̃ justicia ang matandang it, at pinag-utusang sabihin ang catotohanan; ang matandang lalaki palng aming alilay siyng aming am, na ayaw humiwaly sa canyng sintng mg̃a anc, at ang matandang iyy hindi mamacailng aking pinahirapan. Napugnw ang aming ligaya, tinalicdn co ang aming cayamanan, nawalan ng̃ pacacasalang casintahan ang capatd cong babae, camng magcapatd at ang aking amy iniwan namin ang bayan, upang pumaroon sa alin mang lupan. Ang pagcaalam na siyay nacatulong sa aming casaliwaang palad ang nacapagpaicli ng̃ buhay ng̃ matandang lalaki, na siyng sa akiy nagpaunawa ng̃ lahat ng̃ casakitskit na mg̃a nangyari ng̃ mg̃a panahng nagdan. Nang̃ulila caming magcapatid. Tumang̃is ng̃ di sapala ang capatd co, ng̃unit sa guitna ng̃ gayng caraming mg̃a casaliwaang palad na bumugs sa ibabaw namin, hindi niy nalimutan ang canyng sint. Hindi dumang at hindi umimc ng̃ canyng nakita ang pagaasawa sa ibng babae ng̃ canyng dating catipanan, at aking nakitang untiunting Phin 414nagkasakt ang aking kapatd, na hindi co mangyaring mabigyng alw. Nawala siy isng araw; nawalng cabuluhn ang sa canyay aking paghanap sa laht ng̃ panig, nawalng cabuluhn ang aking pagtatanng tungcol sa cany, hanggng sa ng̃ macaraan ang anim na buway aking nabalitaang ng̃ mg̃a araw na iyn, ng̃ humupa ang paglaki ng̃ dagatan, ay nasumpung̃an sa pasigan ng̃ Calamba sa guitna ng̃ isng palayan, ang bangcy ng̃ isang dalaga, na nalunod pinaty na cusa; ayon sa sabihay may isng sundang na nacatarac sa canyng dibdib. Ipinalathala sa mg̃a calapit bayan ng̃ mg̃a pun sa bayang iyn, ang gayng nangyari; sino may walng humarp upng hing̃in ang bangcy, at wala namng nawwalang sino mang dalaga. Ayon sa mg̃a tandng sinabi sa akin, pagcatapos, sa pananamt, sa mg̃a hiyas, sa cagandahan ng̃ canyng mukh at sa lubhng casaganaan ng̃ canyng buhk, aking napagkilalang iyn ang aking cahabaghabag na capatd na babae. Mula niyy nagllagalag ac sa mg̃a ibat ibng lalawigan, manacanaca acng pinararatang̃an, ng̃unit hindi co pinpansin ang mg̃a tao at ipinagpapatuloy co ang aking paglcad. It ang maclng casaysayan ng̃ mg̃a nangyari sa akin, at ang casaysayan
- 320 -
ng̃ mg̃a paghatol ng̃ mg̃a tao. Tumiguil ng̃ pananalita si Elas, at ipinatuloy ang pagsagwn. Naniniwaniwala acng hindi po cay nalilihis sa catuwiranang ibinulng ni Crisstomo, sa inyng pananalitang dapat pagsicapan ng̃ justicia ang paggawa ng̃ magalng sa pagtumbs sa magagandang gawa, at gayn din ang pagtuturo sa mg̃a nagcacasalang tao sa paggawa ng̃ masama. Ang nacahahadlang lamang ... ay ity hindi mangyayari, isng hang̃ad na hindi mangyayaring masunduan; sa pagcat saang cucuha ng̃ lubhng maraming salapi, ng̃ lubhng maraming mg̃a bagong cawan? At an ang capapacanan ng̃ mg̃a sacerdote, na ipinagtatalacan ang canilng tungculing maglaganap ng̃ capayapaan at pag-ibig sa capuwa tao? Diyatat lalong ikinararapat ang basain ng̃ tubig ang ulo ng̃ isng sanggl, pacanin it ng̃ asn, cay sa pucawin sa marilm na budhi ng̃ isng masmang tao iyang maningning na ilaw na bigay ng̃ Dios sa bawat tao upang hanapin ang canyng cagaling̃an? Diyatat lalong pag-ibig sa capuwa tao ang alacbayn ang isng may salang bibitayin, cay sa siyy alalayan sa paglacad sa matarc na lands na pagtalicd sa mg̃a pang̃it na caugalian at pagtung̃o sa magagandng caasaln? Hindi po ba nagcacagugugol sa pagbabayad sa mg̃a tictc, sa mg̃a verdugo at sa mg̃a Phin 415guardia civil? It po, bucod sa cahalayhalay, pinagcacagugulan din ng̃ salapi. Caibigan co, cay ac man, cahit ibiguin natiy hindi natin masusunduan. Tunay ng̃a, sacalit tayoy nag-iisa, wala tayong maggawa; ng̃unit inyng ariing sariling iny ang catuwiran ng̃ bayan, makipanig po cay sa bayan, pakinggn niny ang canyng cahing̃ian, magbigy ulirn cay sa mg̃a ib, ipakilala niny cung an ang tinatawag na bayang kinaguisnan! Hindi mangyayari ang cahing̃ian ng̃ bayan; kinacailang̃ang maghintay. Maghintay! maghirap ang cahulugn ng̃ maghintay! Pagtatawanan ac cung aking hing̃in. At cung cayy alacbayn ng̃ bayan? Hindi mangyayari! hindi co maggawa cailn man ang patnugutan ang caramihang tao upang camtn sa spilitan ang bagay na hindi inaacala ng̃ pmahalaang capanhunan ng̃ ibigay, hindi! At cung sa aln mang araw ay makita cong may sandata ang caramihing iyn, aanib ac sa pmahalaan at ng̃ sily aking bacahin, sa pagct hindi co ipallagay na aking bayan ang mg̃a manggugul. Hinhang̃ad co ang canyng cagaling̃an, caya nagtay ac ng̃ isng bahay-paaralan; hinahanap co ang canyng cagaling̃an sa pamamag-itan ng̃ pagpapaaral, sa mahinahong untiunting pagsulong ng̃ dunong, walang daan cung walang liwanag. Ng̃unit walng calayaan namn cung walng pakikihamoc!ang sagt ni Elas. Datapuwat aayaw ac ng̃ calayaang iyn!
- 321 -
Ng̃ayt cung walang calayaay walang liwanag,ang muling itinutol ng̃ piloto ng̃ maalab na pananalita;sinabi po ninyng hindi malaki ang pagcakilala niny sa inyng mg̃a cababayan; naniniwala ac. Hindi po niny nakikita ang paghahanda sa pagbabaca, hindi niny nakikita ang dilm sa dacong paliguid; nagpasimula ang paghahamoc sa pagmamatuwiran upang magcaron ng̃ wacs sa paglalabann sa lupa na malilig ng̃ dug; nriring̃ig co ang tinig ng̃ Dios, sa aba ng̃ mag-acalang lumaban sa canya! hindi iniucol sa canila ang pagsulat ng̃ Historia! Nag-ibng any si Elas; nacatindig, nacapugay, may anyng hindi caraniwan ang mukha niyng mabayaning liniliwanagan ng̃ buwn. Ipinagpg ang canyng malagng buhc, at nagpatuloy ng̃ pananalita: Hindi po ba niny nakikitat gumiguising na ang laht? Tumagl ng̃ ilng Phin 416dang tan ang pagcacatulog, ng̃unit pumutc ang lintic isng araw, at sa paninir ng̃ lintic ay pumucaw ng̃ buhay; buhat niyy ibng mg̃a hilig ang pinagppagalan ng̃ mg̃a isip, ang mg̃a hilig na it na ng̃ayy nang̃agcacahiwalay, mang̃agcacalakiplakip isng araw na ang Dios ang siyng mamamatnugot. Hindi nagculang ang Dios sa pagsacllo sa mg̃a ibng bayan; hindi rin magcuculang ang saclolong iyan sa bayan natin; ang catuwiran niyay siyang catuwiran ng̃ calayan! Isang dakilang catahimican ang siyng sumund sa ganitng mg̃a salita. Samantalay lumlapit ang bangc sa pasigan sa hindi naiinong pagsusulong ng̃ mg̃a alon. Si Elas ang naunang sumira ng̃ gayng hindi pag-iimican. An po ang sasabihin co sa mg̃a nag-utos dito sa akin?ang tanng, na nagbago ng̃ any ng̃ tinig. Sinabi co na po sa iny; na dinramdam co ang canilng calagayan, ng̃unit sily mang̃aghinty, sa pagcat hindi naggamot ang mg̃a sakt ng̃ capuwa mg̃a sakt, at sa casaliwaan nating palad ay tayong lahat ay may casalanan. Hindi na muling sumagt si Elas, tumung, nagpatuloy ng̃ pagsagwn, at ng̃ dumating sa pampng ay nagpaalam cay Ibarra ng̃ ganitng sabi: Pinasasalamatan co po cay, guino, sa inyng pahihinuhod sa aking pakiusap; hinihing̃i co sa icagagaling ninyng sa haharaping panahy acoy inyng limutin at huwag ninyng kilalanin ac sa an mang calagayang acoy inyng msumpong. At pagcasabi nity mulng pinalacad ang bangc, at sinagwanng ang tung̃oy sa isng gubat sa pasigan. Samantalang guinagawa ang mahabang pagtawid ay nanatili sa hindi pag-imic; tila mandin wala siyng namamasdan cung di ang libolibong mg̃a diamante na kinucuhat ibinabalic ng̃ canyng sagwn sa dagatan at dooy talinghagang nang̃awwala sa guitna ng̃ mg̃a bughw na alon. Sa cawacasay dumating; lumabs ang isng tao sa casucalan at lumapit sa cany. An ang sasabihin co sa capitn?ang tanng.
- 322 -
Sabihin mong gaganap si Elas ng̃ canyng pang̃ac, sacalit hindi mamaty muna,ang isinagt ng̃ boong calungcutan. Cung gayy cailn ca makikisama sa amin? Pag-inacala ng̃ inyng capitng dumating na ang panahn ng̃ pang̃anib. Cung gayy magaling, paalam!
Phin 417
LI.
MGA PAGBABAGO.
Malungct at pusps ng̃ pang̃amba ang mahihiing si Linares; bagong catatanggp niya ng̃ sulat ni doa Victorina, na ganit ang sabi: Minamahal cong pinsan; ibig cong magcaroon ng̃ balita sa iyo sa loob ng̃ tatlng araw, cung pinaty ca na ng̃ alperes icaw ang pumaty sa cany ayaw acong lumamps ang is man lamang araw na hindi tumtanggap pa ang hayop na iyn ng̃ ucol na parusa sacalit lumamps ang taning na iyn at hindi mo pa siy hinahamon ng̃ patayan sasabihin co cay Don Santiago na cailn man ay hindi ca naguiguing secretario, ni hindi ca nacapagbibiro cay Canovas ni hindi ca nacacasama sa pagliliwaliw ng̃ general Arseo Martines sasabihin co cay Clarita na pawang casinung̃aling̃ang laht at hindi cat bibigyan cahit isng cuarta ng̃uni at cung hamunin mo siya ipinang̃ang̃aco co sa iyo ang bawat iyong maibigan caya ng̃a tingnan mo cung hamunin mo siy at ipinagbibigay alam co sa iyo na hindi ac papayag ng̃ mg̃a pagtalilis at mg̃a dahidahilan. Ang pinsan mong gumiguiliw sa iyo mula sa pus, Victorina de los Reyes de De Espadaa. Sampaloc, lunes las 7 ng̃ gabi. Mabigt ang bagay na iyn: kilal ni Linares ang ugali ni doa Victorina at nalalaman niy cung hanggang saan ang maggawa; cung pakiusapan siy ng̃ nauucol sa catuwiray tulad sa cung magsaysay ng̃ nauucol sa calinisan ng̃ purit pakikipag capuwa-tao sa isng carabinero ng̃ Hacienda, pagca talagang may pacay na macakita ng̃ contrabando sa lugar na tunay na wala; ang mamanhic ay walng cabuluhn, magdayay lalo ng̃ masam; wala na ng̃ang sucat pagpapaliiran cung hindi maghamn ng̃ away. Ng̃unit paano?ang sinasabing nagpaparoot paritong mag-is;cung salubung̃in ac ng̃ masasamang pananalita? cung ang canyng asawa ang aking maratnan? sino caya ang macaiibig magpadrino sa akin? ang cura? si capitan Tiago? Sinusumpa co ang oras ng̃ aking
- 323 -
pagsunod sa canyang mg̃a hatol! Daldl! Sino ang pumipilit sa aking acy maghambg, magsabi ng̃ mg̃a cabulastugn, magpaPhin 418kita ng̃ mg̃a cayabang̃an! an ang sasabihin sa akin ng̃ guinong dalagang iyn ...? Dinaramdam co ng̃ayn ang paguiguing secretario co ng̃ lahat ng̃ mg̃a ministro! Sumsaganitng malungct na pakikipagsalitaan sa sarili ang mabait na si Linares ng̃ dumating si pari Salv. Ang catotohanay lalo ng̃ payt at namumtla ang franciscano cay sa dati, ng̃unit nagnningning sa canyng mg̃a mat ang isng tang̃ng liwanag at sumusung̃aw sa canyng mg̃a labi ang isng cacaibng ng̃it. Guinoong Linares, lubs naman ang pag-iis niny?ang ibinati at saca tumung̃o sa salas, na sa mg̃a nacasiwang na pint nitoy tumatacas ang ilng tinig ng̃ piano. Nag-acala si Linares na ng̃umit. At si don Santiago?ang idinugtng ng̃ cura. Dumating si capitang Tiago sa sandali ring iyn, humalic ng̃ camy sa cura, kinuha niy ang dal nitng sombrero at bastn ng̃uming̃iting mabat na mabat. Pakinggn niny, pakinggan niny!ang sabi ng̃ curang papasc sa salas, na sinsundan ni Linares at ni capitan Tiago;may dal acng magagalng na balita na aking sasabihin sa laht. Tumanggp ac ng̃ mg̃a sulat na galing sa Maynil, na pawang nagpapatibay ng̃ sulat na dinal sa akin cahapon ni guinong Ibarra ..., sa macatuwd, don Santiago, ay wala na ang nacahhadlng. Si Mara Clara, na nacaup sa piano sa guitn ng̃ canyang dalawng caibigang babae, umanyng titindig, datapuwat kinulang siy ng̃ lacs at muling naup. Namutl si Linares at tinitigan si capitang Tiago na ibinab ang mg̃a mat. Untiunting totong kinallugdan co ang binatang iyan,ang ipinagpatuloy ng̃ cura; ng̃ unay masam ang aking pagcpalagay sa cany ..., may cauntng cainitan ang ulo, ng̃unit lubhng marunong umayos ng̃ canyng mg̃a pagcuculang, na an pat hindi mangyaring macapagtanm sa cany ang sino man. Cung di ng̃a lamang si padre Dmasoy.... At tinudl ng̃ cura ng̃ matuling pagsulyp si Mara Clara, na nakikinig ng̃unit hindi inihihiwalay ang mg̃a mata sa papel ng̃ msica, bag man siyay lihim na kinucurot ni Sinang, na sa gayng paraay sinsaysay ang canyng catuwan; sumayaw sana siya cung sily nag-is. Phin 419Si padre Dmaso po?ang tanng ni Linares. Opo, si padre Dmaso, ang sinabi,ang ipinagpatuloy ng̃ cura, na hindi inihihiwalay ang ting̃n cay Mara Clara,na palibhasay ... inaama sa binyg, hindi niy maitutulot ... ng̃unit sa cawacasan, inaacala cong huming̃ing tawad sa cany si guinoong Ibarra, bagay na hindi co pinag aalinlang̃anang magcacahusay-husay na laht. Nagtindg si Mara Clara, nagsabi ng̃ isng dahiln at pumasoc sa canyng cuarto, na si Victoria ang casama.
- 324 -
At cung hindi siy patawarin ni padre Dmaso?ang marahang tanng ni capitang Tiago. Cung magcagayoy ... si Mara Clara ang macacaalam ... si padre Dmaso ang canyng amng caluluwa: ng̃unit inaacala cong silay magcacwatasan. Nang sandalng yay napakinggn ang yabg ng̃ mg̃a paglacad at sumipot si Ibarra, na sinusundan ni ta Isabel; ibt ibng mg̃a damdamin ang napucaw ng̃ pagdating niyng iyn. Bumati ng̃ boong guiliw cay capitang Tiago, na hindi maalaman cung ng̃ing̃it iiyac, bumati cay Linares ng̃ isng malaking pagyucd ng̃ ulo. Nagtindg si fray Salv at iniabot sa cany ang camy ng̃ boong pagliyag, na an pat hindi napiguilan ni Ibarra ang isng ting̃ing nagppahalat ng̃ malakng pagtatac. Huwg po cayng magtac,ani fray Salv;ng̃ayn-ng̃ayn lamang ay pinupuri co cay. Napasalamat si Ibarra at lumapit cay Sinang. San ca doroon sa boong maghapon?ang itinanng ni Sinang, sa canyang pananalitang musms;tumtanong cami sa aming sarili at aming sinasabi sa amin din: San caya naparoon ang caluluwang iyng tinubs sa Purgatorio? At bawat is sa amiy nagsasabi ng̃ ibt ibng bagay. At mangyayari bang maalaman cung an ang sinasabi niny? Hindi, iyay isng lihim, ng̃unit sasabihin co sa iy cung tayo tayo lamang. Ng̃ayy sabihin mo sa akin cung san ca doroon, upang maalaman co cung sino sa amin ang nacahul. Hindi, iyy is rin namang lihim, ng̃unit sasabihin co sa iyo cung tayo tayo na lamang, sacalit itutulot ng̃ mg̃a guinong it. Mangyari bag, mangyari bag! iyn pal lamang!ani par Salv. Phin 420Hinila ni Sinang si Crisstomo sa isng dulo ng̃ salas: natutuw siyng mainam na canyng mapagttalos ang isng lihim. Sabihin mo caibigan sa akin, ang tanng ni Ibarra;nagagalit pa si Mara sa akin? Aywn co, ng̃unit ang wica niyy magalng pa raw na siyy iyng limutin na, at bago umiiyac. Ibig ni capitang Tiagong siyy pacasal sa guinong iyn, at gayn din si par Dmaso, ng̃unit hindi siy nagsasabi ng̃ oo aayaw. Ng̃ayng umaga, ng̃ icaw ay ipinagtatanong namin, at sinasabi cong baca nang̃ing̃ibig na sa ib? sumagt siy sa aking: cahimanawari! at saca umiyc. Nallungcot si Ibarra. Sabihin mo cay Marang ibig co siyng macausap na cam lamang dalaw. Cay lamang dalaw?ang tanng ni Sinang, na pinapagcunt ang mg̃a kilay at siyy tinitigan.
- 325 -
Hindi naman lubs camng dalaw lamang; ng̃unit huwag sanang nhaharap iyn. May cahirapan; ng̃unit huwag cang mabahal, sasabihin co. At cailan co malalaman ang casagutan? Bucas, pumaroon ca sa bahay ng̃ maaga. Aayaw si Marang mag-is cailan man, sinasamahan namin siy; isng gabiy natutulog si Victoria sa canyng siping, at sa isng gab namy ac; bucas ay sa akin tam ang pagsama sa cany. Ng̃unit pakinggn mo, at ang lihim? Yayo ca nang hindi mo pa sinasabi sa akin ang lalong pang̃ulo? Siya ng̃a naman pal! doon ac doroon sa Los Baos, mammili ac ng̃ niyg, sa pagcat ibig cong magtay ng̃ isng gwaan; ang iyong tatay ang aking mcacasama. Wal na ba cung di iyn lamang? Nac ang isng lihim!ang biglng sinabi ni Sinang ng̃ malacs, na ang anyy ang sa narayaang magpapatub; ang boong isip coy.... Mag-ing̃at ca! hindi co itinutulot sa iyng iwatawat mo ang lihim na iyn! At hindi co naman ibigang isinagt ni Sinang na pinapang̃ulubot ang ilng.Cung isng bagay man lamang na may caunting cahulugn, marahil masabi Phin 421co pa sa aking mg̃a caibigang babae; datapuwat pamimil ng̃ mg̃a niyg! mg̃a niyg! sino ang macacaibig macaalam ng̃ tungcl sa niyg? At nagdalidali ng̃ mainam na pagyo at paghanap sa canyng mg̃a caibigang babae. Nagpaalam si Ibarra ng̃ macaran ang ilng sandali, sa pagcat canyng nakitang walang salang ppanglaw ang pagpupulong na iyn; maasim na matamis ang pagmumukh ni capitang Tiago, hindi umiimic si Linares at nagmmasid, ang curang nagpapacunuwaring naggalac ay nagsasalit ng̃ mg̃a cacaibng bagay. Hindi na mulng lumabs ang alin man sa mg̃a dalaga.
Phin 422
LII.
ANG SULAT NG̃ MG̃A PATAY AT ANG MG̃A ANINO.
Itinatag ang buwan ng̃ madilm na lang̃it; winwalis ng̃ malamig na hang̃ing palatandan ng̃ pagdating ng̃ Diciembre ang ilng dahong tuy at ang alabc sa makipot na landas na patung̃ sa libing̃an. Nagsasalitaan ng̃ marahan ang tatlng anino sa ilalim ng̃ pintuan.
- 326 -
Kinausap mo ba si Elas?ang tanng ng̃ isng tinig. Hind, nalalaman mo ng̃ siyy may ugaling cacaib at maing̃at; ng̃unit inaacal cong siyy cacamp natin; iniligts ni don Crisstomo ang canyng buhay. Caya ac pumayag,anng unang tinig;ipinaggamot ni don Crisstomo ang aking asawa sa bahay ng̃ isng mdico sa Maynil! Ac ang nacacaalam ng̃ convento upang makipagliwanag sa cura ng̃ aming pautang̃an. At cam naman ang nacacaalam ng̃ cuartel, at ng̃ masabi namin sa mg̃a civil na may mg̃a anc na lalaki ang aming am. Maguiguing iln caya cay? Lim, cainaman na ang lim. Maguiguing dalawampo raw cami,anng alil ni don Crisstomo. At cung hindi lumabs cayng magalng? Sttt!anng is, at hindi na umimic ang laht. Namamasid sa nag-aagaw ng̃ dilim at liwanag ang pagdating ng̃ isng anino na marahang lumalacad na ang bacod ang siyng tintunton; manacnacang humhint na para mandng lumling̃on. At may dahil ng̃a namn. Sa dacong hulihn, na may dalawampong hacbang ang puwang, may sumusunod na is pang anino, lalong malak at tila mandn lal pang anino cay sa nuna: totoong napacarahan ang pagyapac sa lup, at biglang nawawal, na anakiy linalamon ng̃ lupa, cailn mang humhintot lumiling̃on ang nuuna. Sinusundan ac!ang ibinulng ng̃ nuunang anino; ang guardia civil caya? nagsinung̃alng caya ang sacristan mayor? Phin 423Ang sabiy dito raw magttatagp,ang iniisip ng̃ icalawng anino; marahil may masamng inaacal caya inililihim sa akin ng̃ dalawng magcapatid. Sa cawacasay dumating ang nang̃ung̃unang anino sa pintan ng̃ libing̃an. Lumapit ang tatlng aninong nang̃auna. Sil po bag? Cay po ba? Tayoy maghiwahiwalay, sa pagcat sinsundan ac nil! Ttanggapin niny bucas ang mg̃a sandata at pagcgabi ggawin. Ang hiyw ay: Mabuhay si don Crisstomo! Lacad na cay! Nawal ang tatlng anino sa licuran ng̃ mg̃a pader. Nagtag ang bagong dating sa pag-itan ng̃ pint at naghinty na hindi umiimic.
- 327 -
Tingnan natin cung sino ang sumsunod sa akin!ang ibinulng. Dumating ang pang̃alawng anino na nag-iing̃at ng̃ mainam at humintng parang nagtiting̃inting̃in sa paliguid niy. Nahuli ac ng̃ pagdating!ang marahang sinabi; ng̃unit baca caya mang̃agbalic. At sa pagct nagpasimul ng̃ pag ambng nagbabalang tumagl, inisp niyang sumilong sa ilalim ng̃ pintan. At alinsunod sa dapat mangyariy nabuglan niy ang isng anino. Ah! sino p cay?ang itinanng ng̃ bagong dating na ang tinig ay sa matapang na lalakl. At sino p ba naman cay?ang isinagt ng̃ is ng̃ boong capanatagan. Sandalng hindi nang̃agsiimic; pinagpipilitan ng̃ ist isng makilala ang canyng caharp sa pamamag-itan ng̃ any ng̃ tinig at sa pagmumukhng naaaninagnagan. An po ba ang hinihintay niny rito?ang tanng ng̃ may tinig na pagca lalaki. Na tumugtg ang las ocho upang aking macuha ang baraja ng̃ mg̃a patay, ibig cong manalo ng̃ayong gab ng̃ salapi,ang sagt ng̃ is na ang tinig ay caraniwan; at cay namn, ant cay poy naparito? Sa ... gayng ding dahil. Ab! ikinatutuwa co; sa ganyy hindi ac mag-iis. May dal acng Phin 424baraja; pagcaring̃ig co ng̃ unang tugtg ay magllagay ac sa canil ng̃ aldur; sa icalawng tugtg ay magllagay namn ac ng̃ gallo; ang mg̃a barajang gumagalw ay iyn ang mg̃a baraja ng̃ mg̃a paty, na kinacailang̃ang agawin sa pamamag-itan ng̃ pananag. May dal rin po ba cayng baraja? Wala! At paano? Magaang; cung paano ang paglalagy niny sa canil ng̃ bangc; hinihintay cong sil namn ang magllagay ng̃ bangc sa akin. At cung hindi maglagy ng̃ bangc ang mg̃a paty? An ang gagawin? Hindi pa ipinag-uutos na sapilitang magssugal ang mg̃a paty.... Sandalng hindi sil nag-imican. Cay po bay naparitong may sandata? Paano ang inyng ggawing pakikiaway sa mg̃a paty?
- 328 -
Sa pamamag-itan ng̃ aking mg̃a suntc,ang isinagt ng̃ pinacamalaki sa canil. Ah, diablo, ng̃ayn co naalaala! hindi tumtay ang mg̃a paty pagca may higut sa is ang bilang ng̃ mg̃a buhy, at tayoy dalaw. Siy ng̃a po ba? ng̃unit ayaw acng umals. Ac may gayn din, nang̃ang̃ailang̃an ac ng̃ salapi,ang isinagt ng̃ pinacamaliit; ng̃unit gawn natin ang isng bagay: magsugl tayong dalaw, at ang mataloy siyng umals. Hal ...ang isinagt ng̃ is na may cauntng sam ang loob. Pumasoc silt humanap sa gayng nag-aagaw ng̃ dilim at liwanag ng̃ isng lugar na lalong nauucol; hindi nalaot nacsumpong sil ng̃ isng baunang bat at doon sil naup. Kinuha ng̃ pinacapandc sa canyng salact ang baraja, at nagpaning̃as namn ang is ng̃ fsforo. Sa ilaw ay nagting̃inan ang ist isa, datapuwat ayon sa pag-aany ng̃ cancanilng mukhay hindi nang̃agcacakilalanan. Ng̃unit gayn man, sa pinacamatas at tinig macalalaki ay makikilala natin si Elas, at sa pinacamaliit ay si Lucas, dahil sa plat niy sa pisng̃. Alsahn po niny!ang winica nit, na hindi nliling̃at ng̃ pagmamasd sa caharp. Phin 425Itinab ang ilng butng nakita sa ibabaw ng̃ libing̃ang batt saca nag-andar ng̃ isng als at isng cabayo. Pinagsunodsund ni Elas ang pagpapaning̃as ng̃ fsforo. Sa cabayo!any,at ng̃ magcatanday nilagyn ng̃ isng bung̃ ng̃ tadyng. Juego!an Lucas,at sa icaapat icalimang carta ay lumabs ang isng als. Natalo cay,ang idinugtng;ng̃ayy pabayaan po ninyng acy mag-isng humanap ng̃ pagcabhay. Umals si Elas na hindi nagsabi ng̃ catag man lamang, at nawala sa guitna ng̃ cadilimn. Nang macaraan ang ilang minutoy tumugtg ang las ocho sa rels ng̃ simbahan, at ipinahayag ng̃ campana ang oras ng̃ mg̃a caluluwa; ng̃unit hindi inanyayahan ni Lucas makipagsugl sa cany ang sino man, hindi tinawagan ang mg̃a paty, na gaya ng̃ iniaatas ng̃ pamahiin; ang guinawy nagpugay at bumulng ng̃ ilang panalang̃in, nagcruz ng̃ boong cataimtimang tulad sa marahil guingawa rin sa sandaling iyn ng̃ puno ng̃ Cofrada ng̃ Santsimo Rosario. Nagpatuloy ang pag-ambn sa boong magdamg. Pagca las nueve ng̃ gabiy madilm na ang mg̃a daan at wala ng̃ taong lumalacad; ang mg̃a farol ng̃ lang̃is na dapat ibitin ng̃ bawat namamayan sa tapat ng̃ canilang bahay, bahagya ng̃ nacaliliwanag sa pabilg na isng metro ang luwang: tila mandin inilagy ang mg̃a ilaw na iyt upang makita ang carilimn.
- 329 -
Nagllacad ng̃ paroot parito sa magcabicabilang dulo ng̃ daang malapit sa simbahan ang dalawng guardia civil. Maguinw!ang sabi ng̃ is sa wicang tagalog na may puntng bisay; hindi tayo macahuli ng̃ is man lamang sacristan, walng ggawa ng̃ casiraan ng̃ culung̃n ng̃ manc ng̃ alferez ... Nang̃adal dahil sa pagcpatay doon sa is; nacayyamot sa akin it. At sa akin,ang isinagt ng̃ is;sino may walng nagnanacaw; datapuwat salamat sa Dios at ang sabihay na sa bayan daw si Elas. Ang sabi ng̃ alferez ay ang macahuli raw sa canyy mliligtas sa pal sa loob ng̃ tatlng buwn. Aa! Nasasaulo mo ba ang canyng mg̃a seas?ang tanng ng̃ bisaya. Phin 426Mangyari bag! ang tas ay matangcd ayon sa alferez, catatagn ayon sa cay padre Dmaso; maiitm ang mg̃a mat, catatagn ang ilng, catatagn ang bibg, walng balbs, maitim ang buhc.... Aa! at ang mg̃a tang̃ing seas? Maitm ang bar, maitm ang salawal, mng̃ang̃ahoy.... Aa! hindi macatatacas, tila nakikinikinita co na siy. Hindi co siy pagcacamal-an sa ib, cahit macatulad niy. At ipinagpatuloy ng̃ dalawng sundalo ang canilng pag-ronda. Mulng natatanawan na namn natin sa liwanag ng̃ mg̃a farol ang dalawng aninong nagcacasunod na lumalacad ng̃ boong pag-iing̃at. Isng mabalasic na quin vive? ang siyng nagpahint sa dalaw, at sumagt ang nauna ng̃ Espaa! na nang̃ang̃atal ang tinig. Kinaladcd siy ng̃ mg̃a sundalo at siyy dinal sa farol upng siyy kilalanin. Siyy si Lucas, ng̃unit nang̃ag-aalinlang̃an ang mg̃a sundalo at nang̃agtatanung̃an sa ting̃inan. Hindi sinasabi ng̃ alferez na may pilat!anng bisay sa sabing marahan.San ca paroroon? Magddala ac ng̃ pamisa upang gawn bucas. Hindi mo ba nakikita si Elas? Hindi co po siy nakikilala, guino!ang sagt ni Lucas. Hindi co itintanng sa iyo cung siyy nakikilala mo, tang̃a! cami may hindi namin siy nakikilala; itintanng co sa iy cung siyy nakita mo! Hindi p, guinoo.
- 330 -
Pakinggn mong magalng, sasabihin co sa iy ang canyng mg̃a seas. Ang tas ay cung minsay matangcd, cung minsay catatagn; ang buhc at ang mg̃a maty maiitim; at ang laht ng̃ mg̃a ib pay pawang mg̃a catatagn,anng bisay.Nakikilala mo na siy ng̃ayn? Hindi po, guino!ang isinagt ni Lucas na nattulig. Cung gayy sulong! hayop, burro!At ipinagtulacan siy nil. Nalalaman mo ba cung bakin ang acala ng̃ alferez ay matangcd si Elas at ang acal naman ng̃ curay catatagn lamang ang tas?ang itinanng na nag iisip-isip ng̃ tagalog sa bisay. Hindi. Phin 427Sa pagct nacaban sa pusw ang alfrez ng̃ siyy mmatyagan, at ang cura namy nacatay. Siy ng̃!ang biglng sinabi ng̃ bisaya; mainam ang pag-iisip mo ... bakit ca nagguardia civil? Hindi capagcaracay guardia civil ac; acy dating contrabandista,ang isinagt ng̃ tagalog na nagpapahang̃a. Ng̃unit sily linibng ng̃ is pang anino: sinigawn nil it ng̃ quin vive? at bago dinal nil sa ilaw. Ng̃ayy si Elas na ng̃ ang siyng sa canily humaharap. San ca paroroon? Akin pong hinahabol, guino, ang isng taong humamps at nagbal sa aking capatd na lalaki; ang taong iyy may plat sa mukht nagng̃ang̃alang Elas ... H?ang biglng sinabi ng̃ dalaw at nang̃agting̃inang nagsisipanghilacbt. At pagdacay nang̃agtacbuhang ang tung̃oy sa simbahang sasandali pa lamang na pinaroonan ni Lucas.
Phin 428
LIII.
- 331 -
IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.

