PISO Historia Naturalis PT 1 1648

H i S T O R I A N A T V R T ,
B R A S I L I
Auipicio et Beneiicio
I . M A V R I T I I C O M . - f ^
tfon tantum Bant£lt Animalia.fed et Spi

d i g e n a r u m m o r b i , ingenia et mores delcribunwr
L
Iconibus i u p r a ûingentas i l l u ^ r a n * ^ 1 1
et
G U I L I E L M I P I S O N I S, M , D -
Dtigduno - fiatavi,
z> e
M E D I C I N A B R A S I U E N S I
L I B R I C L V A T V O R:
L D e A e r e , A q u i s , & : L o r i s .
11. D e M o r b i s E n d e m i i s .
I I I . D e V e n e n a t i s & A n t i d o t i s .
I V D e Facultatibus S i m p l i c i u m .
E T
G E O R G I M A R C G R A V I D E L I E B S T A D ,
Mi/mei Germani,
H I S T O R I JE
R E R V M N A T V R A L I V M
B R A S I L I A ,
L I <B ( Ì ^ I 0 Q U O :
Quorum
Tres priores a g u n t de Plantis.
Quartus de Pifcibus.
Quintus de A v i b u s .
Sextm de Q u a d r u p e d i b u s & Serpentibus.
Septimus de Infeétis.
Ottaym de i p f a R e g i o n e , 6c illius Incolis.
C V M
APPENDICE DE TAPUYIS, ET CHILENSIBVS.
I 0 J N N E S T> E L J E T ,
Antwerpianus,
I n o r d i n e r à d i g e f ì ì t & A n n o t a t i o n e s a d d i d i t , & v a r i a ab Au&ore

O m i f i a fupplevit & illuftravit.
C E L S I S S I M O P R I N C I P I ,
GULIELMO
DEI. G R A T I A . PRINCIPI. A V R I A C O . COMITI. NASSÒVI/E*
C A T T I ME LLIBOCI. VIANDÊ. DIETZI/E.LING7E.MEVRS/B.
BVRÊ. L E R D A M I . VER/B. VLISSINCffiQVE. MARCHTONI.
BREDi?E. GRAVA.-DITIONI.S. GVKIAN/E.'DIESTA. GRIM-
S E R G Ì È . HER STALLI. C R A N E N D O N CRT. VARNESTONI.
ARLiÉl. NOSEROEI. S. V I T I . DASBORCHI. POLANI. VVIL-
H . E L M O S T A D I I . N I R V \ R T I "ISE L S T F . J N I . S . M A R T I N O D I C I .
MONTlS.GER.TK VL C A S T E L L O R E N A R D I . SVPERIORI&
A T Q V E . I N F E R I O R I S . i> V V A L V V V ,Y . » > O : 1 1 N O . B A R O N I Q V E,.
ANTVERPI7E. BISONTI! BVRG.RA O. IT/EREDITARIO.
HOI^LANDIiE.HiEREDi x ARIÒ.MARSCHALCO. GELDBJ/B.
H O L L ^ N D I i E . ZELANDI/E. VVESTFRISIiE. U L T R A J E C T I ,
TRANSIS VLANI/E.. ET. GRONING/E. G V B E R N A T O R I .
EOEDERATI. BELGII. T E R ^ A . MARlQVE. IMPERATORI.
PATERNA. ET. A V I T A . V I R T VTIS. AC. GLORI7&. H7EREDL
UNICO. GENERO. REGIO.
Domine Clementijìime 3
RafiliaMedica, q u u m falutiferos fuos
.thefauros i n natali tibi Batavia, t a n v
q u a m illuftriflìmo E u r ò p i theatro, di-
v e r f i eagli f o l i q u e h o m i n i b u s exponere
& c o n d o n a r e conftituiflet, T u x Celfi-
tudini fe a p p r o b a r e p r i m a m , T u o be-
neficio apudcaeteros uti convenientif-
f ì m u m putavit. N e q u e mereri p a r u m
fibi vifa eft Principalis N o m i n i s a u c t o r i t a t e m , <juum i u m -
m a m n o n folum & incredibilem adferat, q u a m p r ò m i n i m o
t a m e n f u i animar, deleétationemj fed i i f d e m facie q u o q u e ac

*
figura
figura jucundifsimis fpeciebus,quo p o f t h u n c c a l o d e l a t u m
f p i r i t u m n u l l u m majus b o n u m d a t u m m o r t a l i b u s , fanitatis,^
b o n a : c o r p o r i s ej u f q u e f e n f u u m h a b i t u d i n i s , vita: t u e n d a : , &
pame,fifas eftdicere,fataliumac d e c r e t o r i o r u m t e m p o r u m
p r o r o g a n d o r u m n o v a s r a t i o n e s p r o p o n i t t o t i u s a c tanti orbis
incolis & pra:(èntibus & f u t u r i s ^ e q u è fluxas & ami(sioni aut
o b l i v i o n i obnoxias,fed a:ternislitterarum n o ù s illigatas.Fuit
illa prifcis feculis regia: e r u d i t i o n i s pars e x i m i a p e r c o n t a r i na-
t u r a m & coeli ac terra: m a r i u m q u e c e n f u s a t q u e opes fcrutan-
d o eruere, c o m b i n a t i f q u e A p o l l i n i s & M a r t i s ftudiis, quafi
majoretti regno p o f l e f s i o n e m f u à m facere. SicCa:far m e d i a
inter praJia . & a r m a coeli plagis f u p e r i f q u e v a c a b a t . I p f u m
q u o q u e S o l o m o n e m & Z o r o a f t r e m r e g e s , n a t u r 5 p r o p r i e t a t e s
r e r u m q u e caufas n o n m o d o calluiiTe, f e d pie & fapienter i n -
'terpretatos effe exlibrisplus q u a m Hiftorica: veritatis n o v i -
m u s . A l e x a n d r u m M a g n u m i n f l a m m a t u m c u p i d i n e a n i m a -
l i u m n a t u r a s n o f c e n d i , d e l e g a (Te e a m c o m m e n t a t i o n e m A r i -
ftoteli, eique aliquot millia h o m i n u m , q u o s venatus, aucupia,
pifcatufquealebant, parere juffiffe, Pliniiis a u c ì o r e f t . C u j u s "
decoris e x e m p l u m i n I l l u f t ^ s i m a T u a N a f l b v i a d o m o hic
preterireres ipfa vetat, q u i a lcio'hoc e t i a m tua: pietatis & ma-
g n i a n i m i effe,Celfifsitne Princeps, q u o d t u a r u m certus, C o -
g n a t o r u m t u o r u m q u o q u e laudes libenter exaudis. Excel-
lentifsimus e n i m C o m e s I .M a u r i t i u s , i n India Occidentali,
domitis provinciis c o m p l u r i b u s , tèrreftribus m v a l i b u f q u e
p r a r l i i s d e c e r t a t i s , r e l i g i o n e ( i n c e r a d é f e n f a &c a u c t a , i n t e r t a n -
tos labores & f u m m a : r e i c u r a m , q u o d ad corpus a n i m u m -
q u e r e c r e a n d u m v a c u i t e m p o r i s ( i b ic o n c e d e b a t , u n i c o p r o -
p e m o d u m tribuebat a v o c a m e n t o , ingenii cultui, adeoque
a b a c u m & d o ó t u m illum p u l v e r e m A r c h i m e d i a : fubtilitati
a:mulus agitabat : t u m & conatus hofce n o f t r ò s circa H i f t o -
r i a m N a t u r a l e m ita p r o m o v e b a t , ut ipfe n o n m o d o infi-
t a m m u l t o r u m v i m perdifceret, fed ad p ù b l i c u m f r u ó t u m
p r o d e n d o r u m e o r u m v i a m aperiret. E q u i d e m , ficuiquam,
m i h i
m i h i h a n c r e m c o m m o d a m accidilTehicfaterilibet, q u i inter
honorata minifteria,qua: p r ò fplendidifsimaSocietaje, atque
Illuftrifsimo C o m i t e N a f l o v i o , f u b i b a m , hac mea peregrina-
t a n e patrix-fimul & miliiinfervire, atque ad poderitatern ali-
q u i d tranfmittere defideravi. Q u a m o b r e m Hiftoria: N a t u r a -
lispartem doineftico m e o G . M a r c g r a v i o c o m m i f i , partem,
q i f a n t u m p e r m u n e r i s curasindefeflaobfervationelicuitjiplè
collegio^:in«fusapplicavi, terra?& a n i m a l i u m , j p f o r u m d e -
n i q u e R o m i n u m vifcera l u f t r a v i , f p e a e r u m fimilitudines à d
v i v u m delineavi, vires & poteftatesAmpliciftyloenarravi,
&: quantis inde profe£tibus Medicin£.fcientin angefcere pof-
fit,demonftravi. À u d i a n t , l i c e t , q u i p e r t i n a c i a m a j o r e d u b i u m
an infcitia i n folas v e t e r u m obfervationes jurati, atque eo-
r u n d e m veftigiisanxieinfiftentes, artem rpedendi o m n i b u s
partibus c o n f u m m a t a m e x i f t i m a n t , & a l t i u s abdita natura:
rimari atque inyentisuique addere, religioni habent, d u m pi-
gritia: fua: velificantur, & : p r a c e d e n t i u m induftrià fervitu-
tem aut f o p o r e m i m p o n i (ibi patiuntur. E n i m v e r o , ficut an-
t i q u o r u m i n f t i t u t a a d h i b e r e &c v e n e r a r ! grata? f i e t a t i s e f t , fic
nobis o m n e jus d o c l r i n a r u m fines ac p o m a r n a p r o f e r e n d i i n -
terdicere invidia & detrecìatio debet cenferi. N e q u e e n i m
(ut Plinii verba m i h i v i n d i c e m ) quafilafla& erTacta n a t u r a e f t ,
ut j a m n i h i l laudabile pariat: neque illi hac fini fcripferunt,
ut nos ab firnili conatu deterrerent, f e d ut exemplar opera:
egregie collocarla: h a b é r e m u s . Q u o d fi c a f t i f s i m i i l l i natura:
f a c é r d o t e s H i p p o c r a t e s & Ariftotelesabinferisexiftere p o f
, fent, illostamquamdegeneres difcipulosejurarent, & v i f o
n o v i hoc orbis theatro, n o n parcioribus, o p i n o r , t o t r e r u m
i g n o r a n t i a m lacrimis, q u a m A b d e r i t a n u s ille f o r t i s u t r i u f q u e
cafus rifu, conteftarentur. Sed eos q u i d e m res i p f a fatis c o n -
f u t a i T u v e r o , C e l f i f s i m e atque In viete Princeps, accipefe-
reno. v u l t u h o c A m e r i c a : inter k t i f s i m a exordia imperii ac
principatus t u i ,T i b i fe c o m m e n d a n t i s , T e q u e p a t r o n u m fibi
adoptantis,non vile,nec fpecie magis,quam u f u a?ftimandum
* 4 d o n u m .
d o n u m . V e r o n e n f e m illuni l i b r o r u m h e l l u o n e m , n o n c o n
fero m e c u m :
Sed longe fequor, & veftìgta pronm adoro,
T a m e n re n o n m u l t u m d i f f e r i m u s ,e i q u e H i f t o q a m N a t u r a -
l e m Carfari T i t o V e f p a f i a n o , deliciis p o j s u l i R o m a n i , inferi-
p f i f f e h o n o r i f u i t . T u n o f t r a ? delicia?: T u o r u m m a j o r u m d u -
étti Belga?, q u o n a v i g a f l e m a g n u m f u i t , e a m p r o v i n c i a m fct:i-
m u s 5 qua: nihil nifi f e r r u m & mortes minabantur, ita naviga-
brmus, u t n o n m o d o a u r i talentis&preciofifsitnis rrfcrcibus
n o s d i t e t , f e d e t i a m c o r p o r u m n o f t r o r u m vita? fidelia a d m i n i -
cula pra?beat: T u o fe jDerfeveraturum i n fide noftra h o c pi-
g n o r a , v e l u t t a t o ornine fancit. Itavelit faxitque D e u s l m -
m o r t a l i s , q u i q u a vis i n m i n i m a n a t u r a r u m fua? i m m e n f a ? po-
tentia?, fapientia?, bonitatis notas imprefsit : I d e m Celfitudi-
n e m T u a m c u m o m n i i l l u f t r i f s i m a d o m o fofpites & i n c o I u -
mes d i u propitius l e r v e t , u t o m n i b u s defideratis potiti i n
profperis perpetuifque fuccefsibus q u a m l o n g i f s i m u m a?vum
exigatis.
Celfitudinìs njeftr*
>
Deyotiffimus & Humillimus Cliens
G U L I E L M U S PIS.O.
BENE-
B E N E V O L O
L E C T O R I.
; Auca de pracipuu Brafilla Medicis, minufque ante
\baccognita rerum naturaliani qualitatibm exbikre
confimi, guarani tiiftorìam nec altim extendere,

1
multo minm adpompam exornare voluu Quod ven-
tati fimul ac brevitati ftudens, qua vel incerta vel
fuperftitiofa ( f u u t non paucaquidem e f t reperire pervaftamillamAme-
ricanam Barbariem) in alios derivarem. Facile equidem vulgate illud
vitium condonandum fore exiftimo, fpeciofis fcìlicet titulu frontifpicio li-
bri p r a f i x i s , fuperbire. Atvero illud majw mihividetur emendandum
9potim quam culpandum, fecali caco'èthes, tumido & pracoci opere in um-
bra domi enutrito, pofterosdemereri, totque c r u d h S inexpertù exo-
ticu ex remotifiimis mundi cardinibm bine inde corrafis, paginas tantum
replendo errores propagare. Cam vel circa ea qua trita in Scbolh, tot-
que retro feculis ante oculospofita non leviteretìam nane cacutiamm. Ego
quidem omne tulijfepunttum videbor, fi me veritat'u antiftitem , nec
buie, nec Uh vitto obnoxium, hofque tenuiores conatus, Sileno Alcibiadi*
potius, quam Tempio Aegjptiaco fimiles, aqua pofteritas judicaverit.
Invitatus enim quondam ab Amplifiimis Societatù India Occidentali^ un-
deviginti Viris,ut Illuftrijìimo N a j f a v i a Comitijum quoqueBrafilìa,qua
paret Belgis, in arte Apollinari p r a e f f e m : publica utilitatis fore me-
cum arbitrati funt Speclatifiimi Viri D. Albertus Coenradi B u r g ,
D . loannes de L a e t , primi M u f a r u m fautores, moleftam bau provin-
ciam mibiimpofitam natura indagatane borh fubcifivu lenire. Cui firnul
oneri publico £ f privato ut- ferendo par e f f e m , Georg Marcgravium
& H . Cralitîum Germanos, Medicina Matbefeos candidatos
mibiadjungivifum fuit. Hic immatura morte fujfocatw: Illefedulm
per
A D L E C T O R E M .
per fexennium Mediterraneorum locorum explorator-, mei* primum,
moxllluftr. Corniti* fubfidii* f u f u l t u s , parte* fuas circa Geograpbicas,
Aftronomìcas, Hiftoriaque Naturali* obfervatione* , acriter tutatus
eft. Atque in Africani tandem transfretans fuccubuit. Quamobrem
ne ìllim Viriperiret memoria, Aftronomica Clarifimo D . V r o f e f f o r ì Colio,
aliquando edenda : Hiftoriam vero Naturalem cura Praftantifimi Viri
1. de L a e t , de Americani* mefiti f i m o , per I l l u f t r i f f . Mauritium N a f
fovium tradi curavi. Atque ut defungi cineribus fuaperfolverenturprfi-
mia, opmejmpofthumum meis ttaclatibus non intermifceri, fedadjungi
volai.
Quacunque itaque obfervatu digna ex beati f i m o hoc natura tbeatro 3
vela me eruta, vel a primis incolis nobis tradita f u n t , examini ( 3 pràxi
fubjeci, ac quapotui fedulitateS finceritate, vera a falfis, noxiaà
falutaribus dìfcrevi. Tandemque eorum imagìnes advivum à pittore me-
cum per deferta peregrinante e x p r e f f a s , adjunxi. Si hoc qualicunque
opere conjunttù viribus per atto, & campo quafi poft futuri* nunc aperto,
jertilif imam banc America partemà crafiis illis caliginibusaliquatenus
vindìcari p o j f e Benevola* Lettor cenfuerit, plus quam digno labori*
pramio me a f f e t t u m arbitrabor-
G. PISO.
S V M M A-
S V M M A R I A
LIBRORVM SEQVENTIVM.
ÌIBER PRIMVS agi/ de Brafilti Aere, xxiil. DeiÂnda.

K^quis & Loris. xxiv. DeGuabiraba.
x x v . De Aracalba.
LIBER SECVNDVS de CMorbisEndemiis:
xxvi. DeGuajaba.
nìmirum Cap. x x v n . De Bacoba ejr Banana.
i . De Febribus. xxvn i. DeLMangaiba.
l i . De Oculorum vitìis. x x i x . De iÂbaremo temo.
n i . De Spafmo. xxx. DeVmbu.
i v . De Stupore^. x x x i . De Cebipira guacu.
v . De Catharris. x x x i i . De LMureci.
vi. De prolapfu Cartilagini mucronata. x x x m . De Iito, vel Vrape guacu.
V i i . De obftruEtionibus Vifcerum n a tur alimi. x x x i v . DeGuabi poca iba.
v n i . De Oppilatione Hepatis & Lienis. xxxv. DeZamouna.
ix. DeHydrope. X X X V I . De Andira ibaiar'Joa.
x. De Lumbricis. xxxvn. DeCambui..
x i . De Ventri* fluxibut. X X X V I I I . De Loco arborea.
x n . De Tenefmo. x x x i x. De Cupouna.
x i n . De Cholera. x L . ZtePinhones do Bradi.
xiv. DeDyfenteria. x L i . De Iurepeba.
x V. De fluxu Alvi hepatico. x L 1 1 . De LMamanga.
x v i . De Viceré & Inflammatione ani. x L 1 1 1 . De CManaca.
x v n . De Morbi* mulieribus ejr infantibu* fa- x L i v . DePagimirìoba.
miliaribu*.
x L V. De Camara juba.
x v i n . De Morbi* contagiofis. X L V I . De trinano*.
x i x . De Lue Venerea.
x L v 1 1 . De Betii*, velBetres.
xx. DeVulneribus&Vlccribus. XLVI i l . DeT^hambì.
x x i . De Papuli* & Impetigine.
x L i x. De Caa-apia.
x x n . De externis mali*.
L . DeAcaricobà,feu Erva d o C a p i t a o n .
LIBER TERTIVS agitdeVenenìseorttmcpte L I . De Ufiambuguacu.
Antidati*: in quo funt Icone* novera. L i i, J>eTangaraca.
L U I . De Iettcuou, feu Mechoacan.
LIBER QV;ARTVS agitdeFacultatibusSim- Liv. DeCaapeba.
pliciano in quo funt Icones decemfupracen- LV. DeTajoaba.
tum: &hac Capita. L v i . DeInimbaja, feu Silva de praya.
i . De Sacchafo. L V 1 1 . De 7S(handi, feu Ftp ere longo.
l i . De CMandihoca. L v i l i . De lacape, vel Sape.
m . De Melle Silvìjlri. L i x . De Iaborandi.
iv. DeCopaiba. LX. Delacuacanga.
v . De Cabureiba. ILxi. DeSajfafras.
v i . DeAcaja arbòrea. L x 1 1 . De Iupicanga.
v i i . De Icicariba, & illiu* refina Icica. LXIII. Delamacaru.
V i l i . De Ietaiba & ejus lachryma. L x i v . De Potincoba, feu Pulgera.
i x . De Caopia arborea. L X V . De Ipecuanha.
x . De Palmi*, earumque variisJpeciebus. Lxvi. DeCaacica.
xi. Deîroeira. Lxviì. Deluricuara.
xn. DeVrucu. L x V 1 1 1 . De Capijpuba.
x m . De Zabucayo arborea. L x i x . De Sàlfa de praya.
x i V - De Guetkoroya. L x x. De iîninga.
XV. DeIanipaba. L X x i . Z><? Aguaxima, feu M a l u a d ' I f c o .
x v i . De Acaia feulbimetara. L x x 1 1 . Ite Caapomonga.
x v n . De Tapia arborea. L x x 1 1 1 . Zte Murucuja.
X V I I I . De Araticufyeciebus. L x x i v. Z?<? CMurucuja-miri.
xix. DeCaàroba. L x x v . De £)niya.
xx. DeEmbira,feuPindaiba. L X X V I . De Agitaraquiya.
xxi. Delbiraec^s.
L x x v 11. De Aguaraciunha.
x x i i . De Ambaiba.
L X X V I I I . De fcctmda Caapomonga.
LXXIX. De
L x x i x. De Canna. Silvestri. x c 1 1 . De Anmga peri.
ixxx. DeBafourinha. xeni. DeMeem.
t x x x i . De Caa'-ataya. x c i v. De Albara, feu Pacivara.
IXXXII. DeCaraguata. xcv. DeTupaipi.
L x x x 1 1 1 . De Trevo, feu Erva d'amor. x c v i . De lncpuiri, feu Caaeo.
Lxxxiv. DeTapyrapecu. x c v n . De Erva.d'Impige.
l x x x V. De Herba lanuginofa. x c v i 1 1 . Faifons d'Impige.
i x x x v i . De Vite Arbuttina. x c i x. DeMafaranduba.
Lxxxvii. DeUMangles. C. De Amongeaba.
LXXXVIII. DeCururu-ape. c i . De ibipitanga.
Lxxxix. DeTimbo. C U . De Ianiparandiba,
x c . De Paratura. c u i . De Globulo bovino, illiufque u f i .
xci. Deibirarema. c I v . De Cora/Zio albo Brafilu.
Errata, qu£ abfente Autore irrepfemnt ,Jìc corrigenda.
Pag. i.lin. S.Prafidis. p.2.1.39. falfo opinatos. 1.48. prcfentiflìmo. 1. 53. durabilis. p. 3.1.15.
Halones. 1.23. Imbrium. 1.28.Aridis. p . 4 . 1 . 27. Quidem redundat. p. 6.1. 18. Defatigatas. I.25-
famzlica. 1.27. Cibique. p. 8.1.47. Intemperie, p. 13.1. 22. Concipiunt. p. 14.1.3 8. Ex. p. 17:
1. 28.Aèris. I.29. Imo. p. 18ÌI. 31. obambulent. p. 22.1.26. derivant. p.24.1.18. per Methaftafin.
p.zj.l.antipenuk. Convcniunt. p.$0.1.35. a d 3 j . P« $8.1,14. oibiculata. p.40.1.27. Csterum.
p-54-period.pentflt. Minus,
GUI-
G V I L I E L M I P l S O N I S , M . D -
DE
MEDICINA BRASI LIENSI
LIBER PRIMVS,
Qui agit de Brafilia: Aere Aquis & Locis.

>
ICTURUS de humani corporis malis, eorumque remediis in novi illa orbis

parte f a m i l i a r i b u s , operazpretium fatturus v i d e o r , f i de A e r e , A q u i s & L o c i s
feu de natura ccelifolique Brafiliani pauca quaedam pramitt'am. Q u o d v e l i d -
eo necefiarium e f t , ne fideribus deinceps aut regionibus f e r t i l i f l i m i s o m n i n o
& faluberrimis perperam attribuatur, q u o d vel i n c o l a r u m vel advenarum i n -
fcitiae aut intemperantiae eft imputandum. E o r u m i m p r i m i s q u i e x t r e m a s &
incognitas m u n d i plagas adeunt, ut p r o f e f i ì o n e artis, falutishumanae prscfi-
dus>mortalibus operam prieftent-Magni tamen Hippocratis eftati immemores,tam i n fanitatem
confervando, quam i n collapfam erigendo, n o n raro deficiunt. Brafilia autempraeftantifli-
m a facile totius Americae pars penitius i n t t o f p e a a , jucundaimprimis falubrique temperie ex-
cellit ufquc adeo.ut m e r i t o c u m Europa atque A f t a de clementia A é r i s & A q u a r u m certet.Si-
t u m fi fpettes & figuram,à fecundo ab ./Equatore ad q u a r t u m fupra v i g e f i m u m latitudinis gra-
d i m i excurrens, t r i g o n i o b l o n g i fpeciem refert : cujus bafis / E q u a t o r i o b v é r f à , ab oriente i n
occidentem retta protenditur. Latus ad orientem fpettans Hefperiis /Ethiopibus objacet, va-
ftiflìmo mari interpofito : unde tam corporis oblettamento, quam f u m m o vitre ac valetudinis
b o n o , habitataejusfrons, blandum & benignumSubfolanumabaurismatutinis n a t u m , c o n -
tinenter recipit quo homincs caeteraque animantia d e m u l c e t , & ab intolerabili folis vertica-
;
l i s x f t u vindicat. Q u i , fi mare accedat, f u m m o quidem mane, firecedat, a d u l t i o r i aurora

perfentifcitur. Neclanguefcit circavefperam, ficutfoletmultis I n d i a r u m l o c i s , f e d i n t e n d i -
tur adeo à comitantefole ut ultra mediasnottis hqrasnon r a r o v i g e a t , condenfatioque a é r i s
n o t t u r n a nequeatdilatationem & m o t u m i l l u m naturalem A é r i s facile hebctare aut vincere.
A l t e r u m vero latus (quod à Peruano regno celfiflìma m o n t i u m j u g a & i m m e n l a difterrainat
fpacia) Zephyrus licet infal uber, mediterraneufque venrus,propter infinitos quos perflat palu-
dofos lacus,fera n o t t e infeftet: tamen à montibus m a r i vicinis perpetuo c o é r c e t u r , a d e o q ab ;
aura marina pellirur.ut ad l i t t o r a ufquc v i x queat penetrare.Qui,fi aliquando ob pluviofas ma-

lacias,per diem integrum (quod rariflìme quidem obfervatum eft) fpirafle c o n f t i t e r i t , r e m o t i o -
res à m a r i , occidentique obverfos, vehementius maris vero accolas & imprimisnautasuna
5
v i x l e u c a à littore rcmotos benignius exercet. Q u e m a d m o d u m j u c u n d i f l l m i s a c c o n f t a n t i f -

fimis his anni tempeftatibus h a u d m a g n x mutationes, itadiurnis & notturnis evidentiores
c o n t i n g u n t , quod dies & n o £ t e s n o n magis pares fint f p a t i i s , quam differentes calore & f r i -
gore. N a m Sol altius afcendens, p o f t q u a m t e r r a r u m & h o m i n u m poros aperuit, profundius
& pari intervallo fe o c c u i i t , unde c o n d e n f à t i o aéris m a j o r extremam partcm n o t t i s ma<ns r o -
rifluam efficit. H i n c r i g i d u m & p c n e t r a n s frigus à tertia hora n o t t u r n a circa g a l l i c i n i u m ad
e x o r t u m u f q u e Solis corporaferit. I t a u t h a n c t e r r a m recens ingreflìs m o l e f t u m f u m m e q u e
n o x i u m effe foleat. Q u o d q u i n o n evitat, haud facile v i t a m beatam i n hifce v e l aliis I n d i a r u m
oris exordietur. Cujus rei n o n ignari Brafiliani f o c u m pcrenncm i n tuguriis juxta lettos pen-
filesalunt, ejufque beneficio n o t t u r n u m frigus tolerareSc venata infetta arccre queunt. Por-
i^f rore-
z G V I L I E L M I P I S O N I S
r o redus afcenfus & defcenfus Solis b r e v i f l l m a facit crepufcula, n o d e i q u e adeo diebus pares,
ut ne quidem unius horae d i f c r i m e n agnbfcant. N o d i b u s aeftivis, frigus i n t e n f ì u s : hyber-
n i s , q u o d m i r e r i s , m i t i u s f e p e perfentifcitur : aere fcilicet tranquillo & nubibus undiquaque
prefib pluvias m o ì i e n t e . Ruricola: p o f t n o d e s f o l i t o f r i g i d i o r e s , diesferenos; M e d i c i v e r o
firmam validamque corporis c o n f t i t u t i o n e m pollicentur. C o n t r a r i u m fi tepida: & humidae
n o d e s praeceflerint.
P l u v i a l i s t e m p o r i s i n i t i u m f i t m e n f e M a r t i o v e l A p r i l i , A u g u f t o finitur-, q u o S o l reduxex
C a n c r o materiam pluvia: ex parte d i f i b l v i t i n ventos. V n d e procella: & turbines fubinde na-
f c u n t u r , quas m o x vernum tempus excipit, eafque b l a n d i f l ì m e c o m p o n i t . .Diverfitatem q u i -
dem umbrarumnunc i n A u f t r u m , nunc i n Septentrionem p r o j e d a r u m agnofcunt T r o p i c o -
r u m Incolse, q u i A m p h i f c i i proinde d i d i v e r u m n u l l a m circa anni tempeftates m u t a t i o n e m
5
bis accedente & retrocedente S o l e , ut m u l t i exiftimarunt, fed f o l u m m o d o abeunte ab / E q u a -

tore vel ad T r o p i c u m C a n c r i v e l C a p r i c o r n i , ufque d u m eo redierit & aequinodium abfolve-
r i t . Projper Alpinm duplicem aeftatem uno anno dari t c f t a t u r i n / E g y p t o , n o n adeo q u i d e m
à S o l i s , quam m i r o N i l i acceflu & receflu pronatam.
Brafilia: i n c o t e Antaeci f u n t Hifpanis & / E t h i o p i b u s , P e r i s c i Javenfibus, A n t i p o d e s Aurea:
C h e f l o n e f i incolis. D u o t a n t u m dantur anni tempora q u o r u m u n u m c a l i d u m & ficcum,
/Elias dicitur : alterum calidum & h u m i d u m aeftati Europaeae fimile, Bruma: v i c e m f uppler. I d -
que i n o m n i b u s Indiis intra u t r u m q u e T r o p i c u m v e r i f l ì m u m deprehenditur. L i c e t enim hy-
berni & aeftivi temporis i n i t i u m & finis, o b particularia incidentia l o c i , t u m & A q u a t o r i s ma-
j o r e m vel m i n o r e m vicinitatem n o n i n idem incidant plerumque tamen A n n u s , f e x c i r c i t e r
;
menfibus ad h u m i d u m , & t o t i d e m ad ficcum vergentibus a b f o l v i t u r . E t q u i d e m ea rationc, u t

i n multis A f r i c a : & Afiae, ejufdem n o b i f c u m latitudinis o r i s , m a x i m a exinde intenfio & remif-
fioaeftus, hic nulla vel faltem exigua percipiatur, S o l e , licet B r a f i l i e n f i u m Z e n i t h , menfe
O d o b r i & Februario tranieunte, radiifquefecundumangulos acuthTimos reflexis t e r r a m f e -
riente. Qua; diverfitas i f t a r u m R e g i o n u m incolis o b crebras malacias, noxiosque tepores,
i n t e r i t u m , hifce o b dominatricem a u r a m , falutem p r o m i t t i t perpetuarti. V n d e facile eft c o l -
ligere A n n i tempeftates, n o n t a m immediate à Sole ejufque m o t u , quam ipfa V e n t o r u m f p e -
c i e , a f t r o r u m adfpedus diverfitate, regionifque qualitate & fitu peculiari di/cerni deberi. Ea-
d e m c a u f a f o l e m n i b u s illis T o r r i d a : Subfolanis velFavoniis r e d d i p o t e f t . Q u i n i n locis hifce
mediterraneis, paulo verfus occidentem n o d e s f u n t frigidiores quam i n m a r i t i m i s , u f q u e
adeo, u t a l i q u a n d o p r u i n a c a p i l l o s quibufdam riguifle conftet. E t e n i m i n Indiis c u m m u l t a
admiranda, t u m illud i m p r i m i s o m n i u m p h y f i c o i u m ingenia fuperat, q u o d i n eadem coeli pla-
ga, pari Solis acceflu recefluque,iifdem anni menfibus ab o r t u circa O c e a n u m a:ftas & ficcitas,
ab occafu trans juga m o n t i u m & paludes Brafilia;, hyems, nebulae & pluvia:. V t i n tanta l o c o -
r u m vicinitatc,quod ad r a t i o n e m tempeftatum attinet.iidem pene p o p u l i fibi m u t u o antipodes
videa ntur effe. Q u a m diverfitatem diiTonamque natura: varietatem atque a l i a e j u f c e m o d i , fi
q u i s d i l i g e n t i u s a p u d f e r e p u t e t , p r o f e d o i n t e l l i g e t , antiquos multa de ^ E q u i n o d i a l i c i r c u l o
& torrida Z o n a opinatos effe. Proinde contra A r i f t o t e l i s & P l i n i i aliorumque mentem n o n
f o l u m habitabile hoc C l i m a , fed temperatum & fertile utique reddunt, t u m rores perpetui,
t u m pluvia: & j u c u n d i à pelago flatus, d u m vapores mane furgentes & nebulas tempeftive dif-
c u t i u n t , aeftumque meridionalem temperant, ac foles p u r i f l l m o s & n i t i d i f l i m o s reddunt.
H i n c p o r r o h u m o r u m , q u i i n nobis f u n t , A putredine confervatio. Neque tamen p r e c i p u a
falubritatis vel longaevitatis r a t i o , ut q u i d a m v o l u e r u n t , /Equatoris v i c i n i t a s , o b jequalita-
t e m t e m p e f t a t u m , q u a m imaginantur. N a m multis f u b linea aequinodiali locis habitatis, nec
f o l u m nec coelum eft f a l u b r e f i c u t InfulaeD. T h o m a s , G u i n e a , aliaeque provincia: teftantur,
u b i corpora à torrente calore arefcunt & r e f o l v u n t u r , minimeque longa:va fiunt. Q u p n i a m
a t t r a d i vapores, à Sole l i c e t verticali & p r a e f t a n t i f l ì m o , obperpetuas malacias n o n di/per-
g u n t u r , neque aquae ventilantur fed ftagnant. T u m fi q u i perflant v e n t i , languidi ì u n t & v e l -
u t i è l o n g o itinere defatigati, ventis ìubitis vel mediterraneis facile fe f u b m i t t a n t . V n d e tepo-
res v a p o r o f i , nebula: & putredines enafcuntur. Q u o d f u b jÊquatore navigantes m i f è r c circa
penuaria & aquam i m p r i m i s e x p e r i u n t u r , qu'«e bis tcrve foetoremac putredinem c o n c i p i t i n
v a f i s , antequam durabiles o m n i f q u e corruptionis tandem expersfiat. Brafilia: vero v a f t i f l ì -
musoceanus t u m p l u v i i s , t u m i m p r i m i s ventis perpetuam materiam f u b m i n i f t r a t , q u a l i t t u s
exhilaret, non tcpidam, ficut extra T r o p i c o s fubinde f o l c t , fed veluti gelidam & ficcam , eam-
q u e à Soleilluftratam ab oriente i n occidentem a d m i l l a r i a a l i q u o t p e r l p i r a t . A c c e d i t q u o d
paluftribus & olentibus pluviis ex continenti o r t i s , n u m q u a m infeftetur : C u m iniulis vicinis
(quibus multa: Indke orientalis & A f r i c a : partes c i n g u n t u r , turbidifque ventis agitantur) ha:c
regio careat.
Caelurnfepe quidem nubibus ex oriente verfus occidentem latis o b d u d u m v i d e a s , ìed ra-
ri flìmis
DE M E D I C I N A B R A S I L . L I B . I. j
r i f l ì m i s & t c n u i i T i m i s , inque f u b l i m i aéris extenfis, exceptis diebus pluviis. Sol ò r i e n s & oc-
cidensimmotisoculis adfpici p o t e f t , ordinariaeque t u m fere magnitudinis & c o l o r i s , appa-
r c t , i t a u t d i a m e t e r e j u s m e n f u r a r i queat. M i r a c n i m undique feneritas e f t , p r e f e r t i m circa
vefperam: qua: n u l l o s u m q u a m f u c c e d e n t i Luna: tradit vapores v e l n e b u l a s , fed nodes red-
ditadeoclarasutvetus & n o v i l u n i u m uno eodemquediq c o n f p i c i a n t u r , l i t t e r x q u c adqua-
drantemLuna: commode l e g i p o f t ì n t . A f t r o n o m o d e n i q u e a d c o e l e f t i a i n t e n t o , circa E c l i p -
fcs, nubeculas magallanicas,vcnerem falcatam p o f t c m e r f i o n e m à S o l e , M e r c u r i u m fcintillan-
t e m & c o r n i c u l a t u m , appulfus Luna; ad fixas ftellas aut Planetas, ca:teraque phoenomena,
partim antea i n Europa non vifa multa p r o m i t t a t . Sicut multoties i n e m i n e n t i o r i obfervato-
r i o A f t r o n o m i c o , per IlluftriiT NaiTaviae G o m i t e m e x f t r u d o , à nobis obfervatum eft.
i E t h e r p r ò diverfitate adlpeduum P l a n e t a r u m , accedentibus caufis inferioribusfuas reci-
pit intemperies. Crebris fulguribus a b f q u e t o n i t r u coelum f u b vefperam corufcat, tempcfta-
te vel maxime ferena, fed ficca. T o n i t r u a fi qua; circa aequinodia fuboriantur, rariflime eaque
c u m imbribus fine fragore m u l t o i n Pernambuco, i n Maranhon proprius ad aequatorem vehe-
mentius & crcbrius exaudiuntur. Multa; irides, H o l o n e s , dracones ignei volantes apparente
Nulla; nubes neque nebula:, grandines ne vix q u i d e m conlpiciuntiy; nec a l t i f l i m o s m o n t i u m
;
apices ulla canitie brumalem detinuifle faciem (ficut m o n t i Pico i n Canariis perpetuo c o n t i n -
git) hic umquam obfervatum eft.
Pluviarum guttae a d m o d u m funt magna;, gravique decidunt i m p e t i ! , quasfuftocativus a l i -
quando tepor precedere velfequi folet. R o s hic E u r o p x o t u m pinguior & n i t r o m u l t o i m -
pregnatus foecundior -, t u m m u l t o penetrantior & tenuior, precipue aeftate exiftit. Q u o d pa-
ter in o m n i metallo & ferro imprimis (utmaterias minus folidas preteream) q u x abique u l l o
n u b i u m adminiculo facile exedit. I n t e n f i o r folis r a d i o r u m f e r v o r , poros c o r p o r u m f u b l u n a -
r i u m a p e r i t u l q u e a d e o d e d i e , u t n o d u r n o r o r i f u b t i l i f l l m o p r o f u n d e fuppcditet i n t r o i t u m .
U n d e per quotidianam v i c i l f i t u d i n e m humiditatis & caloris, illata jamputredine, v e r m i u m
d i v e r f o r u m generimi fiat generatio, moxque totalis rei c o m f u m t i o . V e r u n i q u a n t u m his o -
mnibus noxius,tantum aliis ros p r o f i c u u s , i m o necefiarius, ne acftate p l ù v i a r u m inopia, g r a m i -
na & pafcua torreantur, led qua; i n locis avidis & fitientibus f u n t eo fere f o l o r e f o c i l l e n t u r .
Etefiisfeu anniverfariis ventis fereniflìmis ha: o r e diverfis temporibus gaudent. Semeftri
enim hiberno five p l u v i o f o ex nubiloia auftrina plaga intenduntur & V u l t u r n i veluti n a t u r a m
induunt, tantoque v è h e m e n t i u s , quam A q u i l e menfibus aeftivis, dominantur, u t d u d u s aqua-
r u m , à menfe M a r t i o ad O d o b r e m illis obfequia preftent. R e l i q u o anni tempore ex Septen-
t r i o n e i n A u f t r u m maria coguntur. Circa Afiicaelatus occidentale Brafilia: o p p o f i t u m , piane
diverfo m o d o res fe habet. Quippe ab Aprile ad I u l i u m menfem verfus Septentrionem rapi-
dus eft fluxus, inde ad O d o b r e m tranquillum mare. H i n c ad Ianuarium verfus meridiem O -
ceanus rruditur : M o x circa medium A p r i l i s denuo n u l l u m Currens (ut fluxum i l l u n i genera-
l c m Verulamius appellat) maris experiunturnautae. A t q u e h x diverfitates potilTimum q u i -
dem intra T r o p i c o s libero aequore navigantibus percipiuntur. A d e o ut h i v e n t t g e n e r a l e s »
Tropaei d i d i , m i n i m e fegnes, partim regendo Currens maris, partim p r o p r i o flatu ( n o n f p o n -
tanco aliquo raptu ab o r t u i n o c c a f u m , ut d o d i f l i m u s Scaliger aliique inter veteres imaginan-
tur) i d efficiant, ut nequeant hinc navigantes verfus A f r i c a : vel Europa: oras, eadem redire, qua
venerant via. U n d e fit, ut non adeuntibus Brafiliam fed inde redeuntibus t a n t u m , tranfitus fit
per Infulas Flandricas & m i r a m i l l a m lenticulam marinam Sarcafo Hifpanis d i d a m : qua: l o n g e
lateque difperfa, adeo tenaciter fuperficiem maris obfidet,ut f o l u m n o n f a l u m diceres, o b o r t i f -
que malaciis navibus haud leviter refiftat. ^ q u o r Brafilienfe rarifllmis procellis infeftatur, &
u t p l u r i m u m t r a n q u i l l u m eft. C u i temeritas Barbarorum fe.fidens, gemino l i g n o f u b e r o f o i n -
fidentes, fecure pifeaturam exercent a l i q u o t l e u c a s à l i t t o r e r e m o t i . C o e r u l e a & f u b n i g r a e f t
exterior ejus facies, interius viridis : a g i t a t u m n o d u i g n e f e i t , fortiufque l u m e n e m i t t i t : t u m
falfius quoque deprehenditur q u a m verfus Polos, adeoque p e l l u c i d u m , ut pifees ultra v i g i n t i
ulnarum profunditatem aureo colore micantes, exaltispuppibus c o m m o d e confpiciantur,
meridiano tempore, Soleque fplendente. A c t u m fimul i n t u e r i licer, q u a m diverfus & contra-
rius fubinde fit motus i n p r o f u n d o m a r i , ab eo q u i i n fuperficie à rumultuariis fit ventis, q u o d
jadas bolides, aliafque artis nauticae conjeduras n o n parum eludit.
L i c e t autem circa littora aeftufatis vehementi falum intumefcat,non tamen agros invadit aut
vicinas terras depreiTas inundat, fed ingenti f r e m i t i ! rupem quandam five maris teniam Ucci f a
Lufitanis didam,pulfat ac poteftate impetuofa verberat,quam f u m m o nature miraculo & be-
neficio conceffam omnes fateantur oportet:quod crepidocautium l o n g o t r a d i i excurrens.in-
ftar m u r i , violentiae Barbari & indignantis elementi refiftat,ac fidam tutamque navibus ftatio-
nem & portus reddat. OpulentiiTimam quoque magnatum aedibus m a t e r i a m , qua Olindae &
Paraibae monafteriafuperbiunt, fuppeditat. M a x i m a m Brafiliae parten^nunc interrupto, nunc
A 2 conti-
4 C V I L I È L M I PlSONIS
continuato duetti tuetur. Ejus latitudo p l a n i f l ì m a eft & q u a f i arte i n fuperficie levigata, ad v i *
g i n t i , fubinde triginta pafius & ultra fe extendit. Tantae vero altitudinis eft ut vix f u m m o aeftu
inundetur. M a r e n o v o & p l e n i l u n i o ad duodecim pedum altitudinem ( q u o d i n Parnambu-
cenfi l i t t o r e fit circa horam quintam) attollitur, aqualque e v o m i t ac parem d e p r e f l ì o n e m pa-
t i t u r , d u m fundirus prope m u l t o r u m fluviorum alveos reforbet. V c r u m n o n rite obiervata
l e x h o r a r u m v i c i i T i t u d i n e , f e d p r o rationedecurfus fluviorum&pelagiintemperie, velcitius
vel tardius aeftum vaftiflimus Occanus a b f o l v i t . I t a tamen ut menfibus aeftivis diuturniores &;
vehementiores acceflus,hybernis vero receflus dominentur. Q u i d , q u o d fluxus lunares, pau-
cis à l i t t o r e milliaribus currens v e r o maris per u n i v e r f u m aequor perfentifeant navigantes.
;
Caeterum ad extricandas perpetuas nautarum controverfias circa longitudinem h u j u s c o n t i -

nentis,fcire intereft,magis ad occidentem à natura c o l l o c a t u m , q u a m p e r i t i f l i m i quoque Geo-
graphi hattenus opinati funt. O p e r a e p r e t i t ì t n i t a q u e duxi i l l u d addidifle q u o d e x f e d u l a o b -
fervatione E c l i p f i u m L u n a r i u m nobis conftat. I n i t i u m fiquidem d e l i q u i i , q u o d i n v i g e f i m u m
Decembris,anno m i l l e f i m o f e x c e n t i f i m o t r i g e f i m o o t t a v o incidit,interOUndam Parnambuci
& U r a n o b u r g u m Daniae,tribus horis & quatuor m i n u t i s difterre deprehendimus. U n d e redu-
ttocalculo, facile e r i t c o l k g c r e , quaecauia fiterroris; c u m plerique naucleri ultra quinqua-
ginta minuta à nobis diferepent.
U n i v c r f a Brafilia C o l o n i i s & Przefe&uris q u a t u o r d e c i m , totidemque circiter fluviis n o b i -
lioribus (ab aliis latis memoratis) d i f t i n g u i t u r . H o r u m beneficio territoria fertilitare & c o m -
moditate difterunt. Praeter t o t torrentes & amnes pifeofos, n o n l i m o f o s , f e d f a x o f o s , habitata
orientalis pars, r i v i s , f o n t i b u f q u e inelytis & uteumque herbofis fcatet, iifque p a f l l m , m i r a d i -
vina bonitate,ut p o t u m hominibus juxta ac pecoribus abunde fubminiftret,irrigarur. A r m e n -
t a f i l v c f t r i a fitixftuantia eo confugiunt;feque ad l u x u m d u l c i f l l m i s inebriantes aquis n o n raro
praedafiuntvenatoribus. R a p i d i f u n t plerique fluvii pluviis menfibus, & t u n e f u b i t o a l t i f l ì m e
exerefeunt ac ripas egrediuntur, a u t t o aquarum p o n d e r e , ruptilque obicibus valentius r u u n t
i n campos. Is autem q u i S. Franciico facer eft, totius Praefetturae Parnambucenfis facile m a x i -
mus, i n f u l i f q u e & f e o p ù l i s horridus,ac tempore q u i d e m aeftivo incerto quidem gurgite,aquis
exundans, altiflìmus eft. H y e m e v e r o m o d i c e t a n t u m i n pelagus fefe exonerat. D i v e r f i t a t i s
caufam perhibent efle i m m e n f a m origihis d i f t a r ì t i a m , t u m etiam p l u v i a r u m ex alto allapfarum.
C x t e r i e n i m fluvii nobis v i c i n i aeftate navigari n o n p o f l u n t , q u o d aquis d e f t i t u a n t u r , a c f i i n
continenti intus a b f o r b e r e n t u r . C u m nulli tamen alii i n hac A m e r i c a ; parte reperiantur amnes
q u i tantosimbres alveo fuoexcipiant. Sed conftat r a t i o . V a f t i f l ì m a m o n t i u m j u g a h a u d p r o -
c u l à l i t t o r e ( f i c u t i n regno q u o q u e Peruano; d e m i t t u n t v i m i l l a m pluviarum à t e r g o , & exo-
nerant fe verfus occidentem. M o x ad r a p i d i f l ì m o s (ne dicam & t o t i u s orbis maximos^ altero
brachio v e r f u s S e p t e n t r i o n e m i n A m a z o n u m & M a r a n h o n f l u m i n a : a l t e r o , adS. F r a n c i f c i ,
atque illa quae de la Piata & de Ianeifo d i c u n t u r , verius a u f t r u m erumpunt. Haec receptis i n f e
q u i b u f d a m amnibus invalefcunt & ad milliaria aliquot i n Oceanum labuntur, tanto i m p e t u , u t
p r o c u l o b o f t i o i n i p f o m a r i dulces à N a u t i s hauriantur latices. P o r r o & Lacus juxta l i t t o r a re-
periuntur q u i mari licet v i c i n i & quafi c o n t i g u i , aquis tamen f u n t d u l c i f l l m i s . I n defertis re-
m o t i f l i m i s , exigui q u i d a m r i v i è lacubus o r i u n d i , dulces hyeme, f u b f a l f i aeftate e x i f t u n t , q u o d
ftagnantes Solis afllduitate adurantur. Pra;terea putei paucis ante annis i n l n f u l a A n t o n i i
V a e z , circa i p f u m l i t t u s , quoufque maris aeftus p e r t i n g i t , e f t o f l l , potabiles aquas & dulces, i n -
cognito" v e l d u b i o venarum c o m m e r c i o , impertiunt. U n d e percolatas o m n i f q u e falfedinis ex-
p e r t e s p r o r f u s h a u r i r e d a t u m : quae licet fontanis fintinferiores, tamen cibis coquendis o n t i -
mx habentur.
T e l l u s hasc amosniffima ex diverfo naturae l u f u c o n f t a t . Qua e n i m i n planitiem longe latc-
q u o f t e r n i t u r , glebofa & p o n d e r ó f a , p r a e p i n g u i riguoque eft f o l o , verge* dicìa L u f i t a n i s , m u l t o -
r u m f r u d u u m ferax cannas Sacchareas i m p r i m i s , t u m & eredita quaeque femina m u l t i p l i c i
;
reddit foenore. Piata & aprici campi minus aeftate, fed menfibus p o t i f l l m u m pluviis (licet f o -
l u m tunc habitantibus triftius videatur) laetifllme virefeunt, locaque m e f l e m negantia pabulis
vigent. F r u m e n t u m & fecale ninns celeriter p r o f u n d u n t u r & i n germen evocantur à j u g i per-
petuoque Solis fervore & agri indulgentia, q u i proinde m u l t a verfatione (nec e n i m interquie-
te u m q u a m indiget) fatigandus e f t , additaque potius arena quam ftercore, ferendis f r u g i b u s
a p t i o r redditur. Secus e n i m alia floreicendi exinanitio fequitur, germinationem nimis feftina-
t a m adurens vel exhauriens. Q u i ab exoticis feminibus p r o v e n t u m expecTant, m a t u r a t i o n e m
retardent o p o r t e t , q u o d diutius i n terra f o v e r i expetant ne inftipulasfaftigiatae herbx multae
5
maturefada;, granis tamen & feminibus caflae, agricolarum votis m i n i m e refpondcant. M e n -

fe Februario & M a r t i o quando finem aeftatis excipit tempeftas humida, plantae & femina terrae
c o m m i t t u n t u r , idque prima vefpera, n o n de die, nec adulta n o t t e fieri convenit. O m n i a quae
profundius , q u o f o l a r c s r a d i i n o n pertingunt, inhumantur, v i t a diferimen i n c u r r u n t , q u o d f u b
cute
DE M E D I C I N A B R A S I L . L I B . 1. 5
cute Tua intenfc frigida terra, precipue aeftate, taleas & femina facile enecet. Cujus rei advenac
& n o v i t i i agricola; n o n fine magna jadura experimenta fecerunt. Semina ficut & f r u d u s c o l l i -
gunt in locis a c d i v ì s & f i t i e n t i b u s , diverfo piane t e m p o r e , quam declivioribus Sculiginofis*
Quid,quod haec omnia t o t o anni tempore plantantur & p r o d u c u n t u r : Felicius tamen vel infe*
licius p r ò l o c o r u m & plantarum diverfitatc. Q u o d e v i d e n t i f i i m è apparet ex pluribns : praefer*
t i m vero circa proceras illas arbores quas Cocos & Palmas n u n c u p a n t j q u x citra u l l a m anni
temporis, feniiquearborum obfervationem traniplantatae jucunde v i r e f c u n t , eximiifque f r u -
d i b u s confpicuae excoluntur. Q u o d à nemine accuratius q u a m ab I l l u f t r i f l l m o C o m i t c N a f -
faviaetentatum, omnibusveteranis i n c o l i s a d m i r a t i o n i f u i t ; q u o d adultaelicet, nihilpateren-
t u r tamen ab alterinone ilia quam fubirent, fed fterile,arenofum,& perpetua falfctudine i m b u -
t u m littus natale f o l u m haberent, eoque gauderent f o v e r i : m o d o radices quas infinitas & bre->
viftimas habent lcviter t a n t u m terra cooperirentur. H a r u m e n i m caeterarumque Brafiliae ar-
b o r u m radices adeo à frigore fubrerraneo abhorrere videntur,ut n o n n u m q u a m defiderioSolis
prorumpentes, vix terra fe condi patiantur. Plurima; arbores & frutices t o t o fere anni tempore
flores & f r u d u s f e l i c i f l l m e producunt, fimulque V e r , / E f t a s & A u t u m n u s i n iis c o n f p i c i u n t u r .
H o r u m facile principes Mitrucuja, Mangaba,Bacoba, Banana^ Janipaba,^ér/tea, Pindonj/i,Coceiro*
^Mamaon, Pinhones, Piementa : Quibusannumerantur, vitis, c i t r u s , m a l u s m e d i c a , aliaque
plurima ex Lufitania atque A n g o l a , o l i m & nupcr è Belgio adduda legumina-, radices & o l e r à ,
p a f l l m nunc i n hortis exculta atque in culinis domeftica f a d a .
Q u i racemospertotum annum defiderant, vineas diverfas, diverfis putant menfibus.matu-
rafque poftea uvas colligunt, unde n o n ignobile v i n u m & C r e t i c u m aemulans, e x p r i m i t u r .
A t q u e lise omnes plantae & f r u d u s hortenies, licet ab i n f e d i s n o x i i s n o n piane immunes
fintj praecipue autem à formicis illis grandioribus n o n raro depafeuntur, ab i m p i g r o tamen a-
gricola f a c i l l i m o negorio, vel ignis, vel aquae beneficio arcentur.
Nonnulla; arbores & q u i d e m nobiliores, ficut Âcaju,Caj z,Vbipttanga,Anda, Zabucajo, Mu-
recy, Ietajba, xîratìcu,GuabirabayFicus & Myrtm Americana : f r u d u s Ananas Se alia femel d u m -
taxat i n anno florent, verno tempore, q u o d eft circa O d o b r e m , repullulant : m o x f r u d u s p r o -
trudunt, idque mediocres t a n t u m Sole ingrediente C a p r i c o r n u m & durant ultra tres menies,
pofteaque quiefeunt. Solus, q u a n t u m c o n f t a t , f r u d u s Guitycuroy, femel per b i e n n i u m ; f r u -
d u s autem arboris ibiraee five Guaici Brafilienfis v i x per quadriennium producitur. Pauca; ar-
bores nativx hadenus ad fativas relata; : filveftres tamen c u m fint, f r u d u s elegantes & g r a t i f -
f i m i faporis p r o f e r u n t , maxima quidem ex parte f r i g i d o s , c u m adftringendi facultate. Q u a f i
natura benigna haec mortalibus i m m o d i c e aeftuantibus f b l a t i o dederit, ruentibuique h u m o r i -
bus f r e n u m impofuerit.
Qualacuftris haec regio, o b perpetuam u l i g i n e m , praecaeteris jucundiiTime funditus aeque ac
i n fuperficie virer. T u m diverfo piane H e r b a r u m f r u t i c u m q u e p a l u f t r i u m genere, adeoque
m i r a naturae folertia luxuriat, u t f o l u m non'aquam diceres, a m p h i b i o r u m aeque & p i f c i u m l a -
tibulis deftinatam. C i r c a o f t i a vero fluviorum , u b i p a l n d e m a q u a m a r i n a f i n g u l i s a c c e f l ì b u s
inundat, ab immenfa o f t r e o r u m & cancrorum multitudine perreptatur, atque t o r t u o f o i l i o ar-
b o r u m genere Gttaparaiba five Clangle d i d o , ita o b f i d e t u r , u t viatoribus p r o r f u s fit inacceflà.
Qua i n acclives colles, vaftofque montes, nunc glebofos, nunc g r a n d i f l ì m i s faxis v e l u t i ftratos
a t t c l l i t u r , f e r t i l i f l l m a quoque & raro fterilis vel o t i o f a apparet Brafilia : arbuftis filvifque den-
fiflimis p a f l l m v e f t i t u r , ut m u l t o o l i m labore L u f i t a n i a d p i x i d e m n a u t i c a m i t e r f u u m i n -
ftituerint. Q u o d hodie quoque fit i n muniendis v i i s i n defertis. U n d e t o t fragrantifllma; &
praeftantifllmae arbores l u c r i caufa, o b colores & tinduras varias, alioique ufus e x i m i o s , huc
a p p o r t a n t u r , u t f u n t / ^ 4 ^ ^ a r b o r i l l a B r a f i l i e n f i b u s KAT ìfyxh» i t a d i d a & r u b r a t i n d u r a
n o t i f l l m a D e i n Tatajba five Pao amar elio, Arariba cortice r u b r o Jacaranda, Antmiba five ecdrus
alba, & aliae mulrae, quae aedificationi & ftruendis navigiis aptifllmae,quod aquis minus pervia;,
artatemque ferentes fint. Ex quarumdam corticibus nunc funes ignarii i n m i l i t a n t i u m u f u m ^
nunc i n navium neceflitates torquentur & r u d e n t u m materias nauticis f u b m i n i f t r a n t , fupplen-
te cannabis defedum B a r b a r o r u m induftria. Si quae loca fint arida à fterilitate, mirabiles illas
herbas fuperius defcriptas,feu funes potius atpJtfuu?, generali n o m i n e Ttmbo & Cipo appellatos
p r o d u c u n t , quae fua flexilitate & tenacitate apud fabros & vietores l i g a m i n u m contufa apud ;
pifeatores, coriarios, naupxgas, R h o i s & ftupae vices implent. D e n i q u e è collifis lignis Cara-
gttnta & imbaiba aliifque ferulaceisplantis ibidem nafeentibus ignis luculentius, q u a m ex c o n .
c u f l b (Ilice, à barbari? elicitur.
Memora haec c u m non quotannis foliis v c f t i a n t u r n e c p r i v e n t u r , non eodem fimul fed d i -
v e d o piane idaccidit t e m p o r e , q u o d ab A u t u m n i & V e r i s permutationibus nihil patiantur.
Praeterea non omnis quoque arbor foliis fimul omnibusorbatur,fed parte una decidente,altera
tamdiu manet, donec prior repullulat. A ccedit q u o d varii generis phafeoli, Arundines proce-
A
ì r^He-
6 G v i L I E L M l P l S O N l S
r x , H e d e r x q u e perpetuo virentes l u x u r i e n t , q u x nunc h u m u m l o n g i f l l m e perreptantes, nunc
ad ì u m m a a r b o r u m cacumina pertingentes, tametfi filvas p r i m o irituitu quafi inacceflìbiJes re-
p r x f e n t e n t , o b l e d a m e n t o tamen f u m m o e x i f t u n t , q u o d topiarii inftar operis p e r p e t u a m u m -
bram prxbeant. U n d e inter v i r g u l t o r u m opaca f e r x & homines nutriantur, fecrctique t r a m i -
tes venandi fuppeditent f u m m a m v o l u p t a t e m quae filvarum f o n t i u m q u e prerogativa, m a x i -
5
ma: parti A f r i c a : occidentalis habitatae denegata eft, ac propterea torrida: regionis n o m a i me-
r i t o o b t i n e t : ab i m m o d i c o enim & ingenti aeftudehifcitilla, u t a d f l u v i o s u m b r o f o f q u e faltus
d i f f i t i f ì l m o s pecorum greges amandari neceflum fit.
P o r r o , ficut Peruvia crebro ex aeftuantibus cavernarum latebris , ita n u f q u a m hic America;
tradus orienralis t e r r e m o t i m i eft paiTus q u o d metallis & igne fubterraneo, S p i r i t u u m & va-
;
p o r u m genitore deftituatur. A t q u e haec de diverfitate terrae nobis cognita;.

Illas autem defertas inhumanafque f o l i t u d i n e s , jugisarduas & i n occidentem ultra y i g j n t i
leucas excurrentes A n t r o p o p h a g i tenent. Quiinveftigandis locis incognitis v a f t i f t i m o s illos
& fragofos fàltus penetrarunt, teftantur fe n o n minus fertiles herbofofque montes & c o n vai -
les, o m n i a n i m a l i u m genere confpicuas illic vidiiTe, quam i n m a r i t i m i s habitatis terris. Q u o d
i p f u m q u i d e m deinde v e r ì f t ì m u m c o m p e r i , fed i n eo p o t i f l ì m u m difterre ab i i s , q u o d q u o ad
mediterranea loca penetres altius,eo plura metallica eaque i g n o b i l i o r a invenias c o r p o r a , fed
f o n t i u m i n o p i a m , rariorefque amnes, atque o b auras defatigatis seftus diurnus m a j o r , & n o -
d i u m frigus intenfius : frequentiores vero lacus, paludes,ftagnaque p i f c o f i n i m a , hybernae p l u -
via: i n aeftivam penuriam fuppeditant : n a m mediterranea o p e m p l u r i m a m decoelo i m b r i d o
habent, n o n circa vegetabilia f o l u m , fed f e r a r u m & p i f e i u m mirarci pinguedinem, ut o b f o n a r i
eos oleo v e l b u t y r o j i o n f i t n e c e f T e . T u m l o c o f r u d u u m Acaju, p a l m i s , melleque filveftri
abundant. Carduis quoque & R u b i s , c x t e r i f q u e f p i n o f i s fruticibus p a f l l m horrent.
D u x t a n t u m indomita: fere i n t à m vafta regione extimefccndae reperiuntur.Tigres & A p r i ;
q u o r u m i l l x infidiofac velocitate valent, h i tardiore f u n t c u r f u utraque autem familica exiftit.
;
E x d e m p a f t x , q u o d mirere, tanta ignavia à venatoribus deprehenduntur, u t a b i p f i s Tapuye-

r i s & g r e g a r i i s etiam canibus i n f u g a m c o n f e f t i m a g a n t u r & c a p i a n t u r : a d e o p o t u s u b i q u e f a -
tietas, n o n homines t a n t u m , fed & feras enervat.
N o t a t u d i g n u m , q u o d e x i m i x t o t arbores, frutices & i n n u m e r e h e r b x , figura, foliis & f r u -
d i b u s à veteris orbis vegetabilibus, paucis exceptis, d i f l l m i l l i m x appareant. I d e m de avibus,
animantibus & pifeibus deprehenditur, ut & I n f e d i s alatis atque alis deftitutis. Quae ineffabili
c o l o r u m pulchritudine & p o r t e n t o f a m u l t i t u d i n e generantur, p a r t i m n o t a n o b i s , p a r t i m i n -
cognita. Ex quibus utique apparer,quam miris & variis modis divina natura ludat i n orbe ter-
r a r u m . A c proinde m e r i t o beati i n c o l x habendi f o r e n t , fi v e r u m h o r u m o m n i u m Creatorem
cognofeerent. Q u u m è diverfo t a m u b e r r i m o & n i t i d i f l i m o f u b ccelo, tam agreftia & d i f t o r -
ta illis fint ingenia.
H x c b r e v i t e r de aere, aquis & locis d i d a f u f t i c i a n t . Q u o r u m o p t i m a utique temperiespa-
r u m culpabilis ex le. Quippe c u m neque Solis calore torreatur h x c t e r r a , neque fqualore vel
aquarum penuria reficcetur, neque f r i g o r e v i o l e t u r , fed rore perpetuo & i m b r i b u s multis at-
que fontibus i r r i g e t u r , f e r a c i f l ì m a m e f l è , multaque illic tempeftive « a f e a n t u r oportet. P r x -
t e r q u a m e n i m q u o d nativis b a l f a m i s , oleis, rnellibus n o n unius generis renideat, herbis ac ra-
dicibus medicis ad tutandam valetudinem potens fit : q u x f t u o f i f l l m a m quoque culturam dat,
quantum ex aliquot retro annorum meflibus c o l l i g i p o t u i t . A n i m a l i a denique o m n i a & b o u m
i m p r i m i s armenta v e l maxime abundare , crebriufque parere certum eft. U n d e prudenter
q u o n d a m H i f p a n i fenes, valetudine minus profpera utentes, ex patria fua & diflltis quoque I n -
diis ad a è r e m & aquas hafee cceleftes fe c o n t u l e r u n t , tanquam duo validifllma ad v i t a m & va -
letudinem requifita. Premature e n i m pubefeunt, tarde fenefeunt i n c o l x . Q u o fit ut fupra cen-
t e f i m u m xtatis annum, v i r i d i & l o n g x v a f e n e d a Brafiliani & i p f i quoque E u r o p x i hic potian-
t u r . A c fi fervor juvenilis, frigore fenedutis repreflus, temperatiorem eam i n his c a l i d i o r i b u s .
plagis relinqueret. Pueri e n i m advenarum crebris licet morbis i n f e f t e n t u r , vixque tertia pars
e o r u m infantiam egrediatur, n o n tamen i d coeli intemperiei adeo, quam p r x p o f t e r o nutriendi
m o d o debet i m p u t a r i . E x e m p l o erunt vel maxime B r a f i l i a n o r u m liberi v i v a c i f l l m i , q u i ventre
d u r o & p r o m i n u l o , folidis toris, fubucula t a n t u m leviori i n d u t i , injurias coeli f è c u r e contem-
n u n t , b r e v i f l i m o q u e temporis fpacio (ignare h u m u m n i t u n t u r . R i d e n t matres ineptam n o -
ftratum in veftiendis & educandis parvulis i n d u f t r i a m , qua perfpirationem impediìri & cathar-
ros multos generari ajunt. N u l l i Strabones,Lufciofi,Claudi aut gibbo d e f o r m a t i inter illos i n -
v e n i u n t u r , c u m f a f c i i s a u t linteolis infantes n u m q u a m i n v o l v a n t u r , aut E u r o p x o r u m m o r e
ligentur. Frigida frequenter lavantur : i d e m ^ r o v e d i o r i b u s quoque p r o p r i u m , c u m o b inna-
tam huic genti m u n d i c i e m , t u m ad firmandam & tuendam corporis fanitatem. P o r r o alacres
f u n t & f u c c u l e n t i o m n e s , vafifque a m p l i s , brachiis cruribufque lacertofis & firmiter compa-
dis,
DE M E D I C I N A B R A S I L. L i B. I . 7
ftis, minus tamen pinguedine fardis. M o r i b u s n o n a d m o d u m f u n t agreftibus, nec corporis

datura valde procera littoris accolse, qui n o b i f c u m m i l i t a n t : mares maribus, m u l i e r c s m u -
lieribusfimiles, quodpaucioribus anni tempeftatibus o b n o x i i , rariora quoque vitia prima
feminis eftormatione eo incidant. Plerumque enim h o m i n u m i n f t i t u t a , m o r e s & n a t u r a m ,
p r ò varia regionis c o n f t i t u t i o n e mutari videmus. R a r i f f i m e adverfa valetudine afficiuntur.
L o n g x v i funt admodum. P r i m o quod arhleticis nati parentibus, incomparabili i f t i a e r i , ven-
torumque fcrenitati & xquabmtati e x p o f i t i : t u m vel maxime quod curas, exteraque a n i m i
pathemata, corporis quoque voluptates v e l u t i i g n o r e n t . Sub eodem t e d o , l e v i , p r x l o n g o ,
picc, calce, codoquelapide d e f t i t u t o , fedarundine & p a l m a r u m f o l i i s i n f t r a t o , m u l r x f i m u l
f a m i l i x degunt, idque peregrinantcs deferunt p r ò t e m p o r e , curtamque o m n e m f u p e l l e d i l e m
l i b e r o f q u e i m p i g r x h ù m e r i s p o r t a n t foeminx. E o d e m f è m p e r v i d u & a m i d u , eoque A m p l i c i
gaudent : quippe f o l u m g o f f y p i u m ad v e f t i t u m , & radix altilis M a n d i o c a c u m melle filveftri
a d v i d u m i l l i s f u m e i t . Nullusdeniqueillishabendi a m o r , paupertatique fe addicunt v o l u n -
t a r i x , ea quidem x q u i r a t e , ut cui plus e f t , lubens impertiat aliis minus habentibus, pari
dandi & pofeendi inviccm facilitate. Cxteras radices alimentofas, q u o d dignitate Mandiocce
cedant, i m o i p f u m panem ex M i l i o aut O r y z a , apud A f i a t i c o s tantopcrc e x p e t i t u m , c o n t e m -
n u n t . Poma Acaju exteris f r u d i b u s p r x f e r u n t , q u o d ad v i d u m S r p o t u m pariterfufficiant.
N a m ficut v i n u m inde exprefium depofita i m m u n d i r i e ad menfes relervant : ita p r x f t a n t i f f ì -
mas eorum caftaneas in penurecondunr. V i n a p r x t e r c a , liceat ita nominare, è variis f r u d i -
bus, imprimis Pacova, Ananas, Mangaba, Ianipaba, Caragttata expreflb fe inebriant. I d e m fit
ex radicibus Mandioca, Patata, M i l i o T u r c i c o , Oryza & aliis : qua; à vetulis m a f t i c a n t u r , ma-
fticataque multa c u m faliva exlpuuntur. H i c l i q u o r m o x vafis r e c o n d i t u r , donec f c r v e a t , fee-
cefque ejiciat.
Medicamenti^ utuntur fihiplicibus, noftraqtie derident, quia c o m p o f i t a . In q u o veniam
m e r e n t u r , q u o d f i m p l i c i o r i b u s q u i i p f i s c o n t i n g u n t a f t e d i b u s & h u m o r i b u s , nulla arte, fed
c o m m u n i quadam animi notione, contrarium remedium opponunt. N a m calidius & tenuius
q u o d evafit, refrigerando & incraiTando r e f t i t u u n t , & vice v e r f a , fi quid t u r g e t , evacuant, &
ficporro. Quifque fibi & f u i s , precipuefeniores, f a c i l i negotio omnis generis medicamina,
undiquaque i n filvis a c q u i f i t a , conficit. Q u x tanta fagacitate interne & externe illos adhibc-
re videas, prxcipue i n morbis à veneno natis, ut hic quis i l l o r u m manibus t u t i u s & fecurius fe
tradat, quam imperitis q u i b u f d a m f e i o l i s , fecreta fua in umbra educata proferentibus, q u i -
que propterea, fi diis placeat, Rationales d i c i v o l u n t . V e l corneis cucurbitulis per f u d i o -
n e m vel per fcarificationes ipfamque p h l e b o t o m i a m , redundantera fanguinem educunt, den-
te pifeis L a m i x , l o c o f c a l p c l l i , a d h i b i t o , fine q u o vix u m q u a m illos peregrinari videas.
Iugumfervitutisneutiquamtolerant. Saltationibus & potationibus impendio f u n t dediti,
ftataque c i b u m capiendi tempora ignorant. R e d e aurperperam f a d i s , nihil p o f t m o r r e m
premiiaut f u p p l i c i i fupereiTe exiftimant. L i c e t vana q u x d a m f a b u l e n t u r , e o r u m quos fiia
mors e x t i n x i t , animos immortales fore. O t i u m amant, magnolquc laborcs declinane fed
fecure & i n diem vivunt. C u j u s rationem c u m Hippocrate eam eiTe a r b i t r o r , q u o d r e r u m
ac t e m p o r u m uno m o d o le habentium, eadem facies, f o c o r d i a m ingeneret; varietas autem
a n i m u m & corpus ad labores excitet. Q u i n etiam o t i o & quiete ignavia c r e f e i t j exerciratio-
n e v e r o , mentis & a n i m i r o b u r ( q u o d i n m e t i c u l o f u m h u n c p o p u l u m haud quaquam cadit)
alitur.
Atatemacvitxdecurfum, cumveramnumerandiartemignorent, e x f r u d u A c a j u , qui
femel dumtaxat i n anno p r o v e n i t , metiuntur. '
Fceminx mire f o e c u n d x , facili negotio p a r i u n t , rariffime abortientes. Maritus t e m -
pore p u e r p e r i i u x o r i s l o c o d e c u m b i t p r i m i s à p a r t u d i e b u s , & p u e r p e r x i n f t a r , b e l l a r i i s & e -
p u l i s f r u i t u r , fubindicans neceffitatem lapfas vires reftaurandi. Prxpofterus f a n é m o s , q u i
tamen illis l a u d a t i f l ì m u s v i d e t u r , c u m p l e r x q u c puerperx ftatimpoft p a r t u m , n e m i n e ' o b -
ftetricante, furgant aut obambulent; i m o adfluvium v i c i n u m corpus a b l u t u m properent
v i d u m q u e hinc inde conquirant. Liberos extindos ultra b i d u u m aut t r i d u u m n o n d e p l o r a l i /
matribus miferando ej ulani r o t a m d o m u m i m p l e n t i b u s . Profufis l a c h r y m i s , quas i n p o t é f t a -
t c h a b e n t , cognatos reducefque amicos e x c i p i u n t , q u o r u m calamitates& labores pcrcsrrc
cxantlatos, multis fufpiriis & gemitibus deflent, circumdatis c o l l o brachiis & capite ad
pedus adpreflb. "
Q u i inter Belgas & Lufitanos degunt, C h r i f t u m f e q u u n t u r , fed f r i g i d i u s , & adulti circa
f a c r a n o f t r a v a l d e r e m i f l l : nec vix placita n o f t r a , n i f i tenellx x t a t i , n o n d u m prxoccupatis
animis, remotifque parentibus i n f t i l l a n p o f f u n t . L i n g u a inter fe haud differanc. Etquamvis
quondam ex A n t r o p h a g o r u m profapia o r t i , tamen m u t u o c u m E u r o p x i s c o m m e r c i o &
confuetudine exculti-, exutaque barbarie, humanitate nonnulli c u m noftratibus conten-
dunt.
S G V I L I E L M I P l S O M S
ckint. Mediterranei contra agreftes, t r u c u l e n t i , i m m a n e s , fine lege, fine religione, f e r i n o
p r o r f u s r i t u , i n h u n c ufque diem , nulla fixa aut (labili f e d e , huc i l i u c , p r ò v i d u s ubertate
a u t p e n u r i a , p i f c i b u s & f e r i s m i r a f a g a c i t a t e & c e l e r i t a t e i n f i d i a n t u r : validiffimis lacertisja-
c u l a , ftupenda arte, fine arcu rorquere norunt. O m i n i b u s tantum Se auguriis dediti, ariolis Se
i m p o f t o r i b u s q u x f t u i funt -, alii T o n i t r u , alii V r f a m m i n o r e m , aliaque fiderà p r ò m i m i n e ha-
bent. V i r i paritcr ac f o e m i n x , n u l l o circa pudenda v e l a m e n t o , fufis capillis, diverfa licet
t o n f e r à , exterispartibuscorporisdepilatis, incedunt; a v i u m q u e d i f c o l o r i u m p k i m i s i e e x -
ornant. C o l o r e q u o d a m f u f e o exlanipapa p o m o e x p r e f l b , corpus t u r p i t e r p i n g u n t . E t n e
facies ornamento deftituatur lapillos v i l i f i ì m o s Se l o n g i f l l m o s , perforatis à p r i m a infantia
auriculis t u m labiis inferioribus & maxillis i n f i g u n t . Q u o d licet v i f u f e e d u m , illis tamen re-
g i u m videtur. Soli vivere amant, omnemque h o m i n u m prxfentiam averfantur. T u g u r i a nec
latibula f e r u n t , fed f u b dio perpetuo v i d i t a n t . I t a u t p a u c a , q u a t t e ipfìs dici a u t f e r i b i m e -
reantur, occurrant. T a n t a eft inter illos c o n f u f i o & divérfitas l i n g u a r u m , u t exinde f o l u m
a t r o c i f t i m a bella Se crebra nafeantur. I t a ut inimìcitias inter fe exerceant perpetuas, fupra-
que fas humanitatis & o d i i fxvas : i m o vel ipfos ludos aliquando i n fèrias cxdes & mutuas la-
nicnas convertane C u m i n m o r b u m e o r u m quis i n c i d i t , amici accedunt, quhqueinge-
n i u m a d v o c a t , remedia q u o r u m n o t i t i a m experientia f i b i c o m p a r a v i t , p r o f e r t . M o x f p i n i s
arboris Carnaiba, pifeiumque dentibus, quibus fagittas afperant, i n t o r o f i s b r a c h i o r u m Se
f e m o r u m p a r t i b u s a l t e c u t e m f c a r i f i c a n t & i n c i d u n t , ut fanguis abundeprofluat. I d e m fere
p r x f t a n t per validiftimam f u d i o n e m , o r e p a n d o p a r t i d o l e n t i applicato, m e m b r a q u e i n t e -
gra à morbis <5c laffitudine vindicari autumant. S u d u m i l l u m ad M e d i c i n a m f p e d a r e n o v i t
H o m e r u s , q u i de Machaone Menelaum vulneratum curante, f a n g u i n e m , i n q u i t , exfugens,
leniamedicamentaadfparfit. V o m i t u m v i concitant contortis Carnaiba f o l i i s , g u l x q u e i m -
miflìs. His Se fimilibus remediis f r u f t r a adhibitis, n i h i l ultra tentant, nec tamen x g r u m r e l i n -
q u u n r , fed unanimi c o n f e n f u , tanquamdeejus falute defperantes, clavis ligncis i l l u m f e r o -
c i t à - i n t e r i m u n t : gratificantes tamen i l l i Se ille fibi, q u o d mafcule interire i p f i contingat, o m -
nibufque miferiis eripiatur : H o c enim l x t a b u n d i i n ip/b m o r t i s articulo g l o r i a n t u r . N o n m i -
n o r i c u m applaudi i n parentis q u a m v i d i hoftis cadaver f x v i u n t , i l l u d prae t u r p i a m o r e , hoc
p r x i m m a n i v i n d i d a , c r u d e l i f l i m a r u m f e r a r u m r i t u d i l a n i a n t e s . U t r i u f q u e carnes o f f a tenus
dentib us a brafx d i r x i p f i s epulx exiftunt.
N e m o itaque mirabitur fi longe m a j o r e m herbarum c o g n i t i o n e m habuerint A f i a t i c i , q u a m
A m e r i c a n i : c u m h i animantibus n o n c o n t e n t i , i n rationalia quoque r u a n t , membrifque fee-
t i d i s , nunc c r u d i s , nuncligneis v e r u b u s i o f t i s a v i d i f f i m c vefeantur. I l l o r u m autem m u l t i ,
ex i n f t i t u t o P i t h a g o r x , vegetabilibus maxime v i t a m fuftineant. N o n abs re f o r e e x i f t i m a v i ,
à p r o p o f i t o , f a d a paulifper d i g r e f l i o n e , aberrafle, barbariemque i l l a m m i f e r a m , t u m quae
h u i c genti paterna & annata f u n t , paucis perftrinxiflè. D e n i q u e u t c o n f t e t , nullis creaturis
adeo voluiffe novercari naturam q u i n e x a d e alimenta & medicamenta à venenis eas d i f t i n -
guere docuerit. Q u o d cum i n aliis animalibus & plantisquam plurimis ( b l e r t i f f i m e , t u m i n
radice Mandioca Brafilia; alimento i m p r i m i s videre eft. Cujus rafuram f a l u t i f e r a m à n o x i o &
venenato f u c c o vindicare n o r u n t . Praeterea ut d e m o n f t r e m longe hanc à nobis diveriam v i -
vendi rationem & temperamenta, diverfos aliquando morbos, & medendi m o d o s fuppeditare.
Reftatitaqueconfideremus,quaevalerudinipotiflimumvelprofintveladverfentur & u n d e
o r i g i n e m ducanr m o r b i . I n q u i t enim Hippocrates, confpiratio una, perfpirabilia o m n i a ,
compatibilia omnia. Q u o r u m fi vel u n u m deficiat, t o t a hominis ftrudura facile c o r r u i t .
E n i m v e r o c u m f u b zona t o r r i d a , o m n i a aftra vcrticalia vehementius agant, idque m o t u an-
n u o , exceflli fubinde c a l o r i s & h u m i d i t a t i s : m o t u vero d i u r n o , perpetua v i c i f l ì t u d i n e calo-
ris & f r i g o r i s , eofdem m i c r o c o f m u s f o r t i t u r effedus. Q u i fi adventitius & i n tempore l a b o -
r e t , c o m m o v e t u r , n o n n u m q u a m etiam e v e r t i t u r , fi ferendo impar f u e r i t . V t e n i m pianta
n o v e l l a , a é r i s , terrae & aquarum m u t a t i o n e s , tanquam n a t u r x ejus minus convenientes, l i -
cet i n melius tranfplantata, faepenonfert : Ita m u l t i E u r o p a e i , aut imbecillitate n a t u r a l i , aut
rite vivendi i m p e r i t i a , aeri & aquis hifce f a l u b e r r i m i s , primariiique vitae f u l c r i s , minus afluef-
cere p o f l u n t . V n d e n o n raro illis de laffitudine f p o n t a n e a q u e r e l x , q u x , ex fententia H i p p o -
tis , I/OOT?/"-^ <P&i£>i<n. Boreales, licet n o n minus quam Meridionales corporibus habeantur
c o m p a d i s , tamen m o l l i t i e m c a r n i u m ex hepatis intemperie i n c u r r u n t , n i f i tempeftive ea
c o c h y m i c a f a b u r r a c x r u r b e r u r : m i f l i s c o m p o f i t i s , folis fimplicioribus, tenuiorumque par-
t i u m alimentis le tradant. Netardiras & craffìties h u m o r u m f o m i t e m o b f t r u d i o n i , o b f t r u -
d i o peripirationi & c i t x u l a t i o n i fanguinis i m p e d i m e n t u m afferat. A d e o q u e fi H i p p o c r a t i s
eftatum jZvpmoia, l o c u m habeat, hic fané ejus, t a m ncceflltas, quam perpetua veritas elu-
cefeit. Quippe i m m o d i c o exiftente c a l o r e , fi perfpiratio undique eft libera, nulla exinde per-
fentifeitur moleftia ; fin m i n u s , ponderofius fit c o r p u s , ac brevi fomes materiaque m o r b i
futura,
B E M E D I C I N A B R A S I L. L I B. 1. 9
futura colligitur. Circulatione e n i m natura: perpetua, à c e n t r o ad c i r c u m f c r e n t i a m , i m -

