ISTITUTO SICILIANO PER LA STORIA ANTICA

TESTIMONIA
SICILIAE
ANTIQVA

GIORGIO B R E T S C H N E I D E R - R OMA
 EUGENIO MANNI

GEOGRAFIA
FISICA E POLITICA
DELLA
SICILIA ANTICA

GIORGIO BRET SCHNEIDER - ROMA

1981
 ISBN 88-85007-55-4

ISSN 0452-2907

PRINTED IN ITALY

copyright © 1981 by Giorgio bretschneider editore - roma

 PREMESSA

Questo fascicolo intende dare soltanto le testimonianze sulla

geografia fisico-politica della Sicilia antica senza toccare la storia
dei singoli centri. Pertanto non tutti i passi in cui compaiono nomi
geografici vengono qui registrati; sono però trascritte tutte quelle
testimonianze letterarie o epigrafiche che possono servire in qual­
che modo alla migliore conoscenza dei luoghi.
Sono indicati di volta in volta con tondino (°) i passi che, utiliz­
zabili per più punti, sono stati trascritti in appendice, mentre per
altre citazioni sono trascritti sotto ogni singola voce i passi da cui
siano desumibili dati formali o sostanziali di qualche interesse.
Sarebbe stata del tutto inutile la trascrizione degli innumerevoli
passi degli autori (Erodoto, Tucidide, Cicerone, Livio, Diodoro e
così via) che riguardano le vicende di centri la cui identificazione
è assolutamente certa.
Non sono presi in considerazione nomi geografici testimoniati
in età posteriore al V secolo d.C. quando nulla provi che risalgono
al periodo romano, limitatamente, appunto, al V secolo. Qualche
nome in più di massae o di fundi sarebbe inutile alla documenta­
zione di un fenomeno che è ben noto.
Del materiale epigrafico e numismatico si è fatto uso soltanto
quando se ne potessero ricavare dati effettivamente utilizzabili per
la precisazione di nomi. Tutte le testimonianze epigrafiche e nu­
mismatiche, d’altronde, saranno raccolte nelle apposite sezioni dei
T.S.A. (II e III).
Anche per la bibliografia si è seguito un criterio analogo: si
sono indicati quasi tutti gli scritti dell’ultimo ventennio (ad ecce-

5
zione di quelli di nessun valore scientifico), ma è parso superfluo
ricordare quelli che sono, sia pure indirettamente, ricavabili dal­
l’opera di B. Pace, Arte e civiltà della Sicilia antica, e dalle altre,
anteriori ad essa, che sono state considerate come punti di riferi­
mento tuttora necessari.
Nell’elenco che segue non sono stati inclusi, di norma, titoli
di articoli pubblicati in periodici, le cui indicazioni sono date sotto
le singole voci con le abbreviazioni usate nella Année philologi que.
Fa eccezione l’indicazione K. = Kokalos.
In tutto il fascicolo, infine, sono sottintesi, salvo rare eccezioni,
i rinvìi alla Realenziklopàdie der klassischen Altertumswissenschaft
ed alla recente The Princeton Encyclopaedia of Classical Sites di­
retta da R. Stillwell (Princeton 1976).

6
 FONTI RACCOLTE NELL’APPENDICE

Aelianus, v.h. II 33 Dilts (1974)

Agathemerus 20 C. Muller, G .G .M . II (1861)
Appianus, b.c. V 116, 481-117, Gabba (1970)
487
Claudianus, r.P. II 55-117 Hali (1969)
Diodorus IV 85,1; V 2,1 Vogel-Fischer (1888-1887)
Dionysius Hal. I 22 C. Jacoby (1885)
Dionysius Per. 77-91; 461-478 C. Mulier, G .G .M . II (1861);
Kanakis (1967)
Eustathius, com m . 350; 461; 476 C. Mulier, G .G .M . II (1861)
Eustathius ad Horn. O d. X, p. 1644 Valk (1971)
Itinerarium A n ton in i 86,2-98,5 Cuntz (1929)
Itinerarium M aritim um 515,3; 516,2-518,2 Cuntz (1929)
I t. thear. 90-117 Manganaro (1964); Manni
✓
(1966)
Iustinus IV 1-2 Seel (1935)
Lycophron 866-870 Mascialino (1964)
Lycus frr. 8-11 Jacoby, F.G.H.,n° 570 (1964)
Marcianus I 7-8 C. Mulier, G .G .M . I (1855)
Martianus Capella VI 646-648 Dick (1925)
Mela II 7,115-120 Ranstrand (1971)
Nonnus, D ionys. X III 309-329 Keydall (1959)
Orosius, adv. pag. I 2, 99-100 ( = 52 Lippold (1976)
Riese)
Ovidius, Fast. IV 461-480 Frazer (1929)
Pausanias V 25; X 11 Jones-Ormerod (1955)
(Philistus = ) P. Oxy. 665 Jacoby, F .G .H ., n° 577,1
Plinius, n.h. III 8 (14), 86-9
(14), 94 Ian-Mayhoff (1906)
Polybius I 41,7-42,6 Buttner-Wobst (1883)
Priscianus, perieg. 475-507 C. Muller, G .G .M . II (1861)

7
Ps. Scylax 13; 111 C. Miiller, G.G.M. I (1855)
Ps. Scymnus 254-299 C. Miiller, G.G.M. I (1855)
Ptolemaeus, Geogr. III 4 C. Muller (1883)
Silius Italicus X IV passim Duff (1950)
Solinus 5,1-25; 6,1 Mommsen (1895)
Stephanus Άκράγαντες
Γαλεώται
Σικανία
Σικελία
Τρινακρία Meineke (1849)
Strabo VI 2 Sbordone (1970)
XVII 3,16 Jones (1949)
Tabula Peutingeriana isole 28-37; Sicilia Miller (1916)
Thucydides VI 2-5 Bodin-de Romilly (1955)
Vergilius, Aen. III 684-708 Geymonat (1973)
Vibius Sequester passim Gelsomino (1967)
Anonymi:
Paraphr. Dionys. 461-467; 468-476 C. Muller, G.G.M. II (1861)
Schol. Dionys. 461; 465 Id., ibid.
Geogr. comp. V i l i 27 Id., ibid.
Dimens. prov. 13 Riese, G.L.M. (1878)
Cosmogr. olim Aethi-
ci dicta 52 Id., ibid.
Expos, totius mundi
et gentium 65-66,1 Rougé (1966)
Totius orbis de-
scriptio 65-66,1 Id.
G. Marini, I papiri diplomatici etc., Roma 1805, n° 73 = T.O. Tjader, Die
nichtliterarische Papyri Italiens aus der Zeit 445-700, Lund 1955, n° 1.

ALTRI AUTORI CITATI NEL TESTO

Aeschylus Page (1972)

Aristoteles, fragmenta
Athenaeus
Callimachus + Scholia
Cicero, in Verrem
Coloniarum liber
Diodorus, liber X V I
» alii libri
Diogenes Laertius
Rose (1870)
Gulick (1927-1957)
Pfeiffer (1949-1951)
Peterson (1954)
Mommsen (1848, in Róm. Feldm.)
Sordi (1969)
Vogel-Fischer (1888-1906)
Long (1964)
Dionysius, Bass. Livrea (1973)
Dionysius Halic. C. Jacoby (1885-1905)
Eustathius Thess. Valk (1971)
Frontinus Gundermann (1888)
Hecataeus Nenci (1954)
Herodotus Legrand (1946-1956)
Hesychius Schmidt (1858-1868); Latte (1953-1966)
Livius edd. varii (Loeb 1919-1959)
Lucretius Bailey (1950); Ernout (1966-1975)
Lycophron Mascialino (1964)
Ovidius, Fast. Frazer (1929)
» Met. Ehwald (1915)
» ex Fonto Ehwald-Levy (1922)
Faradoxographi Graeci Giannini (1965)
Faroemiographi Graeci Leutsch-Schneidewin (1839-1851)
Pausanias Jones-Ormerod (1918-1955)
Pindarus Machler (1975); Snell3 (1959 e 1964)
Plinius Ian-Mayhoff (1892-1906)
Plutarchus, Vitae Lindskog-Ziegler (1957-1973)
Polemii Silvii Laterculus Mommsen (1892, in Chron. min. I)
Polyaenus Melber (1887)
Polybius Biittner-Wobst (1883-1924)
Scholia Lycophr. Chr.-G. Miiller (1811) + Schaer (1908)
Pind. Drachmann (1903-1927)
Theocr. Wendel (1914)
Thuc. Hude (1927)
Servius, ad V erg. Thilo-Hagen (1881-1887)
Stephanus Meineke (1849)
Strabo, libri I-VI Sbordone (1963-1970); Lasserre (1966-1967)
S uda Adler (1928-1938)
Theocritus Legrand5 (1960)
Thucydides de Romilly-Weil-Bodin (1953-1955)
Trogus Seel (1972)
Tzetzes v. Scholia Lycophr.
Vergilius Geymonat (1973)
Zonaras Pinder (1841)

I frammenti di storici greci sono citati secondo l’edizione di F. Jacoby,

F.G.H. Soltanto quando fosse indispensabile è stata citata l’edizione di
Miiller, F.H.G.
Con la sigla It. thear. è indicato in questo volume l’itinerario dei thea-
rodokoi delfici che si ricava da S.G.D.I. 2580 = B.C.H. 1921, p. 24 ss.

9
 ABBREVIAZIONI

Alessio, fortune G. Alessio, Fortune della grecità linguistica in Si­

cilia I, Palermo 1970
A tti Madrid Assimilation et resistance à la culture gréco-romaine
dans le monde ancien. Travaux du V Ie Congrès
International d ’Etudes Classiques (Madrid, Septem­
bre 1974), Bucuresti-Paris 1976
A tti Napoli A tti dei Convegni del Centro Internazionale di Stu­
di Numismatici, Napoli 1967 ss.
A tti Taranto A tti dei Convegni di studio sulla Magna Grecia
(Taranto 1961 ss.)
Bérard, Col. J. Bérard, La colonisation grecque de l’Italie méri-
dionale et de la Sidle dans l’Antiquité2, Paris 1957
Bérard, T. J. Bérard, Bibliographie topographique des princi­
pales cités grecques de l’Italie etc., Paris 1941
Bernabò Brea, Akrai L. Bernabò Brea, Akrai, Catania 1956
Bernabò Brea, SPG Id., La Sicilia prima dei Greci, Milano 1958
Ciaceri E. Ciaceri, La Alessandra di Licofrone, Catania
1901
Consolo S. Consolo Langher, Contributo alla storia della
antica moneta bronzea in Sicilia, Milano 1964
D. T. J. Dunbabin, The western Greeks, Oxford 1948
F. E.A. Freeman, The History of Sicily from the
earliest Times, Oxford 1891-1894
Fo. A. Forbiger, Handbuch der alien Geographie, Bd.
I ll: Europa, Leipzig 1848
Giustolisi, Aquae V. Giustolisi, Parthenicum e le Aquae Segestanae,
Palermo 1976
Giustolisi, Cronia Id., Cronia, Paropo, Solunto, Palermo 1972
Giustolisi, Hykkara Id., Hykkara, Palermo 1973
Id., Le navi romane di Terrasini e le avventure
di Amilcare sul monte Heirkte, Palermo 1975
Giustolisi, Pellegrino Id., Topografia storica e archeologica di Monte Pel­
legrino (Palermo), Palermo 1979
Holm A. Holm, Storia della Sicilia nell’antichità, trad, it.,
Torino-Palermo 1896-1900
Lasserre Strabon, Géographie, t. I l l (livres V-VI), Texte
établi et traduit par F. Lasserre, Paris 1967
Manganerò, A N R W G. Manganaro, Per una storia della Sicilia romana,
in Aufstieg und Niedergang der Ròmischen W elt I
(1972), pp. 442-461
Manni, Mise. Heurgon E. Manni, Su alcune recenti proposte di identifi­
cazione di centri antichi della Sicilia, in Melanges
offerts à Jacques Heurgon: l’Italie préromaine et
la Rome républicaine, Rome 1976, pp. 605-617
Manni, Strasb. Id., Alla ricerca di Solunto e di Hykkara sulle trac­
ce di Tucidide, in Themes de recherche sur les v ti­
les antiques d’Occident, Paris 1977, pp. 81-85
Marinone N. Marinone, Quaestiones Verrinae, Torino 1950
Militello E. Militello, Terravecchia di Cuti, Palermo 1960
Navarra G. Navarra, Città sicane, sicule e greche nella zona
di Gela, Palermo 1964
Orsi P. Orsi, Sicilia bizantina I, Tivoli 1942
P. B. Pace, A rte e civiltà della Sicilia antica, I-IV, Mi­
lano e a., 1935-1949
P2 Id., id. I2, ibid. 1958
Pais, Oss. E. Pais, Alcune osservazioni sulla storia e sulla am­
ministrazione della Sicilia durante il dominio ro­
mano, in A 5.5. 1888, pp. 113-252
Pareti L. Pareti, Sicilia antica I, Palermo 1959
Pottino G. Pottino, Cartaginesi in Sicilia, Palermo 1976
Rizzo, Monete G.E. Rizzo, Monete greche della Sicilia, Roma 1946
Rizzo, Repubblica F. P. Rizzo, La repubblica di Siracusa nel momento
di Ducezio, Palermo 1970
S. E. Sjòqvist, Sicily and the Greeks, Ann Arbor 1973
Schenk A. Schenk Graf von Stauffenberg, Trinakria, Si-
zilien und Grossgriechenland, Munchen-Wien 1963
Seminerio D. Seminerio, Morgantina e Caltagirone, Catania
1975
Sordi M. Sordi, Timoleonte, Palermo 1961
Talbert R.J.A. Talbert, Timoleon and the Revival of Greek
Sicily 344-317 B.C., Cambridge 1974
Uggeri G. Uggeri, La Sicilia nella « Tabula Peutingeria-
na», in Vichiana VI (1969), pp. 127-161
Uggeri 1970 Id., Sull’« Itinerarium per maritima loca » da Agri­
gento a Siracusa, in A&R 1970, pp. 107-116

11
V. G.P. Verbrugghe, Sicilia ( = G. Walser, Itinera Ro­
mana 2), Bern 1976
Vallet G. Vallet, Rhégion et Zancle, Paris 1958
Vitae S.S. O. Caietani, Vitae Sanctorum Siculorum, I-II, Pa­
normi 1657
Wilson Con questa sigla ci si riferisce ad un’opera di R. W il­
son in corso di stampa, che ho potuto consultare
grazie alla cortesia dell’A.

N.B.: Non ho potuto tener conto delle identificazioni accolte o proposte

dagli autori di La Sicilia antica, edita a cura di E. Gabba e G. Vallet (Napoli
1980) durante la stampa di questo fascicolo. Rinvio pertanto per tutte all’in­
dice dei nomi, op. cit. II 571 ss.
Così pure ho dovuto rinunciare per lo stesso motivo a valermi dei nu­
merosi apporti utilizzabili contenuti nella Miscellanea di Studi Classici in
onore di E. Manni (Roma 1980).
Alla carta del Touring Club Italiano 1:2.500.000 (edizione 1916) si fa
riferimento nel testo mediante il numero del foglio senza ulteriori indicazioni.
Nei lemmi, invece, il riferimento è alla «Carta generale d’Italia » 1:500.000.
Le parentesi quadre sono adoperate quando su questa carta non si trova il
nome moderno corrispondente.
Con I.G.M. si indica, quando sia opportuno, la Carta d’Italia dell’Isti­
tuto Geografico Militare.
Si tenga presente anche la Carta idrografica d’Italia. Corsi d ’acqua della
Sicilia, Roma (Ministero dell’Agricoltura, Industria e Commercio) 1909.

12
 INTRODUZIONE

Non si troveranno in questo fascicolo elenchi di nomi delle lo­

calità di cui si hanno sicure tracce archeologiche, ma si ignora il
nome antico. Queste testimonianze saranno raccolte nella sezione
archeologica. Chi ha curato il presente fascicolo si è posto il solo
compito di raccogliere ed identificare le testimonianze antiche ri­
cavabili sia dalle fonti letterarie, sia da iscrizioni e monete. Ma il
compito non è stato ugualmente molto facile perché le ipotesi di
molti studiosi recenti e meno recenti, costituiscono, da sole, un
coacervo di materiali spesso inutilizzabili e che tuttavia non pos­
sono essere ignorati.
L’indagine non poteva essere condotta se non con metodo filo­
logico, il più rigoroso possibile, per ripartire da testi che fossero
restituiti alla loro forma originale. Occorreva dunque classificare i
documenti secondo schemi precisi che tenessero conto delle più
probabili connessioni. Così si è ritenuto opportuno partire anzi­
tutto dalle descrizioni geografiche continue anche se queste sono
in gran parte le più recenti. Soltanto partendo da queste si poteva
infatti coprire una carta della Sicilia moderna secondo uno schema
antico, sia pure integrabile e modificabile per le varie epoche.
Ciò fatto, occorreva inserire nel quadro le tessere suggerite dalla
lettura degli storici e degli antiquari. E questo si è tentato di fare
tenendo conto dei contesti delle singole narrazioni.
Restano, infine, i frammenti: nomi ricavati senza altra indi­
cazione se non quella che si trattava di nomi siciliani, nomi ricava­
bili da iscrizioni e monete, etc.
Tre dunque, i gruppi di notizie, ciascuno dei quali contribuisce
in misura diversa alla ricostruzione della geotopografia dell antica
Sicilia.
Fra le numerose indicazioni geografiche che possediamo soltanto
alcune sono facilmente utilizzabili, mentre altre possono suggerire
soltanto delle ipotesi. Le più sicure sono quelle che ricaviamo dagli
Itineraria e dalla Tabula Peutingeriana. Bisogna pero tener pre­
sente anche in questo caso un certo numero di difficoltà: i nomi
sono spesso corrotti da una cattiva trasmissione, le distanze non
possono essere considerate esatte perché le vie possono essere state
modificate, non solo, ma anche perché le indicazioni stesse delle
distanze possono essere inesatte ab origine.
Si possono tuttavia ottenere alcuni punti fermi, almeno per i
centri maggiori quando ai dati offerti dalle carte corrispondano
consistenti dati archeologici.
Anche per quanto riguarda le distanze, però, vi sono spesso dei
dubbi derivanti dall’incerta misura dello stadio e del miglio. Non
possiamo, per esempio, essere sicuri che lo stadio usato dalle varie
fonti corrisponda esattamente a m. 185 piuttosto che a misure va­
rianti fra m. 157,5 e m. 192. Né è costante il rapporto fra stadio
e miglio, che oscilla fra 1:8 e 1:9. Saremo costretti, quando non
vi siano serie ragioni in contrario, a tener fermo al rapporto mag­
giore e, per Strabone per es., considereremo valida l’equazione
8 stadi = 1 miglio = Km. 1,480, in cui 1 stadio = m. 185.
Non bisogna, poi, lasciarsi indurre a troppo facili conclusioni da
coincidenze di nomi antichi con nomi attuali: in vari casi un nome
antico è riaffiorato recentemente sulla base di identificazioni non
del tutto sicure. Se, per esempio, nessuno può dubitare dell’identi­
ficazione di Henna-Enna, che attraverso la forma del nome di ori­
gine araba, Castrogiovanni, è giunto fino a noi, o dell’identifica­
zione di Agrigentum con l’attuale Agrigento che ne ha ripreso il
nome precedentemente trasformato in quello di Girgenti, in altri
casi si corrono rischi gravi. Basta pensare, a questo proposito, al­
l’eterna disputa dei Licatesi, che ancora pretendono di identificare
Gela nella loro città.
Abbiamo poi una serie di nomi, non riportabili sulle carte, che
possono essere collocati — spesso molto approssimativamente —
soltanto studiandone l’ubicazione in base al rapporto con altri centri
ricavabile dal contesto della narrazione in cui compaiono.

14
 Una terza serie di nomi ci proviene da autori, come Stefano di
Bisanzio o la Suda che non si propongono altro scopo se non una
elencazione. Quando citano la loro fonte, tuttavia, si può sperare
di raggiungere una meno semplicistica informazione tentando di
sfruttare l’economia dell’opera citata: l’indicazione del libro citato
può farci, talvolta, pensare ad una cronologia e, attraverso questa,
ad un rapporto storico utilizzabile come punto di riferimento.
Un’altra gravissima difficoltà ci viene proposta dalle innume­
revoli varianti di nomi usati per uno stesso centro indicato con
maschili, femminili o neutri, singolari o plurali. A parte, in questi
casi, la scelta della forma migliore del nome — che potrebbe es­
sere variata secondo le epoche — , c’è da tener presente la possi­
bilità — che in taluni casi è certezza — di omonimie totali o par­
ziali. Basti ricordare un esempio; chi non identificherebbe Μότυον
con Μοτύη (o addirittura con Μ οτύκη) se altre indicazioni non ci
conducessero a riconoscere la differenza fra quei nomi? Ecco,
dunque, che il criterio della somiglianza deve essere scartato a
priori quando non vi sia la certezza del contrario.
Analogamente è da scartare come criterio di identificazione an­
che la più o meno precisa assonanza di nomi antichi con nomi mo­
derni. Sulla base del nome attuale di Palagonia, per es., si è rico­
struito un Π α λικ ή νέα \ che resta del tutto indimostrabile. E ba­
sterà scorrere le pagine della pur preziosa opera del Forbiger, per
rendersi conto del numero di false identificazioni che già prima di
lui erano state proposte e che ancora ritroviamo, insieme con altre,
nell’opera del nostro pur grande Biagio Pace.
a* ^

La prima fonte che si propone alla discussione per ricostruire

la geotopografia della Sicilia antica è il periplo del Pseudo-Scilace
che si assegna generalmente alla metà del IV secolo a.C.
Si tratta, appunto, soltanto di un periplo che si occupa, ovvia­
mente, delle sole coste e delle città costiere; e non basta, perché già
le prime righe della pur breve descrizione mostrano che l’interesse
del Pseudo-Scilace è rivolto soltanto alle città greche. Né l’autore

1 Prima che in P2 331 già in Reichard cit. da Fo. 814.

del Periplo si preoccupa d’andare a fondo del problema riguardante
l’origine dei « barbari », che ci elenca in un ordine incerto. La
sequenza ’Έλυμοι, Σιχκνοι, Σιχελοι, Φοινιχες, Τρώες non segue
infatti né un ordine geografico, né un ordine cronologico. Per di
più poi, se il Pseudo-Scilace non aveva altre informazioni se non
quelle di cui noi stessi disponiamo, quei Τρώες che ne chiudono
l’elenco sono soltanto uno degli elementi etnici che costituiscono,
secondo Tucidide (VI 2.2), il gruppo elimo 2.
Da questo punto di vista dell’interesse esclusivo per la parte
greca dell’isola, il Pseudo-Scilace procede nella sua descrizione, sof­
fermandosi con maggiore cura sulla sezione orientale del suo pe­
riplo, a proposito della quale si permette l’unica digressione verso
l’interno in direzione di Leontini. Parrebbe che l’autore guardasse
le cose usando una prospettiva prevalentemente calcidese. Un’in­
dagine più accurata di questo punto potrebbe forse indicarci la
fonte da cui il Pseudo-Scilace dipende; ma un’altra serie di osser­
vazioni si può intanto fare sulla serie dei nomi di città greche che
sono ricordate in questo testo.
Messene (col suo porto), Tauromenion, Naxos, Katane costi­
tuiscono il gruppo di città calcidesi lungo la costa orientale, cui si
aggiunge Leontinoi. Messene è il nome che l’antica Zancle assunse
all’inizio del V secolo 3. Tauromenion e Naxos sono affiancate con
evidente anacronismo: Tauromenion, infatti, sorge, come città
greca almeno, soltanto nel 396/5 (Diod. XIV 59,1-2), dopo la di­
struzione di Naxos che rimonta al 403 (Diod. XIV 15,2)4.
Quanto alla πόλις Μεγαρίς — anonima dunque, ma, identifi­
cabile, in quanto città greca, con Megara Iblea — l’interesse che
essa ha per il nostro autore è spiegato dall’esistenza di un λιμήν
Ηιφώνειος che poteva essere verosimilmente utilizzato anche dopo

2 Sul problema si veda anche Bérard, Col., p. 352 s.

3 Vallet, p. 335.
4 Sulla data di fondazione di Tauromenio si veda da ultimo E.R. Bennett,
in R.E.G. 1977, p. 83 ss. Secondo Bennett alla fondazione « sicula » del
396/5 avrebbe fatto seguito nel 358/7 (Diod. XVI 7,1) l’azione di Andro-
maco, consistente in una « hellénisation definitive de la cité » e « de son
nom ». Quanto ai Siculi, che resisteranno a Dionisio ancora nel 394/3 (Diod.
XIV 87,4-88), si ricorderà tuttavia che, appunto dopo la distruzione di Nasso,

16
la distruzione della città. Direi anzi che la vita di questa polis nel
IV secolo, ormai dimostrata anche dallo scavo archeologico5, può
essere spiegata proprio dall’esistenza del porto.
Se poi prendiamo in esame la costa meridionale, vi troviamo
Kamarina, Gela, Akragas, Selinus fra il capo Pachino e il Lilibeo.
Possiamo desumerne che la fonte di Pseudo-Scilace scriveva prima
del trasferimento dei Selinuntini a Lilybaion? Avremmo così un
terminus ante quem all’anno 396. L’assenza del nome della città
di Lilibeo dal novero delle πόλεις έλληνίδες non è in realtà de­
terminante perché questa città è una fondazione punica6; ma pare
comunque indispensabile escludere Eforo dal novero delle possi­
bili fonti del Pseudo-Scilace perché Eforo, come vedremo, non
trascura i popoli anellenici e difficilmente avrebbe sottaciuto l’esi­
stenza della città omonima del promontorio di Lilibeo. Rimane
tuttavia il fatto che, escluso Eforo, converrà orientarsi verso uno
scrittore calcidese. Un nome solo ci pare ipotizzabile: quello del
regino Ippi, troppo posteriore essendo comunque quello di Timeo.
Ma la figura di Ippi è una figura troppo evanescente: soltanto da
poco tempo si è cercato di darle una certa consistenza, cosicché
comincia ad intravedersi qualche lineamento specialmente dal punto
di vista politico 7 e sarebbe qui fuori luogo uno studio approfondito.

avevano avuto da Dionisio la χώρα di quella città (Diod. XIV 59,1-2): pur
trattandosi di Siculi, dunque, la loro storia era strettamente intrecciata con
quella dei Sicelioti.
Di fatto Tauromenio è ripresa da Dionisio nel 392/1 (Diod. XIV 96,4)
e da questo momento può considerarsi greca, avendo Dionisio sostituito con
suoi mercenari i Siculi, di cui cacciò τούς πλείστους.
5 G. Vallet-F. Villard, Mégara Hyblaea 4: Le tempie du IVe siècle,
Paris 1966.
6 Resta invece la presenza di Tauromenio accanto a Nasso, che sembra
indicarci un terminus post quem del 394; ma il Pseudo-Scilace può avere
considerato — erroneamente — come πόλις έλληνίς un centro già esistente
anche se non ancora greco.
7 E. Manni, Da Ippi a Diodoro, in K. I l i (1957), p. 138; Sicelo e l’ori­
gine dei Siculi, ibid., p. 162; Reggio e Messina nella prima metà del V se­
colo, in Klearcbos 1959, pp. 161-166; La fondazione di Roma secondo An­
tioco, Alcimo e Callia, in K. IX (1963), p. 260; Aristodemo di Cuma detto
il Malaco, in Klearcbos 1965, part. p. 73; Sicilia e Magna Grecia nel V se­

ll
 Lasciamo dunque aperto il problema delle fonti usate dal
Pseudo-Scilace.
Veniamo invece ad Eforo, che è il primo fra gli storici a noi
noti di cui possiamo dire qualcosa di più.
Di Eforo non sappiamo molto purtroppo, specialmente per
quanto riguarda la Sicilia nella sua opera; ma l’indagine in questo
campo ci porta immediatamente al secondo testo geografico che
possediamo intero a proposito della Sicilia antica, Strabone.
In questo il nome di Eforo compare esplicitamente: ενιοι 8’
άπλούστεροι είρήκασιν, ώσπερ ’Έφορος, τόν γε περίπλουν ημερών
κ α ί νυκτών πέντε (fr. 135 J.). Dunque Eforq semplificava l’in­
dicazione della durata della circumnavigazione dell’isola, indican­
dola in cinque giorni e cinque notti.
Ancora Eforo è citato da Strabone a proposito delle città della
costa orientale fra Messene e Syrakusai: φησί δε ταύτας ’Έφορος
πρώτας κτισθήναι πόλεις Έλλενίδας έν Σικελίαι [δ ε] κ ά τ η ι
γ ε ν ε ά ι μ ε τ ά τ α Τ ρ ω ι κ ά , τούς γάρ πρότερον δεδιέναι τα
ληιστήρια των Τυρρηνών καί τήν ώμότητα των ταύτηι βαρβάρων,
ώστε μηδέ κατ’ έμπορία πλεΐν (fr. 137 J.).
Una terza citazione di Eforo riguarda i « barbari » di Sicilia:
Σικελοί καί Σικανοί καί Μόργητες καί άλλοι τινές νεμόμενοι τήν
νήσον, ών ήσαν καί ’Ίβηρες, οϋσπερ πρώτους φησί των βαρβάρων
’Έφορος λέγεσθαι τής Σικελίας οίκιστάς . . . (fr. 136 J.).
I tre passi da noi citati compaiono nella raccolta dei FGH di
F. Jacoby coi numeri 135, 136, 137. Qui, tuttavia, riteniamo che
non sia da attribuire con certezza ad Eforo né quanto precede la
parte da noi trascritta del fr. 137 (φησί δέ è evidentemente l’ini­
zio di una aggiunta a quanto precede), né quanto precede le parole
per noi iniziali del fr. 136 (la citazione eforea riguarda presumi­
bilmente soltanto gli Iberi).
Possiamo comunque, sulla base delle sole citazioni straboniane,
essere certi che Eforo, parlando della Sicilia nel suo IV libro, ac­
cennava sia alle fondazioni greche, sia alle genti che i Greci vi

colo, in K. XIV-XV 1968-1969), p. 103; Diodoro e la storia italiota, in K.

XVII (1971), p. 132 s.; V. Merante, Per la storia di lerone I di Siracusa,
ibid., p. 154 ss.

18
avevano trovate e, ovviamente, all’ampiezza dell’isola. Di qui si
potrà forse dedurre che anche altre notizie dateci da Strabone ri­
salgano ad Eforo, ma non è certamente utile il fondare ipotesi su
dati incerti e non sarà prudente, p. es., disquisire sulla fonte di
Eforo per la durata della circumnavigazione, che Pseudo-Scilace
non indicava.
Un confronto fra l’elenco dei barbari datoci dal Pseudo-Scilace
e quello che leggiamo in Strabone — del resto — non può servire
a stabilire l’elenco eforeo, se non si ritiene di attribuire integral­
mente ad Eforo l’informazione straboniana. Ma un’affermazione di
questo tipo urterebbe contro l’ostacolo propostoci dalle citazioni
che Strabone fa di Posidonio, cosicché ci si troverebbe subito di
fronte ad un altro quesito: che rapporto si può istituire fra Eforo
e Posidonio? Ciò che possiamo dire con certezza è che la presenza
degli Iberi nell’elenco di Eforo è sicuramente indipendente dal
testo di Pseudo-Scilace che di ciò non fa menzione. Né può dirsi
che, al contrario, Pseudo-Scilace ricalchi Eforo poiché nella sua
descrizione compare il nome degli Elimi, taciuto da Eforo se am­
mettiamo che Strabone abbia ricalcato lo storico cumano.
Di Eforo possiamo invece ricostruire il sistema cronologico par­
tendo da tre indicazioni:
a ) T. 10 J. = Diod. XVI 76,5
secondo cui il ritorno degli Eraclidi si colloca 750 (o 730) anni
prima del 341/0;
b) Eph. f. 223 J. = Clem. Alex. Strom. I 139,3
secondo cui il ritorno degli Eraclidi si colloca 735 anni prima
del 335/4;
c ) Eph. f. 137 J. = Strab. VI 2,2
secondo cui Naxos fu fondata 10 generazioni dopo la distru­
zione di Troia.
Fra a) e b) la scelta è difficile anche se la preferenza sembra
da darsi alla testimonianza di Diodoro, che per gran parte della sua
opera ricalca proprio Eforo.
Quanto a c) occorre stabilire la possibile data eforea della di­
struzione di Troia che possiamo ottenere risalendo dal dato otte­
nuto attraverso a) e b). Se ammettiamo a), il ritorno degli Eraclidi
risale al 750 + 341/0 = 1091/0 o al 730 + 341/0 = 1071/0; se

19
ammettiamo b) risale al 335/4 + 735 = 1070/69. La data possi­
bile è dunque intorno al 1070. Da questa data possiamo partire
per fissare la distruzione di Troia 80 anni prima, ossia al 1150 circa.
È questa la data che ritroviamo presso Artemone fr. 2 o presso
Diog. Laert. IX 41 che cita Democrito8.
L’ipotesi degli 80 anni appare confermata da c) perché, pro­
prio partendo dal 1150, otteniamo una data accettabile per la fon­
dazione di Naxos soltanto calcolando dieci generazioni di 40 anni.
Ed infatti 1150 — 400 = 750.
Ciò significa che, pur accettando una diversa datazione della
guerra di Troia, Eforo accettava la cronologia alta delle fonda­
zioni, la stessa che si ritrova in Filisto, in contrasto con Antioco
di Siracusa. Filisto stesso, del resto, accettava un intervallo di
80 anni fra la venuta di Sicelo in Sicilia e la guerra di Troia. D ’al­
tra parte il fatto stesso che Eforo ricordasse come prime colonie
Naxos e Megara ci garantisce che il filone Antioco-Tucidide e si­
curamente da scartare.
Non ci resta se non pensare ad Ippi di Regio come fonte lon­
tana. Ed è forse proprio con Ippi di Regio che possiamo spiegarci
la differenza profonda fra lo stesso Filisto ed il suo modello ate­
niese, Tucidide.
Ad Eforo si riallaccia anche l’autore di un periplo attribuito
falsamente a Scimno di Chio, il cosiddetto Pseudo-Scimno. Alle
isole Eolie ed alla Sicilia sono dedicati i versi 254-299, da cui si
ricava il fr. 137b dello scrittore cumano. Il nome di Eforo, per la
verità, non vi compare, ma l’accenno alle dieci generazioni che ab­
biamo già viste presso Strabone e l’accenno esplicito alla prece-

8 Democrito, nato forse nel 470/69 o fra il 460 ed il 456, avrebbe scritto
il suo μικρός διάκοσμος 370 anni dopo la presa di Ilio, ossia nel 420. Cfr.
Westermann, in P.-W. IV 135; F. Cassola, La Ionia nel mondo miceneo,
Napoli 1957, p. 25 e p. 54, dove rinvia a C. Miiller, CCF p. 123; Busolt,
G.G. I2, p. 259; H.T. Wade Gery, The Poet of the Iliad, Cambridge 1952,
p. 75 n. 67. Da Busolt si risale a H. Diels, in Rh. Mus. 1876, p. 29 ss.,
secondo il quale è sicuramente errata l’indicazione di Trasillo a proposito
di Democrito e, considerando come data della composizione dell’opera quella
della ακμή dello stesso Democrito, si risale appunto dal 420 al 1150 per la
distruzione di Troia.

