PONTIFICIA STVDIORVM

VNIVERSITAS SALESIANA
Facultas Litterarum Christianarum et
Classicarum

MIRAN SAJOVIC

EVAGRIVS MAGISTER
Scholae Latinae
conue
"TRUE

11ML
LASSEN

-
A
 LAS - ROMA
Ars Docendi
PONTIFICIA STVDIORVM VNIVERSITAS SALESIANA Facvltas Litterarvm Christianarvm et Classicarvm
(Pontificivm Institvtvm Altioris Latinitatis)
Miran Sajovic

Evagrivs Magister
Scholae Latinae
LAS - ROMA
Textum composuit: Miran Sajovic S.D.B. Imagines delineavit: Anna Mea
© 2016 by LAS - Libreria Ateneo Salesiano Piazza del l’Ateneo Salesiano, 1 - 00139 ROMA Tel. 06 87290626 - Fax 06 87290629 e-mail:
las@unisal.it - https://www.editricelas.it
ISBN 978-88-213-1252-6 –––––––––––––
Elaborazione elettronica: LAS ❑ Stampa: Tip. Istituto Salesiano Pio XI - Via Umbertide 11 - Roma

INTRODUZIONE
Come alla città eterna, Roma, conducono molte e varie vie, così anche alla conoscenza di una
lingua che per tanti secoli è stata parla- ta, letta, scritta, cantata e udita nella stessa città, ci
possono condurre varie e molte vie. Nelle biblioteche, nelle librerie, sui banchi degli stu- denti e
sulle cattedre dei professori possiamo trovare numerosi ma- nuali che propongono queste vie per
imparare la lingua degli antichi Romani.
Questo nuovo manuale, intitolato Evagrius Magister, propone una via che segue, in gran parte, il
metodo naturale. Esso permetterà al discente di imparare le particolarità del latino ecclesiastico,
sia quel- le lessicali sia quelle morfosintattiche, che si differenziano, in parte, da quello che di
solito chiamiamo “latino classico”. Il manuale, infat- ti, si caratterizza per l’inserimento di
numerosi testi della Latinitas Christiana che appartengono alla tradizione indelebile della Chiesa
cattolica, come, per esempio, antifone mariane, alcune parti dell’ordo Missae, brani della Vulgata,
dei Padri della Chiesa, e degli scrittori medievali, alcuni canoni del Codice di diritto canonico,
etc. Il ma- nuale, dunque, è indirizzato innanzitutto agli studenti dei seminari minori e maggiori,
delle facoltà di teologia, ai candidati alla vita con- sacrata, in definitiva a tutti quelli che si
avviano allo studio serio del- le diverse discipline teologiche, della dogmatica, della liturgia, della
patristica, del diritto canonico, perché la maggior parte delle fonti di queste materie è in lingua
latina.
6 Introduzione
Con questo manuale speriamo di venire incontro, da un lato, ai docenti di lingua latina delle
istituzioni ecclesiastiche e, dall’altro, agli studenti che vogliono approfondire i loro studi
filosofici e teologici ed avviare le loro ricerche direttamente sulle fonti. C’è anche un altro scopo,
oggi forse più urgente che mai, quello, cioè, di riprendere un dialogo diretto con i grandi e
luminosi maestri apparsi lungo la storia della Chiesa. Essi, infatti, per quanto riguarda
l’Occidente, si sono espressi in lingua latina. Così, un vero teologo, senza mai dimenticare
l’obbligo di usare l’inginocchiatoio nel suo studio, diventerà simile, secondo la racco-
mandazione di Gesù Cristo, a “un padrone di casa che estrae dal suo tesoro cose nuove e cose
antiche” (Mt 13,52), che sa in modo adeguato unire il passato con il presente, attualizzare le fonti
con ulteriori rifles- sioni personali. Altrimenti, corriamo il rischio di rimanere sradicati,
conservando solo rami secchi. L’autore si augura anche che la lingua latina ricuperi nuovamente il
suo posto d’eccellenza tra i futuri sacer- doti, religiosi e cultori del pensiero teologico cristiano.
Questo manuale è nato all’interno del Pontificio Istituto Superiore di Latinità (Facoltà di Lettere
Cristiane e Classiche) presso l’Università Pontificia Salesiana. Esprimo sentita gratitudine al
collega prof. Leo­nardo Rosa Ramos, esperto del metodo-natura nell’apprendimento della lingua
latina, che ha riveduto il testo e suggerito alcuni miglio- ramenti. Altrettanto, ringrazio il prof.
Luca Manzoni, il primo a ri- vedere il materiale e riportare alcune correzioni. Ringrazio infine i
miei confratelli salesiani dell’Institutum, in primis il prof. don Roberto Spataro che mi incoraggiò
a pubblicare il materiale che già per alcuni anni ho usato in diversi corsi di lingua latina, insieme
al mio assisten- te, il prof. don Santiago Gassín. Esprimo il mio ringraziamento anche all’amica,
la sig.ra Anna Mea, che ha preparato i disegni, parte inte- grante e non irrilevante del sussidio e
gli studenti del ciclo di licenza e
Introduzione 7
di dottorato per la revisione delle bozze: Cheung Pui Kei Constance, Lima de Mendonça Junior
José Luiz, Monzón Carias Fernando Anto- nio, Oyinlolah Ignatius, Potenziani Filippo, Trajewski
Pawel.
Infine, voglio sottolineare che questo manuale è stato pubblicato ad experimentum, perché,
raggiungendo un più vasto pubblico interes- sato, possa far nascere ulteriori miglioramenti prima
di preparare una versione definitiva. Tutti i suggerimenti e le critiche costruttive sono ben accetti
e possono essere inviati al seguente indirizzo: Evagrius Magister, Piazza dell’Ateneo Salesiano,
1, 00139 Roma – Italia. Inoltre, ci auguriamo che, a questo manuale che presenta la prima parte
del corso, presto possa seguire la seconda.
Omnia ad maiorem Dei gloriam!
ISTRUZIONI PRATICHE
1. Ogni schola è organizzata in quattro parti: 1) La Lectio, 2) Vocabula nova, 3) l’Ars
grammatica, 4) Exercitia, 5) Latinitatem colamus.
ad 1) La prima sezione (lectio) riporta sempre una storia con nuove parole e strutture
grammaticali. Conviene che questo testo sia letto sia dallo studente sia dal docente ad alta voce.
Per quanto possibile, non si facciano traduzioni, se non nelle parti dove i discenti troveranno una
grande difficoltà nel comprendere il testo. Inoltre, ogni lectio, ove necessario, è divisa in paragrafi
cosicché, per esempio, dopo la lettura del primo paragrafo, si può illustrare il vocabolario
proposto, presen- tare la grammatica e svolgere gli esercizi.
ad 2) La seconda sezione è dedicata alle parole nuove. Nelle prime scholae non vengono riportati
i significati dei termini allo scopo di sollecitare gli studenti ad intuirne il significato dalla lettura
del testo. Comunque, alla fine del manuale si trova un vocabolario generale che potrà venire,
all’occorrenza, in aiuto ai discenti.
ad 3) Questa parte riporta la grammatica che va imparata a seguito di una lettura. Il metodo,
infatti, prevede che la grammatica si ap- prenda dalla lettura del testo, perciò vengono spesso
usati gli esempi contenuti nella lettura. In alcune sezioni vengono presentate strutture
grammaticali non usate nella lectio: suggeriamo di spiegarle e appro- fondirle negli esercizi in cui
si richiede una loro applicazione.
ad 4) Questa sezione è importantissima perché attraverso gli esercizi
10 Istruzioni pratiche
e, senza troppe divagazioni teoriche, gli studenti approfondiscono le novità che hanno imparato
nelle precedenti sezioni. Oltre alle eserci- tazioni proposte, si possono creare o aggiungere altri
esercizi, secon- do la necessità del processo di apprendimento.
ad 5) L’ultima parte della schola riporta, per quanto possibile, testi originali latini. Qui invitiamo
il docente a presentare e spiegare i testi.
2. Al docente raccomandiamo caldamente di non scoraggiare gli stu- denti, ma piuttosto animarli
e motivarli nell’apprendimento della lin- gua latina! Per questa ragione si evitino lunghe
introduzione teoriche, quali le spiegazioni riguardanti l’accento, la pronuncia e argomenti di
teoria grammaticale cui si potrà accennare durante la lettura del testo e degli esercizi. Altrettanto,
si evitino spiegazioni sulle eccezioni delle declinazioni e coniugazioni. In breve, si entra in
medias res già dalla prima lezione.
3. Allo studente raccomandiamo di dedicare tempo sufficiente, dopo le lezioni, per imparare il
lessico, studiare la grammatica e compiere tutti gli esercizi. Nei casi di dubbio, non esiti ad
interrogare il profes- sore per ulteriori spiegazioni e chiarimenti.
Macte animo!
I. Marcus discipulus est. Horatius quoque discipulus est. Marcus et Horatius discipuli sunt.
Paulus, Felix, Rufinus quoque discipuli sunt. Ergo sunt quinque (V) discipuli. Evagrius non est
discipulus, sed magister. Is est magister novus. In schola sunt quinque discipuli et unus (I)
magister.
Magister: “Salvete, discipuli”. Discipuli: “Salve, magister”. Magister: “Ego magister novus sum.
Mihi nomen est Evagrius”. Magister: “Quod nomen tibi est?”. Discipulus: “Mihi nomen est
Paulus”. Magister: “Et quod nomen tibi est?”. Discipulus: “Mihi nomen est Marcus”. Magister:
“Et quod nomen vobis est?”. Discipulus: “Mihi nomen est Rufinus”.
SCHOLA I Discipuli et puellae
12 Schola I
Discipulus: “Horatius mihi nomen est”. Magister: “Et tibi?”. Discipulus: “Felix”.
Discipulus Marcus bonus est. Paulus quoque discipulus bonus est. Marcus et Paulus discipuli
boni sunt. Horatius discipulus aegrotus est. Ceteri discipuli sani sunt. Magister non est aegrotus.
II. Iulia est puella. Ea puella bona est. Flavia quoque puella est. Iulia et Flavia puellae bonae sunt.
Marcella, Cecilia et Perpetua quoque puellae sunt. Puellae in plateā sunt. Horatius quoque in
plateā est.
Horatius: “Salvete, puellae!”. Puellae: “Salve!”. Horatius: “Quod nomen vobis est?”. Puella:
“Mihi nomen est Iulia”. Puella: “Flavia mihi nomen est”. Marcella: “Ego sum Marcella. Quod
nomen tibi est?”. Horatius: “Horatius mihi nomen est. Et quod nomen vobis est?”.
Discipuli et puellae 13
Puella: “Mihi nomen est Cecilia”. Puella: “Mihi nomen est Perpetua”. Horatius: “Estis-ne vos
amicae?”. Puellae: “Sane. Nos amicae sumus”. Flavia: “Es-ne tu discipulus bonus?”. Horatius:
“Certe. Discipulus bonus sum”. Flavia: “Num magister tuus malus est?”. Horatius: “Minime vero.
Magister meus bonus est. Nonne vos amicae bonae estis?”. Flavia: “Certe. Nos amicae bonae
sumus”.
In plateā sunt quinque puellae et unus puer. Puellae aegrotae non sunt, puer aegrotus est. Ceteri
discipuli sani sunt. Evagrius quoque sanus est.
Vocabula nova
aegrota (aegrotae) aegrotus (aegroti) amica (amicae) bona (bonae) bonus (boni) discipulus (discipuli) ego (nos)
ergo est (sunt) in platea in schola magister mihi (nobis)
-ne? nomen nonne? novus (novi) num? puella (puellae) quinque (V) quod nomen? salve (salvete) sana (sanae)
sum (sumus) tibi (vobis) tu (vos)
14 Schola I
ARS GRAMMATICA
1. Nomen: singularis et pluralis: Marcus discipulus est. ‘Discipulus’ singularis est. Marcus et
Horatius discipuli sunt. ‘Discipuli’ pluralis est. Magister novus est. ‘Magister’ quoque singularis
est. Puella bona est. ‘Puellă’ singularis est. Amicae bonae sunt. ‘Discipulae’ pluralis est.
2. Verbum esse, nomen adiectivum: masculinum et femininum: Ego sum discipulus novus.
Masculinum singularis: ­us Ego sum Puella bona. Feminimum singularis: ­a Tu es discipulus
novus. Masculinum singularis: ­us Tu es Puella bona. Femininum singularis: ­a Marcus (is) est
discipulus novus. Masculinum singularis: ­us Flavia (ea) est puella bona. Femininum singularis:
-a Nos sumus discipuli boni. Masculinum pluralis: ­i Nos sumus puellae bonae. Femininum
pluralis: ­ae Vos estis discipuli boni. Masculinum pluralis: ­i Vos estis puellae bonae. Femininum
pluralis: ­ae Discipuli (ii) sunt boni. Masculinum pluralis: ­i Puellae (eae) sunt bonae. Femininum
pluralis: ­ae
Ego sum Tu es Is, ea, id est Nos sumus Vos estis Ii, eae sunt
Discipuli et puellae 15
EXERCITIA
exercitivm 1 Scribe vocabula, quae desunt! Evagrius est _________ novus. In schola quinque
________ sunt. ________ sunt. Marcus, Horatius, Paulus, Felix et Rufinus sunt discipuli
________. Flavia ___________ est. Iulia, Flavia, Marcella, Cecilia et Perpetua sunt ________
Horatius non sanus, sed _______ est. _________ discipuli sani sunt. Marcus discipulus ________
est, Flavia amica ________ est. Puellae amicae ________ sunt.
exercitivm 2 Scribe apta adiectiva iuxta nomina! Marcus bonus, aegrotus, sanus Puella
___________________________ Magister ___________________________ Flavia et Iulia
___________________________ Ea ___________________________ Discipuli
___________________________ Schola ___________________________ Marcus et Cecilia
___________________________
exercitivm 3 Duc lineam subter vocabula convenientia! a) nominativa sunt:
magister, est, discipuli, bonus, Perpetua, quoque, ergo b) adiectiva sunt:
Marcus, aegrotus, sed, novus, vobis, sana, Cecilia, quomodo c) in numero plurali sunt:
Marcella, discipuli, bonae, discipulae, bene, vobis
aegrotus bona bonae boni bonus ceteri discipuli magister puella puellae
+ novus, nova, novi, novae + bonus, bona, boni, bonae + aegrotus, aegrota, aegroti, aegrotae + sanus,
sana, sani, sanae
16 Schola I
d) in numero singulari sunt: magister, est, discipulae, sunt, aegrota,
sanus
exercitivm 4 Scribe desinentias!
Evagrius nov___ magister est. Horatius discipul___ est. Felix et Rufinus discipul___ sunt.