pedita, humoribus f p i r i t i b u f q u e , five ab interna five externa caufa, c o h i b i t i s , ingeminatur
f e r v o r , p e j u f q u e i n d e q u e m l i b e t f e h a b e r e o p o r t e t . Q u o d ficutin o m n i vita: o f f i c i o veriflì-
m u m , ita in f o m n o m a n i f e f t u m deprehenditur. Idem cogita fi l a f f o v c l f e l i c i t a n t i i n t e m -
peftive medicamentumvelcibusexhibeatur. A b his itaque fequentibus vita; i n f l i t u t u m f i a t .
Q u i f q u c i n locis cxcelfis ex occidente objeclis, atque oriente apertis, habitare e l i g a t , u b i
ex continenti craffum v e n t u m arcere, tenuem vero auram folifequam perpetuo exciperepof-
fit. P e d o r i s a c f t o m a c h i regione probe t e d a , d o m i ac foris quifque v i v a t , q u o d n i h i l h i f c e
corporispartibusmagisinimicum, q u a m p o f t x f t u m d i u r n u m , frigus n o d u r n u m . Q u o f i t ,
u t , claufis cutis meatibus, fudores retro p u l f i , varios m o r b o s progenerent. Q u i b u s e n i m
tcmpeftivefudores fluunt, rarius valetudinem adverfam i n c u r r u n t , aut fi quando i n m o r -
bum incidant, m i n o r i negotio reftituuntur. E contra fit i i s , q u i difficulter fudant. Aquae
thermales vel balnea hadenus incognita f u n t . A r t i f i c i a l i a h u m i d a & ficca, contra externa
& interna m a l a , m a x i m o falutis c o m m o d o i n u f u exiftunt.
Qua; ex herbis, quas Brafilia p r o d u c i t , odoriferis eximiiique c o n f i c i u n t u r . Cavenduni
tamen, praefertim noviciis ó c a d v e n i s , ab i m m o d e r a t o v e l f r i g i d o r u m v e l c a l i d o r u m u f u ,
q u o r u m i l l a t o r p o r e s & o b f t r u d i o n e s , materiam intus cogendo, hxc m e m b r o r u m l a n g u o -
r e s , carnefqueeffceminatasproptcr/pirituum c x f b l u t i o n e m excitant. Q u a m o b r e m n e h u -
m o r alimentalis attradus r e f o l v a t u r , fideliter oleis baliamilque nativis cavent incoia;. Q u a l i
barbariescommune quidhabeat fubinde c u m erudita antiquitate, cui familiaris o h m f u i t ,
licet nunc exoleverit, undionis ufus. P o r r o exercitia praeter ambulationes, f e d u l o vitan-
da funt.
A u r a haec, licet blandifilme terram exhilaret, Solifque ardores clcmenter m i t i g e t , tamen
m o t u defatigati^ obeft. A vento enim adiapneuftia : ab i m m o d c r a t i o r i vero e x e r c i t i o , film-
ina h u m o r u m fpirituumque accenfio atque a c r i m o n i a p r o f i c i f e i t u r . T e m p u s o p o r t u n u m ad
ambulandum eft m a n e , m o d o acceffus maris auram intendat & m a t u r e t , utexhalationes
nodurnae domentur t e m p e f t i v e , atque tu ne blande ftringitur & concentratur calor naturalis.
M a x i m e autem conducit circa Solis o c c a f u m p r i m a vefpera, q u o d vires c o r p o r i , r o b u r &
appetitimi ftomacho r e f t i t u a t , ob temperiem o p t i m a m a é r i s & auram i n t e n f i o r e m . A u r a
i l l a v e f p e r t i n a , Sere» à L u f i t a n i s d i d a , quae aliis Europa; regionibus c a l i d i o r i b u s , coelofe-
r e n o e x t i m e r i f o l e t , h i c f a l u b r i s e f t p r o r f u s . P e r i t i f l ì m i q u i q u e i n c o l a ; , labores «Scmotusve-
hementiores t u m animi t u m corporis, maxime obeffe : lucubrationibus quoque m e n t e m t u r -
b a n , memoriamque imprimis labefadari aiTerunt. H o c c c r t u m e f t , difficilius vi<uiias, i n f e -
riorefque longe labores o b citam v i r i u m exhauftionem tolerari f u b Z o n i s t o r r i d i s ' q u a m
temperatis : torporemque & defidiam advenas tacite fubeuntes licet, p r i m o i n v i f a m p l a c i d a t n
tandem contrahere. Somnus diurnus brevis, q u e m à prandio i n l e d i s penfilibus p r o m i f e u a
m u l t i t u d o capit, commendatur. Infuetis tamen aliquando o b e f t , ac propterea m u l t u m c o n -
cedendum hac i n re confuetudini. C o r p o r i s vigilantis decubitus m e r i t o f o m n o preferendus
e f t , idque eo l o c i , quo aura marina quidem, non tamen radii folares p o f f u n t pertingere. S o m -
nus n o d u r n u s i n l e d o m o l l i o r i & plumis a v i u m r e f e r t o , a d m o d u m i m p r o b a t u r , q u o d v i f -
cera accendat. Q u i fanitati c o n f u l t u m v u l t , pedibus nec coxis detedus jaceat: praefertim
p o f t mediam n o d e m . Denfato e n i m corporis h a b i t u à n o d u r n o v e n t o , v e n x arterixquc
m e a n t i f a n g u i n i , t u m h a l i t u i i n v i f i b i l i & f u d o r i e x i t u m p r e c l u d u n t : ac t u m q u i d e m o b t r a n -
f p i r a t i o n e m e o h i b i t a m , poftridie pejores & g r a v i o r e s fehabent. E diverfo i l l i q u i c o o p e r t i
f o m n u m c a p i u n t , j u c u n d e a c o p t i m e v a l e n t , leviorefque fe fentiunt c o r p o r e , f u d o r e levi Se
tenui, roris inftar, madefeente.
Q u i Venere abutuntur, ardorem juvenilem e x t i n g u u n t , & f e n e d u t e m ante tempus m a t u -
rant perfpirationem & circulationem fanguinis r e m o r a n t u r , unde cruditates facile ad a m b i -
t u m d i f f u n d u n t u r , catharrosincerebro,incordepalpitationesmoventes. Quarecoitus fic-
u t u b i v i s , hicis maxime c o n d u c i t , quo quis natura turgentc, n o n vaga aut i n ì e m p e f t i v a ' l i b i -
dine abreptus, V e n e n s i n c e n d i u m r e f t i n g u i t , idque tutius n o d u , i n t e r d i u peiusf I t a t a m e n
ut neque h u n c c i b u s , neque i l l u m c u m vigilia l a b o r f t a t i m f e q u a t u r
A n i m i pathematis precipue M e l a n c h o l i x , q u i f r e n u m i n j i c e r é n e f e i t , u t m o t u s n a t u r e
& f p m t u u m perpetuo fit l i b e r , hu,us « l i temperici ferendx impar liabetur InedTam h x c re
g i o i m p a t i e n t i u s f e r t , ante o m n i a biliofis vehementer o b e f t . qui fi ftomacho forte vacuo
f o m n u m c a p i a n t , facile t u m c a p i t i , t u m c o r d i mala a c c e r f u n . % ^ ì n T ^ ^ 8 c t Z
c o n d u c i t modice & f x p i u f c u l e c i b u m & p o t u m capere, q u i q u o i c f i r S K l S
cnu"^
nus,contrariumevenir. ° ' f q i d C m v m c a n t M
» calefaciunt; fin m i -
B
Omnia
IO G v i L I E L M I PlSONIS
O m n i a amara & acria, i m p r i m i s m a n e , evitanda. P o m a vero aurea, L i m o n i a , C i t r i a ,
Granata, M e l o pepones, Murucuja, C i t r u l l i , reliquaque r e f r i g e r a n t i a , l i v e cruda live c o n -
dita utUitercomeduntur à j e j u n i s , quibus interdelicias lacrahabentur ; q u o d hepati c o n f e -
r u n t , t u m Se menfibus i m p r i m i s x f t i v i s ad j u c u n d i f l i m a m maturitatem perveniant. U n d e i n
p r o v e r b i u m a b i i t , N o n intrat xdes Medicus i n q u a r u m v e f t i b u l o crebri A u r a n t i o r u m c o r t i -
ces mane c o n l p i c i u n t u r .
Sedulo cavendum f r u d u s ullos colligere, antequam radii folares ab exhalationibus n o d u r -
nis eos repurgaverint. P r x f t a t illos ante, exceptis aftringentibus, quam p o f t p a f t u m , t u m q u o -
que faccharo conditos, q u a m crudos, apponere. Q u o d fugaces c u m fint m u l t i , facillime cor-
r u m p a n t u r , i m p r i m i s iis , q u i i m b e c i l l i & intemperato f u n t v e n t r i c u l o . E g o q u i d e m .
G a l e n u m i m i t a t u s , perpetuo f u a f o r f u i amicis , u t raro fugacibus f r u d i b u s fele o b l e d a -
r e n t , unde ipfis d i u m u l t u m q u e bene f u i t . Q u i i n q u o t i d i a n o u f u f r u d u s , h i p o t i f l i m u m f u n t
(nam reliqua ad H i f t o r i a m naturalem pertinent) Ananas, Mangaba, Acaju, Araca m a j o r Se
m i n o r , Guajaba, Murucuja d i v e r f x fpecies, ibapiranga, CMa.âranduba, Acaja, Araticu,
Guitacoroy, Biringela, Mamaon, Bacoba, Banana, Cocos, Ficus I n d i c x v a r i x ; Piper dome-
fticuu m a l t o r u m generum. H i o m n e s inter patrios habentur, q u o r u m aliqua pars i p o n t e
aut i n agris p r o v e n i t : n o n n u l l i à Batavis & L u f i t a n i s i n hortis exeoluntur tam f e l i c i t e r , ut i p f i
f r u d u s vilefeant. I nter fubterranea f u n t radices Batata, Nhambi & Vmbi -, t u m glandes A m e -
ricani Munàuy o p t i m i faporis & n u t r i m e n t i , atque f è c u n d x m e n f x d e l i c i x . N o n p r o c u l à l i t -
t o r e i n locis arenofis & falfa x q u o r i s unda i m b u t i s , adeo luxuriant Portulaca & Braflica m a r i -
na q u x d a m , u t f o l u m lateat f u b illis.
Inter ipfas feras, p l u r i m x e x i f t u n t , q u x v i d u m adminiftrant. A p r i majores & m i n o r e s ,
u m b e l i c o i n d o r f o p r x d i t i , carnibus o p t i m i s & faluberrimis cenfenrur. A m p h i b i i p o r c i ,
Capiverres d i d i ETufiranis, haud m u l t u m dignitate exteris i n f e r i o r e s , integris m i l i t u m Se
B a r b a r o r u m cohortibus alimento l u n t g r a t i f l l m o .
Q u o d fi crudioris c i b i c o n c o d i o n i , a q u x p o t u m m i n u s fufficere experiantur • p u l v e r e m
ex fale Se m o d i c o piperis B r a f i l i e n f i s p r x p a r a t u m , Iuquitaya d i d u m , intermifeere n o r u n t , c o n -
d i m e n t u m q u e i n d e c o n f i c i u n t f a l u b e r r i m u m , atque i n o m n i p e r e g r i n a t i o n e m e r i r o c i r c u m -
f e r e n d u m . A:M£etizm l u c i f u g x ( m i r a a f p e d u animalia) carnes guftatu bubulas piane refe-
r u n t . C a p r e x , Pacas Se Cotias quas n o m i n a n t , t u m lepores & c u n i c u l i E u r o p x i s haud cedunt,
Tatufa d e n i q u e l o r i c a t x & i n f i g n e s i l l x L a c e r t x , VnuanaSeTejudidx; palatogratiffimx&
i n delicatiores epulas e x p o f i t x . Neque h x c t a n t u m , fed & alia identidem filveftria Se d o m e -
n i c a , catervatim i n faltibus o b e r r a n t i a , n u p e r à L u f i t a n i s , m o x B a t a v i s , i n v e d a f l i n t peco-
r u m a r m e n t a , i m p r i m i s b o v e s , p o r c i , arietes. Inter h x c n e f r e n d e s teneritate carnisexcel-
l u n t , uique adeo, u t x g r o r u m d i x t a m i n g r e d i a n t u r , & o v i l l x longe p r x f e r a n t u r . S u u m e n i m
Se gallinarum i m p r i m i s f u m m u m eft i n c r e m e n t u m & bqnitas o b cceli t e m p e r i e m .
A vibus filveftribus, p a r t i m i n n e m o r i b u s , p a r t i m i n aquis viventibus, o p t i m i guftus, haud
q u a q u a m deftituuntur. L i c e t n o n fit hu jus i n f t i t u t i omnes enarrare, eas tamen prxterire n o l u i ,
q u x palato & f a l u t i inferviunt. U t f u n t , q u x i n montanis habitant, Perdices, Iambi, Phafiani
Brafilienfès d i v e r f i , Barbans Macuagua, lacu & Aracua d i d i . Mouton pavonis magnitudine,
fed nigris p l u m i s , carne o p t i m a & tenerrima. P f i t t a c i , P a l u m b i , F i c e d u l x , T u r d i , F r i n g i l l x
diverfi a d m o d u m generis. A c c i p i t r e s i t e m à q u o r u m n u m e r o N i f u s , q u e m Guavilaon L u f i t a -
n i , Brafiliani vero TeguatoSelnaje n u n c u p a n t , gallinis Se columbis infidiantes. E x amphibiis
celebrantur anates filveftres, q u a r u m q u x d a m E u r o p x i s m i n o r e s , q u x d a m majores & anfe-
r u m magnitudine f u n t . H i s adjungo Iacana miri Se Iacana guacu gallinas paluftres, q u x t o f t x
menfis i n f e r r i f o l e n t . C x t e r u m t o t v o l a t i l i u m genera Ardcas, Grues, Cataradas, C o t u r n i c e s ,
Struthiones, tanquam ignobilioris carnis p r x t e r e o . H x omnes a m b r x g r i f e x p r i m a r i i f u n t
p r x d o n e s , quam durante maris tempeftate i n i p f o l i t t o r e c e r t a t i m d e v o r a n t , antequam m a -
ris a c c o l x eo p o f l ì n t pervenire.
Pifcesfquamatosafperos, l x v e s , c u m fluvii & lacus, t u m mare p i f c o f i f l l m u m v i c i n u m
abunde fuppeditat. Q u i i n hifce regionibus ita falubres j u d i c a n t u r , ut neque febricitantibus
noceant. Canctis quoque, T e f t u d i n i b u s , Gammaris, Squillis, C o n c h i s , Oftreis, o m n i b m q u e
t e f t a c e i s & c r u f t a t i s , p r x f e r t i m paludes receflii maris fubinde e x f i c c a t x , maximopere fca-
t c n t , g r a t i f l i m o q u e alimento omnibus pariter i n c o l i s exiftunt. M u l t i pifces m a r i & fluviis
c o m m u n e s f u n t , m a x i m e menfibus p l u v i i s , q u o d tunc aqua fluvialis i n mare prolabatur, fua-
quedulcedinepifcestrahat. U n d e i l l e d i altius afeendunt ( f i c u t quoque tempore pieni & n o -
v i l u n i i ) ibique i m r h o r a r i d e l e d a n t u r , q u o d herbis f u a v i f l i m i s , quibus plerumque f u n d i l u x u -
riant , inefeentur. Inter fluviatiles numerantur, Duja, Piajufra, Acarapucu, A l b u r n u m Euro-
p x u m r e f e r e n s , C y p r i n i f a x a t i l e s , perex o p t i m i & p u l c h e r r i m i pifees, varioque colore i n -
fignes. L u c i i è q u o r u m genere Robalo, q u i hyeme t a n t u m c a p i u n t u r , A n g u i l l x i t e m , C o n -
grus,
DE M E D I C I N A B R A S I L. ti
grus, Scarus, & hujus generis a l i i , quibus fuperfedeo. I n finubus vero & lacubus me-
diterraneis ( q u i Alagoas L u f i t a n i s dicuntur) pifeium immenfa eft m u l t i t u d o , q u o r u m facile
o p t i m i e x i f t u n t , Stadia > Gueba Se 2{pja, q u i fquamis carent, Tamau five loricati. Q u i licet
fluvialibusdicanturinferiores, h a u d m u l t u m tamen cedunt, q u o d n o n ftagnantes vere fint
a q u x , fedperfpirent, indequefluenta & riviegrediantur. Pifces denique v e l f ò l e e x f ì c c a n t u r
v e l f a l e ( q u i c o p i o f i f l i m e i n falinis hic colligitur) c o n d i u n t u r , inque penu & falfamentariis
confervantur : Inter quas p r x c e l i u n t , dirimaparati (Ì^CCDCI*0 Belgis.)
Omnes pariter Barbari eodem o b l c d a n t u r o b f o n i o , coque f a n é p r x f t a n t i i l ì m o , q u o d ex
oleo & aceto p r x f t a n t i o r i & efficaciori contra p i f e i u m phlegma, cui m u l t u m piperis B r a f i -
lienfis i m m e r g i t u r , prxparant. Q u i recens capti à pifeatoribus ex Oceano ad nos deferuntur
ac celcbrantur, hic p o t i f l l m u m recenfeo, eorumque nomina Brafilico i d i o m a t e , vel L u f i t a -
n i c o , quatenus vulgo n o t i o r a , exprimo ; Piracana, Piraumbu, Pirapmmc, Carantia, q u i
pifeis eft coloris r u b r i . C y p r i n u m n o f t r u m E u r o p x u m x m u l a n t e m , fed paulo m a j o r e m .
C x t e r u m Carapantangele perex eft fimilis. Q u e m \ctoCunapu v o c a n t , L u f i t a n i ^ r o , Ba-
tavi.^flCOb <2?tìcrtf3/ i n mari juxta Se fluminibus reperitur. H u i c fimilis eft Pirata apua,fed n o n
aeque craiTus. Sìobe pifeem Carantia per o m n i a refert, excepto colore & dentibus. Beyupira,
Guarapucu cavallo & Iar avallo & Caraptanga, m a r i n o r u m p i f e i u m facile f u n t principcs. H i
omnes quovis anni tempore capiuntur,& pifeatoribus Fundi Pifces dicuntur, q u o d f u n d o f e m -
per adhaerefeunt. N a m q u i a-ftatc f o l u m capiuntur plerumque i n fuperficie maris cernun-
tur, ut Aurataemarinae, HifpmisDorades • deinde Pi/ado, Puudo feu Lucius n o f t e r , VVariba-
na o p t i m i p a l a t i , veruni difficilioris c o n c o d i o n i s : Corcovado n o n m u l t u m a b f i m i l i s , f e d
d o r f ò c e r u l e o , n i m i f q u e r o t u n d o . O r b i u m , S c o m b r o r u m , A c u u m , R a j a r u m m u l t a e fpe-
cies edules. Prxter haec denique Iupipiapre veluti T r i t o n e s , Lufitanis Peixe Mulhier d i d i , Ba-
lena: , Vacca: marina:, aliaque prodigiola N e p t u n i pecora, inter quae Delphini & T h y n n i i n f i -
gni velocitate exteros fuperantes, confpiciuntur. Lamiae p o r r o , Brafilienfibus C a c a o n , Bel-
gis I m p e t i , & ferra: q u x illis Araguaqua nobis J b t o a t t t t t t jTcl)Cll > inter rapaces p r i m u n i l o -
cum obtinent. I l l i formidabili r i d u pifces n o n t a n t u m , fed & homines f u b aquis urinantes
devorant : H i perpetuum c u m Cetis bellum gerentes, eorum prxcordia g l a d i o , a c u t i f l i m i s
radiis horrefeente f o d i c a n t , ut mare cruore tingatur. C e t o r u m enim p r x f e r r i m menfibus p l u -
viis magna apparet copia,foetufque i b i eduntjmari autem recedente,contingit eos i n vadis h x -
rere aliquando, atque hinc m u l t u m olei inde redundat. Q u o s vero volare videmus pifces, f u n t
edules, atque plus minus halecis magnitudine. H i s provida natura opinor alas addidit, u t h o -
ftes, qui omnes pifciculos minutos gregatim natantes pcrfequuntur, evadant. C u j u s rei n o n
ignaripifeatores, vivos hamis arfixosprofundo i m m i t t u n t , magnoque foenore illos r e d i m u n t .
Potus porro ufitatiflìmus & longe faluberrimus (fupra i l l u m quem ex t o t f r u d i b u s e x p r i m i
diximus) aqua eft limpidiftima, divinitushifceregionibus conceiTa. Q u x j u c u n d o r e f r i g e r i o ,
Solis ardore & longo itinere frados refocillare ac f u m m o p e r e recreare folet. Largius Se cre-
brius p o t a , nullos i n ventre vel hypochondriis fl/tus aut t o n n i n a excitat, neque v e n t r i c u l u m
debilitar - fedmelius quifque inde fe haber: m o d o a>ihd7n><£i<r@* Se regionis temperamento
conformis fuerit. A t q u e hinc quidem i l M c o f u d o r e s & u r i n a s p r o v o c a t , adeoque appetitum
ftomacho acuit, ita ut voraces incolas reddat. Illa q u x ex amnibus Parayparatybi fluit, à cal-
c u l o f i s i m p r i m i s & a r t i e u l o r u m m o r b i s p r x f e r v a t r a r i f l ì m x q u e deduobus h i f c e m a l i s q u x -
;
r e l x f u n t . C o n f t a t , plurimosbearaadmodum f e n e d a à t o t x r u m n i s l i b e r a , c e n t e f i m u m a t -
tigiffe a n n u m , nec a l i u m p o t u m prxter aquam t o t o v i t x curriculo guftafle. C u m enim a q u x
h x p l e r x q u e nive & metallis deftitutx è f u b l i m i prolabantur Se profundis è fontibus o r i e n r i
obverfis fcaturiant, l o n g o itinere afliduoque Solis calore excoquuntur, d u l c i f l i m x & tenuif-
fimxevadunt, nihilque fubfident. Hibernis menfibus minus quandoque l i m p i d x , o b cre-
briores pluvias nec xque f r i g i d x . / E f t i v i s ob auram intenfiorem f r i g i d i f f ì m x funr, nec tamen
d u r x , fed m o l l c s , leves atque c o n c o d u faciles. A q u x ex imbribus c o l l e d x , leves q u i d e m ,
fed calidx & facile putrefeunt, quod ex plurimis & diverfis c o n f t e n t , ravimqueinducunt, n i f i
excoquantur. Q u x ex tumulis & montibus his, metallis fere d e f t i t u t i s , p r o f l u u n t , iis q u i
ventre f u n t durioreconveniunt. Si q u x vero aqux faxa & f e r r u m refipiant, iis conducunt
qui humidiori & m o l l i o r i f u n t ventre, q u o d ventres cogant Se reficcent. Veterani non m i n u s
f o l e r t e s f u n t i n a q u a r u m d i f f e r e n t i i s g u f t a n d i s , quamnoftratesin diverfis v i n o r u m q u a l i t a t i -
bus difeernendis, quosimprudentix i n f i m u l a n t , fi n u l l o habito diferimine aquas hauriant.
I l l i enim t e n u i f l i m a s & d u l c i f l i m a s , nihilque fubfidentes h a u r i u n t , quas fu blimioribus locis
r f u b t e r t a n e i s o b t e p o r e m n e g l e d i s j i n u r c e i s f i d i l i b u s , n o d e s diefquc f u b dio r e f e r v a n t , u b i
invitis radiis verticalibus, i n t e n f i f l ì m e i p f o m o m e n t o refrigerentur. Hippocrares A p h o r i f -
m o x x v i . l i b . v . A q u a q u x c i t o c a l e f i t & c i t o refrigeratur ,levilTima eft. /Eftuantibus tamen
cam , licet g r a t i f l i m a m , n i f i offa conditura ante deguftata biberc n o n convenit. C u m è
B 2 con-
12 G V I L I E L M I PlSOSIS
c o n t r a r i o noftra pubes nautica & r u f t i c i , p e f l i m a o m n i n o confuetudine, frigida largì flime hau-
fta, v i n u m ftillatitium o b m e t u m cruditatum fuperbibant. Q u a f i c j u f m o d i v c h i c u l o opus cffèr,
è q u e duobus hifce c o n t r a r i i s , hepatis aliorumque v i f e e r u m t o n u s n i h i l pateretur. Prxterea
m i l i t u m & A f r o r u m promifeua t u r b a , olente i l i o & n i m i o familiari p o t u , quiGarapa v u l g o
appellatur, le implenr, quem Caupones lucriones ex n i g r o faccharo & aqua c o n f i c i u n t , & v i x
defoecatum, v i i i p r e t i o divendunt, additis n o n n u m q u a m foliis arboris Acaju, q u o r u m calore
vapores excitantur, citiufque inebriare faciunr. C o n c e d i t u r tamen m o d i c e , fi ritc c o n c i n -
n e t u r , verufque f a c t u m fir.
D i l u t u m quoque a l i u m ex aqua f o n t a n a , Saccharo & L i m o n i b u s à mulierculis n o f t r a t i u m
c o n f e t t u m f a n i p a r i t e r a c x g r i i n d e l i c i i s habenr. V i n i A b f i n t h i t x , c e r e v i f i x E u r o p x x , v i n i
i m p r i m i s a d u l t i , m a x i m u m i n his oris u f u m , quidam v o l u e r u n r , fed i m m e r i t o . V i n u m R h e -
n a n u m & G a l l i c u m vel q u o d nimiis fuflìmigiis i n f e t t u m huc deferatur, v e l delatum minus be-
ne c o n f e r v e t u r , minus fanitati conducit. V i n u m H i f p a n i c u m p e r o m n e s l n d i a s , q u o d per fe
fine arte f u b f i f t a t , exteris vinis E u r o p x i s l o n g e eft praeferendum. Cujus ufus modicus vefpe-
r i f a c e r mane profanus. N e c l e v i t e r p e c c a n r , q u i rorridis hifce plagispaulo plus j u f t o i l l u d
potant. Quippe n u m q u a m expertum eft poms frigidioris e x c e f l i i m , t a n t u m n o c u i f i e , quan-
t u m calidioris, q u i c q u i d nafutiores refragentur. Galen. i n H ì p p o c r a t . c o m m e n t . l i b . v . de
Sanitate menda, cap. 12.
Hattenus de u f u & abufu r e r u m , ut inde conftet,hunc o t b e m habitanti, quibus & q u o p a t t o
t u e r i ac firmare valetudinem p o f l i r Se debeat. A n t e q u a m autem de lapfa reftituenda agamus,
paucis perftringendum d u x i , quinam m o r b i quxeunque anni t e m p o r a , conftellationes, p r x -
c i p u e L u n x , x f t u f q u e a q u a r u m r e l p i c i a n t : quique inter di verfasgentes, vel dilcrepantes v e l
c o m m u n e s f i n r . P r i m u m q u i d e m , c u m o b c o n f t a n t i a m & xqualitatem t e m p e f t a t u m , haec
plaga faluberrimam temperiem ex calido & h u m i d o fit natta v e r i f i m i l l i m a m , mutationes nec
t a m magnae, nec tam crebrae, ut fupra à nobis d i t t u m , fiunt, unde certa falutis & l o n g x v i t a -
t i s i n d i c i a p r o f i c i f e u n t u r . Q u i a , ur ait Hippocrates, mutationes t e m p o r u m p o t i f l ì m u m p a -
r i u n t m o r b o s : & i n ipfis temporibus magnae mutationes a u t f r i g o r i s a u t c a l o r i s , & alia p r ò
ratione eodem m o d o . Semeftri fiquidem p l u v i o l b , licet humiditatis p r x d o m i n i u m , tamen
à j u g i Solis ipiendore, accipit moderamen. Q u p d fi ex debito Se tempeftive fiat, a n n u m
' p r o x i m u m f e q u e n t e m f a l u b e r r i m u m & à m u l t i s morbis i m m u n e m praenunciat.Semeftre aefti-
v u m , rore c o p i o f i o r e i m b r i u m rarieratem c o m p e n f a t , & praefentiam Solis d i u r n i lenit u t - ;
cunque tamen media aeftate, n i m i r u m D e c e m b r i vel I a n u a r i o , f o l e redeunte à T r o p i c o C a -

p r i c o r n i , terra iis irrigetur aquis, quas pluvias de A c a j u appellant : quibus fi n o n prorfus de-
ftituantur, n e c n i m i u m o b r u a n t u r , d u m p r a e d i t t a a r b o r f l o r e t , o p t i m e d e Barbarorum mef-
f è & v i n d e m i a a g i t u r . H i f c e remporibus aeftivis, ficut m o r b i c i t i u s d e f i n u n t , ita acuti u t p l u -
r i m u m & b o n i j u d i c i i funt. Secundum i l l u d : Ex c o n f t i t u t i o n i b u s anni ( H i p p o c r a t . l i b . 3.
A p h o r . x v . ) i n u n i v e r f u m ficcitates, afliduis imbribus f u n t falubriores & minus mortifera:.
H i n c laterales m o r b i , febres ardentes, raro lethales. Per ficcitates enim febres acutx fiunt, &
fiquidem annus maxima ex parte talis e x f t i t e r i t , qualem eftvcerit c o n f t i t u t i o n e m , talesut
p l u r i m u m quoque m o r b o s expettare oportet. V e r b i gratia, caecitatesveldiurnae v e l n o t t u r -
nae, dyfenteriae, haemorrhoides, inflammariones a n i , pruritus totius c o r p o r i s , impetigines
ex adulto fanguine generari c o n t i n g i t . Lepra autem & fcabies incognita; f u n t .
Hibernis menfibus fi A u f t e r perperuus corpora e x f o l v a t , h u m e t t e t , languidaque reddat,
q u i generantur morbipraecipue funr febresûtridae, mulra capitis ac ventris pituita ( j u x t a i l l u d
H i p p o c r a t . A p h o r i f . 16. l i b . 3. A f l i d u i s i m b r i b u s m o r b i fere fiunt, febres longae, fluxioncs
a l v i , putredines) lapfus carrilaginis e n f i f o r m i s , albus alvi fluxus, h y d r o p s , Hernia. Onv»
n i u m autem m a x i m e , oppilatio hepatis & v e n t r i c u l i imbecillitates : quae vifecra fimul c u m
anni tempore mutationes accipere folent. (Hippocrares de aere, aquis & l o c i s ) Spafmus, t o r - ;
p o r , ftupor, caeterique n e r v o r u m affettus i n Indiis inter. advenas frequentes funt,atque prae cae-
t e r i s , pifeatores, f a b r i , piftores illis infeftantur. P o r r o p e d u m ulcera, tantae f u n t m a l i g n i -
t a t i s , ut v i x c u r a r i o n e m , n i f i aeftate recipiant. M o r b i alii ad alia tempora bene vel male fe
habent, fine medicamentis aliquando auttore H i p p o c r a t e . Plerilque tamen his morbis aeftas
n o n v a c a t ; ad A p h o r i f m u m d e c i m u m n o n u m l i b . 3. Q u i l i b e t i n quibufvis anni temporibus
m o r b i fiunt, t u m exacerbantur. A t q u e h i omnes enarrati affettus huic regioni tanquam p a -
t r i i f u n t . Africae autem oris occidentalibus Scorbutus, Cachexia & Synochus putrida. I n C h i l i
caeteris malis praedominanrur, tanquam endemia, ftrumae q u i d e m i n parentum l è m i n e laten-
tes, fed ortae p o t i f f i m u m ex aqua n i v a l i , q u x illis ex a l t i f f i m i s m o n t i u m jugis allabitur. I n
Java I n d i x orientalis i n f u l a ( J . Bontius de medicina I n d o r u m ) Berybery, paralyfeos Ipecics,
familiaris eft.
Q u a n t u m ad x t a t e m , infamia & j u v e n t u s , u t d i t t u m eft f u p e r i u s , m o r b i s frequentioribus
infe-
DE M E D I C I N A B R A S I L L.IB. I. i?
jnfeftantur: fenes vero rarioribus, A p h o r i f m o 3. lib. z. E t q u x d a m xtatesad anni tempora

& vittus genera. E t p a u l o p o f t A p h o r i f m o t r i g e f i m o n o n o l i b . 1 1 . M a g n a m partem fenes
juvenibus minus xgrotant. Catharri, q u i frigidioribus regionibus fenes, hic p o t i i l i m u m i n -
fantes & juvenes infeftant.
M o r b i diverfis i n nationibusvariant. N o f t r a t i b u s , i m p r i m i s n o v i t i i s , f u n t c o m p o f i t i p l e -
rumque & C h r o n i c i . A t q u e eorum longe plures morbis corripiuntur frigidis quam calidis,
quod à n o t t u r n o frigore minus fibi caveant & à d i u r n o x f t u calorem i n n a t u m evocari patian-
tur. T u m quoque ex nimia nutrienris cibi & potus ingurgitatione, calor naturalis inftar flam-
mee imbecillis, cui m u l t u m o l e i c o n f e r t i m i n f u n d i t u r , f u f f o c e t u r ; unde corpora non f o l u m
n o n c a l e f i u n r , fed&-frigida vitiagignuntur. Q u i p p e r a m pertinaces i n c u r r u n t v e l v i f c e i u m
o b f t r u t t i o n e s , vel alvi fluxus, u t p a f l i m languentes decolorefque ac viva cadavera incedere
videas. Lufitanis minus c o m p o f i t i , fed acutiores folent obvenire m o r b i . Brafilianis r a r i , i i -
que acuti & fimplices.
Q u o d fi xftas admodum ficca f u e r i r , biliofis & melancholicis ob n i m i a m aduftionem male
c f l . H u m i d u m fiquidem, quod in i p f o r u m corporc adhuc r e l i q u u m e f t , calor depopulatur &
deficcat, partibus vifcofis & craflloribus manenabus. Pituitofis h x c o m n i a è contrario o b -
veniunt. Hyeme autem nimis p l u v i o f a , teporibufque n i m i o fiatu fufeitatis corpora n o n
conftringuntur fedeerebrum nervique humiditate ac uligine o p p l e n t u r , q u x , accedente
«{tate, x f t u q u e , ac mutatione f u b i t o accedente, circa / E q u i n o t t i u m A u t u m n a l e valde noxia.
N a m quia v e n t e r à r e d u n d a n t e h u m o r e l i b e r a r i n e q u i t , aquam i n t e r c u t e m , p r o f l u v i u m alvi
ac difficultates i n t e f t i n o r u m inde enafeantur oporter. Sic mulieres quantumvis fcecundx, n o n
tamen c o n c u p i u n t , crebroque abortiunr, aut fi quando p a r t u r i a n t , difficulter feetum eni-
t u n t u r , e u m q u e i m b e c i l l e m a c d e b i l e m , brevique i n r e r i t u r u m , aut certe valctudinarium.
Q u o d quidem p o t i f l l m u m de advenis mulieribus d i t t u m fit.
Quantumvis tempus x f t i v u m hiberno magis fitfalubre, quoniam i n Brafilia ficcirashu*
miditati prxvalet, naturarum tamen alix ad x f t a t e m , alix ad hyemem bene vel male fe ha-
bent. Proinde mulieres & i n f a n r e s , c u m e o r p o r e fint magis p i t u i t o f o ; x f t a t e melrus q u a m
hyeme valenr. C o n t r a , b i l i o f a corpora & gracilia melius hyeme, pejus autem x f t a t e . Et h x c
quidem de intemperaris, q u x moderaro c o n t r a r i o r u m u f u c o n f è r v a n t u r , c o r r u m p u n t u r à
fimili. C o n t r a r i u m v e r o intemperaris fiericonfuevit. C x r e r u m à morbis q u i è v a p o r i b u s
ex terra aut lacubus orris, nafeuntur, n o n eft prorfus libera Brafilia. Ccelo e n i m exiftente tur-
b i d o , & venro marino à rerreftri v i t t o , f u b i t o fiunt catharri & raucedines. A b iis tamen q u i
Epidemici dicuntur, & à m a l i g n o fiderum i n f l u x u , vitiofaque qualitate coelitus d i m i f l a , cer-
tis Temporibus f x v i u n t , i m m u n i s femper f u i t habita. A n n o m i l l e f i m o fexcentefimo quadra-
gesimo & t e r r i o , xftate a d m o d u m ficca anthraces apparuerunt. T r i g i n t a annorum decurfu
femel duntaxat A f r i ex A n g o l a huc variolis laborantes d e v e t t i , reliquos n u l l o malo conrami-
natos, ingenti mancipiorum ftrage ,inquinarunt. Pari p r o p e m o d u m m o d o c o n t f r n o f a lues
inter pecora d o m e f t i c a , hyeme p l u v i o f a , aliquos greges depopulara eft. E o tamen m a l i g n i -
tatis contagium adfeendifle, utpeftis f f i c u t i n Peruvia à rergo B r a f i l i x fit) aut morbus p e f t i
aflìnis, inde exortus fuerit, à nemme u m q u a m c o m p e r t u m eft. Q u a f i aflìduitas E u r i ab Ocea-
n o fpirantis a è r e m ferenet & quafi verratus adeo, u t feminaria contagii i m p e d i a n t u r , haud
aliter à calido & ficco, q u a m f u b Z o n i s temperatis à frigido & ficco exftinguunrur. M o r b i
fiquidem Epidemici quantum exteris vulgaribus f u n r vehementiores , t a n t u m m a i o r e m aeri
admutandum corporis h a b i t u m & ad pejus aut melius d i f p o n e n d u m , i n e f f e v i m q u a m i n d i -
tta & exteris n o n naturalibus apparet. Pieni & n o v i l u n i o , i m o & quadranribus fingulis, a l -
terationes manifeftas corpora recipiunt. Q u o fit ut M e d i c i n o n n i f i neceflitate urgerne
x g r i s medicamenta p o r r i g a n r j tunc e n i m d o l o r exafperatur & pejus habet x g è r . I d e m
cogita de Solis m o t u d i u r n o , cum f u p r a f i d e m circa m e r i d i e m , b i l i o f i m o r b i , n o t t u v e r o p i -
tuitofiirigravefeant. M o t u s L u n x diurnus fingulis fex h o r i s , non minus q u a m menftruus m u -
tationes cvidentes fufeitans, obfervatu digniflima operatur. Singulis e n i m fex h o r i s , m o d o
accedente mare, m o r b u m ingravefeere, ac d o l o r e m m i t i g a t i v i c i f l i m fex aliis, m o d o rece-
dente, cruciatuspaulatim m i n u i , i p f i x g r i teftantur. Q u o d i n acutioribus juxta ac m i n u s
acutis m o r b i s , prxcipue in iis qui è fluxionibus & plenitudine o r i u n t u r , apparet. A d e o ac-
crefentibus aquis, x f t u q u e maris i n plenilunium incidente confliguntur c u m infirmirare n o n -
n u l l i , ut edam vitam c u m morte c o m m u t a t u r i videantur, c u m tamen vix quenquam tunc i n -
teriifle m e m i n e r i m . Plerofque autem pelago decrefeente extingui x g r o t o s , quia p r x t c r alio-
r u m t e f t i m o n i a , ipfetotiesexperientiacomprobatum habeo, confidentius a f f i r m à r e a u f i m
Idem in parru fieri ab obftetricibus f u i t obfervatum. I t a ut validiffima: h x i n f l u e n t i x & o c c u l -
t x coeliqualitates, eofdemeftettus n a f e e n t i & denafeenti i m p e r t i r i videantur, & h u n c à v i -
t * anguftiis i l l u m à carcere & vinculis uteri m à t e r n i abfolvant. H x c cadem de animantibus
B
3 brutis
I4 G V U I C L M I P l S O N l !
b r u t i s a f f i r m a r i t , quod à me tamen n o n d u m experientia exploratum fateor. A i i f t o t c l e s n u l -
l u m animai n i f i x f t u cxfpirare inquit. Plinius quoque Natur. H i f t . l i b . 1 1 . cap. i o 2. ita de M a -
ris & Luna: poteftate habet : £>uo vero conjeclatìo exifiit bandfrufirajpiritumjidus Luna <eflima-
ri. Et hoc e f f e quod terrM fxturet, accedenfquc corpora impleat, abfcedenfque inaniat. ideo cum in-
cremento ejus augert conchylia & maxime Jpiritum fentire , quibus fahguis non est. Sed ey fangui-
nemhominum etiam cum Lamine augeriacminui, fi onde s quoque & pabula fentire, eadem vi in
omnia penetrante^.
A p l u r i m i s experientifllmis viris a c c e p i , Senes Empyricos i n praxi cxcrcitatilfimos, ad ho-
r x l p a c i u m m o r t e m f i b i p r x d i x n T e - , & t u n c d e m u m pronuntiafle p o f t q u a m jam aquxrecef-
fiflent; c u m q u e i l l u m d e f l u x u m e v a f i f f è n t , Ipemcertam concepifie ad.fequcntem receflum
fe f o r e fuperftites. Q u o d i p f u m i t a c o n t i g i t , temporeque m o d o d i t t o occubuerunr. H x c
u t admiratione digna ita M e d i c o perquam neceflaria, urde altetius falute fuoque honore
5
m i n u s p e r i c l i t e t u r . H a n c l a t e n t e m n a t u r x v i m a n x i e d i f p u t a r e , n o n e l l h u j u s p r o p o f i t i . Suf-
ficiatpereffettusfcivilfe, quod perturbano h x c c r i t i c u m , aliquando f y m p r o m a t i c u m q u i d
p r x fe ferar ; p r ò d i f p o f i t i o n e naturx aut v i r i u m materix m o r b i f i c x . Sicur enim n o x , A p h o -
r i f m o x n i . lib. 2. c r i f i m prxcedens, xgris moietta elfe f o l e t , q u x vero f u b f è q u i t u r levis,
i t a o p p r e f i l o h x c aquis decrefcentibus d e l ì n e n s , q u o gravior fuerir, eolevius Se melius d i l p o -
fitum relinquit corpus, fi m o d o requifìta ad c r i f i m adfint : fin minus, mors eo certius f u b f è q u i -
tur. Obfervandum autem q u o d h x p e r t u r b a t i o n e s n o t t u f o r t i o r e s , quam inrerdiu exiftant.
Q u a f i hi m o t u s , L u n x plerumque m o t u m fequerentur, q u x n o t t u magis quam interdiu vires
fuasexerir. Porro c r i f i u m obfervationes f r e q u e n t i f i ì m e o c c u r r u n r , m o d o prxfenris & p r x -
teriti temporis c o n f t i t u t i o rire examinetur m o r b i natura dignofeatur, p r i n c i p i u m exteraque
;
m o r b i tempora n o n negligantur. E t t o t u n j h o c quidem i n f u b j e t t i s ad coeli f ò l i q hujus t e m - ;
periem c o n f t i t u t i s , v e r i f i l m u m comperies. O m n i u m autem maxime i n I n d i s , eorumque r i -

t u viventibus, felicius m o r b o r u m eventum p r x f e n t i r e , plurimaque ex libris folum n o t a , ex-
perientia tandem confitmare licet. C r i f c s f x p e p e r f e t t x f i u n r , & quidem tempore x f t i v o po-
t i f l ì m u m , quia magis conftantia & xqualia tunc f u n t tempora. Quapropter Hippocratis
A p h o r . l i b . i n . v e r i f l ì m u m quotidie experiri datur.Conftanribus temporibus fi rempeftiva tem-
p e f t i v e f i a n t , m o r b i ftabiles&boni judicii accidunt5 inconftantibus autem inftabiles & m a l i
j u d i c i i . Sxpe quidem per h x m o r r h a g i a s , I x p i f l i m e vero per f u d o r e s , quos calidos & magna
copia è corporibus fluentes , maxime falurares c o m p e r i , idque diebus i m p a r i b u s , j u x t a
A p h o r i f m u m r r i g e f i m u m Se f e x t u m l i b . i v . fin m i n u s , u t ex defettu v i r i u m fit, & citius
quam die f e p t i m o , m a l u m . Nec minus crebro per fluxus ventris crifes manifefte apparenr. I n
quanrum f y m p t o m a t i c i fluxus a l v i , miferos mortales perpetuo i n his terris exeruciant, i n tan-
t u m natura critice per eandem fe exonerare amat. Denique ficut l o n g o alvi p r o f l u v i o detento,
v o m i t u s , arte c o n c i t a t u s , p r o d e f t , ita fponte fuperveniens, f x p i f l ì m e f o l v i t m o r b u m .
C x t e m m , quemadmodum vetercs m o r b o s n o n n u m q u a m extingui c o n t i g i t ita novos 4
& c c e l i f i d c r u m q u e l i u e i u f l u x i i &. terra: Auftralis t e m p e r i e , generari conftar. N a m p r x t e j r -

q u a m q u o d altra, a è r , anni t e m p o r a , aquarum & c i b o r u m diverfiras, ratioque vivendi pror-
f u s a l i a , facile t e m p e r a m e n t a i m m u t e n t , a c c e d i t v a r i a r u m n a r i o n u m c o n j u n t t i o . Sic E u r o -
p e i cum / E t h i o p i b u s concumbentes Mulatas ; c u m Brafilianis Afamalucas, ut v o c a n t , proge-
n e r a i . A f r i Se A m e r i c a n i E u r o p x i s , per quofvis familiares vivendi m o d o s , fua mala c o m -
m u n i c a n r , Se v i c i f l i m . U n d e nunc i m p l i c a t i & d i v e r f i , nunc n o v i generantur m o r b i , q u i
e x e r c i t a t i f l ì m o s q u a n d o q u e v i r o s ita defatigaruntin p r a x i , u t circa m o r b i d i a g n o f i n , q u a m
m a x i m e vacillaverinr. Ira ut i n tanta rei incerritudine, n o n minus h i circa morbos endemios,
q u a m i l l i f u a m o l i m i n lue venerea, a l i i l q i d genus morbis dignofeendis & curandis, i n f e i t i a m
;
ingenue fint c o n f e f l i . Donec tandem remediis exquifitioribus invenris, m o r b o r u m q u e t e m -

poribus accurariusobfervatis, quofdam expulerinr. N o n n u l l i m o r b i ex parte n o v i v i d e n t u r ,
quia p c r i o d u m , t e m p u s , eadcmque accidentia n o n rite o b f e r v a n t , curandi tamen ratione
n o n femper diffèrunr. Q u x omnia ut rette dignofeantur, folerti Se fagaci j u d i c i o , multaque
experientia opus eft. Ego quantum temporis publicis curis f u f f u r a r i p o t u i , obfervationibus
hifce colligendis impcndere, i i f q u e , quibus l a m p a d a , i n P a t r i a m r e m e a n s , lubens nunc rra-
d o , i m p e r t i r i v o l u i . Spe certa f r e t u s , f o r e , ut f u o ingcnio arque i n d u f t r i a , ea q u x adhuc
defiderantur, aliquando f u p p l e a n t , aut fi q u x minus rette d i t t a , candide reftituant. Ingenuis
e n i m , l i c e t t e n u i o r i b u s h i f c e conatibus, p r i n c i p i i gravitas, incultaque barbaries facile pa-
trocinabuntur.
Gvi-
G V I L I E L M I P I S O N I S > M . D -
LIBER SECVNDVS,
Qui agit
DE
ENDEMIIS & FAMILIARIBVS
MORBIS iN BRASILIA.
CAP. L
De Febribus.
UEMADMODUM multa in tam crafla barbarie cruda vel corrupta, arteque

Hippocraticaindignareperiuntur : fic etiam n o n panca u t i l i f l i m a , a n t i q u i -
t a t e m r e d o l e n t i a , quseveleruditiflimosMedicosadvenas diTciplin* f u b j i -
c i u n t , obfervanda o c c u r r u n t . Quippe. c u m m u l t a r u m a r t i u m rudimenta
v e l ab ipfis animantibus brutis (quibus benigna mater natura arte infita i m -
primis curandi morbos dettimi n o l u i t ) ad nos redundare fatendum fit. Q u i s
dubitet ab his morralibus licer r e m o r i f l ì m i s à dogmatica 6c rarionali meden-
d i a r t e , n o n plurima n o b i l i f l ì m a & fecreta remedia atque a n t i d o t a , medendique m o d o s v e -
teribusincognitos, quotidie adpofteros derivari > Quibus paulatim ad m a n u m t r a d i t i s , &
tandem quafi i n f u c c u m & fanguinem à Rationalibus c o n v e r f i s . d o t t o r u m Scholae & l i b r i f u -
perbiunt. Experientia enim t u m a u t h o r u m t e f t i m o n i i s c o n f t a t , omnes p a f l l m f e r v i d a r u m
plagarum Incolas E m p y r i c o s , m o r b o r u m caufis neglettis, f u m p t a indicatione à m o r b i s &
f y m p t o m a t i b u s a d d u o p o t i f l ì m u m a u x i l i a , fcilicet evacuandi & refrigerandi praecipites f e r r i
arque ibidem fubfiftere. I n quibus medendi conatibus, q u a n t u m v e l fibi c o n f t e n t , v e l d e f i -
c i a n t , folertiores facile viderint: ex hac qualicunque Medicina B r a f i l i a n o r u m à me per fepten-
n i u m obfervata & quam potuifuccindfe tradita.
Java, vafta illa India; orienralis I n f u l a , o t t a v o circirer à linea ^ r ì q u i n o t t a l i ficut Brafilia
grada verfus A u f t r u m , abintcrmittcntibus febribus h a b c t u r ^ i m u n i s , paucofquc m o r b o s q u i
certam p e r i o d u m c u m i n r e r m i f l ì o n e o b l è r v e n t , i f t i c graflari teftatur J. B o n t i u s , i n I n d i i s
quondam Archiater. M o r b i s autem epidemiis & peftilentialibus, t u m Synochis putridis, o m -
nibufque febribus continuis habitatores affliguntur. Idem de A n g o l a , ejufdem n o b i f c u m l a t i -
tudinis gradu, à Medicina; peritis Jefuitis accepi. I n R e g n o Peruano & C h i l e n f i p r o v i n c i a ,
r e g i o n i b u s à tergo Brafiliaeoppofiris, f e d f r i g i d i o r i b u s , p r o m i f c u e p e f t e m , o m n i u m q u e fe-
b r i u m genera, ficut i n Europa reperiri, teftatur fcnex H i f p a n u s , q u o n d a m i n P o t o f i pratticus
fcliciflimus.- Brafilia pefte, caeterifque epidemiis & graflantibus quidem piane d e f t i t u i t u r : n o n
acque tamen febribus, Synochis & p u t r i d i s , c u m impedita; circulariones & ventilationes, faci-
le obftruttiones & putrefattiones generent, accedente f r u t t u u m f u g a c i u m & h o r a r i o r u m n i -
mis frequenti u f u , ac ambiente aere calido & h u m i d o .
Eebres continua; ardentes ex bile cruginofa ortae & c u m f u r o r e aliquando infurgentes, o m -
n i u m faepiflime hic reperiuntur. Tertianis quoque caeterifque intermittentibus veris & fpuriis,
haec terra non caret, quae c u m e x q u i f i t x & fimplices n o n raro fint, vehementius citiufque
t e r m i n u m folent abfolvere. Noftrates i m p r i m i s Baccho indulgentes, p r x t c r jamenarratas
febres
IÓ G V I L I E L M I P l S O N I S
febres, Quartanas n o n minus hic q u a m i n Europa gravcs, licet minus durabiles i n c u r r u n t ,
q u o d i n g e n t e m aduftionem recipiant humores xftatc'exiftente ficca, o b c o n f u m p t i o n e m te-
n u i f l i m i , Se permanfionem acerrimi & crafiìfllmi. Q u i b u s , malo exiftente i n Hepate, n o n ra-
r o Hydrops fuccedir.
Quotidiana: r a r i f f i m e hic dantur. C u m Galeno alTerere a u d e o , me n u m q u a m quoque u l -
l u m juvenem aut v i r u m , natura calidos utcunque & b i l i o f o s , iis febribus c o r r i p i vidifle, exci-
pe pueros voraces, hyeme i m p r i m i s exiftente calida Se valde numida. Ephemeros o b accen-
fioncmfpirituum, v e l ex fola m o r a f u b Sole verticali e x p e r i m u r , quas multa frigida; irrora-
t o n e per t o t u m corpus f a t t a , E m p y r i c i r e f t i t u u n t i n a t h l e t i s , i n f t i n d u n a r u r a l i , a n H i p p o -
cratis Se Galeni prxceptis d u d i , i g n o r o .
H i plerique m o r b i p r o g n o f i Se curatione aliquando ab E u r o p x i s d i f f e r u n t , iifque p a r t i m
ex v e t e r u m i n f t i t u t i s , medemur. I n q u i b u f d a m v e r o , R e g i o n i , v i d u i , c x t e r i f q u e a d m o -
d u m ab Europxis d i v e r f i s , p l u r i m u m concedendum. E m p y r i c i folertiores fynochos illas at-
que ardentes continuas promifeue fanguinis creberrima m i f t l o n e i tribus m o d i s , feilieet vena-
r u m arteriarumque f e d i o n e & cutis fcarificationibus inftitutis 5 accedente f r i g i d x p o t u " & f o l a
p t i l à n a ex radice ManMvca f a t t a , p a f l l m cmendant. N o n n u l l i v e r o p o t i o n i ex aqua f o n t a -
n a , c u m facchari m o m e n t o & recenti L i m o n u m f u c c o , a d f y r u p i c o n f i f t e n t i a m c o d x , f e f i -
d u n t , camque calidam felici c u m fucceuii reiterant, bis terve de d i e , atque hoc m o d o t u r -
gentem f e r v i d u m i l l u m h u m o r e m , aciditate tanta f r e m a n t fedantque : ficut i n o l l a b u l l i e n t i
f x p e contingit.
S o m n u m p e r externa f ò p o r ì f e r a , eorundemque hauftus c o n c i l i a n t , (ad amara quoque
/ E g y p t i o s confugere teftis e f t P r o f p e r A l p i n u s ) t u m i m p r i m i s c u m i m t e m p e f t i v x , u t f b l e n t ,
c o m i t a n t u r v i g i l i x , atque febris f u b j c d u m e f f e e m i n a t u m , atque ab i m m o d e r a t a forre venere
c x h a u f t u m , c o r r i p u e r i t . ut L u f i t a n i s paritcr ac Indis f r e q u e n t i f l ì m e c o n t i g i t . T u n c e n i m
p r x f e n s j a d u r a v i r i u m & f p i r i t u u m h u m o r u m q u e a c c e n f i o , magnis illis remediis evacuanti-
bus o m i f l i s , per n a r c o t i c a , q u x coagulo fint ruentibus h u m o r i b u s , r e f t i r u i poftulat: q u o d t o -
tius corporis, p r x c i p u e c a p i t i s U n d i o n e & diverfis m e d i c a m e n t i s , accedente v i f c i d a q u a d a m
& f r i g i d a materia è ramulis cardui l i t t o r i s c o n t u f a , i n f t i t u i t u r .
P o r r o negledus i n h o r u m m o r b o r u m ' p r i n c i p i i s , ut ubivis t e r r a r u m , ita i n Indiis n o c e t i
nec attendendum ad A v i c e n n x c o n f i l i u m , q u i n o n n i f i p o f t c o n c o d i o n c s , venas f è c a n d a s
p r x c i p i t , p r i n c i p i o & ftatu m o r b i j a m e l a p f i s . Febres enim a c u t x q u x m e n r e m d e j i c i u n t ,
adeo i n v a l e f c u n t , fi i p f b ftatim i n i t i o magna illa enarrala remedia n o n adhibeantur , u t
n o n raro l e t h u m f e c u m trahant. Ita u t p o f t f e c u n d u m d i e m n o n m o v e n d u m , q u o d m o -
t u m n o n eft : i m o i n a c u t i f f i m i s turgente materia f x p e p o f t p r i m u m , o b exolutas vires
f ì l e n d u m fit. C u j us rei veritas u t experientia deprehenfa i n G r x c i x infiala C o , fic indies magis
magifque i n Brafilia elucet. A t q u e has q u i d e m fanguinis evacuationes inter advenas & n o -
ftrates p o t i f T i m u m ftridius obfervandasccnfcbis, q u o d L u f i t a n o r u m c a l o r i affilerà c o r p o r a ,
amplis vafis, raraq-, pinguedine i n f a r d a I n d o r u m f o l i d a , denfa & c o m p a d a r u t i u s Se diutius f a -
tigare licet. A p r i m a n a m q u e i n f a m i a ad ipfam u f q u e f e n e d a m ( q u x utraque valida & f i r m a u t
p l u r i u m m e f i e f o l e U c i t o . t u t o & jucunde n o n t a n t u m C h i r u r g i , fed a m i c i p r o f p e r o f u c c e f l u ,
venas incidunt. I n i l i o R h a f i n , i n hoc A v i c e n n a m imitante?, invitis t o t Galeni a l i o r u m q u e v e -
t e r u m i n t e r d i d i s . Celfique i l l u d d i d u m l i b . 1 1 . r e f p i c i u n t , n o n q u x xtas fit, neque q u i d intus
i n corpore geratur, fed q u x vires finr. Ea tamen caurione, u t quantum E u r o p x i s & Boreali-
bus i t e r a t i ò n e & p r o m t i t u d i n e p r x f t e n t ; t a n t u m i l l i q u a n t i t a t e , q u x unica vice fit, d e f i -
c i a n t . N e c u m q u a m Hippocratis p r x c c p t u m affecutos m e m i n i , ut ad a n i m i d e l i q u i u m f à n -
g u i n e m e m i f e r i n r , q u o d r e q u w a a d i d u n o f u b j e d o r a r o concurrant* I n vegeto & j u v e n i l i
p l e t h o r i c o c o r p o r e vix feptem uncias excedunt, q u a t c r t a m e n , i m o quinquies die eodem fe-
l i c i t e r i n c i f i o n e m r e p e t u n t . R a r o h i r u d i n i b u s , q u x f u n t E u r o p x i s m i n o r e s , u t u n t u r . Sca-
rificationibus autem f r e q u e n t i f l ì m e ; t u m & cucurbirulis c o r n e i s r i t e a p p l i c a t i s , p h l e b o t o -
m i x d e f e d u m i n m u l i e r i b u s p i n g u i o r i b u s , fenibus debilioribus Se infantibus m o l l i o r i carne
p r x d i t i s o p t i m e fupplent. Soluscornearum c u c u r b i t u l a r u m apud A m e r i c a n o s ufus exiftit;
c x q u e funt t a u r o r u m p a r v x p e r p o l i t x , quibus altera extremitas l a t i f l i m a , altera a n g u f t i f l i m a
parvo meatu conftat, quas n o n igne vel aqua calenti,fed oris f u d i o n e , r e t r a d a refpirationc c u -
t i v a l i d i f l i m e affigunt, reiterantque p r ò l i b i t u . JOuam tutum & validum fit remedium ufus cu-
curbitularum contra plurima mala externa & intema, pr&tcr Galenum & Celfum, Orìbafius de He-
rodoto refert lib.vi 1 1 . cap. 17. H o c idem faciunt fanguinem volentes trahere eadem cute f c a -
r i f i c a t a , hinccflic c o p i o f i o r q u a m cucurbitulis educi folet. V e r u n i d i d x i l l x m a g n x fcarifica-
tiones abfquC c u c u r b i t u l i s , nec attrahendi m o d o nec fanguinis quantitate c u m E u r o p x o r u m
c o n v e n i u n t , quippe ex raro c u l t e l l o , fed fpinis a r b o r u m vel dentibus pifeis L a m i x p r o f u n d e
i n f t i t u u n m r , n o n i n malleolis ad v e t e r u m n o r m a m , aliifque externis membris ficut / E g y p t i i
alii-
DE M E D I C I N A B R A S I L. L I B . I. 17
aliique f o l e n t , fed femoribus, f u r i s , brachiis & omnibus t o r o f i s corporis partibus, vulnera-
que aqua calida irrorant. Hac ratipne libras fanguinis educunt, n o n fecus ac per v e n x f e d i o -
nem, plurimumque adeo differunt à cucurbitulisfcarificatis. fQribafius peftc, laborans duas
circiter fanguinis libras per f c a r i f k a t i o n e m eduxiffe f i b i c u m f u c c c f f u , de fcipfo teftatur.) U t
vero doloribus fcarifìcarionis f u c c u r r a n t , antequam opus a g g r e d i a n t ù r , n o n f o l u m f r i d i o n i -
b'us, fed & m'anuum vapulationibus crebris, ftuporem q u a f i membris inferunt. Perado opere
eafuccis & b a l f a m i s l e n i u n t anodynis. A t q u e hoc f o l o remedio plurimos a f f e d u s , febres
imprimis n o n raro reftituunt, internafque partes nobiliorcs à n o x i i s ' l i b e r a n t h u m o r i b u s a b f -
que multa v i r i u m jattura.
C x r e r u m r e l i g i o f i f u n t in p r s é e r i b e n d a d i x t a . Sxpius & ftatis interdiu horis cibant. Dcfe-
ftum enim q u a m e x c e f f u m xgris plus femper i n Indiis quam alibi n o c u i f f e , multis experi -
mentis ratum habent. I n q u o tamen m e d i u m cordatiores t e n e n t , juxta Ulani Septalii animad-
verfionem xx i . Errores in tenuiviclupr<evale?ite indicanone virtutis - deteriore* m defctfu; pr&*
valente morbo, deteriore* in excejfu ; in pari indie at ione, pares errores.
P o r r o fyrapi & condita refrigeranria & putredini refiftentiacordialia ,hx<;ab illis m a x i m e
probantur; Syrup.de CMumcuja ( q u o d eft c e l ^ ' e i l l u ^ s r a n a d i l l a : p o m u r n ) L i r n o n i Ì 3 , A u -
rantiis eorumqug floribus. Frutto* <stf*ngaba, Vbipitanga, ficus i n d i c x fragantioris , lama-
caru di&x: pulpa c u c u r b i t a m a j o r i s & p o m i Ianipaba: t u m p y r o r u m & p r u m o r u m p u n i c o -
r u m q u « Araca & Guajaba vulgo d i c u n t u r , c o d a aut faccharo c o n d i t a , melones i t e m
;
aquatica five c i t r u l l i , Balancias vocant L u f i t a n i . T u m & radices Succulenta: zrbovisFmbi

( q u x dignitate & l à p o r e citrullis haud c e d u n r ) m i r i f ì c e ardorem & firim cxftinguunt, vircfque
imprimis reftituunt, quibus E m p y r i c i , q u o d x g r i i n Intliis citius profternuntur ; atque ferius
quam q u i frigidiores plagas i n c o l u n t , coftvalefcunt, cautifiime femper confulunt. Q u a m -
© b r e m m o r b o licet p r o f l i g a r o , i n q u i f i t i f l i m a m vivendi rationem diutius i n f t i t u u n r , adeo-
que c a v e n t , ne vel f o l i aurxve f u b t i l i f u m x caput exponant convalefcentes, ut ex noftris
Belgis quofdam paulo rigidioris vitx- regiminis prxvaricatores, ab ipfis prorfus derelidos v i -
derim. Neque enim concedunr, ideo f o l u m m o d o i n frigidioribus terris. p r x d i d i o n e s falla-
d o r e s imperfedafque fieri crifes, quod acris cibi potufque c r a f f i o r i s , t u m h u m o r u m & m o r -
b o r u m c o m p o f i t i o major fit: q u i n & a b e a , q u x i p f o m o r b i p r i n c i p i o , u n o p e r p e r a m i n p r o -
g r e f f u peraguntur.
Si purgandi fit neceffitas, ufque adeo abftinent à medicamento f o r t i o r i , u t ultra T a m a r i n -
d o s v e l M e c h o a c a n x recentis-conditoram v i x afeendant, atque ad clyfteres c o n f u g e r e m a -
l i n t . Q u a i n reramen folerriores difpenfant, ne nimis impingant i n prxcepta Hippocratis:
quippe cum humores unde febres ha?, nafcunrur n o n i n a l v o , fed i n vcni§ contineantur, e l i -
g u n t p h a r m a c u m , q u o d humores è venis educat: qualia f u n t purgantia proprie d i d a . C x -
t e r u m c o n f t i t u t i o & temperamentum R e g i o n i s , v i d u f q u e r a d o fimplicior, & alia, d i r i m u n t
facile l i t e m , u t r u m majus haberi debeat r e m e d i u m , v e n x f e d i o an purgatio : adde, q u o d
t u m c r i t i c x h x m o r r h a g i x , t u m praxis quotidiana, circa m o r b o r u m rationem & curationem,
p h l e b o t o m i x prxrogativam fatis dcmonltret. Q u x c i t a , parva & crebra, eaque o r h n i diei
n o d i f v e hora inftituitur.In quo nec ZEgyptios piane i m i t a n t u r q u i à f u m t o c i b o j n e c E u r o p x o s
noftros q u i jejunis folis fanguinem educere amanr. Sed m e d i u m tenentes inter utrofque,
mane ad concenrrandas vires,lypothymiafque evitandas o f f a m c o n d i t u r x c u m m o d i c o frigida?
p o t u prxferendam exiftimanr.
Si vero & v e n x f e d i o n e & purgationc evacuano i n f t i t u i p o f t u l a t , licet minus t u t u m illis
habeatur, alvum laxare antequam vena f u e r i t incifa m e d i c i n x tamen c o n f u l t i o r e s , n i m i s
;
lubricam compefeere, aftridamque laxare folent. A r t e r i o t o m i a m , urgentibus vigiliis, phre-

niride, febribus, cruciatuum magnitudine, & membranarum capitis a f f e d i b u s , p r x f e r t i m i n -
veteratis, admittunt : lieet ob diftìciliorem illius fanguinis r e f t r i d i o n e m , minores i n fummis,
artubus arterias, quam majores aperire malint.
Catharfis v e r o , tarde p o t i u s , benigne & raro fiat, o p o r r e t , tantumque i n hifce meridio-
nalibus terris poftponenda, quantum i n feptentrionalibus p r x p o n i folet, five c o n f c r v a n d x va-
l e t u d i n i , feu m o r b o tollendo fiat: q u o d tamen ftridius inter primos incolas, quamadvenas
feptentrionales, v i d u crafllori urentes, chronicifque morbis o b n o x i o s , obfervandum eft.
A d hxc licet anni tempeftates inter f e d i f f e r a n t p a r u m , fimilefque fibi m u l t u m fint ut alibi d i -
d i m i eft-, f u b S o l f t i t i o tamen hiberno, Sole Cancrum ingrediente, t u m quoque f u b Cane &
ante Canem,ob v e n t o r u m meridionalium teporcs, & humidirates prxdominantes, non x q u e
facile inftituunturpurgationes. I d e m cogita de S o l f t i t i o x f t i v o , q u o d i n C a p r i c o r n o fit, o b
nimiasficcitates: fiexhibendum fitpurgans, i d f i a t mane ante Solis o m i n i , ne purgationis
tempus ultra meridionalesfervoresprotrahatur. X f t a t e p o t i f f i m u m per f u p e r i o r a , q u o d o b
bilis d o m i n a m i , n i m i u m q u e f r u d u u m u f t i m p l u r i m i f i n t facilcs ad v o m i t u m : Hyeme vero
C per.
18 G V I L I E L M 1 P l S O N I S
per i n f e r i o r i corpus purgare, c o n v e n i r , o b redundantiam p i t u i t a , i m p r i m i s fi materia pec-
cans infra f e p t u m t r a n f v e r f ù m h x r e a t , ad A p h o r i f m . 4 . UJb. i v . Cujus neceflitas fi tanta i n
G r a d a , i n Brafilia facile m a j o r e r i t . Quippe P i c r o c h o l o i - c a r o q u i dicuntur, kevitatibusin-
t e f t i n o r u m i n f e f t a r i f o l e n t , purgationefq'ue per Supcriora haud facile f e r u n t : A p h o r i f m o 12.
l i b . i v . Si quis medicamento ex officinis d e p r o m p t o p o t i u s , quam n a t i v o medicari velir,
confiderer quae fimplicia magis vel minus durabilia, u t f u n t p o t i f l i m u m , R h a b a r b a r u m , Caf-
fiafiftula, T u r b i r h , Z a l a p , S c a m m o n e a : Eie Chiaria fere o m n i a . I n f u f i o n e s , f u c c i , f r u t t u s
& flores omnes p e d o r f l l e s , Radices Paeoniae, Angelicae & Bryoniae: Valeriana 1 A l t h e a ,
M e o n , femina frigida m a j o r a , hordeum : Farina;, & fi quae funt a l i a , nobiliores partes depo-
ncntiaacterreftresretinentia, m o d ó n i h i l a l i e n u m a c q u i r a n i t Gutta camboides v e r o , ' A l o e ,
f o l i a Senae, Colo'cynthis, aliaque hujus generis, imprimis exrratta chymica & m i n e r a l i a , v i x
u l l u m detrimentum è m o r a patiuntur. H i n c d u b i u n t p l e r i f q u e arrem medendi profitentibus
h x r e t , quare fub Z o n i s t o r r i d i s , m e d i c a m e n t o r u m fimplicium dofis i n officinis excrefcat:
c u m tamen à praeceptoribus e d o t t i fint, tutius f o r t i o r a medicamenta, m a j o r i q u e q u a n t i -
tate i n terris Seprenrripnalibus f u b m i n i f t r a r i , u b i lapfus v i r i u m & h u m o r u m accenfio minus
êxtimefccnda. Q u a m o b r c m divcrfitatio Ku.jn<; ratio altius petenda , quam è folis m e d i -
camentis, f n a m licet recentiffima & maxime vegeta, ™~>n tamen t a m valide q ù a m i n pa-
t r i a , operantur ) p o t i f l i m u m q u i d e m , ex d i f p o f i t i o n e i n d i v i d u i , q u o d l i i b n o c ccelo calor
vitalis, ab extraneo ambiente attrattus, m i n u f q u e concenrratus, debilius agat i n i d , q u o d
à circumferentia ad c e n t r u m trahere debet. P o r r o circa medicamenta prxparandi m o -
d u m ab Europaeis differunt A m e r i c a n i , q u o d remedia ex diverfis c o m p o f i t a a d m o d u m
averfentur , fed fimpliciora i n q u o t i s medendi genere amplettantur, q u o d i n plagis his
fervidioribus corpora n o f t r a minus c o m p o f i t a n o n ufque adeo irritent : adde q u o d nuda
& genuina efficacia fimplicium clatius elucefeat : cujus indagationi ftrennue i n c u b u i f i e
i n hoc n o v o r e r u m i n c o g n i t a r u m m u n d o n o n inferioris utiUtatis f o r e e x i f t i m o . P r x -
terea L u f i t a n i aeque ac Brafiliani E m p i r i c i ex aqua l i m p i d i f f i m a , n a t i v i medicamenti i n -
f u f u m raro i g n i , fed aeri & r o r i m a t u t i n o verfus O r i e n t e m exponunt. E s ^ j u o frigidiuf-
cula aura, f u b t i l i f f i m u f q u e ros v i c e m c o r r e t t o r i i attenuatione f u a praeber, d u m medica-
m e n t i acrioris & calidioris vires m o d e r a t u r , terreftrefque partes ab a'éreis efficacia pene-
t r a b i l i feparar. Eximiae utique eft efficacia; ros Brafiliae : pecora namque & homines x f t u a n -
tes & à fpiritibus diffufis f r a t t o s r o b o r a t , fi prata mane paulifper o b à m b u l a r i t . Adhaec u r i -
n a m p r o v o c a t , concentrandoque c o l o r e m n a t i v u m ingeminat ac a p p e t i t u m p e r d i t u m
reftituit. Q u i d denique b o n i aut m a l i , vel extus v e l i n t u s adhibituspraeftet, i n m o r b i s par-
ticularibus d i t t u m eft.*
CAP. IL
2)er Ocvtìorumuìtìh.
MErito quidem Hippocratcs lib. de Aere, aquis & locis pag. 3 7. & alibi, oculorum mala,
t u m imprimis lippitudines duras ac vehementes meridionalem plagam habitantibus fa-
miliares effe, t u m quoque iis quibus carnes calidae & ficcae f u n t , t e f t a t u m reliquir. Inter B r a f i -
liae e n i m calamitates haud p o f t r e m u m l o c u m fibi vendicanr o c u l o r u m m a l a , milites prae ex-
teris & penuria preflbs f p a r f i m n o n gregatim i n f e f t a n t , vivendi facilitate v i t i a t a & corrupta.
E x his q u i d a m Sole occidente, q u o d minus lucis praebea'tur, quam opus eft, maxime t e m p o r e
p l e n i l u n i i : n o n n u l l i crepufculo m a t u t i n o videre definunt. P r i o r affettus vwe&Aaijn*, p o f t e -
r i o r ypsyifroù7ri<L Graecis dittus. Q u i b u s f i p e r t i n a x capitis d o l o r a c c e d a t & n o n i n t e m p o r e
remediis f u c c u r r a t u r , p e r i c u l u m eft ne prorfus tandem coecutiant, vocaturque Gutta Serena,
f i v e dpcwputng. O m n i q u i d e m anni tempore, fed x f t a t e p o t i f l i m u m ficca q u x aquarum exors
fit, invadit h i c o c u l o r u m affettus advenas, juêncfque v i x indigenas i n f e f t a t , rariufque
n u n c q u a m o l i m dominatur. ( Q u o d noftrates q u o n d a m a d v e n t i t i i , rerumque A m e r i c a -
n a r u m ignari , m u l t o r u m m o r b o r u m origenes n o n d u m habuere profpettas , quas poftea
e d o t t i e v i t a r u n t , eorumque principia declinare didicerunt. ) N W X ^ A « ^ J < * h x c f p o n t e f u a
curatur, aliis ad f è p t i m a n a s fex i m o menfes t o t i d e m p r o t r a h i t u r , nec rara recidiva e f t .
D u p l e x eft h o c m a l u m . E x t e r n u m quando n u b e c u l x tranfparentes v e l n o n tranfparen-
tes f u p e r v e n i u n t . I n t e r n u m , c u m n i h i l o m n i n o exterius i n o c u l o apparet. Pofterius h o c
p r i o r i frequentius i n f e f t a t , & difficilius curatur. V t r u m q u e externam & internam caufam
f ò m i t e m habet. Pauperes & milites gregarii corruptis falitis f x p e alimentis vefeun-
t u r . A q u i s prxterea ftagnantibus , vinoque ardenti rancido ac foeculento u t i videas.
Addo,
DE M E D I C I N A B R A S I L. L I B . I. 19
A d d o quodintolerabilis ille folis verticalis perculTus, a d e x u f t u m & t o r r ì d u m littus f q u o d

non raro plantas pedum viatoribus c o m b u r i t ) o c u l o r u m aciem vehementcr o b f u f c e t & de-
bilitet, ufque adeo, ut fine ipecillis viridibus vix t u t u m fit, meridiano t e m p o r e , apertis o c u -
l i s , littus legere. Sicut fajpifiìmc i n caftris I l l u f t r . C o m i t i s Naflav. à me eft obfervatum.
A c c e d i t , q u o d per vaftiflìmas hafceregionesiter agentibus, a r d e n t i f l ì m o q u e Solis fervore
t o f t i s , fpiritus v i f o n i prave afficiuntur & debilitantur catarrhi quoque ad nervos ufquc
5
opticos f o l v u n t u n M o x delaflatis, porifque apertis & t o t f x p e n o d e s f u b d i o , luna piena,

fìante mediterraneo vento reCubantibus, fluxiones figuntur.
H x c i n c o m m o d a o c u l o r u m atque caligines, incolarum r i r u , hoc m o d o t o l l i & f e l i c i f f i m e
cmendarifolent. P r i m o i n t e r d i d i s i l l i s a l i m e n t i s , quaediuinpenuariisrecondita, m u c o r e m
atque fìtum contraxerunt, i n eorum l o c u m recentia, ficca, temperata f u b f t i t u u n t , q u o d labe-
f a d a r o ventriculo fpiritus v i f o n i craflìs & vaporofis halitibus facile i n f i c i a n t u r , o c u l o r u m -
que acies n o n levitcr obtundatur. Praetereatam aeftum d i u r n u m , o m n e q u e o b j e d u m j u f t o
fortius -, quam frigus n o d u r n u m , quod caput replet, arcent. A d haec fortiora cephalica pur-
gantia aliquoties repetunt. (Hippocrat. lib. de v i f u , commendat q u x caput purgent t u m cer- 5
vicis fcarificationes. ) m o x venas t e m p o r u m & o f t aures apenunr. D e i n rafis capillis, afper-

P
gines, cucuphas adhibent. Stern»**r;oria ex pulvere A r b o r i s Guabiraba & T a b a c i m o m e n t o ,

cxterifque fimilibus e x f ì c c a n t i b u s a p p r i m e p r x p a r a n t . M a f t i c a t o r i a i t e m ex radice Iaborandi
n o n e x i g u u m f a n e u f u m p r x f t a n t , m o d o tempeftive exhibita, n u l l a m n o x a m i r r i t a t i o n e i n -
ferrequeant. Cucurbitularum cornearum & h i r u d i n u m quoque u f u s , i m p r i m i s i n cervice,
commendabilis eft. T u m & fetones i n nucha, cantharides, f o n t i c u l o s denique applicant,
eodem m o d o q u o i n E u r o p a , ad c o r r o b o r a n d u m v i f u m , ardorefque o c u l o r u m exringuen-
dos. T u m i n hoc externo & interno -, t u m i n aliis o c u l o r u m a f f e d i b u s , a q u a m , q u x ex fra-
grante i l i o flore arboris Guabiraba & è canna Saccharifera recenti deftillat, e x i m i a v i r r u t e p o l -
lere, quotidie experimur. T u m & r o s f i m p l e x , v e l d i l u t u s cerufla c u m l a d e mulieris d e n i - ;
que liquor ille praeftantiffimus ex fpinis arboris Zamouna expreflus, o c u l i f q u e infufus v e l

circum circa i l l i t u s , v i f u m acuunt & corroborami. E x t e r n o autem o c u l o r u m v i t i o c u m n u -
b e c u l a o v u m recens adhibent a d d u r i t i e m e o d u m , additis tribus Sacchari C a n d i & pulveris
Guabiraba partibus, & u n a v i t r i o l i albi. Ex q u o l i q u o r e x p r i m i t u r , q u i c u b i t u m i t u r i o c u l i s
i m m i t t i t u r . Idem quoque prxftat a.(\ua.Mampuera ex radice Mandihoca, q u x licet pota vene-
nofa habeatur, oculis tamen p r o d e f t , v i f u m q u e emendat. Q u o d fi m a l u m ulterius renitatur,
fumus contriti carbonis è cortice Guabiraba &: T a b a c i i n oculos x g r o t i i n f u f f l a t u r ; m o x m a -
fticato allio jejuno ore, linguxque impofitis Guabiraba cineribus, cilia ejus identidem l a m b u n -
tur. Cantabro cuidam M e d i c o familiare erat r e m e d i u m hoc fequens. A q u a ex albumine o v i
deftillata, cumviridis xris m o m e n t o , quarite preparata c u m a q u a f l o r u m A u r a i c o r u m &
Guabiraba oculilavantur.Prxter remedia m o d o d i d a . L u f i t a n i x q u e ac b a r b a r i i d i o r x fincrafia
quadam v i f u m reftitui teftantur jecore pifeis L a m i x recenti vel fale p a u l u m c o n d i t o , m a n d u -
cato. Q u o d i p f u m I . Bontius de Indis Orientalibus mrmnrat-. Q n p videtur q u o q u e f p e d a r e
i l l u d Hippocrat. d i d u m lib- de V i f u . V n u m aut duo f r u l l a p r o u t maxima devorare poteft de
hepate bubulo cruda, i n melle t i n d a exhibeto. M i h i utriufque enarrati remedii felicem f u b -
inde e f t e d u m videre contigit. Hifce p o t i f l i m u m remediis accedente tenui diaeta curatio ab-
f o l v i t u r m o d o x g e r à f u p r a d i d i s caufis externis & internis f e d u l o , d i u q u e e t i a m reftitutus
;
fibi caveat, p r x f e r t i m c u m intus dominatur a f t e d u s , nervufque opticus d u d u m receperit

fluxiones. A t q u e h x c quidem mala plenilunio i m p r i m i s ingravefeunt. U n d e humores m o t i
n o n parum augentur, quo tempore caputpurgia evitare p r x f t a t .
CAP. III.
DeSpafmo.
CUm nihil fere moderatimi fub hoc ccelo corpora fublunaria recipiant, xftus & frigoris
cxcefllis haudquaquam evadunr. U n d e fit, u t , ficut a c u t i f l ì m i & c a l i d i f l ì m i , ita f r i g i d i
i m p r i m i s & C h r o n i c i m o r b i i n Indiis magis fint familiares, q u a m i n Europa. Et inter acutos
quidem facile primus fatale hoc Spafmi genus.Grxcis r£/<r,no?,Belgis ^ C k l e t t ì / nuncupatum:
quod frequens a d m o d u m e f t , d i d o q u e citius h o m i n e m ftantem fedentemve i n v a d i t , & r i ^ i -
d u m tanquam ftatuam, nunc T e t a n i , nunc O p i f t h o t o n i inftar, tenet. ( H o f m a n . I n f t i t u t . l i b . 3.
cap. S6.) Ita ut per i n r c r v a l l a m i f e r a n d o f p e d a c u l o r e r r a h a t u r & concidat. V n d e tandem fit,
u t S p a f m o c y n i c o i n t e r v e n i e n t e , ablataquerefpirationisacdeglutiendifacultatc ( o b c o n v u l -
f u m credo diaphragma & oefophagum) terrifica n o n n u m q u a m f y m p t o m a t a concurranr &
murmur quoddam h o r r i d u m , E p i l e p t i c o r u m r i t u , cxaudiatur. ( V i d e H o f m a n . i b i d e m
C 2 paragr.
20 G v i L l E L M l P l S O N I S
paragr. 6.) N o n n u l l i vero tardius,citraquetot d i t t a accidentia c o r r i p i u n t u r .dentibus p r i m u m
ftridentibus, ore m o x d i f t o r t o , adeoque o c c l u f o , ut v i ac f p e c u l o ferreo effringi debeant fi de-
glutire & refpirare velint. T u n c quidem n o n raro f u f f o c a t i o n i s p e r i c u l u m i n c u r r u n t , ex-
crementaque retinere ncqueunt. ( H i p p o c r . i n Coac. p r x n . 3 5 5. ex vulnere c o n v u l f i o letha-
lis. ) Infeftantur p o r i f l i m u m hoc a f f e t t u v e l l e v i f l i m e vulnerati, Pifcatores,Fabri, Piftorcs: t u m
q u o d interdiu madidi ac fudore xftuantes,ab ingruente n o t t u r n o frigore fibi n o n cavent; t u m
q u o d c r a f l i o r i & veteri alimento aiTueti advenx o b f t r u t t i o n e s lienis graviores i n c u r r à n t , i n d e -
que quafi n o v u m & c a l a m i t o f u m S c o r b u t i f y m p t o m a nafcatur. vide Scnnert.de oris c o n v u l f .
& Scorbuto. T e m p e f t i v e itaque remedium adhibeas o p o r t e t , fin minus, ante quartam & v i -
cefimam à convulfione horam,xgerfuccumbit.
P r i m u m , f i n u l l u m g r a v e contraindicans o b f t e t , c o n f e f t i m v e n a f e c a n d a e f t , m o x a c r i b u s
clyfteribus, aliquoties reiteratis i n f i f t e n d u m . P o f t h x c f u d o r i f e r a ex Alexipharmacis.Theriaca,
D i a f c o r d i o , c o r n u C e r v i & R h i n o c e r o t i s , b o l o armena, exhibenda. S y m p t o m a t a e n i m &
c u r a r i o , m a l i g n u m q u i d adefle teftantur. Q u o d fi protrahatur m o r b u s , d e c o t t o Salfaparillx,
c o r t i c u m Guajaci, C h i n x radicis, quae Iupicanga d i c i t u r , Saflafras, Iaborandi, Betiis, T^hambi,
aliarumque ejus generi», B r a f i l i a n o r u m i i i u i g t n a r herbarum, f u c c u r r e n d u m eft. Haec fub*
n r n
fequantur balnea humida & ficca, f u f f i m i g i a è ftercore c u l l i n o , c u m B e n z o i n , A n i m e &

fimilibus aromaticis. P o f t haec fudoribus alte abfterfis., f r i t t i o n c » v a l i d x i n f t i t u e n d x f u n t .
M o x i n u n t t i o c o l l i , f p i n x d o r f i , p a r t i u m q u e v i c i n a t u m fuccedat ex oleis & balfamis appro-
priatis, nativis & exoticis. /Eger perpetuo probe cooperiatur, calideque maneatin c o n c l a v i ,
corpore perpetuo fudore diffluente. Sxpe & modice cibetur, o b l a p f u m v i r i u m , bibatque ca-
l i d u m . N e q u e r a r o , fi p r x d i t t a obferventur, eluttarur p r x c i p u e vero fi febris, vel alvi q u o -
;
que p r o f l u v i u m fuperveniat , q u o d evacuet materiam c o n v u l f i v a m rranflaram è nervis ad

venas. ( H i p p o c r a r . l i b . i v . A p h o r i f m . 5 7. Spafmo aut T e t a n o v e x a t o , febris fi acceflerit,
m o r b u m f o l v i t . E t Coac. 3 5 S. C o n v u l f i o n e s autem derepente ortas febris f o l v i t ac alvi flu-
xus.) Sin minus medicufque a c i p f e x g e r velaftantes o f f i c i i i m m e m o r e s , vel l e v i f i i m o er-
;
rore , antequam materia peccans v i t t a f u e r k , c o m m i f l b , certo certius de vita erit a t t u m .