20
denza spettante alle fondazioni di Naxos e di Megara sembrano as­
sicurare che Eforo appunto è fonte del Pseudo-Scimno, concorde­
mente datato al II-I see. a.C.
Teocle vi è detto ateniese (273 s.) — e ciò potrebbe essere
derivato da fonte filoattica; ma vi sono anche evidenti errori. Al
v. 284 s., per es., si dice che Leontinoi, sita di fronte a Rhegion, è
επί δέ πορθμού κειμένη της Σικελίας; sappiamo bene, già dal Pseudo-
Scilace, che Leontinoi non è sul mare e nemmeno può dirsi che sia
di fronte a Rhegion.
Addirittura abborracciata è la descrizione della parte anellenica
dell’isola: « gli altri centri abitati sono barbari, avendo i Cartagi­
nesi munito i luoghi con fortificazioni ». Nessun interesse ha dun­
que questo periplo se non quello di un indice di nomi, in cui, per
es., il nome dei Geloi compare soltanto in quanto fondarono Agri­
gento. Anche qui però appare evidente l’influsso di una fonte che
aveva interessi filocalcidesi: tra le colonie calcidesi, infatti, si
ricordano Kallipolis, Euboia e Mylai e poi Himera e Taurome-
nion. Tra le colonie siracusane è indicata la sola Kamarina con la
notazione che i Siracusani stessi la distrussero ' dalle fondamenta
46 anni dopo la fondazione. Fra i Dori, però, sono ricordati i
Ioni di Samo come fondatori di Messene, senza nemmeno accen­
nare al rapporto con la Zancle ricordata pochi versi prima. Siamo
dunque di fronte ad un centone in mezzo al quale spicca soltanto
l’isola di Hiera, descritta come degna del suo nome (vv. 257-261).
Un altro nome ritroviamo, oltre quello di Eforo, nell’opera di
Strabone; si tratta di Posidonio di Apamea, un autore del quale
è perfettamente inutile sottolineare l’importanza o ricordare i meriti.
Strabone lo cita più volte ed è, anzi, proprio da Strabone che
ne ricaviamo quasi tutti i frammenti concernenti la Sicilia.
Cominciamo col fr. 62 J. = Strab. VI 2,1, da cui è tolto anche
il frammento 63. Il fr. 64 è da Strabone VI 2,7. Da Strabone an­
cora VI 2,11 è il fr. 88; straboniano (VI 2,3) il fr. 92. Questa,
almeno, l’attribuzione di Jacoby, che nella « Anhang » comprende
poi sotto il n. 108 vari passi di Fozio, degli excerpta de virtutibus
e de sententiis riguardanti la rivolta degli schiavi. A Posidonio in­
fine sembra risalire Vitruvio V ili 3,7 (a proposito del fiume Hime-
ras) e V ili 3,12 (a proposito del vino mamertino). Sono tutte no­
tizie di notevole interesse, che però occorre vagliare accuratamente

21
poiché anche in questo caso, come già per Eforo, è probabile che
non tutto sia attribuibile a Posidonio con assoluta sicurezza: 1 at­
tribuzione del f. 92, per es., e fatta soltanto sulla base di una corre­
zione del testo, plausibile ma non sicura. Quanto poi al 108 le
incertezze sono indicate dallo stesso Jacoby (Komm. II C, p. 206),
e, in ogni caso, non se ne cavano notizie che ci siano utili se non
per la definizione del nome di Μ οργαντίνη.
Limitiamoci dunque a prendere atto che Strabone conosceva
sicuramente l’opera di Posidonio. È citato, inoltre, a proposito dei
crateri dell’Etna, Polibio (VI 2,10), lo storico che fu continuato
appunto da Posidonio ed è citato, a proposito della distanza fra
il Pachino e il Tenaro, Artemidoro (VI 2,1), il geografo che fiorì
sul finire del II see. a.C. Timeo, infine, è criticato per aver creduto
alla favola di Alfeo e dell’Ortigia.
Strabone è dunque una specie di summa delle conoscenze del
suo tempo ed ha attinto in genere a buone fonti. La sua testimo­
nianza non può essere trascurata e, in qualche caso, è preziosa.
Può essere interessante, tuttavia, qualche considerazione par­
tendo da alcuni rilievi già fatti da G.M. Columba9 a proposito del
rapporto fra Plinio e Solino. Secondo il Columba infatti Strabone
(VI 2,1: από τίνος σκοπής) — da cui si stacca Plin. V II 21,85 —
si rispecchia in Solino (I 99: hilybaetana specula), onde la conse­
guenza che Solino, non dipendendo per questo luogo da Plinio,
può aver tratto la sua indicazione dalla « tradizione greca, quale
doveva essere conservata da Varrone, l’autore da entrambi citato ».
Ancora un rapporto fra Strabone, Plinio e Solino si può isti­
tuire a proposito di Strongyle, che Solino (6,3) definisce « minime
anguiosa ». Anche in questo caso è Strabone (VI 2.11) a dirci che
l’isoletta ebbe nome από τοϋ σ χή μ α το ς, e non è facile credere che
Solino abbia voluto « dar prova di sapere il greco » 10.
Le concordanze fra Plinio e Solino non sono quindi sufficienti
a postulare una discendenza diretta dal primo al secondo. È gio­
coforza, pertanto, pensare ad una « Corografia » da cui avrebbero
desunto parte delle loro informazioni sia Plinio, sia Strabone. Non

9 Ricerche storiche I, Palermo 1955, p. 337.

10 Cfr. Columba, op. cit., p. 338.

22
staremo qui a cercare se abbia ragione il Columba, che affronta il
problema di Solino e delle sue fonti tentando anche di ricostruire
una « Corografia varro-sallustiana ». È certo, in ogni caso, che sia
Plinio, sia Strabone presentano problemi particolari che meritereb­
bero indagini nuove e accurate.
Tra le fonti di Strabone si indica generalmente anche Erato-
stene, che tuttavia non è da lui citato per le cose siciliane. Non
abbiamo, nemmeno, la possibilità di un controllo perché nulla di
ciò che possediamo di Eratostene riguarda la Sicilia in particolare 11.
Va invece ricordato che Strabone, in quanto continuatore anche
in campo storico dell’opera di Posidonio, può riallacciarsi a que­
st’ultimo — poco più anziano di lui — anche nel campo geogra­
fico. Ancora una volta, però, ci troviamo in grave imbarazzo — non
possedendo l’opera dello studioso di Apamea — per studiare a
fondo i rapporti fra questo e i suoi predecessori.
Abbiamo fatto già, a proposito di Strabone, i nomi di Pompo­
nio Mela e di Plinio. Qui sarà opportuno ricordare le già citate
ricerche del Columba; ma, anche, sarà sufficiente dire, a proposito
del primo, che le sue notizie sulla Sicilia e sulle Lipari sono con­
tenute in sei brevi paragrafi della sua Chorographia (II 7, 115-120).
Vi si nota in 116 la connessione fra il nome del capo Pelorias e
quello di un gubernator annibalico, connessione di ignota deriva­
zione, ma, tutto sommato, nulla che possa portare un contributo
qualunque ad un accrescimento delle nostre conoscenze sulla Sicilia
antica. Qualche osservazione potremo farla, comunque, dopo l’esa­
me dell’opera di Plinio il Vecchio. La Naturalis Historia comprende
due capitoli riguardanti la Sicilia e le isole minori (III 8-9), in cui
è citato subito Agrippa per la misura del circuitus dell’isola indi­
cata in 618 miglia. In Posidonio (ap. Strab. VI 2,1) — si noti —
il periplo era misurato in 4400 stadi (pari a 550 miglia), in Dio­
doro (V 2,2) in 4360 stadi12.

11 Soltanto il fr. I l l B 92 = Plin. n.h. I l i 5 (10), 75, in Berger, Die

geographische Fragmente des Eratosthenes, Leipzig 1880, p. 339, ricorda il
mare Thyrrhenum fra la Sardegna e la Sicilia.
12 Per maggiori indicazioni circa la divergenza di misurazioni presso i
vari autori si veda la tabella di C. Muller nella sua edizione critica di To-
lemeo, Paris 1883, p. 388 con relative note.

23
 Siamo dunque, già per questa cosi netta divergenza, di fronte
a fonti diverse e bisogna forse risalire per Agrippa ad Agatemero
(G.G.M. 2, p. 482).
Poco oltre (par. 87) da Plinio sono date le distanze fra i tre
promontori: 176 miglia fra il Peloro e il Pachino, 200 fra questo
e il Lilibeo, 242 infine fra Lilibeo e Peloro.
Plinio, d’altronde, ci dà quasi soltanto dei nomi, ma è stori­
camente di un certo interesse perché sembra rispecchiare la situa­
zione politica dell’età sua (o di Agrippa): « coloniae ibi V, urbes
aut civitates L X III » (loc. cit.). Ed è proprio sulla lista pliniana
che si può fondare un confronto col momento storico rispecchiato
dalle Verrine di Cicerone, ma la soluzione che B. Pace (P 321 con
n. 4) accettava da K.J. Beloch non e del tutto soddisfacente e va
riesaminata.
La lista che si può desumere da Plinio è però sicuramente in­
completa ed errata. Nel testo quale ci è pervenuto sono elencati
soltanto 66 nomi in luogo di 68 e, per di più, alcuni sono sicura­
mente dei doppioni.
Se cominciamo da questi ultimi, non v’è dubbio che gli Zan­
claei Messeniorum erroneamente distinti dai Mamertini sono cives
Romani dell’oppidum Messana, che Gelani e Phintienses sono gli
stessi e che probabilmente, la stessa cosa deve dirsi forse di Tau­
romenium e dei Naxi, dei Selinuntii e di Thermae. Poiché, poi,
i nomi che compaiono in Plinio restano così soltanto 61 o 62,
occorre integrare la lista con altri sei o sette, che saranno Abacae-
num, Amestratum, Apollonia, Capitium, Helorus, Heraclea e, for­
se, Ipana13. Restano quei misteriosi Herbulenses dei quali non
abbiamo altre notizie ed il cui nome ne cela forse un altro.
C’è infine da annotare che i Galacieni di Plinio sono certa­
mente i cittadini di Calacte (Καλή ’Ακτή), i Magellini quelli di
una Macella (Μάκελλα).
La lista dei 68 comuni può dunque essere ricostruita senza ri­
correre alle isole minori che, così in Plinio come dagli altri geo­
grafi, sono sempie ben distinte dalla Sicilia.

13 Plin. n.h. I l i 8 (14), 91. Ichanenses è una correzione derivata dal

confronto con Stefano di Bisanzio che ricorda ’Ίχανα, non 'Ίπανα.

24
 Certamente, però, la lista dei 68 comuni, che rispecchia la si­
tuazione creatasi con la lex provinciae del 210 a.C., non comprende
tutti i centri abitati, molti dei quali furono sicuramente inglobati
in comuni che, per qualsiasi ragione, ebbero un territorio più vasto.
L’elenco dei 68 comuni sarà dunque il seguente 14:
Abacaenum Erycini Mutycenses
Acestaei Gelani-Ehintienses Mylae
Acrenses Hadranitani Netum
Aetnenses Halaesa Noini
Agathyrnum Haluntium Eanhormus
Agrigentum Halyciae Earopini
Agyrini Helorus Eetrini
Amestratum Hennenses Schermi
Apollonia Heraclea Segesta
Assorini Herhessenses Semelitani
Bidini 'Herbitenses Solus
Calacte Hyblenses Symaethii
Camarina Iaetenses Syracusae
Capitium Imacharenses T alarenses
Catina Ipanenses Tauromenium -Naxii
Centuripae Leontini T hermae -Himera
Cephaloedis Lilybaeum T hermae-Selinuntii
Cetarini Magellini T issienses
Drepana Megaris T riocalini
Echethenses Menaini T yndaris
Engyini Messana-Zanclaei Tyracinenses
Entellini Murgentini Herbulenses?
Ergetini Mutustratini Ichanenses?

In questo elenco sono dunque comprese le tre città federate di

Messana (Mamertini), di Tauromenium (Naxii) e di Netum, che
conosciamo come tali da Cicerone. Cinque sono le colonie romane,
ossia, oltre la già ricordata Tauromenium, Catina, Syracusae, Ther­
mae, Tyndaris. Gli altri sono degli oppida secondo Plinio, che
dice poi latinae condicionis i comuni dei Centuripini, dei Sege-

14 Sono in corsivo i nomi dei comuni ricordati da Plinio.

25
stani, dei Netini (i quali ultimi sono federati secondo Cicerone)
e stipendiarli quelli che elenca come esistenti intus.
Gli oppida indicati come tali senza ulteriori precisazioni sono
Leontini, Megaris, Camarina, Agrigentum, Lilybaeum, Panhormus,
Solus, Himera, Cephaloedis, Haluntium, Agathyrnum, Mylae. La
lista comprende anche due città liberae et immunes: Halaesini ed
Halicyenses e la ripetizione dei nomi Gelani Phintienses oltre che
la ripresa di nomi già inclusi nella sene dei paragrafi 88-90: 7,an­
elaci Messeniorum, (accanto a Messana), Naxii (accanto a Tauro­
menium), Selinuntii o Himera (accanto a Thermae).
Questa serie di doppioni sembra indicare .abbastanza chiara­
mente l’uso di due fonti diverse anche per l’epoca di composi­
zione, fra le quali la seconda dovrebbe essere la più arcaica. Plinio
(o la sua fonte?) non s’è reso conto che le differenze di nomi non
implicavano differenze di centri e, forse indotto anche dalla neces­
sità di raggiungere il numero di 68 centri, ha usato quei doppioni
per integrare una lista incompleta.
In Pomponio Mela, invece, la lista è molto ridotta: i nomi ri­
cordati sono complessivamente soltanto quattordici (Messana, Tau­
romenium, Catina, Megaris, Syracusae, Agragas, Heraclea, Ther­
mae, Panhormus, Himera, Leontini, Centuripinum, Hybla e alia­
que complures, fra le quali la sola Henna è esplicitamente nomi­
nata grazie al suo tempio di Cerere) ed un confronto con Plinio
sembra indicarci che la fonte comune è quella che Plinio usa nei
paragrafi 88-90 (inomi di Megaris, Agragas, Thermae (Selinuntiae),
Himera coincidono). Si può quindi ritenere che i nomi del pa­
ragrafo 91 siano ricavati dall’elenco di fine III secolo che doveva
essere incluso nella lex provinciae 15.
Se fonte comune di Plinio e di Mela è, come sostiene il Co­
lumba, la Chorographia varro-sallustiana, a questa dovremo far ri­
salire sia Mela sia i paragrafi 88-90 di Plinio, il quale, poi avrà
tratto il suo paragrafo 91 da un testo male tràdito, forse ricavato
dalla vecchia lex provinciae.
Se ciò è vero, Centuripini, Netini e Segestani furono latinae
condicionis fin dall’inizio della provincia; ma la redazione pliniana

15 Cfr. G. De Sanctis, Storia dei Romani III 22, p. 334 ss.

26
ci lascia troppi dubbi sulla sua effettiva derivazione perché si possa
spiegarla compiutamente. Dobbiamo dunque accontentarci di pren­
derne atto, correggendola là dove è possibile, senza pretendere d’an­
dare oltre.
Sull’opera di Tolemeo non ci tratterremo a lungo. Vissuto nel
II secolo d.C., il geografo alessandrino indicò le singole località
con le rispettive longitudini (calcolate a partire da un meridiano
delle Canarie) e latitudini (calcolate a partire dall’Equatore). Era
un tentativo scientifico che permetteva di costruire una nuova carta
del globo senza poter giungere alla perfezione per la precarietà de­
gli strumenti di cui si poteva allora disporre, e in realtà la carta
cosi ricostruita contiene una notevole serie di errori. Per quanto
riguarda esclusivamente la Sicilia, se ne osserva una forte defor­
mazione, che impedisce di tener conto con sicurezza dei numerosi
dati che la carta contiene: se è abbastanza facile, infatti, seguire il
periplo dell’isola per ricavarne almeno la posizione relativa dei
centri che vi si succedono, quasi impossibile è invece fissare la reale
posizione dei centri interni.
Né si può prescindere, per una valutazione della carta tolemaica
della Sicilia, da quanto scrive Tolemeo stesso (III 4,6): Καί, κατέ-
χουσιν αύτης τα μέν αρκτικά Μεσσήνιοι, τα δέ μέσα Έρβιταϊοι καί
Καταναΐοι, τα δέ μεσεμβρινά Σεγεστανοί καί Συρακούσιοι. Ci ven­
gono così indicate tre fasce da Nord a Sud, che hanno un reale
valore soltanto rispetto alla costa orientale (Messina-Catania-Sira-
cusa), mentre Segesta viene posta a Sud rispetto a Catania con evi­
dente inversione di rapporto. In realtà Tolemeo pone sullo stesso
meridiano — il 37° — Solunto e Marsala (Lilibeo), la quale ultima
risulta anche l’estremità meridionale di tutta l’isola a 36 di la­
titudine.
È altrettanto noto che Tolemeo desumeva parte delle sue no­
tizie da descrizioni anteriori alla sua e che, pertanto, non si può
far colpa a lui dei suoi errori; ma — ciò premesso — occorrerà
molta prudenza nel far uso della sua opera.
Un discorso analogo va fatto per gli Itinerari di età imperiale
che ci sono pervenuti e che hanno probabilmente la loro fonte pri­
ma nella grandiosa opera geografica che porta il nome di Agrippa.
Per quanto riguarda la Sicilia dobbiamo prendere in conside­
razione soltanto Yltinerario Antoniniano e l'Itinerario marittimo

27
oltre alla celebre Tabula Veutingeriana. Composti per la prima volta
i primi all’epoca di Caracalla, l’ultima poco dopo la metà del III se­
colo 16, questi testi ci sono pervenuti variamente rimaneggiati da
successive edizioni. Essi possono tuttavia costituire dei punti di ri­
ferimento di notevole interesse anche se pongono dei difficili pro­
blemi di interpretazione: non è facile per esempio la ricostruzione
dei tracciati delle vie interne ed alcuni casi dovremo affrontarli te­
nendo presente che nemmeno l’indagine di scavo fornisce elementi
determinanti. Soltanto il controllo a terra della fotografia aerea po­
trebbe darci elementi decisivi. Ricorderemo qui, comunque, sol­
tanto l’ultimo scritto su questo tipo di « carte » della Sicilia antica,
quello di G.P. Verbrugghe che, studiando il sistema viario romano
nell’isola, offre anche il vantaggio di una notevole conoscenza della
bibliografia più recente.
Neppure s’indugerà qui su testi minori quali quelli raccolti fra
i G.G.M. (Miiller) e i G.L.M. (Riese); né su testi con caratteri­
stiche particolari quali quelli di Silio Italico — un poeta — o di
Vibio Sequestre — un modesto compilatore. Ne terremo conto,
per completezza di informazione, ogni volta che se ne presenterà
l’occasione, così come terremo conto di Stefano di Bisanzio, della
Suda, degli Scoliasti, ai quali dobbiamo spesso notazioni preziose
perché attinte a scritti per noi perduti e spesso di notevole valore;
ma un discorso troppo specifico sarebbe qui fuori luogo e, comun­
que, superfluo specialmente per quegli autori di cui non è possi­
bile dire qualcosa di concreto oltre il semplice nome. Soltanto a
Stefano di Bisanzio vorremmo dare un maggiore rilievo, soprattutto
perché a lui dobbiamo forse il maggior numero di citazioni.
Fra gli autori citati da Stefano di Bisanzio troviamo- infatti, a
proposito della Sicilia, alcuni nomi di storici famosi (Erodoto, Tu­
cidide, Filisto, Teopompo, Eforo, Timeo, Polibio) e geografi come
Ecateo e Strabone, ma anche nomi meno celebri: Apollodoro, Nin-
fodoro, Demetrio, Erodiano, Dionisio, Filone, Nicandro, Eudosso,
Teofilo, Flegonte, Alessandro, forse Carace e Didimo. I nomi sono
dunque molti, e molti di essi possono essere citati di seconda mano;
ma non è sul modo di lavorare di Stefano di Bisanzio che ci oc-

16 Cfr. E. Manni, L’Impero di Gallieno, Roma 1949, p. 30 s.

28
corre ora indugiare: che le derivazioni siano dirette o indirette ha
per il nostro scopo attuale scarso rilievo. Ci importa invece, nei
limiti del possibile, stabilire il grado di attendibilità delle singole
notizie. Anzitutto, dunque, ci interessa di capire come mai siano
attribuite alla Sicilia località che certamente non sono siciliane.
Già il Meineke annotava a p. 570 della sua edizione: « Siciliam de
Campania et inferiore parte Italiae Stephanus dixit aliquoties.
Hinc Siculorum gentilium formas dicit Μεταποντΐνος, Βρεντησϊνος
Τερεντΐνος Άρρητΐνος s.v. Άβάκαινον p. 2.16. Adde Βρουττία,
μοίρα Σικελίας ubi ’Ιταλίας scribebat H\_olstenius\, et Λαγαρία,
φρούριον Σικελίας, ubi item contra libros edebatur ’Ι τ α λ ί α ς ,
quod etiam s.v. Μάταυρος, ποταμός Σικελίας reponi voluit B[erke-
lius\ Confer praeterea Πυξοΰς, πόλις Σικελίας ubi Cluverus ’Ιτα­
λίας, ut in Σκυλλήτιον, πόλις Σικελίας, et in Άφάναι, χωρίον Σι­
κελίας ασημον, si tamen id recte de Apina Dauniae loco intelli-
gitur. Certior res est de Italico s.v. ’Ιταλία p. 341.18 [εστι καί
’Ιταλικόν χωρίον Σικελίας], ubi item corrigunt. Denique s.v. Χαλκίς
recte codices habent καλούνται δε καί oi έν τη Κύμη της Σικελίας
Χαλκιδεΐς. Eundem dicendi usum Herodianum secutum esse do­
cent quae leguntur apud Arcad. p. 16,24. Σούλμων, πόλις Σικελίας,
et p. 83,6. Λωμεντός Λαυρεντός, Σικελικά! πόλεις. Adde praeterea
Bernhardyn ad schol. Dionysii Per. p. 998 ».
Stando così le cose, è evidente che la testimonianza di Stefano
sarà da porre in dubbio per tutti i casi in cui essa resti la sola; ma
di questa conclusione non ci si può accontentare perché ovviamente
vorremmo conoscere la causa prima di questa confusione. Il nome
di Erodiano, avanzato dal Meineke, non può bastarci perché non
è possibile credere che appunto Erodiano non sapesse, almeno, che
la Sicilia romana era soltanto l’isola senza propaggini in terraferma.
Di Erodiano stesso, allora, occorre spiegare la posizione, che non
può essere determinata se non dal fatto che la Βρουττία era una
μοίρα Σικελίας. Ciò implicherebbe una fonte anteriore al dominio
romano in Sicilia e nell’Italia meridionale; ed infatti risaliva cer­
tamente ad età ellenistica se Eudosso — non Erodiano — è citato
a proposito di Σκυλλήτιον. Ma anche per Eudosso è difficile cre­
dere che confondesse la Calabria con la Sicilia. Si può dunque pen­
sare a Filisto, che — scrivendo nell’epoca di Dionisio I — po­
teva cogliere, nel quadro di quella politica adriatica e tirrenica che

29
ben conosciamo, l’opportunità di estendere il concetto di Σικελία
addirittura fino al confine col mondo celtico dell’Italia settentrio­
nale, e, certamente, almeno, a tutto il Bruzio. Sarebbe stata, questa,
una deformazione « politica » della carta geografica, che trovava
una qualche giustificazione perfino nei ricordi omerici, ma che,
pur dopo l’avanzata italica, appariva confermata dalla presenza
di Σικελοί in Italia, registrata da Tucidide 17, che scrive: « In Ita­
lia vi sono ancora dei Siculi e l’Italia ebbe questo nome da Italo,
un re dei Siculi... ». Ci si riallaccia per questa via alla visione po­
litica di cui ho discorso in un articolo su Antioco, Alcimo e Calila 18.
Antioco, dal canto suo, non può essere fonte completamente se­
guita se non si tiene conto di questa situazione, ma nemmeno Fi-
Hsto, che aveva verosimilmente un interesse politico per riallac­
ciarsi alle posizioni degli storici del V secolo, Antioco appunto e,
forse, Ippi di Regio.
Nello stesso modo si può giustificare la citazione di Ecateo
(fr. 93 N) per Καυλωνία. Con questo nome occorre infatti ricordare
Κρότων e 'Ρήγιον, che compaiono come siciliane presso lo Scoliaste
di Teocrito. Si ha così un gruppo abbastanza compatto di centri
dell’attuale Calabria, che si può completare con Σκυλλήτιον (Eu-
dosso) e col fiume Μάταυρος. È dunque tutta la Βρουττία, se questa
è il romano Bruttium.
Al di fuori di questa regione sono certamente soltanto ’Ά γυλλα,
Προχύτη, Σινόεσσα, nonché tre centri per i quali Stefano cita Ero-
diano: Σούλμων, Λωμεντός e Λαυρεντός.
Quanto ad ’Ά γυλλα la si può tranquillamente espungere da
una lista di città siciliane: il nome ne è fatto da Stefano soltanto
perché il τόνος di ’Άβολλα è βαρύς, ώς ’Ά γυλλα. Analogamente è
da espungere il nome di Άρρήτιον e di altre, a proposito delle quali,
s.v. Άβάκαινον, Stefano annota: τό έθνικόν Άβακαινΐνος, ώς Άκρα-
γαντΐνος, ο ούκ άηθες Σικελών, Μεταποντΐνος Λεοντΐνος Βρεντεσΐνος
Τερεντΐνος Άρρητΐνος Άσσωρΐνος Έρυκΐνος. Qui la mescolanza di
εθνικά è significativa di uno sforzo personale dell’autore che tra­
slitterava nomi latini, paragonabili fra loro soltanto per la desinenza

17 Thuc. VI 2,4, probabilmente sulla traccia di Antioco.

18 In K. IX (1963), p. 253 ss.

30
-ΐνος: col termine Σικελοί non possono infatti essere indicati in
senso stretto se non gli Agrigentini, i Leontini, gli Assorini e gli
Ericini, ma a questi sono accomunati anche popoli che non furono
certamente compresi nella Σ ικ ελία bizantina come gli Arretini.
Quanto a Σινόεσσα e Προχύτη, occorrerà accostarle non soltanto ai
Metapontini, ai Brentesini (Brindisini), ai Τερεντΐνοι ( = Tarenti­
ni?) 19, ed agli Arretini, ma anche ai tre centri per i quali Stefano
cita Erodiano. Come si vede si tratta di centri che, ad eccezione di
quello degli Ά ρρη τΐνοι, appartengono tutti all’Italia meridionale.
E per questi potrà valere quanto scriveva Holm (III 495, con ri­
ferimento al thema bizantino); ma resta da vedere se non si tratti
piuttosto di errori di Stefano stesso o di qualche suo amanuense di
età, appunto, bizantina quando il thema siciliano comprendeva il
ducato di Napoli, con Terracina e Gaeta, e il ducato di Calabria 20.
Non abbiamo invece alcun motivo per dubitare delle testimo­
nianze che Stefano ricava da Erodoto, Eforo e Teopompo. Erodoto
è citato per Inico e Casmene. Teopompo cita Indara e Miskera
come città dei Sicani, è citato per Alicie, Xifonia, Talaria (πόλις
Συραπουσίων) e Merusio, posta a 70 stadi da Siracusa. Quanto ad
Eforo, citato per Entella ed Erbita, non c’è alcun dubbio. Even­
tualmente sarà da rivedere la ragione per cui tutti questi nomi com­
paiono nelle opere dei due storici, ma questo non è un problema
attuale per la nostra ricerca.
Non esiste alcun problema per Polibio, citato per Agatirno e
Panormo. Né dovrebbe esistere un problema timaico, sebbene Ti­
meo sia citato per due nomi non altrimenti attestati: Atabirio ed
Eucarpia(P). Timeo, comunque, è proprio siciliano.
Ecateo è citato per Zancle, Imera, Catane, Caulonia, Lilibeo,
Mozia, Solunto, Siracusa: si tratta di identificazioni che non pre­
sentano dubbi ad eccezione di quella di Caulonia, di cui ridiscu­
teremo s.v.
L’unica citazione straboniana riguarda Lagaria, ma mi pare fuori
discussione che essa non ne riguardi l’indicazione φρούριον Σ ικελίας,
corretta del resto dalle parole π λη σ ίον Θούριων, quanto piuttosto

19 Cfr. Suda s.v. Φιλοξένου γραμμάτων · έν Τάραντι τής Σικελίας.

20 Ρ. IV 212 con η. 4.

31
ciò che segue: του Έπειοΰ καί Φωκέων κτίσμα. In Strabone, ancora,
poteva essere indicato il rapporto di vicinanza con Turi, ma si può
escludere con certezza la collocazione di Lagaria in Sicilia.
Ritornerebbe qui in ogni caso un errore che è comune allo
Scoliasta di Teocrito, per il quale sono siciliane, oltre le già ricor­
date 'Ρήγιον e Κρότων (Illa; IV ab; IV 32 a) ed i fiumi Κρατις
(V 14-16 m) ed ’Άλεις (VII 1 c) nonché la Θούρια (VII 78/79 c) e
la Συβαρϊτις (V 126 b). È possibile che l’errore derivi proprio
dal fatto che Teocrito era siracusano: la sua origine può avere fatto
attribuire alla Sicilia i luoghi di cui egli aveva parlato. Cosi forse
si è trovato anche un Αϊσαρος in Sicilia (Schol.FFheocr. IV 17 b.c),
cui occorrerà apporre un punto interrogativo.
Restano da considerare i nomi che abbiamo indicato come
minori. Fra questi emerge per numero di citazioni Apollodoro,
l’autore ateniese del II see. a.C. A lui sono attribuite indicazioni
riguardanti centri anche altrimenti conosciuti: Adrano, Amestrato,
Assoro, Eloro, Mene, Noe. Notevole è poi il nome di Ninfodoro,
il siracusano del IV see. a.C., autore di un περί των εν Σικελία
θαυμαζομένων che è citato a proposito di Άθύρας, fiume non altri­
menti noto: ma si tratta di una correzione casauboniana che non
ha alcun sostegno all’infuori di quello datole dal nome di Ninfo­
doro. Si può farne a meno. Dionisio, citato per Βουκιννα εν τρίτη
Βασσαρικών è forse il Periegeta dell’età degli Antonini: a lui sara
attribuibile, sia pure con la massima cautela, anche il ricordo di
Άγΰρινα. Assai difficilmente si tratta del Dionisio di Calcide che
Miiller presenta in F.H.G. IV 393, autore di Κτίσεις. Un Deme­
trio autore di « Sinonimi » è citato una sola volta a proposito del-
l’Alabone e della città omonima (ma Σικελίας è un’aggiunta del
Berkelius). Questo Demetrio sarà difficilmente l’autore dei venti
libri περί ’Ασίας καί Ευρώπης (F.H.G. I l l , p. 381), a proposito
del quale Muller scriveva: « Fortasse alia nonnulla eorum, ubi
Demetrius sine patria nota apud Stephanum laudatur, ad Nostrum
pertinent. Quae vero sint, sciri omnino nequit ».
Fra gli altri autori ricordati da Stefano vale forse la pena di
soffermarsi un poco soprattutto su Flegonte, citato per Τερβητία.
Il liberto di Adriano sembra accostare i Τερβητϊνοι ai Πλακεντΐνοι;
né vi sarebbe stata alcuna ragione di fare un tale accostamento

32
da parte di Stefano, che attribuisce la desinenza -ΐνοι ai Siculi, se
non fosse stato proprio Flegonte a farlo senza tener conto dei pre­
tesi legami siciliani. Propenderei dunque a credere che la parola
Σικελίας sia un’inserzione di Stefano o una corruzione di un altro
nome, p. es. Αιμιλίας.
Possiamo, in conclusione, espungere dalla lista dei nomi ri­
cordati da Stefano quelli di Λαγαρία, Μάταυρος, Προχύτη, Σινόεσσα,
Σκυλλήτιον, Τερβητία (Τerventum ?). Restano incerti: Άμαθαί,
Άτέριον, Άφάναι, Εϊζελος, ’Έξγυον, 'Ίππος (Vibo?), Πρόπαλαι,
Προστρόπαια, 'Ρύβδος, Στίλπαι, Τόροννα, oltre che Άθύρας ed Άλα-
βών (che però ha il conforto dell’omonimia col fiume siciliano).
Non abbiamo parlato di proposito di autori come Erodoto e
Tucidide, Polibio e Diodoro, Cicerone. Essi sono ovviamente fonti
della massima importanza, sui quali però sarebbe stato superfluo
discorrere in questa sede. Né abbiamo discusso l’attendibilità di
poeti o di altre fonti che dovremo citare a tempo e luogo; ed a tempo
e luogo, sotto le singole voci, potremo accennare a problemi par­
ticolari, riguardanti i singoli centri.
Non prendiamo in considerazione né il Geografo Ravennate, né
Guidone, né Gregorio di Cipro, i quali non solo ci danno dei nomi
gravemente deformati, ma per di più sono troppo lontani dal pe­
riodo che ci interessa per essere comunque considerati fonti per
quel periodo. Soltanto in qualche caso potranno essere ricordati
quando dalle loro sequenze di nomi sia possibile dedurre la posi­
zione reale di qualche centro riconoscibile.
Un autore che ricorda in vari punti la Sicilia, ma che più volte
ci lascia perplessi è Licofrone, cui il commento di Tzetzes non sem­
pre dà chiarezza.
Nel nostro repertorio abbiamo incluso molte citazioni da questi
autori, il poeta e il commentatore, ma dobbiamo anche dire che là
dove la citazione non è pleonastica, è spesso soggetta a gravissimi
dubbi. Dobbiamo anzi precisare che dal nostro repertorio abbiamo
escluso taluni nomi che si sono desunti soltanto da queste fonti21.
Prendiamo i casi a tutti noti di Λογγοΰρος, Κογχεία, Γονοΰσα

21 Per la bibliografia si vedano Holm 87, n. 102; Ciaceri ad loc. Per le

testimonianze si veda anche Tzetz. ad v. 951.

