EASTERN SAMAR STATE UNIVERSITY

Huling Pagsusulit sa

Panitikan ng Pilipinas

Lucille Gavilan-Condrada

Guro

Monette A. Mendova

Estudyante – BSN 4 B

Petsa ng Pagsumite: Hunyo 27, 2022

TULA

Panahon han Pag-ooran

By: Wencisa G. Sugalan

Libas San Julian Eastern Samar

Enen pag-ooran, hapet mag usa ka bulan

Dumako an tubig, ha mga kakalsadahan

Makori an pag-agi, mga kadalanan

Halarom an tubig, emo pag lalaktan

Eyan na an este, amon kabutangan

Eton amon balay, obos lenolonpan

An amon mga gamit, waray binubutangan

Pati an pagkaon, perwesyo an ngatanan

Oonanhon namon mga kabugto-an

Kun puros nala ine panahon ooran

Mga tanom namon, mga kahayopan

Dire maasinso og dire pagpopolsan

Kun kame kumadto mga kapunoanan

Pakisagdon ha ira, amon kabutangan

Ano kon malooy, diretso aksyonan

Amon kabutangan, wara kaupayan

Hinuholat namon ira desisyon

Kun ano an ihatag, kalooy ha amon

Bugas ug salapi tambulig ha amon

Malipay na kami, amon kaborot-on

Antosa ta nala mga kabogto-an

An hatag ha aton, mga kakurian

Basoli ta nala, aton mga kasal-anan

Kanan Diyos na inile, ha aton pag burot-an.

An Libas

By: Wencisa G. Sugalan

Libas San Julian Eastern Samar

An Libas nga barrio maupay nga kabutang

Aton inaatubang, bokana hit San Julian

Matin-aw nga tubig hitun kadagatan

Naglalangoy-langoy mga kaisdaan

Lakat han panahon, ikaw hiboborong

Ano an kalsada, haloag matadong

Estoria han kalagsan, nga mga tuminongnon

Bungto kuno ine una nga panahon

Mausa pa kita hit aton singbahan

Ano nga penader, sugad nga kahimtang

Trabaho kuno ine han ka kastelaan

Kastigo han tawo nga may kasal-anan

An Libas na barrio haloag pagkit-on

Damo it naukoy, dire dinhianon

Maupay namanla nga magsinugtanon

Sugo han gobyerno ira tutumanon

Kun ikaw lumakat hin kamaihaan

Di ka makatultul, imo binayaan

Hangad kamo ngadto bukid ha ilihan

An Libas nga barrio, imo uulian

Ini na an seste an aton pagkaon

Ano an kaladnganan, nga aton bubuhaton

Magtanon han Humay, pati mga otanon

Para ha orhe may kabubwason

An lobi nga tanom, maupay ngan marig-on

Hin pupulsan ta, maiha nga panuigon

Dako nga ayoda hit pamilya naton

Hiaabotan pa orhe nga hinerasyon

KWENTONG BAYAN

Tinikangan Han Isla Han Samar Ngan Leyte

National Commission for Culture & the Arts

Philippine Cultural Education Program

Unit 5D, 5/F, Gen. Luna St., Intramuros, Manila

Hadton una nga panahon, an Filipinas may-ada duha nga dagko nga isla. An usa

nakadto ha Norte-Sinirangan. An ira lider amo an higante nga hi Amihan. An usa pa nga

nakadto ha Timog-Katundan. An lider nira an higante nga hi Habagat. Magkaaway hi

Amihan ngan hi Habagat. Nag-ukoy hin mabinungahon an mga tawo ha duha nga isla.

Kay tungod nga sobra hin kamaglako an mga ginsakupan ni Amihan, hinay-hinay nga

nauubos an bahandi han ira lugar. Punong Amihan, waray na kita nadadakop nga isda

dinhe ha aton kadagatan. Ano na an aton bubuhaton?” pakiana han mga tawo kan

Amihan. Magkaada unta kamo hin damo nga dakop.” Ginsunod nira hi Amihan. Sakay

hira han ira baluto, nagpalawod hira ha Timog nga dapit. “Hala! Kadamo han aton

nadakop nga isda. Sigurado nga malilipay ini hi Amihan!” Mas maupay kun

makakakadto kita ha mas haruharayo. Sigurado nga mas durudamo an aton

madadakop,” sugad han sering han amo an ira ginbuhat. Dara han ira duro nga kaipa

waray hira pakasabot nga nakasulod na hira han sakop nga kadagatan ni Habagat.

“Mas maupay nga umuli na kita. Deri na ini sakop han aton punuan nga hi Amihan.
Dagmit! Balik na kita,” guliat han pinakalagas nga mangirisda. Pero urhi na nga

nahisabtan nira ini. Nahikit-an na hira han mga tawo ni Habagat. Ngan dayon la hira

iginsumat ha ira punuan. “Mga waray respeto! Deri ako marururyag nga basta la na

makakasulod hira ha aton ginsasakupan. Deri hira puwede manginlabot han aton

gintatagiyahan!” isog ni Habagat. An barko ngan mga armas! Ngatanan nga magkusog

nga mandirigma, pag-andam. Igtututdo naton kan Amihan ang pulong nga pagrespetar!