Perpetua puell___ est. Cecilia et Perpetua puell___ sunt. Marcus san___ est, Felix aegrot___ est.
Ceteri discipuli san___ sunt. Marcella non aegrot___, sed san___ est. Rufinus san___, non
aegrot___ est. Perpetua et Iulia bon___ puell___ sunt. Nos sumus discipul___, et vos estis
puell___ bon___.
exercitivm 5 Scribe vocabula, quae desunt!
amicae
Evagrius novus ________ est. Felix ________ est. Perpetua ________ est. Discipuli in ________
sunt. Marcus, Horatius, Paulus, Felix, Rufinus sunt ________
discipulus magister mihi ­ne (V) discipuli. Mihi ________ est Iulia. ________ nomen
nomen est tibi? ________ nomen est Paulus. Es___ aegrotus?
puella
Certe. Non ________ sum. Iulia, Flavia, Marcella, Cecilia et Perpetua _______ sunt.
quinque quod sanus scholā exercitivm 6 Responde!
1. Est-ne Evagrius discipulus novus? 2. Num Marcus magister novus est? 3. Ubi sunt discipuli? 4.
Es-ne tu discipulus novus? 5. Non-ne nos discipuli sumus? 6. Sunt-ne discipuli sani? 7. Non-ne
puellae bonae sunt? 8. Num puellae improbae sunt? improbae = non bonae
Discipuli et puellae 17
LATINITATEM COLAMVS!
1. Dicta et scripta a. Ego sum via, veritas et vita (Io 14,6). b. Ubi Petrus, ibi Ecclesia, ibi Deus
(Josemaría Escrivá). c. Ubi concordia, ibi victoria. d. Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus
Sabaoth. e. Beatus vir. f. Hodie mihi, cras tibi. g. Mea culpa. h. Persona non grata.
Vocabula nova
beatus, a, um concordia, ae F cras culpa, ae F deus, i M Deus, i M Dominus, i M Ecclesia, ae F gratus, a, um
hodie
ibi persona, ae F Petrus Sabaoth sanctus, a, um ubi veritas F via, ae F vir, viri M vita, ae F
2. Cantus: Ubi caritas (Taizé) Ubi caritas et amor, ubi caritas, Deus ibi est.
SCHOLA II In scholā
I. Magister et discipuli in scholā sunt. Magister Evagrius adest, discipuli adsunt, sed Horatius
abest. Cur Horatius abest? Horatius abest, quia aegrotus est. Hodie quattuor (IV) discipuli in
schola sunt.
Magister: “Ecce, imperium Romanum! Imperium Romanum magnum est”. Rufinus: “Ubi est
imperium Romanum?”. Magister: “Imperium Romanum est in Europa, in Asia et in Africa”.
Paulus: “Ubi est Gallia? Ubi est Syria?”. Magister: “Gallia in Europa est, Syria in Asia”. Felix:
“Ubi sunt Hispania, Germania et Italia?”. Magister: “Hispania, Germania et Italia in Europa
sunt”.
In scholā 19
Rufinus: “Est-ne Aegyptus in Asia?”. Magister: “Aegyptus non in Asia, sed in Africa est. Ibi est
magnus fluvius Nilus. Rhenus quoque magnus fluvius est. Rhenus non in Africa, sed in Europa
est. Magnus fluvius Rhenus in Germania est. Tiberis fluvius parvus, non magnus est. Parvus
fluvius Tiberis in Italia est. Nonne Tiberis in Italia est?”. Marcus: “Certe. Tiberis fluvius non
magnus, sed parvus in Italia est”. Magister: “In Europa multae provinciae sunt: Britannia,
Hispania, Gallia, Italia, Dalmatia, Graecia. Num Germania provincia Romana est?”. Marcus:
“Minime. Germania provincia Romana non est”. Magister: “Oceanus Atlanticus quoque in
Imperio Romano est. Ubi est Britannia?”. Marcus: “Britannia in Oceano Atlantico est”. Magister:
“Corsica insula est. Corsica et Sardinia duae (II) insulae sunt. Sicilia et Mèlita quoque insulae
sunt. Sicilia magna insula est, sed Mèlita parva est. Corsica, Sardinia et Sicilia tres (III) insulae
sunt. Corsica, Sardinia, Sicilia et Mèlita quattuor (IV) insulae sunt. Padus magnus fluvius est. Ubi
est Padus?”. Discipuli: “Padus in Italia est”. Magister: “Roma quoque in Italia est. Roma magnum
oppidum est. Aquileia, Brundisium et Genua quoque oppida sunt”.
II. Magister: “Marce, ubi est Roma?”. Marcus: “Magister, Roma in Italia est”. Magister: “Rufine,
est-ne Roma in Italia?”. Rufinus: “Sane. Roma in Italia est”. Magister: “Felix, ubi est Padus?”.
Felix: “Padus in Italia est”.
20 Schola II
Magister: “Num Padus parvus fluvius est?”. Felix: “Minime. Padus est magnus fluvius”.
Magister: “Rufine, num Padus in Graecia est?”. Rufinus: “Padus in Graecia non est, sed in Italia”.
Magister: “Italia et Graecia in Europa sunt. Graecia paeninsula est. Contra Creta insula est. Sparta
oppidum Graecum est. Euboea insula Graeca est. Sparta et Euboea in Graecia sunt”. Magister:
“Felix, est-ne Sparta oppidum?”. Felix: “Certe. Sparta est oppidum in Graecia”. Magister: “Paule,
est-ne Creta oppidum?”. Paulus: “Ita non est. Creta insula est”. Magister: “Marce, quid est
Euboea?”. Marcus: “Euboea insula est”. Evagrius: “Quid est Genua?”. Discipuli: “Genua
magnum oppidum est”. Magister: “Ubi est Aquileia?”. Nemo scit. Nemo dicit. Nemo respondet.
Magister: “Aquileia in Italia est”.
Litterae et numeri
Littera ‘A’ littera est. ‘B’ quoque littera est. ‘A’ et ‘B’ duae (II) litterae Latinae sunt. ‘A’, ‘B’ et
‘C’ tres (III) litterae Latinae sunt. ‘A’ littera prima est, ‘B’ littera secunda, ‘C’ littera tertia et ‘D’
littera quarta est. ‘E’ quinta littera Latina est.
Syllaba ‘Et’ una syllaba est. Quinque (V) duae syllabae sunt. Quat-tu-or tres syllabae sunt.
In scholā 21
Vocabulum ‘Magister’ vocabulum Latinum est. ‘Καρδία’ vocabulum Graecum est. Num
vocabulum ‘oppidum’ Graecum est? Minime. Id est vocabulum Latinum. In vocabulo ‘prima’
quinque litterae sunt. Quot litterae in vocabulo ‘schola’ sunt? Sex (VI) litterae sunt. In vocabulo
‘magister’ octo (VIII) litterae sunt. Quot litterae in vocabulo ‘oppidum’ sunt? Septem litterae
sunt.
Nomen, nomen adiectivum ‘Fluvius’ vocabulum est. ‘Longus’ quoque vocabulum est. Vocabulum
‘fluvius’ nomen est, vocabulum ‘longus’ nomen adiectivum est. ‘Longus’ et ‘primus’ vocabula
sunt. ‘Sunt’ verbum est. ‘Est’ quoque verbum est.
Numeri ‘Vnus’ (I) numerus est. ‘Duo’ (II) quoque numerus est. ‘Tres’ (III) tertius numerus
Romanus est. ‘Vnus’, ‘duo’ et ‘tres’ numeri Romani sunt. Ceteri numeri sunt: quattuor (IV),
quinque (V), sex (VI), septem (VII), octo (VIII), novem (IX), decem (X).
Vocabula nova
abest, absunt adest, adsunt adiectivum aegrotus, a, um ceteri, ae, a contra cur? decem (X) duo, duae (II) fluvius
imperium insula
ita est Latinus, a, um littera longus longus, a, um magnus, a, um nomina adiectiva novem (IX) oppidum
paenisula parvus, a, um primus, a, um
22 Schola II
quartus, a, um quattuor (IV) quia quid? quinque (V) quintus, a, um quot? Romanus, a, um
secundus, a, um septem (VII) sex (VI) syllaba tertius, a, um tres, tria unus, a, um (I) vocabulum
ARS GRAMMATICA
1. Nomen et adiectivum: neutrum singularis et pluralis: Roma oppidum magnum est. Neutrum
singularis: ­um. Roma et Sparta oppida magna sunt. Neutrum pluralis: ­a.
2. Casus vocativus Magister interrogat: “Rufine, est-ne Roma in Italia?”. Magister interrogat:
“Felix, est-ne Sparta oppidum?”. Magister interrogat: “Marce, ubi est Roma?”. Magister
interrogat: “Perpetua, est-ne Creta oppidum?”.
Vocativus est: Rufine (!), Felix (!), Marce (!), Perpetua (!).
Nominativus Vocativus Rufinus Rufine! Felix Felix! Marcus Marce! Perpetua Perpetua! Magister
Evagrius Magister Evagri!
3. Casus ablativus Oceanus: “Ubi est Britannia? Britannia in Oceanō Atlanticō est”.
In scholā 23
Italia: “Ubi est Roma? Roma in Italiā est”. Imperium: “ Ubi est Asia? Asia in Imperiō Romanō
est”.
Ablativus casus est: fluviō, scholā, vocabulō.
4. Adverbium interrogativum: cur?; quid?; quot?; ubi?
Cur Germania provincia Romana non est? Quia in imperio Romano non est. ‘Cur’....? ‘Quia’...
Quid est Sardinia? Sardinia est insula. Quot litterae sunt in vocabulo ‘imperium’? Octo (VIII)!
Ubi est Imperium Romanum? In Europā, in Africā et in Asiā.
Ubi sunt discipuli? In scholā.
fluvius ubi? in fluviō Ubi est magister? In fluviō.
schola ubi? in scholā Ubi est ecclesia? In oppidō magnō.
oppidum ubi? in oppidō
5. Numeri Latini: ab I usque ad X
numeralia cardinalia ordinalia
1 I unus 3 primus 3 2 II duo duae duo secundus 3 3 III tres, tria tertius 3 4 IV quattuor quartus 3 5 V
quinque quintus 3 6 VI sex sextus 3 7 VII septem septimus 3 8 VIII octo octavus 3 9 IX novem nonus 3
10 X decem decimus 3
24 Schola II
EXERCITIA
exercitivm 1 Scribe desinentias!
Italia insul___ non est. Sicilia et Sardinia insul___ sunt. Corsica non paeninsul___, sed insul___
est. Roma non in Graeci___, sed in Itali___ est. Euboea insul___ Graec___ est. Padus non in
Graeci___, sed in Itali___ est. Brundisium oppid___ est. Brundisium et Sparta oppid___ sunt.
Roma et Sparta magn___ oppid___ sunt. Imperium Romanum magn___ est.
exercitivm 2 Scribe vocabula, quae desunt!
Horatius in scholā non est, Horatius ________, quia ________ est. Ceteri discipuli et magister
________. ________ Romanum magnum est. Gallia in ________ est. Aegyptus in ________ est.
Syria est in ________. Rhenus ________ est. Roma ________ est. Italia ________ est. Melita
________ est. Hispania ________ est. Italia et Graecia ________ non sunt. Rhenus et Padus
________ sunt. Roma et Brundisium sunt ________. Num fluvius Padus in ________ est? Ita non
est. Fluvius Padus in Italia est. Aegyptus, Hispania, Britannia, Graecia ________ sunt. Italia et
Graecia in ________ sunt. ‘A’ est ________ Latina. ‘II’ est ________ Latinus. ‘A’ et ‘B’
________ sunt. ‘I’ et ‘II’ et ‘III’ et ‘IV’ ________ sunt. ‘Imperium’ est ________. In vocabulo
‘Roma’ ________ (IV) litterae sunt. In vocabulo ‘Roma’ ________ (II) syllabae sunt. In
vocabulo ‘Italia’ ________ (VI) litterae sunt. In vocabulo ‘Italia’ ________ (IV) syllabae sunt.
exercitivm 3 Responde!
1. Num Horatius in schola est? 2. Cur Horatius in schola non est?
In scholā 25
3. Ubi quattuor discipuli sunt? 4. Est-ne imperium Romanum magnum? 5. Sunt-ne Roma,
Brundisium et Genua provinciae Romanae? 6. Ubi est Padus? 7. Est-ne Padus fluvius? 8. Est-ne
Brundisium fluvius? 9. Est-ne Brundisium insula? 10. Num Corsica paeninsula est? 11. Ubi est
Brundisium? 12. Est-ne Sparta insula? 13. Est-ne Melita paeninsula? 14. Est-ne Germania in
imperio Romano? 15. Quid est Roma? 16. Quid est Tiberis? 17. Quid est Hispania? 18. Sunt-ne in
vocabulo ‘quartus’ sex litterae? 19. Quot litterae sunt in vocabulo ‘magister’?
exercitivm 4 Scribe numeros!
1. III = ___________________ 2. VII = ___________________ 3. I = ___________________ 4.
IV = ___________________ 5. VIII = ___________________ 6. VI = ___________________ 7.
IX = ___________________ 8. V = ___________________ 9. X = ___________________ 10.
VI = ___________________
26 Schola II
exercitivm 5 Responde!
1. Quot sunt II et II? II et II sunt IV 2. Quot sunt III et III? ... 3. Quot sunt IV et IV? ... 4. Quot
sunt V et V? ... 5. Quot sunt II et III? ... 6. Quot sunt IV et V? ... 7. Quot sunt IV et VI? ... 8. Quot
sunt I et III et IV? ... 9. Quot sunt II et VI et I? ... 10. Quot sunt III et VII? ...
exercitivm 6 Responde sequens exemplum!
Exemplum: Cur Horatius abest? Horatius abest, quia aegrotus est.
1. Cur discipuli in schola sunt? (Discipuli sani sunt.) Discipuli in schola sunt,
___________________________________.
2. Cur magister Evagrius adest? (Magister Evagrius sanus est.) Magister Evagrius adest,
__________________________________.
3. Cur tantum quattuor discipuli in schola sunt? (Horatius abest.) Quattuor discipuli in schola
sunt, _____________________________.
4. Cur discipuli adsunt? (Discipuli sani sunt.) Discipuli adsunt,
________________________________________.
exercitivm 7 Responde!
Cave! Ubi? ...in –ō (–us); –ā (–a); –ō (–um)
1. Ubi sunt Hispania, Gallia et Italia? (Imperium Romanum) 2. Ubi est fluvius Nilus? (Aegyptus)
3. Ubi est oppidum Genua? (Italia)
In scholā 27
4. Ubi sunt discipuli? (schola) 5. Ubi est Horatius? (oppidum) 6. Ubi est diaconus? (ecclesia) 7.
Ubi est papa? (platea) 8. Ubi est Deus? (caelum et terra) 9. Ubi sunt angeli? (caelum) 10. Ubi
sunt discipuli? (fluvius)
exercitivm 8 Responde!
Quid est...? insula, provincia, fluvius, oppidum, paeninsula...
1. Quid est Nilus? 2. Quid est Aquileia? 3. Quid sunt Corsica et Sardinia? 4. Quid est Padus? 5.
Quid sunt Hispania, Dalmatia et Syria? 6. Quid est Genua? 7. Quid est Italia? 8. Quid est Tiberis?
9. Quid sunt Rhenus, Padus et Nilus? 10. Quid sunt Roma, Athenae et Sparta?
exercitivm 9 Singularis an pluralis?
1. Fluvius singularis est. Fluvii __________ est. 2. Insulae pluralis est. Insula __________ est. 3.
Oppidum singularis est. Oppida __________ est. 4. Discipulus bonus singularis est. Pluralis est
__________. 5. Oppida Romana pluralis est. Singularis est __________. 6. Magistri severi
pluralis est. Singularis est __________. 7. Primum vocabulum singularis est. Pluralis est
__________.
28 Schola II
8. Litterae Latinae pluralis est. Singularis est __________. 9. Abest singularis est. Pluralis est
__________. 10. Imperium singularis est. Pluralis est __________.
LATINITATEM COLAMVS!
1. Latinitas liturgica: Ex litaniis Sancta Maria, ora pro nobis! Sancte Marce, ora pro nobis!
Sancte Fabiane, ora pro nobis! Sancte Corneli, ora pro nobis! Sancte Martine, ora pro nobis!