Maagang cumalat sa bayan ang balitang may nakitang mg̃a ilaw sa libing̃an ng̃ gabing nacaran. May sinasabi ang pun ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera) na mg̃a candilang may ilaw at cung paano ang any at cung gaano ang canilng mg̃a lak, datapuwat ang hindi matucoy ay ang bilang, ng̃unit may nabilang siyng hanggng dalawamp. Hindi dapat atimn ni hermana Sipa, na caanib sa Cofrada ng̃ Santsimo Rosario, na ang macapagyabng lamang na nacakita ng̃ biyay ng̃ Dios na ity ang isng na sa hermandad (capatiran) na caaway; sinabi namn ni hermana Sipa, cahit hindi malapit doon ang canyng tintahanan, na siyy nacring̃ig ng̃ mg̃a dang at hibc, at hanggng sa tila mandn canyng nakikilala ang tinig ng̃ tang̃ing mg̃a tao, na ng̃ unang panahy canyng naca ..., datapuwat alang-alang sa pag-ibig sa capuwa taong atas sa binyagay hindi lamang canyng pinatatawad, cung di namn canyng ipinananalang̃in at inililihim ang canilng mg̃a pang̃alan, at dahil ditoy pagdacay pinapagtitibay na siyy santa. Hindi totoong matalas ang taing̃a, ang catotohanan, ni hermana Rufa, ng̃unit hindi dapat tiisin niyng naring̃ig ang bagay na iyn ni hermana Sipat siyy hindi, at dahil ditoy nanaguinip siy at sa canyy humarap ang maraming mg̃a caluluwa, hindi lamang ng̃ mg̃a taong paty na, cung di namn ng̃ mg̃a buhay; hinhing̃i ng̃ mg̃a caluluwang sily bahaguinan ng̃ mg̃a indulgenciang canyng maliwanag na itintalat pinacaiing̃atan. Masasabi niy ang mg̃a pang̃alan sa mg̃a familiang nang̃ang̃ailang̃an, at wala siyng hinhing̃i cung di isng muntng lims upng isaclolo sa Papa, sa mg̃a pang̃ang̃ailang̃an nit. Isng batang ang hanap-buhay ay mag-alaga ng̃ mg̃a hayop, na nang̃ahs magpatibay na wala siyng nakita liban na lamang sa isng ilaw at dalawng tong nang̃acasalacot, nahirapang lubha upang macaligts sa mg̃a hamps at mg̃a lait. Nawalng cabuluhng siyy manump, na canyng casama ang canyng mg̃a calabaw at sil ang macapagsasabi; Durunong ca pa sa mg̃a celador at sa mg̃a hermana, paracmason, hereje?ang siyng canilng sinasabi sa canyt siyay iniirapan nil. Phin 429Nanhc ang cura sa plpito at inulit ang sermn tungcl sa Purgatorio, at muli na namng lumabas ang mg̃a pipisohin sa canicanilng kinatataguan. Ng̃unit pabayaan natin muna ang mg̃a caluluwang nang̃aghihirap, at pakinggn natin ang salitaan ni don Pilipo at ng̃ matandng Tasio, na may sakit at nag-isa sa canyng maliit na bahay. Malaon nang hindi bumabang̃on sa canyng kinahihigaan ang filsofo ull, at nararatay dahil sa isng panghihinang madal ang paglubh. Ayawn, sa catotohanan, cung marapat co cayng handugan ng̃ masayng bat dahil sa pagctanggp sa iny ng̃ inyng pagbibitiw ng̃ catungculan; ng̃ una, ng̃ hindi pakinggn ng̃ boong cawalnghiyaan ang palagy ng̃ marami sa mg̃a nang̃agpupulong, sumasacatuwiran cayng hing̃in niny ang pahintulot na macapagbitw cay ng̃ inyng catungculan; ng̃unit ng̃ayng cayy nakikitald sa guardia civl ay hindi magalng. Sa panahn ng̃ pagbabacay dapat cayng manatili sa inyng kinalalagyan.
- 332 -
Tunay ng̃a, datapuwat hindi, pagca naglililo ang general,ang sagt ni don Filipo;talastas na po ninyng kinabucasay inalpasan ng̃ gobernadorcillo ang mg̃a sundalong aking nahuli, at nagpacatanggutanggung gumawa ng̃ cahit an pa man. Wala acng magawa cung walang pahintulot ang aking pun. Wala ng̃a, cung cayy nag-isa, datapuwat malak ang maggawa niny cung catulong niny ang mg̃a ib. Dapat sanang sinamantala niny ang ganitng pangyayari upang cayy macapagbigy ulirn sa ibng mg̃a bayan. Sa ibabaw ng̃ catawtawng capangyarihan ng̃ gobernadorcilloy naroon ang catuwiran ng̃ bayan; iyn sana ang pasimula ng̃ isng magalng na pagtutur ay inyng sinayang na di guinamit. At an bag caya ang aking maggawa sa kinacatawn ng̃ mg̃a malng pananalig? Tingnan po ninyt nariyan si guinong Ibarra, na napilitang makisang-ayon sa mg̃a pananampalataya ng̃ caramihan, inaacal ba ninyng siyy naniniwal sa excomunin? Ib ang inyng calagayan cay sa cany; ibig ni guinong Ibarrang magtanm, at upang magtanm ay kinacailang̃ang yumucd at tumalima sa cahiling̃an ng̃ catawn; ang catungculan po ninyy magpagpg, at upang magpagpg ay nang̃ang̃ailang̃an ng̃ lacs at ning̃as ng̃ loob. Bucod sa ritoy hindi dapat gawn ang pakikitald laban sa gobernadorcillo; ang marapat sabihiy: laban sa lumaPhin 430labis sa paggamit ng̃ lacs, laban sa sumisira ng̃ catahimican ng̃ bayan, laban sa nagcuculang sa canyng catungculan; at sa ganity hindi ng̃a cay mag-iis, palibhasay ang bayan ng̃ayy hindi na gaya ng̃ nacarang dalawampng tan. Sa acala po caya niny?ang tanng ni don Filipo. At hindi po niny nararamdaman?ang isinagt ng̃ matandang ga humilig na sa kinhihigan;ah! palibhasay hindi p niny nakita ang panahng nagdaan, hindi niny mapagcucurocur ang bung̃a ng̃ pagparito ng̃ mg̃a tag Europa, ng̃ mg̃a bagong aclt at ng̃ pagpas Europa ng̃ mg̃a kinabataan. Pag-isip-isipin ninyt pagsumagsumaguin: tunay ng̃at nananatili pa ang Real at Pontificia Universidad ng̃ Santo Toms, samp ng̃ canyng carunungdung̃ang claustro, at pinapagsasanay pa ang ilng mg̃a nag-aaral sa pagtatatg ng̃ mg̃a distingo (pagkilala ng̃ caibhn) at bigyn ng̃ panghulng ningnng ang mg̃a catalasan ng̃ pagmamatuwiran tungcl sa iglesia, ng̃unit san p niny makikita ng̃ayn yang mg̃a kinabataang mawilihng ssalicsic ng̃ metafsica, pans ng̃ mg̃a dunong, na sa capapahirap sa pag-iisip ay namamatay sa marayang mg̃a pagbabalacbalac sa isng suloc ng̃ mg̃a lalawigan, na hindi matapustapos unawain ang mg̃a saguisag ng̃ ente, hindi macuhang masunduan ang liwanag ng̃ esenca (tining) at ng̃ existencia (bhay) cataastaasang palaisipang nagpapalimot sa atin ng̃ lalong kinacailang̃ang maalaman: ng̃ nauucol sa ating cabuhayan at sariling calagayan? Tingnn po niny ang cabataan ng̃ayn! Sa pusps na casiglahan ng̃ canilng loob sa pagckita sa lalong malayong tan-awin, sily nang̃ag-aaral ng̃ Historia, Matemticas, Geografa, Literatura, mg̃a dunong sa Fsica, mg̃a wic ng̃ ibt ibng lahi, mg̃a bagay na laht na nang panahn natiy ating dinring̃ig ng̃ malakng pang̃ing̃ilabot na parang mg̃a herega; ang lalong mahiligun sa calayaan ng̃ isip ng̃ panahn coy pinapagtitibay na mababang-mababa ang mg̃a dunong na iyn sa mg̃a minana cay Aristteles at sa mg̃a ptacaran ng̃ silogismo. Sa cawacasay napag-unawa ng̃ taong siyy tao; pnabayaan ang pagsisiyasat sa calagayan ng̃
- 333 -
canyng Dios, ang pakikialam sa hindi matangnn, sa hindi nakita, at ang paglalagd ng̃ alituntunin sa mg̃a panaguinip ng̃ canyng panimdim; napagkilala ng̃ taong ang canyng minanay ang malawac na daigdg, na macacaya niyng pagharian; na sa canyng pagcapagl sa isng gwaing walng cabuluht palal, tumung̃t pinagmasdmasd ang laht nang sa canyy nacaliliguid. PagPhin 431masdn p niny ng̃ayn cung paano ang pagslang ng̃ ating mg̃a poeta; binbucsan sa ating unti unti ng̃ mg̃a Musa ng̃ Naturaleza ang canilng iniing̃atang mg̃a cayamanan at nagppasimul ng̃ pagng̃iti sa atin upng tayoy bigyng sigl sa pagpapatul ng̃ pawis. Naghandg na ng̃ mg̃a unang bung̃a ang mg̃a dunong na nagbhat sa mg̃a pinagdanasan; culang na lamang ng̃ayn ang lubs na pacabutihin ng̃ panahn. Naaalnsunod ang mg̃a bagong abogado ng̃ayn sa mg̃a bagong balangcs ng̃ Filosofia ng̃ Ctuwirn; nagppasimul na ang iln sa canil ng̃ pagnngning sa guitna ng̃ carilimng nacaliliguid sa luclucan ng̃ mg̃a tagapa-unawa ng̃ cagaling̃an, at nahihwatigan na ang pagbabago ng̃ lacad ng̃ panahn. Pakinggn po niny cung paanong manalit ng̃ayn ang mg̃a cabataan, dalawing po niny ang mg̃a paralang pinagtuturuan ng̃ mg̃a dunong, at ib ng̃ mg̃a pang̃alan ang umaaling̃wng̃aw sa mg̃a pader ng̃ mg̃a claustro, diyn sa loob ng̃ mg̃a pader na iyy wala tayong mriring̃ig liban na lamang sa mg̃a ng̃alan ni Santo Toms, Suarez, Amat, Snchez at mg̃a ib pa, na pawang pinacassamba ng̃ panahng co. Walng cabuluhng magsisigw buhat sa mg̃a plpito ang mg̃a fraile laban sa tinatawag nilng pagsam ng̃ mg̃a ugal, tulad sa pagsigw ng̃ mg̃a magtitind ng̃ isd, laban sa cacuriputan ng̃ mg̃a mamimili, na hindi nil napagkikilalang ang calacal nily bilas nat walng cabuluhn! Walng cabuluhng ilaganap ng̃ mg̃a convento ang canilng mahahabang galamy at mg̃a ugat sa hang̃d na inisn sa mg̃a bayan ang bagong agos; pumapanaw na ang mg̃a diosdiosan; mangyayaring mapapamayat ng̃ mg̃a ugat ng̃ cahoy ang mg̃a halamang dooy itinatanim, datapuwat hindi mangyayaring macaams ng̃ buhay sa ibng nang̃abubuhay, na gaya na ng̃a ng̃ mg̃a ibong napaiilanglng sa calang̃itn. Masimbuy ang pananalit ng̃ filsofo; nagnningning ang canyng mg̃a mat. Datapuwat maliit ang bagong sibol; cung mang̃agcisa ang laht, ang pagslong na totoong napacamahal ang ating pagbiliy mangyayaring canilng mains,ang itinutol ni don Filipo na ayaw maniwala. Inisin siya, nino? ng̃ tao bag, iyng pandc bang masasactn ang macainis sa Pagsulong, sa macapangyarihang anc ng̃ panahn at ng̃ casipagan? Cailn bag nagaw niy ang gayn? Lal ng̃ itinulac siy sa paglaganap ng̃ mg̃a nang̃agpupumilt na siyy pigulin sa pamamag-itan ng̃ mg̃a pinasasampalatayan, ng̃ bibitayn at ng̃ pinagsusunugang sig. E por si muove, (at gayn may gumgalaw), Phin 432ang sinasabi ni Galileo ng̃ pinipilit siy ng̃ mg̃a dominicong canyng sabihing ang lupay hindi gumagalaw; ang gayng sality iniuucol sa pagsulong ng̃ dunong ng̃ tao. Mapipilit ang ilng mg̃a calooban, mappatay ang ilng mg̃a tao, ng̃unit ity walng cabuluhn: magpapatuloy ng̃ paglacad sa canyng lands ang Pagsulong, at sa dug ng̃ mg̃a mabulagty bubucal ang mg̃a bagot malalacs na mg̃a suwi. Pagmasdn po niny ang mg̃a pamahayagan man, cahit ibiguing magpactiratira sa cahulihulihan, gayn may humhacbang ng̃ is sa pagsulong ng̃ laban sa canyng calooban; hindi macatacas sa pagtupad sa ganitng atas ang mg̃a dominico man, cayat canilng tinutularan ang mg̃a jesuita, na cnilang mg̃a
- 334 -
caaway na cailn may hindi macacasund: gumgaw sil ng̃ mg̃a casayahan sa canilng mg̃a claustro, nang̃agttay ng̃ mg̃a maliliit na mg̃a teatro, nag-any-any ng̃ mg̃a tul, sa pagct palibhasay hindi sil culang sa catalinuhan, bag man ang boong isip nily nang̃abubuhay pa sil sa icalabinglimng siglo, napagkikilala nilng sumasacatuwiran ang mg̃a jesuita, at sily makikialam pa sa daratnng panahn ng̃ mg̃a batang bayang canilng tinuruan. Ayon, sa sabi ninyy caalacby ang mg̃a jesuita sa paglacad ng̃ Pagsulong?ang tanng na nagttaca ni don Filipo;cung gayoy bakit sily minamasam ng̃ mg̃a tag Europa? Cay poy sasagutn co ng̃ catulad ng̃ mg̃a nag-aaral ng̃ tungcl sa Iglesia ng̃ una,ang isinagt ng̃ filsofo, na mulng nahig at pinapanag-uli ang canyng pagmumukhng palabiro;sa tatlng paran mangyayaring macaacbay sa Pagsulong: sa dacong unahn, sa dacong taguiliran at sa dacong hulihn; ang mg̃a nang̃ung̃unay siyng namamatnugot sa cany; ang nang̃asa taguiliray cusang napadadala na lamang, at ang nang̃ahuhuliy pawang kincaladcad, at sa mg̃a kincaladcad na it nasasama ang mg̃a jesuita. Ang ibig sana nily sil ang macapamatnubay sa Pagsulong, ng̃unit sa pagct nakikita nilng ity malacs at ib ang mg̃a hilig, sily nakikisang-ayon, at lalong minamagalng nilng sily makisunod cay sa sily tahakit yapacan, mtira caya sa guitna ng̃ marilm na dan. Ng̃ayn poy tingnn niny, tayo rito sa Filipinas ay may mg̃a tatlng siglo, ang cauntian, ang ating pagchuli sa carro ng̃ Pagsulong: bahagya pa lamang nagppasimula tayo ng̃ pag-alis sa Edad Media (476 hanggng 1453); caya ng̃a ang mg̃a jesuita na nasa Europay larawan ng̃ pag-urong, cung pagPhin 433masdan ditoy larawan ng̃ Pagsulong; cautang̃an ng̃ Filipinas sa canil ang bagong umusbng na pagdunong, ang mg̃a dunong na catutub ng̃ daigdg (Ciencias Naturales), na siyng cluluwa ng̃ siglo XIX, na gaya namang cautang̃n sa mg̃a dominico ang Escolasticismo (filosofa ng̃ Edad Media), na namaty na cahit anng pagpipilit na gawn ni Len XIII: walng Papang macabuhay na mag-ul sa binitay na ng̃ catutubong bait ... Datapuwat san nparoon ang ating salitaan?ang itinanng na nagbago ng̃ any ng̃ pananalita;ah! ang pinag-uusapan natiy ang casalucuyang calagayan ng̃ Filipinas ... Siy ng̃a, ng̃ayy pumapasoc tayo sa panahn ng̃ pakikitunggal, mal ac, cay; nauucol na sa gab camng nang̃aunang ipinang̃anc, camiy paals na. Ang nagtutunggali ay ang nacaraang panahng cumacapit at yumayacap na nagttung̃ayaw sa uugaug ng̃ malaking bahay na bat ng̃ mg̃a macapangyarihan, at saca ang panahng sasapit, na nriring̃ig na buhat sa malay ang canyng awit ng̃ pagwawagui, sa mg̃a sinag ng̃ isng namamanaag ng̃ liwaywy, tagly ang Bagong Magandng Balita na galing sa mg̃a ibng lupan ... Sinosino caya ang mang̃atitimbuang at mababaon sa pagcaguh ng̃ nguiguibang bahay? Tumiguil ng̃ pananalit ang matandng lalaki, at ng̃ makita niyang siyy tinititigan ni don Filipong nagninilaynilay, ngumit at mulng nagsalit: Halos nahuhulaan co ang iniisip po niny. Siy ng̃a p ba? Iniisip po ninyng magaang na totong mangyaring acy nagcacamal,ang sinabing ng̃uming̃it ng̃ malungct;ng̃ayy may lagnt ac at hindi namn ac maipalalagay na hindi namamali cailn man: homo sum et nihil humani a me alienum puto, ani Terencio;
- 335 -
ng̃unit cung manacnacay itinutulot ang managuinip, bakit bagt hindi mananaguinip ac sa mg̃a hulng sandal ng̃ buhay? At bucd sa rooy pawang panaguinip lamang ang aking nagung buhay! Sumasacatuwiran p cay; panaguinip! walng iniisip ang ating mg̃a kinabataan cung di ang mg̃a sintahan at layaw ng̃ catawan: lalong malaki ang panahng canilng ginugugol at ipinagcacapagod sa pagday at paglulugs ng̃ isng capurihn ng̃ isng dalaga, cay sa pag-iisip-isip ng̃ icagagaling ng̃ canyng lupang tinubuan; pinababayaan ng̃ mg̃a babae rito sa atin ang canilng sariling mg̃a familia, dahil sa pag aalaga ng̃ bahay at familia ng̃ Dios; masisipag lamang ang mg̃a lalaki rito sa atin Phin 434sa nauucol sa mg̃a vicio at sily mg̃a bayani lamang sa paggaw ng̃ mg̃a cahiyahiy; nmumulat ang camusmusan sa mg̃a cadilimn at sa mg̃a calumalumaang pinagcaratihang aayaw baguhin; pinallampas ng̃ mg̃a cabataan ang lalong pinacamagalng na panahn ng̃ canilng buhay na walng an mang mithin, at ang mg̃a may gulang nay walng guingawang sucat mamung̃a ng̃ cagaling̃an, walng capacann sil cung di magpasam sa mg̃a kinabataan sa pamamag-itan ng̃ canilng masasamng halimbawang ipinakikita ... Ikinagagalac cong acy mamaty na ... claudite jam rivos, pueri. Ibig p ba niny ang an mang gamt?ang itinanng ni don Filipo, upng magbago ng̃ salitaang nacapagbigy dilim sa mukh ng̃ may sakt. Hind nagcacailang̃an ng̃ mg̃a gamt ang mg̃a mamamatay; cayng mg̃a mtitira ang nang̃agcacailang̃an. Sabihin p niny cay don Crisstomo na acy dalawin niy bucas, may sasabihin ac sa canyng totoong mahahalag. Sa loob ng̃ ilng araw ay yayao na ac. Sumsacadilimn ang Filipinas! Pagcatapos ng̃ ilng sandali pang pag-uusapay iniwan ni don Filipong nammanglaw at nag-iisip ang bahay ng̃ may sakt.
Phin 435
LIV.
QUIDQUID LATET, ADPAREBIT, NIL INULTUM REMANEBIT. Ipinagbibigay lam ng̃ campana ang oras ng̃ pagdarasal sa hapon; tumitiguil ang laht pagcring̃ig ng̃ taguinting ng̃ pagtawag ng̃ religin, iniiwan ang canilng guingawat nang̃agpupugay: inihhint ng̃ magsasacng nanggagaling sa bukid ang canyng pag-awit, pinatitiguil ang mahinahong lacad ng̃ calabw na canyng sinsakyan, at nagdarasal; nagcucruz ang mg̃a babae sa guitn ng̃ daan at pinaggalaw na magalng ang canilng mg̃a labt ng̃ sino may huwag mag-alinlang̃ang sa canilng sily mapamintakasi; inihihint ng̃ lalaki ang pag-mac sa canyng manc at dinrasal ang Angelus upng sang-ayunan siy ng̃ capalaran; nang̃agdrasal ng̃ malacs sa mg̃a bahay ... nallugnaw, nawwal ang laht ng̃ ing̃ay na hindi ang sa Ab Guinoong Maria.
- 336 -
Gayn may nagtutumulin sa paglacad sa daan ang curang nacasombrero, na an pat pinapagcacasala ang maraming mg̃a matatandng babae, at lalo ng̃ nacapagcacasala! na ang tinutungo niyy ang bahay ng̃ alfrez. Inacala ng̃ mg̃a matatandng babaeng panahn nang dapat nilng itguil ang pagpapakibt ng̃ canilng mg̃a labi upng sily macahalic sa camy ng̃ cura; datapuwat hind sil pinansn ni pari Salv; hindi siy nagtamng lugd ng̃ayng ilagy ang canyng mabut-ng camy sa ibabaw ng̃ ilng ng̃ babaeng cristiana, upng buhat diyy padaus-using maimis (ayon sa nahiwatigan ni doa Consolacin) sa dibdb ng̃ magandng batang dalaga, na yumyucod sa paghing̃ ng̃ bendicin. Marahil totoong mahalagng bagay ng̃ ang nacaliligalig sa canyng panimdm upng malimutan ng̃ ganyn ang canyng sariling cagaling̃an at ang cagaling̃an ng̃ Iglesia! Totoong dalidali ng̃ang siyy nanhc sa hagdanan at tumawag ng̃ boong pagdudumal sa pint ng̃ bahay ng̃ alfrez, na humarp na nacacunt ang mg̃a kilay, na sinusundan ng̃ canyng cabiac (ng̃ canyang asawa), na ng̃umng̃iting parang tag infierno. Phin 436Ah, padre cura! makikipagkita sana ac sa iny ng̃ayn, ang cambng na lalaki po ninyy.... May sady acng totoong mahalag.... Hind co maitutulot na palagui ng̃ iwasac niy ang bacod ... papuputucan co siy cung magbalic! Iyy sacalit buhy pa cay hanggng bucas!anng cura na humihing̃al at patung̃o sa salas. An? inaacala po ba ninyng mapapatay ac niyng taotaohang pipitong buwan pa lamang ng̃ ipang̃anac? Llusayin co siy sa isng sicad lamang! Umudlt si pari Salvi at hindi kinucusay itinung̃ ang paning̃n sa pa ng̃ alfrez. At sino po ba ang inyng sinasabi?ang itinanng na nang̃ng̃atal Sino ang sasabihin co cung di iyng npacahalng, na hinamon acng cam raw ay magpatayan sa pamamag-itan ng̃ revolver, na ang layoy sandaang hacbng? Ah!huming̃ ang cura, at saca idinugtng:Naparito act may sasabihin sa inyng isng bagay na totong madalian. Huwg na p cayng magsabi sa akin ng̃ ganyng mg̃a bagay! Marahil iyy catulad ng̃ sa dalawng bat! Cung di lamang nagung lang̃s ang pang-ilaw at hindi sana npacarum ang globo, nakita disn ng̃ alfrez ang pamumutl ng̃ cura. Ang ating pag-uusapan ng̃ayy ang mahalagng bagay na nauucol sa buhay ng̃ calahatan!ang mulng sinabi ng̃ cura ng̃ marahan.
- 337 -
Mahalagng bagay!ang inulit ng̃ alfrez na namutl; magalng po bang magpatam ang binatang iyn?... Hindi siy ang aking sinasabi. Cung gayy sino? Itinur ng̃ cura ang pint, na sinarhn ng̃ alfrez alinsunod sa canyng kinaugalian, sa pamamag-itan ng̃ isng sicad. Ipinallagay ng̃ alfrez na walng cabuluhn ang mg̃a camay, at wala ng̃ang mawwal sa canyng an man cung maalis ang canyang dalawang camy. Isng tung̃ayaw at isng atung̃al ang siyng nagung casagutan buhat sa labs. Phin 437Hayop! biniyc mo ang aking no!ang isinigw ng̃ asawa niy. Ng̃ayy iluwal na p niny!ang sinabi sa cura ng̃ boong capanatagn ng̃ loob. Tinitigan ng̃ cura ang alfrez ng̃ malaon; pagcatapos ay tumanng niyng tinig na pahuml at nacayayamot na caugalian ng̃ nang̃agsesermon: Nakita p ba niny cung paano ang aking pagparito, patacb? Redios! ang boong isip coy nagbubululs p cay! Cung gayy tingnn niny,ang sinabi ng̃ cura na hindi pinansn ang cagaspang̃an ng̃ asal ng̃ alfrez;pagca nagcuculang ac ng̃ ganyn sa aking catungculan, maniwala cayt may mabibigt na mg̃a cadahilanan. At an pa p?ang itinanng ng̃ causap na itintadyac ang pa sa tintungtung̃an. Huminahon cay! Cung gayy ant cayy nagmmadali ng̃ mainam sa pagparito? Lumapit sa cany ang curat tumanong ng̃ matalinghag: Wal ... p ... ba ... cayng ... nababalitaang ... an ... man? Pinakibt ng̃ alfrez ang canyng mg̃a balicat. Pinagtitibay p ba ninyng wala cayng nattalastas na anng an man? Ibig p ba ninyng ipaunawa sa akin ang nauucol cay Elas na cagaby itinag ng̃ inyng sacristan mayor?ang itinanng. Hindi, hindi co sinasabi ng̃ayn ang mg̃a cathacathng iyan,ang sagt ng̃ curang nagpakita na ng̃ pagcayamot;ang ibig cong sabihin ng̃ayy ang isng malakng pang̃anib.
- 338 -
P ...! cung gayy magsalit cay ng̃ maliwanag! Ab!ang madalang na sinabi ng̃ fraile na may anyng pagpapawalng halaga;ng̃ayy muli pa ninyng makikita ang cahalagahan naming mg̃a fraile; catimbng ng̃ isng regimiento ang catapustapusang uldg; cayat ang curay ... At ibinab ang tinig at sinabi ng̃ matalinghagang pananalit: Nacatuclas ac ng̃ isng malaking acalang panggugul! Lumucs ang alfrez at tinititigan ang fraile sa malakng gulat. Isng cakilakilabot at mabuting pagcacahandang munacalang tacsl na panggugul, na sasambulat ng̃ayn ding gab. Phin 438Ng̃ayn ding gabi!ang biglng sinabi ng̃ alfrez, na dinaluhong ang cura; at tinacb ang canyng revolver at sable na nacasabit sa pader. Sino ang aking daracpin?, sino ang aking daracpin?ang sigw. Huminahon po cay, may panahn pa, salamat sa aking pagdadalidaling guinawa; hanggng sa las ocho.... Babariln co silng laht! Making po cay! Lumapit sa akin ng̃ayng hapon ang isng babae, na hindi co dapat sabihin ang pang̃alan (sa pagct isang lihim ng̃ confesi) at ipinahayag sa aking laht. Sasalacayin nilt cucunin ang cuartel, pagca las ocho, na hindi magpapamalay, lolooban ang convento, dracpin nil ang fala at ppatayin tayong laht na mg̃a castila. Tulg na tulg ang alfrez. Walng sinabi sa akin ang babae cung di it lamang,ang idinugtng ng̃ cura. Wal ng̃ ibng sinabi? cung gayy daracpin co siy! Hindi co mapababayaan: ang hucuman ng̃ pang̃ung̃umpisal ay siyng luclucan ng̃ Dios na mahabaguin. Walng Dios at walng mahabaguing macapagliligtas! huhulihin co ang babaeng iyn! Sinisir po niny ang inyng isip. Ang marapat p ninyng gawin ay humand; lihim ninyng papagsandatahin ang inyng mg̃a sundalo, at ilagy niny sil sa magalng na mapagbabacayan; padalhan p niny ac ng̃ apat na guardia sa convento, at ipaunaw niny ang mangyayari sa mg̃a taga fala. Wal rito ang fala! Hihing̃ ac ng̃ saclolo sa ibng mg̃a seccin!
- 339 -
Huwg, sa pagcat cung gayy canilng maiino, at hindi nila ipatutuloy ang canilng bant. Ang lalong magalng ay mhuli nating buhy sil at sac natin pasigawin, sa macatuwd bagy cay ang magpapasigaw sa canil; hindi ac dapat makialm sa bagay na it, sa pagct acy sacerdote. Dilidilihin niny! sa mangyayaring ity macatutuclas cay ng̃ mg̃a cruz at mg̃a estrella; ang tang̃ing hinhing̃i coy papagtibayin lamang na ac ang siyng sa inyy nagsabit ng̃ macapaghand. Papagtitibayin, padre, papagtitibayin, at hindi malayong sa inyy mapaPhin 439putong ang isng mitr!ang sagt ng̃ alfrez na naggalac, at tinitingnan ang mg̃a mangs ng̃ canyng suut na damt. Ipaasahan cong magppadala cay sa akin ng̃ apat na guardia na ib ang pananamit, eh? Samantalang nangyayari ang mg̃a bagay na ity nagttatacbo ang isng tao sa daang patung̃ sa bahay ni Crisstomo at dalidaling pumapanhic sa hagdanan. Nariyan ba ang guinoo?ang tanng ng̃ tinig ni Elas sa alil. Na sa canyng gabinete at may guinagaw. Sa nais ni Ibarrang malibng ang canyng pagcainp sa paghihintay ng̃ oras na macapagpapaliwanagan cay Mara Claray gumagawa sa canyng laboratorio. Ah! cay p pal, Elas?ang biglng sinabi;cay ang sumasaaking isip, nalimutan co cahapong itanng sa iny ang pang̃alan niyng castilng may bahay na kinatitirahan ng̃ inyng nunng lalaki. Hindi p nauucol sa akin, guinoo.... Pagmasdn po niny,ang ipinagpatuloy ni Ibarra, na hindi nahihiwatigan ang pagcabalisa ng̃ binata, at inilapit sa ning̃as ang isng caputol na cawayan; nacatuclas ac ng̃ isng dakilang bagay; hindi nasusunog ang cawayang it. Hindi p ang cawayan ang dapat nating ling̃unn ng̃ayn; ang dapat ninyng gawn ng̃ayy iligpit ang inyng mg̃a papel at cayy tumacas sa loob ng̃ isng minuto. Pinagmasdn ni Ibarra si Elas na nagtatac, at ng̃ makita sa canyng pagmumukh ang anyng hindi nag aaglah, canyng nbitiwan ang bagay na hawac. Sunuguin p niny ang laht na macapapahamac sa iny at sa loob ng̃ isang oras ay lumagy cay sa isng lugar na lalong panatag. At bakit? Iny pong sunuguin ang lahat ng̃ papel na inyng sinulat ang isinulat sa iny; ang lalong walng cahulugay canilng masasapantahang masam ... Ng̃unit bakit?
- 340 -
Bakit? sa pagct bago cong natuclasan ang isng munacalang panggugul na cay ang ipinallagay na may cagagawn at ng̃ cayy ipahamac. Isng munacalang panggugul? at sino ang may cagagawn? Phin 440Hindi co nangyaring nasiyasat cung sino ang may cagagawn; bagong capakikipagsalitaan co lamang sa is sa mg̃a culang palad na sa bagay na iyy pinagbayaran, na hindi co nangyaring naakit na huwag gumawa ng̃ gayn. At iyn, hindi p ba sinabi sa iny cung sino ang sa canyy nagbayad? Sinabi p, at pinapang̃aco acng aking pacaing̃atan ang lihim, sinabi sa aking cay raw p. Dios co!ang biglang sinabi ni Ibarra, at siyy nagulomihanan. Guinoo, huwg p cayng mag-alinlang̃an, huwag nating sayang̃in ang panahn, pagct marahil matuloy ng̃ayng gab rin ang munacalang panggugul! Tila mandin hindi siy nariring̃ig ni Ibarrang nacadilat ng̃ mainam at naca capit sa ulo ang mg̃a camy. Hindi mangyayaring mapahinto ang canilng gagawin,ang ipinagpatuloy. ni Elas,wala ng̃ magagawa ng̃ acy dumatng, hindi co kilal ang canilang mg̃a pinuno ... lumigts po cay, guinoo, magpacabuhay cay, sa icagagaling ng̃ inyng bayan! San ac tatacas? Hinhintay aco ng̃ayng gabi!ang biglng sinabi ni Ibarra na si Mara Clara ang iniisip. Sa alin mang bayan, sa Maynila, sa bahay ng̃ sino mang punong may capangyarihan, ng̃unit sa ibng lugar, ng̃ hindi nil masabing cay ang namumun sa panggugul! At cung ac rin ang magcanulo ng̃ munacalang panggugul? Cay ang magcacanulo?ang biglng sinabi ni Elas, na siyy tinititigan at nilalayuan ng̃ paurng; malalagay po cayng tacsl at duwag sa mg̃a mat ng̃ mg̃a manggugul, at mahin ang loob sa mg̃a mat ng̃ mg̃a ib; wiwicang inumang̃an niny sil ng̃ isng silo at ng̃ cayy magtamo ng̃ carapatn, mawiwicang ... Datapuwat an ang dapat cong gawn? Sinabi co na sa iny: pugnawn ang laht ninyng mg̃a papel na nauucol sa inyng buhay, at tumacas at maghinty ng̃ mg̃a mangyayari.... At si Mara Clara?ang sigw ng̃ binat;hindi, mamaty na muna ac! Pinilpit ni Elas ang sariling camy at nagsabi: Phin 441Cung gayy inyng ilagan man lamang ang dagoc, maghand cay sa pananagt cung cayy isumbng na nil!!!
- 341 -
Luming̃ap sa paliguid niy si Ibarrang ang anyy nattulig. Cung gayy tulung̃an p niny aco; diyn sa mg̃a carpetang iyy may mg̃a sulat ac ng̃ aking familia; piliin niny ang sa aking am na siyng macapapahamac sa akin marahil. Basahin po niny ang mg̃a firma. At ang binatay tulg, hibng, ay binubucst sinasarhan ang mg̃a cajn, nagliligpit ng̃ mg̃a papel, dalidaling binabasa ang mg̃a sulat, pinupunit ang mg̃a ib, ang mg̃a ib namy itinatag, dumrampot ng̃ mg̃a aclt, binubucsan ang mg̃a dahon at ib pa. Gayn din ang guingaw ni Elas, bag man hindi totong nattulig, ng̃unit gayn din ang pagdadalidali; datapuwat humint, nangdilat, pinapagbiling-bilng ang papel na hawac at tumanng na nang̃ng̃atal ang tinig: Nakikilala p ba ng̃ inyng familia si don Pedro Eibarramendia? Mangyari pa bag!ang isinagt ni Ibarra, na nagbbucas ng̃ isng cajn at kinucuha roon ang isng buntng mg̃a papel; siy ang aking nun sa tuhod! Iny po bang nun sa tuhod si don Pedro Eibarramendia?ang mulng itinanng ni Elas, na nammutlat sirng sir ang mukh. Op,ang isinagt ni Ibarra, na nallibang; pinaicl namin ang apellido sa pagct napacahab. Siy p bay vascongado?ang inulit ni Elas at lumapit sa canya. Vascongado, ng̃unit ano po ang nangyayari sa iny?ang itinanng na nangguguilalas. Itinicom ni Elas ang canyang mg̃a daliri, idiniin sa canyng no at tinitigan si Crisstomo, na umudlt ng̃ canyng mabasa ang any ng̃ mukh ni Elas. Nalalaman p ba niny cung sino si don Pedro Eibarramendia?ang itinanong na nangguiguitil.Si don Pedro Eibarramendiay yang imbng nagparatang sa aking nunng lalaki at may cagagawan ng̃ laht ng̃ mg̃a sacunng nangyari sa amin! Tiningnn siy ni Crisstomong nangllumo, datapuwat ipinagpag ni Elas Phin 442ang canyng bisig, at sinabi sa cany ng̃ isng mapait na tinig na dooy umaatung̃al ang nagbabagang galit. Masdn niny acng magaling, masdan niny ac cung acy naghirap, at cayy buhy, sumisinta cayo, cayy may cayamanan, bahay, kinaalang-alang̃anan! nabubuhay cay!... cayy nabubuhay! At hibng na tinung̃o ang ilang mg̃a sandatang tpon, ng̃unit bahagy pa lamang nacahugot ng̃ dalawng sundang ay cusang binitiwan, at tiningnang wariy sir ang isip si Ibarra, na nananatiling hindi cumikilos. Aba!an ang aking gagawin?ang ibinulng, at saca tumacas at iniwan ang bahay na iyn.
- 342 -
Phin 443
LV.
ANG CAPAHAMACAN.
Nang̃aghahapunan doon sa comedor (cacann) ni Capitan Tiago, si Linares at si ta Isabel; narng̃ig mul sa salas ang calampagan ng̃ mg̃a pinggn at ng̃ mg̃a cubierto. Sinabi ni Mara Clarang aayaw na siyng cumain, at naup sa piano na ang casamay ang masayng si Sinang, na bumbulong sa canyng mg̃a taing̃a ng̃ mg̃a talinghagang salit, samantalang balisng nagpaparoot parito sa salas si pari Salvi. Hindi sa dahilng hindi nagdramdam ng̃ gutom ang bagong galing sa sakit, hind; cay gayy hinihintay ang pagdating ng̃ isang tao, at sinamantala ang sandaling hindi niy macacaharap ang canyng Argos (sa macatuwid bagay ang hindi nagllicat ng̃ pagbabantay sa cany san man): ang oras ng̃ paghahapunan ni Linares. Makikita mo cung hindi matitira ang fantasmang iyn hanggng sa las ocho,ang ibinulng ni Sinang, na itinuturo ang cura; dapat siyng pumarito pagca las ocho. Gaya rin siy ni Linares na umiibig. Pinagmasdn ni Mara Clara ng̃ boong panghihilacbt ang canyng catotong babae. Hindi npagmasdan nit ang gayng bagay, cayat nagpatuloy ang catacottacot na masaling̃at: Ah! nalalaman co na cung bakit aayaw umalis cahit pagpasaring̃an co: aayaw magcagugol sa pag-iilaw ng̃ convento! nalaman mo na? Mul ng̃ magcasakt icaw, mulng pinaty ang dalawng lmparang dating pinassindihn ... Datapuwat tingnn mo cung an ang guinagawang any sa mg̃a mat, at cung paano ang pagmumukh! Tinugtg ng̃ sandalng iyn ng̃ rels sa bahay ang las ocho. Nang̃atal ang cura at naup sa isng suloc. Darating na!ani Sinang at kinurt si Mara Clara;nriring̃ig mo ba? Tumugtg ang campan sa simbahan ng̃ las ocho at tumindig ang Phin 444laht upng mang̃agdasl; namun si pari Salvi ng̃ mahinat nang̃ng̃atal na tinig; datapuwat palibhasay may cancanyang iniisip ang bawat is, sino may walng pumansn ng̃ bagay na iyn. Bahagy pa lamang natatapos ang dasl ay dumatng si Ibarra. May tagly na luks ang binat, hindi lamang sa pananamt, cung di naman sa mukh, caya pagcakita sa cany ni Mara Claray tumindig at humacbng ng̃ is upng siyy tanung̃in cung napapaano, ng̃unit sa sandali ring iyy naring̃g ang isng ptucan ng̃ mg̃a barl. Tumiguil si Ibarra, umiinog ang canyng mg̃a mat, siyy naumd. Nagtag sa licd ng̃ isng haligui ang cura. Bago na namng mg̃a putucan, bagong mg̃a ugong ang nriring̃ig sa dacong convento, na sinusundan ng̃ mg̃a hiyawan at tacbuhan. Nang̃agsipasoc ng̃ panacb si capitan Tiago, si ta Isabel at si Linares at nang̃agsisigawan ng̃ tulisn! tulisn! Casunod nil si Andeng na iniwawasiwas ang isng duruan at tumacbt naparoon sa tab ng̃ canyng capatd sa suso.
- 343 -
Nanicluhd si ta Isabel at umiiyac at dinrasal ang kyrie eleyson; dal ni capitn Tiagong nammutlt nang̃ng̃atal sa isng tenedor ang aty ng̃ isng inahng manc at inihahaying tumatang̃is sa Virgen sa Antipolo; punongpun ang bibig ni Linares at nacasandata ng̃ isng cuchara; nang̃agyacap si Sinang at si Mara Clara; ang tang̃ing hindi nananatili sa hindi pagkilos ay si Crisstomo, na hindi maisaysy ang canyng pamumutl. Nagpapatuloy ang sigawt ang mg̃a hampasan, nang̃agssara ng̃ mg̃a bintan ng̃ boong ing̃ay, nariring̃ig ang tung ng̃ mg̃a pito, manacanacay isng putc ng̃ barl. Christe eleyson! Santiago, nagganap na ang hul ... sarhn mo ang mg̃a bintana!ang hibc ni ta Isabel. Limampng bombang malalak at dalawng misa de gracia!ang tugn namn ni capitn Tiago;Ora pro nobis! Untiunting nananag-uli ang cakilakilabot na catahimican ... Nring̃ig ang tinig ng̃ alfrez na sumsigaw at tumatacbo: Padre cura! Padre Salvi! Hali cay! Miserere! Humihing̃i ng̃ confesin ang alfrez!ang sigw ni ta Isabel. Phin 445May sugat ba ang alfrez?ang sa cawacasay itinanng ni Linares; ah! At ng̃ayy canyng nahiwatigang hindi pa pal nang̃ng̃uy ang na sa canyng bibig. Padre cura, hal cay! Wal nang sucat icatacot!ang ipinatuloy na sigw ng̃ alfrez. Sa cawacasay minagalng ni fray Salving nammutl, na lumabs sa canyng pinagtataguan at manaog sa hagdanan. Pinaty ng̃ mg̃a tulisn ang alfrez! Mara, Sinang, pas cuarto cay, trangcahn ninyng magalng ang pint! Kyrie eleyson! Napasa hagdanan namn si Ibarra, bag man sinasabi sa cany ni ta Isabel: Huwg cang lumabs at hindi ca nacapang̃ung̃umpisal, huwg cang lumabs! Ang mabait na matandang babaeng ity caibigang matalic ng̃ una ng̃ canyng in. Datapuwat nilisan ni Ibarra ang bahay; sa pakiramdm niyy umiinog na laht sa canyng paliguid, na nawwal ang canyng tinutungtung̃an. Humahaguing ang canyng taing̃a, bumibigt ang canyng mg̃a bint at cacaib cung ilacad; naghahalihaliling nagdaraan sa canyang paning̃n ang mg̃a alon ng̃ dug, liwanag at carilimn. Bag man totong maliwanag ang sicat ng̃ buwn sa lang̃it, natitisod ang binat sa mg̃a batt mg̃a cahoy na na sa daang mapanglaw at walng cataotao.
- 344 -
Sa malapit sa cuartel ay nacakita siy ng̃ mg̃a sundalong nacalagy sa dulo ng̃ fusil ang bayoneta, na nang̃agsasalitaan ng̃ masimbuy, cayat nacaraan siy na hindi napansn. Nariring̃ig sa tribunal ang mg̃a dagoc, mg̃a sigw, mg̃a dang, mg̃a tung̃ayaw; nang̃ing̃ibabaw at nagtatagumpay sa laht ang tinig ng̃ alfrez. Sa pang̃w! Lagyn ng̃ esposas ang mg̃a camay! Dalawng putc agd sa cumilos! Sargento, magtatg cay ng̃ banty! Walng magpapasial ng̃ayn, cahit Dios! Huwg cayng matutulog, capitn! Phin 446Nagtumulin ng̃ pagpatung̃o sa canyng bahay si Ibarra; hinihintay siy ng̃ canyng mg̃a alila na malak ang balisa. Siyahan niny ang lalong pinacamagalng na cabayo at cayy matulog!ang sa canily sinabi. Pumasoc sa canyng gabinete, at nag-acalang magdalidaling ihand ang isng maleta. Binucsn ang isng cajang bacal, kinuha ang canyng mg̃a hiyas, kinuha ang laht ng̃ salaping doroon at pinasoc sa isng supot. Kinuha ang canyng mg̃a hiyas, kinuha sa pagcasabit ang isng larawan ni Mara Clara, at pagcatapos na macapagsandata ng̃ isng sundang at dalawng revolver ay tinung̃o ang isng armario na kinlalagyan ng̃ canyng mg̃a casangcapan. Nang sandaling iyy tatlng calabg na malalacs ang tumung sa pint. Sino iyn?ang itinanng ni Ibarra ng̃ tinig na malungct. Bucsn niny sa ng̃alan ng̃ har, bucsan niny agd iguiguib namin ang pint!ang sagt sa wicng castil ng̃ isng tinig na mahigpit ang pag-uutos. Tuming̃in sa bintana si Ibarra; nagningning ang canyng mg̃a mat at ikinas ang canyng revolver; datapuwat nagbagong isipan, binitiwan ang mg̃a sandata at siy rin ang nagbucs ng̃ nang̃agdarating̃an na ang mg̃a utusn. Pagdacay hinuli siy ng̃ tatlng guardia. Parakip po cay sa ng̃alan ng̃ Hari!anng sargento. Bakit? Doon na sasabihin sa iny, bawal sa amin ang sabihin. Nagdilidiling sandali ang binat, at sa pagct aayaw siy marahil na makita ang canyng mg̃a paghahand sa pagtacas, dinampt ang sombrerot nagsalit: Sumasailalim po ac ng̃ inyng capangyarihan! Inaacala cong sa sandalng oras lamang. Cung nang̃ang̃aco cayng hindi tatacas, hindi po namin cay gagapusin; Phin 447ipinagcacaloob po sa iny ng̃ alfrez ang biyayang it; ng̃unit cung cayy tumacas....
- 345 -