33
cui si deve aggiungere ’Άρπη, tutti nomi compresi nei versi di Li-
cofrone 866 ss.:
ήξει δέ ταύρου γυμνάδας κακοξένους
πάλης κονίστρας, ον τε Κωλωτις τεκνοΐ,
Άλεντία κρείουσα Λογγούρου μυχών,
'Άρπης Κρόνου πήδημα Κογχείας θ’ ύδωρ
κάμψας Γονοΰσαν τ ’ ή δέ Σικανιυν πλακας κ.τ.λ.

Tzetzes commenta la prima parte di questi versi riferendoli al

figlio di Afrodite, Eryx. Appunto Afrodite è sia la Κωλώτις sia
1’ Άλεντία tosto indicata come κρείουσα Λ.μ, « signora dei recessi
del Longuro ». Ma l’appellativo di Άλεντία è poi spiegato da Tzet­
zes ad v. 868 come ή εν ’Άλεντι, ποταμω Κολοφώνος, τιμωμένη.
Diventa dunque dubbia l’attribuzione alla Sicilia dei « recessi del
Longuro » anche se qualche possibilità che esista un ’Άλεις in Si­
cilia non è del tutto da escludere 22.
Un’ulteriore complicazione ci è data dall’ Αρπη del v. 869,
che viene commentato da Tzetzes con la notazione Αρπη, η Δρε-
πάνη, καί ή Φαιακία, ή Κέρκυρα, καί χωρίον έν Σικελία . . . . το δ’ έν
Σικελία, ότι έκεϊ ήν το δρέπανον .. . κ.τ.λ. Pare comunque che, se
di Sicilia si tratta nell’intenzione di Licofrone, questa ’Άρπη non
vada necessariamente identificata con Δρέπανον, poiché lo stesso
Tzetzes ricorda subito dopo che το δε δρέπανον παρα Σικελοΐς
ζάγκλον καλείται: potrebbe dunque trattarsi di Zancle o, anche
del Drepanum di Plin. I l i 8(14) 88. In ogni caso le parole Άρπη
Κρόνου πήδημα vanno intese come apposizione alle κονίστρας del
« toro », che vanno identificate su un’altura a picco sul mare.
Ma non mi pare possibile tener conto di indicazioni così vaghe,
pur se un πήδημα esclude Δρέπανον — Trapani — dal novero
delle possibilità. Segue la sibillina espressione Κογκείας θ’ ϋδωρ
κάμψας, letteralmente « doppiata (girata) l’acqua di Κογκεια »,
e quindi le parole Γονοϋσάν τ ’ ήδέ Σικανών πλάκας, da cui si do­
vrebbe ricavare una contrapposizione fra Gonusa e le « piane dei
Sicani ».

22 Cfr. Schol. Theocr. VII 1: Άλεύς (codd. Αλεις)· εστι δέ Αλευς

(codd. ’Άλεις) καί ποταμός Σικελίας.

34
 Poiché il viaggio qui descritto procede da Nord a Sud, si dovrà
forse intendere che, posto il πήδημα nell’Italia meridionale — cui
ci richiama l’epiteto di Άλεντία — , sia Κογκεία il capo Sparti-
vento, donde l’eroe giungerà a Γονοϋσα (forse già in Sicilia: cfr.
ad v. 870: . . .λίμνη Σικελίας, έν ή έπλανήθη δ Μενέλαος) e, poi,
alle spiagge dei Sicani?
In questo caso ’Άρπη potrebbe essere addirittura Arpi e di
siciliano resterebbe il vago accenno finale alle « piane dei Sicani ».
Così, in conclusione, il punto interrogativo deve restare ac­
canto ai nomi Λόγγουρος, ’Άρπη, Κογκεία, Γονοΰσα, non solo, ma
per quanto riguarda il primo di questi nomi resta dubbio se vada
riferito ad un λιμήν o ad una λίμνη, anche se i « recessi » sem­
brano indicarci piuttosto un λιμήν. Il commento di Tzetzes non
ci dà alcuna certezza anche per i gravi dubbi che sono stati segna­
lati dai filologi circa lo stesso testo.
Per quanto riguarda i nomi geografici o topografici ricavabili
soltanto da testi agiografici, quali quelli raccolti o tradotti dal
Gaetani e da altri, mi è parso inutile, in questa sede almeno, il ten­
tativo di farne anche soltanto un elenco. Restano, infatti, troppi
dubbi sulla autenticità di questi testi e soprattutto sulle date di
composizione dei medesimi. Del resto già lo stesso Gaetani, nelle
Animadversiones da lui fatte sui testi pubblicati o tradotti, faceva
notevoli critiche ad alcuni dei passi che commentava: basti l’esem­
pio delle annotazioni alla vita di S. Vito e, in particolare, alla iden­
tificazione di taluni luoghi in essa ricordati come siciliani23.
Molti di questi nomi, del resto, comparendo soltanto qui, non
hanno alcuna rilevanza storica concreta. Così ci limiteremo in que­
sta sede ad un puro e semplice rinvio all’elenco che già Holm (trad,
it. I l l , p. 495 ss.) aveva ricavato dalle Vitae del Gaetani, non senza
far notare che quell’elenco comprende anche nomi di divinità (p. es.
Lyson e Phalcon) o di persone che, in ogni caso, dovrebbero es­
sere eliminati. La lista è ripresa da Biagio Pace (IV 153 ss.).
Ricordiamo qui in particolare i nomi delle massae Castis e Tra-
peas indicate come esistenti in territorio di Catania nella Vita di

23 Vitae S.S. I, Animadv. p. 69 ss., con riferimento alla p. 93 del testo.

35
S. Silvestro24; ma la Vita di questo papa è soggetta a troppi dubbi
fin da quando il Valla dimostrò la falsità della famosa donazione
costantiniana. Nella stessa Vita compare anche un altro nome, che
è stato letto Tauriana dal Duchesne, ma Thimiamateria dal Momm­
sen, località sita in Paramnense, che il Duchesne interpretava come
Panormense.
C’è anche, nella donazione di Crescenzio, datata « non più tar­
di del 430 », una località di nome Arganus25, ma già il Pace (IV
225, n. 3) annotava che « il documento ha tracce d’interpolazioni
posteriori ».
Abbiamo inoltre tralasciato, volutamente, tutti i nomi ricava­
bili dall’Epistolario di S. Gregorio; con questo testo siamo ormai
al VI secolo e nulla può assicurarci che i nomi in esso compresi
risalgano all’epoca da noi considerata, che si chiude col 476 d.C.
Chi voglia avere una informazione dei dati da noi omessi potrà
trovarne l’indicazione presso Holm (III 495 ss.) e presso Pace
(I2 340; IV 150 ss.; 225 s.; 243).
Nei nostri elenchi, tuttavia, si troveranno alcune poche cita­
zioni che ci sono parse comunque utili per la localizzazione di nomi
già altrimenti noti. Non si troveranno invece i toponimi che il
Pace (I2 323; 340) considerava « viventi », né quelli che egli indi­
cava come presumibilmente greci (IV 193). Anche in questi casi
vale comunque la considerazione che non si può accertare il mo­
mento in cui le località così denominate hanno assunto il nome
attuale o, addirittura, il momento in cui sono nate.

Linguistica

Una lista di nomi che fa ancora testo per i linguisti è senza dub­
bio quella costruita dal Whatmough (P.I.D. II), che di fatto è
citato anche recentissimamente dallo Zamboni26 e che del resto è

24 Lib. Pont., S. Silv. v. XXXIV 12,14.

25 Labbé-Consodio-Mansi, Sanctorum Conciliorum et Decretorum nova
et amplia collectio, Firenze-Venezia 1759 ss., V 1162.
26 1 nomi locali della Sicilia etc., in Actes du X l e Congrès Intern, des
Sciences Onomastiques, t. 2, Sofia 1975, pp. 475-488.

36
fonte implicita anche di un cenno ad Akessa del compianto O. Par-
langèli27. Ma una tale lista contiene dei nomi che non sono affatto
certi e che, se rispondono ad alcune caratteristiche, possono e deb­
bono essere considerati utilizzabili dal linguista che tali caratte­
ristiche vuole sottolineare; non per questo però sono da conside­
rare, sul piano della ricerca topografica, valide prove delPesistenza
reale di centri cui vengono riferiti.
L’esempio di Akessa, usato perché il nome è proparossitono e
presenta un suffisso -ssa, è forse un caso limite: in realtà si tratta
di un nome che compare soltanto in Fozio (s.v. οχος Άκεσσαΐος)
mentre in Esichio si trovano gli Άκεσταΐοι οχοι, verosimilmente
identici, che non possono essere disgiunti dall’ Άκέστη di Stefano
Bizantino. Sicuramente il problema esiste perché anche in Plinio
ritroviamo degli Acestaei, il cui nome non può essere confuso con
quello dei Segestani, compresenti nella lista pliniana, ma il nome
stesso di Akeste potrebbe essere derivato da quello di Akessa per
influsso di quello di Segesta-’Έ γεστa. Per il Whatmough il rap­
porto κ:γ non è strano. Ma, se la distinzione pliniana fra Acestaei
e Segestani esclude l’identità Acesta (cfr. anche Verg. Aen. V
718) — Segesta, il riferimento di Esichio agli Άκεσταΐοι οχοι ci
permette di eliminare il nome di Akessa che Fozio (forse da un
cattivo manoscritto) o la copia di Fozio che possediamo (il codice
Galeano) ricorda anch’egli in connessione con gli οχοι.
Un caso analogo è forse quello di Atalia, il cui nome si ricava
da Schol. Lycophr. 472 e che, giustamente credo, anche il What­
mough identifica con Entella. Siamo di fronte qui ad una indica­
zione la cui peculiarità non si può certamente attribuire allo stesso
Licofrone: l’autore dell 'Alessandra mimetizzava spesso i nomi
anche con forme metricamente analoghe per nascondere sotto il
velame del presunto oracolo Ì nomi autentici, ma qui è soltanto
lo scoliasta che parla e può essere stato tratto in inganno da una
errata lettura.
Per converso Γ ’Ίχανα di Stefano Bizantino potrebbe essere la
città degli Ichanenses ricordati da Plinio, ma nella lista di Plinio
dovrà essere reinserito il nome degli Ipanenses di cui è rimasto

27 In K. X-XI (1964-1965), p. 229.

37
traccia in alcuni codici proprio là dove si legge in altri quello degli
Ichanenses. È però da espungere Σιττάνα, sicuramente identica ad
’Ίπ α να 28, mentre il Whatmough registra sia Σιττάνα che Ίππάνα
che ritengo debba correggersi, appunto, ’Ίπανα.
È forse da respingere anche il nome di Solusapre, nome che
si ritrova nell'Itin. Ant. dove costituisce una glossa marginale; e
già il Cuntz considera sì 92,5 (A Caliate Solusapre m.p. V IIII) co­
me l’indicazione di un deverticulum, ma dubita che 1 indicazione
esistesse nell’archetipo. Del resto, per ottenere una somma di 208
miglia fra Lilibeo e Tindaride (90,7), occorre non soltanto correg­
gere la distanza di « Aleso » da « Cefaledo », .riducendola da 28
miglia a 18, ma anche sopprimere il tratto del presunto deverticu­
lum. La glossa marginale tuttavia non può non avere una sua giu­
stificazione: il Pace pensò di potervi leggere il nome di Solus se­
guito da una deformata indicazione di A{s)pra, il noto promontorio
che appunto nella zona di Solunto costituisce oggi un punto di
riferimento turistico di notevole rilievo. L ’ipotesi, però, non è fa­
cilmente sostenibile perché fra Calacte (« Caleate ») e Solunto la
distanza indicata dall’!/. Ant. è di miglia 12 + 2 4 + 1 8 + 26 = 80
e occorrerebbe pertanto correggere anche l’indicazione m.p. V IIII,
sicuramente errata. Che cosa si intenda in 92,5 costituisce dunque
un vero e proprio rebus: il nome di Solusapre non può trovare
se non una spiegazione del tutto ipotetica anche perché, come mol­
tissimi altri, è certamente corrotto. Convinto, comunque, che si
tratti di un deverticulum, P. Di Fiore (Sic. Arch. 28, 1974, p.
41 ss.) propone l’ubicazione di questa Solusapre al Piano della
Chiesa a Sud dell’attuale Caronia, antica Caleacte; forse, egli nota,
questa località montana e boscosa ebbe un certo interesse per un
breve periodo anche come zona di caccia al cinghiale (aper), ed è
degno di nota il fatto che proprio in questa zona lo stesso Di Fiore
ha ritrovato resti di un acquedotto con bolli che potrebbero essere
di età repubblicana. Quest’acquedotto potrebbe suggerire anche la
presenza di un santuario; ma l’interpretazione del bollo — in cui
si leggono chiaramente soltanto le lettere ιερός — non è facile per­
ché presenta dei legamenti di lettere abbastanza complessi.

28 Cfr. Manni, in K. VII (1961), p. 122 s.

38
 Un nome come quello di Solusapre non può, in ogni caso, es­
sere considerato diversamente da quelli di altre località che il What-
mough ricava dall’Anonimo Ravennate o da Guidone, talmente de­
formati da essere quasi sempre del tutto irriconoscibili.
Proprio la ricorrenza di numerosi sinonimi lascia perplessi circa
la possibilità di fondare con certezza le nostre identificazioni sulla
base di accostamenti linguistici che, in vari casi, potrebbero tu tt’al
più suggerire l’ipotesi di altri sinonimi. Se, infatti, prendiamo in
esame gli accostamenti proposti da Alessio29, possiamo appunto
pensare a sinonimie nei casi di Έργέτιον - Argezio, Αίγίθαλλος -
Itàla, Hypsa-Ispica, Κάβαλα - Calavà. Ma anche per altri casi sus­
sistono dubbi notevoli, come per Άφάναι - Afani, Μίσκερα - Bisca-
ri-Acate, 'Αλικύοα - Aliga. In quest’ultimo caso si potrebbe tuttavia
essere tentati di collocare nella zona dell’Aliga la Άλικύαι orien­
tale. E si rimane nel novero delle possibili sinonimie con Calatti
(avvicinato a Καλή ’Ακτή), monte Inesi (’Ίνησσα), Letojanni (Λη­
τόν), Macarino ed altri toponimi (Ίμάχαρα), forse Sciri (Σχήρα).
A ciascuno di questi casi si accennerà più esplicitamente alle rispet­
tive voci. Già in questa sede, tuttavia, era forse opportuno accen­
nare al problema nel suo complesso ed avvertire che ipotesi di iden­
tificazione sulla base di argomenti di questo tipo non possono non
essere accompagnati da un grosso punto interrogativo.
Per quanto concerne l’esatta grafia dei nomi ci si presenta tutta
una serie di problemi che va al di là della scelta fra le variae lectio­
nes dei codici e degli autori. Spetterà ovviamente ai linguisti il
compito di decidere, nel limite del possibile, quali siano le forme
preferibili e come si giustifichino, ma qui non possiamo far a meno
di sottolineare almeno i dati di cui si dovrà tener conto 30.
Anzitutto si constata una serie di oscillazioni:

I) forme al singolare - forme al plurale:

a) femminili ’Άκρα - ’Άκραι
’Άκριλλα - ’Άκριλλαι
Άρβήλη - Άρβήλαι

29 Luoghi citati nel testo alle rispettive voci.

30 Gli opportuni riferimenti sono indicati nel testo alle singole voci.

39
 Κασμένη - Κασμέναι
Νέα - Νέαι?
Τίσσα - Τίσσαι
b) neutri Άβάκαινον - Άβάκαινα? 31
Άγάϋυρνον - Άγάϋυρνα
Δρέπανον - Δρέπανα
Τριόκαλον - Τριόκαλα
”Υκ(κ)αρον - "Υκκαρα
c) maschili 'Έλωρος - Αίλώρων (gen. plur. dell’etnico)

II) variazioni fra c e g:

Άκράγας - Agragas - Agrigentum
Calloniana - Galloniana
Calactini - Galacteni
"Ακραι - Agris
Μάκελλα - Magellini

III) variazioni tra vocali:

a - e\ Άκράγας - Agrigentum
Aliava - Alleva
Άμαθαί - Άμεθαί
Γαλαρία - Γαλερία
Σιλεραίων - "Ιλαρόν?
Μοργαντία - Μοργεντία
se so n o s in o n im i
Μοργαντίνα - Murgentinus
η - i " Η να - " Iv a
ai - ε Α ί'γ ε σ τ α - " Ε γ ε σ τ α
Α ίλ ώ ρ ω ν ( g e n . p lu r . d e l l ’e t n i c o ) - " Ε λ ω ρ ο ς
ai - η Ν έ α ιτ ο ν - Ν έ η τ ο ν
i - ει Σ ε ρ γ έ (ν )τ ιο ν - Σ ε ρ γ έ (ν )τ ε ιο ν
i - υ Κ α π ίτ ιο ν - Κ α π ύ τ ιο ν
υ - ου Ά γ ύ ρ ιο ν - Ά γ ο ύ ρ ιο ν
Μ ότυ κ α - Μ ότουκα
ο - ου Κ ε ν τ ό ρ (ρ )ιπ α -Centuripae
Μ ο ρ γ α ν τ ία - Murgantia

31 Ptol. I l i 4,7; ma Diod. XIV 90,3 Άβακαίνη.

40
IV) forme aggettivali accanto a forme nominali:
Άδρανόν - Άδράνιος
Άγύριον - Άγύρηνα (-iva) da cui Άγυριναΐος,
Agyrinensis (cfr. Agyrinus)
’Άσσωρον - Άσσώριον
Κεφαλοιδίς - Κεφαλοίδιον
Κεντόριπα, -o li - Κεντοριπίνων
’Έντελλα - Έντελλίνα
’Έρυξ - Έρυκίνα
Γαλαρία - Γαλαρίνα, da cui Γαλαριναΐος
Λεόντιον - Λεοντϊνοι
Μέναι - Μέναινον (cfr. Mena(n)ini)
Μοργάντιον - Μοργαντίνη
Πέτρα - Vetrine (cfr. Petraea)
Τίσσα(ι) - *Τισσίνη (da cui Tissi(n)enses)
Τυνδαρίς - Τυνδάριον e Tyndareum
Τυράκιον - Τυρακϊναι (da cui Tyracinenses)

V) Cambi di genere:
Άβάκαινον, -αίνη
Άκράγας - Agrigentum
Άδρανόν, -ός
Κεντόριπαι, -α
Σολοΰς, Soluntum
Si ricordino inoltre i quasi omonimi: Μοτύη - Μότυον.

VI) Forme psilotiche accanto a forme aspirate:

Άδρανόν - Hadranum
’Άλαισα - Halaesa
Άλόντιον - Haluntium
’Έλωρος - 'Έλωρος (Helorum)
Έρβησσός - Έρβησσός (Herbessus)
Ήμίχαρα - Ίμάχαρα?
’Ίπανα - Ίπ(π)άνα
Μ όθυκα - Μ ότυκ α

41
 Φιντίας - Vintici?
’Έννα - Henna

Caduta del sigma iniziale

’Έγεστα - Σέγεστα
Έργέτιον - Σεργέτιον (Ergetium - Serge{n)tium)
’Ίπανα - *Σίπανα32
'Ιλαρόν - Σιλεραΐοι?

Aferesi
Άμήστρατον - Μέστρατον
’Άλητα - Λητά

Variazioni?
’Άκις - Acium (it. Aci)
Άκρίς - ’Άκραι?
Βίδις - Βϊδος?
Δάγκλη - Ζάγκλη
’Έλινία - ’Έλινοι?
'Έλωρος - 'Έλωρις
Πέλωρος, -ν - Πελωρίς -ιάς etc.
Μεργάνη - Μοργύνη?
Λογγάνη - Λογγώνη (Λόγγων?)

Occorre dunque distinguere, ove sia possibile, ciò che è appa­

rentemente uguale e ciò che è soltanto apparentemente diverso.
Ma, per fare queste distinzioni con un minimo di credibilità e
senza ricorrere di volta in volta a giudizi personali ed arbitrari,
è inevitabile un riesame critico del materiale di cui disponiamo,
senza dimenticare che in qualche caso si potrebbe essere di fronte
a false interpretazioni.
Per quanto poi riguarda altri nomi geografici, si possono osser­
vare oscillazioni analoghe, ma anche varianti di diverso tipo. Le
elenchiamo qui di seguito, avvertendo che in vari casi si tratta di
possibili errori di trasmissione o di incerte identificazioni. Lasce-

32 Cfr. Marini, in K. VII (1971), p. 122 s.

42
remo pertanto ai linguisti il compito di sceverare l’utile dall’inu­
tile e di dare le eventuali spiegazioni.
Fra i nomi di monti e promontori registriamo:
Αΐγίθαλλος - Αίγίθαρσος
Έρκτή - Ειρκτή
Λιλύβη - Λιλύβαιον, -ος.

Fra i nomi di isole:

Κόσ(σ)ουρα - Κόσ(σ)ουρος
Γαύδος - Γαΰλος
Λαμπάς - Lopadusa
Meleto. - Melite
-ώδης - -οΰσ(σ)α
’Οστεώδης - Ούστίκα?

Tra i nomi di fiumi:

Άβόλλας - ’Άβολος
’Άκις - Aciniusì
Άλαβών - Alabis
Άμενανός - Άμένας
’Άσσινος - Asines, Asinius (se non vanno distinti)
'Άλυκος - Λύκος (che però vanno probabilmente distinti)
'Έλωρος - 'Έλωρις?
'Ίππωρος - 'Ίππαρις
'Ύρμινος - Hirminius
’Ώανις - ’Όανος
A questa serie si possono aggiungere, per dubbio di lettura
Δαμυρίας - Λαμυρίας
Παντακύας, -ίας - Pantagias, -es e vv.ll.

Altri dubbi saranno indicati alle singole voci.

Negli elenchi intitolati « Le coste », « Le isole minori », « Orografia »,

« Idrografia interna », « I centri abitati » si e seguito 1 ordine dell alfabeto
latino anche per i nomi greci.
I dittonghi oli ed oi sono pertanto considerati in quest’ordine identici
ad ae ed oe; ε ed η, o ed ω non sono distinti; φ = ph, χ = eh; Ψ = ps,
d = th; y. — c; ΎΎ, Y*, ΎΧ = ng, nc, neh; spirito aspro = h.

43
 NOMI DELL’ISOLA

Oltre al più comune Σ ι κ ε λ ί α o Sicilia (di cui non occorre indi­

care le fonti), si trovano:

Σ ικ α ν ία , Sicania
Antioch, fr. 4 J. = °Dion. Hal. I 22,1; °Thuc. VI 2; °Diod.
V 2; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 86; °Sil. It. XIV 237; °Mart. Cap. VI
646; °Solin. V 7; °Steph. Byz. s.vv. Σικελία; Τρινακρία;
Herodot. V II 170 (λέγεται γάρ Μίνων . . . άπικόμενον ές Σι-
κανίην την νΰν Σικελίην καλεομένην ........ ); Aristot. meteor. 359 b
15 (Σικανική της Σικελίας); Iustin. IV 2,1 (Siciliae primo Tri­
nacriae nomen fuit, postea Sicania cognominata); Paus. V 25,6;
V III 24,2 (v. ’Έρυξ); 46,2 (v. Όμφάκη); Steph. Byz. s.w . Σικανία
(ή περίχωρος Άκραγαντίνων); Μίσκερα (v.); Tzetz. + Schol. Ly-
cophr. 951 (v. Άκράγας).
Questo nome servì forse ai Greci per indicare dapprima sol­
tanto là zona circostante Agrigento, che era appunto in zona sicana;
ma tutta l’isola sarebbe stata abitata da Sicani prima che vi giun­
gessero i Σικελοί (v.) per stanziarsi nella zona orientale e gli ’Έλυ-
μοι che troviamo nella zona nord-occidentale.
Per la tarda confusione fra Σ ι κ α ν ί α e Σ ι κ ε λ ί α cfr. Manni, in
Atti Napoli 1969 (1971), p. 100.

Τρινακρία, Trinacria
Antioch, fr. 4 J. = °Dion. Hal. I 22,1; °Thuc. VI 2; °Ps.
Scymn. 267; °Diod. V 2,1; °Strab. VI 2,1; °Plin. n.h. I l l 8 (14),

44
86; °Sil. It. XIV 110; °Mart. Cap. VI 646; °Priscian. 478; °Steph.
Byz. s.v.; “Eustath. 467.
Iustin. IV 2,1 (v. Σικανία); Verg. Aen. I l l 440; 554; 581 s.;
Suda s.v. (ονομα τόπου, ή νΰν νήσος Σι,κελΐα).
Lo stesso nome si trova nelle forme:

TpLVGOCLa, -η

°Ps. Scymn. 268; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 86; “Eustath. 461;

°paraphr. 468 ss.; “Dionys. 467.

Θρι,νακία, -η

°Tim. fr. 37 J. = Schol. Apollod. IV 965; °Strab. VI 2,1;

Paus. V 7,3 (Θρι,νακίη νήσος); °Eustath. 461; Tzetz. Lycophr.
175; 866.

Θρηνακία

Suda, s.v.

Θρίναξ
Suda s.v.

T riqueir a?
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 86;
Horat. Sat. II 6,55; cfr. Lucret. I 717 (insula .... triquetris ....
in oris); Sii. It. V 490 (triquetris oris).
Usato dai poeti come aggettivo, questo nome compare come
nome proprio soltanto in Plinio.

Γαλεώτι,ς?
°Steph. Byz. s.v. Γαλεώτοα;
cfr. Suda s.v. Άκέσματα (........ άνήρ Tjv έν τγί Γαλεώτι,δι,).

Si ricorderà qui che, secondo °Ptol. I l i 4,6, l’isola si divide in

tre settori da Nord a Sud, rispettivamente abitati da Messenì, da
Erbitei e Catanesi e da Segestani e Siracusani.

45
 ALCUNE CARATTERISTICHE

Misure e descrizione
°Polyb. I 41,7-42,6; °Diod. V 2; °Strab. VI 2,1; °Plin. n.h.
I l i 8 (14), 86 s.; °Ptol. I l i 4,1; °Agathem. 20; °Anon. fr. II 3;
Thuc. VI 1,2 (Σικελίας γάρ περίπλους μέν έστιν όλκάδι ού πολλω
τινι έλασσον η οκτώ ήμερων, καί τοσαύτη ούσα εν εικοσισταδιω
μάλιστα μέτρω τής θαλάσσης διείργεται το μή ήπειρος είναι);
°expos. 65; °descr. 65.

Classificazione dell’isola
Strab. XIV 2,10: τινες δε μετά την έκ Τρωίας άφοδον τάς
Γυμνησίας νήσους ύπ’ αυτών {scii, των 'Ροδίων) κτισθήναι λεγουσιν,
ών τήν μείζω φησί Τίμαιος μεγίστην είναι μετά τάς έπτά, Σαρδώ,
Σικελίαν, Κύπρον, Κρήτην, Εύβοιαν, Κύρνον, Λέσβον, ού τάληθή
λέγων · πολύ γάρ άλλαι μείζους.
L’isola è la sesta del Mediterraneo per grandezza secondo Mar-
cian. per. 8 (των δε μεγίστων νήσων . . . . έκτη δε Σικελία); °orb.
descr. 65; 0expos. 66.
È la prima dopo altre tre isole secondo °Geogr. comp. V ili 27.

Antica peninsularità della Sicilia

°Diod. IV 85,2 ss.; °Iustin. IV 1,1 ss.; °Mela II 7,115; °Sil.
It. XIV 11 ss.; °Eustath. 476; Parad. Vat. 39 Giannini.

Rapporti fra nomi di fiumi e di città

°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες

Fiumi di lava e fango

Piat. Phaedon, p. I l l D-E: ώσπερ εν Σικελίςι οί πρό τοϋ ρύακος
πηλού ρέοντες ποταμοί καί αύτός δ ρύαξ. Cfr. Ps. Arisi, a.m. 40
Giannini.

46
 I MARI

a) Il Tirreno

Τυρρηνικόν πέλαγος:
°Strab. VI 2,1; °Ptol. I l l 4,1; °Eustath. Od. X 2.

Τυρρηνικός πόρος.

°Ps. Scymn. 254.

Τυρσηνόν πέλαγος
Paus. V 25,3 (v. Άδρίας).

Tyrrhenum mare
°Lat. Pol. Silv. 1; °Vib. Seq. 19; 83; °dim. prov. 13; O ros.
I 2,52; °Cosmogr. 52; Latere. Pol. Silv. 1 {...Sicilia [insula in mari
Tyrreno]).

Tuscum mare
“Mela II 7,119; °Solin. V 12;
Plin. n.h. I l i 5 (10), 75: ah eo (scil. Ligustico) ad Siciliam in­
sulam Tuscum (scii, mare), quod ex Graecis alii Notium, alii Tyr-
renum, e nostris plurimi Inferum vocant. Ultra Siciliam quod est
ad Sallentinos, Ausonium Polybius appellat, Eratosthenes autem

47
inter ostium Oceani et Sardiniam quicquid est Sardoum, inde ad
Siciliam Tyrrenum, ab hac Cretam usque Siculum, ab ea Creticum.
Nell’ambito di questo mare è compreso anche VAeolius pontus
(°Sil. It. XIV 234) con l’arcipelago delle Lipari.

b) Il Mare d’Africa
Λιβυκόν πέλαγος

°Strab. VI 2,1.

Λιβυκός πόρος
°Dionys. 477; °Eustath. 473; °paraphr. 468-476 (-ή θάλασσα).

Libyae pontus
°Priscian. 505 s.

Libycum mare
°Mela II 7,119; °Vib. Seq. 83;
Ovid. Last. I l l 567 s. (v. Μελίτη).

’Αφρικανόν πέλαγος

°Ptol. I l l 4,1; 4,3.

Africum mare
°dim. prov. 13; O ros. I 2,52; °Cosmogr. 52.

c) II Ionio
Ίόνιον πέλαγος, Ionium mare
°Mela II 7,117; °Plin. n.h. I II 8 (14), 88.
Steph. Byz. s.v.
Cfr. Suda s.v. Ίόνιον πέλαγος · ό νϋν Άδρίας καί Ίόνιος κόλπος
Άδρίας
Paus. V 25,2-3: £στι γάρ δή ή κατά τούτον θάλασσα (fra Reg-

48
gio e Messina) τον πορθμόν θαλάσσης χειμεριωτάτη πάσης · οί τε
γάρ άνεμοι ταράσσουσιν αυτήν αμφοτέρωθεν το κϋμα έπάγοντες
έκ τ ο ϋ Ά δ ρ ί ο υ καί έξ έτέρου πέλαγους 6 καλείται Τυρσηνόν,
ήν τε καί άνεμων άπή πνεύματα, ό δέ καί τηνικαϋτα ό πορθμός κί-
νησιν βιαιοτάτην αύτός έξ αύτοϋ καί ίσχυράς παρέχεται παλίρ­
ροιας · θηρία τε τοσαϋτα ές αυτόν τα αθροιζόμενα έστιν, ως καί τον
αέρα τον ύπέρ τής θαλάσσης ταύτης άναπίμπλασθαι των θηρίων
τής οσμής, ως σωτηρίας γε έκ τοϋ πορθμού μηδέ έλπίδος τι ύπολεί-
πεσθαι ναυαγώ; cfr. V ili 54,3; Suda s.v. Ίόνιον πέλαγος (ν.).
Fra i due nomi (e i due mari) è probabile che gli antichi non
abbiano sempre fatto una netta distinzione. All’Adriatico si rife­
riscono sicuramente, pur usando il nome di Ionio, molti scrittori,
fra i quali ricordiamo a mo’ d ’esempio Erodoto, Tucidide ed Ap­
piano; e Stefano, s.v. Ίόνιον πέλαγος, dice che έκαλεΐτο δέ καί
Άδρίας ό Ίόνιος κόλπος. È però fuori dubbio che al Ionio si ri­
ferisce Solino usando l’espressione in pelagus Tuscum et Adria-
ticum: l’intenzione di Solino è confermata dalla Suda che, s.v.
Άδρίας, definisce Άδρίας Σικελικόν πέλαγος. Come Hadriaticum
questo mare è ricordato anche da O ros. I 2,52 e dalla °Cosmogr. 52.
L’attuale Ionio è sicuramente il Σικελικόν πέλαγος di Antioco
(v. infra),
È sicuramente Άδρίας = Adriatico per altri autori antichi, fra
i quali ricordiamo il Pseudo Scilace (4) e Tolemeo (III 4,1: Άδρίου,
e 4,4 Άδριατικω); ma ancora una volta Άδρίας è il Ionio per Pau­
sania.
Sul nome dell’Adriatico nell’antichità cfr. L. Braccesi, Grecità
adriatica2, Bologna 1977, p. 65 s.

d) Lo Stretto di Messina

Σικελικόν πορθμόν, Σικελική πορθμίς

°Strab. VI 2,2-3; °Eustath. 461; 463; °Dionys. 80;

Ps. Scymn. 285 (πορθμού . . . τής Σικελίας): Diod. IV 22,6 (τόν

πορθμόν); cfr. Suda s.v. Καταρράκται (τοϋ κατά Σικελίαν πορθμοϋ).
Cfr. supra Paus. V 25,2-3 (Άδρίας).