2. Septem peccata capitalia Superbia Avaritia Invidia IraLuxuria Gula Acedia

3. Cantus: Parce, Domine Parce, Domine, parce populo tuo: ne in aeternum irascaris nobis!
SCHOLA III Horatius
I. Hodie Horatius in schola non est, quia valde aegrotus est. Ubi est Horatius? Horatius domi est.
Quid agit Horatius domi? Horatius in cubiculo suo est. Quid Horatius in cubiculo suo agit? Is in
lecto suo dormit. Estne Horatius solus domi? Horatius solus non est. Hodie domi sunt pater
Lucilius et mater Cornelia. Soror eius Flavia abest. Ea in plateā est. Familia Horatii non magna,
sed parva est. Suntne in familia Lucilii et Corneliae servi? Sane. In Lucilii familia sunt duo servi:
unus servus et una ancilla. Servus est Alexander, ancilla est Paulina. Cuius filius est Horatius?
Horatius est filius Lucilii et Corneliae. Cuius filia est Flavia? Flavia est filia Lucilii et Corneliae.
Cuius frater est Horatius? Horatius est frater Flaviae. Cuius soror est Flavia? Flavia est soror
Horatii. Cuius uxor est Cornelia? Cornelia est uxor Lucilii. Cuius maritus est Lucilius? Lucilius
est maritus Corneliae. Lucilius est dominus servi Alexandri. Cornelia est domina ancillae
Paulinae. Quot servi sunt in familia Lucilii Corneliaeque? Sunt tantum duo servi. Servus
Alexander e Graeciā venit, ancilla Paulina ex Italiā. Alexander et Paulina sunt boni servi, non
mali.
30 Schola III
II. Horatius in cubiculo suo est et in lecto suo dormit. Is laetus non est, quia aegrotus est.
Horatius solus in cubiculo suo manet. Bonus servus Alexander cubiculum intrat. Alexander
salutat: “Salve, Horati!”. Horatius respondet: “Salve, serve Alexander!”. Horatius interrogat:
“Ubi est pater meus? Ubi est mater mea? Ubi est soror mea?”. Alexander respondet: “Pater tuus
in atrio est cum domino Tito. Mater tua in horto cum ancilla Paulina ambulat. Soror tua abest. Ea
in plateā est”. Horatius: “Quis est Titus?”. Alexander: “Titus est marītus Aemiliae”. Horatius:
“Quae est Aemilia?”. Alexander: “Aemilia est uxor eius”. Horatius: “Est-ne familia Titi
Aemiliaeque magna?”. Alexander: “Certe. In familia Titi sunt septem liberi: tres filii et quattuor
filiae”. Horatius: “Et quot servi sunt in familia Titi?”. Alexander: “Multi! In familia eius sunt
triginta (XXX) servi. Sedecim (XVI) servi et quattuordecim (XIV) ancillae. Titus est dominus
servorum, Aemilia est domina ancillarum”. Horatius: “Quot cubicula sunt in villā eius?”.
Alexander: “Multa cubicula. Numerus cubiculorum magnus est. In uno cubiculō tres filii
dormiunt. In uno cubiculo quattuor filiae dormiunt. Unum cubiculum Titi Aemiliaeque est. Servi
dormiunt in magno cubiculo. Ancillae quoque dormiunt in magno cubiculo. Quot cubicula ergo
sunt in domo Titi?”. Horatius: “Quinque cubicula!”. Alexander: “Sane! Numerus cubiculorum est
quinque. Tria cubicula
Horatius 31
parva sunt, cetera cubicula magna sunt, quia numerus servorum et ancilarum magnus est”.
III. Cubiculum Horatii duo domini intrant: Lucilius et Titus. Ii salutant: “Salve, Horati!”. Sed
Horatius non respondet. Is iratus est, non laetus. Duo domini Romani non tacent, sed rident, quia
laeti sunt. Cornelia et Paulina in hortō iam non ambulant. Unde Cornelia et Paulina veniunt? Eae
ex hortō veniunt et cubiculum Horatii intrant salutantque: “Salve, Horati!”. Horatius, quia iratus
est, tacet neque salutat. Nunc omnes tacent! In cubiculō magnum silentium est. Horatius iam
dormit. Lucilius, Titus, Cornelia Paulinaque ex cubiculō Horatii nunc discedunt. Titus ex villā
Horatii discedit.
Vocabula nova
Alexander, Alexandri M ambulat, ambulant ancilla, ae F atrium, i N certe Cornelia, ae F cubiculum, i N cum +
abl. dicit, dicunt discedit, discedunt dominus, i M villa, ae F dormit, dormiunt e (ex) + abl. eius familia, ae F
filia, ae F filius, ii M Flavia, ae F frater Graecia, ae F
hodie hortus, i M iacet, iacent intrat, intrant iratus, a, um is, ea, id Italia, ae F laetus, a, um lectus, i M Lucilius,
ii M malus, a, um marítus, i M mater multi, multae, multa nemo neque (= et non) nunc omnes parvus, a, um
pater Paulina, ae F
32 Schola III
pulcher, pulchra, pulchrum quattuordecim (XIV) ridet, rident rursus salutat, salutant sane sedecim (XVI) servus,
i M silentium, ii N
solus, a, um soror suus, a, um tacet, tacent triginta (XXX) uxor valde venit, veniunt
ARS GRAMMATICA
1. Casus genetivus.
Pater Horatii est Lucius. Pater Flaviae est Lucius. Magnitudo cubiculi parva est. Dominus
servorum est Lucius. Domina ancillarum est Aemilia. Numerus cubiculorum magnus est. Casus
genetivus singularis est: Horatii (M), Flaviæ (F), cubiculi (N) Casus genetivus pluralis est:
servōrum (M), ancillārum (F), cubiculōrum (N).
M /(-us; -(e)r/ F (-a) N (-um) nominativus dominus puer ancilla regnum genetivus domini pueri ancillae regni
dativus accusativus
sg. vocativus domine! puer! ancilla! regnum ablativus dominō puerō ancillā regnō
nominativus domini pueri ancillae regna genetivus dominōrum puerōrum ancillārum regnōrum dativus
accusativus
pl. vocativus domini! pueri! ancillae! regna! ablativus
Horatius 33
ATTENDE!
Casus locativus: domi.
2. Verbum temporale (3 persona singularis et pluralis indicativus).
Servus Alexander: salutat, ridet, dicit, audit. Domini Romani: salutant, rident, dicunt, audiut.
Tertia persona singularis: -t. Tertia persona pluralis: -nt.
I coniugatio
 II coniugatio
III coniugatio