Sumama si Ibarra, at iniwan ang canyng mg̃a alilang nang̃allaguim. Samatalay an na ang nangyari cay Elas? Nang canyng lisanin ang bahay ni Crisstomo, wary sir ang isip na tumtacbong hindi nalalaman ang pinatung̃uhan. Tinahac ang mg̃a capatagan, dumating sa isng gubat na totoong malak ang pagcaguiyaguis; tinatacasan ang cabayanan, tinatacasan ang liwanag, nacaliligalig sa canya ang buwan, pumasoc siy sa talinghagng lilim ng̃ mg̃a cahoy. Nang naroroon nay cung minsay tumitiguil, cung minsay lumalacad sa mg̃a di kilalang lands, cumacapit sa pun ng̃ malalaking cahoy, nababayakid sa mg̃a dawag, tumtanaw sa dacong bayan, na sa dacong paanan niyy naliligo sa liwanag ng̃ buwan, nacalatag sa capatagan, nacahilig sa mg̃a pampang̃in ng̃ dagat. Nang̃agliliparan ang mg̃a ibong nang̃apupucaw sa canilng pagtulog; nang̃agpapalipatlipat sa sa ist isng sang̃, nang̃aghuhunihan ng̃ matataos na tinig at tinititigan siy ng̃ mabibilog na mg̃a mat ng̃ nang̃aglalakihang mg̃a panik, mg̃a kuwago at mg̃a sbucot. Hindi sil tinitingnan at hindi man lamang sil nriring̃ig ni Elias. Ang acal niy siyy sinsundan ng̃ mg̃a napupuot na anino ng̃ canyng mg̃a magulang na nang̃amatay na; nakikita sa bawat sang̃ ang calagumlagum na buslng kinlalagyan ng̃ nalilig ng̃ dugng ulo ni Blat, ayon sa pagcasabi sa cany ng̃ canyng am; war natatalisod niy mandn sa pun ng̃ bawat cahoy ang matandng babaeng paty; tila mandin nakikinikinita niy sa dilim na papawidpawid ang bung̃ at mg̃a but ng̃ nun niyng lalaking imbi ... at ang mg̃a butng it ng̃ matandng babae at saca ang ulong iyy sinisigawan siy: duwg!, duwg! Linisan ni Elas ang bundc, tumacas at lumusong sa dacong dagat, sa pasigang nilacad niy ng̃ boong balisa; ng̃unit doon sa malay, sa guitn ng̃ tubig, doon sa ipinaiilanglang mandin ng̃ liwanag ng̃ buwan ang isng ulap, anakiy nakita niyng napaimbulog at pumapawidpawid ang isng anino, ang anino ng̃ canyng capatd na babaeng bas ng̃ dug ang dibdib, lugy ang buhk at inillipad ng̃ hang̃in. Phin 448Nanicluhd sa buhang̃in si Elas. Pat ba namn icaw!ang ibinulng na iniunat ang mg̃a bisig. Datapuw, nacatitig sa ulap ay dahandahang tumindg, sumulong at tumubg sa tubig, na wari mandin siyy may sinsundan. Lumalacad siy sa malaly na palusng na iyng gaw ng̃ waw; malay na siy sa tabi, dumarating na sa canyng bayawng ang tubig ay siyy sumusulong din, sumusulong na tila niwawalng diw ng̃ isng mapanhalinang espiritu. Dumrating na sa canyng dibdib ang tubig ...; ng̃unit umaling̃awng̃aw ang putucan ng̃ mg̃a baril, nawal ang aninong malicmat at ang binaty nataohan. Salamat sa catahimican ng̃ gab at sa lalong malakng capaikpicn ng̃ mahinhing hang̃in ay dumarating na magaling at malinaw na malinaw hanggng sa cany ang ugong ng̃ mg̃a putucan. Humint siy, nagdilidili, nahiwatigan niyng siy paly sumasatubig; payap ang dagatan at natatanaw pa niy ang mg̃a ilaw sa damp ng̃ mg̃a mang̃ing̃isd. Nagbalic siy sa pampng at napatung̃o sa bayan, an ang dahil? Siy may hindi niy nalalaman.
- 346 -
Tila mandin walang tao ang bayan; sarng laht ang mg̃a bahay, sampng mg̃a hayop, ang mg̃a song caraniwang tumatahol cung gab, pawang nang̃agtag sa tacot. Nacararagdag ng̃ lungcot at pag-iis ang anyng pilac na liwanag ng̃ buwan. Sa pang̃ang̃anib niyng bac canyng macasalubong ang mg̃a guardia civil, siyay nagpasuotsuot sa mg̃a halamanan at mg̃a pananm, at anakiy canyng naaninagnagan ang dalawng may anyng tao; datapuwat canyng ipinatuloy ang lacad, at, pagcalucs niy sa mg̃a bacod at sa mg̃a pader, dumating siyng pagl na pagl sa hirap na canyng mg̃a pinagdaanan, sa isng dulo ng̃ bayan, at tinung̃o niy ang bahay ni Crisstomo. Na sa pintuan ang mg̃a alilat canilng pinag-uusapan at canilng dinramdam ang pagcacapiit sa canilng pang̃inoon. Nang matant na ni Elas ang nangyari siyy lumay, lumigud siy sa bahay, nilucs ang pader na bacod, inakyat ang bintan at pumasoc sa gabinete, at nakita niyng nagnining̃as pa ang iniwang candila ni Ibarra. Nakita ni Elas ang mg̃a papel at ang mg̃a libr at ang mg̃a suputang Phin 449kinasisidlan ng̃ salap at mg̃a hiyas. Pinag ugny-ugny sa canyng dilidili ang dooy nangyari, at ng̃ mapagmasdan niy ang gayng caraming mg̃a papel na macapapahamac, inacala niyng iligpt, ihagus sa bintan at iban. Sumung̃aw siy sa halamanan, at sa liwanag ng̃ buwy canyng natanawan ang dalawng guardia civil, na may casamang isng auxiliante (isng utusn bag ng̃ justicia): nagkikintaban ang mg̃a bayoneta at ang mg̃a capacete. Nang magcagayoy minagalng niyng gawn agad ang isng munacal: ibinuntn sa guitn ng̃ gabinete ang mg̃a damt at ang mg̃a papel, ibinuhos sa ibabaw ang isng lmpara ng̃ petrleo at sac sinindihn. Ibinigks na nagdudumal sa bayawng ang mg̃a sandata, nakita ang larawan ni Mara Clara, nag-alinlang̃an ... itinag sa is sa mg̃a suputan, dinal ang mg̃a suputang it at tumaln sa bintan. Panahn na ng̃; iguinguib na ng̃ mg̃a guardia civil ang pintuan. Pabayaan niny camng pumanhic upng aming cunin ang mg̃a papel ng̃ inyng pang̃inoon!anng directorcillo. May dal ba cayng pahintulot? Cung walay hindi cay macapapanhic,ang sabi ng̃ isng matandng lalaki. Ng̃unit pinatabi siy ng̃ mg̃a guardia civil sa cacuculata, pumanhc sil sa hagdn ...; datapuwat isng macapal na as ang siyng pumpun sa bahay, at pagclalaking mg̃a dil ng̃ apy ang siyng nang̃agsilabs sa salas at dinidilan ang mg̃a pintt bintan. Sunog! Sunog! Apy!ang ipinagsigawan ng̃ laht. Humandulong ang laht upng mailigts ng̃ bawat is ang macacaya, ng̃unit dumating ang apy sa maliit na laboratorio at pumutc ang mg̃a naroroong bagay na madadalng mag-alab. Napilitang umurong ang mg̃a guardia civil, hinaharang̃an sil ng̃ sunog, na umuung̃al at niwwalis ang bawat maraanan. Nawalng cabuluhng cumuha ng̃ tubig sa
- 347 -
baln; sumsigaw ang laht, ang laht ay nagpapaguibc, datapuwat sily nlalay sa laht. Narating na ng̃ apy ang mg̃a ibng cabahayn at napaiilanglang sa lang̃it, caPhin 450sabay ang pagpaimbulg ng̃ malalakng nagpapainog-inog na as. Nalilipos na ng̃ apy ang boong bahay, lumlacs ang hang̃ing nasasalab; mul sa malayoy nang̃agsisirating ang ilng mg̃a tag bukid, ngunit dumrating sil root upng mapanood lamang nil ang cagulatgulat na sig, ang wacs ng̃ matandng bahay, na pinagpitagang mahabang panahn ng̃ apy, tubig at hang̃in.
Phin 451
LVI.
ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.
Sa cawacasay pinapag-umaga rin ng̃ Dios sa bayang tigub ng̃ pagcagulantang. Wal pang lumalacad na mg̃a tao sa mg̃a daang kinlalagyan ng̃ cuartel at ng̃ tribunal; hindi nagpapakilala ang mg̃a bahay na may mg̃a tumatao, gayn may maing̃ay na binucsn ang dahong cahoy ng̃ isng bintan at sumung̃aw ang ulo ng̃ isng musms, na nagpapanog-inog sa magcabicabila ... plas! nagpapaunaw ang lagapc na iyn ng̃ biglng pagdap ng̃ isng balt na tuy sa sariwang balt ng̃ tao; ng̃umiw ang bibg ng̃ batng lalaki, pumikit, nawal at mulng sinarhn ang bintan. Nacapagbigy halimbaw na; may nacring̃ig marahil ng̃ pagbubucs at pagsasarng iyn, sa pagct marahang binucsn ang sa ibng bintan at maing̃at na sumung̃aw ang ulo ng̃ isng matandng babae, culubt at wal ng̃ ng̃ipin: siy ng̃ ang si hermana Put na nag-ing̃y ng̃ di sapal samantalang nagssermon si par Dmaso. Ang mg̃a musms at ang mg̃a matatandng babae ang siyng tunay na larawan ng̃ pagcamalabis na pagmimithng macaalam ng̃ mg̃a nangyayari sa ibabaw ng̃ lup; ang mg̃a baty sa malakng pagnanais na macaalam, at ang mg̃a matatandng babaey sa paghahang̃d na mag-alaala sa mg̃a nacaraang panahn. Marahil walng macapang̃abs na bumigy ng̃ pal ng̃ isng sinelas, sa pagcat nananatili, tumtanaw sa malayong pinapang̃ng̃unot ang mg̃a kilay, nagmumog, lumur ng̃ malacs at nagcruz pagcatapos. Binucsn ding may tacot ang isng maliit na bintan ng̃ bahay na catapt, at dooy sumung̃aw namn si hermana Rufa, ang aayaw magdayt aayaw namng siyy dayin. Nagting̃inang saglt, ang dalaw, nagng̃itan, naghudyatan at mulng nang̃agcruz. Jess! nacacawang̃is ng̃ isng misa de gracia, ng̃ isng castillo!an hermana Rufa.
- 348 -
Phin 452Mula ng̃ looban ang bayan ni Blat ay hindi pa ac nacacakita ng̃ isng gabing catulad ng̃ sa cagab,ang isinagt ni hermana Put. Gaano caraming putc!ang sabihanan ay ang pulutng daw ni matandng Pablo. Mg̃a tulisan? hindi mangyayari! Ang sabihanay mg̃a cuadrillero raw na nacalaban ng̃ mg̃a guardia civil. Cay napipiit si don Filipo. Sanctus Deus! may mg̃a labing apat daw ang cauntian ng̃ mg̃a paty. Untiunting pinagbubucsn ang ibng mg̃a bintan at nang̃agsidung̃aw ang ibt ibng mg̃a mukh, nang̃agbatan at canilng pinag-usapan ang mg̃a nangyayari. Sa sicat ng̃ araw, na ang anyy niningning na magalng, natatanawan ng̃ may calabuan sa malayo ang pagpaparoot parito ng̃ mg̃a sundalo, na tulad sa nag-abo-abng mg̃a anino. Naroon ang is pang paty!anng is buhat sa isng bintan. Is? dalaw ang nakikita co. At acy ..., ng̃unit sa cawacasan, an, hindi niny nalalaman cung an ang nangyari?ang tanng ng̃ isng lalaking may pagmumukhng palabir. Ah! ang mg̃a cuadrillero. Hindi p; iyy isng pag-aals sa cuartel! An bang pag-aals? Ang curat ang alfrez ang nang̃aglabann! Alin man diyy hindi totoang sabi ng̃ nagtanng;iyy ang mg̃a insc na nagsipag-als. At mulng sinarhn ang canyng bintan. Ang mg̃a insc!ang inulit ng̃ laht ng̃ malakng pagtatac. Cay pal wal is mang nakikita sa canil! Nang̃amaty na laht, marahil. Inaacala co na ng̃ang may masam silng ggawing an man. Cahapon ... Iyy nakikinikinita co na, cagab.... Sayang!an hermana Rufa; na mamaty silng laht ng̃ayn pa namng malapit na ang pasc, na capanahunan ng̃ canilng pagreregalo ... Maanong hininty man lamang nil ang bagong tan....
- 349 -
Phin 453Sumsaya ng̃ untiunt ang mg̃a daan: ang mg̃a so, mg̃a manc, mg̃a baboy at mg̃a calapati ang nang̃unang nag-acalang mang̃agsigal, sumunod ang ilng marurung̃is na mg̃a batang capit-capit at nang̃agsisilapit sa cuartel na may tagly na tacot; pagcatapos ay ilng matatandng babae, na nacasalumbab ng̃ pany, may tang̃ang malalaking cuintas, at cunuway nang̃agdarasal upang sily paraanin ng̃ mg̃a sundalo. Nang mapagkilalang macalalacad na hindi ttanggap ng̃ isng putc ng̃ baril, ng̃ magcgayoy nagpasimul ng̃ paglabs ang mg̃a lalaki, na nang̃agwwalang an man cunwari; ng̃ pasimulay pinapagcacasiya nil ang canilng paglalacadlacad sa tapat ng̃ canilng bahay, na canilng hinhagpos ang manc; ng̃ malaoy tinicmn nilng pahabahabain ang canilng naaabot, na manacnac silng tumitiguil, at sa kingagayoy nacarating sil hanggng sa harp ng̃ tribunal. Nacahambl ng̃ mainam ang pagdating ng̃ dalawng cuadrillero, na may dalng isng angarilla na kinalululanan ng̃ isng may anyng tao, at isng guardia civil ang siyng sa canily sumsunod. Napagtalasts na sily galing sa convento; sa any ng̃ mg̃a paang nang̃acalawt ay pinagbalacbalac ng̃ is cung sino caya iyon; sa daco rooy may nagsabing iyn ng̃; sa lalong daco rooy ang paty ay dumami at nangyari ang talinghag ng̃ Santsima Trinidad; pagcatapos ay mulng nasnaw ang himal ng̃ mg̃a tinapay at ng̃ mg̃a isd, at nagung tatlompt wal na. Nang may las siete y media, ng̃ dumating ang ibng mg̃a guardia civil, na galing sa mg̃a caratig na bayan, ang balitang cumacalat ay maliwanag nat nasasabi ang mg̃a nangyari. Cagagaling co pa sa tribunal, na kinakitaan cong nang̃apipiit si don Filipo at si don Crisstomo,ang sabi ng̃ isng lalaki cay hermana Put; kinausap co ang is sa mg̃a nagbabantay na cuadrillero. Ang nangyariy isinaysy na laht cagab ni Bruno, na anc niyng namaty sa cpapal. Talasts na po ninyng ipaccasal ni capitang Tiago ang canyng anc na babae sa binatang castil; sa sakit ng̃ loob ni don Crisstomoy nag-acalang manghigant at binant niyng patayn ang laht ng̃ mg̃a castil, pat ang cura; linusob nil cagab ang cuartel at ang convento, at sa cagaling̃ang palad, at sa aw ng̃ Dios, ay na sa sa Phin 454bahay ni capitang Tiago ang cura. Nang̃acatacas daw ang marami. Sinunog ng̃ mg̃a guardia civil ang bahay ni don Crisstomo, at cung hind sana siy nahuli na muna, siy may sinunog din. Sinunog nil ang canyng bahay? Nang̃abibilangg ang laht ng̃ mg̃a alil. Pagmasdan ninyt hanggng ditoy natatanawan pa ang as!anng nagbabalit;sinasabi ng̃ mg̃a nanggagaling doon ang mg̃a bagay na totoong cahapishapis. Minasdn ng̃ laht ang lugar na itinur: isng manips na as ang marahang napaiimbulog pa sa lang̃t. Nang̃aglilininglining ang laht sa nangyaring iyn, na may nahahabag at may sumisisi namn. Cahabaghabag na binat!ang mariing sinabi ng̃ isng matandng lalaking asawa ni hermana Put.
- 350 -
Siy ng̃!ang isinagt sa cany ng̃ canyng asawa;ng̃unit alalahanin mong cahapoy hindi nagpamisa ng̃ patungcl sa cluluwa ng̃ canyng am, na walng salang siyng lalong nagcacailang̃an ng̃ higut cay sa ib. Ng̃unit babae, wal cang caawaaw?... Aw sa mg̃a excomulgado? Isng casalanan ang maaw sa mg̃a caaway ng̃ Dios,ang sabi ng̃ mg̃a cura. Natatandaan ba niny? Siyy nagllacad sa Campo Santo na parang yay isng culung̃an lamang ng̃ mg̃a hayop! Hindi bag nagcacawang̃is ang culung̃n ng̃ mg̃a hayop at ang Campo Santo?ang isinagt ng̃ matandng lalaki;ang pinagcacibhan lamang ay ang tang̃ing pumapasoc sa Campo Santoy yang mg̃a hayop na nauucol sa isng pulutng.... Siy ca na ng̃a!ang isinigw sa cany ni hermana Put;ipagssanggalang mo pa ang taong nakikita nating maliwanag na maliwanag na pinarurusahan ng̃ Dios. Makikita mot icw namy huhulihin din. Umalalay ca sa isng bahay na nalulugs! Hindi na umimic ang lalaki sa gayng pang̃ang̃atuwiran. Hal!ang ipinagpatuloy ng̃ matandng babae; pagcatapos na masuntc niy si par Dmasoy wal na ng̃a siyng nalalabing gawin cung di patayn namn si par Salv. Phin 455Ng̃unit hindi maicacailng siyay mabait ng̃ panahng siyay musms pa. Tunay ng̃, siyy dating mabait,ang mulng itinutol ng̃ matandng babae; ng̃unit siyy na pa sa Espaa; ang laht ng̃ napa sa sa Espaa, ang sabi ng̃ mg̃a cura, ay naguiguing mg̃a hereje. Ohoy!ang isinagt namn ng̃ lalaki na nacasilip ng̃ sucat niyng icaganti;hindi ba pawang tag Espaa ang laht ng̃ mg̃a cura, at ang arzobispo, ang papa at ang Virgen? Ab! cung gayy pawang mg̃a hereje namn pal? aba! Nagcapalad si hermana Put, na mmasdang tumatacbo ang isng alilang babae, na balisng balis at nammutl, at siyng pumutol ng̃ pagtatalo. May isng nagbigt sa halamanan ng̃ capit-bahay!ang sabing humihing̃al. Isng nagbigt!ang biglng pinagsabihanan ng̃ laht na pusps ng̃ agm-gam. Nang̃agcruz ang mg̃a babae; sino may walng nacakilos sa kinlalagyan. Siy ng̃ po,ang ipinagpatuloy ng̃ alilang babaeng nang̃ng̃atal;cucuha sana ac ng̃ patan ... tumanw ac sa halamanan ng̃ capit-bahay upng maalaman co cung siyy naroroon ..., ang nakita coy isng lalaking ugoy-ugoy; ang boong isip coy si Teo, ang alilang siyng lagui ng̃ nagbibigay sa akin ..., lumapit ac upng ... cumuha ng̃ patan, at ang nakita coy hindi siy cung hindi ib, isng paty; tumacb ac, tumacb ac at ...
- 351 -
Tingnn natin siy,ang wic ng̃ matandng lalaki, at sac tumindig;itur mo sa amin. Huwag cang pumaroon!ang isinigaw sa canya ng̃ canyng asawa at tinangnn siy sa bar;mapapahamac icw!siyy nagbigti? lalong masam sa cany! Pabayaan mong tingnn co siy, babae;pasa tribunal ca Juan, at ipagbigay alam mo; bac sacali hindi pa paty. At siyy na pa sa halamanan, na sinsundan ng̃ alilang babae, na nagtatag sa canyng licuran; nang̃agsisunod din ang mg̃a babae at gayn din si hermana Put, na pawang nang̃appuspos ng̃ tacot at ng̃ nais na macapanood. Naroon p, guinoo,anng alilang babae na humint at itinutur ng̃ dalir. Phin 456Tumigul ang capisanang iyn sa lalong pinacamalay, at pinabayaang mag-patuloy na mag-is ang matandng lalaki. Isng catawn ng̃ tao, na nacabitin sa isng sang̃ ng̃ puno ng̃ santl, ang marahang umugoy sa hihip ng̃ mahinhng amihan. Pinagmasdn siyng sandal ng̃ matand; nakita niy ang mg̃a paang nannigas, ang mg̃a bisig, ang may dumng damt, ang ulong nacalung̃ayng̃y. Hindi dapat natin siyng galawn hanggng sa dumatng ang justicia,ang sinabing malacs;matigs na; malaon nang siyy paty. Unti-unting lumapit ang mg̃a babae. Iyn ang capit-bahay nating tumtira sa bahay na iyn, na may dalawng lingg na ng̃ayng dumatng dito; tingnn niny ang pilat niya sa mukh. Avemaria!ang sinabi pagdaca ng̃ mg̃a babae. Ipagdrasal ba natin ang canyng cluluwa?ang itinanng ng̃ isng dalaga, caracaracang matapos na niyng mapagmasdn at masiyasat ang paty na iyn. Halng, hereje!ang ipinang̃usap sa cany ni hermana Put,hindi mo ba nalalaman ang sinabi ni par Dmaso? isng pagtucs sa Dios ang ipagdasl ang isng npacasam; ang nagpapacamatay ay napapacasamng walng sala, cay ng̃ siyy hindi inililibing sa lupng sagrado. Inaacal co na ng̃ang masam ang cahihinatnan ng̃ taong iyn; cailn may hindi co nangyaring masiyasat cung an ang canyng ikinabubuhay. Macaalawang nakita co siyng nakikipag-usap sa sacristan mayor,ang ipinahiwatig ng̃ isng dalaga. Marahil ay hindi sa dahilng siyy magcucumpisal magpapamisa cay. Nang̃agsiparoon ang mg̃a capit-bahay, at macapal na mg̃a tao ang siyng lumiguid sa bangcy, na nananatili sa pagpapaugy-ugy. Nang̃agsiratng, nang may calahating horas na, ang isng alguacil, ang directorcillo at dalawng cuadrillero; ipinanaog ng̃ mg̃a it ang bangcy
- 352 -
at canilang inilagy sa ibabaw ng̃ isang angarilla. Nagdadalidali ang tao sa pagcamaty,ang sinabi ng̃ directorcillong tumatawa, samantalang kinucuha ang plumang nacasing̃it sa licd ng̃ canyng taing̃a! Phin 457Guinaw ang canyng mg̃a mararay at panghulng mg̃a tanng, pinapagsaysy ang alilang babae, na pinagpipilitan niyng hulihin sa sil, na cung minsay canyng iniirapan, cung minsay canyng pinagbabalan, at cung minsay pinararatang̃an ng̃ mg̃a salitng hindi sinasabi, hanggng sa magpasimul ng̃ pag-iyc ang alilang iyn, dahil sa ang isip niyy siy ay mapipiit sa bilangguan, at ang nagung catapusy sinabi na tuly niyng hindi siy naghhanap ng̃ patan, cung hindi ..., at canyng sinsacsi si Teo. Samantalay minmasdan ang bangcy at ang lubid ng̃ isng tag bukid, na nacasalact ng̃ malapad at may isng malakng tapal sa liig. Hind higuit cay sa ibng bahagui ng̃ catawn ang pang̃ing̃itm ng̃ mukh ng̃ bangcy; may nakikitang dalawng galos at dalawng maliliit na pas sa dacong itaas ng̃ tal; mapuput at walng dug ang mg̃a hilahis ng̃ lubid. Inusisang magalng ng̃ mapagsiyasat na tag bukid, ang bar at salawal ng̃ bangcy, at canyng nahiwatigang punng pun ng̃ alabc, at hindi pa nalalaong napunit sa ibt ibng mg̃a lugar; ng̃unit ang lalong canyng ninoy ang mg̃a bung̃a ng̃ tingly amorseco na nacarikt sa cuello ng̃ bar. An ang iyng tintingnan?ang itinanng sa cany ng̃ directorcillo. Tintingnan co po cung siyy mangyayaring makilala co,ang pautl na sinabi, na anyng magpupugy, sa macatuwid bagy lalong itinung̃ ang salact. Ng̃unit hind mo ba naring̃ig na iyn ang nagng̃ang̃alang Lucas? Nacacatulog ca ba? Nang̃agtawanan ang laht. Nagsalit ng̃ ilng pautl-utl na sabi ang tag bukid na npahiy, at yumaong nacatung̃ at mahin ang lacad. Oy! san cay paparoon?ang isinigw sa cany ng̃ matandng lalaki;hindi riyn ang daan ng̃ paglabs; diyn ang patung̃ sa bahay ng̃ paty! Nacacatulog pa ang lalaki!anng directorcillo ng̃ palibc,kinacailang̃ang busan siy ng̃ tubig sa ibabaw. Muling nang̃agtawanan ang mg̃a naroroon. Iniwan ng̃ tag bukid ang lugar na iyng kinahiyan niy, at napatung̃o sa simbahan. Itinanng ang sacristn mayor pagdatng sa sacrista. Natutulog pa!ang sa canyy canilng isinagt ng̃ magaspang na any;hind mo ba nalalamang nilooban cagab ang convento?
- 353 -
Phin 458Hhintayin cong siyy maguising. Minasdn siy ng̃ mg̃a sacristn niyng anyng magaspng na talagng asal na ng̃ mg̃a taong bihasang sily alimurahin. Natutulog ang bulg ang isng mata sa isng mahabang silla, na na sa isng suloc na hindi inabot ng̃ liwanag. Nacalagy ang salamn sa mat sa ibabaw ng̃ noo, sa guitn ng̃ mahahabang naglawit na buhc, walng nacattakip sa payt at nang̃ang̃alirang na dibdib, na tumataas at bumbab sa canyng paghing̃. Naup sa malapit ang tag bukid, at handng maghintay ng̃ boong catiyagaan, ng̃unit may nahulog sa canyng cuarta, hinanap niy sa pamamag-itan at tulong ng̃ isang candil, sa ilalim ng̃ silln ng̃ sacristn mayor. Nmasid din ng̃ tag bukid na may mg̃a bung̃a rin ng̃ tingly (amorseco) ang salawl at ang mg̃a manggs ng̃ bar ng̃ natutulog, na sa cawacasay nguising, kinust ang tang̃ing matng canyng nagagamit, at may galit na pinagwican ang taong iyn. Ibig co p sanang magpamisa ng̃ isa, guinoo!ang sabi, na ang anyy humhing̃ing tawad. Natapos na ang laht ng̃ mg̃a misa,ang sinabi ng̃ bulag ang isng mat, ng̃ magcagayon, na pinatimys ng̃ caunt ang canyng tinig; bucas, cung ibig mo ... sa mg̃a cluluwa sa Purgatorio ba? Hindi p,ang sagt ng̃ tag bukid, at sac ibinigay ang piso sa sacristn. At tinitigan ang canyng iisaisang mat, at idinagdg: Patungcl p sa isng taong hindi malalaot mammatay. At linisan ang sacrista. Mahuhuli co sana siy cagab!ang sinabing nagbbuntong hining̃a, samantalang inaalis ang tapal at iniuunat ang catawn, upng manag-uli ang pagmumukh at taas ni Elas.
Phin 459
LVII.
VAE VICTIS![261]
Napahamac ang aking tuw.
- 354 -
Nagpaparoot parito ang mg̃a guardia civil, na nacallaguim ang any sa harap ng̃ tribunal, at pinagbabalan ng̃ culata ang canilang baril ang pang̃ahs na mg̃a musms, na tumtiyad nang̃agpapasanan upang canilang mtanawan cung an cay ang nang̃aroroon sa dacong loob ng̃ rejas. Hind na npapanood sa salas yang masayng any ng̃ panahng pinag-tatalunan ang palatuntunan ng̃ fiesta; ng̃ayy malungct at hindi nacapagbbigay panatag. Ang mg̃a naroroong mg̃a guardia civil at mg̃a cuadrilleroy bahagy ng̃ nagsasalitan, at sacalit magsalitan ng̃ ilay sa tinig na marahan. Nang̃agsisisulat sa papel, sa ibabaw ng̃ mesa, ang directorcillo, dalawang escribiente at ilng mg̃a sundalo; nagpaparoot parito ang alfrez sa magcabicabilang panig, at canyng manacnacng tintingnan ng̃ anyng mabalasic ang pintuan; na an pat hind hihiguit sa canyng pagmamalaki si Temistocles sa mg̃a Lar sa Olimpo, pagcatapos ng̃ pagbabaca sa Salamina. Naghihicab sa isng suloc si doa Consolacin, na an pat ipinakikita ang canyng maitim na loob ng̃ bibig at mg̃a ng̃iping pakilwagkilwag; ang paning̃in niyay tumititig ng̃ malamig at nacapangang̃anib sa nappuspos ng̃ mg̃a nacapintng cahalayhalay na mg̃a larawang na sa sa pintuan ng̃ bilangguan. Naipakiusap ng̃ babaeng it sa canyng asawa, na lumambt ang loob sa canyng pagtatagumpy, na ipaubaya sa canyng mapanood ang mg̃a pagtanng na ggawin, at marahil ay ang mg̃a pagpapahirap na kinauugaliang gamitin. Naaamoy ng̃ halimaw ang bangcy, canyng inaasam-asm na, at canyng ikinayyamot ang calaunan ng̃ pagpapahirap. Laguim na toto ang gobernadorcillo; ang canyng silln, yang dakilang Phin 460sillng nacalagy sa ilalim ng̃ larawan ng̃ mahl na har, walng gumagamit, at wariy natutungcol sa ibng tao. Dumatng ang curang nammutlat cunt ang no, ng̃ malapit ng̃ tumugtg ang las nueve. Hindi p namn nagpahinty cayng toto!ang sinabi sa cany ng̃ alfrez. Ibig co pang huwag ng̃ makiharp,ang isinagt ni par Salv ng̃ mahinang pananalit, na hindi na pinansn ang anyng masaclp na sabi ng̃ alfrez;acy totoong malaguimin. Sa pagct sino may walng naparirito upng huwg bayang walng nang̃ang̃asiw, inaacal cong ang inyng pakikialam ay ... Nalalaman na p ninyng aalis sil ng̃ayng hapon. Ang binatang si Ibarra at ang teniente mayor?... Itinuro ng̃ alfrez ang bilangguan. Wal ang nriyan,any;namaty si Bruno caninang hating gab, ng̃unit nacatitic na ang canyng mg̃a saysy. Bumati ang cura cay doa Consolacin, na ang isinagt ay isng hicb at isng aah! at naup sa sillng na sa ilalim ng̃ larawan ng̃ mahl na har. Macapagpapasimul na tayo!ang mulng sinabi. Cunin niny ang dalawng nang̃asasapang̃w!ang ipinag-utos ng̃ alfrez, na pinagpilitang ang tinig niyy mag-anyng cagulgulatang, at humarp sa cura at idinugtng na nagbago ng̃ tinig:
- 355 -
Nang̃assuot sa pang̃w na may patlng na dalawng butas! Ipaliliwanag namin sa mg̃a hind nacacaalam cung an ang cagamitng it sa pagpapahirap, na ang pang̃w ay is sa mg̃a lalong walng cabuluhn. Humigut cumulang sa isng dangcl ang lalay ng̃ mg̃a butas na pinagsusuutan ng̃ mg̃a paa ng̃ mg̃a pinipiit; cung patlang̃an ng̃ dalawng butas, may cahirapan ng̃ caunt lamang ang calagayan ng̃ napipiit, na an pat nagdramdam na tang̃ing bagabag sa mg̃a bucong-bucong at nacabucac ang dalawng paa, na nagcaca-lay ng̃ may mahiguit na isng vara: hindi ng̃ nacammatay agad-agd, ayon sa mapagcucurong magaang ng̃ sino man. Phin 461Ang tagatanod bilangguang may casunod na apat na sundaloy inalis ang talasoc at binucsn ang pint. Nang̃agsilabs ang isng amoy na labis ng̃ bah at isng hang̃ing malapot at malamig sa macapl na dilim na iyn, casaby ng̃ pagcring̃ig ng̃ ilng himutc at pagtang̃is. Nagsindi ng̃ fsforo ang isng sundalo, datapuwat namaty ang ning̃as sa hang̃ing iyng npacabigat at bulc na bulc, cayat nang̃apilitang hintayn nilng macapagbagong hang̃in. Sa malamlm na liwanag ng̃ isng ilaw ay canilng naaninagnagan ang ilng may mg̃a mukhng tao: mg̃a taong nacayacap sa canilng mg̃a tuhod at sa pag-itan ng̃ dalawng tuhod nilng ity ikincubl ang canilng ulo, mg̃a nacatab, nang̃acatindg, nang̃acaharp sa pader, at ib pa. Nring̃ig ang isng pucpc at pagcalairit, na caacbay ng̃ mg̃a tung̃ayaw; binbucsan ang pang̃w. Nacayucd si doa Consolacin, nacaunat ang mg̃a casucasuan ng̃ liig, luw ang mg̃a mat at nacatitig sa nacasiwang na pint. Lumabs ang isng anyng nacapag-aalap-ap na naguiguitn sa dalawng sundalo; yay si Trsilo na capatd ni Bruno. May mg̃a esposas ang mg̃a camy; ipinammasid ng̃ canyng mg̃a wasc wasc na mg̃a damt ang canyng batibot na mg̃a casucasuan. Tinitigan niyng walng pacundang̃an ang asawa ng̃ alfrez. Sa licuran ni Trsiloy sumipt ang isng anyng cahabaghabg, na tumtaghoy at umiiyac na anakiy musms; pily cung lumacad at may dung̃is na dug ang salawl. Iyy isng mapangday,ang inihiwatig ng̃ alfrez sa cura; nagbantng tumacas, ng̃unit nasugatan siy sa hit. Ang dalawng it ang tang̃ing mg̃a buhy sa canil. An ang pang̃alan mo?ang itinanng ng̃ alfrez cay Trsilo. Trsilo Alasigan. An ang ipinang̃ac sa iny ni don Crisstomo upng looban niny ang cuartel? Cailn may hindi nakikipag-usap sa amin si don Crisstomo. Huwg mong itanggu! Cay binant ninyng cam ay subukin.
- 356 -
Nagcacamali p cay; pinaty p niny sa capapal ang aming am, siPhin 462yy ipinanghihiganti namin, at wal ng̃ ib. Hanapin p niny ang inyng dalawng casama. Nagttaca ang alfrez na tiningnn ang sargento. Nang̃aroon sil sa bang̃in, doon sil itinapon namin cahapon, doon sil mabbuloc. Ng̃ayy patayin na niny ac, wala na cayng malalamang an pa man. Tumahimic at nangguilals ang laht. Sabihin mo sa amin cung sino sino ang iyng mg̃a ibng cainalm,ang ibinant ng̃ alfrez na iniwawasiwas ang isng yantc. Sumung̃aw sa mg̃a lab ng̃ may sala ang isng ng̃iti ng̃ pagpapawalng halag. Nakipag-usap ng̃ sandali sa cura ang alfrez, na marahan ang canilng salitaan; at sac humarp sa mg̃a sundalo. Ihatid niny siy sa kinalalagyan ng̃ mg̃a bangcy!ang iniutos. Sa isng suloc ng̃ patio, sa ibabaw ng̃ isng carretng lum, ay nacabuntn ang limng bangcy, na halos nattacpan ng̃ capirasong gulant na bang na pun ng̃ carumaldumal na mg̃a dum. Nagpaparoot parito sa magcabicabilang dulo ang isng sundalo, na mayt mayy lumlur. Nakikilala mo ba sila?ang tanng ng̃ alfrez na itinatas ang banig. Hindi sumagt si Trsilo; nakita niy ang bangcy ng̃ asawa ng̃ ull na babae na casama ng̃ mg̃a iba; ang bangcy ng̃ canyng capatd na tadtd ng̃ sugat ang catawn, sa csasacsac ng̃ bayoneta, at ang cay Lucas na may lubid pa sa liig. Lumungct ang canyng paning̃in at tila mandn nagpumigls sa canyng dibdib ang isng buntng hining̃. Nakikilala mo sil?ang mulng sa canyy itinanng nil. Nanatili sa pagca pip si Trsilo. Isng haguint ang siyng umaling̃awng̃w sa hang̃in at pumal ang yantc sa canyng licd. Nang̃ing, nang̃urong ang canyng mg̃a casucasuan. Inulit-ulit ang pagpal ng̃ yantc, ng̃unit nanatili si Trsilo sa pagwawalng bahal. Hagupitn siy ng̃ pal hanggng sa pisanan magsalit!ang sigw ng̃ alfrez na nagng̃ing̃itng̃it. Phin 463Magsabi ca na!ang sinabi sa cany ng̃ directorcillo;sa papaano may ppatayin ca rin lamang. Mulng inihatid siy sa salas na kinalalagyan ng̃ isng napipiit, na tumatawag sa mg̃a santo, nang̃ang̃aligkig ang mg̃a ng̃ipin at ang mg̃a paay cusang nahuhubog.
- 357 -
Nakikilala mo ba iyn?ang tanng ni par Salvi. Ng̃ayn co lamang siy nakita!ang sagt ni Trsilo, na minmasdan ang is ng̃ may halong habg. Binigyn siy ng̃ isng suntc at isng sicad ng̃ alfrez. Inyng igapos siy sa bangc! Hindi na inals sa cany ang mg̃a esposas na naddumhan ng̃ dug, at siyy itinali sa isng bangcng cahoy. Luming̃ap ang caawaaw sa canyng paliguid, na anakiy may hinahanap siyng an man, at ng̃ canyng nakita si doa Consolacin, siyy humalakhc ng̃ patuy. Sa pagtatac ng̃ mg̃a nanonood ay sinundn nil ang tintingnan ng̃ nagagapos, at ang canilng nakitay ang guinoong babae, na nang̃ang̃atlab ng̃ caunt. Hindi pa ac nacacakita ng̃ ganyng capang̃t na babae!ang biglang sinabi ng̃ malacs ni Trsilo, sa guitn ng̃ hind pag-imc nino man;ibig co pang humig sa ibabaw ng̃ isng bangc, na gaya ng̃ calagayan co ng̃ayn, cay sa humig ac sa siping niy na gaya ng̃ alfrez. Namutl ang Musa. Papatayin p niny ac sa pal, guinoong alfrez,ang ipinagpatloy;ng̃ayng gabi ipanghhiganti aco ng̃ inyng asawa pagyacap niy sa iny. Lagyn niny ng̃ pang-al ang bibig!ang sigw ng̃ alfrez na nahhibang at nang̃ng̃atal sa galit. Tila mandin walng ibng hinhang̃ag si Trsilo cung di ang siyy magcapang-al, sa pagcat pagcatapos na siyy malagyan ng̃ pang-al na iyn, nagsaysy ang canyng mg̃a mat ng̃ isng kislp ng̃ catuwan. Sa isng hudyt ng̃ alfrez, pinasimulan ng̃ isng guardiang may hawac na isng yantc, ang canyng cahapishapis na catungculan, Nang̃urong ang boong catawn ni Trsilo; isng ung̃ol na sacl at mahab ang siyng nring̃ig, bag Phin 464man napapasalan ang canyng bibig ng̃ damit; tumung̃: nappigt ang canyng damt ng̃ dug. Tumindig ng̃ boong hirap si par Salvi, na nammutlt sir ang paning̃n, humudyt ng̃ camy, at linisan ang salas na nang̃ng̃alog ang mg̃a tuhod. Nakita niy sa daan ang isng dalagang nacasandl sa pader, matuwd ang catawn, hindi cumikilos, nakkinig na lubs, tintingnan ang lang-lang, nacaunat ang mg̃a nang̃ng̃ayumcom na mg̃a camy sa lumang muog. Binibilang manding hindi humhing̃a ang mg̃a hamps na macalabg, walng taguintng at yang cahambl-hambl na daing. Siy ang capatd na babae ni Trsilo. Samantalay ipinagpapatuloy sa salas ang cagagawang iyn; ang culang palad, sa hindi na macayang bathing hirap, ay napipi at hininty na mang̃apagl ang canyng mg̃a verdugo. Sa cawacasay inilawt ang mg̃a bisig ng̃ sundalong humihing̃al; ang alfrez, na nammutl sa galit at sa pangguiguilals, humudyt ng̃ is upang calagun ang pinahihirapan.
- 358 -
Nang magcgayoy nagtindg si doa Consolacin at bumulng ng̃ iln sa canyng asawa. Tumang̃ it, sa pagpapakilalang canyng naunaw. Dalhn siy sa bal-on!any. Natatalastas ng̃ mg̃a filipino cung an ang cahulugn ng̃ salitng it; isinasatagalog nil sa sabing timbain. Hindi namin maalaman cung sino cay ang nacaisip ng̃ ganitng gaw. Ang Catotohanang umaahon sa isng bal-on, marahil ay isng pagbibigy cahulugng npacamatindng libc. Sa guitn ng̃ patio ng̃ tribunal ay naroroon ang caayaayang pader na na caliliguid sa isng bal-on; ang pader na yay batng buhy na magaspng ang pagcacgaw. Isng casangcapang tulad sa pinggng cawayan (timbalete) ang siyng dooy gamit sa pagcuha ng̃ tubig na malapot, marum at mabah. Mg̃a papanting̃in, mg̃a dumi at ib pang masasamng tubig ang dooy natitipon, sa pagct ang bal-ong yay tulad naman sa bilangguan; doon inihuhulog ang lahat ng̃ pinawawalang halag ipinalalagay na wala nang cabuluhn; casangcapang dooy mahulog, magpacabutibuti, wala ng̃ halag. Gayn may hindi tinatabunan cailn man: manacnacang pinahihirapan ang mg̃a bilanggng hucayit palaliman ang bal-ong iyn, hindi dahil sa balac na muha ng̃ capakinabang̃n sa Phin 465parusang iyn, cung d dahil sa mg̃a cahirapang nangyayari sa gawng iyn: ang bilanggng dooy lumusong ay nacacacuha ng̃ lagnt na ang caraniway ikinammatay. Pinanonood ni Trsilo, na nacatitig, ang mg̃a paghahand ng̃ mg̃a sundalo; siyy nammutl ng̃ mainam at nang̃ng̃atal ang canyng mg̃a lab bumbulong ng̃ isng dalang̃in. Wary nawal ang pagmamataas niy sa canyng di maulatang hirap, cung hindi may hindi na totoong masimbuy. Macailang inilung̃ayng̃y ang nacalindg na liig, tumitig sa lup, sang-ayong magdalit. Dinal siy nil sa pader na nacaliliguid sa bal-on, na sinsundan ni doa Consolacing nacang̃it. Isng sulyp, na may tagly na panaghil, ang itinapon ng̃ sawng palad, sa nagcacapatong-patong na mg̃a bangcy, at isng buntng hining̃ ang tumacas sa canyng dibdib. Magsabi ca na!ang mulng sinabi sa cany ng̃ directorcillo,sa papaano may bibitayin ca; mamaty ca man lamang na hindi totoong naghirap ng̃ malak. Aalis ca rito upng mamaty,ang sinabi sa cany ng̃ isng cuadrillero. Inalisn nil siy ng̃ pang-al, at ibinitin siyng ang tali ay sa mg̃a paa. Dapat siyng ihugos ng̃ patiwaric at manatiling malan lan sa ilalim ng̃ tubig, catulad ng̃ guingaw sa timb, na ang caibhn lamang ay lalong pinalalaon ang tao. Umalis ang alfrez upng humanap ng̃ rels at ng̃ bilang̃in ang mg̃a minuto. Samantalay nacabitin si Trsilo, ipinapawid ng̃ hang̃in ang canyng mahabang buhc, nacapikit ng̃ caunt. Cung cayy mg̃a cristiano, cung may pus cay,ang ipinamanhic ng̃ paans,ihugos niny ac ng̃ matulin, ihugos niny sa isng paraang sumalpc ang aking ulo sa bat at ng̃ acy mamaty na. Gagantihin cay ng̃ Dios sa magandng gawng ito ... marahil sa ibng araw ay mangyari sa iny ang kinhnatnan co.
- 359 -
Nagbalc ang alfrez at pinang̃uluhan ang paghuhugos na tang̃an ang rels. Marahan, marahan!ang sigw ni doa Consolacing sinusundan ng̃ mat ang cahabaghabg;mag-ing̃at cay! Phin 466Marahang bumbab ang timbalete; humihilahis si Trsilo sa mg̃a batng nang̃acaumbc at sa mg̃a mababahong damng sumisibol sa mg̃a guiswc. Pagca tapos ay hindi na cumilos ang timbalete; binibilang ng̃ alfrez ang mg̃a segundo. Itas!ang matinding utos, ng̃ macaraan na ang calahating minuto. Ang ing̃ay na mataguintng at nagcacasaliwsaliw ng̃ mg̃a patac ng̃ tubig na nahuhulog sa ibabaw ng̃ tubig ang siyng nagbalit ng̃ pagbabalc ng̃ may sala sa caliwanagan. Ng̃ayn, palibhasay lalong mabig-at ang pabat, siyy nanhc ng̃ mabilis. Nangllaglag ng̃ malaking ing̃ay ang mg̃a batng natitingcab sa mg̃a tab ng̃ baln. Nattacpan ang canyng noot ang canyng buhc ng̃ carumaldumal na pusal, puspos ng̃ mg̃a sugat at mg̃a galos ang canyng mukh, ang cataway bas at tumutul, ng̃ siyy sumipt sa mg̃a mat ng̃ caramihang hindi umimic; pinapang̃ng̃aligkig siy sa guinw ng̃ hang̃in. Ibig mo bang magsaysy?ang sa canyy canilng itinanng. Huwg mong pabayaan ang capatid cong babae!ang ibinulng ng̃ caawaaw, na tinititigan ng̃ pagsam ang isng cuadrillero. Mulng cumalairit ang pinggng cawayan, at mulng nawal ang pinahihirapan. Nahihiwatigan ni doa Consolacing hind gumgalaw ang tubig. Bumilang ng̃ isng minuto ang alfrez. Nang mulng ipanhic si Trsiloy nacawing̃ at nang̃ing̃itim ang mukh. Tinitigan niy ang mg̃a naroroon at nanatiling nacadilat ang mg̃a matng nang̃a mmula sa dug. Magsasabi ca ba?ang mulng itinanng ng̃ alfrez na ang tinig ay nangllupaypay. Umilng si Trsilo, at muli na namang inihugos siy. Untiunting nassarhan ang mg̃a pilic-mat niy, ang balingtato ng̃ canyng mg̃a maty nananatili sa pagtitig sa lang̃it na pinapawiran ng̃ mapuputng alapaap; ibinabal ang liig upng macapanatili sa panonood ng̃ liwanag ng̃ araw, ng̃unit pagdacay napilitang lumubog sa tubig, at tinacpn ng̃ carumaldumal na tabing na iyn ang canyng minmasdang daigdg. Phin 467Nagdaan ang isng minuto; namasid ng̃ tumting̃ing Musa ang malalaking bulubc ng̃ tubig na napaiibabaw. Nauuhaw!ang sabing tumatawa.