Ngan nag-andam an hukbo nga pandigma ni Habagat. Lumabay an pira kaadlaw,

nasiplatan ni Amihan an barko nga pandigma ni Habagat na tiharani na ha ira isla.

Dayon niya gintirok ngan ginpasakay ang iya hukbo ha ira baloto nga pandigma.

Gintapo nira ha butnga han kadagatan an barko ni Habagat. Ha ira pagkita, ginsulong

han mga tawo ni Habagat an barko ni Amihan. Nagtikang na an aragway. Naruba an ira

mga barko. Nasulod na ang tubig salit hiunong hito nalumos ang damo nga tawo. Pero

nagpadayon an aragway. Ngan ha katapusan, nagkita hira Amihan ngan Habagat.

“Amihan! Waray ka batasan! Kay ano imo ginpasulod ha akon kadagatan an imo

mangirisda?” “Deri ako maaram han imo sinesiring!” baton ni Amihan. “Deri mo ako

mauuwat!” baton ni Habagat.” Dayon la gin damba ni Habagat hi Amihan

ginmalakalulunod. Han kahikit-I han mga tawo ni Amihan, dayon hira gumuliat. Punuan

nga habagat, sala namon ang nahinabo,” Han pakabati la ni Habagat, iya na unta

bubul-iwan hu Amihan tigda la gindamba hiya ngan gindanas tipailarum. Pareho hira

nalunod. Upod hine, pagkalunod kaupod an ira mga barko. Paglabay han halaba nga

panahon ngan may ada gumawas nga duha ng isla ha lugar kun diin nalunod an ira

barko. Tikang hadto, natuod an mga tawo na an duha nga isla amo ito an duha nga
higante nga punuan nga hira Amihan ngan Habagat nga gintawag nga Samar ngan

Leyte.
Hi Juan Pusong

National Commission for Culture & the Arts

Philippine Cultural Education Program

Unit 5D, 5/F, Gen. Luna St., Intramuros, Manila

H
a usa nga ginhadian, may-ada usa nga lalaki nga Juan Pusong an ngaran.

Ambisyoso hiya ngan hubya. Pero kadadati niya maghinimo hin istorya.

Usa kaadlaw, nahibaruan ni Juan Pusong nga nagbibiling an hadi hin usa nga pikoy nga

nagyayakan. May-ada nahunahunaan dayon hi Juan. Ginbantayan niya an paglabay han

hadi. Ha tiilan ni Juan may ada nabutol nga butang na may taklob nga tela. Gin usa

dayon ini han Hadi.

“Ano ito nga aada ha imo til-an?” pakiana han hadi.

“Amo ini an akon binantayan nga pikoy,” baton ni Juan.

“Pikoy? Sige daw, igpakita ha akon.”

“Hala, pasayloa Mahal nga Hadi. Diri ko ito mahihimo. Kun kukuhaon ko an taklob nga

tela, dayon nga malupad an akon pikoy.

“Ungod ba?” nahipapausa nga pakiana han hadi. “Papaliton ko an

pikoy. Adi an usa ka sako nga bulawan. Iupod ko nala liwat gihap

an akon kabayo.”
Naghunahuna anay san-o bumaton hi Juan Pusong.

“Mabug-at man ha akon dughan nga mawawara an akon pikoy, natugot

ako kay an Mahal na nga Hadi an nagyayakan. Pero ikaw na an

kinahanglan kumuha han pikoy. Hinay-hinay la pagharani ngan kahuman

tigda nga hakbuta an pikoy.”

Kinarawat ni Juan an bulawan, ngan ginsakyan an kabayo paharayo han hadi ngan

han iya mga magbarantay. Dayon ginhimo han hadi an ginyakan ni Juan pakalakat

niya. Han paghakbuta han nakadto han ilarum han tela, kinalasan hin duro an hadi!

Imbes nga pikoy, usa ka tambak hin uros hin karabaw an iya naharop!

Duro an kaurit han hadi. “Bilnga ito nga parapanguwat!” Ihapil hiya ha dagat!” sugo

han hadi.

Nahikit-an dayon han mga magbarantay hi Juan. Gindara hiya ha baryo ngan iginhigot

ha poste. Papatawan hiya kinabuwasan han aga. Nagtinangis hi Juan ngada han may

umagi nga prinsipe.

“Kamakalolooy man nimo. Ano an imo sala?” pakiana han prinsipe.

“An hadi! Karuyag niya nga pakaslan ko an iya anak. Pero nadiri ako. Diri ko pa karuyag

mag-asawa,” baton ni Juan.

Nalipay an prinsipe han pakabati.

“Bubuligan ko ikaw. Bubuhian ko ikaw. Igsul-ot ini nga akon bado ngan igsusul-ot ko

naman an imo bado. Ako naman an imo ighigot. Nalilipay nga siring han prinsipe.

Amo an nahitabo. Kinabuwasan, umabot an mga magbarantay ngan gindara an prinsipe

nga nagpanggap nga hi Juan Pusong para ighulog hin usa nga bangin.

“Ayaw anay! Diri ba niyo ako bubuhian kun maruruyag ako magpakasal han prinsesa?”

nauusa nga pakiana han prinsipe. Ginkatataw-an hiya han mga magbarantay. Didto na

nahisabtan han prinsipe nga gin-uwat la hiya ni Juan Pusong.