49
 Σ ι κ ε λ ι κ ό ς ρόος

“Dionys. 85.

Siculum fretum
°Mela II 7,120; °Plin. n.h. III 8 (14), 91; °Mart. Cap. VI 648;
°Solin. VI 1;
Cic. de n.d. III 10 (.Siciliense); Liv. I 2,5; Frontin. I 7,1.

Per Χ ά ρ υ β δ ις , Charybdis, Cariddi v. Coste s.v., ricordando che

è definito mare da Mela e Plinio.

e) Altri nomi di mari

Troviamo anche ricordati:

Τρινάκριος πόντος
Callimach. fr. 40 Pf. ap. Steph. Byz. s.v. Τρινακρία.

Σ ικ ε λ ικ ό ν π έ λ α γ ο ς

°Strab. VI 2,1; cfr. Strab. VI 1,4 ( = Ant. fr. 3 J.) (προς δε

τώ Σ ι κ ε λ ικ ω — scii, π ε λ ά γ ε ι — τ ό Μ ε τ α π ό ν τ ι ο ν ) .

Polyb. I 42,4; Tzetz. Lycophr. 45 ( ά γ ρ ί α ν κ ύ ν α τ ή ν Σ κ ύ λ λ α ν

λ έ γ ε ι . Φ α σ ί δέ θ υ γ α τ έ ρ α Φ όρκ υνος θ η μ ιο υ ρ γ ή κ α τ ε σ θ ίο υ σ ά ν τ ιν α ς
τ ω ν π α ρ α π λ ε ό ν τ ω ν τ ό Σ ικ ε λ ικ ό ν π έ λ α γ ο ς ) .

Σ ικ ε λ ικ ή θ ά λ α σ σ α

Suda s . v . Α ύ σ ό ν ιο ς π ό ν τ ο ς (infra).

Siculum mare
“Mela II 7,115.

Siculum aequor
“Priscian. 505 s.
 Αύσόνιος -πόντος
Suda s.v.: ή Σικελική θάλασσα; Plin. n.h. I l l 5 (10), 75;
Polyb. XXXIV 15,4. V. anche Lycophr. 44 (è της θαλάσσης Αύσο-
νίτιδος μυχούς
Il primo di questi nomi è evidentemente il corrispettivo poe­
tico del secondo. Per Prisciano il Siculum aequor si trova verso
Nord rispetto al mare di Libia ed alla Sirti maggiore, ma l’orien-
tamento di queste zone rispetto alla Sicilia ci porta, nella visione
geografica degli antichi, a collocare il Siculum aequor lungo le coste
settentrionali dell’isola a partire dal capo Boeo, che appunto era
considerato il punto più meridionale della Σικελία. Il Siculum
aequor è dunque, molto probabilmente, la parte meridionale del
Tirreno.
Si spiega così anche il nome di Ausonio — ricordato dalla Suda
per lo stesso mare — , col quale si intendeva verosimilmente fare
riferimento agli Ausones, presenti anche nella stessa Sicilia secondo
Ellanico (fr. 19 J. = Dion. Hal. I 22,3).
Lo stesso risultato si ottiene dalla lettura di Lycophr. 44 e
dallo scolio di Tzetzes ad v. 45, dove si spiega il riferimento lico-
froneo (θαλάσσης Αύσονίτιδος) con un Σικελικόν πέλαγος. Qui
Licofrone parla del passaggio di Eracle in Sicilia durante la saga
gerionea, nella quale l’eroe appunto giunge nell’isola dall’Italia
meridionale per arrivare poi fino ad Erice.
Non errava però il Fraccaro (in M. Baratta - P. Fraccaro - L. Vi-
sintin, Atlante storico, tav. 14) collocando il mare Ausonio o Si­
culo lungo le coste orientali dell’isola. Non si deve infatti dimen­
ticare quanto Plinio {n.h. I l i 5 (10), 75; v. supra per Tuscum
mare) ricava da Eratostene, secondo cui il mare Siculum si stende
dalla Sicilia a Creta, mentre secondo Polibio, citato da Plinio, VA u­
sonium si colloca ultra Siciliam ad Sallentinos (codd. Sel(l)entinos).
Tali spostamenti di nomi non sono i soli (cfr. supra, Άδρίας) e
possono spiegarsi con diversi momenti storici (sulla identità Auso-
nio-Ionio cfr. anche Manni, in A tti Taranto 1971 [1972], p. 15 s.).
Per l’identificazione del Σικελικόν πέλαγος nella fase più arcaica
converrà dunque attenersi alla testimonianza di Antioco, per il quale
si tratta sicuramente del Ionio.

51
 LE COSTE

’Ά κ ε λ λ ο ς : v . Α ίγ ίθ α λ λ ο ς

(Άκράγαντυς) έπίνειον

°Strab. VI 2,5.
È forse Γ Έμπόριον Άκραγαντίνων (v.)

’Ακτή, porto di Messina (12 C)

Diod. IV 85,1 (την όνομαζομένην ’Ακτήν ποιήσαι, scil. Orion).

Α ίγ ίθ α λ λ ο ς , Α ίγ ίθ α ρ σ ο ς, Capo S. Teodoro υ r>]

°Ptol. I l i 4,2 (Αίγίθαρσος);
Diod. XXIV 1,10 s. (ò δέ ’Ιούνιος τας δύο ναΰς απολαβών καί
τούς ύπολειφθέντας άνδρας εις το στρατόπεδον ήλθε το Λιλύβαιον.
νυκτός δέ ούτος έπιπεσών τον ’Έρυκα παρέλαβε, καί τον A ί γ ί-
θ α λ λ ο ν έτείχισεν, ονπερ νϋν ’Άκελλον καλοϋσι, καί στρατιώτας
όκτακοσίους εις φυλακήν κατέλιπε. 11 Καρθάλων δέ πυθόμενος τους
περί τόν ’Έρυκα τόπους προκατειλήφθαι, νυκτός έν ταΐς ναυσί πα-
ρεκόμισε δύναμιν · έπιπεσών δέ τοΐς φρουροϊς τοϋ Αίγιθάλλου έκυ-
ρίευσε τοϋ χωρίου, καί περιγενόμενος οϋς μέν άπέκτεινεν, οΟς δέ έφυ-
γάδευσεν εις τόν ’Έρυκα · καί το μέν φρούριον τρισχίλιοι στρατιώται
έφύλαξαν, έν δέ τή πρώτη ναυμαχίςι ’Ρωμαίοι έπεσον τρισμύριοι καί
πεντακισχίλιοι, των δέ έαλωκότων ουκ έλαττον τούτων. [Exc. Hoe-
schel. ρ. 166-168 Η. 506-508 W.]. Cfr. Zonar. V ili 15.
Fo. 783; Holm 47; Schmiedt in K. IX (1963), ρ. 56 n. 25;
Universo 45,2 (1965), p. 261: cfr. Alessio in BSC 1946-47, pp.
34 e 49; BFLS 1956, p. 328.
Diodoro indica in ’Άκελλος un altro nome deirAÌyuloAAc^.
Che Αίγίθαλλος ed Αίγίθαρσος siano identici è opinione general­
mente accolta.
Il riferimento di Alessio ad Itàla in territorio di Ali (ME)
varrà soltanto per un eventuale sinonimo.

Άρείας πόρος

Schol. Pind. Nem. IX 95:

a. β α δ υ κ ρ ή μ ν ο ι σ ι δ’ ά μ φ’ ά κ τ α ί ς
Έ λώρου:
περί τοϋτον τον ποταμόν συνέστη Ίπποκράτει τω Γελώων τυράννιρ
προς Συρακοσίους πόλεμος.............
b. άλλως. 'Έ λ ώ ρ ο ς χ ω ρ ί ο ν Σ ι κ ε λ ί α ς ή τ ο ι π ο ­
τ α μ ό ς ( π ρ ο ς ) Σ υ ρ α κ ο ύ σ α ι ς .............ή δέ μάχη έν στερ-
ρω χωρίω τω 'Έλωρι · ό δέ αίγιαλός καλείται Άρείας πόρος.
c. άλλως. Ά ρ ε ί α ς π ό ρ ο ς έλέγετο πάς ό περί τον πορθμόν
καί το 'Ρήγιον τόπος, έ χ ε ι δέ ό π ο τ α μ ό ς ι ε ρ ο ύ ς ι χ ­
θύ α ς, οί παρά των διαβαινόντων δέχονται τροφήν, ό δέ τής
Άρείας πόρος άνεξηγητός έστι · διό καί άδηλον, είτε Άρείας είτε
'Ρείας λεκτέον είτε ύφ’ έν Ά ρ ε ι ά σ π ο ρ ο ν , καί καλεΐσθαι μέχρι
τοϊ νΰν Άρείας πόρον διά τό πλήθος των φυομένων, ή άπό τοΰ συμ-
βεβηκέναι έκεϊσε πόλεμον. ’Άρεα δέ οί ποιηταί τον πόλεμόν φασιν.
Cfr. 93 b.
La testimonianza risulta tu tt’altro che chiara. Il riferimento al
fiume Eloro sembra tuttavia escludere che col nome di Ά.π. si
indicasse πάς è περί τον πορθμόν καί τό 'Ρήγιον τόπος. V. anche
infra: Regium promunturium.

’Άργεν(ν)ον άκρον, Capo S. Andrea (11 D)

°Ptol. I l i 4,4.
Fo. 782; Holm 42; P. IV 193..
La lieve differenza di latitudine rispetto a Ταυρομένιον, con
uguale longitudine, indica il S. Andrea. Varie altre identificazioni
sono insoddisfacenti. Mii. ad loc. sposta addirittura 1’ ’Ά. a Sud
di Taormina, ma senza ragione.

53
 Βούκρα, Βροϋκα άκρα, Capo Scalambri (? G)
°Ptol. I l l 4,3,.
Fo. 782; Holm 46.

Κάκρα: ν. ’Οδύσσεια άκρα

Καύκανα λιμήν, a Punta Secca (9-10 G)

°Ptol. I l l 4,3; Procop. Vand. I 14 (. . . ές Καύκανα το χω-
ρίον . . . . διακοσίοις μάλιστα σταδίοις Συρακουσών διέχον. ού δή αύ-
τός τε καί ό ξύμπας στόλος όρμίσασθαι έμελλε; cfr. 14,11; 14,14).
Fo. 806; Holm 46; F. 63; P2 326; Pelagatti in K. XIV-XV
(1968-69), p. 355 s. (con bibliografia).
Il porto di K. ad Est del Capo Scalambri è quello del centro
omonimo (v.).

Χάρυβδις, Charybdis, Cariddi [12 C]

°Verg. Aen. I l i 684; °Strab. VI 2,3; 2,9; °Mela II 7,115; °Plin.
n.h. I l i 8 (14), 87; °Sil. It. XIV 474; 256; °Eustath. 473;
Thuc. IV 24,5; Polyb. XXXIV 3,10; Iustin. IV 1,13; Cic. II
Verr. V 56,146; Cfr. Suda s.v. Αισχίνης (. . . Πλάτων δε τρις άνα-
μετρήσαι λέγεται την Χάρυβδιν ύπέρ πλούτου Σικελικού).
F. 77; P III 135

Χερσόνησος

°Ptol. I l l 4,4.
Mu. ad loc.
Il Miiller lo ritiene un promontorio e lo identifica col Πλεμμύ-
piov (v.), che non è ricordato da Tolemeo. Va comunque tenuto
distinto da X. (v.) di Μύλαι

Κόκκυνος, Capo S. Alessio (11 D)

App. b.c. V 110,459 (ν. Φοίνιξ).
Holm 42; III 390; Gabba ad App. b.c. V, p. 187.
Fra le diverse identificazioni proposte, la migliore mi pare
quella che indico nel lemma.

54
 Κοπρία, spiaggia di Taormina (11 D)
°Strab. VI 2,3.
Holm 42 s.

Cymbe: v. Heraeum

Λάσκων, Punta Cadérmi {11 F]

Thuc. VI 66 (Έν τούτω 5’ οί ’Αθηναίοι, μακράς οϋσης της όδοϋ
αύτοΐς, καθ’ ήσυχίαν καθΐσαν το στράτευμα ές χωρίον έπιτήδειον
καί έν ω μάχης τε άρξειν έμελλον οπότε βούλοιντο και οί ίππής των
Συρακοσίων ήκιστ’ αυτούς καί έν τώ έργω καί προ αύτοΰ λυπήσειν ·
τη μέν γάρ τειχία τε καί οίκίαι είργον και δένδρα καί λίμνη, παρά
δέ το κρημνοί, και τά έγγύς δένδρα κόψαντες καί κατενεγκόντες έπί
τήν θάλασσαν παρά τε τάς ναϋς σταύρωμα ’έπηξαν καί έπί τω
Δάσκωνι έρυμά τε, ή εύεφοδώτατον ήν τοΐς πολεμίοις, λίθοις λογά­
δην καί ξύλοις διά ταχέων ώρθωσαν καί τήν τοΰ Άνάπου γέφυραν
έλυσαν, παρασκευαζόμενων δέ έκ μέν τής πόλεως ούδείς έξιών έκώ-
λυε, πρώτοι .δέ οί ίππης των Συρακοσίων προσεβοήθησαν, έπειτα δέ
ύστερον καί το πεζόν άπαν ξυνελέγη. καί προσήλθον μέν έγγύς τοΰ
στρατεύματος των ’Αθηναίων τό πρώτον, έπειτα δέ, ώς ουκ αντι-
προήσαν αύτοΐς, άναχωρήσαντες καί διαβάντες τήν Έλωρίνην οδόν
ηύλίσαντο); Diod. X III 3,3: (ύπερτεινούσης δέ τής τών ’Αθηναίων
φάλαγγος διά τό πλείοσιν αύτούς άγωνίζεσθαι τριήρεσιν, ουχ ήκιστα
καθ’ ο πλεονεκτεΐν έδόκουν κατά τούτο ήλαττώθησαν. ό γάρ Εύρυ-
μέδων έπιχειρήσας περιπλεΐν τό κέρας τών έναντίων, ώς άπεσπασθη
τής τάξεως, έπιστρεψάντων έπ’ αύτόν τών Συρακοσίων άπεληφθη
πρός τόν κόλπον τόν Δ ά σ κ ω ν α μέν καλούμενον, ύπό δέ τών Συ­
ρακοσίων κατεχόμενον); ν. anche XIV 72 s.
Omonimo del χωρίον ricordato da Filisto presso Stefano (v.)
è il κόλπος diodoreo, che viene identificato a Punta Caderini (SR,
nel Porto Grande).

Drepani portus, porto di Trapani

°Verg. Aen. I l i 707.

55
 Drepanum
°Plin. n.h. I l l 8 (14), 88.
Fo. 782; Holm 42.
In Plinio è ricordato fra Messina e Taormina. In questo tratto,
tuttavia, sono sicuramente da collocare sia 1’ ’Άργεννον (v., Capo
S. Andrea), sia il Κόκκυνος (v., Capo S. Alessio). Se il D. non è
uno dei due, potrebbe essere la punta della « falce » che chiude il
porto di Messina.

’Έκνομος λόφος, Monte Sole, o Montagna di Licata (8 F)

Polyb. I 25,8; 26,1 ss.; Diod. XIX 104,3 (έν τη Γελώα);
108,1 (τον ’Έκνομον λόφον, ον φασι φρούριον γεγενησθοα Φαλάρι-
δος) ; Plut. Dion 26.
Holm 54; II 444 s.; F. 63; P2 209; De Miro, in K. V III (1962),
p. 124.
È il colle su cui fu fondata Φιντίας (v.).

Edissae portus·, v. Odysseae portus

Fieraeum Cymbe [refugium] {10 G; 9-10G)

°It. Ant. 96,2.
Holm III 486; P. IV 169; P2 325 con n. 6; 479; Alessio,
BSC 1946-47, p. 35; BFLS 1956, p. 322; Uggeri 1970, p. 112 s.;
V. 78; 80.
L’identificazione nel feudo di Piombo (Chummo), fra l’Ippari
e Flrminio (Donnafugata, RG) sembra accettabile. Più ad Est, in
territorio di Pozzallo, questo refugium era collocato da Schubring
(Holm). Wilson lo colloca fra Punta di Corvo e Pozzallo. Uggeri
distingue Hereo da Cymbe (interpolazione di IX secolo) e, con
buone ragioni, pone Hereo « alla foce della fiumara di Modica o
Luddieri » e Cymbe « alle Anticaglie di Puntasecca presso capo
Scalambri ».

Λάκκιος, porto minore di Siracusa {11 F)

Diod. XIV 7,3 (προ τω μικρω λιμένι τω Λακκίω καλουμένω).
Fo. 797; Holm 259; P II 370.

56
 Dei due porti di Siracusa (°Strab. VI 2,4; Cic. II Verr. V 37)
sappiamo con certezza soltanto che il minore — e più settentrio­
nale — era chiamato Λ . (Diod.). Incerta è l’identificazione del
Marmoreus (v.), che però è presumibilmente lo stesso che ora ne
porta il nome (ma Holm fa suoi i dubbi di studiosi quali il Bo-
nanni e lo Schubring). Il porto maggiore (ó μέγας λι,μήν di Thuc.
V II 2,3; 4,4; 59,3 etc.; il portus magnus di Liv. XXIV 36,3),
con cui si identifica il Sicanius sinus di Verg. Aen. I l i 692 (cfr.
Serv. ad loc.), si stendeva fra l’Ortigia ed il Plemmirio ed è l’at­
tuale Porto Grande. Secondo Strab. {loc. cit.) aveva un’ampiezza
di 80 stadi.
Λ ι,λ ύ β α ι,ο ν , Λ ι,λ ύ β α ι,ο ς , Lilybaeum, Capo Boeo (5 D)
°Ps. Scyl. 13; °111 ; °Agathem. 20 (αΐος); °Verg. Aen. III 706
(vada dura lego saxis Lilybaeia caesis); O vid. Fast. IV 479 (Li­
lybaea); °Strab. VI 2,1; 2,5; 2,11; °Mela II 7,116; °Plin. n.h. III
8 (14) 87 et 90 (v. anche V II 21,85: .... idem fuisse qui pervideret
C X X X V passuum. Huic et nomen M. Varro reddit: Strabonem
vocatum; solitum autem Punico bello a Lilybaeo Siciliae promun­
turio, exeunte classe a Carthaginis portu, etiam numerum navium
dicere); °Ptol. III 4,3; °Mart. Cap. VI 646-647; °Solin. V 2; 7
(cfr. I 99: visu deinde plurimum potuit Strabo, quem superspexisse
triginta quinque millia passuum Varro significat, solitumque exeun­
te a Carthagine classe punica numerum navium ex Lilybetana spe­
cula notare); O ros. I 2,52; °Cosmogr. 52; “Priscian. 481 s. (482:
Lilybe); “Eustath. 467 ( Λ ι,λ ύ β η ) ; °Dionys. 469 s. (Λ ι,λ υ β η ); pa-
raphr. 468 ss. ( Λ ι,λ ύ β η ) ;
Polyb. I 46,6 ( ε ϊς τι, ν α τ ω ν π ρ ο τ ο ΰ Λ ι,λ υ β α ίο υ κ ε ιμ έ ν ω ν ν ή σ ω ν ) ;
Diod. V 2,2; 8,1; 9,2; X III 54,2; XIV 81,2 (sempre τ ο Λ ι,λ ύ-
β ο α ο ν ); Aelian. XI 13 ( ά ν δ ρ α φ ασί, Σ ι,κ ε λ ι,ώ τ η ν ο ϋ τ ω β λ έ π ε ι ν ο ξ ύ ν
γ ε ν έ σ θ α μ ώ σ τ ε α υ τ ό ν έκ τ ο ΰ Λ ι,λ υ β α ίο υ ές Κ α ρ χ η δ ό ν α τ ε ι ,ν α ν τ α τ ο ν
ο φ θ α λ μ ό ν μ η δ έ ν σ φ ά λ λ ε σ θ α ι, καί, ά π ο δ ε ΐξ α ι, λ έ γ ο υ σ ι, τ ο ν ά ρι,θμ όν τ ω ν
ν ε ώ ν α ν α γ ό μ ε ν ω ν έκ Κ α ρ χ η δ ό ν ο ς , καί, ού κ έ ψ ε ύ σ α τ ο ο ύ δ ε μ ία ν ) ; Steph.
Byz. s.v. Λ ι,λ ύ β α ι,ο ν (ή π ρ ο ς δύσι,ν ά κ ρ α τ ή ς Σ ι κ ε λ ί α ς , Έ κ α τ α ί ο ς .. .
[fr. 84 Ν.]); Zon. V III 16; Tzetz. Lycophr. 966; 1181.

Fo. 782; Holm 46.

Λ ι λ ύ β η : ν . Λ ι,λ ύ β α ι,ο ν

57
 Μακράν άκρον, Capo Ognina (11 G)
°Ptol. I l i 4,4.
Holm 44.

Marmoreus portus a Siracusa [11 F]

Flor. II 6 = I 22,34 Jal.
Si veda supra, Λάκκιος.

Megari sinus, golfo di Augusta (11 F)

°Verg. Aen. I l i 688.

Μελίτη λιμήν, porto di Malta (fuori carta)

°Ps. Scyl. 111.

Μεσσήνη καί λιμήν, Messina (12 C)

°Ps. Scyl. 13.
Μυλαί καί λιμήν, Milazzo (11 C)
°Ps. Scyl. 13.
Naustathmus portus [11 G?]
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89.
Fo. 806; Holm 44.
Tra Siracusa ed Eloro, in località non ulteriormente precisa-
bile, forse alla foce del Cassibile.

Odysseae portus, non lontano da Capo Pachino

Cic. II Verr. V 34,87.
Fo. 806.
Il porto — Odyssae nei codici — è ricordato da Forbiger come
Edissae portus. L’ovvia correzione è quella accolta per questo lem­
ma. Da collegare con la voce seguente. Si veda anche Ulixis portus.

’Οδύσσεια άκρα, Punta Castellazzo (10 G)

°Ptol. I l l 4,3.
 Tzetz. Lycophr. 1030 (καί άφ’ αύτοΰ το άκροτήριον ’Οδύσσειαν
ακραν εκαλεσε, Κάκραν καλουμένην πριν, οπερ έστί πλησίον τοΰ
Παχύνου........).
Indicata da Tolemeo tra la foce del Μοτυκανός (v.) e Capo Pa­
chino, mi pare identificabile con la Punta Castellazzo. Non lontana
dal Pachino è anche per Tzetzes.

Πάχυνος άκρα, Pachynum, Capo Passero (11 G )

Antioch, fr. 1 J. = °Paus. V 23,3; °Ps. Scyl. 13; °Agathem. 20;
°Diod. V 2,2; °Verg. Aen. I l i 699; O vid. Fast. IV 479; °Strab.
VI 2,1; 2,3; 2,11; °Mela II 7,116; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 87; 89;
°Sil. It. XIV 72 (Pachyni saxa)·, °Ptol. I l l 4,4; °dim. prov. 13;
°Solin. V 2; 6; 18; °Mart. Cap. VI 646; O ros. I 2,32; °Cosmogr.
32 (Pacinum); °Nonn. X III 322; °Priscian. 480 ss.; °Dionys. 86;
469; 471; °Eustath. 467; °paraphr. 468 ss.;
Lycophr. 1029; Polyb. passim-, Diod. X XIII 18,1; XXIV 1,8;
Cic. I l Verr. V 34,87 {classis ...Pachynum .... adpulsa); 31,133
et 133 (ut Pachyno deduceret milites)·, Liv. XXIV 27; XXV 27;
33; Polyaen. V 8,1; Plut. Dion 23; Steph. Byz. s.v. ’Έλωρος (v.);
Suda, s.v. Άντανήγοντο; Tzetz. Lycophr. 966; 1027; 1030 s.; 1181.
Fo. 782; Holm 43; F. 64; P III 76 s.
Per Wilson si tratta di Porto Palo.

Πάνορμος: v. Πάνορμος città

Πελωρίς, Πελώριας, Pelorus, Peloro (12 C)

°Ps. Scyl. 13; °Agathem. 20 (-ο<ς); °Verg. Aen. I l i 687 (Pelori
sedes)·, O vid. Fast. IV 479 (-iadem)·, °Strab. VI 2,1; °Mela II
7,116 (-ias); °Plin. n.h. I l l 8 (14), 87 s. (-urn) et 90 (-ias); °Sil.
It. XIV 78 (-us; cfr. IV 494); °Ptol. I l l 4,1 (-ος); °dim. prov. 13
(Peloro); O ros. I 2,32; °Cosmogr. 32; °Nonn. X III 321 (cfr.
329; Πελωρίς πέζα); °Solin. V 2 (-ias); °Mart. Cap. VI 646; °Pri-
scian. 480; 483; °Dionys. 469; 472; °Eustath. 467; °paraphr.
468 ss.;
Thuc. IV 23 (-ίς); Polyb. I 11,6; 42,3 (-ιάς); Cic. I I Verr.

39
V 2,6; App. b.c. V 104,433; 116,482 (-ιάς); Steph. Byz. (-ιάς:
v. Καινύς); Tzetz. Lycophr. 966; 1181 (-ίς).
Fo. 781 s.; Holm 40 s.; F. 57; 394; Lasserre 267.

Φαλάκριον άκρον, Rasocolmo (12 C)

°Ptol. I l l 4,2.
Fo. 783; Holm 47; F. 58.

Φοινικοΰς λιμήν (11 G ì)

°Ptol. I l l 4,4.
Fo. 806; Holm 186.
A circa metà strada fra la foce dell’ Έρινεός (v.), che si identifica
col Cavallata, ed il Pachino, sarà da identificare fra Pantano Grande
e Punta Vendicari con la baia di fronte all’isoletta di Vendicari:
era forse il porto della città di ’'Iva (v.; cfr. Mu. ad loc.)

Πλημμύριον, Plemmyrium, Punta della Maddalena (11 F)

°Verg. Aen. I l i 693;
Thuc. VII 4,4 (τω δέ Νικία έδόκει το Πλημμύριον καλούμενον
τειχΐσαι · εστι δέ άκρα άντιπέρας της πόλεως (scii. Συρακουσών),
ηπερ προύχουσα τοΰ μεγάλου λιμένος το στόμα στενόν ποιεί . . .) ;
cfr. 22-25 etc.; Steph. Byz. s.v. Δάσκων (v. Δάσκων città).
Fo. 782; 797; Holm 44; F. 63; 347.

Plintis [plaga], Punta S. Nicola? (8 F?)

°It. Ant. 95,5.
Fo. 807; Uggeri 1970, p. 110; V. 78.
Generalmente si intende che questo nome sia una deformazione
di quello di Φιντίας (da ultimo V.). Località sulla costa a 5 mi­
glia da Daedalium e a 18 da Chalis, che Uggeri indica anziché a
Torre Gaffe alla punta di S. Nicola ad O di Monte Sole. Un ter­
ritorium Vlintitanum è ricordato in Vitae SS. Sic. I, p. 205 (cfr.
Holm III 496 n.).

Regium promunturium, Capo Peloro? (12 C?)

Iustin. IV 1,7 (proximum Italiae).

60
 Forse confusione col nome dell’antistante città di 'Ρήγι,ον. Si
veda però anche s. Άρείας πόρος.

Sicanius sinus·, v. Λάκκιος

Syracusani portus: v. Λάκκιος; Marmoreus

Ταύρος άκρον, Capo S. Croce (11 F)

°Ptol. I l i 4,4.
Holm 43.

Tragecynus portus?
°TP.
Holm III 491; Uggeri 142 s.
Indicato nella TP a Nord di Siracusa, starebbe, secondo Miiller
ad loc. in luogo di Trogilus portus (v. Τρώγιλος). Miiller (ad Strab.
VI 2,2) lo identifica con la foce del Simeto. Secondo Holm (seguito
da Uggeri) si tratta del Traiectus (v.), ma l’ubicazione di quest’ul­
timo rende difficile l’identificazione, che può essere accolta sol­
tanto se si ammette un errore della Tabula (non impossibile). Ug­
geri legge Tragec(tic)ius.

Traiectus, al Faro (Peloro) (12 C)

°It. Ant. 86,2.
Holm I II 491; P2 328; 464 s.
12 miglia a Nord di Messina secondo 1Tt. Ant.

Τρώγιλος, portus Trogilorum, fra Thapsos e l’Acradina

i l i FI
°Sil. It. XIV 269 (Trogilos);
Thuc. VI 99,1 ( o l δέ λίθους καί ξύλα ξυμφοροϋντες παρέβαλλον
επί τον Τρώγιλον καλούμενον, αίεί ηπερ βραχύτατον έγίγνετο αυτούς
έκ τοΰ μεγάλου λιμένος — di Siracusa — επί. την ετεραν θαλααααν
το άποτείχισμα); V II 2,5; Liv. XXV 23,10.
Holm 44.
Holm estende il nome a tutta la « baia fra Tapso e l’Acradina »

61
e, più in particolare, alla « parte meridionale della stessa ». Nella
pianta (II) indica però il T. a Nord della Scala Greca ad Ovest di
S. Panagia (o Bonagia), dove è più probabile che si debba iden­
tificare .

Ulixis portus
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89.
Fo. 805; Holm 45; Ciaceri ad Lycophr. Alex. 290.
Secondo Ciaceri non va confuso con VOdysseae portus (v.).
Oggi un Porto Ulisse si ha ad Est della Punta Castellazzo (carta
del T.C.I. 1:500.000: 10 G).

Ηιφωνίας άκροτήριον, Ηιφώνειος λιμήν, Golfo Megarese

(Π F)
°Ps. Scyl. 13 (λιμήν); °Strab. VI 2,2 (άκροτήριον).
Fo. 806; Holm 43; F. 66; 385; 583; 338 s.; P2 329, n. 1.
L’ ά κ ρ ο τ ή ρ ιο ν detto τ ή ς Η ι φ ω ν ί α ς chiude il Η. λ ι μ ή ν ed era
identificato da Holm col Τ α ΰ ρ ο ς ά κ ρ ο ν (v.). È più probabile che si
tratti del Porto Megarese, alla cui punta estrema si trova il Faro
Avalos.

62
 LE ISOLE MINORI

Aeaee
°Mela II 7,120.
Evidente il ricordo epico.

Αί'γουσαι, Aegates, Egadi (7 C-D)

Polyb. I 44,2 (έν ταΐς καλουμέναις Αίγούσαις, μεταξύ δέ κειμέ-
ναις Λιλυβαίου καί Καρχηδόνος); Sii. It. II 310 (Aegatis Libyae-
que procul fluitantia membra)·, IV 79 (Aegatis inter vasta iacet
obruta ponto Carthago)·, VI 685 et 527 (geminas)·, IV 800; V
246. Cfr. Liv. XXI 10,49; XX II 54; X X III 30; 32; etc.
Fo. 815; Holm 103 s.; P2 338.

Αίγοϋσα, Aponiana, Favignana (5 D)

°Plin. n.h. III 8 (14), 92; °Ptol. III 4,8; °Mart. Cap. VI 648;
Polyb. I 60,4 (πρός την Αίγούσαν νήσον τήν προ τοϋ Λιλυβαίου
κειμένην).
Fo. 815; Holm 103; F. 62; 86; P2 338.
Plinio confonde con Aethusa (v. Αίθουσα).