- 360 -
At mulng tumining ang tubig. Isng minutot calahati ang itinagl ng̃ayn, bago humudyt ang alfrez. Hindi na nacawing̃i ang mukh ni Trsilo; nasisilip sa nacasiwang na pang̃isp ang puti ng̃ mat, lumlabas sa bibig ang tubig na pusaling may cahalong cumacayat na dug; humihihip ang hang̃ing malamg, ng̃unit hindi na nang̃ang̃ng̃aligkig ang canyng catawn. Nang̃agting̃inan ang laht na walng imc, nang̃amumutl at pawang nang̃a alagum. Humudyat ang alfrez upng alisin sa pagcabitin si Trsilo at lumayng naglilininglining; macailang idiniit ni doa Consolacin sa nacalils na mg̃a paa ng̃ bangcy ang baga ng̃ canyng tabac, ng̃unit hindi cumatl ang catawn at namaty ang apy. Nag-ins siy sa sarili!ang ibinulng ng̃ isng cuadrillero;masdn ninyt binaligtd ang canyng dil, na anaki pinacs niyng lunukn. Pinagmmasdang nang̃ng̃atal at nagppawis niyng isng bilangg ang mg̃a guinagawng iyn; lumiling̃ap na ang camukhy ull sa laht ng̃ panig. Ipinag-utos ng̃ alfrez sa directorcillong tanung̃n ang bilanggng iyn. Guinoo, guinoo!ang hibic;akin pong sasabihin ang lahat ninyng maibigang sabihin co! Cung gayoy mabuti! tingnn natin; an ang pang̃alan mo? Andng, p! Bernardo ... Leonardo ... Ricardo ... Eduardo ... Gerardo ... an? Andng, p!ang inulit ng̃ culng culng ang isip. Ilagy ninyng Bernardo an man,ang inihatol ng̃ alfrez. Apellido? Tiningnn siy ng̃ taong iyng nagugulat. An ang pang̃alan mong dagdg sa ng̃alang Andng? Ah, guinoo! Andng Culng-culng po! Hindi napiguil ang tawa ng̃ nang̃akikinig; pat ang alfrez ay tumiguil ng̃ pagpaparoot parito. Phin 468An ang hanap-buhay mo? Mnunub p ng̃ niyg, at alila p ng̃ aking biyanng babae.
- 361 -
Sino ang nag-utos sa inyng looban niny ang cuartel? Wal p! Anng wal? Huwg cang magsinung̃aling at titimban ca! sino ang nag-utos sa iny? Sabihin mo ang catotohanan! Ang catotohanan p! Sino? Sino p! Itinatanong co sa iy cung sino ang nag-utos sa inyng cayy mang̃ag-als. Alin p bang als? Iyn, cung cay ca doroon cagab sa patio ng̃ cuartel. Ah, guinoo!ang biglng sinabi ni Andng na nagddalang cahihiyan. Sino ng̃a ang may casalanan ng̃ bagay na iyn? Ang akin pong biyanng babae! Tawanan at pangguiguilals ang sumund sa mg̃a salitng it. Humint ng̃ paglacad ang alfrez at tiningnn ng̃ mg̃a matng hindi galt ang caawaaw, na sa pagcaisip na magaling ang kinalabasan ng̃ canyng mg̃a sinabi, nagpatuloy ng̃ pananalitng masay ang any. Siy ng̃ p; hindi p ac pinacacain ng̃ aking biyanng babae cung di iyng mg̃a bulc at wal ng̃ cabuluhn; cagab, ng̃ acy umuwi ritoy sumakt ang aking tiyn, nakita cong na sa malapit ang patio ng̃ cuartel, at aking sinabi sa sarili;Ng̃ayy gab, hindi ca makikita nino man.Pumasoc ac ... at ng̃ tumitindig na acy umaling̃awng̃w ang maraming putucan: itinatali co p ang aking salawal.... Isang hamps ng̃ yantc ang pumutol ng̃ canyng pananalit. Sa bilangguan!ang iniutos ng̃ alfrez;ihatd siy ng̃ayng hapon sa cabecera!
Phin 469
LVIII.
- 362 -
ANG SINUMPA.
Hind nalaot cumalat sa bayan ang balitng ilalacad ang mg̃a bilangg; nacalagum muna ang pagcaring̃ig ng̃ gayng balit, at sac sumund ang mg̃a iyacan at panambitanan. Nang̃agtatacbuhang wary mg̃a ull ang mg̃a casambahy ng̃ mg̃a bilangg; nang̃agssiparoon sa convento, mul sa conventoy napapasa cuartel at mul sa cuartel ay napasasa tribunal, at sa pagct hindi sil macsumpong ng̃ aliw saan man, canilng pinpun ang alang-alang ng̃ mg̃a sigw at panambitan. Nagculng ang cura sa pagct may sakt, dinagdagn ng̃ alfrez ang dami ng̃ mg̃a sundalong na bbantay sa cany, at sinasalubong ng̃ culata ng̃ mg̃a sundalong iyn ang mg̃a babaeng nang̃agmamacaam; ang gobernadorcillo, taong walng cabuluhn, anakiy lalo pang haling at walng cabuluhn mandn cay sa dati. Sa tapt ng̃ bilangguay nang̃agtatacbuhang pacabicabil ang mg̃a babaeng may lacs pa; ang mg̃a wal na namy nang̃agsisiup sa lupt tinatawag ang mg̃a pang̃alan ng̃ mg̃a taong canilng iniirog. Maning̃as ang araw, ng̃unit sino man sa mg̃a cahabaghabag na iyy hindi nacaiisip umuw. Si Doray, ang masayt lumiligayang asawa ni don Filipoy nagpapacabicabilang pusps ng̃ capighatan, kilic ang canyng musms na anc na lalaki: cpuw sil umiiyac. Umuw na p cay,ang sa canyy sinasabi; malalagnat ang inyng anc. Bakit pa mabubuhay cung wal rin lamang isng amng sa canyy magtutur?ang isinasagt ng̃ nalulunos na babae. Wal pong casalanan ang inyng asawa; marahil siyy macabalc din! Siy ng̃, cung paty na cami! Tumatang̃is si capitana Tinay, at tinatawag ang canyng anc na si Antonio; tintingnan ng̃ matapang na si capitana Mara ang maliit na rejas, sa Phin 470pagct sa dacong loob niyy naroroon ang canyng dalawng cambl, na siyng tang̃ing mg̃a anc niy. Naroroon ang biyann ng̃ mnunub ng̃ niyg; hindi siy tumatang̃is: nagpaparoot parito, na cumcumpas na lilis ang mg̃a manggs at pinagsasabihan ng̃ malacs ang nang̃roroon: May nakita na ba cayng cawang̃is nit? Hulihin ang aking si Andng, paputucan siy, isuot sa pang̃w at ilalacad sa cabecera, dahil lamang sa ... dahil lamang sa may bagong salawal? Humhing̃ ang ganitng gawa ng̃ ucol na gant! Napacalabis namn ang mg̃a guardia civil! Isinusump cong pagca nakita co uling sino man sa canily humahanap ng̃ cublng lugar sa aking hlamanan, gaya ng̃ madals na totoong guingawa nil, aalsn co sil ng̃ ipinamamayan, aalsn co sil ng̃ ipinamamayan! cung hindi ac namn ang canilng alsn!!! Ng̃unit iilan tao ang pumpansin sa maca Mahomang biyann. Si don Crisstomo ang may casalanan ng̃ laht ng̃ it,ang buntng hining̃a ng̃ isng babae.
- 363 -
Naroroon dit nagpapacabicabila, na cahal ng̃ marami, ang maestro sa escuelahan; hindi na pinapagccuscos ang mg̃a palad ng̃ camy ni or Juan; hindi na dinadaladala niy ang canyng plomada at ang canyng metro: itm ang pananamit ng̃ lalaki, sa pagct nacring̃ig siy ng̃ masasamng balit, at palibhasay nananatili siy sa canyng asal na ipalagy ang drating na panahng parang nangyari na, ipinagllucs na niy ang pagcamaty ni Ibarra. Tumiguil, pagca las dos ng̃ hapon, sa tapt ng̃ tribunal, ang isng carretng walng an mang pandng, na hinihila ng̃ dalawng vacang capn. Liniguid ng̃ caramihan ang carretn, na ibig nilng alsn sa pagcasingcaw at ipagwasacan. Huwg cayng gumaw ng̃ gayn,ani capitana Mara;ibig ba ninyng sily maglacd? It ang pumiguil sa mg̃a casambahy ng̃ mg̃a bilangg. Lumabs ang dalawampng sundalo at canilng liniguid ang sasakyn. Lumabs ang mg̃a bilangg. Phin 471Ang unaunay si don Filipo, na gaps; bumating nacang̃it sa canyng asawa; tumang̃is ng̃ masaclp si Doray at nahirapan ang dalawng guardia upng humadlng sa cany at ng̃ huwg mayacap ang canyng asawa. Sumipt na umiiyac na parang musms si Antoniong anc ni capitana Tinay, bagay na siyang lalong nacragdag ng̃ mg̃a pagsigw ng̃ canyng familia. Humagulhl si Andng pagcakita sa canyng biyanng babae, na siyng may cagagawn ng̃ canyng pagcapahamac. Baliti rin si Albinong nagseminarista, at gayn din ang dalawng cambl na anc ni capitana Maria. Masasam ang loob at hindi umiimic ang tatlng binatng it. Ang hulng lumabs ay si Ibarra, na walng tal, ng̃unit napapag-itanan ng̃ naghhatid na dalawng guardia civil. Nammutl ang binat; humanap siy ng̃ isng mukhng catoto. Iyn ang may casalanan!ang ipinagsigawan ng̃ maraming tinig;iyn ang may casalanan ay siyng walng tal! Walang an mang guinagaw ang aking manugang ay siyang naca-"esposas"! Lining̃n ni Ibarra ang mg̃a guardia: Gapusin niny ac, ng̃unit gapusin ninyng mabuti ac, abot sico!ang canyng sinabi. Walang tinatanggp camng utos na ganyn ang aming gawn! Gapusin niny ac! Sumunod ang mg̃a sundalo. Sumipt ang alfrez na nang̃ang̃abayo, at batbt ng̃ mg̃a sandata pat ng̃ mg̃a ng̃ipin; may sumsunod sa canyng samp labinglimng sundalo pa. Bawat isng bilanggy may canicanyng casambahay na nanghihinaing upng cahabagan, na dahil sa canyy tumatang̃is at nagpapalayaw ng̃ lalong matitimyas na tagur. Si Ibarra lamang ang tang̃ing dooy wal sino man; nang̃agsials doon pat si or Juan at ang maestro sa escuelahan.
- 364 -
An p ba ang guinaw sa iny ng̃ aking asawat ng̃ aking anc?ang sa canyy sinasabi ni Doray na tumatang̃is; tingnn p niny ang caawaaw cong anc! inalsan niny siy ng̃ am! Ang pighat ng̃ mg̃a casambahay ay nagung galit sa binat, na pinagbibintang̃ang siyng may cagagawn ng̃ caguluhan. Ipinag utos ng̃ alfrez ang pagya-o. Phin 472Icw ay isng duwg!ang sigw ng̃ biyann ni Andng. Samantalang nakikihamok ang mg̃a ib dahil sa iy, icaw namay tumatag, duwg! Sumpan ca naw!ang sabi sa cany ng̃ isng matandng lalaki na sa canyy sumsunod;pusng ang guintng tinipon ng̃ iyng magugulang at ng̃ sirin ang aming capayapan! Pusng!, pusng! Bitayin ca naw, hereje!ang sigw sa cany ng̃ isng camag-anac na babae ni Albino, at sa hindi na macapiguil ay nuha ng̃ isng bat at sa canyy ipinucl. Sinundn ang ulirng iyn, at sa ibabaw ng̃ sawng palad na binaty umuln ang alabc at mg̃a bat. Tiniis ni Ibarra ng̃ walng imc, walng poot at walng dang ang tapt na panghihingant ng̃ gayng caraming mg̃a psng nang̃asugatan. Yan ang paalam, ang adios na sa canyy dulot ng̃ canyng bayang kinlalagyan ng̃ laht ng̃ canyng mg̃a sinsinta. Tumung̃, marahil canyng dinidilidili ang isng taong pinal sa mg̃a lansang̃an sa Maynil, ang isng matandng babaeng nahandusay na paty pagcakita sa ulo ng̃ canyng anc na lalaki; marahil dumaraan sa canyng mg̃a mat ang nangyari sa buhay ni Elas. Minagaling ng̃ alfrez na palayuin ang caramihang tao, ng̃unit hindi humint ang pangbabat at ang mg̃a paglait. Is lamang in ang hindi ipinanghhiganti sa cany ang canyng mg̃a pighat: ity si capitana Mara. Hindi cumikilos, nacahibic ang mg̃a lab, pun ang mg̃a mat ng̃ mg̃a luhng umaagos na walng ing̃ay, canyng pinanonood ang pagpanaw ng̃ canyng dalawng anc na lalaki; sa panonood sa canyng hind pagkilos at sa canyng pipng dalamhat, nawwal ang pagcatalinhag ni Niobe. Malay na ang pulutng. Sa mg̃a taong nacasung̃aw sa bihibihirang bintanng nacabucs, ang lalong nagpakita ng̃ habag sa binaty yang mg̃a hindi nababahal at walng adhic cung di manood lamang. Nang̃agtag ang canyng mg̃a caibigan, pat si capitang Basilioy nagbawal sa canyng anc na si Sinang, na huwg umiyc. Nakita ni Ibarra ang umaaso pang bahay niyng natupoc, ang bahay ng̃ Phin 473canyng mg̃a magugulang, ang bahay na sa canyy pinang̃anacn, ang kinabubuhayan ng̃ lalong matatams na alaala ng̃ canyng camusmusn at ng̃ canyng cabinatan; ang mg̃a luhng malaong canyng pinipiguilpiguil ay bumalong sa canyng mg̃a mat, lumung̃ayng̃ay at tumang̃is, na hindi magcaroon ng̃ alw na mailihim ang canyng pag-iyac, palibhasay nacagapos, macapucaw man lamang ang canyng pighat ng̃ habag sa cang̃ino man. Ng̃ayy wal siyng bayan, bahay, casintahan, mg̃a catoto, at mahihintay na maligayang panahng drating.
- 365 -
Mul sa isng matas na lugar ay pinanonood ang malungct na pulutng na iyn ng̃ isng tao. Siyy isng matandng lalaki, nammutl, payat na payt ang mukh, nacabalot sa isng cumot na lana, at nannungcod ng̃ boong pagl. Siy ang matandng filsofo Tasio, na nang mabalitan ang nangyari ay nagbantng iwan ang canyng hihign at dumal, ng̃unit hindi itinulot ng̃ canyng lacs na macarating siy hanggng sa tribunal. Sinundn ng̃ mat ng̃ matand ang carretn hanggng sa ity nawal sa malay: nanatiling sumandal sa pag-iisip-isip na nacatung̃, nagtindig pagcatapos at nag inat ng̃ boong hirap na tinung̃o ang canyng bahay, na nagppahing̃a mayat may. Nasumpung̃an siyng paty, kinabucasan, ng̃ mg̃a nag-aalag ng̃ mg̃a hayop, sa paanan ng̃ pagpasoc sa canyng tahanang nag-isa.
Phin 474
LIX.
ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG MG̃A PAG-AARI.
Lihim na ibinalit ng̃ telgrafo ang nangyaring iyn sa Maynil at ng̃ macaraan ang tatlompt anim na horas ay nang̃agsasaysay na ng̃ bagay na iyn ng̃ malakng talinghag at hindi cacauntng mg̃a pagbabal, ang mg̃a pamahayagan, na dinagdagn, pinagbuti at binawasan ng̃ fiscal. Samantalay mg̃a balitng tang̃ing mul sa mg̃a convento ang nang̃aunang tumacbng salinsalin sa mg̃a bibg, sa lihim, na nagbbigay ng̃ malakng tacot sa bawat macaalam. Ang nangyaring iyng sa libolibong pagcacabality nagcaiba ng̃ lubh, pinaniniwalan ng̃ humiguit cumulang na cadalian, alinsunod sa cung nagpapapuri nacassalansang sa mg̃a hidwng hlig at any ng̃ caisipn ng̃ bawat is. Bag man hindi nasisir ang catahimican ng̃ bayan, sa paimbabw man lamang, ng̃unit naliligalig ang capayapaan ng̃ bahay, tulad sa nangyayari sa isang law: bag man nakikitang patag at walng an mang alon ang dacong ibabaw, ng̃unit sa ilalim ay gumgamw, nang̃agtatacbuhan at nang̃aghhabulan ang mg̃a piping isd. Nang̃agpasimulng nang̃agpainog-inog, wang̃is sa mg̃a par-par, ang mg̃a cruz, mg̃a condecoracin, mg̃a galn, mg̃a catungculan, mg̃a carang̃alan, capangyarihan, calakhn, matataas na camahalan at ib pa, sa isng impapawid na guintng salap sa mg̃a mat ng̃ isng bahagui ng̃ mg̃a mmamayan. Sa isng bahagui namn ng̃ mg̃a mmamayang iyy napailanglng sa abt ng̃ paning̃in ang isng alapaap na madilm, at nang̃ing̃ibabaw sa culay ab-abng pinacapang-ilalim, ang maiitim na parang anino ng̃ mg̃a rejas, mg̃a tanical, at pati ng̃ calaguimlaguim na bibitayn. Wary nriring̃ig sa hang̃in ang mg̃a tanng, ang mg̃a bat, ang mg̃a sigw na pinpacnit ng̃ mg̃a pahirap; nagagamagam ang Marianas at ang Bagumbayang cpuw nang̃ababalot ng̃ isng parang maduming pigt ng̃ dugng culubng: na sa culab ang mg̃a mang̃ing̃isd at
- 366 -
ang mg̃a isd. Ang nangyaring iyy inilladlad ni Capalaran sa gunigun ng̃ mg̃a tag Maynilng tulad sa mg̃a tang̃ing paypy na galing sa China: napipintahan ng̃ itim ang isng mukh; ang is namy pusps ng̃ dorado, matitingcd na mg̃a culay, mg̃a ibon at mg̃a bulaclac. Phin 475Naghahar sa mg̃a convento ang malakng ligalig. Isinsingcaw ang mg̃a carruaje, nang̃agddalawan ang mg̃a provincial, may lihim na mg̃a pulong. Nang̃agsisiharap sil sa mg̃a palacio upng canilng ihandg ang canilng tulong sa Gobierno na na sa calakilakihang pang̃anib. Muling napagsalitaanan ang mg̃a cometa, ang mg̃a pasaring, ang mg̃a matutulis na pananalit, at ib pa. Isng Te Deum, isng Te Deum!ang sinasabi ng̃ isng fraile sa isng convento;at ng̃ayy sino may huwag magcuculang sa pagpasacoro! Hindi cacaunting cagaling̃an ang guinaw ng̃ Dios, na ipakita cung gaano ang cahalagahan natin, ng̃ayn pa namn sa mg̃ panahng itng totoong npacasasam! Dahil sa ganitng muntng tur, marahil ay kincagat ang canyng mg̃a lab ng̃ generalillong Buisit,ang sagt namn ng̃ is. An cay ang nangyari sa cany cung hindi ang mg̃a Capisanan ng̃ mg̃a fraile? At ng̃ lalong umnam ang ating pagdiriwang, ipagbigay lam sa uldg na tagapagluto at sa procurador ... Gaudeamus (cainan) sa tatlng araw! Amen!, Amen! Mabuhay si Salvi Mabuhay! Ib namn ang salitaan sa isng convento. Nakita na niny? Iyy isng nag-aral sa mg̃a jesuita; lumlabas sa Ateneo ang mg̃a filibustero!ang sabi ng̃ isng fraile. At ang mg̃a caaway ng̃ mg̃a fraile. Sinabi co na: ipinapahamac ng̃ mg̃a jesuita ang lupang it, pinahahalay ang ugali ng̃ cabatan; datapuwat pinababayaan, silat dahil sa gumuguhit sa papel ng̃ ilng mg̃a walng cawawaang cahig manc cung lumilindol.... At ang Dios ang nacacaalam cung papaano ang mg̃a pagcacagaw! Siy ng̃, datapuwat mang̃ahas cayng sumalansang sa canila? Pagca nang̃ng̃ing at gumgalaw ang lahat! sino ang macasusulat ng̃ mg̃a cahig-manc! Wal, si par Secchi!.... At nang̃agng̃ing̃itan ng̃ malakng pagpapawalng halag. Ng̃unit ang mg̃a sigw? at ang mg̃a bagy?ang tanng ng̃ is ng̃ matindng paglibc;hindi ba cadakidakilan iyn?
- 367 -
Sino mang mang̃ing̃isday nahuhulan ang mg̃a bagay na iyn! Phin 476Pagc ang namiminunoy isang halng ... sabihin mo sa akin cung an ang any ng̃ iyong ulo, at sasabihin co sa iy cung an ang iyong panicad! Ng̃unit makikita rin niny cung nang̃agtatangkilican ang mang̃agcacaibigan: halos hinhing̃ ng̃ mg̃a pamahayagang bigyn ng̃ isng mitra (ng̃ catungculang pagca arzobispo obispo) si par Salvi. At cacamtan ng̃ niy! Masusunduan niy ang catungculang iyn! Sa acal mo cay? At hindi bag! Ng̃ayy ibinibigay ang catungculang iyn cahit sa walng cabuluhng bagay. Nacakikilala ac ng̃ isng sa lalong walng cabuluhay nagcamit ng̃ mitra: sumulat ng̃ isng walng cawawaang aclt, ipinakilalang walng caya ang mg̃a indio cung hindi sa mg̃a gawain ng̃ camy ... psh! matatand ng̃ pangcaraniwan! Tunay ng̃! Nacasisir sa religin ang ganyng caraming mg̃a paglihs sa catuwiran!ang biglng sabi namn ng̃ is;cung may mg̃a mat sana ang mitra at canilng makita ang mg̃a bao ng̃ ulong sa canily pagpuputung̃an.... Cung ang mg̃a mitra sanay pawang mg̃a likh ng̃ Naturaleza,ang dagdg namn ng̃ is, na ang tinig ay lumalabas sa ilng.Natura abhorret vacuum ... Cay ng̃ cumacapit sa canil; ang pagcawalng lamn ang sa canily humahalina!ang sagt ng̃ isa. Ang mg̃a it at iba png mg̃a bagay ang mg̃a sbihan sa mg̃a convento, at ipinattawad na namin sa mg̃a bumabasa ang pagsasaysy ng̃ mg̃a ibng mg̃a upasal na may mg̃a culay poltico, metafsico at mahahanghng. Ating ihatid ang bumabasa sa bahay ng̃ isng walng an mang catungculan, at sapagct ccaunt ang cakilala natin sa Maynily doon tayo pumaroon sa bahay ni capitang Tinong, ang lalaking mapag-anyaya, na ating nakitang pinipilit anyayahan si Ibarra upng papurihan siya ng̃ isng dalaw. Sa mayamat maluang na saln ng̃ canyng bahay sa Tund ay naroon si capitang Tinong, nacaupo sa isng malapad na silln, na hinhagpos ang noot ang batoc, na may anyng lubhng nahahapis, samantalang umiyac at pinagwiwicaan siy ng̃ canyng asawang si capitana Tinchang, sa harp ng̃ Phin 477canyng dalawng anc na babae, na nagsisipaking mul sa isng suloc na hindi nang̃agsisiimic, nang̃attulig at nang̃abbagbag ang loob. Ay, Virgen sa Antipolo!ang sigw ng̃ babae.Ay, Virgen del Rosario at de la Correa! ay!, ay! Nuestra Seora de Novaliches! Nanay!ang sa canyy sinabi ng̃ bunso sa canyng mg̃a anc na babae. Sinasabi co na sa iy!ang ipinatuloy ng̃ babae, na pagsisi ang any;sinasabi co na sa iy! ay Virgen del Crmen, ay!
- 368 -
Ng̃unit hindi ca namn nagsasabi sa akin ng̃ an man!ang ipinang̃ahs isagt ni capitang Tinong na napapaiyac;baligtd, sinasabi mo sa aking mabuti ang aking guingaw sa pagmamalimt co sa bahay na iyn at manatili sa pakikipag-ibigan cay capitang Tiago, sa pagct ... sa pagct mayaman ... at sinabi mo sa aking.... An? an ang sinabi co sa iy? Hindi co sinasabi sa iyo iyn, wal acng sinasabing an man sa iy! Ay! cung pinakinggn mo sana ac! Ng̃ayoy ac ang bibigyan mong casalanan!ang itinutol ng̃ masaclp na tinig, at sac tumampl ng̃ malacs sa camy ng̃ silln;hindi mo ba sinabi sa aking magaling ang aking guinaw na siyy aking inanyayahang cumain dito sa atin, sa pagct palibhasay mayaman ... sinasabi mong hindi dapat tayong makipagcaibigan cung di sa mayayaman lamang? Ab! Tunay ng̃ang sinabi co iyn sa iy, sa pagct ... sa pagct wal ng̃ maggaw; wal cang guingaw cung hindi purihin siy; don Ibarra dito, don Ibarra doon, don Ibarra sa laht ng̃ panig, aba! Datapuwat hindi co inihatol sa iyong makipagkita ca sa cany makipagsalitaan ca sa cany sa pagcacapisang iyon; hindi mo maicacail it sa akin. Nalalaman co bang paparoon siy roon? Ab! dapat mong maalaman! Paano? siyy hindi co man lamang nakikilala pa niyon? Aba! dapat mo siyng makilala! Ng̃unit Tinchang, paanoy niyn co lamang siy nakita, at niyn co lamang namn nring̃ig na siyay pinag-uusapan! Aba! dapat sanang nakita mo siy ng̃ una, nring̃ig ang usapan tungPhin 478cl sa cany, sa pagct lalaki icaw, may salawal ca at bumabasa ca ng̃ Diario de Manila!ang di mabilng na sagt ng̃ asawa, casaby ng̃ pagpapahatid sa cany ng̃ cakilakilabot na irap. Walng maalamang itutol si capitan Tinong. Hindi pa nasiyahan si capitana Tinchang sa canyng pagwawagung ity pinacsng siyy papangguipuspusn, cayat sa canyy lumapit na nacasuntoc. Cay ba nagpagl ac ng̃ mahabang panahn at nagtipd ng̃ hindi cawas, at ng̃ dahil sa iyng cahaling̃ay ipahamac mo ang bung̃a ng̃ aking mg̃a pagod?ang ipinagwica sa cany,Ng̃ayy paririto silt ng̃ icaw ay dalhn sa tapunn, huhubaran cam ng̃ ating pag-aar, gaya ng̃ nangyari sa asawa ni ... Oh, cung lalaki lamang ac! cung lalaki lamang ac! At ng̃ makita niyng tumtung̃o ang canyng asawa, mulng nagpasimul ng̃ pagtang̃uyng̃y, ng̃unit lagu ring inuulit:
- 369 -
Ay, cung lalaki lamang ac! cung lalaki lamang ac! At cung naguing lalaki icaw,ang itinanng sa cawacasan ng̃ lalaking nadadalimumot na,an sana ang gagawin mo? An? ab!, ab!, ab! ng̃ayn diy hharap aco sa Captan General, upng acy humandg sa pakikihamoc laban sa mg̃a nanghihimagsic, ng̃ayn din! Ng̃unit hindi mo ba nababasa ang sinasabi ng̃ Diario? Basahin mo! Nasugp ng̃ boong higpt, lacs at catigasn ang caliluhng imb at casamsamaan, at hindi malalaot daramdamin ng̃ mg̃a suwail na caaway ng̃ Inng Bayan at ng̃ canilng mg̃a cainalm, ang boong bigt at cabang̃isn ng̃ mg̃a cautusan ... nakita mo na? wala ng̃ himagsican. Hindi cailang̃an, dapat cang humarp na gaya ng̃ guinawa ng̃ madla ng̃ tang 72, at nang̃acaligts ng̃a namn. Siya ng̃a! humarp din si par Burg.... Datapuwat hindi natapos ang salita; tinacb siya ng̃ babae at tinacpn ang canyng bibg. Hal! sabihin mo ang pang̃alang iyn at ng̃ bucas diy bitayin ca sa Bagumbayan Hindi mo ba nalalamang sucat na ang saysayin ang pang̃alang Phin 479iyan upang parusahan ca, na hindi cailangan ang gumawa pa ng̃ causa? Hal! sabihin mo! Cahit ibiguin man ni capitan Tinong sundin ang utos ng̃ canyng asaway hindi rin mangyayari; natatacpan ang canyang bibig ng̃ dalawng camy ng̃ canyng asawa, at iniipit ang canyang maliit na ulo laban sa licuran ng̃ silln, at marahil namatay sa pagcainis ang abng lalaki cung hindi namag-itan ang isng bagong dumatng na tao. Ity ang canilng pinsang si Primitivo, na nasasaulo ang Amat, isng lalaking may mg̃a apat na pong tan ang gulang, malinis ang pananamit, titiyanin at may catabaan. Quid video?ang biglng sinabi;an ang nangyayari? Quare?[262] Ay, pinsan!-anng babae na umiiyac at tumatacbong patung̃o sa cany;ipinatawag cata, sa pagct hindi co maalaman cung an ang mangyayari sa aming mg̃a babae ... an ba ang hatol mo sa amin? Magsalita ca, icaw na nag-aral ng̃ latin at mg̃a argumento (pakikipagmatuwiran)!.. Ng̃unit bago magsalita ac, Quid quaeritis? Nihil est in intellectu quod prius non fuerit in sensu; nihil volitum quin praecognitum,[263] At marahang naup. Anaki mandn ang mg̃a sinabing wicang latin ay may bisng nacapagbibigay capanatagn, capuwa tumiguil ng̃ pagtang̃is ang mag-asawa, at nang̃agsilapit sa cany at hinihintay sa canyng mg̃a lab ang aral, na gaya namn ng̃ guingawa ng̃ mg̃a griego ng̃ una cung hinihintay ang pangligtas na salita ng̃ orculo na macapagliligtas sa canil sa manglulusob na mg̃a tag Persia.
- 370 -
Bakit cay umiiyac? Ubinam gentium sumus?[264] Nalalaman mo na ang balit tungcol sa panghihimagsic. Alzamentum Ibarr ab alferesio Guardi civilis destructum? Et nunc? At an? May utang ba sa iny si don Crisstomo? Phin 480Wala, ng̃unit talastasin mong inanyayahan siy ni Tinong na cumain dito, bumati sa cany sa tuly ng̃ Espaa ... sa liwanag ng̃ araw! Wiwicain nilng si don Crisstomoy canyng caibigan! Caibigan?ang biglng sinabing nmamangha ang latino, at saca tumindg, amice, amicus Plato sed magis amica veritas![265] Sabihin mo sa akin cung sino ang casacasama mo at sasabihin co sa iyo cung sino icaw! Malum negotium et est timendum rerum istarum horrendissimum resultatum![266] Namutla ng̃ catacottacot si capitang Tinong ng̃ canyang marinig ang gayng caraming salitng ang catapusy um; ang tunog na ity ipinallagay niyng masama ang cahulugan. Pinapagdap ng̃ canyng asawa ang dalawng camy sa pagsam, at nagsabi: Pinsan, huwag mo camng causapin ng̃ayon ng̃ latn; talasts mo nang hindi cami mg̃a filsofong gaya mo; causapin mo cam ng̃ tagalog castil, datapuwat hatulan mo cam ng̃ dapat naming gawn. Sayang na hindi cay marunong ng̃ latn, pinsan; ang mg̃a catotohanan sa latn ay casinung̃aling̃an sa tagalog, sa halimbaw: contra principia negantem fustibus est argendum,[267] sa latn ay isng catotohanang tulad sa Dang ni No; minsay guinamit co sa gawa ang bagay na iyn, ang pinangyarihan ay ac ang nabugbg. Dahil dito, cahinahinayang na hindi cay marunong ng̃ latn; sa latn ay mahuhusay na laht. Cam ay maraming nalalaman namng oremus, parcenobis at Agnus Dei Catolis, ng̃unit ng̃ayy hindi tayo magcacwatasan. Bigyn mo ng̃a ng̃ isng argumento si Tinong at ng̃ huwg siyng bitayin! Masama ang guinawa mo, totoong csamasamaan ang guinawa mo, pinsan, sa iyong guinawng pakikipagcaibigan sa binatang iyan!ang mulng sinabi ng̃ latino.Nagbabayad ang mg̃a walng casalanan sa gaw ng̃ mg̃a macasalanan; halos ihahatol co sa iyong gawin mo na ang iyong testamento (casulatang piPhin 481nagllagdaan ng̃ mg̃a hulng kalooban ng̃ isng tao).... Vae illis! Ubi est fumus ibi est ignis! Similis simili gaudet; alqui Ibarra ahorcatur, ergo ahorcaberis!....[268] At nagpapailing-iling na masam ang loob. Saturnino, an ang nangyayari sa iyo!ang sigw ni capitana Tinchang, na pusps ng̃ tacot;ay, Dios co! Namaty! Isng manggagamt! Tinong, Tinonggoy! Dumal ang dalawng anc na babae at nagpasimula ang tatl ng̃ pananambitan.
- 371 -
Ity isang panghihimaty lmang, pinsan, isng panghihimaty! Lalo pa sanang icatutuw co cung ... cung ...; datapuwat sa cawalng palad ay wal cung di isng panghihimatay lamang. Non timeo mortem in catre sed super espaldonem Bagumbayanis.[269] Magdal cay rito ng̃ tubig. Huwg cang mamaty!ang panambitan ng̃ babae;huwg cang mamaty, sa pagct paririto silt huhulihin icaw! Ay, cung icaw ay mamaty at saca pumarito ang mg̃a sundalo, ay! ay! Winilign ng̃ pinsan ng̃ tubig ang mukha ni capitang Tinong, at pinag-saulan it ng̃ pag-iisip. Hal, huwg cayng umiyc! Inveni remedium, nasumpung̃an co na ang gamt. Ilipat natin siy sa canyng hihign; hala! tapang̃an niny ang inyng loob! nrito ac at ang laht ng̃ carunung̃an ng̃ mg̃a tao sa una.... Magpatawag cay ng̃ isng doctor;at ng̃ayn din, pinsan cong babae, pumaroon ca sa capitn general at dalhn mo siy ng̃ isng handg, isng tanicalang guinto, isng singsng.... Dadivae quebrantant peas; (dumudurog ng̃ bat ang handg); sabihin mong iyy handg dahil sa pasc. Sarhn niny ang mg̃a bintan, ang mg̃a pint, at sino mang magtanng sa aking pinsan, sabihin ninyng may sakt na mabigt. Samantalay susunuguin co ang laht ng̃ mg̃a slat, mg̃a papel at mg̃a libr at ng̃ huwag silng macakita ng̃ an man, gaya ng̃ guinaw ni Phin 482don Crisstomo. Scripti testes sunt! Quod medicamenta, non sanant, ferrum sanat, quod ferrum non sanat, ignis sanat [270]. Oo, tanggapin mo, pinsan; sunuguin mong laht!-ani capitana Tinchang;nrito ang mg̃a sus, nrito ang mg̃a sulat ni capitang Tiago, sunuguin mong laht! Huwag ca sanang mag-iiwan ng̃ an mang pamahayagang galing sa Europa, sa pagct totoong nacapagbibigay pang̃anib. Nrito itong mg̃a The Times na aking iniing̃atat ng̃ mapagbalutan ng̃ mg̃a sabn at ng̃ mg̃a damt. Nrito ang mg̃a libro. Pumaroon ca na sa capitn general, pinsan,an Primitivo;pabayaan mo acng mag-is. In extremis extrema. Bigyn mo ac ng̃ capangyarihan ng̃ isng tagapamatnugot na romano, at makikita mo cung paano ang pagliligts na gagawn co sa bay ... sa aking pinsng lalaki bag. At nagpasimula ng̃ sundsunod na pag-uutos, ng̃ paghalo ng̃ mg̃a estante, ng̃ pagpupunit ng̃ mg̃a papel, mg̃a libr, mg̃a sulat at iba pa. Hindi nalaot nag-lab sa cocina ang isng sig; canilng sinibc ng̃ palacl ang mg̃a lumang escopeta; itinapon nil sa cumn ang mg̃a clawang̃ing revolver; ang alilang babaeng ibig sanang iligpt ang can ng̃ isng revolver at ng̃ magamit na hihip ay kinagalitan: Conservare etiam sperasti, perfida? Sa apy! At ipinatuloy ang canyng pagsnog. At nacakita ng̃ isng lbrng ang balt ay pergamino (balt ng̃ vaca) ay binasa niy ang pang̃alan: Mg̃a revolucin ng̃ mg̃a globo sa lang̃it (mg̃a ganp na pag-inog ng̃ mg̃a planeta sa canilng talagng tinatacbuhan), na sinulat ni Coprnico; pfui! ite maledicti, in ignem calanis!ang biglng sinabi at saca inihaguis sa ning̃as. Mg̃a revolucin at saca si Coprnico pa! Patong patong na casalanan! Cung di dumatng ac sa capanahunan ...
- 372 -
Ang calayaan ng̃ Filipinas; Tatata! pagca mg̃a libro! Sa apy! At sinunog ang mg̃a librng walng caanoano mang casamaan, na sinulat Phin 483ng̃ mg̃a taong walng malay. Hindi man lamang nacaligtas ang nagng̃ang̃alang Capitang Juan, na napacawalang sala. May catuwiran si pinsng Primitivo: nagbabayad ang mg̃a walng casalanan sa mg̃a sla ng̃ mg̃a macasalanan. Nang macaraan ang pat limng oras ay pinagsasalitaanan ang casalucuyang mg̃a nangyayari sa isng plong ng̃ mg̃a nagmmataas, sa loob ng̃ Maynil. Sily caramihang matatandng babae at mg̃a dalagang matatandng nacaca-ibig mag-asawa, mg̃a asawa mg̃a anc na babae ng̃ mg̃a cawan ng̃ pamahalaan, nang̃acasuot ng̃ bta, nang̃agppaypay at nang̃aghhicab. Capanaym ng̃ mg̃a lalaki, na cawang̃is din namn ng̃ mg̃a babaeng sa canilng pagmumukhay nahihiwatigan kung an ang canilng pinag-aralan at ang canilng pinagbuhatan, ang isng guinoong may catandan na, maliit at pingcw, na pinagpipitaganan ng̃ mg̃a naroroon, at siy namy nagpapakita sa canyng mg̃a caharap ng̃ isng pagpapawalng halag sa canyng hindi pag-imic. Ang catotohanan ay dating totoong nasususot ac sa mg̃a fraile at sa mg̃a guardia civil, dahil sa cagaspang̃n ng̃ canilng mg̃a asal,ang sabi ng̃ isng matabng guinoong babae; ng̃unit ng̃ayng nakikita co ang sa canilay pinakikinabang at ang canilng mg̃a paglilingcod, hlos aking icaggalac na pacasl sa aln man sa canil. Macabayan ac. Gayn din ang sabi co!ang idinagdg ng̃ isng babaeng payt;syang at ng̃ayoy wal rito ang nunang gobernador; cung siy ang nriritoy lilinising parang patena ang bayang it! At malilipol ang mg̃a lah ng̃ mg̃a filibusterillo! Hindi ba ang sbihay marami pa ang mg̃a pulng kinacailang̃ang padalhn ng̃ mg̃a mmamayan doon. Bakit hindi itpon doon ang ganyn caraming mayayabang na mg̃a indio! Cung ac ang capitn general.... Mg̃a guinoong babae,anng pingcw;nalalaman ng̃ capitn general cung an ang canyng catungculan; ayon sa aking nring̃ig ay totoong galit na galit siy; sa pagct canyng pinusps ng̃ mg̃a biyaya ang Ibarrang iyn. Pinuspos ng̃ mg̃a biyaya!ang inulit ng̃ payt na babae, na nagppaypay ng̃ malaki ang poot;tingnn na ng̃a lamang niny ang pagca hindi marunong cumilala ng̃ tang na loob nitong mg̃a indio! Mangyayari bagng sily ipalagy na mg̃a tao sa pagpapanaym? Jess! Phin 484At nalalaman ba niny ang aking nring̃ig?ang tanng ng̃ isng militar. Tingnn natin!An iyn?An ang sinasabi nil? Pinagtitibay ng̃ mg̃a taong mapaniniwalaan,anng militar sa guitn ng̃ lalong malakng hindi pag-imic ng̃ madl;na ang laht ng̃ mg̃a caing̃ayang iyn sa pagtatay ng̃ isng paralan ay wal cung di pawang catacata lmang.
- 373 -
Jess! nakita na niny?ang biglng sinabi ng̃ mg̃a babae, na nang̃ag sisipaniwal na sa catacata. Isng sangcalan lmang ang paralan; ang bant niyy magtay ng̃ isng cut, at ng̃ buhat dooy macapang̃anlng cung sily lusubin na namin.... Jess! pagclakilaking cataksilan! Ang isng indio ng̃a lmang ang tang̃ing macapagttaglay ng̃ ganyng pagcaimbiimbng mg̃a isipan,ang biglng sinabi ng̃ babaeng matab. Cung ac ang capitn general, nakita sana nil ... nakita sana nil.... Gayn din ang sabi co!ang biglng sinabi namn ng̃ babaeng payt na ang pingcw ang kinacausap. Dracpin co ang laht ng̃ abogadillo, cleriguillo, mng̃ang̃alacal, hindi co na pagagawn pa ng̃ causa at sily aking itatapon ipaddal sa ibng lupan. Bawat masamy bunutin pat ng̃ ugt! Ab, sabihanay castil ang magugulang ng̃ filibusterillong iyn!ang pahiwatig ng̃ pingcw na hindi tumiting̃in cang̃ino man. Ah, gayn pal!ang sinabing mariin ng̃ hindi masiyahang babaeng matab;cailn may ang mg̃a halan ang dug! sino mang indioy hindi nacawawatas ng̃ panghihimagsic! Mag-alag ca ng̃a namn ng̃ mg̃a uwc! mag-alag ca ng̃a namn ng̃ mg̃a uwc!... Nalalaman ba niny ang naring̃ig cong salitaan?ang itinanng ng̃ isng babaeng halan ang dug (mestiza), na sa gayng paraay pinutol ang salitaan.Ang asawa raw ni capitng Tinong ... naaalaala ba niny? iyong may-ari ng̃ bahay na ating pinagsayawan at hinapunan niyng fiesta sa Tund.... Iyn bang may dalawng anc na babae? at an? Ab, ang babaeng iyy bagong cahhandog ng̃ayng hapon sa capitn general ng̃ isng singsng na isng libong piso ang halag! Luming̃n ang pingcw. Phin 485Siy ng̃a ba? at bakit?ang tanng na numningning ang mg̃a mat. Ang sabi raw ng̃ babae, iyn daw ay bigy niyng papasc.... Isng buwn pa muna ang llampas bago dumating ang pasc! Marahil nang̃ang̃anib na bac lagpacn siya ng̃ sigw ...ang pahiwatig ng̃ babaeng matab. At caya siyy cumcubli,ang idinugtng ng̃ babaeng payt. Ang pagsasanggalng cahit hindi pinpucol nino man ay pagpapakilalang tunay na may casalanan.
- 374 -
Iyn ng̃a ang sumasaisip co; tinamaan niny ang sugat. Kinacailang̃ang tingnng magalng iyn,ang hiwatig ng̃ pingcw;nang̃ang̃anib acng baca riyy may nacculong na pus. Nacculong na pus! iyn ng̃a! iyn ng̃a sana ang sasabihin co!ang inulit ng̃ babaeng payt. At ac,ang sinabi namn ng̃ isng babae, na umagaw ng̃ pananalita sa payt;ang asawa ni capitang Tinong ay napacaramot ... hangg ng̃ayoy hindi pa tayo pinaddalhan ng̃ an mang hangdg, gayng tayoy napaparoon na sa canyng bahay. Tingnn niny, pagc ang isng maramot at macamcam ay nagbibitiw ng̃ isang handg na isng libong pisoy ... Ng̃unit toto ba iyn?ang tanng ng̃ pingcw. At napacatotoo! at napacatunay! sinabi sa aking pinsng babae ng̃ nang̃ing̃ibig sa cany, na ayudante ng̃ capitn general. At hlos ibig cong acalaing ang singsng na iyn ang suot ng̃ pang̃anay ng̃ araw ng̃ cafiestahan. Siyay lagui ng̃ batbt ng̃ mg̃a brillante! Siyy isng tindahang lumalacad! Isng paraan din namng magalng upng macapagbil, na gaya rin ng̃ alin man sa ibng mg̃a paraan. Nang huwag ng̃ bumil pa ng̃ isng tautaohan bumayad pa ng̃ isang tindahan.... Linisan ng̃ pingcw ang pulong na iyon sa pamamag-itan ng̃ isng dahiln. At ng̃ macaraan ang dalawng oras, ng̃ nang̃atutulog na ang laht, tumangp ang ilng namamayan sa Tundo ng̃ isng anyaya sa pamamag-itan ng̃ mg̃a Phin 486sundalo ... Hind mapabayan ng̃ Punong may capangyarihang ang mg̃a tang̃ing tong mg̃a mahal at may mg̃a pag-aari ay matulog sa canilng bhay, na hindi magalng ang pagcacaing̃at at bahagya na ang lamig: ang pagtulog sa Fuerza ng̃ Santiago at iba pang mg̃a bahay ng̃ gobiernoy llong tiwasy at nagsasaul ng̃ lacas. Casama sa mg̃a tong itng pinacamamahal ang caawa-awang si capitang Tinong.
Phin 487
LX.
- 375 -
MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.