Ighuhulog na unta an prinsipe han pag-abot han iya tinapuran nga kagab-i pa hiya

nagbibiniling ha iya. Hito dida nakilal-an kun hin-o gud hiya ngan nakatalwas.

Ginhangyo niya nga diri igpadayag an nahitabo. May ada nahunahunaan an prinsipe

nga bubuhaton.

Ha lain nga istorya, hi Juan Pusong nga nakasul-ot han bado han prinsipe kumadto ha

palasyo. Diri maaram an hadi nga an naatubang ha iya amo hi Juan. Kundi nalipay nga

ginduaw hiya hin usa nga prinsipe nga may maupay an tindog. Ginhangyo han prinsipe

nga makilala an prinsesa kay karuyag niya pakaslan ngan tagan hin damo nga bahandi.

Samtang nalilisang an ngatanan ha pagtima para han kasal, usa nga sundalo tikang ha

nga ginhadian an umabot nga may-ada igsusumat ngadto han hadi.

“Mahal nga Hadi, maaram ako nga ikarasal an imo anak ha usa nga prinsipe. Pero

kinahanglan na mahibaro ka han kamatuuran,” siring han sundalo.

Didto nahisabtan han hadi kun hin o gud man hi Juan Pusong. Dara hini, may ada

nahunahunaan nga plano para kan Juan.

Ha adlaw han kasal, duro an pamulat ni Juan han iya prinsesa nga naglalakat tipakadto

ha altar. Natatahuban an kahimo niya han busag na tela.

Duro an pagtood ni Juan nga ha adlaw mismo hiton magiging asawa na niya an nga

babayi ha ginhadian.

Duro an hipausa ni Juan han pagtanggala niya han tela ha kahimo han prinsesa.

Nakada ha iya atubanagn an prinsipe nga iya anay ginlingo..

Han tilayas na hi Juan dayon hiya gindakop han mga sundalo.

Hinarani ha iya an Hadi.

“Juan Pusong, ano yana it imo inaabat? Ikaw naman yana an nauwat?” pakiana han

hadi. Tumamod la hi Juan Pusong.

“Gawas dinhi ha akon ginhadian!” sugo han hadi.

“Mga magbarantay, kuhaa niyo ini nga lalaki ha akon atubangan!” guliat han hadi.

Waray nahimo hi Juan. Mabug-at man an dughan umupod hiya ha mga magbarantay.

San o hiya gumikan, lumingi hiya ngan nakayakan hin usa nga saad nga magbabag-o

na hiya.
MAIKLING KWENTO

SA HULING SANDALI (Isang maikling kwentong isinulat ni Cecil G. Solidon

ng Eastern Samar National Comprehensive High School)

Nasa ika-anim na baitang na sana ang batang si Romar sa taong ito. Ngunit, iba sa

karaniwang bata, imbis na pumasok at mag-aral sa paaralan ay ginugugol niya ang oras

sa paglalako ng mineral water at biskwit sa terminal ng lungsod ng Tacloban kasama

ang ama nitong si Mang Ruben. Nasa ikaapat na baitang siya nang tumigil siya sa pag-

aaral dahil hindi na ito kayang suportahan ng kanyang ama. Hindi maiwan-iwan ng

anak ang ama sa trabaho dahil isang mata na lamang nito ang nakakakita dahil sa

kumplikasyon na dulot ng diabetes at paninigarilyo nito noong kabataan nito. Si Mang

Ruben at Romar na lamang ang magkasama sa buhay. Sa kasamaang palad, ang ina

niyang si Aling Mylene ay umalis upang magtrabaho sa Maynila ngunit kinalaunan ay

hindi na ito bumalik. Samantala, ang nakababatang kapatid nito na nasa ikalawang

baitang na ngayon ay nasa pangangalaga na ng kaniyang tiyahin na nakatira sa Dulag,

Leyte. Napilitan si Mang Ruben na ipaalaga ang bunsong anak sa kanyang kapatid dahil

na rin sa hirap ng buhay.

Araw-araw ay masigasig na pinapasok ng mag-ama ang bawat bus at multicab sa pag-

asang makakaipon sila ng malaking halaga upang si Romar ay muling makapag-aral at

para na rin mabawi ang bunsong si Jan-jan.

“Romar! Bumangon ka na at baka maagawan pa tayo ng pwesto.”

Lunes na naman ng umaga. Nagising si Romar sa sigaw ng kanyang tatay. Kahit pagod

ang katawan mula sa maghapong pagtitinda kahapon ay pinilit pa rin niyang bumangon

mula sa papag na kanyang hinihigaan.

“Eto, pandesal. Tig-isa tayo,” ani ng ama sabay abot sa supot na may lamang dalawang

piraso ng maliliit na pandesal.

“Salamat, Tay. Sabi nga pala ni Aling Deling na atin na lang daw yung isang daan na

kinita natin kahapon dahil tayo naman daw ang may pinakamaliit na nabenta. Naawa

siya dahil halos wala na raw tayong kikitain kung hahatiin pa.” 

Bumangon ito at nagtimpla ng kape na binili ng kanyang tatay sa halagang dalawang

piso. 

“Ganun ba? O siya. Bumili ka ng dalawang kilong bigas at dalawang tinapa. Pagkain na

natin yan sa susunod na linggo.” 