IV coniugatio 1a persona s 2a persona 3a persona salutat ridet dic-i-t dormit g. 1a persona p 2a persona 3a persona

salutant rident dic-u-nt dormi-u-nt l. 3. Praepositiones cum caso ablativo.

a) cum: cum servō, cum ancillā b) e (ex): e Graeciā, ex Italiā (unde venit Alexander? Alexander
venit e Graeciā.)
Attende: ex ante a, e, i, o, u, h; e ante consonantem (b, c, d, f, ...)
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM
exercitivm 1 Scribe aptas formas nominum!
1. ‘Cubiculum’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis.
34 Schola III
Genetivus singularis est __________.
2. ‘Misericordia’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus
singularis est __________.
3. __________ est nominativus singularis. ‘Servi’ est nominativus pluralis. Genetivus singularis
est __________.
4. ‘Filia’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus singularis
est __________.
5. ‘Magister’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus
singularis est __________.
exercitivm 2 Responde!
1. Cuius mater est Virgo Maria? Virgo Maria est mater.... (populus Christianus; Ecclesia; Deus;
familia). 2. Cuius angelus venit? Venit angelus... (Dominus; laetitia). 3. Cuius verba audit puer?
Puer audit verba... (Evangelium; regina; servus; magister).
exercitivm 3 Responde! 1. Ubi est hodie Horatius? 2. Sunt-ne domi pater materque eius? 3. Cuius
soror est Flavia? 4. Cur Flavia domi non est? 5. Num familia Lucilii Corneliaeque magna est?
Horatius 35
6. Quot servi sunt in Horatii familia? 7. Unde venit servus Alexander? 8. Unde venit ancilla
Paulina? 9. Num servi Lucilii Corneliaeque mali sunt?
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECVNDAM
exercitivm 1 Scribe aptas forma nominum!
1. __________ est nominativus singularis. ‘Oppida’ est nominativus pluralis. Genetivus
singularis est __________. Genetivus pluralis est __________.
2. ‘Ecclesia’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus
singularis est __________. Genetivus pluralis est __________.
3. __________ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus
singularis est ‘Domini’. Genetivus pluralis est __________.
4. __________ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus
singularis est __________. Genetivus pluralis est ‘filiarum’.
5. __________ est nominativus singularis. ‘Pueri’ est nominativus pluralis. Genetivus singularis
est __________. Genetivus pluralis est __________.
36 Schola III
exercitivm 2 Scribe desinentias!
Horatius est filius Lucili___ Corneli___que et frater Flavi___. Is hodie in schol___ non est, quia
valde aegrot___ est et in cubicul___ iace___ dormi___que. Cubicul___ eius non magn___, sed
parv___ est. In domo Lucili___ tantum tria cubicul___ sunt, ubi pater, mater et liberi dormi___.
In cubiculum Horatii intra___ Lucilius, pater eius, et Titus, maritus Aemili___. Dominus mult___
serv___ et mult___ ancill___ est Titus, cuius familia magn___ est. Cornelia est uxor Lucili___.
Ea est domin___ Paulin___. Contra Aemilia est domin___ mult___ ancill___. In domo Tit___
mult___ cubicul___ sunt, numerus eorum magn___ est.
exercitivm 3 Scribe vocabula, quae desunt!
I. Horatius ____________ in schola non est, quia ____________ aegrotus est. Is in cubiculo suo
____________. Horatius domi ____________ non est, quia domi sunt ____________ et
____________. ____________ sua Flavia in platea est. ____________ Horatii non magna, sed
parva est. In familia Lucilii sunt duo servi, unus ____________ et una ____________.
____________ filius est Horatius? Horatius est filius Lucilii et Corneliae. Lucilius est
____________ duorum servorum. Bonus servus Alexander in cubiculum ____________.
Horatius laetus est, quia Alexander adest. Pater Lucilius in atrio ____________ Tito est. Mater
Cornelia et ancilla Paulina in horto ____________. In familia Titi ____________ servi sunt:
____________ (XVI) servi et ____________ (XIV) ancillae. Numerus servorum ____________
est.
hodie valde iacet solus, a, um pater mater soror familia servus ancilla cuius dominus venit cum ambulant

multi, ae, a sedecim quattuordecim magnus, a, um

Horatius 37
exercitivm 4 Responde!
1. Ubi iacet Horatius? 2. Cur Horatius laetus non est? 3. Quocum loquitur pater Horatii? 4. Est-ne
Titus dominus multorum servorum et multarum ancillarum? 5. Quis intrat cubiculum Horatii? 6.
Quomodo se habet Horatius? 7. Cur Horatius tacet? 8. Ubi est mater Cornelia? 9. Quocum
ambulat in horto Cornelia? 10. Quot cubicula sunt in domo Titi? 11. Cur est numerus
cubiculorum Titi magnus?
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM TERTIAM
exercitivm 1 Compone sententias!
Cornelia ambulat in horto. Quocum ambulat Cornelia in horto? 1. Cornelia ambulat
____________________. (ancilla) 2. Cornelia ambulat ____________________. (magister) 3.
Cornelia ambulat ____________________. (maritus suus) 4. Cornelia ambulat
____________________. (filius Horatius)
Titus domi est. Unde venit Titus?
1. Titus venit ____________________. (Italia) 2. Titus venit ____________________. (fluvius)
3. Titus venit ____________________. (oppidum) 4. Titus venit ____________________. (villa
sua)
38 Schola III
exercitivm 2 Scribe desinentias!
Horatius in cubiculo suo iace__. Duo domini cubiculum intra___. Servus Alexander ab___.
Horatius tace___ neque saluta___. Duo domini non tace___, sed ride___. Cornelia et Paulina,
duae feminae, in horto non ambula___. Eae cubiculum Horatii intra___, sed Horatius iam
dormi___.
exercitivm 3 Apte interroga!
1. Duo domini cubiculum Horatii intrant.
______________________________________________________
2. Servus Alexander iam abest.
______________________________________________________
3. Horatius tacet, quia iratus est.
______________________________________________________
4. Cornelia et Paulina in horto ambulant.
______________________________________________________
5. In cubiculo magnum silentium est.
______________________________________________________
6. Horatius dormit. ______________________________________________________
7. Paulina cum Cornelia ambulat.
______________________________________________________
8. Lucius et Titus ex villa Horatii veniunt.
______________________________________________________
Horatius 39
LATINITATEM COLAMVS!
1. Latinitas biblica Tu es Christus, Filius Benedicti? (Mc 14,61)
2. Dicta In nostris animis Christus semper regnat.
3. Cantus: Ave, Regina caelorum Ave Regina caelorum, ave Domina angelorum, salve radix,
salve porta, ex qua mundo lux est orta: gaude, Virgo gloriosa, super omnes speciosa, vale, o valde
decora, et pro nobis Christum exora.
Vocabula nova
radix, radicis F - radice lux, lucis F - luce orior, oriris, oriri 4 ortus sum - alzarsi, sorgere, levarsi, spuntare virgo,
virginis F - vergine gloriosus 3 - glorioso, illustre, celebre, famoso speciosus 3 - bello, splendido, magnifico
decorus 3 - bello, ornato, decoroso exoro, as, are 1 -avi, -atum - supplicare, implorare, pregare
40 Schola III