Nattuw ng̃ mainam si capitn Tiago. Sa boong panahng itng catacot-tacot ay wal sino mang nakialam sa cany: hindi siy ibinilangg, hindi pinahirapan siy sa pagcculong na sino may hindi macausap, mg̃a pagtanng, mg̃a mquina elctrica, mg̃a walng licat na pagbas ng̃ tubig mul sa talampacan hanggng tuhod sa mg̃a tahanang na sa ilalim ng̃ lup, at ib pang mg̃a catampalasanang totoong kilal ng̃ mg̃a tang̃ing guinoong tumatawag sa canilng sarili ng̃ civilizado. Ang canyng mg̃a caibigan, sa macatuwd bagy ang canyng nagung mg̃a caibigan (sa pagct tinalicdn na ng̃a ng̃ lalaki ang canyng mg̃a caibigang filipino, mul sa sandaling sily magung mg̃a hinalain sa gobierno), nang̃agbalc na namn sa cancanilng bahay, pagcatapos ng̃ ilng araw ng̃ canilng pagliliwalw sa mg̃a bahay ng̃ gobierno. Ang capitn general din ang siyng sa canily nagpalayas sa mg̃a tahanang canyng pinamamahalaan, palibhasay ipinalagy niyng hindi sil carapatdapat na manatili roon, bagay na lubhng ipinagdamdm ng̃ pingcaw, na ibig sanang ipagsay ang malapit ng̃ dumating na pasc sa casamahan ng̃ gayng mayayaman at masagana. Umuwi sa canyng bahay si capitng Tinong na may sakt, putlain at nammag,hindi nacagalng sa cany ang pagliliwalw,at lubhng nagbago, na an pat hindi nagssalit ng̃ catag man lamang, hindi bumabat sa canyng mg̃a casambahy, na tumatang̃is, nagttawa, nagssalit at nang̃ahahalng sa galc ng̃ loob. Hindi na umaalis sa canyng bahay ang cahabaghabag na tao, at ng̃ huwg lumagy sa pang̃anib na macabat sa isng filibustero. Cahit ang pinsn mang si Primitivo, bag man tagly niy ang boong carunung̃an ng̃ mg̃a tao sa una, ay hindi macuhang siyy mapaimc. Crede, prime,ang sabi sa cany;pinisl sana nil ang liig mo cung hindi co sinunog ang laht mong mg̃a papel; datapuwat cung nasunog co sana ang boong bahay, hindi man lamang sana hinipo cahit ang buhc mo. Pero Phin 488quod eventum, eventum; Gracias agamus Domino Deo quia non in Marianis Insulis es, camoles seminando[271]. Hindi cail cay capitn Tiago ang mg̃a nangyaring catulad ng̃ pinagdanasan ni capitn Tinong. Nagcacanlalabis sa lalaki ang pagkilalang utang na loob, bag man hindi niy maturl cung sino caya ang pinagcacautang̃an niy ng̃ gayng tang̃ing mg̃a pagtatangkilic. Ipinallagay ni ta Isabel na ang bagay na iyy himal ng̃ Virgen sa Antipolo, ng̃ Virgen del Rosario, cung hindi may ng̃ Virgen del Crmen, at ang lalong cliitang canyng mahihinalay himal ng̃ Nuestra Seora de la Correa: ayon sa canyy hindi sasala sa alin man sa canil ang gumaw ng̃ himal. Hindi itintanggui ni capitn Tiago ang cababalaghn, ng̃unit idinrugtong: Pinaniniwalaan co, Isabel, datapuwat marahil ay hindi guinawng mag-isa ng̃ Virgen sa Antipolo; marahil siyy tinulung̃an ng̃ aking mg̃a caibigan, ng̃ aking mamanugang̃in, ni guinoong Linares, na nalalaman mo nang binibir pati ni guinoong Antonio Cnovas, iyn bagng nacalagy ang larawan sa Ilustracin, iyng aayaw papaguingdapating ipakita sa mg̃a tao cung di ang cabiyc lamang ng̃ canyng mukh. At hindi mapiguil ng̃ mabait na tao ang isng ng̃it ng̃ canyng pagcatuw, cailn mat canyng mring̃ig ang isng mahalagng balit tungcl sa mg̃a nangyari. At tunay ng̃a namng dapat icatuw. Pinagbubulungbulung̃anang mabibitay si Ibarra; sa pagct bag
- 376 -
man maraming totoo ang mg̃a caculang̃ang pangpatibay upng siyy maparusahan, nitng huliy may sumipt na nagpapatotoo sa sumbng na laban sa cany; na may mg̃a pahm na nagsaysy na maari ng̃ang cut ang esculahan, ayon sa any ng̃ pagcacgaw, bag man may cauntng caculang̃n, bagay na siy na ng̃a lamang maasahan sa hang̃l na mg̃a indio. Ang mg̃a aling̃awng̃w na it ang siyng sa canyy nacapapanatag at nacapagpapang̃it sa cany. Cung paano ang pagcacaiba ng̃ mg̃a blac ni capitng Tiago at ng̃ canyng pinsng babae, nang̃agcacahat namn ang mg̃a caibigan ng̃ familia sa dalawng Phin 489bahagui; nananalig ang isng bahaguing yay gaw ng̃ himal, at ang isng bahagui namy inaacalang gaw yan ng̃ pmahalaan, bag man ang naniniwal ng̃ ganitoy siyng lalong ccaunt. Nagcacabahabahagui namn ang mg̃a nagpapalagay na yay himal: nakikita ng̃ sacristan mayor sa Binundc, ng̃ babaeng maglalac ng̃ candil at ng̃ puno ng̃ isng cofrada, ang camy ng̃ Dios na pinagagalaw ng̃ Virgen del Rosario; sinasabi namn ng̃ insc na magcacandil na siyng nagbibili ng̃ candil cay capitn Tiago cung siyy napasasa Antipolo, casabay ang pagpapaypy at pag-ugy ng̃ mg̃a hit: No siya osti gongng; Miligen li Antipolo esi! Esi pueli mas con tolo; no siya osti gongng.[272] Pinacmamahal ni capitang Tiago ang insc na iyn, na nagpapnggap na manghuhul, manggagamot, at ib pa. Minsay sa pagting̃in sa palad ng̃ camy ng̃ canyng nasirang asawang na sa icaanim na buwan ang cabuntisn ay humul ng̃ ganit: Si eso no hmele y no pactaylo, muj juete-juete![273] At sumilang sa maliwanag si Mara Clara upng maganap ang hul ng̃ hindi binyagan. Si capitan Tiagoy maing̃at at matatacutin, cayat hindi agad-agad macapagpasiy na gaya ng̃ guinawa ni Paris na taga Troya, hindi niy matang̃i ng̃ gayn gayn lamang ang is sa dalawng Virgen, sa tacot niyng bac magalit ang is sa canil, bagay na macapgbibigay ng̃ malaking capahamacn.Mag ingat!ang sabi niy sa canyng sarili;baca pa ipahamac natin! Na sa ganitng pag aalinlang̃an siy, ng̃ dumating ang pangct na cacampi ng̃ gobierno; si doa Victorina, si Don Tiburcio at si Linares. Nagsalit si doa Victorina sa ng̃aln ng̃ tatlong lalaki, bucd sa nauucol sa canyng sarili; binangguit niy ang mg̃a pagdalaw ni Linares sa capitan general, at inulit-ulit ang cabutihang magcaroon ng̃ isang camag anac na matas na tao. Phin 490N!ang iwinacas,como izimos: el que a buena zombra ze acobija buen palo ze le arrima.[274] Tum ... tum ... tumbalic, babae!ang isinala ng̃ doctor. May tatlng araw ng̃ guingagad ni doa Victorina ang mg̃a andaluz, sa pamamag-itan ng̃ pag-aalis n-g "d" at sa paghahalili ng̃ "z", at ang hang̃ad niyng itoy walng macapag-alis sa canyng ulo; mamagaling̃in pa niyang canyng ipabugns ang canyng postizong buhc na kinult.
- 377 -
Zi!ang idinugtng, na ang tinutucoy ay si Ibarra:eze lo tenfa muy merezio; yo ya lo ije cuando le vi la primera vez; ezte un filibuztero ique te ijo a ti, primo, el general? Que le haz icho, que noticias le izte Ibarra?[275] At ng̃ makita niyng nalalaon ng̃ pagsagt ang pinsan, nagpatuloy ng̃ pananalita na si capitang Tiago ang kinacausap: Crame uzt, zi le conenan a muelte, como ez e ezperar, zera por mi primo.[276] Guinoong babae! guinoong babae!ang itinutol ni Linares. Datapuwat hindi niy it binigyang panahn. Ay, qu iplomtico te haz gerto! Zabemoz qwe ere;i el conzejero del General, que no puede vivir zin ti ... Ah, Clarita! qu placer verte![277] Humarp si Maria Clarang nammutl pa, bag man nananag-uli na ang dating cagaling̃an ng̃ catawang pinapanghina ng̃ sakit. Napupuluputan ang mahabang buhc ng̃ sutlang cintas na may culay bughaw. Kiming bumati, ng̃umit ng̃ mapanglaw, at lumapit cay doa Victorina upang gawin ang paghahalicang caugalan sa mg̃a babae. Phin 491Pagcatapos ng̃ caugalang cumustahan, nagpatuloy ng̃ pananalit ang nagppanggap na andaluza: Venimoz visitaroz; oz haveiz zalbao graciaz vuestraz relacionez![278] na canyng tinting̃nan ng̃ macabulugan si Linares. Tinangkilic ng̃ Dios ang aking am!ang marahang isinagt ng̃ dalaga. Zi, Clarita, pero el tiempo los milagroz ya ha pazeo: rozotroz loz ezpaolez ecimoz: ezconfa la Virgen y chate corr.[279] Tum ... tum ... tumbalc! Si capitn Tiago na hanggang sa sandalng yay hindi nacacaguiit sa pananality nang̃ahs tumanng, at bago pinakinggng magalng ang sagt: Cung gayy inaacal po ba niny, doa Victorina, na ang Virgen ...? Venimoz precizamente hablar con uzt la Virgen,[280]ang matilinghagang sagt ni doa Victorina, na itinuturo si Mara Clara;tenemoz que hablar negocioz.[281] Napagkilala ng̃ dalagang dapat niyng lisanin ang nang̃agsasalitaan, cayat humanap siy ng̃ dahiln at lumayo roon, na nang̃ang̃abay sa mg̃a casangcapan. Napacaimb at napacalisy ang salitaan at usapan sa pagpupulong na it cayat minamagaling pa namin ang huwg ng̃ saysayin. Sucat ng̃ sabihing ng̃ sily magpaalaman ay pawang nang̃atutuwang laht, at sinabi pagcatapos ni capitan Tiago ang ganit cay ta Isabel:
- 378 -
Ipasabi mo sa fonda, na bucas ay mag-aalay tayo ng̃ piguing. Untiunting ihand mo si Mara Clara na ating ipacacasal na hindi malalaon. Tiningnan siya ni ta Isabel na nagugulat. Makikita mo rin! Pagca nagung manugang na natin si guinoong Linares, magmamanhic-manaog tayo sa lahat ng̃ mg̃a palacio; pananaghilan tayo, mang̃amamatay ang lahat sa capanahilian! Phin 492At sa gayn ng̃ay kinabucasan ng̃ gabiy mul na namng pun ng̃ tao ang bahay ni capitan Tiago, at ang caibhn lamang ng̃ayoy pawang mg̃a castilat insc lamang ang canyng mg̃a inanyayahan; tungcl sa magandng cabiyc ng̃ cataohay ipinakikiharap doon ng̃ mg̃a babaeng castilng tub sa Espaa at sa Filipinas. Nririyan ang pinacamarami sa ating mg̃a cakilala; si par Sibyla, si par Salvi, na casama ng̃ ilng mg̃a franciscanot mg̃a dominico; ang matandng teniente ng̃ guardia civil na si guinoong Guevara, na lalo ng̃ mapanglw ang mukh cay sa dati; ang alfrez na sinsaysay na macalibo na ang canyng dinanas na pakikibaca, na minmasdan ang laht ng̃ boong pagpapalal, palibhasay sa acal niyy siyy isng don Juan de Austria sa catapang̃an; ng̃ayy teniente siyt may gradong comandante; si De Espadaa, na canyng minmasdan it ng̃ boong glang at tacot at iniiwasan ang canyng titig, at si doa Victorina na nagng̃ing̃itng̃it. Hindi pa dumarating si Linares, sa pagct palibhasay mahalagng guinoo, dapat na siyy magphuli sa pagdating cay sa mg̃a ib: may mg̃a taong npacatung̃ag, na ang acalay cung magphuli ng̃ isng oras sa laht ng̃ bagay, naguiguing malalaking tao na. Si Mara Clara ang siyng tintudl ng̃ mg̃a upasal: sinalubong sil ng̃ dalaga ng̃ alinsunod sa ugaling pakikipagmahalan, na hindi nalilisan ang canyng anyng malungct. Psh!anng isng dalaga;may cauntng capalaluan.... Magandagand rin namn,ang sagt namn ng̃ isng dalaga rin;datapuwat ang lalaking iyy pumili sana ng̃ ibng dalaga na hindi totoong mukhng tang̃. Ang salap, caibigan; ipinagbbili ng̃ makisig na binat ang canyng sariling catawn. Sa cabilng dcoy it namn ang salitaan: Pacacasal ng̃ayng ang unang nang̃ibig sa canyy malapit ng̃ bitayin! Tinatawag cong maing̃at ang ganyn; pagdacay hand na ang cahalili. Ab, cung mabao!... Nriring̃ig marahil ang gayng mg̃a salitaan ng̃ dalagang si Mara Clara, na nacaup sa isng silla at naghuhusay ng̃ isng bandejang mg̃a bulaclc, sa pagPhin 493ct nmamasid na nang̃ng̃atal ang canyng mg̃a camy, minsang mamutlt mang̃atlabing macilan.
- 379 -
Malacs ang salitaan sa pulutng ng̃ mg̃a lalaki, at, ayon sa caraniway pinag uusapan nil ang ucol sa hulng mg̃a nangyari. Nang̃ag salitaang laht pat ni don Tiburcio, liban na lamang cay par Sibyla, na nananatili sa pagpapawalng halagng hindi pag-imc. Nring̃ig cong lilisanin daw po niny, pari Salv, ang bayan?ang tanng ng̃ bagong teniente, na dahil sa canyng pagcataas sa catungculay ng̃ayy nagung mairugun. Wal na acng sucat gawn sa bayang iyn; sa Maynil na ttira ac magpacailan man ... at cay p? Lilisanin co rin ang bayan,ang isinagt na casabay ang pagtindg;kinacailang̃an ac ng̃ gobierno, upng aking linisin ang mg̃a lalawigan sa mg̃a filibustero, na ang casama coy isng pulutng ng̃ mg̃a sundalo. Dagling tiningnn siy ni pari Salv mul sa mg̃a pa hanggng sa ulo, at sac siy tinalicurng lubs. Tunay na bang nalalaman cung an ang cahihinatnan ng̃ pang̃ulo ng̃ mg̃a tulisan, ng̃ filibusterillo?ang tanng ng̃ isng cawan ng̃ pmahalaan. Si Crisstomo Ibarra ba ang sinasabi niny?ang tanng ng̃ is.Ang lalong mahihintay at siy namng sumasacatuwiran ay siyy bitaying gaya ng̃ mg̃a binitay niyng 72. Siyy itatapon!ang sinabing mapanglw ng̃ matandng teniente. Itatapon! Itatapon lamang siy! Ng̃unit marahil ay mananatili sa tapunn magpacailn man!ang biglng sinabing sabaysaby ng̃ iln. Cung ang binatng iyn,ang patuloy na sinabi ng̃ teniente Guevara, ng̃ malacs at anyng may galit;ay natutong mag-ng̃at; cung siyy natutong huwag tumiwalang totoo sa mg̃a tang̃ing taong canyng casulatn; cung hindi sana napacadunong ang ating mg̃a fiscal na magbigy kahulugn ng̃ napacalabis namn sa nasusulat, pinasiyahn sanang walng an mang casalanan ang binatng iyn. Ang pagpapatibay na it ng̃ matandng teniente at ang any ng̃ canyng tnig ay nagbigy ng̃ malakng pangguiguilals sa mg̃a nakkinig, na walng nasabing an man. Tuming̃n sa ibng daco si par Salv, marahil ng̃ huwag Phin 494niyng makita ang titig na mapanglw ng̃ matand. Nalaglg sa mg̃a camy ni Mara Clara ang mg̃a bulaclc at hindi nacakilos. Si pari Sibylang marunong sa hindi pag-imic, tila mandn siyng tang̃ing marunong namng tumanng. May sinasabi p ba cayng mg̃a sulat, guinoong Guevara? Sinasabi co ang sinalit sa akin ng̃ defensor (tagapagtanggl), na gumanp ng̃ canyng catungculan ng̃ boong casipagat pagmamalasakit. Liban na lamang sa ilng mg̃a talatang may culabng pananalit, na isinulat ng̃ binatng it sa isng babae, bago siy yumaong ang tung̃oy sa Europa, mg̃a talatang kinakitaan ng̃ fiscal ng̃ isng balac at isng bal laban sa Gobierno, na canyng kinilalang siy ng̃ ang may sulat, walng nsumpung̃ang an mang bagay na mapanghawacan upng siyy mabigyng casalanan.
- 380 -
At ang declaracin (sinaysy) ng̃ tulisn bago siy mamaty? Nasunduan ng̃ defensor na mawal-ang halag, sa pagct ayon din sa tulisng iyn, sily hindi nakipag-usap cailn man sa binat, cung di sa isng nagng̃ang̃alang Lucas lamang, na canyng caaway, ayon sa napatotohanan, at nagpacamaty, marahil sa sigw ng̃ sariling budh. Napatotohanang pawang taksl na gagd lamang ang mg̃a letra ng̃ casulatang nacuha sa bangcay niy, sa pagct ang letray catulad ng̃ dating letra ni guinoong Ibarra ng̃ panahng may pitng tan na ng̃ayn ang nacararaan, datapuwat hindi catulad ng̃ letra niy ng̃ayn, bagay na nagpapasapantahang ang gumamit na huwaran ay itng sulat na guinamit upng siyy isumbng. Hindi lamang it, sinasabi ng̃ defensor, na cung di raw kinilalang siy ang may titic ng̃ sulat na iyn, malaki sanang cagaling̃an ang sa canyy nagawa, datapuwat pagcakita niya sa sulat na iyy namutl siy, nasir ang loob at pinagtibay ang lahat ng̃ dooy natititic. Ang sabi p niny,ang tanng ng̃ isng franciscano;ay nauucol ang sulat na iyn sa isng babaeng canyng pinagpadalhan, an at dumating sa camy ng̃ fiscal? Hindi sumagt ang teniente; tinitigang sandal si pari Salvi, at sac lumay, na pinipilipit na nang̃ng̃atal ang matulis na dulo ng̃ canyng balbs na banin, samantalang pinag-uusapan ng̃ mg̃a ib ang mg̃a bagay na iyn. Diyy nakikita ang camy ng̃ Dios!anng is;kinasusutan siy pat ng̃ mg̃a babae. Phin 495Ipinasunog ang canyng bahay, sa acal niyng sa gayy macalligtas siy, datapuwat hindi niy naisip ang nacaling̃id, sa macatuwd bagay ang canyng caagulo, ang canyng babae,ang idinugtng ng̃ isng tumatawa.Talag ng̃ Dios! Santiago, ipagtanggl mo ang Espaa! Samantalay humint ang matandng militar, sa is sa canyng pagpaparoot parito, at lumapit cay Mara Clara, na nakikinig ng̃ salitaan, hindi cumikilos sa canyng kinauupuan; sa mg̃a paanan niyy naroroon ang mg̃a bulaclc. Cay poy isng dalagang totoong matalin,ang marahang sinabi sa cany ng̃ teniente,magalng p ang inyng guinaw ng̃ inyng pagcacbigay ng̃ sulat ... sa ganyng paraay macaaasa cayng dalaw sa isng mapanatag na hinaharap. Nakta ng̃ dalagang lumlay ang teniente na ang mg̃a maty anyng na hahalng at kinacagat ang mg̃a lab. Sa cagaling̃ang palad ay nagdaan si ta Isabel. Nagcaroon si Mara Clara ng̃ casucatang lacs upng siyy tangnn sa damt. Tia!ang ibinulng. An ang nangyayari sa iy?ang itinanng ni ta Isabel, na gult, ng̃ canyng mmasdan ang mukh ng̃ dalaga. Ihatid p niny ac sa aking cuarto!ang ipinakiusap, at sac bumitin sa camy ng̃ matand upng macatindig.
- 381 -
May sakt ca, anc co? Tila nawaln icaw ng̃ mg̃a but? an ang nangyayari sa iy? Isng hilo ... ang dami ng̃ tao sa salas ... ang dami ng̃ ilaw ... kinacailang̃an cong magpahing̃a. Sabihin p niny sa tatay na matutulog ac. Nangllamig ca! ibig mo ba ang ch? Umilng si Mara Clara, sinarhn ng̃ susi ang pint ng̃ canyng tulugn, at salt na sa lacs ay nagpatihulg sa sahg, sa paann ng̃ isng larawan at sac humagulhl: In! in! aking in! Pumapasoc ang liwanag ng̃ buwn sa bintan at sa pintuang canugng ng̃ batalng bat. Nagpapatuloy ang msica ng̃ pagtugtg ng̃ masasayang vals; dumarating hanggng sa tulugn ang mg̃a tawanan at ang aling̃awng̃w ng̃ mg̃a salitaan; macailang tumugtg sa canyng pintuan ang canyng am, si ta Isabel, si doa Phin 496Victorina at pat si Linares, datapuwat hindi cumilos si Mara Clara: malacs na hing̃al ang tumatacas sa canyng dibdib. Nagdaan ang mg̃a horas: natapos ang mg̃a catuwaan sa mesa, nriring̃ig ang sayw, naups ang candil at namaty, datapuwat nanatili ang dalaga sa hindi pagkilos sa tablang sahig, na liniliwanagan ng̃ buwn, sa paann ng̃ larawan ng̃ In ni Jess. Untiunting nanag-uli ang bhay sa catahimican, nang̃amaty ang mg̃a law, mulng tumawag si ta Isabel sa pintuan. Ab, nacatulog!anng ta ng̃ sabing malacs; palibhasay batat walng an mang pinannimdim, tumutulog na parang paty. Nang lubh ng̃ tahimic ang laht; nagtindig si Mara Clara ng̃ marahan at luming̃ap sa canyng paligid: nmasid ang batalng bat, ang maliliit na mg̃a blag, na napapaliguan ng̃ mapanglw na liwanag ng̃ buwn. Isng mapanatag na hinharap! Tumutulog na parang paty!ang sinabi ng̃ marahan at sac tinung̃o ang batalng bat. Nagugupiling ang ciudad, walng nariring̃ig na manacanac cung d ang ugong ng̃ isang cocheng nagdaraan sa tuly na cahoy sa ibabaw ng̃ ilog, na ilinarawan ng̃ payapang tubig nit ang sinag ng̃ buwan. Tuming̃ala ang dalaga sa lang̃it na ang calinisay wang̃is sa zafir; marahang hinubd ang canyng mg̃a sinsing, mg̃a hicw, mg̃a aguja at peineta, inilagy niy ang lahat ng̃ it sa palababahan ng̃ bataln at tiningnan ang log. Humint ang isng bancng tigub ng̃ dam sa paann ng̃ ahunng nalalagay sa bawat bahay na na sa pampang̃in ng̃ ilog. Is sa dalawng lalaking nacasacy sa bangcng iyn ay pumanhic sa hagdanang bat, linundg ang pader, at ng̃ macaraan ang sandaliy nring̃ig ang canyng mg̃a paglacad na pumpanhic sa hagdanan ng̃ bataln.
- 382 -
Nakita siy ni Mara Clarang tumiguil pagcakita sa cany, ng̃unit sumandal lamang, sa pagct untiunting lumapit at tumiguil ng̃ tatlong hacbng na lmang ang lay sa dalaga. Umudlt si Mara Clara. Crisstomo!ang sinabing marahang pusps ng̃ tcot. Oo, acy si Crisstomo!ang isinagt ng̃ binat ng̃ boong capanglawan.Phin 497Kinuha ac sa bilangguang pinag absang̃n sa akin ng̃ aking mg̃a caibigan, ni Elias, isng caaway, isng tong may catuwirang acy pagtamnan ng̃ galit. Sumunod sa mg̃a salitng it ang isng mapanglw na hindi pag-imic; tumung̃ si Mara Clara at inilawt ang dalawng camy. Nagpatuloy ng̃ pananalit si Ibarra: Isinump co sa piling ng̃ bangcy ng̃ aking inng icaw ay aking paliligayahin, cahit an man ang aking cratnan! Mangyayaring magclang icaw sa iyng isinump, siyy hindi mo in; ng̃unit ac, palibhasay ac ay anc niy, pinacadadakil co ang pag-aalaala sa cany, at cahit nagdaan ac sa libolibong pang̃anib, naparito act upng tuparn ang aking isinump, at itinulot ng̃ pagca-ctaong icaw rin ang aking macausap. Mara, hindi na tayo magkikitang mul; bat ca at bac sacaliy sisihin ca ng̃ iyng sariling budh ... naparito ac upng sa iyy sabihin, bago ac pumanaw, na pinatatawad cat. Ng̃ayon, cahimana-wariy lumigaya ca, at paalam! Binant ni Ibarrang lumay, datapuwat piniguil siy ng̃ dalaga. Crisstomo!anya;sinug ca ng̃ Dios at ng̃ acy iligtas sa walng cahulilip na capighatian ... pakinggn mo ac at sac mo ac hatulan! Matimys na bumitw sa cany si Ibarra. Hindi ac naparitot ng̃ hing̃an catang sulit ng̃ guinaw mo ...; naparito act ng̃ bigyan catang capayapaan. Aayaw ac ng̃ capayapaang inihhandog mo sa akin; ac ang magbibigay sa akin din ng̃ capayapaan! Pinawwal-an mo acng halag, at ang pagpapawalng halag moy siyng sampong sa camatayan coy magbibigay capaitan! Namalas ni Ibarra ang masilacbng sam ng̃ loob at pagpipighati ng̃ abng babae, at tinanng niy it cung an ang hinhang̃ad. Na icaw ay maniwalang sinint co icaw cailn man! Ng̃umiti ng̃ boong saclap si Crisstomo. Ah! nagcuculang tiwal ca sa akin, nagcuculang tiwal, ca sa iyong catoto sa camusmusn, na cailn may hindi ikinaila sa iy ang isa man lamang na caisipn!ang biglng sinabi ng̃ dalaga na nagpipighati.Aking nattaroc ang iniisip mo! Pagc napagtanto mo ang aking buhay, ang malungcot na buhay Phin 498na ipinatanto sa akin ng̃ panahng acy may sakit, mahhabag ca sa akin at hindi mo ng̃ing̃itian ng̃ ganyn ang aking dalamhat. Bakit bagt hindi mo pa binayaang acy mamaty sa mg̃a camy ng̃ hangl na gumgamot sa akin? Icaw sanat acy liligaya!
- 383 -
Nagpahing̃ang sumandali si Mara Clarat sac nagpatuloy ng̃ pananalit: Inibig mo, nagculang tiwal ca sa akin, patawarin naw ac ng̃ aking In! Sa is sa mg̃a calaguimlaguim na gab ng̃ aking masaclp na pagcacasakit, ipinahayag sa akin ng̃ isng to ang pang̃alan ng̃ aking tunay na am, at ipinagbawal sa aking icw ay aking sintahin ... liban na lmang cung ang akin ding am ang magpatawad sa iy sa paglabg na sa canyy iyng guinaw! Umudlt si Ibarra at nagugulumihanang tinitigan ang dalaga. Oo,ang ipinagpatuloy ni Mara Clara; sinabi sa akin ng̃ tong iyng hind maitutulot ang ating pag-iisang catawn, sa pagct ibabawal sa cany ng̃ canyang sariling budh, at mapipilitang canyang ihayg, cahit magcaroon ng̃ malakng casiran ng̃ puri, sa pagcat ang aking amy si.... At saca ibinulng sa taing̃a ng̃ binata ang isng pang̃alang sa cahinaan ng̃ pagsasasalitay si Ibarra lmang ang nacring̃ig. An ang aking magagaw? Dapat co bang yurakin dahil sa aking pagsinta ang pag-aalaala co sa aking in, ang capurihn ng̃ aking amamahan at ang dang̃al ng̃ aking tunay na am? Magagaw co b it na hind icw ang unaunang magpapawalng halag sa akin? Ng̃unit ang catibayan, nagcaroon ca ba ng̃ catibayan? Nang̃ang̃ailang̃an icw ng̃ catibayan!ang biglng sinabi ni Crisstomo, na parang sinsacal. Dinucot ng̃ dalaga sa canyng dibdb ang dalawng papel. Nrito ang dalawng slat nang aking ina, dalawng slat na itinitic sa guitn ng̃ matas na sigw ng̃ sariling budh ng̃ panahng tagly pa niy ac sa canyng tiyn. Tanggapn mot iyong basahin, at iyong makikita cung paano ang canyng pagsumpa sa akin at paghahang̃d na acy mamatay ..., ang aking camatayang hindi nasunduan, bag man pinagpilitan ng̃ aking am, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a gamt! Nalimutan ang mg̃a slat na it nang aking am, sa bahay na canyng tinahanan, nacuha ng̃ tong iyn at ining̃atan, at caya lamang ibinigay sa akin ay nang palitan co ng̃ iyng slat ..., d umanoy ng̃ siya raw ay macaasang Phin 499hind ac paccasal sa iy cung walng capahintulutan ang aking am. Bhat ng̃ daladalahin co sa aking catawn ang dalawng slat na iyng nagung capalt ng̃ slat mo, nacacramdam ac ng̃ lamg sa aking pus. Aking ipinahamac icw ipinahamac co ang aking sinta.... an ang hind ggawin ng̃ isng anc na babae sa icagagaling ng̃ isng inng patay na at ng̃ dalawng amng capuwa buhy? Akin bang masasapantah man lmang cung saan gagamitin ang iyong slat? Nangllumo si Ibarra. Nagpatuloy si Mara Clara: An pa ang nlalabi sa akin? masasabi co ba sa iyo cung sino ang aking am, masasabi co ba sa iyong huming̃i ca sa cany ng̃ tawad, sa iy pa namng anc ng̃ pinapaghirap niy ng̃ hindi cawasa? masasabi co ba sa aking am na icaw ay patawarin, masasabi co ba canyng acy canyng anc, ac pa namng pinacahang̃adhang̃d niy ang aking camatayan? Wal na ng̃ang nlalabi sa akin cung hindi ang pagtitiis, ing̃atan co sa sarili ang lihim at mamaty sa pagpipighati!... Ng̃ayn, caibigan co, ng̃ayng nalalaman mo na ang buhay ng̃ iyong
- 384 -
abang si Mara, mangyayari pa bang maidulot mo pa sa canya iyng pagpapawalng halagng ng̃iti? Mara, icaw ay isng santa! Lumiligaya ac, sa pagcat, acy iyong pinaniniwalaan.... Gayn man,ang idinugtng ng̃ binat, na nagbago ng̃ any ng̃ tinig,nabalitaan cong mag-aasawa ca raw.... Oo,at humagulhl ang dalaga;hinihing̃i sa akin ng̃ aking am ang pagpapacahirap na it ... bag man hindi niy catungculay sininta niy act canyng pinacain, tinutumbasan co ang utang na loob na it, sa pagbibigay capanatagan sa cany, sa pamamag-itan nitng bagong pakikimag-anac na it, ng̃unit.... Ng̃unit.... Hindi co lilimutin ang pagtatapat na aking isinump sa iy. An ang inaacala mong gawn?ang idinugtng ni Ibarra, at pinagsisicapang basahin sa canyng mg̃a mat ang canyng balac. Madilm ang hinharap na panahn at na sa cadiliman ang Palad! Hindi co nalalaman ang aking gagawin; ng̃unit talastasin mong minsan lamang cung acy Phin 500umibig, at cung walang pag-ibig ay hindi ac cacamtan nino man. At icaw, an ang casasapitan mo? Ang calagayan coy isng bilanggong tanan ... tumatacas ac. Hind malalaot malalaman ang aking pagcatacas, Mara.... Tinangnn ni Mara Clara ng̃ dalawng camy ang ulo ng̃ binat, hinagcng mulit muli ang mg̃a lab, niyacap niy siy, at sac biglang linayuan pagcatapos. Tumacas ca! tumacas ca!anya;tumacas ca, paalam! Tinitigan siy ni Ibarra ng̃ mg̃a matng nagnningning; ng̃unit sa isng hudyt ng̃ dalagay lumayo ang binatang tila lang̃, hahapayhapay.... Mulng linucs ang pader at sumacay sa bangca. Tinatanaw siy sa paglay ni Mara Clarang nacadung̃aw sa palababahan ng̃ bataln. Nagpugay si Elas at niyucuran siy ng̃ boong galang.
Phin 501
- 385 -
LXI.
ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.
Pakinggn p niny ang aking ggawing aking inisip,ani Elas na nag ninilaynilay, samantalang pinatutung̃uhan nil ang San Gabriel. Itatag co cay ng̃ayn sa bahay ng̃ is cong caibigan sa Mandaluyong; ddalhin co sa iny ang laht ninyng salap, na aking iniligts at itinag co sa paann ng̃ balit, sa matalinghagang pinaglibing̃an sa inyng nnong lalaki; at umals cay rito sa Filipinas. At ng̃ pasaibang lupan ac?ang isinalabat ni Ibarra. Upng manatili cay sa capayapaan sa natitira pa ninyng bhay. May mg̃a caibigan cay sa Espaa, cayy mayaman, macapagpapaindulto cay. Sa papaano mang paraan, ang ibang lupaiy isng bayang sa atiy lalong magalng cay sa sarili. Hindi sumagt si Crisstomo; naglininglining na hindi umiimic. Dumarating sil ng̃ sandalng iyn sa ilog Pasig, at nagpasimul ang bangc ng̃ pagsalung̃a sa agos. Nagppatacbo ang isang nagcacabayo sa ibabaw ng̃ tuly ng̃ Espaa at may nriring̃ig na isng mahabat matinding tung ng̃ pito. Elas,ang muling sinabi ni Ibarra; nanggaling ang inyng casawang plad sa aking familia, iniligtas ninyng macaalawa ang aking bhay, at hindi lamang may malaking utang na loob ac sa iny, cung di namn cautang̃n co rin sa iny ang pagsasauli ng̃ inyng cayamanan, at yayamang gayy sumama cay sa akin at magsama tayong parang magcapatid. Ditoy sawi rin cayng capalaran. Umiling ng̃ boong capanglawan si Elias, at sumagt: Hindi mangyayari! Tunay ng̃at hindi ac mangyayaring sumintt magtam ng̃ ligaya sa lupang aking kinamulatan, ng̃unit mangyayaring acy magkahirap at mamaty sa lupang iyn at marahil ay dahil sa cany; handg dn cahit cacaunti! Ibig cong ang capahamacan ng̃ akng bayay siyng aking magung capahamacn, at sa pagct hindi pinapagcacaisa tayo ng̃ isng mahal na caisipan, sa pagct hindi tumtiboc ang ating mg̃a pus sa isang pang̃alan, nais cong mapakisama Phin 502ac sa aking mg̃a cababayan sa casawiang palad ng̃ laht, mapakisama man lamang ac sa pagtang̃is sa pagdaralita naming laht, na inisn ng̃ isang casamng palad ang lahat naming mg̃a pus! Cung gayy bakit inihahatol niny sa aking acy manaw? Sa pagct sa ibng panig ay mangyayaring cayy lumigaya at acy hindi, sa pagct hindi cay handa sa pagcacahirap, at sa pagct casususutan niny ang inyng bayan, cung dahil sa canyy masawing palad cay isng araw; at wala ng̃ totoong casamasamaang palad na gaya ng̃ masusot sa canyng bayang kinamulatan. Hindi matuwd ang inyng palagy sa akin!ang biglng sinabi ni Ibarra sa masaclap na tutol;nalilimutan ninyng carrating co pa lamang ditoy pagdacay hinanap co ang canyang icagagaling.
- 386 -
Huwg p cayng manghinuha, guinoo, hindi co cay sinsisi; maano na ng̃ang cayy siyng ulirann ng̃ lahat! Datapuwat aayaw acng huming̃i sa iny ng̃ mg̃a hindi mangyayari, at huwag po cayng magagalit cung sabihin co sa inyng cayy dinaraya ng̃ inyng pus. Dating iniibig p niny ang kinamulatan ninyng bayan, sa pagct ganyn ang sa inyy itinur ng̃ inyng am; dating iniibig p niny ang kinamulatan ninyng bayan, palibhasay sa cany naroroon ang inyng sinta, cayamanan, cabataan, sa pagct ng̃uming̃iti sa iny ang laht hindi pa gumagawa sa iny ng̃ lihs sa catuwiran ang kinamulatan ninyng bayan; dating iniibig niny ang kinamulatan ninyng bayan, cawang̃is ng̃ ating pag-ibig sa laht ng̃ bagay na nagbibigay sa atin ng̃ caligayahan. Datapuwat ang araw na cayy maghirap, magutom, pag-usiguin, ipagcanulo at ipagbil ng̃ iny ring mg̃a cababayan, sa araw na iyay inyng susumapain ang inyng sariling catawan, ang inyng kinamulatang bayan at ang lahat. Nacasasakit sa akin ang inyong mg̃a salita,an Ibarra na naghhinanakit. Tumung̃ si Elias, nagdilidili at muling nagsalita: Ibig cong iligts cay sa carayaan, guinoo, at ilihs co sa iny ang isng malungct na pagsasapit sa panahng hinharap. Iny pong alalahanin ang pakikipag-usap co sa iny sa bangca ring it at liwanag nit ring buwang it, na may isng buwan na ng̃ayn, humiguit cumulang; sumasaligaya cay niyn. Phin 503Hindi macarating hanggang sa iny ang pamanhc ng̃ mg̃a culang-palad; pinawalng halag niny ang canilng mg̃a dang, sa pagct daing ng̃ mg̃a masasamng tao, lalong pinakinggn niny ang canilng mg̃a caaway at, cahit acy nang̃atuwirat cayoy aking pinamanhicay cumamp rin cay sa panig ng̃ mg̃a umapi sa canil, at niyay sumasainyng mg̃a camy ang acy sumamng tao ang acy papaty upng aking maganp ang isng mahl na pang̃ac. Hindi itinulot ng̃ Dios, sa pagct namaty ang matandng pun ng̃ mg̃a tulisn ... Nacaraan ang isng buwn at ng̃ayy ib na ang inyng caisipn! Sumasacatuwiran po cay, Elas, ng̃unit ang taoy isng hayop na sumusunod sa casalucuyang mg̃a nangyayari: niyy nabubulagan ac, masama ang aking loob, ayawn co ba? Ng̃ayy inacls ng̃ capahamacn ang aking pirng; tinuruan ac ng̃ aking pag-iis at paghihirap sa bilangguan; nakikita co ng̃ayn ang cakilakilabot na cncer na cumkitib sa mg̃a namamayan dito ng̃ayn, na cumacapit sa canyng mg̃a lamn at nagcacailang̃an ng̃ isng makirt at ganp na paglipol. Binucsn nil ang aking mg̃a mat, ipinamalas sa akin ang bulc na sugat at canilng pinipilit na acy maguing masamng tao! At yamang canilng inibig, magpifilibuster ac, ng̃unit tunay na filibustero; tatawaguin co ang laht ng̃ culang plad, ang laht ng̃ nacarramdam ng̃ tibc ng̃ pus sa loob ng̃ canyng dibdib, yang mg̃a taong sa inyy nang̃agpasug sa akin ... hindi ac maguiguing masamng tao, cailn may hindi masamng tao ang nakikibaca dahil sa canyng kinaguisnang bayan, tumbalc. Sa loob ng̃ tatlng daang tay sily hinahalina natin, hinihing̃an natn sil ng̃ pagsint, minmith nating tawaguin silng capatd, an ang canilng isinasgot? Tayoy sinasagot ng̃ lait at paglibc, at ikinacait sa atin pat ng̃ ating calagayang pagca tao na gaya rin ng̃ ib. Walng Dios, walng pag-asa, walng habg sa capuwa tao; wala ng̃a cung di ang catuwiran ng̃ lacs! Nagng̃ang̃alit si Ibarra; nang̃ang̃atal ang canyng boong catawn.
- 387 -
Dumaan sil sa tapt ng̃ palacio ng̃ General, at canilng nmasid na tla nang̃agssigalaw at nang̃agccagulo ang mg̃a banty na sundalo. Canil na yatang nasiyasat ang pagcacatanan?ang ibinulng ni ElasHumig po cay, guinoo, at cayy tatabunan co ng̃ dam, sa pagct daraan tayo sa tabi ng̃ Polvoristay baca mino ng̃ bantay na sundalo cung bakit dalaw tayo. Phin 504Ang bangc ay is riyn sa maninipis at makikipot na sasakyng hindi lumalacad cung di dumdulas sa ibabaw ng̃ tubig. Alinsunod ng̃a sa inacal na ni Elas, siyy pinahint ng̃ banty na sundalo at tinanng cung saan siy galing. Nagdal po ac ng̃ dam sa Maynil, sa mg̃a oidor at sa mga cura,ang isinagt, na canyng guinagd ang any ng̃ pananalit ng̃ mg̃a tag Pandacan. Lumabs ang isng sargentot inalm cung an ang nangyayari. Sulong!ang sinabi sa canya nit; ipinauunaw co sa iy na huwag cang magppasacay sa iyong bangc cang̃ino man; bagong catatacas ng̃ isng bilangg. Cung siyy mahuli mo at maibigay mo sa akiy bibigyan cat ng̃ isng magaling na pabuy. Op, guinoo; an po ba ang mg̃a icakikilala co sa cany? Siyy nacalevita at nagwiwicang castil; hal, icaw ang bahal! Lumay ang bangc. Luming̃n si Elias at canyng nakita ang any ng̃ banty na sundalong nacatindig sa tabi ng̃ pampng. Masasayang sa atin ang ilng minutong panahn,ang sabing marahan;dapat pumasoc tayo sa ilog Beata at ng̃ cunuwariy taga Peafrancia ac. Makikita po niny ang ilog na inawit ni Francisco Baltazar. Natutulog ang bayan sa liwanag ng̃ buwn. Nagtindg si Crisstomot upng canyng takhn ang catahimican ng̃ mg̃a linalng na tulad sa lbing̃an. Makipot ang ilog at ang canyng mg̃a pampang̃iy capatagang nattamnan ng̃ dam. Itinapon sa pampng ni Elias ang canyng dala, tinangnn ang isng mahabang tikn at cumuha sa ilalim ng̃ dam ng̃ mg̃a bayng na walng lamn. Nagpatuloy sila ng̃ pamamangca. Cay po ang may ar ng̃ inyng calooban, guinoo, at ng̃ inyng hinaharap na panahn,ang sinabi niy cay Crisstomo, na nananatili sa hindi pag-imc.Ng̃unit cung itutulot po niny sa akin ang isng pagpapahiwatig, sasabihin co sa iny: Tingnn po ninyng magalng ang inyng ggawin, inyng papag-aalabin ang pagbabaca, palibhasay cayy may salap at catalinuhan at macacakita agd cay ng̃ maraming mg̃a kagawad, at sa cawalng palad ay maraming masasam Phin 505ang loob. Datapuwa, sa pagbabacang itng inyng gagawin, ang lalong mang̃ahihirapay ang mg̃a walng icapagttanggol at ang mg̃a walng malay. Ang mg̃a damdamin ding may isng buwn na ng̃ayng sa akiy umudyc na sa inyy makiusap, upng hing̃in ang mg̃a pagbabagong tos, ang mg̃a damdamin ding iyan ang siyng umaakit ng̃ayn sa aking sa inyy magsabi na maglininglining muna cay. Hindi p nag-iisip ang mg̃a tagaritong
- 388 -
humiwaly sa In ng̃ ating kinguisnang lup; walng hinhing̃ cung di cauntng calayaan, cauntng pagbibigay catuwiran at cauntng guiliw. Tutulung̃an cay ng̃ mg̃a may galit, ng̃ mg̃a masasamng tao, ng̃ mg̃a wal ng̃ pagcasiyahan sa sam ng̃ loob, datapuwat hindi makikialam ang bayan. Magcacamali po cay, cung dahil sa nakita ninyng ang laht ay madilm ay mag-acal po cayng wal ng̃ pagcasiyahan sa sam ng̃ loob ang bayan. Nagdaralit ng̃ ang bayan, tunay ng̃, datapuwat umaasa pa, nananalig pa, at cay lamang siy titindig ay cung maubos na ang canyang pagtitis, sa macatuwd bagy cung cailn ibiguin ng̃ mg̃a namamahalang maubos ang pagtitiis na iyn, bagay na may calayuan pa. Ac man ay hindi marahil sumama sa iny, hindi ac gagamit cailn man ng̃ mg̃a huling panggamt na iyn, samantalang nakikita cong may pag-asa pa ang mg̃a tao. Cung magcagayoy gagawin cong hindi cay casama!ang mulng sinabi ni Crisstomong talagng hand na. Iyn p ba ang matibay na panucal niny? Ang matibay at tang̃, sacs co ang pang̃alan ng̃ aking am! Hindi co maaaring ipaagaw ng̃ pagayn na lamang ang aking capayapaat ligaya, ac na walng ibng hinang̃d cung di ang cagaling̃an, ac na ang laht ay aking iguinalang at tiniis dahil sa pagsinta sa isng religing magdaray at mapagpaimbabaw, dahil sa pagsint sa isng bayang aking tinubuan. An ang canilng itinumbs sa akin? Ang acy iban sa isang imbng bilangguan at sran ang magandng caasalan ng̃ aking talagng maguiguing esposa. Hindi! cung hindi ac manghigantiy maguiguing isng casamasamang gaw, maguiguing pagpapalacs ng̃ canilng loob upng sily gumaw ng̃ bagot bagong mg̃a paglabg sa catuwiran! Hindi, cung di co gawn ang gayy maPhin 506guiguing isng caruwagan, cahinan ng̃ loob, humibc at tumang̃is gayng may dugt may buhay, gayng inilangcp nil sa paglait at paghamt ang paglulugs ng̃ capurihn! Tatawaguin co ang bayang mangmng na iyn, ipakikilala co sa cany ang imb niyang calagayan; na huwg siyng umisip sa mg̃a capatd; wal ng̃ cung hindi mg̃a lobo na nang̃agllamunan, at sasabihin co sa canilng laban sa caapihng ity tumtindig at tumututol ang walng hanggng carapatn ng̃ tao upang tuclasn sa lacs ang canyng calayaan! Ang bayang walng malay ang siyng maghihirap! Lalong magalng! Maipakikihatid po ba niny ac hanggng sa cabunducan? Hanggng sa malagay cay sa capanatagn!ang sagt ni Elas. Mulng sily lumabs sa Pasig. Manacanacang nagsasalitaan sil ng̃ mg̃a walng cabuluhn. Santa Ana!ang ibinulng ni Ibarra,napagkikilala po ba niny ang bahay na it? Casalucuyang dumaraan sil sa tapt ng̃ bahay na lwaliwan sa labs ng̃ bayan ng̃ mg̃a jesuita. Diyay aking tinam ang mahabang panahng maligayat masay!ang buntong-hining̃ ni Elas.Napaririyan cam buwn buwn ... ng̃ panhng iyy wang̃is ac sa mg̃a ib: may cayamanan, may familia, nananag-inip at nakikinkinita ang isng magandng panahng ssapit. Nakikita co ng̃ mg̃a panahng iyn ang aking capatd na babae na na sa isng colegiong calapt; hinahandugan ac ng̃ mg̃a bordadong gaw ng̃ canyng mg̃a camy ...
- 389 -
sinasamahan siy ng̃ isng caibigang babae, na isng magandng dalaga. Nagdaang laht na parang isng panaguinip. Nanatili sil sa hindi pag-imc hanggng sa dumating sa Malapad-na-bat. Ang nacapamangc cung gabi sa Pasig, minsan man lamang, sa is riyn sa mg̃a caayaayang gabng handg ng̃ Filipinas, pagca nagsasabog ang buwan, mul sa dalisay na bughw, ng̃ malungct na pagpapaalaala; pagca itinatag ng̃ dilm ang caimbihn ng̃ mg̃a tao at kincublihan ng̃ catahimican ang abng aling̃awng̃aw ng̃ canilng tinig; pagca ang Naturaleza ang tang̃ing nagsasalit, ang mg̃a gayn ang macauunaw ng̃ pinagdidilidili ng̃ dalawng binat. Phin 507Nagttuc ang carabinero sa Malapad-na-bat, at ng̃ makitang walng lamn ang bangc, at walng an mang idinudulot na sucat niyng msamsam, ayon sa dating caugaliang pinaglamnn na ng̃ calahatlahatang mg̃a carabinero at ng̃ mg̃a carabinerong nang̃aroroon, pinabayaan silng macaraan agd. Hindi rin naman nagsasapantaha ng̃ an man ang guardia civil sa Pasig, cayat hindi sil binagabag. Nagpasimul ng̃ paguumaga ng̃ sily dumating sa dagatang nooy maamot payapang tulad sa isng calakilakihang salamn. Cumuculimlm ang buwn at nagcuculay rosa ang Casilang̃anan. Naaninagnagan nil sa malay ang isng bagay na culay nag-aaboab, na untiunting lumalapit. Dito ang tung̃o ng̃ fala,ang ibinulng ni Elas;humig po cay at cayy ttacpan co nitng mg̃a bayng. Lalong lumiliwanag at nakikita ng̃ magalng ang any ng̃ sasakyn. Lumalagay sil sa pag-itan ng̃ pampng at natin,ang ipinahiwatig ni Elas na nababalisa. At untiunting binago ang tung̃o ng̃ canyng bangc, na an pat sumasagwang patung̃o sa Binang̃unan. Nahiwatigan niy ng̃ malakng pang̃ing̃ilabot na nagbabago namn ng̃ tump ang fala, samantalang sinisigawan siya ng̃ isng tinig. Humint si Elas at nag-isp-sip. Malay pa ang tab at sily marrating ng̃ bala ng̃ mg̃a fusl ng̃ fala. Inacalang magbalc sa Pasig; lalong matlin ang canyng bangc cay sa fala. Ng̃uni laking casamng palad! nakita niyng nanggagaling sa Pasig ang isng bangc at nmamasdang cumkinang ang mg̃a capacete at mg̃a bayoneta ng̃ mg̃a guardia civil. Hli na tayo,ang ibinulng na nammutl. Pinagmasdn niy ang canyng malalakng bsig, guinamit ang tang̃ing pasiyng nlalabi at nagpasimul ng̃ pagsagwn ng̃ boong lacs niy, na ang tumpy sa dacong pul ng̃ Talim. Samantalay sumusung̃aw ang araw. Dumdulas sa tbig ang bangc ng̃ totoong matlin; nakita ni Elas, sa ibabaw ng̃ fala, na pumpihit, ang ilang taong nacatindg, na siyy kincawayan.
- 390 -