Q u o d aliquando accidifle m e m i n i , ore artte claufo, ac m o t u c o n v u l f i v o i m m a n i t e r per paro-
x i f m o s , maximis c u m doloribus & ejulatibusinfurgente.
CAP. IV
De Stupore.
I Nter Chronicos Brafilix morbos familiares eft ille qui nervos tentàt, altumq membrorum ;
t o r p o r e m i n d u c i r . C u j u s n a r u r a m n e m o , q u o d f e i a m , ttadidit. E u m L u f i t a n i a p p e l l a n t Air,
q u o d ab aéris inclementia & ex i n c o m p l e t a o b f t r u t t i o n e , intemperieque frigida n e r v o f a r u m
p a r t i u m oriatur. Pituita enim lenta & e l u t i n o f a , l o c o f p i r i t u u m , n u n c ex capite promanans,
nunc è f p i n a l i m e d u l l a i n artus deftillans, facile nervos o c c u p a t a c tendines b r a c h i o r u m v e l
p e d u m , vel u r r o r u m q u e fimul i n f e f t a t : accidente refrigeratione n o n t a n t u m n e r v o r u m , f e d
& v e n a r u m , arteriarum, carnis, m e m b r a n a r u m , cutis. I d ex d i f l e t t i o n e / E t h i o p i s , ex h o c
ftupore d u m viveret laborantis, animadverti, c u j us n e r v i f r i g i d o & tenaci phlegmate o b d u t t i
erant. Senfus n o n i n t o t u m t o l l i t u r , p u l f u exiftente e x i g u o & debili c u m p r o f u n d o & o b t u f o
dolore pondereque m e m b r o r u m f u m m o , ac c u m t i t i l l a t i o n e fubinde fenfus o b e r r a t .
Stupentis fenfus ac titillationis vera ratio ex R o d . à V e i g a C o m m . i n G a l e n . de locis affe-
ttispetenda. A paralyfi differt q u o d fenfus h i c perpetuo adfit, licet faepe moleftus. A Spaf-
m o , q u o d convulfivis m o t i b u s uteunque d e f t i t u a t u r , quia artus prolongantur n o n c o n t r a -
h u n t u r , h u m o r e f r i g i d o & h u m i d o i n juntturas fe i n f i n u a n t e , i t a u t l i g a m e n t a & n e r v i inde
laxentur. A Beribery d i f t i n g u i t u r , q u o d hoc m a l o divexatis, membra minus c o n t r e m i f e a n t .
A l i q u a n d o p r x t e r m e d u l l o f a m n e r v o r u m f u b f t a n t i a m , m e m b r a n o f a m quoque c u m p a r o x y f -
misaevehementibus doloribus tentari c o m p e r i , p r x c i p u e circa vefperam a c x f t u s maris v i -
ciflitudinem. Vfqueadeo invalefcithocmalum, u b i f u b j e t t u m f u u m a c r i t e r i n v a l è r i t , u t o b
m a x i m o s atque continuos cruciatus, facultates omnes de t o n o d e j i c i a t . A f f e t t u s p o t i u s
x r u m n o f u s o b d i u t u r n i t a t e m , q u a m lethalis per fe n i f i f o r t e recidivus ex alio m o r b o , ut f x p e
;
fit, f p i r i t u u m q u e defettus fublequatur : c u m mentis & vocis interceptione, ad fenrentiam

H i p p o c r a t i s l i b . 1. de p r x d i t t i o n . V o c i s interruptiones c u m c x f o l u t i o n e , ftupore detinente
f u n t p e r i c u l o f x , t u m & illa q u x f u b i t o i n utramque partem tranflabuntur. M u l t i s e n i m ex
o b f t r u t t i o n e morbis f u p e r n a f e i t u r , i i f q u e p r x exteris f u c c e d i t , q u i mali j u d i c i i f u n t & t r a n f -
l a t i o n e f y m p t o m a t i c a f o r m i d a b i l e s fiunt. Q u i b u s fi accedant gravitates & acuti capitis d o l o -
rcs, convulfiones fieri f o l e n t , q u o d ab Hippocrate i n Coac. c o n f i r m a t u m eft! Citius evadunt
xgri,
D E M E D I C I N A B R A S I L . L I B . I. 21
iegri, fi febris a c c e f l è r i t , q u x n o n talis fit, ut f r u t t a ciendo tenaces humores o p p r e t f i o n e m

faciat, fed acuta q u x nervos & mufculos iis liberare, inremperiemque f r i g i d a m exficcando
corrigerevaleat. Illis vero q u i calori d i u r n o aut f r i g o r i n o t t u r n o caput & l u m b o s derepente
exponunt, follinone vel c o m p r e f l i o h e pituita i n nervos parrefque vicinas l a b i t u r , ibique ra-
dices agit. A d e o ut paucos ante t r i u m vel quatuor m e n f i u m d e c u r f u m , q u o f d a m ne a n n i
quidem i n t e r v a l l o , reftitutos viderim. V i x f u b i t o u n q u a m , fed plerumque f e n f i m & per
gradus invadit magnus hic morbus, ac magnis generofifque remediis p r o p u l f a r i p o f t u l a t , q u i -
bus defettus v i r i u m non raro contradicit.
P r i m o , a é r n o n n i f i à folis radiis repurgatus admittatur, ventns i m p r i m i s n o t t u r n u s , aura
frigidiufcula excludatur, quod fudantibus illis m a x i m e obfir,porolque permeando p e r f p i r a t i o -
n i refiftat. N o t t u a è r f u f f i m i g i i s r e p e f i a t . Potus fit v i n u m d i l u t u m a t t u calidum v e l d e c o t t u m
l i g n i Salfafras nativi. Cibus o p t i m i , ficci tamen elio n u t r i m e n r i . A v e s m o n t a n x , perdices,
p h a f i a n i , p a l u m b i , exterique i d genus alites t o l t i x g r o exhibeantur. Si elixatis plus delette-
t u r , rore m a r i n o , falvia, majorana & aromatibus condiantur. A l l i u m quoque & cepas p i -
perque Brafilienfc, fi febris n o n i m p e d i a t , atque evacuationes jam i n f t i t u t x f u e r i n r , adjician-
t u r , q u x ex jufeulis & latte caprino p o t a , r o h u r a d d i d i f l e a c m u l t u m profuhTe m e m i n i . Se-
m e l atque k e r u m purgationes inftituaiitnr ex Mechoacana indigena, q u x recens & f u c c u l e n t a
fit, additis c o r r e t t o r i ^ è fpica N a r d i & Z i n z i b e r e , t u m & f t i m u l i s ex H e r m o d a t t i l i s & c o l o -
quintide , fi extrattum Mechoacanx i n pilulas redigarur.
A d hxc balneis & fuffimigiis ficois potius q u a m h u m i d i s , nempe ftercore c a b a l l i n o , c u m
t h u r e , myrrha c x t e r i f q u e f i m i l i b u s accenfis ad decem plus m i n u f v e dies utatur. M o x p o f t
hauftum d e c o t t u m Sarfaparillx & Salfafras, altis f r i t t i o n i b u s f u d o r e s abftergantur, c o l l u m ,
f c a p u l x , totaque d o r f i fpina ad f o c u m fideliter inungantur : accedente adipe c o l u b r o r u m in»
digenarum. C o n f u l t u m quoque v a l i d i f l i m o per cucurbitas corneas f u t t u fpiritus attrahere,
t u m imprimis per altas illas fcarificationes p'artem aftettam liberare. T a n d e m fi neceffitas u r -
gear, ferro candenti cutem pertundente, membra languida r o b o r a n d a , lenraque n e r v o r u m
pituitadigerendaeft. Convalefcente x g r o , nottes diefque partes a f t è t t x i t a o b t e t t x f ì n t u t
n u l l u m a é r e m admittant, fitque exercirium & m e m b r o r u m perpetua agitano. M i r a equidem
t u m tuendxfanitatis e r g o , t u m i n plerifque m o r b i s fanandis, f r i t t i o n e & u n t t i o n e f r e q u e n t i
i n c o l x p r x f t a n t ; i l l a m i n frigidioribus & c h r o n i c i s , liane i n acutioribus adhibentes. Q u x
remedia lubentes advenx i m i t a n t u r , & u t par eft ex legibusartis, h x c & p l u r a mqdendi E m -
pyricorum genera moderantur. Q u x p a f l l m docet Galen. l i b . ^ . D e fanitate tuenda, ScCcU
fuscap. 14.
CAP. V-
TD A r i f l l m i s deftillationibus veterani i n c o l x , creberrimis advenx juvenes & p u e r i m o l e -

• l ^ f t a n t u r : Exque vel à frigore n o t t u r n o , a f t r i t t o & c o m p r e f l b capire : vel à caloribus x f t i v i s ,
rarefattis carnibus exoriunrur. Q u x plurimas f x p e noxas vel per fe vel ratione partis i n quam*
fluunt, fecum trahunt. i E f t i v o xque tempore-, a c p l u v i o f o o r i u n t u r , h u m o r i b u s capitis i n
fauces, quandoque i n afperam arreriam partefque diflitas decidentibus. Q u e m a d m o d u m
e n i m o m n i a oppleti capitis fymptomata i n primigenia febre f t e f t e H i p p o c r a t e & Galeno) fta-
t i m enafeuntur ita n o n minus aliquando vis Solis ciere catarrhos animadvertitur, è cujus af-
;
fiduitate maxima interdum mala o r i r i folent. U t e n i m aqux ftillatitix, f u b t r a t t o aut e x t i n t t o

i g n e , profluere celfant; ita catarrhus ab i n t e n f i f l i m o folis calore fufeitatus, n o n p r i u s f u b -
fiftir quam xftus deferbuerit. Hyeme p l u v i o f a , perpetui redundantes humores vifeera laxiora
pervadunt, unde tufles, tabes p r x c o r d i o r u m , m a x i m e vero v e n t r i c u l i oppleriones, alvique
albi fluxus (qui cerebrales vulgo pratticis d i t t i ; Cum phlegmate ex capite defeendente, p r o f i -
ci/cuntur : ( videAphorif. 30. l i b . 7.) Q u i d q u o d ipfa n e r v o r u m paria, fpinalemque medul-
l a m m v a d u n r , q u o d humores oppido m o b i l e s , partiumque facultatcs retcntrices minus va-
h d x i n his terris deprehendantur. M a x i m e vero homines recens fanitati reftitutos recidive
quafi iteratoque corripiunt C a t a r r h i , tanto i m p e t u , ut omnes pene nervos occupent unde
cxcitates i n opncis, ftupores & tarditates i n fenforiis & m o t o r i i s excitantur A t q u e h x c o m
m a g r a v i o r a o n r i exiftima fi ventus è continenti oriundus ante d i l u c u l u m , apertis fudariis
caput & pettus f r i g i d o malignoque vapore f u b i t o feriat, tranfpirationemque cohibeat. P o r r o
l i quando contingatvirilem vel fenilem x t a t e m ftillicidiis è capite, vagifque a r t u u m d o l o r i -
bus (Curmentos vocant L u f i t a n i ) t e n t a t i , diuturni & curati! difficiles elfe folent : q u i tempore
pleniluni!, t u m a c c e d e n t e & r e t r o c e d e n t e m a r i , p r x f e r t i m p o f t f o f i s o c c a f u m , exafperantur
C 3 ufque
22 G V I L I E L M I PlSONIS
ufque adeo, ut truffa Cauffa, folis faepe fymptomatibus o c c u r r e n d u m fit. Si u t r o q u e r e m c d i o
fcilicctpurgationis&venaefedionis u t e n d u m f i t , prxccdat v e n x f c d i o ex Galeni praeceptis,
ut m o t i humores divertantur, fluxufque è cerebro excidentes fiftantur.
Catharticis validis & ccphalicis ex alto p i t u i t a m provocare, haud c o n f u l t u m h a b e m n f u f f i -
cit enim i n f t i t u i f i c imam, atque altcram purgationem ex fequentibus catapotiis, q u o r u m c o n -
f e d i o haec eft. Recipe A l o é s S o c o t r i n a e , G u t t a e C a m b o i d . an.p. 3. C o l o c i n t h . G u m m i am-
m o n i a c i m c d . part. aceto v i n i acerrimo d i f f o l v a n t u r , ponantur in vafe v i t r e o ad f o l e m , dein
f o r t i t e r expreffa & percolata materia exponatur rurfus donec contraxerit c o n f i f t e n t i a m
mafia; p i l u l a r u m , cujus dofis eft à 9 j ad 9 j S . His fi f o r t e ruens h u m o r refragetur ó e g r a v i u s
p e r i c u l u m m i n e t u r à ftupefacientibus, q u o d e x i m i i f i n t i n fimili n e c e f l ì t a t e p r o f e d u s , n o n
ulteriusabftinenduur, quae tamen cautius exhibenda, q u a n d i u f i g n a replerionisin capite &
pectore apparent : n a m tunc e o r u m l o c o f u d o r i f e r a , f r i d i o n e s & u n d i o n e s praeferendae:
maxime vero, u b i acres deftillationes vifceràtSt m e m b r a j a m d i u obfederint. R e c i p e f u m m i -
tates Bafourhina, radices Âninga, falfa do Praya, Betiis Lauro filveflre, Iaborandi, malua
d'ijèo , Cafca de Cepipira, folhas Iapoarandiba, Caaroba, Camara, Pimente filvefire longo. E x
q u i b u s , accidenribus f o l i i s m y r t i , & radicLhns d'Jraca, balnea & f o m e n t a concinnentur,
partefquedolentesaliquotieslaventur. M o x f p i r i t u v i n i f e r h u r e l i q u e f a t t o f t u p a a f p e r g a n t u r .
F r i d i o n e s denique ex oleo R i c i n i , C h a m o m e l i & M y r t i A m e r i c a n i , i n q u o thus aliquandiu
maceratum fit, i n f t i t u a n t u r .
Prae caeterisprobaturlinimentum, q u o d ex pinguedine v e r m i u m t o f t o r u m Iarumai & ve-
nenofa rana Colora, c o n f i c i r u r . Poftea e m p l a f t r u m ex praeftanriflìmo E l e m n i g u m m i
Icicaiba, nuce m y r i f t i c a , caryophyllis, rore m a r i n ò , adipe caprae & pice , partibus a f f l i d i s
apponendum. Q u o d ab empyricis & r a t i o n a l i b u s , profpero eventu i n f t i t u i t u r . F o n t i c u l o -
r u m denique neceflitas, fi u l l i b i , his terris magna e f t , m o d o t e m p o r i u s , ob m a j o r e m h u m o -
r u m m o b i l i t a t e m , inferioribus aeque ac fuperioribus membris applicentur, quia veluti per;
cloacas, n o x i a m fentinam à nobilioribus partibus d e t i n e n t , & aeque exiftenti m o r b o q u a m
praefervationi valetudinisopemferunt. A d d e mafticatoria, q u o r u m principem l o c u m f a c i l e
obtinet/^<?rW/decantataillaradix,quae mane modicemanducata, grato acore p i t u i t a m at-
tenuat & e d u c i t .
Cibus fit temperatus ad caliditatem & ficcitatem inclinans, totalifque abftinentia à Venere
& B a c c h o A d haec ab illa perpetua v i c i f l i t u d i n e n o d i s atque diei fibi caveant, ne m o d o ca-
;
l o r , m o d o f r i g u s , q u i d m o v e a n t , q u o d incautis advenis familiare eft. Probe t e g a n t u r u t f u -

dores fluant, ne ventus aut blandiens aura admiffa fluxiones magis concitet. P o l i r e m o potus
fit defecatus ex aqua f o n t a n a , q u e m q u e r ^ r a ' / c o r t i c e s , farfaparilla, faflafras, liqueritia na-
tiva ingrediantur.
Caeterumcum cerebrum pituitae effe f o n t e m M e d i c o r u m princeps a f f i r m e t •, eam p a r t i m
g i g n i t , p a r t i m c a l e f a d u m , u t faepenumero hic fieri f o l e t , è r o t o corpore r r a h i t , ac rurfus i n
p u l m o n e m d e m i t t i t , eumque exulcerat aliquando, unde Tabes enafeitur. Cujus peculiarem
curandi m o d u m operae p r e t i u m duxi paucis adclidine. C u m enim n o n minus beato cado f o l o -
que hic America; rradus gaudeat, q u a m Italia vel Graecia, Galenum i m i t a r i l u b u i t . Q u i u t
tabidos ad I n f u l a m T a b i a m , ita ego a d f a l u b e r r i m u m m o n r e m m a r i v i c i n u m , p u l m o n e l a -
borantes ablegare f u m folirus, aedibus verfus o r t u m apertis, Euroque expofitis, occidentem
v e r o f p e d a n t i b u s , o b t e d i s . Q u o d q u i d e m n o n menfibus pluviis fed aeftivis fieri convenir,
c u m eximiailla aéris tenuitas & ficcitas, pulmonis ulccribus a m i c i f l ì m a , collapfis vifeeribus
v i t a l i b u s r o b u r r e f t i t u a t . A d d e , quodpraeter aquam Olindanam à Sole e x e o d a m , illa quae
circa Paraybam fcaturit, f u l p h u r n o n n i h i l fapiens, a d m o d u m conducat. A c c e d i t a v i u m f i l -
v e f t r i u m infinita c o p i a , l a c c a p r i n u m , prae caeteris vero p u l m e n r a , e m u l f i o n e s , b o l e t i , pla-
centa; e Tipioca exficcantes & c o n f o l i d a n t e s , qua; reliquis alimentis medicamentofis facile
p a l m a m praeripiunt. His addantur aquae florum Auranriae & Guabiraba. L o c o confervae
R o f a r . illa quae ex fragrantibus p r u n i s & p y r i s granatenfibus fit p r a f t a n r i f l i m a , f u b f t i t u i f o -
let. Navigatio quoque modica circa l i t t u s , caelo ac m a r i c l e m e n t i o r i , a n i m o & c o r p o r i p r o -
fìcua habetur o b m o t u m a é r i f q u e m u t a t i o n e m .
C A P . VI.
M Orbus ille cujus Codronchius, Sennertus & alii videntur m e m i n i f l e , Spinela L u f i t a n i s
appellatus, interque Endemios habitus, n o n infrequens i n his terrarum oris graflàrur.

Fernelius m e m i n i t v 1. P a t h o l o g . cap. 3. fingultus o r t i ex c o m p r e f l ì o n e ventriculi à c o f t x ex-
tremo.
D E M E D I C I N A B R A S I L . L I B . I. 23
tremo. Hanc c a r t i l a g i n « | prolabi non pone, incurvari pofle purat H o f m a n . Inftitu.t.pag.494.

Corporis totius l a n g r o r e m i n d u c i t , c u m dolore S t o m a c h i , aliquando v o m i t u , f u m m a
refpirationis d i f l ì c u l t a t e , quae ex refrigeratione pettoris m u f c u l o f u m , t u m i m p r i m i s m u -
cronatx cartilaginis prolapfu & comprefllone oritur. H i n c m o x ex dejettione appetitus ma-
gna v i r i u m imbecillitas fubfequitur, & arrophiam minarur. Chronicus eft morbus & frigidus,
n o n tamen iethalis, n i f i ex accidente, paufatimque invadens & c o g n i t u i n p r i n c i p i o d i f f i -
cilis.
H i f p a n i Empyrici p r i m a r i u m , ut putant, èjus f i g n u m ex infpettionc & c o n t a t t i ! c o l l i g u n t
brachii x g r o t i , i n quo f i valvularum inftar nodos c o m p e r i a n t , m o r b u m hunc adelfe pronun-
tiant. D i f f e r t ab oppilatione cachettica, quod pettoris hoc v i t i o m o l e f t a t i , v u l t u t a m e t l ì
dejetto & t t i f t i , n o n tamen decolore & l i v i d o fìnr, nec pondus aut duritiem utriufque hypo-
chondrii lèntiant: t u m comedendi q%oque concupifcentia p r i m x q u e c o n c o t t i o n i s i n f t r u -
m c n t u m langueat. Frequenriusforte e f t , q u o d p a u c i fententiam C e l l i l i b . 1. cap. 2. tam ftritte
obfervari debere e x i f t i m a n t , quando ait. Si quis interdiu fe i m p l c v i t , p o f t c i b u m neque f r i -
g o r i neque aeftui n è q u e labori fe debet c o m m i t t e r g . Pcttore e n i m denudato i n p u b l i c u m p r o -
dire, v e n t o q u e f e e x p o n e r e n o t t u r n o , p e t t o r i s , & v c n t r i c u l i refrigerariunem & c o t t i o n i s
defettumcaufatur. Curatio autem difcutientibus, calefacientibus & c o r r o b o r a n t i b u s , t a m
internis quam externis abfolvi poftular. Interna f u n t p i l u l x ftomachicx, T a b e l l x d i a r r h o d .
abbat. Aroma*. & umilia. V i n u m generofum & guttae aliquot Balfami de Copaiba d i f l b l u t i :
decotta Salfaparillx Salfafras, c u m femine A n y f i & C i n n a m o m o , pugilloque p u l v * i s
jyjpawbi. Jufcula, quibus utitur aeger, c r o c o terreftri Vrucu, pipere Brafilienfi fativo & f i l v e f t r l ,
& f i n i h i l impediat, cxpis atque-allio condiantur.
E x t e t n a f u n t , c u c u r b i t u l x ficcx multoties reiteratae, mammarumquc r e g i o n i appofitae.
M o x f t o m a c h i & pettoris inunttiones ex o l e o c o r t i c . auranr. A r t e m i f i x & M e n t a f t r i . Scu-
t u m dein ftomachale, ex herbis corroborantibus -, atque confortans tandem e m p l a f t r u m
fuccedat, quod fit c o m p o f i t u m ex decantato i l i o g u m m i Icicariba, o r o r u m v i t e l l i s , c r o c o ,
oleo de Copaiba, balfamoque Cabureiba admixtis.
N o n indigna o b l è r v a t u t o p i c o r u m & extcrnorum o m n i u m r e m e d i o r u m n e c e f l ì t a s , quo-
run\infignes effettus videre eft etiam ab ipfis m o r b o r u m principiis : t u m q u o d e o r u m effica-
cia cutis & carnis poros patentes altius penetret, quam i n frigidioribus regionibus ; t u m q u o d
vifcera nobiliora i n morbis a d m o d u m langucntia , cerotis & i n u n t t i o n i b u s refocillentur,
virefque manifefte acquirant. Cucurbitulas quoque corneas, q u x per e x i g u u m foramen f o l o
f u t t u ex alto trahanr, omnes pariter i n c o l x felicifumofuccelTuapplicant. E g o t o t p r o f p e r i s
cffettibus m o t u s , u f u m earum Chirurgis noftris c o m m e n d a v i , iifquc i n colicis cruciaribus
& v e n t r i s fluxibusfanguineis fiftendis, atque principio a t r o p h i x m e m b r o r u m o c c u r r e n d o ,
i n f i g n i p r o f e t t u f u m ufus.
CAP. VII.
T>e ObslruUiknibusÔìfcerum ^Qiturdiuni^.
VBique terrarum confervatio humani corporis, inter alia in circulatione fanguinis motu-
queperpetuo, i n t r a T r o p i c o s , ut p l u r i m u m , vehementiori c o n f i f t i t . Q u i fi iaordina-
t u s , pertinacioresplerumque&graviores v e l o b f t r u t t i o n e s vel fluxus concitare foler. H i n c
fanguinei i l l i ac perniciofiventris fluxus non i m m e r i t o Indiarum peftes habentur, cum inter
morbos acutos n u l l i tanta veherhentia graflentur, autpluresmorrales è medio tollant. Q u i
quoniamexvariiscaufis, p o t i f l i m u m vero ex impedita tranfpiratione p r i m a m ori<nnem tra-
hunt ; de frequentioribus o b f t r u t t i o n i b u s , q u x vifceribus naturalibus fuperveniunt, ante-
quam ad fluxus defcendo, pauca p r x m i t t a m . M e f e n t e r i u m , H e p a r , L i e n & Inteftina, à v c n -
triculo'mulrapariunturmala, q u i , licet per fe t o t m o r b o r u m caufa n o n fit, tamen ab intem-
perantia vivendi toties tentatus, vegeto f u o calore randem deftituitur, craflifque ac crudis hu-
moribus obfitus, o f f i c i o r i t e f u n g i n o n poteft. Neque ventres hyeme i n his terris calidiores
ficut i n E u r o p a , tettante H i p p o c r a t e , fed frigidiores porius f u n t , multoque humore abun-
dantes o b crebras pluvias a é r e m q u e calidum & h u m i d u m , ac proinde pauciori alimento i n -
digent. Juvenes imprimis a d v e n t i t i i , maximopere hoc m a l o affiiguntur (veteranos e n i m
obftruttionibus rarius infeftari videas) tam ob faburram c a c o c h y m i c a m , recens ex irincre
f e c u m 4 e l a t a m , q u a m , q u x ex immoderato f r u t t u u m c r u d o r u m , t u m cibi p o t u f q u c foecu-
lenti & c o m p o f i t i i m m o d i c o u f u contrahitur. Enimvero promifcua m u l t i t u d o , nunc n e c e f
fariisad fex res non naturales deftituta, modo-eifdem abundans, facillime obftruttiones i n -
currit. (Optimis namque cibis & p l u r i m i nutrimenti fupra m o d u m aflìimptis morbos frigidcs
gene-
J 4 G v i L I E L M l P l S O N L ^ S
gcnerari, experientia & ratio doccnt.) P o t u v i l i f f i m o c x f a c c h a r i j f c i b u s & a q u a c o n f e t t o ,
r u m vino ardenti ex eodem p o t u c o n c i n n a t o , a v i d i f l l m c f e i n g u r g r a n r , u n d e e b r i i f x p e a c
x f t u a n t e s , t o t i q u e fudore diffluentes, h u m i p r o c u m b u n t , ac malignis vaporibus ex terra af-
cendentibus corpus denudatum per inregras noclcs exponunt. Q u o "fit utvenisarteriifquc
corporis o c c l u f i s , circulatio & perfpiratio i l l i e o cefient, m o x q u e tonus ventriculi & r o b u r
Hepatis enervetur. U n d e debilitas ex i n t e m p è r i e frigida cum m u l r o labore & laflitudinc
fpontanea, tantaque naufea f u c c e d i t , ut ferendis cibis ac medicamentis impares f x p e exiftant.
C u i fi forte i n i t i o n o n fuccurreris, confueram p é r f p i r a t i o n i v i a m aperiendo, vifeeraque e x o -
ncrando & r o b o r a n d o , haec mala lùbfequi videas, manente tamen p r i o r i calamitate. Chylus
fiquidem craflus & crudus, quia minutiffimas venas mefaraicas permeare haud p o t e f t , eas
o b f t r u i r , f u u m q u e jecinori, inteftinis, caeteroquecorpori, n o n q u a m debet, fed quam p o t e f t ,
m i n i f t r a t . H i n c f u n t t i o n e s naturales impediuntur Se oB diaphragmatis f y m p a t h i a m , ex p o n -
dere Hepatis & Lienis enatam , magna c o m i t a t u r relpirandi difficultas: accedunt fudores
praeterea f r i g i d i i n partibus fuperioribus, f u m m u s v i r i u m l a n g u o r , durities atque m u r m u r
u t r i u f q u e h y p o c h o n d r i i , denique ex ventilgtionis d e f e t t u febris & f i t i s . Q u i d , q u o d f u f t u f i o
flavae bilis ex f c h u r h u f o óe o b f t r u a o l l c p a t c prognata faepe fe jungat, ficut de India O r i e n t a l i
('cum qua A m e r i c a plurimos m o r b o s habet communes) tefl-atur Iacobus Bontius. U n d e tan-
dem hydrops n o n f o l u m fed M e t à f t a f i n Phrenitis fubfequuta f u e n t , manente d e j e t t i o n e p u l -
taeea & ftercorofa à bile i n venas regurgitante. Si q u e m fingulari natura; beneficio à t o t
x ^ i m n i s vindicatum c o n f t e t , h o c per liberale alvi p r o f l u v i u m Se b i l i o f u m n o n n u m q u a m
c o n t i n g i t : hinc e n i m o b f t r u t t i o n e s fluxu t o l l u n t u r . Sed antequam ad ipfam curationem, q u x
m e d i c a m e n r o r u m a d m i n i c u l o f i t d e f c e n d a s , o p t i m a m & f t r i t t a m dicetam per m u l t u m t e m -
poris inftituas. I l l a p o t i f l ì r r i u m fit ex cibo recenti, partiumque t e n u i u m ac digeftu f a c i l l i m o .
Potus fit aqua fontana. V e n x f e t t i o fi n o n febris prxfentis r e i p e t t u , f à l t e m f u t u r x confert.
Quippe caufa m o r b i remota licet frigida habeatur, complicara tamen & c o m p o f i t a eoulque
calores c o n c i p i t p o f t m o d u m , ut Hepatis quoque i n f l a m m a t i o m e r i t o extimefeenda fit.
Blandioribus p r i m o medicamentis incidentibus & aperientibus, ne vires dejiciantur, t o r -
mina cruditatefque ex alto provocentur, i n f i f t e n d u m , u t f u n t radices herbarum ^écaricoba,
Juripaba, Caapomonga, Pagimìrioba,Papyrapecu, Alcacu, Aguape, Arac a, Aguaxima c o t t i o . L i -
m o n u m & ibiraee unde apofemata ex arte c o n f i c i u n t , & aliquandiu reiterata f é l i c i f l l m o s
effectus edunt. V e n t r i c u l i d e b i l i t a t i , emplaftris Stomachicis ex g u m m i I c i c a r i b a & m e l l e f i l -
v e f t r i per os exhibito i i u c c u r r u n t i n c o l x , fi febris a b f i t . D e n i q u e v i n u m i n q u o dragmae
d u x radicis Ipecuanha macerata f u e r i n t : t u m caftaneam nucis Anda ì é g r o t o propinant j u t
t u t o materiam prxparatam exturbent per alvum.
Q u o n i a m vero de iis m o r b o r u m caufis, q u x a d S c o r b u t u m quoque f a c i u n t , e g i , pauca
h x c de ejus curatione addam. I n M a r i potius q u a m terra viventes affici hoc m a l o f o l e n t , q u i
m i f l i s f a l i t i s , rancidis Se f x c u l e n t ì s cibo & p o t u , f o l o c i b o potuque recentioribus, f r u & i b u f -
que hortenfibus r e f t i f u u n t u r . I n t e r hos primas tenent nuces quas Cocos appellant, q u a r u m
l i q u o r , m e d u l l a q u e p r x t e r q u a m q u o d g u l x l e n o c i n e n t u » , f a l u t i p r o f u n t , u t & mala aurea,
citrea, eorumque fuccus recens, melones a q u a t i c i , T a m a r i n d i , Caraguata, Guajaba, Ananas*
Murucuja : B r a f f ì c a denique marina u t p o r r u l a c a , recens c o n d i t x aceto, a d m o d u m c o n d u -
cunt. Potus fit ex aqua fontana, L i m o n i i s & Saccharo. A c c e d a t corporis motus quam p o f -
fibile f u e r i t . A t q u e his folum remediis, m i f l i s exteris pharmacis, p a u c o r u m d i c r u m I p a c i o ,
fi n o n c u m aliis compofitus. fit gravioribus o b f t r u & i o n u m m o r b i s , priftinae m u l t i fanitati
redditi, corporis v i g o r e v e l c u m A t h l e t i s certarunt.
CAP. VIII.
De Oppilatione Hepatis &- Lienis.
S I quis morbus popularis, hxc fané eft oppilatio hepatis & lienis, qux vere endemia cenlèri
debet. E f t nutritionis defedtus c u m anguftia p e d o r i s , difficilique refpiratione & laffitudine
fpontanea, ex obftrudfione hepatis & lienis orta. N u l l u s C h r o n i c o r u m i n n o f o c o m i i s n o -
fttis hoc i p f o f r e q u e n t i o r , p r x c i p u e menfibus pluviis exiftit. C l a m glifcit & paulatim invadit
m o r b u s , u n d e d i f f i c u l t e r f x p e e j u s p r i n c i p i u m c o g n o v e r i s . Perfe h a u d f e m p e r l e t h a l i s , n i f i
•forte m o r a diuturniore hydropem c o m i t e m a u t f u b f e q u e n t e m h a b e a t , a u t a l i u m q u e n q u a m .
r e c i d i v u m (ecum trahat. Sicut m o r b i articulares, n i f i o p u l e n t i u s viventes invadere amant,
& o b i d aegritudines d i v i t u m appellari f o l e n t ; ita h x c o p p i l a t i o , duntaxat penuria preflbs
moleftat. Milites macie c o n f e à o s ac m o r t u a velutì corpora p a f l l m incedere videas v u l t u
decolore Se pallcfcente, adeoque i n c i b u m inhiantes, ut perpetua f a m e eoslaborarecredas.
Stoma-
D E M E D I C I N A B R A S I L. L I B . II, a>$
Stoniachus fiquidem debili?, juftoquc calore d e f t i t u t u s , facilius congerit, q u a m felicius dige-

r i t , fuoque miniere rite f u n g i non p o t e f t , unde p r i m a c o n c o d i o impedita, óc chylus o b f t r u d o
mefenterio male diftributus, à fecunda i n Hepate corrigi n o n poteft. H u jus mali caufa ante-
cedehs p o t i f l i m u m eft frigus intromilfum.perfpirationemck: c i r c u l a t i o n e m fiftens,compofita
tamen & mixta, ex diflbluta & ì n o r d i n a t a vivendi ratione. ( A é r e m p r ò refpiratione a t t r a d u m ,
n o n minus ventriculum & inteftina i n g r e d i , q u a m p u l m o n e m , eleganrer probat H o f m a n n u s
I n f t i t u t . pag. 3 54. ) Fit enim plerumque u t viatotcs longo tempore e x h a u f t i , i n t e n f i f l i m o q u e
Solis ardore xftuantes, ad gelidiflìmos lacus vicinos properent, fitimque i m m o d i c i s hauftibus
extinguant. Qmbus u b i ad O i n o p o l i u n i v e n t u m e f t , p o t u m Garapa, ejufque e x t r a d u m f i v e
Spiritum affluentius f u p e r b i b u n t , frigida calidiflìmis mifeentes. Q u o fit, ut vifeeribus, & prx^
cipuenatu^raliumnobiliflimis, n o n e x i g u u m damnum ihferatur. Prxter h x c , putrefeenre,
mucida ac difficilioris concodionis carne, larido i t e m olente & rancido vefeuntur. P e d o r e
& ventriculi regione femper d e f e d a , fudoribufquc diftìuentes h u m i p r o c u m b u n t , pluviis i n -
fuper ventoque n o d u r n o fe exponunt. Q u i d m i r u m fi L i e n o f l i c i i i m m e m o r , Jecorifque.
tonus l x d a t u r , & vifeerum h o r u m valde o b f t r u & o m r n pondas-, di'aphragma d e o r f u m trahat,
& liberum illius m o t u n t i m p e c i a * - - U f ì d e m o x refpirationis acventilationis defedus exiftit.
E x quo imperitiores praecipuam & p r i m a m malicaufam p e d o r i a t t r i b u e r u n t ; quamvis n o n
injuria videri p o f l ì t pedus per confenfum laborare, ex nimis interrupra & d i f f i c i l i refpiratio'ne,
Videatur locus notatu dignus apud Galenum 4 . de locis affedis, cap. u l t .
Signà manifefta exiftentis m o r b i funt ex colore l i v i d o , laffitudine fpontanca, ì ^ p i r a t i o -
nis defedu, vifu v i t i a t o , t e m p o r u m ac c o l l i arteriis plus f o l i t o p u l f a n t i b u s , duritie atque ar-
dore utriufque h y p o c h o n d r i r & f e b r e lenta. Q u a m o b r e m c u n j fimilem i n Scorbuto h a b i t u m
c a c h e d i c u m , iifdemque remediis aperientibus & aquas .ducentibus curari à f e l e d i o r i b u s
p r a d i c i s t e f t a t u m f i t , quis dubitethunc a f f e d u m n o n fimul c o m p o n i ex S c o r b u t i quadam
fpecie.
Q u o d fi radices egerit m a l u m , annum circiter, aliquando etiam longius durat, r a r i f f i m e f e -
nes & viros affici videas. Infanribus, puerifque advenis i m p r i m i s , x q u e infeftus morbus ac,
juvenibus; illis pene nullam e l u d a n d i f p e m , his m e l i o r e m plerumque relinquit.
E g o , ficut i n multis aliis, ita i n curatione h u j u s ^ m o r b i , c o n f u e t u d i n i &c d i f c i p f i n x h u j u s
regionis me fubjicere f u m c o a d u s , ecftamenmoderamine, u t d i x t a m pharmacia exciperet.
•Nam quicquid etiam viri peritiflìmi o b l u d e n t u r nihil tamen antifeorbutica & hydragoga aut
certe p a r u m p r o f i c i u n t j q u o d femina mali r e l i d a poftea m o r b u m denuo repullulare faciant.
C x t e r u m i n c o l x antequam ad medicamenta generalia defeendant, p e r o d o a u t d e e e m , plus
minus,dies certam vivendi f o r m u l a m x g r ì s p r x f c r i b u n t . P r i m u m i n l o c u m e d i t u m a c f a l u b r i o -
r e m concedere jubent, xdibus qua meridiem Sz o c c a f u m f p e d a n t probe o b t e d i s , & vento
auftro exclufo. A d h x c variis l a d i c i n i i s Se acetariis ex portulaca imprimis & Soldanella re-
cenribus, carnibus denique bene toftis vefei, aquamfontanam, c u m v e l fine femine anifi
& liquiritia bibere : ante omnia m o t u m c o r p o r i s , q u o d o b d i t n c i l i o r e m r e l p u a i i o n c m feden-
tariifint.injungunt. A t q u e h x c omnia t o t o curarionistempore,qux circiter d u o r u m m e n f i u m
intervallo abfolvitur, rite obfervariimperanr. D i x t a hoc m o d o i n f t i t n t a , r o b u f t i o r i b u s A n t i -
m o n i u m vel v i t r i o l u m R o m a n u m pprrigunt,quibus fuccedunt fyrupiprxparantes ad inciden-
dam materiam: D e i n ipfius m a l i quafi a n t i d o t u m per triginta,quandoque quadraginta dierum
f p a t i u m concednnt, prour m o r b i pertinacia & xgrotantis natura expofeunt. Recipe pulveris
Vbiraeé(cujus'quoquepugillus fimpliciter tempore intermedio ex o v o f o r b i l i p r o d e f t ) S c o r i x
ferri an.îj.milii Indici \ j.fabarum m i n o r u m , cucurbit.arnar.fem.& p u l p x , f o l i o r u m Scnx an.^j.
Quae m i n u t i f l i m e trita i n q u e p u l v e r e m r e d a d a e x h i b e n t t i r a d ^ j . m a n e ó c vefperi tantumdem
pulmenti è Tipioca cum Saccharo. Quibus vires paulatim reftituuntur •: exercitatione corpus
fatigant, quotiefeunque dofin p r x f a t i pulveris aflumferunt. M o x r e f t i t u t i à c u r f u , epulisfa-
cilis concodionis & digeftionisiifque recentioribus fe refocillant.
Prxterquam enim q u o d i n o m n i medicamento q u o d chalibem vel ferri Scoriam recipit,
motus corporis conducere videtur; i t a i n hoc m o r b o p r x c i p u e , i n q u o facultates naturales
f u n r o p p r e f l x n e c e f f a r i o r c q u i n t u r ; fecusenim ftatimà pulte f u r a t a , de onere conqueruntuc
x g n -, t u m q u o d u t r x q u e i l l x exeretiones u r i n x & f u d o r u m minus f u f é i t c n t u r .
Chalybis ufus laudatur à Celfo lib. 4 . cap. 9. E t i a m finefubfequente m o t u v c l e x e r c i t i o
chalybs i n l e d o c u m f r u d u a b xgris aflumitur. P. Zacchia de m a l . h y p o c h o n d pa* 138.
Sudorem non convenire i n ufu chalybis. idem eodem l o c o dicit. T u m quoque lienem per
l o t i u m vixcxpnrgari pofle probat Septaì. 7. caut. 6 2 .
M i r u m forre videbitur nonnullis , remedio hoc p o p u l a r i , tam gravem m o r b u m radi-
citus exftirpan pofle veruni cum bafis medicamenti fit chalybs Se cortex vbiraeé ( q u o d
;
eft Guajacum B r a f i l J q u o r u m hic p r i m o gradu calidus., t e n u i u m p a r t i u m , dulcis &

P aroma*
2& G V I U U M I P l S O N I S
. a r o m a t i c i faporis, mefaraicas & Hepatis vias valide aperit ille l e n t ò s i n o m n i vifeerum oppila -
;
t i o n e humores incidens, maximeque l i e n i fit deftinatus, m e r i t o exteris remediis p r x f e r t u r .

H i s itaque o m n i b u s accurate obfervaris, p l u r i m i convaliiemnt. N i f i f o r r e aliquid pejus
i n hepate delitefcat q u o d accedentibus reliquiis Se debilitate v i f e e r u m , r e c i d i v a m faciat.
;
Quapropter c o n f u l t u m , ut f u b l a t o rpali f o m i t e , m o r b o q u e e x p u g n a t o , ex artis p r x f c r i -

p r o , d e c o d u m Salfaparillx fimplex, d i d i s religiofe oblervatis , aliquandiu exhibere.
T a m e t f i autem h x c medicamenta e o r u m q u e utendi m e t h o d u s , neque'rarione, neque ex-
perientia, deftituta fint, Se m i n i m e improbanda necefle tamen ad rationis a m u f t ì m ea
;
exigere, & n o n n i h i l i n v e n t i s adderevel tollere.
CAP. IX.
De Hydrope.
/^Ùm multi fint morbiin hac alterius mundi regione nobis cum Europxis communes) tum
^ - ' i l l u m inrer p r x c i p u o s referendum c e n f e o , q u i aqua intercus L a t i n i s d i c i t u r , pueros atque
juvenes p r x c i p u e infeftans. I l l i s e n i m p r x t e r requifitas c-*teras caufas ex i m p e r i t a educatione
& tranfpiratione i m p e d i t a , his ex v i v e n d i intemperantia aquifque paluftqbus vifcus i l l u d f a n -
guificationis a f f l i g i t u r , o m n i f q u e generis hydrops v e l p r i m a r i o i n d u c i t u r , vel fecundario aliis
m o r b i s u t Cachexite, I d e r o , Dyfenteriis,quartanis febribulque acutioribus male expurgatis.ut
H i p p . pafTim comprobat 1. de a f f e d . fuccedit. Q u e m a d m o d u m omnes hepatis affedus i n h i f c e
Indiis facilius & crebrius quam i n f r i g i d i o r i b u s plagis generantur; ita n o n adeo i n f e l i c i t e r
eurationem recipiunt i i q u i n o n ex alio m o r b o nati fuerinr. Facilius tamen q u a m e x t e r i m o r b i
recidivam patiuntur. H i n c c a u t i o i n p r o g n o f i & curatione exfurgit, fecundum i l l u d H i p p . efta-
t u m . Hydrops q u i M e d i c i n x revenir ac c o n c e d i t , defperatus eft : p r x c i p u e fi ex a l i o m o r b o ,
q u o d f x p e fit, p r o f e d u s faerit. Quippe fi atonia hepatis velfeirrhus -, e x t i n d i o i t e m c a l o r i s
f a n g u i f i c i ; omnes denique alienatx v e l i m p e d i t x virtutis f a n g u i f i c x c a u f x inferantur, m u l t u m
q u i d e m f o l a d i ea remedia x g r o t a n t i tunc c o n c i l i a n t , quibus abdomen Se pedes detumefeunt:
fed ceffante M e d i c i n a (à qua neceflitas f r a d x q u e vires f x p e nos recedere c o g i t ) m o r b u s i à
perennitate caufx m o r b i f i c x renafeitur. I n cadaverum d i f f e d ì o n e , e o r u m i m p r i m i s , q u i ex
A n a f a r c a aut A f c i t e laborantes interierant, quandoque" hepar colore albicante r i m i f q u e fatifr
c e n s r e p e r i , ne v e f t i g i o q u i d e m fanguinis i n jecinore apparente. Vnde. facile l i q u e t q u x f p e s
aut defperatio H y d r o p i s à vifeeribus captanda fit. C o n t r a r i u m vero n o n raro c o n t i n g k , fi à
v i t i o f o l u m t e r t i x c o n c o d i o n i s , u t v o c a n t , m a l u m h o c cadat i n f u b j e d u m vifeeribus bene-mo-
ratis, c x t c r i l q u e requifitis p r x d i t u m . T u n c e n i m Se per cognitas Se latentes viasinlperatx ex-
cretiones, n a t u r x & m e d i c a m e n t o r u m v i r t u t e , t u m per a l v u m utramque f e l i c i f i i m e ; t u m per
c i r c u m f e r e n t i à m corporis t r a n f p i r a t i o n e recuperata/egeruntur. Quas vias fi f p o n t e fua natura
i n v e n i a t , n o n e x i g u u m f o l a t i u m x g r o t a n t i p r x f t a t , q u o d verba H i p p . i n C o a c . d e H y d r o p e
c . x i x . f e n t e n t . v n i . c o m p r o b a n t . lam vero ineunte UyÀrape ,fiaquofaancidatdiarrhàia eruditati*
expers, morbum exolvit, fectts enim Ager non morbus tollitur. Si vero m e d i c a m e n t o r u m a d m i n i -
c u l o o p u s , confultius hoc per P e r i r r h x a m q u a m d i a r r h x a m i n f t i t u i t u r , q u o n i a m difficile e f t
exeretionem i l l a m h y d r o p i c i humoris fufeeptam , ex lege^critica per inteftina perficerc. T u m
alvus, arte liberaliter m o t a , m e r i t o i n his terris f u f p i c i o n i s piena h a b e t u r , q u o d i n d i u t u r n u n i
i m o l e t h i f e r u m p r o f l u v i u m n o n raro degeneret. Perirrhxa t u t i u s à q u x e d u c u n t u r -, t u m o b
m a j o r e m i n vifeeribus p o r o r u m apertionem; t u m o b e x i m i o r u m m e d i c a m e n t o r u m indigena-
r u m a f f l u e n t i a m , q u x à p e r i e n d o , f i c c a n d o , a f t r i n g e n d o mirabiliter f a n é eurationem a b f o l v u n t .
Q u i p p e n o n raro c o n t i g i t , u t f o l a radice diuretica Caapeba ( i n t r a d a t u fimplicium d i d a j ex
v i n o v e l aqua Taraybenfì, f u b i n d e x g r o propinata, latex intercus f u e r i t edudus. I d e m p r x f t a r i t
mirabilis Peruanx, Caapomonga, arboris filiquofx ta.dices Jaborandì, t Saflaft. Carcaparill. l i q u i -
r i t i a , radix q u x C h i n x d i c i t u r , c o r t i c . L i m o n i o r u m & p r u n o r u m G r a n a t e n f i u m , radices Iuri-
peba Se Malva d'ifeo. Q u i b u s nativis u t p o t c recentibus Se v a l i d i f l i m i s , plus co*nfidentix q u a m
e x o t i c i s e f f a t i s & a d nauf barn f x p e refervatis, p o n e n d u m e f t . T h e r i a c a m & a l i a e j u f m o d i q u x
per fudores d i f l b l y e n d i . & educendi v i pollcant exhibuifle o p p i d o c o n d u c i t , q u o d per laxiores
abdominis Se v i f e e r u m poros m u l t i e v a f è r i n t . A l v u s purgatur c o m m o d e fequentibus reme-
diis. P i l l u l i s P a n c h y m a g o g i s n o f t r i s f u p r a d e f c r i p t i s , q u x G u t t a m C a m b o i d . r e c i p i u n t ; N e c
n o n Mechoacannx recentis vel fcecula, v e l e x t r a d o . Q u o r u m u l t e r i o r e m p r x p a r a n d i m o d u m
videre eft i n capite de fluxu a l b o . Balnca conducunt qux.parantur ex foliis piperis l o n g i , m a l i
a u r e x , betel, a r t e m i f i x , f a l v i x filveftris, Camara, Bafoùrinha, l a u r i filveftris, althex , Albahaca
Iaboarandiba, aliifque q u a m p l ù r i m i s . H i s adftringentia addi f o l e n t , u t f ant Cebipira, radices
p r u n o r u m & p i r o r u m Granatenfiitm, f r u d u s & f o l i a M y r t i Silvefttis. I n u n d i o n e s ex p r x d i d a -
r u m herbarum olcis i n f t i t u u n t u r . A c c e d i t o l e u m ex corticibus A u r i a c . & c i t r i d e f t i l l a t u m ,
quod
DE M E D I C I N A B R A s I L • L I B. I I , 27
• quod valide corroborat & d i g e r i t . N o n e x i g u o quoque c o m m o d o Paracenthefis, quae m a x i m e

aiciti convenir, folet i n f t i t u i , idque ex lege M a g n i P r x c c p t o r i s , u b i fexto Epidemion, Aquofos
citofecari debereprtcepit. Q u o d per epicrafin ter quaterve u n o die, mediantibus perpetui* cor-
roborantibus fit. Sin minus ob v i r i u m j a £ t u r a m l i c u e r i t , p e d i b u s ex leucophlegmatia t u m e n -
tibus. cutis fupra & i n f r a talos,inciditur. P l u r i m i ex ulcere i n crurc, m o d o fponte o r t o , m o d o
igne c o m p a r a t o , c u r a n t u t M u l t i s denique p r o f u i t navigatio, v o m i t u f q u e à m o t u aliquoties
concitatus mediante Pharmacia & dista convenienti, a è r i f q u e ficcitate perpetua.
Caetorum H e r n i x i n ventrem i n f e r i o r e m , prxcipue vero i n f c r o t u m defcendentes, n o n raro
h y d r o p u m comites f u n t . I n expcditionibus per a f p e r a & confragofa loca milites armati iter
facjentes hanc calamitatem i n c u t r u n t : r n o x f r a d i , t o t p corpore x f t u a n t e s , f r i g i d i f l ì m a m
r e f t i n g ù e n d o calori affluentius hauriunt; f o m n u m q u e f u b aperto Joye capiunt. H i n c f l a t u s
generantur, & p e r i t o n x u m n o n n u n q u a m r u m p i t u r . R a t i o vero curandi eadem q u x i n E u -
ropa, fomentis fcilicet, i n u n d i o n i b u s , ligaturis & fimilibus.
CAP. X.
^De Lumbrkis.
QUam nìhil in hac orhis parte à putredine fitliberum, omnes quicurìque fub zona tor>
rida vivtint experiiintur. U n d e i n f e d o r u m , maxime vero v e r m i u m tantus proventus, u t
nih.il propemodum i n t a d u m ab iis r.elinquatur. E o d e m m o d o c u m M i c r o c o f i t i o le res habct,
quem non minus quam t o t u m hoc u n i v e r f u m , varii generis vermes identidem exagitant,
ramque vifcera intus puerorum juxra a c a d u l t o r u m ; quamforinfecus vulnera atque ulcera,
à calido & humido ambiente, miris modis infeftant. H i - C h i r u r g o r u m opera ,'quxque vulnera
& ulcera mnndificant, profliguntur ; i l l o r u m eurationem perficere, t o t q u e latentes hoftes
exturbare ,.leve n o n e f t , propter ingenrem conceptx putredinis propagationem. H i n c febres
graves, ne dicam & m a l i g n x . generantur > aliaque f y m p t o m a t a f u b f e q u u n t u r . Quippe n o n
f o l u m ano ' & inteftinis familiares, fèd I x p i f l i m e quoque ventriculo reliquifque vifeeribus
nobilioribus vermiculos innafei, anatome n ò t u m fecit. Q u i cardialgias, deliquia a n i m i , p a l -
pitationes c o r d i s , ftridores dentium & horrores n o d u r n o s inferunt. U n d e fit, ut his malis
divexati, cachexia, multoque halitus foetore, viva v e l u t i cadavera, v i x m o r t e m eftugiant, n i f i
f o r t e ipfo m o r b i initio f u m m u m ftu*iium adhibcatur. T h e r i a c a m , n o n i n f i m x alias dignitatis,
o b f e b r i u m incendia raro admirtendam cenfenf. Barbarorum x q u e ac n o f t r o r u m ufitatif-
fimaacprxcipua remedia f u n t , recentes f r u d u s acidiflimi Car aguata d i d i , eorumque l i q u o t
deftillatus, idque exigua quantitate cochleari exhibitus, o b vehementiam addito mellis filve-
ftris parum. Semina c i t r i o r u m recentia ex f y r u p o A r a n t i o r u m & Caraguata p r o p i n a t a , m u l -
t u m p » o f u n t . Olei arantiorum & C i t r i o r u m p r x f t a n t i f l i m i , q u o d ex corticibus per alembi-
c u m e l i è i t u r , g u t t u l x quinqqe vel fex cum d i d i s f y r n p i s , v^rmihu? t u m cardialgia ventrilque
torminibus conrrariantur. L a r i d u m recens ano i m m i f l u m , fi l u m b r i c i i n inteftinis i n f e r i o r i -
bus hxreant, eos expellit. D e i n nuces arboris Angelyn ab i n d o d a multitudine, valde c o m -
mendanrur; fed quia n u l l a m i n hoc efficaciflimo remedio o b f e r v a n t D o f i n , fimul c u m l u m -
b r k i s , vitam infantibus aliquando intulilfe m e m i n i . L i c e t autem à q u i b u f d a m animantibusin-
ftindu naturali, u t & a b l n d i s & r u f t i c i s validioribus atque xtate provedioribus t u t o contra
h x c & alia mala expetatur t a m e n , o b i n d o m i t a m v i m , jufta dofis ac prxparatio requi-
y
ritur. N i m i u m fiquidem e f t , q u o d d i m i d i u m f c r u p u l i excedit, ficut poftea f u o l o c o l a t i u s

demonftrabitur,
CAP. XI.
De Ventrts Fluxìbus,
T7lfcera naturalia oppilata, ac toties ab humoribus qualitate& quantitate peccantibus la-

• c e f l i t a , tandem exonerationem m o l i u n t u r . E t tunc quidem fluxUs v a r i i p r o diverfitatc
partis a f f e d x & n a r u r x h u m o r i s vel bene vel male morati,* fequuntur. U n d e v e l c r i t i c i , v e l
fyariptomatici judicantur. Sicut e n i m ex intemperie ventriculi & chylificationis fruftrati'one,
fymptoma L i e n t e r i x f e p r o d i t , & rluxum hepaticum l x f a hepatis fubftantia & v e n a r u m m e -
faraicarum regurgitatio proferf: Prxterea ficut i n t e f t i n o r u m eorumque venarum e r o f i o ,
ulcus dyfentericum i t a a n i c x e f i o inflammationem & putredinem caufatur, q u x Bicho L u -
5
fitanis dicitur. A d h x c orgafmus acerrimi humoris ex aere & f r u d i b u s calidis & h u m i d i s

prognatus, Choleram, multafque colicas pafliones p r o d u c i t . H o r u m o m n i u m p r o x i m x &
immediatx caufx i m p e d i t x tranfpirationes vel o b f t r u d i o n e s n o n f u n t j fed i l l o r u m p o t i f l ì -
X> 2 nium
2,8 G V f L I E L M I P I J O N I S %
m u m q u i d i a r r h e x & fluxus alvi vocantur. Sinvero ab aliqua acrimonia & malignitate ma-
t e r i x m o i b i f ì c x , vel atonia partium incidant tales, q u i D y f e n t e r i x fluxus hepatici vel c h o l c r x
appeHantur, fyraptomaticihabentur. D i a r r h x a f i m p l c x , vel ex arte, vel per fe facile & c i t o
eurationem recipit fin minus i n pejores fluxus degencrat, q u i vel ex calida aut frigida materia
5
oriuntur. Q u i ex frigida, a l b u m alvi p r o f l u v i u m fine febre vocatur (excipitur autem ille quem
Galcnus ab adipe, à calore igneo liquefatto p r o f i c i f e i teftatur) quando n i m i r u m crudus ac
pituitofus humor p e r p e r u o « d e l a b i t u r , x g r u m q u e abfquc magno dolore paulatim languefcere
facir. A r q u e hic q u i d e m fluxus o m n e m p r o m i f e u e x t a t e m , hyberno potiu's quam x f t i v o
tempore infeftans, ad m u l t o s f x p e m e i i f e s , n o n n u n q u a m ad annumdurat. T a m e t f i fine febre
m i n u f q u e lethalis fit quam e x t e r i , p o n inter eos ceriferi debet t a m e n , q u e m H i p p . i n p r x d i t t .
1.2. f . 2 . m i t e m & partUTi durabilem efietradit; q u o d hic d i u t u r n u s . & d i f t i c i l i s a d m o d u m dc-
prehendarur. C u m hujus mali caufa fit cruditas pituitofa redundans ex f r i g o r e , q u x tranfpira-
tioneni & circulationem impediat, c o l l e t t a , & à p r x c i p u i s corporis partibus ad inreftina abeat,
curario p r i m o à clyfteribus abftergentibus q u i m e i filveftréimprimis r e c i p i a n t , i n c i p i t . I n -
t e r i m corpus fyrupisaliquandiu fimilibus prxparatur. D c h i n c ad radicem Ipecacuanha, tan-
quam ad facram a n c h o r a m , c o n f u g i e n d u m , qua n u u u m prxftantius aut t u t i u s , c u m i n h o c ,
t u m i n plerifque aliis, c u m v e l fine fanguine, fluxibus compefecndis, natura exeogitavit r e -
medium, Quippe p r x t e r q u a m q u o d t u t o & efficaciter tenaciflimos quofque humores per
i p f a m a l v u m , f x p i f l i m e autem per v o m i t u m e j i c i a t , & à parte affetta deriver, v i n i q u o q u e
a f t r i t t i v a m p o f t fe relinquir. N o n enim v o m i t u s folum f p o n t e fupervenien's, u t ait H i p p .
A p h . 1 5 . 1 . 6 . fed & a r t e c o n c i t a t u s , f u b eodem A p h o r i f m o comprehendi poteft. I l l u d vero
hoc m o d o perficitur. D r a g m x d u x Radicis Ipecacuanha i n | i i i j . v i n i c o t t x , v e l per n o c t e m
m a c e r a t x , cujus i n f u f u m c u m vel fine oxymelis gj. exhibetur. Poftridie femel atque i t e r u m
p r ò re nata, f è c u h d a i m o tertia ejus d e c o t t i o repetenda, tam quod x g r i debiliores eam facihus
ferant -, quam q u o d a f t r i t t o r i a ejus vis tunc magis efficax appareat. C x t e r u m nuces Pinhonis
(quibus vulgus i m p e r i t u m n o n tam utitur q u a m abutitur) c u m yeheme'nter per v o m i t u m &
feceflum exturbent,fi ex p r x f c r i p t o exhibeantur, haud exiguum c o m m o d u m p r x f t a n t . R e c . n u -
c l e o s f e x v e l f e p f m , àblata tam i n t e r i o r i q u à m exteriori t u n i c a , conterantur amygdalarum
inftar p r ò e m u l f i o n e , addito m o m e n t o f a c c h a r i & f o l . fen. g j . v e l g j f l . l è m i n i s a n i f i ^ - i n p u l -
verem trita m i f c e a n t u r , fiatque paftillus i n f u r n o f i c c a n d u s . Sic nuces Anda, q u a r u m n u c l e i
q u a m Pinhonis p r x d i t t i benigniores * etiam cifra u l l a m p r x p a r a t i o n e m , dignitate illis n o n ce-
dunt. D e i n o l . de Copaiba- g u t t x aliquot faccharo d i f l ò l u t x , o r i ex o v o ( o r b i l i , five ano per
c l y f t e r e m i m m i t t u n t u r . Q u p d fi remedia h'xc enarrata, f o r t e n o n i n p r o m p t u fint, e o r u m
l o c u m M e c h a o c a n n a , vel pugillus feminis R i c i n i A m e r i c a n i i n f p i r i t u v i n i macerati, f u p -
plere f o l e n t : hoc fiquidem h u m o r e m v i t i o l ù m a c r e d u n d a n t e m f o r t i u s , i l l u d vero benignius
educit N o n p a j u m q u o q u e hoc m o r b o exhauftos reficit d e c o t t u m ligni Cacaranda & Saflafras
indigenum. Accedantjufculagallinarum additoaromarummomento o v i v i t e l l o , at/fueim-
primis c r o c o rerreftri Vru™.. fjucp virtute rinttura i p f o crocci h o n m u l t u m i n f e r i o r . E m -
p l a f t r u m fuper v e n t r i c u l o i m p o n a t u r ex G u m m i Icicariibai balsamo de CabureibaSc Copaiba,
v e l ex pafta 4e Tipioca, v i n o de Acaju, pulpa irem p r u n o r u m Arac a, flore Nhambtt, atque d u o -
bus o v o r u m vitellis. A d h x c t o f t a potius q u a m l i q u i d a aut frixa alimenta e l i g a t , idque f x p e &
p a r u m . V i n u m n o n aquambibat, eiqueindantur g u t t u l x aliquot olei c o r t . arant. p r x c i p u e
t u m , c u m venrris cruciatus inftar c o l i c i , adfit, q u e m v e f p a r u m q u ò q u e ( Maripofas H i f p a n i s
d i t t x ) nidusex v i n o p o t u s , vel ventri i m p o f i t u s , clementejrmitigat. I d e m f e l i c i t e r p r x f t a n t
H e r b x caftx five m i m o f x i n aceto f r i x x . Q u a n d o neceflìtas ad magis c o r t o b o r a n r i a & a f t r i n -
gentia c o m p e l l i t , h i s & fimilibus remediis q u x B u f i l i a p r o f e r t , u t e n d u m S u m m i t a t e s f r a t t u u m
Bacobaunt Banana f e m i t o f t a a u t a r e f a t t a e x v i n o r u b e l l o v c l v i n o de Acaju & i m m a t u r o p o m o
lanipaba. T e f t x teftudinis fluviatilis t o f t x rafuram & c o r a l l u m album m a r i t i m u m omnes i n -
c o l x i n hoc fluxus genere, f e l i c i f l i m e p r o p i n a n t , q u o d valide aftringant. I d e m p r x f t a n t je-
e m e a p r e x t o f t u m & e x arte e x h i b i t u n i ; & caftanea celebcrtimx arboris C e d r i Brafilienfis,
CAP. XII.
C U m o m n i a q u x ad veritris fluxiones f p e t t a n t , inexameh r e v o c a f l è n e c e f l u m f i t , o p e r x -
pretium d u x i , ea q u x circa T e n e f m u m , (Belgis « D j u p p l o o p / L u f i t a n i s Pucho d i t t u m )

cottidieob'fervavipaucisexhibere. M o r b u s n i m i u m familiaris & m e r i t o f o r m i d a b i l i s p r x -
gnantibus, q u o d fostum fimul c u m feeta, mifere extingu^t. Irritus e n i m hic cohatus ex q u o -
v i s a c r i & u l c e r i f e r o h u m o r e a n o adhxrefcentenatus, n u l l a m aliquando n i f i f p u m x vel fan-
guinis
DE M E D I C I N A B R A S I L L I B . II, 2.9
guinis aut puris excretionem c o m i t e m habct. Q u i b u s , f i o c u l i nidantes, inquietudines, crucia-
tus, longae vigilix atque excubix n o d u r n x accedant, tunc x g t e finirifolet. Ex aliis fubinde
dyfentericis fluxionibus nafcitur hic m o r b u s , quibus medetur a c f i n e m i m p o n i t , curatuque
tunc eft f a c i l i o r , cum tantum fint r e l i q u i x & f a n i e s ulceris inteftini r e d i , l n t e r d u m vero ex
pituita acida & bile mordaci dyfenteriam prxcedit, quae fi noaexturbatur /eam lethalem effi-
c i t . Quemadmodum enim omnes morbos fucceflione deteriores fieri c o n f t a t , ita prxcipue
h u n c o b jaduram v i r i u m Se doloresprxgreflbs. Quando ex fuperioribus ventris partibus, v i -
delicct ventriculo, mefenterio & inteftinis materia cruda delabitur praeter i n c e f l ì o n e s & re-
;
flua q u x anum r e f p i c i u n t , caufa fovens revulfiono»per v o m i t u m tollenda, idque p r x f t a n t i f -

fimo atque u f i t a t i f l l m o i l i o remedio, R a d i c i Ipepacuanha. Eadem p o r r o curandi ratio fere
circa externa, q u x eft i n fanguinis p r o f l u v i o , eaque humidis fuffimentls & fomentis a f t r i n -
gentibu% tepefadis ex foliis arboris Aroeira, Araca, AcajaSe fimilibus, fi protuberetaut hiet
t
anus; fiulcus adfit,facculis e x l a d e , f e m i n e p f y l l i i & c y d o n i o r u m , &*y<Wtffummitatibusac

m a l v x floribus, inftituitur. His enim, t u m intus t u m foris continue admotis, m u l t u m p r o m o -
vetur quippe q u o d f y m p t ò m a i p f u m q u e adeo m o r b u m t o l l u n t . A l l i u m quoque a f l a t u m , fi
;
caufa piane f r i g i d a , c u m f u c c e f l u a d m o v c t u r . Somnus qua fieri p o t e f t , c o n c i l i e t u r ; p r i m o

pultibus ex Carima Se hordeo. Quibus fi minus provocetur,lenocinia foporifera addenda f u n t ,
interponendo clyfteres abftergentes. A m o t u quoque & exercitio corporis abftinendum,
quo fpedat illud Celli confiliumhaudquaquam negligendum : Cumin omnifluore ventri, tum
in hocprxcipue tenefmo, neceffe eft, non quoties libet defidere, fed quoties oportet, ut hic ipfa mora in
confuetudinem ferendi oneris intejlina deducat. Si tandem aftringentib us remediis internis fluxi-
bilitalem h u m o r u m cohibere conducat, p r x t e r f u c c u m ftillatitiumpomi lanipaba immaturi,
rafura infuper Ugni f a n d i Brafilienfis, alias I-acaranda, ut Se n u d e ; frudus Gueticaroi t r i t i Se.
jejune ex convenienti liquore h a u f t i , e x i m i e p r o f u n t .
CAP. XIII.
De Cholera.
T>Etnicioius nec infrequens his quoque regionibus eft fluxus ille q u i Cholera dicitur. M o r -
bus femper fymptdmaticus & vere acurus, ab aere calido & h u m i d o , corpus perpetuo am-
biente , immodicoque f r u d u u m fugacium & h o r a r i o r u m e f u proficifeens. O m n e m x t a t e m
o m n i anni tempore infeftat. A f t a t e tamerâb x r u g i n o f à porracea atque xftuante b i l e , potu,
calido intempeftive accedente, juventutem vehementius exercet, e u m f u b i t a quadam f p i r i -
t u u m e f f u f i o n e a c l y p o t h y m i a ex tetris £c f u l i g i n o f i s vaporibus orta ; adeo, ut fi ante v i g i n t i
quatuor horas non evadanr, fuccumbant. Q u o d ex manifefta diagnofi c o n f t a b i t , fi l y m i r u m
pulfus d e b i l i o r , aut impedita r e f p i r a t i o , exferiOrum m e m b r o r u m , t u m f u d o r u m frigiditas,
f u m m u m i n t e r ì o r u m circa cor i n c e f f d i u m , convulfionelqae inferveniant. H u n c h u m o r e m
efferum.& quafi orgafmo adfuperiora & i n f e r i o r a delatum compefeere, res p r o f e d o haud
exigux difficultatis eft. P r i m u m ad ea remedia q u x cor, v e n t r i c u l u m ac inteftina m o d i c e r e f r i -
gerando & aftringendo corroborant & f u r o r e m acerrimx bilis retundunir, c o n f u g i e n d u m .
Corpus enim evacuare (etiam invita Plethora & Cacochymia)quamvis benigne,periculo n o n
caret, t u m q u o d vires c o l l a p f x atque exhauftx, ulteriori irritatione r e f o r m i d a n d x fint. U l t r a
Tamarindos, quos h x c terra p f o d u c i t , quxque biliofos & accenfos humores r e f r x n a n t i i i h i l
tentaftdum; fed fyrupis potius Se c o n d i t i s d e M u r u c u j a , Zanipapa,, l i m o n i i s , aranriis, Araca,
Guajaba ut & Ficubus Indicis, Ubapitanga,Murecy, i m p r i m i s T i p i o c a u t e r i s , cxterifque me-
;
dicamentis roborantibus, Se refrigerantibus ex T i p i o c a . Externis quoque fequentibus infiftes.

Fomenta & inundiones fint ex aftringentibus & refiagerantibus. T u m cataplafmata ex por-
tulaca recentis plantaginis, m y r t o , Araca, oculis arboris Imbaiba c o n f e d a , q u x c u m aceto
prxparata rite aegroto i m p o f i t à , prxcordia f o v e n t , ventremque ac a n u m a f f l i d u m d e m u l -
cent. Clyfteres ejufdem generis ( m o d o tantillum temporis f u p e r f i t ) requiruntur, exteraque
remedia i n capite de dyfenteria & i n f l a m m a t i o n e aniprolixe enarrata. V e r u m , quemadmo-
d u m h x c f x p e a u x i l i o f u n t , n o n raro confulto ob temporis anguftiam Se m o r b i f x v i t i e m o m i t -
t u n t u r , confeftimque ad foporifera devenitiir. Q u x duo p o t i f l i m e funt decantata illa fuperius
tradita. E x t r a d u m C r o c i B o n t i i , & c o n d i t u m n o f t r u m m a g i f t r a l e , t a m i n a n u m per clyfte-
r e m , quam i n os per p o t i o n e m exhibita. L i n i m e n t a denique opiata, capiti & p e d o r i admo-
vere convenit. A d e o nihil t u t u m n i f i f o m n u m o m n i induftria concilies. Cholera ficca eifdem
remediis fere curatur, maxime fi regione hepatis c o r n e x c u c u r b i t u l x a p p l i c e n t u r , q u x c u m
p ò t e n t i f l ì m e p e t f u d i o n e m operentur, m e r i t o de iis hoc t e f t o r , q u o d Galenus de Eurotteis,
quas i n c o l i c o aftedu incantamenti inftar operari tradidit.
D 3 CAP.
30 G V I L I E L M I P I S A N I S
C A *. XIV.
T>e 'Dyfenteria.
SEquunttìr fluxus cum febre & fanguinc, ut funt Dyfcnteria, fluxus hepaticus Se inflammafio
a n i , Lufitanis Bicho abufive d i t t a . A f f e t t u s Dyfentcricus n i m i u m his terris eft familiaris.
O r i t u r p o t i f l i m u m ex fudoribus v i frigotis n o t t u r n i ac venti mediterranei f u b i t o a d m i f l i re-
troattis t u m f r u t t u u m f u g a c i u m & f x c i A e n t i potus immoderato u f u , accedente aere c a l i i o
;
& h u m i d o . Haec exeretio f i n g i f i n o l e n t a licet pari vchementiaper omnes Indias f x v i a t , n u m -

quam tamen i n Brafilia m o r b i Epidemici inftar graflatam,'alioque per contagium migrafle,
Conftat. Q u o non parum conferre videturinfignis aéris ferenitas & m o t u s , fiquidem à folis
Se venti orientalis aflidua illuftratione atque agitatione, femina quafi contagii difpelluntur ac
prohibentur. Ita ut perpetuo nobis f p o r a d i c a & popuiaris, nunquam vero Epidemia exiftat
D y f è n t e r i a : c u m aliaspcrtinacimma aliquando malignitas, fi i n alio quopiam, i n hoc m o r b o
i m p r i m i s apparer. Quibus exeretio biliofa, adulta Se fpumofa, ut i n juvenibus f x p e videre e f t ,
m e r i t o ab Hippocrate habetur calamitofa atq f u n fta quippe quse nullisremediis cedat, l i c é t
; ;
haec tellus n o b i l i f l i m a minimaque vulgaria auxilia medica producat contra m a l u m t a m

familiare, & praeftantiora induftria ac folertia h o m i n u m indies fufeitentur. V e r u m miflis i i s ,
quae fàtis fuperque jam ante ab aliis de natura & curationeDyfenteriae ditta f ù n t , e a tantum p r o -
fequar, quibus p o t i f l i m u m differant ab iis fluxibusqui i n Europa graflantur. A f t e t t u i h u i c
( p r x f e r t i m fi m u l t a cacochymia adfit) t o t fimul f o l e n t fupervenire Symptomata, tamque h o r -
r i d i c r u c i a t u s , u t f à e p i f l i m » anguftia rei & tempori&legitimam m e t h o d u m remorentur. H a c
itaque neceflitate exigente, venam tundere, haud c o n f u l t u m habent ( n i f i i p f o quidem p r i n c i -
p i o , aut febre arque hepate affetto i d maxime poftulanribus) q u o n i a m , étiamfi revellendi
i n d i c a t i o n i forte'fatisfattum eatur malignirati tamen materiae morbificae & v i r i u m i n o p i x
;
m a l e f i r , q u o d r a r o o c c a f i o deperditum refarciendiâdfit. P o r r o , v e l f o l o R h e o , v e l l a x a t i v o
quovis b e n i g n i f l i m o mordacem h u m o r e m provocarle, partifque affetta; cruciatus i n g e m i -
naffe» aegro perniciem nonnunquam attulit. Si quando tamen evacuationi l o c u s , f a d i c e m
Ipepacuanha, e x q u i f i t i f l i m u m n a t u r x m u n u s , fyrupis laxanribus, caeterifque remediis prae-
ferre Conducit: quam vis ingenue fatear, omnes parirer incolas ad fudorifera & cordialia,quam
adpurgantia, benigniora l i c e t , i n c l i n a r e , etiam t u n c c u m aeque magna cacochymiap quam
ulcerationis figna appareant. I n t e r i m m o r b o durante praerer c o n f o l i d a n t e s , abftergentes&
refrigerantes clyfteres, nutrimentis & anodynis ex jufculogallinarum hordeaceo a u t f u f f u r a -
c e o , latte caprino chalybearo & fimilibus infiftendum- Prae caeteris pulmento ex T i p i o c a &
emulfiotiibus inde f a t t i s , q u o d multis indicationibus fatisfaciant , utendum per i n f e r i o r a
aeque ac f u p e r i o r a , quippe n j i r i f i c e confolidant'e"& refrigerarne qualitate partes afflittas de-
m u l c e n t , fluxiones quoque tuentes compefeunt ajque coagulant & orificia venarum clau-
dunt. Q u o d f i n e c e f l i t a s ulterius i n f ì i r g a t , viriBus corroborandis & f i f t e n d i s fluxibus, h o c
elettuarium magiftrale o p i a t u m à ad § j . identidem exhibere f o l e o . R e e . pulpae f e u
cartiis cydon. § v f. C o n f . r o f i rubr. de Araca Se Gmjab. à ^ i i i j . Diafcord.Fracaft. §iij. C o n f e t t .
A l k è r m . D i a c i n t h . an. Sij. T r o c h i f c . D e terra figillat. Decarabean. §iij. C o r a l rubr. pp. lap.
h a r m a r i t . p p . an. 9 i i i j . ambr. grifi B r a f i l . 9 i j . f i fang. dracon. laud. opiat. an. g i i j . B o l . A r m e n .
Diiij.fpec.Diamargar. f r ì g . gij.requies N i c o l a i §j. R o b . f r u t t . M i » e c i & M u r u c u j a an.îj.Syrup.
Granat. D i a m o r . Araca-goacu an. q . fi F . E l e t t u a r i u m . V e l o p t i m a m i l l a m B o n t i i o p i a t a m .
R e e . o p i i e l e t t . f a n g . D r a c . Benzoin. C r o c . O r i e n t a i , an. p.e. ambrae nigrae partem t e r t i a m ,
c o n j i c e i n vas v i t r e u m o b l o n g u m ' & c o l l o a n g u f t o , affunde aceti è v i n o f o r t i f l ì m i t a n t u m , -ut
m a f f a m fuperemineat i n f u n d o tres aut quatuor d i g i t o s . V i t r u m bene claufum & o b t u r a -
t u m , radiis folaribus expone. Haec o m n i a hoc m o d o colata, f o r t ì t e r exprimantur, exprefla v i
folrecondenfentur,inqueconfiftentiam extratticogaritur. H u j u s dofis à g r . fex ad n o v e m ,
i n formam catapdtii coatta v e l i n c o c h l e à r i convenienti liquore d i f l b l u t a , p o r r i g a n t u r , ma-
x i m e n o t t u , q u o d f u m m o p e r e tunc i n t e f t i n o r u m mala exafperari f o l e n t . Ea quoque q u x
l u m b o r u m , ventris & jecinoris refrigerio & r o b o r i f u n t , neuriquam intermittenda. Praeterea
fingulis v i c i b u s , quibus alvusdejicittir, f o m e n t i s t c p i d i s , i i f q u c quae c o n f o l i d a n t , i m m i f f i s ,
putredines & calores, vel praefèntes, v e l f u t u r i avertantur. D e quibus latius dicetur i n capite
de inflammatione ani. Potus q u o aeger utatur,pthana fit.ex d e c o t t o de Carima. O v u m quoque
f b r b i l e c u m rribus quatuorve guttulis o l e i Copaiba a d m o d u m conducit, q u o d c o n f o r t a n d o
fiimjl partes laefàs c o n f o l i d e t , ac proinde t o t i d e m guttulae c u m albumine o v i ex bombase
ano inditac velper CJyfterem injettae folamen adferunt. A f f a t a elixatis praefèrantur. Pacobx
& S 4 » r f » 4 f e m i t o f t a s , f x p e p r ò alimento medicamentofoaccipiat.Iidem quoque f r u t t u s d i f -
fccan-
D E M E D I . c I N A B R A S I L. L I B . II. u
fecantur & i n f o l e ficcantur, atque i n m a f l k m , addendo aceti m o m e n t o , coguntur. l o c o pa-

nis. His accedunt plurima alia remedia nativa, aftringendi fimul & refrigerandi q u à l i t a t e p o i -
lentia, quae p r i m i incolse p a r t i m ut arcana celant, f c c u m q u e inferire c u p i u n t , p a r t i m i n n o -
tuere & i n t r a d a t u de fimplicibus tradita f u n t .
CAP. XV
T>e Fluxu ahi Hepatico.
ANno 163-8. urbe Salvador in Bahia, menfibus admodum pluviis obietta, nulla clades aeque
exercitum n o f t r u m a t t r i v i t , q u a m fluxus l à n g u i n e u s , fignis & curarione n o n n i h i l à L)y-
fenteria diverfus(vide de hujus m o r b i caufa Platerum & Sennertumjqui,licet n o n minus q u a m »
illa p è r n i c i o f u s , fymptomatibus tamen longe m i n o r i b u s comitjari folet. Saepe e n i m aa finem
ufque,abfqueullistorminibus,cruciatibus,exulcerationibus,cumque facili excernendi m o d o ,
e x i f l i t . D e j e d i o autem'haec eft, vel puri fanguinis? v e l c u m grumis vel tortura: carnis fimilis; i d -
que dupliciter fit: vel ab atonia hepatis, q u x licet curara, ad p r i f f i n a m crudiratem r e d i t :
vel à quantitate ex venis mefaraicis atque inteftinis r e g u r g i t a n t e , q u x plus t i m o r i s q u a m de-
trimenti inferat, & juventutem maxime iu/eftet. Quippe tales excreriones aliquando f e b r i u m
a c u t a r ù m c r i t i c x habentur, exque emonia j e q £ o r i s , n o n i n r e f t i n o r u m exulceratione cau-
f a t x funt. Fit demum hic-fluxus'ex q u à l i t a t e fimul, orificia venarum corrodenre & referante.
Acque tunc quidem Dyfenteriam propter ulcus & dolores i n t e f t i n o j u m m e n t i t u f . E a q u x e x
hepate p r o f l u x i o fit,' iis remediis oppugnanda, q u x c o n f i r m a n d o jecinori f u a m operatn r a m
i n t r i n f x u s quam extrinfecus dic*arunt. R a r o i n p r i n c i p i o f o l a m e n u l l u m à clyfteribus c o n f o -
lidantibusautanodynis accedere videas. V e n x f c d i o , t a m e t f i i n r e l i q u i s fanguinis profluviis
Vix admittatur, i n hoc tamen à v e t e r a n i s incolis laudabilis habetur: n o f t r a t i b ù s vero utique
m o l l i o r i b u s , intertfiorique calori n o n alfuetis > cafltius ac parcius inftituenda eft. I m m o i n
cucurbitulis revellentibus, lumbisac natibus i m p o f i t i s , aliquando fubjfiftendum. R e l i q u a
q u x t r a d u temporis exfurgunt circa e u r a t i o n e m , q u u m D y l e n t e r i c i s a f f è d i b u s magis c o m -
munia f u n t , iifdem remediis, i n capite de Dyfenteria m o n f t r a t i s , p r o p u l f a n t u r . A d e u m au-
tem fluxum q u x ex atonia hepatis nafeitur, c o m p e f e e n d u m , i r r i r i , u t p l u r i m u m , curandi
fiunreonatus, i t a u t p r x v i r i u m l a p f u ne quidem Rhabarb. myrobat. aliaque fimilia adhibere
c o n f u l t u m fit,. ac proinde ad opiata f x p e numero confugiendum. U t f u n t i m p r i m i s E x t r a d .
illud B o n t i i , n o f t r u m q u e c o n d i t u m magiftrale fuperius rradira. Q u o d fi ex acrimonia m a l u m
p r o f l u x e r i r , ad femina frigida recentia accedendum. T u r n ad ea o m n i a q u x uriham benigne
provocant, u t f u n t , d e c o d u m Iuripeba m a r i s , radicis Araca, f r u d u s A l k e k e n g i , r a d . l i q u i -
r i t . Erva moira, Erva de Capitaon & Pagimrioba,zt\\xt fimilkim q u x hepatis & venarum m e i à -
raicarum ardores m i r ì g a n r , & b r i f i c i a demulcent. H o r u m p r x cxreris p a l m a m o b t i n e n t E m u l -
fiones&pultes q u x Carimadidx cxT/piocademandihoca. I n t e r I r u d u s i n p r e t i o h a b e n t u r la-
nipabi, Murucuja, Guajaba, Araca m i n o r & major, q u x pyra & pruna f u n t Granatenfia. A q u a
quoque ftillatitia ex canna faccharea & Rote Guabiraba c u m albumine o v i p o t a , addito m o -
mento lucci aurantiorum. Denique cataplafmata ex portulaca & Erva moira c u m aceto t e m -
perata, d o r f o & ventri applicata, m i r i f i c e intemperiem hepatis f o l a n t u r , fluxumque i n o r -
dinatum compefeunt.
C A P . X V I .
T>e Viceré &• Infiammatione Ani.
( U x à B a r b a r i s m e a q u e l o n g a experientia circa rationem & eurationem tam f u n e f t i & la-