“Sige po.”

“Naku. Kaarawan mo na pala sa darating na Biyernes. Ano bang gusto mo anak?”

dagdag ng ama na tila nais pasayahin ang anak sa espesyal na araw nito.

 
“Isang araw lang po yun, Tay. Lilipas din yun kinabukasan,” sagot ni Romar habang

inililigpit ang mga gamit sa mesa.

“O sige. Bilisan mo na’t lalakad na tayo.” 

Malapit lamang sa pinagtatrabahuang terminal ang tahanan ng mag-ama. Nakatira sila

sa Barangay Anibong, sa isang maliit at pinagtagpi-tagping mga yero at plywood na ang

bakanteng espasyo ay sadyang kasya lamang para sa kanilang pagtulog. Tuwing

umuulan ay hindi nakakatakas sa tulo ang bubong nito. Kulang sa kagamitan ang mag-

ama kaya kahit ang pansaing na kaldero ay hinihiram pa sa kapitbahay.

“Ma’am, mineral po kayo diyan. Eto rin pong biskwit oh.” 

“Tolosa! Tolosa! Dulag! McArthur!”

Suma-sideline din ang bata sa pagbabarker kung minsan.

Kung saan may pasahero ay tiyak na naroon si Romar. Habang ang kanyang ama

naman ay abala rin sa paglalako ng ibang inumin. Kadalasan ay 150 lamang ang

kanilang kinikita kahit na sa ilalim ng tirik na araw pa sila magbilad. Kung minsan ay

matumal ang benta dahil na rin sa dami ng kakompetensiya.

Sa gabi, kung minsan ay nagtatrabaho sa tindahan ng barbecue ni Aling Deling si

Romar kung kaya’t alas dyis na ito kung makarating sa bahay. Kahit na pagod ang

katawan sa buong maghapon ay pinipilit pa rin ng batang magtrabaho sa gabi upang

may makain lamang sa susunod na araw. Ang ama naman nito ay nagpapahinga na sa

kanilang barong-barong.

 
“Eto. Para yan sa pagtitinda mo ngayon ng barbecue. Umuwi ka na’t baka mag-alala na

si Ruben sayo niyan,” sabi ni Aling Deling habang inaabot sa palad ni Romar ang

singkwenta pesos.

“Mabuti na rin ‘to para sa ipon namin ni Tatay,” bulong ni Romar sa sarili. 

Alam niyang maliit pa ang kanilang kinikita ngunit paunti-unti naman ay napupuno ang

alkansya niya na nakalaan para sa kanyang pag-aaral sa susunod na taon at para sa

mga pangangailangan niya sa hinaharap.

Noong gabing iyon ay may nakita siyang puting bilog ng liwanag na nakapalibot sa

buwan. Bigla niyang naalala ang sabi ng kanyang ina noon. Diumano, ito ay isang

signos ng paparating na sakuna ngunit binalewala niya ito sa pag-aakalang isa lamang

itong paniniwala ng matatanda.

“Hindi naman siguro totoo iyon,” bulong niyang muli sa sarili.

Kinabukasan ay muling nagtungo ang mag-ama sa Abucay terminal upang maglako ng

mga inumin. 

“Isang supertyphoon ang inaasahang tatama sa bahagi ng Eastern Visayas na may

lakas na higit 250 kph. Inaabisuhan ang lahat na maghanda para sa bagyong Yolanda

dahil ito’y magiging lubhang mapaminsala…” 

Abala ang lahat sa panonood ng balita dahil diumano’y may paparating na isang

mapinsalang unos.

 
“Naku Diyos ko, huwag naman po sana…” panalangin ni Aling Deling.

Nobyembre 8, 2013

Kaarawan na ni Romar ngunit tila hindi nais makisama ng panahon sa kanyang

selebrasyon. Kahapon lamang ay nagkita sila ng kanyang kapatid na si Jan-jan nang

dumalaw sa kanila ang Tiya Mila niya. Inanyayahan ni Mila na sumama na lamang sa

kanya sina Mang Ruben at Romar sa Dulag upang makaligtas sa paparating na bagyo

ngunit tumanggi si Mang Ruben dahil ayaw niyang iwan ang bahay nila.

Napakalakas ng bugso ng hangin at ang mga ulap ay walang tigil sa pagbuhos ng ulan.

Tila ang kalangitan ay nagngingitngit sa galit dahil sa lakas ng delubyo. Isa-isang

nagliparan ang mga yero at unti-unting nawasak ang kanilang munting tirahan. Biglang

nabahala ang ama kung kaya’t naisipan niyang lumabas na lamang sila at maghanap

ng mas ligtas na matutuluyan.

Napakalakas ng hangin at halos wala na silang makita ngunit pinilit nilang makarating

sa mas ligtas na lugar. Paparating na sana ang mag-ama sa evacuation center nang

biglang may isang malaking alon ng tubig ang lumamon sa kanila. Nakahawak pa sa

isang natumbang poste si Romar ngunit ang ama niya ay tuluyang nadala na ng alon at

hindi na ito nakaangat. Sa puntong iyon ay gumuho ang mundo ni Romar dahil nakita

mismo ng kanyang dalawang mata ang paglaho ng ama.

 
“Diyos ko! Bakit mo kami hinayaang mapahamak?” panangis ni Romar.