Phin 508Marnong po ba cayng magpalacad ng̃ isng bangc?ang tanng cay Ibarra. Marunong p, bakit? Sa pagct mapapahamac tayo cung hindi ac ttalon sa tbig at ng̃ sily aking iligw. Hahabulin nil ac, acy mabuting lumang̃y at sumisid ... sily illay co sa iny, at pagcacgayoy magpipilit cayng lumigts. Huwag, matira po cay at ipagbili natin ng̃ mahl ang ating buhay sa canil! Walng cabuluhn, wal tayong sandata; papatayin tayong tulad sa maliliit na ibon, ng̃ canilng mg̃a fusil. Nring̃ig ng̃ sandaling iyn, ang isng chis sa tubig, cawang̃is ng̃ pagpatac sa tubig ng̃ isng bagay na manit, na casund agd-agd ng̃ isng putc. Nakita na niny?an Elas, at inilagay sa bangc ang sagwn.Magkikita tayo sa gabng sinusundan ng̃ Pasc sa pinaglibing̃an sa inyng nunong lalaki. Lumigts po cay! At cay p? Iniligts ac ng̃ Dios sa lalong mahihigpt na mg̃a pang̃anib. Naghubd si Elas; pinunit ng̃ isng bla ang canyng tang̃ang bar at nring̃ig ang dalawng putc. Hindi siy nagulumihanan, kinamayn ng̃ mahigpt si Ibarra, na nananatil sa pagcahig sa bangc; tumindg at lumucs sa tubig na itinlac muna ng̃ pa ang muntng sasakyn. Nring̃ig ang ilng sigw, at hindi nalaon at sa malay-lay ng̃ caunt ay sumipt ang lo ng̃ binat, na parang ibig na huming̃, at sac mulng lumubg sa tubig. Ayn, ayn siy!ang sigawan ng̃ ilng tinig at mulng humguing ang mg̃a bla. Hinabol siy ng̃ fala at ng̃ bangc; isng bahagyang guhit ng̃ bul ang siyng pinagcacakitaan ng̃ canyng dinaraanan, na an pat nalalaoy lalong nlalay sa bangc na lulutanglutang na anakiy walng tao. Cailan mat sumusung̃aw sa tubig ang lumlang̃oy at ng̃ huming̃, pagdacay pinagbabarilanan siy ng̃ mg̃a guardia civil at ng̃ mg̃a faluero. Phin 509Tumtagal ang paghahabulan; malay na ang bangc ni Ibarra, lumalapit namn sa tab ang lumlang̃oy, at ang lay na lamang ay may mg̃a limampng dip. Pagd na ang mg̃a gumagaod, datapuwat si Elas ay gayn din, sa pagct madals isipt ang ulo, at sa ibt ibang daco sumsipot, na wariy inilligaw mandn ang mg̃a umuusig sa cany. Hindi na itinutur ng̃ tacsl na bul ng̃ tubig ang dinaraanan ng̃ maninisid. Minsan pang nakita nil siy sa dacong ang lay sa tab ay sampng dip, binaril siy nil ...; nagdaan pagcatapos ang mg̃a minuto; wal ng̃ sumipt uli sa ibabaw ng̃ payapa at walng taong tubig sa dagtan. Nang macaraan ang calahating oras, sinasapantah ng̃ isng manggagaod na canyng nmasdan sa tubig, sa malapt sa gulid, ang mg̃a bacs ng̃ dug, ng̃unit umiling ang canyng mg̃a casama, sa isng anyng hindi mapagwar cung sumasang-ayon sil hindi.
- 391 -
Phin 510
LXII.
PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.
Nagung walng cabuluhng mtimbon sa ibabaw ng̃ isng mesa ang mg̃a mahahalagng handg sa pagcacasl; cahit ang mg̃a brillante na nasa canilng mg̃a estuche na terciopelong azul, ang mg̃a bordado mang piny, ang mg̃a pieza man ng̃ sutl ay hindi nacaaakit sa mg̃a paning̃n ni Mara Clara. Tintingnan ng̃ dalaga, na hindi nakikita at hindi binabasa ang pamahayagang nagbabalit ng̃ pagcamaty ni Ibarra, na nalunod sa dagtan. Caguinsagunsay naramdaman niyng dumarapo sa ibabaw ng̃ canyng mg̃a mat ang dalawng camay, tintang̃nan siy at isng masayng tnig, ang cay par Dmaso, ang sa canyay nagssalit: Sno ac? sno ac? Lumucs si Mara Clara sa canyng upuan at pinagmasdn siyng may malakng tcot. Tang̃aria, natcot ca ba, h? Hindi mo ac hinihintay, an? Talastasn mong naparito acng galing sa mg̃a lalawigan upang humarp sa iyng casl. At lumapit na tagly ang isng ng̃it ng̃ ligaya, at inilahad cay Mara Clara ang camy at ng̃ hagcn. Lumapit si Mara Clarang nang̃ang̃atal at ilinapit ng̃ boong paggalang ang camy na iyn sa canyng mg̃a lab. An ang nangyayari sa iyo, Mara?ang tanng ng̃ franciscano, na nawalan ng̃ masayng ng̃it at napusps ng̃ balsa;malamg ang camy mo, namumutl ca ... may sakit ca ba, bunso co? At hinila ni par Dmaso si Mara Clara sa canyng candung̃ang tagly ang isng pagliyag na hindi nasasapantaha nino mang canyng macacaya, tinangnn ang dalawng camy ng̃ dalaga, at siyy tinanng sa pamamag-itan ng̃ titig. Wal ca na bang catiwal sa iyng inama?ang itinanng na ang anyy naghhinananakit mandn;hal umup ca ritot saysayin mo sa akin ang mg̃a maliliit na bagay na isinsam ng̃ iyong loob, gaya ng̃ dating guinagawa mo sa Phin 511akin ng̃ panahng icaw ay musms pa, pagca nacacaibig cang gumawa ng̃ mg̃a muecang pagkit. Nalalaman mo ng̃ magpacailan man ay minmahal cat ... cailn may hindi cat kinagalitan.... Nawal ang magaspng at bugl-bugl na tinig ni par Dmaso at ang humalili ay mairog na any ng̃ pananalit. Nagpasimula si Mara Clara ng̃ pag-iyc.
- 392 -
Tumatang̃is ca ba, anc co? bakit ca ba umiyac? Nakipagcagalit ca ba cay Linares? Nagtakip ng̃ mg̃a taing̃a si Mara Clara. Huwg sana niny siyng bangguitn ... ng̃ayn!ang sigw ng̃ dalaga. Tiningnn siy ni par Dmasong pusps ng̃ pagtatac. Aayaw ca bang ipagcatiwal sa akin ang iyong mg̃a lihim? Hindi ba laguing pinagsicapang cong bigyng catuparan ang bawat iyong maibigan? Itining̃ala ng̃ dalaga sa cany ang mg̃a matng pun ng̃ mg̃a luh, sandaling siyy tinitigan, at muling tumang̃is ng̃ malakng capaitan. Huwg cang tumang̃is ng̃ ganyn, anc co, sa pagct nagbbigay skit sa akin ang iyong mg̃a luh! Saysayn mo sa akin ang iyng mg̃a ipinagpipighat; makikita mo cung tunay na minamahal ca ng̃ iyng inama! Marahang lumapit sa cany si Mara Clara, lumuhd sa canyng paann, itining̃al sa cany ang mukhng napapaliguan ng̃ luh, at saca sinabi sa cany ng̃ tinig na bahagy ng̃ mawatasan: Iniibig po ba niny ac? Musms! Cung gayy ... ampunin niny ang aking am at huwg po niny acng ipacasl! At saca sinabi ng̃ dalaga ang hulng pagkikita nil ni Ibarra, ng̃unit iniling̃id niy ang lihim ng̃ canyng paguiguing tao. Bahagy nang macapaniwal si par Dmaso sa canyng nriring̃ig. Samantalang siyy buhy,ang ipinatuloy ng̃ dalaga,inacal cong lumaban, naghhintay ac, acy umaasa! Ibig cong mabhay upang macring̃ig ac ng̃ mg̃a balitang tungcl sa cany ... datapuwat ng̃ayng siyy pinaty, wal na ng̃ang cadahilanan upng mabuhay act magcaskit! Phin 512Sinabi niy ang mg̃a salitng it ng̃ madlang, mahin ang tinig, banayad, walng luh. Ng̃unit tang̃, hindi ba macalilibong magaling si Linares cay ...? Nang buhy pa siyy macapag-aasawa ac ... inaacal cong magtanan pagcatapos ... walng hinhang̃ad ang aking am cung di ang pakikicamag-nac! Ng̃ayng paty na siy, sino may hindi macatatawag sa aking esposa ... Nang buhy pa siyy mangyayaring acy magpacasam, mlalabi sa akin ang say ng̃ loob sa pagcaalam na siyy buhy pa at marahil maaalaala ac; ng̃ayng siyy paty na ... ang convento ang libing̃an.
- 393 -
Palibhasay totoong matind ang pananalita ng̃ dalaga, nawala cay par Dmaso ang masayng any at naggunamgunam. Lubh bang malak ang pag-ibg mo sa cany?ang itinanng ng̃ pautl. Hindi umimic si Mara Clara. Inilung̃ayng̃ay ni par Dmaso sa canyng dibdib ang canyng ulo at hindi umimic. Anc co!ang biglang sinabi ng̃ tinig na sira;patawarin mo ac, na hindi co sinasadyay aking ipinahamac ang iyong caligayahan. Ang mangyayari sa iyo sa hinaharap ang aking iniisip, minimith co ang iyong caligayahan. Paano ang aking pagpapahintulot na pacasl icaw sa isng tag rito, upang icaw ay aking mapanood n esposang cahabaghabg at inng culang palad? Hindi co maials sa iyng ulo ang iyng pagsint, cayat humadlng ac ng̃ boo cong lacs, guinawa co ang laht ng̃ lihs sa catuwiran, dahil sa iy, sa iyo lamang dahil. Cung icaw ay naguing asawa niy, tatang̃is ca pagcatapos, dahil sa calagayang pagca inianc dito ng̃ asawa mo, na laguing nabibing̃it sa laht ng̃ pag-apit pagpapahirap na walng calasag sa pagsasanggalng; cung magung in ca nay tatang̃isan mo ang casawiang palad ng̃ iyong mg̃a anc; cung sily papag-aralin mot ng̃ dumnong, inihahand mo sa canil ang masaclp na mararating; maguiguing caaway sil ng̃ religin, at cung magcgayoy makikita mo sil sa pagcabitay sa pagcapatapon; cung pabayaan mo namng mangmng, makikita mo namng sily tinatampalasan at sumasacaimbihn! Hindi co ng̃a mangyaring maitulot! Dahil ditoy inihahanap cat ng̃ isng asawang macapaghahandg sa iy ng̃ pagca inng maligaya ng̃ mg̃a anc na macapag-uutos at hindi mapag-uutusan, na Phin 513macapagpaparusat hindi magdaralit.... Nalalaman cong mabait ng̃a ang yong catoto buhat sa camusmusn, minmahal co siyt gayn din ang canyng am, datapuwat pinagtamnn co sil ng̃ glit, mula ng̃ makita cong sil ang maguiguing dahil ng̃ iyong casawaliang palad, sa pagct caty minamahal, caty pinacasisint, caty iniibig na cawang̃is ng̃ pag-ibig sa isng anc; walng umiirog sa akin cung di icaw na ng̃a lamang; napanood co ang iyng pag-lak; hindi nacararaan ang isng oras na hindi cat inaalaala; napapanaguinip co icaw; icaw ang tang̃ing catuwaan co.... At tumang̃is si par Dmasong tulad sa isng musms. Cung gayn, cung acy inyng minmahal, huwag po sanang ipahamac niny ac magpacailn man; paty na siy, ibig cong mag-monja! Itinuon ng̃ matand ang noo sa canyng camy. Mag-monja, mag-monja!ang inulit ulit.Hindi mo nalalaman, anc co, ang pamumuhay, ang talinghagang nagccubli sa loob ng̃ mg̃a pader ng̃ convento, hindi mo nalalaman! Macalilibong iniibig cong mapanood cong icaw ay nagcacaskit sa mundo, cay sa makita co icaw na nacuculong sa convento. Sa mundoy mriring̃ig ang iyong mg̃a dang, dooy wala cung di ang mg̃a pader ... Icaw ay magand, totoong magand, hindi ca sumilang sa maliwanag upang icaw ay msoc sa pag-momonja, upang maguing esposa ca ni Cristo! Maniwal ca sa akin, anc co, kinacatcat na laht ng̃ panahn; macalilimot ca cung malaon, iibig ca, iibig ca sa asawa mo ... cay Linares. O ang convento ... ang camatayan!ang inulit ni Mara Clara.
- 394 -
Ang convento, ang convento ang camatayan!ang mariing sabi ni par Dmaso.Mara, matanda na ac, hindi na mangyayaring tumagl pa ang aking pagcacaling̃a sa iyot sa iyng capanatagan.... Humirang ca ng̃ ibang bagay, humanap ca ng̃ ibng sisintahin, ibng binat, cahit na sino, datapuwat huwag lamang ang convento. Ang convento ang camatayan! Dios co, Dios co!ang isinigaw ng̃ sacerdote, na tinacpan ng̃ mg̃a camy ang ulo;pinarurusahan mo ac, anng gagawin! datapuwat caling̃ain mo ang aking anc na babae!... Phin 514At lining̃n ang dalaga: Ibig mong maguing monja? maguiguing monja ca; aayaw acong mamaty icaw. Hinawacan ni Maria Clara ang canyang dalawng camay, pinisl, hinagcn at lumuhod. Inama co, inama co!ang inulit-ulit. Umalis pagcatapos si par Damasong mapanglw, nacatung̃ at nagbbuntong hining̃. Dios, Dios, tunay ng̃ang nabubuhay ca, yamang acy iyng pinarurusahan! ng̃unit manghiganti ca sa akin at huwag mong pahirapan ang walng casalanan, iligts mo ang aking anc!
Phin 515
LXIII.
ANG GABING SINUSUNDAN NG̃ PASCO NG̃ PANG̃ANG̃ANAC.
Sa itaas, sa balisbs ng̃ isng bundc, sa tab ng̃ isng agsan, natatago sa guitn ng̃ mg̃a cahoy ang isng damp na nacalagay sa ibabaw ng̃ mg̃a licolicong pun ng̃ mg̃a cahoy. Sa ibabaw ng̃ canyng bubng na cgon ay gumagapang na sagan sa calaguan ang calabaza, na humihitic ng̃ mg̃a bung̃a at ng̃ mg̃a bulaclc; napapamutihan ang abng tahanang iyn ng̃ mg̃a sung̃ay ng̃ usat ng̃ mg̃a bung̃ ng̃ baboy-ram, na may mg̃a pang̃il ang ib. Diyn tumatahan ang isng mag-nac na tagalog, na ang pang̃ang̃asot pagpuputl ng̃ cahoy na panggatong ang guingawa. Sa lilim ng̃ isng cahoy, ang nunong lalakiy gumgawa ng̃ mg̃a walis na tinting, samantalang nagllagay ang isng dalaga sa isng bacol ng̃ mg̃a itlg ng̃ inahng manc, mg̃a dayap at mg̃a gulay. Dalawng bat, isng lalakit isng babaey magcasamang nagllaro. May is pang batng lalaking putlain, mukhng nammanglaw, malalaki ang mg̃a mat at malalim cung tuming̃n, at siyy nacaup sa ibabaw ng̃ isng nacahigng pun ng̃
- 395 -
cahoy. Mapagkikilala natin sa canyng namamayat na mukha ang anc na lalaki ni Sisa, si Basilio, na capatd ni Crispn. Paggalng ng̃ pa mo,ang sabi sa cany ng̃ batang babae;magllaro tayo ng̃ pico-picong-tagan, ac ang inainahan. Saasama ca sa amin sa pag-akyt sa taluctc ng̃ bundc,ang dagdg ng̃ batng lalaki;iinom ca ng̃ dug ng̃ usng pinigaan ng̃ catas ng̃ dayap at icaw ay tatab, at cung mataba ca nay tuturuan cat ng̃ paglucso sa magcabicabilang malalaking bat, na na sa ibabaw ng̃ agsan. Ng̃uming̃it ng̃ mapanglw si Basilio, tintingnan ang sgat ng̃ canyng pa at pagcatapos ay ibinabaling ang paning̃in sa araw na mainam na totoo ang sicat. Ipagbili mo ang mg̃a wals na it,anng nunong lalaki sa dalaga;at ibil mo ng̃ an man ang mg̃a capatid mo, sa pagct Pasc ng̃ayn. Phin 516Mg̃a reventador, ibig co ng̃ mg̃a reventador!ang sigw ng̃ batng lalaki. At ibig co namn ang isng ulong mailagy co sa aking manica!ang sigw namn ng̃ batng babae, at tinangnn sa tpis ang canyng capatid. At icaw, an namn ang ibig mo?ang tanng ng̃ nun cay Basilio. Tumindg itng nahihirapan at lumapit sa matandng lalaki. Guinoo,ang sinabi niy;nagcasakt po pal acng mahigut na isng buwn? Buhat ng̃ masumpong ca naming hindi nacacaalam-taot pun ng̃ mg̃a sugat ay dalawang buwan na sa itas ang nacararaan; ang isip namiy mammatay icaw.... Gantihn nawa cay ng̃ Dios; cam poy totoong mahihirap!ang mulng sinabi ni Basilio; datapuwat yayamang Pasc ng̃ayn, ibig cong pa sa bayan upng aking tingnn ang aking int capatid na maliit. Marahil hinahanap nil ac. Ng̃unit anc co, hindi ca pa magalng at malayo ang bayan mo; hindi ca darating doon sa hating gab. Hindi po cailang̃an, guinoo! Marahil poy totoong namamanglaw ang aking int capatd na maliit; sa tan tay nagsasamasama cam sa fiestang it ... ng̃ tang nagdaay isng isda ang aming kinaing tatl ... ang in co marahil ay iyc ng̃ iyc ng̃ paghnap sa akin. Hindi ca darating na buhy sa bayan, bat! Sa gabng ity may inahng manc tayo at tapa ng̃ baboy-ram. Hahanapin ca ng̃ aking mg̃a anc na lalaki cung umuwi silng galing sa parang.... Marami po cayng mg̃a anc, at ang aking iny wala cung di camng dalaw lamang; marahil ipinalalagay na acng paty! Ibig co p siyang bigyn sa gabng it ng̃ galc, ng̃ isng aguinaldo ... isng anc!
- 396 -
Naramdamn ng̃ matandng lalaking nangguiguilid ang canyng luh, ipinatong sa ulo ng̃ batng lalaki ang canyng camy at sinabi sa canyng nababagbag ang pus: Tila ca matandng tao! Hal, paroon ca na, hanapin mo ang iyong nanay, ibigay mo sa cany ang aguinaldo ... ng̃ Dios, gaya ng̃ sabi mo; cung Phin 517nalaman co lamang ang pang̃alan ng̃ iyong bayan, sanay naparoon ac ng̃ icaw ay may sakit. Lcad na, anc co, at samahan ca nawa ng̃ Dios at ng̃ poong si Jess. Sasamahan ca ng̃ ap cong si Luca hanggng sa bayang malapit dito. Bakit, aalis ca ba?ang tanng sa cany ng̃ batng lalaki.Diyn sa ibaby may mg̃a sundalo, maraming mg̃a tulisn. Aayaw ca bang makita ang aking mg̃a reventador? Pum! purumpum! Aayaw ca ba ng̃ pico-picong taguan?ang tanng namn ng̃ batng babae;nacapagtago ca na ba? Hindi ba totoong nacatutuwa ang habulin at magtago? Ng̃umit si Basilio; dinampt ang canyng tungcd at nagsalitng nangllaglag ang mg̃a luh sa mg̃a mat: Bbalic ac agad,any;dadalhn co rito ang maliit cong capatd, makikita niny siy at cayy makikipaglar sa cany; siyy casng lak mo. Pipilaypilay rin ba cung lumacad?ang tanng ng̃ batng babae;cung gayy siy ang ating gagawing in-inahan sa pico-pico. Huwag mo camng calilimutan,ang sabi sa cany ng̃ matandng lalaki;dalhn mo itong tapa ng̃ baboy-ram at ibigay mo sa iyong nanay. Sinamahan siy ng̃ mg̃a bat hanggng sa tulay na cawayang nacalagy sa ibabaw ng̃ agsang maing̃ay ang lagasls. Pinacapit siy ni Luca sa canyng mg̃a bisig at nawal sil sa mg̃a paning̃n ng̃ mg̃a bat. Malicsng lumacad si Basilio, bag man may tali ang canyng binti. .................................................................... Humahaguinit ang hang̃ing sa labs at nang̃ng̃aligkig sa guinw ang mg̃a tag San Diego. Niyy gabng sinsundan ng̃ Pasc ng̃ Pang̃ang̃anc, ng̃unit gayn may malungct ang bayan. Walng nacasabit sa mg̃a bintanang isng farol man lamang na papel, walng an mang caing̃ayan sa mg̃a bahay na nagbabalit ng̃ casayahang gaya ng̃ mg̃a nacaraang tan. Sa entresuelo ng̃ bahay ni capitang Basilioy nagsasalitaan sa tab ng̃ isng rejas, itot si don Filipo (pinapagcaibigan sil ng̃ pagcapahamac ni don Filipo), Phin 518samantalang sa cabilng rejas namy tumtanaw sa daan si Sinang, ang canyng pinsang si Victoria at ang magandng si Iday.
- 397 -
Nagppasimula ng̃ pagsicat ang buwng patunw sa naaabot ng̃ paning̃in at pinapagcuculay guint ang mg̃a alapaap, mg̃a cahoy at mg̃a bahay, at tuly nang̃agbibigay ng̃ mahahabat wariy mg̃a fantasmang mg̃a anino. Hindi ccaunt ang inyng capalarang lumabs, na alinsunod sa pasy ng̃ hucm ay walang casalanan, sa mg̃a panahng it!ang sabi ni capitang Basilio cay don Filipo;tunay ng̃at sinunog nil ang inyng mg̃a libro, ng̃unit lalong malak ang nang̃awal sa mg̃a ib. Lumapit sa rejas ang isng babae at tuming̃n sa dacong loob. Nagnningning ang canyng mg̃a mat, namamayat ang canyng mukh, lugy at gust ang canyng mg̃a buhc, binibigyan siya ng̃ buwn ng̃ cacaibng any. Si Sisa!ang biglng sinabi ni don Filipo, at saca siy humarp cay capitang Basilio, samantalang lumlay ang ull na babae. Hindi po ba na sa sa bahay siy ng̃ mdico?ang itinanng;gumaling na po ba? Ng̃umit ng̃ masaclp si capitang Basilio. Natacot ang mdicong siyy isumbng na caibigan ni don Crisstomo, at ang guinaway pinaals si Sisa sa canyng bahay. Ng̃ayy muling nagpapacabicabila na namng ull na gaya ng̃ dati, umaawit, hindi gumagaw ng̃ masam cang̃ino man at natitira sa gubat.... An an pa po ang mg̃a nangyari sa bayan mul ng̃ umalis cam rito? Nalalaman cong tayoy may curang bago at bagong alfrez.... Catacotacot na mg̃a panahn, umudlot ang cataohan!ang ibinulng ni capitang Basilio, na ang nacaraan ang iniisip.Tingnn po niny, kinabucasan ng̃ inyng pag-als ay nasumpung̃ang paty ang sacristang mayor, nacabitin sa palupo ng̃ canyng bahay. Dinamdm na totoo ni par Salv ang canyng pagcamaty at sinamsam na laht ang canyng mg̃a papel.Ah, namaty rin ang filsofo Tasio, at ibinan siya sa libing̃an ng̃ mg̃a insc. Cahabaghabag namn si don Anastasio!ang ibinuntng hining̃ ni don Filipo,at ang canyang mg̃a libro? Phin 519Sinunog na laht ng̃ mg̃a madasalin, sa pagct sa ganyy inaacal nilng sily mararapat sa Dios. Wal acong nailigtas cahit ang libro man lamang ni Ciceron ... walng guinawng an man ang gobernadorcillo upang sansalain ang gayng gaw. Capuw hindi umimc ang dalaw. Nariring̃ig ng̃ sandalng iyn ang awit na cahapishapis at mapanglw ng̃ ull na babae. Nalalaman mo ba cung cailn ang casl ni Mara Clara,ang tanng ni Iday cay Sinang.
- 398 -
Hindi,ang isinagt nit;tumanggap ac ng̃ isng sulat ni Mara Clara, ng̃unit aayaw cong bucsn sa tacot na aking maalaman. Caawaawa si Crisstomo! Ang bality cung di cay Linares, si capitang Tiagoy nabitay sana, an ang cahihinatnn ni Mara Clara?ang pahiwatig ni Victoria. Nagdaan ang isng batng lalaking pipilaypilay; tumatacbng ang tung̃oy sa plaza na pinanggagaling̃an ng̃ awit ni Sisa. Siyay si Basilio. Nasumpung̃an ng̃ bat ang canyng bahay, na walng tao at guib; pagcatapos ng̃ maraming pagtatanng, ang canyng nausisa lamang ay ang canyng iny ull at nagpapagalagala sa bayan; wal siyang cabalibalit cay Crispin. Kinain ni Basilio ang luh, linunod ang canyng pighat, hindi na nagpahing̃at hinanap ang canyng in. Dumatng sa bayan, ipinagtanng ang canyng in, at dumatng ang awit sa canyng mg̃a taing̃a. Piniguilan ng̃ culang palad ang pang̃ang̃atl ng̃ canyng mg̃a bint at nag-acalang tumacbt ng̃ payacap sa canyng in. Linisan ng̃ ull na babae ang plazat tinung̃o ang tapt ng̃ bahay ng̃ bagong alfrez. Ng̃ayoy gaya rin ng̃ unang may isng bantay na sundalo sa pintuan, at isng ulo ng̃ babae ang siyng nanung̃aw sa bintan, ng̃unit hindi na ang Medusa, ng̃ayy isng bat ang gulang; hindi pawang sawng palad ang bawat alfrez. Nagpasimul ng̃ pag-awit si Sisa sa tapat ng̃ bahay, na tinititigan ang buwang nagduruyan sa isng lang̃it na azul at napapag-itanan ng̃ mg̃a alapaap na culay guint. Nakikita siy ni Basilioy hindi macapang̃ahas lumapit, at marahil hiniPhin 520hintay niyng umalis doon; lumalacad sa magcabilacabila, ng̃unit pinang̃ing̃ilagan ang paglapit sa cuartel. Pinakikinggang magalng ng̃ babaeng bat pang na sa sa bintan ang awit ng̃ ull na babae, at ipinag-utos sa banty na sundalong papanhikin ang ull na iyn sa cuartel. Pagcakita ni Sisang lumalapit ang sundalo at ng̃ maring̃ig ang tinig nito, sa malaking tacot ay nagpacatacbtacb, at ang Dios ang nacacaalam cung paano ang pagtacb ng̃ isng ull. Sinundn siy ni Basilio, at sa pang̃ang̃anib na bac hindi na niya makitay tumacb at nalimutan tuly ang sakt ng̃ canyng mg̃a pa. Tingnn na ng̃a lamang niny cung paano ang paghabol ng̃ batng iyn sa ull na babae!ang sigw na nagagalit ng̃ isng alilang babae, na na sa daan. At ng̃ makita niyng ipinagpapatuloy ang paghagad sa ull na babae, dumampt ng̃ isng batt inihaguis sa bat, at sinabi: Ayn ang iy! pagcasayangsayang at natatal ang so! Naramdamn ni Basilio ang isng pucl sa canyng ulo, ng̃unit nagtuloy ng̃ pagtacb at hindi inalumana. Tintahulan siy ng̃ mg̃a so, sumisigaw ang mg̃a gans, binbucsan ang mg̃a ibng bintan at may sumusung̃aw na isng mapagusisa, at sinsarhan namn ang ibng bintana, sa pang̃ang̃anib na bac iyoy cawang̃is din ng̃ gabi ng̃ mg̃a caguluhan.
- 399 -
Dumatng sil sa labs ng̃ bayan. Nagpasimul si Sisa ng̃ paghin ng̃ pagtacb; malakng toto ang calayuan niy sa humahabol sa cany. Nanay, ac p!ang isinigw sa cany ng̃ siyy mtanawan. Bahagy lamang nring̃ig ng̃ ull na babae ang tinig ay nagpasimul na namn ng̃ pagtcas. Nanay, ac p!ang isinigw ng̃ bata na walng pagcasiyahan sa pighat. Hindi naccaring̃ig ang ull na babae, sinsundan siy ng̃ anc na humihing̃al. Naraanan na nil ang mg̃a pananm at malapit na sil sa gubat. Nakita ni Basiliong pumasoc sa gubat na iyn ang canyng in at siyy pumasoc namn. Ang mg̃a dam, ang maliliit na cahoy, ang matinc na mg̃a Phin 521yantc at ang mg̃a ugt na umuutlw sa lup ay nang̃agsisihadlng sa tacb ng̃ dalaw. Sinsundan ng̃ anc ang naaaninagnagn niyng catawn ng̃ canyng in, na manacanacang liniliwanagan ng̃ mg̃a snag ng̃ buwang pumapasoc sa mg̃a pag-itan ng̃ mg̃a sang̃. Yan ang talinghagang gubat ng̃ familia ni Ibarra. Macailang natisod at nrap ang bat, ng̃unit tumtindig, hindi nagdaramdam sakt; ang boong caluluwa niyy pumatung̃o sa canyng mg̃a mat, na sumsunod sa any ng̃ irog niyng in. Canilng dinaanan ang lat na bumubulong ng̃ matimys; ang mg̃a tinc ng̃ cawayang nang̃ahulog sa putic ng̃ pampng ay tumitimo sa mg̃a pa niyng hubd: hindi humihint si Basilio upng bunutin ang mg̃a tinc na iyn. Nakita niy ng̃ boong pagtatac na tinutung̃o ng̃ canyng in ang malagng parang at pumasoc sa pintng cahoy na pangsar sa pinaglibing̃an ng̃ matandng castil sa paann ng̃ balit. Binant ni Basiliong siyy pumasoc namn, ng̃unit nasunduan niyng nacasar ang pint. Ipinagsasanggalang ang pintng iyn ng̃ ull na babae, ng̃ canyng mg̃a payt na bsig at gusamt na ulo, na an pat pinapananatili ng̃ canyng boong lacs sa pagcsara. Nanay, ac p, ac p, acy si Basilio, ang inyng anc!ang sigw ng̃ batang hap na, at nagpaclugmoc. Datapuwat hindi nagluluwag ang ull na babae; isinisicad ang canyng mg̃a pa sa lup at ipinaglalabang mainam ang pint. Sinuntc ni Basilio ang pint, inihahampas doon ang ulong napapaliguan ng̃ dug, umiyc, ng̃unit walng cabuluhng laht. Nagtindg ng̃ boong hrap, pinagmasdn ang pader at iniisip niyng canyng hagdann, ng̃unit wal siyng nasumpung̃ang magawang hagdn. Nilibot niy, ng̃ magcgayon, at nakita niy ang isng sang̃ ng̃ malungct na cahoy na humahalang sa is namang sang̃ rin ng̃ ibang cahoy. Nag-ukyabt siy: gumgaw ng̃ cababalaghn ang canyng pagsintng-anc, nagpalipatlipat siy sa mg̃a sang̃ hanggang sa dumating sa balit, at napanood pa niyng itinutuon ang ulo ng̃ canyng in sa pint.
- 400 -
Nring̃ig ni Sisa ang ing̃ay na guingaw ni Basilio sa mg̃a sang̃, luming̃n at nag-acalang tumacas, ng̃unit nagpatihulog sa cahoy ang anc, niycap niy ang canyng in at pinusps ng̃ halc, at hinimaty pagcatapos. Phin 522Nmasdan ni Sisa ang nong napapaliguan ng̃ dug; yumucd sa cany, ang mg̃a mat ng̃ babaey tila mandn tatacas sa kinlalagyan, pinagmasdan siy sa mukh at ang mg̃a nammutlang pagmumukhng iyy siyng pumagpg ng̃ bait na gumugupiling sa canyng mg̃a utac ng̃ ulo, may sumipt na tulad sa isng kislp sa canyng pag-iisip, nakilala ang canyng anc at, nagpacabigybigy ng̃ isng sigw, at pagcatapos ay nahandusay sa hinimaty na batng canyng niyayacap at hinhagcan. Nanatiling hindi cumikilos ang in at ang anc.... Nang pagsaulng-tao si Basilioy nakita niyang hindi nacacaalam tao ang canyng in. Tinawag niy ang canyng in, canyng ipinang̃alan ang lalong matitimys na palayaw, at ng̃ mamasid niyng hindi naguiguising at hindi man lamang humihing̃ay nagtindig, tinung̃o ang agos at cumuha ng̃ cauntng tbig na canyng inilagy sa binalisungsng na dahon ng̃ saguing, at canyng winilign ng̃ tubig na iyon ang namumutlng mukh ng̃ canyng in. Ng̃unit hindi cumilos ng̃ camunti man lamang ang ull na babae, nananatili sa pagcapikit. Pinagmasdn siy ni Basiliong nagugulat; idinaiti ang canyng taing̃a sa pus ng̃ babae; ng̃unit ang payt at lant ng̃ dibdib ay malamig at hindi tumitiboc: inilagy niy ang canyng mg̃a lab sa mg̃a lab ng̃ canyng in ay wal siyng naramdamang camunti man lamang na paghing̃. Niyacap ng̃ culang palad ang bangcy at tumang̃is ng̃ boong capaitan. Lumiliwanag ang buwan sa lang̃it ng̃ boong cadakilaan, nagbubuntong hining̃ ang mahinhng amihan sa paghihip at humuhuni ang mg̃a cagaycy sa ilalim ng̃ mg̃a dam. Ang gabng pawang caliwanagan at catuwaan sa lubhng maraming mg̃a musms, na sa mainit na sinapupunan ng̃ mg̃a casambahay ipinagdiriwang ang fiestang lalong may mg̃a matatamis na nagugunit; ang fiestang nagpapaalaala ng̃ unang titig ng̃ pagsint na ipinadal ng̃ lang̃it sa lup; sa gabng iyng ang laht ng̃ magcacasambahay na mg̃a binyagay cumacain, umiinom, sumasayaw, umaawit, tumatawa, nagllar, sumisinta, nang̃aghahalican ... sa gabng iyn, na sa mg̃a lupang malalamg ay nagttaca ang camusmusan sa wary himalng cahoy na pino, na humihitic ng̃ mg̃a ilaw, mg̃a manica, mg̃a matamis at makiPhin 523kintb na palarang papel, na pinanonood ng̃ nang̃asisilaw na mabibilog na mg̃a matng kinaaninuhan ng̃ pagca walng malay, ang gabng iyy walng idinudulot cay Basilio cung di isng pang̃ung̃ulila. Sino ang nacacaalam? Marahil sa bahay ng̃ malungcuting si par Salv ay nang̃aglalar rin ang mg̃a bat, marahil ay canilng inaawit: Ang Gabing-Magandy dumating, Gabing-Magandy aalis din...
- 401 -
Ang baty tumang̃is at humibc ng̃ di an lamang, at ng̃ tuming̃al siyy canyng nakita sa canyng harp ang isng tao na pinagmamasdan siyng walng imc. Tinanng siy ng̃ hindi kilalang lalaking iyn ng̃ marahan: Icaw ba ang anc! Tumang̃ ang bat. An ang inaacal mong gawn? Ilibng! Sa libing̃an? Wal acng salap, at bucd sa roy hindi ipahihintulot ng̃ cura. At paano? Cung tulung̃an sana niny ac.... Mahinang mahina ac,ang sagt ng̃ hindi kilal, na untiuntng nagpacahandusay sa lup, na nininiin ng̃ dalawng camy; may sugat ac, dalawng araw ng̃ hindi ac cumacain at hindi ac natutulog ... Wal bang ibng napaparito ng̃ayng gab? Nanatili ang taong iyn sa pagdidilidili at pinagmamasid ang mahalagng pagmumukh ng̃ batng lalaki. Pakinggn mo!ang ipinagpatuloy na ang tinig ay lalong mahina; marahil ay paty na rin ac bago sumicat ang araw ... Sa may mg̃a dalawampng hacbng buhat dito, sa cabilng ibayo ng̃ batis na it, may nacatimbng maraming cahoy na panggatong; dalhn mo rito, pagpatungpatung̃in mo, ilagy mo sa ibabaw ang aming mg̃a bangcy, tacpn mo ng̃ cahoy rin at sac mo susuhan ng̃ apy, ng̃ maraming apy, hanggng sa camiy maguing ab.... Nakikinig si Basilio. Phin 524Pagcatapos, cung sacalit wal sino mang dumatng ... huhucay ca rito, macacasumpong ca ng̃ maraming guint ... at ang laht na iyy iyo. Mag-aral ca! Nalalaoy lalong hindi mawatasan ang tinig ng̃ hindi kilalng tao. Hayot humanap ca ng̃ cahoy ... ibig cong tulung̃an cat. Yumao si Basilio, humarp sa Silang̃anan ang hindi kilal at bumulng na wariy nagdrasal: Mamamatay acng hindi co nakikitang numingnng ang liwaywy sa lupng aking tinubuan!... cayng mang̃acacakita ng̃ liwaywy na iyan, batiin niny siy ... huwag ninyng limutin ang mg̃a nahandusay sa boong magdamg!
- 402 -
Itinas ang mg̃a mat sa lang̃it, gumalw ang canyng mg̃a labng anakiy bumbulong ng̃ isng dalang̃in, tumung̃ pagcatapos at untiuntng nahandusay sa lup.... Nang macaraan ang dalawang oras, si hermana Rufay na sa sa bataln ng̃ canilng bahay at guinagawa ang paghihilamos na caugalian pagcacaumaga, upang pumaroon sa misa. Tintanawan ng̃ mapamintacasing babae ang calapt na gubat at canyng nakitang may pumapaimbulog na nalululong macapl na soc; nagcunt ang mg̃a kilay at, pun ng̃ banl na galit, ay nagsalit: Sino cay ang hereje na sa araw ng̃ fiestay nagcacaing̃in? Cay dumarating ang maraming mg̃a capahamacn. Tingnn mong pa sa Purgatorio ca, at makikita mo cung cucunin cat roon, hamac na tao!
Phin 525
PANGWACAS NA BAHAGUI.
Sa pagct buhay pa ang marami sa mg̃a taong sinaysay namin ang canilng mg̃a guinaw sa casulatang it, at sa pagca namn nang̃awal na sa ating mg̃a mat ang mg̃a ib sa mg̃a taong iyn, hindi ng̃ mangyayaring malagyn namin ng̃ tunay na pangwacs na bahagui ang aclt na it. Sa icagagaling ng̃ taoy papatayin namin ng̃ boong galac ang laht ng̃ mg̃a taong sinaysy namin dito, na aming sisimulan cay par Salv at wwacasan namin cay doa Victorina, datapuwat hindi mangyayari ... mg̃a buhy sil! yamang hindi cam cung di ang lupang it rin lamang ang siyng sa canily magpapacain.... Mul ng̃ pumasoc sa convento si Mara Claray iniwan ni par Dmaso ang bayang dating canyng kinalalagyan at sa Maynil na siya tumitira, na gaya rin namn ni par Salv, na samantalang naghhintay ng̃ catungculang pagca Obispo Arzobispoy manacnacang nagsesermon sa simbahan ng̃ Santa Clara, at sa convento nit, ng̃ Santa Clara sa macatuwid, siyy gumaganap ng̃ isng mataas na catungculan. Hindi pa maraming buwan ang nacararaan ay tumanggp si par Dmaso ng̃ utos ng̃ cagalanggalang na par Provincial upng ganapn ang pagcucura sa isng malayong lalawigan. Ayon sa sbihay npacalaki ang canyng tinamng sam ng̃ loob sa bagay na iyn, caya ng̃at kinabucasay nsumpung̃ang paty siya sa canyng tinutulugan. Ang sabi ng̃ iby namaty sa apoplegia, anng iby sa bang̃ung̃ot, ng̃unit pinaram ng̃ mdico ang pag-aalinlang̃an, sinaysy niyng bigl raw namaty. Alin man sa mg̃a bumabasa sa amiy hindi makikilala ng̃ayn cung canilng makita si capitang Tiago. Ilng lingg pa muna bago magmonja si Mara Claray nangyari sa cany ang isng malakng panglulupaypay ng̃ calooban, na an pat nagpasimul siy ng̃ pamamayat at naguing totoong malungcutin, mapaglininglining at culang tiwal, tulad sa canyng naguing caibigang si capitang Phin 526Tinong. Nang msara na ang mg̃a pintuan ng̃ convento ng̃ Santa Claray caracaracang ipinag-utos sa canyng nahahapis ng̃ di an lamang na pinsang si ta Isabel, na tipunin at cunin ang lahat ng̃ bagay na naguing pag-aar ng̃ canyng anc at ng̃ canyng nasirang asawa, at siyy pumaroon sa Malabn sa San Diego, sa pagct sa haharaping panahy
- 403 -
ibig niyng mamahay na mag-is. Nagskit ng̃ catacottacot sa liamp at sa pagsasabong, at nagpasimul ng̃ paghitt ng̃ opio. Hindi na na pa sa sa Antipulo at hindi na rin nagpapamis; ikinatutuwang totoo ng̃ canyng matandng babaeng capang̃agw, na si doa Patrocinio, ang canyng pagdiriwang, sa pamamag-itan ng̃ paghilc samantalang siyy nakikinig ng̃ mg̃a sermn. Cung manacnacay maglacdlacd cay, cung dacong hapon, sa nang daan ng̃ Santo Cristo, makikita ninyng nacaup sa tindahan ng̃ isng insc ang isng maliit na tao, nannilaw, payt, huct, malalalim ang mg̃a mata at anyng nag-antoc, culay marumi ang mg̃a labi at ang mg̃a cuc at tumting̃in sa tao ng̃ wariy hindi nakikita. Pagdatng ng̃ gaby makikita niny siyng tumindg ng̃ boong hirap, at nannungcod na pinatutung̃uhan ang isng makipot na daan, pumapasoc sa isng maliit na bahay na marum at sa ibabaw ng̃ pint nity nababasa ang malalakng letrang mapupula: FUMADERO PUBLICO DE ANFION. Ity yang totoong cabalitaang si capitang Tiago, na ng̃ayy lubs ng̃ nacalimutan ng̃ laht, na an pat pat ng̃ sacristn mayor ay hindi na siy naaalaala. Idinagdag ni doa Victorina sa canyng mg̃a cult na buhc na postizo at sa canyng pag-aandaandalusahan, pakikiwang̃is bag sa mg̃a tag Andaluca sa pagsasalit, ang bagong caugaliang siy ang nang̃ang̃asiw sa pagpapalacad ng̃ mg̃a cabayo ng̃ coche, at pinipilit niyng si don Tiburcioy huwag cumlos. Sa pagct maraming nangyayaring capahamacan dahil sa cahinaan na ng̃ canyng mg̃a mat, ng̃ayy gumagamit siy ng̃ quevedo (salamin sa mg̃a matng isinisipit sa ilng ang pinacatangcy) na nagbibigay sa cany ng̃ anyng naguing cabalitaan. Hindi na muling natawag ang doctor upang gumamt cang̃ino man, napapanood siy ng̃ mg̃a alilang walng ng̃ipin sa maraming araw ng̃ isng lingg, bagay, na alinsunod sa talasts na ng̃ mg̃a bumabasay masamng tand. Ang tang̃ing tagapagtanggl ng̃ culang palad na it, na si Linares, ay maPhin 527laon ng̃ nagpapahing̃alay sa Pac, sa pagct pinaty siy ng̃ pag-iilagun at ng̃ masasamng guingaw sa cany ng̃ canyng hipag. Napasa Espaa ang nagdiwang na alfrez, na ang catungculay teniente na may gradong comandante, at iniwan ang canyng mairog na asawa sa canyng barong franela, na hindi mapagsiyasat cung an na ang culay. Nang makita ng̃ cahabaghabag na Ariadna ang pagcpabay sa cany, namintacasi ring gaya ng̃ anc na babae ni Minos cay Baco at sa pakikipacatoto sa tabaco, na an pat nang̃ing̃inom at humihitt ng̃ boong alab ng̃ loob, na hindi na lamang ang mg̃a nagddalaga ang sa canyy natatacot, cung di namn ang mg̃a matatandang babaet ang mg̃a bat. Marahil mg̃a buhay pa ang ating mg̃a cakilala sa San Diego, sacalit hindi sil nang̃amaty sa pagputc ng̃ vapor Lipa na nagpaparoot parito sa lalawigan. Sa pagct sino may walng nang̃asiw upang maalaman cung sinosino ang mg̃a caawawang namaty sa gayng capahamacn; at cung canicanino ang mg̃a hta at mg̃a camy na sumabog sa pul ng̃ Convalecencia at sa mg̃a pampng ng̃ ilog, lubs na hindi nalalaman namin cung napasama hindi sa nang̃amaty na iyn ang alin man sa mg̃a cakilala ng̃ mg̃a mambabasa sa amin. Natutuw na cam at gayon din ang gobierno at ang mg̃a pmahayagan ng̃ panahng iyn, sa pagcacalm na ang iisaisang fraileng nacasacy sa vapor ay nacaligts, at wal na camng hinihing̃ing ib pa. Ang pang̃ulo sa amin ay ang buhay ng̃ banl na mg̃a sacerdote, na papanatilihin naw ng̃ Dios ang canilng paghahar sa Filipinas sa icagagaling ng̃ aming mg̃a caluluwa.[282]
- 404 -
Tungcl cay Mara Claray wal ng̃ nagung balitang an pa man, liban na lamang sa anakiy siyy iniing̃atan ng̃ libing̃an sa canyng sinapupunan. Ipinagtanng naming macailan siy sa ilng taong may malalaking capangyarihan sa santo convento ng̃ Santa Clara, ng̃unit sino may walng nag-ibig magsabi sa amin ng̃ is man lamang salit, cahit ang mg̃a masalitang madasaling tumtanggap ng̃ bantg na fritada ng̃ aty ng̃ inahng manc, at ng̃ salsa na lal pang cabaPhin 528litaang tinatawag na salsa ng̃ mg̃a monja, na guingaw ng̃ matalinong taga-paglutong babae ng̃ mg̃a Virgen ng̃ Pang̃inong Dios. Gayn man: Isng gab ng̃ Septiembreng umaatung̃al ang bagy at hinhampas ng̃ canyng calakilakihang mg̃a pacpc ang mg̃a bahay sa Maynil; dumragundong ang mg̃a culg sa tuwing sandal, walng humpy halos ang pagtatanglw ng̃ mg̃a lintc at kidlt sa mg̃a iniwwasac ng̃ buhawi at naglulubog sa mg̃a namamayan sa caguiclguiclng tacot. Napapanood sa liwanag ng̃ kidlt ng̃ lintc na nagpapakilwgkilwg, na tulad sa has, ang paglipd ng̃ isng panig ng̃ bubung̃an ng̃ isng bintana na dal ng̃ hang̃in, ang pagcguib ng̃ bahay na cakilakilabot ang lagapacan: walng isng coche at walng isng taong lumalacad sa mg̃a daan. Pagca nriring̃ig sa malay ang pas na ugong ng̃ culg na inuulit ng̃ macasangdaan ng̃ aling̃awng̃aw, cung magcgayoy nariring̃ig ang pagbubuntng-hininga ng̃ hang̃ing umiipoipo sa uln, na siyng gumgaw ng̃ ulit-ulit na tric-trac sa mg̃a nacasarang dahon ng̃ bintanang caps. Dalawang guardia ang sumisilong sa isng bagong guinagawang bahay sa malapit sa convento: isng sundalot isng distinguido. An ang atang guingaw rito?ang sabi ng̃ sundalo;sino may walng lumalacad sa daan ... dapat tayong pumaroon sa isng bahay; tumatahan ang babae co sa daang Arzobispo. Malayolay rin buhat dito hanggng doon at mababas tayo,ang sagt ng̃ distinguido. An ba ang cabuluhan noon, huwg lamang patayn tayo ng̃ lintc? Bah! huwg cang mag-alaala; dapat magcaroon ang mg̃a monja ng̃ isng pararayo upang sily mligtas. Siy ng̃a ba?anng sundalo,ng̃unit anng cabuluhan ng̃ pararayoy ng̃itng̃it ng̃ dilm ang gab? At tuming̃al upang macakita sa cadiliman: ng̃ sandaling iyy cuminng ang isng kidlt na inulit at pagdacay sinundn ng̃ malacas at calaguimlaguim na culg. Phin 529Nac! Susmariosep!ang biglng sinabi ng̃ sundalo, na nagcucruz at tuly hinihila ang canyng casama;umals tayo rito! An ang nangyayari sa iy?
- 405 -
Tayo na, umals tayo rito!ang inlit ng̃ sundalo na nagtataguctucan ang ng̃ipin sa tacot. An ang nakita mo? Isng fantasma!ang ibinulng na nang̃ng̃atal ang boong catawn. Isng fantasma? Sa ibabaw ng̃ bubung̃an ... marahil siy ang monja na naglligpit ng̃ mg̃a bga sa boong gabi! Tuming̃al ang distinguido at ibig niyng makita. Jess!ang biglng sinabi at siy namay nagcruz. Siy ng̃ namn, sa makinng na ilaw ng̃ kidlt ay canyng nakita ang isng anyng taong nacatindg, halos sa palupo ng̃ bahay, nacataas sa lang̃it ang mukht ang mg̃a kamy, na para manding humhing̃ sa cany ng̃ awa. Mg̃a lintc at culg ang itintugn ng̃ lang̃it! Nang macatapos ang ugong ng̃ culg ay nring̃ig ang isng mapanglw na dang. Hindi gaw ng̃ hang̃in ang daing na iyn, iyy sa fantasma!ang ibinulng ng̃ sundalo, na siyng canyng pinacatugn sa guinawang sa canyy pagpindt ng̃ canyng casama. Ay! ay!ang naglulumampas na dang sa hang̃in at nang̃ing̃ibabaw sa ing̃ay ng̃ uln: hindi matacpn ng̃ mg̃a haguint ng̃ hang̃in ang matams at cahabaghabag na tinig na iyng pusps ng̃ capighatan. Mulng cuminng ang isng kidlt na nacasisilaw ang tind. Hindi, hindi fantasma!ang biglng sinabi ng̃ distinguido;mul pang nakita co siy; casinggand ng̃ Virgen ... Umals na tayo ritot magbigy lam tayo! Hindi na hinintay ng̃ sundalong ulitin pa ang pagyacag sa canyt nang̃agsials ang dalaw. Sino cay ang humihibic sa calaguitnaan ng̃ gab, na hindi inaalintana ang Phin 530malacs na hang̃in, ang uln at bagy? sino cay ang matatacuting virgeng esposa ni Jesucristo, na nakikilaban sa nang̃agng̃ang̃alit na bagy, tubig, lintc at culg at hinirang pa namn ang cagulatgulat na gab at ang may calayaang lang̃it, upang itaghy mul sa isng mapang̃anib na cataasan ang canyng mg̃a daing sa Dios? Linisan cay ng̃ Dios ang canyng templo at aayaw ng̃ dinggun ang mg̃a hibc sa cany? Bac cay hindi macalamps sa bubung̃n ng̃ convento ang mg̃a mith ng̃ cluluwa at ng̃ macapailnglang hanggng sa trono ng̃ lubhng Mahabaguin? Humihip ng̃ boong galit ang bagy halos sa magdamg; hindi sumicat ang is man lamang bituin sa boong gab; nagpatuloy ang walng pagcasiyahan sa hirap na mg̃a ay! na nacacahalo ng̃ mg̃a buntng hining̃ ng̃ hang̃ing malacs, datapwat nasunduan niyng bing̃ ang Naturalezat ang mg̃a tao; nagpuyt palibhasa ang Dios ay hindi siy nriring̃ig.
- 406 -
Kinabucasan, ng̃ mapasps na sa lang̃it ang maiitim na mg̃a alapaap ay mulng sumicat ang araw sa guitn ng̃ nadalisay na himpapawd, humint sa pintuan ng̃ convento ng̃ Santa Clara ang isng coche at dooy nanaog ang isng lalaki, na napakilalang siyy kinacatawan ng̃ may capangyarihan at hining̃ing siyy pakipag-usapin sa abadesa at sa laht ng̃ mg̃a monja. Ang sabiy may humarp na isng monjang basng bas at punt-punt ang suot na hbito, tumatang̃is at isinumbng ang cakilakilabot na mg̃a cagagawan at hining̃ing siyy tangkilikin ng̃ tao laban sa mg̃a catampalasanan ng̃ pagbabanalbanalan. Ang sbihan din namy totoong cagandagandahan ang monjang iyon, na may mg̃a matng ang cagandahat catamisay wal pang nakikitang macacawang̃is. Hindi siya inampn ng̃ kinacatawan ng̃ may capangyarihan, nakipagsalitaan it sa abadesa at iniwan ang monjang iyn at hindi pinakinggn ang canyng mg̃a sam at mg̃a luh. Napanood ng̃ monjang sinarhan ang pint pagcalabs ng̃ tao, na gaya marahil ng̃ panonood, ng̃ hinatulang magdusa, ng̃ pagsasar sa cany ng̃ pintuan ng̃ lang̃it, sacasacalit dumating ang araw na maguiguing casng bang̃s at mawawaln ng̃ damdamin ang lang̃it na gaya ng̃ mg̃a tao. Ull daw ang monjang iyn ang sabi ng̃ abadesa. Phin 531Hindi marahil nalalaman ng̃ taong iyng sa Maynily may isng hospicio na pinag-aalagaan sa mg̃a nasisira ang isip; bac cay namn ipinallagay niyng ang convento ng̃ mg̃a monjay isng ampunan ng̃ mg̃a ull na babae, bag man hinahacang may catatagng camangmang̃an ang taong iyng upng macapagpasiya cung sir hindi ang pag-iisip ng̃ isng tao. Sinasabi rin namng baligtd ang ipinasiya ng̃ general J. ng̃ canyng mabalitaan ang nangyaring iyn; tinangc niyng tangkilikin ang ull na babae cayat hining̃ niy it. Ng̃unit ng̃ayy walng humarp na sino mang dalagang cagandagandahang walng umampn, at hindi itinulot ng̃ abadesang dalawin at tingnn ang convento, at sa ganity tumutol siy sa pang̃alan ng̃ Religin at ng̃ mg̃a Santong Cautusn sa Convento. Hindi na mulng napagsalitaanan pa ang nangyaring iyn, at gayn din ang tungcl sa cahabaghabag na si Mara Clara.
WACAS G PAGSASAYSAY. MGA TALABABA:

[1] A mi ptria, ang sabi sa "original" na wicang castil. Ang sabing "ptria" ay walng catumbas sa wc natin cung d: ang tinubuang lup, ang tinubuan bayan, ang kinaguisnang bayan, ang kinamulatang bayan, at iba pa. Ng̃unit ang sinasabing bayan lup ritoy saclaw ang boong Sangcapuluang Filipinas, hind ang lupang Naic bayang Malabon lalawigang Tayabas, cung di ang capisanan ng̃ lahat ng̃ bayan, ng̃ lahat ng̃ lalawigan sa boong Sangcapuluang ito, casama ang mg̃a bundc, gubat, ilog, dagat at iba pa.P.H.P.
- 407 -
[2] "Casaysayan ng̃ ano mang nangyayari." Ipinang̃ung̃usap na "istoria"; sa pagkat sa wicang castilay hind isinasama ang h sa pagbasaP.H.P. [3] Ang cncer ay masamng "bcol" bag, na hind maisatagalog na "bag" bcol, sa pagcat ibang iba sa mg̃a sakit na it. Caraniwang napagagaling ang "bag" bcol, datapowat ang "cncer" ay hind. Bawat dapuan ng̃ "cncer" ay namamatay. Wala pang lunas na natatagpuan ang mg̃a pants na manggagamot upang mapagalng ang "cncer", na cung pamagaty "carcinoma." May nagsasabing napagagaling ang "carcinoma" sa pamamag-itan ng̃ paglaplp sa bcol, cung panahng bagong litw, na walang ano mang ittira, datapuwat palibhasay hind nararamdaman ng̃ may sakt ng̃ carcinoma na siyay mayroon nito, cung d cung malubha na, iyan ang cadahilanat wal ng̃ magaw ang mg̃a cirujano. Ang caraniwang dinadapuan ng̃ cncer, carcinoma, ay ang mg̃a taong bayan at hindi ang taga bukid; at lalong madalas sa babae cay sa lalak. Sa suso sa bahay-bata madals dump cung sa babae. Ang sakt na "cancer" ay tinatawag na "Noli me tangere," na ang cahulugay "Howag acong salang̃n nino man;" sapagcat cung laplapin at hindi macuhang maals na lahat at may matirang cahit gagahanip man lamang ay nananag-ul at lalong lumalacas ang paglaganap, tulad sa inuulbusang halaman, dam cahoy na lalong lumlacas ang paglag, at pagcacagayoy lalong nadadal ang pagcamatay ng̃ may sakit.P.H.P. [4] Tinatawag na civilizacin ang caliwanagan ng̃ isip dahl sa pag-aaral ng̃ mg̃a bagot bagong dunong. Nagpasimula ang tinatawag na "civilizacin moderna," bagong civilizacin, ng̃ icalabinglimang siglo, at nacatulong na totoo na bagay na ito ang pagctuclas ng̃ limbagan.P.H.P. [5] Colado, ang taong hindi inaanyayahay cusang dumdalo sa isang pigung. Maraming di ano lamang sa mag̃a bayanbayan, at lalonglalo na dito sa Maynil, ang mag̃a taong di nating calah, na hind man inaanyayahan ay nagdudumalng dumal sa mang̃a pigung nang mang̃a filipino, na canilang tinatawag na indio, at ang mang̃a taong yaong di natin calah ang siyang tinatawag ni Rizal na mang̃a colado sa pigung.P.H.P. [6] Ang catutubong mahusay at d nagbabagong calacarn ng̃ mg̃a linikh ng̃ DiosP.H.P. [7] Nang panahng sulatin ni Rizal ang Noli me tangere ay hindi pa umaagos dito sa Maynila ang tubig na inumng nanggagaling sa ilog San Mateo at Marikina. Talastas nang madla, na ang guinugol sa pagpapaagos na ito ay ang ipinamanang salapi, upang iucol sa ganitong bagay, ni D. Francisco Carriedo, castilang nagung magistrado sa Real Audiencia nang una. Salamat sa isng castl, sa isng hind nating calh ay nagcaroon ang Maynl ng̃ tubig na totoong kinacailang̃an sa pamumuhay! Maraming mayayamang filipinong bago mamatay ay nagpapamana ng̃ maraming salap at mahahalagng cayamanan sa mg̃a fraile sa mg̃a monja, datapowat hind nang̃ababalinong magpamana ng̃ an mang iguiguinhawa magagamit sa pamumuhay ng̃ canilng mg̃a cababayan. Wal rin acng nalalamang nagawng handg sa mg̃a filipino ang mg̃a fraile na macacatulad ng̃ pamana ng̃ dakilang si Carriedo; gayng dahil sa mg̃a filipino cay yumaman at nagung macapangyarihan ang mg̃a fraileng iyan.Culang palad na Filipinas!Nang di pa umaagos ang tubig na inumng sinabi na ay sa ilog Pasig sa mang̃a ibng nacaliliguid sa Maynil umiiguib nang inumn at ib pang cagamitan sa bahay, sacalit ang bahay walang algibe tipunn ng̃ tubig sa uln.P.H.P.
- 408 -
[8] Ang namamatnugot sa paggaw ng̃ an man edificio. Tinatawag na edificio ang bahay, palacio, simbahan, camalig at iba pa.P.H.P. [9] Ang ladrillong parang pinggan ang pagcacayar.P.H.P. [10] Ang "maceta" ay wicang castil na ang cahulugay ang lalagyn ng̃ lup na pinagtatamnan ng̃ mg̃a halamang guingawang pangpamuti, sa macatuwid ay mal ang tawag na "macetas" sa halaman.P.H.P. [11] Patung̃n ng̃ mg̃a "maceta" ptirican ng̃ haligue ano mang bagay.P.H.P. [12] Ang capisanan ng̃ guinagamit sa pagcaing cuchara, cuchillo, tenedor at iba pa.P.H.P. [13] Ang sabing "caida" ay wcang castil, na ang cahulugay ang pagcahulog, pagclagpac, pagcrap pagcatimbuang, ang kinahuhulugan ang laly ng̃ ano mang bagay; datapuwat dito sa Filipinas, ayawan cung anong dahil, tinatawag na "caida" ng̃ mg̃a castil at ng̃ mg̃a lahing castila ang macapanhc ng̃ bhay.P.H.P. [14] Ang panig ng̃ bahay na pinagllagyn ng̃ mesang cacann.P.H.P. [15] Mulng pang̃ang̃anac. Ang panahong nagpasimul nang calaghatian nang Siglo XV, na napucaw sa mang̃a taong tub sa dacong calunuran ng̃ Sandaigdigan ang masilacbong pagsisiyasat nang mg̃a maririkit na guinagw sa una nang mg̃a griego at nang mg̃a latinoP.H.P. [16] Batalng bat, na ang caraniway baldosa ang tungtung̃an.P.H.P. [17] Sa convento ng̃ Antipolo ay may isang cuadrong catulad nit.J.R. [18] Isng pabilg na parang culuong na ang caraniway pinagagapang̃an ng̃ mg̃a halaman.P.H.P. [19] Ang ilawang sang̃asang̃a na ibinibiting may mg̃a pamuting mg̃a cristal na nagkikislapan.P.H.P. [20] Isng papatung̃ang cahoy, na catulad ng̃ papag na mabab ang any.P.H.P. [21] Cahoy na caraniwang tawaguin ng̃ tagalog na "Palo-China." Ang cahoy na itoy caraniwan sa Europa at Amrica. Sumisibol din sa Benguet, dito sa Filipinas, dahil sa malamg ang sing̃aw roon.P.H.P. [22] Natuclasn ang paggaw ng̃ "piano" ng̃ siglo XIII at siyang naguing cahalili ng̃ "clavicordio" at ng̃ "espineta." Alinsunod sa any at lak ay tinatawag na piano de mesa, piano de cola, piano de media cola, piano vertical, piano diagonal at iba pa. Ang piano de colay nacahigang parang mesa, na sa isng duloy malapad at sa cabilng duloy makitid at is sa mg̃a lalong mahl ang halag.P.H.P.
- 409 -
[23] Tinatawag na larawang "al leo," (retrato al leo) ang larawang ipinpinta sa pamamag-itan ng̃ mg̃a culay pinturang tinunaw sa lang̃is.P.H.P. [24] Sambahan ng̃ mg̃a judo.P.H.P. [25] Caraniwang tinatawag na Nuestra Seora ang an mang larawan ni Guinoong Santa Mara, na halos may d mabilang na pamagt: Nuestra Seora del Carmen, cung may mg̃a escapulario sa camay; Nuestra Seora del Rosario, cung may tang̃ang cuints; Nuestra Seora de la Correa, cung nacabigks ng̃ balt, Nuestra Seora de Turumba, Nuestra Seora de Salambaw at iba pang lubhng napacarami.P.H.P. [26] "Hind carapatdapat" ang cahulugn ng̃ sabing "indigno," salitang caraniwang sabihin ng̃ mg̃a nacacastilan.P.H.P. [27] Tinatawag na cadete ang nag-aaral sa isng colegiong dooy itinutr ang mg̃a bagaybagay na nauucol maalaman ng̃ isng militar. [28] Taga ibng lp, sa macatuwid ay hind taga Filipinas ang cahulugn ng̃ sabing "extranjero." Gayon may d caraniwang tawaguing "extranjero" ang insc, ang castl, ang turco, ang japons, ang bombay, ang colombo at ib pa; silay tinatawag ditong insc, castl, "turkiano," japn, bombay, colombo. Tinatawag lamang "extranjero" ang ingls, alemn, francs, suizo at ib pa, sa pagcat iniuucol lamang ang sabing "extranjero" sa mg̃a mang̃ang̃alacal na may malalaking puhunan.P.H.P. [29] Ang bubng na tabl ng̃ mg̃a sasacyn. [30] Tinatawag na "paisano" ng̃ mg̃a sundalo ang hind militar.P.H.P. [31] Caraniwang tinatawag na "biscuit" ang biscochong na sa mg̃a maliliit na latang nanggagaling sa Inglaterra. Tinatawag dito sa ating "biscocho" ang mg̃a malulutng na tinapay, gaya ng̃ tinatawag na "biscocho y caa" at "biscocho y dulce," at ang tunay na biscochoy tinatawag na "sopas" ng̃ mg̃a d nacaaalm ng̃ wicang castl. Ng̃ayoy gumgaw na rito sa atin ng̃ masasarp na biscochong hind sabl sa mg̃a nanggagaling sa Inglaterra, ang La Perla ni G.J.E. Monroy, ang La Fortuna ni G. Claro Ong at ib pa. Carapatdapat papurihan ang mg̃a cababayang itng naglligtas sa Filipinas na bomobows sa mg̃a taga ibng lupan sa pagbil ng̃ mg̃a bagay na ditoy naggaw.P.H.P. [32] Marang̃al na general ni Crlos V at ni Felipe II. Siya ang nagtagumpy sa panghihimagsic ng̃ Paises Bajos at nacalupig sa Fort.P.H.P. [33] Ang talan ng̃ mg̃a oficial at mg̃a pn sa mg̃a hucb. [34] Ang may catungculang umusig sa masasamang tao at mang̃asiw sa capanatagn ng̃ mg̃a bayanbayan. Ng̃ panahn ng̃ Gobierno ng̃ Espaay may dalawang bagay na Guardia Civil dito sa Filipinas: "Guardia Civil" ang pang̃alan ng̃ mg̃a na sa bayanbayan ng̃ mg̃a lalawigan, at "Guardia Civil Veterana" ang na sa ciudad ng̃ Maynl.Pawang mg̃a filipino ang mg̃a sundalo ng̃ Guardia Civil at ng̃ Guardia Civil Veterana, at mg̃a castl ang mg̃a oficial at ang mg̃a pn. Manacnacng nagcacaroon ng̃ alferez at tenienteng mg̃a filipino. Ang nahalili ng̃ayon sa Guardia Civil ay ang Polica Insular, na tinatawag ding Polica Constabularia, at sa
- 410 -
Guardia Civil Veterana ay ang Polica Metropolitana na pawang americano at ang Polica Municipal na pawang filipino. Bucod sa Guardia Civil at Veteranay may mg̃a Cuadrillero pa na pawang filipino ang mg̃a sundalo at pinun, na ang caraniway fusil na walang cabuluhn at talibng ang mg̃a sandata. Ng̃ mg̃a hulng tan ng̃ Gobierno ng̃ castilay nagcaroon sa Maynl ng̃ mg̃a tinatawag na "Guardia Municipal," na ang dalang sandatay revolver at sable. Sa macatuwd ang mg̃a namamahal ng̃ catahimican ng̃ mg̃a namamayan, ng̃ mg̃a hulng panahn ng̃ mg̃a castil, dito sa Maynly ang Guardia Civil Veterana, ang Guardia Municipal at ang Cuadrillero, at sa mg̃a lalawigay ang Guardia Civil at ang Cuadrillero, bucd sa Polica Secreta na itinatag dito sa Maynl, hind co matandaan cung ng̃ tang 1894 1895.P.H.P. [35] Ang nagtutur sa paaralan.P.H.P. [36] Colegio paaralang mg̃a fraileng dominico ang may-ar at sil rin ang nang̃agtutur. [37] Tinatawag na "dialctico" ang gumagamit ng̃ dialctica. Ang "dialcticay" ang carunung̃ang ucol sa pag iisip-sip at ang mg̃a pinanununtunang lands sa bagay na it.P.H.P. [38] Si Santo Domingo de Guzman ang nagtatag ng̃ capisanan ng̃ mg̃a fraileng dominico cay silay tinatawag na mg̃a anc ni Guzman.P.H.P. [39] Ang nananatili sa pakikipanayam sa sangcataohan; ang hind sacerdote. [40] Ang nagppalagay ng̃ mg̃a palisipang dapat sagutin at tutulan sa pang̃ang̃atowiran ng̃ catalo. [41] Itoy ang balitang si G. Benedicto de Luna, marunong na abogadong filipino. [42] Ang pagtatang̃ at pagbubucod ng̃ pinagmamatuwirang an man. [43] Ang mg̃a inanc iniap ng̃ mg̃a unang senador sa Roma. [44] Mg̃a fraile. [45] Si Enrique Heine ay bantg na poeta at crtico alemn. Sumulat sa wicang alemn. Ipinang̃anc ng̃ 1796 at namaty ng̃ 1856. [46] Ang mg̃a dios sa pinagtapunan. [47] Ang Tyrol ay isng magandng panig ng̃ Suiza at Baviera at is sa mg̃a lalawigan ng̃ Austria-Hungra. May siyam na raang libong tao ang namamayan doon. [48] Tinatawag na equinoccio ang pagcacais ng̃ hb ng̃ araw at ng̃ gab. Nagcacaequinoccio pagpapasimul ng̃ signo Aries at pagpapasimul namn ng̃ signo Libra. May equinoccio ng̃ tag-araw, mul sa 20 hanggang 21 ng̃ Marzo, at may equinoccio ng̃ tag-ulan, mul sa 22 hanggang 23 ng̃ Septiembre.
- 411 -
[49] Halos tals ng̃ laht ng̃ fipinong ang cahulugn ng̃ "morisqueta" ay canin; ng̃unit ang wal marahil nacacaalm niyan ay cung saang wic nanggaling; sa pagcat ang sabing morisquetay hind wicang castil, hind tagalog, hind latn, hind insc at iba pa. Ang mg̃a fraile cay ang nagtatag ng̃ salitang iyan? [50] Sinabi co na sa sa is sa mg̃a paunaw sa Buhay ni Rizal na sa pasimul ng̃ librong it na ang sabing "indio" ay wicang castil na ang cahulugay tb inianc sa India. Ang Filipinas ay mg̃a pulng na sa panig ng̃ libutng tinatawag na "Oceana," at ang India ay na sa panig ng̃ libutng tinatawag na Asia. Ang tawag na indio ng̃ mg̃a fraile, ng̃ mg̃a castil at ng̃ mg̃a lahing put sa mg̃a tb sa Filipinas ay isng pag-alimura at pagcuty sa mg̃a lahing caymanggui. Caacby ng̃ sabing indio ang cahulugang tamd, walng damdamin, hang̃al, dugong mabb, cutad na sip, ugaling pang̃it, walng cahihiyan at iba pang lalong mg̃a casamasaman. Sacs nitng mg̃a sabi co ang mg̃a sinulat ng̃ mg̃a frailet castil tungcol sa Filipinas. Ng̃unit ang lalong nacattaway ang mg̃a tong tb rin dito sa Filipinas, na dahil sa maput ang canilng balt ay tumatawag sa capow tagritong caymangui ng̃ indio ... Mg̃a dukhang damdamin!P.H.P. [51] Itoy lubs na catotohanan. Ang sumusulat nitoy nacapang̃umpisal ng̃ panahng cabataan pa sa isng fraileng palibhasay bahagy ng̃ macawatas ng̃ wicang tagalog, ipinipilit na ang casalanang ikinucumpisal ay sabihin ng̃ nang̃ung̃umpisal sa mg̃a salitng cahalayhalay at magagaang na sa Diccionariong wicang castil at wicang tagalog na sinulat ng̃ canilng capow fraile.P.H.P. [52] Ang mg̃a sinising̃l sa binyag, casal, tawag, libng, campana, ciriales at iba pa. [53] Ang caraniwang tinatawag na "manong" "manang", galing sa salitang "hermano" "hermana". May dalawang bagay na manong, ang manong na franciscano franciscana at manong na dominico dominicana. [54] Dating estancado ang tabaco dito sa Filipinas. Ang Gobierno ng̃ Espaa ay siyang nammil ng̃ tabacong dahon sa mg̃a magsasac sa mg̃a bayang may pahintulot na magtanm ng̃ tabaco, ang Gobierno ang nagpapadal dito sa Maynl siya ang nagpapagawa ng̃ tabaco at cigarrillo at siya rin ang nagbibil. Sino may walang nacabibil ng̃ tabacong dahon cung d ang Gobierno at sino may walang nacapagbibil ng̃ tabacong dahon, ng̃ tabacong yar at ng̃ cigarrillo cung d ang Gobierno. Sa mg̃a bayang may pahintulot na magtanm ng̃ tabacoy may mg̃a cagawad ang Gobierno, na siyang nang̃ang̃atawat ng̃ gumalng ang tanm na tabaco at mag-ani ng̃ marami. Ang Gobiernong mamimili ay siya ring naghhalaga ng̃ tabacong dahong canyang binbili. Ng̃ tang 1883 ay inals dito sa Filipinas ng̃ Gobierno ng̃ Espaa ang estanco ng̃ tabaco at binigyang calayaan ang lahat na macapagtanm at macapagbil ng̃ tabacong dahon, tabacong yar cigarrillo, at ang inihalili sa estanco ay ibat ibang bagay na pagpapabowis sa mg̃a tagarito.P.H.P. [55] Alac na Jerez, na nanggagaling sa uvas na inaani sa bayang Jerez de la Frontera, na sacop ng̃ lalawigang Cadiz, caharian ng̃ Espaa. Ang bayang iyoy mayaman, nasa tab ng̃ ilog Guadalete at may 62,009 ang nananahang tao.P.H.P.
- 412 -
[56] Tinatawag na Evangelio ang mg̃a sinulat ni San Mateo, San Lucas, San Marcos at San Juan. Ang mg̃a sinulat ng̃ apat na Santong it, na d iba cung d ang casaysayan ng̃ mg̃a ipinang̃aral at buhay ni Jesucristo, ang siyang pinagpapatuunan ng̃ mg̃a utos at palatuntunan ng̃ Iglesia Catlica Apostlica Romana, ng̃ Iglesia Cismtica sa Rusia at sa Grecia, ng̃ Iglesia Protestante at ng̃ Iglesia Filipina Independiente.P.H.P. [57] Ang cahulugan ng̃ sabing indolente ay ang tong hind napupucaw ang loob sa mg̃a bagay na sa ibay nacasakit. Ang walang malasakit sa ano man, ang mabagal, ang tamd. [58] "Bailujan," galing sa sabing "baile," sayw. Ang baile ay wicang castil. Ang "bailuhan" ay hind guinagamit ng̃ mg̃a fraile at ng̃ mg̃a castil dito sa Filipinas cung d ang sabing "baile" pagca ang sayawan ay sa bahay ng̃ capow castl, at "bailujan" pagca ang sayawan ay sa bahay ng̃ mg̃a filipino. Sa maiclng sabi, ang cahulugan ng̃ "bailujan" ay sayw na carapatdapat cutyan, catawtaw, walng cahusayan. [59] Ang "loto" ay isng cahoy sa Africa. Anang mg̃a poeta, ang taga ibang lupang macacain daw ng̃ bung̃a ng̃ "loto" ay nacalilimot sa canyang kinamulatang bayan. [60] Sa macatuwid bagay sucat na ang magcaroon ng̃ caunting pag-iisip. [61] Caugalian sa mg̃a castilang hind "usted" (cay p) na guinagamit sa caraniwan, cung d "Vuestra Reverencia" "Vuesarevencia" (sa cagalanggalang p ninyo) ang siyang ibinibigay na galang sa mg̃a fraile sa pakikipag-usap sa canila. [62] Ipinang̃ung̃usap ng̃ "ereje," sa pagcat sa wicang castilay hindi isinasama ang h sa pagbasa. Tinatawag na "hereje" ang cristianong sumsalansang hindi sumasampalataya sa mg̃a pinasasampalatayanan ng̃ Iglesia Catlica Apostlica Romana.P.H.P. [63] Ang kincatawan ng̃ Dios. [64] Maliit na general; sa macatuwd bagay walng halagang general. [65] Maliit na general Capansanan. [66] "Su excelencia" sa wicang castila, paunlc na tawag sa Capitan General at sa iba pa ng̃ mg̃a castila.P.H.P. [67] Pang̃alawa ng̃ Real Patrono. Tinatawag na Real Patrono ng̃ Iglesia Catlica Romana ang Har sa Espaa. Haring tagatangkilic ang cahulugan sa wicang tagalogP.H.P. [68] Hind ac nassilong cahit siyay pang̃alaw man ng̃ harang ibig sabihin ni Pri Dmaso.P.H.P. [69] Mul sa tang 1717 hangang 1719 ay nagung Gobernador General sa Filipinas si Don Fernando Bustamante. Sa pagcat canyng napagunw ang malaking mg̃a pagnanacaw sa pamamanihal ng̃ salap ng̃ Har, minaglng niya ang magtatag ng̃ mg̃a bgong utos sa pamamahal ng̃ salap ng̃ calahatn. Pinasimuln niyng kinulng sa bilangguan ang mg̃a taong pinaghihinalan; silay canyng pinag-usig sa harp ng̃ mg̃a tribunal. Galt na galt cay Bustamante ang mg̃a may matataas na catungculang sa ganitoy nang̃agsipang̃anib na mapahamac, at sa gayng cahigpitay hind nang̃abihasa cailn
- 413 -
man. Sa pagct nabalitan ni Bustamante ang panucalang manghimagsic laban sa canyng capangyarihat pamamahl, at tinatangklic ng̃ mg̃a fraile sa canilng mg̃a simbahan ang lalong mg̃a kilalng mahihigpt niyng mg̃a caaway, naglathal siy ng̃ pagtawag sa laht ng̃ mg̃a lalaking may mahigut na labng apat na tan upang mang̃agsipanig sa hucbng magsasanggalng sa capangyarihan ng̃ Har. Dining̃g ng̃ bayan ang pag tawag na iyn, at ntatag ang isang hucb ng̃ mg̃a cusang pumasoc sa pagsusundalo. Nang̃agsifirma ang Arzobispo at ilng mg̃a abogado sa isng casulatang dooy itinututol na walng capangyarihan at walng catowiran daw si Bustamante na ipag-utos ang pagpapabilang sa notariong si Osejo, na tumacb at nagtag sa simbahang Catedral: dahil ditoy ipinag-utos ng̃ Gobernador General na dacpn at ibilangg ang arzobispo at gayon din ang mg̃a abogadong cainalm sa gayong panucalang catacsilan.Pinanggaling̃an ang mg̃a pagpapabilanggong it ng̃ ibat ibang mg̃a caguluhan, at sa tacot ng̃ mg̃a fraileng bac sla namn ang pag-usiguin, minagalng nil ang sil ang mamatnugot sa mg̃a lumlabag sa capangyarihan ng̃ Gobernador.Lumabs sa mg̃a simbahan ang mg̃a nagtatag roon, nagdal ng̃ mg̃a sandata, at ng̃ macasanib na sa canil ang ilng mg̃a tagarito, lumacad silt ang tinung̃oy ang palacio ng̃ Gobernador, na ng̃ panahng iyy na sa taguilirang ilaya ng̃ tinatawag ng̃ayng Plaza ni William McKinley. Nang̃ung̃una sa paglacad ang mg̃a fraile na may mg̃a hawac na Santo Cristo sa canilng mg̃a camy. Nang maalaman ni Bustamante ang gayng panghihimagsic, ipinag-utos sa canyng mg̃a guardiang bariln ang mg̃a nanghihimagsic na iyn; datapuwat hind sumund sa canyng utos ang mg̃a sundalo, at ng̃ dumating ang mg̃a nanghihimagsic sa tapt ng̃ palacio, isinuc nil ang canilng mg̃a sandata sa harp ng̃ pagca damt sacerdote ng̃ mg̃a fraileng nng̃agtas ang mg̃a camay na may hawac na mg̃a Santo Cristo at mg̃a larawan ng̃ Santo. Pinabayaan din ng̃ mg̃a sundalong alabardero na sily macapasoc. Lumabs ang cahabaghabag na si Bustamanteng may sandatang hawac, at sinalubong sa hagdanan ang mg̃a nanghihimagsic. Hinandulong siy ng̃ mg̃a nanghihimagsic at sa sandali lamang ay may sugat na siyng malubha. Dumal sa cany ang canyang anc na lalaki, at it namay agd binaril at nasugatan ng̃ bla. Kinaladcad ng̃ mg̃a nanghihimagsic ang canilang Gobernador na naghihing̃al hanggang sa isng bilangguang na sa silong ng̃ Audiencia, at doon siya namaty ng̃ magtatakip silim ng̃ hapon ng̃ araw ring iyong ica 11 ng̃ Octubre ng̃ 1719; ipinagcat sa cany ang laht ng̃ saclolo at hindi siy binigyn ng̃ is mang lamang vasong tubig. Kinaladcd namn ang anc ng̃ Gobernador General sa talian ng̃ mg̃a cabayo sa palacio, at doon siya namaty ng̃ hapon ding iyn, at ipinagcit sa canyng macaguibc ang sino man manggagamot at itinanggu sa cany ang lahat ng̃ bagay na saclolo. Ang mg̃a nanghimagsic na pinamunuan ng̃ mg̃a fraileng pumupuri at nagpapaunlac sa mg̃a pumaty sa Gobernador at sa canyng anc ay nang̃agsitung̃o sa cta ng̃ Santiago at dooy kinuha at pinawaln ang arzobispo, na pagdacay siy, ang nagatang sa sarili ng̃ catungculang pagca Gobernador General sa Sangcapuluang it. Hindi nagcamt parusa cailan man ang mg̃a cakilakilabot na katampalasanang ito.Sinipi sa "Censo de las Islas Filipinas" ng̃ 1903, tomo I, pgina 342P.H.P. [70] "Su Majestad el Rey" sa wicang castil. Masasabing: "ang Macapangyarihan Har." [71] Sa matuwid bagy hindi niya pinahahalagahan ang taong sinasabi ng̃ Teniente. [72] Aayaw kilalanin ng̃ mg̃a fraile si Alfonso XII, na ng̃ panahong sinasabi sa "Noli me tangere" ay syang hari sa Espaa, cung di si Crlos de Borbn na naghahang̃ad na siyng maghari sa mg̃a castil. Dahil sa paghahang̃d na itoy silasila ring mg̃a castil ang
- 414 -
nang̃agsipagbaca, at maraming dug ang nabuhos. Ang unang nacabaca ng̃ reina Cristina at ng̃ reina Isabel II ay si Crlos de Borbn, capatid ni Fernando VII; isinalin niy pagcatapos ang tinatawag niyang catuwiran sa Corona ng̃ Espaa sa canyng anc na si Crlos Luis, na nagpamagat ng̃ Conde de Montemolin at haring Crlos VI, na siyang muling nagsabog ng̃ caligaligan, dug at mg̃a capahamacan sa Espaa, sa isang maning̃as na pagbabaca at ng̃ siyy mataloy omowi sa Trieste at doon namaty ng̃ 1861. Humalili cay Crlos Luis ang canyang capatd na si Juan Borbn, ng̃unit wal itng nagawng may cahulugn. Ang anc ni Juang nagng̃ang̃alang Crlos at nagpamagt ng̃ haring Crlos VII ang siyang nagpatuloy ng̃ pagbabaca, sa udyc at tulong ng̃ mg̃a fraile at macafraile. Pinasimuln ang icatlong pagbabaca sa Espaang mg̃a capowa castila rin ang nagpatayan, ng̃ 8 ng̃ Abril ng̃ 1872. Ng̃ panahong iyy maraming totoong salapi ang ipinadalng galing sa Filipinas na handg ng̃ mg̃a fraile cay Crlos, datapuwat wala ring kinahinatnan ang pagpupumilit nit, ng̃ mg̃a fraile at ng̃ mg̃a macafraile, cung d magsabog ng̃ dugong calahi at papaghirapin ng̃ di ano lamang ang Espaa. Natapos ang pagbabaca roon ng̃ 27 ng̃ Febrero ng̃ 1876, araw na ibinalic ni Crlos sa Francia. Ang pinacamabuti sa mg̃a general nitoy si Zumalacrregui at si Cabrera. Cumilala at sumuco si Cabrera sa haring Alfonso XII ng̃ tang 1895. Cung pamagatn si Don Crlos ng̃ mg̃a castilay "Crlos Chapa." Marahil ibiguin ng̃ mg̃a bumabasang maalaman cung ano ang dahil ng̃ pagbabacang ito, na nagpasimula ng̃ 2 ng̃ Octubre ng̃ 1833 at nagtaps ng̃ 27 ng̃ Febrero 1876, at aking sasabihin sa maicling salit: Bago pa lamang nacacawal ang Espaa sa capangyarihan ng̃ mg̃a francs, ay nagpasimul na ang pancal ng̃ mg̃a fraile at ng̃ mg̃a macafraileng papanumbalikin doon ang pagtatatag ul ng̃ "absolutismo"; sa macatuwid bagay ang capangyarihan ng̃ haring magaw ang bawat maibigan, at manumbalic ang "tribunal ng̃ Inquisicin." Hindi pumayag si Fernando VII sa gayng balac, at sa gayy kinagalitan siya at minagaling ng̃ mg̃a fraileng sa canyy mahalili ang canyng capatid na si Crlos Mara Isidro de Borbn, na nang̃acong cung siya ang maguiguing har ay gagawin niya bawat ibiguin ng̃ Papa at ng̃ mg̃a fraile. Bago namaty si Fernando ay gumawa it ng̃ testamentong isinasalin niya ang canyng corona sa canyng anc na babaeng si Isabel. Ng̃ mamatay si Fernando VII ng̃ 29 Septiembre ng̃ 1833 ay nahahanda na upang bacahin ang hahaliling reinang si Isabel II, na sa pagcat musms pa noon, ang namamahal ng̃ cahariay si reina Cristinang nabao cay Fernando VII, at ng̃ icatlng araw ng̃ pagcamatay nity pinasimulaan na ng̃ ang panggugul sa Espaa ni Crlos, na tinutulung̃an ng̃ papa, ng̃ mg̃a fraile, ng̃ lahat ng̃ mg̃a pr at ng̃ canilang mg̃a cacampi. Ng̃ayng mg̃a panahng ity mahinang mahin na ang carlismo sa Espaa, at sila silay nagsisiran. May nang̃agpapang̃alang "integrista" na siyang nang̃ag-iibig ng̃ "absolutismo" at ng̃ "inquisicin," at "mestizo" ang itinatawag nila sa sumasang ayon sa calagayang dal ng̃ panahn at ayaw sa "inquisicin" at sa "absolutismo." Ng̃ayoy macucur na cung bakit aayaw kilalanin ng̃ mg̃a fraileng hr nila si Alfonso XII at si Alfonso XIII man; ng̃unit ang sawicain ng̃a ng̃ mg̃a castily " la fuerza ahorcan" (sapilitan ang pagbitay). Aayaw man silay sapilitang nillagoc ang apdng handg ng̃ catuwiran at ng̃
- 415 -
catotohanan.P.H.P. [73] Sa canyng calagayan sa canyng sarili. [74] Sa galit ay nabiglaanan. [75] Sa bibg lamang. [76] Mul sa ps, taimtim sa ps. [77] Na sa pag-iisip. [78] Sa isng pagcacatan, hindi sinasadya. [79] Sa pagcacataon at sa ganng akin. [80] Ang pring catulong ng̃ cura. Ng̃ panahn ng̃ Gobierno ng̃ Espaa, halos ang lahat ng̃ paring filipino ay pawang coadjutor lamang ang naaabot na catungculan; bihirang bihir ang naguiguing cura, at ang caraniway mg̃a fraile ang naguiguiug cura; cayat ang laht ng̃ mg̃a cura halos sa sangcapuluang itoy pawang mg̃a fraile. Aliping mistul ang pagpapalagay ng̃ mg̃a curang fraile sa mg̃a coadjutor na filipino. Salamat sa revolucing guinawa ng̃ Katipunang tatag ni Gat Andrs Bonifacioy nahang̃ ang mg̃a paring filipino sa gayng caalipinan; datapuwat hangg ng̃ayy wal is man lamang sa mg̃a paring filipinong nacacagunitang magpaunlc cay Gat Andrs Bonifacio. Cahimanawar silay mang̃guising sa panahng hinharap. Wala ng̃ carimarimarim na psong gaya ng̃ di marunong tumumbs sa utang na loob!!! [81] Ang sumusulat ng̃ mg̃a inilalathala sa mg̃a peridico pmahayagan. [82] Ang may almacen tindahan. Tinatawag ding almacenero ang catwala sa pag-iing̃at ng̃ mg̃a camalig na ligpitan ng̃ an man, ang isng catungculan sa Gobiernong ganito ang pang̃alan.P.H.P. [83] Caugalan ng̃ mg̃a taong may pinag-aralang cung pumapanhic sil sa bahay ng̃ isang hind cakilala, ang siyay iharap sa maybahay ng̃ isng cakilala nit at sabihing:"May capurihan po acng ipakikilala sa iny si guinoong Fulano."P.H.P. [84] Ang monje Bernardo Schwart, alemn, na siyng nactuclas ng̃ pag-gaw ng̃ plvora ng̃ siglo XIV.P.H.P. [85] Caraniwan sa catagalugan tawaguing "among" ang par, marahil sa tur rin ng̃ fraile. Ang sabing "among" ay galing sa "amo," na ang cahulugay "pang̃inoon," at ang tumatawag ng̃ "amo" ay "alipin." Bakit hindi sila nagpatawag ng̃ "ama" na siyng cahulugan sa wicang tagalog ng̃ sabing "padre?" Bakit itinutulot ng̃ mg̃a sacerdote na sily tawaguin "amo?" [86] Wicang haluang castilt tagalog, na cung tawaguiy "wicang tinul". Nagpapatumpictumpic bagoy ibig,May mg̃a filipinong hind nang̃ingiming magsalitang silay hind nacacawatas ng̃ wicang tagalog, na hind sil marunong ng̃ wicang tagalog; datapawat hind rin naman marunong magsalit ng̃ tunay na wicang castil; walng nalalaman cung d ang wicang tind: cahabaghabag na mg̃a tao!
- 416 -
[87] Ang pagtutur ng̃ isng carunung̃an; sa halimbaw: si Fulanoy nagtutur ng̃ catedra ng̃ "Derecho" na gaya rin cung sabihing si Fulanoy nagtutur ng̃ dunong ng̃ "Derecho." [88] Magbigay ang sandata sa harp ng̃ carunung̃ang; sa macatuwid bagay dapat gumalang ang mg̃a militar sa mg̃a tong pants. [89] Magbigy ang sandata sa harap ng̃ mg̃a fraile; dapat gumalang ang mg̃a militar sa mg̃a fraile. [90] Wicang castil ang sabing "mundo" at maraming cahulugn: ang cabooan ng̃ lahat ng̃ mg̃a kinapal.Ang lup.Ang cabooan ng̃ laht ng̃ tao.Bal na malak.Tungcol sa pamumuhay. Is sa mg̃a caaway ng̃ caluluwa. Ditoy ang cahulugan ay isng tang̃ing bahgui ng̃ sangcataohan, sa macatuwid bagay ang mg̃a tao sa pigung na iyn.P.H.P [91] Si Lucio Licino Lcalo, cnsul romano, na bantog dahil sa totoong magalng na pagcain sa canyang mesa. [92] Ang cahulugn ditoy isang malaking tasang malucng na pinagllagyan ng̃ pagcainCahulugan din ng̃ wicang "fuente"; Bucl ng̃ tubig na nanggagaling sa lp.Isng "aparato" upang dooy lumabas ang tubig na nanggagaling sa mg̃a "tubo" at ng̃ magamit sa bahay, sa daan sa halamanan.Mul ng̃ isang bagay.Ang sugat na talagang guingaw sa brazo, sa bint at iba pa.Kinacailang̃ang sa pagsasalit ng̃ "fuente" ay magpalabas ng̃ hang̃in sa bibig, sa pagcat cung hindi ay masasabing "puente" na ang cahulugay tuly. Itoy is sa mg̃a cadahilanan cay ayaw acng makisunod sa bagong palacad na isulat ng̃ P cahit ang pinanggaling̃ay F, gaya sa halimbw ng̃ Filipinas, Fernando, Faustino na may mg̃a sumusulat ng̃ayon ng̃ Pilipnas, Pernando, Paustino. Gayon may iguinagalang co at hindi co pinipintasan ang sa ibang caisipan at palacad na sinusunod.Upang maipang̃usap ang "efe" ay idinadaiti ang labi sa mg̃a ng̃iping itaas sac magpalabs ng̃ hang̃in sa pagsasalit ng̃ letra.P.H.P. [93] Pinupuri cata. Pasimul ng̃ isng dasl sa Dios na wicang latng sinasabi ng̃ mg̃a pri at iba pang catlico bago cumain. [94] Tinatawag ng̃ mg̃a castilang "Pennsula" ang Espaa."Peinsula" ang sabi ni Doa Victorina, sa pagcat siyay is riyan si mg̃a babaeng taglog na nagcacasticastilaan ay bagoy hind man lamang marunong mang̃usap ng̃ wicang castil. Ang tunay na cahulugan ng̃ Pennsula ay ang lupang halos naliliguid ng̃ tubig magcabicabil.P.H.P. [95] Tulad sa tinatawag nating wicang "castilng tinda." Halohalong salitang ingls, insic, portugus at malayo; gaya namn ng̃ nangyayari na rito sa Filipinas tungcol sa pananalit ng̃ ingls na halohal ng̃ ingls, castilat tagalog.P.H.P. [96] Guillermo Shakespeare, dakilang poetang ingls at isa sa mg̃a pang̃ulong dramtico sa sangcataohan. Ipinang̃anac sa Strafford ng̃ 1564 at namatay ng̃ 1616. Ang mg̃a pang̃ulong sinulat niyay ang "Macbet," "Romeo at Julieta," "Hamlet," "Otelo," "Ang Mercader sa Venecia," "Ang panaguinip ng̃ isng gabng tag-araw" at iba pa.P.H.P.
- 417 -
[97] Ang caharian ng̃ China. [98] Pang̃alawng libro ng̃ Pentatesco ni Moiss.Ang paglalacbay sa ibang lupain ng̃ mg̃a tb sa isng nacin byan, na siyng cahulugn dito. [99] Ang balbs na sumisibol sa bab, na pinapag aanyong peraAng pera ay ang caraniwang tawaguing "peras." "Pera" pagc isa; "peras" pagc dalaw marami, itoy cung sa wcang castils sa pagct sa wc natin ay hind nagbabago ang tawag cung isa marami man. Ipinaliliwanag co it sa pagcat marami sa mg̃a tagalog na sa d caalaman ay tinatawag na "pera" "pira" ang isng cntimo, sa pagtulad sa mg̃a castilng tinatawag na "perra chica" ang canilng cuartang ang halagay isng cntimo natin "perra grande" pagc halagang dalawang cntimo. Asong babae ang cahulugan ng̃ sabing "perra," at ganito ang itinawag ng̃ castil sa canilang cuarta, dahil dooy may napapanood na isng leng ang camukhay aso.P.H.P. [100] Catutubong hiyas ng̃ espritu ng̃ tao na siyang tagaacay sa paggaw niy ng̃ an man. Pagcakilalang tunay ng̃ casamaang dapat nating pang̃ilagan at ng̃ cagaling̃ang dapat nating gawnP.H.P. [101] Nang panahng nacapangyayari ang Gobierno ng̃ Espaa sa Filipinas, hind ipinahihintulot na ang mg̃a castilang lalakit babaey gumaw ng̃ an mang may cabgatn, gaya bag ng̃ mag-araro, mag-asarl, mag-pahila ng̃ carretn, magpas-an, ang lalaki, at ang babae namy hindi namimil ng̃ pagcain sa mg̃a pamilihan, hindi naglulut, hindi naglalcad ng̃ maly; inaacala ng̃ mg̃a castilang isng casiraan ng̃ canilng puri cung mapanood ng̃ mg̃a filipinong silay gumagawa ng̃ mabigat, at nakikigaya namn sa canil ang mg̃a lahing castil. Nagung casabihn tuly sa catagalugan, dahil sa bagay na it ang "para ca namng castila," "para ca namng seora," sa mg̃a lalakit babaeng tagalog na aayaw magtrabajo ng̃ mabigt.P.H.P. [102] Ng̃ panahng sinasabi ni "Rizal" na nangyari ang sinasaysay sa librong it, ang tawag sa bahay-bayan (Casa municipal) ay tribunal at ang tawag sa Presidente Municipal ay Gobernadorcillo (maliit na Gobernador) panglibc na pang̃alan. Ang Gobernadorcilloy tagapamahal ng̃ bayan, hucm sa mg̃a mumuntng bagay na usapn, tagausig sa masasamng tao, taga paning̃l as mg̃a cabeza de barangay, nacaaalam ng̃ correo at ib pa.P.H.P. [103] Walng an mang calabisn. Lubh ng̃ang catotohanan ang sinasabing it ni Rizal na sucat na ang alalahann cung bakit hinatulang mapresidio ang ilng maririlag na guinoong filipino, ng̃ 1872 dahil sa sinapantahang silay mg̃a cainalm sa mg̃a nangyari sa arsenal ng̃ Tang̃uay ng̃ tang iyn. Ang is sa lalong mg̃a calagumlagum na sumbng na guinaw laban cay Don Antonio Maria Regidor ay ang pagcacuha sa isng "aparador" ng̃ canyng bahay, na "punong-pun ng̃ alaboc," ng̃ dalawampong "ejamplar" ng̃ librong La Cuestin Colonial na sinulat ni Labra. Basahin ang folletong "Caraing̃ang ipinadal sa mahl na Hari ni Don Antonio Mara Regidor, na sinulat ni Don Manuel Silvela: Madrid 1872. Pinagdusahan sa Marianas ni Don Antonio Mara Regidor ang gayong cakilakilabot na "casalanan." Ang is pang nagdusa sa presidio dahil sa mg̃a gayn ding casalanan ay si Don Mximo Paterno, na ipinagsanggalang ng̃ hind malilimot na si Don Germn Gamazo sa ganitng pananalit: "Gayon may hind piniit pinag-usig sa harp ng̃ mg̃a tribunal si Don Mximo Paterno, sa mg̃a sandaling malapit na una hul sa panghihimagsc (sa Tang̃uay). Panatag at umaasa sa canyng sariling pagcawalang malay-sala, nang̃asiwang hayg, sa canyng mg̃a hanap
- 418 -
buhay, mul ng̃ ica 21 ng̃ Enero, nangyari ang panghihimagsic, hangang sa ica 20 ng̃ Febrero na siyay dinakp sa canyng bahay at inihatid sa cut ng̃ Santiago. Pinag-usig siy sa harap ng̃ mg̃a Tribunal na hind nacapgligtas sa cany ang canyng ganitng pag-asa at capayapaan ng̃ loob, na nagpapakilalang maliwanag na hindi siy sinasalaguimsiman ng̃ cahit muntng panimdn, palibhasay talasts, niyang siyy walang sala; at ang lalong cahapishapis ay siyay hinatulang magdusa. Ang siyy nasamsamn ng̃ isng bilang ng̃ "El Eco Filipino" (pamahayagang nagssanggalng sa Madrid ng̃ mg̃a catuwiran ng̃ mg̃a pring clrigo); ang siyay umambg ng̃ caunting salap sa pagtatatag ng̃ (pamahayagang) "El Correo de Ultramar" ... ang siyng mg̃a tang̃ing cadahilanan mandin ng̃ hatol na siyy magdusa. (Basahin ang folleto: "Caraing̃ang ipinadal sa Consejo Supremo de la Guerra ni Don Mximo Paterno na sinulat ni Don Germn Gamazo:" Madrid, 1873.) Sa "El Correo de Ultramar ay nang̃agsisulat ang mg̃a pants at macabayang castilang sina D. Ramn Mesonero Romanos, D. Mariano Urrabieta, D. Juan Miguel de Arrambide, D. Jos Gonzlez de Tejada, Pedro Antonio de Alarcn, D. Jos Selgas, Baldomero Mendez, D. V. Guimera, D. Jos Ferrer de Coute, D. J. M. Bello, D. Luis Mariano de Larra at iba. Naglalathal bag, ang "El Correo de Ultramar" ng̃ ano mang laban sa mg̃a castil? Itoy catulad cung tanung̃ng: sumulat baga si Rizal, si Marcelo Hilario del Pilar, si Mabn, si Lpez Jaena ng̃ ano mang laban sa catagalugan? Gayn may pinag-uusig ng̃ mg̃a fraile bawat bumabasa ng̃ "El Correo Ultramar" dahil sa ang pamahayagang iyoy hindi catoto ng̃ cadilimn ng̃ isip na ditoy pinipilit laganap ng̃ mg̃a "cahalili ng̃ Dios." Ang is pang napapresidio ay ang sacerdoteng si Don Agustn Mendoza, na naramay rin sa nangyari sa Tang̃uay. Mg̃a cadahilanan? Dinggun niny ang canyng abogadong si Don Rafael Maria de Labra: "ang lahat ng̃ mg̃a sumbong ng̃ Fiscal laban sa nagsasaysay ng̃ayn ay maioowi sa dalaw lamang: ang unay ang paglalaganap ng̃ isng lihim na pamahayagang ang pamagt ay "El Globo," na sino may walng nacapagharp ng̃ cahit is man lamang na "ejemplar," at ang icalaway ang pagpapanucl ng̃ mg̃a lihim na pagpupulong, bagay na walng nagbabalitng polica sino mang to ng̃ cahit bahagya man lamang. Basahin ang folleto: "Caraing̃ang ipinadal sa Poder Ejecutivo ni D. Agustin Mendoza, na sinulat ni Don Rafael Mara de Labra: Madrid, 1878. Sa isng salita: "antiespaol" (laban sa castil) "filibustero" at iba pa ang laht ng̃ filipinong sa canyng lupain ay may tagly ng̃ mg̃a caisipang nauucol sa mg̃a calayaan; ng̃unit lalonglal na cung ang mg̃a caisipng iyay sumasacanyng bahay sa pamamag-itan ng̃ mg̃a libro ng̃ mg̃a pahayagan, cailan mat dumating ang isang capanahunan, dapat samantalahn ang capanahunang it upang mapapresidio ang gayng filipino." Ang ibng nang̃atitic sa itaas ay sinipi co sa "Vida y Escritosa ng̃ Dr. Rizal," sinulat ni G. Wenceslao E. Retana. Salamat sa casipagan at catalinuhan ng̃ guinoong ity maraming catotohanang hind kilala ang ng̃ayoy lumilitaw at numiningning.P.H.P. [104] Ang pagtiguil pagcapsal ng̃ anomang bagay na mg̃a "humor" sa alin mang bahagui ng̃ catawan. [105] Sir ang isip.
- 419 -