Q .mentabilis mali confecutus f u m , i n m e d i u m proferam. H u n c afFedum L u f i t a n i Bieho
A / O ^ a b u f i v e v o c a n t , vel q u o d dolor pruriens principio fentiatur, vel q u o d gan<n-xnam
x q u e a c pedum i l l i v e r m i c u l i , inferat. U f q u a m terrarum adeo quam i n Brafilia h o c m a l u m
gralfan à n e m i n e obfervatum m e m i n i . N i l autem aliud e f t , quam incendimi! & c o r r u p t i o ani
c u m ulcere depafeente, fine vel cum fanguinis fluxu d o l o r i f i c o . H u n c m o r b u m aut p r x c e
dunt fluxiones Dyfentericx cum i n t e f t i n o r u m caloribus; aut per f e , & c i t r a u l l u m m o r b u m
praevium ingruir. C u m pylenteriam prxcedentem habet, & o b medicinam adhibiram'Sym-
ptomataexcrerioncfqueceflant, non n i m i u m fidendumeft: n i f i forte f u d o r calidus & m u l -
tus pulfufque ac caetera omnia refpondeant. Detenta fiquidem materia acerrima, à calore n i -
m ) a m a c c e n f a , m a x i m e q u e à f q u a l l e n t e & fordida corporis colluvie intus alta, m a g n u m
IO
putredinisgradum, c u m tam atroci dolore & inflammatione a c q u i r i t , ut m u f c u l u m f p h i n -

cterem atque ora venarum h x m o r r h o i d a l i u m ftatim exedat, U n d e fluxus cruentus e x o r i t u r ,
alti-
31 G V l L I E L M l P l S O N I S
altiufq; a d i n t e f t i n o r u m tunicas afcendit, tara d e f o r m i a f p e t t u , ut anus late diduttus d o a c x k t -
ftar livido*& p l u m b e o colore appareat, ac turpiter patefcat. N o h n u n q u a m v i t i u m h o c per fe
manifeftatur, n i m i r u m e x dolore, c u m r e t e n t i o n e e x c r e m c n t o r u m , q u x jccinoris ac M e f a r é i
calore arefetta atq- indurata,non fine maxima difficultatc & cruciatu egerunrur, cgeftaq; n i g r i -
cantia apparenr. A l i q u a n d o v e r o , ingenti licet conatu,nihil prorfus ejicitur (ut ipfe in me q u o -
que expertus f u m ) ano m u l t u m prominente. H i n c atroces f x p e dolorcs ex retentis f x c i b u s
f u f c i t a n t u r , quos febres p o f t e a , laffitudines, v i g i l i x , pulfus vehementes, concitarlo ftomachi,
ac capitis i m p r i m i s d o l o r e s & a r d o r e s f e q u u n r u r . Q u a m o b r e m , antequam m a l u m ferpat(fer-
p i t autem c i t i f f i m c ) internis & externis laxantibus & refrigerantibus remediis refiftatur. C l y -
fteres e j u f d e m generis f e m e l atque i t e r u m admoveantur. S u p p o f i t o r i i s , i n u n t t i o n i b u s lava-
c r i s , b a l n e i s , f u f t u m i g i i s p e r p e t u o i n f i f t e n d u m . V e n x f e t t i o n e s p r x c i p ù è n o n negligantur.
• Q u i b u s omnibus fi morbus n o n brevi cedat,proculdubio inlethiferumdegen'erabit. M u l -
toties prxterea fieri confuevit^ ut n u l l o m o r b o i n t e f t i n a l i , veì q u o v i s a l i o figno prxcedenti,
parti minus fenfìbili f e m i n a r i u m clam infinuetur, i p f u m q u e x g r u m & m e d j c u m i n principio
lateat: Q u o d , q u o n i a m gangrxnam n o n raro i n f e r a t , incurabile habetur. Si autem prodat
fe m a l u m , p r x v i a uteurique hac d i a g n o f i f i e r i folet, ut, fpontanea laffitudine, capitis & m e m -
b r o r u m doloribus, appetenrix c i b i l a n g u o r e , calida totius corporis i n t e m p e r i e , i n f ò m n i i s *
p u l f u arreriarum inacquali n i m i f q u e celeri, abfquc manifefta podicls.afflicfìone, n i f i f o r t e ali-
q u o p r u r i t u aut inani exonerandialvumdefid^rio. Q u a m o b r e m i n o m n i inteftinali p r x c i p u e .
affetti!, de ani d i f p o f i t i o n e M e d i c i percontari folent. Q u o i n c o l x E m p i r i c i n o n contenti, v i f i i
& t a t t u explorant p o d i c e m , n u m aliquid preternaturale appareat mox p u l p x l i m o n u m a f f r i c t u
;
partes*illas tentant & dolores excitant. D i f f e r t autem ab hxhiorrhoidibfus hic a f f e t t u s , fe-

quentibus p o t i f f i m u m fignis. Gravis capitis d o l o r a d e f t , a c h i a n t i s late ani o f t i u m f a t i f e i t ,
D e i n , ratione prognofeos, q u o d morbus hic Bicho'(m barbare loquar) n o n n u n q u a m m o r r e m
& quidem c o n f e f t i m adferat hxmorrhoides autem n o n i t e m , q u x eifdem, quibus i n E u r o p a
;
m e d i c a m e n t i s , i m o folis hirudinibus BrJfilienfibus c u r a n r u r , & l i q u o r e p u l p x N u c i s Cocos

p u t r e f a t t x f x p i u s a d m o t o , mitigantur. C x t e r u m , q u i contra hanc labem fe t u e r i ftuder, aqua
marina frigida v e l tepida & l i m o n i o r u m f u c c o recentium, a n u m , quoties ventrem exonerar,
probe abluat. Q u a n d o vero ex indiciis'fupra dittis c o n f t k e r i t m a l u m invafifle & ferpere altius,
doloris atrocitas, haud p e r m i t t i t , acribus medicamentis vel per a n u m , velper os u t i , f e d
blandiffimis. Si lapfus v i r i u m contra indicet venaefettioni, c u c u r b i t u l x i n f r a d o r f i i m affigan-
tur. Exinde ad clyfteres refrigerantes, confolidantes & adftringentes, q u i anodyna i m o ftu-
pefacientia opiata recipiant, progrediendum. Pojftea v e t e r u m i n c o l a r u m r i t u , aquafaccha-
r e a , g u m m i f r a g a c a n t h . a m y l . ex Tipioca de Mandihoca {'oìmz y ì duobus digitis infertis p o f t e -
r i o r a proluantur. P o f t h x c , d i l u t u m ex cerufia, aqua r o f a r u m & f T o r . Guabiraba, faccharo r u -
b r o > o v i albumine & l a t t e m u l i e m c u m m d m e n t o o p i i c o n c i n n a n d u m , i n q u o t x d a made-
f a t t a , ano profunde i m m i t t a t u r , ioque frequenter. I d e m fere p r x f t a n r h t r b x q u x d a m n a r i v x
p r x exteris contra h u n c m o r b u m ' receptx ufuquc l o n g o c o m p r o b a t x ; ut f u n t , f o l i a & f l o -
res utriufque Pagimirioba & Tapia arboris l o n g è p r x f t a n t i f i i m x , addita Erva Moira, toties
infetta quoties defidendo t x d x ' v e l f u p p o f i t i o r a i n t r o m i f l à remqventur. Q u o d fi pars a f f l i t t a
m a n u u m a t t a t t u m r e f o r m i d e t , f u f f i m e n t a ex emollientibus & ficcantibus fubftituenda f u n t .
P o r r o quantum a d v i t t u s r a t i o n e m , afimentis frigidis & roborantibus m a x i m e u t i c o n v e n i t ,
irritantia autem cane pejus & angue declinanda. A b f i t motus corporis. Q u u m vero o p i i ufus à
m u l t i s tantopere e x t o l l a t ù r per omnes Indias, u b i m o r b i a c u t i f l ì m i , i w p r i m i s ventris fluxus
m a l i g n i , g r a f f a n t u r , p r o f e t t o adverfus h u n c ani a f f e t t u m egregie o p i t u l a r i , expertus f u m .
C o n v e n i t ut ventriculo vacuo nec cibis deinde replendo, affumatur : T u m & p o f t totius c o r -
poris evacuationes fecus enim pettus o p p r i m i t h o f t e m q u e i n t r o c l u d i t . Si d o l o r atrox v e r o
;
ex reliqùiis t a n t u m materix calidx & mordacis f u p e r f i t , m o r b u m fimul & f y m p r o m a t o l l u n t

o p i a t a . Q u o d certe aperte propter tria q u x adfunt h i c fieri c o n f u e v i t , nempe i n f o m n i a ,
fluxiones contumaces & v i r i u m p r o f t r a t i o n e m ex ingenti d o l o r e .
CAP. XVII.
T)e Morbis fyluìierìbus &• Infantibus Familiaribus.
QUodolim à prima ftatim hujus regionis invafione Medici Lufifani deMulieribus & In-
fantibus, anteq'uam vitia vitarc didiciflent, i d ego jmc de n o f t r a t i b ù s hodie conqueror.
M a x i m a enim earum pars calamitatcs i n c u r r i t partis ìftius n o b i l i o r i s , qua fexufn dignofei-
mus i m p r i m i s quidem f r i g i d a m uteri i n t e m p e r i e m , undeextcra mala,tam m a t r i q u a m i n -
;
f a n t i enafeuntur. I n f u e t x calori diurno & f r i g o r i n o t t u r n o m u l i e r c u l x n o f t r x obefiores &

feden-
D E M E D I C I N A B R A S I L . L I B . II. 33
fcdentarix, aerem frigidiorem dejedis veftibus ac ftragulis, captant. Q u o fìt, ut paulatim n o -

x i u m h o c & penetrabile f r i g u s , f o e c u n d u m i l l u m alias natura agrum / d e b i t o & naturali f u o
calore defraudet, fterilitatemque, f i n o n penitus inducat, t o n u m tamen uteri dejiciat. Ita
u t f i v i t a l c m , raro tamen l o n g x v u m foetum edant. Accedit potus ille f r i g i d i f l ì m u s , quem
d o m i ex acidiflìmis L i m o n i i s conficiunt : t u m nimius & alfiduus f r u d u u m h o r a r i o r u m
ufus. U n d e tandem c q m i p f o ventriculo uterus, ob affinitatem m u t u a m , 'fumme refrige-
r a t u r , profluviumque & hydropem p a t i t u r i m o proprer debiliratem ac laxitatem liga-
;
m e n t o r u m , ejus aliquando procidentia fuccedit. Q u i d m i r u m f i gcncrationi deftinata ma-

trix ob ortam intemperiem magno i l i o natura: opere deftituta , cloaca; inftar t o t exere-
m e n t o m m & cruditatum fiat receptaculam, inque varias calamitates mulieres detrudar.
A f f i r m a r e aufim noftratium ut & Judxarum ( q u x intempeftivis balneis ex religione o b -
ftridae ) ne quidem dimidiatam partem profluvia uteri evadere. Q u o d , vel ex pudore
vel negligentia dum occultare ftudent, p a l l i d x , exfangucs, triftes & viris i n g r a t x , tanto
temporis d e c u r f u , conduplicare m a l u m folent. Hifce m o r b i s , p a r t i m ex inftitutis au-
rhorum , partim methodo Incolarum remediis nativis occurrere o p o r t e t . C u m e n i m
hic affedus, licet aliquando compofitus , ex frigiditate tamen p o t i f l i m u m natus c e n l è a -
t u r , calidis curari poftulat. Quamobrem a b f t l n è n t i a fit à f r u d i b u s f r i g i d i s , laducis, po-
tuque o m n i frigidiore & crudiore. O b imbecillitatem corporis fint c o o p e r t x , n o d u i m -
primis , l o c o à mediterraneo vento libero vivant. .Venaefediones requifita; v e l ad de-
plenda v a f a , v e l ad humores derivandos, fuccedant.. Purgationes ex malfa n o f t r a Pan-
chymagoga, ad pituitofam cacochymiam prxparandam & minuendam inftituanrur. C x -
tera evacuantia, p r x f e r t i m t u n c , cum profluvia h x c m o 4 u m , tempus & c o l o r e m variant,
fecund. A p h o r i f i n . 36. l i b . 5. n o n negligenda , quibus p r x m i f l i s opiata fubfequantur,
q u o d iis m i r u m in m o d u m vires r e f t i t u a n t u r , humorefque ruentes coagulentur. D e c o -
. d u m poftea Carcaparill. & radicis Vifqueira atque Vbiraeé ad fudores & urinas m o v e n -
das, quodque robur addant partibus, dies aliquot exhibendum. His aliifque e j u f c e m o d i p r x -
m i f l i s , locus affedus confiderandus , c u i imprimis conducit m e i filveftre decantariffi-
m u m remedium i n hoc & fimili a f f e d u , infigniter abftqrgens & cpnfortans -, t u m ven-
t r i c u l i & i n t e f t i n o r u m , m o x renum & uteri cruditates & vifeiditates, digerens. Exhibe-
tur jejunis uteunque vel fimplex vel c o m p o f i t u m hoc M e d i c a m e n t u m addito t i n o H i -
f p a n i c o & aromatibus t u m & expis fi n i h i l i m p e d i a t , ad c o n f i f t e n t i a m v i n i c o d i m i .
His fuccedat exercitium. Si neceflitas m a j o r urgeat ante d i d u m p o t u m e x h i b i t u m , per
f p a t i u m femihorx circiter ingrediatur balneum ex . « q u x f o n t a n x partibus tribus & una
v i n i c o n f e d u m , c u m M y r t a , artemifia, foliis piperisJongi, Betele, Ottalva T/c^Camomel
filveftris, Âlbahaca, M e n r a f t r o , Iaborandi & fimilibus, quas profert Brafilia. H x c per
duodecim vel quindecim dies p r ò re nata continuentur, ex q u o fingulis vicibus probe
a b f t e r f x , c o r p o r i corroborando .aliquid alimenti capiant. V e f t i t x fedeant, & fi de d o -
loribus uteri quaerantur, per i n f u n d i b i i u m , furfitum ex calefacientibus & ficcantibus ac-
cipiant, t u m & pelfaria fyringafque, fi maritatx fuerint. Q u i n m i n i m e contemnendum
oleum illud ex toftis vermibusinpalmis viventibus, c o n f e d u m ; q u o d circa u m b i l i c u m i l -
l i n i t u m , m u l t u m prodeft. His & fimilibus remediis haud vulgares effedus vidifle c o n t i -
g i t , & q u x inter fteriles h a b i t x , fibi & generarioni convaluere. Ex imprxgnarione ma-
g n i m i f u b f i d i u m ob ficcitatem & duplicatum calorem f u b f e q u i folet. H a d e n u s de M u -
lieribus non gravidis. Sed quia uterum ferentes magis d i f l b l u t u m f x p e m o d u m i n f t i -
t u u n t , laxatis appetitus h a b é n i s , plurima vitia i n c u r r u n t : quibus haud facile eft appli-
care medicinam quod vel difficultates pariendi v e l abortus promoveant. Infantes e n i m
i n lucem e d i t i , vel l e v i f l i m o extinguuntur m o r b o , minorque pars ad pueririam pervenit.
H u c accedit quod praeduris illis ac ftridiflimis fafeiarum involucris n o n exiguo fanitatis
difpendio, conftringantur. C u m tamen Indigenx ipfique quoque L u f i t a n i , m i f l i s iis q u x
fummopere perfpirationem impediant, ab ipfa nativitate denudato c o r p o r e , capite p r x -
fertim , infantes felicitar educari frigidaque eos tempeftive lavari fatius exiftiment. N u t r i -
ces denique Brafilienfes & A t h i o p i l f x ^ l a d e f u o faluberrimo complures n o f t r a t i u m
infantes enutriunt cum Europxis mulierculis ladfis vires ingenitx , o b f u p r a d i d u m v i -
;
vendi genus , non raro depraventur.aut extinguamur. Prxterea haud t u t u m exiftimant

I n c o l x ante b i e n n i u m fubftrahere n u t r i c e m q u o d t e n e l l i , mutationi huic ferendx impa-
5
res, fenfim deficiantj vixque b i m u l i , morbos graves incurrant. H i n c fit, ut toties triftes,
decolores, aquofoque humore inflati , ob debiliora vifeera extenuentur, durifque paula-
t i m hypochondriis conrabefeant. Si q u x medendi p r x f i d i a adhiberi contingat raro pro-
f u n t . Quxdam tamen, l o n g o u f u comprobata ab Empyricis accepi, eaque p o t i f l i m u m
E externa
34 G V I L l E L M l P l S O N I S
e x t e m a , u t u n d i o n e s , f r i d i o n e s , f u f f u m i g i a , i l l o t i o n e s , cataplafmata, & e m p l a f t r a e m o l -
l i e n t i a , attenuantia, & aftringentia. Ex omnibus p r o b a t i f l i m u m q u i d e m amplexus f u m
(nunc emplaftri nunc l i n i m e n t i f o r m a prxpatatum) q u o d ex radicibus .d'Erva de Capitaon&e
N i m p h e x , c u m oleo earundem herbarum A n i n g e & c a p p a r u m , atque fimilibus concinna-
t u r , & per m u l t u m tempus applicatur. Interno f i remedio l o c u s , e x t r a d u m ex c o r t i c e Vbi-
raeé ad mellis c o n f i f t e n t i a m x g r o propinatur , gratumque & t u t u m eft m e d i c a m e n t u m .
P r x t e r lumbricos i n t e f t i n o r u m , quibus divexantur p u e r u l i , v e r m i u m q u o q u e gcnus e x i -
g u u m & f o r d i d u m i n ventriculo (ut* i n d i f f e d i o n e i n f a n t i u m aliquoties v i d i ^ generatur,
q u o r u m morfibus p r o v e d i o r i s quoque xtatis h o m i n e s , invitis medicamentis, inferire f x p e
contingit. N i h i l h o r u m videre eft i n Brafilienfibus M u l i e r i b u s vel carum f o b o l e . Nana
r o b u f t x , vegetx agilefque five prxgnanrcs, five p u e r p e r x , vivacem enituntur p r o -
lem. A n t e q u a m finiam, illud f u b j i c i a m , q u o d n o n prorfus extra limites i n f t i t u t i n o -
ftrifit,fèd inter A r i f t o t e l i s f o r t e difcipulos de viribus imaginationis & fupetfoetatio-
ne , lites m o v e b i t . I n Paranambuco A n n o 1 6 3 8 . ex / E t h i o p i f f a & L u f i t a n o G e -
m e l l i M a f c u l i aafcebantur, v a l i d i f f i m i , alter alba c u t e , alter n i g r a , crifpis capiilis, o c u -
lis c x f i i s .
C A P . X V I I I .
•..
T>e Morbi* Contagiofis.
VIdere eft in Brafilia morbos Endemios familiares, imo malignos, licet rarius, è tetris &
fuliginofis exhalationibus t e r r x p a l u d o f x & aqux ftagnantis n a t o s n u l l i autem ex
}
mutatione tali t e m p e f t a t u m , q u x ftatis temporibus f x v i u n t , aut f y d e r u m m a l i g n o i n f l u x u &

noxia q u à l i t a t e c x l i t u s defeendente, o r i u n t u r . A n n o 1 6 3 9 . magno n o f t i o r u m c o m -
m o d o , juxra finum o m n i u m f à n d o r u m , tertia pars claflìs H i f p a n i c x m a l i g n o & c o n t a -
giofa febre e x t i n d a eft. Quippe hoftis l o n g o & f a f t i d i o f o itinere defatigatus, & f u b x q u a -
tore d i u propter fblitas malacias h x r e n s , m u l t a f x t . d a pluvia cibique ac potus c o r r u -
prione & penuria f r a d u s , p a u l a t i m attritus eft. C o n t i g i t quoque pecora femel atque
i t e r u m , m i r o a f t r o r u m a f p e d u , pluviis ex c o n t i n e n t i o r t i s , ac m ó l l i o r i s v e n t i mediterra-
nei afflatu, morre repentina periifle. I n t a n t u m vero aeris maligniratem u n q u a m accre-
v i f l e , ur peftis exinde enata ac graffata f u e r i t , n e m o u n q u a m expertus eft. M i n i bis t a n -
t u m c o n t i g i t t o t o f e p t e n n i o , febre petechiali laborantes v i d e r e , maculis per t o t u m cor-
pus d i f f u f i s , m o r t e poftridie fequent*. Anthraces m a l i g o i crebrius, fed n o n c o n t a g i o f i
g r a f f à n t e s , ac curatu m u l t o q u a m i n Europa f a c i l i o r e s , dantur. Magnos autem & f r e -
q u e n t i f l i m o s illos Dyfentericos ac malignos a f f e d u s , n u n q u a m i n Epidemios tranfiifie
admiratu dignum. V l c e r a p o r r o (ut hoc obiter d i c a m i luis Venerex & alia mala c o n -
tagiofa & f e r p e n t i a , beftias x q u e ac homines m u t u a converfarione i n f i c i u n t . I d e m f a c i u n t
feetida illa V a t i o l a r u m ulcera.
Q u o d autem ad Variolas & M o r b i l l o s (quos Bejìgas uno v o c a b u l o L u f i t a n i v o c a n U at-
t i n e t , etfi n o n evadant eos M e r i d i o n a l i s A m e r i c a : I n c o l x , benignius tamen c o r r i p i iis f o -
lent. Citius curantur laborantes > o b perpetuami p o r o r u m a p e r t i o n e m , v i d u m fimplicem,
h u m o r i i m q u e m i n o r e m f c e c u l e n t i a m , m o d o ab aere n o d u r n o ambienre fibi caveant f e -
d u l o . Q u e m a d m o d u m autem v e n t u m declinando facile reftituuntur-, ita per a é r e m v e l
c l e m e n r i f l i m u m r e t r o p u l f x , m o r t e m accelerant. C u m febres paulo vehementiores & ar-
dentiores p r x c e d u n t , L u f i t a n i n o n verentur i n p r i n c i p i o fecare v e n a s , idque c u m f u c -
ceflii. E p i d e m i x ex accidente bis q u a n t u m conftat f a d x f u n t v a r i o l x . N e q u e e n i m p e f t i -
f e r x v a r i o l x vagari folent i n pueros ficut P r o f p . A l p i n u s de i ^ g y p t o bis anno fieri teftatur.
P r i m o , ante annos triginta /Ethiopes Angolenfes B r a f i l i a m i n g r e f l i , & variolas ex A -
frica adducentes, i n f i g n i m a n c i p i o r u m ftrage, reliquos infecerunr. E t n u p e r A n n o 1 6 4 1 .
i d e m fere accidit. Ita u t a l i u n d e derivata, n o n inter nos nata E p i d e m i c i iftius m o r b i p r i n -
cipia , h u m i d i f l i m a accedente h y e m e , per integra territoria prope a n n u m , graffata f u e -
r i n t . L u f i t a n i autem his remediis v u l g a r i b u s , tanquam f a c r x anchorx fe fidebant, f u o f -
que n o n infeliciter curabant. F i m u m e q u i n u m a r e f a d u m & i n p u l v e r e m t r i t u m ex c o n -
venienti liquore i t e r u m atque i t e r u m x g r o t a n t i p r o p i n a n t . Poftea p e d o r i & g u t t u r i
defendendis gargariftno & p o t i o n e m ex albo G r x c o , cannx faccharex & aurantio-
r u m r e c e n t i u m f u c c o c o n c i n n a t a m p r x p a r a n t . P r o alimento medicamentofo ex Ti-
pioca de CMandthoca pultem o p t i m a m p r ò p o t u , p t i f à n a m feu d i l u t u m ex eadem Ti-
pioca , exhibent. U t t u m q u e h o c ardores compefeit & n u t r i m e n t u m f u p p e d i t a t . H i s
fuccedit m e i filveftre v e l fimplex, v e l , fi calor o b f i t , d i l u t u m ex aqua cannx faccha-
rex
D E M E D I C I N A B R À - S H . LIB» II. di
tcx quod h y d r ò m e l i s inftar immundities pettoris & vifeerum abftcrget, x g r o f q u e fuaviter de-
mulcet.
C A P . XIX.
T>eLue Venerea.
LUes quaedam ex coitu non tantum per contagium, vel parentum hxreditario malo in libe^
ros, l e d e x l e v i o r i attattu atque p e r f e c o n r r a h i t u r , orta p o t i f l i m u m ex alimento foetido
& f a l f o , p o t u rancido & corrupto.-Inter A f r o s n o n f o l u m arque I n d o s , fed L u f i t a n o s & Bei-
gas quoque f x v i t , tumoribufque fchirrofis & virulentis ulceribus, t o t u m corpus infeftat. Quae
quidem lueshuic regioni eft Endemia ScBuba* abHifpanis & Brafilianis appellami". E t f i c u t i
citius fanatur à folis remediis indigenisj ita citius contaminat, quam illa quae lues gallica v u l g o
vocatur & ad Incolas huc defertur. D e qua diflèrtationem inftituere n o n eft p r o p o f i t i m e i , fed
depraefenti, quae licet i n quibufdam conveniat c u m illa accidentibus & curarione tamen
;
maxima ex parte diffcrt. E m p y r i c i i n i t i o data opera eam negligunt, quod'eurationem ante

quintum vel f e x t u m invafionis menfem perperam i n f t i t u i a j u n t , h u m o r i f q u e tenacitatem, i n
quo mali fomes maxime inhaerer, t o t m e n f i u m i n t e r v a l l u m requirere ad praeparationem, ere-
dunt. V i t a m i n t e r i m intemperatam vivere interdicunt, aquae calidx lavacrainftiruunr, f r i -
gus n o t t u r n u m , ne perfpiratio cohibeatur, maximopere arcent, carnesrecentcs, i m p r i m i s
ferinas, toftas, r e m o t o o m n i pifeium genere, praecipiunt. V i n u m permittunt, quodfudores
& fuliginesnon fine xgrorantis levamine, per«poros expellere, comperiantur. Q u i ab hoc
medendi modo recedunt, f y m p t o m a t u m quidem p r ò tempore levamen allaturos, fed poftea
recidivam artuumque dolores fuccefluros, ratum habent. T a n d e m praeparato hoc m o d o
corpore, evacuationesinftituunt:mox, eos,quiprxfertimtenuioris fortisfunt, admolendi-
nas facchareasigilefque lUcnlentiflimos ablegant ; & f o l o decotto, cujus bafis Caaroba & Car-
caparilla, eurationem ex i n f t i t u t o propemodum Europaeo, f e l i c i f l i m e abfolvunt. Ulcera quo*
que f o l o attritu aut lotione Caaroba aliarumque herbarum exficcantium & abftergentium
f u c c o , tollunt. I n d i autem foliis Caaroba twinc cottis p r o b a l n e o , nunc ore jejuno maftica-
t i s , ulcera, quae perfe nonevanefeunt, exficcant & m a l i g n k a t e m extrahunt. Q u o d i p f u m
aliquoties per Chirurgos i n N o f o c o m i o imirari j u f l i , & v o t i nos compotes reddidit. Ne quis
autem fallatur, haec lues five ex Hifpanica m i x t a , u t faepe fit five f i m p l e x Endemia, E u r o -
;
paeis praefertim, n o n adeo parvi facienda five i n principio five i n progredii. N e q u e e n i m ut

quidam exiftimarUnt, intra T r o p i c o s levior ob halituum à fole perpetuam e x t r a t t i o n e m gra- ;
v i o r tantum in feptentrionalibus regionibus darur. A c fi n o t t u r n u m frigus m o d o leviter a d -

m i f f u m , aperros diurno calore poros n o n cum f u m m o detrimento aegri àltius o c c l u d e r e ^
difeuflionem tetrorum vaporum impediret, verfufque p e r i o f t i u m , i n quo d o l o r , repelle-
ret. Sicut quotidie fit, velaegrorum vel medicorum i n c u r i a , q u i differcntias d i e i & n o t t i s
contemnunt. Et tunc quidem male morata ulcera, quibus hoc malo infettati turpiter fcaterc
f o l e n r , fi maligni i l l i halitus minus exfpirenr, cariem i n oflibiis caeteraque f y m p t o m a t a ,
aeque ac i n patria caufari videas.
Addam quae deGonorrhaea, Scartamento Lufitanis d i t t a , n o t a t i ! digna exiftimavi. G o -
norrhaea fimplex, ficut haud dirficilis habetur curationis, ita facile acquiritur, m o d o à f o l a
equitatione f u b x f t u meridiano. A purgantibus i n i t i o fibi caventin o m n i G o n o r r h x a , vixque
blandiflima ex M a n n a , Caflia , f y r u p i s laxantibusexhibent, ne q u i d c a c o c h v m i c u m p r o v o -
c e t e aut irritetur. Tamfalutaria contra hunc a f f e t t u m d o m i nancifeuntur remedia I n c o i a ; ,
ut raro i n exotica, qux i n officinis p r o f t a n t , inquirere illis n e c e f l u m f i t . ' P r x f e r u n t , Guattii
poiocaiba, Lufitanis Pao Podre, quam ego A r b o r e m S i l i q u o f a m , i n trattati! de fimplicibus ap-
pellavi. Ejus radix i n raleolas dilfetta & i n aqua ex canna faccharea deftillata, macerata, a é -
nqueexpofita, eam abfterforia & diuretica quàlitate i m b u i t , quae mane & vefperi p o t a , pa-
ralìatas &renes infigniter mundificat. Cavendum tamen ne immodice hoc medicamento
valido utare, quodfinguinemducat. His accedit Iurtpeba, Canna Iacuacanga ditta filveftris,
radix item Iaborandi, quaenottufub dio macerata i n aqua fontana d i l u i t u r , ejufque d i l u t i
quatuor plus minus u n c i x per quindecim circiter dies bibuntur, unde renes & vefica repur-
gantur. Poft h x c p r ò potu q u o t i d i a n o , ejufdem cannx filveftris decotto utuntur A t q u e
alternatim ob calores fufeitatos, mane phtifanam feu liquorem ex Tipioca exhibent D i l u t u m
r a d i c i s d e ^ / ^ 7 / ^ , Pagimirioba, Fedagofo, Caapomonga, Emulfiones ex Tipioca n u c e C o c o
recenti & feminibus fngidis, cannxque faccharex aqua prxparatx,fairaliaria illis f ù n t remedia.
Contra retentiones & inflammationes l o t i i , poft frigidam dorfi & p e r i n x i i n u n t t i o n e m » e n i -
taha emollicntibus fomentant, nempe decotto f u m m i t a t u m Bafurinha & imbatta, floribuique
m a l v x A m c n c a n x & f a b a r u m v u l g a r i u m , atqueidgenusaliis. Calorifica v e r o , tam à m e d i -
£ -2 camento
36 G V I U E L M I P l S O M S
camentis quam cpulis procul.effe jubent, ne virulentia & i n c e n d i u m invalefcant. E g o tamen
n i m i u m refrigerantium u f u m aliquando n o x a m intuliflè expertus f u m , q u o d tonus genitalium
inde debilitetur. Semperenim c o n d o n a n d u m c f t E m p i r i c i s , urpote exquifitioribus i n e x h i -
bcndis medicamentis q u a m i n diftinguendis m o r b o r u m caufis. Q u j p p e ficur ex his me-
dendi formulis apparet, p r o f l u v i a g e n i t u r x c u m G o n o r r h x i s videntur confundere. Q u o d
q u i levitare v e l i t , adeatPlat. Ob.pag.729. L a n g . E p i f t . 2 . 1 . 5.Solenand.pag.i99.v. 4 5 - H o f .
pag. 5 4 o . Q u p c i r c a i n G o n o r r h x a virulenta m a l i g n i a t e exturbata fubfiftunr peritiores,quando
indicatio aftringendi, confolidandi & ficcandi eft. Q u o d quidem o p t i m e fit balfamo Copaiba,
faccharo vel oleo o l i v a r u m diflbluto atque per os & penem i n j e t t o .
CAP. XX.
De Vulneribm & Vlceribw.
TAmetfi pleraquc vulnera & ulcera ejufdem ferenaturx & curxinnovo hoc orbe acin
patria e x i f t a n t ea tamen i n quibus differunt,
5 filentioprxterirenolui. Sicut enim i n m u l -
tis malis internis confiderandum q u x i n f r a hepar f m t a u r q u x f u p r a ; ita maxime i n extcrnis.
Q u x f u p e r n e f u r i t , prxcipue i n capite, m u l t o benigniora Se curaru faciliora e x i f t u n t . T u m
q u o d ab h u m o r u m peccantium affluxu libera,tum q u o d capitis vulnera aéris calidioris benefi-
c i o & f o l a mundificatione reftituantur f x p e . Ea autem q u x i n inferioribus partibus corporis,
maxime i n pedibus e x i f t u n t , d i f f i c i l l i m x curationis f u n t ; p a r t i m o b perpetuum defeenfum
& m o b i l i t a t e m calidi h u m o r i s i n a c r i m o n i a m degenerantis ; p a r t i m o b facultatem reten-
t r i c e m debiliorem. A t q u e h x c quidem v e r i f f i m a deprehenduntur, fi tempus anni r e f p o n -
deat, n i m i r u m c o n f t i r u t i o calida Se numida x f t a t e e n i m ficca, f p o n t e v e l felicius f à l t e m cu-
;
ranrur. Q u i d m i r u m , fi hac regione q u x t o t o coelo ab Europa d i f t a t , vulnera & ulcera

aeri e x p o f i t a , d i v e r f u m q u i d & peculiare habeant, c u m authores p a f l ì m t e f t e n t u r , n o n -
nunquam ob d i v e r f u m urbis autregionis fitum, aut p e j o r a , a u t m e l i o r a t u m c a p i t i s , t u m
pedum malafieri. L o n g a experientia o b f e r v a t u m eft ab I n c o l i s , o l e i s , unguentis aut empla-
ftris, minus p r o f i c i quam i n E u r o p a , o b impeditami perfpirationem h a l i t u u m . H a u d facile
f e d i m o v e r i p a t i u n t u r à v e g e t a b i l i b u s q u x aftringendi f a c u l t a t e p o l l e n t ; etiam t u m , c u m o b
malignitatem a l t i o r e m , ad i E g y p t i a c u m , p r x c i p i t a t u m , a l u m e n u f t u m & f i m i l i a afeendere
debenr. T a m e n ab i p f o p r i n c i p i o ufque ad curationis finem, five l o c i a f f e t t i c o r r u p t e l x , five
v i c i n x carnis m o l l i r i e i invigilantes, nativas fuas afttigentes & ficcantes herbas, refinas & p u l -
veres n o n deferunt. Q u o d cordatiores, p r x m i f l i s generalibus purgantibus, tentant. A v i n o
Se f r u t t u i m p r i m i s i l i o celebri Ariana]?, fibi cavent. Q u i a n o n l ò l u m curarionem v u l n e r u m
& ulcerum r e m o r a r i , fed & i n pejus difponere, recidivamque facere c o n f t a t , q u o d calore
infenfo humores acccndar. D i x t a utique illis tenuis & refrigerans effe folet. P o r r o i i s , quibus
recens i n f l i t t a f u n t vulnera, duo prxcipue hic obfervanda f u n t . P r i m o x f t u m d i u r n u m d e v i -
t e n t , ne fanguis attenuetur, venarumque orificia aperiantur, q u o d i n g e n t i v i r i u m jattura
o b d i f l i p a t i o n e m f p i r i r u u m & febrilis caloris accenfionem i n caftris aliquoties c o n t i g i f l b
m e m i n i . Deinde ne n o t t u f u b d i o cubent, unde m a x i m a m calamitatem, fpafmos, c o n v u l f i o -
nes mortemque i p f a m poftea incurranr. C u m vero i n curarione vulnerum & u l c e r u m L u f i -
t a n i plerique & Brafiliani peritiores l o n g o u f u f a t t i , & filvas r e m e d i o r u m quavis regionis
parte, o m n i q u e anni tempore fibi i n p r o m p t u habeant, e a p r o f e r a m q u x o p p i d o a p p r o b a t a
& à n o f t r i s r e c e p t a , longaque r e r u m experientia confirmara flint; Optato f u c c e f f u b a l f à m i s
illis fragrantibus Cabureiba & Copaiba, vulnera r e f t i t u u n t , haimorrhogiamque n o n t a n t u m fi-
ftunt, fèd & interne ac externe exhibita nervis opitulantur. G u m m i i l l u d p r x f t a n r i f l ì m u m
a d m o d u m f a m i l i a r e , Icicariba ( q u o d E l e m n i vere dixeris) n e r v o r u m & capitis affettibus p r x
exteris remediis medetur. Tipioca a u t e m , ficut pota fluxus fanguinis h e p a t i c o s & dyfente-
r i c o s i n t e r n o s c o è r c e t , & incraffat ; ita haimorrhogias à v u l n e r e concitatas, five haufta, five
plagis e m p l a f t t i aut cataplafmatis f o r m a applicata, m u n d i f i c a t , temperat & fanat, q u o d ex-
cellens remedium fi tamen fimplex e x h i b i t u m minus p r o f i t , opiatum aliquod admifcenduni;
u t coagulentur fimul humores m o t i . P o r r o f u c c u m ex arboris Ambaiba f u m m i t a t i b u s e x p r e f
f u m mira operari perhibenr, quippe graviffimis quoque inftillatus vulncribus f o l a t i u m adfert.
Populare eft medicamentum hoc c o r r o b o r a n s , mundificans & cxficcans, quod ex radicibus
Araca Se L i m o n i o r u m myrtique f o l i o r u m f u c c o fit. C o m m u n i a denique f u n t r e m e d i a , f o l i a
N y m p h e g j , Lavapratos, Turipeba, eorumque dcc.od:a.,Figucro d'Inferno, Herva de H{o(fa Senhora,
Pagimirioba, Cuipouna, Ambaiba, Tapia, Folhos do Spinhera, fuccus Bacoveira, aliaque pene i n f i -
nita incolis u f i t a t a , de quibus m o x i n hiftoria fimplicium. A d d a n t u r , fi fimul pedum t u m o r c s
adfint,balnea v e l f o m e n t a exeorticibus arboris Cepipira, f u m m i t a t i b u s ^ « / / s ^ , M y r t o fil-
veftri,
DE M E D I C I N A B R A S I L. L I B . II. 3 7
v e l t r i , Bafiurinha, Guabiraba, Cantar a Se fimilibus. G a n g r x n a m , E u r o p x i s r e l i d i s remediis,

folis foliis recentis Tabaci contufis, toties ab Empiricis reftirutam v i d i , quippe majores facile
ipfisrcdeunt f r u d u s i n curarione m u l t o r u m m a l o r u m , ex u f u f o l i « r u m v i r i d i u m eorumque
fuccis & oleis quam exteris orbis i n c o l i s , e x f u m o exficcatorum. Furunculos Se A p o f t e -
;
mata maturare folent foliis Araticu vulgaris, Breàos, Pulgera, Pagimirioba, Hérva Mimòfa, Se
bulbis L i l i i Brafilienfis, Meeri d i d i : T u m & radicibus mirabilis Peruanx r u b r x .
C A P . X X I .
T)e Tapulis &• Impetìgine.
TNter vitia Cutanea nondum Scabiem, Lepram, Elephantiafìn obfervafie contigit, ficut in
A / E gypto aliifque fervidioribus regionibus granari t e f t a t u m e f t a b A u t o r i b u s . S e d p a p u l x
feu f u d a m i n a , quibus cutis exafperatur & rubet ( v u l g o U O i U t j o n t ) advenas fere omnes
recens Brafiliam irigreflbs, genioque i m p r i m i s largius indulgenres* f u m m o c u m p r u r i t o i n -
vadunt. V i d . T u l p i i O b f 4 4 . L 3. H x p u f t u l x t o t u m corpus faepenumero arrodunt, fixxque ac
ftabiles rotam ventris regionem occupam,ut Zona dici p o f l i n t . Q u o d malum,balneo q u i d e m
aqux m a r i n x f r i g i d x c u m l i m o n i o r u m f u c c o c o m p o f i r o , abolere plerique ftudent, fed m i n ù s
tamen c o n f u e t u m eft exhibere quod ardores intropellat, feu frigida? l o t i o n e , balneoque nimis
aftringenti i d fiat, five per fortiora purgantia acrem h u m o r e m à circumferenria revocare i n f t i -
tuas. Si vero m a l u m nimis excrefcat.longiufque ferpat,leves a d m o d u m & faciles purgationes
ex temperatis componantur, quae heparis calorem, l è n t i n x q u e c o r p o r i s , mefenterii feilieer,
obftrudiones tollant, ut funt,fyrupus ex n o v e m infufionibus & ex cichoreo cum"Rheo. Cre-
m o r taf tari T a m a r i n d i . D e c o d a radicis luripeba Se l i m o n i o r u m q u x c i c h o r e i i v i c e m f u p -
plent. V e n x f e d i o n i femel atque i t e r u m i n f i f t e n d u m eft. Externis ita utare, ut fudore crebro
a b f t e r f o , fubuculam frequenter mutes. M o x fomentis ex aqua fulphuris & n i t r i , albumine
o v i , feminibus frigidis majoribus, c u m aceto & l i m o n i o r u m f u c c o c o d i s , i m m i f l b lintea-
m i n e , corpus defrices. Q u x , licer p r i m o a t t a d u acrcs f x p e dolores excitent, cutemque
vellicent, ftatim tamen cefiare f o l e n t ; q u o s , fiquisimpatientiorferrenonpotueritjeorurh
l o c o , balneo tepido ex refrigerantibus & emollientibus herbis utatur. Sciendum e f t , q u o d
plerique quamdiu hoc m a l o tentantur ac p r u r i u n t , à multis morbis fint i m m u n e s , a e p r o -
fpere valeant. Quamobrem q u i h x c i n c o m m o d a fanitatis. grada aliquatenus obdurarema-
h n t , meo quidem j u d i c i o r e d i u s f e c e r i n t . A n t e omnia moderatam vivendi rarionem i n f t i -
tuant, ciboque acpotu frigidiore u t a n t u r , u t materia attenuata, felicius per fudores evoce-
r u r , n e e x i n t e m p e f t i v a i l l a m a t e r i x b i l i o f x repreflione ad interna, fluxus venrris D y f e n t e r i c i
enafcanrur, q u o d aliquoties f a d u m m e m i n i .
Q u u m vero eruptioneshx b i l i o f x per porosexitum fibi quxrentes, intra cutem detentx,
vique frigoris aut a u r x f u b i r o a d m i f l x repreflx atque o b f t r u d x i n acres & igneos halitusde-
generent, c u m multa materia falfa & adulta, i n orbem quafi fe cogunt & conglomerantur,
pertinaciterque ad annos f x p e cuti adhxrefcunt. Et tunc quidem p e r v e r f à m & piane alienam
naturam induunt. Aliquando autem mobiles p u f t u l x fejugatx n o n fine cruciatu, maximoque
fcalpendi ardore ac pruriru, prxcipue xftate juvenes ut p l u r i m u m infeftant. Has fómg-tDO?m
noftrates, L u f i t a n i Empige ab Impetigine vocant. Quando inftar Herperis exedenris, a l i -
quandiu m a l u m duraverit, externis fupradidis facile refragatur. Inter topica tamen remedia
q u x requiruntur e x a d i f l i m a illa graminis junceifpecies, Ervad'Empige dida & S i l i q u x f i l -
veftres l o n g i f l i m x , inter fimplicia deferiptx p r i m a r i u m obtinent. H o r u m artritu morbus
n o n leviter emendatur, i m o i n t o f u m nonnunquam t o l l i t u r . I n t e r d u m locus affedus m u t a t u r
& xque vehemenrer poftea h o m i n e m fi ab interna caufa f o v e a t u r , divexat. Q u a m o b r e m
m e d i c a m e n t u m e o m p o f i t u m ex fuccis f u p r a d i d i s adlavamenti vel unguenti f o r m a m , parti-
bus affedis applicuifle, eximiam u t i l i t a t e m p r x f t i t i t . Ree. fucci graminis & f ì l i q u a r u m p r x -
d i d a r u m p a r t e m u n a m , fulphuris v i v i Se n i t r i partem d i m i d i a t a m , Turbith.albiparumun<r.
refwgerantis'caphurati partes duas. (Videporro remediorum infignium copìam contra impetiq-inem,
quam PauluszjEgineta & alii nobis fubminiparunt.) I n t r a d u Paraybienfi exercitatiores i n -
c o l x n u l l u m remedium prxferre folent corrici Cebipira, cujus affeidus & l o t i o ficut fca-
b i e m , mahgnaque quxvis ulcera e x f i c c a n t & curant; ita abftergendi beneficio hanc quoque
impetiginem feliciter reftrtuunt. Multoties tantx malignitatis hic affedus confpicitur u t v e -
n x f e d i o m b u s , purgationibusfudoriferis ex farfaparilla fimilibufque remediis, & d i x t x refri-
geranti, hcet rite inftitutis, v i x cedat. T u n c eurationem n i f i per i p f u m M e r c u r i u m , tanquam
p r o p n u m a n t i d o t u m , n o n r e c i p i t . Ex quo tamen intempeftiveintus aut externe f u m p t o , n o n -
nullos ardentions prunginis nnpatientcs i n m o r b o s a n i m i q deliquia n o n fine v i t x diferimine
;
E 3 iiiCÌ-
incidifle v i d i , ob materiam virulentam ad cor ufque r e p u l f a m , q u o d facile fit, fi p e d u s , c o l l i m i
& e m u n d o r i a o b f i t a , M e r c u r i i l i t u m n o n f e r a n t . Enecare a u r e m h o m i n e m , perfe h o c ma*
l u m fi corpus c i n x e r i t , egp f a n é , q u i d q u i d authores f c r i b a n t , n o n d u m comperire p o t u i .
CAP. XXII.
T>e Externis Mali* quorundam InfeBorum.
Bicho dos pes.
M l n u t i l f i m o s vermiculos L u f i t a n i s Bicho, BraftìianisTunga, haec terra n u t r i t . Q u i f x p e
c u m p r u r i t u , raro c u m dolore p e d u m d i g i t o r u m extremitatibus innafcuntur M a -

ximopere infeftant p r x exteris eos q u i nudis pedibus, loca arenofa perambulant; i n q u i -
bus urpotc calidiflimis vivere amant invifibiliter, fugiuntque pavimenta lythoftrata. I n i t i o
i n cute exteriorialiquandiulatitant. M o x ingenti c u m p r u r i t u , prxcipue circa plantas p e d u m ,
cutem fine noxa penetraiit, inque eaferecondunr. N i h i l c u m G u i n e e n f i b u s vermiculis c o m -
m u n c habent, q u i l o n g i , lati Se albicante* chordarum fpeciem referunt. H i v e r o exigui i n t u f -
que paulo p r o f u n d i u s o c c u l t a t i & veficula orbilata ì n c l u f i , nigricantes apparent, eolque p e £
M x f o c o p i u m explorare oportet fecus e n i m ne à lynceo q u i d e m cxade fatis perlpici p o f f u n t .
;
T a n d e m u b i ad juftam magnitudinem, q u o d eft circa t r i d u u m vel quatriduum exerevifle c o m -

pertum f u e r i t , rune maxime de excifione c o g i t a n d u n t , q u o d folius a c i c u l x aut argenteae c u -
fpidis beneficio à Brafiliano aut / E t h i o p e , f a c i l i i m o negotio fieri confuevit. Ea f o l u m adhi-
benda c a u t i o , ut vermis membranula inclufus integer eximarur, ne vitiofus h u m o r q u i d a m
contentus, q u o d f x p e c o n t i n g i t , difpergatur. T u n c e n i m nova parti v i t i a t x e x f u r g u n t acci-
dentia. R u p t a enim veficula, ftatim n o v i generantur, q u i vicinas & illxfas parres depafeunt.
E t tunc quidem n o n minus c a l a m i t o f i , q u a m i l l i i n Guinea habentur, adeoque g a n g r x n a m
ipfam intulifle m e m i n i , ut pedum digitos amputare n o n femel coadus f u e r i m . V i d e r e m i h i
c o n t i g i t i n N o f o c o m i o , cutem i n calce pedis c a l l o f a m , f u b qua i n n u m e r i latitabant v e r m i c u -
l i , mihribus penitus fuilfe refedam. R e m e d i u m q u o prxcautionis grada L u f i t a n i x q u e ac Bra-
liani i n u n g u n t plantas & digitos pedum, eft m o r d a c i f t i m u m i l l u d o l e u m g l a n d i u m , q u i p o -
mis arborum Acaju, adnafeuntur. Q u o d quidem o l e u m fit e x t r a d u m ex immaturis & crudis
glandibus nam fi maturuerinr, quàlitate uftiva carer, & g u l x potius delicias, quam h u i c
;
a f f e d u i remedium p r x b e t . L a c h r y m a flavx arboris Camacari d i d x a d m o m m eidem m a l o

prodeft. Q u o d i p f u m quoque gentem nauticampiee navali p r x f t a r e videmus.
MaribondaZ^/T 'Brafil Copueruû.
INfeftiflima vefparum examina in arboribus nidificantia non armenta, fed viatores,aufugien-

tes licet, perfequi amant i m o turmis equitum n o n p a r c u n t irritata, Mxripofas v e l Maribun-
;
^ H i f p a n i s appellata. N i r l n s e a m m q u e m i n r a m o r u m extremitatibus f a b r i c a n t , i n m e d i c i -
nam receptus eft, atque contra frigidos affedus, t u m interne t u m externe p o t i f l i m u m abhibe-
t u r . Magnitudine & figura E u r o p x i s vefpis haud d i f l i m i l i a f u n t , fed crabronibus atque x f t r i s
omnibus infenfiora. N o x i a h x c i n f e d a v e l o c i f l i m a , i p f o codemque m o m e n t o , q u o i n l u l -
t a n t , aculeo r i g i d i f l i m e faciem p e t u n t , atque m o x avolant. U n d e a t r o c i f l ì m u s d o l o r c u m
ardore f u m m o e x f u r g i t , duratque ultra h o r a m , manente rubore & elara cute. V i x u l l u m la-
tis prxlens ram i m m a n i cruciatili exiftit r e m e d i u m conveniens, q u o d pars e o r u m balfamis i n -
digenis, atque refrigerante quodam unguento de Imbaiba-, pars cauteriis potentialibus, calo-
r e m extrahendo prxftat.
Mofcites Luf. 'Braf Mariguè.
ALiud porro genits datur vermiculi alati nigrum, adeoque parvunl, Ut tadus fenfu po-
tius quam v i f u s p e r c i p i f o l e a t . C u l i c u r h m o t e gregatim volitant. N u n q u a m apparent
n i f i f u m m a exiftentemalacia, idque velperrino tempore p o t i f l i m u m , circa fluviorumripas
inter paludofas illas arbores Mangues didas , hxrent. M e r i t o ab o m n i b u s pariter incolis exti-
mefeuntur h x c infeda m o l e f t i f l i m a - quippe adeo exercent & lancinant agricolas, ut n o n I b -
y
l u m membra eorum nuda, f e d & l e v i t e r v e f t i t a m o r f u d o l o r o f o infeftcnt, acuumque m u c r o -

nesreferant. Scapha fluvium lento gradu afeendentibus m e c u m H i l p à n i s , adeo intumucrat,
veficifque ac rubore c o n f p e r f à erat nobis facies, ut à familiariflimis ne q u i d e m dignofeeremur
amicis. / E t h i o p e m juflu d o m i n i f u i palo a f f i x u m , perqueintegram n o d e m ( m i r u m f u p p l i c i i
genus) r e l i d u m , poftridie deUrio c a p t u m , ex meris d o l o r i b u s , m e m i n i . Pcrcgrinanrcs per
deferta
DE V E N E N I S E O R V M ^ V E A N T I D O T I S L I B . III. 3 9
deferta denfaque B r a f i l i x n e m o r a , quo defatigata aura marina v i x pertingit, p r x f e n t i o r e m

cautelam n o n a m p l e d u n t u r , quam i p f u m ignem integrofque rogos : t u m quoque balfamum
Cepatba Se Cabubenba, quibus membra nuda inungunr. A n t e horam unam atque a l t e r a m ,
humores & p u n d u r x e v a n e f c e r e folent, m o d o n o n n i m i a f r i d i o n e vel frigida? afperfionc i r r i -
tentur partes laefe. Dolores apprime fedanrurmucagine c a r d u i l i t t o r a l i s , t u m & nerba Pagi-
mtrioba Se Imborsa, caterifqueejufdemgenerisfuccisinfpiuatis, qua? frigida Se anodyna q u à -
litate pollent.
G U I L I E L M I P l S O N I S , M . D -
LIBER TE RTIFS,
Qui agit
T>e Venenis eorumque Antidoti**
Agno venenorum proventu, quibus palfim ammalia, plantx, ac mineraria

turgent, univerfus Orbis rerrarum luxuriat. Prxter p r i m u m N a t u r a i n f t i t u -
tum accidit, ut quiddam ali cui fit m a l u m & n o x i u m . N a m q u o d multis ali-
mento, quibufdam eft veneno ; ac v i c i l T i m , q u o d uni eft veneno, ut cicuta
h o m i n i , quibufdam animalibus ut Capra? & Sturno eft alimento. Sic radix
altilis Manàihoca. à venenato f u c c o n o n d u m repurgara , h o m i n i lethalis,
e q u i s & b o b u s c x t e r i f q u e a n i m a n t i b u s n u t r i m e n t u m p r a b e t . Celebris q u o -
que i l l a h e r b a M i m o f a Iuquiri d i d a , oves & capras p i n g u e f a c i t , interimit homines. Bafilifco
venenum eft naturale Se aliis animantibus minime. N o n autem Plinio a f f e n t i e n d u m , q u i i n
cura finem a natura produci teftatur, ut iis p r ò l i b i t u h o m o , i n c u r a b i l i vel a n i m i v e l cor-
poris m o r b o detentus, utatur ac violentis t o x i c o haufto cruciatibus & vita; finem i m p o n a t .
N i f i hoc f o r t e attribuendum huic genti Barbara, artibufque Magicis f u p r a m o d u m dedita? Se
in omnibus prope venenis dignofeendis mire f o l e r t i , quibus hoftes & f o c i o s , l u c r i aut l i b i d i -
nis caufa, pari forte exftinguunt. Mancipia illa ex A f r i c a huc deduda, u b i horrendi v o t i c o m -
potes fieri nequeunt, c u m d o m i n o r u m v i t x i n f i d i a n t u r , d u r i f f i m x fervitutis jugi , inedia? ac
variarum calamitatum impatientes, ad unicam i l l a m libertatis v i a m , n e m i n i n o n p e r v i a m ,
confugiunt. Veneno u b i q u e o b v i o , fibimetipfis atrocesmanusinferunt.Gratulantesfibina-
tura? renunriare, vindidamque > dominis plus j u f t o feveris, reponere. Sed h x c , r e l i d o ab-
u f u , fecus interpretanda f u n t : cum animali n o n f o l u m r a t i o n a l i , fed Se irrationali i n f t i n d u s
fitdatus, per quemereatis omnibus dextre utatur, bona Se v i r x utilia feligat, f u g i a t q u e n o -
citura. Ecquid e n i m , per D e u m i m m o r r a l e m , ex quo n o n aliquam percipiat utilitatem ì ex
ipfis viperis adverfus viperas conficit A n t i d o t u m , q u o venenis o m n i b u s & venenatis morbis
refiftat. ExMandihoca radice, m a x i m o f c a t e n t e v e n e n o , o p t i m u m a l i m e n t i m i n o n folum,
fed & A n t i d o t u m concinnatur. A S c o r p i o , Scolopendra, C o l u b r o , reliquifque Serpenri-
bus i d u s , ab iifdem petit remedium . Elephanriacos viperarum efu frequenter fanitati r e f t i -
tutos Galenus a u d o r eft. Nec exiftimandum benignam naturam remedium d e n e g a f t è , u b i
m o r b u m invexerit, fed o m n i veneno alexipharmacum indidifte atque o p p o f u i f t è . B a f i l i f c i
lethifero veneno, m u f t e l x v i r u s , falivam hominis j e j u n i , Serpenti, V i p e r a , Scorpio caete-
rifque venenatis adverfari conftat. A d e o placuit N a t u r a nihil effe fine pari. E q u i d e m v i x d i x e -
ris venena an alexiteria plura fint pronara -, Se u b i f p e c i f i c u m i n c o g n i t u m , D i a f c o r d i i &
Theriacx ufus, vicemfupplet. S i c f o l i a , flores & f r u d u s H e r b a r u m Tangaracà Seluquerij,
venena Brafilix facile p r i m a , propriam f u a m unaquxque r a d i c e m , o p p o f i t u m habet A n t i -
d o t u m . Bufoni Cururi aliifque infedis venenatis, folius l^h'ambi decantatx illius Panaccx
fuccus f u f f u f u s , prxfentem m o r t e m i n f e r t . Plurima alia h u j u f m o d i hic producuntur, Barba-
ris m u l t o quam Europxis ac eruditis, notiora. Q u i viperarum pingnedinem Se capita, t u m
& integra infeda q u x vulnera i n t u l e r i n t , ex arte parata, audader Se felici c u m fucceffu ve-
nenaris idibus applicant. Adeoque per ipfos effedus comprobare n i t u n t u r i n o m n i venenato
contineri f u u m A n t i d o t u m . Videatur locus Galeni l i b . 1 1 . de Simplicib. cap. de Dracone
marino & libr. de Theriacacap. 1 1 .
;
Quamvis autem occafione multoties defiderata multa n o n d u m explorare l i c u e r i t , ea ta-

men q u x affequi atque addifeere p o t u i , pofteris ultcrius indaganda relinquo. Nec enim facile
eft veneni fpeciem c i t o diftinguere-, neque etiamfi c o g n o f i i a t u r , protinus illius p r o p r i u m
alexi-
40 G V I L I E L M I P l S O N I S
alexipharmacum fuccurrir. A c c e d i t , q u o d aliqua rcperiantur, q u x i n Europa venenata, hic
vefca, v c l f a l t c m m i n u s n o x i a f i n t , & v i c e verfa; quippe rana: & pifciculi hic dantur p r x r c r
o p i n i o n e m vencnati : E contrario f o r m i c x illa? grandiores, t u m carncs aliquor f e r p e n t u m , la-
c e t t o r u m , b u f o n u m , v e r m i u m & g l i r i u m fìlveftrium. primis incolis inrer delicias habqntur.
I d e m Plinius de A f r i c a c o n f i r m a t l i b . v i . cap. 29. C e l f u s l i b . v . cap. 36. Scaliger Exercit. 1 89.
feci:. 4. I n India atque A t h i o p i a n o n f o l u m i n n o x i o s fèrpentes m u l t o s , fed'etiam elculentos
dat i , ita ut Ophiophagi dici p o f l ì n t .
P r x exteris autem i n B r a f i l i a , centipedes CaraJìwSe Caramouritu virides & n i g r i , t o l t i &
evifeerati t u m imprimis vermes i l l i larumai & Caramatori, pingues-& albicahtes, inque me-
;
dullofis fìlveftrium palmarum truncis viventes, i n pretio illis f u n t . Plinius lib. x v 1 1 . cap. 2 4 .
/Elianus lib. x i v . de A n i m a l i b . cap. 13 • narrant vermes i n u f u multis Indis effe.
Iunumera alia portentofa à Tapuyeris fando acccpi, q u x . q u o d e o r u m aliqua f o r t e fabulofa,
filentio prxtereo tantifper donec ulteriore inveftigatipne atque experimento eorum veritas
;
magis illucefcat. M u l t a equidem inter h x c n o t a t u d i g n i f f i m a , à neminc t a m e n , q u o d f e i a m ,

L u f i t a n o r u m , fcripris mandata, adeoque n e g l e t t a , ut ne v e f t i g i u m q u i d e m h o r u m a c fi-
m i l i u m natura: m i r a b i l i u m e x f r e t , unde lucubrationes Phyficas quis illuftrare p o f t ì t . Q u x -
dam nativa recondira habent veterani a g r i c o l x , quibus fibi fuifque E u r o p x i s remediis de-
ftituti, coguntur fuccurrere. Q u a m o b r e m m a x i m a m p a r t e m , multis precibus à Barbaris ex-
torquere neCeffc f u i t : q u i ficut tenebriones f u n t i n p o r r i g e n d i s venenis & p e r t i n a c i f i ì m i i n
revelandisejufmodifecretis-; ita o t f i c i o f i i n exhibendis antidotis ; dittoque-citius u b i de na-
tura veneni c o n f t i t e r i t , i n f i l v i s efficaciflimas herbas c o l l i g u n t , quascontufas inftar potionis
xgris f u b m i n i f t r a n t , animafque pene èxftinttas fufeirant. A t v e r o , his r e m e d i o r u m generibus
n o n c o n t e n t i m i f e r i m o r t a l e s , a c f u p e r f t i t i o f i b a r b a r i , furilia illaac i l l i c i t a , utfafeinationes,
incantamenta, philtra ac fortilegia amplettuntur. Q u o d tamen ex parte c o n d o n a r ì t ì u m h u i c
genti p r o f a n x , utpote nullis literis vel D e i c u l t u i m b u t i s , f e d Stygiis t a n t u m atque i n f e r n a l i l ^ e
auguriis , ultra quam credi poteft, d e d i t x . I l l u d m i r u m , reperiri etiam inter Chriftianos, q u H l
infana h x c & ridicula credulitas ì n v o l v a t . Pudet p r o f e t t o , quam indigne homines cabrerà
cordatos, mancipiorum Se pecorum f u o r u m exrernos & internos a f f e t t u s , nefeio quibus p r x -
ftigiis à fe curatos g l o r i a r i , meamque incredulitatem haud parum accufanres, a u d i v e r i m .
Q u u m tamen q u x p r i m u m technis i m p o f t ó r u m , veneficiis ac magicis jncantamentis obvelata
erant, l o n g o p o f t tempore i n g e r i i aciem inrendentibus, detetta ftolidam o p i n i o n e m exeme-
r u n t . N e m o equidem tam exeors, q u i n fateatur plurimos praeter expettarionem M e d i c i , citra
a r t e m , abfque manifefta caufa fanitati reftitui vel fola imaginationis v i ; q u i n i m o v x c o r d i a
potius effet, omnia manifeftis qualitatibus aferibere & occultas illas totius m b f t a n t i x proprie -
tates tollere. Videatur Andrxas C x f a l p i n u s q u x f t . x n 1. Sed h x c n i h i l ad p r x f t i g i a aut p a t r o c i -
n i u m i m p o f t ó r u m r e f p i c i u n t . Verba & charatteres f u n r M e d i c i n x daemonum, fi/rupi & A p o -
z e m a t a h o m i n u m , inquit Patacelfus. Ex A g y r t i s & circumforaneis q u i p l u f c u l u m fapiunt, n o -
runt q u o tempore & quibus morbis fua amuleta i n f t i t u a n t . Si fucceffures careat, x g e r i n -
cufatur. I n m i n i m o enim q u i peccar, o m n i u m fitreus. I n myfteriis m a g i c i s , q u i c a d i t f y l -
laba, cadit caufa. Plebecula m a x i m e dedita e j u f m o d i n u g i s , plus fidei& fpei iis c o n c i p i t ,
gaudens falli f p e c i e r e t t i . Orationescumcertiscxremoniisdicendas f u f e i p i t , & j a m v i x de-
murmuratis verbis v i f o r t i f t i m x imaginationis, aliquam convalefcentiam fentire fe c l a m i -
tat. Q u o d i p f u m quoque Galenus his verbis teftatur pluresfanat, c u i pluresfidunt. U n d e
;
m e r i t o credulos A g r i p p a ad facra.magix cxremonialis admittit. Sed longius provettus,, d u m

m e t a n t x credulitatis p i g e t t x d e t q u e , revoco me Se ad venenatorum cnarrationem redeo.
Q u o r u m o c c u l t x q u a l i t a t i , abdita quoque medicamentorum proprictate ( q u x per experien-
tiam f u e r i t revelata) f u c c u r r e n d u m .
Inter venenata B r a f i l i x animantia , Scrpentcs p r i m u m l o c u m occupant, è q u o r u m n u -
m e r o circiter v i g i n t i h a t t e n u s i n n o t u e r u n t , u t f u n t , 5 o / ^ « 4 f a , fwcliboja, Arabo, Boiobi, Boi-
cimnga, BoitrapS , Boycupecangd, Boipeba, Cucurucu, Caninana, Curucacutinga, Guinpatiaguara,
jbyara, Iacapecoaja, ibiboboca, Iararaca, Mamma, Vona, Tareiboya & Cacaboya, Amorepmima, quo-
r u m tres n o v i f l ì m i f u n t angues aquatici. Frequentiores xdes & filvas perreptantes, i n hoc ha-
bitatoParnambuci t r a t t u a t t i n g o ; r e l i q u o r u m m i n u s c o g n i t o r u m n a t u r a m , c o g o r p r x t e r i r e .
H o r u m Serpentum A m e r i c a n o r u m aliqui, E u r o p x i s minus f u n t n o x i i , uteunque tamen m a j o -
res & vegetiores iis e x i f t u n t ; quafi harum regionum calor externus , n a t i v u m i n hifce f r i g i -
dis animantibus intendat. Praercr Galeni aliorumque t e f t i m o n i a , m u l t a f u n t argumenta ab
ipfa experientia d e f u m t a , q u x evincunt temperiem n a t t a m effe f r i g i d a m , o m n e m lacerto-
r u m & Serpenrum c o h o r r e m , contra A v i c e n n x o p i n i o n e m . N a m n o n f o l u m contattus
ipfe frigidus vel maxima x f t a r e , hoc a r g u i t , fed e o r u m n o n n u l l i ad menfes norinulli ad
feptimanas aliquot v i v i abfque .cibo r e f e r v a t i , hoc c o n f i r m a n t j cum tamen fi q u i d cfculenti
illis
DE V E N E N I S EORVMQVE A N T I D O T I S L I B . III. 41
illis praeberetur, comcderent. I d e m teftatur magnus Scaliger commentariis i n H i f t o r i a m

Animalium, lib; 11. & c .
B O I C I N I N I N G A .
P r i m o Serpens i l l e , Boicinininga., quem Cafcavel&z TangedorHifpatn nominant, proptereà

quod fonirum inftar tintinabuli cauda edat, i n triviis juxta acdeviis locis cernitur, tamque
celcriter proreptans ut volare videatur. H u i c tam perniciofo colubro, benigna natura, cautio-
nis quafi grafia, nolani addidifle videtur, ut illius fonitu admonitus quilibet tempcftive fibi
eaveat à vicino hofte. Brachii eft craflitie, longitudine i n t é r d u m quinqtie p e d u m , lingua b i -
f u l c a , dentibus longis 5c acutis, colore f u f c o & adflavum vergente. Quotarmi s articulus, q u o
infettare f o l e t , i n cauda c r e f c i t , cujus extremitate i n anum hominis i m m i l l a , m o r t e m i n f e r t
c o n f e t t i m ; venenum autem q u o d ore vel dentibus i n f e r t , m u l t o lentius vitam t o l l i t . È x v u l -
n e r e m o x fanies cruenta e f f l u i t , c a r o l i v e t , ulcufque paulatim ferpir. A d remedia extrahen-
t i a , vulnus dilatantia, fcarificationes, cucurbitulas, & fi pats l x f a intercipi p o i f i r , ad vincula
f e f t i n a n d u m , idque junco lacape, cui remedio maxime fidunt Brafiliani; fin minus, cauterio
utcndum eft. I n t e r i m dum veneni qualitas ad cor penetràt, curandum ut interius p r x m u n i a t u r
Tipiocx h a u f t u , fudorefqueevocanribus i n f i f t e n d u m . P r x f e n t i f l i m u m prae caeteris r e m e d i u m ,
quod Barbaris contra hujus aut qualifcunque Serpentis morfus reftat,eft ipfius nocentis caput,
q u o d contundunt, c o n t u f u m emplaftri f o r m a vulneri calens applicant : cui remedio fimul ad-
d u n t , in o m n i fere m o r f u , f i l i v a m hominis j e j u n i , qua perpetuo partem a f f e d a m demulcent,
( Plinius lib. v i 1. cap. 2. Galenuslib. x . S i m p l i c . Scaliger i n H i f t o r . A n i m a i , l i b . n . c a p . i g .
hanc falivae v i m quoque agnofcunt) adeoque his duobus A n t i d o t i s n i t u n t u r , ut defperent,fi i n
illis v o t i compotes non fiarir. Ego haec & l i m i l i a remedia, quae longa illis experientia d i d a v i t ,
j u b e n t e n e c e f l ì t a t e , lubenm- f u m i m i t a t u s . N o n intermittendo tamen ea quaeà veneranda
antiquitate & authoribus nobis f u n t r e l i d a . N e n i m i u m temere hifce n o v i t i i s , aut pertinacius
veteribus vidercr adhaerere.
C U C U R U C T J .
C U C U R U C U eft anguiscraffus, c i n e r i t i i c o l o r i s , interius flavus,externismaculis nigris

diftindus, & iifdem ut Cafcavel fquamis veftitus n o v e m «5c interdum duodecim pedes longus.
5
M a x i m e eft venenatus & p l u r i m u m metuendus, licet caro ejus praeparata à Barbaris comeda-
tur. Prxcipuum illi venenum i n capite, ideoque Brafiliani intercepto quantocius caput a m -
p u t a n t & c o o p c r i u n t h u m o . A b i l l o i d u s , corripitur vertigine, tremoribus, torminibus, ani-
m i dcliquiis, febribus ardentibus^quibus fudor frigidus acipfa denique m o r s , intra diem na-
t u r a l e m , aliquando & celerius fuccedir. Prxter enarratas qualitates, peculiare eft huic Ser-
p e n t i , quod m o r f u ejus v i r u l e n t o , Venx erodi videantur, tantamquc inflammationem & ar-
dorem erficiat, ut fanguis bulliens m o x è naribus, auribufque, i m o m a n u u m & pedum ungUi-
bus promanet. H u i c malo fi q u x Medicina detur, ipfius Serpentis, q u i m o r f u m i n t u l i t , ca-
put emplaftri f o r m a , vulneri applicatum; t u m <5c f o l i a T a b a c i recentia, levitcr t a n t u m ab
ignis fiamma r a d a , mirabiliter p r o f u n t , cauterii l o c o . Idem p r x f t a t contra hujus, alicrumque
Serpcntium morfus radicis Caaapia. d e c o d u m . Deinde fuccedunt f u d o r i f e r a , v e l ipfo ftatim
i n i t i o convenienter exhibira, ut funt radices Iurepeb&, Vrucu, Malvifco, Iaborandi, inter fim-
plicia fatis fuperque defcripta.
B O I G T J A C U .
Boi GVACV, five Iìboja, Serpcntium omnium facile maximus, pedus fere hominis craf-
f u s , Lufitanis Cobre de Peado difkxs, quod Dorcades integras devorcr, idque fugendo potiuS
quam mafticando.Ex h o r u m genere quidam o d o d e c i m vel quatuor & v i g i l i t i pedes reperiun-
tur longi; Cine itio, fpadiceo variegato f u n t colore. N o n xque veneno, ut m u l t i alii, turgent.
Carne eorum n o n f o l u m Indigenx & N i g r i t x , fed & noftrates v e f c u n t u r . Famelicus hic
V angui?
42 G v i L I E L M l P l S O N I S
a n g u i s v e l e x d u m e t i s p r o f i r i t , caudaeque fuaenitens, horrcndc fe crigit & ftrennue c u m f e r i s
& hominibus l u d a t u r , & fibulat irritatus : v e l ex arbore infidiofe i n viatorem d e f i l i t , eumque
validiflimis cingir amplexibus, ita u t vel fola complexione interimat: nec minus validi atque
feroces e x i f t u n t , duo ingentes i l l i Arabo & Cucuracm, hominibus aeque ac capreis infidian-
tur. Quippe omnes hujus generis folidis vertebris 6c coftis praeditos ex A n a t o m e animadverti.
Ictus e o r u m vix cenfetur venenatus, & per fe aliquando, etiamfi n u l l o vel l e v i o r i faltem ad-
h i b i t o r e m e d i o , curatur. Ira ut h i inter non venenatos Serpenres, de quibus p a f l l m audores
multa teftantur,debeant numerari : quibus Canmana, Mavina & Vocia annumerare licet, q u o d
n i h i l vel p a r u m faltem hominibus noceant. V i d e V o f l ì u m de Idololatria Gentili lib.iv. cap.$ 8.
I A R A R A C A .
B r e v i s e f t h i c S e r p e n s , r a r o q u e f e m i c u b i r i l o n g i t u d i n e m e x c e d i t , venis quibufdam i n ca-

pite p r o m i n e n t i b u s , inftar v i p e r a r u m , & haud aliter quam illae ftridens : rubris & nigris ma-
culis i n f i g n i s , caeterum terreo colore : ejus m o r f u s venenatus n o r u n i n o r a adfert f y m p t o m a t a ,

q u a m vel r e l i q u o r u m Serpentum, exceptis iis q u i l e n t è & c l a m v T a m depafeuntur. Ipfa fera
p o f t q u a m vulnus i n f l i x i t , à c u t e , cauda, capite & intraneis repurgata, & i n aqua radicis Iure-
peba, cum fale, o l e o , p o r r o , a n e t h o & fimilibus c o d a , à v u l n e r a t i s c o m e d i t u r , m a g n o q u e
illis folet effe p r a n d i o . C o n v e n i t denique prae caeteris, Caatia, quae m e r i t o Herva de Cobras d i -
citur, q u o d f o r i s & intus exhibita, hujus aliorumque Serpentum m o r f u s facile reftituat. I d e m
feliciter pra;ftant acini arboris Guibira, c o n t u f i & m o r f i b u s applicati.
i B o i T l A P O .
Boiiiapo Brafilienfibus; L u f i t a n i s , Cobre de Cipo, anguiseft v i x b r a c h i u m c r a f l u s , feptem
pedes l o n g u s , Olivacei c o l o r i s , v i d i t a n s ranis. M a x i m e venenatus, ac aeque calamitofis
malis a u £ t o r e x i f t i t , quam m o r f u s Cucurucu, quippe eadem v i , codemque m o d o ab e x t r e m i -
tate m e m b r o r u m fanguis diftillat. R e m e d i o a u t e m vix u l l i cedit,nifi i g n i f o r t e v e l f e r r o , m o d o
pars laefatamviolentumremedii genus admittat.
I B I I ARA.
I B I I A R A M viperam ( I c o n e m vide apud M a r c g r a v i u m ) Cobre Vega, v e l , Cobra de dos Ca-
becas appellant L u f i t a n i , q u o d d u o capita videatur habere, fed f a l l ò . Ipfe P l i n i u s , q u i i d e m de
eadem reftatur a l i o r u m f o r t e r e l a t u , deceptus f u i t . F a m i l i : § i s & frequens eft, f u b ruderibus i n
terra latitans-, Formicis vefeitur: d i g i t i eft c r a f l i t i e , fefquipedis l o n g i t u d i n e , atque argentei
coloris. Ejus m o r f u n i h i l eft virulentius, n o n tamen citra f p e m curarionis exiftit, fi f u p r a d i d i s
remediis tempeftive interne & externe utaris. Quae, q u o d n i h i l i m m u t a n d u m o c c u r r i t , toties
repetere fupervacaneum duco.
I B I B O B O C A .
IBIBOBOCA Brafilienfibus, anguis pulcher, L u f i t a n i s Cobre de Corais appellatur.duos pedes

longus,
DE V E N E N I S EORVMQJE A N T I D O T I S L I B . III. 4-3
l o n g u s , p o l l ì c é m autem craffus, colore niveo, & nigris, rubrifquc maculis varicgatus. M o r f u s

illius venenatimmus, non cxtemplo v i t a m depafcitur, fed tarde fe p r o m o v c t . Sanatur cmpla-
ftro è capite Serpentis concinnato & efficaciter appofito. Pulvis pianta Nhambi, t u m Se fuccus
f o l i o r u m Caapeba & Cataria, vulneri inftillatus, extrahit virus.
B o i o B i .
B o i O B I Brafilienfibus, Lufitanis Cobre verde, ulna? eft longitudine & p o l l i c i s c r a f l i t i e ;
coloris porracei & pulchre micantis. A d i f i c i i s gaudet, neque u l l i nocct n i f i irritanti m o r f u s 5
tamen illius venenatus, remedio quamvis e x i m i o v i x c e d i r . R a d i x aurem illa nodofa h e r b x

Caa-apia contufa & ex aqua p o t a , f u m m o p e r e p r o d e f t , c x t e r i f q u e herbis antidotalibusfacile
p a l m a m i n h o c cafu p r x r i p i t . Miles quidam gregarius angue'm hunc inter arbufta latitantem,
d u m p e d e f o r t e c o n t e r i t , ab eo i n f e m o r e d e m o r f u s , paucispoft diebus, t o t o corpore t u -
m e f a t t o & livefcente, deficiente radice Caa-apia, cxterifque remediis f r u f t r a adhibitis, p r x -
fentibus c o m m i l i t o n i b u s , q u a m m i f e r r i m e exfpiravit.
C A N I N A N A .
C A N I N A N A Serpens, ventre eft flavo, d o r f o autem v i r i d i , o t t o circiter palmos longus,

inter minus venenatoshabetur: ovis v i t t i t a t & volucribus : Capite & cauda ì e f e t t i s , ab A f r i s
& Amcricanis comeditur. D e peculiari illius a n t i d o t o , n i h i l adhuc certi a f f i r m a r e p o f f u m .
Vulgaribus alexipharmacis five E u r o p x i s , five indigenis fupra enarratis, m a l u m fi q u o d infert
facile expugnatur. Familiare autem i l l u d d e c o t t u m antidotale , ex radice Iurepeba cum
pauxillo falis, huic aliifque morfibus vel puntturis venenatis f x p e applicandum eft j nec n o n
f r u t t u s Ananas viridis, ifque i n cataplafmatis m o d u m conrufus. Denique fi neceflitas ultenus
urgcat, pars Ixfa fcanficetur -, moxque vivus gallinaceus pullus imponatur.
I B I R A C O A .
I B I R A C O A Brafilienfibus, Serpens eft variegati c o l o r i s , albis, n i g r i s , rubrifque maculis
. infignis. Ejus morfus eft admodum venenofus, & p e f l i m a fymptomata i n f e r r , haud fecus
q u a m Cucurucu, ut à Brafilienfibus accepi quippe fanguis quantocius à m o r f u , ex auribus,
;
naribus & oculis profluit & n i f i ftatim f u b v e n t u m f u e r i r , morirur vulneratus. Si virus n o n d u m

ad cor abierir, carne ipfius anguis cotta c u m radice Iurepeba, Iaborandi, Malva ifco, Caapebt,
C*pypuba, adcfitis fummitatibus 2v"Wz£i, ex vino interne exhibitis vulnerati reftituuntur. A d -
datur exrerrium r e m e d i u m , ex capite ipfius f e r x c o n t u f o 5c c u m Herva de Cobre, aliifque ejuf-
m o d i ante enarratis, prxparatum.
T A R E I B O Y A & CACABOYA.
Poliremo angues duo amphibiorum m o r e , m o d o i n lacubus, m o d o i n ficco degentes c o n -
fpiciuntur, ac proinde hydri velnatrices jure dici poflunt, t a m e t f i n o n x q u e p e r n i c i o f i ac n o -
ftri E u r o p x i effe perhibeantur. A t r i f u n t prorfus nec valde magni. I r r i t a t i nocent, v u l n u f q u e
facile curabile infligunt. Prior Tareyboia, p o f t e r i o r Cacaboya appellatur, q u i lutei eft coloris, fex
palmas longus, ruricolis potius extimefcendus q u o d Gallinas devoret, quam q u o d h o m i n i le-
thale venenum inferat. T a m e n fecuritatis caulà H e r t f e T^hambi & Erva de Cobras a p p o f i t x ex
arte, v i m veneni, fi quod m o d o fit, retundunt.
C R O C O D I L U S .
C r o c o d i l i i n fluviorum, ftagnorumque latebris degunt, Africanis C r o c o d i l i s fimiles, fèd

utique minores: raro quinque p e d u m l o n g i t u d i n e m e x c e d u n t , / ^ r / B r a f i l i e n f i b u s , n o f t r i s
d i t t i ; h o m i n i b u s n a t a n t i b u s i n f i d i a n t u r , r i t t u l a t e d i d u t t o , a c u t i f l i m i f q ; dentibus,
ingentia vulnera inferunt. Qnx vulgaribus remediis coalefcunr, p r x f e r t i m vero adipe ipfius
animantis. V u l n e r a t i pariter, & n o n vulnerati Crodilos f u m m o ftudio venantur, partim p r o -
pter virrutem Medicam adipis ; p a r t i m ob i p f o r u m teftes m y r o t h e c i u m infigniter redolentes,
quos magno pretio divendunt. Omafus quoq; hujus Iacare exficcatus & i n pulverem redattus,
contra morbos calculi ab incolis exhibetur. O v a q u x plus quam v i g i n t l veltriginta fubinde
p r o f e r t , anferinorum o v o r u m magnitudinem excedunt, nec f o l u m à Barbaris, fed & militibus
n o f t r a t i b ù s expetuntur & comeduntur. I d e m de ipfa carne C r o c o d i l i exenterata d i t t u m v o l o .
B i B o R A.
Inter t o t lacertorum exercitus, qui pafllm i n filvis, x d i u m q u e ruderibus c o n f p i c i u n t u r ,
unicus t a n t u m , q u a n t u m quidem c o n f t a t , reperitur venenofus, q u i Bibora dicitur. C x t e r i s
lacertis n o n adeo quidem diflìmilis e f t , fed m i n o r , digìtique majoris magnitudinem vix exce-
dit. Cute eft cineritia & magis albicante. Corpore omnibusquemembris c r a f l ì o r i b u s , vene-
noque tumentibus -, cauda denique m u l t o breviori & latiori exiftit. Plaga ab eo illata d i l u t a m
feetidamque faniem e f f u n d i t , cum tumore l i v i d o , cardialgia, t o r m i n i b u s , ac magnis crucia-
F 2 tìbus.
44 G V I L I E I M I P l S O N I S
tibus. Peculiare huic malo antidotum n o n d u m eft i n v e n t u m . Quapropter h x c aliaque com*-
munibus alexipharmacis tam exoticis quam indigenis, exturbanda f u n t .
S C O L O P E N D R A . A M B V A . SCORPIO.
Scolopendra? grandes & e x i g u x , ut & centipedes h i r f u t i Ambita d i t t i , ac arcuatim repeii-
res ad Venenarorum o r d i n e m referuntur. Illa; xdes,hx
filvas perreptant, o l e r u m q u e h o r t e n f i u m f r u t i c e s n o n
folum, fed & homines infeftant. Scorpiones E u r o p x i s
f u n t l ì m i l e s , licet n o n x q u e n o x i i , proinde ittus eo-
r u m curatu minus diftìciles. V e r u m c u m h o r u m r r i u m
i n f e t t o r u m narura & curatio ab A u t t o r i b u s p a f l i m
ante me tradira finr, nec q u i c q u a m ad ulteriorem i l l u -
ftrationem occurrat,acquiefcam.Quippe f o l u m o l e u m
q u o d e o r u m v i v e n t i u m qualitates abforbuerit, c o n t r a
m o r f u s v e l ittus c u m fucCefiu applicatur.
N H A N D V G V A C V .
E x A r a n é ò r u m genere i n f i g n i s & ftupendxmagnìtudinishic reperitur ( f o r t e i d e m cujus
Plinius meminit i n Indiis palferis magnitudine c o n l p i c i ) q u i i n ruderibus & veterum a r b o r u m
concavitatibus nidificar, 2{handuguacu appellatus. E u m c x t e r o r u m m i n o r u m r i t u texere n o n -
d u m c o m p e r t u m eft. Exuvias deponit ; niger eft hirfutus, dentibus acuminatis & p r x l o n g i s ar-
matus,ob pulchritudinem & u f u m i n pretio habitis. Irritatus venenatum aculeum c u t i i n f i g i t ,
ita tenuem, ut vix conlpici p o f l i t . H i n c t u m o r l i v i d u s n o n fine cruciatu, m u l t o q u e dolore ex^
furgit. N o n n u n q u a m ratione partis p e r c u l f x & f y m p t o m a t u m fupervenientium m a l u m adeo
exafperatur, ut incurabile reddatur, omnibulque remediis, c u m ab I n d i s , r u m à me inventis „
p r o r f u s refragerur. Proinde ratio habenda u t vulnus dilatetur, remediaque p a f l l m ex o f f i c i n i s
& authoribus petita. f o r i n f è c u s & intrinfecus adhibeantur : Inter q u x fit Cancer Aratu p r x p a -
ratus eodem m o d o ficut i n capite de Pifce Guambajacu f u m d i t t u r u s .
P I S C E S V E N E N A T I .
Inter planos Pifces c a r t i l a g i n e o s d a n t u r P a f t i n a c x m a r i n x , T o r p e d i n u m & R a j a r u m f p e -
cies, l s v e s , caerulex, fine fquamis v e l aculeis i n t o t o c o r p o r e , p r x t e r q u a m i n caudx p r i n c i -
p i o , ubi duo breves non f e r r a t i , fed ad f a g i t t x figuram f o r m a r i apparent, ac proinde h i Pifces
à n o f t r a t i b ù s m e r i t o p i j l f U l c r t ; à Brafilianis Narinari appellanrur. I c o n e m vide apud M a r c -
gravium. N o n p r o c u l à l i t t o r i b u s d e g u n t , vefcuntur P i f c i b u s , quibus ex o c c u l t o infidiantur,
radiumque iis infigunr, q u o ablato edules f u n t , ficut fere omnibus illis terreftribus & m a r i n i s
pecoribus c o n t i n g i t , q u x i t t u v e l m o r f u tantum venenum i n f u n d u n t Pars vulnerata i n f e f t i f l l -
m o d o l o r e , aliquando & paralyfì m i f e r e a f f i c i t u r . Anaculeu^s etiam m o r t u a paftinaca vires
fuas f e r v e t , atque n o n f o l u m i n animantes, fed & i n faxa & herbas, exferat eas, ficut Oppianus*
/ E l i a n u s , & alii teftantur de E u r o p x a paftinaca, ego n o n d u m c o m p e r i . D o l o r e s fedanrur o p t i -
ma illa radice CMangue affata, eodemque m o d o ficut i n i t t u P i f c r s ^ / ^ / w d i t t u m eft. D e i n d i -
latato v u l n e r i ejufdem Pifcis }ecur, & refi ipfius cineres c u m f u c c e f f u applicantur. I t a ut h i c
quoque P i f c i s v e n e n i f u i antipharmacum i n fehaberevideatur.
D e Brafilienli T o r p e d i n e , ejufque m a l o , v i x ad horam unam atque alteram d u r a b i l i , quia
c u m E u r o p x a in plcrifque c o n v e n i t , iifdemque remediis & eodem m o d o c u r a t u r , particula-
t i m n u n c agere f u p e r v a c u u m d u c o .
M o v c i c v.
M o v c i c v Brafilienfibus, exerementummaris pellucidum-, p u l c h r e r u b r u m & l e v i f l i -
m u m ; b u l l x i n f t a r , figura v a r i a , n u n c o v a l i , nunc t r i à n g u l a r i f e r e , aquis fupernatat; fla-
tuque intus contento t u r g i d u m , ftrepitum edit fi v i rumpatur. Q u i n ù d i s pedibus l i t t o r a o b -

a m b u l a n t , bullamque hanc venenatam minus p r o v i d e c o n c u l c a n t , magno d o l o r o f o q u c
ardore
DE V E N E N I S EORVM?5_V E A N T I D O T I S L I B . Ìli. 45
àrdore afficiuntur i n plantis pedum licet callofis. A d horas aliquor durar m a l u m , i n v i t d

quovis remedio refrigerante & anodyno ad q u o d c o n f u g i u n t là?pe f r u f t r a : ego feliciti»
caufticis & calidis ad extrahendum ardorem ufus f u m : applicato mordaci i l i o oleo caftanea?
de Acaju d i l f o l u t o i n f p i r i t u v i n i .
N 1 oû i.
N o x i i s pifcibus annumerantur quoque uterque i l l i , q u i N i q u i dicuntur Brafilienfibus.
Aculeis i n capite & dorfo p r e d i t i f u n t a d m o d u m n o x i i s , quibus i r r i t a t i , tanta vehementia
p ù n g u n t , ut dolor non f o l u m intenfus inde e x o r i a t ù r , fed m e m b r u m paralyticum p r ò t e m -

pore maneat, praefertim fi t e l u m ( q u o d aliquando fit) i n parte vulnerata relinquatur. Praefen-
t i f f i m u m remedium e f t , dilatano vulneris, applicata m o x radice CMangue affata & contufa.
U n d e quidem dolores i n inftanti exacerbantur,.fed m o x ceffànt.
Hattenus de Natura Serpentum eorumque a n i m a n t i u m , qua? m o r f u vel i t t u v i r u l e n r o
hominibus infidianjur & t o x i c o f u o noccnt. Qujbus calidas & humidas hafcc regionCs abun-
dare haud m i r u m e f t , quod pauca agricolarum induftria exculrae, nec vi frigoris à venenatis
& noxiis animantibus repurgatae, ea? i n i m m e n f u m multiplicentur. N u n c ad illa venena quas
intra corpus affiimuntur defcendamus. Qua? q u i d e m d u o r u m f u n t g e n e r u m , nempe vene-
nata t a n t u m , vel etiam manifefta quàlitate nocentia. U t r i f q u e fua r e m e d i o r u m genera, m a -
nifesta? vel occulta qualitatis oppofita f u r i t i quas licet diverfa, tamen i n curandi m o d o c o n -
veniunt. N a m cujufcunque generis veneiia ore percepta, fi i n prima adhuc corporis regione
ha?reant, per v o m i t u m & clyfteres exturbare convenit : fin i n corporis receffus abierinr, c i r -
cumferenriam verfus rrahuntur. I n r e r i m cor adverfus h o f t e m a d m i l f u m , rrìuniri debet, m o d o
v e r a & infallibilia figna veneniintus a f f u m t i compareant. N o n enim aeque manifefte hic at-
que i n m o r f u vel i t t u Serpentum m o r b i caufa fe profert, fed fere l a t e t , quia q u i venena f u h m i -
niftrant variis technis d o l u m non f o l u m t e g u n t , fed execrandis artibus, novas quotidie m i x -
turas c o m m i n i f c u n t u r , applicando attiva p a f f i v i s , & qualitatibus, aut addendo, aut t e -
m e n d o , ut longo tempore p ó f t , figna illa & f y m p t o m a t a u l l a v i x f e prodant. Nec e n i m ( u t
fieri folet iis qui forte improvide fimplex aliquod venenum hauferint) femper animi, & Virium
defcttus, cordisanguftia, v e r t i g o , v o m i r u s , torvus a f p e t t u s , aliaqìie fimiliafubfequuntur.,
ficut Galenus docet cap. v i . de locis affettis evenire. Q u i d ; q u o d fubinde vix ulla primis
menfibus triftitia aut l e v i f l i m u m aegritudinis i n d i c i u m i n illis notetur. D o n e c tandem l o n g o
temporis intervallo, ungues & corporis extrema livere incipiant. A l i q u a n d o nihil n i f i p o f t
m o r t e m exterius apparet p r o r f u s , atque u n u m vel alterum vifcus c o r r u p t u m a c t a b i d u m p e r
anatomen fcfe offerr. Cur & quantum venena lateant docet T h o m . à Vega C o m . i n loc.
A f f e t t . U t i n a m Barbarorum nequitia numquam excogitaffèt t a m perniciofos h o r u m ve-
nenorum abufus, m i n o r i q u e f o l e r t i a preparare n o v i f i e n r , u t o c i u s v e l tardius operarentur.
N a m licet o b m a j o r e m v e l m i n o r e m f u b j e t t i r e f i f t e n t i a m , eaarte concinnare illa nelcianr!
u t f t a t a h o r a i n t e r i m a n t : tamen ut experientia potius quam ratione c o n f t a t , ignaviorem effe
cicuta? ac o p i i operationem, quam arfenici aut f u b l i m a t i : ita venena i l l i habent v e l f i m p l i c i a
vel c o m p o f i t a , quaeexhibita&admota ad menfes aliquot fepulta m a n c b u n t , antequam fuas
facultates exerant. U n d e liquet venena haud una eademque ratione. operari', ncque retta ad
cor femper f e r r i , fed eam parrem maxime occupare, c u m qua occulre i n i m i c i t i a m excrcenr
C u m alias tefte Avicenna oporteret o m n i a venena effe frigida & ficca. N a m ficut Solanum
& H y o f c i a m u s ira quoque fel pifciculi Guambajacu c u m capite antipathiam habet. F u n g i c i
;
Manipuera nervos mfeftant, fpafmos convulfionefque mortiferas inducunt.