Αιόλου νήσοι vel Λιπαραΐαι, Αί. πέλαγος, Aeoliae, Eolie

(10-11 A-B)
Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,3; °Ps. Scymn. 256; °Strab.
VI 2,1; 2,8; 2,9; 2,11; °Mela II 7,120; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 92
(e per i prodotti: XXXII 2 (11), 21 coralli, v. Δρέπανον; XXXVI
21 (42), 154 s.: (pumices, qui sunt in usu corporum levandorum
feminis, iam quidem et viris, atque, ut ait C a t u l l u s , libris,
laudatissimi sunt in Melo, Nisyro et Aeoliis insulis. 155 probatio
in candore minimoque pondere et ut quam maxime spongiosi aridi­
que sint, teri faciles nec harenosi in fricando, vis eorum in medi­
cina extenuare, siccare, trina ustione ita, uti torreantur carbone
puro, totiens vino restinguantur albo, lavantur deinde ut cadmia
et siccati conduntur quam minime uliginoso loco, usus farinae ex.
iis oculorum maxime medicamentis: 156 ulcera purgant eorum
leniter explentque, cicatrices emendant. — (Quidam a tertia ustio­
ne refrigeratos potius quam restinctos terere malunt ex vino).
— adduntur et in malagmata capitum verendorumque ulceribus
utilissimi, fiunt ex iis et dentifricia. T h e o p h r a s t u s auctor
est potores in certamine bibendi praesumere farinam eam, sed,
nisi universo potu inpleantur, periclitari, tantamque refrigerandi
naturam esse, ut musta fervere desinant pumice addito.)·, °Sil. It.
IV 233 s. (ponto Aeolio); °Ptol. I II 4,8 (Αίολου νήσος); °Solin.
VI 1 (Hephaestiae, Vulcaniae)·, °Priscian. 475 ss.; °Dionys. 461
(Αιόλου νήσοι.); °Eustath. 461; °Schol. Dionys. 461; °Eustath. Od.
X 2·
Callias fr. 4 J. = Schol. Apoll. Rhod. I II 41-43 (άλλ’ ό μέν
(Hephaistos) ές χαλκεώνα καί άκμονας ήρι βεβήκει, / νήσοιο πλαγ-
κτής εύρύν μυχόν, ώι ένι πάντα / δαίδαλα χαλκευεν ριπήι πυρος]
(a) των Αιόλου νήσων έστίν ή 'Ιερά καλούμενη, έν ήι φασι τον
'Ήφαιστον χαλκεύειν · πλαγκτήν δε αυτήν εϊρηκεν άκολουθήσας
τοϊς περί ’Ιταλίαν καί Σικελίαν μυθολογοϋσι τήν Όδυσσέως πλάνην,
ή οτι το παλαιόν αί νήσοι πάσαι έπλανώντο και βάσεις ούκ είχον.
Καλλίμαχος (Hymn. Dian. 46 ss.) δε ού τήν Ίέραν φησίν άνακεϊσθαι
Ήφαίστωι άλλά τήν Λιπάραν « νήσωι ένί Λιπάρηι ». είσί δε αί τοϋ
Αίολου νήσοι έπτά αυται Στρογγυλή, Εύώνυμος, 'Ιέρα, Λιπάρα, Δί­
δυμη, Έρικώδης, Φοινικώδης περί Σικελίαν, (b) ιστορεί Καλλίας
έν ΐ των Περί Άγαθοκλέα, λέγων είναι t καί όροφον υψηλόν, έφ’ ού
κρατήρες είσι δύο, ών ο έτερός έστι τήν περίμετρον τριστάδιος, έξ ού
πολύ φέρεται φέγγος, ώστε |έπ ί πολύν τόπον παρασκευάζειν · έπειτα
έκ τοϋ χάσματος άναφέρονται διάπυροι λίθοι άπλετομεγέθεις · καί
τηλικοϋτος βρόμος γίνεται, καθ’ όν καιρόν συμβαίνει έργάζεσθαι τον
'Ήραιστον, ώστε έπί φ στάδια άκούεσθαι τον ήχον, οί δ’ έκ τοϋ
έκφυσήματος άναρριπτούμενοι μύδροι διά τήν έκπύρωσιν πάντοτε

64
ιώδεις εισί, περικεκαυμένοι τήν οψιν καί την δύναμιν |καθ’ ήλιον
εχουσιν. νύκτωρ μέν ούν πάντα τά περί τήν εργασίαν τοϋ θεοϋ γινό­
μενα καλώς δηλοϋται, μεθ’ ημέραν δέ [έκ]τής κορυφής, οθεν ή φλόξ
άνεισιν, ώσπερ νέφος ύπερκείμενον όράται. διά δέ τοϋ λέγειν « δαί-
δαλα χάλκευεν ρίπηι πυράς » εμφαίνει περί τής λεγομένης υπό
τοϋ Καλλίου άναφυσήσεως τοϋ πυράς έκ τοϋ χάσματος);
Diod. V 7,1-5 (1 Ημείς δέ περί τούτων άρκούντως είρηκότες με-
ταβιβάσομεν τον λόγον έπί τάς νήσους τάς όνομαζομένας A ί ο λ ί-
δ α ς. αύται δ’ είσί τόν μέν άριθμόν έπτά, προσηγορίας δ’ έχουσι
ταύτας, Σ τ ρ ο γ γ ύ λ η καί Εύώνυμος, έτι δέ Διδύμη καί Φοινι-
κώδης καί Έρικώδης, προς δέ τούτοις Ιερά Ηφαίστου καί Λιπάρα,
καθ’ ήν ομώνυμος πόλις καθίδρυται. 2 κεϊνται δ’ αύται μεταξύ Σι­
κελίας καί ’Ιταλίας έπ’ ευθείας άπό πορθμού καί τής πρός έω πρός
δύσιν. άπέχουσι δέ τής Σικελίας ώς έκατόν πεντήκοντα σταδίους,
καί τό μέγεθος είσιν άλλήλαις παραπλήσιαι · ή δέ μεγίστη αύτών
έστι τήν περίμετρον σταδίων ώς έκατόν πεντήκοντα. 3 αύται δέ πά-
σαι πυράς έσχήκασιν άναφυσήματα μεγάλα, ών κρατήρες οί γεγε-
νημένοι καί τά στόμια μέχρι τοϋ νϋν είσι φανερά, έν δέ τή Σ τ ρ ο γ ­
γ ύ λ η καί τή 'Ιερά μέχρι τοϋ νϋν έκ των χασμάτων έκπίπτει πνεύ­
ματος μέγεθος καί βρόμος έξαίσιος · έκφυσάται δέ καί άμμος καί λί­
θων διαπύρων πλήθος, καθάπερ έστιν όράν καί περί τήν Αίτνην γι­
νόμενον. 4 λέγουσι γάρ τινες έκ τούτων των νήσων ύπονόμους είναι
κατά γής μέχρι τής Αίτνης καί τοϊς έπ’ άμφότερα στομίοις συνημ­
μένους · διό καί κατά τό πλεϊστον έναλλάξ κάεσθαι τούς έν ταύταις
ταϊς νήσοις κρατήρας των κατά τήν Αίτνην. 5 φασί δέ τ ά ς Α ί ο ­
λ ο υ ν ή σ ο υ ς τό μέν παλαιόν έρήμους γεγονέναι, μετά δέ ταϋτα
τόν όνομαζόμενον Λιπαρόν, Αϋσονος οντα τοϋ βασιλέως υιόν, ύπό
των άδελφών καταστασιασθήναι, κυριεύσαντα δέ νεών μακρών καί
στρατιωτών έκ τής ’Ιταλίας φυγεϊν εις τήν άπό τούτου Λιπάραν
όνομασθεΐσαν · έν ταύτη δέ τήν έπώνυμον αύτοϋ πόλιν κτίσαι, καί
τάς άλλας νήσους τάς προειρημένας γεωργήσαι.);
Thuc. I l l 88; 115; Polyb. I 25,4; XXXIV 11,19 (έν Λιπά-
ραις); Αρρ. b.c. V 104,433; Iustin. IV 1,11 (Aeolides); Steph.
Byz. s. vv. Λιπάρα; Διδύμη; Έρικοϋσσα; Μελιγουνίς; Στρογγύλη
(per tutte ν. Λιπάρα).
Fo. 816; Holm 94 ss.; P2 337.
Col nome omerico di Π λ ω τ α ί le isole sono ricordate da Dionisio
e, dietro questo, da Eustazio, da Prisciano e dalla paraphrasis. Le

65
stesse isole vengono definite anche Hephaestiae, Vulcaniae, Ήφαι-
στιάδες, Λιπαραϊαι, Λιπαραΐων νήσοι, Λιπάραι, etc.

Aethusa, Linosa (7 Η, riquadro)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 92.
Fo. 815 n.; Holm 103, n. 117; P2 337.
È evidente l’errore di Plinio, che identifica Aethusa con Aegusa
(Αΐγοΰσα, v.).

Aponiana: v. Αΐγοΰσα
Arae, Le Formiche?
Verg. Aen. I 108 ss.; V 124 ss.; 164 s.; 202 ss.; Plin. n.h. V
7,42 {Arae autem scopuli verius quam insulae, inter Siciliam maxi­
me et Sardiniam)·, Serv. Aen. I 108 (Saxa latentia..... haec autem
saxa inter Africam, Siciliam et Sardiniam et Italiam sunt, quae saxa
oh hoc Itali aras vocant, q u o d.... quae arae a Sisenna propitiae vo­
cantur .... has aras alii Neptunias vocant, sicut Claudius Quadriga­
rius I annalium « apud aras quae vocabantur Neptuniae ». Varro
de ora maritima lib. I « ut faciunt hi, qui ab Sardinia Siciliam aut
contra petunt. Nam si utramque ex conspectu amiserunt, sciunt
periculose se navigare ac verentur in pelago latentem insulam, quem
locum vocant aras»).
Holm 104; P. III 90.

Are tus a?
°It. mar. 517,2 (Aretusa insula).
È probabilmente errato per Arethusae insula.

As t usai
°Mart. Cap. VI 648.
Per Mart. Cap. è l’isola « quam alii Aegusam dixere ».

Bucinna
°Plin. n.h. III 8 (14), 92.
Fo. 816; Holm 103 s.

66
 Holm identifica B. con Φορβαντία (ν.), ma l’identificazione non
è giustificata. Non molto convincente la complicata ipotesi di Mul­
ler (ad Ptol., p. 410), che suggerisce di leggere Burion anziché
Bucion o Bucinna nel passo pliniano ed ipotizza Burion = Isola
del Burrone. Può trattarsi di una delle isolette minori delle Egadi;
ma l’indicazione che ci dà Plinio non è sufficiente ad una precisa
localizzazione: da quella sequenza parrebbe di poter dedurre che
B. si trovasse a Nord di Lampedusa e di Linosa, ma la sequenza
stessa, vista nel suo complesso, lascia molto perplessi. L’errore di
identificare Aethusa (ν. Αίθουσα) con Aegusa, del resto, mostra
abbastanza chiaramente che la descrizione pliniana è per questa
parte, per lo meno, inesatta.

Βουλκά: ν. Ήφαιστου νήσος

Καινύς, Καΐνυς, Caenys, Caenei
°Plin. n.h. I l l 8 (14), 92 (Caene)\ “Mart. Cap. VI 648 (Cae-
ne)·, Steph. Byz. s.v. Καινύς (νήσος πλησίον Πελωριάδος, της κατά
Σικελίαν ακρας προς δύσιν νέυουσα.........).
Lasserre, ρ. 248.
Ancora una volta l’indicazione data da Plinio è insufficiente:
C. compare in un gruppo che comprende Cossura (Pantelleria),
Hieronnesus (?, v.), e poi Galata (Galita), Lopadusa (Lampedusa),
Aethusa (Linosa), e Bucinna (v.). Dovrebbe dunque trattarsi di
un’isola non lontana da Pantelleria che Muller, comunque, propone
(ad Ptol., p. 410) di identificare con Cercine. L’identificazione è
ovviamente assai dubbia.
Lo stesso nome però è forse quello che troviamo in Strabone
(°VI 2,1), dove però il Καΐνυν degli editori — che ritroviamo in
Stefano per un’isola presso il Peloro — sostituisce un Γένυν ο Κέ-
νην dei codici. Altrove, comunque, lo stesso Strabone (VI 1,5)
ci dice esplicitamente che Καΐνυς (codd. Κένυς, Γένυς) è un’ άκρα,
διέχουσα της Μέδμης σταδίους πεντήκοντα καί διακοσίους, ή τελευ­
ταία ακρα ποιούσα τα στενά τοΰ Πορθμού προς την έκ Σικελίας
άκραν τήν Πελωριάδα...........κατάπερ ή Καΐνυς (codd. Καΐνυς, Κέ­
νυς) πρός τήν έσπέραν . . . . από δέ Καίνυος (codd. Κένυος, Γένυος)
μέχρι τοΰ Ποσειδωνίου, τής Ήηγίνων στυλίδος, τοΰ Πορθμοΰ διήκει
στενωπός δσον έξαστάδιος κ.τ.λ.

67
 Non v’è quindi alcun dubbio che Strabone parli di un promon­
torio calabrese, che Lasserre {ad loc., p. 248) pone all’incirca « au
phare de Pezzo 15 km N Reggio ».
A questo proposito occorre ricordare che Caenys è anche la
correzione che si è proposta per l’insostenibile Calpe di Vib. Seq.
251, dove compare come un monte che freto imminet. Stefano,
pur parlando di una νήσος, usa quasi le stesse parole di Strabone.

Ciefesta}
°It. mar. 518,2.
Holm 105, n. 23.
Collegata con Malta insieme con Falacron (v.), quest’isoletta
potrebbe essere una delle tre maltesi e, dunque, Gozo o Cornino.
Più precisamente C. (da correggere in Hefesta) sarebbe Cornino
secondo Cluverio.

Κόσ(σ)ουρα, -ος Cossura, Pantelleria (4 G, riquadro)

°Ps. Scyl. I l i (-ος); °Strab. VI 2,11 (-a); XVII 3,16 (-ος);
°Mela II 7,120; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 92; °Sil. It. XIV 272 {Cos-
syra); °It. mar. 517,6; °Mart. Cap. VI 648 {Consura)\ °expos. 66;
Steph. Byz. s.v. Κόσσυρος (νήσος κατά Σελινοΰντα Σικελίας
ποταμόν, καί πόλις ομώνυμος. Τό έθνικόν . . . . Κοσσύριος, καί στη-
τικόν Κοσσυριακός ή Κοσσυρϊνος); Polyb. I l l 96,13 (-a); Ovid.
Fast. I l l 567 s. (v. Μελίτη); App. b.c. V 97,405.
Fo. 818; Holm 104; F. 86; P2 321 con n. 4.

Cyclopum scopuli tres, i Faraglioni o Isole dei Ciclopi [21 E]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89.
P. I l i 95.
L’identificazione del Pace si fonda sull’indicazione di Plinio che
ricorda i C.s. fra l’Etna e Catania.

Διδύμη, Didyme, Salina {10 B)

Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,4 (-at); O vid. Fast. IV 475;
°Strab. VI 2,11; °Mela II 7,120; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 94; °Ptol.
I l i 4,8; °It. mar. 516,4; °TP 32 (Dyme); °Solin. VI 3; °Mart. Cap.

68
VI 648; Schol. Dionys. 465; °Eustath. Od. X 2; Steph. Byz. s.v.
(μία των Αιόλου νήσων, από τοϋ σχήματος όνομασθεΐσα........).
Fo. 817; Holm 102; Ρ2 337; Uggeri 170

Egilta?

TP 29.
Miiller, ad Ptol., p. 410.
Non pare improbabile che si tratti della stessa isola indicata
come Egina (v.) ndlT t. mar. insieme con Eleracliotes e Didima.
Miiller pensa ad Aegusa, che avrebbe avuto anche il nome di Αίγι-
λία, da cui appunto Egilta (o Egilia) nella TP ed Aegina in It. mar.
Nel campo delle ipotesi si resta tuttavia quando si voglia dare un
senso alla testimonianza della TP come a quella dell’IA mar. Si
veda comunque anche quanto diciamo di Egina. Per Miiller E.
« solite bei Mittelitalien stehen ».

Egina?

°It. mar. 516,3.

Miiller ad Ptol., p. 410.
Si veda quanto già detto a proposito di Egilta. Quanto poi alla
proposta identificazione con Aegusa occorre aggiungere che E.
— strettamente collegata con Eleracliotes e Didima in It. mar. —
non può disgiungersi dalle Eolie per essere portata fra le Egadi.
Potrebbe addirittura trattarsi di una delle isolette a Sud del Golfo
di Policastro.

Έρικώδης, Έρικοϋσ(σ)α, Ericusa, Alicudi (9 B)

°Strab. VI 2,11 (-οϋσσα); °Plin. n.h. I l i 9 (14), 94 (-usa);

°Ptol. I l i 4,8 (-ωδής); °TP 30 {Brigades); °Solin. VI 3 (Eriphusam);
“Mart. Cap. VI 648? (Erepusa); °Schol. Dionys. 465; °Eustath.
Od. X 2;
Byz. s.v. Έρικουσσα (μια των Αίολου ντισων απο του
φυτοϋ καλούμενη, ώς το Φοινικοϋσσα. Το εθνικόν Λιπαραΐοι εξ Ερι-
κούσσης, καί πάλιν Λιπαραΐοι έξ Φοινικουσσης. Παντες γαρ οι οικοΰν-

69
τες Αιόλου νήσους εκαλούντο κοινώς μεν Λιπαραΐοι, ίδικώς δε έξ
έκάστης τοπικώς).
Fo. 817; Holm 102; F. 89; Ρ2 337; Uggeri 169.

Εύώνυμος, Euonymus, Panarea (11 B)

°Strab. VI 2,11; °Plin. n.h. I l l 9 (14), 94; °Ptol. I l l 4,8;
°Solin. VI 3; °Mart. Cap. VI 648; °Schol. Dionys. 465; °Eustath.
Od. X 2
Fo. 817; Holm 101; Ρ. IV 201; P2 337 s.

Fdacron}
°It. mar. 518.
Holm 105, n. 23; P. I l l 91.
Si veda Ciefesta. Per Cluverio F. sarebbe Gozo, ma l’ipotesi
non ha valido sostegno. In ogni caso occorrerebbe pensare ad un
altro nome di Γαύδος (v.)

Γαύδος s. Γαϋλος, Gaulus, Gozo (fuori carta)

°Ps. Scyl. I l l ; °Strab. VI 2,11; °Mela II 7,120; °Plin. n.h.
I l i 8 (14), 92; V 7,42; °Sil. It. XIV 274; °Mart. Cap. VI 648;
Diod. V 12,4 (μετά δε ταύτην την νήσον (scii. Melite) έστιν
έτέρα την μεν προσηγορίαν εχουσα Γαΰλος, πελαγία δε καί λιμέσιν
εΰκαίροις κεκοσμημένη, Φοινίκων αποικος).
Fo. 818; Holm 104 s.; Ρ2 335 s.
La forma corretta del nome greco sembra Γαύδος (cfr. Holm
105, n. 23).

Ήφαιστιάδες: v. Αιόλου νήσοι

Ήφαιστου νήσος, Ιερά, Vulcania, Vulcano (10 Β)

°Ps. Scymn. 257; °Strab. VI 2,10-11 ('Ιερά Ήφαιστου); °Mela
II 7,120 (Hiera); °Plin. n.h. III 8 (14), 93 (antea Therasia appel­
lata nunc Hiera); °Ptol. III 4,8 (Ηφαίστου νήσος); °TP 33; °Solin.
VI 2 (Hiera); °Mart. Cap. VI 648 (Therasia); °Schol. Dionys. 461;
465; °Eustath. Od. X 2 (Ιερά);

70
 Thuc. I l l 88,2; Polyb. XXXIV 11,12 ss.; Diod. V 7,1; App.
b.c. V 104,435; 437; 109,450.
Fo. 815 s.; Holm 97 ss.; 103; F. 88; P2 337; Uggeri 170.
Il nome di Θέρμεσσα, aggiunto poche righe dopo nel passo di
Strabone a proposito di Ί.Ή ., secondo una congettura di Cluverio
sarebbe il nome antico dell’isola; ma in Plinio questo nome è,
forse erroneamente, Therasia.

Heraclea, Herculis insula, Heracliotes

°Mela II 7,120 {Heraclea); °It. mar. 516,3 (Heracliotes); 517,1
(Heraclea); °TP 34.
Holm 102 n. 113; Uggeri 170.
L’indicazione offertaci da Mela coincide con quella di It. mar.
517,1, che però ricorda anche, in 516,3, un’isola Heracliotes, per
la quale valgono le osservazioni fatte supra per Egilta (v.). Per
Miller le tre denominazioni indicherebbero tutte la piccola Lisca
Bianca nelle Eolie, il che sembra inaccettabile; ma anche Holm
osservava che Heracliotes ed Heraclea compaiono entrambe nel-
Vlt. mar. e ne deduceva implicitamente l’impossibilità di conside­
rare sinonimi i due nomi. Possiamo forse considerare Heraclea,
distinta da Heracliotes, una delle isole minori delle Eolie — come
già Holm — ed Heracliotes, come Egilta, un’isola estranea a quel­
l’arcipelago. Da Mela non riceviamo un aiuto concreto, però, per­
ché la sua lista di isole eolie comprende anche Osteodes (v.) che
all’arcipelago non può appartenere.

’Ικεσία, Ίκέσιον
°Ptol. I l i 4,8 (-ία); °Eustath. Od. X 2 (·ιον).
Fo. 817; Holm 102 con n. 113.
Potrebbe essere Basiluzzo nelle Eolie (Fo.). Il Miiller (ad loc.)
osserva che per Eustazio « est alterum nomen uni e notis septem
insulis inditum ». Supporre, però, che possa trattarsi di uno degli
isolotti minori o delle insulae Ithacesiae di fronte a Vibo Valenza
non mi pare necessario.
Ιερά ('Ηφαίστου) νήσος: v. Ηφαίστου νήσος

71
 Ιερά νήσος, Maritima, Marettimo (*> Ό)
Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,4; °Ptol. I l l 4,8; °It. mar. 492;
Polyb. I 60,3; 61,7.
Fo. 815; Holm 103.
È assai incerto se vada qui riferita anche la presunta Hieronesos
(v.) di Plin. n.h. I l i 8 (14), 92.

Hieronesos?
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 92; °Mart. Cap. VI 648?
Fo. 815; Holm 103; Muller ad Ptol., p. 410.
La lettura Hieronesos in Plinio è di Barbarus. Muller, osser­
vando che i codici danno eromnisus o romnisus, suppone un Λάρων
νήσος che Ptol. I l i 4,3 colloca presso Leptis minor. Cadrebbe così
l’identificazione con Ιερά (Marettimo). Incerta la lettura di Mart.
Cap.

Insula: v. Όρτυγίη

Λαμπάς: v. Λοπαδοϋσα

Λεπαδοϋσα: ν. Λοπαδοϋσα

Λιπάρα, Lipara, Lipari {10 Β)

Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,3; °Ps. Scymn. 263; °Ps. Scyl.
13; °Strab. VI 2,10 (έκαλεϊτο δε πρότερον Μελιγουνίς); °Mela II
7,120; °Plin. n.h. I l l 9 (14), 93 {antea Milogonis vel Meligunis
vocitata)·, °Sil. It. XIV 56; °Ptol. I l l 4,8; °It. mar. 516,6-7; °TP
35; °Solin. VI 2; °Mart. Cap. VI 648; °Eustath. 461 {ih. Μελιγυ-
νίς); °Schol. Dionys. 465; °Eustath. Od. X 2;
Schol. Theocr. II 133 s. a (καί Λιπαραίου Ήφαιστου · Λιπάρα
τόπος · ήγουν τοΰ εν Λιπάρα πυράς); Diod. V 8,2; 10,3 (έστι δε καί
ή νήσος των Λιπαραίων μικρά μέν το μέγεθος, καρποφόρος δε ίκανώς
καί τα προς ανθρώπων τρυφήν έχουσα διαφερόντως · καί γάρ ιχθύων
παντοδαπών παρέχεται πλήθος τοϊς κατοικοΰσι καί των άκροδρύων
τά μάλιστα δυνάμενα παρέχεσθαι τήν έκ τής άπολαύσεως ήδονήν.
καί περί μέν Λιπάρας καί των άλλων των Αιόλου νήσων καλουμέ-
νων άρκεσθησόμεθα τοΐς ρηθεΐσιν); Steph. Byz. s.v. Αιπάρα (νήσος
μεγίστη των έπτά των Αιόλου, ή Μ ε λ ι γ ο υ ν ί ς έκαλεΐτο, πλη­
σίον Σικελίας, άπό Λιπαρού τοϋ Αΰσονος υίοΰ. λέγεται καί πληθυν-
τικώς. το έθνικόν Λιπαραΐος).
Per le acque di L.: Plin. n.h. XXXI 6 (32), 64.
Fo. 816; Holm 96 s.; F. 61; 80; 87; 89 et a.; P2 337; Ug-
geri 170 s.

Λιπαραΐαι νήσοι: ν. Αίολου νήσοι

Λοπαδοΰσ(σ)α, Lipadusa, Lampedusa (6 H, riquadro)

°Ps. Scyl. I l i (Λαμπάς); °Strab. XVII 3,16 (Λοπαδοΰσσα);
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 92 (Lopadusa); °Mart. Cap. VI 648 (Lam-
p&diÀSa),
cfr. Plin. n.h. V 7 (7), 42 (Lopadusa, v.l. Lepadusa); Ptol. IV
3,44; Athen. I 30 d = I 55 Kaibel (Λοπαδοΰσαι νήσοι); Steph.
Byz. s.v. Λοπαδοΰσσα (νήσος κατά Θάψον τής Λιβύης, ώς Άρτεμί-
δωρος έβδόμω γεωγραφουμένων, τό έθνικόν Λοπαδουσαΐος).
F. 87; Ρ2 336.

Malta·, ν. Μελίτη

Maritima·, ν. Ιερά

Μελιγουνίς, Meligunis·. ν. Αιπάρα

Μελίτη, Melita s. Malta, Malta (fuori carta)

°Ps. Scyl. I l l ; °Strab. VI 2,11 {ih. κυνίδια. . . Μηλιταΐα;
cfr. Diog. Laert. VI 2 = 55); °Mela II 7,120 {Melita)·, °Plin. n.h.
I l i 8 (14), 92; °Sil. It. XIV 251; °It. mar. 518,2 {Malta)·, °Mart.
Cap. VI 648;
Tim. (co^ld. Τίμων) fr. 49 J. = Athen. X II 16, p. 518 E-F
(κυνάρια); Diod. V 12,1 ss. (Ημείς δ’ έπεί τά περί τάς Αίολίδας
νήσους διήλθομεν, έν μέρει τάς έκ θατέρου μέρους νήσους κειμένας
άναγραφής άξιώσομεν. τής γάρ Σικελίας εκ του κατα μεσημβρίαν
μέρους νήσοι τρεις πρόκεινται πελαγιαι, και τούτων έκαστη πολιν
έχει καί λιμένας δυναμένους τοΐς χειμαζομένοις σκάφεσι παρέχεσθαι

73
την ασφάλειαν, καί πρώτη μέν έστιν ή προσαγορευομένη Μ ε λ l τ η,
των Συρακουσών άπέχουσα σταδίους ώς οκτακόσιους, καί λιμένας
μέν έχει πολλούς καί διαφόρους ταϊς εύχρηστίαις, τούς δε κατοικοϋν-
τας ταϊς ούσίαις εύδαίμονας · τεχνίτας τε γάρ έ'χει παντοδαπους ταϊς
έργασίαις, κρατίστους δε τούς όθόνια ποιοΰντας τη τε λεπτότητα
καί τή μαλακότητι διαπρεπή, τάς τε οικήσεις άξιολόγους καί κα-
τεσκευασμένας φιλοτίμως γείσσοις καί κονιάμ,ασι περιττότερον. έστι
δ’ ή νήσος αϋτη Φοινίκων αποικος, οι ταϊς έμπορίαις διατείνοντες
μέχρι τού κατά την δύσιν ωκεανού καταφυγήν εϊχον ταύτην, ευλι-
μενον ούσαν καί κειμένην πελαγίαν · δι* ήν αιτίαν οί κατοικοΰντες
αύτήν εύχρηστούμενοι κατά πολλά διά τούς έμπορους ταχύ τοΐς
τε βίοις άνέδραμον καί ταϊς δόξαις ηύξήθησαν); Cic. I I V err. IV
18,39; 46,103; 47,104 (Melitenses); V 11,27 (rose Melitensis)·,
72,184; II 72,176 (vesti); 74,183 (miele); Ovid. Fast. I l l 567 s.
{fertilis est Melite sterili vicina Cosyrae / insula, quam Libyci ver­
berat unda freti)·, Steph. Byz. s.v. Μελίτη (νήσος μεταξύ Ηπείρου
καί ’Ιταλίας, οθεν τα κυνίδια Μελιταΐά φασιν . . . . ) .
Fo. 817; Holm 104 s.; F. 87 et a.; P2 335 s.
È evidente la confusione di Stefano fra Pisola adriatica e la
nostra.
Per Lycophr. 1027 ss. (con Tzetz. ad loc.). v. Όθρωνός.

Νάσος s. Νήσος: ν. Όρτυγίη

Ώγυγίη, Ogygia
Identificata da taluni con Malta (evitiamo la lunga bibliografia),
Pisola di omerica memoria non può essere ubicata colà dopo la
dimostrazione di G. D ’Ippolito in K. XXII-XXIII (1976-77),
p. 400 ss.

Όρτυγίη, Ortygia, Ortigia (Siracusa) {11 F)

°Verg. Aen. I l i 694; O vid. Fast. IV 471; °Strab. VI 2,4 =
Tim. fr. 41 c J.; °Sil. It. XIV 2; 515;
Diod. V 3,5 et a. (Όρτυγία, Νήσος); Cic. II Verr. IV 52 s.,
117 s.; V 32,84; 37,96 {Insula)·, Paus. V 7,2; cfr. V II 24,3; V ili
54,3; Schol. Pind. Pyth. II 10 (. . . Όρτυγίαν δέ τήν έπί τής Σικε­
λίας χερσόνησόν φησιν · αύτής γάρ νήσος ούσα τοπρότερον συνήφθη

74
ταΐς Συρακούσαις); 12 a; Nem. I a; 2 a-b; 3-4; 0 /. VI 156 a; c;
158 b; etc.
Fo. 796; Holm 255 ss.; F. 350 ss.; P2 332 con n. 1.

’Οστεώδης, Osteodes
°Mela II 7,120; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 92; °Ptol. I l l 4,8; °TP
28 (Ostodis);
Diod. V 11,1 (μετά δέ την Λιπάραν εις το προς δυσμάς μέρος
νήσος έστι πελαγία, μικρά μεν το μέγεθος, έρημος δε καί διά τινα
περιπέτειαν ’Οστεώδης όνομαζομένη); Ovid. Fast. IV 471.
Fo. 817; Holm 102 s.; F. 89; P. I l l 90; P2 338; Uggeri 169.
Pur essendo ben distinta da Ούστίκα sia in Plinio, sia in To-
lemeo, l’isola è stata considerata identica ad Ustica da quasi tutti
gli studiosi. L’indicazione offertaci da Tolemeo è ovviamente ine­
satta, ma, come Mela, già Diodoro pone in rapporto Ό. con le
Eolie. Il fatto che secondo Plinio sunt insulae in Africam versae ....
a Solunte L X X V Osteodes, contraque Paropinos Ustica dimostra
che Plinio stesso è in errore: anche Ustica è nel Tirreno e l’indi­
cazione della distanza di Osteodes da Solunto conferma che O.
va cercata nello stesso Tirreno ad Est di Ustica. Si conferma così
l ’indicazione di Diodoro che pone Ό . ad Ovest di Lipari.

Όθρωνός?
Lycophr. 1027 (Μελίτην νήσον, Όθρωνοϋ πέλας); Tzetz. ad loc.;
Plin. n.h. IV 12 (19), 52 (ad Italiam vergens Othronos ad Leuca­
diam Paxos); Steph. Byz. s.v. (πόλις, οί δέ νήσον προς νότον Σικε­
λίας. « άλλοι δέ Μελίτην νήσον [Όθρωνοϋ πέλας] ». ό οίκων Όθρώ-
νιος) ; Suda s.v. (nome registrato senza precisazioni).
Ciaceri ad Alex., p. 289.
Ό . va cercata nell’Adriatico, non nel mare siciliano. Stefano
è incerto, ma la sua incertezza deriva dall’ambiguità del testo di
Licofrone.

Πακωνία

°Ptol. I l i 4,8.
Holm 103, n. 117.

75
 Muller ad loc. non si pronuncia. Né possiamo pronunciarci noi
se non per avanzare senza pretese l’ipotesi che Π. sia una delle
piccole isole ad Est delle Egadi. Per Cluverio era l’Isola delle Fem­
mine.

Π ε λ ιά ς

Zonar. V ili 16 (Νουμέριος δέ Φάβιος τω Δρεπάνω προσήδρευε

καί, έπεβούλευσε τη νησϊδι τη Πελιάδι καλουμένη, προκατειλημένη
παρά Καρχηδονίων, στρατιώτας πέμψας νυκτός, οΐ τούς φρουρούς
κ τ ε ί ν α ν τ ε ς τ η ν ν ή σ ο ν ε ΐ λ ο ν ............................κ α ί è Φ ά β ιο ς τ η ν Π ε λ ι ά δ α
κατέσχε καί το μεταξύ ταύτης καί της ηπείρου στενόν καί τενα­
γώδες τυγχάνον συγχώσας ήπείρωσε, καί ράον προσεπολέμει τού
τείχους εκεί δντος ασθενέστερου).
Holm 104.
Anche in questo caso si resta nella massima incertezza. Secondo
Holm Π . sarebbe la Colombara (Colombaia). L’attacco τ η ν η σ ΐ δ ι
δέ Π ε λ ι ά δ ι κ α λ ο ύ μ ε ν η parte comunque dalla zona di Α ρ έ π α ν ο ν
(Trapani).

Φ ο ιν ικ ώ δ η ς , - ο ΰ σ ( σ ) α , Phoenicusa, Filicudi (10 Β)

°Strab. VI 2,11 (-οΰσσα); °Mela II 7,120 (-usa); °Plin. n.h. I l i
9 (14), 94 (-usa); °Ptol. I l i 4,8 (-ώδης); °TP 31 (Frincodes); °Solin.
VI 3 (-usa); °Mart. Cap. VI 648 (-usa); °Schol. Dionys. 465; °Eu-
stath. Od. X 2;
Diod. V 7,1 (v. Αίολου νήσοι); Steph. Byz. s.v. Έρικοΰσσα (v.).
Fo. 817; Holm 102; P2 337; Uggeri 169 s.