SCHOLA IV Novus discipulus

I. Hodie Horatius in schola est, quia sanus est. Ceteri discipuli valde laeti sunt, quia Horatius
rursus adest. Evagrius, magister quinque discipulorum, quoque laetus est. Hodie novus discipulus
in scholam venit. Nomen eius est Benedictus. Magister scholam intrat.
Is discipulos salutat: “Salvete, discipuli!”. Discipuli salutant: “Salve, magister!”. Magister ad
Benedictum: “Es-ne tu discipulus novus?”. Benedictus respondet: “Certe. Discipulus novus sum.
Mihi nomen est Benedictus. In oppido Aquileia habito. Aquileiam valde amo”. Magister laetus
dicit: “Bene! In schola mea iam sex discipuli sunt. Unus, duo, tres, quattuor, quinque, sex. Omnes
adsunt!”. Magister Evagrius numerat discipulos. Discipuli sedent et tacent. Discipuli ad
Benedictum: “Salve, Benedicte!”.
42 Schola IV
Benedictus salutat eos: “Salvete, discipuli, amici mei!”. Benedictus sedet in sellā inter Marcum
Horatiumque. Is est magnus et flavus. Horatius, puer bonus, qui inter Marcum et Benedictum
sedet, laetus est, quia novus discipulus in schola est. Horatius ad Benedictum: “Benedicte, es-ne
nunc laetus?”. Benedictus respondet: “Laetus sum, quia discipulos novos video”. Horatius dicit:
“Bene dicis, nos sumus amici tui”. Sed Paulus Benedictum non videt, quia dormit. Is enim in
schola saepe dormit et magistrum non audit. Contra ceteri discipuli magistrum audiunt, quia non
dormiunt. Felix, qui apud Paulum sedet, eum tangit. Paulus iratus: “Cur me tangis?”. Felix: “Quia
dormis! Ecce, novus discipulus in schola est! Benedictus est”. Paulus salutat eum: “Salve,
Benedicte! Mihi nomen est Paulus. Quomodo te habes?”. Benedictus: “Optime! In schola vestra
bene me habeo”
II. Magister vocat Marcum ad tabulam. Ibi tabula geographĭca pendet. Magister interrogat eum:
“Ubi est Imperium Romanum?”. Marcus monstrat: “Id est in Europa, in Africa et in Asia. In
Imperio Romano multae proviciae sunt ut Britannia, Gallia, Italia, Dalmatia, Graecia, Aegyptus,
Asia et ceterae. Germania non in Imperio Romano est. Britannia, Sardinia, Corsica, Creta insulae
sunt, contra Italia et Grecia peninsulae. In Imperio Romano quoque magni fluvii sunt ut: Nilus et
Danuvius. In Italia sunt oppida ut Roma, Genua, Brundisium, Aquileia”. Marcus bene monstrat
oppida, quae in Italia sunt. Ea multa sunt. Et Marcus pergit: “Oppidum Aquileia in Italia est. Id
est magnum. Ibi vides fora, templa et ecclesias”.
Novus discipulus 43
Magister: “Italia provincia prima Imperii Romani est; in Italia multae viae sunt: via Aemilia, via
Appia, via Aurelia, via Flaminia et via Latina”. Marcus: “Magister, ubi est via Appia?”. Magister:
“Via Appia, Marce, inter Romam et Brundisium est”. Marcus: “Et ceterae viae ubi sunt,
magister?”. Magister: “Via Aemilia inter Romam et Ariminum est; via Aurelia inter Romam et
Genuam; via Flaminia inter Ariminum et Mediolanum; via Latina inter Romam et Capuam”.
Marcus: “Est-ne via quae inter Romam et Aquileiam est?”. Magister: “Nulla via est inter Romam
et Aquileiam! Est autem via quae inter Genuam et Aquileiam est: via Postumia!”.
III. Post scholam discipuli in plateā stant. In plateam veniunt tres puellae: Flavia, Iulia, Cecilia.
Ceterae puellae absunt. Perpetua et Marcella absunt. Flavia est soror Horatii. Horatius videt
Flaviam. Benedictus, novus discipulus, videt puellas in platea. Benedictus ad puellas: “Salvete,
puellae!”. Eae respondent: “Salve!”. Flavia ad Iuliam: “Ecce, puer novus! Magister habet nunc
sex discipulos nec ulla discipulam. Iulia ad Flaviam: “Discipulus novus mihi placet. Placet-ne
quoque tibi?”. Flavia: “Placet! Quod nomen est ei?”. Iulia: “Nescio”. Flavia interrogat Horatium:
“Est-ne puer discipulus Evagrii?”. Horatius: “Sane! Benedictus est discipulus novus in schola
Evagrii. Is ex oppido Aquileia venit. Benedictus est puer bonus. Evagrius nunc sex discipulos
habet, nullas discipulas. Sed ubi sunt Perpetua et
44 Schola IV
Marcella, amicae tuae? Eas in platea non video!”. Flavia: “Nescimus. Fortasse sunt domi... O
quam pulcher est Benedictus!”. Benedictus salutat Flaviam. Flavia salutat Benedictum. Pueri
salutant puellas. Puellae salutant pueros. Et pueri et puellae laeti sunt.
Vocabula nova
amo 1
multi, ae, a Aquileia, ae F
nec (et non) audio 4
noster, nostra, nostrum certe
optime ceteri, ae, a
pendeo 2 clamo 1
primum deinde
qui, quae, quod dico 3
respondeo 2 dormio 4
rursus ecclesia, ae
saluto 1 flavus, a, um
sedeo 2 forum, i N
situs, a, um hodie
tabula, ae F ibi
tango 3 interrogo 1
templum, i N iratus, a, um
valde is, ea, id (eum, eam, id)
venio 4 monstro 1
ARS GRAMMATICA
1. Verbum temporale 1a et 2a persona singularis:
a) Persona prima singularis: ego amo (-o); respondeo (-o); dico (-o); venio (-o).
b) Persona secunda singularis: tu amas (-s); respondes (-s); dic-i-s (-s); venis (-s).
Novus discipulus 45
I coniugatio
II coniugatio
III coniugatio
IV coniugatio 1 persona saluto rideo dico dormio s 2a persona salutas rides dic-i-s dormis 3a persona salutat ridet
a

dic-i-t dormit g. 1a persona p 2a persona 3a persona salutant rident dic-u-nt dormi-u-nt l. 2. Nomen: accusativus
singularis et pluralis:
a) Masculinum
Discipulus novus venit. Magister discipulum novum salutat. Discipuli magistrum vident. Magister
salutat discipulos. ‘Discipulus novus’ nominativus sigularis est. ‘Discipulum novum’ accusativus
sigularis est. ‘Magistrum’ quoque accusativus sigularis est. ‘Discipulos’ accusativus pluralis est.
Nominativus singularis: -us (-r). Accusativus singularis: -um. Accusativus pluralis: -os.
b) Femininum
Perpetua dicit. Iulia Flaviam interrogat. Magister salutat discipulas. ‘Perpetua’ nominativus
sigularis est. ‘Flaviam’ accusativus singularis est. ‘Discipulas’ accusativus pluralis est.
Nominativus singularis: -a. Accusativus singularis: -am. Accusativus pluralis: -as.
46 Schola IV
c) Neutrum
Imperium Romanum in Europa est. Marcus Imperium Romanum monstrat. Marcus oppida, quae
in Italia sunt, monstrat. ‘Imperium Romanum’ nominativus singularis est. ‘Imperium Romanum’
accusativus singularis est. ‘Oppida’ accusativus pluralis est. Nominativus: -um. Accusativus
singularis: -um. Accusativus pluralis: -a.
M /(-us; -(e)r/ F (-a) N (-um) nominativus dominus ancilla regnum genetivus domini ancillae regni dativus

accusativus dominum ancillam regnum svocativus domine! ancilla! regnum g. ablativus dominō ancillā regnō
nominativus domini ancillae regna genetivus dominōrum ancillārum regnōrum dativus accusativus dominos

ancillas regna pvocativus domini! ancillae! regna! l. ablativus

Novus discipulus 47
3. Pronomen demonstrativum: is, ea, id (accusativus singularis pluralisque)
M F N nominativus is ea id genetivus eius eius eius dativus accusativus eum eam id sablativus g.