F 3 Supplì-
46 G v i L l E L M l P l S O N l S
Supplicium quidam Brafiliani v e n e f i c i f u b i t u r i , m i h i obnixe r o g a n t i , ut me h o r u m arca-
n o r u m p r i u f q u a m è v i t a d i f c e d e r e n t , participem facerent, i n v i t i pauciora q u x d a m revela-
r u n t , f a f i ì q u e f u n t , impune n o n f o l u m fe h x c & f i m i l i a veneficiaexercere; fed & regium effe
laudemque mereri inter f u o s , ingenii folertia exccllcrc, novafque veneni mifcelas exeogitafle.
I l l i namque fagittas, aquam, a é r e m , veftcs, cibos & f r u d u s crclcentes i n f i c i u n t , uttardius &
pedetentim, n o n ftatim homines extinguant.
Sic fcllis Bufonis Cururtt & v e r m i c u l o r u m ex venenato f u c c o Manipuera p r o n a t o r u m ,
heibarum denique Tangaraca, Iuquery, f r u d u u m Ahovay & Mucuna aliarumque m u l t a r u m
vires artificiofe Scvariis m o d i s a b illis intenduntur ac retunduntur. I t a ut i n his ac fimilibus
venenis, ad innatam abditamque eorum v i m , occulta q u x d a m mixtura accedat, ac proinde
curationis aliquando fitcxfors. Quapropter i p f o V e n e n o , quo noxa eft i l l a t a , i n c o g n i t o ,
ad c o m m u n i a p r i m u m antidota, p a f l i m à Diofcoride,aliifque authoribus prodita, dein ad p r o -
pria illa nariva, ab incolis primis celebrata, confugiendum. M u l t a fané ad hanc d o d r i n a m
facientia defiderantur, a e f ò r t a f l e femper defiderabunrur, i n v i t o fedulo a c i n d e f e f l b , occulta
remedia inveftigandi ftudio, adverfus t o t abditas & tam malignas r e r u m qualitates, c a l a m i t o f o
generi humano infeftas. Si vero contingat figna venenorum calidorum & f r i g i d o r u m , t u m
& o b f t r u e n t i u m , f u f f o c a n t i u m atque e r o d e n t i u m i n x g r i s apparere, fingulis ftatim qualita-
tibus fua opponenda effe remedia contraria n e m o ignorat. M i n u s tamen c o n f u l t u m folis
illis ridere; quia licet manifeftarum qualitatum f y m p t o m a t a mulra graviora v i d e n t u r , aliis
larentibus, occulta tamen magis exitialia adeoque pluris facienda f u n t .
C u R u R u.
Inter venena q u x deleteria p o t i f l i m u m v i pollent eft b u f o Curum, infignis & t u m e n s , d u -
ploque E u r o p x o m a j o r , cineritii vel fpadicei c o l o r i s , n i m i u m n o t u s , ac quovis m o d o vel
m i d u & faliva exterius, vel intus, longe q u i -
dem pejus, f a n g u i n e , imprimis felle a f f u m -
t o , i n f i c i t . H o s p e r d i t i f l i m i Barbari aliique
e o r u m x m u l i t o r r e f a d o s in pulverem redi-
gunt, & lethalia inde pocula c o n f i c i u n t , ea-
que v e l m i n i m a quantitate clam propinanr.
H i n c f a u c i u m ftatim & gutturis i n f l a m m a -
tiones, ficcitates, anhelitus, f x t o r e s , fingul-
t u s , v o m i t u s , d y f e n t e r i x , a n i m i deliquia,
o c u l o r u m caligines, c o n v u l f i o n e s , deliria,
ac pallores. Si remedio l o c u s , corpus fta-
t i m per fuperiora & i n f e r i o r a evacuanr & l i -
berami à reliquiis v e n e n i , e x e r c i t i o , balneo,
x g r o ' i n f u r n u m c a l c n t e m v e l animai d i f e i f
f u m i m p o f i t o . Generalia alexipharmaca,
c o m p o f i t a , per dies aliquor, juxra & Tipioca,
t u m radices narivas antidotales ex v i n o p r o -
pinant. P r x exteris vero herba Nhambi, q u x p r x r o g a t i v a m à benigna natura videturacce-
p i f l e , t a m m a g n o m a l o a d v e r l a m , exhibenda. N a m eriamfi b u f o , hic t a m perniciofo turgeat
v e n e n o , n o n tamen ita invincibile e f t , u t f u o c o n t r a r i o n o n cedat. Quippe folus f u c c u s
N h a m b i , expreflus & capiti v e l d o r f o bufonis ( p r x f e r t i m prius i n t e r r a m f r i c a t o ) i n f t i l l a t u s ,
i l l u m d i d o citius interimir. R a n x quoque dantut v a r i x , t e r r e f t r e s & p a l u d o f x , p a r t i m edu-
les , p a r t i m , ficutin E u r o p a , n o n edules. I d e m Plinius lib. x x x i i . cap. v. de quibufdam ranis
teftatur.
C O T O R A.
Illa q u x Cotora à Brafilianis nuncupatur, intus a f l u m t a , veneno e f t , q u o d f u p r a d i d i s reme-
diis facile expellitur: forinfecus vero applicata & ex arte l i n i m e n t i v e l e m p l a f t r i f o r m a prepa-
rata, d o l o r i b u s a r t i c u l o r u m & m e m b r o r u m ex f r i g o r e natis, medetur.
PISCES VENENATI.
I n t e r tam i m m e n f a fluviorum & m a r i u m pecora A m e r i c a n a , q u x d a m i n t o t u m edulia,

q u x d a m parre aliqua v e l externa, vel interna venenata habentur. Q u o d ut i n aliis animanti-
bus, ita i n Serpentibus & quibufdam Pifcibus evenit. Sicut enim D r a c o marinus i n Europa
f o h s / p i n i s , Paftinaca f o l o r a d i o , j u l i d e s f o l o m o r f u venenum i n f u n d u n t , aliis partibus fine
pernicie edulibus : ita imprimis i n his Pifcibus Guambajacu videre e f t , q u i n o n minus externa
f a c i e , q u a m interna q u à l i t a t e f u n t admirabiles. Cxteris autem e j u f d e m fpeciei p r x e m i n e t
familia-
DE V E N E N I S EORVMQVE A N T J D O T I S L I B . III. 47
familiarifiima rana p i f c a t r i x , Guambaiacu atinga, parvus, vix palmam l o n g u s , p i d u s , pulchris

o c u l i s , rotundus, q u i inter Orbes habitus, Lufitanis & Belgis m e r i t o fufflator d i c i t u r , q u o d
m i r u m i n m o d u m ab aquis extradus r o n c h u m quendam edat & ad orbis figuram feinfler,
atque i n m o m e n t o intumefcat ac detumefcat. M u l t u m expetitur Se p r ò epulis, m a x i m o
interdum vita: diferimine, ab imperita plebe apponitur, fi à f o l l i c u l o fellis n o n probe liberctur.
Intra h o r x namque f p a c i u m , ejus particulavel ciceris magnitudine allunata, tam horrenda
f y m p t o m i t a i n f e r t , ut m o x x g r o caligent o c u l i , mens vacillet, lingua tardefeat, m e m b r o r u m
r r e m o r , fudorque frigidus fubfequatur, faculrates omnes refolvantur Se fileant, m o x q u e ve-
neno extinguantur. Sed benignamater natura, prxfensac facile remedium huic calamitati
o p p o f u i t . C u m p r x d i d i enim orbes Guambajacu juxra f l u v i o r u m o f t i a , ubipaludes & f t a -
gnantialoca fingulis x f ì i b u s i n u n d a n t u r , fedemfigant, iifdem quoque locis plurima Cancro-
r u m genera vivunt Se arbufta habitant paludofa. Quos inter n o n ita magni reperiuntur, m u l -
tiplici ac variegato colore, c x r u l e o , albo, r u b r o , v i o l a c e o , chelis xqualibus a r m a t i , q u o r u m
crura pilis nigricantibus funt veftita. Hos Aracu appellant Brafiliani. Ex his unus contufus Se
ex v i n o , citra m o r a m a l f u m t o veneno (nam ante horasquinque vel fex l e t h u m f x p e infert)
propinatus, per v o m i t u m virus exturbat, qualitateque occulta malo v a l i d i f l i m o refiftit. P r x -
milfis Ipecialibus, c o m m i m i a quoque p r x f i d i a fuperius rradita nonnegligenda, ut f u n t Ti-
pioca de Mandihoca, radices Iaborandi, Ipepacuanha, Caiapia, Vrucu, aliaque firnilia remedia q u x
necefiitas exeogitavit. N e c forte natura differr hic Cancer Brafilienfis, ab i l i o de q u o Gale-
nus i n libro fimplicium contra Pclopem prxceptorem f u u m c o n t e n d i t , C a n c r u m rabiofis
conferre occulta, n o n manifefta q u à l i t a t e . Et Plinius lib. i x . cap. 3 1 . eos contra Serpentum
ictus mederi dicit. Et imprimis i l i t i d l i b . v . cap. 3 2. Cancri fluviatiles t r i t i p o t i q u e exaquare-
ccntes, contra omnia venena profunt. M o r f i s vero à cane r a b i d o , i t e m Phalangio, S c o r p i o
aliifque venenatis prodelfe etiam apud Ariftorelemlegere eft l i b . 1 x cap.v. D i o f c o r i d e m l i b . 1 1 .
cap. 12. & G a l e n u m l i b . i x . de fimplicium medicamentorum facultatibus-, A t i u m l i b . v i .
cap. 24. / E gì ne tam lib. v . cap. 3.
Alius datur Gii :ma ..icu guarà Brafilienfibus d i d u s , p r i o r i m u l t u m fimilis, fed viridioris c o l o -
:
ris. N o x a m fere eodem m o d o infert fel i l l i u s , fed longe r e m i f l i u s , quam prxcedentis; cura-
tur autem eifdem remediis.
Tertius denique Guam jacu-ape Brafilienfibus, ejufdem quidem generis, n o n tamen o r b i c u -
laris, fed potius triangularis -, à fquamis quoque ut e x t e r i nudus , verum q u a f i feutiferus
& loricatus. H i c fi ex cacabo ferventi accipiatur & c a l i d u s c o m e d a t u r , adeo mentem fta-
t i m t u r b a t , ut nonnulli ebriis, quidam & phreneticis fimiles videantur: S i n v e r o c o d u s per
integram n o d e m ferverur, exteris pifcibus dignitate neutiquam c o n c e d i t , atque t u t o c o n -
vivis apponitur.
F v N G 1.
Novem fungorum fpecies diverfis nominibus-funt diftindx, ficut alibi traditum eft, quos
omnes generali nomine Carapucu nominant. H o r u m quoque i n hoc A m e r i c x tradu", ficut
i n Europa, alii venenati, q u i c o n f r a d i varii f u n t c o l o r i s , l i v i d i & c x f i i , ex Srerquiliniis l i g n o -
que putrido protuberantes: alii edules ac copia tantum n o c e n t , quia v e n t r i c u l u m f r i g o r e
Se flatibus nimiis diftendunr, caloremque naturalem extinguunt Se cralfo lentore ftrangulant.
O b regionis temperiem calidam & h u m i d a m , n o d i u m denique frigus & vapores venenatos,
minus t u t i judicari debent qualefcunq; Fungi,quam i n aliis regionibus frigidioribus. I n t e r i l l o s
pejores qui f u n t , fingultum excitant, inteftina exulceranr, c o r p o r i ac faciei inducunr palio-
rem, urinam remoranrur, arterias intcrcipiunt : ad h x c f r i g u s , r r e m o r e m , f u d o r e m f r i g i d u m ,
m o r r e m denique afterunt. Praeter c o m m u n i a alexipharmaca calidiora, e x i m i u m é c prxfens
natura produxit A n t i d o t u m , utramque n i m i r u m radicem Iaborandi, de quibus f u o l o c o a<*e-
m u s , q u x fudores & urinas cundantes provocami, & c o l o r e m n a t i v u m f u f t b c a t u m à f r i g i d o
malignoque vapore vindicant: i m o defperatos r e v o c a n t à l e t h o , fi ftatim à f u m t o veneno
fuccus illarum ex hauftu v i n i exhibeatur.
TANGARACA.
Tangaraca omnes fpecies lethiferx (ficut i n t r a d a t u fimplicium dicemus) ac proinde i n c o -

lis Se advenis pariterdeteftabiles habentur. Quarum folia Seflores, facielicet externa, n o n
tamen efficacia differunt : foliis enim a u t f l o r i b u s deguftatis, corpus m o x i n t u m e f e i t , mens
turbatur; o c u l i incipiunt caligate, vertigines, animique deliquia o b o r i u n t u r , denique mors
ipfa fequitur, fi remedium non protinus adhibeatur. Reliquis antidotis m e r i t o p r x f e r u n t u r
radices i l l x decanratx Pecacuanha & Caiapia, toties deferiptx. A l i q u i p r x exteris A n t i d o t i s
t u t i f l i m u m exiftimant, i p f i radici hujus plantx Tangaraca rìdere, quam m i r o ac f e l i c i c u m f u c -
ceflu,
48 G V 1 L I E L M I P l S O N I S
c e l i t i , indifcreta quantitate exhibent. Barbara haec gens raro cerraedofi n i t i t u r , quafi i d c u -
jufque judicio relinquens. Q u o d quidem in his A n t i d o t i s , aliifque medicamentis, illis empy-
ricis n o n f o l u m , fed Se rationalibus pratticis familiare eft. I n exceflu e n i m peccare m a l u n t ,
quam i n defettu, ne A n t i d o t i inopia f o r t e à veneni copia vincatur.
HERBA CASTA five MIMOSA.

•
E x i m i x ilice herbae c a f t x five Mimofae à Clufio,aliifque E x o t i c o r u m confultis d c f c r i p t x , f è d
à n e m i n e a d h u c , q u o d f e i a m , earum qualitates b o n x v e l malae explicatx.
P r i m o quidem carum f o l i a i n p u l v e r e m redatta, & c x i g t i a quantitate aliquoties exhibita,
clam exitium hominibus i u f e r u n t , pecoribus alimentalia exiftunt.
Secundo radices earum n o n minus t u t u m praeftant A n t i d o t u m , q u a m f o l i a p e r n i c i o f o tur-
gent veneno , fi m u l t u m & f x p e i n u f u m adhibeantur. P r o v i d i autem eft M e d i c i i n hoc & l i -
m i l i c a f u , prxter fpecifica ad generalia quoque confugere alexipharmaca, fiveexotica, five
d o m e f t i c a . » T u m q u ' o d f e d e r a t i homines h x c & fimiliavenena, varie c o m p o n a n t & c l a m
cibis i m m i f e c a m , t u m q u o d fubinde i n principio vix quicquam evidenter ac fignis p r x v i i s ap-
pareat, fenfimque v i t a m depopuletur. Quippe n o n f o l u m p r ò f u b j e t t i refìftentia fed veneni
q u o q u e mifcela & quantitate, tardius v e l citius vitam depafeitur haec herba, ut c a c h e t t i c i , an-
h e l o f i , triftes incedant, donec tandem vita defungantur.
MANIPV ERA.
T a m e t f i i n t r a t t a t u de M a n d i h o c x radice, de medica S c v e n e n o f à q u à l i t a t e e g e r i m i n ge-

n e r e , o r d o t a m e n n u n c p o f t u l a t * n o n i n t a t t u m reliquifie v e n e n u m r a m f a m i l i a r e , n e d i c a m
d o m e f t i c u m , Manipueram, i d e f t , f u c c u m de Mandihoca, q u i potatus vehementer inflat cor-
pus , v c n t r i c u l u m afficit d o l o r e , c u m r u t t u , naufea Se tenefmo : h i n c m o x o c u l i obfufcantur,
vertigines, perperuique dolores capitis accedunt, tandemque e x t r e m o r u m f r i g u s , a n i m i d e l i -
q u i u m , & ipfa mors fuccedit. Quapropter famulis hanc radicem p r x p a r a n t i b u s , ne à n o x i i s
vaporibus i n f i c i a n t u r , flores T^hambiSe radices Vrucu, e f c u l e n t i s & p o t u l e n t i s admifeerene-
c e f f e e f t , a d m u n i e n d u m cor, & ventriculum. Sed d i a b o l i c i venefici tam p r x f e n t i veneno n o n
c o n t e n t i , e x f u c c o h o c , ftudiorefervatoufque a d t o t a l e m e j u s p u t r e d i n e m , altiorem c o r r u -
ptionis gradum ex vermiculis inde pronafeenribus ( q u i Tapurtf iptis dicuntur,) q u x r u n r , i i f -
que i n pulverem redattis,hominibus p r ò l i b i t u infidiantur,ira ut exigua licet quantitate, v i t a m
c e r t i f f i m e Se c i t i f f i m e a d i m a t , fifimplex exhibeatur-, fìcompofitum Se viribus i m m i n u r i s
( q u o d p o t i f l i m u m pulvere herbx de 2^p(Ja Senhora Se Nharnbi fieri f o l e t j l o n g o p o f t t e m p o r e ,
ne nefanda federa i n p u b l i c u r r f prodeant, m i f e r e i n t e r i m a t . M u l r a q u i d e m remedia contra
h o c m a l u m e x c o g i t a t a , o m n i u m tamen p r x f t a n t i f i i m a f u n t , q u x i p f o ftatim p r i n c i p i o m o r b i
per v o m i t o r i a i n f t i t u u n t u r . H o r u m Ipecacuanha & Caiapia facile p r x c i p u a i u n t , q u o d a l e x i -
teria & v o m i t i v a v i fimul polleant. Clyfteres venenO f r i g i d o refiftentes, ac flatus tetros difc
cutientes m o x f u c c e d a n t , eofque Tipioca. Se Fadix Iaborandi i m p r i m i s ingrediatur, q u o r u m a n -
tidotalis vis alte p o f i t a eft à Natura. P o f t h x c p r x t e r D i a f c o r d i u m & T h e r i a c a m , m a l u m per
f u d o r e s & urinas educentia, familiaria p r x f i d i a f u n t , radices de UMafoa ifco, Piede Galinha*
JNhambi, Iacape, Iurupeba, Vrucu, Vifyuetra, Caapeba. A d h x c radix & p r x f è r t i m fuccus f r u t t u s
Ânanas, largiter Se crebro hauftus.
ARATICV PANA.
Sequitur fruttus arboris Araticu pana, qui ('licet ànonnullis comedatur, quia copia tamen
laeditj d u m f r i g o r e n i m i o c a l o r e m n a t u r a l c m o p p r i m i r , eadcmque ventris f y m p t o m a t a exci-
t a t , q u x venena frigida f o l e n t m o v e r e , ad venenatorum claffem referri f o l e t . N i h i l ulterius
d e h o c f r u t t u dicendum reftat., q u o d i n prxcedentibus fit i n t a t t u m , quippe i i f d e m medica-
mentis, quibus F u n g o r u m Se Manipuera n o x i x qualitates, h x c q u o q u e expugnatur.
MVCVNA GVACV.
CMucunaguacu f a b a , i n tanta Siliquarum Se Silveftrium m u l t i t u d i n e , exteris pulehritudinc

ac magnitudine facile prxeellit. C r e f c i t ex arbore q u x ejufdem eft nominis. Faba autem h x c
nigra pelle lapidis fere d u r i t i e i , pilis flavis m o l l i t e r eft v e f t i t a , manum l o n g a , Se tres d i g i t o s
lata. V i e f f r a t t a , pulchcrrimi g l o b u l i , interftitiis d i v i f i , exinde p r o d e u n t , tres quatuorve,
punicei & r u b r i c o l o r i s , r o t u n d i , l x v c s , m a g n o h y l o , q u i fi i n aqua macerentur v i m n o -
x i a m ex parte d e p o n u n t , & c u m Tipioca de Mandihoca prxparati Barbaris edules fiunt. Ita ut
vencnara e o r u m qualità*;, n o n u f q ù e adeo alte p o l i t a à natura v i d e a t u r , q u i n m u n d i fe
patiatur à c o r r e t t o r i o convenienti. Quippe c u m interior f a b x fubftantia acris fit & m o r d i -
cans, v i f c e r a v c l l i c e t & ufque adeo corpus t u r b e t , ut v o m i t u s violentus & alvus moveatur.
Refii.
D E F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . IV 49
R e f r i g e r a n s & d e m u l c e n s , a l i m e n t i m i h o c m e d i c a m c n t o f u m e x T / p i o c a h C t u m , catteris A n -
tidotis praeferri lolet.
A H o A Y.
Duplex datur AHOAY arbor altera Ahoay-gùacu, five major, altera Ahoay-miri, feu minor,
;
ditta. Proprer arboris n o n f o l u m , fed & f r u t t u u m quoque magnitudinem, differunr. Quippe

haec pofterior vix nuccm avellanam, c u i m u l t u m fimilis eft, adaequat : illa plus quam caftancae
magnitudinis nuces proferr. I n diffitis t a n t u m nemoribushar arbores reperiuntur, foliis ma-
gnis oblongis, deterrimi odoris, quarum f r u t t u s monftrare, toties negarunt Barbari,prae m e t u
ne aliquando in illos hxc cuderetur faba. C u m enim pra'fentius v e n e n u m , q u a m nucleus prae-
d i t t i f r u t t u s , ab illis n o n d u m fit i n v e n t u m , id l è c r e t u m fibi ( è r v a n d u m a r b i t r a n t u r , ut t u t o ve-
neficia fua diabolica exerceant. Nucleos e n i m i l l i i n pulverem redattos, variis dolis & technis
praeparant, & clam c i b o t u m obfoniis vel Nicotianae i m m i f e e n t , ut ocius vel tardius vires exer-
ceant. Setupuli enim plus m i n u f v e quantitas ore aftumta, graviora facile f y m p t o m a t a , q u a m
ab aliis illis venenis illata,inducit. Quibus f p e c i f i c u m antidotum ad haec u f q tempora n o n d u m 5
eft inventum, quamobrem m o r t e m quantocius adferr,fi generalia & c o m m u n i a alexipharma-

ca nihil profint. H o r u m f r u t t u u m putamina, d u r i f t ì m a f u n t & tinnula, quare ab illis rintinabu-
l o r u m vice ufurpantur, & brachiis pedibufque circa talos i n faltationibus p o t i f l i m u m c i r c u m -
dantur ornatus gratki. Q u o m o d o filis è gofiypio inter fe connexa fint, videre eft ex I c o n e ,
quamdedit C. C l u f i u s i n Exoticis, i n notis ad HiftoriamGarciaeab O r t a , l i b . n . c a p . x i .
. —————- ,—,—,
GUILIELMI PlSONIS, M. D-
LIBER £V A RTVS,
Qui agit de Facultatihus Simplicium,
CAP. I.
T>e Sacchàro.
O s T QU A M illa Americae pars, quae nunc vulgo BRASILIA dicitur, inter

duos ftuvios Maranhon Sede la Piata, fita, paulo p o f t Capralis a c c e f l u m à
V e f p u t i o Emmanuelis RegisPortugalliaeaufpiciis, paulo accuratius anno
circiter e i a I o . eflet explorata, L u f i t a n i , intra p r o m o n t o r i u m O l i n d o
a m o e n i f l i m u m c k i l n f u l a m / ^ . v ^ ^ w , p r i m u m littoraantea incognita l e -
gerunt. U b i juxta rupem fiffam B r a f i l i a n o r u m tuguriis c o n f p e t t i s , ad ter-
ram appulerunr, Se de n o m i n e l o c i f o l l i c i t i , q u a n t u m p o t u c r u n t inquiren-
tcs, Paranambuco, hoc e f t , m a r e p e r f o r a t u m v o c a r i , à B a r b a r i s r e f p o n f u m rulerunt. U n d e
hodie quoque o m n i u m Praefetturarum Brafilienfium feliciflìma & princeps, i d e m n o m e n
obtinet. Cujus recefluscum altiusexplorarent, i n d i g n u m e x i f t i m a r u n t , l i g n o r u b r o , licet
m a x i m i proventus ad tingendos pannos, acquiefeere : praefertim c u m praeter confragofos
m o n r e s & faltus inacceflbs, m i r o D e i b e n e f i c i o , longe lareque p a r t i m i n planities folutas,
p a r t i m i n colles clemenf er afliirgentes terras confpicerenr ; r u m & praeftantiflimis f r u t t i b u s Se
frugibus Europaeis invettis, mirabili p r o v e n t i ! , ea producere Se feetificare experirentur. T a n -
dem fcecundum hoc f o l u m cannis Sacchariferis a p t i f l i m u m judicarunt:eafquc à campeflxibus
quondam hominibus detettas i n Infulis Fortunatis, huc detulerunr, quae tandem o b f u a v c m
f u c c u m quafi ad manus traditae, u f u m quem pollicebantur ', o l i m filveftres, nuncexcultxck:
domefticae, t o t o fere generi humano praeftanr. Ita ut coelefte hoc d o n u m , A t t i c o nielli m u l t i s
partibus pra;ferendum, e x c e l f i s i n t l u f u m a r u n d i n i b u s , hifce regionibus i « p r i m i s c o n c e l f u m
fit. E quibus t u m aquaria mola, t u m b o u m indefeflb labore agitata, dulciflimus l i q u o r exprefi
f u s , i n ahenis excoqueretur, quemadmodum hacfequentiimagine expreflimi videtur.
Multar hodie L u f i t a n o r u m & Batavorum hujus generismachinae hic confpiciuntur. N e c
ulla hujus terraemerx e f t , ex qua plus lucri & emolumenti ad n e g ò t i a t o r e s redundet. N a m
Saccharorum ex o m n i Brafilia o l i m colligebantur Arobae decies centies m i l l e , idque quotan-
nis, atque in E u r o p a m devetta, c e r t i f l i m o compendio divendebantur.
In À g y p t o Sacar A r a b i c u m (unde Saccharum n o f t r u m d i t t u m v o l u n t ) e x h u m i l i & exi-
gua pjanta, inftat c r y f t a l l i v i Solis coagulatur. I n I n d i a vero Orientali, ex Manbu arbore arun-
dinea (vide Gare, ab Orta cap. x u . ) & n o d o f a , p o p u l o i n f i g n i n o n a b f i m i l i , Sacar Manbu,
G quem
SO G v i L l E L M l P l S O N l S
q u e m Tafaxir appellant, v i f c o f u m albicantemque l i q u o r e m promanare c o n f t a t , u t A v i c e n n a ,
R h a f i s , &Serapioteftantur. T a m e n a l t e r u t r u m v e l i n f i t a q u à l i t a t e , velconficiendidexteri-
tate adxquari h u i c arundinaceo pofTe, n e m o credat. Pianta fiquidem haec n o f t r a fruticis.inftar

firmitatepraedita, f u c c o d u l c i t u r g e t . Silveftri arundini externa facie eft fimillima; n i f i q u o d
haec crebrioribus articulis aliquando d i f t i n g u a t u r , i m p r i m i s fi a n n i , terraeque inremperies m i -
nus refpondear. Q u o e n i m m a j o r a i n t e r n o d i a , eo f e l i c i o r e m m e f f e m , q u o breviora eo i n f e -
l i c i o r e m agricolae praenuntiant.
H x c a r u n d o , Vtba Brafilienfibus dirla, minus i n m o n t i b u s & c o l l i b u s , l i c e t i r r i g u i s , q u a m
pratis glebofis & p i n g u i b u s , l u x u r i a t , ficuti videre eft i n Parnambucenfis p r x f e c t u r x m a x i m a
fertilitate & planitie agris,optimeque canniferis: q u i inelytis undiquaque amnibus d i v i d u n t u r y
& à p l u v i i s & i n u n d a t i o n i b u s ripas egredienribus rigantur-, q u a r u m beneficio à f o r m i c i s c x -

terifque infetris noxiis l i b e r a n t u r , ficut per n i v e m i n E u r o p x i s regionibus f o l e n t . Sed m i f i a
d i g r e f i i one ad p r o p o f i t u m redeo.
P r i m o agri vomere i n v e r t u n t u r , cratibufque aut f e r r o a n c i p i t i f a r r i u n t u r , inque r e £ t o s 3 c
x q u a l i t c r diftantesfulcos p r o f e i n d u n t u r . Q u i b u s cannarum talex i t a i n h u m a n t u r , ut f u m m i -
t a t é s utriufque fe contingant : atque ea ratione l a c u n x vomere f a t t x , manent r e p l e t x , q u x
ipfa eadem rerra poftea adimplentur. Plus t e r r x x f t a t e , qua operiantur, r e q u i r u n t , ne i n t e n f ì o r
Solis x f t u s penetret, cannafquc exficcet : H y e m e v e r o minus, u t facilius uligine i m b u a n t u r , &
t e r r x pondus g e r m i n a t i o n e m retardet. Q u o m a j o r humiditas,eo citius exfurgit a r u n d o , h i n c -
que quiliber articulus n o v a m p r o d u c i t cannam,ab o m n i parte cannas fuas ac radices,ex lacuna
c u i i m p o f ì t a e f t , extendens. N o d o cannai c i r c u m c i r c a p u l l u l a t t u r i o , à q u o , t e r r x i n c u m b e n s ,
t r u d i t u r , frutexque emergif. ita u t decem aut ad f u m m u m d u o d e c i m m e n f i u m f p a c i o , canna
maturefeat, inque j u f t a m l o n g i t u d i n e m exerefeat. Expertiores a g r i c o l x menfes A u g u f t u m Se
Januarium p l à n t a t i o n i confecrarunt. A u g u f t o tamen,qui m e n f i u m h i b e r n o r u m p o f t r e m u s , f e -
licius h x c i n f t i t u u n t , q u o d tellus n o v i f f i m i s pluviis i m b u t à , p l a n t a s f u o gremio m o l l i u s f o v e a t .
A r u n d o maturata t e m p o r e p r x f a t o e x f c i n d i t u r n o n n u n q u a m & ad a n n u m ufque fequenrem
;
in agro r e l i n q u i t u r , & tunc canna vetus nominami*, quafi feges reftilis. I n t r a h o c tempus nova
denuo progerminat, q u x poftea fimul c u m veteri refecatur. Si intra b i e n n i u m n o n f e i n d a t u r ,
nullius exinde predi habetur : paulatim e n i m i n agro m a r c e f e i t , ac deficiente h u m o r e e x t i n -
g u i t u r ; n i f i f o r t e peculiari t e r r x beneficio p r o r o g e t u r ultra o r d i n a r i u m durationis tempus.
Plantae tenellx & juvenes bene i n h u m a t x , denuo propagari n u m q u a m fere indigent, q u o d d i u -
turnitate temporis n o n emoriantur, ne ad quadraginta velquinquaginta annos q u i d e m -, i t a u t
fuapte natura vel nemoris d u r a t i o n e m adxquare valeant, n i m i r u m f o l o bene p i n g u i nam q u x 5
i n fidenti & arduo^crefeunt, v i x u l t r a q u i n q u e n n i u m v i v i i n t . I n t e r i t u m autem ex accidenti

cannis i n f e r u n t , fideratio, caries, p o t i f l i m u m v e r o fi i m m i f l ò x f t a t e i n c e n d i o , nec f u p e r v e -
nientc pluvia«ad radicem ufquc p r x n i m i a fìccitatc c o m b u r a n t u r , m a g n o herclc p o f l e f l b r i s
d a m n o . Proinde q u i cannas inutilcs & frugiperdas exftirparc, f u o q u e b o n o comburere c o g i -
tat, ut n o v x renafeantur, hyberno t e m p o r e , n o n x f t ì v o , h o c i n f t i t u a t . I m m o d i c a q u o q u e
inundationc c u m nulla cacumina,cmcrgunt,cannx fuffocantur: ita ut utriufque exceflu, n i m i o
x f t u exarefcant,nimiaq-, fluviorum illuvic,caquc ftagnantc refrigerentur, unde ftirpitus e v e l l i ,
a l i x q u e de n o v o plantari poftulant. Gcnus denique q u o d d a m v c r m i c u l i n i g r i alati Guirapeacoca
B r a f i l i c n f e s , pao de Galinha. vulgus appellat, i n locis p o t i f l i m u m u l i g i n o f i s , radices c q r r o d i t ,
cannafquc i n t e r i m i t . P o l i r e m o abherbis v o l u n t a r i i s male illis fit,qux m i r u m i n m o d u m f x p e
luxu-
DB F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . I V 51
luxurianr.es, hifce fativis a d m o d u m obelfe f o l e n t . Proinde fingulis annis ter quaterve, i m o

& f a p i u s a l i q u a n d o , fi terra p o f t u l e t , a g e r à noxiis herbis liberetur, idque tantifper, donec
adtantam maturitatem pervenerint t a l e a , ut f u o r o b o r e zizaniis o b n i r i p o l f i n t . T e r r a fi-
quidem earum herbarum quas fponte p r o f e r t mater e f t , c a t c r a r u m vero quas quafi v i coatta
f u f e i p i t , fapeque invita f o v e t , noverca judicatur.
P o r r o canna m a t u r a f a t t a , circa f u n d u m ac i n i p f o geniculo abfcinduntur, q u o d i n co
aqueus quidam h u m o r contineatur. M o x amputata, f r o n d i b u f q u e , quibus m a x i m a m partem
v e f t i u n t u r , refettis, i n fafciculos coguntur & currui i m p o n u n t u r .
M o l e n d i n a tribus graviflimis axibus ex f o l i d i f l i m o Ugno c o n f e t t i s , circulifque ferreis o b -
d u t t i s , n i t u n t u r . Inter quos arundo continenter inferta & axium fe c o n t i n g e n t i u m angu-
ftia comprelfa, l i q u o r e m f t m d i t d u l c i f l ì m u m . M o l a aquaria nullis indiger j u m e n t i s , a q u a
f i q u i d e m i m p e t u c i r c u m a g i t u r , q u a l o n g i f l i m o canale dedutta, l a p f u impetuofa ex alto i n
fuper nos e x i m i a magnitudinis r o t a lintres decidit. Q u o d quidem licet celerius fiat, plufque
facchari inde redundet, q u a m à fex vel o t t o r o b u f t i f l ì m i s bobus : eorum t a m e n contentione
exattius & fidelius canna exprimitur.
C a t e r u m l i q u o r hic q u i i n S a c c h a m m i p l u m poftea abit, ad v i g i n t i quatuor duntaxat horas
d u r a t , moxque acefeit, & a d c o n f i c i c n d u m S a c c h a r u m p r o r f u s f i t i n i d o n e u m : f e d f i d i u t i u s
fervetur, b o n u m inde nafeitur acetum.. •
Axes affèrefque per quos fuccus exprelfus fluit, t u m & alveus, per q u e m d e c i d i t , bis
f p a c i o viginri quatuor horarum," v e l una T a r e f f a (Tareffa e f t f p a c i u m t e r r a , cujus quadra
v i g i n t i circiter e f t p a l f u u m , & t o t cannas p r o f e r t , q u o t p e r d i e m Naturalem m o l i p o l f u n t )
lavari debet.
Canna p r i m o à tergo axium excepta, v i c i n o denuo i m m i t t i t u r , ut fi q u i d f u c c i i n ea fit
r e l i q u u m , penitus e x p r i m a t u r , tunc Bagajfo v o c a t u m , q u o d tanquam i n u t i l e exeremen-
t u m flammis a b f u m i t u r . A d e o corufeantes & formidabiles , n o t t e dieque c o n f t r u u n t u r
ignes, quiahenis f u b j i c i u n t u r , u t à q u i n d e c i m l i g n o r u m vehibus ad quadraginta ulque fpa-
c i o diei naturalis, p r ò u t cruditas liquoris r e q u i r i t , abfum'antur, integraque filva exfcin-
dantur.
Succus quem Caldo v o c a n t H i f p a n i , percanales& duttus ligneos, i n a m p l i l f i m o s arcos
cacabos derivatur, i n quibus continenter, nunc vehementius nunc lenius, t o t o q u o moke
agitantur rempore, f e r v e f e i t , f r i g i d a q u e alperfione inrenfior ebullitio c o é r c e t u r , u t lubftantia
m i n u s confumatur. A b h o c f u c c o i n p r i m o aheno c o n f i f t e n t e , m o d i c o q u e f u b f t r u t t o igne,
paulo fceculentior & c o p i o f i o r f p u m a a u f e r t u r , vocaturque Cagajfa, q u a folis pecoribus
efeam potumque fuppeditat.
Sublata Cagajfa, l i q u o r feu Caldo i n p r o x i m u m ahenum, Caldera de mellar L u f i r a n i s j eftun-
d i t u r , i n quo coquitur & p r a g r a n d i c o c h l e a r i , crebris f o r a m i n i b u s p e r t u f o , à fordibus libe-
rarur. U t e x q u i f i t i u s i m m u n d i t i e s f e c e r n a t u r , f o r t e quoddam l i x i v i u m affunditur. H i n c per
l i n t e u m percolatur, ac tandem fuccus eo patto n o v i f i i m u m e x e r e m e n t u m , fi q u o d habet,
deponit. H a faces mancipiis v i t t u m f u f f i c i u n t , q u i iis contenti t a m i m p r o b o s atque inde-
fefios labores exhauriunt : quippe t o t o f e m e f t r i a f t i v o , n p t t é s atque dies perpetuo m o l e n d i n a
agitantur. V i n u m quoque exinde, v u l g o Garapa d i t t u m , c o n f i c i u n t , i n t e r m i f e e n d o aquam:

q u o d avidiflime expetunt i n c o l a , eoque, fi vetus fit r e d d i t u m , feinebriant. V i n u m itaque
Sacchareum, v i n u m a d u f t u m , a c e t u m , m e i c o t t u m , i p f u m q u c Saccharumex p r i m o h o c
liquore concinnari p o f f u n t .
Q i Porr©
P o r r o minores q u i fubfequuntur cacabi, Ttchas appellant, quidam f u n t ad c o n c u t i e n d u m ,
quidam ad c o q u c n d u m parari. I n quibus fuccus jam dittus, tantifper c o n d e n f a t u r , donec Se-
rapii & m o x Sacchari c o n f i f t e n t i a m acquirat. A d h x c vehcmenti & arduo l a b o r e , p r i m u m
i n m a j o r i b u s , t u m i n minoribus ahenis inrer c o q u e n d u m , capaciffimis cochlearibus agita-
tur , q u a t i t u r q u e , & ad altitudinem v i g i n t i p l u s , m i n u s , pedum a t t o l l i t u r , unde rurfus i n
valàprolabatur.
I n Cacabis minoribus o b i g n e m i n t e n f i f l ì m u m vehementioris ebullitionis habenda e l i
r a t i o , ftatutifque temporibus olei m o d i c u m guttatim inftilletur „ ne ignis vehementia Saccha-
r u m aliquid detrimenti capiat. Obfervatu d i g n u m , q u o d o l e u m fi majoribus indcretur ahenis,
i n quibus l i q u o r , p r i m o Caldo d i t t u s , p u r i f i c a r u r , Saccharo conficiendo piane f o r e t i n e p r u s .
V i c i f l i m , fi minoribus l i x i v i u m ficut m a j o r i b u s , i n f u n d a t u r , xque i m p o f l i b i l e , Saccharum
conficere. Si denique m o m e n t u m f u c c i L i m o n i i , v e l acidi q u i d i n j i c i a t u r , Sacchari c o n f i -
ftentiam n u m q u a m acquirer, fed i n r o t u m perdirur.
F o r m x p o r r o fittiles i n n u m e r x , quando f u c c u m fluidum acceperunt, ordine afleribus per-
f o r a t i s , i n a m p l i i f i m i s ecdibus {cafi do purgar v u l g o ) i m p o n u n t u r ; m o x f u p e r i m p o f i t o l u t o
h u m e f a t t o , ditta vafa, à melle, q u o d f u b f u f c o antea colore Saccharum t i n g e b a t , repurgantur.
E formis e x c u l f u m , candidum à nigricante, Mafìovado d i t t o , feparamr, & i n f r u f t r a r e d a t t u m
f o l i fereno e x p o n i t u r , proboque e x f i c c a t u r , donec ciftis recondatur. H x c omnia incredibilis
f u n t l a b o r i s Scingentium f u m t u u m ; p r x t e r q u a m q u o d o p e r a r i o r u m m u l t i t u d o ; j u m e n t o -
r u m infuper & m a n c i p i o r u m affluentia, m u l t u m ex emolumentis derogat.
Medica Sacchari auxilia, q u o n i a m m a x i m a m partem Europxis c o g n i t a , paucis t a n t u m
f u n t perftringenda. C a n n x viridis fuccusfrigidus e f t , m u l t o q u e fi deftilletur per A l e m b i c u m
durabilior & efticacior multis o c u l o r u m m a l i s , t u m hepatis, r e n u m q u é a r d o r i b u s medetur.
;
Sed c u m m e d u l l a h x c cannarum t o t mutationes f u b e a t , antequam repurgata i n grana redu-

catur, p r i m a m naturam d e p o n i t , i m o alienam i n d u i t , palato magis g r a t a m , q u a m valetudini
p r o f i c u a m . Saccharum e n i m , m u l t a l i x i v i i f o r t i f l i m i v i a l b e f a t t u m , indeliciis quidem opta-
b i l i u s ; fed qualitatem facile acrem, vifeeribus & capiti i n f e f t a m retinet. Q u a m o b r e m i l l u d
q u o d fanitatis grafia c u l i n x v c l P h a r m a c i x i n f e r t u r , p r x f t a t u t m o d i c e t a n t u m repurgetur:
quippe q u o d ingenitas refervet vires, intenfiufque ferapia, elettuaria & fimilia d u l c i f i c e t .
I m o r u b r u m Saccharum, alias i n f e r i u s h a b i t u m ( f i c u t & i l l u d q u o d e x l n f u l a S. T h o m x a f -
f e r t u r , omnis l i x i v i i expers) m i n i m e c o n t e m n e n d u m , prxcipue i n clyfteribus. Saccharum
itaque p r i m o gradu licer c a l i d u m & h u m i d u m , t a m e n q u o antiquius & defecatius eo calidius
eft, faciliufque i n b i l e m c o n v e r t i t u r , atque intenfius digerir & f o l v i t . Recens vero n o n f o l u m
p e t t o r i & S t o m a c h o , f e d & v e f i c x renibufque p r o d e f t . I n o m n i denique x g r o r u m condi-
m e n t o , veteri Saccharo & m c l l i longe debet anteferri.
CAP. II.
T>e Mandihoca.
F Rumento complures Indiarum regiones ad hxc ufque tempora caruerunt : ea tamen, qui-
bus h o m i n u m & a n i m a l i u m fuftentatur v i t a , defiderari, benigna marer Narura noluir. R a -

dix enim fativa feu altilis q u x M a n d i h o c a Barbaris appellatur, i n f a r i n a m redatta t r i t i c i
l o c u m fuppler. Q u a pianta licet A n g o l x & H i f p a n i o l x atque aliarum I n f u l a r u m i n c o l x gau-
deant ( u b i radicem hanc Hiuccam, p r x p a r a t a m & i n f a r i n a m redattam Cajfavi v o c a r i M o -
nardes teftatur ) B r a f i l i x tamen n a t u r a l c m , f u m m o q u e ftudio excultam c o n f t a t .
Plures hujus fruticis , q u e m Maniiba & Manduba Brafiliani v o c a n t , dantur fpecies : q u x
licer prima f r o n t e inter fè haud differre videantur, tamen ab experientibus agricolis dignitate,
caule, & c o l o r e d i f t i n g u u n t u r ac diverfa f o r t i u n t u r n o m i n a , q u o r u m h x c p r x c i p u a f u n r :
Prima,CMandiibabuar*. Secunda, (JWandiibparati, albicantibus radicibus & truncis. T e r t i a ,
Mandiibucu. Q u a t t a , LMandiibumana. Q u i n t a , Kîìft. Sexta, Tapecima. Septima, Arpipoca.
O t t a v a , Manduupeba. N o n a , Macaxera. H x feptem pofteriores rubentibus f u n t & l a t t e -
feentibus radicibus & caulibus. O m n i u m harum ftirpium radicibus f o l u m Mandihoca n o m e n
i n d i t u m , & a l i m e n t o f i s , medicamentofis , venenofifque q u a l i t a t i b u s , licet i m p a r i inter f è
g r a d u , pollent. Quasproprietates, utpoteadmiratione d i g n i f l i m a s , penitius i n t r o f p e x i f f è
o p e r x p r e t i u m erit. H x frurices omnes eleganti ac ftcllatim fefè explicante f u n t f o l i o . Caule
r e t t o , n o d o f o , hominis ftaturam raro excedentc. E j u s c r a f i i t i e s p r ò f c e c u n d i t a t e f o l i . c o e -
l i q u e temperie, varia. F l o r e m fert e x i g u u m , femen autem, R i c i n i A m e r i c a n i f e m i n i fimile,
fed m u t i l e . Reliqua exipfapianta ad v i v u m d e p i t t a cognofeerelicet. F r u t t u m v e r o f u b t e r r a -
n e u m , i p f a m feilieet radicem efculentam M a n d i h o c a m , paftinacx haud d i f i l m i l c m p r o d u -
cit,
DE F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . IV. 53
c i t , q u a l a d e u m trahens f u c c u m , ab oculis p r o r u m p e n t i b u s , è t r u n c i internodiis natis, hoc

liquore egregie intumefcit.
T e r r a m i n i m e glebofa aut i r r i g u a , ut canna faccharifera gaudet, fed ficca p o t i u s , fidente
& m o n t o f a , atque i n t u b e r c u l o s , quafi à talpis, egefta. A d e o humidifatis omnis i n i m i c a
e f t , ut aftivis dumtaxat m e n f i b u s , t e r r a c o m m i t t i v e l i t , idque locisapricis ac m i n i m e u m -
brofis. Q u o d , fiditi i n hac, ita i n quavis plantatione o b f e r v a n d u m , quia g u t t a t i m ex arbo-
ribus deftillans aqua perquam n o x i a habeatur. C u m adeo acclive & a r e n o f u m f o l u m requi-
r a t u r , malunt i n c o l a d e n f i f l i m a d e m o l i r i n e m o r a , demolita exurere, eaque a r v i s & fegeri-
bus ( chocas Lufitanis ) deftinare.
Tres hujus pianta t r u n c i , f r o n d i b u s f p o l i a t i , figura p r o p e m o d u m p y r a m i d a l i , h a u d p r o -
funde fimul rerra grumis, t r i u m circiter pedum inter fe d i f t a n t i a , i n f e r u n t u r , prominentef-
que ad palma altitudinem, fuperius f e i n v i c e m a m p l e d u n t u t . Q u i foliis l i c e t denudati, no-
vis t a m e n i l i c o v e f t i u n t u r , n e c q u i c q u a m r a d i x inde detrimenti p a t i t u r , m o d o caulisinteger
ócillaefusmaneat.
Dignitate & m o l e excellit Mandihoca, fi anni terrjequc tcmperies ficca f u e r i t : t u n c e n i m
qualibet radix felquipedem, v e l d u o s , i n t e r d u m etiam tres pedes longa e v a d i t , c r a f l i t i e m
habens brachii v e l edam cruris h u m a n i , quando fàtis adoleverit.
R a t i o habenda ut ager à zizaniis, quas valde f u p p u l l u l a n t , ter quaterve repurgetur do-
nec pianta adoleverint, ad o d o n i m i r u m vel decem m e n f i u m Ipatium. M a t u r i t a t e m afie-
c u t a radices, quod annuo circiter à plantatione / p à t i o fieri f o l e t , ad t e r t i u m v i x f u b terra d u -
r a n t ; altero tamen plerumque anno pars i l l a r u m putrefcit & c o r r u m p i t u r : ideo ad l u m m u m
l i n q u u n t u r a n n u o f p a c i o , & denovoperraleasplantantur. Ingruente n i m i a humiditatis ne-
ceflitate, exfcindi ftatim p o f t u l a t , fex menfibus ante j u f t a maturitatis tempus.
U ^ W / ^ q u a v o c a t u r M a n d i i b u m a h a o m n i u m c i t i f l i m e c r e f c i t & m a t u r e f c i r , atque o p t i -
ma inde c o n f i c i t u r fatina. H x c pianta maxime gaudet f o l o arenolb & magis a m b u f t o q u a m
reliquae. Primaria o m n i u m , inque q u o t i d i a n o u f u & l u c r o , p r o d u c i t u r quidem p r o m i f e u e
i n quavis terra, vocaturque Mandiibparati.
E rerra e v u l f a radices, v i x per t r i d u u m d u r a n r , e t i a m f i f i d c l i t e r h o r r e i s r e c o n d a n t u r . M u n -
d a t a , & à c o r t i e c q u e m t e n u i f f i m u m habent, liberara, m o l a rrufatili, cujijs I c o n e m hic daturi
f u m u s , a d u o b u s h o m i n i b u s c i r c u m a d a , admoventur, f e r r i q ; c u f p i d e c o n t e r u n t u r & c o n t u -
;
f a r u m radicum f a r i n a m excipit alveus. A l i i radendi m o d i pedetentim exoleverunt,ob majores

labores & fumtus. Pauperibus tamen ufus Scobina manualis f u p e r e f t , q u a ab Indigenis Ta-
hiti nuncupatur. Ralura deinceps t o r c u l a r i vel p r a l o i u b j i c i t u r , quo magna v i h u m o r ille f u -
p e r f l u u s & n o x i u s e x p r i m i r u r , u t ficca atque ablqueulla humiditate m a n e a t . M o x c r i b r o ,
Vrupcba d i d o percolatur. Exinde planefado fidili aut a n e o injicitur, i n quo f ù b f t r u d o igne
circumagiratur tantifper donec coquatur. S e m i c o d a vero & adhuc m o l l i s efculenra e f t , &
v o c a t u r ^ r à ^ r ^ / ^ , q u o d eft farina c o d a n o n exficcata. R e l i q u u m q u o d fupereft & re-
fervare v o l u n t , fupra m a j o r e m vel m i n o r e m i g n e m p r ò a r b i t t i o m i f e e n t , atque exade ficcant,
Patina enim h a c quo plus exficcata & e x c o d a , eo durabilior eft. O p t i m e tamen ficcata Se
fideliterab aere defenfa, ultra annum v i x fervari poteft : n a m fi v e l leViflìma u l i g o e a m i n f e -
c c r i t , c o r r u m p i t u r , unde n o n p a r v a m m i l i t u m f t r a g e m i n caftris exortam vidi. Quapropter
n o f t r i , Barbarosimitati, e a m i n b o l o s , q u o s v o c a n t 5 ^ , p a f t i l l o s & l i b a c o g u n t , f u p e r q u c
craticulos m o d i c o i g n e i n d u r a t a m i n p e n u a l i q u a n d i u r e c o n d u n t .
E x hoc frurice expreflb manar l i q u o r LManipuera Barbaris d i d u s , q u i v a £ infufus p o l i
duas h o r a s f u n d o a d h a r e f e i t : ex quo alia fit f a r i n a , m e l i o r p r i o r i , ac m a j o r i amuentia floris,
G 3 quam
54 G V U I B L M I P l S O N I S
q u a m c r e m o r e m d e r / / / ' o ^ v o c a n t . Ex aqua farina: i n f u n d o f u b f i d e n t c , bolos quoque con-
ficiunt, Tipioceto d i d o s , o p t i m i faporis. T u m G u m m i q u o d d a m feu potius a m y l u m ex ea
f i t , atque eidem u f u i infervir. H i c l i q u o r Manipuera, q u o d dulcis f i t faporis, ab animalibus
a v i d i f f i m e h a u f t u s / v i quadam venenata ea ftatim exftinguit : ex radice tamen n o n expreflus
( q u o d m i r u m ) estera animantia, excepto h o m i n e , nutrit.
Prxterea è radice à Sole exficcata, alia farina & pollens albicans, i m o & panis filigineus
& b i f e o d u s , qualis è t r i n c o ( c u i & f ì m i l l i m u s e f t ) pinfitur. H o c a l i m e n t u m i n t e g r u m &
n o n c o m m i n u t u m p r o jumenris & p e c o r i b u s , quibus i n p a b u l u m c e d i t , refervatur.
A vermibus & integris f o r m i c a r u m c o h o r t i b u s , h x c pianta mifere foler i n f e f t a r i , magno
a g r i c o l a r u m i n c o m m o d o , n o n f o l u m f o l i a arquecaulem, fed ipfam quoque radicem depo-
p u l a n t u r , ferarum greges & ammalia d o m e f t i c a . I p f i B r a f i l i a n i , i E t h i o p e s , & n o f t r a t i u m
n o n p a u c i , hujus plantx f o l i a a m a n t , adeo ut c o n t u f a , c o d a & probe condita p r ò cibis Se
laducis apponant, atque i n maflam eftormata, Manicoba nuncupant Brafiliani.
Porro radix haec quatuor aut quinque dierum f p a c i o i n aqua macerata & emollita, Mandio-
fiba d i c i t u r , q u x affata, maxime ab agreftiori I n d o r u m Se Barbarorum m u l r i t u d i n e e x p e t ì -
tur & manducarur. E fedimento hujus c o n f i f t e n t i x , farina m o l l i s n o t x q u e melioris c o n f i c i -
t u r , q u a m Brafiliani Vìpeba-, L u f i t a n i , Farinha Jrefca cognominami.
Ex MandihoQ* c o n t u f a , b u t y r o Se f a c c h a r o , infignes fiunt b o l i vel p a f t x , ad edendum
optimx.
Pultis denique genus prxparant ex Mandiopeba, q u o d n o m e n accepitMingau-petinga.
M a n d i h o c a illa m o l l i s , illis l'uba, i g n i i m p o f i t a exficcatur, exficcata appellatur Carima.
E x hac Angolenfes panem o p t i m x n o t x c o n f i c i u n t , q u e m Mufa>» vel Ângu, interdum
Enfonde appellant. O m n i u m autem praeftantiflimum pultis genus c o n d i u n t , q u o d vocanC
Mingau de Carima, cui aromatum l o c o m o m e n t u m piperis Brafilienfis, & florisNhambi ad-
i n i f c e n t : q u o d o p t i m i c u m fit f a p o r i s , fanitatique c o n d u c a t , frequens illis i n prandiis effe
f o l e t ; nec fuaviter fe vivere e x i f t i m a n t n i f i h o c alimento utantur. Sanis x q u e atque x g r i s
e j u f m o d i pultes, e m u l f i o n e s , atque adeo ptifanas faluberrimas inde confedas exhibent.
Tipioca fiquidem & Carima p o t a , v e l f y r u p i fpecie c u m aqua florum auriacorum & p a u x i l l o
facchari exhibita, a n t i d o t i l o c o plerumque eft. E g o q u a n t i dignitates Tipioca Se Carima f a -
c i a m , i n deferiptione m o r b o r u m E n d e m i o r u m fatis explicavi. Tipioca e n i m , fi m u l t a l o -
tionedefoecata atque exficcata, probe a b o m n i h u m i d i t a t e r e f e r v e t u r , Tabidis & Dyfente-
ricis ex arte propinata, medetur. Febricitantes, animo deficientes, veneno i n f e d o s reftituir.
Prxrer h x c , v i o l e n t o exercitio f r a d i s vires recuperat, fudorefque i m m o d i c o s c o m p e f e i t ,
Ptifana illius fimplcx. Quafcunque h x m o r r h a g i a s , i m p r i m i s ex vulnere i n f l i d a s , t u m intus
a f f u m t a , t u m e m p l a f t r i f o r m a applicara, cohibet. •
E x Macaxera o p t i m u m fit v i n u m , f e r u m l a d i s fapore referens. ^Mandihoca r a f à , vulne-
r i b u s & u l c e r i b u s a n t i q u i s i m p o f i t a , e a m u n d i f i c a t , atque attemperat.
CMampuera c o d a craffefeit pultis i n m o d u m , alimentoque convenienti exiftit. Q u o d fi
o r y z a m & Saccharum , c u m aqua deftillata ex floribus aurantiorum fuperinfundas, c o n -
f e r v x g r a t i f l i m x f o r m a m i n d u e t , mutatoque n o m i n e Marmelada de Mandihoca appellatur.
P o l i r e m o illa fpecies Macaxera, p r x t e r q u a m q u o d vicem f a r i n x p r x d i d x f u p p l e a t , igne
etiam affata, abfque ulla alia prxparatione, comeditur, ac Macapera appellatur.
A cxreris radicibus abftinendum e f t , q u o d prxfens fint venenum. D a n t u r e n i m q u x d a m , *
quas citius combufleris,quam ut virus f u u m d e p o n à n t , & ad edendum idonex reddantur.Quin
i p f i B r a f i l i a n i o l i m minusexercitati, infeparatione a l i m e n t o f i & v e n e n o f i , multoties m o r r e m
oppetierunr: nunc eruditiores f a d i , n o n f o l u m illis p r x c i p u ò exiftit v i t x f u f t e n t a c u l o , fed
omnibus L u f i t a n i s & n o f t r a t i b ù s . Idque pani t r i t i c e o p r x f e r r e n o n v e r e n t u r , licet m i n o r i s ha-
beatur n u t r i m e n t i .
A t h i o p e s & Brafiliani inter edendum pngnos f a r i n x plenos i n os i n j i c i u n t , u t manu q u o -
que longius ab ore r e m o r a , vix tamen m i c a pereat. R a r o aur parum inter prandendum p o t a
u t u n t u r , q u o d farina aquam nimis imbibat, & ftomachum inflet.
C u m aratrum ejufque ufus h i c i g n o r c t u r , & i m p r o b i ac m u l t i jugilabotis t x d i a declinenr,
facilem hanc Se nimis x r u m n o f a m a g r i c u l t u r a m , tam v i t x a c r e i f a m i l i a r i t u e n d x , q u a m x r i
c o r r a d e n d o , egregie adhuc a m p l e d u n t u r . Quippe unius dumtaxat mancipii induftria & l a -
b o r e , centum tuberculos, aliquando unius diei decurfu abfolvunr. Hujus autem f a r i n x una,
q u x v i g i n t i cantharos noftrates continet, aut lèfqui Alkeira, hoc e f t , modius u n u s a u t f e f q u i ,
h o m i n i r o b u f t o & l a b o r i o f o , i n m e n f e m i n t e g r u m plerumque fuflìcit. Q u e m m o d i u m fex
autfeptem aut ad f u m m u m o d o folidis comparaveris.
H x c f u n t ^ u x u f u & f e d u l a i n hanc radicem i n q u i f i t i o n e , à r u f t i c i s & h o r r o r u m c u l t o -
r i b u s r e f c i f c S p o t u i ; q u x f u f i u s & e x p l i c a t i u s p e r f e q u i v o l u i , q u o d h x c pianta ubique f r e -
quens
DE F A C V L T A T I B V S S l M P L l C l V M L I B . IV- 55
quensfiTSedomeftica, tamque excellcntis ufus, ut v a f t i f l i m i orbis A m e r i c a n i i n c o l i s , abunde
vicìumfuppeditet.
Tapuyeri vita & m o r i b u s a g r e f t i o r e s , n e c M a n d i h o c a m h a n c , nec q u i c q u a m f i m i l e pian-
t a t o , fed a r b o r u m f r u c t i b u s , ^ agretti Te fuftentant. I n t e r radices quas co*
medere a m a n t , eft CWandihoca q u x d a m filveftris, f p o n t e proveniens, frutexque arborefeens:

e x t e r u m f à t i v x fimillima, fi caulem & f o l i a confideres, v e r u n i dignitate l o n g è i n f e r i o r .
Medirerraneis Cuguacucur ernia, maris accolis Cuacà-mandijba dieta. C u j u s I c o n e m e x p r e f -
fara hic videre eft.
C A P. I I I .
De mette Sihejlrì,
M i f l i s i i s , q u x vel ab aliis ante me t r a t t a t a , u t A m b r a grifea & n i g r a , Lapis B e z o a r , v e l
aliunde h u e f u n t tranflata, u t Z i n z i b e r , T a b a c u m , O r i z a , G o f l i p i u m , M i l i u m T u r -
c i c u m , A n i l , vel I n d i g o aliifque p r x t e r i t i s , q u x p o t i f l i m u m q u x f t u i , n o n autem M e d i -
;
c i n x f u n t comparata : I l l a tantum perftringenda d u x i , q u x Incolis longa experientia innotue-

r u n t , atque i n M c d i c i n a m f u n t recepta, atque à me ad artis n o f t r x i n c r e m e n t u m p r o f p e r o
ufurpata fucceflu.
Inter p r i m a q u i d e m , B r a f i l i a n o r u m f o l e r t i a , etiam antequam Canna faccharifera h i c co-
leretur, m e i S i l v c f t r e , q u o d i p f i / / ^ v o c a n t , e x v a f t i f l ì m U filvis & fàltibus fibicomparavit,
q u o d i n u f u atque deliciis, E u r o p x i s x q u e ac gentilibus , tam fanis quam xgris habetur.
C u j u s dignitates ingenti m o r t a l i u m b o n o quotidie magis maghquc i l l u f t r a n t u r .
A p e s , Eiruba illis d i c t x , d i v e r f ò r u m generum h i c reperiuntur, q u x i n arboribus, miris
«Se variis modis nidificantes, noftris q u i d e m n o n piane f u n t d i f l i m i l c s , fed uteumque paulo
m i n o r e s , quarum examina ubique peregrinari videas. R e g e m veroeligant, nec ne, n o n f a -
tis hactenus conftat. Reliqua q u x de i l l a r u m regimine p r o d u n t u r , obdifficilcs adeasin ne-
mora aditus, n o n d u m experiri d a t u m e f t . I g n a v u m pecus, f u c o s , crabrones, ceftra, v c f -
pas
56 G V I L I E L M I P l S O N I S
pas mcllifcras & non mellifcras, pluraque alia i n f e d a fimilia, de quibus i n I n i e d o f l T m H i -
ftoria dicetur, qua? nimis quam m u l t a Brafilia n u t r i r , viatoribus & armenris i n f c f t i f l i m a ,
nunc p r x t e r c o .
Induftria atque ufus p r x f t a n t i a exteris o m n i b u s i n f e d i s alatis, praccllunt facile Apes
m e l l i f ì c a n t e s , q u a t u m duodecimi ad m i n i m u m generaiobfervantur, ur f u n t Amanacay-miri,
Aw uiacayneu, Aibu, Mumbuca, Pixuna, Vrutuetra, Tubuna, T%iuba, Eirucu, Eixu, Cubiara,
Curupireira, quarum u l t i m a Curupireira à Brafilienfibus c o n t e m n i t u r . Qua; auteminter illas
omnes merito o b f e r v a n d x , f u n t p o t i l ì i m u m ha? fequentes.
P r i m o Eiriricu, grandiores, n o n pungentes, qua?bonumfaciunt m e i , licet n o n q u o t i -
diani ufus. I n concavitatibus a r b o r u m n i d i f i c a n r , è quibus veluti alveariis Brafiliani arte &
d o l o m e i eliciunt per d u d u s aliquos ut foras emanet.
Deinde Eixtt & Copy apes m i n o r e s , nigricantes, exterius i n cortice n i d u m afFabre c o n -
f t r u d u m c o m p o n u n t inftar alvearii, favis ex arte & c o n c i n n e d i f p o f i t i s , ac p r o p o l i Se cera
candida v e f t i t i s , è quibus o p t i m u m mei c o l l i g i t u r , fed m i n o r e quantitate, & quia infigniter
aculeo appropinquantcsinfeftant, minus expetitum.
Denique apes Munbuca flava? Se exigua? i n arboribus nidificant : o p t i m u m h o c m e i , de q u o
p o t i f l i m u m a g o , & f a l u b e r r i m u m producentes, q u o d abIndigenis arboresproceras c o n -
feendentibus, ad E u r o p x o s i n c o l a s , magna quantitate, exiguoque pretio afferrur. M a x i m a
autem copia hujus reperitur i n I n f u l a M a r a n h o n , c u m multa cera n i g r a , u b i copiofius c o l l i g i -
t u r , vafifque integriscompletis, x f t a t e , c u m floresSilveftres m a x i m e v i r e f c e r e f o l e n r , fer-
vami-. Inter hofee flores reperitur unicus i n arbore Tapuraiba flos, q u e m p o f t q u a m apes gu-
ftarunt, mei amarum c o n f i c i u n t , ficut de apibus i n Syria A b f i n t h i o infidentibus teftantur A u -
thores. Q u à l i t a t e & d i g n i t a t e , nihil hercle hoc Europa?o m e l l i c o n c e d i t , i n fecundo grada
c a l i d u m , confiftentia a d m o d u m fluida, clara & tenui, odore fuavi q u i d e m , fed S i l v e f t r i , nec
nimia aut ingrata dulcedine, naufeam p a r i t , f e d g r a t i f l i m o a c o r e , oxymelis i n f t a r , palatum
afficir. A b f t e r f o r i a q u à l i t a t e , parriumque t e n u i t a t e , t a n t u m f t o m a c h u m , vhcofis h u m o r i -
bus o b f i t u m a b f t e r g i t , q u a n t u m c a l i d à , l a n g u i d u m c o n f o r t a t . Inteftina i m p r i m i s Se renes,
five f u p e n u s , five inferius cxhibitum à crudiratibus v i n d i c a t , atque urinas promover. T u m Se
infantibus ad abftcrgenda & demulcenda vifeera, à r e l i q u i i s v a r i o l a r u m & m o r b i l l o r u m o b -
fita, f u m m o p e r e prodeft. Simplex v e l c o m p o f i t u m ( u t i n capite de M u l i e r u m m o r b i s d i d u m
e f t j uteri intemperiei f r i g i d x f i i m m u m < i d f e r t f o l a t i u m .
Longa? durarionis & m a g n a d i g n i t a t k v i n u m q u o d d a m inde c o n f i c i f o l e t , f o r t i f l i m u m
q u i d e m & a d m o d u m abftergens. Sin temperariusplaceat, h y d r o m e l vel m u l f u m ex aqua
f o n t a n a , fine c o d i o n e r o r i n o d u r n o exponitur.
Pharmaca denique n o n f o l u m , fed & c i b o s p o t u f q u e q u o t i d i a n o s i n g r e d i r u r decantatum
h o c t r i u m a p u m m e i , ficut i n T r a d a t u de a e r e , aquis & locis d i d u m eft : meritoque d e f i l o
idem predicare licet q u o d Plinius l i b . x x n . cap. 24. teftatur. M e l l i s naturartitalem e f f e ,
q u x corpora putrefeere n o n finat : t u m , m u l t o s e x f t i t i f l e q u i fenedam l o n g a m m u l f i t a n t u m
n u t r i t u t o l e r a v e r u n t . H a c tantum adhibita c a u t i o n e , ne b i l i o f i s , hepatis, r e n u m & f t o m a -
c h i ardore laborantibus, n i f i f u m m e d i l u t u m exhibeatur.
£ e r a ejus, q u x nigricans e f t , E u r o p x x poftponenda q u i d e m , fed ad cmplaftra emollientia
& d i g e r e n t i a , contra mala è f r i g o r e nata, u t i l i f l i m a habetur.
CAP. IV-
T>e Copaiba.
P Rovincix Brafilix variaBalfama producunt, quorum facile princeps eftquodvocantdc
Copaiba, à n o m i n e atboris è qua emanat. Copaiba autem atbor eft filveftris & p r o c c r a , cor-
tice cinereo, q u x f u p e r i u s i n r a m o s d i f p e f c i r u r . F o l i a habet femipedem l o n g a , m a j o r a q u o -
que & m i n o r a , duo fibiinvicem o p p o f i t a , i n extremitate autem duo c o n j u n d a : o b l o n g a ,
acuminata, nervo & venis paulum rufefeentibus, fuperius v i r i d i o r a , inferius dilutiora. I n ex-
tremitate r a m o r u m m a j o r u m m u l t i r a m u l i congefti f u n t , quibus f o l i a f r o n d i u m figurainfi-
d e n r ubi & flores enafeuntur; quos fequuntur f r u d u s baccx lauri magnitudine & f i g u r a ,
;
i n i r i o v i r i d e s , p o f t m a t u r i t a t c m n i g r i , c u m p a u c i f l i m a carne, f u b d u l c i s f a p o r i s , à q u a nigra
cutis facile feparatur, q u x c r a f i i o r e f t , ut i n p r u n i filveftris f r u d u : l a p i d e m c o n t i n e t o v a l e m ,
d u r u m , q u i nucleum album i n fe habet farinacei faporis, fed n o n edulcm. F r u d u s , q u i menfe
A p r i l i m a t u r e f e i t , comeditur à Brafilienfibus, q u i f u c c u m exfugunt & e x f p u u n t cutem. S i -
m i x valde illis f r u d i b u s dcledantur. Has ipfe menfe Junio collegi baccas, & m o x femiger-
minatas, mandavi t e r r a , lxteque provenerant, Pinguis autem & odoriferus ille l i q u o r , q d o
valla
D E F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . IV- S?
vaft&hxcarborifourui&tabmàfo c o r ó c e a d m e d u l l a m u f q u e , luna piena, tanta quantitate

deftillat, ut fpacio t r i u m h o r a r ù n - i , ad d u o d e c i m libras o l e i efFundat. Sin n i h i l f o r t e p r o -
f l u a t , ftatim vulnus cera aut argilla o b t u r a n d u m e f t , n e q u i d effluere p o f l i t , Se duabus p o f t
hebdomadis c u m fcenore m o r a m compenfafie videbis. N o n adeo frequens i n P r x f c d u r a
Parnambucenfi h x c a r b o r , q u a m quidem i n Infida M a r a n h o n , u b i valde luxuriat, unde quo*
que c ò p i o f e illius balfamum ad nos affertur.
N o n autem f o l u m mirifica p o l l e t v i m u n d i f i c a n d i Se c o n f o l i d a n d i , Se ad quxvis vulnera
prima intentione reftituenda, m o r f u f q u e l è r p e n t u m curandos & cicatrices tollendas: fed<5c
ab omnibus pariter incolis & à me interne e x h i b i t u m , i n f i g n e m prxbere u t i l i t a t c m , o b l è r -
vatum f u i t . T a r n fuavis tamen odoris, ficut Maffeus v u l t , n o n eft. C a l i d u m i n fecundo gradu,
c r a f l u m , valdeque pingue & r e f i n o l u m .
P e d o r i , ad ftomachum i a n g u i d u m , v e n t r i ad colicos frigidos cruciarus, i l l i t u m conducit:
g u t t u l x a l i q u o t c o n v e n ì e n t e r e x h i b i r x per o s , r o b u r a d d u n t v i f e e r i b u s , i l l i f q u e t o n u m r e d -
d u n t : fluxiones muliebres, curiusventris Scgonorrheas quoque fiftunt. I n anum p c r c l y f t e »
res, i n penem per Syringam c u m Saccharo ex aqua plantaginis, v e l oleo r o f a r u m d i f l b l u t u m ,
adverfus eadem m a l a p r o f p e r o fucceffuinjreirar.
CAP. V.
T)e Qibureiba.
DUas arborum Cabureiba fpecies, non in habitata Brafilia, fed in remotifllmis defertis trans
immenfailramontium juga, vidi. Utraqueeft excelfiflima, vaftiflìma & odorifera, fed
cortice & Ugno differentes. A l t e r a rubefeentis eft c o l o r i s , odoreque C e d r o B r a f i l i e n f i , q u x
Incolis Acajacatinga d i c i t u r , n o n d i f l i m i l i s . A l r e r a , de qua nos i n p r x f e n t i a g i m u s , f o l i o eft
e x i g u o , inftar M y r t i , corrice c i n e r e o , d i g i t u m c r a f l b , t e n u i membrana m i n i a t i c o l o r i s , ex-
terius c o o p e r t o , f u b qua flavus^liquor, q u o rotus cortex turgerc f o l e t , l a t i t a t , q u i vetus gra-
t i o r e m ipirat o d o r e m quam fi recens fit, fitquc c o n f i f t e n t i x craflioris & coloris punicei.
Revirefcente arbore circa Februarium Se M a r t i u m , luna piena, ex I x f o c o r t i c e , pendulis
v a f e u l i s , excipitur hoc B a l f a m u m f r a g r a n t i f l ì m u m & p r x f t a n t i f l i m u m Cabureicica d i d u m .
A d e s n o n f o l u m , f e d L u c o s integros g r a t i f l i m o o d o r e , Peruviano perquam fimiU, i n f i -
c i t . Subftantia eft c o m p a d a & tenaci, fed c a l é f a d u m fequaci Se d u d i l i . . Circa fluvium p o -
t i f l i m u m Ieneiro & i n d i f t r i d u divi V i n c e n t i i & Spiritus S a n d i , quam i n Parnambucenfi, ere.
brius reperitur, licet n o n adeo magna quantitate inde ad nos deferatur.
A d internos & externos affedus n o n i n f e r i o r i gaudet quaUtate q u a m Copaiba. C a l i d u m &
ficcum eft m fecundo gradu d i f f o l v e n s , digerens & confortans. A l i q u o t illius g u t t u l x per os
jejunisexhibitx,Afthmati profunt: intemperiemquoque ventriculi, vifeerumlanguoresin-
veteratoscorrigit ; tepidum p e d o r i & hypochondriis i l l i t u m , e o r u m oppilationes Se f r i g i d i -
tates t o l l i t . Irrigatione & f r i d i o n e capiris Se cervicis ex p a n n o r u b r o , c o r r o b o r a t cerebrum
& p r x f e r v a t à P a r a l y f i & f p a f m o j i m o d e b i l i t a t u m omne n e r v o r u m genus i n p r i f t i n u m v i g o -
r e m r e f t i t u i f l è , f x p i f l i m e hic fumus experti.
C x t e r u m L u f i t a n i x q u e ac Brafiliani adverfus vulnera & m o r f u s venenatorum a n i m a l i u m
^ ^ e f l e i l l i v i r t u t e m q u a t ì d a m f i n g u l a r e m t e f t a n t u r , adquam ammalia, i n f t i n d u folonarurali
confugientia, corticemque deterentia, parti l x l x , p r x ì è n t i f l i m u m inveniant remedium. Q u x
o m n i a i n caftris & N o l o c o m i o n o f t r o , t u m i m p r i m i s militibus i d i s à feris atque Barbaris, m c -
c u m per deferta peregrinantibus, c o m p r o b a v i . Quippe f o l o h o c e x i m i o Balfamo recenter ex
ipfis corticibus c o l l e d o , vulneratos Se luxatos rettimi. I c o n e m videre eft G . Marcgr. p. 13 7,
Cap. 1 4 . 1 . 3 .
C A P . VI.
T>e dAcaju arbore &- illimfruBu,
QUantum lenta folent inter viburna Cupreflì, tantum inter exteras Brafilix arbores emi-
net iÂcayaiba, divino beneficio hatum regionum incolis c o n c e f f à . Q u x ut a l p e d u
p u l c h e r r i m à , ita multifaria virtute c c l e b r a t i ^ m a . A c quamvis umbrofa Se p a t u l a , ramiique
procerisfpeciofa, n o n tamen a d e o i n a l t u m e x f u r g i f , fed cum revera malus fit, variis & fi-
nuofisflexibus fefe i n c u r v a t , ramis h u m u m v e r l ù s « d e p c n d e n t i b u s . E f t d u r i f l i m o Ugno à nau-
pegis valde expetito, ac G u m m i o p t i m o rurgente, q u o d fua f p o n t e x f t i v i s menfibus e t u m p i t ,
o b f a c u l t a t e m , pellucidum c o l o r e m , fragrantemque o d o r e m A r a b i c o v i x cedens. A r b o r
h x c n u f q u a m l o c o r u m , quam a r e n o f i s & f i t i e n t i b u s reperitur. Foliis e f t , fi nervos, fifigu-
H ram
58 G V l L I E L M l P l S O N l S
ram (pedes, juglandi fimilibus , fed f r a g r a n t i o r i b u s , nec a r o m a t i c u m o d o r e m deponen-
tibus n i f i diftillatione f o r t i . M u l t o autem magis odorifera ula f o l i a , quae v e r n o t e m p o r e Brafi-
l i e n f i p u l l u l a n t , & hinc q u i d e m p u l c h r è & ì a t u r è rubicantia p a f l l m i n filvis videas, annuaque

f o l i a t a m q u a m inutilia d e t r u d u n r , circa h i b e r n u m tempus. M o x flos p r o r u m p i t p u l c h e r r i -
m u s , variegatus ,roiaceoque fubinde c o l o r e ; adeo o d o r i f e r a s , i m p r i m i s mane ( q u o d S o l
de die virés multas attrahat & herbarum arborumque flores vehementer a f f i c i a t ) ut totis t r i -
bus menfibus S e p t e m b r i , O d o b r i & N o v e m b r i , integras filvas repleat & v i a t o r e m m i r i -
fice o b l e d e t . I n A l e m b i c o per i g n e m c o m m u n i c a n t aliquem o d o r e m aquae, minus tamen
fortem autgratum.
Circa Decembrem pomifera haec arbor incipit deflorefcere, caftaneamque phafeoli f o r m a
ac cineritii coloris è f u m m i t a t e p o m i p r o d u c i t , o l e o a d e o m o r d a c i & c a u f t i c o , inter duos
cortices, ut c o n t r e d a n t i valde n o x i u m habeatur, q u a m o b r e m non n i f i inrer erodentia n u m e - | |
ratur. C a l i d u m eft à tertio ad quartum g r a d u m , nec n i f i cancrofis & malignis ulceribus, v i -
t i o f a carne laborantibus, adhibetur. Lychenes q u o q u e , Scabiem, pedum v e r m i c u l o s , £ / f h o s
d i d o s , aliaque cutis vitia expugnat.
Maturefcente aurem caftaneaipfa c u m oleo intus contento l e n f i m m i t e f c i t . a c v i m f u a m
m a x i m a ex parte deponit ; q u o d p r i n c i p i o quidem aufterum & acidum , dentibus ac palato i n -
graturh & n o x i u m , m o x à Sole e x c o d u m & m a t u t i n o rore t u r g i d u m , noftris Europaeis
g r a r i f l i m u m , & i n deliciis effe f o l e t .
Brafilianis vero n o n minus q u a m Arcadibus o l i m Q u e r c u s , p o m u m h o c , t u m glans ei
adhxrefcens & f u p e r i n n a f c e n s , à t o t j a m f e c u l i s , v i t x f o i a t i o f u e m n t . Bella,qua?frequentia
inter illos excitari f o l e n t , ex parte hujus f r u d u s amore geruntur. V i d o r e s e n i m caftris p o -
fitis l o c i expugnati pofleflores t a m d i u m a n e n t , donec o m n e m arboris f r u d u m depafti f u e -
rint. / È t a t e m exinde f u o m o r e d i m e t i u n t u r , # a m femel i n anno dumtaxat Celebris hic f r u -
d u s p r o v e n i t , idque menfibus D e c e m b r i , Januario & F e b r u a r i o , tunc e n i m deficit f u b la-
titudine Parnambucenfis Praefèdurae quia meflis & vindemiae tempora p r ò firu tegionis m u -
;
tati folenT.
P o m u m m o d i c è r e f r i g c r a t & f a u c e s c o n f t r i n g i t ; ventriculo g r a t u m , fi m a t u r u m , fin m i -
nus & i m m a t u r u m inftar L i m o n i o r u m f u c c i , c o r r o f i v u m eft ac m o r d a c i acore i n f e f t u m . F i -
gura
D E F A C V L T A T I B V S S T M P L I C I V M - L I B . IV. 59
gura eft oblonga & t u r b i n a t a , p y r u m , h a u d m a l u m diceres: odore grato & fragrante, c o -

lore qua Soli o b v e r t i t u r , r o f a c e o , estera croceo & ad aureum vergerne. Subftantia intus
fpongiofa eft & m u l t o f a p o r o f o liquore t u m e n s , fed acinis Se. f e m i n u m ccllulìs carens. C r u -
d u m acque c u p i d è ac c o c t u m & p r a p a r a t u m , expetitur. Saccharo quoque conditur à L u f i -
tanis & n o f t r i s .
V i n u m q u o d ex hoc m a l o ab Indigenis e x p r i m i m r , i n f i g n e e f t ; nec d u b i u m quin din per-
durare, & complures i n annos, u b i deferbuerit, firmum & fioridum f e r v a l i p o f l i t . Vetus
citius inebriat quam recens, n o n fecus ac ficera Europaa ; licet a d f t r i n g a t , urinas tamen
egregie m o v e t , ut i n me & aliis c o m p e r i . A q u a m quoque d e f t i l l a t i t i a m , o p t i m u m q u e ace-
t u m inde elici & c o m p o n i v i d e m u s , q u o d urceolis e x c e p t u m , v i c e m aceti fupplere folet.
Caftanea autem leu glandes pingues & fecundo gradu c a l i d a , renis l e p o r u m figuram a-
mulantur. C r u d a ac recentes, fi c u m v i n o & m o m e n t o falis m a n d u c e n t u r , juglandes g u f t u
referunt, fin affatas aut faccharo conditas comederis, m u l t o f u a v i o r e s , Se durabiliores c o m -
peries -, quapropter quoque p r ò deliciis inter bellaria apponuntur.
I n c o i a arboris g u m m i r e d a f t u m i n pulverem , ex l i q u o r e convenienti propinant m u l i e -
ribus o b f t m c ì : i o n e m e n f t r u o r u m l a b o r a n t i b u s . H a c &z<Âcaju a r b o r u m Brafilia facile p r i n -
c i p e , dieta fufficiant. U t i n a m a q u e copiofe i n d e f e r r i s & r e m o t i s B r a f i l i a m o n t i b u s & fìlvis
à natura effet c o l l o c a t a , ficuti i n locis m a r i vicinioribus.
CAP. VII.
T)e Ickarìba, &" illius ^Re/ina Idea,
I N arenofis & eftatis nemoribus excelfa reperitur arbor gummifera, qua à BarbarisIcicaribn
appellatur à lachryma q u a m f u n d i t , q u a i p f ì s L u f i t a n i s Almacign d i c i t u r . A r b o r h a c
Pagi i n m o d u m crefeit, caudice
n o n ita c r a f l b , cortice glabro &
g r y f è o . Folia f e r t i n r a m u l i s , d u o
femper fibi i n v i c e m oppofita Se
t e r t i u m f o h t a r i u m i n fine.Sunt au-
t e m pyri foliis fimilia,oblonga,an-
terius acuminata^craffa inftar per-
gameni,late viridia & fplendentia,
nervo fecundum longitudinem, Se
venis oblique difeurrentibus. I n
ramulis a d f o l i o r u m exortum co-
p i o f i p r o n a f e u n t u r flofculi, race-
m a t i m f e u v e r t i c i l l a t i m p o l i t i five
congedi, parvuli,quatuor foliolis
viridibus conftantes, ftellulae pene
figura: F o l i o l a autem illa i n am-
b i t u lincola alba f u n t circumdara,
& i n medio exftant ftaminula ali-
q u o t flavefeentia. P o f t florem fe-
q u i t u r fructus,figura & m a g n i t u d i -
ne O l i v a , c o l o r e autem m a l i gra-
nati , intus habens pulpam o d o r i f e r a m , u t i & lachryma eft arboris. C o r t e x exterior fi marni
vel paulum m u l c e a t u r , i n f i g n e m m o x o d o r e m de fe f u n d i t .
C o r t e x hujus A r b o r i s alte vulneratus, p l e n i l u n i o i m p r i m i s , ftatim, n o n n u m q u a m p o f t r i -
d i e , aut tertio p o f t die g u m m i feu refinam f u n d i t o d o r a t i f f i m a m (odoris inftar A n e t h i recen-
tis c o n t u f i ) p r a f t a n t i f f i m a m q u e , colore albicante & v i r e f c e n t e . E f t g u m m i E l e m n i piane fi-
m i l e , q u o d tamen n o f t r o o f f i c i n a r u m , utpote recentius, o d o r e , & qualirate cftleacius. C a l i -
d u m eft ad t e r t i u m gradum, p r i m u m m o l l e , m o x indurefeens, p r a c i p u è frigefactum. I n o m n i
t o p i c o , five fimplex, five c o m p o f i t u m , ad vulnera aperta & ad interiora m a l a , ex f r i g o r e po-
t i f l i m u m nata, adeo expetitum, u t p r o f a n u m habeatur illud aut ignoraffe aut n o n applicuiffe.
H o c c u m , partim r u f t i c o r u m i n d u l g e n t i a ad me a l l a t u m , i n quotidiano u f u eflet, vix u f i u m -
quam c m p l a f t r o ftomachali, vel ceroto c o r r o b o r a n t i adeo f u m f i f u s , qunm huic. Vifccra
e n i m roborare, flatus diffipare & doloribus felieiter mederi aliquoties f u m expertus -, ita u t n ;
frequentori praxi hoc p r a cateris commendare, reliquifque omnibus oraferre v o l u e r i m . Po-