Φορβαντία, Phorbantia, Levanzo (5 C-D)

°Ptol. I l i 4,8.
Fo. 815; Holm 103 s.; F. 86; P2 338.
Holm identificava con Φ. anche Β ο ύ κ ι ν ν α (v.), ma non ne dava
alcuna motivazione.

Πλωταΐ, Plotae: v. Αιόλου νήσοι

Σ τρογγύλη, Strongyle, Stromboli ( HA)
Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,4; °Strab. VI 2,11; °Mela II

76
7,120; °Plin. n.h. I l l 9 (14), 94; °It. mar. 516,5; 516,7 (Strongi-
los); °Ptol. I l l 4,8; T P 36 (Strongile); °Solin. VI 3; °Mart. Cap.
VI 648; °Schol. Dionys. 465; “Eustath. 461; °Eustath. Od. X 2;
Thuc. I l l 88; Diod. V 7,1 et 3 (v. Αιόλου νήσοι); App. b.c.
V 104,433 et 435; Steph. Byz. s.v. (μία των έπτά Αιόλου νήσων
........το έθνικόν Στρογγυλαΐος ως τής Λιπάρας Λιπαραϊος).
Fo. 817; Holm 100 s.; F. 88; P2 337; Uggeri 171.

Taps usi
°It. mar. 517,2
Mi pare evidente l’errore dell Ή. mar., che indica T. ( = Θάψος?)
come un’isola.

Therasia: v. Ήφαιστου νήσος

Θέρμεσσα; v. Ηφαίστου νήσος

Οΰστίκα, Ustica, Ustica (7 Λ)

°Plin. n.h. I l l 8 (14), 92; °Ptol. I l l 4,8.
Per la bibliografia e per la distinzione fra Οΰστίκα ed ’Οστεώδης
v. ’Οστεώδης.

Volcaniae, Vulcaniae: v. Αίολου νήσοι

77
 OROGRAFIA

Άκραϊον λέπας

Tliuc. VII 78 (1 'Ο μέν Νικίας τοιάδε παρακελευόμενος άμα

έπήει το στράτευμα καί, εϊ πη όρφη διεσπασμένον καί μή εν τάξει
χωροϋν, ξυνάγων καί καθιστάς, καί ό Δημοσθένης ούδέν ήσσον τοίς
καθ’ εαυτόν τοιαΰτά τε καί παραπλήσια λέγων. 2 το δε έχώρει έν
διπλαισίω τεταγμένον, πρώτον μέν ηγούμενον το Νικίου, έφεπόμενον
δε το Δημοσθένους · τούς δε σκευοφόρους καί τον πλεϊστον όχλον
έντός εΐχον οί όπλΐται. 3 καί έπειδή έγένοντο έπί τή διαβάσει τοϋ
Άνάπου ποταμού, ηύρον επ’ αύτώ παρατεταγμένους των Συρακοσίων
καί ξυμμάχων, καί τρεψάμενοι αύτούς καί κρατήσαντες τού πόρου
έχώρουν ές τό πρόσθεν · οί δε Συρακόσιοι παριππεύοντές τε προσέ-
κειντο καί έσακοντίζοντες οί ψιλοί. 4 καί ταύτη μέν τή ήμέρςι
προελθόντες σταδίους ώς τεσσαράκοντα ηύλίσαντο προς λόφω τινί
οί ’Αθηναίοι · τή δ’ ύστεραία πρώ έπορεύοντο καί προήλθον ώς είκοσι
σταδίους, καί κατέβησαν ές χωρίον άπεδόν τι καί αύτοϋ έστρατοπε-
δεύσαντο, βουλόμενοι έκ τε των οικιών λαβείν τι έδώδιμον (ώκεΐτο
γάρ ό χώρος) καί ύδωρ μετά σφών αύτών φέρεσθαι αύτόθεν · έν γάρ
τώ πρόσθεν έπί πολλά στάδια, ή έ'μελλον ίέναι, ούκ άφθονον ήν.
5 οί δέ Συρακόσιοι έν τούτω προελθόντες την δίοδον την έν τώ
πρόσθεν άπετείχιζον · ήν δέ λόφος καρτεράς καί έκατέρωθεν αύτοΰ
χαράδρα κρημνώδης, έκαλεΐτο δέ Άκραΐον λέπας. 6 τή δ’ ύστεραία
οί ’Αθηναίοι προήσαν, καί οί τών Συρακοσίων καί ξυμμάχων αύτούς
ίππής καί άκοντισταί όντες πολλοί έκατέρωθεν έκώλυον καί έση-
κόντιζόν τε καί παρίππευον. 7 καί χρόνον μέν πολύν έμάχοντο οί
’Αθηναίοι, έπειτα άνεχώρησαν πάλιν ές τό αύτο στρατόπεδον. καί

78
τά επιτήδεια ούκέτι ομοίως ειχον · ού γάρ ετι άποχωρεϊν οίόν τ ’ ήν
υπό των ιππέων.
79,1 Πρώ δέ άραντες έπορεύοντο αυθις, καί έβιάσαντο προς τον
λόφον έλθεϊν τον άποτετειχισμένον, καί ηύρον προ έαυτών ύπέρ τοϋ
άποτειχίσματος την πεζήν στρατιάν παρατεταγμένην ούκ επ’ ολί­
γων ασπίδων · 2 στενόν γάρ ήν το χωρίον. καί προσβαλόντες οί
’Αθηναίοι έτειχομάχουν καί βαλλόμενοι υπό πολλών από τοΰ λόφου
έπάντους δντος (διικνοΰντο γάρ ράον οί άνωθεν) καί ού δυνάμενοι
βιάσασθαι άνεχώρουν πάλιν καί άνεπαύοντο. 3 ετυχον δέ καί βρον-
ταί τινες άμα γενόμεναι καί ύδωρ, οία τοϋ έτους προς μετόπωρον
ήδη δντος φιλεΐ γίγνεσθαι · άφ’ ών οί ’Αθηναίοι μάλλον έτι ήθύμουν
καί ενόμιζον έπί τώ σφετέρω όλέθρω καί ταϋτα πάντα γίγνεσθαι.
4 άναπαυομένων δ’ αυτών ό Γύλιππος καί οί Συρακόσιοι πέμπουσι
μέρος τι τής στρατιάς άποτειχιοϋντας έκ τοΰ δπισθεν αυτούς ή προε-
ληλύθεσαν · άντιπέμψαντες δέ κάκεϊνοι σφών αύτών τινας διεκώ-
λυσαν. 5 καί μετά ταϋτα πάση τή στρατιά άναχωρήσαντες προς
τό πεδίον μάλλον οί ’Αθηναίοι ηύλίσαντο. τή δ’ ύστεραία προυχώ-
ρουν, καί οί Συρακόσιοι προσέβαλλόν τε πανταχή αύτοΐς κύκλω καί
πολλούς κατετραυμάτιζον, καί εί μέν έπίοιεν οί ’Αθηναίοι, ύπεχώρουν,
εί δ’ άναχωροϊεν, έπέκειντο, καί μάλιστα τοϊς ύστάτοις προσπίπτον-
τες, εϊ πως κατά βραχύ τρεψάμενοι πάν τό στράτευμα φοβήσειαν.
6 καί έπί πολύ μέν τοιούτω τρόπω άντεϊχον οί ’Αθηναίοι, έπειτα
προελθόντες πέντε ή εξ σταδίους άνεπαύοντο έν τώ πεδίω · άνεχώ-
ρησαν δέ καί οί Συρακόσιοι άπ’ αύτών ές τό έαυτών στρατόπεδον).
Holm 53; II 93 s.; F. I l l 704
La distanza di circa 60 stadi dall’Anapo (40 + 20) — senza che
si possa conoscere la direzione esatta — permette soltanto di pen­
sare genericamente alla zona di ’Άκραι (v.). Per Holm sarebbe « il
declivio in fondo alla cava di Spampinato o Culatrello ».

Α ίν ή ?

Suda s . v . Α ί ν ή ( ή δ ε ιν ή . Α ί ν ή δέ τ ό τ ή ς Σ ι κ ε λ ί α ς ό ρ ο ς).
Può essere un epiteto dell’ Α ϊ τ ν η , monte che la stessa Suda
registra s.v. Α ϊ τ ν η · όρος Σ ι κ ε λ ί α ς .

Α ϊτ ν η s. Α ϊτ ν α , Aetna, Etna (10-11 D-E)

°Strab. VI 2,2; 2,4 ( Α ί τ ν α ϊ α ό ρ η ); 2,6; 2,8; 2,10 (cfr. V 4,8

79
perla fertilità); °Mela II 7,119; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 88; Ptol.
I l i 4,5; °Nonn. X III 318 ss.; °Mart. Cap. VI 647; °Vib. Seq. 228;
°Priscian. 492-494; °orb. descr. 65; °Solin. V 9 ss. et 18; °Expos.
65; °descr. 65;
Aeschyl. Prom. 363-372 (και νϋν αχρεΐον και παραορον δέμας /
κεΐται στενωπού πλησίον θαλασσίου / ίπούμενος ρίζαισιν Αιτναιαις
ϋπο, / κορυφαϊς 5’ έν άκραις ήμενος μυδροκτυπεΐ / 'Ήφαιστος, ένθεν
έκραγήσονταί ποτέ / ποταμοί πυράς δάπτοντες αγριαις γναθοις /
της χαλλικάρπου Σικελίας λευρούς γύας · / τοιόνδε Τυφως έξανα-
ζέσει χόλον / θερμοϊς άπλάτου βέλεσι πυρπνόου ζάλης, / καιπερ κεραυ­
νό) Ζηνός ήνθρακωμένος.); Pind. Pyth. I 19 ss. (30: ορος εύκάρποιο
γαίας μέτωπον); 01. IV 5 (Αίτναν άνεμόεσσαν); X III 111 (Αίτνας
ύψιλόφους); Thuc. I l l 116 (1 Έρρύη δέ περί αυτό το έαρ τοϋτο ό ρύαξ
τοϋ πυράς έκ τής Αίτνης, ώσπερ καί πρότερον. καί γην τινα ’έφθειρε των
Καταναίων, οΐ υπό τή Αίτνη τω δρει οίχοΰσιν, δπερ μέγιστον εστιν
δρος έν τή Σικελία. 2 λέγεται δέ πεντηκοστά» ετει ρυήναι τοϋτο μετά
το πρότερον ρεϋμα, το δέ ξύμπαν τρις γεγενήσθαι το ρεϋμα άφ’ ου
Σικελία υπό Ελλήνων οίκεϊται. 3 ταϋτα μέν κατά τον χειμώνα τού­
τον έγένετο, καί έκτον έτος τω πολέμω έτελεύτα τώδε δν Θουκυδίδης
ξυνέγραψεν); Schol. Theocr. I 65-66 a = Alcim. fr. 5 J. + Dem. Call,
fr. 4 J. (Θ ύ p σ i ς: ό ποιμήν Θύρσις έπαινεΐ έαυτόν. ή δέ Α ί τ ν η Σι­
κελίας δρος από Αίτνης τής Ούρανοϋ καί Γής, ώς φησιν ’Άλκιμος έν
τω περί Σικελίας. Δημήτριος δέ ό Καλλατιανός τοϋ Βριάρεω, ένός
τών Κυκλώπων, παΐδας γενέσθαι Σικανόν καί Αΐτνην, άφ’ ής το
δνομα.); Polyb. I 55,7 (ν. ’Έρυξ); Ps. Arist. mir. 105,3 (περί
μέν ούν τάς Κυανέας ού λέγεται πϋρ άνάπτειν περί δέ τον πορθμόν
τον διαλαμβάνοντα τήν Σικελίαν, έφ’ έκατέρα κειμένων τών τοϋ
πυράς άναφυσημάτων, καί τής τε νήσου συνεχώς καιομένης, καί
τοϋ περί τήν Αίτνην ρεύματος πολλάχις τήν χώραν έπιδεδραμηκό-
τος); Diod. V 6,3 (καί το μέν πρώτον [scii, οί Σικανοί] άπασαν τήν
νήσον κατφκουν, καί τήν χώραν έργαζόμενοι τάς τροφάς εΐχον ·
ύστερον δέ τής Α ί τ ν η ς έν πλείοσι τόποις άναφυσήματα πυράς
άνείσης, καί πολλοϋ κατά τήν χώραν ρύακος έκχυθέντος, συνέβη
φθαρήναι τής γής έπί πολύν τόπον, έπ’ έτη δέ πλείω τοϋ πυράς έπινεμο-
μένου πολλήν χώραν, φοβηθέντες τα μέν προς έω κεκλιμένα τής Σικε­
λίας έξέλιπον, εις δέ τα προς δυσμάς νεύοντα μετωκησαν) ; cfr. IV 21,5;
V 4,3; 7,4; XX 101,3; Verg. Geo. I 471 ss. (Quotiens Cyclopum
effervere in agros / vidimus undantem ruptis fornacibus Aetnam /

80
flammarumque globos liquefacta volvere saxa!) ; cfr. Aen. I I I 570 ss.;
Ovid, ex P. II 10,23 [vidimus Aetnaea caelum splendescere flamma
/ subpositus monti quam vomit ore gigans); Met. XV 340 ss.; Aelian.
v.h. V III 11 (την γοΰν Αΐτνην φασίν of, πλέοντες έξ έλάττονος όράν
ή προ τοΰ έβλέπετο); fr. 2 (πρώτη καί ογδοηκοστή Όλυμπιάδι φασί
την Αί'τνην ρυήναι, οτε καί Φιλόνομος καί Καλλίας οί Καταναΐοι
τούς έαυτών πατέρας άράμενοι δια μέσης τής φλογός έκόμισαν
το γάρ πΰρ θεόντων αυτών διέστη καθ’ δ μέρος έκεΐνοι παρεγίνοντο);
cfr. fr. 214; Suda s.v. Αίτναΐον πϋρ (το Σικελικόν πΰρ έκ τοΰ όρους
τοΰ λεγομένου Αίτνη . . . . ) ; Tzetz. Lycophr. 688 (έκ τής Αΐτνης
πρός την Κατάνην);
Cfr. anche Hellanic. fr. 79a J. = Constant, de them. II, p. 58
Bonn; Piat. Phaedon 111 s.; Iustin. IV 1 (5; 11; 15); Lucret. VI
639 ss.; 680 ss.; Liv. XXVI 29; Cic. II Verr. I l i 18,47; 25,61;
44,104 ss.; 45,109; IV 48,106; V 56,146; Sen. epist. 79; Favorin.
ap. Geli. XVII 10; Claudian. r.P. I 154; II 8; 72; 289; III 85;
186; 399 et a. (v.l. Henna); Aelian. de an. XI 3; Steph. Byz. s.v.
Κατάνη; Suda s.v. Αϊτνη.
Per le eruzioni databili si vedano in particolare:
479/8 a.C.: Aeschyl. Prom. 363 ss. (v. supra); Pind. Pyth. I
18 ss.; M.P. 52 J.;
456 : Aelian. fr. 2 (v. supra);
425 : Thuc. I l i 116 (v. supra);
396 : Diod. XIV 59,3 (προσφάτως δε πυράς έκραγέντος έκ τής
Αΐτνης μέχρι τής θαλάττης, ούκέτι δυνατόν ήν την
πεζήν στρατιάν συμπαράγειν παραπλεούσαις ταΐς ναυ-
σίν έφθαρμένων γάρ των παρά την θάλατταν τόπων
υπό τοΰ καλουμένου ρύακος, άναγκαΐον ήν τό πεζόν
στρατόπεδον περιπορεύεσθαι τον τής Αΐτνης λόφον);
Oros. II 18,6;
140 : Obs. 23;
135 : Obs. 26; Oros. V 6,2;
126 : Obs. 29; Oros. V 10,11;
122 : Oros. V 13,3;
c. 50 : Petron. 122, v. 135 s.;
44 : Serv. Geo. I 472;
38 : App. b.c. V 117,486;

81
32 : Cass. Dio. L 8,3;
40 d.C. : Suet. Gai. 51,3;
tempi d’Orosio: Oros. II 14,3.
Celebre la descrizione di Lucret. VI 639 ss.; 680 ss.
Per il vino: Strab. V 4,9 (Τάχα δέ καί τής ευκαρπίας τής κύκλω
τοΰτ’ αίτιον, ώσπερ εν τή Κατάνη, φασί, τό κατατεφρωθέν μέρος
έκ τής σποδού τής άνενεχθείσης υπό τού Αίτναίου πυράς εύάμπελον
τήν γήν έποίησεν); VI 2,3
Holm 55-69; Uggeri 167.
Non occorre, ovviamente, completare per questa voce un elen­
co di fonti, che sarebbe troppo lungo se volesse contenere anche i
rinvìi di carattere mitologico (che saranno dati in altro fascicolo
dei TSA ) e gli innumerevoli cenni sparsi in tutta la letteratura
greca e latina che non contribuiscono però ad accrescere le nostre
conoscenze geografiche. Ricordiamo soltanto, perciò, l’Aetna at­
tribuita a Virgilio.
Fra i miti e le leggende citiamo in particolare la leggenda dei
Fratelli Pii, per la quale rinviamo a E. Ciaceri, Culti e miti nella
storia dell’antica Sicilia, Catania 1911, p. 50 ss. (anche per l’in­
certa ubicazione dell’ Ευσεβών χώρος o Campus Piorum).

Άταβύριον, presso Gela [9 F]

Pind. 01. VII 87; Schol. Pind. 01. V II 159 g; 160 c ( = Tim.
fr. 39 b J.); Steph. Byz. s.v. Άτάβυρον (. . . . έστι καί Σικελίας Ά τα­
βύριον, ώς Τίμαιος = fr. 39 a J.).
Alessio, B.S.C. 1946-47, p. 313.

Κάβαλα, Monte Magaggiaro? (6 E?)

Diod. XV 15,3 (περί τα καλούμενα Κάβαλα).
Holm 194; Alessio, B.S.C. 1946-47, p. 34.
Se si identifica il Kpóviov (v.) col monte di S. Calogero presso
Sciacca, converrà cercare τα K. a N-O di Sciacca (Monte Magaggia­
ro?). Per Alessio il nome si ritrova nel moderno Calavà, che tutta­
via non può essere preso in considerazione per l’identificazione
trovandosi — in provincia di Messina — a distanza eccessiva dal
luogo in cui τα K. vanno cercati.
Che Κάβαλα vada cercata presso l’attuale Caccamo (PA) è sup-

82
posto da G. Lo Bianco Comparato, che crede di poter vedere nel
nome della località Donisi la continuazione del nome del tiranno
Dionisio {Cuccamo e la Sicilia, Palermo 1978, p. 24).

Calpe?
°Vib. Seq. 251.
La lettura è insostenibile: al 253 ce, infatti, Calpe Hispaniae.
Si veda tuttavia il commento di Gelsomino all’edizione teubneriana
1967.

Camerinensium saltus, Filo dello Zingaro? [10 F]

Flor. II 2 = 1 18,13 Jal {Trepidatum est semel circa Cameri­
nensium [codd.: eminensium F, imèsium V, merinensium cett.]
saltum); Plin. n.h. XX II 11; Frontin. I 5,15.
Pace, Camarina, p. 4 s.; De Sanctis III l 2, p. 131, n. 91; P2 482.
La zona boscosa deve essere cercata negli Iblei meridionali.
Pace la indica al Filo dello Zingaro « sotto Licodia ».

Καπριανόν, Sara? (7 E?)

Diod. XXXVI 4,2 (v. ’Άλβας, fiume).
Holm III 213 n.
Fra il fiume ’Άλβας (v.) ed Eraclea Minoa: forse monte Sara?

Χαλκιδικός λόφος (-òv όρος), presso Messina [ Il C?]

Polyb. I 11,8 (καί μετά ταΰτ’ άναξεύξας έκ τών Συρακουσών
έποιεΐτο τήν πορείαν επί την προειρημένην πόλιν — scii, τήν Μεσ­
σήνην — καταστρατοπεδεύσας δ’ έκ Πάτερου μέρους περί το Χαλκι-
δικόν όρος καλούμενου απέκλεισε καί ταύτης τής έξόδου τούς έν
τή πόλει); Diod. X X III 1,3 (άμφοτέρων δέ τάς δυνάμεις άγαγόν-
των έπί τήν Μεσσήνην, 'Ιέρων μέν έπί τ ο ΰ λ ό φ ο υ τ ο ΰ κ α ­
λ ο ύ μ ε ν ο υ Χ α λ κ ι δ ι κ ο ΰ κατεστρατοπέδευσεν, οί δέ Καρχη-
δόνιοι τή πεζή στρατιά παρενέβαλον εις τάς καλουμένας Εύνεϊς, τή
δέ ναυτική κατέσχον τήν άκραν τήν καλουμένην Πελωριάδα · συνε­
χώς δ’ έπολιόρκουν τήν Μεσσήνην); Steph. Byz. s.v. Χαλκιδικόν.
Holm 48 s.; P. I l l 122.
Non lungi da Messina, certo nei Peloritani.

83
 Κ ράγας vel Κ ράτα ς, Cammarata? {8 E?)

°Ptol. I l i 4,5.
Fo. 780 con n. 63; Holm 50; Miiller ad loc.\ cfr. Alessio in
BSC 1946-47, p. 35; BFLS 1956, p. 326.
Piuttosto che col monte Caragi (Μϋ.) o Carcaci, identificherei
questo monte, sito fra Agrigento e Palermo, col monte Cammarata
(m. 1579). Secondo Holm si tratterebbe del monte Rose a Nord
di Bivona.
Preferendo la lettura Κ ρ ά τ α ς , Alessio pensa al monte Grada
(55 C 4).

Cranius mons\ v . Κ ρ ό ν ιο ν ορος

Κ ρ ό ν ιο ν ορος

Diod. XV 16,3 ( γ ε ν ο μ έ ν η ς δέ π α ρ α τ ά ξ ε ω ς ί σ χ υ ρ ά ς π ε ρ ί τ ο κ α -
λ ο ύ μ ε ν ο ν Κ ρ ό ν ιο ν , τ ο δ α ι μ ό ν ιο ν ένα λλά ξ τη ν ίκ η την ήτταν τω ν
Κ α ρ χ η δ ο ν ίω ν δ ιω ρ ϋ ώ σ α τ ο ); cfr. I l l 61,3 (άφ’ ού δ ή μ έ χ ρ ι τ ο ϋ ν ΰ ν
χρόνου π α τ ά τε τη ν Σ ικ ε λ ία ν καί τα προς εσ π έρα ν νε ύ ο ντ α μέρη
π ο λ λ ο ύ ς τ ω ν υ ψ η λ ώ ν τ ό π ω ν ά π ’ έ κ ε ίν ο υ (scii, τοϋ Κ ρόνου) Κ ρ ό ν ι α
π ρ ο σ α γ ο ρ ε ύ ε σ α ι.) .
V. anche Polyam. V 10,5 (infra, Κρόνιον, centri abitati).
Holm 50; 293 s.; I l l 496 n.; 498; F. IV 198; Di Stefano, in
Κ. XVI (1970), p. 189 s.; Bejor, in A.S.N.P. 1975, p. 1296; Giu­
stolisi, Pellegrino, pp. 8,13 s., 22 ss.
Se Diodoro accenna ad un monte in XV 16,3, questo sarà uno
dei Κρόνια di cui parla in III 61,3. Secondo Holm l’identificazione
è resa possibile dall’esistenza di un Cranius mons (Caietani Vitae
SS. Sic. I 103), che il Gaetani identifica appunto col S. Calogero
presso Sciacca.
Un’altra identificazione che è stata avanzata è quella col S. Ca­
logero presso Termini Imerese a Sud di 'Ιμέρα.
Il rapporto coi Κάβαλα (cfr. Diod. XV 15,3) non è utilizza­
bile perché è ignota l’esatta ubicazione dei Κάβαλα stessi (v.).
Che vi fosse un Κρόνιον anche nella zona di Palermo (monte
Pellegrino) era stato supposto da Holm (II 293 s.) ed è ora soste­
nuto da Giustolisi.

84
 Κρόνιον, presso Leontini [5 D?]
P. Oxy. 2637, fr. 1 (a):
ν]υμφαοιονχω . [
] . εταισνυ[μ]φαις . [
π] . αικρονιουπτυχαιφα[
κ]ρονιονενλεοντινοις[. J . [
Treu, in Κ. XIV-XV (1968-69), ρ. 429 ss.
Essendo ben fondata filologicamente l’ipotesi di Treu, sembra
possibile ammettere l’esistenza di un monte K. nel territorio di
Leontini.

Δέλλοι, presso Παλική (v.) (10 F)

Call. fr. 1 J.; Macr. Sat. V 19,19

Holm 168, n. 162; P. I l i 521; Bello, in K. VI (1960), p. 71 ss.
Per la discussione si veda Παλίκων λίμνη.

’Έκνομος λόφος: ν. ’Έκνομος, promontorio

Έλώριον πεδίον: ν. Έλώριον πεδίον

’Έλυμον?: ν. ’Έρυξ

’Έρυξ, Eryx, Erycus, Erice (già Monte S. Giuliano) (6 C)

O vid. Fast. IV 478; °Strab. VI 2,6; °Mela II 7,119; °Plin.
n.h. I l i 8 (14), 90; °Sil. It. XIV 203 (cfr. VI 697); °Solin. V
9 ss.; °Vib. Seq. 259;
Theocr. XV 101 (αίπεινόν τ ’ ’Έρυκα); Polyb. I 55,6 s.
(7: ò S’ ’Έρυξ εστι μέν όρος παρά θάλατταν της Σικελίας έν τη
παρά την ’Ιταλίαν κείμενη πλευρά μεταξύ Δρεπάνων καί Πανόρ-
μου, μάλλον δ’ όμορον καί συναπτόν προς τα Δρέπανα, μεγέθει
δέ παρά πολύ διαφέρον των κατά την Σικελίαν ορών πλήν της Αΐ-
τνης); Diod. IV 78,4 (κατά δέ τον ’Έρυκα πέτρας ούσης άποτο-
μάδος είς ύψος έξαΐσιον, καί της κατά το ιερόν της ’Αφροδίτης στε­
νοχώριας άναγκαζούσης έπί το της πέτρας άπόκρημνον ποιήσασθαι
την οίκοδομίαν, κατεσκεύασεν επ’ αυτού τού κρημνού τοίχον, προβιβά-
σας παραδόξους το ύπερκείμενον τού κρημνού); cf. 23,1 (· · · άπό τής
ΙΙελωρι,άδος έπί, τον ’Έρυκα) et a.; Cic. II Verr. V ili 22; XLVII 115
(.Erycus); Tac. Ann. IV 43,4 (montem ...Erycum)·, C.I.L. X 2,
7258 (Eruco monte).
Holm. 51 et a.; F 53; 199 s.; P I II 120
Dionisio d’Alicarnasso (I 53,1) ricorda è βωμός έπί, τη κορυφή
τοΰ Έλύμου ιδρυμένος; ma è quasi sicuramente da accogliere la corre­
zione dei filologi che scrivono τοΰ ’Έρυκος, poiché ’Έρυξ ed ’Έλυ-
μος possono essere la stessa figura quando l’eroe del monte sia
considerato un elimo.

Ε υ σ ε β ώ ν χ ώ ρ ο ς : v . Α ’ί τ ν η

Geloi campi, Piana di Gela (9 F)

°Verg. Aen. I l l 701.

Gemelli colles, Monti Gemini? [8 E?]

°Plin. n.h. I II 8 (14), 88.
Fo. 780; Holm 50; P. III 123 con n. 2; Alessio, B.S.C. 1946-
47, p. 35.
L’identificazione proposta da Holm (monte Cammarata) non
mi pare pertinente. Alessio richiama opportunamente, nella stessa
zona, i monti Gemini.

Γ λα υκ ώ ν πεδώ ν?

(Philist. = ) °Oxy. Pap. 665.

De Sanctis, Ricerche sulla storiografia siceliota, Palermo 1958,
p. 28.
Se, come è stato supposto, l’integrazione è da preferirsi a quella
che farebbe di Γλαύκων un condottiero siracusano o mercenario,
la pianura « delle Civette » sarebbe il luogo di uno scontro fra
Siracusani o mercenari e Geloi.

Γ ορ γώ ν, Γ οργόνω ν: v. Τ όργω ν

Ειρκτή, Heircte, a monte Pecoraro? (7 C?)

Polyb. I 56 (3 κατασύρας δέ τήν Λοκρέδα καί, τήν Βρεττιανήν

86
χώραν, άποπλέων έντεϋθεν κατήρε παντί τώ στόλω προς την Πανορ-
μΐτιν καί καταλαμβάνει τον έπί της Ε ι ρ κ τ ή ς λεγόμενον τόπον,
ός κεΐται μέν ’Έρυκος καί Πανόρμου μεταξύ προς θαλάττη, πολύ δέ
τι των άλλων δοκεΐ διαφέρειν τόπων έπιτηδειότητι προς ασφάλειαν
στρατοπέδων καί χρονισμόν. 4 εστι γάρ δρος περίτομον έξανεστηκός
έκ τής περικειμένης χώρας εις ύψος ικανόν, τούτου δ’ ή περίμετρος
τής άνω στεφάνης ού λείπει των έκατόν σταδίων, ύφ’ ής ό περιεχό-
μενος τόπος εϋβοτος ύπάρχει καί γεωργήσιμος, προς μέν τάς πελά­
γιους πνοιάς εύφυώς κείμενος, θανάσιμων δέ θηρίων εις τέλος άμοι­
ρος. 5 περιέχεται δέ κρημνοΐς άπροσίτοις έ'κ τε τοϋ κατά θάλατταν
μέρους καί τού παρά τήν μεσόγαιαν παρήκοντος, τα δέ μεταξύ τού­
των έστίν ολίγης καί βραχείας δεόμενα κατασκευής. 6 έχει δ’ έν
αύτω καί μαστόν, δς άμα μέν άκροπόλεως, άμα δέ σκοπής εύφυοΰς
λαμβάνει τάξιν κατά τής ύποκειμένης χώρας. 7 κρατεί δέ καί λι-
μένος εύκαιρου προς τον άπό Δρεπάνων καί Λιλυβαίου δρόμον έπί
τήν ’Ιταλίαν, έν ω πλήθος ύδατος άφθονον ύπάρχει. 8 προσόδους
δέ τάς πάσας έχει τριττάς δυσχερείς, δύο μέν άπό τής χώρας, μίαν
δ’ άπό θαλάττης. 9 έν ω καταστρατοπεδεύσας παραβόλως Άμίλκας,
ώς άν μήτε πόλεως οικείας μήτ’ άλλης έλπίδος μηδεμιάς άντεχό-
μενος, εις μέσους δέ τούς πολεμίους έαυτόν δεδωκώς, δμως ού μι­
κρούς ούδέ τούς τυχόντας 'Ρωμαίοις άγώνος καί κινδύνους παρεσκεύ-
ασεν. 10 πρώτον μέν γάρ έντεϋθεν όρμώμενος κατά θάλατταν τήν
παραλίαν τής ’Ιταλίας έπόρθει μέχρι τής Κυμαίων χώρας, δεύτερον
δέ κατά γήν παραστρατοπεδευσάντων αύτω 'Ρωμαίων προ τής Πα-
νορμιτών πόλεως έν ίσως πέντε σταδίοις πολλούς καί ποικίλους
άγώνας συνεστήσατο κατά γήν σχηδόν έπί τρεις ένιαυτούς);
Diod. XXII 10,4 (ειλε δέ καί ταύτην [scii, τήν Πανορμιτών
πόλιν] κατά κράτος, καί τ ω ν Έ ρ κ τ ώ ν κατασχών τό όχύρωμα,
πάσης τής Καρχηδόνος έπεκράτησε δυνάμεως καί κύριος εγενετο πλην
τού Λιλυβαίου); cfr. X X III 20 (Έρκτήν φρούριον).
Fo. 807; Holm 51 s.; F. 60; 254; P2 290; Giustolisi, Navi,
ρ. 47 ss.; Pottino, Cartaginesi, ρ. 26 ss.; Manni, Mise. Heurgon,
p. 612; Giustolisi, Pellegrino.
Sicuramente errata deve ritenersi l’identificazione dell E. col
monte Pellegrino. Pottino pensa, anziché al Pecoraro (Giustolisi,
Navi) a monte Palmita.

87
 Giustolisi (Pellegrino) torna ora all’identificazione col Pel­
legrino.
Έλώριον πεδίου, Έλώριον πεδίου, Heloria Tempe, ad Est
di Noto (11 G)
O vid. Fast. IV 477; cfr. Diod. X III 19,2 (διά του Έλωρίου
πεδίου, πρός τω Άσινάριρ ποταμω).
Il rapporto col fiume Άσίναρος (ν.) ed il nome stesso di E.
ci portano nella zona di Noto Marina.

Ηραία ορη, Heraei montes, Erei?