Nakita niya ang mabilis na paglamon ng tubig sa buong lungsod ng Tacloban. Nakita

niya pati ang mga kababayan niyang humihingi ng saklolo at ang iba ay inanod na

lamang ng tubig ang walang buhay nitong mga katawan.  Sa mga oras na yun inakala

niyang katapusan na rin niya.

Humupa ang tubig at siya’y nakaligtas ngunit hindi pa rin siya matahimik dahil sa

pagkawala ng ama. Hinihiling niyang sana ay buhay pa ito.

Nagkalat sa daan ang mga walang buhay na katawan. Naririnig niya ang mga tangis ng

mga taong hanggang ngayon ay nababalot pa rin ng takot. Ngunit siya’y nagtungo sa

kung saan tinutukoy ng mga awtoridad ang mga nasawi sa pag-asang naroon ang ama

at kahit sa huling sandali ay makita ito.

Ilang araw siyang nagpalibot-libot sa buong lungsod na ngayon ay mistulang “ghost

town” ngunit walang bakas ng ama siyang nakita.

Hanggang isang araw ay nakita niya ang isang lalakeng nakahandusay sa daan kasama

ng iba pang mga nasawi na narekober ng mga awtoridad, na may suot na punseras,

ang punseras na laging suot ng kanyang ama kung kaya’t ito ay kanyang nakilala. Tila

naging bato ang mga paa ni Romar dahil hindi nito malapitan ang ama, ang ama niyang

wala nang buhay at halos wala nang saplot sa katawan at hindi na makilala. Habang
iniisip ang magiging kinabukasan niya ay hindi niya mapigilan ang unti-unting pagpatak

ng luha mula sa kanyang mata. Masakit para sa kanya ang nangyari. At masakit na

inilibing na lamang sa hukay ng mga awtoridad ang kanyang ama kasabay ng iba pang

mga nasawi. Hindi man lang nabigyan ng disenteng libing ang ama niyang nag-aruga at

bumuhay sa kanya ng labindalawang taon.

Sadyang napakasakit mawalan ng mahal sa buhay lalo na para sa batang si Romar na

ngayon ay ulila nang lubos. Magiging isang mapait na alaala na lamang ito ng kahapon

na mag-iiwan ng sugat sa kanyang puso. Hindi man niya alam kung saan magsisimula

muli ngunit sapat na ang makita niya ang kanyang ama, kahit sa huling sandali.
KWENTO NG MAGULANG:

San Antonio

Gamay Northern Samar

Huwebes ng hapon noon, galing ako sa isang birthday party… pagkatapos tumunga ng

dalawang bote ng beer ay nagpaalam na ako…. Mukha kasing uulan, ayokong

maabutan ng ulan sa daan. Anak ng pitong kamalasan, tumirik ang kotse ko sa daan…

no choice kailangan kong bumaba para ayusin ang makina. Sobrang malas talaga at

naiwan ko ang gamit ko, nag uumpisa ng pumatak ang ulan… kung bakit kasi hindi

agad sinauli ng kumpare ko na nanghiram ang mga gamit ko sa pag-aayos ng kotse.

May natanaw akong isang bahay, nagbakasakali akong tumawag… lumabas ang isang

matandang lalaki, siguro mga 70 yrs old na…

“ Magandang hapon po, ‘tay, nasiraan po kasi ako eh, di ko po nadala ang gamit ko

baka po may lyabe kayo at pliers diyan?” ngumiti sya sa akin, maya maya at bumalik at

may bitbit na bag at dalawang payong, iniabot sa akin. Sumama pa sya sa akin sa aking

kotse… malaki ang diperensya, mukhang tinamaan nga ako ng napakalaking malas.

Inaya ako ng matandang magkape muna sa kanila, medyo malamig nga at basa na rin

ako ng ulan kaya sumama ako.

Pagpasok namin ng bahay ay nakita ko na hindi maayos iyon… sabi nya pasensya na

daw ako kasi nag-iisa sya. Roman daw ang pangalan nya, dating jeepney driver. Umupo
ako sa sala, maalikabok yun… pumunta sa kusina ang matanda siguro magtitimpla ng

kape, ayoko na sana kasi iika-ika na sya, hindi na masyadong makalakad pero mapilit si

mang Roman. Nakita ko sa dingding ang mga nakakwadrong larawan… siguro family

picture nila yun, sa ibaba ay picture ng lalaking nakatoga katabi nito ang isang kwadro

rin ng babaeng nakatoga din… siguro mga anak nya. Malinis ang mga kwadro, halatang

kapupunas pa lang at parang ayaw maalikabukan man lang.

Tama ako, sabi ni mang Roman anak nga daw nya yun. Inilapag nya ang kape, medyo

hindi malinis yung mug pero nakakahiya naman kung tatanggihan ko at isa pa nilalamig

na rin ako at malakas ang ulan, gusto ko ring mainitan ang sikmura.

“ kung gusto mo anak… ano nga ba uli pangalan mo? “ tanong nya sa akin, “ Jun po”,

sagot ko naman. “ kung gusto mo Jun eh sayo na lang yang mga gamit ko, wala na rin

namang gagamit nyan dito… gamit ko dati yan ng driver pa ako ng dyip pero mahina na

ako ngayon Jun, di ko na kaya na magdrive pa uli.”