ftremo, ut hoc quoque a d j i c i a m , capitis v u l n e r a , licet graviflima, fanat, ac prima intcntione
r e f t i t u i t ; cujus rei veritasfacili experimento elucefeit.
H 2 CAP.
oo G V I L I E L M I P l S O N I S
CAP. Vili.
De Ietaiba arbore & illius lachryma.
RAri ora quidem aromara & balfama, prò fila fertilitate, hic Brafilix tradtus profert, quoad
refcifcere p o m i , q u x tamen g u m m i & l a c h r y m a r u m copia compenfat. Inter h x c per-
petuo virore confpicua nemora,
p r x f e r t i m in Paraybx d i f t r i t t u ,
l p i l f a m & ipeciofam p r o d u c u n t
A r b o r e m letaibt , l i g n o d u r o ,
a l b o , cortice l e n t o , punttulis
ex albo flavefeentibus v a i iegato,
& hinc inde clypeiformibus ma-
culis , ex albo fubflavcfcenribus.
I n ramis continet folia dirette
o p p o f i t a , figura parva.fedoblon-
ga,viridia, ad t a c t u m l x v i a , ner-
v o fecundum l o n g i t u d i n e m &
venulis tranfverfis, eleganter i n -
ferius confpicuis, p r x d i t a . Fabas
producitmagnas, m i n i a t i c o l o -
ris , quibus farina alba edulis,
j uxta tria lapidea grana, digitalis
longitudinis c o n t i n e t u r : è q u i -
bus v i frattis prodeunt nuclei
mol!es,oblongi & miniato c o l o -
re nigrefeentes, a d m o d u m o d o -
r i f e r i , o p t i m i q u e faporis, amyg-
dalis E u r o p x i s m i n i m e i n f e r i o -
res,quibus ammalia non r a n t u m ,
fed peregrinantes f x p e fe f u f t e n -
tant. Ex ipfa autem arbore la-
chryma feu refina deftillat pellu-
cida & nunc a l b i c a n s , n u n c f l a -
vens, f u c c i n o fit maxime fimilis
c o l o r e & duritie ( Brafilianis Ie-
taicica, L u f i t a n i s anime v o c a t u r )
& prunis i m p o f i t a f u a v i f f i m u r n
p r x b e t f u f f i t u m ; f a c i l l i m x autem
eft c o n f u m t i o n i s .
H o c g u m m i per meatus corticis interiores decidere c e r t i f l i m u m eft -, i l l u d e n i m , tellure ef-
f o f l a , f u b arboris t r u n c o & radice o c c u l t a t u m extrahere f o l e n t . Q u o d p o t i f l i m u m fit f u b finem
xftatis menfe Februario. Monardes ex vulnerata a r b o r e , i n N o v a H i f p a n i a , c o l l i g i teftatur,
haud aliter q u a m M a f t i c h e aut T h u s . E o n o n f o l u m M e d i c i , fed & vulgus familiariter u t u n -
t u r , p r x c i p u è i n capitis i l i o affettu t o l l e n d o , q u i ipfis Chabequos dicitur quem Cephaleam
v e l Hemicraniam rette dixeris. Solus autem illius f u f f i t u s ad r o b o r a n d u m n o n f o l u m caput,
fed & reliquas corporis parres frigore affèctas, valet. Calida eft & ficca i n fecundo gradu. C x T
t e r u m v i quadam aromatica & peculiari f u o calore hoc g u m m i p r x f t a r e ac partibus nervofis i l -

l i t u m , vel emplaftri f o r m a a p p l i c a t u m , prodefle aliquoties f u m expertus.
Folia arboris contufa l u m b r i c o s enecare, fi exhibearitur, conftantei a f f i r m a n t .
Interior corticis fubftantia rafa & aqux i m p o f i t a , contra ventriculi ventofitates, a d p o t i u n -
c u l x f o r m a m p r x p a r a t u r , alvumque fimul movet.
CAP. IX.
De Caopia arbore ejufque facultatìbus.
H Umilis ac tenera hxc arbufcula guttifera, à Lufiranis Pao deLacra appellatur, quod gum-
m i feu gutta q u x d a m vifcofa ex cortice ejus defluat. P a f l l m & è quovis t e r r x genete p r o -

germi-
germinar.. L i g n o eft l e n t o , cortice è cinereo rufefcente : dilpefciturin m u l t o s ramos. Folia

habet f o l i d a , i n f e r i o r i parte ex v i r i d i quafi rufefcentia & afpera, fuperna dilute viridia & fplen-
dentia. F l o r u m i n umbellas c o n g e f t o r u m rudimenta f u n t g l o b u l i b r u n n i , magnitudine lentis,
q u i fuccefiu temporis p r o t r u d u n t flores quinque f o l i o l i s conftantcs, cxterius ex v i r i d i flavef-
centis coloris, interius t o m e n t o albo v e f t i t i s , & f t a m i n u l i s l u t e i s f u b t i l i b u s repletos. P o f t flo-
res proveniunt bacca, p r i m o virides, magnitudine cerafi, r o t u n d a , q u a diffecfa ex m o l l i , q u o
teguntur, c o r t i c e , f u c c i m u l t u m eleganter flavi exfudant: intra c o r r i c c m a u t e m continetut
pulpa alba conftans meris cylindris juxta fe pofitis, q u i fibi i n v i c e m coharent.
In extremitatibus r a m o r u m , q u i florum rudimenta aut flores f u f t i n e n t , femper duo f o -
liola acuminata b r u n n i c o -
loris compatta f u n t i n v i -
cem , quafi femiglutinata ef-
f e n t , & haftam five venabu-
l u m r e f e r u n t : hac decerpta
ex pcdiculo c r o c e u m h u m o -
rem emittunt.
Florcnt h a arbores potif-
fimum menfe N o v e m b r i Se
D e c e m b r i : lanuano & Fe-
b r u a r i o bacca f u n t m a t u r a .
Si correx medius hujus ar-
boris i n c i d a t u r , p r a f e r t i m
quando florere i n c i p i t , Se
linquatur per u n u m atque a l -
t c r u m d i e m , exfudar lachry-
m a croceo r u b r a , egregia,
coagulaturque -, q u a i n i r i o
m o l l i s , poftea indurefeir.
Convenit colore & confi-
ftentia c u m Ghitarenn five
Gutta gamba, & eodem fere
m o d o purgati eft è flavo pau-
l o ruftìoris c o l o r i s , quam i l -
lud, nimirum ficcatum,nàm
m o l l e c r o c e u m : tingit c o -
lore luteo five aureo paulo
faturatius.Diflblvi p o t e f t eo-
d e m m o d o i n f p i r i r u v i n i , Se
t i n t l u r a m facit croceam
N o n n u m q u a m ignes l u c u -
l c n t i ftruuntur juxta a r b o -
r e m , q u o r u m poteftate cortex dehifeit, majoremque f u n d i t l a c h r y m a c o p i a m , q u a i n maf-
f a m c o a & a i n u f u m M e d i c i n a l e m f e r v a t u r . Q u o d à me p r i m u m t e n t a t u m , o p t i m e f u c c e f l i t ,
à nemine autem antea faefitatum, Indigena & L u f i t a n i teftantur.
O l i m affricìu hujus r e f i n a i n aqua d i f l b l u t a , i m p e t i g i n e m tollebant. L i c e t autem t a n t a
efficacia n o n fit, quam gutta Cambides ( q u o d an i n f i t a t a r d i t a t i , an praparandi m o d o fit i m -
putandum, dubito) tamen à d r a c h m a dimidiata ad drachmam u n a m , perintegram n o c ì e m
i n aceto f q u i l l i t i c o , a u t f p i r i t u v i n i macerata, & ex v i n o propinata, ventrem f o l v i t , f o r t i t e r q u e
per interiora exonerat. M e o tamen judicio re£tius f a c i u n t , q u i d i l u t u m ex aceto p r x d i c ì o ,
i n pillulas accedente ftimulo conglobanr, q u a m q u i p o t i o n e s ex illa c o n f i c i u n t , q u o d o b t e n a »
citatem difficillime folvatur.
C A P . X.
De Talmis, earumque varìis Jfieciebus.
T)LurimaPalmarum genera producit Brafilia, quarum quadam fponte fua crefeunt, qua*
dam i n c o l a r u m induftria terra inferuntur, inque fpeciofam altitudinem cxfurgunt.
Inter filveftres f r e q u e n t i f l i m a eft Pindova, eximia & procera a r b o r , d e n f i f l ì m a nemora
conficiens. Palma autem mas & foemina d a f t y l i f e r a ; t u m i m p r i m i s Cocero, n o n p r o c u l à
littore i n pradiis Belgarum & L u f i t a n o r u m e x c o l i t u r , tamque ad o r n a t u m , quam u f u m edu-
H 3 catir,
6Z G v i L I E L M l P l S O N I S
catur, o m n i q u c anni tempore , adulta l i c e t , f i t i e n t i & t r i l l i f u n d o , f e l i c i f ì ì m e tranfplantar]
l ò l e t . Circa dicecefin Paraybajenfem è r e m o t i f i i m i s n e m o r i b u s
ad hortos o b eleganriam traduda Palma c o n f p i c i t u r , cujus bra-
chia live ramicauda.11 Pavoniam aemulantur. Barbari Caranai-
bam & Anachecariri, L u f i t a n i Tamar appellanr, f o r t e , quod f r u -
d u s dadylis fimiles ferar. Eft autem arbor Palma? dadyliferae
altitudine : habens l i g n u m r u f f u . n , d u r u m , craffìs nervis inrus
conftans, nullius tamen ufus : cortex extcrior gryfeus & carti-
lagine à rerra ad aliquod f p a c i u m fquamatus, fquamis ordine
cochleatim pofitis quae p r i m o l o n g i o r e s , f e n f i m fiunt brevio-
;
res, i m o tandem decidunt (uperne : nam arbores adultiores cau-

dicis fuperioris medietatemnabent , l a b r a m , i n f e r i o r e m f o l u m
;
fquamaram. Squamae e n i m n i h i l aliud f u n t , quam r a m o r u m q u i

exciderunr reliquia? arbore i n altum furgente & enafcentibus
;
aliis ramis A r b o r in fummirate ramos fìios orbiculatim expan-

dit, direde f u r f u m , d e o r f u m , & ad latcra, ut palma uaftylifera,
fed longe eleganriori afpecfu. Ramus quilibet duos vel amplius
pedes l o n g u s , fatis craflus, compreflus i n utroque latere, fpinis
duris nigris armatus figura D e n t i f c a l p i u m refercntibus.
• U n i c u m i n cujuflibet r a m i extremitate f o l i u m r b t u n d u m , fi-
gura? & ita plicis d o n a t u m , ut m a n u a r i u m foeminarum u m b r a -
c u i u m coloris v i n d i s , ab extremitate ad medietatem fere i n t r o r -
f u m f e d u m , i n m u l t a alia carinata f o l i a , foliis palma? dadylifcrae
ftrudura fimilia: quodlibet ex his fedis foliis, duos circiter pedes
longum.
Inter ramos f o l i a ferenres alii prodeunt l o n g i o r e s , n i m i r u m
quatuor aut plures pedes l o n g i , i n multos ramos & i n ramulos
lanugine albefcente o b d u d o s , expanfi alterna-
t i l i ! , five quafi ex vaginula prodeuntes. I n ra-
m u l i s hifce alternata ferie exiftunt flofculi pal-
lide flavi, fine pediculis, finguli tribus f o l i o l i s
conftanres.
P o f t flofculos illos proveniunt f r u d u s , figura
& magnitudine oliva?, p r i m u m virides, amari,
n o n edules ; m o x maturi nigrefcentes evadunt
dulces m e n l è Februario , & licet n o f t r a t i b ù s
n u l l i u s u f u s , gentilibus tamen t a m crudi quam
praeparari in deliciis habiti, Tir ade nuncupantur.
T a r d e crefcit haec A r b o r .
F o l i a apprime ferviunt ad tegendas aedes &
corbes.
Ea y e r o quae inter palmas filveftres Vrucury
indigenis vocatur, ut & Tucu, i n tantam proce-
riratem n o n exerefeunt, m u l t o q u e caeteris f u n t
h u m i l i o r e s , minufque cognirae -, fpinis afperri-
mis h o r r e n t & l i g n o flint f e r r e o , fed nullius
ufus.
F r u d u s autem f u n t f r u d i b u s Pindova? m i -
nores, caeterum ejufdem ferme natura? & race-
m a t i m quoque crefeentes.
Q u x Pindova d i c i t u r , l i g n u m albicans &
f c a b r o f u m corticis l o c o habet, ligni autem l o -
c o f u n g o f a m & intus filofam m e d u l l a m facile
c o m b u f t i b i l e m , è q u a f a n a & f o r r i f l ì m a lixivia
n o r u n t conficere. N u l l u m praeterea aut certe
exi m u m p r o e f t a t u f u m : a d o r n a t u m duntaxat
o b infignem altitudinem & ramos pulchre p o r -
r e d o s expetitur iis fiquidem eleganter coma-
;
tis & foliis radiatis utrimque v e f t i t i s , L u f i t a n i

atria & t e m p l o r u m parietes exornant.Indigenac
vero
DE F A C V L;T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . IV- 63
vero l o c o tegularum tugiiria fua ad pluvias & alia arecntia fternunr. Fifcellas quoque & vafa
viminea ex illis c o n f i c i u n t . Folia autem hujus arboris non ita dependent i n orbem, ut Cocoeiro,
fed maximam partem ftant furreda.
Prope f o l i o r u m e x o r t u m , eriam r a m i proveniunt p e n d u l i , proferentes racemos quatuor
vel quinque pedes l o n g o s , plenos flofculis p o f t quos etiam racematim p r o v e n i u n t f r u -
d u s o v i gallinacei figura & m o l e aut c t i a m j n a j o r e , faftigium habentes a c u m i n a t i m i : a l -
tera autem extremitate infident calici v e l c u p u l x , ut n u x p i n e a , foliis triangularibus con-
ftanti.
Maturus f r u d u s exterius ex v i r i d i flavefeit, vel etiam brunefeit. Cortex exterior filamen-
tofus e f t , ut i n Coco, v e r u m h a u d cralfus, fed d u p l a m t a n t u m habens o v i Gallina: t e f t x
craflìtiem. H i c morfus detrahi poreft : i l i o d e t r a d o apparet pauca caro crocei c o l o r i s , v i x
u l l o m a n i f M o fapore p r x d i t a , qua: à N i g r i t i s c u m farina comeditur. Caro autem h x c a m b i t
n u c e m d u r i f i i m a m , inftar Coco o v a l e m , ejufdemfere c r a f l i t i e i , fed fine foraminibus. H a c
f r a d a , apparet i n c a v o , .per interftirium m o r e juglandum d i f t i n d o , nucleus magnitudine j u -
glandis, albus, d u r i u f c u l u s , paulo ficcior neque tam fuavis ntCoco. C o l l i g u n t u r p e r t o t u m
a n n u m & nuclei tam ab indigenis quam^dvenis comeduntur. Inau-mri, i d e f t , cocos parva,
Brafilianis d i d a .
O l e u m infuper o p t i m u m inde e x p r i m i t u r , album & jucundi odoris, q u o d , quia refrigerar,
d e f e d u m rofati f x p e fipplet,& c u m recens eft, i n cibis,cum vero vetus, ad lucernas ufurpatur.
F. f r u d u s quoque cortice aliud n o n ignobile & magis flavum e l i c i t u r , fed minus refrigerans,
q u o d ramen ad multa mala emollienda adhibetur.
E f i f t i ^ i o arboris g u m m i p e l l u c i d u m , o d o r a r u m & p u l c h e r r i m u m fluir:, q u o d i n l o c u m
A r a b i c i nonnumquam venit. P o l i r e m o medulla coloris albicantis & recenrem juglan-
dem refipiens, i n vertice l i g n i continetur , o p t i m u m a l i m e n t i m i fi c u m pane & fale c o -
medatur.
COCOEIRO I n d i c a , qua: à Brafilianis v o c a t u r Inajaguacuiba & f r u d u s illius Inajaguacu,
Pindovae (de qua j a m diximus) i n m u l t i s diflimilis. N a m caudice raro eft r e d o , fed ple-
rumque i n c l i n a t o , quatuor, & interdiim e t i à m feptem pedes craflb : & faepe adquinquaginta
pedes a l t o . Quapiropter m i r u m eft , e o r u m truncos p o f l e fic brevibus , tenuibus & vix.
terra coopertis radicibus i n aere f u b f i f t e r e , neque f u o m u l t o pondere & m o l e , ventifque
etiam vehemetitibus f x p e eas quatientibus, h u m i concidere. A c c e d i t q u o d pars caudicis
h u m i p r o x i m a , n o n c r a f l i o r aut f o r t i o r quam i n f u m m i t a t e exiftar. C x t e r u m eft cortice
cinereo, & quafi vibicibus hinc inde tranfverfim fiorato per a m b i t u m . L i g n u m n o n m u l t i
eft ufus conltat enim ex mcris filamentis : eft dulce & quafi ladeo f u c c o turgens,
unde arbore c x f a à f o r m i c i s appetirur. Caret r a m i s fed i n f u m m i t a t e , q u i n d e c i m , v i -
;
g i n t i aut plura habet folia magna, alata, i n o r b e m difperfa, p a r t i m f u r r e d a , partim de-

pendemia, grato a f p e d u . I n e x o r d i o f u o h x c f o l i a alara quadam textura v e f t i t a f u n t , o b f -
cure gryfei coloris q u x f o l v i t u r fubfequente alia. Q u o d l i b e t f o l l i m i l o n g u m eft circiter
fedecim pedes R h i j n l a n d i c o s plurespauciorefve, ac i n exortu u n u m circiter pedem craf-
;
f u m , d i f l e d u m i n folia five alas, ordine juxta fe pofitas aut o p p o f i t a s quodlibet tale f o -

;
l i u m tres pedes circiter l o n g u m e f t , duos d i g i t o s l a t u m , fed verfus extremitatem anguftius &

a c u m i n a t u m , habensfecundum l o n g i t u d i n e m n e r v u m o f l e u m flavefeentem, ac tranfver-
fim fubtiliflimas lineas feu ftrias v i r i d e s , ac t o t u m carinatum cavitate f u r f u m verfus f u b - ;
ftantix inftar f o l i i G l a d i o l i , laete viride ac fplendens. Inter f o l i a alata i n f u m m i t a t e arboris

o r i t u r filiqua five vagina duos pedes aut amplius longa i n extremitatibus faftigiata, v i -
r i d i s , ftriata, q u x deinde rufefeir & f p o n t e fe aperit. A n t e q u a m autem fe pandat, caulis
intus reperitur eleganter compofirus pedem longus , tres aut quatuor digitos cralfus, i n
plures ramos pedales aut f e m i p i l d i v i f u s , q u i r a m i apte à natura i n theca illa c o m p l i -
e < a e s
cati magnam fpicam r e p r x f e n t a n t . R a m i autem h i o n u f t i f u n t triangularibus corpufeu-

l i s , magnitudine amygdalx e x e o r t i c a t x , albis, quae rudimenta f u n t florum & deinde n u -
c u m . N a m rupra vagina r a m i h i fe explicant & oftendunt flofculos lutcos. H i n c fuccre-
feit f r u d u s , quihbet infiftens brevi p e d i c u l o , pennam anfcrinam c r a f l b , & c u p u l x , fqua-
mis conftanri ex r u f o flavefeentibus. Pondere & duritie f u m m a nuces caput h u m a n u m
excedences p r o f e r t . T o t o anni tempore matutis pariter atque immaturis f r u d i b u s deco-
ratur, q u i arde & racematim caildicis f u m m i t a t i adhxrefcunt, & p u t a m i n i b u s c r a f l i s , f i l a -
mentofis & tenacibus v e f t i u n t u r , quibus fublatis ligneus calix apparet, quem fi i m m a t u -
r u m perforaveris, aliquando fupra heminam d u l c i f l i m i & grariflimi liquoris c m i t t e t , q u i
a d u f r i g i d i f f n n u s l i c e t , potentia tamen calidus e f t , & t e n u i o r u m p a r t i u m , urinamque cun-
d a n t e m provocat. N u c i b u s autenrmaturatis, ladeus ille h u m o r condenfatur & coaguli i n -
ftar calami f c r i p t o r i i craflitie concavo a d h x r e f c i t , q u i exemtus ac manducatus v i x u l l i n u -
64 G V I L I E L M I P I S O N I S
c i e o , q u a n w i s f a p i d i f f i m o , dignitate ccdit : n u t r i t e n i m & fuaviter reficit : proinde à viato-

ribus l o n g o itinere delaflatis & f c o r b u t o i n f e d i s valde expetitur. Calidus & huniidus exiftit i n
p r i m o gradu. O l e u m inde premendo e x t r a d u m , i n p l u r i m o s c u l i n * & pharmacopeae ufus
refervatur, nec amygdalorum oleo p r x f t a n t i a cedit.
Per os a f l i i m t u m pedoris malis medetur o l e u m , a l v u m quoque laxat, fi largius exhibeatur :
ex a l t o l x f i s m i r u m i n m o d u m p r o d e f t , urinafqjê cit. ,
Prxterea l i q u o r quidam ftillaritius, albicans & e x i m i x virtutis exinde e l i c i t u r , renumque
& G o n o r r h e x ardoribus exftinguendis u t i l i f l i m u s , t u m à mulierculis inter cofmetica a d h i b i -
tus. Obfervandum autem aquam i l l a m c o p i o f i f f ì m a m & g r a t i f l i m a m inveniri i n m e d i * x t a t i s
nucibus : i n piane maturis rantum m o d i c a m , neque ita gratam. N u c l e u m autem t u m o p t i m e
fapere, q u u m ad f u m m a m maturitatem pervenit.
E t r u n c i porro vertice medulla q u x d a m , arbufcula; inftar n o v a , e x f u r g i t , quae ex l o c u l o ,
q u o continebatur, p r o r u m p e n s , c j u f d e m fere qualiratis, cujus concretus ille nucis h u m o r ,
de q u o jam diximus, exiftit ; q u x n o n cruda f o l u m , fed & c o d a inter epulas apponitur, & c u m
braflica Cyprina certat. N o n d u m matura magis r e f r i g e r a f , quocirca v j c e m acetariorum &
l a d u c a r u m p r x f t a t . Sed ea ablata arbor m o r i t u r , quod non x q u e c o n t i n g i t i n f e r i o r i r a d i c u m
parre l x l a v e l concifa hinc fit u t plures indigenx fibi perfuadeant i d e m , q u o d Profper A l p i n u s
;
de / E g y p t i populis circa dadyliferasnarrat palmas, c a s f e i l i e e t n o n terra radicibus a t t r a d a , f e d

aere ex f u b l i m i o r i arboris parte ali ac vivere.
A t q u e h x c d e P a l m i s , earumque medicis p r x f i d i i s d i d a f i n t . D e exteris illis rarioribus
nativis & minus ufualibus ut & de dadyliferis exoticis, i n A f r i c a atque A l i a n o n f o l u m , fed &
;
Italia n o t i f l i m i s , I j q u i d reftet i n H i f t o r i a Naturali plura dicentur.
C A P. XI.
• T)e Aroeira ejujque quaìitatibus,
A Rborarenofis, littore imprimis & promontorio Olindx frequens, Aroeira nuncupatur.

- ^ * * M y r t o filveftri n o f t r a t i q u à l i t a t e n o n valde a b f i m i l i s , ad L e n t i f c o s tamen referri debet.
P r x t e r eximias facultates, quas c u m Araca, &
M y r t o , r e l i q u i f q u e , aftringentibus & odoriferi^
arboribus habet c o m m u n e s , hifce pecuharibus
p o l l e t , q u o d refinam fundat fragrantiflìrrìam i n -
ftar L e n t i f c i , ex qua e m p l a f t r u m adverfus f r i g i -
dos affedus c o m p o n i t u r .
Foliis convenit c u m Guabiraba f o l i i s , n i f i
q u o d hujus fint paulo m i n o r a : Sunt autem i n
ramulis bina fibi i n v i c e m o p p o f i t a , & quinque
aut feptem i n extremitate. A d c u j u f l i b e t r a m u l i
e x o r t u m , ramulus eft brevior j plenus flofculis
m i n i m i s , q u i conftant quinque f o l i o l i s ex albo
fubluteis.
F r u d u m f e r t e x i g u u m f a n g u i n e i c o l o r i s , ra-
c e m a t i m c o n g e f t u m ac p e n d u l u m , cujus acri-
m o n i a & ficcitate carnes recentes à putredine
confervantur.
O l e u m quoque ex fucculentis illius baccis ex-
p r i m i r u r , eidem u f u i c u m refina infcrviens.
Folia i n f i g n e m & n o b i l i f l i m u m o d o r e m emit-
t u n t , fi conterantur, q u x f u b a m a r a , c u m qua-
dam v i adftringendi, aromaticas calidafque par-
tes habent c o n j u n d a s , q u e m a d m o d u m è bal-
n e i s & l a v a c r i s , q u x ex illis fiunt, videre eft.
Has vero virrutes t a m profunde exferit, ut per
deftillationcm f o l i o r u m , imprimis recentium,
odorifera & adftringens aqua inde e l i c i a t u r i
q u x t u m ad pellendos c o r p o r i s a f f e d u s , t u m
ad delicias fervatur.
T e m p o r e p a r o x y f m i f e b r i c i t a n t i , E m p y r i c o r u m m o t e , exhibent c u m f u c c e f f ù , oculos
feu gemmas arboris ex aqua n o d u r n o r o r i e x p o f i t o s .
CAP.
DE F A C V I T A T I B V S SlMPlICIVM L I fi. I V . 6
5
Castcrum f c i e n d u m eft i n ramis Aroeira,, laxuriare f x p e p o l y p o d i u m , i l i o q u o d è terra
p r o f i l i t longe probatius.
CAP. XII.
De %)mcu, ejujque qualitatibus.
L Ocnm inter arborefcentes Plantasobtinet Vrucu, filveftris quidem, fedàBrafilienfibus

inter hortenfes & làtivas jam o l i m tranflata; multaque etiam nunc induftriaeam cxco-
lunt -, p a r t i m ut g r a n u l o r u m f o l l i c u l i s i n v o l u t o r u m , m i n i o fefe exornent ac pingant ; partim
vero u t Lufitanis divendant, q u x f t u m q u e ex i l i o faciant. L i n g u a i p f o r u m hanc plantam Vrucu
d i d a m , Clufius Bixam Americanam O v i e d i effe e x i f t i m a t .
Foliis eft grandioribus & m u c r o n a t i s , figura c o r d i s , ut pingi f o l e t , alternatali p o f i t i s ,
i n pediculis, duos, tres, i n t e r d u m Se quinque digitos l o n g i s , n c r v u m fecundum l o n g i t u -
d i n e m Se venas obliquas inferius prominente* habemibus , laete viridibus : caulibus ca-
l a m o f c r i p t o r i o t e n u i o r i b u s , l i g n o albo Se cortice f u f e o , inftar c o r y l i . Circa extremita-
t e m r a m o r u m i n brevibus pediculis m u l r i proveniunt f l o r e s , in u v x figuram d i f p o f i t i :
quilibet flos eft r o f x m a g n i t u d i n e , quinque f o l i i s conftans albis incarnaris dilutis. I n me-
dio cujufvis floris ingens numerus eft ftaminulotum l u t e o r u m apicibus purpureis : v i x
fenfibilem aliquem habet o d o r e m . P o f t florem f r u d u s fequitur i n filiqua myrobalani o b -
l o n g i figuram habente, f è u pyramidali r o t u n d a , f e f q u i d i g i t u m aut duos digitos l o n g a :
quae immatura vifefcir exrerius, matura r u f e f e i t , eftque tota hilpida o b fila prominenria
q u x habet, fed n o n aculeata. I n qualibet autem filiqua ultra t r i g i n t a , i m o quadraginta
grana , quodque f u o pediculo innitens , continentur figurx c o n i c x acutx aut exigui
p y r i , & i n duobus lateribus quafi d i g i t o c o m p r e f f u m . ' C o l o r g r a n o r u m infigniter m i -
niatus & fplendefcens, f u c c o q u e tali madens ita ut ad t a d u m inficiat manus egregio
miniato c o l o r e . Grana recentia haud dura f u n t , fed u t granum p o m i , intus carnem ha-
bens albicantem: exterius etiam q u o d l i b e t g r a n u m p u n d u l u m habet argenteum. Siliqua
matura fponte fe aperit : grana ficcata evadunt r u b r a , obfcure n i h i l o m i n u s t a m e n , ut an-
tea, t i n d u r a m i n fe conrinent -, & recenria five ficcata u f u r p a r i p o f f u n t : T r i t a fimpli-
citer i n aqua fimplici feu ftillatitia, egregiam dant t i n d u r a m m i n i a r a m . C o l l e d a grana
i n m a f f à m c o g u n r u r , f p h e r u l x q u e & tabellx i n m u l t o s annos durabiles inde c o n f i c i u n -
t u r , q u x i n Europam r r a n f m i f f a longe lateque diftrahuntur. M a g i f t e r i u m eriam i n d e , m o .
re c o r a l l i , prxparatur & i n ufus refervatur. Grana recentia matura & exficcata, inque pa-
ftillos c o n f o r m a t a , quantitate i n d e f i n i t a , c u m pulte ex Tipioca, q u x Carima d i c i t u r , alio-
que conveniente decumbentibus exhibent, five v e n e n o , five aliunde i n f i r m i t a t e m c o n -
traxerint.
R a d i c e s i p f x , nec grana, m u l t i f u n t f a p o r i s , proinde ad m e d e n d u m faciliores. Incola-
r u m n o n n u l l i radices granis p r x f e r u n t , q u o d harum recens, i l l o r u m vero ufus longe fit an-
t i q u i o r , & v i c e m c r o c i , colore & q u à l i t a t e ( f i c u t de Curucuma J. Bontius rctulit) fupplet. T u m
e x t r a d u m ejus ex v i n o adufto c o n f e d u m fibi r e f è r v a n r . Q u o d etiam nunc hodie c o l o n o -
r u m n o n paucos, i m i t a r i videmus. V i d e a t u r l c o n H i f t . N a t . G . M .
CAP. XIII.
De Zabuccijo, ejujque ufi.
A Ltiflima arbor eft, cortice gryfèo, duro & inxquali, inftar Quercus veteris, (ex
q u o atramenrum f c r i p t o r i u m c o n f i c i t u r ) f o l i a juniora ruffa f u n t , vetuftiora autem
v i r i d i a , fimilia foliis M o r i , i n a m b i t u f e r r a t a , & q u o d a m m o d o c o n t o r t a & incurvata.
Capaciffimos & f u m m x duritiei p r o d u c i t calice^, ore i n terrani o b v e r f ò , Se o p e r c u l o ,
admirabili n a t u r x l u f u , inftar p y x i d i s , o p e r t o s . I n iis c o n t i n e n t u r nuces jucundi f a -
poris , q u x u b i maturitatem f u e r i n t c o n f e c u t x , excuffo i l l i e o t e g u m e n t o , fine c u j u f
quam auxilio è calicibus decidunt , & g r a t i f f i m u m , incolis x q u e & animalibus fuppedi-
tant alimentum. Semel i n anno m a t u r e f e u n t , media videlicet hyeme. Sapore & excel-
lentia piftaceis a d x q u a n t u r , & v c n e r e m f o p i t a m dicuntur excitare.
Potiones & pultes, t a m ad M e d i c i n a m q u a m ad epulas ex illis comparantur.
O l e u m quoque p i n g u i f t ì m u m ex illis e x p r i m i t u r , amygdalino calidius; nuclei e n i m , è
quibus e l i c i t u r , i n fecundo gradu calidi & i n p r i m o lìcci perhibentur. P r x f t a t aftàtis quam
/ crudis
66 G V U I E I M ! P l S O N I S
crudis v e f c i , q u o d caput infeftent. P l u f q u a m triginta ordine i p f i c a l i c i , mediante vifcofa ma-
teria, agglutinati h x r c n t , figuraque fere triangulari e x i f t u n t , M y r o b a l a n o Chebulo n o n adeo
diflimiles. Tantss d u r i t i c i ha; pixidcs funt, u t Tapuyeris n o n f o l u m vafa p o t o r i a , fed & difcos,
& Ollas f u f f i c i a n t . C x t e r u m arbor i n f a l t i b u s & locis mediterraneis a d e o l u x u r i a t , ut j u f t o
exercitui, f u f f i c i c n t i fuftentaculo f r u d u s ejus aliquando fuerint.
P u l c h r a e f t , t r u n c o c r a f l b & r e d o , i n q u e i n f i g n e m proceritatem afliirgit. L i g n u m exi-
m i u m u f u m p r x f t a t , putredini m i r e r e f i f t i t , unde o b f u m m a m fimul d u r i t i e m , m o l e n d ì -
n o r u m facchareorum axes ex i l l o f a b r i c a n t u r , cxterafque arbores m u l t u m àntacellit.
Corticesprxterea c o n t u f i & rite preparati naupegis l o c o ftupx i n f e r v i u n t .
A l i a a d h u c d a t u r i i f d e m locis Zabucayo a r b o r , p r i o r i fimillima, n i f i q u o d calices magis de-
formes producat, earum nuces dignitate inferiores habeantur : quippe ex i m m o d e r a t o i l l a t u m
u f u , quibufdam capillos defluxifle Incolse teftantur.
C A P. XIV-
De (jfuetìcoroja* &• illius facultatibus.
V Arix arbores excelfx Guetijs didx, ejufdem generis frudus flavefcentes producunt.pauca
carne, magnoque lapide ovalis figura: intus r e f e r t o s ; q u o r u m f r u d u u m ad m i n i m u m

m i h i tres vidifle fpecies c o n t i g i t , Guetitoroba Gueti-miri,
y òcGueticoroya, eiculentos q u i d e m
o m n e s , f e d à paucioribus expetitos, excepto u n o hoc eoque p r x g r a n d i , d e q u o i n p r x f e n t i
a g i m u s , & à magnatibus i n deliciis habetur.
E f t autem h x c arbor q u x Guety-coroya dicitur , cortice gryfeo. R a m i habent f o l i a i n
frondes
DE F A C V L T A T I E V S S I M J L I C I V M L I B . IV- 67
frondes congefta. N i m i r u m pediculi f u n t i n extremitate r a m o r u m , u n u m aut f c f q u i d i g i t u m

l o n g i , alternatim o p p o f i t i , & quilibet
d u o aut tria f o l i a f u f t i n e n t c s , d c c c m
& plurcs digitos l o n g a , quatuor aut
etiam fex l a t a , ad r a d u m inftar c o r i i
H i f p a n i c i , oblonga, l i n g u a figura, f u -
pcrius dilute viridia, inferius o c h r a i n -
ftarflava,nervo f e c u n d u m l o n g i t u d i -
n e m e m i n e n t e , & coftis obliquis i n -
tervallis, p a r t i m a q u a l i b u s , p a r t i m
inaqualibus d i f t i n d a . A d frondes flo-
res proveniunt,in l o n g a m f p i c a m con-
g e f l i , parvi, flavi, pene i n o d o r i . F l o -
rct Januario menfe, M a j o & Junio f r u -
£tus m a t u r e f c i r , femelquc biennio i n -
tegro p r o v c n i t . M a l u m E u r o p a u m
magnitudine excedit : eft t u b c r o f u s ,
deformis & maculis nigricantibus d i -
ftindus; in fuperficie u b i m a t u r u e r i r ,
rnollis, ablatoque c o r t i c e , flava pulpa
pinguis & carnofa apparet. O d o r e ,
l a p o r e , ipfaque fubftantia n u t r i t i v a
confervam aliquam recenrem & aro-
m a t i c a m refìpir. M o x f u m m a duri-
tiei ac ponderis l a p i s , ovique magni-
tudine, multis filamentis veftitus c o n -
fpicitur-, q u i v i e f f r a d u s , n u c l e u m
f u b f t a n t i a c a r n o f a rubicantis & c o m -
p a d a c o n t i n e t , ingrati faporis & a-
ftringentis. Istritus & ex convenien-
te l i q u o r e a g r o p o r r e d u s , v i a f t r i d o -
ria i m m o d i c u m alvi p r o f l u v i u m fi-
ftit. U f u m , q u a n t u m quidem c o n f t a t ,
alium i n Medicina n o n habet hic f r u d u s u t nec ipfa a r b o r , q u a loliditate & a l t i t u d i n e , &
5
d u r a t o n e ipfam Q a c r c u m fuperat.
CAP. XV
De Ianìpabd ejufque facultatibys.
V Na ex procerioribus B r a f i l i a arboribus eft Ianipaba : foliis l a v i b u s , c u b i t u m l o n g i s , &
faturate v i r i d i b u s , q u a fingulis annis, menfe i m p r i m i s Decembris d e p o n i t , n o n o m n i a

q u i d e m fimul fed partem i l l o r u m , diverfo r e m p o r e . M o x nova prioribus m u l t o l a t i o r a
acquirit.
L i g n o eft d u r i f f i m o & o p t i m o . F l o r e m gignit e x i g u u m , m e n f è M a r t i o & A p r i l i , c a t e r u m
N a r c i f l b haud m u l t u m d i f l i m i l e m , o d o r e m C a r y o p h i l l i C a r t h u f i a n o r u m a m u l a t u r coloris
;
a l b i , c u m u n g u i b u s interius flavif: i n m e d i o floris ftamen c r a f f i u f c u l u m flavum habens, ac

infuper inter duo f o l i a floris c o r n i c u l u m p a l l i d u m è m e d i o floris p r o d i c n s , d e o r f u m incur-
vatum.
F r u d u s illius magnitudinem habet m a l i A u r a i c i , v e l m a j o r e m , r o t u n d u s , cortice t e n u i ,
l e n t o , cinereo, f u b q u o p r i m u m c o n t i n e t carnem f o l i d a m , l e n t a n i , f u c c u l e n t a m , flavcfcen-
t e m , faporis a c i d i , & refrigerantis, odoris grati. I n m e d i o autem f r u d u s eft cavitas repleta fe-
m i n i b u s m o l l i o r i pulpa c i r c u m d a t i s , c j u f d e m c u m reliqua carne faporis. Scminis grana f u n t
c o m p r e f l a , & f u b o r b i c u l a r i a , fere u t Mangaba, q u a una c o m e d u n t u r . Immatura poma v i r i -
dia f u n t , m o x matura, m e i p i l o r u m inftar, p u t r e f c u n t atque e f u i apta fiunt, unde Ì f t o t t - a p p £ l 0
à plebe noftrate appellantur. Cruda n o n c o d a appctuntur: S a c c h a r a t a ó c condita lautiora
f u n t . C o n t r a fluxum ventiis feliciter exhibentur. A r d o r e s palati & f t o m a c h i c o m p e f c u n t ,
fanifque & aegris f o l a t i o f u n t .
V i n u m , q u o d ex illis exprimitur, i n e o f d e m ufus r e f e r v a t u r , fed vetus r c d d i t u m calidius ex-
fiftit, minufque adftringens.
I 2 Ex
68 G n i n i M i P I S O N I S
E x p o m o n o n d u m m a t u r o v i ignis l i q u o r e m extrahunt b a r b a r i , q u o adverfus eadem mala

uruntur.
E x p o m i cortice i m m a t u r o p i -
g m e n t i quoddam genus eliciunt ,
q u o d recens aqueum e f t , m o x nigre-
f c i t , q u o corpus pingunt, ut v e f t i t u m
n i g r u m e m i n u s , fedo equidem fpe-
d a c u l o , mentiantur. N u l l u m alium
u f u m h i c fuccus habet, ad nequitias
dumtaxat exogitatus. T i n d u r a e n i m
illius c o r p o r i v e l chartae i l l i t a , circa
n o n u m d i e m evanefcit; n u l l a alia ra-
t i o n e ablui p o t e f t .
CAP. XVI.
De ojfcaja qua Ù*
Ibametara.
T)tvoceriorem,vetuftiorem & fron-

d o f i o r e m arborem, i n Brafilia me
viditfe vix m e m i n i . Cortice eft c i a f
f o , r u g o f o & è cinereo albicante, i n -
ftar Sambuci.
Folia illius f u n t laevia, dirette fibi
i n v i c e m o p p o f i t a , ad quatuor inter*
d u m digitos longa,-cir cinata , i p l e n -
d e n t i a , & nucis juglandis foliis haud
a b f i m i l i a , verum a c u t i o r à ; quae me-
dia aeftare deponit n o v i f q u e ' ante
hyemem d e c o r a t u r , ut redintegrato
quafi robore f r u d u m melius p r o f e -
rat. Flofculos habet c o p i o f o s , i n ma-
gno racemo congeftos ex albo f u b -
flavefcentes : p o f t flores p r o v e n i u n t pruna flava, n o f t r a t i u m magnitudine & figura; paucae
q u i d e m , fed fucculentae carnis : lapidem continentia m a g n u m ex filamentis l i g n o f i s , nec
d u r u m , fed dentibus cedentem; q u i n u c l e u m continet i n f e , ex albo flavefcentem. F r u -
d u s hic grari eft acoris , ac proinde inter tragemata l o c u m fibi vindicat. Hybernis m e n -
fibus m a t u r a t u r , aeftate meîa floret, 5c tunica tenaci v e f t i t u r . P r i m o l o c o refrigerar &
adftringit.
Folia, f u c c i . o c u l i & c o r t e x , externis juxta & internis affedibus medetur. H i s f u c c e d u n t
Aroeira, M y r t u s , Araca, quae o m n i a i n g a r g a r i f m u m , contra gurturis i n f l a m m a t i o n e m &
Umilia mala praeparantur -, v e l i n lavacro, contra m u l t o s externos p e d u m & corporis a f f e d u s
adhibentur. Gemmae praeterea hujus arboris i n acetariis, febricirantibus p r o f u n r .
Peculiare habet haec (^dcaja arbor , q u o d volucres picae magnitudinis, nigris & aureis
plumis eleganter v c f t i t a e , i n extremitatibus r a m o r u m aflàbre & concinne pendulos fuos
nidos c o n f t r u u n t .
CAP. XVII.
De Tapia arbore, ejujque facuhatibus.
IN Urbe Olinda, totaque fere praefedura Parnambucenfi haec arbor nafcitur, in fagi altitu-
d i n e m a f l u r g i t , cortice laevi, cinereo -, m u l t o s habet ramos ; & f o l i a i n fingulis pediculis
tria fibi i n v i c e m a p p o f i t a , laevia, fplendentia, fuperne f a t u r a t i o r e , inferne dilutiore v i r o r c
c o n l p i c u a , quinque aut fex digitos longa.
I n extremitatibus r a m u l o r u m plures p e d i c u l i , cerafini q u a f i , c o l l e d i , i n q u o r u m q u o -
libet flos n a f c i t u r , quatuor foliis conftans albis & d i g i t u m l o n g i s , habetque c u m his alter-
n a t i m pofita quatuor f o l i o l a v i r e f e e n t i a , inter quae exftant ftaminula fubrufta m u l t a , c i r -
citer fefquipedcm longa.
Licet
DE FACVLTATIBVS S l M P t l C l V M LlB. IV- 69
L i c e t autem haec arbor foliis f r u d i b u f q u e m a l o Affyriac quam fimillima fit, tamen quali-
tate ab illa o r r m i n o d i f c r e p a t , q u o d exceptis f o l i i s longe i n f e r i o r fit. Quare Brafilianis pa-
ntere^ n o f t r a t i b ù s , o b f i n g u l a r e m erficaciam quae illis i n e f t , vehementer extolluntur. Pra%

t e r q u a m e n i m , q u o d variis corporis affedibus f u c c u r r a n t , i m m o d i c o s fervores l e n i u n t , Se
a t r o c i i l l i ani v i t i o , Bicho del culo, d i d o , m i r u m i n m o d u m f o l a t i u m adferunr : fuccus fiqui-
d e m f o l i o r u m c o n t u f o r u m taedammque, tum. fimplex, t u m c o m p o f i t u s , ano i n d i t u s , j c j u n o
refrigerio i n c e n d i u m r e f t i n g u i t , f q u a l o r e m ac i m m u n d i t i e m abftergir, & immanes doiores
mitigat.
Prxter haec f o l i a illius contufa & auribus indita r e f t i t u u n t doiores capitis ex calore na*
t o s , n u l l o accedente alio r e m e d i o .
CAP. XVIII.
T)e Aratìcu ejufqueJpeciebuf &• qualitatibm.
R A T I C U , a r b o r u m Brafiliae indigenarum diverfae dantur fpecies: q u a r u m duaequae

•Araticù-ponhe - & Araticuape' à Brafilienfibus d i c u n t u r , parum differunt.
K_Araticu-ponhe e n i m eft arbor caudice, r a m o r u m figura, corticis colore A urantiae m a l o
fimilis, fed f o l i a , flores & f r u d u s differunt. F o l i a illius femipedem circiter f u n t l o n g a , alter-
n a t i m fibi i n v i c e m o p p o f i t a , fuperius f a t u t a t è v i r e n t i a , fplendentia, inferius dilute v i r i d i a ,
craffa, & ad t a d u m f o l i d a , duos circiter digitos lata & i n extremitate acuminata. H i n c inde
flosprovenit magnus, totus flavus, c o m p o f i t u s exterius & tribus foliis c o r d i f o r m i b u s , fefqui-
d i g i t u m l o n g i s , inftar corticis mali a u r a n r i i , c r a f l i s , e r e d è ftantibus. Haec i n fe continent
alia tria f o l i a m i n o r a , q u o r u m quodlibet f e m i g l o b u m excavatum r e f e r t ; ita tamen inter fe
c o m p o f i t a f u n t , ut i n t e g r u m g l o b u m , interius c a v u m , magnitudine nucis juglandisreprae-
fentent & i n eo ftamen r o t u n d u m l u t e u m c u m apice f u o orbiculari. Flos totus flavus, fuavis
;
p r i m u m odoris, fednaufeabundi. Floret menfibus Seprembri, O d o b r i , & N o v e m b r i . Flores

/ $ multi
70 G V U I U M I P l S O N l S
m u l t i fingulisdiebus f e a p e r i u n t , & m o x f p o n t e decidentes, o b g r a v i t a t e m , ftrcpitum inter
cadendum edunt.
Âratici* ape fere per o m n i a huic e f t f i m i l i s : u t r x q u e poma-ex acido dulcia p r o f e r u n t ,
c f c u l c n t a , fed filveftria & f r i g i d a , &
proptcrca q u i b u f d a m non expetita.
Figura & magnitudine nucis p i n e x ,
flavefcentia, fubftantia Se carne intus
m o l l i o r i , feminibus ex f u l v o nigri-
cantibus turgida.
D e Medica harum q u à l i t a t e v i x
quicquam m i h i c o n f t a t , n i f i q u o d
f o l i a Âraticu maxime c o m m u n i s ,
i n oleo o l i v a r u m macerata Se apo-
fthemati applicata, t u m o r e m e m o l -
liant, exterganrque.
Illa autem arbor q u x Araticu pan$
vocatuir, cxreris fimilis eft, n i f i q u o d
magnitudine differt : Flore e n i m , f r u -
c~tu , l i g n o & f o l i o quoque eft m i -
n o r e , & c r e f c i t i n locis paluftribus-,
c x t e r x vero i n filvis c o n f p i c i u n t u r ,
exque i n f i n i t x , p r x f e r t i m circa pa-
g u m Ignaracu.
A r b o r h x c magnitudine & foliis
eft inftar c i t r i i , fed magis craflls &
f a t u r è virentibus, flore pieno & j u -
cunde flavefeente : f r u & u , ficut reli-
q u x Araticu , f q u a m o f o Sz c o n a r i m
defeendente-, cui t a n t u m inefle f r i -
goris perhibent, ut crebro vefeen-
t e s i n t e r i m a t , q u a m o b r e m inter ve-
nena habetur.
R a d i x illius leviflìma eft , inftar
fuberis , t a n t x q u e magnitudinis, ut
integri clypei ex illa fianr, q u i m o l -
lioris & r e n a c i o r i s c u m fint U g n i , t e l u m i m m i f l u m , U c e t à valido lacerto, m o r d i c u s r e t i n e n t ,
ne facile retrahantur.
N o t a t u autem d i g n u m , arboris hujus i n paludibus crefeentis radicem p r o f u n d e i n t e r r a m
defeendere ( q u o d tamen i n aliis B r a f i l i x arboribus haudfacile confpicias ) unde credibile,
n o x i a m hanc frigidamque q u a l i t a t e m , qua f r a e f u m n o c e r e c o n f t a t , ex i n f e t t o t e r r x f r i g o r e
acquirere.
C A P . XIX.
T>e Caaroba arbore ejujque qualitatibus.
CAaroba filveftris & prò cera arbor, terris tantum folidis &gIebofis in Prxfedura Parnam-
t
bucenfi deledatur. F l o r e m ferr è coeruleo purpurafeenrem idque menfe J u l i o : Semen

autem n i g r i c a n s , q u o d maturefeit menfe Septembri : f r u c l u m r a r u m , f e d i n u t i l e m , p h a f è o l o
m a x i m o fimilem, q u i maturus f a t t u s aperitur, manetque*vacuus.
Ejus f o l i a oblonga f u n t , l i n g u x figura, d i l u t è v i r i d i a , nervo f e c u n d u m l o n g i r u d i n e m &
coftis obliquis eminentibus p r x d i t a . G u f t u f u n t amara ficcata & contufa f o m e n t i s ac balneis
5
peridonea. Q u x ex illis c o n f i c u n t u r remedia, five i n t c r n è a f l u m t a , e x f i c c a n d i , m u n d i f i -

c a n d i & f à n a n d i v i p o l l e n t : q u o d f e l i c i t e r i n p l u r i m i s m o r b i s , i m p r i m i s autem i n L u e V e -
nerea curanda, f u m expertus. Eadem trita atque i n e m p l a f t r u m prxparata, ulceribufque ap-
p l i c a t a , m i r i f i c e p r o f u n t , m o r b u m q u e radicitus faepc expugnant. P r x f e r t i m , fi repurgato
p r i m u m c o r p o r e , e o r u m d e c o ó m m per aliquot dies b i b a t u r , Se fudoresprovocentur.
CAP.
ì> E F A C V L T A T I B V S S I M P U C I V M L I B . IV.
C A P . XX.
De Embìra feu Tìndaiba ; ejujquefacuhatibus.
S Equitut nunc filveftris hac arbor Embira, five Pindaiba dieta Brafilienfibus, juxta Olino*
p r o m o n t o r i u m fpeciofe ut p l u r i m u m nafeens, & o b a c r i m o n i a m f r u d u s , caterafque

qualitates pipcris Brafilienfis a m u l a . Folia fert exigua & acuminata, & O l i v a foliis fimillima:
lignum ejus eft tenue. Procera eft a d m o d u m arbor, & i n f u m m a m altitudinem reda aiTurgir.
Menfibus pluviis acini illius
Virenr, fed maturefeentes m e n -
fibus D e c e m b r i Se Januario r u -
bent, atque decidunt, q u i f i f u e -
rinr deficcati, nigrefeunt, urunt-
q u c l i n g u a m mafticara, & aro-
m a t i c u m quid f a p i u n t , ablato
femine nigro o b l o n g o , q u o d i n
illis continetur , q u o d Junipe-
r u m redolet.
A jejunis manducata ftoma-
c h u m debilem corroborant Se
difeutiuntflatus. T u m c o n t u f a
Se applicata morfibus ferpen-
t u m medentur,
E x c o q u u n t u r u t referventur
i n officinis. Culinis quoque v i -
cem,piperis praftant.
E x A r b o r i s denique c o r t i c i -
b u s , funes i g n i a r i i . quo milites,
ignem f o v e n t , conficiuntur.
C A P . X X I .
De Ibiraee arbore ejujque,

}
facuhatibus,
ANtiqua nemora hanc va-

ftam&proceram a r b o r e m
p r o d u c u n t . Indigena ibiraee, i d
e f t , L i g n u m d u l c e , n o n autem
Hiouraee, u t L e r i u s & Thevetus
prodiderunt, appellant.
Folia hujus arboris L a u r u m prorius a m u l a n t u r . T r u n c u s corrice g l a b r o , intus albicante,
exterius rubefccntefpedatur.
F r u d u s fertflavefeentesprunisfimiles, g r a t i f l i m i q u e f a p o r i s , v e r u m n o n q u o t a n n i s .
L i g n o eft p r a f t a n t i f f i m o & p r a d u r o , & putredini refiftente q u o d à N a i i p e g i s ^ c p e t i t u r .
A r b o r i s hujus virtutes auxiliatrices f o l i c o r t i c i inefle creduntur, q u i recens a v W u s , l i q u o -
r e m albicantem fibiagglutihatum habet, cujus c o l o r m o x perditur, paulatimque decrefeir,
& cortice fimul e x f i c c a t o , i n naturam & d u l c e m illius f u b f t a n t i a m àbit. D u r i f l i m u s exiftir,
f e m i d i g i t a l i craflìrie, fapore aromatico c i n n a m o m u m , dulcedine Glycirizamaquans. Sunt
q u i Guiaci feu ligni f a n d i f p e c i e m effe contendunt, à quibus n o n diflpntio. Moderate calidus eft
& tenuium partium,quapropter p e d o r i s Se jecinoris a f f è d i b u s o p t i m e convenit. P r a c i p u u m
e n i m i n c o l a r u m r e f u g i u m eft i n veteribus i l l o r u m v i f e e r u m o b f t r u d i o n i b u s , u t j a m d i x i m u s :
t u m quoque adverfus L u e m V e n e r e a m , e x i m i u m remedium f u b m i n i f t r a t d e c o d u m illius ex
aqua f o n t a n a , palato quidem non i n g r a t u m , per aliquot dies reiteratum.
Pugillus denique, ventriculo adhuc j e j u n o , ex o v o f o r b i l i , j u f c u l o aut aliquo conve-
niente liquore a f l u m t u s , bronchia p u l m o n i s aperit, Se ceflantem quoque u r i n a m e d u c i t .
Quapropter omnibus artis M e d i c a indagatoribus fuafor f u e r i m , u t c o r t i c e m hunc i n ulterio-
res ufus reponant. Succus autem ladeus ex recenti cortice expreflus, fcabici ó c t i n e a capi-
tis , p r a cateris medetur.
CAP,
72 G v i L l E L M I P l S o N I S
C A P . XXII.
De Ambaiba arbore, ejufjuefacuhatibus.
A Rvis quondam excultis dele&atur hxc ficus filveftris , in quibus lponte nafcitur, in filvis
vero raro reperitur. U n i c o , coque l e y i f l i m o & ferulaceo rrunco i n m e d i o c r e m altitudi-
n e m attollitur. U t E u r o p x i Sambucum, ita Brafilienfes hanc arborem i n fuos ufus & lufus cx-
cavare f o l e n t -, & ex radice ignem i n deler-
tis peregrinantes, collidendo, aliisque arti-
bus egregie eliciunr. Raris & i n f u m m i t a t e
t a n t u m expanfis ramis, veluti corona, c i n -
gitur,pauciique,fedprfgràndibus,fpeciofis
& laciniatis f o l i i s . Julos p r o f e r t albican-
tes, racematim co'pularos,pendnlos,& r o -
faceis tunicis i n v o l u t o s , q u i maturitatem
coniecuti deflorefcunt & decidunt media
x f t a t e . Pinguis ex e o r u m f u m m i t a t i b u s ex-
preflus f u c c u s , recentibus n o n f o l u m , f e d
& inveterati^ ulceribus feliciter medetur.
F o l i u m q u o q t e n e r u m & rccens,aut levior
;
arboris hujus cortex fi apponantur, tempe-

rant & mundificant parremaftecfam. Suc-
cus è gemmis expreflus,qui facultate r e f r i -
gerandi-arque aftringendi p o l l e t , p u l t i de
Tipioca inditus, calidam ventris p r o l u v i e m
fiftit. Menfes denique n i m i u m fluentes,
tum & virulentum genitaliumprofluvium
compefcit.
T r a d u n t l n d i g e n a r u m Se L u f i t a n o r u m
p e r i t i f l i m i , hoc remedium puerperis, i m -
modico m e n f t r u ó r u m profluvio laboràn-
tibus,infigniter prodefle,fi i n m o d u m cata-
plaimalis u m b e l i c o apponatur, cujus r e i
v e r i f l i m x t e f t e m me p r x b e o .
N i h i l m i r u m itaque fi h x c arbor p r i m i s
B r a f i l i x incolis, u t & advenis, tantopete fit
prxdicata. D i g n a medius fidius, cujus v i r -
tutes etiam nunc latentes, p o f t e r i f c r u t e n -
tur & i n l u c e m protrahant.
Altera ejufdem generis, cujus m e n t i o -
n e m f e c i t l o a n n e s d e L a e t , \^4mbaitinga appellatur, & ramo eft r u b i c u n d o , & l i g n o m i n u s
c a v o , foliis vero afperis, u t l o c o l i m x q u x d a m c u m iis p o f l i n t l x v i g a r i . L i q u o r e m continet
o l e o f u m e j u f d e m c u m m e c o Ambaiba. uìus & efficacix.
Cxteras ejus facultates & auxilia Medica quia n o n d u m fatis explorata habeo filentio p r x -
tereo. A n vero fit Abiegna, de qua Clufius i n N o t i s ad M o n a r d e m , ego valde d u b i t o .
CAP. XXIII.
De Arida arbore, ejujque facuhatibus.
N Onprocul à littore, iu locis arenofis, nunc mediocri, nunc fumma altitudine, prò terrx
temperie, exfurgit arbor Arida : q u x l i g n o eft levi, raro & i p o n g i o i o . F l o r e m fert m a g n u m
Se c o n c a v u m , aurei coloris prxlucentis. F o l i a illius f u n t laciniata, ut Mamoeira, m u l t o tamen
m i n o r a . F r u & u m feu nucem gignit cortice d u p l i c i , exteriore c i n e r i t i o , l i g n e o , p r x d u r o & per-
f o r a t o putamine veftitam.quo d u o glandes continenmr, jecinori leporino n o n valde d i f l ì m i l e s ,
& nuces caftaneas fapore q u o d a m m o d o referentes, licet v i r t u t e & quàlitate differentes. U n a
fiquidem atque altera cruda manducata , a l v u m d u c i t : q u i b u f d a m fimul «Se v o m i t i m excitat.
O h m magnates, t u m & f à c r o r u m i n Brafilia antiftites, purgans hoc & f a l u t a r e r e m e d i u m , ex-
teris omnibus prxferebant. V a l i d x e f t o p e r a t i o n i s quamobrem x g r i s m o r b o f r a ó t i s h a u d t u t o
;
exhibetur, n i f i o p p o r t u n e à m a n t i M e d i c i c o r r e à o r i u m accipiat, inque E l e d u a r i i aut t a b u -

larum
DE F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . IV 73
b r u n i formas redigatur. A c c i p e duas vel tres caftaneas contufas & c u m faccharo defpumato
ex codas, addito anyfi & c i n n a m o m i m o m e n t o , g r a t i f l ì m u m n o n folum erit medicamentum,
fed & t u t i i f i m u m , infantibus, iifque omnibus q u i à purgantibus f o l e n t abhorrere.
L u f i t a n i & indigena; ex eadem nuce o l e u m e x p r i m u n t , q u o d lychnis affundunt, atque eo
corpus inungunr. E cortice autem illius u f t u l a t o , i n c o l x o p t i m u m & familiare remedium
contra ventris fluxum, i i f q u e , quibus p o f t a f l u m t a m n u c e m , alvus immoderatius r u i t , f u b -
miniftrant.
A r b o r i s cortex contufus fluminainficit, atque enecat pifces.
V i d e I c o n e m arboris & nucis i n L i b . I I I . f o l i 10. G c o r g i i M a r c g r a v i i $ q u a m h i c r e p o -
nere n o n duximus o p e r x p r e t i u m .
C A P . XXIV.
De Guabiraba arbore, ejujque facuhatibus.
I N c o n f r a g o f i s n e m o r i b u s B r a f i l i x , r e p e r i t u r v a f t a a r b o r , q u x g e n t i l i t i o v o c a b u l o Guabiraba
appellatiti:; l i g n o o b l i q u o , m u l t i f q u e flexibus t o r r u o f o , a l t i f l i m o infuper atque d u r i f l i m o ;

& contra putredinem o p t i m o . I n collibus veso & campis eadem Guabiraba ad longe m i n o r e m
m o l e m a f l u r g i r , v i x p r u n u m adxquans : foliaque m u l t o m i n o r a , f r u c m f q u e fert minus agre-

ftes. A d e o denique o b diverfitatem f o l i , diferepantes inter f e , ut h x à M e d i c i s , i l l x à f a b r i s
potius expetantur.
F l o r e m fert n i v e u m , valde o d o r i f e r u m , ifque media x f t a t e , mane antequam Sol r o r e m
exhauferit, c o l l i g i t u r , & alembico inditus, e x i m i x virtutis l i q u o r e m exhalat: q u i refrigerans
p r x f e r t i m & m u n d i f i c a n s , o c u l o r u m inflammationes optime temperat.
F r u d u s , five g l o b u l i r o r u n d i , u m b i l i c a t i m prodeunt, q u i maturitafem f u b i n i t i u m hyemis
c o n f e c u t i , n i g r u m induunt c o l o r e m , d u l c i f l i m i q u e f u n t faporis.
Folia v a r i x figurx, q u x d a m acuminata & pene figura cordis, q u x d a m obtufiora/ubafpera,
• jc eminen-
74 G v i L I E L M l P l S O N l S
eminentibus ncrvis f u n t f o l i o r u m pyri magnitudine: leviiTime fricata a r o m a t i c u m fpirant odo-
r e m : q u a r e i n f i g n c m i n b a l n e i s u f u m p r a b e n t , calida ad fecundum gradum. A q u a quoque
fragrans, f i c u t i è floribus, ex illis elicirur.
Q u a n t u m pulvis h u j u s Ugni i n Carbonem r e d a t t i , oculis inflatus c o n f e r a t , aUasdemon-
fìravi.
C A r. X X V .
De Araca-Iba > ejujque facuhatibus &ujù.
H Ujus arboris fruttus à Brafilianis appellatur Araca-miri-, prunum Granatcnfem vocant no-
ftrates. Externa f a c i e , f r e q u e n t i a , tempore., & l o c o n a t a l i , convenit c u m Guabiraba, de

qua capite precedenti egimus.
Frutex eft, l i g n o , foliis & floribus ut Guajaba, fed magnitudine differunt & f r u t t u . Sed ut va-
rius & mirus eft natura lufus,omnes dignirares, eafq e x i m i a s , f r u t t u i & radici i n f e v i r , c u m Gua-
;
biraba nullas, nec i n f r u t t u , nec i n radice, fed omnes i n floribus & foliis infitas virtutes dederit.
L o c i s gaudet apricis, raroque
i n filvis aur u m b r o f i s nemoribus
confpicitur.
^ l o r e t bis q u o t a n n i s , bis q u o -
que f e r t f r u c t u m , m e n f e n i m i r u m
M a r t i o & rurfus Septembri. P r u -
na c o r o n i s , m e f p i l o r u m i n f t a r ,
eleganrer o r n a t a , innumerifque
acinis turgentia p r o f e r t , q u a , u b i
m a t u r u e r i n r , flavenr, m u f t e a m -
que habent i n fe d u l c e d i n e m , at-
que fraga q u o d a m m o d o refe-
runr fapore. Cruda potius quam
c o t t a appetuntur, f u a v i f l i m i q u e
odoris exiftunt & faporis. O p o r -
tet autem ut tempeftive decer-
pantur -, nam o m n i f r u & u i , p r o -
pter i n t e n f i f l i m u Solis ardorem>
n o n m i n o r injuria fit, fi paulo tar-
dius quam fi citius avcUatur.
Conditus q u i ex h o c f r u t t u
fiunr, jucunde r e f r i g e r a n t , ad-
ftringunt & c o r r o b o r a n e l o c o q ;
carnis c i d o n e o r u m , c o n f e r v a r o -
f a r u m , aliorumque fimilium ex-
hibentur.
C a t e r u m ipfe f r u t t u s v i r t u t e
medicinali n o n d e f t i t u i t u r . E x f o -
liis fiquidem & oculis utpote ad-
ftringentibus , o p t i m a balnea
c o m p o n u n t u r , tam contra inter-
nos quam cxternos corporis affe-
ttus , ut f u p r a i n capite de ulceri-
busdiximus. Pracareris, autem hujus fruticis partibus, radix dittis qualitatibus excellit. A t q u e
hoc peculiare habet, q u o d f u m m e fit diurerica, partiumque f u b t i l i u m 5c f u b d u l c i fapore c u m
adftringendifacultatepolleat. Proinde p r a t e r eximias quas praftat v i r t u t e s , lienis & r e n u m
affettibus co n ucit.
A l i a ejufdem generis Araca reperitur, fed n o n ita frequens, q u a tamen f r u t t u m facile p r a -
ftantiorem procreat, & m u l t o ma j o r e m . Quapropter ab indigenis Araca-guacu, i d e f t , Araca.
major, appellatur, q u o d i n j u f t a m arborem excrefcat : f o l i o q u e eft glabro, late v i r i d i , figura &
fragrante odore L a u r o m u l t u m fimili. F r u t t u m fert mali mediocris m a g n i t u d i n e , r o r u n d u m ,
fupernc u m b i l i c u m continentem: carnem habet albani, carni Araca-miri, o d o r e , fapore & fub-
ftantia fimilem : i n medio multoslapides, pifis minoribus aquales, c o n t i n e n t e m , o b r o t u n d o s ,
paulum c o m p r e f l ò s , ex albo fubflavos & d u r o s , ut nuclei c e r a f o r u m , intus continentes n u -
cleum album. A d h a r e n t h i lapides carni per m u l t a t e n u i f l i m a filamenta.
CAP.
DE F A O V L T A . T I B V S S l M T L l C l V M " L I B, I V . 75
C A v. XXVI.
T>e(juaìabaarbore., ejufque facuhatibus.
M Agna aftinitate inter fè conjundx fune Guaiaba Se Araca-guacu ; ejufdem quippe non fo-
l u m altititdinis f u n t , fed f o l i a & flores q u à l i t a t e & facie externa conveniunt. Sunt aurem
f o l i a bina'fibi i n v i c e m o p p o f i t a i n breviflimis pediculis, q u a p r x d i f a f u n t nervo & venis paral-
lelis lunarib'us, o b l i q difeurrentibus & valde c o n f p i c u ì s , ad tactum dura, inferius quidem p r ò -
;
ruberantibus, fuperius p r o f u n d i s & q u a f i r u g o f i s : F r u d u s quoque hujus granis innumeris fca-

t e n t , unde & m e r i t o pyra G r a n a t e n f i à d i c u n t u r : fed i n e o f o l u m differunt, q u o d h i o b l o n g i o -
res & magis flavefeentes exterius, interius rofaceo colore vifuntur. D i g n a p r o f e t i : o arbor qua;
E u r o p x i m p o r t a t a , magriatum & P r i n c i p u m hortos i l l u f t r e t . M o n t i b u s aut filvis denfiorib.us
n o n i n n a f e i t u r , fed planiticm Se campos amat. Agreftis effe defiit, v i l l i c o r u m quippe i'nduftria
viridariis i l l a t a , numerofas plantas concipit Se p r o c r e a t , u t nihilfreqnentius o c c u r r a t , f r u -
d u u m e n i m grana ab ayibus Se pecoribus d e g l u t i t a , & m o x per a l v u m c u m exerementis de-
p o f i t a , locis licet a r e n o f i s & t r i f t i o r i b u s , a l t i f f i m e g e r m i n a n t m a x i m e q u e l u x u r i a n r . A l i i s I n -
d i a r u m regionibus c o m m u n i s h x c a r b o r , ac proinde hic patriam Brafiliani negant, fed
t r a d i i temporis inter illas habita eft.
Semel per a n n u m f r u d u s p r o f e r t , q u i a l b u m florem xftate vigentem excipiunt ad i n i t i u m
hyemis: n u m e r o f o q ù e p r o v e n t u , totis fex menfibus pluviis, m a x i m o o m n i u m i n c o l a r u m
o b l e d a m e n t o dantur. Pyra h x c ftomacho p r o f u n t , q u x fi i m m a t u r a c o q u a n t u r , eo f o r t i u s
v e n t r i c u l u m corroboraht, atque a l v u m adftringunt. M a t u r a croceo colore nitefeunt. Melius
fanitati c o n f u l u n t , q u i c o d a Se faccharo condita, q u a m cruda, menfis inferunr : o d o r e m e n i m
grarioreni a c q u i r u n t , p à l a t o q u e magis abblandiuntur.
Concedendum facile C l u f i o & M o n a r d o , q u o d i n deferiprione hujus floris & f r u d u s na-
tura & facie n o n n i h i l à me difercpent, q u o n i a m h x c & alia e x o t i c a adiifle Se experimento
comprobafle ipfis f o r t e n o n l i c u i t .
C A P . XXVII.
T>e Bacoba &• 'Banana, earumque facultanhis.
F Rudus lippis Se tonforibus noti,tamque familiares,ut nulliprorfus in Brafilia jam reperian'-

tur h o r t i , i n quibus i l l i p a f f i m n o n f p e d e n t u r . Indigenx t a m e n hic n o n f u n t , f e d aliunde huc
deportata h x p i a n t a ..Brafiliani quoque earum n o m i n a fua lingua exprimere n o n norunt. A f r i s
vero atque Afiaticis o l i m f u i f f e n o t a s , Serapion & A v i -
cenna teftantur,qui Mufas appellami. H u j u s itaque pian-
t a deferiptionem, quam M a t t h i o l u s , Clufius Se D o d o -
n x u s habent, lrbenter a m p l e d o r , paucis tamen, i n q u i -
bus h à l l u c i n a t i f u n t , m u t a t i s i
D u o aurem f u n t ejus genera, q u x o b m a x i m a m a f f i -
nitatem q u a m habent, una ( q u o d ajunt) fidelia h i c dcal-
babimus. P u l c h e r r i m a f a n é p i a n t a , five f r u d u m , five
f o l i u m , five c u l t u r a , nafeendique m o d u m fpedes. I n
quovis f o l o , licet t r i l l i & fitiente p r o v e n i u n t . Q u o v i s
anni tempore"incolx earum f r u d u gaudenr.
Caudex feu craflior pars arboris è foliis c o m p a d i l i b u s
f q u a m a t i m coagmentatis conftat, q u i f r u d i b u s decerp-
tis ut inutilis detiruncatur, n a m femel t a n t u m i n vita fua
f r u d u m producir. V e r u n i e x c i f a p a r e n t e , fex vel o d o
f u r c u l i è radice exfurgunt, q u i m a i r e m r e n o v a n t & f u b -
fequente anno f r u d u m ferunr. Scminibus & ramis pror-
fus deftiruitur uterque f r u t e x : h o r u m v i c e m ornatifli-
m a & pulchre virentia f o l i a , u n i c o coque craflb nervo
o b d u d a , fex pedes l o n g a , d u o l a t a , f u p p l e n t : i l l o r u m
germen fatis l o n g u m è medio c x f u r g c n s , crebrifque no-
dulis eft d i f t i n d u m , cujus e x t r e m i t a t i t u r i o , o v i effigie
& r u b r o c o l o r e infignis, adnafeitur, unde rriginra, qua-
draginta, n o n i ? u m q u « m c e n t u m l o b i progerminant' H i
i n xdibus fufpenduntur tanti/per dortec j u f t a m maturitatem confcquantur.
U t e r q u e tam Baeoba q u a m Banana inter horarios f r u d u s , & .( u t nonnullis placet ) inter
me M ficus
76 G v i L I E L M l P l S O N I S
ficus recenfentur. U t e r q u e flatus excitat, m o d i c e refrigerat & venerem f o p i t a m adjuvat.
P a u c i f u n t a l i m e n t i , p c d o r i f q u e p o t i u s q u a m ftomachi o b l e d a m e n t o , ejufque calores re-
ftinguere Avicenna aurumat.
Banana paulo funt l o n g i o r e s , cute flavefcente & q u a d r a n g u l a r i , qua d e t r a d a , caro fuc-
cedir m o l l i s , p i n g u i s , m i n u f q u e , quam Bacoba., fucculenra : ad hoc q u à l i t a t e f r i g i d i o r , nec
tam facilis digeftionis, n i f i valde matura. T o l t a biìiofis prodeft, pituitofis n o n i t e m . N o n d u m •
matura fi affetur adverfus a l v i p r o f l u v i u m a u x i l i a t u r . Bacoba brevior éft, r o t u n d i o r , nullifq-, an-
gulis d i f t i n d a : pinguior infuper & digeftu facilior •/ quo fir ut inter bcllatia facile p r i m u m l o -
c u m occupct. A d ignem a r e f a d a , eodemque m o d o , quo Banana, preparata, eandem u t i l i -
tatem p r x f t a t . Immatura x q u e ac matura, ad i g n e m folemve exficcara, d i u f e r v a t u r , & E u r o -
p x importata, longe lateque diftrahitur. Eadem i n taleolas d i l f e d a , c u m faccharo & ovis frisa,
vel inplacentas adartocrex m o d u m , c o a d a , g r a t i f l i m i faporis, o p t i m i q u e eft alimenti. ^
I n Infoia. Maranhaon, u b i m a x i m o p e r e l u x u r i a t , v i n u m inde e x p r i m i t u r , n o n d i u durabile,
q u o d tamen inebriandi facultate p o l l e t .
A q u a vero q u x ex Bacoera rrunco , perpetuo humore turgente, e l i c i t u r , c u m frigidiffimà
fit &adftringens i n magno ab i n c o j i s p r e t i o h a b c t u r , contra calidos, internos & e x t e r n o s
corporis affedus. Quibus prxterea facultatibus p o l l e a n t , A v i c e n n a , R h a f è s , A l m a n f o r ó c
S c r a p i o n , fufius & explicatius f u n t perfecuti.
C A p. XXVIII.
T)e Marìgaiba > ejujque facuhatibus.
E Ximium hujus arboris pomum, quod CMangaiba vocatur, nec ignorandum, nec prxter-
eundum arbitror , t a m e t f i ad menfarum potius delicias , quam ad M e d i e u m n o f t r u m
i n f t i t u t u m facere videatur. Tanta e n i m fuavitatc g u l x l c n o c i n a t u r , tanta faporis eft p r x -

ftantia,
D E F A C V L T A T I B V S S l M P L l C l V M LIB. IV. 77
ftantiayut haud f c i a m , an v e n u f t i o r e m aut gratioretn f r u d u m A m e r i c a producat.
A r b o r pulchra, c r i f p a & foecundiflima fupra altitudinem Pruni Europaeae non attollitur,
q u a m f r u d u , precipue vero l i g n o & foliis aemulatur. I n quibufdam Bahiae Se Paranambuci
locis i n integra nemora hàfce luxuriare videas. D i f t r i b u i t fe i n multos ramos, ipfiqac denuo
i n ramufculos tenues inftar Betulae: cujus l i g n u m & corticem valde aemulatur. f o l i a f e r t
parva, f o l i d a , egregie virentia, bina femper f i b i i n v i c e m o p p o f i t a , quae in medio fecundum
l o n g i t u d i n e m - n e r v i , n o n tam venulas quamlineas habent fubtiliflimas parallele difpolitas.
Exfpirante hyeme, menfe n i m i r u m A u g u f t o , florereincipit, u l t r a q u e n o v e m mcnfespomis
feu prunis oneratur Sa ornatur. F l o r e m producir exiguum, album & f u m m e o d o r u m . f r u d u m
r o t u n d u l u m , efculentum, qua Soli exponitur aureum, rubrifque m a c u l i s d i f t i n d u m , A b r i c o -
cumdiceres. T e n u i f l l m a cuticula t e g i t u r , intufque lapillos quinque vel fex c o n t i n e t , turget
l a d e , unde v e l leviterprelfusniveumpalatoque g r a t i n i m u m f u n d i t l i q u o r e m , & licet l è q u a x
a c d u d i l i s illius pulpa videatur, tamen manducando n i h i l taledeprehenditur, oriquc infetta
ftatim liquelcit. I n arbore n u m q u a m . maturefcir, fed decidens i n rerram i l i c o maturiratem
confequitur. Cujus rei ignari adventitii, & externa p o m i pulchritudine i l l e d i , ubi primis labris
deguftarunt, ftatim ut aufterum & a m a r i f l i m u m abjiciunt j q u i d , quod ne pecora quidem i m -
m a t u r u m curant. Probe maturum facilis eft digeftionis, ardores vifeerum domat & febriciraa-
tibus auxiliatur, u t i n me i p f o aliifque m'ultis l u m expertus. P o r r o haud facile haec p o m a n o -
x a m , etiam abunde jejuno ftomacho manducata, inferunt: nifi q u o d frigida Se humida fugacia-
que alvum dejiciùnt-, flatufque excitant, q u o d folertia muliercularum n o f t r a t i u m , aromatibus
c o r r i g i folet. L u f i t a n i integros f r u d d s condiunt, nullifque tunc epulistedunt.
CAP. XXIX.
De Âbaremo temo arbore, ejufque facuhatibus.
& C arbor mediocris eft altitudini?, m o n t o f i s locis crefeens, foliis trifte viridibus, exiguis,
H buccini fimilibus, filiquis inutilibus ex m i n i o nigrefeenribus, miris variifque modis incur-
vatis, aeftivis menfibus conlpicitur.
A r b o r cortice exterius eft c i n e r i t i o , i n -
terius l à t u r e - r u b e n t e , quem f o l u m exper-
tiores i n Medicina; u f u m receperunt, licet
f o l i i s eaedem qualitates adftringentes à
nonnullis atttibuantur. Cortex enim q u i
g u f t u amarus é f t , five i n pulverem r è d a -
d u s , fiveexeodus, & f o m e n t i l o c o adhi-
b i t u s , ulceribus inveteratis & m a l e m o r a -
tis f e l i c i t e t m e d e t u r , i p l ù m q u e c a n c r u m
fubinde , intigni m u n d i f i c a n d i & ficcandi
quàlitate curalfe f u i t c o m p e r t u m .
Pratter haecquia e f f i c a c i f l ì m e adftringit,
balnca ad firmandas eftoeminatas carnes ex
illis conficiuutur. P o t i f l i m u m veromere-
trices iis u t u n t u r , u t laxis pudendi parti-
bus t o n u m r e f t i t u a n t , aetatemque t u t o
m c n t i a n t u r ; i m o q u a p o f l i b i l e , virginita-
t e m hoc d o l o praetendant.
CAP. XXX.
De Vmbu arbore, illiufque
facuhatibus.
VNicam tantum ex hoc arborum gene-

re i n habitata Brafilia; p a r t e , hadenus
confpicere licuit i n pago Iguaraca excul-
t a m : diflitae autem fylvae inter Guojanam
& Paraybam fluvios iis luxuriant. E l o p g i n -
q u o p r o f p i c i e n t i , magnitudine, ftrudura &
f r u d u , parva citras vel l i m o n i a videtur.
K 3 Trunco
7» G v i L l E L M l P l S O N I S
T r u n c o eft fere n u l l o , fed ramis muitis t o r t u o f i s , inbelle quidem f a b à c a t i s dividitur. Fo-
lia fert haud m a g n a , laevia, laeteque v i -
renria, g u f t u autem acida & adftringen-
tia : F l o r e m albicantem : F r u d u m ex al-
b o flavefcentem, p r u n o m a j o r i f i m i -
l e m , fed carne d u r i o r i , licet pauca,quod
intus magnum contincat l a p i d c m , ficut
f r u d u s \_Acaja, q u i fi m a t u r u e r i t , q u o d
fit menfibus pluviis, faporis fit g r a t i f f i m i
ex acido dulcis: fin m i n u s , adeo eftau-
fterus, u t ftuporem dentibus inferat; <
proindeque t u n c eidem u f u i cui f o l i a ,

fcilicet ad refrigerandum & adftringen-
d u m refervantur. Radix a u t e m , c u i pe-
culiare q u i d prae caeteris a r b o r u n i ra-
dicibus c o n c e l f u m , i m p r i m i s eft n o -
tanda : q u o d longe lateque, i n diverfa
& c r a f f a , ponderose m o l i s r u b e r à f u b •
terra luxurier ; fi p o n d u s , figuram at-
que c o l o r e m , exterius c i n e r e u m , c o n -
fideres, majores radices datata aut In-
hyama diceres; à quibus tamen ablata
levi pellicula , d i f f e r u n t : quippe i n t e -
rius c o n f p i c i u n t u r nivei c o l o r i s , m o l l i
turgidaque" medulla , cucurbita; piane
fimili, quae manducata, i n aquofum-,
f r i g i d u m f u c c u m , eumque d u l c i f f i m u m
atque palato g r a t i f l ì m u m , folvitur. Fe-
bricitantes , aeftuantes peregrinarores
m i r i t i ce r e f i c i t , Ut ipfe quampluries f u m
expertus; neque aquae dulcedine & falu-
britate C i t r u l l o q u i c q u a m cedit.
CAP. XXXI.
T>e Cebìpiraguacu arbore, ejujcfue fìcultatibus.
' Raflitié & altitudine infignis Arbor in rariflimis nemoribus reperitur, Cebipira-guacu Bra-
' f u i e n f i b u s d i d a , a d d i f f e r e m i a m e j u s n o t a n d a m a b ea<mae Cebipira-mirt,ideft, Cebipira
minor, ab illis appeilattir. Utrae-
que f u n t foliis exilibus oblongis,
oleae fimilibus, fed e r a f f ì o r i b u s ,
m i n u f q u e a c u m i n a t i s , ordine d i -
geftis, & pediculis u t r i m q u e f è
contingcntibus.
U t r i u f q u e àrboris lignum com-
mendatur , & h o n minus celebre
apud fabros ad axés machinarum
Saccharearu conficiendos, q u a m
correx apud Brafilianos ad u f u m
m e d i c u m exiftit. Q u i crafliis eft
& c o m p a d U s , faporis amari at-
que adftringentis, calidus i n f u p e r
& ficcusin fecundo gradu. B a l -
nea & d e c o d a ex i l i o f o l o fiunt
praeftantiffima adverfus • m o r b o s
à f r i g o r e natos, p e d u m & ven-
tris t u m o r e s , dolorefquc m e m -
bro r u m , Curimentos L u f i t a n i s d i -
d o s , i p f a m denique l u e m vene-
ream, non inveteratam, f o r i n -
DE F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . IV- 79
(ècus & intrinfecus a d h i b i t a , r e f t i t u u n t , fudorefque provocant.