[106] Ng̃ panahng iyoy naititipon sa alcalde ang mg̃a catungculang pagca hucm, gobernador civil administrador ng̃ Hacienda, Subdelegado ng̃ Fondos Locales, administrador ng̃ Correos at iba pa.P.H.P. [107] Ang dalawang salamng na sa mg̃a tila bumbng na tans bacal, na cung doon sumlip ang sin man ay nacacakita ng̃ mg̃a na sa malay.P.H.P. [108] Espiritung nananahan sa alang alang. [109] Aln man sa mg̃a diosang nananahn sa tubig, sa mg̃a gubat at sa iba pa. [110] Isng semidios pang̃alawang dios na ang calahatiy taot calahatiy cambng. [111] Dios na lumilikha ng̃ laht ng̃ bagay, anng mg̃a gentil. [112] Ang dalagang bukid. [113] Elefante. Hind malayong ng̃ caunaunahay nagcaroon ng̃ elefante dito sa Filipinas, caya sa wic natin ay may sadyng tawag, gadya; samantalang napagkikilalang ditoy talagng dating walng cabayo, cay sa wic natin ay walng sariling pang̃alan ang hayop na it na di gaya ng̃ so, baboy, manc at iba pa. [114] Isng larawang cahoy, bat, tans kacal. [115] Guint pa panahng iyn ang salapi sa Filipinas. [116] Ang may pag aaring bahay lp. [117] Ang may malalakng lp. [118] Ang walng catungculang bgay ng̃ Gobierno. [119] Ang arte ng̃ paggaw ng̃ larawan sa pamamag-itan ng̃ mg̃a casangcapang guinagamit sa bagay na it. Natuclasn ang "fotografa" ni Niepce ng̃ 1814 at pinagbuti ni Daguerre ng̃ 1839. Nagcamt si Mr. Talbot ng̃ 1841 ng̃ "privilegio" ng̃ ucol sa fotografa sa papel sensible. [120] Ang haring nacagagaw at nacapag-uutos ng̃ bawat maibigan, sa macatowid ay walng nacahhadlang na sino man sa canyng calooban. [121] Tinatawag na haring "constitucional" ang hind nacapag-uutos ng̃ bawat maibigan cung d ang ipinakikilala ng̃ Bayang canyng calooban sa pamamag-itan ng̃ canyng mg̃a kincatawng bumubu ng̃ Asemblea Congreso, Senado at Consejo ng̃ mg̃a Ministro. [122] Si Luis Catorce ay haring "absoluto" sa Francia; ipinang̃anc ng̃ tang 1643 at namaty ng̃ 1715. Siyy iguinalang at minahl ng̃ mg̃a francs.
- 420 -
[123] Si Luis Diez y Seis ay haring "Constitucional," sa macatowid ay haring hind siy ang nacapangyayari cung di ang guingaw niyt ipinag-uutos ay ang ipinaggawt ipinag-uutos ng̃ mg̃a kinacatawn ng̃ mg̃a tong bayan; naghar sa Francia mula ng̃ 1774 hanggang 1798. Pinugutan siy ng̃ lo, samp ng̃ canyng asawang si Mara Antonieta ng̃ mg̃a revolucionario. [124] Si Felipe Segundo ay anc ng̃ haring Carlos Quinto, at haring "absoluto" sa Espaa. Guingaw ni Felipe Segundo bawat maibigan; sa calooban niyy walng nacasasansal. Halos d mabilang ang ipinapatay at pinahirapan ng̃ haring it sa pamamag-itan ng̃ Inquisicin at iba pa. Sa mg̃a guinaw ni Felipe Segundo nagpasimul ang pagguh ng̃ halos di maulatang capangyarihan ng̃ Espaa at ng̃ halos d macayang isiping calakhn ng̃ nasasacop ng̃ cahariang ito. Gayon may maraming mg̃a castil at lalonglal na ang mg̃a fraile na umiibig ng̃ di cawas sa haring "absolutong" ito.P.H.P. [125] Si Amadeo "Primero" ay haring "constitucional" sa Espaa buhat sa 1870 hanggang sa 1873. Ang haring itoy mabait, matalino at bayani. Lubs na umiibig sa canyng pinaghaharan; ng̃unit hind siy iniibig, at ng̃ mahalat niy ity nagbitw siy ng̃ canyng tungcol, at ang pagbibitaw niyng itoy siyng nagung dahil ng̃ pagtatag ng̃ Repblica ng̃ Espaa (11 ng̃ Febrero ng̃ 1873).P.H.P. [126] Ang bawat is sa mg̃a dios ng̃ bahay. [127] Ang palatuntunan ng̃ mg̃a sumasampalataya sa maraming Dios. Sa mg̃a tong gaya ni Capitn Tiagoy maiuucol lamang itng tul ni Lucrecio: "Primus in orbe deus fecit timor;" ang tacot ang siyng pinanggaling̃an ng̃ mg̃a dios.P.H.P. [128] Palatuntunang walang kinikilala cung d isng Dios lamang.P.H.P. [129] Si Jess, si Mara at si Josf. [130] Libing̃an ng̃ mg̃a taga Egipto. [131] Sombrerong may tatlong dlo. [132] Is sa mg̃a any (orden) ng̃ arquitectura. [133] Loobin nawa ng̃ Dios na matuloy ang hulang it sa sumulat ng̃ maliit na libro at sa ating lahat na sa canyy naniniwalJ.R. [134] Pitng wic; datapowat hindi sinasabi ng̃ catagalugang "pitng wic" cung di "Siete Palabras." Hindi nagcacaisa ang mg̃a Evangelista tungcol sa mg̃a sinabi ni Jess ng̃ siyay napapac na sa Cruz: I. Sinasabi ni San Mateo sa cap. 27, versculo 46 ng̃ canyng Evangelio at ni San Marcos sa captulo 15, versculo 34 ng̃ canyng Evangelio, na it raw lamang ang sinaysay ni Jess, ng̃ malapit na ang hora ng̃ "nona"ani San Mateong̃ hora ng̃ "nona"ani San Marcos: Dios co, bakit acoy pinabayaan mo?
- 421 -
II. Sinasabi namn ni San Lcas sa mg̃a versculong 34, 43 at 47, ng̃ captulo 23 ng̃ canyng Evangelio, na it raw ang mg̃a sinaysay ni Jess ng̃ napapac na siy sa Cruz; 1. Am, patawarin mo sil; hindi nalalaman ang canilng guinagawa. 2. Ang catotohanay sinasabi co sa iyo, ng̃ayoy cacasamahin cat sa Paraiso, na bilang casagutan niy sa is sa dalawang magnanacaw (na hind sinasabi sa mg̃a Evangelio cung an ang mg̃a pang̃alan) na nacapacong gaya rin niya, na sa canyy nagsalit ng̃ ganit: "Alalahanin mo ac cung icaw ay na sa iyong caharian na." 3. Am co, sa mg̃a camy moy ipinagtatagubilin co ang aking calolowa. III. At sinabi ni San Juan sa captulo 19, mg̃a versculo 26, 27, 28 at 30 ng̃ canyng Evangelio, na it raw mg̃a wicang it ang sinabi ni Jess sa canyng pagca-paco sa Cruz. 1. "At sa pagcat nakita ni Jess ang in at ang alagd na canyng sinisintang naroroon, sinabi sa canyng in: Babae, nariyan ang iyng anc. 2. Sinabi pagcatapos sa alagad: Nariyan ang iyong ina. 3. Nauuhaw ac. 4. Natapos na. Pinagsamasama ng̃ Iglesia Catlica Apostlica Romana ang mg̃a sinabing iyn at siyng ng̃inang̃alanang "Siete Palabras."P.H.P. [135] Ang Sacerdote sa Roma na ng̃ unay humuhul ng̃ mg̃a mangyayari sa panahong darating, sa pamamag-itan ng̃ pagmamasid ng̃ paglipad at paghuni ng̃ mg̃a ibon. [136] Ang candilang malaki at mahaba. [137] Ang taga Iberia.Ang Iberiay ang magcanugng na lupang kinalalagyan ng̃ Espaa at Portugal. [138] Mapapalad ang mg̃a may espiritung dukh [139] Lumiligaya ang nacacacaya sa buhay. [140] Lumualhati sa Dios sa caitaasan at capayapaan sa mg̃a taong may mabuting calooban.Alinsunod cay Don Lzaro Bardn, catedratico sa Universidad Central sa Madrid, Espaa, ay ganito raw sa wicang castil ang tunay na cahulugan: Gloria Dios en las alturas; en la tierra, paz; entre los hombres; buena voluntadLuwalhati sa Dios sa caitaasan; sa lpay capayapaan; sa mg̃a toy mabuting calooban. [141] Carunung̃ang ucol sa Dios at ang sa canyy mg̃a pinagcacakilanlan.
- 422 -
[142] Ilalagay ng̃ Papa sa Roma sa bilang ng̃ mg̃a santo at santa. [143] Caranung̃ang nagpapaunaw ng̃ mg̃a any at paraang dapat gawn upang masunduan ang mg̃a pagcakilalang magaling ng̃ mg̃a nangyayari. [144] Felix Torres Amat, obispo sa Astorga. Siyy ang is sa mg̃a naghulog sa wicang castil ng̃ Biblia.Ang filosofang sinulat ni Amat. [145] Ang mg̃a mundong walng tiguil ng̃ mabils na pagtacb ng̃ araw. Cung masdn natin dito sa lupay mg̃a bituing malamlm ang ningning. Ang mg̃a pang̃ulong planeta, alinsunod sa canilang ly sa araw ay ang mg̃a sumusunod: Mercurio, Venus, ang Lupang ating tinatahanan, Marte, Jpiter, Saturno at Neptuno. Bucd sa rity marami pang mg̃a planetang hindi makita cung d sa pamamag-itan ng̃ "telescopio." [146] Itinatag ang beaterio at Colegio ng̃ Santa Catalina ni Fr. Juan de Santo Domingo, provincial ng̃ mg̃a fraileng dominico ng̃ taong 1696 at pinasimuln ng̃ araw ng̃ cafiestahan ni Santa Ana ng̃ tang 1696 din. Ang dahil ng̃ pagtatayo ng̃ beaterio at colegiong ity ng̃ may cligpitan ang mg̃a babaeng ibig manatili sa pagcadalaga hanggang nabubuhay. Ang palatuntunan nily ang palatuntunan din ng̃ Tercer Orden ni Santo Domingo, at nanunumpang tulad sa mg̃a fraile, na magpapacalinis ng̃ catawat calolowa, magpapacarukh at magmamasunurin. Pinapagtibay ang pagcacatay ng̃ ligpitang it ng̃ mg̃a babae ng̃ Real Despacho na may fechang 17 ng̃ Febrero ng̃ 1716 na siyang nagbigay wacs sa mg̃a iniharp na tutol na huwag ipatuloy ang pagtatatag ng̃ beaterio at colegiong iyn. Inilagy nilng pintacasi si Santa Catalina de Sena. Ipinag-utos na labinglimang monja de coro lamang ang mtitira roon, bilang paunlc sa labinglimang misterio ng̃ Rosario. Ipinagcaloob ng̃ Real Cdula ng̃ 1732 na macapaglagay ng̃ isng simbahan at macagamit ng̃ isng campana, at tuloy ipinag-utos na huwag piliting mamalagui ang mg̃a monja sa lubs na pagligpit; cung di sa nauucol lamang sa magalng na pamamanihala ng̃ beaterio at colegio. Ang palatuntunang sinusunod doon ay di macararaan ang sino mang monja sa pintuang na sa loob ng̃ convento, na isng matandang monja ang taga-banty; ng̃unit sino mang taoy macapapasoc doon, cailan man at may tang̃ing pahintulot ang provincial ng̃ mg̃a dominico. Ng̃ huwag ng̃ manaog ang mg̃a babaeng na sa beaterio at colegio ng̃ Santa Catalina ay nang̃aglagay ang mg̃a paring dominico ng̃ tuly na nakikita sa itaas ng̃ daang San Juan de Letrn, sa loob ng̃ Maynila at ng̃ doon magdaan ang mg̃a babaeng iyn ng̃ pagpasa simbahan ng̃ San Juan de Letrang cacabit naman ng̃ Colegio ng̃ mg̃a lalaking San Juan de Letran din ang pang̃alan, at ang namamahalat nagtutury pawang mg̃a fraileng dominico. Sa gayong paraay maguinhawa ng̃a namn ang pagsimba at pananalang̃in ng̃ mg̃a monja sa simbahan ng̃ San Juan de Letrn. Bag man ng̃ unay ligpitan ang Santa Catalina ng̃ mg̃a babaeng castilang ibig tumalicod sa mg̃a layaw at casayahan sa mundo, hindi nalaot minagaling ng̃ mg̃a fraileng dominico, na mang̃asiw ang iln sa mg̃a monja sa pagtutur sa mg̃a dalagang ibig pumasoc at mag-aral sa Santa Catalina. Ang itinutur dooy pag-basa, pagsulat, doctrina cristiana, mg̃a gawng ucol sa babae. Nang̃ag-aaral din namn ng̃ pagpapacabanl. Dinagdagan ng̃ mg̃a dominico ng̃ 1865 ang dami ng̃ mg̃a "hermana" at ng̃ lalong mapalaganap ang canilng mg̃a pagtutur. Hind itinutulot sa mg̃a
- 423 -
pumapasoc sa Colegio ng̃ Santa Catalina ang macaaalis cung di rin lamang may totoong malakit di maiwasang dahiln. Ang namamahal sa beaterioy ang provincial ng̃ dominico at isng "priora" na siy, ring "madre superiora" sa colegio, at may isng directorang nacaaalam ng̃ mg̃a pagtutur.P.H.P. [147] Hiyas na pinacasingsng sa camau-o. [148] Libritong ganito ang pang̃alan."Pangligtas sa sacun." [149] Isng halamang ang caraniwang bulaclac ay pulng-pul. [150] Mahinhin mahinang hang̃in. [151] Ipinang̃ung̃usap ng̃ "ada".Isng hiwagang babaeng may cahimahimalang mg̃a capangyarihan, anng mg̃a di binyagan. [152] Unawaing hind tinatawag ni Rizal na Inang Bayan, cung d Inang Espaa, dalawang pang̃alang totoong nang̃agcacaiba. [153] Isng malakit mataas na cahoy, matibay at macnat. Ang tawag sa bung̃a ng̃ cahoy na itoy "hayuco".Aya, ang pagbasa. [154] Cahoy na masang̃, may mg̃a ng̃ipin-ng̃ipn ang mg̃a dahon. "Bellota" ang tawag sa bung̃a ng̃ cahoy na it. [155] Ibong mainam humuni. Sa Europay marami ng̃ ibong it. [156] Tubig na tumtigas na halos parang bat dahil sa totoong calamign. [157] Alamo: cahoy na tumataas ng̃ mainam: may tatlng bagay na lamo: ang lamong put na ang mg̃a dahoy verde ang isang mukh at ang cabilng mukhay putanAng lamong itm, na verde ang magcabicabil ng̃ dahon.At ang "amo altembln" na ang mg̃a dahoy walng tiguil ng̃ paggalw. [158] Is sa magagandng diosa. [159] Casaysayan ng̃ mg̃a kinikilalang mg̃a Dios ng̃ mg̃a d binyagan. [160] Ang namamaguitn sa pagbil, pagbibili, ang nakikialam sa mg̃a almoneda at iba pa. [161] Ang nagpapaupa ng̃ pagdadal ng̃ ano mang bagay na mabigat. [162] Ang bahay na nagpapacain sa sino mang nagbabayad sa may ari, at ang papatuloy sa bawat magbayad. [163] Wicang francs na ang cahulugay "fonda:" cacann at tuluyan. Cung ipang̃usap ay "restorn."
- 424 -
[164] Esttua larawang choy, bat, tans bacal na inilalagay na pinacahaligui ng̃ an man. [165] Tuly ng̃ Espaa. [166] Isng carruajeng ganit cung tawaguin. [167] Tinatawag ng̃ catagalugang "carretela" ang isng sasacyng anyng carretong marami ang lulan, ng̃unit mahirap sa sumsacay; dalaw ang gulong at isng cabayo ang humihila.Ang tinatawag na carretela ng̃ mg̃a castil ay isng mainam na carruajeng apat ang gulng at dalawang cabayo ang humihila. [168] Tinatawag na Sabna [hind Sbana, cumot] ang daang macalamps ng̃ Jardin Botnico, hangang sa mg̃a unang bhay ng̃ Ermita, na tinatawag na daang Real. [169] Tinatawag ng̃ mg̃a castilng guindilla ang mg̃a polica municipal sa sa Espaa.Ang sili ang bung̃a ng̃ tinatawag na "guindillo de India." [170] Ang lupang iniuucol sa pagtatanim ng̃ sarisaring cahoy at mg̃a halaman upang dooy mapag-aralan ang mg̃a carunung̃ang nauucol sa bagay na ito. [171] Tila mandn naguguniguni na ni Rizal na sa pinagpatayaang iyn sa paring canyng sinasabi, na sa acal coy walng ib cung d si Pari Burgos, doon din siya ppatayin. [172] Ang tang̃ing ibong pinaniniwalaan ng̃ mg̃a tao sa unang mulng nabubuhay, pagcatapos na masunog, sa ibabaw ng̃ canyng mg̃a ab. [173] Ang aln may sa dalawng panig na malapit sa Ecuador calaguitnaan ng̃ lupa, tinatawag ang isng panig na "trpico de Cancer" sa hemisfercio boreal, at "trpico de Capriconio" de "hemisfercio austral". [174] Ssacyang walng gulng na siyng guinagamit pagca hielo ang dinaraanan; cahawig ng̃ cangg ng̃ paragos natin. [175] "Quos vult perdere Jupiter domentat prius", casabihang wicang lating cung tatagaluguiy: Ang mg̃a ibig ipahamac ni Jupiter ay pinasisimulang sirain muna ang sip.P.H.P. [176] Ang cometay tulad sa bituing manacanacang napapanood natin sa lang̃it. Ang Cometay may buntot na makinang na cung minsay is at cung minsay marami. Palibhasay ang galaw na paing ng̃ cometay hiwaly na hiwaly sa caraniwang liniliguiran ng̃ mg̃a planeta, caya hind nalalaot ang pagkakita natin sa canya. Isng casinung̃aling̃ang ilinalaganap ng̃ mg̃a hang̃al na ang pagsicat ng̃ cometay nagbabalita ng̃ mg̃a sacunang mangyayari.Tinatawag ding "cometa" ng̃ mg̃a castil ang sarangolang papel na pinallipad ng̃ mg̃a bt. [177] Ang masasama at magagaspang na cagagawn ng̃ mg̃a fraile. [178] Wala caming nasumpong na alin mang bayang ganito ang pang̃alan, ng̃unit marami ang nacacatulad ng̃ calagayan ng̃ bayang ito.J. R.
- 425 -
[179] Pang̃alan ni Venus; sa Siria; ni Cres, sa Fenicia, at ni Juno sa Cartago. [180] Anc na babae ni Jpiter at ni Latona, capatd na babae ni Apolo at diosa sa pang̃ang̃aso. [181] Caunaunahang ciudad ng̃ Tonia, sa Asia Menor, balit dahil sa carikitdikitang templo ni Diana, na sinunog ni Erstrato. Ipinalagay ang templong iyoy is sa pitng mg̃a caguilaguilals na edificiong itinayo sa daigdig. [182] Malalaking ibong totoong mahb ang mg̃a paa. [183] Flora. [184] Machiavelo: balitang escritor, poltico at literato italiano, na nagung ministro sa Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyng sinulat na librong "El principe" ang pagdaray sa mg̃a pakikipanayam sa tag ibng nacin tungcol sa politica.P.H.P. [185] Capisanan ng̃ mg̃a tong nagcacaisang loob sa pagsasanggalang ng̃ isng caisipan. [186] Alagaan ng̃ mg̃a cabayo. [187] Capatd ni Remo at siyng nagtay ng̃ Roma ng̃ tang 733 bago ipang̃anc si Cristo. [188] Palacio ng̃ papa sa Roma, na na sa bundc Vaticano. [189] Palacio ng̃ hr sa Roma na na sa Quirinal, isa sa pitng bundc sa Roma. [190] V.O.T. "abreviatura" ng̃ Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na icatlong hany ng̃ Capisanan icatlong pulutng ng̃ Capisanan. [191] Pangguitl sa to. Mg̃a cabulaanang larawang likh ng̃ panimdm ng̃ mg̃a matatacutn. [192] Dakilang panahng nagpasimul ng̃ pagwawasc sa caharan ng̃ Roma, sa Calunuran, ng̃ mg̃a "brbaro", tang 476, at ang wacs ay sa pagcacuha ng̃ mg̃a turco sa Constantinopla, ng̃ tang 1453, sa pagcatucls ng̃ Amrica ng̃ 1492. Ang pangyayari ng̃ feudalismo ang siyng caraniwan ng̃ panahng iyn.P.H.P. [193] Babaeng ayon sa mg̃a hang̃l ay catiyp ng̃ diablo. Nawawang̃is sa asuwang na pinaniniwalaan ng̃ mg̃a tagalog na mangmang.P.H.P. [194] Dahil sa nawawangking totoo ang pinaniniwalaang "asuwang" ng̃ mg̃a tagalog sa pinaniniwalaang "bruja" ng̃ mg̃a europeoy inaacala cong ang nagdal rito ng̃ ganyng malng sapantahy ang mg̃a fraile ang mg̃a castilang mangmang, na gaya rn ng̃ maraming mg̃a pamahing d dating kilala ng̃ mg̃a tagalog cung d ng̃ maparito na lamang ang mg̃a taga EspaaP.H.P
- 426 -
[195] Lucio Dominico Nern, malupt na emperador sa Roma; ipinapaty niy ang canyng inng si Agripina at si Britnico, hinatulang mamaty ang tagapag-alag sa canyng si Burro, ang canyng maestrong si Sneca, si Lucano at ib pang mg̃a caguinoohan; pinag-usig ang mg̃a cristiano at sinunog ang Roma. Ipinang̃anc ng̃ taong 37 at namaty ng̃ tang 68. [196] Ang nag-aaral ang sumusunod sa filosofa marunong ng̃ filosofa, na isng carunung̃ang nauucol sa cahulugn, calagayan, pinagmumulaan at naguiguing bung̃a ng̃ mg̃a bagay bagay. [197] Ang pang̃ing̃ilin sa an man, lalong-ll ang mahigpt na pagpipiguil na huwg gumaw ng̃ an mang bagay na masam, na siyang ibig ng̃ Dios na ating sundn, ayon sa profeta Isaias LVIII. 3-7.Tungcl sa ayuno ng̃ catawn, ang pagkabawal bag ng̃ pagcaing an man, minsan lamang na ipinag-utos na sapilitang ssundin ng̃ mg̃a israelita sa araw ng̃ pagsisisi, ayon sa Levtico XVI. 29, 31, na dooy ang salitng: "papagpipighatiin niny ang inyng clolowa," caraniwang ang inaaring cahulugn ay mag-ayuno; sa pagcat ang ayuno sa mg̃a judioy tunay ng̃ang isng araw ng̃ pagpipighat at pagpapacabb. Wal na acng ib pang nakita tungcl sa ayuno sa mg̃a cautusng lagd ni Moiss. Ipinag-uutos ang ilng araw na pag-aayuno ng̃ panahng nabibihag ang mg̃a judo sa Babilonia, ayon sa sabi ni Zacaras VII. 1-7; VIII. 19, bag man hind sinasabi roon ang mg̃a pinagcadahilanan ng̃ gayng tadhan. Gayn man, manacnacng ipinag-utos na mang̃ag-ayuno ang laht dahil sa mg̃a tang̃ing nangyayari, datapuwat hind tadhanang iparati ang pag-aayuno, cung d sa panahng lamang na iyn; gaya na ng̃a ng̃ magcatipon ang mg̃a taga Atispa ay nang̃ag-ayunong laht ayon sa sulat ni Samuel VII. 6.Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang laht ng̃ mg̃a judo, dahil sa pakikibaca sa mg̃a Moabita at Ammonita, ayon sa 2.a Crnica XX. 3.Gayn ding mg̃a pag-aayuno ang guinaw ng̃ ibat ibng mg̃a cautusn ng̃ mg̃a judo, at sa pagcat ang Cristianismoy religing ucol sa laht ng̃ mg̃a bayan, hind na ng̃a ipinag-utos sa mg̃a Cristianong sapilitan ang pag-aayuno, ayon sa makikita natin sa mg̃a Santong Evangelio. Ang pag-aayunoy cus ng̃ calooban at dapat ganapng hind sa pagpaparang̃alan, at gagawing tand ng̃ taimtm na pagsisisi sa mg̃a casalanan, ayon cay San Mateo, VI. 16. [198] Pangpint sa mukh at ng̃ pumul. [199] Pagsasanay sa paggamit ng̃ sandata at ng̃ mg̃a kilos ng̃ pagcasundalo. [200] Ang mg̃a cantat mg̃a tugtog na magcasaliw; at ang ibig sabihin ditoy may tacapan at may paluan. [201] "Pedl", tapacn sa piano, at ang ibig sabihiy may sicarn pa. [202] Sa wic natin ay walng tunay na catumbs ang sabing "escndalo" na ang is sa mg̃a cahulugay ang pagtatalong nacapagcacasala nacababagabag sa iba. [203] Sawicang ang cahulugay capanig ng̃ may mg̃a caisipang tulad sa adhicain ng̃ mg̃a fraile. [204] Ang cacampi ni Crlos na ibig maghri sa Espaa.
- 427 -
[205] Curang malit curacurhan. [206] Lng̃aw na paty. Mapagpataypatayan samantalang nag-isip ng̃ mg̃a catampalasanang gaw. [207] Ang caraniwang tawaguing "pozuelo" tasang lalagyn ng̃ chocolate. [208] Isang casabihang catumbs ng̃ ab! nac! diaske! at iba pang nagpapakilala ng̃ tow, glit, pagtatac. [209] Malapot sa wicang castilay "espeso", caya chocolate eh? ang sinasabi ng̃ cura pagca chocolateng malapot ang ibig.Malabnaw sa wicang castilay "aguado", cayat chocolate ah? ang sabi pagca ang ibig ay malabnaw. [210] Caraniwang tawaguin ng̃ mg̃a tagalog ang fiesta ng̃ lahat ng̃ mg̃a santo, na "Todos los Santos", baga man itoy wicang castila. [211] Ang sumusulat ng̃ mg̃a libro ng̃ mg̃a casaysayan ng̃ mg̃a nangyari ng̃ panahong nacaraan na. [212] Dating caharian ng̃ mg̃a itm na tao sa Guinea, at colonia francesa mul ng̃ 1892. [213] Tinatawag ding Calvario, na ang cahulugay timbunan lalagyn ng̃ mg̃a bung̃. Ang Calvario Glgotay na sa ibab ng̃ Jerusalem at caugalan ng̃ mg̃a judong doon patayn ang mg̃a tulisn at magnancaw. Diyn ng̃a ipinc sa Cruz si Jess, ang Dakilang Banl na hinatulang mamatay roong tulad sa isng imbng magnancaw. Sa bundoc din ng̃ Glgota naroon ang halamanan ni Jos de Arimathea na pinaglibing̃an sa bangcay ng̃ Mananacop. S. Mateo XXVII. 33: Marcos XV. 22; Lcas XXIII. 32; Juan XIX 17, 41.Sinasapanth ng̃ ibng iyn din ang bundc "Moriah", na pinagdalhn ni Abraham sa canyng anc na si Isaac upang patayn, sa pagtalima sa utos ng̃ Dios. Gnesis XXII. 2.P.H.P. [214] Ang guang na sadyng inillagay sa mg̃a pader ng̃ mg̃a libing̃an, at doon inillibing ang mg̃a bangcy na may cabaong, sa pamamaguitan ng̃ mahl na bayad sa pr cura ng̃ bayan.May mg̃a bayang tagalog na tinatawag na "btas" ang "nicho." [215] Isng cruz na catulad ng̃ guinagamit ng̃ una sa Bizancio pa ng̃ayoy Constantinopla. [216] Parrarayo, pangpatiguil pangpahint ng̃ lintc. Isng casangcapan aparato na cung ilagay sa taluctc ng̃ isng edificio ay nacacatawag ng̃ electricidad ng̃ lintc at inihahatid it sa pamamag-itan ng̃ isng cwad sa isng lugar na hind macassakit canino man. Natuclasn ang paggaw ng̃ "parrarayo" ni Benjamin Franklin ng̃ tang 1732. Ang caraniwang tas ng̃ parrarayoy nim hanggng labng dalawng metro, at natatangkilic na d pinputucan ng̃ lintc ang paliguidliguid ng̃ kintatayuan na ang sucat ng̃ saclw ay ang lambl ibayo ng̃ sucat ng̃ tas. Si Benjamin Franklin ay pants na diplomtico, fsico at economista, na gumamit ng̃ bong cya upang magtam ng̃ casarinln ang canyng Inang Byang Estados Unidos ng̃ Amrica. Ipinang̃anc siy sa Boston ng̃ 1706, at namaty ng̃ 1790.P.H.P.
- 428 -
[217] Caraniwang tinatawag ng̃ catagalugan "tumb", marahil sa tro ng̃ mg̃a fraile. Pinagpapatongpatong na mg̃a mesa balangcs na an man, tinatacpan ng̃ damit na maitm at doon guingaw ang mg̃a ceremoniang ucol sa mg̃a paty. [218] Ang mg̃a cahirapang tinitiis ng̃ mg̃a banl na clolowa sa Purgatorio. [219] Ang samahng ang palatuntunay ang pagsisicap na camtn ang mg̃a calayan. [220] Sa pagkikibit ng̃ balicat ay ipinakikilalang hind niy dinaramdam hind niy sinasakit ng̃ lob sa canyay walng halagang sabi balitang nriring̃ig. [221] Sa capangyarihan. [222] Sa casalucuyan, sa horas ding iyn. [223] Ang cahulugn ng̃ pang̃alang Zoroastroy: "ang lalong magalng sa mg̃a anc ng̃ mg̃a to.Si Zoroastroy pants na filsofo na bumago ng̃ religin persa.P. H. P. [224] Ang librong kinapapalamnan ng̃ mg̃a aral ni Zoroastro. Tinatawag ding "Zindavesta" ang librong ito.P. H. P. [225] Hind malilimutang filsofo griego na ipinang̃anc sa Egina ng̃ tang 429 ng̃ d pa ipinang̃ang̃anac si Jesucristo.Ang mg̃a pang̃ulong librong sinulat niyy "Ang Repblica" at ang "Salitaan ng̃ dalaw". Ang pang̃alan niyy Aristocles, ng̃unit pinang̃alanan siy Scrates ng̃ Platn, dahil sa calaparan ng̃ no. Siyy nagung discpulo ni Scrates at nagung maestro ni Aristteles.P. H. P. [226] Bantog na escritor at naturalista latino. Ipinang̃anc ng̃ tang 23 at namaty ng̃ tang 79. [227] Patriarca sa Constantinopla. Namaty ng̃ tang 271. [228] Hind malilimutang poeta na cumath ng̃ "Eneida", na dooy sinsaysay ang pinagdaanang bhay ng̃ troyaneng si Eneas. Siy rin ang cumath ng̃ "Las Eglogas" at ng̃ "Las Gergicas." [229] Bantg na papang nagpatanghl at nagpakinng na lubh sa Pontificado. [230] Balitang poeta sa Italia ng̃ Edad Media. Ipinang̃anc sa Florencia ng̃ 8 ng̃ Mayo ng̃ 1265 at namatay ng̃ 14 ng̃ Septiembre ng̃ 1321. Ang pang̃alan niyng tunay ay DURANTE at ang DANTE ay palayaw. Ipinalimbag niy ang mg̃a librong Vida Nueva, Canzones, El Infierno, El Banquete, De Vulgari Eloquio, El Purgatorio, De Monarchia Mundi, La Divina Comedia at iba pa. Ganit ang saysy niy sa canyng sinulat na librong "De Monarchia Mundi:" Hind sa mg̃a cnsul ang mg̃a namamayan at hind sa har ang nacin, cung d pabaligtad: sa mg̃a namamayan ang mg̃a cnsul at sa nacin ang har. Hind itinatag ang mg̃a ciudad at ng̃ pag-uculan ng̃ mg̃a cautusn; itinatag ang mg̃a cautusn at ng̃ iucol sa mg̃a ciudad. Cay ng̃at ang mg̃a tumatalima sa mg̃a cautusn ay hind pinapagsama sa isng byan upang maguing tagapaglingcd sa nagllagd ng̃ mg̃a cautusn: cung d ang naglalagd ng̃ mg̃a cautusn ang siyng
- 429 -
tagapaglingod sa byan, at iba pa." Hind minamagalng ni Dante na ang papay magcaroon ng̃ capangyarihan sa bhay at pamumuhay ng̃ catawan, at dahil sa panucal niyang canyng itng isinaysay sa canyng mg̃a casulatan, siyay pinag-usig ng̃ mg̃a papa, mg̃a cardenal at ng̃ laht ng̃ mg̃a cacamp sa ang hang̃ad na ang papay magcaroon ng̃ capangyarihang hr. Labingdalawang tan ng̃ paty siyy ipinag-utos pa ng̃ cardenal del Poggetto na cunin sa baunan ang canyng bung̃ at mg̃a but, sunuguin at itapon, sa pagcat excomulgado raw siy, bagay na hind natuloy, salamat sa paghadlang ng̃ maraming mg̃a mamamayan. Siyay poeta, filsofo, soldado, msico, fillogo, publicista, poltico, mabat na tong bayan, nagtay ng̃ isng arte, siy ang masasabing humusay at nagtatag ng̃ wicang italiano, naguing pun ng̃ canyng ciudad republicana, npatapong madals dahil sa pagtatanggol ng̃ catuwiran ng̃ bayan, at sa kinatapunay halos nagpalimos ng̃ kinacain, telogo, masicap na apstol ng̃ caisipng di dapat maghar ang papa, hinatulang sunuguing buhy ng̃ isng tribunal revolucionario, at pinag-usig ng̃ boong calupitn ng̃ tribunal ng̃ Inquisicing nagparatang na siyy hereje, bagoy banal na binyagan; ng̃unit sa cawacasay inilagay ang canyng larawan sa Vaticano, sa casamahn ng̃ mg̃a Doctor ng̃ Iglesia Catlica, at ang mg̃a but niyy iniing̃atan ng̃ boong galang sa catedral ni Santa Mara del Fore; mg̃a cagagawang nagpapakilalang maliwanag na ang mg̃a papay nagcacamali ring gaya ng̃ laht ng̃ tao at hind catotohanang ang mg̃a papay "infalible", hind nagcacamali. It ng̃ sa maiclng salit ang carilagdilagang buhay ni Dante, na ilinagd co ritot ng̃ mapanghinularan.P.H.P. [231] Ministro ng̃ religin ni Brahma. [232] Ang mg̃a sumusampalataya sa religin ni Budha. [233] Barquero ni Aqueronte sa log ng̃ infierno. Si Carn Caronte ang tunay na larawan ni Camatayan sa cabang̃isang walang habg canino man, sa batat matanda, sa magandat pang̃it, sa lalakit babaeP. H. P. [234] Ang is sa mg̃a pintuan ng̃ infierno. [235] Ang mg̃a tong ang pakikipabaca ang guingawng hanap-bhay. [236] Poeta ng̃ mg̃a unang "celta". [237] Hind lamang tinatawag na mng̃ang̃aso (cazador) ng̃ mg̃a castil ang nanghuhuli ng̃ us, baboy-ram at iba pang hayop sa pamamag-itan ng̃ mg̃a aso, cung d ang nanghuhuli pumapatay ng̃ sinabi ng̃ mg̃a hayop sa pamamag-itan ng̃ mg̃a sandata, ng̃ mg̃a sil ng̃ mg̃a patibng. [238] Ang mg̃a caugaliang guinagawa ng̃ bawat religin sa canilang panapalang̃in at pagpupuri sa Dios; at sa iba pang mg̃a bagay. [239] Templo at ciudadela ng̃ Roma, na na sa ibabaw ng̃ isang bundc at doon pinuputung̃an ng̃ corona ang mg̃a nang̃agtatagumpay sa pakikibaca. Dating casiping ng̃ Capitolio ang tinatawag na "Roca Tarpeya", malaking bato, na dooy pinattayo ang mg̃a may casalanan at bago itinutulac sa bang̃n at ng̃ dooy mamatay. Nanggaling ang pamagt na Tarpeya sa pang̃alang ganito rin ng̃ isng dalagang taga Roma, na nagbil sa mg̃a sabino ng̃ ciudadela ng̃ Roma, at pagcatapos ay ang mg̃a sabino rin ang
- 430 -
pumaty sa cany, carapatdapat na ganting pl sa laht ng̃ gaya niyng tacsl. [240] Doctor ng̃ Iglesia Catlica, na namaty ng̃ tang 217. [241] Is sa mg̃a lalong bantog na pr ng̃ Iglesia Catlica, na taga pagpaunaw ng̃ mg̃a Santong Casulatan. Ipinang̃anc ng̃ 185 at namaty ng̃ 243. [242] Obispo sa Lyon at masigasig na caaway ng̃ mg̃a "gnstico", hanggng sa sumulat ng̃ isng librong pinamagatn niy ng̃ "Tratado de las herejas." [243] Ng̃ayoy cacasamahin cat sa Paraiso.S. Lcas XXIII, 43. [244] Concilio ecumnico na guinawa sa ciudad ng̃ Trento, sacop ng̃ Austria, ng̃ 1545 hanggang sa 1563. [245] Protestante, ang cahulugay "tumututol". Tinatawag na protestante ang mg̃a sumasang-ayon sa pagtutol na guinaw ni Lutero sa "dieta" sa Spira ng̃ tang 1529. Si Martn Lutero ay dating fraileng agustino. Siyy tubo sa Eisleben, Sajonia, at ipinang̃anc ng̃ tang 1483 at namatay ng̃ 1546. [246] Ang sacerdote ng̃ Iglesia Griega na hind cumikilala sa capangyarihan ng̃ Papa. [247] Librong dakilang kinlalagyan ng̃ Luma at Bagong Testamento. [248] Pang̃alang bigay sa mg̃a prncipe sarraceno na cahalili ni Mahoma. [249] Pang̃alawang pinsan ni Mahoma; is sa lalong mababang̃is na tagapaglaganap ng̃ secta ni Mahoma. [250] Pagbilang na guingaw sa ano mang bagay. [251] Is sa tatlng mg̃a Furia Gorgona caaway ni Minerva. Pinugutan ng̃ ulo si Medusa ni Perseo. Ang mg̃a pang̃alan ng̃ tatlng Furia ay Medusa, Euriale at Estenio: ang tong matitigan ng̃ aln man sa tatlng ity hind macakilos at nappipi. Si Minerva ang diosa ng̃ carunung̃an at pagbabaca. Si Perseo ay anc ni Dnae at hr sa Argos; iniligts niy sa infierno ang canyng sinsintang si Andrmeda. [252] Tinatawag na "mg̃a elemento" ng̃ una ang lp, ang tubig, ang hang̃in at ang apy. [253] Marahil ang ibig bangguitin ni Dr. Jos Rizal ditoy ang librong "PAGSUSULATAN NI URBANAT NI FELIZA" (Urbanidad) na sinulat ni Guinoong Modesto de Castro, presbtero, taga Binyng, Laguna, at naguing cura prroco sa bayan ng̃ Naic, Cavite. Ang librng yaoy isng carikitdikitang patnubay sa magandang pakikipagcapwa-tao at sa mainam na caasalan, bucd sa magalng na ulirn sa mabuting pananalitat pagsulat ng̃ wcang tagalog.P.H.P. [254] Isng ibong; minamagaling dahil sa carikitan ng̃ canyng mg̃a balahibo at sa cadaliang matutong ulitin ang mg̃a salitng sa canyay itr.Tinatawag na papagayo ang nagsasalit ng̃ mg̃a bgay na hind nauunawP.H.P.
- 431 -
[255] Ganito ang narinig cong salitaan ng̃ isang curang fraile at ng̃ isng tagalog na mangmang baga, mat mayaman.Tagalog. Bakit po b hindi isinasawicang tagalog ang pagmimisa at iba pang panalang̃in, gayng talastas na ninyong hindi namin nalalaman ang wicang latin?Cura. Sa pagct cung wicang tagalog ay kinakailang̃ang sabihing macaitlo upang maunawa ng̃ Dios ang ating hinihing̃i sa cany, cung wicang castilay macalawa, at cung wicang latin ay minsan lmang; it ang dahil at sa Misterio at sa Trisagioy na sa wicang latin ang mahalagng pananalang̃in. Ng̃ayn naliliwanagan na ng̃ ilaw ng̃ catotohanan ang pag-iisp ng̃ halos ng̃ lahat ng̃ tagalog, ang gayong pananalit ng̃ curang walang mith cung di mamahay tayo sa cabulagn ay magttamo agad ng̃ matindng pagpapawalang halag. Cung ganap na catotohann ang Dios pusps ng̃ carunung̃an walng hanggnsa pagcat cung di gayoy hindi siy Dios dapat nting sampalatayanang tnay na tals niy ang laht ng̃ wic at sa an mang wica sabihin ang pagtwag sa canyay caracaracay nauunaw niy; hindi lmang it; di pa natin binbuca ang ating bibg ay talasts na niy ang big nating hing̃n. Ang masam ang casamasamaan, sa pagcat isng pagaacsay ng̃ panahn ay ang magsasalit ng̃ di alm cung an ang sinasabi, tulad sa ibong papagayo loro.P. H. P. [256] Tinatawag ng̃ mg̃a castilang "otoo" ang panahng sumusunod sa "verano" tag-araw at tinatawag nilang "primavera" ang panahng sumusunod sa "invierno" tagguinw. [257] Maningning batng azl ang culay. [258] Hind dapat calimutan ng̃ bumabasang ang sermng itoy sa wicang castil na aking isinatagalog, bagay na ipinaalaala co, upang maisaysay kung bakit hind utl ang pananagalog, at gayn din ang cadahilanan cung bakit natacot ang isng taong iyn. Sa sermng wicang castil ni Pr Dmasoy ganit ang canyng sabi: ..."s, hermanos mios, patente, patente todos, patente".Maraming cahulagan ang sabing patente. Ang ilan sa mg̃a cahulugang iyay ito: nahahayag, na kikita, walng takip. Tinatawag namang patente ng̃ panahn ng̃ Gobierno ng̃ mg̃a castil, ang catibayang ibinibigay ng̃ Administracion ng̃ Hacienda publica sa mg̃a taong gumaganap ng̃ pagbabayad ng̃ buwis sa Gobierno dahil sa canyng calacal. Pinarurusahan ng̃ mabigt na multa ang nang̃ang̃alacal na walng patente, sa macatwid ay hind nagbabayad ng̃ buwis sa calacal na canyng hanap-buhay, caya totoong nagulat ang taong ditoy sinasaysay, sa pagcat ang boong acala niyay ang sinasabing patente ay ang nauucol niyng pagbayaran.P. H. P. [259] May nangyari sa Calamba na gayon ding bagay. [260] Sa "original" na wicang castilay sinasabing "casronse" (napacasal sil) "cazronse" (naghulihan sa pamamag-itan ng̃ pang̃ang̃aso), laro ng̃ salitang hindi magawa sa wica natin. [261] Vae Victis! wicang lating ang cahulugng sa wicang tagalog ay Sa aba ng̃ mg̃a naggahis! Mg̃a salita ni Breno sa mg̃a romano, na sa tuwi nay inuulit hanggng sa mg̃a panahng it, bag man ng̃ayoy naghahari ang cagandahang asal. Ng̃ayy gaya rin ng̃ una, na ang sa lalong malalacs ang siy lamang mg̃a catuwirang nagwwagui.P.H.P.
- 432 -
[262] An ang aking nakikita? bakit? [263] An ang itinatanong niny? Walng ano mang linalaman ng̃ pag isip na hindi muna nagdaan sa pakiramdam. Hindi ninanais ang hindi nakikilala. [264] Sinong mg̃a tao ang ating capanayam? [265] Caibigan, aking caibigan si Platon, ng̃unit lalong caibigan co ang catotohanan. [266] Masama ang nangyayari at nang̃ang̃anib acng baca magcaroon ng̃ cakilakilabot na wacs. [267] Sa pamamag-itan ng̃ hamps, ang pakikipagmatuwiran sa tumtanggu ng̃ pagkilala ng̃ mg̃a catuwiran. [268] Sa aba nil! cung saan may soc ay may apy. Bawat isy humahanap ng̃ cawng̃is; caya ng̃a, cung bibitayin si Ibarra, siy namy bibitayin din ... [269] Hindi co kinatatacutan ang pagcamaty sa catre; ng̃unit kinatatacutan co ang pagcamaty sa bundc-bunducan sa Bagumbayan. [270] Ang nacasulat ay naguiguing sacsi. Ang hindi mapagaling ng̃ mg̃a gamt ay napagagaling ng̃ bcal; ang hindi mapagaling ng̃ bcal ay napagagaling ng̃ apy. [271] Ang nangyari ay nangyari na. Pasalamat tayo sa Dios at wala ca ng̃ayn sa capuluang Marianas upng magtanm ng̃ camote. [272] Huwag po sana cayng halng; iyy ang Virgen sa Antipolo! Iyng ang nacapangyayari sa laht; huwag po sana cayng halng! [273] Cung iyay hindi lalaki at hindi siy mamaty, iyay babaeng totoong mainam na mainam! [274] Wala! gaya ng̃ sabi namin: ang sumucob sa magaling na lilim ay mabuting pamalo ang sa canyy inillapit. [275] Siy ng̃a! Sa canyay totoong nararapat; sinabi co na sa una cong pagcakita pa sa cany: itoy isang filibustero. Ano ang sinabi sa iyo, pinsan, ng̃ general? Ano naman ang sinabi mo sa cany an ang balitang sinabi mo sa canya tungkl cay Ibarra? [276] Maniwala po cay na pagca siyay hinatulan ng̃ parusang patayn, na gaya ng̃ maasahan, ay dahil sa aking pinsan. [277] Ay, pagcabutibuti mong pumaraan sa matalinong pakikipagsalitaan! Nalalaman naming icaw ang tanung̃an ng̃ capitan general, na hindi mapanatag cung hindi ca makita!... Ah, Clarita!; pagcalakilaking tuwa ang makita co icw! [278] Naparito camit ng̃ upng cayy aming dalawin; cayy nacaligtas, salamat sa inyng mg̃a caibigan!
- 433 -
[279] Siya ng̃a, Clarita, ng̃unit nacaraan na ang panahn ng̃ mg̃a himala; sinasabi naming mg̃a castila: Magculang tiwala ca sa Virgen at cumarimot ca. [280] Naparito ng̃a po camit ang sadya pa naman namin ay pakiusapan cay tungcl sa Virgen. [281] Magsasalitaan tayo tungcl sa pamumuhay. [282] 2 ng̃ Enero ng̃ 1883. (Paunawa ni Dr. Jos Rizal.)
End of the Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal *** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NOLI ME TANGERE *** ***** This file should be named 20228-h.htm or 20228-h.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/2/0/2/2/20228/ Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks to the following for their help in making this project possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released in commemoration of Dr. Jos Rizals 110th Death Anniversary on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)
Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed. Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.
*** START: FULL LICENSE *** THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
- 434 -
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
- 435 -
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org 1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that - You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
- 436 -
must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." - You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works. - You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. - You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with
- 437 -
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you AS-IS WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section
2.
Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tms goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Foundation
Information about the Project Gutenberg Literary Archive
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundations EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your states laws.
- 438 -
The Foundations principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundations web site and official page at http://pglaf.org For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. works.
General Information About Project Gutenberg-tm electronic
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
- 439 -
Most people start at our Web site which has the main PG search facility: http://www.gutenberg.org This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
- 440 -

Noli Me Tangere by José Rizal

Caricato da

Informazioni sul documento

Descrizione originale:

Titolo originale

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

Noli Me Tangere by José Rizal

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

59. 60. 61. 62. 63.

SA AKING TINUBUANG LUPA[1]

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

Ang Cumatha. Europa, 1886. Phin 5

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

Pinalad ang tintanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.

The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. Jos Rizal.