nominativus ii eae ea genetivus eorum earum eorum dativus accusativus eos eas ea pablativus l.
4. Praepositiones cum casu accusativo: inter, apud, ad, in
a) inter: Benedictus sedet inter Marcum Horatiumque. (ubi sedet? ◉) b) apud: Felix, qui apud
Paulum sedet, eum tangit. (ubi sedet? ◉) c) ad: Marcus ad tabulam venit. (quo venit? →•)
d) in: Magister intrat in scholam. (quo intrat? →•)
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM
exercitivm 1 Scribe desinentias!
1. Discipuli laet___ sunt, quia Horatius san___ est. 2. Benedictus discipul___ nov___ est. 3.
Discipuli Benedict___ vide___ et salut___. 4. Magister nov___ discipul___ salutat. 5. Benedictus
magistr___ salutat. 6. Marcus Imperi___ Roman___ monstrat. 7. Magister Benedict___
interrogat. 8. Paulus Benedict___ non videt, quia dorm___.
48 Schola IV
9. Paulus interrogat : “Cur me tang___?”. 10. Felix respondet: “Quia tu semper dorm___ et
magistrum non aud___!”.
exercitivm 2 Scribe vocabula, quae desunt!
Horatius in schola adest, quia _________ est. Ceteri discipuli _________ sunt, quia Horatius
_________ adest. Benedictus est discipulus __________. Is in _________ habitat. In schola
_________ sex discipuli sunt. Paulus _________ et Benedictum non _________.
exercitivm 3 Responde!
1. Quem vident discipuli? (novus discipulus) 2. Quem salutat magister Evagrius? (puella) 3.
Quem salutant puellae? (magister) 4. Quid vident discipuli? (tabula geographĭca) 5. Quid
monstrat Marcus? (oppidum Romanum) 7. Quem Maria Magdalene non tangit? (Iesus Christus)
8. Quem salutat angelus Domini? (Maria) 9. Quem audiunt pastores? (angelus Dei – pl.) 10. Quid
vident discipuli in oppido Aquileia? (templum, forum, ecclesia – pl.) 11. Quid discipuli in schola
legunt? (capitulum novum – sg. et pl.)
Vocabula nova
Maria Magdalene angelus, i M pastores (pl.) lego, is 3
sanus, a, um laetus, a, um rursus (adv.) novus, a, um oppidum, i N nunc (adv.) dormit videt
Novus discipulus 49
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECVNDAM
exercitivm 1 Elige inter multa unum!
1. In Evangelio multa praecepta Domini __________.
(sum, es, est, sunt) 2. Apostoli __________ ministri Christi.
(sum, es, est, sunt) 3. In caelo __________ guadium.
(sum, es, est, sunt) 4. Tu __________ nobis semper verba vera.
(dico, dicis, dicit, dicunt) 5. Odium et peccatum __________ in mundo.
(sum, es, est, sunt) 6. Ego __________ vobis viam bonam.
(monstro, monstras, monstrat, monstrant) 7. Ii __________ populus iustitiae in terrae.
(sum, es, est, sunt) 8. Christus __________ Dominus universi.
(sum, es, est, sunt) 9. Ubi __________ multi discipuli?
(sum, es, est, sunt) 10. In Missa populus Dei Dominum __________.
(laudo, laudas, laudat, laudant) 11. Apostolos Christus __________.
(voco, vocas, vocat, vocant) 12. Discipuli cum apostolis __________.
(opero, operas, operat, operant). 13. Stellam in caelo famulus __________.
(monstro, monstras, monstrat, monstrant).
50 Schola IV
14. Episcopus populum in ecclesiam __________.
(duco, ducis, ducit, ducunt) 15. Nunc minister cum aqua vinum __________.
(misceo, misces, miscet, miscent) 16. Populus Dei in ecclesiam (1)__________ et Missam
(2)_________
noster episcopus.
(1. convenio, convenis, convenit, conveniunt; 2. ago, agis, agit, agunt) 17. Christianus in Christo
bonum exemplum __________.
(habeo, habes, habet, habent) 18. Semper __________ electi in Deum?
(credo, credis, credit, credunt) 19. Vinum non __________ (Io 2,3). (habeo, habes, habet, habent)
20. __________ hora (Io 5,25). (venio, venis, venit, veniunt)
Vocabula nova
praeceptum, i N ­precetto apostolus, i M ­apostolo minister, ministri M ­ministro gaudium, ii N ­gioia odium, ii N ­
odio peccatum, i N ­peccato populus, i M ­popolo iustitia, ae F ­giustizia terra, ae F ­terra universum, i N ­universo
laudo, as 1 ­lodare Missa, ae F ­Messa stella, ae F ­stella famulus, i M ­servo
aqua, ae F ­acqua vinum, i N ­vino opero, as 1 ­operare, lavorare duco, ducis 3 ­condurre misceo, misces 2 ­
mescolare ago, agis 3 ­agire, fare habeo, habes 2 ­avere credo, is 3 ­credere noster, nostra, nostrum - nostro
exemplum, i N ­esempio electus, a, um - eletto hora, ae F ­ora voco, as 1 ­chiamare
Novus discipulus 51
exercitivm 2 Responde!
1. Quis in schola adest? 2. Quem vident discipuli? 3. Ubi habitat Benedictus? 4. Est-ne magister
laetus? 5. Quot discipuli sunt in schola Evagrii? 6. Ubi Benedictus sedet? 7. Quem tangit Felix?
8. Cur Paulus Benedictum non videt? 9. Quem magister ad tabulam vocat? 10. Quid pendet in
tabula? 11. Quid monstrat Marcus? 12. Sunt-ne multae insulae in Graecia? 13. Ubi sunt oppida
Roma, Genua, Brundisium? 14. Quis monstrat oppida Romana? 15. Ubi est via Aurelia ? 16.
Estne via quae inter Romam et Aquileiam est?
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM TERTIAM
exercitivm 1 Scribe desinentias!
1. Discipuli tabul___ geografic___ vident. 2. Marc___ magister ad tabul___ vocat. 3. Magister
apud tabul___ stat. 4. Marcus monstrat Britanni___, Galli___, Itali___, Dalmati___,
Graeci___. 5. Magister habet sex discipul___. 6. Horatius in platea non videt Marcell___ et
Perpetu___. 7. Flavi___ Benedictus salutat.
52 Schola IV
8. Pueri salutant puell___. 9. Puellae salutant puer___. 10. Magister Benedict___, puer___
bon___, videt.
exercitivm 2 Responde!
1. Quo vadis, Marcella?
in, ad (amicus, schola, ecclesia, forum, discipula, caelum)
______________________________________________________ 2. Ubi sedet Marcus?
inter, in, apud (magister, mensa, tabula, discipulus, parvum templum)
______________________________________________________ 3. Unde curris, amice?
e (ex) (forum, fluvius, oppidum, schola, cubiculum, nostra ecclesia)
______________________________________________________ 4. Cum quo ambulas in horto,
o filia?
cum (famulus, amica, magister, discipulus, bonus papa)
______________________________________________________ 5. In quem credis?
in (Deus, Iesus Christus, Spiritus Sanctus)
______________________________________________________
exercitivm 3 Scribe formas verborum temporalium, quae desunt!
1. Ego dico. Tu _________. Is _________. Pueri _________. (III) 2. Ego _________. Tu
_________. Flavia habet. Apostoli ________. (II) 3. Ego _________. Tu dormis. Paulus
_________. Discipuli
_________. (IV) 4. Ego _________. Tu _________. Ea _________. Ii laudant. (I) 5. Ego credo.
Tu _________. Christianus _________. Christiani
_________. (III)
Novus discipulus 53
6. Ego __________. Tu __________. Christus sedet. Discipuli
_________. (II) 7. Ego _________. Tu _________. Episcopus _________. Ministri
ducunt. (III) 8. Ego _________. Nos sumus.
Tu __________. Vos _________. Id __________. Ii ___________.
exercitivm 4 Responde!
1. Ubi post scholam discipuli stant? 2. Quis venit in plateam? 3. Quot puellae sunt in platea? 4.
Cuius soror est Flavia? 5. Quem videt Horatius in platea? 6. Quot discipulos habet Evagrius? 7.
Est-ne Bededictus puer pulcher? 8. Quem salutant pueri? 9. Quem salutant puellae? 10. Nonne
omnes laeti sunt?
LATINITATEM COLAMVS!
1. Latinitas mediae aetatis: Inscriptio in monasterio Cassinensi
54 Schola IV
2. Latinitas liturgica: ex Symbolo Credo in unum Deum... Credo in unum Dominum Iesum
Christum, Filium Dei unigenitum... Et in Spiritum Sanctum... Et unam, sanctam, catholicam et
apostolicam Ecclesiam.
3. Cantus: Laudate Dominum Laudate Dominum, omnes gentes, laudate eum omnes populi!
Quia confirmata est super nos misericordia eius, et veritas Domini manet in aeternum. Gloria
Patri et Filio et Spiritui Sancto, sicut erat in principio et nunc et semper, et in saecula saeculorum.
Amen.
SCHOLA V Sabbatum
I. Hodie nemo in schola est. Hodie enim est sabbatum. Quota hora est? Est hora nona. Ubi sunt
discipuli et quid agunt? Nonnulli discipuli magistri Evagrii in forō, quod ante magnum templum
situm est, pilā ludunt. Ibi sunt Horatius, Marcus et Felix, qui unam pilam habent, sed pediludium
non ludunt, quia pauci sunt. Post prandium ii pilā ludunt, non dormiunt. In forō Paulus adest, sed
pilā non ludit. Is cum amicō suō Octaviō apud ostium magnae basilicae sedet. Ii de variis
argumentis disputant. Paulus duodeviginti annos natus est, Octavius septendecim. Pueri ergo sine
Paulō pilā ludunt. Puellae absunt. Eae domi sunt, ubi bonam cenam parant.
Perpetua domi non est. Ea contendit ad ecclesiam, quae apud muros oppidi sita est. In forum,
quod in mediō oppidō situm est, venit Perpetua, quae secum multas rosas et multa lilia portat. Ea
tredecim
56 Schola V
annos nata est. Pueri quindecim annos nati sunt. In familia Perpetuae sunt: mater Monica, soror
Anna et frater Hermagoras. Et pater? Pater eius Octavius iam mortuus est. Monica, Anna et
Hermagoras sunt Christiani. Tota familia Perpetuae est Christiana. Familia Christiana est parva
ecclesia.
II. Pueri Perpetuam, quae in forum venit, vident. Ii pilā iam non ludunt. Pueri ad Perpetuam:
“Salve, Perpetua! Quo contendis? Quid tecum portas?”. Perpetua: “Salvete, pueri! Contendo in
ecclesiam, quae ante fluvium sita est. Mecum pulchras rosas et pulchra lilia porto. Et vos, quid
agitis hic post prandium? Sunt-ne hic quoque puellae nostrae?”. Pueri: “Nos pilā ludimus,
ridemus, sed in forō non dormimus. Nos soli in forō sumus”. Perpetua: “Cur pilā luditis ridetisque
ante locum sacrum? Hic video enim magnum templum Iovis, ubi pagani eum adorant. Estis-ne
vos pagani?”. Pueri: “Nos non pagani sumus, nos oppidani sumus. Pagani enim sunt ii, qui in
pagō vivunt, contra oppidani sunt ii, qui in oppidō. Nos sumus pueri religiosi et pii, qui adoramus
Romanos deos et Romanas deas. Es-ne tu religiosa et pia ut nos?”.
III. Perpetua: “Ego Christiana sum! Meus frater, mea soror, mea mater quoque Christiani sunt.
Tota familia nostra Christiana est. Pater meus iam mortuus est. Christiani unum Deum adoramus.
In oppido nostro Aquileia iam multos Christianos videtis. Noster episcopus est Theodorus, bonus
vir”. Felix: “Quo portas rosas liliaque?”.
Perpetua: “Rosas liliaque porto in ecclesiam, quae apud muros oppidi sita est. Apud ecclesiam
palatium episcopi est. Ibi episcopus habitat. Post ecclesiam palatiumque muri oppidi sunt. In
ecclesia parvum presbyterium est et in eō mensa sacra, ubi episcopus vel presbyter noster cotidie
sanctam Missam celebrant. Ante mensam rosas liliaque ponimus et ita eam ornamus”. Felix: “In
templō nostrō mensa non est, sed ara, ubi nos hostias immolamus. Multi enim sunt dei nostri ut
Iuppiter, Mars, Minerva, Iuno, Vesta et ceteri. Templum nostrum, ut vides, magnum est. Ante
templum est forum et in eō magna basilica”. Perpetua: “Nunc ad ecclesiam curro. Ante ecclesiam
me amicae meae exspectant. Cum iis mensam sacram in presbyteriō orno. Vobiscum non maneo.
Valete!”. Pueri: “Tu quoque vale!”. Perpetua iam a pueris discedit et cum rosis liliisque ad
ecclesiam contendit.
Sabbatum 57
58 Schola V
Vocabula nova
ad-oro 1 amica, ae F amicus, i M Anna, ae F annus, i M ante + acc. ara, ae F argumentum, i N basilica, ae F
celebro 1 Christianus 3 Christianus, i M contendo 3 cotidie curro 3 de + abl. dea, ae F Deus, i M diaconus, i M
disputo 1 domesticus 3 duodeviginti (XVIII) ecclesia, ae F episcopus, i M exspecto 1 Hermagoras, ae M hostia, ae
F immolo 1 Iuppiter, Iovis M lilium, ii N locus, i M ludo 3 mecum medius 3 mensa, ae F Missa, ae F Monica, ae
F murus, i M nemo nobiscum
nonnulli, nonnullae, nonnulla noster, nostra, nostrum Octavius, ii M oppidanus 3 orno 1 ostium, ii N paganus 3
pagus, i M palatium, ii N paro 1 pauci, paucae, pauca pediludium, ii N Perpetua, ae F pila, ae F pius 3 pono 3
porto 1 presbyter, presbyteri M presbyterium, ii N qui, quae, quod quindecim (XV) quo? religiosus 3 rosa, ae F
sabbatum, i N sacer, sacra, sacrum sanctus 3 scribo 3 secum septendecim (XVII) sine + abl. tecum Theodorus, i

M totus 3 tredecim (XIII) ut varius 3 vir, viri M vivo 3

Sabbatum 59
ARS GRAMMATICA
1. Verbum temporale 1a et 2a persona pluralis:
Ante mensam rosas liliaque ponimus et ita eam ornamus. Cur luditis ridetisque ante locum
sacrum?
a) Persona prima pluralis: nos amāmus (-mus); respondēmus (-mus); dic-ĭ-mus (-mus); venīmus
(-mus).
b) Persona secunda pluralis: vos amātis (-tis); respondētis (-tis); dic-ĭ-tis (-tis); venītis (-tis).
I coniugatio
II coniugatio
III coniugatio
 IV coniugatio 1a persona salutō rideō dicō dormiō s2a persona salutās ridēs dic-ĭ-s dormīs g. 3a persona salutăt ridĕt

dic-ĭ-t dormĭt 1a persona salutāmus ridēmus dic-ĭ-mus dormīmus p2a persona salutātis ridētis dic-ĭ-tis dormītis l. 3a
persona salutănt ridĕnt dic-ŭ-nt dormĭ-ŭ-nt
Verbum temporale esse:
ESSE 1a persona sum 2a persona es 3a persona est 1a persona sumus 2a persona estis 3a persona sunt
60 Schola V
2. Nomen: ablativus pluralis:
a) Masculinum
Claudia a pueris discedit. ‘Pueris’ ablativus pluralis est. Nominativus singularis: -us (-r). Pluralis
pluralis: -is.
b) Femininum
Claudia cum rosis ad ecclesiam contendit. ‘Rosis’ ablativus pluralis est. Nominativus singularis:
-a. Ablativus pluralis: -is.
c) Neutrum
Claudia cum liliis ad ecclesiam contendit. ‘Liliis’ ablativus pluralis est. Nominativus singularis:
-um. Ablativus pluralis: -is.
M /(-us; -(e)r/ F (-a) N (-um) nominativus dominus ancilla regnum genetivus domini ancillae regni dativus

accusativus dominum ancillam regnum svocativus domine! ancilla! regnum g. ablativus dominō ancillā regnō
nominativus domini ancillae regna genetivus dominōrum ancillārum regnōrum dativus accusativus dominos

ancillas regna pvocativus domini! ancillae! regna! l. ablativus dominis ancillis regnis
Sabbatum 61
3. Pronomen demonstrativum: is, ea, id (ablativus singularis pluralisque)
M F N nominativus is ea id genetivus eius eius eius dativus accusativus eum eam ablativus eō eā id eō

sg.