C u m vero abftergendi facultate fimul & acrimonia quadam agant, fcabiei , tineaque & aliis
ejufdem generis cutaneis affettibus medentur.
C A P. XXXII.
De Mureci, ejufque qualitatibus.
A Renofa & fitientia Prefettura Paranambucenfis loca, mediocris altitudinis arbores

^ - p r o d u c u n t , q u a r u m quatuor ad m i n i m u m d i v e r f a fpecies f u b n o m i n e Mureci n u m e »
rantur. Earum d u a maxime celebres & i n u f u h a b e n t u r , Mi*reci-f etinga & CMureci-guacu
d i t t e . Omnes floribus pulchre flavefcentibus c o n f p i c u a fijnt, f r u t t i b u s rotundis & race-
m a t i m c o r u f c a t i s , eodemque , quo flores, colore praeditis : foliis autem & careris crefcendi
modis inter fe difcrepantes, ficut ex imaginibus conftat.
F r u d u s m a t u r i g r a t i f l i m o qui-
d e m acorcpalatum v e l l i c a n t , fed
ftuporem tandem dentibus i n f e -
r u n t , fimulque aftringendo i n t e n -
fe refrigerant. Quapropter probe
c o n d i r i f o l e n t & l o c o Berberis,
quibus fapore & efficacia fimi-
les f u n t , xgris ad cxftinguendam
fìtim & S t o m a c h u m recreandum
exhibentur.
P r i m a h a r u m , utpote f r u t t u
minus filveftri, à m e m a x i m e f u i t
e x p e t i t a , & i n o f f i c i n a repofita.
Ejus quoque corticibus retia Si
coria t i n g u n t u r & contra putre-
fattiones m u n i u n t u r . Barbari ex
i i f d e m potiones c o n f i c i u n t , ad
p u r g a n d u m a l v u m q u o d à me
n o n d u m c o m p r o b a t u m eft.
«
C A P . XXXIII.
Debito, alias Z)rape-guacu
arbore ejujque qualitatìbus.
HFè.z Arbor eft pyri Europea

m a g n i t u d i n e , undiquaque i n
p r e f e t t u r a Paranambucenfi o b -
via q u a , ficut o b f r u t t u u m r a r u m
;
a f p e t t u m multis nota ita paucio-

5
ribus ejus radicis qualitates p r o -

be c o n f t a n t . Si u l l i figura, c o l q -
re,totaque prorfus facie, racemos
u v a r u m è l o n g i n q u o adfpicienti
videantur, hujus fané arboris f r u t t u s f u n t , q u o r u m u v a tamen inutiles h a b i t a , ligneaque i n -
tus e x i f t u n t . T o t o anno apparent, verno tempore l e t e flavefeentes, m o x triftis m i n i a t i c o -
loris fiunr, nihilque promirtunt^, u t neque f o l i a , neque l i g n u m i p f u m arboris : fed t o t u m i n
cortice radicis, q u o d a d r e m n o f t r a m f a c i a t , c o n f i f t i t . C u j u s efficacia i n d o m i t a a d t u r b a n -
dum & p u r g a n d u m c o r p u s , t a m alte à natura p o l i t a , ut n o n impune ab i m p e r i t o v u l g o
trattetur. Q u j p p e d u b i t o anplures calamitates ex illius abufu an optatos fucceflus ex o p o r -
t u n o u f u , promanafie v i d e r i m . (Idem de CManaca & Angelincogita.) Nec m i r u m , cum
unufquifque idiota ad M e d i c i n a Sacraria afpirare audens, nec remedii agentis, nec f u b j e t t i
patientis rationem habeat, l o c o medicamenti, venenum porrigat.
C o r t e x enim hujus radicis, q u i faporis eft acris & calidi i n pulverem redattus ab i n d i -
gcnis & r o b u f t i o r i b u s agricolis L u f i t a n i s contra inveteratas o b f t r u t t i o n e s capitur indif-
creta
SO O V 1 L I E L M I P l S O N l S
creta quantitate, femipugillus circiter. M i h i r a r i o r f u i t illius ufus, idque n i f i deficiente f o r t e
benigniore m e d i c a m e n t o , median-
tibus tamen c o r r e d o r i i s , Se q u a
v i m purgatricem i n f r i n g u n t , ficut
oportet fieri ex judicio M e d i c i , p r e -
cipue circa validiora Se incognira
fimplicia.
CAP. XXXIV
De Cjuabifocaiba arbore>
ejufque facuhatibus.
C U m p r i m u m haec F a u n o m A -
m e r i c a n o r u m luftra i n t r a r e m ,
i n ftuporem me pene d e d i t , v a f t i f -
fima Se pulcherrima A r b o r , h i -
bernis menfibus innumeris r o f à -
ceis floribus c o n f p i c u a , a f t i v i s , i n -
finitis cafliae fiftulis, i n u t i l i b u s , d u -
p l o o f f i c i n a r u m craflioribus & l o n -
gioribus o n u f t a , Brafilianis Tapyra-
coana di d a .
N e c minus i n admirationem nos
advenas rapuit, v i c i n a cujufdam, ne
d i c a m , a f f i n i s mediocris altitudinis,
arboris p u i c h t i t u d o , florum elegan-
t ì a m i n i m e , licet fiftularum magnitudine f u p e r i o r i cedentis. H u i c e n i m ex oculis viridibus
p r o r u m p u n t flores c o m o f i , au-
r e i , m o x p l u m a r u m inftar feexten-
dentes, q u i i n f u m m i t a t i b u s ex r u -
b r o p u r p u r a f e u n t , brevique per-
eunt.
N e u t r a harum arborum i a denfis
u m b r o f i f q u e filvis, fed àpricis cam-
pis nafcitur. Hanc ego S i l i q u o f a m
arborem n o m i n a v i , q u o d v i x fibi
c o n f t e n t i n c o l e de genuino n o m i -
ne. Q u i d a m Porrugalli Pao-velhoQc
Pao molle dixerunt -, q u o d cortex i l -
lius adeo m o l l i s & rugofus exiftar.
P a r u m a d m o d u m differt ab ea arbo-
r e , q u e filiqua dulcis D o d o n e o ,
Officinis panis S Joannis d i c i t u r :
a i
floribus e n i m decidentibus, q u o d
fit menfe M a r t i o , filiqua fuccedunt,
dulces, t o r t u o f e Se deformes, p r i -
m u m quidem viride^, m o x m a t u r i -
tatem c o n f e c u t a , f i u n t n i g r a & p u -
trefeunt.
Foliis quoque rotundulis,eodem
ordine congeftis, Se fibi i n v i c e m op-
pofitis veftitur.
L i s n o eft a d m o d u m flexuofo,
cortice r u g o f o , m o l l i & cinerei co-
l o r i s , ficur quoque radix, cujus facultatem medicam hic paucis perftringam.
Ejus medulla ex albo flavefeens, à leviori cortice liberata, i n taleolas diflecatur, exque aqua
f o n t a n a macerata per n o d e m f u b d i o , & aliquoties p o t a , n o m i n i malo medetur. U r i n a m
e n i m cundantem c i t , r e n u m Se vefica o b f t r u d i o n i b u s opitulatur, ejufque d e c o d n m vel f o -
l u m Gonorrheas reftituifle v i d i .
Dilutum
DE FACVl. TATIBVS SlMPLlCIVM L l B . IV- 81
D i l u t u m hoc fubamarinec tamen ingrati eft faporis, Iurepeba, Se Âmbuayembo, aemuli.
Partium valde eft tenuium, Se a d f t r i t t i o n e m quandam p o f t fe rclinquit.
CAP. XXXV
De Zamouna, ejujque
facuhatibus.
SI qux adlpettu mirabilis, excelfa

f a n é eft h x c arbor Zamouna, i i f
dem locis quibus Cabireiba c o n f p i -
cienda. Q u x f u p e r i o r i & i n f e r i o r i
t r u n c i parte, ordinarix eft craflitiei,
fed i n medio duplo plus obefa, inftar
mulieris u t e r u m ferenris, adeoque
tumida apparet, ut peregrinantem
a t t o n i t u m remoretur. T o t u s t r u n -
cus fubftantia eft intus alba, medul-
l o f a & piane fuberofa : exterius c i -
nerei c o l o r i s , v a l i d i s & horridis f p i -
nis à pede ad verticem ufque obfefia.
P o n d e r o f i illius r a m i , quinque
f o l i i s acuminatis Se o b l o n g i s ve-
ftiuntur.
Ex turgidis hifce fpinis rafis &
c o n r u f i s , fuccus elicitur e x i m i u s ,
cujusvel exigua quantitas i n f l a m m a t i s & i n v o l u n t a r i e lachrymantibus oculis a f f r i t t u s , m e -
detur ; t u m manifefte quoque v i f u m acuit, atque r o b u r i l l i addit
C A P . XXXVI.
De <iAndira Ibaiariba five
Jngelin^jufqyfacuhatibus.
M E d i o c r i s pyri alritudinis h x c
A r b o r , f u b nomine <Ângelin
L u f i t a n i s n g t i f l i m a , hinc inde i n
n e m o r i b u s , i n hac prxfecf ura Pa-
ranambucenfi, c o n l p i c i t u r .
L i g n o eft d u r o , corricc cine-
reo, foliis L a u r i fimilibus, fed m i -
noribus , oculis feu gemmis n i g r i -
cantibus, è quibus p l u r i m i flores
fragrantes, c o p u l a t i , purpureo &
coeruleo colore i n l ì g n e s , p r o r u m -
punt.
F r u t t u m p r o f e r t o v i figura &
magnitudine, primo fàturate viri-
d e m , fed m o x nigrefeentem.
F r a t t o duro putamine, g r a n u m
feu nucleus apparet, ingrati fapo-
ris , c u m a d f t r i t t i o n e quadam, cu-
jus pulvis ventris l u m b r i c o s ex-
p u g n a t , ea tamen cautione, ut i n -
f r a fcrupuli pondus exhibeatur,
ne medicamentum i n venenum
abeat, q u o d q u i b u f d a m imperitis
aliquando c o n t i g i t , c u m infantibus i l l u d incaute exhibuiflent.
CAP.
G V I L I E L M I P l S O N I S
C A P . XXXVII.
De Cambuifeve Adyrto fthejlri, ejufqueftcultatibm.
TN pinguioribus prxfetfurx Paranambucenfis terris circa Olindam dux fpecies arbufcula-

•*-rum, Cambui d i & x m i h i innotuerunt. Quae o b f r a g r a n t i a m , a d f t r i & i o n c m f o l i o r u m , flo-
r u m & f r u t f u u m , Myrti filveftris n o m e n m e r i t o obtinent. Prior arborefcens, cerafum n i g r a m
per omnia externa aemulatur, fi l i g n u m , ramos, f o l i a , flores & frucfus confideres : caeterumin-
terna qualirate e a m f u p e r a t , q u o d f o l i a &
flores o p t i m i n o n f o l u m fint odoris, fed f r u -
dtus n i g r i a d m o d u m finr f a p o r o f i , grata ac-
cedente a d f t r i & i o n e , omnibus pariter I n -
colis e x p e t i t i , & i n f o r o p u b l i c o venales.
P o f t e r i o r autem frutex Myrtm eft r u b r a ,
quantumque magnitudine praedicfx c c d i t ,
t a n t u m dignitate i l l a m fuperat, ac proinde
f r u c f u s n o n tantum inter fecundae m e n f x
delicias, fed & Pharmacopeae habentur.
Frutex hic adfpettu pulcherrimus eft f o -
liis fragrantibus, l x t e v i r i d i b u s , o b l o n g i s ,
acuminatis & fibi hinc inde appofitis deco-
ratur.
Semel per annum floret, tempore B r a f i -
liehfi v e r n o , Sole ad Scorpionem acceden-
te , tam grato odore o l f a & u m q u a m n i v e o
colore v i f a m reficiens.
Frucfus crocei b a c c a r u m f u n t m a g n i t u -
d i n e , r o t u n d o u m b e l i c o p r x d i r i , q u i fi an-
te i n g r e f l u m Solis i n C a p r i c o r n u m avel-
l a n r u r , fiacco turgent o p t i m o fed t a n -
d e m fauces, fi m u l r u m illis vefearis, con-
ftringunt. C x r e r u m S t o m a c h u m r e f i c i u n t ,
c o r r o b o r a n r , aeftumque fedant. N u l l u s e f t
i n c o l a r u m hujus d e f t r i c f u s , q u i n o n ad f r u -
cfus & f o l i a h x c u t i h f l ì m a c o n f u g i a t , &
m e d i c a m e n t u m fibi ex ipfis c o n f i c i a t , five
i n t e r n o , five externo m a l o conveniens.
Succi & f o m e n t a i l l o r u m , t i b i a r u m i m p r i -
mis ulceribus, atque aliis malia , a d f t r i n -
gendo & mundificando medentur. Balnea
integra, t a m fluxibus a l v i , q u a m u t e r i dica-
t a , c u m f e l i c i f l i m o fucceflu adhibentur. O m n i a denique bona p o l l i c e t u r h x c A m e r i c a n a
Myrna, q u x de E u r o p x a Audfores p a f l i m teftantur.
Q u x nunc brevitati ftudens o m i t t o .
T e r t i a quoque Myrti fpecies tue r e p e r i t u r , q u x Myrtm alba appellatur, f e d i n f r e q u e n t i o r
eft, neque à me ha&enus i n ufus M e d i c i n x applicata.
P r x f t a n t i o r i s l c o n e m hic adjungimus.
C A P. XXXVIII.
De Loco, ejufque facultatìbus >&-ufuin Medicina.
VErfus diftricfum Portus Calvi in prefettura Paranambuccnfi, Celebris eft Lufitanis Empy-
ricis pianta, q u x Loco ab illis dicitur. C u j u s B r a f i l i a n u m n o m e n m i h i aliifque eft i n -
cognitum.
N a f c i t u r t a n t u m circa o r a m m a r i t i m a m locis fitientibus : f o l i a habet parva, o b l o n g a , & ad
l i n g u x figuram acuminata, glabra, & Myrti foliis fimilia.
Caules ornare exiguis floribus albicantibus veftiuntur.
R a d i x q u a m f u n d i t c o p i o f e , m a g n x e f t e f f i c a c i x , caletinfigniter & f u b a m a r u m habet fa-
porem.
DE l'ACVLTATlBVS SlMPLICIVM L I B. I V 3J
porem. Ejus particulaad digiti longitudinem, probe c o n t u f a , & i n fefquicanna aqux f o n t a n x
macerata,fihauftus ordinariusexindecapiatur, vifeerum obftrudfiones t o l l i t , immundities
renum & velica: expellir m i r u m i n m o d u m . T u m o r i b u s & doloribus t i b i a r u m , ulceribus i n -
vetetatis, i m p r i m i s autem à lue venerea reli&is ( q u o d hic frequens eft) medetur, fi i l i o medi-
camento membra aftècta bis terve de die laventur. Q u a m o b r e m f a c r u m hoc remedium habe-
tur omnibus quibus i n n o t u i t .
CAP. XXXIX,
De Cuipouna arbore, ejujque dotìbys.
M Ulti multis & eximiis dotibus excellere hanc arborem teftantur. Ego pauca, fed vera, &
quae ipfe f u m expertus, de filveftri hac arbore Cuipouna, quae floribus flavis decoratur, ex-
hibeo. Succus è cortice rafo expreflus Se c u m aqua limpida m i x t u s , ulcera inveterata m u n d i -
ficat & purulenta, eaque carne rcplet.
Prxterea eodem f u c c o a t r a m e n t u m conveniens e l i c i t u r , q u o etiam ad tingendos pannos
utuntur.
C A P . XL.
De Munduy-guacu, Lufitanis Tìnhoes do Brafil ejujque ujk

3
in Medicina.
A RborumBrafilienfium vixulla autlaetiusprovenit,aut majori foliorum umbra luxuriat,
quam quae has nuces catharticas p r o f e r t , o b facilem potius provenrum & perpetuimi
f r o n d i u m v i r o r e m , quibus p u ì c h r e h o r t i m u n i r i f o l e n t , quam o b f r u t f u u m praeftanriam ex-
petita. Ejus r a m u l i a m p u t a t i , o m n i anni tempore, o m n i rerrae v e l leviter i m m i f l i , p a u c o r u m
dierum decurfu virefeunt, & novas emittunt plantas, frucf ulque fere per t o t u m annum ferunt;
Quos tamen v u l g u s , q u o d u f u m ab a b u f u diftinguere nefeiar, c o n t e m n i t . N a m i m p e r i t a m u l -
t i t u d o , ut r e r u m n o v a r u m eft ftudiofa, gulaeque dedira, n u c u m p u l c h r e flavefeentium venu-
ftate& jucundo fapore illedfa, avide illas v o r a r , u n d e v o m i t u & ventris t o r m i n i b u s m i r u m
i n m o d u m exagitantur. N o n n u l l i exemta membranula, quae medias illas dividit, n o x i a m vim,
r o l l i perperam exiftimanr.
A r b u f t u l a h x c n o n alte a f l u r g i t , interque frutices
arborefeentes habetur. R a m u l i s eft n o d o f i s , f p o n g i p -
f a m e d u l l a f o l i o mucronaro & g l a b r o , fruefibus r o -
;
tundis pendulis & copulatis, quos maturos pariter &

immaruros fert : h i à Sole poftea exeoef i Se arefaefi de-
hifeunt, & nucleos intus nigrefeentes o f t e ì i d u n t ; quo-
r u m tres i n qualibet n u c e , veluti i n cellulis 6c feptis
continentur ac dividuntur. Pineis Europaeis f u n t fi-
m i l e s , fed paulo m a j o r e s , v e r u m juslande minores.
Interius albefeunt & f u n t pingues c a l i d x a d t e r t i u m ,
;
fieex ad fecundum gradum. E t q u o d a m m o d o palato

lenocinantur, ita v e n t r i c u l o f u n t i n f e n f i f l i m x , n a m
tres v e l quatuor nuclei manducati d e g l u t i t i , crudos
humores i l i c o p r o v o c a n t , provocatos per fuperiora
& inferiora exturbant, tanta vehementia, u t i n v i t x
d i f e r i m e n , p r x c i p u e imbecilliores n o n n u m q u a m c o n j i c i a n t , atque alexipharmacis & opia-
tis ruentes humores fedare necetfe f u e r i t . Sed u t legitimus earum ufus c o n f t e t , i n d i u t u r n i s
o b f t r u & i o n i b u s vifeerum naruralium i m p r i m i s conveniunt : quatuor aut quinque n u c l e i m a -
t u r i , fi à pelliculis interioribus & exrerioribus l i b e r e n t u r , & m o x leviter torreantur <5c macerati
è v i n o , additis c o r r e f t o r i i s exhibeantur.
P o r r o ad r e m f a m i l i a r e m , u f u m q u e d o m e f t i c u m haec arbufcula à multis expetitur: ex
nucleis e n i m o l e u m q u o d e x p r i m i t u r , elychniis a f f u n d i t u r , q u o d i n v e n t u m Brafilia L u f i -
tanis debet. T e f t a t u r M o n a r d u s cap. i v . de oleo C i c i n i , i n N o v a Hifpania p r ò i n f i g n i
cathartico refervari, ejufque qualitates quas i l l i a t t r i b u i t , hujus o l e o nucis quoque p r o -
p r i x funr. Q u a m o b r e m n o m i n e potius Monardus & C l u f i u s à nobis d i f a e p a n t , q u i
Curcas hunc f r u e f u m v o c a r i t e f t a n t u r , idque f u b R i c i n i I p e c i e . D e qua tamen ipfe meri-
t o dubitat.
L 2 CAP.
G v i L l E L M I P l S O N I S
C A P . X L I .
De lurìpeba, ejujque facuhatibus.
N Omine lurìpeba, duo ejufdem generis, fed non ejufdem fexus, frutices nafcuntur in areno-
fis Brafilix locis. U t e r q u e pulchris & u m b r o f i s frondibus a d o l e f c i r , uterque gramineos

fert acinos, m o r e racemorum copulatos & è brevi pediculo pendulos.
P r i o r , & quidem mas, paulo fcemina eft m i n o r , ad h o m i n i s altitudinem v i x afcendit, f o l i a -

que habet minora, nec m u l r u m f ì n u o f a , caulemquerarioribus fpinis o b f i t u m , florem Bora-
g i n i fimillimum,led maculatiorem.
P o f t e r i o r altior, f p i n o f i o r , f o l i a habet grandiora', à rergo lanuginofa & f p i n o f à ornate, l a c i -
niate Scfature v i r e n t i a florem eundem c u m m a r e , f e d n i t i d i o r e m . U t e r q u e o b M e d i c i n x
5
u f u m q u o t i d i a n u m officinis n o t i f l i m u s .
Folia e n i m & fuccus temperandis & mundificandis vulneribus & ulceribus adhibentur, eif-
que egregie auxiliantur. L i c e t autem amarum q u i d f a p i a n t f o l i a & radices, ficut C i c h o r e u m
& Fumaria, tamen inter calida vix recenfentur.
O m n i u m aurem m a x i m e radix virtute & efficacia e x c e l l i t , m u l t o q u e amarior e x i f t i t , p r x -
cipue vero M a r i s , q u x p a r t i u m adeo eft t e n u i u m . Qruppe f o l u m illius d o c o c t u m , urinarti
c u n t t a n t e m educit. A d hepatis & paraftatum o b f t r u c ì i o n e s tollendas l o c o radicum aperien-
t i u m , c u m fucceflu f x p e adhibetur. U f q u e adeo invaluit ejus utilitas & p r x f t a n t i a , ut à do£tis
pariter & i n d o t t a plebe expetatur & inter facra reponatur.
C A P . XLII.
De <£M.amanga frutice, ejufque facuhatibus.
Amanga. Brafilienfibus ditta, frutex eft trivialis arborefeens, ubiqueobvius, quem La-
M —vapratos L u f i r a n o r u m vulgus appellar.
Flores fert m u l t o s pendulos & l u t é o s & p o f t h o s p l u r i m a s filiquas oblongas copulatas,
5
p r i m u m q u i d e m virides ,fed m o x n i g r a s & putridas, & frequens femen i n illis c o n t e n t u m .

Folia
DE F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B. I V - 85
Folia habet citriis haud d i f i i m i l i a , paulo tamen longiora & m o l l i o r a , & q u à l i t a t e r c f r i -

gerandi & abftergendi prxdira.
Prxter alias dotes, quibus
excellunt.vulnenbus atque u l -
ceribus opitulantur, parrefque
vitiatas rcparanr.Cujus r e i C h i -
rurgi n o f t r i n o n i g n a r i , ea i n
q u o t i d i a n u m u f u m colligunt.
R a r o videas viatores iter f u -
f c i p e r e , n i f i probe* hoc reme-
d i o inftructos.
Succus oleofus denique è
filiquis cxpreiTus, ad maturan-
da apoftemata refcrvatur, &
applicatur c u m prolpero f u c -
cefili.
CAP. XLIII.
DeManacafrutice,ejuf
que facuhatibus.
T Ocis umbrofis , maxime

'circa Aldeam Tapicirica l u -
xuriat Frutex arborefcens Ma-
naca, cortice g r y f e o , l i g n o du-
r o q u i d e m , fed f r a g i l i , ex albo
c i n e n t i o , f o l i i s acuminatis.
Flores fert e x i g u o s , q u o -
r u m alter coeruleo, alrer vero
(quod ut r a r u m , i t a maxime j u c u n d u m ) lact co nitore nitefcit : M e n f e Januario vcgetus & valde
Ipeciofe florefcens c o n f p i c i t u r ,
atque integras filvas i n f i g n i f r a -
granza N a r c i f i i x m u l a implet.
F i o r i fuccedit frucfus b a c c x
Juniperi fimilis, fed inutilis.
R a d i c e m habet m a g n a n i , f o -
l i d a m & albicantem, cujus me-
d u l l o f a f u b f t a n t i a i n pulverem re-
datta, magna i n M e d i c i n a p o l l i -
cetur & p r x f t a t .
I n c o l x pxne omnes,tam L u f i -
tani q u a m Brafiliani, licet m a g n i
x f t i m e n t , tamen ob indomitas
operationcs haclenus i n u f u m ad-
mittere vix aufi fuerunt. Quippe
periculo n o n vacat hoc genus
medicamenti , q u o d nimis v i o -
lenter corpus fuperne & interne
moveat. Quamobrem tantum
hominibus r o b u f t i f l i m i s exhiberi
f o l e t , idque additis correctoriis,
tum &juftaobfervata d o f i , qux
Scammonei potius inferior quam
fuperior elle debet : ad i l l u d enim
v a l i d u m medicamentum p r o x i -
me accedit h x c radix y e r u m n o n
5
ita i n f i p i d a eft , amarore e n i m

& acore n o n piane deftituitur.
G Y 1 L I B X . M . I P l S O N J S
C A P . XLIV.
De ^Pagtmìrìoba, ejujque ufu in Medicina.
D Uum generum Pagimirioba in Brafilia reperitur, quam Lufitani Herva de Bicho nominane
à quotidiano u f u .
O r o b i fpecies judicatur. I n qualibet
terra, precipue tamen arenofa, ae Iponte
fua nafcitur. Frutefcentes f u n t p i a n t e ,
flore cereo, longis & tenuibus filiquis.
Sature rubefcentibus, quibus femen r o -
t u n d u m , cinereum continetur. Q u a l i -
tate utreque f u n t intenfe f r i g i d e , facie
v i r i d i fimiles, exceptis f o l i i s , q u o r u m
uni a c u m i n a t i o r a , alteri r o t u n d i o r a e x i -
ftunr.
Planre lippis & tonlbribus n o t e f u n t
o b u f u m & frequentiam, q u o d n i m i r u m
f o l i a earum contufa & fuccus recens ex-
prelfus anoque infertus, p r e f e n t i f l i m ù m
quafi A n t i d o t u m fit contra c a l a m i t o f u m
i l l u d & familiare a n i m a l c u l u m .
I n o m n i denique i n f l a m m a t i o n e , i m -
primis t i b i a r u m , fomenta ex illis c o n f e t t a
p l u r i m u m valent. Ilota, q u o d q u e m u -
cronaris foliis e x i f t i t , felicius h e c p r a -
ftet, atque i n u f u m frequentiorem ve-
n i a t . Preter r e f r i g e r a n d i , de o b f t r u e n d i
quoque q u à l i t a t e p o l l e t ; aqua e n i m ex
floribus & foliis fepe pota urinas fortius
m o v e t q u a m O r o b u s , ardorefquerenum
& v e f i c e remperar.
R o t u n d i o r i q u e eft f o l i o , agricolis
LMatta patta d i t t a , ulceribus & anthra-
cibus, q u o d calores extrahat, applicatur.
Ex f o l i i s quoque ejus a q u e i m p o f i t i s <Sc
putrefattis,craffaqu«dam & unguisfub-
ftanria e m a n a t , qua u n g u e n t i m u n d i f i -
cantis l o c o p a f l i m u t u n t u r .
CAP. XLV.
De Qmiara Iuba, ejujque facuhatibus.
TRes Carnata fpecies mihi innotuerunt, frutefcentes & è quovis folo emergentes, facie
non f o l u m externa, fed infitis quoque virtutibus fimiles, q u e calide & ficee haben-
t u r ad fecundum g r a d u m : neque c u f f e r u n t , n i f i q u o d una i l l a r u m reliquis paulo magis ar-
borefeat.
D u e flore gaudent ex aureo r u b r i c o l o r i s tertia autem flore albicante. H e <imnes e x i -
}
guo f u n t flore, jucunda tamen & i n t i g n i fragrantia, aromata r e d o l e n t . E x his t r i b u s , ram

f o l i o r u m & florum elegantia, quam odore medicaque q u à l i t a t e , Carnata Iuba, q u e flore
eft rubro & ftirpe o m n i u m m i n i m a , ceteris a n t e c e l l i t . F o l i o eft M e l i f l e , fed paulo m i -
n o r i , tamque o d o r i f e r o , i m p r i m i s fi f r i c e t u r , u t vel p o t i f l i m u m proprerea ad u f u m ex-
petatur.
Balnea inde conficiuntur o p t i m a , t a m ad r o b o r a n d u m i n t e r n e , q u a m m u n d i f i c a n d u m
e x t e r n è , m u l t o s namque cutis affettus, i p f a m q u e f c a b i e m a b o l e n t .
P o f t flores fequitur uvula baccis piena v i r i d i b u s , magnirudinc b'accarum S a m b u c i , &
uvulacum-baccis fimilis eft f r u t t u i chamtpericlymeni C l u f i i . D i g n a eft h e c Camara, q u e
inter f a t i v a s p l a n t a s e x c o l a t u r » t a m o b p u l c h r i t i i d i n c m , q u a m o b i i f u m .
Quarta
D E F A C V L T A T I B V S S X M P L I C I V M L I B . I V 87
Quarta denique Camara-miri d i t t a exteris anhumeratur, c u b i t u m l o n g a , caule tenui &

l i g n o f o , flore u n i c o , e x i g u o , l u -
tei c o l o r i s , q u i ( q u o d m i r a n d u n V
quovis anni tempore fe aperit de
d i e h o r a undecima, manetque ex-
panfus ad fecundam pomeridia-
n a m , arque omnes fimul t u n c ea-
dem hora clauduntur, ufque i n po-
fterum diem : q u o d ficut v e r i f l l -
m u m , ira r a r i f l ì m u m eft v i f u , f u m -
m o q u e peregrinantibus obletta-
mento exiftit.
CAP. XLVI.
T)e ànanas, ejujque
qudìtatibus,
ACtum agere nonnullis vide-

b o r , q u o d f r u t t u m toties de-
f c r i p t u m & ad v i v u m e x h i b i t u m
h i c denuo p r o d u c a m V e r u m c u m
ea p r c f c q u i fitinftituti n o f t r i , q u x
Praxin acque ac H i f t o r i a m Botani-
cam illuftrenr p r o f e r a m q u x de
;
iÂnanM qualiratibus, t u m ab aliis,

t u m propria experientia d i d i c i .
R e t t e quidem i n comparanda re-
r u m novarum notitia, follicitein-
fitas vires inveftigamus : fed n o n
m i n u s intereffe e x i f t i m o , etiam
indies Cognitarum herbarum &
f r u t t u u m ultcriores dignitates la-
tentes fcrutari, ficut i n hoc & m u l -
tis aliis v e r i f l i m e m i h i c o n t i g i t , <5c
p r o c u l d u b i o ft;piflime m i h i & aliis
p o f t h a c continget.
i^XnanM, aliis Nana, M o n a r d o
Pinas di£tu3,ncmini i n Indiis credo
ignotus,facileque o p t i m u s f r u t t u s
hortenfis i n B r a f i l i a , fecundaeque m e n f x o b l e t t a m e n t u m & o r n a m e n t u m , fivecrudus, five
f à c c h a r o c o n d i t u s , cx-
f i f t i t . A l t i l i s hujus Car-
d u i fpecies cinarx i n
m o d u m nafcitur, fpicis
c o m p a t t i l i b . inftar <£i-
ftarum,in f u m m i t a t i b u s
emergentibus;foliis o b -
longis/fpinofis , & in
f p e c i e m gladii m u c r o -
natis. M e n f i b u s x f t i v i s ,
Sole exiftente i n C a p r i -
c o r n o , maxime v i g e t .
Exigua femina feu gra-
na f u b r u f a i n f u p e r f i c i c
pulpx latitant. Extu-
berantibus bullis ex fla-
v o albicantibus exterius
paflim diftinguitur, &
quafi
SS G v i L l E L M l P l S O N I S
quafi vcrmiculis aut teflèrulis variatur. H i c f r u d u s , quia f u c c o c o r r o f i v o i m m o d i c c f u m t o
linguam v e l l i c a t , acgutturis ardores i n f e r t , defciflb cortice intaleolasfecatur, inque v i n o
H i l p a n i c o macerarur tantifper, donec qualitatem n o x i a m d e p o n a t , q u i g r a t u m faporem &
o d o r e m v i n o quidem c o m m u n i c a t , l i n g u x tamen morfus & gutturis i n f l a m m a t i o n e m , fi.
potetur v i n u m , inducit. Ipfe autem fuccus, quo turget f r u t t u s , m i r i f i c e a n i m u m l a n g u i d u m
recreat, & fpiritus fopiros f u f c i t a t , & i m p r i m i s ftomachum naufeabundumreftituit. A d d o ,
q u o d recens ejus l i q u o r , r u m v i n u m inde exprelTum, urina: f u p p r e f l ì o n i & doloribus nephri-
ticis f u c c u r r a t ; t u m q u o q u e venenis, i m p r i m i s f u c c o CMandihocs a d v e r f à t u r . I d e m illius
r a d i x , f r u t t u deficiente, p r x f t a t .
O m n i a h x c efficacius operatur l i q u o r ftillatitius è f r u t t u v i ignis extrattus, fi m o d i c a quan-
titate exhibeatur : nam fi largius concedatur, vafa urinaria i n f e f t a t , adeoque corrodendi q u à -
litate p o l l e t , ut n o n t a n t u m l i n g u a m & palatum f a u c i e t , led & i n c u l t r o , q u o fecatur, morda-
citatis veftigia relinquat, idque intenfius, fi n o n probe maturus fuerit. A t q u e t u n c prxgnan-
tibus n o n minus obeft quam Caratata. Febricitantibus, t u m vulneribus vel ulceribus i n f e f t a -
t i s , prorfus abftincndum ab hoc f r u t t u ; adeo enim humores accendit, ut n o n folum impediat
r e f t i t u t i o n e m x g r o r u m , f è d & i n pejus cos difponat.
Quapropter m i r o r o p t i m u m M o n a r d u m , f r u t t u m ànanas frigidum & humidum dkiflè.
M i n u s fallitur C h r i f t o p h o r u s à C o l l a , q u i calidum & h u m i d u m effe affirmat.
Silveftres quoque dantur <Ânana<s, ex C a r d u o r u m f a m i l i a , q u i nunc h u m i , nunc altisar-
boribus fupernafeuntur, quos tanquam inutiles p r x t e r e o , & ad Cap. X L . B e l l o n i i L e t t o r e s
remitto.
C A P - X L V I I .
T>e Betys > W Bette, ejujque facuhatibus.
F Requens tum in filvis, tum in ruderibus urbis Ohndae effe folet Betys, frutex elegans, vel
potius arbufcula quatuor aur quinque pedes alta 5 caudice r e c t o , n o d o f o , d i g i t u m craflb,

pallide v i r i d i & p e r t o t u m punctulis albis nota-
t o . Superius ad a l i q u o t nodos , ramulos adipi-
feitur identidem nodofos & ejufdem c u m cau-
dice coloris. I n ramis habet f o l i a , ad quemlibet
n o d u m u n u m , & fimul u n u m j u l u m . F o l i u m
quodlibet quinque fex aut feptem digitos eft
l o n g u m , l i n g u a f i g u r i , pallide viridis f e u l ù b -
flavefeentis coloris , fuperius fplendens, crafli-
t i e L a u r i f o l i i s pene l i m i l e . Denique piperis ftirpi
Sarmentis, caule & facie externa fìmillima. I n
h o c tamen diffèrt q u o d f o l i o & f r u t t u paulo
quam pipereftgrandiori.
Juli q u i ex ramulis dependent, f o r m a m pipe-
ris l o n g i m e n t i u n t u r , fed i n f i p i d i f u n t & n u l -
lius u f u s . V e r i i m licet f r u t t u s fatuus fit, radix
t a m e n f a p i d i f l i m a eft & celeberrima } nam &
a r o m a t i c u m q u i d l p i r a t , & Zinziberis praeftan-
t i a m fapore , c o l o r e , atque o d o r e aemulatur,
precipue lì recens fit, tunc e n i m dignitate i l l i
V K cedit.
Foliorum & r a d i c u m decottum colicum do-
l o r c m f e d a t , doiores m e m b r o r u m mitigat, ven-
t r e m flatibus t u r g i d u m c o m p o n i t , pedumque t u -
mores ex f r i g o r e natos a m o l i t u r .
I d e m praeftant balnea & f o m e n t a inde c o n -
fetta.
Praeter hanc Eetyn, a l i x a d h u c , inter quas eft
Betys f o e m i n a , i n faltibus r e p e r i u n t u r , j u l i s g r a -
cilibus & cxiguis b o t r o r u m m o d o congeftis &
pendulis.
CAp.
•DE FACVLTATIBVS S.IMPLICIVM LìB. IV-
G A P . XLVIII.
T>e S c a m b i , ejujque facuhatibus.
O L i m negletta pianta, i n filvis & nemorofis dumtaxat locis reperiebatur tandem c o g n ì t i s

illius v i r t u t i b u s , hortis eft illata.
;
Pro v a r i o natura & c u l t u r a l u f u , variis modis ex-

crcfcit & f a c i e m fubinde
mutat. Herba eft caule fà-
tis c r a l f o , l i g n o f o , t e r e t i ,
geniculato , q u i p o r t u l a c a
m o d o p a r t i m h u m i ferpit,
& hinc inde fibras i n ter-
ram 4 fe demittens, radices
agit, partimaflurgit.
I n ramulos multos varie
d i f p a n d i t u r , geniculatos,
duos f i b i u b i q ; o p p o f i t o s ,
i n iifque ad lingula genicu-
l a , bina folia o p p o f i t a ha-
bet, i n t e r d u m & p l u r a , i n a -
qualis magnitudinis : i n ex-
tremitate autem r a m u l o -
rum,quinque, fex,feptemve
f o l i a fibi i n v i c e m appofita
funt.
Q u o d l i b e t autem f o l i u m
.figuram fere cordis habet,
o b l o n g u m , & i n ambitu l e -
viter f è r r a t u m ( quadam &
laciniata ) coloris dilute v i -
ridis.
I n extremitate ramulo*
r u m flores proveniunr f o -
l i t a r i i , magnitudine cerali
minoris,cóftantes folo um-
b i l i c o r o t u n d o fine f o l i i s .
Semen i n umbelico ( f u f c o
per maturitatem ) o v a l i fi-
g u r a t a n e comprefliim,ex
f u f c o gryfèi coloris f p l e n -
dentis.
R a d i x filamentofa, cene-
r à , albicans.
Flofculus, q u e m fert cha-
memelo n o n m u l r u m ab-
fimilem, t e r r a mandatus,
paucorum d i e r u m decurfa
p r o f i l i t , plantamq-, afpecm
non minus q u a m efficscia-
nobilem producit.
Calida & ficca eft i n t e r t i o gradu, linguamque praguftata vellicat. L a t t u c a s caterafqae hu-
mettantes & refrigerantes herbas, q u a p r ò acetariis f o l e n t a p p o n i , temperat, & fapere a r o -
matico i m b u i t & commendat. Praterquam q u o d tenuitate p a r t i u m & caliditatc iiv'enfa cal-
c u l u m frangat, vis peculiaris contra colicos affettus i l l i ineft.
Flatus & o b f t r u t t i o n e s ex frigore ortas d i f l ì p a t , fi intus a f l u m a t u r , autbalnci's, fovendo
c o r p o r i concinnatis, injiciatur.
Potentia antidotali praftare & t o x i c o f u m m e adverfari, experimento c o m p e r t u m habeo,
Itaque q u o d vidi hic referam: Brafilianus q u i d a m B u f o n e m nattus pragratvfem & veneno t u -
m i d u m , f u c c o floris & f o l i o r u m tergo leviter i n f t i l l a t o ,»eum c o n f c f t i m ertecavit. Nec tantum
9° G V I L 1 E I M I P l S O N I S
animantia venenata e x f t i n g u i t , f e d & p r a c o r d i a h o m i n u m adverfus venena m u n i t , fi mane
& v e n t r i c u l o adhuc jejuno manducetur.
Aquas h y d r o p i c o r u m feliciter educir, & robur addit vifeeribus. Indigena ad firmandam
valetudincm, pultibus è CMandihoca f a t f i s , hanc herbam i n d u n t i n o n fine p r o f p e r o fucceflu.
C u m pifcibus quoque f o l e t c o q u i & egregie convenit.
CAP. XLIX.
De Cta-apia, ejujque facultatibus.
C E e r e t u m hujus herba Indigenisdebemus, q u i p r i m i illius v i r t u t e m nobis revelarunt. Pu-

* ^ f i l l a eft pianta Scdepreffa, fed q u a h u m i l i t a t e m praclaris dotibus abunde compenfet. E x
radice enim vel duos digitos l o n -
ga , & pennam o l o r i n a m c r a f f a ,
n o d o f à feu v e r r u c o f a , filamenris
ad l a t e r a , & inferius teiiuibus p r e -
dirà, exterius è gryfeo flavefcenre,
inrerius alba, tres vel quatuor p u l -
lulant p e d i c u i i , tenues, teretes,
ttes aut quatuor digitos l o n g i , q u i
quilibet u n i c u m f o l i u m f u f t i n e n t ,
o b r o t u n d u m vel o b l o n g u m , tc-
n e r r i r h u m , fuperius fplendide v i r i -
de, inferius p a u l u m albicans, ha-
bens n e r v u m & inferius venas
t r a n f v e r f i m confpicuas.
F l o r e m fert i n p r o p r i o pediculo
r o t u n d u m , u m b e l i c i figura, floris
B e l l i d i s a m u l u m , multis ftaminu-
lis conftantem , ex q u o f e m e n
p r o v e n i t minus Sinapi.
R a d i c e m f u n d i t p r ò m o l e fua
fatis c r a f l à m , t o r t u o f à m & cepa-
r u m more fibratam, e j u f d e m fere
c u m Pecacuanha p r a f t a n t i a & e f f i -
cacia, unde & Pecacuanha abufive
à q u i b u f d a m appellatur. C u j u s v i -
cem i n v o m i t u c i e n d o , & alvi p r o -
fluvio compefeendo egregie f u p -
plet. E o tamen difcrirftine obfer-
varo, q u o d p r i m a m f h a m dignita-
t e m à virtute a n t i d o t a l i f ò r t i a t u r ,
cujus vices an aliunde mereatur,
experiri n o n d u m licuit, q u a m q u o d vifeera tetris fuliginibus liberet. L u f i t a n i prater hanc, ab-
ditam quandam & o c c u l t a m qualitatem radici ihefle contendunt.
D i f f e r r p o r r o à Pecacuanha, q u o d ad v o m i t u m p r o r i t a n d u m minus fit valida, nec pari e f f i -
cacia humores peccantes per fuperiora exturbet : q u o fit, u t r a d i x , q u a odore & fapore alteri
cedit, m a j o r i quantitate exhibeatur.
I n d i g e n a integram plantam c o n t u n d u n t , & f u c c o p r e l i b a t o virus à ventre excludunt : à
còlubris l a f i aut fagittis venenatis p e r c u f l i , eundem a n t i d o t i l o c o , v u l n e r i i n f t i l l a n t n o n fine
fucceflu. D a t u r hic & alia Caa-apu fpecies, p r i o r i per o m n i a fimilis exceptis f o l i i s , q u a q u i -
5
d e m ?jufdem f u n t figura, fed i n a m b i t u ferrata & h i r f u t a , q u i d a m & p e d i c u i i h o r u m raris ve-

ftiuntu- pilis.
C A P . L.
De zÀcarìcoba, Lufitanis Erva do Caf itaon, ejujque tìrìbus.
Etdedgnape.
T>Lanta reperitur praftantiflìma, locis irriguis, maxime vero circa rivos & aquas fàlien-
A
t e s , q u a ablndiênis <^4caricoba\ à L u f i t a n i s Erva do Capitaon appellatur. F o l i u m habet
rotun-
DE F A C V L T A T I B V S S i M P L i C i v f o L I B . IV.
r o t u n d u m , g l a b r u m , & fatis c r a f f u m , atque Nymphe* m i n o r i perquam l i m i l e .
F l o r e m fert ex luteo a l b c f c c n t e m . Radice gaudet m u l t a , albicante, h u m i repente, Se
quafi nodis d i f t i n t t a , l o n g a , b u l b o f a , fucculenta, & Petrofelini q u o d a m m o d o faporem refe-

rente. E f t t e n u i u m p a r t i u m & c a l i d a r u m , guftatu perquam j u c u n d a & aromatica. Precipua;
qualitates qua; hanc herbam c o m m e n d a n r , i n h e r e n t r a d i c i b u s , interque aperientes haud
p o f t r e m u m l o c u m merentur. Hepatis & renum o b f t r u t t i o n e s , & i n t e m p e r i e m calidam emen-
d a n t , t a m f e l i c i t e r , u t n u l l u m r e m e d i u m illis p r e m i e r i m .
I n t e r illas herbas q u e m u n d o Occidentali c u m Europa f u n t c o m m u n e s , Nymphea e f t , illis
Aguape d i t t a , q u e l a c u b u s & f t a g n i s p a f l i m innatare confpicitur. Ejus folia & flores ficut ex-
terna facie, ita qualitatibus a d m o d u m conveniunt c u m c o m m u n i E u r o p e a , iifdemque f u n t
u f i b u s d i c a t a , apud omnes p a f l i m incolas. Quippe f o l i a f o l a , t i b i a r u m ulceribus, i n f l a m -
mationibus &: eryfipelafi applicata, medentur.
O l e u m radicis Nymphea quoque p r e f t a n t i f l i m u m e x i f t i t , atque contra internos & exter-
nos affettus calidiores i n q u o t i d i a n o u f u receptum.
Radices h e Aguapea. d i t t e , l o n g e & f u c c u l e n t e f u n t , c o t t e five leviter affate inter m e d i -
camenta alimentofa numerantur, & p r ò epulis apponuntur inter acetaria.
CAP. LI.
T>e J\(hambu (jùacu, five, Figuero d'Inferno,
TD Icinum duorum generum producit Brafilia, majorem quidem unum, minorem autem
A V
a l t e r u m . U t e r q u e eft arborefeens, f p e c i o f a f a c i e , nec filveftris f o l u m , fed & hortenfis &
altilis. Caulibus eft proceris & flore ex albo l u t e o , floribus vero p u l c h c r r i m i s , ftellatis & i n -
t e r f e t t i s , latiflimeque fe extendentibus. V i r e t p e r p e t u o , j u n t t i m q u e v i r i d i a femina i m m a -
tura , nigra vero matura & cineritiis maculis d i f t i n t t a p r o f e r t , à L u f i t a n i s Carapatos appellata,
q u e echinatis lappaceifque i n c l u f a c e l l u l i s , m o x f p o n t e e r u m p u n t , pinguique ac m e d u l -
l o f a fubftantia t u r g i d a , Se quovis anni tempore c o l l e t t a , i n Sole e x f i c c a n t u r , arefatta c o n -
t u n d u n t u r & e x aqua c o q u u n t u r , oleumque fupernatans ab indigenis excipitur. B e l g e vero
& L u f i t a n i o l i v a r u m inftar f o l e n t exprimere. L y c h n i s a f f u n d i r u r , coque o l e i d e f e t t u s f u p -
p l e t u r . Nec proinde tamen i g n o b i l e ; q u u m omnibus p a f l i m i n c o l i s i n u f u fit q u o t i d i a n o
c o n t r a affettus frigidos t a m internos q u a m g p t e r n o s ; ita u t o p t i m i o l e i E u r o p e i v i c e m
preftet.
C a l i d u m habetur ad t e r t i u m gradum. R e f o l v i t a p o f t h e m a t a , & matricis v c n t r i f q u e t o r -
m i n a & flatus i l l i t u m d i f e u t i t prodeft tinnitibus a u r i u m reftituit tenfos c o n v u i f o f q u e ner-,
; ;
vos. T r e s vel quatuor g u t t u l e , ex convenienre l i q u o r e fubinde per os vel anum e x h i b i t e ,

fanantrigidos a r t i c u l o r u m affettus & fimul a l v u m laxant. C u t e m quoque à p f h o r a , reliquif-
que externis corporis affettibus v i n d i c a t . U m b i l i c o i n u n t t u m l u m b r i c o s p u e r o r u m ex-
pugnat.
Semen illius c a t h a r t i c u m e f t , & m u l t o v a l i d i u s q u a m o l e u m : humores enim crizdos per
fuperiora Se inferiora extutbat, ac proinde preparatione indigent. C o n v e n i t i n f p i r i r u v i n i
o p t i m o , l o c o c o r r e t t o r i i , macerare femina m u l t a , & i n d e u n c i a m circiter è c o c l e a r i exhi-
ben , utventer benignius à craflis humoribus evacuetur.
Si ipfa feminis grana i n fubftantia accipere m a l i s , minus t u t u m exiftimanf i n c o l e , fepte-
narium n u m e r u m excedere, licet D o d o n e u s i d fuadeat.
Foha aqua v e l aceto macerata H e r p e t i aut hujus generis affettibus m e t f e r i p r e t e r P i o f c o -
. n d e m , teftemhabeo quotidianamexperientiam.
M z C A P .
v a G v i L l E L M l P l S O N l S
C A r. LII.
De Tangaraca, ejufque facuhatibus.
B Ratiìicnfcs Tangaraca, Lufitani Eruà <fe Affo, appellant eundem fruticem, idque non fine
r a t i o n e , q u o d facultate fingulari deleteria p o l l e a r , & homines atque atque glires i n t e n -

mat. E j u s tres reperiuntur fpecies.
P r i o r , q u a m a x i m e noxia e f t , florem p r o d u c i t , p r i m o a l b i c a n t e m , m o x aureo c o l o r e
nitefcentem: f o l i a autem l a t e virentia, a c u m i -

nata , f e f q u i d i g i t u m circiter l o n g a , & multis
nervis atque venulis d i f t i n d a .
Pofterior f o l i a fert p r i o r i q u i d e m Twgaraca. haud d i f l ì m i -
l i a , fed l o n g i o r a & t t i f t e viridia : F l o r e m autem f a t u r è pur-
p u r e u m & u m b i l i c a t u m , cui fuccedit f r u d u s # i b o filveftri
haud d i f l i m i l i s .
L i c e t autem f o l i i s , floribus ac f r u d i b u s differant u t r a -
que h a p i a n t a , l i g n o tamen, natali f o l o , & procerirate c o n -
venirne. C a t e r u m ubivis fere i n triviis o b v i a , q u à l i t a t e v i -
rulenta A r l è n i c o v i x cedunt. T a n t a fiquidem t u m f o l i o ,
t u m i m p r i m i s fiori & f e m i n i potentia ineft, u t m a n d u c a t a ,
c o n f e f t i m h o m i n e m i n t e r i m a n t , n i f i quantocius p r a f e n t i f -
fimo A n t i d o t o o b v i a m eatur.
N u l l u m autem p r a f t a n t i u s a l e x i p h a r m a c u m , quodque
effìcacius t o x a m hanc expugnet, hadenus e x t a t , q u a m
i p f a hujus pianta r a d i x , q u a contufa & ex v i n o aut alio
aliquo convergente liquore p r o p i n a t a , a g r o s l à p e . i n i n t e -
g r u m r e f t i t u i t . U f q u e adeo benigna mater N a t u r a , faculra-
t e m non minus falutarem, quam m o r t i f e r a m eidem pian-
t a infudit. Sicut fufius d i d u m i n t r a d a t . de A n t i d o t .
CAP.
DE F A C V L T A T I B V S S l M P L t C l V M LlB. IV. 93
C A P . L U I .
De Ieticucu Jìve Mecbuacan > itemqueBatatas, Libarne &•
(tAmenduìnis.
TNter frudus fubterraneos alimentofos primum locum merentur, quos Batatas, Inhame, &
Âmenduina^ nuncupant v u l g o . Batata q u i d e m diverfi f u n t coloris, fed q u à l i t a t e congcneres,
nutrientes, magnoque i n c o l a r u m c o m m o d o i n v i d u m cedunr. Pingues f u n t & dulces atque
flatulenta : hyeme d e m u m o b m u l t a m u l i g i n e m maturefeunr, & i n hortis t a n t u m exeoluntur.
F o l i a i l l i u s m a g n a , glabra, faturate v i r i d i a , fupra terram repunr. Flores f e r u n t e x t e r i u s d i l u t e
virides, interius candidos. U r v i d e r e eft apud M a r c g . p a g . 16.
Q u i autem Inhame dicuntur f u n t ponderofiores, m u l t o q u e m a j o r e s , fed viliores quam Ba-
tata, filofi ac ruberofi, à pauperibus f o l u m m o d o expetiti.
Inhame de S.Thome, Brafilienfibus Cara, Congenfibus ûiquo^quecongo, pianta eft caule
quadrato, & paulum hinc inde c o n t o r t o ; l o n g i f l ì m e repit fuper t e r r a m aut etiam afeendit
fepes, l o n g i f l ì m e q u e f e propagati n a m r a m u l i illius terram contingentes, fibras p r o t t u d u n t
& novas agunt radices. I n t e r f t i t i o feprem aut etiam p l u r i u m d i g i r o r u m ad caulem proveniunt
pedicuii duo o p p o f i t i , quinque aut fex digitos l o n g i , i t i d e m quadrati, q u o r u m cuilibet i n f i d e t
f o l i u m Sagtttalis noftraris figura, n o v e m aur decem digitos l o n g u m , l a t u m circiter fex, u b i la-
t i f l i m u m , q u o d l a t a v i r i d i t a t e f p l e n d e t , f o l i d u m , feptem aut n o v e m nervis ex pedicuii inlè-
d i o n e prodeuntibus & per l o n g i t u d i n e m difeurrentibus, inferius p r o m i n e n t i b u s , fuperius
p r o f u n d e jacentibus, i n extremitate acuminatum. Crafla eft r a d i x , u n u m pedem l o n g a , c u -
ticula ex cinereo fufea v e f t i t a , f u b qua flavefeit, intus a u t e m habet cameni fucculentam &
quafi ladefcentem.
Inter K^fmendumas radices, o b l o n g a p r a f t a n t i o r e s , q u a duos cineritii coloris nucleos,

o p t i m i n u t r i m e n t i & palato gratos,fed flatulentos,atque ad V e n c r e m incirantes.loculamento
i n c l u d u n t , u t m e r i t o piftacei fubterranei dicantur: ex A f r i c a huc deportantur. Ignobiliores
b u l b i r o t u n d i Tamaotarana à Brafilienfibus n o m i n a n t u r .
D e eanunc agamus radice, q u a L u f i t a n i s Batata depurga alias Mechoacm,^àC\ìimis Iittcucu
appellatur : p a f l i m i n agris & locis incultis proveniens, nullaque olitoris i n d u f t r i a tradata aut
M3 exculta.
£4 G v i L l E L M l P I S O N I S
cxculta. A d e o per omnes filvas l u x u r i a t , u t o m n e m terram pene impleat : Eadem piane eft/fa-
cics & efficacia pianta:, f o l i o r u m & r a d i c i s , cujus eft Mechoacan i n reliquis A m e r i c a partibus.
Species eft c o n v o l v u l i feu Smilacis, nam caulis illius farmentofus e f t l o n g i f f i m e ferpens &
fcandens, multangularis, lentus, r u f f u s , atque etiam viridis. Folia f u o p r o p r i o pediculo i n n i -
t u n t u r , u n u m d i g i t u m l o n g a , figura cordis, u t v u l g o p i n g i t u r , duabusadlateraauriculis,ad
t a t t u m tenera, u n u m aut etiam plures d i -
gitos longa, faturate viridia, inferius nervis
& venulis tranfvcrfis confpicua -, n u l l u m
habent o d o r e m p r a t e r herbaceum: caulis
autem incifus l a t t e u m edit f u c c u m .
Flores ferr c o n v o l v u l i magnitudine &
figuta, p u l c h e r r i m o s , albos & pauco i n -
carnatp dilutos exterius, intus autem p u r -
pureos, menfe p o t i f l i m u m J u l i o : q u i u b i
deciderinr, fuccedunr f e m i n a , p i f i pene
magnitudine, f u f e i c o l o r i s , v e r u m haud
r o t u n d a , fed quafi d u a particula e x f e t t a
e f l è n t , ita ut ferme triangularis fintfigura,
q u a menfe Septembri c o l l i g u n t u r .
Ejus autem radix p i n g u i s , alboque f u c -
c o turgens, g u m m o f a eft atque i n f i p i d a :
exterius obfcure cinerea five f u f e a , r e f i -
n a m q u a n d a m recens f u n d i t ; interius eft
alba. C o l l i g i t u r opportune circa m e n f e m
O t t o b r e m : i n taleolas circulares d i f l e t t a ,
filoque t r a n f f u t i m excepta refervatur, &
contra o m n e m externam i n j u r i a m v u l t
defendi.
Calida i n p r i m o & ficca i n fecundo gra-
d u cenfetur : Blande & citra n o x a m pur-
gat : fèd quia agit i n vifeidos p o t i f l i m u m
Se craffos h u m o r e s , indiget v e h i c u l o &
ftimulo c o r r c t t o r i i l o c o .
P u l v i s e x v i n o i n f u f o f o l o p r a f t a t à dra-
c h m a u n a adduas & u l t r a , & f c e c u l a i l l i u s , u t i n M o t b o r u m o b f è r v a t i o n i b u s f u p r a o f t e n d i .
C o n d i t u r a & c o n f e r v a , q u a p l u r i m a t a m è flore, q u a m ipfa radice f i u n t , n o n f o l u m f u n t b o n i
faporis, fed blande laxanr atque aperiunt.
P l u r a q u i f c i r e v o l e t , c o n f u l a t M o n a r d e m , D o d o n a u m , atque alios.
CAP. LIV.
De Caapebajlliujque facuha-
tibus , &u/u.
CLematiti non abfimilis, tenaci

ac p r a l o n g o f a r m e n t o , n u n c v i -
cinas arbores ornate c o n f e e n d i t ,
nunc h u m i inftar colubris r e p ì t h a c
Herba; o b fimilitudinem Cipo de Co-
bras, o b eximias virtutes Scpraftan-
t i a m Erva. de noffa Senhora à plebe
Lufitanica cognominatur. TenuiC
fimo eft f o l i o rotundo , latequc
femper virente ; Radice t o r t u o f a , è
c i n e r i t i o nigricante, & digitalis c i r -
citer craflitiei, fijuvenis fit, finvetu-
ftior, b r a c h i u m a d a q u a t , nigraque
exiftit.
Subftantia intus eft folida, c o m p a t t a & p i n g u i , n o n m u l t i , fèd tamen f u b a m a r i faporis,
p a r t i u m calidarum & t e n u i u m . r
Floret
D E P A C T L T A T I B V S S I M P U C I V M L I B . IV. 95
Floret pianta menfe I u l i o , & femen fert m a g n u m coloris r o f a c e i , è capfulis (lupulo fimili-
bnsj prominens.
Ego duplicem radicis fimul & f o l i o r u m u f u m f u m expertus.
R a d i x i n taleolas f e t t a , perque aliquor dies f u b d i o i n l i q u i d o convenienti macerata, v i n i
f u a m i l l i c o m m u n i c a t , nec ingrato adeo fapore aut Cerevifiam, aut v i r i u m , q u o diluitur,
i m b u i t q u i n potus ordinarli l o c o x g r i i l i o u t u n t u r , q u o d r c n u m , ureterum & v e f i c x o b f t r u -
5
ctionibus medeatur. U f q u c adeo Calculi expellit materiam (licet rarius hic detur h o c ma-
l u m ) utMagnates L u f i t a n i aliud n u l l u m medicamentum huic p r x t u l e r i n t . C x t e r u m h x c tan-
topere predicata herba, n o n t a n t u m proprer virtutes j a m d i t t a s , f e d & c x i m i a m , qua coatra
venena v a l e t , faculratem, ab illis expetitur. Q u i p p e fuccus ex recentibus f o l i i s e x p r e f l u s , fer-
pentumfanat m o r f u s : radix autem c u m f o l i i s c o n r u f a , & è v i n o haufta, veneni intus a l f u m t i
v i m r e t u n d i t , penitufque expellit.
CAP. LV.
De Tajaoba, ejujque uju.
r \ I v e r f a s B r a f l ì c x fpecies novus hic o r b i s p r o d u c i t , q u a r u m f o l i a Tajaoba, ab Indigenis vo<

-"^cantur.
H a r u m una a l -
ba e x i f t i r , cujus
folia eduha,uti&
radices,laxant al-
v u m : altera Man-»
garapeuna, cujus
f o l i a f u n t fatura-
t e v i r i d i a , u t & ra-
dices i t i d e m x o r -
tices &z caules
f u n t rofacei c o -
l o r i s : hujus n o n
f o l i a , fed radi»
ces dumtaxat e-
dules: tertia,qux
Tajaoba v e l Man -
gara-miri appel-
latur , cujus f o l i a
funt minora &
duriora nec e d u l i a , fed f o l a r a d i t . Quarta eft Tajaoba fil-
veftris , alias Tajobaraon d i t t a , & nonnullis Mangara bra-
va. Ex qua p r o f a n i m i & f u p e r f t i t i o f u m vulgus philtra,
aliaque fimilia, nec minus ridicula c o n f i c i pofle e x i f t i -
mat. R a d i c e m autem ejus vere caufticum e f f e , ejufque
l o c o p r o f p e r e u f u r p a r i experientiam teftem habeo.
Q u i p p e p r x t e r b a l n e a q u x e x iis folis contra m o r b o s c u -
taneos, t u m i m p r i m i s frigidos articulares, apprime c o n -
ficiuntur, membra quoque a f f e t t a , p r x v i a Scarificatione, contufis recenter radicibus frican-
tur c u m o p r i m o fucceflu. M o x cataplafmata e x i i f d e m , parti dolenti undiquaque i m p o n u n -
tur : q u x fi per vices aliquot reiterentur, inveterata q u x q u e m a l a , citra r e c i d i v x m e t u m , ex>
tetminare folent.
Q u x alia prxterea B r a f l i c a r u m genera h x c tellus p r o d u c a t , ad M e d i c i n a m ulteriu? f p o
ctantia,fedulapofteritas, u t f p e r o , inveftigabit.
CAP. LVL
De Inìmboja,fi"ì>e Siha de 'Praya, Lufitanis.
A Spere echinatus ille & vix tractabilis Occidentis frutex, infilvisarcnofis&littoribusfi-

-^*-tientibus abunde pullulat ac jucunde virefeit. L o b o s echinoides quos C . Clufius vocat,
profert, d u a b u s v e l t r i b u s f p h x r u l i s l a p i d e i s refertos.
9 Ó G V I L l E L M l P l S O N l S
Radix- ejus eft gracilis Si d u r a , interius albicans, calida ad t e r t i u m g r a d u i t i , & faporis amari.
H u j u s r e f i n a a d p u g i l l u m , plus m i -
n u f v e , a l f u m t a , excitat v o m i t u m .
Contraque illa venena p o t i f t i m u m
operati teftantur E m p i r i c i , qua;
lente vires fuas deleterias.exferunt
& tarde v i t a m depafcuntur.
CAP. LVII.
Sbandì,piper bngurn ejuf-
que facultates.
IN arborefccntis fruticis pene al-

t i t u d i n e m aflurgit filveftris pian-
t a , qua; Pimientados Indios à L u f i -
tanis v u l g o appellatur. Caule eft
faturate virenti, & maculis albis d i -
ftintto. Folia fert lcvia, ut Araticu;
& oblonga : piper ornate p r o d u -
cit l o n g u m , idque erectum, p r i -
m u m ex v i r i d i flavefcens, m o x fa-
turate v i r i d e m c o l o r e m acquirens. O r i e n t a l i piperi o b l o n g o ,

craftìtie n o n n i h i l cedir, efficacia licet neutiquam inferius. A r o -
matici eft faporis & i n f i g n i t e r m e n t i s , p r x f e r t i m fi m a t u r u m
media xftate decerpatur , fenfimque f u b Sole arefcat & n i -
grefcat, atque tunc c a l i d u m cenfetur i n f u p r e m o gradu. D i -
g i t i eft l o n g i t u d i n e , conftans folis quafi granulis, congefto or-
dine, (plantaginis inftar feminis) difpofitis : femelque t a n t u m i n
anno provenir.
P a f l i m i n t e r r a f o l i d a & p i n g u i , maxime autem circa o p p i -
dum Olindam confpicitur.
Q u o n i a m autem t o t C a p t i c i Brafilienfis fpecies i n h o r t i s
a l u n t u r , hoc piper n o n a d m o d u m expetitur. Pharmacopolia
etiam m i n u s i l i o i n d i g e n t , o b rariorem illius i n M e d i c i n a
u f u m . Sed tamen radices & f o l i a , c u m f u m m e fint fonìa,
etiam e x f ì c c a t a & diu refcrvara, v i c e m herbarum calidarum
& c o r r o b o r a n t i u m , ad balnca concinnanda, contra univer-
f a m i l l a m f r i g i d o r u m m o r b o r u m c o h o r t e m , abunde fupplent.
C A P . LVIII.
De Sape, five f acape, ejufque ufu.
G Ramenjqnceum ad hominis prope altitudinem, exradiculageniculatajuncea,alba, ex-
furgit, cau\e p r i m u m fimplici, inftar c u l m i filiginis, t c r e t i , q u i poftea i n aliquot folia fin-

ditur graminea, àngufta, i n medio a l b u m n e r v u m f e c u n d u m longitudinem habentia. N u l l i u s
eft odous, nec florun gerit nec femen. S o l o , u t p l u r i m u m , c f t x t o , nafeens, radices f u b terra
longe
D E F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . IV- 97
longe lateque a g i t , & mire luxuriantes extendit, novalque herbas renaces & dudtiles p r o t r u d i t ,
quibus Indigena plerique & L u f i t a n i u r u n t u r , ad m e m b r o r u m vulnera Uganda, m o r f u f q u e
l è r p e n t u m , q u o minus virus ad cor afeendar, conftringendos, donec vulnus fanatum fuerit.
Sed m i f l a hac f u p e r f t i t i o n e , vires & facultates potius c o m m e n d o , qua; illius radicibus j u n -
ceis f u c c o grato turgentibus, infunt. M u l t i s e n i m profiline experientia c o m p r o b a t u m e f t .
fideco&oillarum, p r x f e r t i m quibus male f u i t , ex f u m t o a l i q u o veneno, utantur.
CAP. LIX.
De Iaborandi, ejujque facuhatibus &• uju.
TTa veteribus Incolis & noftris dicitur hodie hxc Pianta : qux in duas fpecies difpefcitur. LJ-
J-traque i l l a r u m nobilis eft & fàlutaris.
P r i o r i n f r u t i c i s a l t i t u d i n e m , inque terris t a n t u m folidis & pinguibus crefeit ; f o l i o

& flore L a u r o fimilibus. Caulibus aflurgit m i n i m u m d i g i t u m craflis , per longa inter-
valla n o d o f i s , teretibus & fature v i r i d i b u s , q u i ad nodos habent ramulos i t i d e m n o d o -
fos. I n his & illis f o l i a vel a d p o f i t a , v e l e t i a m alternatim p o f i t a , à fex ad decem digitos
longa, l à t u r a t e v i r i d i a , fplendentia, & i n extremitate mucronara. Semen j u l i s i n h x r e t i n t e n f e
c a l i d u m & urens. Radice eft tenui & luxuriante, i n qua hujus p l a n t x dignitas quafi tota c o n f i -
ftit. A d t e r t i u m gradum calida eft & ficca,fubtilium p a r t i u m & caufticarum, pyretrique v i c e m
merito fupplet i n praxi.
P o f t e r i o r o b eafdem qualitates, licet n o n x q u e intenfas, i d e m nomen o b t i n e t , eftque f r u t i -
cefeens, o c y m o n o n m u l t u m a b f i m i l i s , ficcisac fitientibus locis gaudens, fua/que virtutes,
n o n minus q u a m p r i o r , i n radices transfundens.
U t r i u f q u e radicum qualitates Brafilianis, q u i illas L u f i t a n i s & n o f t r a t i b ù s revelarunt, adeo
commendantur, ur inter Panaceas hodie habeantur, u f u m q u e i n M e d i c i n a p r x f t e n t e x i m i u m ,
& vicem A n t i d o t i n o n raro fuppleant. Pugillus fiquidem recentis radicis c o n t u f u s , eque ge-
N nerofQ
9S G v i L l E L M l P l S Q N l S
n e t o f o v i n o propinatus, v i m veneni per fudores Se urinas exturbat. C u j u s rei fpecimen Barba-
r u m quendam edidiflè v i d i , fpe&anre Excell. Naflav. C o m i t e .
M ò r d a c i denique a c o r é l o c o Srernuratorii falutares edit effedms, t u m peculiari v i attra&iva
l o c o m a f t i c a t o r i i alte p i t u i t a m è capite ad os derivat,oculofque a perpetuis catharris vindicat.
C A P. LX.
De lacuacanga, aliti Taco Caatinga, ejujque facuhatibus.
I Nnumera in Brafilia arundinum fìlveftrium genera reperiuntur. Prxter eximiam illamfati-
v a m Sacchari cannam, reliquarum o m n i u m facile r e g i n a m , i n nemoribus exfurgunt admo-

d u m excelfx p l u m i f q u e veftita;, u t a r -
b o r u m a l t i t u d i n e m , tibia: vero huma-
n x craflitiem adxquent. Q u i d a m d u -
riores fagittifque funr dicatx. E qua-
r u m radicibus decocfis, l i x i v i u m con-
tra c a p i l l o r u m defluvium concinnatur.
P l u r i m a quoque dantur a l i x , quas fi-
lentio p r x t e r e o , o b o r n a t u m v e l u f u m
ab opificibus dumtaxat aut a g r o r u m
colonis expetitx.
U n a reftat q u x u f u m i n M e d i c i n a
p r x f t a t , bulbofa Se femper virefcens,
lacuacanga ab Indigenis nominata.
Caulis internodiis rarioribus & m o l -
l i o r i b u s d i f t i n c t u s , amplis & craflis f o -
liis eft c o n f p i c u u s : è cujus vertice,com-
pac"tus,fquamatus, figura p y r a m i d a l i &
ì p e c i o i e rubefcens flos, progerminar.
Egregia h x c A r u n d o , f p o n g i o f a p u l -
pa, acidoque f u c c o turget. Inter fecre-
t i f l i m a & oprima habent remedia c o n -
tra G o n o r r h e a m , manducare m u l t u m
hujus c a n n x , caque fola r e n u m , v e f i -
c x & genitalium immundities expelli
tradunr. E g o f u c c u m illius acidum ex-
p r i m i , cerraque d o l i , addito conve-
nienti f y r u p o , x g r o bis de die exhiberi
conlultius d u x i , & m u l t u m p r o f u i f l e
f u m expertus. Ea tamen cautione, ut ufus illius frequens vitetur, q u o d f u o acore v e n t r i c u l u m
i n f e f t e t , genitalibus quoque o b f i t , q u e m a d m o d u m i n multis videre c o n t i g i t , q u i temere i l i o
utebantur.
C A P . L X I .
De Sajfafras, ejufquefacuhatibus.
T N vaftiflimis & diflitis B r a f i l i x f a l t i b u s , d u a v e l tres i n f i g n i u m & f r a g r a n t i u m a r b o r u m

-^fpecies reperiuntur, q u x ^fnhuiba à Brafilienfibus dicuntur. Q u a r u m a l i x n i g r i c a n t , a l i x
albicant, ac proinde Cedro branco v e l Canela o b o d o r e m dieta. Q u x ^nhuyba-peabya à Bra-
filianis, m e r i t o ab Hifpanis Pao funcho n o m i n a t u r , q u o d i n f i g n i f x n i c u l i fragrantia t o t a m
d o n ì u m r e p l e a t , t a m i p f u m l i g n u m ('quod è cineritio flavefeit Sandali inftar) q u a m c o r t e x
& radix. Proinde M o n a r d i d e f c r i p t i o n i circa l i g n u m Saffajras n o n acquiefeendum, licerac-
curate t r f u m & a b u f u m e j u s deferipferit : nam c u m de delecmSc p r x f t a n t i a partium arboris
a g i t , corticem dignitate l o n g i f l i m e fuperare Se excedere l i g n u m t e f t a t u r , .& SaJJajras florida
decorricat&m l i g n u m vix dignitatis ullius effe a f f i r m a t , c u m h o c Brafilienfè e x i m i x virtutis
Se dignitatis habeatur, atque à cortice liberatum i n aliquot annos i m m u n e fervetur.
A d h x c f o n i o r i s odoris eft & efiìc'acix, atque fecundum caloris Se ficcitatis gradum excedit.
T c r t i a autem fpecies Âuhuiba.miri, q u a n t u m duabus prioribus magnitudine i n f c r i o r ,
tantum v i r t u t i b u s f n p e r i o r , omnibus pariter incolis i n quotidianos ufus repofita. F o -
l i o eft L a u r i , fed m i n o r i , f r u c m o d o r i f e r o Se n i g r o , u b i m a t u r u e r i t , coque fimul c u m
foliis,
DE f A C V L T A T I B V S S l M P l J C I V H L I B. I V - 99
foliis, ligno, radice intenfe calidis ultra fecundum g r a d u m } cortice eft c o l o r i s è cinereo trifte
rubefecntis, cjufdemque qualita"tis.
Decocta ex his n o n t a n t u m contra luem V e n e r e a m , fed Se alios p l u r i m o s morbos à frigore
natos adhibentur ; fudorcs denique & urinas m o v e n t , t u m vifeerum obftructiones, atque uteri
intemperiem f r i g i d a m t o l l u n t : languidos imprimis à m o r b i s Chronicis refufeitatos, hydro-
picos quoque ab aquis j a m liberatos, à r e c i d i v a m e t u liberant.
CAP. LXII.
T)e Iupicanga, ejujque facuhatibus.
E Andcm quam China radicem vulgo vocant, hac quoque producit terra : fèd Pfcudo-
C h i n a m , de qua D o d o n a u s & alii f c r i b u n t , frequentius, eamque a d m o d u m n o d o f a f n

& l i g n o f à m , quam ipfe a l i q u o -
ties è t e r r a , i n T e r r i t o r i o i m p r i -
m i s Paraybienfi, u b i copiofe naf-
c i t u r , evulfì.
Sed ne quis fallatur,tres o m n i -
n o reperiuntur fpecies, licet pau-
cioribus c o g n i t a q u a omnes
f u b e o d e m n o m i n e comprehen-
d u n t u r , o b f u m m a m q u a m inter
fè habent f i m i l i t u d i n e m quas ta-
;
m e n fi i n ufus appliceSjdiftingue-
re neceffe eft : quapropter eligem
da eft q u a magis c r a f f a , glabra Si
rubefeens eft : q u a f a c i l e e x m a -
gnitudine pedis pianta, t u m & ex
i n f r e q u e n t i o r i b u s c a u l i u m fpinis
i n t e r n o f e i p o t e f t . Ejus brachia
fpinis acutiflimis hinc inde o b f i -
ta, Clematis i n f t a r , vicinas arbo-
res,earumque f u m m i t a t e s , f i n u o -
fisflexibusamplecf untur. F o l i a
f e r t Plantagini haud d i f f i m i l i a , &
baccas croceas ad aureum c o l o -
r e m vergentes,ac racematim pro-
venientes.
I n hac pianta c u m n i h i l fit fere,
q u i n ab aliis S c r i p t o r i b u s t r a t f a -
t u m , Se ad v i v u m fit exhibitum,
f b l l i c i t e aut prolixe differere ope-
r a p r e t i u m n o n erit. Ea u t i folent
ad eadem mala expugnanda, q u a
i n Europa cxpelli folent : t a m e t f ì
C h i n e n f i (ut, q u o d fentio.dicam)
dignitate & praftantia fubinde
n o n n i h i l concedat.
CAP. LXIII.
T)e Iamacaru, Vrumbeba, &" Iaracatìa, earumque facuhatibus atque ufu.
SI in ulla Brafilia pianta mirus natura lufus, certe in hac Carduo five ficufilveftriapparet.
V i d . Marcg. Icones pag. 116. quippe adeo inter fe variant, p r ò natalis f o l i diverfirate, ut v i x
omnes ad eafdem fpecies quis referat, n i f i flore & f r u t t u , t u m interna q u à l i t a t e convenire de-
prehenderentur. I n difliris enim & denfis n e m o r i b u s , ad q u a vix aditus patebat, aliquas c o m -
munis arboris magnitudinem fuperare, i n l i t t o r e vero fitienti aliquot v i x fruticis altitudinem
adequate videbam. T r u n c u s è terra p r i m u m , n u n c triangulari, nunc quadrangulari figura,uni-
cus,craflus, horjidis fpinis o b f i t u s , p r o f i l i t . Ex q u o m u l t i deinde, r a m o r u m l o c o fimiles,trunci
N 2 produ-
10O G V I L I E L M I P l S O N l S
producuntur hifce flores haud i n o d o r i , a l b i , Nymphese majores fimilis, adnafcuntur. Quibus
;
m o x , atftivis menfibus, fuccedunt f r u d u s r u b r i , o v i anferini figura & magnitudine, multaque

nigra & exigua (emina, candidiflimae & fucculenta; e o r u m f r u t t u u m pulpa; , intus c o n -
tenta;, immergunrur. Pratrerquam q u o d o b d e l c a a b i l e m f r u a u u m f r a g r a n t i a m & ob f u c c u m
ex acido dulcem, abaeftuantibus expe-
t u n t u r : febrickantibus imprimis & b i -
liofis conveniunr recenres, quod grato
acorc palatum afficiant,& fitim fedenf,
denique C o r & ventriculurn m i r e re-
ficiant. Succus denique ex nac pianta
extrattus, febribus ex bile natis m e -
derur.
A d m i r a t i o n e q u o q u e digna eft n i t i -
d i f l i m a h x c a r b o r , Vmmmbeba Brafilienfibus dieta, ex familia h o r u m c a r d u o r u m five ficuum

Indicarum. Qua; i n defertis Mediterraneis t a n t u m reperitur • ac
propterea licet i n ufus Medicina; n o n d u m fit recepta, n c u t i q u a m
eft prattereunda.
T r u n c o eft a d m o d u m f p i n o f o , eoque r e c t i f l l m o laracatia, et-
iam fpecies Iamacaru, vere P i n u m diceres, fi rectirudinem & al-
t i t u d i n e m confideres, v e r u m i n caeteris d i f f è r t , q u o d foliis po-
tius fe invicem protrudentibus, quam ramis i n arboris f u m m i -
tate, d e c o r a t u f , q u a totunditate & craflitie p a l m a m , l o n g i f l i m i s
lpinis digitos manus aemulantur. Diflitae hujus arboris nuper à no-
bis detetta: f r u d u s , m i h i & fenioribus Brafilianis mecum pere-
grinantibus, hactenus minus innotuerunt : Caudicis medulla eft
Sambuci medulla,facile m o l l i o r , qua; f e d a arbore c o n t i n u o ex-
ficcatuf, abitquc i n l e v i f l i m u m p u l v e r e m , q u i d e c i d i t , m o x q u e
ablato f p i n o f o cortice, relinquitur fcapus concavus, arundine le-
v i o r , miris cancellis, q u a f i ex arte mire fabricatus : q u i fi ab igne
accendatur, flammam luculenter f o v e t , facifque l o c o nobis iter
facientibus de n o t t e inferviebat. Q u a m o b r e m fiamma i n d u -
ftria inde Kuc, tibia; c r a f l i t i e i , v i g i n t i circiter pedum l o n g i t u d i -
nis f c a p u m xransferri j u f l i , & nunc i n H o r t o A c a d e m i c o L u g d u -
n i B a t a v o r u m , apud ClarilT. P r o f e f l b r e m D . Y o r f t i u m r e f e r v à n -
d u m dedi.
CAP.
U Ì F A C V L T A T I B V S S I M F L I C I V M L I B . IV- IOI
CAP. LXIV
T>e ^Potìncoba, Lufitan. Tulgera, ejufque facuhatibus.
TYErba ultra tibie altitudinem vix afliirgens, folio oblongo, nunc maculato, nunc imma-
c u l a t o , hinc inde per paludofa & aquofa loca ftagnantia c o n f p i c i t u r Pcrficaria per
A
o m n i a fimilis, unde eam Pcrfica-

r i a m A m c r i c a n a m appellare placuit.
R a d i x illius c o m m a n l à intenfiorc
fervore & acrimonia l i n g u a m i n f i -
c i t , Europeumque H y d r o p i p e r n o n
t a n r u m fuperat.
Fomenta è foliis veteres m e m b r o -
r u m doiores d i f l b l v u n t , frigiditatef-
queabolent. Pubi f e p i u s applicata
urinas è f r i g o r e cuncfantes ciunt.
C e t e r u m recens herba inter cauftica
primas tcnet, cujus rei n ò n ignari
C h i r u r g i , ea quoridie utuntur c o n -
tra ulcera putrida.
CAP. LXV.
T)elpecacuanha, ejujque
facuhatibus.
T A n d e m ad decantatas has falu-
tiferas radices o r d o nos deducit,
q u a p r a t e r facultatem purgatricem
per fuperiora & inferiora , o m n i
veneno eximie adverfantur. N e c
credo praftantius remedium adver-
fus p l u r i m o s m o r b o s ex longa o b f t r u & i o n e o r t o s , i m p r i m i s i n v e n t r i s fluxibus medendis*
i n hifce terris reperiri
facile.
D u a exiftunt fpecies,
neutra à nemine, q u o d
f c i a m , defcripra, ca-
rumve qualitates exi-
m i a i n lucem protra-
e t e . U t r a q u e eidem
u f u i dicata fed gradi-
t
bus f a c u l t a t u m , t u m &
facie, & natali f o l o , d i f -
ferunt. U n a e n i m ea-
r u m h u m i depreffà,exi-
g u i o r i n pratis crefeit ;
Pulegìo non admo-
d u m d i f l i m i l i s , nam
caulis foliis lanugino-
fis exfurgit mùltis : a l -
biftfc flofculis cingitur :
radix illius eft craflà, fi-
l o f a , albxans, à L u f i -
tanis ad d i f t e r e n t i a m ,
Jpecacuanha Bianca d i -
eta , q u a , q u o d minus
turberco 'pus & vene-
nis vaKdiflìme rciiftar,
eque pueris ac gravi-
di? exhibetur.
K 3 A l
102 G V l L I E L M I P l S O N l S
A l t e r a e f t l o n g i t u d i n i s f e m i c u b i t a l i s , t r i n i s v e l q u i n i s t a n t u m f o l i i s o r n a t a . Gaudet locis
opacis, & tantum i n denfioribus reperitur nemoribus. I n f u m m i t a t e caulis baccas p r o d u c i t
nigras,fedpaucas. Radice eft tenui, t o r t u o f a , n o d o f a , f u f e i c o l o r i s , faporis i n g r a t i , a m a r i ,
calidi & acris. E x f i c c a t a i n multos annos r e f è r v a t u r , nec facile vires deponit. Ejus i n p u l v e r e m
redatta:dolis e f t d r a g m a ; i n i n f u f o , d r a g m x , p l u s , m i n u s , d u x .
U t r i u f q u e quotidianus eft u f u s , m a l u n t tamen d i l u t u m , q u o d vel unius nottis f u b d i o ma-
ceratione aut attione i n aqua,Medicam f u a m v i r t i i t e m abunde liquoribus c o m m u n i c e r . P o f t -
ea caput m o r t u u m r e l è r v a t u m , denuoque eodem m o d o p r x p a r a t u m , i n cumdem u f u m ex-
hibetur -, minus quidem efficax ad purgandum v e l v o m e n d u m , fed magis adftringens. I t a u t
radix haec n o n f o l u m materiam m o r b i f i c a m , l i e e t t e n a c i f l i m a m , à parte affetta revellar, eamq;
per fuperiora expellat, fed & aftringendo v i f e e r u m t o n u m reftituat. P r x t e r q u a m enim q u o d
fluxibus v e n t r i s , aliifque morbis medeatur, venenis adverfatur, v i r u f q u e , t u m o c c u l t a q u a l i -
tate, t u m manifefta, per v o m i t u m ftatim expellit. Cmamobrem religiofe à Brafilienfibus re-
f è r v a t u r , q u i illius virtutes p r i m i nobis revelarunt.
CAI?. L X V I .
De Caiatia, aliis Caacica, ejujque
facuhatibus.
T ) R a e f t a n t i f f i m a haec H e r b a , m e r i t o à L u f i t a n i s Erva
dos Cobres eft appellata, q u o d c o l u b r u m m o r f i b u s f e -
l i c i f l i m e medeatur, nec u l l i A n t i d o t a l i u m h e r b a r u m d i -
gnitate cedat. L i p p i s & t o n f ò r i b u s , t a m o b i n f i g n e m
u f u m , quamfrequentiam n o t i f f i m a , quodintriviisubi-
q u e c r e f e a t , omnique f o l o gaudeat. Exigua haec Panacea
latticefcens eft inftar Efulae, f o l i i s Menthae n o n d i f f i m i l i -
bus, fed longioribus paulo & anguftioribus e x i f t i t , iifque
c r i f t a t i s , fed a d m o d u m triftis & f à t u r è viridis c o l o r i s ,
cauliculisadrubedinem vergentibus, radicibus m i n i a t i s ,
terraehinc inde i n f è r t i s , h u m i d e p r e f f a t o t a repit pianta.
I t a ut licet afpettus imbellis ac ignobilis fit, q u à l i t a t e ta- '
m e n interna c o m p e n f è t u r .
Quippe recens m a f t i c a t a v e l c o n t u f a , & m o r f u i Ser-
pentum applicata, d o l o r e m n o n folumfèdat, f e d i p f u m
v e n e n u m v a l i d i f l i m e e x t r a h i t , & vulnera r e f t i t u i t i n i n t e g r u m .
Sicca v e r o , & i n pulverem r e d a t t a , f i è convenienti l i q u o r e , ad p u g i l l u m e x h i b e a t u r »
munit cor, virefqueàvenenolapfàsreftituit.
C A P . L X V I I .
De Iurkuara, ejufque faculiatibus.
TN umbrofis Brafilix nemoribus crefèit Herba Iurkuara Brafilienfibus appellata, foijisqua-

• * t u o r uteunque c r a f f i s , palmae magnitudinis, & inftar Afari r o t u n d i s , f è d exterius p a u l u m
afperis & m i n u s glabris, f u c c o m u l t o , eoque u t i l i f f i m o turgentibus. F o l i a quippe haec,
five i n t e g r a , five c o n t u f a , ter quaterve applicata , maligna ulcera V e n e r e a m u n d i f i c a t &
reftitjuit.
Radices ejufdem pianta: exficcata: fi c o n t u n d a n t u r , & e x aqua lurepeb*, & l i q u o r e nucis
Cocas d i o e x p o f i t x , aliquoties p r o p i n e n t u r , G o n o r r h e a m v i r u l e n t a m & calorcs expellit.
CAP. LXVIII.
De Capiipuba ejufque facuhatibus.