°Vib. Seq. 47 s. v. Chrysas·,
Diod. IV 84,1 ss. (1 . . . . Ήραϊα γάρ ορη κατά την Σικελίαν
έστίν, ά φασι κάλλει τε καί φύσει καί τόπων ίδιότησι προς θερινήν
άνεσιν καί άπόλαυσιν ευ πεφυκέναι. πολλάς τε γαρ πηγάς εχειν τη
γλυκύτητι των ύδάτων διαφόρους καί δένδρεσι παντοίοις πεπλη-
ρώσθαι. είναι δε καί δρυών μεγάλων πλήθος, φερουσών καρπόν τω
μεγέθει διαλλάττοντα, διπλασιάζοντα των έν ταΐς άλλαις χώραις
φυομένων. εχειν δε καί των ημέρων καρπών αυτομάτων, άμπέλου
τε πολλής φυομένης καί μήλων άμυθήτου πλήθους. 2 διό καί στρα-
τόπεδόν ποτέ Καρχηδονίων ύπό λιμού πιεζόμενον διαθρέψαι, παρε-
χομένων των όρων πολλαΐς μυριάσι χορηγίας εις τροφήν άνέκλειπτον.
έν ταύτη δέ τή χώρα συναγκείας δένδρων οϋσης ϋεοπρεποϋς καί Νύμ-
φαις άλσους άνειμένου μυθολογοϋσι γεννηθήναι τόν ονομαζόμενου
Δάφνιν, κ.τ.λ.).
Fo. 781; Holm 52; Ρ. I l l 123 s.
Che si tratti degli attuali Erei è molto dubbio: le sorgenti del
Chrysas (Dittaino) non sono certamente in questi monti, né può
essere presa in considerazione l’esistenza di una presunta 'Ύβλα
Ηραία, della quale non si può nemmeno provare l’esistenza (v.
'Ύβλα). Fra le ipotesi ricordate da Pace la preferibile è forse quella
che chiama in causa i « monti d’Enna-Piazza », ma non si può
escludere con certezza che col nome di Ή. « fossero genericamente
denominate le formazioni montuose di Sicilia dalle Madonie al
Lauro e a Capo Passero ».

Έρκτή: ν. Ειρκτή

88
 Hyblaei colles, Iblei
Sil. It. XIV 26; Mart. X III 105 s. (Cum dederis Siculos me­
diae de collibus Hyblae / Cecropios dicas tu licet esse favos).
Holm 53.
Il nome è evidentemente legato a quello di 'Ύβλα (v.), ma non
pare possibile un’ulteriore precisazione anche in conseguenza del
dubbio che riguarda gli Ηραία όρη (v.)

Λεοντίνων πεδίον, Laestrygonii campi, Piana di Catania

(10-11 E-F)
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 93; °Sil. It. XIV 25 (Leontini campi)·,
Polyb. V II 9,13 (τούς Λαιστρυγόνας τούς το Λεοντίνων πεδίον
οίκήσαντες); Diod. V 2,4 (· · . τάς δε προειρημένας θεάς έν ταύτη τή
νήσω πρώτως φανήναι καί τον τού σίτου καρπόν ταύτην πρώτην
άνεΐναι διά την αρετήν τής χώρας, περί ών καί τον έπιφανέστατον
των ποιητών μαρτυρεΐν λέγοντα
ά λ λ α τ ά γ ’ ά σ π α ρ τα κ α ί ά νή ροτα π ά ν τ α φ ύοντα ι
π υ ρ ο ί κ α ί κ ρ ιθ α ί, ή δ ’ ά μ π ε λ ο ι , α ί τ ε φ έρ ο υ σ ιν
ο ίν ο ν έ ρ ι σ τ ά φ υ λ ο ν , κ α ί σ φ ιν Δ ιά ς δ μ β ρ ο ς ά έ ξ ε ι.

ε ν τ ε γ ά ρ τ ώ Λ ε ο ν τ ί ν ω π ε δ ίω κ α ί κ α τ ά π ο λ λ ο ύ ς ά λ λ ο υ ς τ ό π ο υ ς τ ή ς
Σ ικ ε λ ία ς μ έ χ ρ ι το ύ ν ΰ ν φ ύ εσ θ α ι τ ο ύ ς ά γ ρ ιο υ ς ό ν ο μ α ζο μ έ ν ο υ ς π υρ ούς.
5 κ α θ ό λ ο υ δε π ρ ο τ ή ς εύ ρ έ σ ε ω ς τ ο ύ σ ίτ ο υ ζ η τ ο υ μ έ ν ο υ κ α τ ά π ο ι α ν τ ή ς
ο ικ ο υ μ έ ν η ς γ ή ν π ρ ώ τ ο ν έ φ ά ν η σ α ν οί π ρ ο ε ιρ η μ έ ν ο ι κ α ρ π ο ί, ε ίκ ό ς έ σ τ ι ν
ά π ο δ ίδ ο σ θ α ι τ ό π ρ ω τ ε ϊο ν τ ή κ ρ α τ ίσ τ η χ ώ ρ α · κ α ί τ ά ς θ ε ά ς δέ τ ά ς
ε ύ ρ ο ύ σ α ς ά κ ο λ ο ύ θ ω ς τ ο ΐ ς ε ίρ η μ έ ν ο ις ό ρ ά ν έ σ τ ι μ ά λ ι σ τ α τ ιμ ω μ έ ν α ς
π α ρ ά τ ο ΐς Σ ικ ε λ ιώ τ α ις ).

V. Λ ε ο ν τ ΐν ο ι

Maroneus mons, Madonie (8-9 Ό)

°Plin. n.h. I l l 8 (14), 88.
Fo. 780; Holm 49; P. I l l 122 s.; Uggeri 167.
Assai incerta l’estensione della zona indicata da Plinio con
questo nome.

89
 Μυκόνιον όρος

°Αρρ. b.c. V 117,485.

Holm III 394; Ρ. I l l 122; Gabba ad App. b.c. V, p. 199;
cfr. Alessio, B.S.C. 1946-47, p. 37.
Il nome stesso è stato « corretto » in Έλικόνιον (Pais, A.S.Sic.
1888, p. 196), ma la correzione non pare indispensabile. Alessio
richiama un dial. Miconiu nei Peloritani. Potrebbe trattarsi del
monte Calvario o del Fontana d ’Èrcole presso Montalbano di Eli­
cona (ME).

Μυλαίων πεδίον, Μυλα'ιτις χώρα, presso Milazzo (11 C)

Polyb. I 9,7 (v. Λογγανός); 23,2.

Neptunius mons
°Solin. V 12.
Fo. 780; Holm 48; F. 58; 68; P. I l i 122; 452.
« Continuazione a NE dei Nebrodici » (Holm). Ne sono visi­
bili il Tirreno e il Ionio (Adriaticum, v.).

Νευρόδη όρη, Nebrodes montes, Nebrodi (9-10 D )

°Strab. VI 2,9; °Sil. It. XIV 236; °Solin. V 12.
Fo. 779; Holm 48; F. 69; P. I l i 121 s.

Piorum campus: v. Αί'τνη

Ταύρος λόφος [11 D]
Diod. XIV 58,2 (άπό των Συρακουσών έκατόν εξήκοντα στα-
δίους προαγαγών απασαν την δύναμιν κατεστρατοπέδευσε περί τον
Ταύρον καλούμενον); 59,1 (Μάγωνα μεν τον ναύαρχον άπέστειλε
μετά τής ναυτικής δυνάμεως, προστάξας παραπλεϊν έπί τόν λόφον
τόν καλούμενον Ταύρον, κ.τ.λ.); XVI 7,1 ('Άμα δε τούτοις πραττο-
μένοις Άνδρόμαχος ό Ταυρομενίτης, Τιμαίου μεν τού τάς ιστορίας
συγγράψαντος πατήρ ών, πλούτω δε καί ψυχής λαμπρότητι δια­
φόρων ήθροισε τούς έκ τής Νάξου τής κατασκαφείσης ύπό Διονυσίου
περιλειφθέντας. οίκίσας δε τόν ύπέρ τής Νάξου λ ό φ ο ν τ ό ν όνο-
μ α ζ ό μ ε ν ο ν Τ α ύ ρ ο ν καί μείνας κατ’ αύτόν πλείω χρόνον

90
άπό της επί τοϋ Ταύρου μονής ώνόμασε Ταυρομένιον. ταχύ δε τής
πόλεως έπίδοσιν λαμβανούσης οι μεν οίκήτορες μεγάλους περιεποιή-
σαντο πλούτους, ή δέ πόλις αξιόλογου αξίωμα περιποιησαμένη το
τελευταίου εν τω καθ’ ημάς βίω Καίσαρος άναστήσαντος τούς Ταυ-
ρομενίτας εκ τής πατρίδος των 'Ρωμαίων αποικίαν έδέξατο).
Holm 43, η. 14; F 67; 324; Ρ. III 120 s.; Calderone, in Studi
Calderini-Faribeni I, Milano 1956, p. 76.
È il colle su cui sorge Taormina. Va distinto, contro Holm,
dall’ άκροτήριον di Ηιφωνία (v.).

Θώραξ, monte Marro [Il C]

Diod. XXII 13,3-4 (ευθύς έκτάξας τήν δύναμιν έπειράτο [scii,
il duce dei Mamertini] διαβαίνειν τον ποταμόν [scii, τον Λοίτανον;
ν. Λόγγανος]. Τερών δ’ ........προσέταξε τον πλησίον λόφον τον ονο­
μαζόμενου Θώρακα περιελθεΐν καί τοϊς πολεμίοις κατά νώτου προσπε-
σεϊν).
Holm 49 η. 34; II 537; Ρ. I II 122; Ryolo di Maria, in A.S.S.
1951, p. 345 ss.; Bernabò Brea, in A.I.N. Suppl. 1975, p. 6 s. (con
bibliografia anteriore).
L’identificazione è legata con quella di Λογγάνη (v.) e del fiu­
me Λογγανός (v.).

Θουρία?
Schol. Theocr. V II 78 s., c (έν Σικελία έν τω δρει τής Θούριας).
Si tratta di testimonianza assai dubbia (v. Introduzione).

Θυ(μ)βρίς?
°Eustath. 350;
Theocr. I 117 s. (. .. χαϊρ’ Άρέθουσα / καί ποταμοί, τοί χεΐτε
καλόν κατά Θύμβριδος ύδωρ).
Holm 52 s.; F. 70; 388; II 142; Ρ. II 427; III 120.
L’ αμφιβαλλόμενη γραφή di cui parla Eustazio va probabil­
mente chiarita nel senso che il Θ. è un monte oltre che un fiume (v.).

Τ ό ρ γ ιο ν ?

Diod. XX 89,2 (ν. Τ ό ρ γ ιο ν , località abitata); cfr. Suda, s.v.

τ ό ρ γ ο ς (. . . . ò γ ύ ψ π α ρ ά Σ ι κ ε λ ι ώ τ α ι ς ) .

91
 Il passo di Diodoro non indica esplicitamente un monte. Per
l’ubicazione si tenga presente il riferimento ad ’Άμβικαι (v.). In­
certa la tradizione ms.: T., Γόργιον, Γοργόνιον.

Τόρος λόφος, presso Agrigento

Polyb. I 19,5 (έπεστρατοπέδευσαν οι περί τον ’Άννωνα τοϊς
'Ρωμαίοις, καταλαβόμενοι τον λόφον τόν καλούμενου Τ ό ρ ο ν, ώς
δέκα σταδίους άπέχοντες των ύπεναντίων).
Holm 54.
Questo λόφος potrebbe essere presso Eraclea. Fu occupato da
Annone, a 10 stadi dai Romani che assediavano Agrigento.

Ουράνιον όρος?
Ps. Aristot. mir. 113 (έν δε τη επικράτεια των Καρχηδονίων
φασίν όρος είναι, ό καλείται Ουράνιον, παντοδαπής μεν ύλης γέμον,
πολλοΐς δε διαπεποικιλμένον άνΐΐεσιν, ώστε τούς συνεχείς τόπους
έπί πολύ μεταλαμβάνοντας της εύωδίας αύτών ήδίστην τινά τοϊς
όόδοιποροΰσι προσβάλλειν την άνακοπήν. 2 πρός δέ τούτον τόν τόπον
κρήνην έλαίου φασίν είναι, την δε όσμήν έχειν τού κέδρου τοϊς άπο-
πτίσμασιν όμοίαν. δεΐν δέ φασι τόν προσιόντα πρός αυτήν άγνόν
είναι, ώστε άσφαλώς άρύεσθαι, καί τούτου γενομένου πλεϊον άνα-
βλύζειν αύτήν τό ελαιον).
Holm 50 η. 36; Ρ. III 526.
Questo monte, situato nella έπικράτεια dei Cartaginesi, non è
necessariamente da cercare in Sicilia.

Vulcanius collis [7 E?]

°Solin. V 23.
Holm 50 n. 36; Ρ. I l i 526; 598.
Secondo Cluverio (Holm ne dubita), il colle sarebbe nei din­
torni di Bivona.

Ηουθία χώρα, presso Leontini

Diod. V 2,4 (ν. Ηουθία, città).

92
 IDROGRAFIA INTERNA

Άβόλλας, fiume di Avola? (11 G?)

Choerobosc. in Theodos. fr. 45 ap. Bekker, Ind. Anecdot. p.
1299 (Άβόλλας Άβόλλα όνομα ποταμού).
P2 329.
L’identificazione col fiume di Avola discende ovviamente dal­
l’identificazione, ipotetica, della città di ’Άβολλα (v.) con l’Avola
odierna. Non si può tuttavia escludere che si tratti dello stesso
fiume che da Plutarco è chiamato "Αβολος (v.).

’Άβολος
Plut. Tim. 34,1 (μετά δέ ταΰτα στρατεύσας επί Μάμερκον εις
Κατάνην, καί περί το ρεΰμα την ’Άβολον . . . νικήσας . . .); Bekker,
ρ. 322 (Άβόλως ποταμός επί Ταυρομενίων); Hesych. s.v. Άβολεΐς
(Ά. περιβολαί, υπό Σικελών).
Fo. 784.
È generalmente identificato con 1’ Άλαβών (v.) e non si può
escludere con certezza che si tratti dell’ Άβόλλας (v.). La defini­
zione di Esichio ci dice però che si tratta anche di un nome comune.
L’indicazione raccolta da Bekker non conforta d’altro canto le due
identificazioni già ricordate. Una ubicazione presso Tauromenio
potrebbe, se mai, suggerire l’identificazione con uno dei corsi
d ’acqua di quella zona, p. es. il Sirina, il San Giovanni, il S. Venera.
È certa, comunque, una collocazione di un Ά. fra Siracusa e Ca­
tania, che ci viene chiaramente indicata da Plutarco.
 Difficilmente si potrà ipotizzare che si tratti, p. es., del Mar­
cellino, da identificare probabilmente col Mylas (v.).

Ά κ ε σ ίν η ς

Thuc. IV 25 (7 ........ Μ ε σ σ ή ν ιο ι 8’ έ ν τού του π α ν δ η μ ε ί κ α τ ά

γ η ν και τ α ΐ ς ν α υ σ ί,ν ά μ α έ σ τ ρ ά τ ε υ σ α ν επί, Ν ά ξ ο ν τ η ν Χ α λ κ ι δ ι κ ή ν
ο μ ο ρ ο ν ο ύ σ α ν . 8 και τ η -πρώ τη ή μ ε ρ α τ ε ι χ ή ρ ε ι ς π ο ι,ή σ α ν τ ε ς τ ο ύ ς Ν α -
ξ ίο υ ς έ δ ή ο υ ν τ η ν γ η ν , τ ή δ ’ υ σ τ ε ρ α ί α τ α ΐ ς μ έ ν ν α υ σ ί π ε ρ ι π λ ε ύ σ α ν τ ε ς
π α τ ά τ ο ν Ά κ ε σ ί ν η ν π ο τ α μ ό ν τ ή ν γ η ν έ δ ή ο υ ν , τ ω δέ π ε ζ ω π ρ ο ς τ η ν
π ό λ ο ν π ρ ο σ έ β α λ λ ο ν ).
Holm 70; F. 69; 79; Ρ2 218; Bérard, Col, p. 81 n. 1.
Soltanto Tucidide usa questo nome. Con molta verisimiglianza
si è ritenuto che si tratti dello stesso fiume che conosciamo come
Άσίνης (v.).

’Α χ ά τ η ς , Achates, Carbo o Carabi (6-7 E)

°Plin. n.h. III 8 (14), 90; °Sil. It. XIV 227 (268: Achaetus?);
°Vib. Seq. 6; °Priscian. 502-504; °Solin. V 25 s.;
Theophr. de lap. 31; Plin. n.h. XXXVII 10 (54), 139 (agata);
Nonn. Dionys. X III 309.
Fo. 785; Holm 81 n. 87; P. III 127 s.
L’identificazione ormai tradizionale — tanto che il Dirillo ha
« ripreso » il nome di Acate — è quasi certamente errata: in Plinio
questo fiume sembra collocato fra Therma colonia ( = Sciacca?)
ed il Mazaro. È possibile che Plinio volesse indicare 1’ Άκίθοος (v.)
tratto in inganno dall’assonanza dei due nomi; ma non è affatto
certo. Già Holm identificava 1’ Ά. col Cannitello o Carabi e citava
G. Dennis, secondo il quale nella città di Giuliana alle foci di quel
fiume « in certain spots the very road is paved with agates ».
Il nome di Atys, v.l. pliniana, va espunto (Holm).

Acilius: v. ’Ά κ ο ς

’Άκος, Acis, fiume di Jaci? [11 E?]

O vid. Fast. IV 468; °Sil. It. XIV 221 s.; °Solin. V 17; °Vib.
Seq. 18; Theocr. I 69; Schol. ad loc. (a: ’Άπιδος ιερών ύδωρ · ’Άπυς

94
ποταμός Σικελίας; b: ’Άκις παρά το άκίδι έοικέναι τα ρεύματα);
Serv. Eel. IX 39 (Acis ...in fontem mutatus est, qui hodieque f la­
tine Acilius dicitur oh illius nominis derivatione)·, Apost. I 96 =
Paroem. II, p. 264 Leutsch-Schneidewin (’Άκις ποταμός · έπί των
αγαν ψυχρών ψυχρός γάρ έστιν ούτος); Diogenian. II 74 = Ρα-
roem. I, ρ. 208 Leutsch.
Fo. 784; Holm 71; 127; F. 189 s.; P. III 55; 94; 241; 495.
A questo fiume Servio riferisce anche il nome Acilius.

Άκίθιος, Marsala? (5-6 D?)

°Ptol. I l i 4,3.
Fo. 786; Holm 81 n. 87; 83; Miiller ad loc. (p. 394).
Miiller sospettava che il nome di questo fiume fosse Έλκέθιος
e lo collegava con la città omonima (v.). Il sospetto non ha però
alcun fondamento concreto.

Άκράγας, Acragas, San Biagio - S. Leone (8 E-F)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89 (Agragas, quod Agrigentum nostri
dixere)·, °Aelian. v.h. II 33; °Vib. Seq. 31 (Agragas); °Priscian.
495 ss.; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες;
Pind. ΟΙ. II 92 s. (. . . . καμόντες οϊ πολλά ϋυμω / ιερόν εσχον
οίκημα ποταμού); Schol. Pind. Pyth. VI 6 (ποταμίαν είπε την
Άκράγαντα δια τω όμωνυμεΐν τω ποταμώ; cfr. ΟΙ. II 12 a; 14 b;
15 a; 16 a); Polyb. IX 27,5 (ή των Άκραγαντίνων πόλις..........πε-
ριέχεται δέ ποταμοΐς · ρεΐ γάρ αύτης παρά μεν την νότιον πλευράν
ό συνώνυμος τη πόλει, παρά δέ την έπί τάς δύσεις καί τόν λίβα τε-
τραμμένην ό προσαγορευόμενος 'Ύψας); Hesych. s.v. Λάστος (ό
Άκράγας τό παλαιόν);
Tim. fr. 28 c J.; Diog. Laert. V III 54.
Fo. 785; Holm 80; F. 434; P. II 67; III 496; P2 196; De
Miro in K. V III (1962), p. 123.

Άδράνιος, nel bacino del Simeto

Steph. Byz. s.v. Άδρανόν (v. Άδρανόν città).
Fo. 783; Holm 72 s.
Il fiume si deve identificare sulla base del rapporto con Άδρα-

95
νόν (ν.): si tratta probabilmente dell’alto corso del Simeto, che
troviamo indicato come Adrano, Adriano, Adernò in carte ormai
antiche. Vale la pena di ricordare che il Dizionario topografico della
Sicilia di V. Amico (trad. G. Di Marzo, Palermo 1855, I, p. 54)
afferma alla voce Adrano·. « vengono così appellate le vene d ’acqua
che sgorgano copiose sotto la città dello stesso nome e sboccano
nel Simeto ».

Αίσαρος?
Schol. Theocr. IV 17 b-c (Α’ίσαρος ποταμός---- εστι καί άλλος,
ποταμός Σικελίας).
Non è forse soltanto per caso che lo Scoliaste ricorda questo
fiume dopo l’omonimo di Crotone. Si potrebbe però dubitare che
si tratti di un abbaglio, ricordando la confusione fra la Σικελία
e l’Italia meridionale in cui abitavano Siculi ancora al tempo di
Tucidide (VI 2,4). Per il problema in generale si veda comunque
l’Introduzione.

Agragantinus fons
Plin. n.h. XXXV 15 (51), 179 (Agragantino fonte).

Agrigentinus lacus
°Solin. V 22.

Άγύριος?
Pareti 328; 366.
Questo nome è desunto dal Pareti dalla presenza in Άγύριον
di una divinità fluviale anonima raffigurata su monete. Questa,
però, va probabilmente identificata col Παλαγκαΐος (v.).

Alabis\ ν. Άλαβών
Άλαβών, Alabon, Càntera 111 F]
°Ptol. I l l 4,4 (gen. Άλάβου); °Sil. It. XIV 227 (Alabis); °Vib.
Seq. 17 (?); 152(?);
Diod. IV 78,1 (πλησίον μεν γάρ της Μεγαρίδος φιλοτέχνως

96
εποιησε την ονομαζομενην κολυμβήθραν, έξ ής μέγας ποταμός εις
τήν πλησίον θάλατταν έξερεύγεται καλούμενος Άλαβών); Steph.
Byz. s.v. (ν. Άλαβών città); Hesych. s.v. Άλαβώς (ποταμός).
Fo. 784; Holm 75; III 493; F. 387; Rizzo, Monete, p. 55 s.;
P2 185; Bejor, in A.S.N.P. 1975, p. 1284.
Contro Holm e Freeman s’è schierato Rizzo, escludendo l’iden­
tificazione col San Gusmano.
Rimane incerto se anche 1’ ’Άβολος sia lo stesso fiume oppure
1’ Άβόλλας. È invece da ritenere sicura l’identità fra 1’ Ά. e VAlabis.
Bejor, infine, pensa alla possibilità di un Ά. occidentale =
’Άλβα (v.).

’Άλαισος, Halaesus, Fiume di Tusa ( = F. di Pettineo)

(9 C-D)
°Solin. V 20; Colum. X 268.
IG XIV 352 passim (ó ροΰς ó ’Άλαισος: I 23; II 23; 37 s.; 45;
59 s.; 69; 71 s.).
Fo. 786; Holm 86; Bernabò Brea, A.I.N. Suppl. 1975, p. 18.
Va cercato presso Tusa (ν. ’Άλαισα) ed è l’odierno Fiume di
Tusa (già Fiume di Pettineo).

’Άλβα, Magazzolo (già Macasoli) (7E)

Diod. XXXVI 4,2 (προηγε δε μετά των ένόντων στρατιωτών,
καί διαβάς τον ’Άλβαν ποταμόν παρήλιε τούς άποστάτας διατρί-
βοντας έν δρει καλουμένω Καπριανω, καί κατήντησεν εις πόλιν
Ήράκλειαν).
Holm 82 η.; 83; III 213 η.
Soltanto Diodoro ci ricorda questo fiume, che possiamo però
collocare sulla base della testimonianza di Edrisi (Amari, Bibl.,
p. 67) ad 8 miglia da Sciacca ed a 9 del Platani. Questo nome è
forse da leggere anche in °Vib. Seq. 17; 152 (e ν. Άλαβών).

Άμενανός, Amenanus, Giudicello [11E]

O vid. Fast. IV 467;
Met. XV 279 s. (nec non Sicanias volvens Amenanus harenas /
nunc fluit, interdum suppressis fontibus aret) Strab. V 3,13 (τοΰ

97
Άμενάνου . . . τού διά. Κατανης ρεοντος ■ εκλείπει γαρ επι πολλά
ετη καί πάλιν ρεϊ); Schol. Pind. Pyth. I 130 a (τον Άμένη ποταμόν;
in apparato άμένην PQ άμέναν cj h); Steph. Byz. s.v. Κατάνη (v.)
[codd. Άμελιανός]; monete di Κατάνη.
Holm 71 n. 62; F. 80; 376; P2 181; Lasserre ad Strab. pp.
211 s.; 245.

Άμένας: v. Άμενανός

’Άναπος, Anapus, Anapo (H E-F)

°Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133; O vid. Fast. IV 469 ss. (cfr.
Met. V 412 ss.; ex P. II 10,26); °Sil. It. XIV 515; °Aelian. v.h.
II 33; °Vib. Seq. 16; 186;
Thuc. VI 66 (v. Λάσκων); 96 (per difendere le Epipole i Si­
racusani escono ές τον λειμώνα τον παρα τον Αναπον ποταμον),
V II 42; 78; Theocr. I 68 con Schol. ad loc. b-c-d; Diod. XV 13,5;
Liv. XXIV 36,2; Plut. Oion 27,3 (νυκτός ετι τούς στρατιώτας
άναστήσας τον ’Άναπον ποταμόν ηκεν, άπέχοντα της πολεως δέκα
σταδίους); Tim. 21.
Fo. 784; Holm 75; 239; F. 80; 84; 387; P. I l l 127; P2 190.
Secondo Vibio 1’ A. si divide in caenos ( = καινός) e faeos
( = φαιός) (16) ed attraversa il lago Cyane (186). Si è pertanto
corretto caenos in cyaneos, ma la correzione è inutile.

Archidemia fons, in territorio di Siracusa [11 F]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89.
Holm 76 n. 74.
Identificata da Cluverio col « Cefalino » (tra Ciane ed Anapo),
ma senza documentazione.

Άρέθουσα, Arethusa, Aretusa [11 F]

°Lyc. fr. 9 J. = Antig. h.m. 140; °Verg. Aen. I l i 696; °Strab.
VI 2,4; °Mela II 117;°Sil. It. XIV 53; 515; °Plin. n.h. I l i 8 (14),
89 (cfr. II 225; XXXI 55); °Claudian. r.P. II 60 (Arethusaei la­
tices)·, °Solin. V 8; 16; °Nonn. Dionys. X III 323 s.; “Eustath. 409;
473; °Vib. Seq. 4;

98
 Pind. Pyth. I l i 69 (Άρέθοισα); Tim. fr. 41 a-c J. = Antig.
h.m. 140 + Polyb. X II 4 d + Strab. VI 2,4; Artemon fr. 2 J. =
Schol. Pind. ΟΙ. V l b (v. Καμάρινα); Polyb. X II 4d, 5 ss. (τήν
Άρέ^ουσαν κρήνην τήν έν Συρακούσας); Cic. II Verr. IV 53,119
(in hac insula — scii. Ortigia — extrema est fons aquae dulcis,
cui nomen Arethusa est, incredibili magnitudine, plenissimus pi­
scium, qui fluctu totus operiretur nisi munitione ac mole lapidum
diiunctus esset a mari)·, V 31,80; Diod. XVI 18; XXXIV 9; Liv.
XXV 30; Ovid. Met. V 572-641; Paus. V 7,2-3; VII 24,3; Schol.
Pind. Pyth. II 12 b; III 122; Nem. I 2 a etc.; Schol. Theocr. I
117 a-b-c; Didym. p. 184 Schmiedt n° 4 ex Steph. Byz. s.v. (otto
Άρέθουσαι); Hesych. s.v. Κυπάρα (ή έν Σικελία κρήνη Άρέθουσα);
Suda s.v. Άρέθουσα; s.v. Άδρίας. Cfr. inoltre la monetazione sira­
cusana.
Fo. 787; Holm 256 ss.; F. 77; 354; 357; P. II 89; III 127.

Asines, Asinius, Cantara = Alcantara (10-11 D)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 88; °Vib. Seq. 15
Fo. 784; Holm 70 s. con n. 60; F. 69; 79; Ryolo di Maria,
in A.S.S. 1950-51, p. 345 ss.; P2 218; 233.
Si deve ritenere che sia lo stesso fiume chiamato Άκεσίνης
(v.) da Tucidide. È possibile che con esso si debba identificare an­
che P ’Άσσινος (v.). Escluderei invece l’identificazione con 1’ Ovo-
βάλας (v.).

Assia, Gisìra? [11 F?]

Caietani Vitae S.S. Sic. I 43; 100.
Caietani op. cit. I 73; Holm III 496 n. 1.
Il fiume sfociava « inter veterem Megaram et Morgantium »
(Caiet. 43), ossia fra Megara Iblea e la Murgantia (v.) di Livio.
Potrebbe perciò essere lo stesso fiume che Polibio chiama Λίσσος
(v.). È impossibile, invece, identificarlo con 1’ Άσίνης (v.), troppo
settentrionale rispetto ai dati di cui disponiamo per VAssia.
Secondo Gaetani si tratta del Gisìra, affluente del Pantagyas
(v. Παντακύας).

99
 Άσ(σ)ίναρος, Falconara = Fiume di Noto (11 G)
Thuc. V II 83 s. (passato Γ Έρινέος — v. — ed accampatosi Ni­
cia su di un’altura, i Siracusani τή υστεραία καταλαβοντες αυ­
τόν ..........gli concedono una breve tregua, ma poi lo rimettono
difficoltà. γνόντες δε οι Αθηναίοι οτι ου λανθανουσι, κατεθεντο
πάλιν πλήν τριακοσίων μάλιστα άνδρών · ούτοι δε διά των φυλάκων
βιασάμενοι έχώρουν τής νυκτός ή έδύναντο. 84,1 Νικίας δ’ έπειδή
ήμερα έγένετο ήγε τήν στρατιάν ' οι δε Συρακοσιοι και οι ζυμμαχοι
προσέκειντο τον αυτόν τρόπον πανταχόθεν βαλλοντες τε και κατα-
κοντίζοντες. 2 καί οί ’Αθηναίοι ήπείγοντο προς τον Άσσίναρον ποτα­
μόν, άμα μεν βιαζόμενοι ύπό τής πανταχόθεν προσβολής ιππέων τε
πολλών καί τοϋ άλλου όχλου, οΐόμενοι ράόν τι σφίσιν εσεσθαι, ην δια-
βώσι τον ποταμόν, άμα δε ύπό τής ταλαιπωρίας καί τοϋ πιεΐν έπιθυ-
μία); Diod. X III 19 (avanzando gli Ateniesi verso Catania) oì δε
Συρακοσιοι πεντήκοντα μέν τάς καταλειφθείσας ναϋς άναψάμενοι
κατήγαγον εις τήν πόλιν, έκβιβάσαντες δ’ έκ των τριήρων άπαντας
καί καθοπλίσαντες, μετά πάσης τής δυνάμεως ήκολούθουν τοΐς
Άθηναίοις, έξαπτόμενοι καί βαδίζειν εις τοϋμπροσθεν διακωλύον-
τες. 2 έπί τρεις δ’ ήμέρας έπακολουθοΰντες καί πανταχόθεν περιλαμ-
βάνοντες άπεΐργον εύθυπορεΐν προς τήν σύμμαχον Κατάνην, παλι-
νοδίαν δε καταναγκάσαντες ποιήσασθαι διά τοϋ Έλωρίου πεδίου,
προς τώ Άσινάρω ποταμώ περικυκλώσαντες άπέκτειναν μ έ ν .........);
Plut. Nic. 27,4; Paus. V II 16,5.
Fo. 784; Holm 76; Ciaceri ad Lycophr. Alex. 1033 (p. 290);
P2 191.
Ciaceri voleva identificare 1’ Ά. con Γ ’Έλωρος (v. "Ελωρος,
ma l’identificazione non ha fondamento.

’Άσσινος
Holm 251; P. I l l 536; Pareti 65; 370 n. 466.
Documentato dalla monetazione di Naxos, questo fiume fu
identificato da Pareti col Santa Venera. Potrebbe essere 1’ Άσί-
νης (v.).

Assorus: v. ’Ίσβουρος

100
 Άθύρας?

Steph. Byz. s.v. (. . . εστι Sè καί Σκυθίας [Σικελίας Casaubonus,

Meineke] ποταμός Άθύρας, ώς Νυμφόδωρος [ = fr. 12 J.]).
Testimoniato dal solo Stefano, questo fiume, contrariamente
all’opinione di Casaubonus e Meineke, potrebbe essere veramente
scitico.

Atys: v. Αχάτης

Βαθύς, Iato (7 C-D)

°Ptol. I l i 4,2
Fo. 786; Holm 84 s.