“ naku wag na po, meron po ako may humiram nga lang kaya di ko nadala, asan po

mga anak nyo?” tanong ko.

“ Si Danny, Engineer ko yan… may pagmamalaking itinuro ang litrato sa ding-ding…

nasa Saudi na ngayon, yan naman babae sa litrato si Juvie yan… nakapag asawa ng

taga Davao at doon na nanirahan… yun naman asawa ko limang taon na akong iniwan,
nag-iisa na lang ako dito eh… kahit nga mahirap kinakaya ko. Itong bahay na ito kasi

ang kaisa-isang ala-ala ko sa aking pamilya, dito ko binuhay ang asawa ko at ang

dalawa kong anak. Pinagbili ko na rin yung jeep ko, okay na naman napatapos ko na

ang dalawa kong anak at may maganda na silang trabaho, may sarili na rin silang

pamilya at bahay, maayos na ang buhay nila”.

“ Hindi po ba sila dumadalaw dito, I mean po… sino pong tumitingin sa iyo dito,

mahirap po ang mag-isa lalo na at may edad na kayo?”

“ isang taon na siguro na walang dumadalaw sa akin dito, minsan tumatawag naman

sila sa telepono… kahit nga di ko masyado ginagamit yang telepono eh ayaw ko

ipaputol ang linya, araw-araw naghihintay ako sa tawag nila… yung kahit boses lang

nila masaya na ako, basta maramdaman ko lang na naaalala nila ako. Mababait naman

ang mga anak ko, buwan-buwan may natatangap akong pera sa bangko, pero di ko

naman ginagalaw… pag-namatay ako kasama yun sa ipapamana ko sa mga apo ko.

Yung kapitbahay jan sa kabila, tuwing umaga binibisita nila ako at dinadalhan ng

pagkain, nagbibigay na lang ako sa kanila ng konting pera pamalengke”.

“Hindi po ba kayo nahihirapan?”

“ mahirap iho, lalo na pagnakakaramdam ako ng pananakit ng katawan… pero siguro

ito ang buhay ko, pag may masakit sa akin iniisip ko na lang na bunga ito ng walang
tigil kong pagtratrabaho noon upang mapatapos ko ang mga anak ko tapos mawawala

na ang sakit. Yung ala-ala ng masayang buhay namin noon ang gumagamot sa akin,

sana nga lang minsan maalala naman nila akong dalawin dito, gustong-gusto ko na rin

silang makita lalo na ang mga apo ko. Masarap siguro yung mga araw na kasama ko

sila dito, alam mo ba si pareng Kanor diyan sa kabila, hindi nya napag-aral ang mga

anak nya kaya hanggang ngayon sa kanya pa rin nakatira… kaya lagi nyang kasama

yung mga anak nya at mga apo…. Mahirap yung buhay nila, minsan walang trabaho

ang mga anak nya… yun ang ayaw kong mangyari sa mga anak ko, gusto ko maayos

ang buhay nila… pero alam mo, Masaya si pareng Kanor, lagi ko syang naririnig na

tumatawa kalaro ang mga apo nya… minsan naiingit ako, iniisip ko na lang na mas

masaya ang mga apo ko sa buhay nila ngayon”.

“ paano po pag may sakit kayo, sino po ang tumitingin sa inyo?”

“ kapitbahay Jun, sa kanila na rin ako nagpapabili ng gamot… sapanahon na may sakit

ako doon ako nakakaisip ng matinding depresyon at pangungulila, sa totoo lang ay

nagtatampo ako sa mga anak ko, pagkatapos ko silang mahalin at bigyan ng

magandang buhay ay hindi na nila ako naalala na dalawin dito… kahit dalaw lang o

tawag sa telepono, yung marinig ko lang na…. o tatay buhay ka pa ba? Masaya na ako

nun… pero iniisip ko rin na responsibilidad ko na bigyan sila ng magandang buhay at

papagtapusin ng pag-aaral at responsibilidad ko rin na maging mabuting ama sa

kanila… alam ko hindi na magtatagal at magkakasama na rin kami ng asawa ko, hiling

ko lang na sana bago mangyari yun ay makasama ko ang mga anak at apo ko.”

“ ayaw nyo po bang tumira sa kanila?”

“ magiging pabigat lang ako sa kanila, ayaw kong bigyan ng isipin ang ang mga anak

ko, dito na lang ako sa lumang bahay namin, bibilangin ang mga patak ng ulan, siguro

pagkatapos ng isang libong tag-ulan maalala na rin nila akong dalawin dito. Alam mo

bang birthday ko ngayon Jun? kaya matyaga akong naghihintay ng tawag nila. Kung

hindi naman sila makatawag iisipin ko na lang na siguro ay busy sila sa kanilang

buhay… mahirap kumita ngayon at kailangan nilang magtrabaho ng hindi naabala”.

Napalunok ako saa king mga narinig, naawa ako sa kanya…

“ Ikaw Jun, may magulang ka pa ba?

“ Nanay ko na lang po, nasa Bukidnon kasama ng isa niyang kapatid.”