9
'TpAmetfi pauca habeam qux de hoc granfine dicere poflim , non tamen eam prxter-
A cundam d u x i . L u f i t a n i Pe de Gallinha o p t i m a comparatione a p p e l l a n t , q u o d f u m m i -
tates hujus h e r b » i n tres unguiculas d e f i p a n t . U b i q u e l o c o r u m m a x i m o p r o v e n t u c o n -
fpicitur.
Ejus
DE F A C V L T A T I B V S S I M P U C I V M L I B . IV- 103
Ejus radix contufa & è conveniente liquore propinata, quodvis venenum e x t u r b a t , u t te-
ftantur omnes Indigena Brafilia;.
C A P . LXIX.
De Salfa do T r a y a , ejujque ufu.
PRater Car capar ìllam Peruanam offìcinarum, altera hac

n o n i m b e l l i s , licet ignobilior v u l g a r i , reperitur. M a -
g n u m & p u r p u r e u m f e r t florem,folia glabra,& cràffa,atq roT 5
runda , renui validioque f a r m e n t o , Oceani l i t t u s , i n f i n i t o

d u t t u perrepens, L u f i t a n i s Salfa do Praya, five CarcaYmotz-
lis nuncupata,quam tamen c o n v o l v u l u m m a x i m u m rettius
dixeris.
Sarmenta & f o l i a recentia, temperate calida habentur, &
emolliendi quoque v i p o l l e n t , ac proinde i n balneis f a t t i -
tandis u f u m habent haud e x i g u u m , t u m ad c o r r o b o r a n d u m
corpus i n affettibus precipue f r i g i d i s , f u m m e profunr.
D e c o t t a denique è farmentis & radicibus exficcatis per
os e x h i b i t a , eidem u f u i inferviunt. F o l i a recenter avulfa
fonticUlis appofita f o l a t i u m adferunt.
C A p. LXX^
De <*Amnga, ejufque qualitatibus.
[Nter tor immenfas paluftres herbas, duo frutices, fub no-

m i n e iÂninga, ficut o b raram & p u l c h r a m faciem cateris
facile p r a c e l l u n t , ita q u à l i t a t e Medica haud inferiores exi-
ftunt. U t r i q u e ultra quatuor pedum alritudinem ex aqua e r i -
guntur. . Q u e autem <_sininga-iba d i t t a , caule eft r e t t o ,
m o l l i & j u n c e o , UHufe,QszBacova m i n o r i s inftar ) tribus v e l quatuor r o t u n d i s , pregran-
U4 G v i L l E L M l P l S O N I S
dibus, Ixvibufque f o l i i s , Nymphea fimilibus, decoratur. Flore unico magno & c a n d i d o , ex
q u o progcrmhiat f r u d u s haud vulgaris, inftar Ananas v i r i d i s , oblonge rotundus, cralfus, c o m -
padus, ac veluti granis & p u n d u l i s d i f t i n d u s . N o b i s inurilis habetur fere, Barbaris autem edu-
lis ex d c f e d u melioris alimenti.
Radice eft craffa, bulbofa, q u x fola foliis & f r u d u i hujus piante i n Medicina prxferenda eft.
Q u i p p e c u m p r x t e r primas qualitates frigidas, t e n u i u m quoque fit p a r t i u m & deobftruens, i n
vatios ufus adhibetur à L u f i t a n i s & Barbaris.
C o n t r a H y p o c h o n d r i o r u m ó c r e n u m i n f l a m m a t i o n e s ^ o b f t r u d i o n e s , f o m e n t a exinde
conficiuntur. O l e u m denique ex Aninga e x p r e l f u m , p r x f t a n r i l f i m u m habetjur contra p r x -
d i d a mala, atque olei capparum vices fupplet.
Si ex radicibus denique i n urina h u m a n a c o d i s b a l n e a f i a n r , eaque aliquoties calida reite-
rentur, f u m m o exiftunt folatio contra morbos. articulares, t a m inveteratos, quamrecentes.
CAP. LXXII.
De dguaxima, Lufitanis <*5Aialva d'Ifco.
TNplerifque Brafilix locis, maxime vero in fertililfimo illoOlindx Promontorio copiofe

-^nafcitur h x c pianta. Plurimique ejufdem generis reperiuntur f r u t i c e s , a f p e d u n o n imbelles,
fed q u o r u m qualitates hadenus
m i h i f u n t i n c o g n i t x . Excepto
h o c u n i c o , eoque facile dignif-
fimo, quem hic ad v j f u m depi-
d u m exhibeo, cujus f r u d u s ,
f o l i a & radices eximiis dotibus
prxftant.
Frutex eft elegans, inftar ar-
b u f c u l x exerefeens, ad t r i u m ,
atque etiam fex pedum altitu-
d i n e m . Caulis n o d o f u s , teres,
v i r i d i s , lignofus fere ut caulis
Solanizà a d f p e d u m .
Folia f e r t T i l i x quam U m i -
lia,paulo tamen grandiora,qux
fingularim p o f i t a , quodlibet
f u o pediculo ad nodos i n n i t i -
tur : f u n t autem f o l i a lata, figu-
ra c o r d i s , multis venis fecun-
d u m l o n g i t u d i n e m arcuatim
eleganter notata.
A d nodos u b i f o l i a prove-
niunt, etiam juli m u l t i , quatuor
aut fex digitos l o n g i enafeun-
cuntur,incurvati, figurx ut cau-
da muris , unde L u f i t a n i s Pi-
menta rabuda, h o c e f t , piper
^raudatum appelIantur.Siint au-
t e m v i r i d e s , & menfe O d o b r i
<5c N o v e m b r i decerpuntur,ac i n
Sole ficcati , evadunt n i g r i
C o n t i n e n t autem granula r o -
tunda, nigra inftar f e m i n u m pa-
p a v e r i magnitudine: arde j u x -
ta fe i n u n a m c o m p o f i t a , faporis acris, inftar p i p e r i s , q u o d ex India adfertur.
Si ex aqua bulliat & Soli dein e x p o n a t u r , f o r t i u s evadit & magis durabile i n omnes ufus.
Radicem f u n d i t exterius n i g r i c a n t e m , o p t i m a m atque u t i l i f l i m a m , q u x odore C a r y o p h y l -
l u m , f u b t i l i Se m o r d a c i acore radicem Iaborandi, x m u l a r u r .
Calida eft ad t e r t i u m gradum,facra & inter antidotales habita,cumque p a r t i u m fit t e n u i u m ,
valide aperìt,ac deobftruit. N e m i n i n o n o b prxclaras virtutes, quibus abundat, cognita. C o n -
t u f a , inque malajmatis aut c m p l a f t r i m o d u m partibus a l f i i d i s i m p o f i t a , o p t i m e maturat &
jnundificat.
Succus
DE PAC V i TAT1BVS S I MP L I C I V M LlB. IV- 105
Succus foliorum quia fr igidus, membris ambuftis efficaciter illinitur. Ipfa folia, propter
virtutes, quas c u m malvis habent communes, clyfteribus i n d u n t u r .
C A P . LXXII.
E Sr Herba filveftris f r u t i c e f c e n s , L u f i t a n i s i d c i r c o Vtfqueira & Erva d'amor d i t t a , q u o d p h i
lanthropos q u a f i , f u a vifcofitate manibus & veftibus adhaereat. I n locis c o n f r a g r o f i s & a r i
dis luxuriat. F l o r e eft albo & dilute r u b r o , & e x i g u o , fed p u l c h r o : f o l i o f u b l o n g o » & fature
v i r i d i : radice flavefcente, f u b d u l c i , a r o m a t i c a , i n fecundo gradu calida. Q u a m praefens anti-
d o t u m femper habuerunt Incolse, fi i n conveniente l i q u o r e praeparatum hauriatur,quod v o m i -
t u p a r t i m , partim m i t t u quodcunque venenum t u t o ejicere credatur.
Eadem praeterea Herba clyfteri i n d i t a , a l v u m c u n t t a n t e m p r o v o c a t , & vilcofitates i n t e f t i -
n o r u m p r o r f u s exturba;.
0 CAP.
lo6 G V I L I E L M I P l S O N I S
C A P . LXXIII.
De Murucuja variìjque illius Jpeciebus, &• facuhatibus.

}
P Oft fcdulam inquifitionem ad'minimum novem fpecies hujus pianta: repperi. Quarum fe-
ptem m a x i m e filveftres, inque faltibus r e m o t i o r i b us nafeuntur u t f u n t Murucuja fata, Eté,

;
Mixira, Peroba, Piruna, Ternacuja, Vnk : fativis plantis Murucuja, n o n q u i d e m f r u t t u , fed f o l i o

& e x i m i i floris facie & fragranria fimiles : excepta u n i c a , quae fola habet folia unita grandia,
n o n crenata, aut i n plura d i v i f a , u t Murucuja-guacu, hoc eft, granadilla major hortenfis. H a n c
praeter alias adhuc ejufdem generis plantas, p o m i f q u e longe minoribus vidimus. q u a r u m q u x -

dam trifolium,quaedam q u i n q u e f o l i u m habebanr. Flore ex coeruleo purpurafeente, p o m i f q u e
q u a n t u m ad exrernam faciem fimilibus, caeterum fapore d i f l i m i l l i m i s , q u o d n o n n u l l a d u l c i a ,
q u x d a m acida erant. Efculenta tamen o m n i a & palato n o n ingrara, licet minus ab Incolis ex-
petita, o b frequenriam & n o b i l i t a t e m d u o r u m i f t o r u m i n horris crefeentium, q u o r u m frondes
j u c u n d i f l i m a m u m b r a m p r x b e n t , fi hederx aut v i t i u m inftar huc i l l u e flettantur, f u n i u m -
que modoflexibiles &fequaces i n f o r n i c i s f o r m a m ducantur.
H x c pianta cuivis t e r r x infira c r e f e i t , t o t o q u e anni t e m p o r e pulchre virefeit: felicius
tamen fi vinearum r i t u quotannis à luxuriantibus farmentis l i b e r e t u r , fecus e n i m f u f t b -
catur.
F l o r e t t o t o fere anni t e m p o r e , m a x i m e autem f u b finem x f t a t i s , f r u t t u m q u e menfibus
pluviis x q u e ac x f t i v i s m a t u r u m magna copia p r o d u c i t . Ejus brachia & v i r g u l t a , hederx
aut c o n v o l v u l i i n m o d u m vicinas arbores ac tetta confeendunt. Flores omnes pulchrirudine
& odoris p r x f t a n t i a c o n v e n i u n t , d i f f e r u n t aurem f o l a magnitudine. O m n e s tèrtia p o f t So-
lis o r t u m hora aperiuntur, pauloque ante O c c a f u m denuo c l a u d u n t u r , ne decora e o r u m
facies nimis p r o f t i t u a t u r . C o n t r a r i u m fit i n floribus Mirabilis P e r u v i a n x , q u i de die c l a u -
duntur.
F r u t t u s tJMurucujn-guacu figura eft rotunda & ad o v a l e m inclinante , pyrumquc E u r o -
p x u m magnitudine excedit. O d o r e & fapore eft a r o m a t i c o , & tam j u c u n d o u t n i h i l fupra.
Semine feu a ó n i s fcatet intus n i g r i s , oblongis, perperuaque muccagine d u l c i , t e n a c i , o b f ì t i s .
O m n i u m autetq p o m o r u m CMurucuja p r x f t a n t i f l i m u m e f l i l l u d , q u o d ab xgri<. parirer
& f a n i s e x p e t i t u m , exatte r o t u n d u m e f t , g l a b r u m , l x t e v i r e f c e n s , c V m i c u l i s albicantibus
d i f t i n t t u m ; m a t u r u m vero flavum, corrice craflb & tenaci, q u o pulpam i l l a m croccam
& i l l u f t r e m , gratoqte Se v i n o f o acore j u c u n d a m , continet. Q u o magis m i r o r aliquos
înter
DE F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . I V 107
(inter quos Monardus eft) fcribere p o m u m hoc effe i n f i p i d u m . N i f i f o r t e de Peruviana gra-

n a d i l l a f i n t l o c u t i . c u j u s m e m i n i t Petrus d e C i e c a i n H i f t o r i a Peruviana, quam colore & fapore
ab hac n o f t r a diflèrre facile crediderim. A d M e d i c a m illius hiftoriam tranfeo.
Pulpa quae f u m m o f e b r i c i t a n t i u m f o l a r i o & o b l e c f a m e n t o e f t , m i h i i n quotidiano u f u effe
c o n f u e v i t , vicemque f y r u p i cordiàlis ut & R o b R i b i u m v e l Berberis egregie fuppler. Q u a l i -
tate refrigerandi exteras Granadillas omnes antecellit, nullamque n o x a m , etiamfi abunde co-
medatur, adfert : n i f i q u o d i m m o d e r a t o ejus u f u dentes ftupore obtorpefeant. j ^ f t u labo-
rantes m i r i f i c e r e f o c i l l a t fitimque exftinguit. A d haec appetitum excitat, ftomachi ardores
reprimit, fpirirufque vitales, c u m recens p o m u m , t u m fuccus ejus i n f y r u p i c o n f i f t e n t i a m coa-
ctus, & e x p o f c a p r o p i n a t u s , reftaurat. I d e m praeftant flores & p o m i cortices c o n d i t i , q u i
vix ulli f r u & u i dignirate concedunt. Folia l o c o hederx caureriis applicata, m u l t u m p r o f u n t ,
ufumque q u o t i d i a n u m f u b m i n i f t r a n t .
CAP. L X X I V.
T>e Murucuja-miri, ejujque qualitatibuS.
E X fìmilitudine quam habct cum filveftri CMurucuja five Granadilla, minoris nomen huic
C l i m a c i i n d i d e r u n t Brafiliani. F o l i o e n i m & crefeendi m o d o v i x differt ab ea, n i f i q u o d

m i n u s alte arbores confeendat, f o l i i f q u e fit m u l t o minoribus -, v i r i b u s denique & facuha-
tibus d i f l i m i l l i m a exiftat. Quippe ufque adeo infignis habetur e f f i c a c i e h x c Pianta (licet
paucioribus I n c o l i s nota) ut n o n f o l u m x m u l e t u r Carcaparillam o f f i c i n a r u m , fed eam facile
fuperet, d e o b f t r u e n d o , & fudores atque urinas m o v e n d o . Integra enim H e r b a , q u x pauci eft

faporis, m o d o leviter attrita, & ex v i n o , vel ex aqua exhibita, t u t o , c i t o & jucunde l è c u n d i n a s
& exteras uteri immundicias expellir. M o x r o b u r vifeeribus r e f t i t u i t : quod c u m ab exercita-
tiflimis reiBotanicxBrafilianis,juxtaFlumen S Francifcihabitantibus,accepiffem,quinul-
a i
l u m r e m e d i u m , huic Murucuja-miri'm o b f t r u & i o n i b u s &*frigidiratibusprxferrent; i l l u d tan-

d e m à Lufitanis & Batavis noftris colonis i m i t a n d u m v o l u i , q u i prorpero fucceflu etiam nunc
i d i n ufus quotidianos applicant. »
Folia denique c o n t u f a , ferventique a q u x , donec tepefeat, i n d i t a , atque p o d i c i aliquoties
applicata, p r x f e n t i f l i m u m praebent r e m e d i u m contra h x m o r r h o i d e s .
CAP. LXXV.
T>e Qmya, five intenta da Terrà.
/ÎrciterdecemdiverfxfpeciesPiperisdomeftici fiveCapficiBrafilienfis r-periuntur: qua-

^ - r u m plerxque à D o d o n x o aliifque e x o t i c o r u m aucforibus t r à d i t x funr- Summa diligentia
v
ob u f u m & e l e g a n t i a m p a f l l m i n H o r t i s B r a f i l i x n o n f o l u m , fed Hifprviia:quoque e x c u l t x .

O 2 Frutef-
xos G V I L I E L M I P I S O N I S
Frutefcentes f u n t omnes atque i n f i g n i f r u d u u m pulcritudine inter fe certant. C e t e r u m licet

v i r i u m gradu d i f f e r a n t , fere omnes tamen f u n t acrcs atque infignis efficacie, & i m p r i m i s
jQuiyagm, L u f i t a n i s Malagueta, Jjhtiya-apua five Pimenta, rodonda, ûiya-cumaci Se £)uiya-ca*
rapo. Excipitur t a n t u m unica q u e Pimenta dolce appellatur, Se five c r u d a , five condita m e n f e
delitiis infertur fine u l l o calore m o l e f t o . Flores o m n i u m f u n t candidi, f r u d u s fanguinei c o l o -
ris , femine f u n t ex flavo albicante & ferventis caloris, foliis o c y m i fimilibus, l e t e v i r e n t i b u s .
I n d i g e n e , L u f i t a n i , & noftrates h e c piperis genera o m n i a , Orienrali p i p e r i l o n g e preferre
folenr, eaque, t u m recentia, t u m exficcata,concifa,cibo,imprimis pifcibus o p t i m u m f a p o r e m
concilianr, & fallitati conducunt. I n m u l t i p l i c e m u f u m preterea à Medicis juxra ac v u l g o are-
f a d a refervantur, nec faciliores d e p o n u n t , fed potius f u m u n t ad ficcitatis Se caliditatis fupre-
m o s gradus. I n t e g r u m piper recens (quod m i n o r i s eft f o r t i s j deglutitimi, f u m m o p e r e valet ad
difeutiendosStomachi flatus, languidamque c o n c o d i o n e m , c o r r o b o r a t d e n i q u e v i f c e r a à
f r i g o r e obfita. T u t i u s autem Se jucundius h e c p r e f t a r , fi rite p r e p a r a t u m c i b o r u m o b f o n i a i n -
grediatur, q u o d f i t a c e t o , c u i i n t e g r u m piper i m m e r f u m f u e r i t ; t u m quoque fi i n p u l v e r e m re-
digatur c u m m o d i c o falis Brafilienfis. Recens enim t u f l i m validam p r o r i t a t , corpus t u r b a t ,
atque pedus maxime infeftat, fi c a r b o n i b u s i m p o f i t u m , ejusfumusexcipiatur ore vel naribus.
O m n i u m h o r u m f r u t i c u m folia & radices prima balneorum c a l i d o r u m f u n t i n g r e d i e n t i a .
CAP. LXXVI.
T>e (tAguara-cjtùya, ejujque facuhatibus.
^Tlhil tutius, nihil preftantius adverfus vitium illud ani endemium exiftit hac pianta, unde
^ Erva do Bicho n o n n u l l i s , aliis Erva mora vel Pimenta de Gallinha quoque appellatur.
Sponte i n agris \ deviis n a f c i t u r , atque i n arentibus locis maxime l u x u r i a t .

Perpetuo v i r e t , f elfo eft m u c r o n a t o , flofculo exiguo & albicante, q u o excuflb, bacce f u c -
cedunt
DE F A C V L T . ATIBVS S I M P L I C I V M . L I B . IV. 109
ccdunt n i g r e , e x i g u e & eleganter copulate q u e u b i m a t u r u e r u n t , n i g t u m c o l o r e m i n -
;
d u u n t ; ita ut n o n t a n t u m facie extcrna Solanum « m u l e n t u r , f e d & v i r t u t e & efficacia i l l i fi-

m i l i i m e exiftant.
Vulneribus t i b i a r u m , rimis p a p i l l a r u m m u l i e r u m f o l i a c u m o p t i m o fucceflu apponuntur,
n o m n i denique excedenti c a l o r i atque i n f l a m m a t i o n i p r o f u n t , ardorefquc nimios exftinguunt.
CAP. LXXVII.
T)e dAguaraciunha-acu, five Fedagojò, ejujquequalitatibm\

>
TCRuticefcens & o r n a t i f l i m a pianta, i n arenofis p o t i f l i m u m locis luxutians, à n o f t r i s ac Bar-
baris i n u f u m q u o t i d i a n u m recepta.
Foliis eft craflis Têpeta f i m i l i b u s ,
p a l m e m a g n i t u d i n i s , r u g o f i s , & ad
r a d u m p l u f q u a m Vrtk<& afperis. E x
quibus exfurgit caulis, granulis per-
petuis, eifque viridibus coopertus
m o r e Plantagtnis nifi quod fummi-
tas illius caude Scorpionis inftar i n -
curvetur , q u e finitur flolculo albi-
cante & parvo.
Inrer abftergentes & mundifican-
tes numeratur hec pianta, c o n t r a
vulnera & ulcera, q u o d fimul c o n f o -
lidandi q u à l i t a t e polleat t u m & ;
contra cutaneos affedus ex aduftio-

ne natos feliciter adhibetur, five fim-
p l e x , five c o m p o f i r a .
CAP. LXXVIII.
T)e fecunda Cuapomonga,
ejujque qualitatibus.
E X radice d u l c i , o b l o n g a , t e n u i ,
lenta & recta, & p a u c i s fibris ve-
ftita , tres vel quaruor progerminant
caules, p a r t i m h u m i repentes, par-
tim f u r r e d i , rotundi, nodofi, viri-
des.atque ex parte rufefeentes: è quo-
r u m nodis prodeunr quatuor f o l i a
fibi invicem o p p o f i t a & appolìta ha-
bentes, o b r o t u n d a , m o l l i a , fuperne
f a r u r a r è v i r i d i a , inferne albicanria :
q u o d l i b c t autem f o l i u m f u o p e t i o l o
infidet. Summitas vero caulis flofeu-
los habet umbilicatim p o f i t o s , exi-
guos & dilutepurpureos.
Celebris utique omnibus pariter Indigenis & I n c o l i s herba, f p o n t e i n locis arenofis l u x u -
rians. Ejus radix t e n u i u m eft p a r t i u m , q u e ab illis ex aqua f o n t a n a , Ci me audias . ex aqua Pa-
g i m i r i o b a O r o b i f p e c i e , c o d a & f u b i n d e p o t a t a , urinam p r o v o c a t , rcnibufque & v ^ f i c e
m a x i m o p e r e prodeft.
C A P . L X X I X .
A R u n d o q u e d a m h i c n a f c i t u r , q u a m ex L u f i t a n i a o l i m huc delatam teftarmr. E x c o l i t u r

**jamin hortis.^ndigenisprius i n c o g n i r à . Sature a d m o d u m virer, canne qvidem faccharee
altitudinem excedens, c e t e r u m i l l i q u a m fimillima. R a d i c e m habet admodum m a g n a n i ,
dilute flavam, n o d o f a m , atque radicis C h i n e inftar p o n d e r o f a m . . •
E j u s fubftantia i n p u l v e r e m r e d a d a , & ex v i n o pauxilla q u a n t i t à ^ e x h i b i t a , t a m valide
0 3 urinas
HO G V I L I E L M I P l S O N I S
ut inas & m e n f t n n m o v e r e , fcetumque m o r t u u m expellere dicitur, u t q u i b u f d a m vix t u t u m
medicatrtentum videatur.
C A P, LXXX.
De jSaJòurìnha, fìveTu-
peka"va ejujque vìrìbus.

}
N ihil vulgarius in triviis undi-
quaque crefcit quam Bafoura,

qua /Ethiopes d o m i n o r u m f u o -
r u m edes veirere folent. A l i a huic
affinis, fed minor:,Bafourinh a dieta,
i n longe nobiliores ufus à M e d i c i -
n e peritis applicata, Brafilienfibus
Tupeicava n o m i n a t u r .
Herba non i n filvis , fed apricis
campis,inviis &deviis paflim l u -
xuriat. V i x c u b i t u m alra, renaci-
jjus tenuiflimis multis caulibus
ornate exfurgit -, q u i undiquaque
p l u r i m i s anguftis & exiguis acu-
minatis f o l i i s , hinc inde fibi i n v i -
cem o p p o f i t i s , veftiuntur. His i n -
ferri apparent i n f i n i t i oculi virides,
a c i c u l e capitis magnitudine è
quibus flofculidilutealbicantes&
cerulei erumpunt. .
Totius herbe, prefertim juve-
n i s , d e c o d a , balnea, f u t f i m i g i a ,
a d m o d u m f u n t anodyna, e m o l -
lientia & attemperantia, ut t o t i n -
fisnibus CMalvis i n Brafilia l u x u -
riantibus p r e f e r r i debeant. N e c
memini m e i n T e n c f m o , A n i i n -
flammationibus vel d o l o r i b u s ,
prefentius adhibuifle r e m e d i u m t a m f a m i l i a r e , five e x t e r n e , u t f u p r a d i d u m , admotum.;
live per Clyfteres i n j e d u m .
H u i c e m o l l i e n d i qualirate e m u l e flint
herbe Paratura & Amongeaba,cxtcmm, di-
gnitate m u l t u m inferiores.
CAP. LXXXI.
De Cdaata]a,ejufque qualitatibus.
I N pratis uliginofis & apricis campis ele-
gans planra Caamaja reperitur : u n i c o

tenui A i m o caule vix palme altitudine af-
furgir, femper l e t e virefeens : cujus medie-
tati iòlia haud m u l t a , & exigua annafeun-
t u r , ì o t u n d a , g l a b r a , te nuim m a , & f u b -
inde pio nature l u f u i n extremitate ftriata.
E x cauli; autem f u m m i t a t e , f u b t i l i f l i m a
filamenta mutilia emergunt.
Radice i f t fibrofa , t e n u i , p a t v a , f u b -
amari faporis
Inter n o b i l i f i m a s & vere medicinales
aperienfes hec hu-ba m e r i r o cenfetur à pe-
ritéoribus Incolis à vulgo profano v i x
c o g n i t a , &nondurrV\uufus applicata: u t -
potc
D E F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . IV. m
p o t è cujus manibus vix t u t o p e r m i t t i t u r t a m efficax m e d i c a m e n t u m . Quippe illius d e c o t t u m

vel f u c c u s , t u m quoque p u l v i s , f i e x f i c c e t u r , p à u c a quantitate exhibitus, t a m valide menfes
m o v e t , u t n o n impune ab omnibus capiatur. E g o f u c c u m recenter exprelfum ad j j . c i r c i t e r ,
ex convenienri l i q u o r e p r o p i n a t u m , m e n f t r u a & urinas, t u m q u o q u e excrementa per a l v u m
fatis vehementer aliquando e x t u r b a f l è , obfervavi.
C o g i t e t fedula pofteritas de u l t e r i o r i h u j u s , aliarumque p l a n t a r u m vero u f u atque abufu.
CAP. LXXXII.
T)e "variti (jiraouata fpeciebus, earumque qualitatibus.
TMmcnfi elfet laboris omnes & fingulas elegantum harum ftirpium diflvrentias notare. Pri-
•*-mam itaque & prascipuam Caraguata-acanga, ex univerfa i l l a r u m f a m i l i a , delcribendam.
fufcepi,qiTae f r u t t u
efculento & M e -
dica facilitate c ó -
mendatur.
E terris p o t i f l i -
m u m glebofis pro-
v e n i r , o l i m filve-
ftris r a n t u m , nunc
o b u f u m &elegan-
t i a m exculta.
Nafcitur foliis
i n f p e c i e m gladii
m u c r o n a t i s , praelongis, u t r i m q u e f e r r a t i s , denticu-
Iifque a d e o a c ù t i s , ut nulla arte t r a t t a r i , f r u t t u f q u e ,
q u e m i n t i m o g r e m i o o c c u l t a t , v i x impune enfi p o f -
fit. E u m Barbari proclamant divenduntque. f i g u r a
eft digitali , cujus l o n g i t u d i n e m & craflitiem ada>
quat -, c o l o r e t a m intus quam extus albo, & i d flavum
i n c l i n a n t e ; femine t o t u n d o & nigricavtc: Carne
f p o n g i o f a , m u l t o q u e f u c c o t u r g i d a , qn£ palato aci-
d u l o fapore apprime applaudit. C a v e n « u m tamen ne
affluentius utaris, q u o d d e n t i u m ft»porcm n o n f o -
l u m i n d u c a t , fed & l i n g u a m atque auces f a u c i e t , pa-
latumque e x e o r i e t , ut n o n i n f e r i r ò =>lljpContJC
à nautica, pube n o m i n e t u r . Succus Cochleauis m e n f u r a , addito p a u x i i o Sacchari infantibus
exhi-
112 G V I L I E L M I P i S O N I !
cxhibitus eos vermibusSe oris Scorbuto liberat. A d h e c febricitantibus p r o d e f t . M e n f t r u a
& urinas ftrenue, i m o plus j u f t o , fi n o n decenti d o l i p r o p i n e r u r , provocat. A pregnantibus
manducatus fcetum ejicit. C u j u s rei n o n ignare m e r e r r i c é s , ur viris r u t o fe p r o l t i t u a n t f e d e -
rata m i n f a n t i c i d i a m exercent.
O p t i m u m v i n u m ex eodem p i a n t e f r u t t a exprimitur, & u f u i refervatur.
H a d e n u s de Caragitata maxime f a m i l i a r i ; fed nec illa i n t o t u m pretereunda, q u e Caraguata-
guacu, five magna, appellatur. Pulcherrima fané & r a r i f l i m a v i f u pianta , foliis prelongis acu-
minati^ , crafiìs & c o m p a d i l i b u s , q u e ab i p f o f u n d o ultra decem aut d u o d e c i m p e d u m a l t i t u -
dinem expanduntur. Elegawtitfimum & e x i m i e proceritatis producir f c a p u m , levem atque
intus i p o n g i o f u n i , q u i maturus i n f u m m i t a t e m u l t o flore flavefeente d e c o r a t u r , m o x ficcatus
retibus feu ledis penfilibus portandis e f t a p t i f l ì m u s , u t videre eft i n H o r t o publico L u g d . Ba-
tavor. I g n e m quoque ex a t t r i t u m u l t o & c o l l i f i o n e d u o r u m l i g n o r u m eliciurit peregrinantes.
F o l i a ultra r r i u m d i g i t o r u m latitudinem crafla, ftuppam quandam & filofam materiam f u b m i -
n i f t r a n t , è qua fila Serena f u a p i f c a t o r e s c o n t e x u n t . Eadem p u n d a & yulnerata vel leviter,
l u c c u m renacem Se p i n g u e m è x f u d a n t , Se fmegmatis d e f e d u m fupplent.
A l i e denique dantur Caragnato, fpecies, q u e faxis horridis ex alro adherere c o n f p i c i u n t u r }
atque v i f e i i n m o r e m a r b o r u m ramis Se truncis innafeuntur. F r u d u purpurei coloris infignes

f u n t , c e t e r u m figura Cinara l i m i l i , Ananas filveftres diceres : femine n u m e r o f o i n caule t e n u i
Se r e t t o turgenr. F o l i a ferunt denticulata, ampia Se Biffaci inftar i n c u r v a t a , q u e aliquando
m e d i u m fextarium plus m i n u f v e , a q u e l i m p i d i f l i m e c o n t i n e n t , m a x i m o peregrinantium f o l a -
c i o , q u i per loca deferta, n u l l i f q u e f o n t i b u s irrigua iter facientes,ad hanc plantam p r o p e r a n t , &
fitim extinguunt. Sicut m i h i c u m indigenis mediterranea loca perluftranti n o n f e m e l c o n t i g i t .
P o l y p o d i u m p r e f t a n t i f l i m u m h i s p l a n t i s f u p e r n a f c i f o l e t , o m n i p o l y p o d i o ad ufus M e d i c o s
preferendum.
CAP. LXXXIII.
De TreÔ) Del Erva d'amor, ejujque uju.
T)Lantam hanc exiguam quidem fed eximiamalii Trevo,

alii Erva d'amor nimcwpznt, q u o d vifeofitate quadam di-
gitis adherefcat. R a m u l i s fere d e f t i t u i t u r , foliaque habet
tenui a d m o d u m cauli annexa Se m i n u t i f l i m a s f e r t filiquas
5
ex filamentis pendulas.
R a d i x illius parva eft Se fibrofa, calida ufque ad f è c u n d u m
g r a d u m , q u e ebullitione ex aqua f o n t a n a v e l alio conve-
nienti l i q u o r e preparata, Se egris p r o p i n a t a , facile inter p r i -
m a remedia, q u e fluxibus ventris ex f r i g o r e n a t i s , p r o f u n t ,
habetur.
C A P . LXXXIV-
De T'apra pecu ,fiue Erva do Figado,
ejujqueJacultatìbus.
D E qualitatibus tam Celebris Herbe plerique Incole inter

fe conveniunt, eamque inter frigidas agnofeunt: v e r u m -
tamen de nomine dìlfentiunt, q u o d vel ex fimilitudine,vel ex
u f i , i m p r o p r i e hic vel ille rufticus L u f i t a n u s p r ò a r b i t r i o
imponit : n a m q u i b u f d a m Lingua di Vacca, aliis Rabe dirapofo,
Brafilienfibus appellatur Tapy rapecu i n o m n i t e r r e genere
fponie nafcitur, facie & u f u n u l l i i n c o g n i t a .
C a i k plerumque n i t i t u r u n i c o , q u i fupra t i b i e a l t i t u d i n e m aflurgit-, f o l i a f e r t dentata,
m o l h a , oblonga q u i d e m , f e d a n g u f t a , figura peAe pyramidali c o n f t r i d a , donec circa f u m -
m i t a t e m ?aulis, foliis tenuiflimis Se flofculis albicantibus ornate finiatur.
H e c pianta q u o d abftergendi, aperiendique fimul, ac refrigerandi p r e d i t a fit facultate,
o m n i b u s coitra vulnera Se ulcera i n p r e t i o ufque adeohabita e f t , u t v u l n e r a r i a m n o m i n e n t .
E x p e r i c n t i o r e i ^ r ^ do Figado nuncwpamnt, q u o d p r e t e r externa m a l a , Hepatis quoque i n -
terna, deobftrut-,do r e f t i r u a t , fi d e c o d u m illius exhibeatur, & apofematis l o c o reiterctur.
I t a u t M e d i c i s e q ^ ac Chirurgis decantata fit.
CAP.
DE F A C V L T A T I B V . S S I M P L I C I V M L I B . IV. 113
C A P . L X X X V
De Herba Lanuginosa, ejufjue uju.
Paucioribus cognita, & in nuperrimaperegrinatione mihf tradira hxc Herba, afpedu

A egregia. Q u a m hadenus vero n o m i n e dcftitutam, p r i m o i n t u i t u Lanuginofam appellare
placuit, q u o d caulem, & f o l i a , eaque#exigua», pulchta
lanugine o b d u d a invcniflèm,
F r u d u m fert r o t u n d u m & v j r i d e m : R a d i c e m habet
parvam & t e h u e m , n o n ingrati fed fubamari faporis c u m
quadam a d f t r i d i o n e .
C o n t r a fluxus \fentris à f r i g o r e natos, apud q u o f d a m
mediterraneos & remotiores incolas, familiare eft reme-
d i u m , mihiquc a d m o d u m c o m m e n d a t u m , fed n o n d u m
i n ufus adhibitum.
CAP. LXXXVI.
De Vite arbujlina , ejujque qualitatibus..
EX ftercore avium, qnxTetyns Lufiranis dicuntur, ad

arbores A u r a n t i o r u m d e p o f i t o , herba n a l f t t u r v o l o n -
taria , q u x vitis a r b i i f t i n x i n f t a r , fed f o l i o Myrti ma j oris
l i m i l i , i p f i a r b o r i maritatur : quam p r x n i m i a luxuria
randem cooperiens, e x i t i u m totale i l l i infert. Sed quan-
t u m h x c Zizania A f i y r i x m a l o n o x i a , t a f f t u m h o m i n i
proficua exiftit. Quippe à radicibus & ramulis contufis
&* ex oleo c o m m u n i fri'xis, emanat infigne medicamen-
t u m c a l i d u m , cujus crebris i n u n d i o n i b u s , ad vices ali-
q u o t reireratis, ventris & pedum inflationes, t a m adul-
t o r u m q u a m p u e r o r u m , ex f r i g i d o d e n a t x , f e l i c i f l i m e reftituuntur. A d e o difeutere & c o n -
f o r t a r e c r e d i t u r h o c o l e u m , p r x f e r t i m vetus,
ut n u l l i remedio c e d a t , meriroque à longe
diflitis rufticis tanquam d o m e f t i c u m refer-
vetur :
CAP. LXXXVII.
De varìis fpeciebus <^)\iangues, five
Mangles, &• earum qualitatibus.
QUahtum àrlfcimExoticarum fcriptoribus

d i d i c i , per omnes Indias, -paludofa l o c a ,
faffedine v i c i n i maris imbuta, ab hoc a r b o r u m
genere, q u o d Mangue v u l g o v ó c a n t , o b f i d e n - .
tur. C u j u s quoque m e m i n i t Car. Clufius. Sed
cum potius o b r a r u m & e x i m i t j m crefeendi
m o d u m , quam u f u m hadenus traditafuerinr,
o p e r x p r e t i u m crit penitius naturam i l l a r u m
introfpexiflè.
Tresdantur fpecies Mangue : Prima Cereiba,
q u x Mangue eft alba. Secunda Cereibuna, q u x
n o n radices ex ramis i n terram a g i t , nec t a m
tortuofo flexuluxuriat.
F o l i o eft c r a f l b , g l a b r o , r ò t u n d o , dilute
v i r i d i , flore albicante, exiguo f r u d u & valde
a m a r o , nucis avellanx magnitudine, quibus à
p f l u m b i s & exteris v o l u c r i b u s , d e f e d u me-
lioris a l i m e n t i , ingurgiratis, adeo e a r ù m caro"
a m a r e f c i t , u f v i x e f c u l e n t a fit.' C o r t i c c exiftit
P rubro,
114 G V I L I E L K I P l S O N l S
r u b r o , ex quo R h o i s coriaria, E u r o p x a h a u d i n f e r i o r , c o n f i c i t u r , pifeatoribus quoque ad re-
tia tingcnda,'in quotidiano u f u .
T c r t i a & poftremavera eft. Mangue Guaparaiba dieta, exteris magnirudine & p r x f t a n t i a
longe fupcrior. A f t i v i s menfibus fert filiquas i n u t i l c s , pulpa amara refertas, oblongas duas
fimul copulatasi ejufque admirandus clt crefeendi modus. Sicut e n i m ramos i n a l t u m ver-
genres & p y r i inftar frondefeentes habet,.ita m u l t i ejus r a m i aq>v7k.ci i n radices converti v i -
dentur, q i i p d d e o r f i i m tendant & fijb terram fe figant, aliifque ramis apprehenfis, iis copulen-
tur, fimufquefe prorrudanr,.hec minus firmitetcohxreanr, q u a m p r i m a r i i arborfs r r u n c i , ita
ut ex hiultis caudicibus fimul connexis arbor conflata videatur, egregio fané Ipectaculo & fin-
gulari arboris hujus natura.
Radix autem ipfa q u x mollis eft & n u m i d a , fiffa&tofta, calida p u n c t u r x venenatx u t r i u f
que pifeis Niqui, applicata, ejus d o l o r e ! fedat & m e m b r u m l x f u m r e f t i t u i t , licet p r i m a f r o n t e
doiores exafperet. M a g n u m fané r e m e d i u m eft, & à pifeatoribus p r i m o i n v e n t u m n o b i f q u e
traditum.
C A r. LX'XXVIII.
T)e Cururu-ape, ejujque qualitatibus.
I N tanta vegetabilium multitudine, non mirum eft, quafdam hominibus tantum, quaf-
dam f o l u m exteris animalibus, v e l p r o d e f f e , v e l obeffe. Inter has e x i f t u n t i m p r i m i s Cu-
ruru-ape &z*Guajana-Timbo. U-
traque i n M e d i c i n a m recepra 5
utraque pifcibus n o x i a . Quas

pro^nde porius inter falutiferas
quam venenitas r e c e n f è n d a s exi-
ftimo.
H x c itaque Cururu-ape nec
f a c i e , nec efficacia vulgaris exi-
ftit. I n vaftis nemoribus aliis ar-
boribus i n n i t i t u r . L i g n o eft te-
naci & flexibili, foliis decorarur
oblongis , de'ntatis, ex fe i n v i -
cem , ad ficus fere I n d i c x m o -
d u m , pronafeentibus. Ira ur n o n
r-aro, p r ò ilarurx l u f u , quinque-
f o l i u m c o n f i c i a n t , inferius d u o -
bus expanfis f o l i i s , fuperius t r i -
bus eminentibus.
Eructus f e u fàbas p r o f e r t , u v x
figura & m a g n i t u d i n e , exterius
l x t e rubenres, interius cadSkla
pulpa refertas, f u b qua nucleus
nigerpulchre emicat. H i f r u c t u s
ad abufus p o t i u s q u a m ufus re-
cepti f u n t : quippe c o n t u f i , a q ù a s
v e n e n à t a q u à l i t a t e i n f i c i u n t , ira
u t pifces inebrientur & rrtotian-
tur. Folia autem viridia contufa
applicata, eorumque recens fuc-
cus vulneratis t a n t u m p r o d e f t ,
quantum- f r u t t u s affumtus aliis
animantibus folet obeffe.Adeo e-
n i m qualiacunquc vulnera,etiam
p r i m a i n t e n t i o n e , mundificat &
r e f t i t u i t , ut m e r i t o inter prazeipuas vulnerarias h x c Herba numerari mefeatur.
CAP.
D E P A C V L T A T I B V S I S I M H I C I V M L I B . IV-
C A P . LXXXIX.
De Timbo ejufque facuhatibus.

3
P Rxtcr cas quas generali nomine tipo nuucupatas eiTe diximus : varie «Se mirabiles dan-
tur H e r b x <t<pvtib.ot, Timbo v u l g o d i t t e , & variisufibus «ScabufibusMicatx j quae omnes

j u c u n d u m dant f p e t t a c u l u m . Q u i d a m e n i m i n f t a r f u n i u m , i n aere tenfae, v i x pollicis craf-
f i t i e i , ad a l t i f l i m a r u m a r b o r u m faftigia e n i t u n t u r , indeque r u r f u m d e m i f i x humi-fe praeci-
pitant ; unde denuo continuato & tenacifiimo d u t t u i n f t i r g u n t i n infinitas chordas, ita ut
filvas vix penetrabiles conficiant. Q u x d a m vero f u n t h u m a n i cruris craflitie, t r i a n g u l a r i s ,
quadrangularis, «Se r o t u n d x f i g u r x , arborumque cacumkia a d x q u a n t , eafque n u n c hederx
i n m o d u m a m p l e t t u n t u r , n u n c eas rurfus deferunt, atque i n nodofos gyros & concinnos
hinc inde l u x u r i a n t , adeo flexibiles «Se v a l i d x , ut q u o q u o m o d o c o n f t r i n g a s , n u m q u a m r u m -
pantur. H i s Timbo-guacu à magnitudine -, illis Tìmbo de Cono à v u l g o n o m e n i n d i t u m , q u o d
vietoribus ad vafa Uganda, contufa coriariis R h o i s , Naupegis ftupx vices prxbeat. Pifea-
toribus ad retia n o n f o l u m t i n g e n d a , & p r x f e r v a n d a i n f è r v i t : fed & ad Pifces capiendos, i n -
t e r i o r i & exteriori f u b f t a n t i a abutuntur. Q u i b u s ad F l u v i o r u m ripas ( u t ipfe multories v i d i )
c o n t u f i s , aquas atro colore «Se virulentia quadam i n f i c i u n t , unde Pifces n o n tam m o r i u n t u r
ftatim, q u a m v e r t i g i n o l ì & q u a l i ebrii i n retia f e p r x c i p i t a n t . M a l e quoque fit pecoribus f i
ex hac aqua bibant. Sequitur Guaiana-Timbo n o m i n e Se noxia hac q u à l i t a t e prxcedentibus
f i m i l i s , c e t e r u m d i f l i m i l l i m a apparens, q u x f o l a i n M c d i c o s ufus recepta e f t , «Se foliis n o n
f o l u m n o n c a r è t , ficut m u l t x alix Tìmbo, fed «Se floribus rubris «Se filiquis decoratur : q u a r u m
cortex f u c c u m quidem Pifcibus quoque i n f e f t u m , (ed i m p e t i g i n i «Se p u e r o r u m f c a b i e i , exte-
rifque hujus generis affettibus cutaneis, p r o f i c u u m c o n t i n e t fi probe partes a f f e t t e iUo f r i -
5
centur f u c c o .
C A P . XC.
T)e 'Paratura, ejujque qualitatibus.
S icut Carex, Belgis l^tlm/ in Hollandix locis arenofis circa mare ita fere in firientibus «Se
;
arenofis l i t t o r i b u s B r a f i l i x h x c Herba Paratura c o n f p i c i t u r R a r o ad cruris h u m a n i a l t i -

tudinem afeendit caule d u r o , l i g n e o , r u f f i c o l o r i s , foliis multis tenuibus. fatare viridibus,
5
ad t a ó t u m a f p e r r i m i s , ornate c o m a t i m afiurgentibus.
Radi]*! eft tenuis, aromatici odoris-, q u x f u f f u m i g i i s , balneis , i n ani & i n t e f t i n o r u m af-
f e t t i b u s , i n d i t a , n o n f o l u m e m o l l i e n d i , fed «Seroborandi facultate p o l l e t , atque i n p r e t i o à ,
Lufitanis habetur.
C A P . X C i .
T)e Ibìrarema, froe Tao d'Albo, ejujque facuhatibus ; &" Tipi.
A Liquot plantx. in vaftis Brafilix nemoribus reperiuntur, qux ufque adeo Aliti qualitates
x m u l a n t u r , ut vel l e v i f l i m e a t t a t t x g r a v i f ì ì m o o d o r e filvas & xdes integras i n f i c i a n t ,

atque fimul capiti «Se naribus o b f i n t . D u x d i v e r f x p o t i f l i m u m m i h i i n n o t u e r u n t , q u a r u m
p r i o r ibirarema Brafilienfibus, Pao vel tipo d'albo L u f i t a n i s nominatur. I l l i e n i m f u b n o m i n e
tipo c o m p l e t t u n t u r omnes illas mirabiles herbas i n filvis luxuriantes, q u x a l t i f l i m a r u m arbo-
r u m cacumina adxquantes , eas flexuofo «Se tenaci d u t t u a m p l e f t u n t u r .
Pofterior f r u t e x eft arborefeensj i n filvis, t u m quoque O l i n d x p r o m o n t o r i o reperitur Tipi
n o m i n e . U t r i u f q u e facultates conveniunt «Se i i f d e m ufibus i n f e r v i u n t . Barbari ad d u o po-
t i f l i m u m mala applicant. Cortices admixta aqua c o n t u n d u n r , indeque v i f e i d u m m u c c u m ,
five f m e g m a v i e l i c i u n t , q u o nunc p u e r o r u m integra c o r p o r a , q u x febribus lentis «Se o b -
ftruttionibus illis diuturnis è f r i g o r e natis, o b n o x i a f u n t : nunc a d u l t o r u m membra vagis ar-
t i c u l o r u m doloribus infettata inungunt «Se fricant c u m f e l i c i f u c c e f l u . E g o o b ingentem ha-
r u m arborum calorem «Se e f f i c a c i a m , p o f t e r i o r e m hanc potius e u r a t i o n e m , quam i l l a m p r i o -
rem i n pueros exercere m a l u i . M u l t i e n i m a d u l t i à frigidis illis m u f c u l o r u m , n e r v o r u m &
tendinum affettibus internis & externis ( Cwimentos generali n o m i n e appellant L u f i t a n i )
crebra «Se f o r t i hujus muccilaginis i n u n t t i o n e r e f t i t u i folent.
CAP.
H6 G V I L I E L M I P l S O N l S
C A P . XCII.
De ojf ninga Peri, ejujque facuhatibus,
A UtngaTeri Brafilienfibus dida eft pianta fruticefeens, quae paflim in filvis Brafilix nà*
f e i t u r , flore exiguo albicante, cui paucx u v u l x è coeruleo nigricantes, Sambucibaccis

fimiles, fuccedunt. Foliis decorarur lanugino-
fis, ovalis figurx, t r i f t e viridibus q u i d e m , fed
a f p e t t u pulcherrimis ad radium inftar u r t i c x
5
m o r t u x , mollibus «Scveluti l a n u g i n o f i s , q u x -
que nervis multis & craflìs d i f t i n g u u m u r .
Folia recenter, c o n t u f a vel i n pulverem re*
dada , recentibus Scinveteratis ulceribus me-
dentur prima intentione, fi profunde i l l o r u m
fuccus aur pulvis iis i m m i t t a t u r .
CAP. XCIII.
De Meeru, Jbe Canna Indica,
I Nter eas plantas qux in Europx regionibus
calidioribus ex Indiis t r a n f l a t x v i g e n t , h x c
o r n a t i f l i m a quoque d a t u r , q u a m Cannar» A m e r i c a n a m n o n i m m e r i t o appellarunt, q u o d
ejus Stolones Cannarum - five
a r u n d i n u m m o d o firmi, n o -
d o f i extus & f p o n g i o f i i n t u s ,
r e d a i n o d o vel n o v e m pedum
a l t i t u d i n e m exliirgant. Prima
i l l a r u m o c c u r r i t illa q u x Mee-
ru Brafilianis d i d a : cujus cau-
l e m v i r i d e m f o l i a folitarie p o -
lita a m b i u n t , duos fere pedes
longa. Caulis fuperius i n alios
r a m u l o s d i v i d i t u r , aurei c o l o -
ris flores i n o d o r o s producen-
tes, quibus capfula five f r u d u s
echinatus.primum viridis, m o x
nigrefeens, u b i maturuerit, f u c -
c e d i t , i n q u o per cellulas divifà
f u n t m u l t a feminis grana , n i -
gra , l e v i a , magnitudine & du-
r i n e pifis fimillima > albaq , f u b -
1
ftantia quadam repleta.

R a d i x m i r u m i n m o d u m eft
crafla, tuberofa, longa, floccu-
lenta, fplendens, & inftar C e p x
fquammisruflìs prxdita. Hujus
p l a n t x v e l Canna. I n d i c x ulte-
r i o r e m D e f c r i p t i o n é apud C l u -
fiumLib.4. Cap. 54. t u m quo-
que apud n o f t r u m M a r c g . vide-
re eft. Ego e n i m ejus f o l i o r u m
dignitates experientia c o m p r o -
batas exhibere f a t a g o , q u x ad
f e c u n d u m gradum refrigeran-
t i a , t u m & abftergentia contra
m u l t a mala cutanea calida ex-
terna atque interna applicantur.
H y p o c h o n d r i o denique dextro
c o n t r a Hepatis calores c u m
o l e o A n i n g x & N y m p h x x Bra-
filicx i m p o f i t a , e u r a t i o n e m a b f o l v u n t f e l i c i t e r . CAP.
DE F A C V I T A T I B V S S l M P L I C I V M t l B . IV-
C A p. XCIV-
jDe Albara, aliis Pacfoira, ejujquefacuhatibus.
I lfdem locis filveftribus atque triviis umbrofis luxuriat aliaquaedam pianta afpedfu pulchra^
ftolonis & radicis firmitate atque pondeìre Cannam quoq-, Indicam ; fed f u m m i t a t e fua Liliurn
A m c r i c a n u m filveftrc aemulans:
foliis quoque licet praelongis,an-
guftioribus tamen eft & ex i m o
taulis erumpentibus. Flore de-
nique (licet seque flavo & i n o -
d o r o ficut Canna Indica) majore
& c o c h l c a r i f o r m i , nunc incur-
v a t o , nunc i n poftica parte inftar
C i ì f p i d i s c x t e n f o . Semine eft ni-.
g r ò , & radice bulbofa,ficut Mee-
ru, praedita.
Folia vulncribus & ulceribus
u t i l i t c r adhibentur, ande Herbà
dos feridos vulgus L u f i t a n i c U m
nominat. Tuberofà & fuccu-
lenta ejus radix à N i g r i t i s come-
d i t u r & ab omnibus pariter I n -
colis intente; habetur calidira-
tis , ac proinde Hifpanis x q u e ac
noftris Chirurgis Batavis i n q u o -
tidiano habetur ufu-, maxime i n
A p o f t e m a t i s & ulceribus m a -
turandis.
CAP. XC V
T>e Tupaipi, aliis
Vrucatu.
"DLantaeft nobilis, qua; nunc

**• h u m i , n u n c f u p e r a r b o r e ( f i c u f
aliae multai plantat) fine radice luxuriat, interque b u l b o f a s , q u o d b u l b u m habeat praegrandem
S c u t i l e m , facile p r i m u m l o c u m meretur. Cujus fi f o r m a m externam, fi vires Ipccfcs, f q u i l -
l a m Europaeam diceres, q u o d i l l a m per' o m n i a referat; ac proinde Brafilienfes Indigena: à p o -
t i o r i v i d e n t u r n o m e n Tupaipi, q u o d b u l b u m
fignificat, L u f i t a n i Cebola - i m p o f u i f l e . F o l i a
habet n u m e r o quinque v e l f e x , tribus nervis
f e c u n d u m l o n g i r u d i n e m praedita, nec florem
nec f r u d t u m fercntia-, f u n t autem c u b i t u m l o n -
ga, gladiata, inferius definentia i n b u l b u m i l -
l u m praegrandem, q u i medullam virefcentem
pinguem & i n o d o r i m i , fed fatis eflicacem f u p -
peditat. D o l o r e s e n i m fedare ex calore natos,
perhibent Barbari:Lufitani vero m e c u m i p f u m
b u l b u m i n u f u m q u o t i d i a n u m ficut f q u i l l a m
Europaeam feliciter applicaban^.
CAP. XCVI.
T>e Juquiri, alili Caaeo, fpccìebus,
ejujque facuhatibus.
T " \ U a s Herba: c a f t x vel mimofae, (ut quidam
- • - ^ n u n c u p a n t ) diftcrcntias n o t a v i .
Prior qua; fruticefeens eft, i n m e d i o c r e m altitudinem a t t o l l i t u r , caulibus ftriatis, quadrata,
P s v i l i
-
ns G v u n u i P I S O N I S
v i r i d i b u s , q u i frequentifllmis fpinulis rlavefcentibus f u n t m u n i t i . A d latera per intervalla ex*

tcnduntur r a m u l i , duos aut tres digitos l o n g i , i t i d e m f p i n o f i . Q u i l i b e t autem i n extremitate
habet u t p l u r i m u m quatuor f o l i a ,
duo juxta le appofita, feftpaidigitum
circiter l o n g a , inferius albis pilis ve-
ftita.fuperius laevia & viridia n o n fer-

rata. A d f ì n g u l o s illos ramulos p r o -
veniunt tres vel quatuor pedicuii
breves,&in iis c a p i t u l u m r o t u n d u m ,
v i l l o f u m , album, cui aliquid purpu-
r e i a d m i x t u m , q u i nos eft. P o f t quos
fequuntur filiquulae i n o r b e m dilp'o-
litae, longis pilis albis vcfliia;, i n q u i -
bus femen continetur.
P o f t e r i o r , eaque n o b i l i o r herbef-
cens, v i x h u m o le e r i g i t , utraquc
fpinis crcbrioribus horret -, utraque
m a n u c o n t r c £ t a t a , licet l e v i f l i m e ,
c o n t r a h i t f o l i a , & ftatim r u r f u s ex-
plicat. O p t i m a quae eft, jucunda v i -
r i d i t a t e , foliis exiguis, f è d l a t i u s e x -
panfis, Fraxini inftar, utrimque con-
geftis, flore è pallido purpurafcente,
c o n f p i c i t u r . C a u l e m habet adeotenuem, u t c r a f l ì t i e filumfericeum vix fuperet.
Haecfpadicei coloris filiquis echinatis S c o b l o n g i s i n v o l u t i ! m : illa afperis & r u g o f i s fphae-
rulis e j u f d e m ' £ b Ì o r i s , fed p u f i l l u m femen p r o f e r t . Ex arenofo & e f f e t o folo, utraque, ut plu-
r i m u m , nafcitur.
Hanc ftirpem O r i e n t i c u m Occidente effe c o m m u n e m à C o f t a t e f t a t u r , qui deferiptionem
ejus licet valde i m p e r f e & a m , nobis reliquit. N e c eft q u o d dubitet C l u f i u s , u t r u m admota
manu marcefear; toties e n i m contatta c o m p l i c a t i , m o d i c o q u e intervallo denuo explicari
v i d i m u s . Sole quoque cadente f è n e f e e r e , oriente vero denuo revirefeerc, v e r i f l i m u m eft.
Sunt q u i m o t u m fpontaneum & l è n f u m i l l i tribuant. Sed quia i n f t i t u t i n o f t r i n o n eft nugis re-
fellendis temporis jaefaram facere, proferemus ea quae u f u atque experientia comprobata & à
nemine ante prodita feimus.
Brafi-
D E F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B . IV. no
. **
B r a f i l i a n i , fi cui f o r t e necem m o l i a n t u r , m o m e n t u m hujus herbe i n pulverem t r i t e ,
ep'ulis i n d u n t , vitamque eripiunr. H o c admitatione di-
g n t j m , q u o d n u l l u m huic malo remedium aur antido-
t u m à Medicis huciifque repertum, i p f i radici hujus Pian-
t e preferendum. H e c fiquidem liberalius porrecfa, v i m
Veneni-retundit. Folia illius venenata , in empiali r i f o r -
m a m redatta, f k u m a s r e f o l v u n t & c u r a n t .
C A p. XCVII.
/
T)efumicai,five Srva dEmpige ì ejujque
qualitatibus,
N pafcuis ìrriguis paulo fupra graminis alritudinem

r
E -exfurgit caulis tenuis, junceus, ex pianta gramini

fimillima, -fed concava & f u c c o refrigerante referta..
Brafilienfes appellant Iupìcai , L u f i t a n i Erva d'Em-
pive. M e n f i b u s pluviis frequentius provenit hic cau-
l i s , & n o n minus i p f o afpetfu , quam u f u eft g f a t u s :
quippe i n fummitate*gaudet capitulo exiguo <3c ele-
ganti.
O b preclaras v i r t u t e s , precipue ad tollendam i m -
petiginem atque fimiles c u t a n e ò s a f f e d u s , ex calore <3c
h u m o r u m acrimonia n a t o s , v i x u l l i e f t incognita pianta.
Q u i p p e f o l o liquore planre recenter c o n t u f e , pars af-
f e t t a f o r t i t e r f r i c a t a , f u m m u m à c c i p i t f o l a t i u m , <3c prurf-
tus intolerabilis m i t i g a t u r & f e d a t u r , q u i n ipfa i m p e t i g o , fi n o n f o v e à t u r a m u l r o tetro h u -
more, t o l l i t u r .
C A P . XCVIII.
Faifaons d'Empige, eorumque quali-
tates-, atque ufus.
TNter tot Smilaces & Convolvulos, arborum

•*-cacumina p a f l i m confcehdentes, hic filiquo-
fusConvolv'ulus v i f u atque u f i i ceteris haud eft
ì f l f e r i o r , u t p ó t e q u i a d m o d u m ' tenax finuofis
flexrbus , f r o n d o f i s , magnis & glabris foliis
hinc inde vagarur,. & tenuibus phafeolis «Se
c u b i t u m longis eft ornatus, q u i m e r i t o à L u f i -
tanis fabe Impetiginis, five Faifaons d'impige,
vulgo appellantur. Q u e filique menfibus pliì«-
viis detratte i m m a t u r e & virides, f u c c o rur-
gent p r e f t a n t i f f i m o eoque f r i g i d o & acri;
q u o fi fricctur q u i Impetigine laborar, n o n le-
ve folamcn accipit, i m o curabitur, fi aliquoties
reiteretur remedium.
Q u a n d o mafuraerunt filique tempore e f t i -
v o , m o x exficcantur, tuncque n o n f o l u m ta-
m t a m e x t é r n a m , fed & f u c c u m atque f e m i -
n a , quibus fcatent, paulatim nigrefeere & a-
r o m a t i c u m o d o r e m fpirare comperies : ve-
r u n i tunc p r e d i t t o m a l o minus apte .judi-
cantur.
Q u o n o m i n e à Brafilienfibus nuncupetur,
n o n d u m à me o b f e r v a t u m : alioquin pianta omnibus eft n o t i f f i m a .
CAP.
I 20 G V I L I E L M I P l S O N I . S
C À P. XCIX.
De Majàrandiba, ejufque facuhatibus.
ARBO R hec Cerafum altitudine non folum, fed «ScJigno, foliis frudibufque emulatur,
eique, fi è l o n g i n q u o confpiciatur, g m i l l i m a apparet. O l i m filveftris & i n m o n t o f i s potif-
l i m u m locis nafcens, nunc i n
.hortis L u f i t a n o r u m quoque cx-
c o l i t u r . Floret menfibus hyber-
n i s , m o x q u e fert f r u d u s infini-
tos, cerali quidem E u r o p e i ma-
gnitudine & figura c e t e r u m
m u l t u m diflimiles q u o d p e l l i -
;
cula veftiantur renaci , craffa,

prius rubefeenre, fed u b i m a t u -
*uerint, m i n i a t i «Sctriftis coloris:
preter d u r i o r e m q u e m c o n t i -
nent lapidem, l a d e o turgent l i -
quore d u l c i f f i m o , eoque'non in»-
. grato., ac proinde ab omnibus
pariter incolis inter epulas expe-
t i t o . Q u i a temperate calidus eft
hic fuccus, & nutriendi facultate
p o l l e t , e'xprefftrs emulfionis i n -
ftar é x h i b e t u r
5 t u m imprimis
• contra .frigidiores pedoris affedus v e l f o l u s v e l aliis remediis pedoralibus admixtus : guttur
denique & afperam arteriam male
affedam maximopere mulcere
c o m p e r t u m eft.
C'A P. C.
De Amongeaba, ejufque fa-
• cultatibus.
AMONGEABA herba que gra'-

minis videtur fpecies, i n are-
nofis locis f p o n t c luxuriat, & ultra
t i b i e alrirudiuem afTuigiL , u n i c o
caule eOque duriore & fere l i g n ó -
f o , foliis oblongis G l a d i o l i i n m o -
<jum nafeentibus.
I n f u m m i t a t e capitulo afpero
inftar a r i f t e Panici filveftris deco-
ratur.
Facies.hujus p i a n t e m i h i diu-
tius nota q u a m ufus 5 quippe ab
illis I n c o l i s t a n t u m m i h i traditus,
quibus M a l v e & Bafourhine c o -
pia d e e f t , q u o d earum emollien-
t i u m herbarum vices fuppleat, &
eodem m o d o preparata «Seexterne
adhibita ufus eofdem p r e f t e t : i m -
primis autem f o m e n t i s Se lavacris
ex illa confedis anum ex T e n e f m o
a f f l i d a m demulceat ,magnumque
illi folatium adfèrat.
C A P . CI.
De Ibipitanga, fbe Cerajò Brafiliana ejufque qualitatibus.

c
)
rBiPiTANGA, vel Ubipitanga, olim filveftris tantum, fed nunc ob ufum in hortis Lu-
A f i t a n o r u m & B a r a v o r u m quoque exculta , m e r i t o inter Ccrafos v e l P r u n o s o b florum Se
f r u d u u m fimilitudinem, referenda eft : n i f i q u o d t r u n -
cus conrortus i n varios ramos hinc inde difpergatur-
Foliis eft fatturate v i r i d i b u s , ad q u o r u m exortum flores
albi quatuor f o l i o l i s conftanres prodeunr. U n d e f r u d u s
rotundus inftar baccx m o r i p r i m o miniatus, m o x l x t i u s
paulo rubefeens Se o d o t i e s profunde ftriatus,emanat5
menfibulque pluviis p o t i f l i m u m maturelck. U m b e l i c o
ex m i n i m i s f o l i o l i s congefto eft p r x d i t u s . C u t i c u l a eft
tenui pulpa rubra a d m o d u m q u e f u c c u l e n t a , faporis ca-
l i d i Sefubamari, cumque grato acore aftringentis. Lapis
q u i continetur unicus, nucleum calidum Se amarum ha-
bet. Frudus autem h i celebres, fecundx menfae d e l i c i x
n o n f o l u m f u n r , fed & xgris p r o d e f l è folent : v e n t r i c u -
l u m enim languidum m i r e reficiunt , flatus d i f e u t i u n t ,
nauleam ftomachi r e p r i m u n t . P e d o r i denique, fi c u m
pauco facchari exhibeantur, f o l a m e n adferunt.
CAP. CU.
T>e jfaniparandiba.
DE vulgari hac arbore in triviisno-

t i f l i m a ne a d u m agerem, pauca
addenda habeo, p r x t e r e a q u x à Georg.
LMarcgravio F o l . 109. flint d i d a . R a -
m o r u m ' h u j u s arboris p a u c i t a t e m , f o -
l i o r u m frequentia c o m p e n f a t , quibus
folis vis medicatrix,quantum hadenus
c o n f t i r i t , i n f i t a e f t : nam flore licet i n -
figni, pulcherrimo, f u a v i f l ì m i q u e odo-
ris , t u m f r u d i b u s egregie copula-
tis p o m i magnitudine, quibus n u c l e i
fplendentes inhaerenr, ornetut : n i h i l
tamen C u l i n x v e l P h a r m a c o p x x u f u i
funt. Folia autem haec inordinate ra-
mis ipfis annata, oblonga pedem u l -
t r a , nervo fecundum l o n g i t u d i n e m ,
m u l t i f q j coftis fecundum latitudinem
confpicuis,vcl integra,vel contufa, he-
patilque r e g i o n i applicata aliquandiu,
durities & o b f t r u d i o n e s h y p o c h o n d r i i
r e f t i t u u n t : eifdemque malis, fi rite ex
arte praeparentur, atque i n A p o f e m a t e
exhibeantur, c o n d u c u n r : ac proinde
numero apcrientium aferibenda f u n t .
CAP. CHI.
De (globulo bovino jlliufq;ujù.
Atiae magnitudinis poma rotun-

V
da, i n b o u m ventiiculis repeira,
lanioncs ad me deferre folebant. Q u x penitius examinans interius ex meris pilis bovinis
a r d i f l i m e compadis conftare c o m p e r i , Se exterius glabra, nigra Se dura pelle tegi. U n d e
crediderim boves fibimet, pruriente cure, dentibus pilos cvellere, q u i c u m ab o m a f o d i -
gerì nequeant, i n maflam coguntur r o t u n d a m , q u x poftea i n p i l x majoris magnitudinem
Q ex-
122 GVIL. PISONIS DE F A C V L T A T I B V S S I M P L I C I V M L I B .IV.
excrefcit, unde anhelofi & quafi afthmatici d i u i n c e d u n t : ( ficut capree quibus lapis Be-
zoat i n n a f c i t u r ) q u o d a n i m a d v e r t c n t c s r u t t i c i , ne totius animalis ja&uram p a t i a n t u r , eos
mattant. I t a ut hujus p o m i c o n f t r u & i o fit animalis deftructio.
Barbari rafuram p ì l o f a m i n t e r n è exhibent contra pertinaces alvi fluxus fanguincos. E x -
t e r n è emplaftra., ficut è p i l i s leporihis fieri f o k r , contra hemorrhagias c u m f e l i c i fucceflu
applicant. E g o h o e e x t e r n u m , quam i l l u d i n t e r n u m remedium i m i t a r i m a l u i .
C A P. CIV
De Cordilo sibo ^Brafìlice.
TN quibufdam Paranambuci locis juxrarupem illam Reciffo vulgo dicìam, quando maris
- ^ r e c e f l ì b u s littus minus i m m e r f u m e f t , i n f i n i t e lapidee e x c r e f c e n t i e , n u n c a r b u f c u l a r u m ,
nunc Brafllce c i p r i n e inftar f a c f e , i n i p f o f u n d o , ccelo l è r e n o conlpiciuntur. Q u e p r o d i -
verfirate v e l a l g e , v e l f u n g o r u m , plantarumquemaritimarum ( quibus C r y f t a l l i m o r e pau-
larim fingulis a c c e f l ì b u s aqua falfa v i Solis agglutinatur ) vario & m i r o n a r u r e l u f u cre-
f c u n t , atque è f u n d o e r u t e , m o x d u r i f l i m e , fi infolentur i n lirtore ficco, niveique c o -
loris fiunt. A Magnatibus i n H i f p a n i a & Belgio a d m o d u m experuntur, u t edes Scfubrerra-
neas cavernas illis exornent. Maris accole & pifcarores i n u f u m M e d i c u m potius hoc C o -
ralli genus adhibent, & rafuram ejus conrra fluxus ventris & ruentes humores exhibent i n -
difcreta quantitate. Q u a m o b r e m fi ex arte, ficut o f i ì c i n a r u m C o r a l l u m , preparerur, i i f d e m
ufiblis e f t d i c a t u m , nec dignitate m u l t u m i l l i cedit.
acium agerem circa, eas plantas, qua. in hoc America traitu ab Europais nec facie nec
efficacia differunt, fed cum aliis mundi partibus communes exiftunt, atque ab authoribus
fatis fuperque funt defcriptx : finem operi fum impofiturus f i prius levion penici/lo & una
fdelia earum quafdam ufuales& notifiìmas attigerim , atque in Syllabum coegerim , ut funt
MentaHrum, tÂcetofa, Aloe, Lilium, Sonchus Uvis, Cucumer Afininus, Alkekengi, qua
omnes fifoettres funt & quàlitate Europais fimiles, gradu tamen illis cedunt. Âcorus, Malua,
Althjea, Titimallus, Cent aurea minor, Filix- Portulaca, Polypodium ( f r u f f u i Caraguata fu-
percrefcens ) Vrtica, Serpentaria, Liquiritia , Salvia Silveìtris-, pares gradus quafi efficacia
cum iis obtinent : Soldanella autem, Perficarla, Tamarindis, Bhtum, Solanum, Ocynium
filvefire, Nymphea, Artemifia, Cucurbita dulcis & amara, & alia Europa'is dignitate facile
fuperant.
F I N I S .
INDEX
I N D E X
R E R V M E T V E R B O R V M
A. C. Erva do Capitaon Lufitanis. 90

Erya do Rato Lufitanis. $z
Barano remo arbor. 77
Acaja arbor. 68 C.d44/>i<e qualitates.
Caaataya herba.
90
110
102
Erva de noffa Senhora Lufitdnis.94.
Erva dos Cobres Lufitanis. IOZ
Acaiu arbor, & illius fru- Erva do B icho •£ ufitanis. 108
Caacica herba. 117
ttus. ii Caaeo fpecies. Erva do Figado Lufitanis. uà
Acaricoba herba qualitates. 105 Erva dos Feiidos Lufitanis, 117
90 Caajanduvan herba.
Africa fluttuum vicifiitudo. 3 Caapeba herba qualitates. 94 Erva d'Empige Lufitanis, 119
Aguale Nymphea Jpecies. Caapomonga herba. 105
9 1
Aguaracuinha-acu herba. 109 Caaroba arbor. . 7 0
Agimaquiya herba.
Aguaxima herba.
108
104
Cabureiba arbor, 57. balfamum.ibid.
Cacaboya ferpens.
Caiatia herba.
43
102
FAifaonsd'Emmge£«/ìf4». I19
Febres^Èntinua*^ Brafilia, 15.

Aboayfruttu*venenatus, 49
Camara juba herba. 86 quotidiana rarifiima. 16
Albara pianta. H7 Fedagofo herba. 109
Amenduina radices. Cambui myrtns filvefìris, 82
93 Figuero d'inferno herba. 91,
Ambaiba arbor. Carànana ferpens. 43 Fcemhu Brafilia facunda.
7 2
7
Ambua centipes hirfutus. Canna Indica. 116 Fluxus ventris.
44 27
Amongeaba herba. Canna filveflris, ejufque ufus. 109 Fulgura crebra in Brafilia, 3
120
Ananas ejufque qualitates. Cannarum Sacchari cultura. 5° Fungi Brafilienfes. 47
87
Ando, arbor. Caopia arbor. • 60
7*
Andira Ibaiariba arbor.
Capiipuba herba. 102 G.
81
Angelin arbor.
Anbuiba arbores.
81
98
Caraguata varia fpecies.
Cara radix.
Caranaiba arbor.
111
93
62
G Arapa abufus.
Getycoroyaarbor,
2
5
66
Aninga frutex, 103. oleum 104 121
Cafcavel ferpens. Globulus bovinus,
Amnga feri herba. 116 4 1
35
Catharri in Brafilia. Gonorrhaa.
Anta quadrupedes. 10 21 80
Guabi pocaiba arbor.
Aquarum difcrimen & ufus. i l , 12 Cebipiraguacu arbor. 78
Guajaba arbor. 7^
Arabo ferpens. Cerafus Brafiliana. 121 Guaparaiba mange fpecies, 114
4* 60 Guaiana-timbo,
Aracaiba arbor. Chabccos morbus Lufitanis, 115
74
Araticu pana. Chalybts ufus Uudatus. 2 5 Guabiraba arbor. 75
48
Arbores haud aitai radices agunt in China radicis fpecies. 99 Guetys arbores. 66
Brafilia. 5 Cholera morbus. 29 Gummi Ietaiba, 60
O p o de Cobras Lufitanis. 44
Aroeira arbor. 64
Atte fpecies. 69
Cobre de Cipo ferpens. 42 H.
Cobre de Vcado ferpens. 4
H Epaticus alvi fiuxus. 31
1
Aurantiorum creberufusfalubris. 10
Cobre de Corais ferpens. 4-
Cobre Verde ferpens. 43 Herba calla , five Mimofa, 48
B. Herba lanuginofa, ejufque ufus. 113
Cocoeiro palma. 62
Copaiba arbor, 56. oleum. Hydropis confideratio. z6
B Acoba& Banana arbor. 75 57

Copuerucu ii fettum. 38
I
Balfamum Cabureiba. 57 Corallium album Brafd. 122 Aborandi herb. qualitates. 97
Banana arbor. j6 Coma rana. 46
6
Bafourinhaherba. 110 Crocodylus. 43 Iacapegramen junceum, 9
98
Batata de purga Lufitanis. 93 Cuapomonga fecunda herba. 109 lacuacanga qualitates.
Batata radices. ibid. Cucuraciu ferpens. 99
42 lamacaru pianta. 67
Betigas Lufitanis. 34 Cucurucu ferpens. Ianipaba arbor.
41 121
Betys,five Betre. 88* Cupouna arbor. Ianiparandiba arbor.
Bibora fexpens. 43 Curimentos Lufitanis. §3 laracatia arbor. IOO
Bicho morbus Lufitanis, 17,32. ver- 21 lar.iraca ferpens. 42,
Cururu-ape herba, 114 lava ab intermittentibus febribus im-
miculus. 38
Cururu bufo. 46 muni*. 15
Boicinininga ferpens. 41
Boiguacu ferpens. ibid. D. lbaraee arbor. 71
Boiobi ferpens. 43 Ibipitanga arbor. 121
Boitiapo ferpens. 42
Brafilia aéris temperies,i. fitus, ibid.
D Uta Medicorum Brafilienf. 17 Ibirarema herba.
< & m p p l o o p êlgis. 28 Ibiboboca ferpens.
115
42.
anni tempeftates, z. ferenitas, 3. Dyfenteria morbus. 3° Ibijara ferpens. ibid.
aquoris facies, ibid. aslrn, 4. ejus lbiracoa ferpens. ^
E. Icicariba arbor. 159
Prefettura, ibid. Solifacies,\bìd.
nemora &fylva, 5. falubritas&
incolarum longevità*, 6. Medicina,
7. Incolarum diverfitas, 8. ani-
EIrirucu apes gravdiores. 56 Idea refina.
Ietaiba arbor.
Eiruba Brafilier/fibus apes,^. ea- Ijboja ferpens.
ibid.
60
41
rum fpecies. 56
mantia, 10. obfonium, 11. poff« Eixu apes minores. ibid. lira Brafilienfibus mei filveflre. 5 $
ufitatifiimus, u, morbi, iz. pro- Embira arbor. 71 Iitkucu radix, 93
gnostica, 14. Endemii morbi, 15. Empige Lufitanis. 37 lito arbor. 79
& fetjcj. Erva d'Amor Lufitanis. 105,112 Infiammano ani. 31
Q^z Inhame
I N D E x R E R V M E T V E R B O R V M
Inhame radices. 93 Nhanduguacu araneus. 44 r0Ktt4 !#<?»< Veneream, 35. co»/r4
Inimbojaherba. 95 N/<j«i p</f» venenatus. 45 Gonorrhaam. ibid.
Ipecacuana, ejufquefacultates. 101
lupicay pianta. 119 O.
lupicanga China jpecies.
luqueri Pianta.
99
117
^~^B/fr«fl/0 vifeerum natuulium.
S -rtcdr Arabicum.
Salfa de Praya Lufitanis. 103
49
lurepeba utraque. 84 Oculorum vitia in Brafilia. 18 Sanguini* educlwnesin Brafilia. \6

Iuricuara herba facultates. 102 Oppilatio Hepatis & Lienis. 24 Sape grame» junceum. 96
Sarcafo Hijpanis. 3
K. Saffafras Brafil. 98
PAcivira pianta. 117 Scarnamente Lufitanis. 35
JÊem Zelgis fpafmi fpecies. 19 Scarificationes varia. 16
Prfco caatinga. 98
Scolopendra venenata. 44
L. Pagimirioba herba. 26
Scorbuti curati». 24
Palmarum differentia. 61
L Amia pifcis»jfcur. Seren Lufitanis aura vejpertina. 9
*9 Pao d'Alho Lufitanis. 115
•'Loco arbott Silva de praya Lufitanis. 95
82 Pao molle tufitanis. 8o
1
Lumbrici ventrts. Spafmus in Brafilia. 19
*7 Pao podre Lufitanis. 35
S f «por wortui Brafilia. 2o
Papula in Brafilia. 37
M. Subfolamu Brafilia familiari*. 1
Paranambuco. etymon. 49
M Achina Mandihoca Icon. 51 P<»r4f«r4 terta. 115

T.
Pe de Galinhabfr&4l«jìf4w«. 102
Machina Sacchari Icon. 50 Pimenta da terra Lufitanis.
Malua d'Ifco herba Lufitanis. 104 Pindaiba arbor.
Mamanga frutex. 84 Pindova arbor.
107
71 T Ajaoba Jpecies.
Tangaraca fpecies omnes letba-

95
61,61
Mandihoca hiftoria. 52 Pinhones do Bradi. les, 47. f.tr«?« deferiptio & qua-
83 litates. 92
Mandihoca filveftris. 5 5 P»f «?r longum Brafil. 96
Mangues arboris varia fpecies. 113 Pi/?« venenati. Tangedor Hifpanisferpens. 41
44 T4pÌ4 4rtW. «58
Monaca frutex. 183
Pluvialis temporis in Brafilia ini- Tapyracoana arbor. 80
Mangaiba arbor. 76
Mangara peunaherba. 95 tittm. 2 Tapyrapecu herba. \iz
llangarafcr4V4berta, ibid. Pluviarum gutt* magna in Bra- Tareyboia ferpens. 43
Matiipuera fuccus Mandioca. 48 filia. 3 Tene fmus morbus. 28
Potincoba pianta. 101 Timbo herba. 115
Maribunda Lufitanis infeclum. 38
JUdWgwe infeclum. ibid. Prd'apfutcartilagini*mucronata. 22 Tipi frutex. ibid.
Pucho tenefmus Lufitanis. 28 T&ffù< Gracis. 19
Mafarandiba arbor. 110
Pulgera herba Lufitanis. 101 Tunga infeclum. 38
Mechuacan radix. 93
Meeru herba. 116 Purgandimethodus in Brafilia. 17 T«p4»pi bulbo fa pianta. 117
MeUisfilveftrisconfideratio. 55 Tupiecana herba. no
Oc Tupuraiba arboris fio*. 56
Morfc» contagiofi in Brafilia. 34
Morborum origo in Brafilia. 8 ^ ^ F i y 4 pjper Br4/W. 107
Mofcitcs Lufitanis. 3 8 R. V.
Moucicu excrementum maris.
Mucunaguacufaba.
Muliebres morbi in Brafilia.
44
48
31
R E«jfo Brafilia. 3 VMe« 4rtW. 77
Fene»4 aBarharis excogitata. 40
Somedia contra oculorum vitia. Venenata ammanila Brafilia. ibid.
Munbuca apesfiava. 56 19. contrafpafmum, 20. contra Vifqueira tarta Lufitanis. 105
jM«rtr « drÉw. 79 fiuporem, 21. contra Catbarros, Kit» arbuftina qualitates. 113
Munduyguacu pinhones doBrafil. 83 22. ««tra prolapfum cartilagini Vlcerum CUTatto. 36
Murucujavaria fpecies. 106 mucronata, 23. contra obftrucltones Fr4p<? £«401 4rtV. 79
Murucuja-miri. 107 vifeerum, 24. contra oppilationem Vrucatu pianta. 117
Myrtus filveftris. 82 Hepatis & Lienis, 25. <ro«rr4 Hy- Fr«f« 4nW. «55
dropem, z6. contra Lumbr'ms, 27. Vrurumbeba arbor. 100
N. contra fluxus ventris, 28. confr*
Vulnerum curatio. 36
Tenefmum, 29. fo»fr4 Cinterai»,
N Arinari pifcis. 44
Nhambi herba qualitates. 89

29. cowfM Dyfenteriam, 30. «wfrd
fiuxum alvi hepaticum, 31. fowfj-4
infiammationem ani, 32. fowfM
Z.
'Abucayo arbor. *5
Nhambu-guacu herba. 91 werbtw mulieribus familiares, 33. 'Zamouna arbor. Sr
Nhandi piper longum. 96
F I N I S .
GEO R-

PISO Historia Naturalis PT 1 1648

Caricato da

Informazioni sul documento

Titolo originale

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

PISO Historia Naturalis PT 1 1648

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

H i S T O R I A N A T V R T ,

tfon tantum Bant£lt Animalia.fed et Spi

Tres priores a g u n t de Plantis.

Sextm de Q u a d r u p e d i b u s & Serpentibus.

Ottaym de i p f a R e g i o n e , 6c illius Incolis.

I n o r d i n e r à d i g e f ì ì t & A n n o t a t i o n e s a d d i d i t , & v a r i a ab Au&ore

DEI. G R A T I A . PRINCIPI. A V R I A C O . COMITI. NASSÒVI/E*

C A T T I ME LLIBOCI. VIAND^E. DIETZI/E.LING7E.MEVRS/B.

BVR^E. L E R D A M I . VER/B. VLISSINCffiQVE. MARCHTONI.

BREDi?E. GRAVA.-DITIONI.S. GVKIAN/E.'DIESTA. GRIM-

S E R G Ì È . HER STALLI. C R A N E N D O N CRT. VARNESTONI.

ARLiÉl. NOSEROEI. S. V I T I . DASBORCHI. POLANI. VVIL-

A T Q V E . I N F E R I O R I S . i> V V A L V V V ,Y . » > O : 1 1 N O . B A R O N I Q V E,.

ANTVERPI7E. BISONTI! BVRG.RA O. IT/EREDITARIO.

HOI^LANDIiE.HiEREDi x ARIÒ.MARSCHALCO. GELDBJ/B.

TRANSIS VLANI/E.. ET. GRONING/E. G V B E R N A T O R I .

EOEDERATI. BELGII. T E R ^ A . MARlQVE. IMPERATORI.

PATERNA. ET. A V I T A . V I R T VTIS. AC. GLORI7&. H7EREDL

UNICO. GENERO. REGIO.

RafiliaMedica, q u u m falutiferos fuos

.thefauros i n natali tibi Batavia, t a n v

q u a m illuftriflìmo E u r ò p i theatro, di-

& c o n d o n a r e conftituiflet, T u x Celfi-

neficio apudcaeteros uti convenientif-

fibi vifa eft Principalis N o m i n i s a u c t o r i t a t e m , <juum i u m -

m a m n o n folum & incredibilem adferat, q u a m p r ò m i n i m o

t a m e n f u i animar, deleétationemj fed i i f d e m facie q u o q u e ac

incolis & pra:(èntibus & f u t u r i s ^ e q u è fluxas & ami(sioni aut

o b l i v i o n i obnoxias,fed a:ternislitterarum n o ù s illigatas.Fuit

illa prifcis feculis regia: e r u d i t i o n i s pars e x i m i a p e r c o n t a r i na-

t u r a m & coeli ac terra: m a r i u m q u e c e n f u s a t q u e opes fcrutan-

d o eruere, c o m b i n a t i f q u e A p o l l i n i s & M a r t i s ftudiis, quafi

majoretti regno p o f l e f s i o n e m f u à m facere. SicCa:far m e d i a

inter praJia . & a r m a coeli plagis f u p e r i f q u e v a c a b a t . I p f u m

r e r u m q u e caufas n o n m o d o calluiiTe, f e d pie & fapienter i n -

'terpretatos effe exlibrisplus q u a m Hiftorica: veritatis n o v i -

ftoteli, eique aliquot millia h o m i n u m , q u o s venatus, aucupia,

pifcatufquealebant, parere juffiffe, Pliniiis a u c ì o r e f t . C u j u s "

preterireres ipfa vetat, q u i a lcio'hoc e t i a m tua: pietatis & ma-

g n i a n i m i effe,Celfifsitne Princeps, q u o d t u a r u m certus, C o -

g n a t o r u m t u o r u m q u o q u e laudes libenter exaudis. Excel-

lentifsimus e n i m C o m e s I .M a u r i t i u s , i n India Occidentali,

domitis provinciis c o m p l u r i b u s , tèrreftribus m v a l i b u f q u e

tos labores & f u m m a : r e i c u r a m , q u o d ad corpus a n i m u m -

p e m o d u m tribuebat a v o c a m e n t o , ingenii cultui, adeoque

a b a c u m & d o ó t u m illum p u l v e r e m A r c h i m e d i a : fubtilitati

a:mulus agitabat : t u m & conatus hofce n o f t r ò s circa H i f t o -

r i a m N a t u r a l e m ita p r o m o v e b a t , ut ipfe n o n m o d o infi-

honorata minifteria,qua: p r ò fplendidifsimaSocietaje, atque

Illuftrifsimo C o m i t e N a f l o v i o , f u b i b a m , hac mea peregrina-

t a n e patrix-fimul & miliiinfervire, atque ad poderitatern ali-

q u i d tranfmittere defideravi. Q u a m o b r e m Hiftoria: N a t u r a -

lispartem doineftico m e o G . M a r c g r a v i o c o m m i f i , partem,

v i v u m delineavi, vires & poteftatesAmpliciftyloenarravi,

&: quantis inde profe£tibus Medicin£.fcientin angefcere pof-

an infcitia i n folas v e t e r u m obfervationes jurati, atque eo-

r u n d e m veftigiisanxieinfiftentes, artem rpedendi o m n i b u s

partibus c o n f u m m a t a m e x i f t i m a n t , & a l t i u s abdita natura:

rimari atque inyentisuique addere, religioni habent, d u m pi-

gritia: fua: velificantur, & : p r a c e d e n t i u m induftrià fervitu-

tem aut f o p o r e m i m p o n i (ibi patiuntur. E n i m v e r o , ficut an-

t i q u o r u m i n f t i t u t a a d h i b e r e &c v e n e r a r ! grata? f i e t a t i s e f t , fic

nobis o m n e jus d o c l r i n a r u m fines ac p o m a r n a p r o f e r e n d i i n -