nominativus iī eae ea pgenetivus eōrum eārum eōrum l. dativus accusativus eōs eās ea ablativus iīs iīs iīs
4. Pronomen relativum: qui, quae, quod (nominativus singularis pluralisque)
M F N nominativus qui quae quod genetivus dativus accusativus ablativus

sg.
nominativus quī quae quae genetivus dativus accusativus ablativus

pl.
5. Praepositiones cum casu accusativo: ante, post
a) ante: Cur luditis ridetisque ante locum sacrum? (ubi? ◉) b) post: Pueri post prandium pila
ludunt. (quando?) Post ecclesiam muri oppidi sunt. (ubi?)
62 Schola V
6. Praepositiones cum casu ablativo: sine, a (ab), de
a) sine: Pueri sine Paulo pila ludunt. (sine quo?; sine qua re?) b) a (ab): Claudia a pueris (ab
Horatio) discedit. (a quo?) c) de: Ii de variis argumentis disputant. (de qua re?)
7. Numeri Latini: XI - XX
numeralia cardinalia ordinalia 11 XI undecim undecimus 12 XII duodecim duodecimus 3 13 XIII
tredecim tertius decimus 3 14 XIV quattuordecim quartus decimus 3 15 XV quindecim quintus decimus 3
16 XVI sedecim sextus decimus 3 17 XVII septendecim septimus decimus 3 18 XVIII duodeviginti
duodevicesimus 3 19 XIX undeviginti undevicesimus 3 20 XX viginti vicesimus 3
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM
exercitivm 1 Responde!
1. Quot sunt X et V? 2. Quot sunt IX et II? 3. Quot sunt X et X? 4. Quot sunt XIII et VI? 5. Quot
sunt III et XII? 6. Quot sunt XIX et I? 7. Quot sunt XIV et II et III? 8. Quot sunt XI et VIII? 9.
Quot sunt XVI et IV? 10. Quot sunt VIII et IX?
Sabbatum 63
exercitivm 2 Scribe pronomina relativa!
1. Horatius, _________ (Horatius) aegrotus est, in cubiculo suo
dormit. 2. Oppidum, _________ (oppidum) in insula est, magnum est. 3. Pueri, _________
(pueri) in foro sunt, pilā ludunt. 4. Perpetua, _________ (Perpetua) Christiana est, in ecclesiam
contendit. 5. Puellae, _________ (puellae) in platea sunt, Benedictum spectant. 6. Horatius sedet
ante templum, _________ (templum) magnum est. 7. Oppida, _________ (oppida) in Italia sita
sunt, magna sunt. 8. Episcopus, _________ (episcopus) missam celebrat, palatium
magnum habet.
exercitivm m 3 Responde!
1. Quid agunt discipuli in foro? 2. Quot pilas habent discipuli? 3. Num pueri pediludium ludunt?
4. Cum quo disputat Paulus? 5. Quem salutant pueri in foro? 6. Quo contendit Perpetua? 7.
Sunt-ne in foro puellae? 8. Ubi sunt puellae? 9. Quid agunt puellae domi? 10. Quot annos nata est
Perpetua? 11. Quot annos natus est Paulus? 12. Quot annos nati sunt Horatius, Marcus et Felix?
13. Quot annos natus est amicus Pauli? 14. Quis est amicus Pauli? 15. Nonne mater Perpetuae est
Monica? 16. Quid portat secum Perpetua?

64 Schola VEXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECVNDAM

exercitivm 1 Da formas verborum temporalium, quae desunt!
1. Ego laudo. Tu__________. Is _________.
Nos _________. Vos_________. Ii _________. (I) 2. Ego _________. Tu__________. Ea tacet.
Nos _________. Vos _________. Eae_________. (II) 3. Ego _________. Tu__________. Ea
_________.
Nos _________. Vos _________. Eae dicunt. (III) 4. Ego _________. Tu__________. Is
_________.
Nos _________. Vos venītis. Ii__________. (IV) 5. Ego _________. Tu__________. Ea
_________.
Nos _________. Vos estis. Eae_________.
exercitivm 2 Scribe pronomen relativum!
1. Deum, __________ in caelis est, nos laudamus et adoramus
glorificamusque. 2. Filium eius, __________ ad dexteram Patris sedet, nos adoramus
amamusque. 3. Christiani sunt ii, __________ unum Deum adorant amantque. 4. Maria,
__________ Mater Dei est, pro nobis orat apud Deum. 5. Presbyterium nostrum, _________ in
ecclesia est, nimis parvum est. 6. Oppida, __________ in Italia sita sunt, non parva sed magna
sunt. 7. Christus, __________ pro nobis mortuus est, Dominus est. 8. In Missa, __________ est
Sacrificium Christi, populus Dei
Dominum laudat. 9. In via Domini, __________ bona est, ambulamus. 10. Rosas, __________
ante mensam sacram sunt, sumimus et domum
portamus.
Sabbatum 65
exercitivm 3 Responde!
1. Quem vident pueri in foro? 2. Quid portat secum Perpetua? 3. Quo contendit Perpetua? 4.
Est-ne Perpetua puella Christiana? 5. Num sunt pueri Christiani? 6. Ante cuius templum sunt
pueri? 7. Qui sunt oppidani? 8. Qui sunt pagani? 9. Qui est Christianus? 10. Es-ne tu
Christianus/Christiana?
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM TERTIAM
exercitivm 1 Scribe desinentias!
Hodie discipuli in schola non sunt neque magistrum vid___ neque aud___. Nonnull___ discipuli
post prandi___ in for___ pilā lud___. In for___ Perpetua ven___ et secum mult___ ros___ et
lili___ portat. Discipuli eam salut___: “Salve, Perpetu___!” et interrogant: “Quo vad___? Quid
tecum port___?”. Perpetua laeta est, quia puer___ eam salutant. Perpetua pulchras rosas in
eccles___ portat. In ecclesi___ mensa sacra est. Christiani ante mens___ rosas pon___. Mensa in
presbyteri___ sita est. In templo ar___ stat, ubi Romani hosti___ immolant. Nos in oppido
mult___ templ___ vide___. Post ecclesiam muri oppid___ sunt.
66 Schola V
exercitivm 2 Scribe vocabula, quae desunt!
Hodie est sabbatum. ________ in schola est. ________ discipuli in forō pilā ________. In
________ quoque Paulus adest, qui pilā non ludit. Is cum ________ suo Octavio apud ostium
magnae ________ sedet et de variis ________ disputat. Pueri ergo ________ Paulo pilā ludunt.
Puellae ________ sunt et bonam cenam ________. Perpetua ________ ad ecclesiam et secum
multas rosas et multa lilia ________. Pueri Perpetuam, quae in ________ venit, vident et eam
salutant. Perpetua, quae puella _________ est, unum ________ adorat. Pueri non Christiani sunt
et _________ deos Romanos. Theodorus est _________ . Is est _________ bonus.
exercitivm 3 Da pronomen demonstrativum: is, ea, id!
1. Ubi sunt discipuli et quid agunt?
_____ [: discipuli] sunt in forō et in _____ [: foro] pilā ludunt. 2. Post prandium ergo _____ [:
pueri] pilā ludunt, non dormiunt. 3. In foro quoque Paulus adest. _____ [: Paulus] pilā non ludit.
Cum _____ [: Paulō] est amicus eius Octavius. _____ [: Paulus et Octavius] de variis argumentis
disputant. 4. Pueri ergo sine _____ [:Paulō] pilā ludunt. 5. Puellae absunt. _____ [: Puellae] domi
sunt, ubi bonam cenam
parant. 6. Perpetua domi non est. _____ [: Perpetua] contendit ad ecclesiam. 7. In familia _____ [:
Perpetuae] sunt: mater Monica, soror Anna et
frater Hermagoras.
adoro 1 amicus argumentum basilica bonus Christianus 3 contendo 3 Deus domi episcopus forum 2x ludo

3 nemo nonnulli, ae, a paro 1 porto 1 sine vir

Sabbatum 67
8. Pueri Perpetuam vident et _____ [: Perpetuam] salutant. Perpetua
laeta est et _____ [: pueros] salutat. 9. Puellae cum _____ [: pueris] non sunt. 10. Pueri ante
locum sacrum ludunt. _____ [: Locum sacrum] est templum Iovis. 11. Perpetua unum Deum
adorat et ____ [: Deum] amat. 12. Perpetua rosas et lilia portat, quia _____ [: rosis et liliis]
mensam
ornat. 13. _____ [: episcopus et presbyter et diaconus] boni et pii viri sunt. 14. In templo Iovis
stat ara et in _____ [: arā] Romani hostias
immolant. 15. Templum Iovis magnum est. Ante _____ [: templum] est forum. 16. Nunc Perpetua
ad ecclesiam currit, quia ante _____ [: ecclesiam] amicae eius _____ [: Perpetuam] exspectant.
Cum _____ [: amicis] mensam sacram in presbyterio ornat.
exercitivm 4 Da formas vocabulorum convenientes!
1. Petrus ex ________ (ecclesia) pueros vocat. 2. In ________ (via) Domini ambulamus. 3. In
________ (hortus) viri sine ________ (femina pl.) ambulant et
de ________ (varium argumentum pl.) disputant. 4. Magister a ________ (discipulus pl.) discedit
et eos salutat. 5. Caesar de ________ (bellum Gallicum) scribit. 6. Post ________ (ecclesia)
magnum palatium situm est, ubi
episcopus vitam agit. 7. Ante ________ (tabula) magister cum ________ (discipulus pl.)
sedet et de ________ (imperium Romanum) narrat. 8. Populus Dei in ________ (ecclesia) venit,
ubi Missam episcopus agit. 9. Puellae post ________ (cena) in ________ (hortus) ambulant. 10.
Ante ________ (prandium) in ________ (ecclesia) contendimus.
68 Schola V
LATINITATEM COLAMVS!
1. Latinitas liturgica: Ex Missali Romano Gloria in excelsis Deo... Laudamus te. Benedicimus
te. Adoramus te. Glorificamus te. ratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam...
2. Dicta et scripta Latina: a. Ab initio. b. Ad bestias! 1 c. Ad multos annos! 2 d. Aliena vitia in
oculis habemus, a tergo nostra sunt. (Seneca) e. Animum debes mutare, non caelum. (Seneca) f.
Dat, donat, dicat (= D.D.D).3 g. Nemo dat, quod non habet.
Vocabula nova
alienus 3 do 1 amicitia, ae F dono 1 amor, oris N initium, ii N animus, i M monoculus, 1 M annus, i M multi,

multae, multa beatus 3 muto 1 bestia, ae F oculus, i M debeo 2 semper dico 1 vitium, ii N

1
Era la formula rituale con la quale gli antichi Romani condannavano i colpevoli ad

essere sbranati dalle fiere del circo. 2 Formula dell’augurio. 3 Formula comune nelle epigrafi commemorative e nelle

dediche dei libri.