“ kailan mo sya huling dinalaw?” tanong nya… hindi ako nakapagsalita, huli akong

pumunta sa Bukidnon noong pasko… malapit na naman ang pasko hindi pa uli ako

nakakapunta doon.
“ sana madalaw mo uli ang iyong magulang Jun, sigurado ako… gustong-gusto ka na

nyang makita katulad ng kagustuhan kong makita ang mga anak at apo ko… subukan

mo, alam ko magiging maligaya sya”

Tumila na ang ulan, nagpaalam na ako, nagpasalamat… nagpasalamat din sya sa akin,

nakita ko sa mga mata nya na talagang sabik sya sa kausap, sabi nya ay

magkwentuhan pa kami habang hinihintay ang tawag ng mga anak nya pero dumating

na yung hihila sa kotse ko papunta sa talyer. Nangako na lang ako na dadalawin ko sya

pag may libreng oras ako.

Dalawang lingo ang dumaan at naisipan ko uling dalawin si mang Roman pero sarado

na ang bahay… nagtanong ako sa kapitbahay nila at nalaman ko na namatay na si

mang Roman tatlong araw ang nakakalipas, pagkatapos paglamayan ng dalawang araw

ay dinala na ng mga anak nya si mang Roman at pina-cremate. Aalis na sana ako pero

pinigilan ako ni mang Kanor, iniabot nya sa akin ang isang bag, yun ang bag na

pinahiram sa akin ni mang Roman…

“ bilin ni Roman ay ibigay ko raw sa iyo kung sakaling babalik ka, kakailangan mo daw

ito sa pagbalik mo sa Bukidnon, baka ka daw masiraan sa daan”.

Hindi ko napigilan ang pagpatak ng luha ko, ramdam na ramdam ko ang pangungulila

ni mang Roman sa kanyang mga anak at apo. Nagdesisyon ako, magfifile ako ng
leave… uuwi ako sa Bukidnon para dalawin ang nanay ko, tama si mang Roman tiyak

matutuwa yun pag nakita ako.

Mensahe ng isang magulang:

Anak.., kung nasaan ka man sana maalala mo ako

Sana dalawin mo ako kahit minsan lang.

Sabik na akong makasama at makausap kang muli.

Kung may pagkukulang man ako… patawad anak,

Gusto kong malaman mo… mahal kita higit sa pagkakaalam mo.

EPIKO

Mga Espiritu sa Pilipinas

May-Akda: Karl Gaverza

Hadton una pa, may-ada mangangayam nga nakagsayop hin dako.

Nagbiling hiya hin darakpon ha ubos han lambong han Bukid Daeogdog, kun hain

naukoy an mga diyos han iya lahi. Hi Gamhanan, an pinakagamhanan ha ngatanan nga

diyos, in may-ada pinaura nga hayop. Ini nga pinaura nga binuhat ni Gamhanan inin

ngaranan nga Panigotlo, usa ka puro ngan mabusag nga usa nga may talibugsok nga

sungay. Usa la ka bangkaw in nagpa-hunong han huni hini nga engkantado nga

binuhat.

May-ada liwat hadto usa ka baryo nga waray pagpipilian. Han mga gab-I nga bulanon,

an paghuni ni Panigotlo amo in pahibaro ha mga mag-uruma nga maupay an panahon

han sumurunod nga adlaw para pagtanom. Dagmit la nga umukoy an pagrisyo ngan

pagrugyaw han makit-an nira an pigura nga tikaharapit didto pa tabok han salog. Pas-

an han mangangayam nga hi Dagasanan an patay nga lawas han pinalabi nga hayop ni

Gamhanan. Maaram an mga taga-baryo nga diri nira mapapasagdan ini nga sakriliheyo

han ira dinayaw nga Diyos. Ginkuha nira an ira mga bangkaw ngan ginpatay hi

Dagasanan didto salog ngan an iya amay ha ira panimalay.

Mayda usa ka espiritu nga uhaw para makapanimalos. Didto han lugar kun diin ginpatay

hi Dagasanan, usa ka puno hin Inyam in tumubo. Waray makatilaw hin pahuway an

kalag ni Dagasanan. Ginlambungan han puno an lugar nga nagpahungay han iya kabut-
anan nga pagbulos. Usa ka anak han baryo an magbabayad para han ginbuhat han iya

mga katigulangan.

May-ada usa ka bata nga lalaki nga waray pagtuod ha mga iru-istorya parte ha mga

multo. Ginhagad hiya han iya mga sangkay nga lumangoy didto ha dapit han puno nga

Inyam. Tumawa la an ulitawuhay. Tinawag niya an iya kasangkayan nga mga talawan

kay natuod ha mga istorya han ira mga apoy. Maaram hiya, iba hiya, ngan pinaka-

maisog hiya ha grupo, salit ginkarawat niya an ira amang-amang ngan lumukso ha

tubig.

Asta yana, may-ada la gihapon dapit han salog ha Aklan nga ginngaranan para han

mangangayam nga hi Dagasanan. Siring nira, an mga aringasa nga tikang ha kabatuan

amo an espiritu ni Dagasanan nga nataghoy, nagsasakit, naghuhulat para han iya

sunod nga biktima.

Ang Kataksilan ni Sinogo

May Akda: Unknown

Maraming maraming taon sa nakaraan, nuong si Maguayan pa ang panginuon sa dagat,

at ang mapusok na Kaptan ang naghahagis ng kidlat mula sa kanyang kaharian sa

langit, pulos mga halimaw ang lumalangoy sa tubig at lumilipad sa himpapawid.