Sabbatum 69
3. Cantus: Sub tuum praesidium confugimus (Tropario alessandrino)
Sub tuum praesidium confugimus, sancta Dei Genitrix, nostras deprecationes ne despicias in
necessitatibus nostris, sed a periculis cunctis libera nos semper, Virgo gloriosa et benedicta.
(Domina nostra, Mediatrix nostra, Advocata nostra, Consolatrix nostra. Tuo Filio nos reconcilia,
tuo Filio nos commenda, tuo Filio nos repraesenta).
SCHOLA VI Tres puellae
I. Perpetua ad parvum forum, quod ante ecclesiam situm est, pervĕnit. Ea secum portat multas
rosas et pulchra lilia. Donāta et Cecilia eam in plateā ante ecclesiam iam exspectant.
Donāta et Cecilia: “Salve, Perpetua! Hodie sero venis ad nos! Iam hora nona est”. Perpetua:
“Salvete, Donāta Ceciliaque! Date mihi veniam, quaeso! In forō magnō Horatium, Marcum
Felicemque, amicos meos, salutabam”. Donāta et Cecilia: “Da nobis rosas, quas tecum portas! Tu
tene pulchra lilia!”. Perpetua multas rosas dat puellis, lilia tenet apud se. Puellae ad ecclesiam
eunt. Ante Donātam et Ceciliam it Perpetua. Donāta et Cecilia post Perpetuam eunt.
Tres puellae 71
Cui dicata est ecclesia, quam intrant puellae? Ecclesia dicata est Iesu Christo Domino nostro et
Sanctae Mariae. Ecclesia sita est prope murum antiquum. Iam hora nona et dimidia est et ostium
ecclesiae adhuc clausum est. Puellae ostiarium, qui prope ecclesiam habitat, ante ostium
exspectāre debent. Iis non placet exspectāre ostiarium, qui ostium aperit et claudit.
II. Denique puellae vident ostiarium, qui per plateam ad ostium advĕnit. Puellae: “Veni ad nos,
ostiari!”. Ostiarius: “Salvete, puellae! Cur me vocatis?”. Puellae: “Quia te exspectāmus.
Ecclesiam intrāre debemus et rosis liliisque mensam sacram ornāre. Aperī, quaesumus, ostium!”.
Ostiarius: “Date mihi veniam, quaeso. Hodie valde fessus sum. Mea uxor aegrota est et filii
filiaeque sani non sunt. Tota mea familia aegrota est. Statim vobis ostium aperio... Ecce! Ostium
iam non clausum, sed apertum vobis est! Venīte, ad presbyterium accedite, rosas liliaque ante
mensam ponite et presbyterium bene expurgāte! Tacēte in ecclesia!”. Puellae: “Gratias tibi
agimus. Valde dolēmus, quod familia tua male se habet. Nunc possumus ad presbyterium
accedere, rosas liliaque ante mensam ponere et presbyterium expurgāre. Et tu domum īre potes”.
III. Ostiarius statim a puellis discedit. In platea ei occurrit medicus, qui ad forum contendit.
Ostiarius medico, amico suo, de familia sua aegrota narrat. Medico sunt pauca medicamenta,
quae statim ostiario dat. Ostiarius medico gratias agit et it domum. Ostiarius domum venit et dat
medicamenta suae feminae et suis liberis.
Puellae per ostium ecclesiam intrant. Nunc eae solae in ecclesia sunt, nemo adest! In ecclesia
silentium est. Perpetua a puellis discedit et in
72 Schola VI
plateam it, ubi est aqua. Parvus fluvius enim oppido aquam dat. In imperiō Romanō fluvii aquam
oppidis dant. Perpetua ibi sumit aquam et eam Ceciliae portat. Cecilia rosas et lilia in aqua ponit.
Donāta mensam Domini bene purgat. Sub eā Christiani reliquias Sanctorum servant. Post unam
horam puellae sine dubio fessae sunt. Hora iam decima et dimidia est.
Vocabula nova
accedo, is, ere 3 adhuc (adv.) advenio, is, īre 4 antiquus 3 aperio, is, īre 1 apertus 3 circum + acc. claudo, is, ere
3 clausus, a, um debeo, es, ēre 2 decimus, a, um desidero, as, āre 1 dexter, dextra, dextrum dicatus 3 dimidius 3
discedo, is, ere 3 dispono, is, ere 3 do, as, āre 1 doleo, es, ēre 2 domum (adv.) ecce! eo, is, īre expurgo, as, āre 1
exspecto, as, āre 1 fessus 3 habito, as, āre 1 intro, as, āre 1
lilium, ii N medicus, i M narro, as, are 1 occurro, is, ere 3 orno, as, āre 1 ostiarius, ii M ostium, ii N per + acc.
pervĕnio, is, īre 4 placet, placent 2 pono, is, ere 3 porta, ae F purgo, as, āre 1 quaeso, is, ere 3 quod = quia
reliquiae, arum F sanctus 3 sero (adv.) servo, as, āre 1 statim (adv.) sto, as, āre 1 sub (+ abl.) sumo, is, ere 3 tam
diu teneo, es, ēre 2 venia, ae F vir, viri M
Tres puellae 73
ARS GRAMMATICA
1. Verbum temporale: modus imperativus 2a persona singularis et pluralis
[1a] -ā, -āte : Da nobis multas rosas! Date mihi veniam! [2a] -ē, -ēte : Tace, discipule! Tacete,
discipuli! [3a] -e, -ite : Pone rosas ante mensam! Ponite rosas ante mensam! [4a] -ī, -īte : Veni ad
nos! Venite ad me!
I coniugatio
II coniugatio
III coniugatio
 IV coniugatio 1a persona s2a persona salutā! ridē! 3a persona

pone! dormī! g. 1a persona p2a persona salutāte! ridēte! 3a persona

pon-ĭ-te! dormīte! l. Verbum esse:

ESSE 1a persona 2a persona es! 3a persona 1a persona 2a persona este! 3a persona
2. Infinitivus: activus praesens
Ostiarium exspectāre iis non placet. Nunc in ecclesiam venīre possumus, ad presbyterium
accedere, presbyterium expurgāre. In ecclesia tacēre debēte.
‘Expurgā-re’, ‘tacē-re’, acced-e-re’, venī-re’ sunt infinitivi activi.
74 Schola VI
3. Verbum possum:
POSSE 1a persona possum 2a persona potes 3a persona potest 1a persona possumus 2a persona potestis 3a persona
possunt
4. Nomen: dativus singularis et pluralis:
a) Masculinum
Medicus medicinam ostiariō dat. Ostiarius medicinam filiis monstrat. ‘Ostiario’ est dativus
singularis. ‘Filiis’ est dativus pluralis. Nominativus singularis: -us (-r). Dativus singularis: ­ō.
Dativus pluralis: -īs.
b) Femininum
Pulchra lilia Perpetuae sunt. Perpetua multas rosas dat puellis. ‘Perpetuae’ est dativus singularis.
‘Puellis’ est dativus pluralis est. Nominativus singularis: -a. Dativus singularis: -ae. Dativus
pluralis: -īs.
Tres puellae 75
c) Neutrum
Fluvius oppidō aquam dat. In Imperio Romano fluvii aquam oppidīs dant. ‘Oppido’ est dativus
singularis. ‘Oppidis’ est dativus pluralis. Nominativus singularis: -um. Dativus singularis: ­ō,
Dativus pluralis: -īs.
M /(-us; -(e)r/ F (-a) N (-um) nominativus dominus ancilla regnum genetivus dominī ancillae regnī dativus dominō
ancillae regnō accusativus dominum ancillam regnum

sg. vocativus domine! ancilla! regnum! ablativus dominō ancillā regnō

nominativus dominī ancillae regna genetivus dominōrum ancillārum regnōrum dativus dominīs ancillīs regnīs
accusativus dominos ancillās regna

pl. vocativus domini! ancillae! regna! ablativus dominīs ancillīs regnīs

5. Pronomen demonstrativum: is, ea, id (dativus singularis pluralisque)
M F N nominativus is ea id genetivus eius eius dativus eī eī accusativus eum eam eius
eī id

sg. ablativus eō eā eō
76 Schola VI
nominativus iī eae ea genetivus eōrum eārum dativus iīs iīs accusativus eōs eās eōrum
iīs ea

pl. ablativus iīs iīs iīs

6. Pronomen relativum: qui, quae, quod (nominativus singularis pluralisque)
M F N nominativus qui quae quod genetivus dativus accusativus quem quam squod g. ablativus

nominativus quī quae quae genetivus dativus accusativus quōs pquās quae l. ablativus
7. Praepositio cum casu accusativo: per, circum
Puellae per ostium in ecclesiam intrant. Ecclesia sita est prope murum antiquum, qui circum
oppidum Aquileia est.
8. Praepositio cum casu ablativo: sub (ubi?)
Donāta mensam Domini bene purgat. Sub eā Christiani reliquias Sanctorum servant.
Tres puellae 77
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM
exercitivm 1 Da modum imperativum!
Exemplum: Pueri non dormiunt. Pater imperat: Dormite, pueri!
1. Pueri religiosi Romanos deos non adorant.
Magister imperat: ____________________!
2. Donāta et Cecilia rosas non portant.
Perpetua imperat: ____________________!
3. Puellae pensa domestica non scribunt.
Mater imperat: ____________________!
4. Perpetua lilia apud se non tenet.
Donāta imperat: ____________________!
5. Magister domum non venit.
Uxor sua imperat: ____________________!
6. Perpetua lilia ante mensam non ponit.
Cecilia imperat: ____________________!
7. Puella ad ecclesiam non currit.
Soror sua imperat: ____________________!
8. Discipuli magistro gratias non agunt.
Benedictus imperat: ____________________!
9. Perpetua: “Vobiscum non maneo”.
Pueri imperant: ____________________!
exercitivm 2 Scribe desinentias!
Perpetua ad parv___ plate___ pervĕnit et secum ros___ et pulchr___ lili___ portat. Perpetu___
enim multae rosae et pulchra lilia sunt.
78 Schola VI
Donāta et Cecilia in foro iam Perpetu___ exspectant. Donāta et Cecilia imperant: “Da nobis
ros___! Tu te___ pulchra lilia!”. Perpetua multas rosas dat puell___. Puellae a parvō forō
disced___ et ad ecclesiam e___. Sed ostium ecclesi___ clausum est. Puellae ostiarium exspect___
debent.
exercitivm 3 Da modum imperativum!
1. Donāta et Cecilia rosas ad ostium non portant. Perpetua imperat: ____________________!
2. Puellae bonam cenam non parant.
Mater et pater imperant: ____________________!
3. Pueri pilā non ludunt.
Magister imperat: ____________________!
4. Pastores angelos Dei non audiunt.
Populus imperat: ____________________!
5. Ministri sacri vinum cum aquā non miscent.
Episcopus imperat: ____________________!
6. Christiani Deo non credunt.
Presbyter exclamat: ____________________!
7. Apostoli iam ministri Christi non sunt.
Petrus imperat: ____________________!
8. Ancilla bona non est.
Domina imperat: ____________________!
9. “Tu non scribis semper vocabula pulchra!”.
Magister imperat: ____________________!
10. Episcopus populum in ecclesiam non ducit.
Presbyteri dicunt: ____________________!
Tres puellae 79
exercitivm 4 Responde!
1. Ubi parva platea sita est? 2. Quid Perpetua secum portat? 3. Quem exspectant Donāta et Cecilia
ante ecclesiam? 4. Quota hora est? 5. Quid dat Perpetua amicis suis? 6. Quo eunt puellae? 7.
Est-ne ostium ecclesiae apertum? 8. Cui ecclesia dicata est? 9. Quis aperit et claudit ostium
ecclesiae? 10. Debent-ne puellae exspectare ostiarium? 11. Ubi habitat ostiarius? 12. Placet-ne
puellis ostiarium exspectare?
EXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECVNDAM
exercitivm 1 Interroga et responde!
Exemplum: Horatius in foro pila ludit. Placet-ne Horatio pila ludere? Sane. Horatio pila ludere
placet.
1. Horatius in lecto suo dormit? Placet-ne _________________? Minime vero.
_________________.
2. Servus Alexander Horatium aegrotum salutat? Placet-ne _________________? Sane.
_________________.
3. Servi fessi in parvō cubiculō iacent? Placet-ne _________________? Certe.
_________________.
4. Magister semper pulchra verba dicit. Placet-ne __________________? Ita est.
_________________.