Malalaki ang ipin at matatalas ang kuko ng mga halimaw sa himpapawid. Subalit kahit

ano ang bangis nila, sama-sama silang nabubuhay nang tahimik dahil takot sila sa galit

at lupit ni Kaptan. Kaiba ang lagay sa dagat sapagkat dambuhala (higantes, giants) ang

mga halimaw na lumalangoy at malakas ang luob nila sa kanilang laki at lakas. Pati si

Maguayan ay sindak sa kanilang laki at dahas kaya hindi siya sinunod, ni hindi iginalang

ng mga halimaw. Balisa araw-araw si Maguayan na baka siya ang balingan ng mga ito.

Sa wakas, nawalan siya ng pag-asa at humingi ng tulong kay Kaptan. Inutusan ng

diwata ng langit ang mga pinaka-matulin niyang mga tagahayag na tawagin lahat ng

mga halimaw upang magpulong sa isang munting pulo ng Kaweli, sa gitna ng dagat ng

Sulu, sa lalong madaling panahon. Agad namang nagdatingan ang mga halimaw

hanggang nagdilim ang langit sa dami ng mga lumilipad, at kumulo ang dagat sa dami

ng mga lumalangoy.

May mga dambuhalang buaya mula Mindanao, mababangis na tikbalang mula Luzon,

mga ligaw na sigbin mula Negros at Bohol, daan-daan ng mga ungloks mula Panay at

Leyte, malalaking uwak-uwak at iba pang nakakatakot na halimaw – lahat ay

nagsiksikan sa munting pulo na halos natakpan sa dami nila. Nakaka-bingi, tilian at

hiyawan silang lahat habang hinihintay ang atas nina Kaptan at Maguayan mula sa

kanilang gintong trono.

Pagtagal-tagal, itinaas ni Kaptan ang isa niyang bisig (brazo, arm) at biglang tumahimik

lahat ng halimaw. Nuon hinayag ni Kaptan ang kanyang utos. Si Maguayan ay kapwa

niya diwata, sabi ni Kaptan, at dapat siyang igalang ng mga halimaw tulad ng

paggalang na inilalaan sa kanya. Inutos niya sa lahat na sumunod at igalang si

Maguayan.

“Hahagisan ko ng kidlat at papatayin,” babala ni Kaptan, “ang sinumang sumuway sa

utos kong ito.”

Pina-uwi na niya ang mga halimaw at muling puma-ilanglang ang mga tili at hiyawan

nang sabay-sabay at mabilis nag-alisan ang mga mababangis na nilalang. Dagli lamang,

walang naiwan sa Kaweli maliban kina Kaptan at Maguayan, at ang 3 pinaka-matulin sa

mga tagahayag – si Dalagan, ang pinaka-mabilis, si Gidala, ang pinaka-matapang, at si

Sinogo, ang pinaka-makisig at pinaka-mahal ni Kaptan.

Silang 3 ay mga dambuhalang mala-diwata na may malalaking pakpak kaya mabilis

lumipad. May sandata silang mahahaba at matatalim na mga sibat at kampilan na

walang kiming ginagamit nilang pamatay, sa utos ni Kaptan.

Nagpasalamat si Maguayan kay Kaptan. “Walang anuman,” tugon sa kanya, “tinupad ko

lamang ang aking tungkulin sa isang kapatid.” Tapos, ibinigay ni Kaptan kay Maguayan

ang isang gintong kabibi. “May mahiwagang kapangyarihan ito, bulong niya kay

Maguayan. Isubo mo lamang at ang anyo mo ay magbabago sa anumang naisin mo.”

Kaya raw kung may mangahas na halimaw, kailangan lamang maging halimaw din siya,

subalit mas malaki at mas mabangis, upang talunin at patayin ang pangahas!

Nagpasalamat uli si Maguayan at inilagay sa tabi niya ang gintong kabibi. Tapos,

pinakuha ni Kaptan ng pagkain at inumin ang 3 tagahayag at, mabilis pa sa kidlat, nag-

piging na ang 2 diwata. Hindi nila napansin, nasa likod si Sinogo, narinig lahat ng

ibinulong ni Kaptan at ibig ngayong makamit ang gintong kabibi. Kahit na marami na

siyang tinanggap na biyaya at karangalan mula kay Kaptan, ninais niya ang higit pang

kapangyarihan. Maaari siyang maging tunay na diwata at mag-hari sa lupa, at magtago

upang hindi maparusahan ni Kaptan. Kaya paghain niya ng pagkain kay Maguayan,

lihim niyang dinampot ang kabibi. Tapos, tahimik siyang tumalilis.

Matagal bago namalayang wala si Sinogo, at ipinahanap siya ni Kaptan kay Dalagan.

Kasing bilis ng lintik, bumalik si Dalagan at hinayag na wala na sa pulo si Sinogo.

Nataon namang napansin ni Maguayan na naglaho ang gintong kabibi kaya nahulaan ni

Kaptan na ninakaw ito ni Sinogo at tumakas. Sumisigaw sa galit, inutos ni Kaptan kina

Dalagan at Gidala na habulin at bihagin ang talipandas.