Κακύπαρις, Cassibile (11 G)

Thuc. V II 80 (Τής δέ νυκτός τω Νικία καί Λημοσθένει έδόκει
................. μηκέτι τήν αυτήν οδόν ή διενοήθησαν, άλλα τουναντίον
ή οί Συρακόσιοι έτήρουν, προς τήν θάλασσαν · 2 ήν δέ ή ξύμπασα
οδός αύτη ούκ έπί Κατάνης τω στρατεύματι, άλλά κατά το έτερον
μέρος τής Σικελίας το προς Καμάριναν καί Γελάν καί τάς ταύτη
πόλεις καί Έλληνίδας καί βαρβάρους. 3 καύσαντες ούν πυρά πολλά
έχώρουν έν τή νυκτί. καί αύτοϊς, οίον φιλεΐ καί πάσι στρατοπέδοις,
μάλιστα δέ τοϊς μεγίστοις, φόβοι και δείματα έγγίγνεσθαι, άλλως
τε καί έν νυκτί τε καί διά πολέμιας καί πολεμίων ου πολύ άπεχόν-
των ίοϋσιν, έμπίπτει ταραχή · 4 καί το μέν Νικίου στράτευμα, ώσπερ
ηγείτο, ξυνέμενέ τε καί προύλαβε πολλω, το δέ Αημοσθένους, το
ήμισυ μάλιστα καί το πλέον, άπεσπάσθη τε καί άτακτότερον έχώρει.
5 άμα δέ τή έω άφικνοϋνται δμως πρός τήν θάλασσαν, καί έσβάντες
ές τήν οδόν τήν Έλωρίνην καλουμένην έπορεύοντο, όπως, έπειδή
γένοιντο έπί τω ποταμω τω Κακυπάρει, παρά τον ποταμόν ϊοιεν
άνω διά μεσόγειας · ήλπιζον γάρ καί τούς Σικελούς ταύτη οΰς με-
τέπεμψαν άπαντήσεσθαι. 6 έπειδή δ’ έγένοντο έπί τω ποταμω, ηΰρον
καί ένταΰθα φυλακήν τινα των Συρακοσίων άποτειχίζουσάν τε καί
άποσταυροϋσαν τον πόρον, καί βιασάμενοι αύτήν διέβησάν τε τόν
ποταμόν καί έχώρουν αύθις πρός άλλον ποταμόν, τον Έρινέον ■7 ταύ­
τη γάρ οί ήγεμόνες έκέλευον).
Fo. 784; Holm 76; F. I l l 379; 705 ss.; P2 191; cfr. Alessio,
in B.S.C. 1946-47, p. 34 s.; B.F.L.S. 1956, p. 318.

101
 Per la derivazione del nome moderno dall’antico v. Alessio.

Κ αμάρινα λ ίμ ν η , Camarina s. Camerina palus, presso Ca­

marina [5> G]
°Verg. Aen. III 701; °Claudian. r.P. II 59; °Priscian. 489;
°Vib. Seq. 210; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες; s.v. Καμάρινα (. . . καί
λίμνη, άφ’ ής ή παροιμία . . .);
Artemon fr. 2 J. = Schol. Pind. ΟΙ. V 1 b (v. Κ αμάρινα città);
Suda, s.v. μη κίνει Κ αμάριναν (ν. Κ αμάρινα città). Cfr. Pind. ΟΙ.
V I I (ποταμόν τε ’Ώ α ν ιν , έγχω ρίαν τε λ ίμ ν α ν ); Schol. Pind. ΟΙ.
V 1 b-c.
Fo. 785; Holm 78; P III 127 n. 1.
Vibio attribuisce a Siracusa questa palus probabilmente perché
Camarina era colonia siracusana. La Κ.λ. è da identificare a mezzo
miglio dalla città quasi alla foce del Fiume di Camerina, ossia del-
1’ ’Ίππαρις (v.). Su monete di Camarina compare la figura della
ninfa omonima.

Κάμικος, Camicus, Carabollace? Carrozza? [7 E?]

°Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133; °Vib. Seq. 42; °Steph. Byz.
s.v. Άκράγαντες.
Fo. 785; Holm 83; Caputo, in P.d.P. 1957, p. 439 ss.; Manni,
in Sicilia 20 (1958), p. 64; K. V ili (1962), p. 11.
Col Canne o Fiume di Palma identificava questo fiume già
il Fo. Esso va cercato presso la città omonima (v.) nei pressi del
Monte S. Calogero, dove si trovano sorgenti calde (Carabollace?
Carrozza?). Il K. sarebbe invece 1’ 'Άλυκος secondo Caputo.

Κ άπαιος?

codd. di °Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133.

Jacoby ad loc.
Non mi pare impossibile che Lieo ricordasse un secondo nome
del Κριμισός. Il testo è stato « corretto » sostituendovi il nome del-
1’ ’Άναπος o quello del Κακύπαρις.

102
 Χρύσας, Chrysas, Dittaino (9-10 F)
°Sil. It. XIV 229 (Vagedrusa); °Vib. Seq. 47;
Diod. XIV 95,2 (........ Μ άγω ν, οΰτος μεν οΰν διά Σικελών πο­
ρευτείς, καί τ ά ς π λ είσ τ α ς πόλεις άποστή σας τοϋ Διονυσίου, κατεστρα-
τοπέδευσεν εν τ ή τω ν Ά γυ ρ ινα ίω ν χώρα παρά τον X ρ ύ σ α ν πο­
ταμ όν εγγύς τ η ς όδοϋ τ η ς φερούσης εις Μ οργαντίναν) ; Cic. I I Verr.
I l l 44,96.
Fo. 783 n. 74; Holm 72 n. 63; F. 81; 153; 155; P2 217.
In Silio Italico Vagedrusa è stato giustamente corretto con
vage Chrysa.

Χύδας, San Fratello? ( 1 0 C-D?)

°Ptol. I l i 4,2.
Fo. 786; Holm 86; Bernabò Brea, in A.I.N. Suppl. 1975, p. 14.
Variamente identificato (Furiano, Rosmarino), questo fiume,
che Tolemeo colloca a metà strada fra Άλόντιον e Καλή ’Ακτή, è
probabilmente il San Fratello.

Cocanicus lacus
Plin. n.h. XXXI 7 (39), 73 (sai.... in Sicilia in lacu, qui Coca­
nicus vocatur, et alio iuxta Gelam).
Fo. 787; Holm 46; P. IV 101.
Questo lacus, che Plinio celebra per il suo sale, non è necessa­
riamente da cercare presso Καύκανα (v.). Nel nome, d’altronde,
si è sospettata una deformazione da un Cocalicus, ma la fama del
nome di Cocalo mi sembra troppo diffusa perché si possa ammet­
tere senza prove questa presunta deformazione.

Κριμισ(σ)ός, Crimisus s. Crinisus, Fiume Freddo (6 C-D)

°Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133; °Aelian. v.h. II 33; °Claudian.
r.P. II 57; °Vib. Seq. 45;
Verg. Aen. V 38 (cfr. Serv. Aen. V 30; I 550: a Crimisso
fluvio, quem Crinisum Vergilius poetica licentia vocat)', Dion. Hai.
I 52,1 (ποταμόν καλούμενον Κριμισόν [v.L: Κρημισον] εν γ ή Σι­
κ ανώ ν); Diod. XIX 2,8; Nep. Tim. 2,4; Plut. Tim. 25,6; 27,4;
28,7.

103
 Fo. 786; Holm 84; II 407; F. 80; Chisesi, in Rend. Line.
1925, p. 255; P2 256 s.; Bérard, Co/., p. 361.
Due fiumi di questo nome (Fiume Freddo e S. Bartolomeo)
sono stati ipotizzati da Holm, il quale riteneva necessario che an­
che il « fiume di Entella » si chiamasse K. Dal passo di Lieo si è
desunta, a torto, la possibile esistenza di un K. presso Camico.
È possibile, però, che, come pare che si siano talvolta confuse Inico
e Camico, in realtà il fiume di Camico sia invece il fiume di Inico.
Ricordando la possibilità che ’Ίνυκον (v.) fosse al monte Inici,
si potrà quindi ipotizzare che il fiume K. fosse l’attuale Fiume Fred­
do (che per Bérard è probabilmente lo Scamandro).

Κυαμόσωρος, Salso? (10 D-E?)

Polyb. I 9 (3 Hieron έξάγει στρατείαν ώς έπί τούς βαρβάρους
τούς τήν Μεσσήνην κατασχόντας. 4 άντιστρατοπεδεύσας δέ περί
Κεντόριπα καί παραταξάμενος περί τον Κυαμόσωρον ποταμόν τούς
μέν πολιτικούς ιππείς καί πεζούς αύτός έν άποστήματι συνεϊχεν, ώς
κατ’ άλλον τόπον τοϊς πολεμίοις συμμίξων, τούς δέ ξένους προβαλό-
μενος είασε πάντας ύπό τών βαρβάρων διαφθαρήναι · κατά δέ τον
τής εκείνων τροπής καιρόν ασφαλώς αύτός άπεχώρησεν μετά τών
πολιτών εις τάς Συρακούσας).
Fo. 783 η. 74; Holm 73; F. 81; 157; Ρ2 217.
Il passo polibiano non permette un’identificazione certissima,
ma indica sicuramente una certa vicinanza a Centuripe.

Κυάνη, Cyane, Ciane (o Pisma) 111 F]

O vid. Fast. IV 469 (v. Met. V 409 s.: Est medium Cyanes
et Pisaeae Arethusae / quod coit angustis inclusum cornibus aequor.
Cfr. ex P. II 10,26); °Plin. n.h. III 8 (14), 89; °Sil. It. XIV 515;
567; 586; °Aelian. v.h. II 33; °Claudian. r.P. II 61; °Vib. Seq.
186 (lacus)·,
Diod. IV 23,3; V 4.1-2.
Fo. 787; Holm 75 n. 70; 76 n. 74; F. 360 ss.; P. I I I 127.

Δαμυρίας, Molinello (11 F)

Plut. Tim. 31 (2 τοΰ Τιμολέοντος εις Γαλαρίαν στρατεύσαντος,
ό Ικέτης έμβαλών εις τήν Συρακοσίαν λείαν τε συχνήν έ'λαβε καί

104
πολλά λυμηναμενος καί καθυβρίσας άπηλλάττετο παρ’ αυτήν τήν
Γαλαρίαν [?, Καλαυρίαν], καταφρονών του Τιμολέοντος ολίγους
στρατιωτας εχοντος. 3 έκεΐνος δέ προλαβεΐν έάσας έδίωκεν, ιππείς
εχων και, ψιλούς · αίσθόμενος δ’ ο 'Ικέτης, τον Δαμυρίαν ήδη διαβε-
βηκώς, ύπέστη παρά τον ποταμόν ώς άμυνούμενος).
Holm 74; II 414; Ρ2 183; Westlake, Timol., ρ. 41 n. 1;
Sordi, Timol., ρ. 67 π. 7.
Inutile la correzione Λαμυρίας proposta da Latte.

Dianas, presso Camarina [9 G]

°Priscian. 489 (fons); °Solin. V 16.
Holm 78 n. 82; Ρ. I l i 669.
Nel passo di Solino Holm vuole correggere Oanim in luogo di
Dianam. Avremmo così una testimonianza in più per ’Ώανις; ma
la correzione non mi pare necessaria, visto che lo stesso nome com­
pare anche in Prisciano.

Έλευθέρα κράνα [11 G?]

I.G. XIV 241 = I.G.L.M.P. 29.
La provenienza dell’iscrizione da Noto fa presumere che la
κράνα fosse in quel territorio.

’Ελεύθερος, Eleuterio (già Fiume di Bagaria = Bagheria)

(7 C-D)
°Ptol. I l i 4,2.
Fo. 786; Holm 85; III 665.

’Έλωρος: v. 'Έλωρος

Endrius: v. Herbesos

’Έγγυον (κρήνη): v. ’Έγγυον città

Έρινέος, Cavallata [11 G]

°Ptol. I l i 4,4;
Thuc. V II 80 (v. Κακύπαρι,ς); 82.

105
 Fo. 784; Holm 76; F. I l l 706 ss.; Muller ad Ptol. loc. cit.
Il nome ’Όρΐνος non è che una forma corrotta di Έ. Se ri­
serviamo all’ Άβόλλας (v.) il Fiume di Avola, scompare il dilemma
di Holm, incerto fra le due per lui possibili identificazioni.

Έρύκης, Catalfaro? (Id E-F?)

°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες.
Fo. 783 n. 74; Holm 73; F. 81 s., n. 2.
Il fiume, omonimo di Έρύκη (v.), fu identificato da Holm col
Gurnalonga (Gornalunga). È però da prendere in considerazione
piuttosto la vecchia identificazione col Palagonia (Fo.) o Catalfaro.

Γελάς, Gela, Gela (già Terranova) {9 F)

°Verg. Aen. I l i 702; O vid. Fast. IV 470; °Plin. n.h. I l i 8 (14),
89; °Sil. It. XIV 213; °Claudian. r.P. II 58 (v. Γέλα); °Vib. Seq.
71; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες;
Thuc. VI 4,3 (τη μεν πόλει άπό τοΰ Γέλα ποταμού τούνομα έγέ-
νετο. Cfr. Schol. ad loc.); Callimach. Aet. II, fr. 43, 1. 46 Pfeiffer
— fr. 361 Schneider (οΐδα Γέλα ποταμού κεφαλή επι / κείμενον
άστυ; cfr. Schol. Pind. ΟΙ. II 29 d Drachmann (oi δε Γέλα ποταμω
έπικείμενον άστυ); Schol. Pind. ΟΙ. II 16b (Άρτέμων δε ο άπό
Περγάμου την Γέλαν οϊεται δειν άκούειν. καί γάρ ταύτην ομώνυ­
μον είναι Γέλα τω ποταμω, τούς δε Άκραγαντίνους Γελφων είναι
άποίκους κ.τ.λ. = fr. 1 J.); Diod. X III 108,3 (· ■.επί Γέλαν πο­
ρευτείς παρά τον ομώνυμον ποταμόν τη πόλει κατεστρατοπέδευσεν.
Cfr. V ili 23,1); Et. AL, s.v. Γέλα.
Fo. 785; Holm 78; F. 79 s. et a.; I l l 563; 732; P2 212;
Manni, in K. XVII (1971), p. 124 ss.; Mise. Heurgon, p. 613 s.
L’identificazione del fiume è ovviamente legata a quella della
città (v. Γέλα). La divinizzazione del fiume è attestata anche dalla
monetazione.
Il frammento callimacheo e lo scolio a Pind. ΟΙ. II 29 d pre­
sentano difficoltà di lettura, per le quali si rinvia alle rispettive
edizioni critiche. La κεφαλή del fiume ne è in Callimaco la foce
(« mouth »: cfr. Liddell-Scott).

106
 Gelonium stagnum
“Solili. V 21.
Holm 88 η. 102.
Il nome dello stagnum pare in rapporto con quello del Dino-
menide Γέλων. La posizione ne è imprecisabile.

Halaesinus fons, in territorio di ’Άλαισα (v.) [9 D]

“Solin. V 20; “Priscian. 499-501.
Non è impossibile che si tratti dell’ Ίπύρρα (v.).

'Αλικύας, nel bacino del Fiume Grande-Delia (6 D)

“Steph. Byz. s. v. Άκράγαντες.
Holm 80 s. η. 86; 83.
Se questo, come pare, è il fiume omonimo di 'Αλικύαι (v.) e
se questa città si identifica con Salemi, si tratterà del Fiume Grande
o di un suo affluente. I dubbi di Holm sembrano superabili. Va
tuttavia distinto da questo 'A. il Λύκος (v.), in cui esso poteva
confluire.

'Άλυκος, Platani (7-8 E)

Diod. XV 17,5 (έξαίρετον δ’ ελαβον οί Καρχηδόνιοι την των
Σελινουντίων πόλιν τε καί χώραν καί τής Άκραγαντίνης μέχρι τοϋ
'Αλύκου καλούμενου ποταμού); cfr. X X III 9,5; XXIV 1,8.
Fo. 785; Holm 80 s.; F. 80; 420; 497; P2 218; Caputo, in
P.d.P. 1957, p. 439 ss.; Uggeri, ibid. 1968, p. 120 ss.; S. 43;
Pottino, Cartaginesi, p. 61 ss.; Rocco, in Sic. Arch. 32 (1976),
p. 43 ss.
Vani i tentativi anche recentissimi di mutare l’identificazione
tradizionale, che è sicurissima. Superata l’identificazione proposta
da Mannert, che faceva del Dirillo un 'Ά. orientale. È invece op­
portuno tener distinto da questo fiume il Λύκος (v.) e forse 1’ 'Αλι­
κύας (v.).
Non può essere preso in considerazione il Salso di Licata, che
era in territorio geloo.

107
 Helbesus, presso Segesta [6 Dì
“Soliti. V 17.
Holm 84.
Holm riteneva possibile che P H. fosse lo stesso fiume che
altrove è chiamato Τελμισσός (v.). L’ipotesi non pare indispen­
sabile.

Έλκέθιος: v. Άκίθιος

'Ελίκω ν, Mazzarrà? [H C?]

°Ptol. I l i 4,2.
Fo. 786; Miiller ad loc.; Holm 87; Rizzo, Monete, p. 63;
P. I l i 617; Vallet, Rh. et Z., p. 117; Bernabò Brea, in A I.N .
Suppl. 1975, p. 9.
Il culto che questo fiume avrebbe avuto ad Άβάκαινον (sulle
cui monete è forse effigiato un toro) ha indotto ad identificarlo
col Mazzarrà. Fra Milazzo e Tindari si sono cercati altri fiumi adatti
all’identificazione, ma sempre assai vicini a quello. Proprio in que­
sta zona la cittadina di Montalbano porta l’appellativo « di Eli­
cona », al quale tuttavia non si può dare valore di testimonianza.

'Έ λω ρος, Helorus, Eloro = Abisso = Tellaro (11 G)

°Verg. Aen. I l i 698; O vid. Fast. IV 477 (Heloria Tempe);
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89 (Florum); °Sil. It. XIV 269; °Vib. Seq. 79;
Pind. Nem. IX 40 (βαθυκρήμνοισι 5’ άμφ’ άκταΐς Έλώρου); Ly-
cophr. 1033 ("Ελωρος ένθα ψυχρόν εκβάλλει ποτόν); 1184 (con
Tzetz. ad loc.); Nymphod. fr. 8 J. = fr. 5 Giannini = Athen. V ili
3, p. 331 E (Νυμφόδωρος δ’ ό Συρακόσιος έν τοϊς Περίπλοις εν τώι
Έλώρωι ποταμώι λάβρακας είναι φησι καί έγχέλεις μεγάλας ουτω
τιθασούς ώς έκ των χειρών δέχεσθαι των προσφερόντων άρτους);
Steph. Byz. s.v. (ν. "Ελωρος città); Herodot. V II 154; Tim. fr. 18
J. = Schol. Pind. Nem. IX 95 a; Plin. n.h. XXXII 2 (7), 16.
Fo. 785; Holm 76 s.; F. 79 s.; Rizzo, Monete, p. 60; P.
I l i 128

108
 La correzione 'Έλωρον in Diod. XIV 104,1 — dove si legge
Έλέπορον — già respinta da Vogel, è inammissibile.

Hennaei lacus
Ovid, ex P. II 10,25
Probabile accenno al lago di Pergusa (v. Pergus).

Ήρακλέους λίμνη, presso Agira [10 E]

Diod. IV 24,3 (Eracle προ μέν της πόλεως [scii. Άγυρίου] πα-
τεσπεύασε λίμνην, εχουσαν τον περίβολον σταδίων τεττάρων, ήν
έπώνυμον αύτω παλεΐσθαι προσέταξεν).

Herbesos, nel bacino dell’Anapo? [11 E-F?]

°Vib. Seq. 82.
Holm 76.
Se si tratta del fiume di Έρβησσός (v.), esso sarà da cercare
presso Buscemi in un affluente dell’Anapo o nell’alto corso del­
l’Anapo stesso. « Qui et Endrius », variamente interpretato (ma,
se si tratta di un errore, non sarà possibile vedervi un Euhydrosì),
resta una crux come « oppido alurino ». La correzione Erineus per
Endrius, accolta da Holm, potrebbe però essere giusta e permet­
terebbe di superare la difficoltà. È comunque possibile un rapporto
dell’H. coi fines di Eloro (oppido alurino}), ma è difficile am­
mettere che si tratti dell’alto corso dell’Eloro stesso.

Hietaris·, v. 'Ίππαρις

Ίμέρας settentrionale, Himera, Fiume Grande (8 Ό)

Ίμέρας meridionale, Salso (9 D - 8 F)
°Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133; °Ps. Scyl. 13; °Strab. VI 2,1 ;
°Mela II 7,119; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Sil. It. XIV 233; °Ptol.
V II 4,2-3; °TP {Himera)·, °Solin. V 17; °Vib. Seq. 83; °Steph. Byz.
s.v. Άπράγαντες;
Pind. Pyth. I 79 (παν ευυδρον άκταν Ίμέρα); cfr. Schol. Pind.

109
Pyth. I 153 — Aeschyl. fr. 32 (χα λοΐσ ι λουτροϊς εχλελουμ αι δέμας /
εις ύψίκρημνον 'Ιμέραν Schol. Theocr. V 123/4 d ('Ιμέρα · πο­
τα μ ός Σ ικελίας, τοΰτο δε φησι διά το ποτέ μεν αλυκ α ς, ποτέ δε
γλυ κ εία ς εχειν (π η γ ά ς . έστι δέ καί π ό λ ις ομώ νυμος) δι η ς ρεει
(ό π ο τ α μ ό ς); f ((Ί μ έ ρ α ) δνομα ποταμού, έστι δέ καί όνομα πόλεω ς
Σ ικ ελίας); Polyb. V II 4,2 (έφ* ω Καρχηδονίους βοηθεΐν καί π εζικ α ΐς
καί να υτικ α ΐς δυνάμεσι, καί συνεκβαλόντας 'Ρωμαίους εκ Σ ικ ελία ς
ούτως διελέσθαι τ α κ α τά τή ν νήσον ώστε τ ή ς έκατέρων έπαρχίας
δρον είναι τόν 'Ιμέραν ποταμόν, ος μ ά λ ισ τ α πω ς δίχα διαιρεί τή ν
δλην Σ ικελίαν); 5,7 (. . . .τ ή ν εντός 'Ιμέρα ποταμού χώ ραν καί πό­
λεις είναι Συρακοσίων); V 3,4; X II 8,4; 26,3; XIX 109,4; XX
3,1; 30,1; Liv. XXIV 6; XXV 40; Vitruv. V ili 3,7 (in Sicilia
flumen est Himeras, quod, a fonte cum est progressum, dividitur
in duas partes; quae pars profluit contra Etruriam, quod per terrae
dulcem sucum percurrit, est infinita dulcedine, quae altera parte
per eam terram currit, unde sal foditur, salsum habet saporem·,
Steph. Byz. s.v. 'Ιμέρα (έστι καί ποταμ ός 'Ιμέρας, ώς Νικάνωρ =
fr. 13 Μ.).
Fo. 783; Holm 79; 85; F. 80 s.; 124; 414; 502; P. I l l 128;
P2 219 s.; Uggeri 166.

'Ίππαρις, Hipparis, Ippari (già Fiume di Camarana)

(9-10 G)
°Sil. It. XIV 230; °Ptol. I II 4,3 (Ίππώρου); °Nonn. Dionys.
X III 317; °Vib. Seq. 85 (quem et Hiccarin vocant)·,
Schol. Pind. 01. V 20 e (ύμνεΐ δέ καί τόν ποταμόν τον ’Όανον
καλούμενον καί τήν έγχωρίαν λίμνην Καμάριναν · ύμνεΐ δέ καί τούς
όχετούς τοϋ 'Ιππάριδος ποταμού, δστις τοΐς μέν όχετοΐς αύτοϋ άρδει
τόν δλον δχλον τε καί τόπον, προσκολλά δε καί προστίθησιν άδια-
λείππως άλσος μέγα καί τόπον πολύν τε καί ύψηλόν, ώς δύνασθαι
καί θαλάμους έξ αύτοϋ καί μεγάλας ποιεΐν οικίας · άγει δέ τόν δήμον
αύτόν εις φώς καί χαράν έξ αμηχανίας καί απορίας, πάντα παρέχων.
λέγεται γάρ καί ναυσίπορος είναι καί πολύιχθυς. καί ό μέν Άρίσταρ-
χος βούλεται οϋτω, θαλάμων κατασκευάς τόν 'Ίππαριν τή Καμα-
ρίνη παρέχειν · φησί γάρ δτι διά μέσης ρέων τής Καμαρίνης τή
πλημμυρία άναπλάσσει γήν, άφ’ ής πλινθεύοντες οί Καμαριναΐοι
οίκοδομοϋσι τάς οικίας, προσπλάσσει δέ γήν ώς καί ό ’Αχελώος ταϊς

110
Έχινάσι καί è Νείλος τη Αίγύπτω. ό δέ Δίδυμος ού τοϋτο βούλεται ·
ού γάρ φησι τοσοΰτον πλημμυρεΐν ώς δύνασθαι τη νεωστί κατα-
σκευασθείση πόλει τοσοΰτον παρασχεΐν πηλόν προς πλινθοποιίαν.
άλλα τοΰτό φησιν, οτι ό ποταμός διά μέσης της ύλης ρεΐ · εΐτα
κοπτόντων των Καμαριναίων τα ξύλα εις κατασκευήν οϊκων, άμη-
χανούντων δέ προς τήν καταγωγήν, ύποδέχεσθαι καί τω πολλω
ρεύματι κατάγειν είς τήν πόλιν. ουτω καί το ταχέως προσκεΐσθαι
τω λόγω φαμέν; ν. anche 27 a-b; 29 e, g); Pind. 01. V 11; Calli-
mach. Aet. II fr. 43, 1. 42 Pfeiffer.
Fo. 785; Holm 77; F. 8o; P. I l i 128; P2 325 con n. 6.
La forma corretta del nome è probabilmente 'Ίππαρις, non
'Ίππωρος. A due fiumi con lo stesso nome pensava Freeman, con­
siderando errato il nome dell’ ’Ίσβουρος (v.)
Per la localizzazione del fiume è da ricordare anche la mone­
tazione di Camarina.

'Ίππωρος: ν. 'Ίππαρις

'Ύβλαιος?
Diod. XXII 2,1 (Φιντίας . . . καί Ίκέτας . . . . παρετάξαντο περί
τον 'Ύβλαιον).
Se si tratta di un fiume, esso va cercato fra Siracusa ed Agri­
gento. Forse non è lontano dal Τηρίας (v.), dove Iceta si scontrò,
poco dopo questa battaglia con Finzia, coi Cartaginesi. L’indicazione
non è tuttavia sufficiente e si può pensare ad un fiume omonimo
ad una qualsiasi delle 'Ύβλαι (v.).
'Ύμητος: ν. Τίμητος
Hyperia palus\ ν. Καμάρινα λίμνη

'Ύψας, Hypsa, Belice (6 Ό-Ε)

'Ύψας, S. Anna {8 F)
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Sil. It. XIV 227; °Ptol. I l i 4,3;
°Vib. Seq. 84;
Polyb. IX 27,5 (ν. Άκράγας, fiume).
Fo. 785; Holm 80; 83; F. 80; 421; 432; P. I l i 605; P2 218;
V. 67.

Ili
 Si tratta di due fiumi omonimi, l’uno presso Selinunte (Plin.,
Sii. It.?, Vib. Seq.?, monete), l’altro presso Agrigento (Polyb.,
Ptol.), come già aveva visto il Freeman. L’indicazione polibiana
(e tolemaica) andrà intesa nel senso che il "Y. agrigentino ad occi­
dente e a sud (επί τάς δύσεις καί τόν λίβα) della città, corrispon­
derà all’attuale S. Anna.

'Ύρμινος, Hirminum, Irminio (già Fiume di Ragusa o

Erminio) (10 G)
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89;
Philist. fr. 5 J. = Dion. Hai. ad Pomp. 5,4 (........Συρακόσιοι
8έ πυνθανόμενοι Καμαριναίους τον 'Ύρμινον διαβάντας).
Fo. 785; Holm 77; F. 162; Ρ2 325 con η. 6.
È possibile che la TP si riferisca a questo fiume col nome
Niran(n)us (Muller ad loc.).

Ίπύρρα, nel territorio di ’Άλαισα [9 D?]

I.G. XIV 325 I 5; cfr. °Solin. V 20.
Holm 86 n. 96; P2 170 η. 1.
È impossibile localizzare questa fonte con maggior precisione.
V. anche Halaesinus fons.

’Ίσβουρος, Verdura (già Caltabellotta) (7 E)

°Ptol. I l i 4,3; °Vib. Seq. 152 (?).
Fo. 785; Holm 83.
Questo nome è stato sostituito a quello di Assorus in Vibio
152; ma il passo di Vibio è quant’altri mai discutibile. Di questo
abbiamo detto anche a proposito dell’ ’Άλβα (v.). Qui occorre ag­
giungere che la lettura Assorus è incompatibile con l’ubicazione di
Triocala (v.), a meno che non si pensi ad una non impossibile omo­
nimia di questo fiume con un altro, omonimo a sua volta della
città di ’Άσσωρος (v.). Il Verdura è in territorio megarese in quanto
si trova a 13 miglia da Eraclea Minoa, ossia alla distanza indicata
da Tolemeo (v. Miiller ad loc.). Così si può accettare l’identifica­
zione dell’ ”1. col Verdura e col Triocala (v.)

112
 Λαμυρίας: ν. Λαμυρίας
Lanarius (-icus)
°It. Ant. 88,8.
Fo. 785; Holm 194; V. 67.
Localizzato dall Ή. Ant. nei pressi di Selinunte, e 10 miglia ad
Est di Mazara, questo fiume deve essere identificato col Σελι-
νοΰς (ν.).
Λάστος: ν. Άκράγας
έν Λεοντίνοις (ύδατα?), in territorio di Leontini
°Lyc. fr. 11 J. = Antig. h.m. 159 (έν δέ τη Λεοντίνων ίστορεΐν
Λύκον — scii, φησίν Καλλίμαχος — τούς όνομαζομένους ** άναζεΐν
μέν ώς θερμότατου των έψομένων, τάς δέ πηγάς έχειν (ρυχράς · των
δέ πλησιαζόντων αύτοΐς το μέν των ορνίθων γένος άποθνήσκειν
εύθύς, τούς δέ ανθρώπους μετά τρίτην ήμέραν) + Plin. n.h. XXXI
2 (19), 27 (necari aquis ... Lycos — scii, dicit — in Leontinis ter­
tio die quam biberit).
Commenteremo con Jacoby (F.G.H. I l l b, Komm. p. 601):
« sehr fraglich, ob die Palikenquelle gemeint ist ». Per Ciaceri
{Culti e miti nella storia dell’antica Sicilia, Catania 1911, p. 26)
non v’era dubbio che si trattasse del lago di Lentini, ma il colle­
gamento di questa zona — fra l’Etna e Palike — non autorizza
la certezza del Ciaceri. Il lago di Lentini, o Biviere, d ’altronde è
anche conseguenza del risanamento di una zona paludosa [per la
storia della zona, trad. G. Di Marzo, voi. I, Palermo 1855, p.
595 s., s.v. Lentini (Beviere di)·, p. 596, s.v. Lentini {Palude di)].

Λιλύβαιον φρέαρ, attualmente sotto la chiesa di S. Giovanni

Battista di Marsala [5 D]
Diod. X III 54,4 (τοΰ φρέατος, ο κατ’ έκείνους μέν τούς χαψούς
ώνομάζετο Λιλύβαιον).
Ziegler, in P.-W. X III 543.

Λίσσος, Trigona? {10 F?)

Polyb. V II 6,5 s. (Ή γάρ των Λεοντίνων πόλις . . . . δύο δ’ έχει

113
π υ λ ώ ν α ς ..........ύπό δέ τή ν μ ία ν άπορρώγα, τη ν προς τ ά ς δύσεις,
παραρρεΐ ποταμός, δν καλοΰσι Λ ισσον. τουτω δε κ εΐντα ι π α ρ ά λ λ η λ ο ι
χ α ί πλείους ύπ ’ αυτόν τον χρημνον οικιαι συνεχείς, ιυν μ εταζυ και
τοΰ ποταμού συμβαίνει τ ή ν προειρημένην οδόν ύπάρχειν).
Fo. 784; Holm 74; Ρ. I l l 681
Holm pensava ad un affluente del Τηριας (v.), che noi identi­
fichiamo col San Leonardo. La presenza di un culto di Lyson a
Tauromenio non sembra avere alcun rapporto con questo fiume,
che potrebbe essere lo stesso che è ricordato come Assia (v.)

Λ οίτανος: v. Λ ο γγα νό ς

Λ ο γγα νό ς, Rodi [Il Q

Polyb. I 9,7 (nel Μυλαίων πεδίον); Diod. XXII 13,2 ('Ιερών
............ έμβαλώ ν δέ είς Μ εσσήνην κατεστρατοπέδευσε παρά τον Λοί-
τανον ποταμόν
Fo. 784; Holm 87; D. Ryolo di Maria, in A5.5. 1951, p.
345 ss.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 6 s.
L’identificazione sembra ormai definitiva.

Λ όγγω ν?

Diod. XXIV 6 (v. Ίτάλιον).

Ciaceri ad Lycophr. Alex., p. 290; Jenkins, in A tti Napoli
1973 (1975), p. 99 con n. 78.
Ciaceri ritenne che Λ. fosse Λ ο γ γ ά ν η . Mi pare tuttavia che il
contesto di Diodoro, per quanto poco esplicito, faccia pensare ad
un fiume non lontano da Catania. Jenkins — che distingue Λ. da
Λ ο γ γ ά ν η — lo ritiene anch’egli uno « strong point ».

Λύκος, Delia o Fiume delle Arene (6 D-E)

Diod. XVI 82,3 (μετά δέ ταΰτα των Καρχηδονίων διαπρεσβευ-
σαμένων χαί πολλά δεηθέντων συνεχώρησεν αύτοϊς τήν ειρήνην
ώστε τάς μέν Έλληνίδας πόλεις άπάσας έλευθέρας είναι, τον δέ
Λ ύ κ ο ν καλούμενον ποταμόν δριον είναι τής έκατέρων έπικρατείας ·
μή έξεΐναι δέ Καρχηδονίοις βοηθήσαι τοϊς τυράννοις τοΐς πολεμοϋσι

114
προς Συρακοσίους); Plut. Tim. 34,2 (έντός τοΰ Λύκου); Heracl.
Lemb. exc. Politiarum 59 Diels = F.H.G. II 221 (v. Ηράκλεια).
Fo. 785; Holm 80 s.; F. 420; 497; Pottino, Cartaginesi, p. 59.
Si è ritenuto fin dal Cluverio che questo nome indicasse uno
« zweiter Halycus » (Fo.), che Freeman (420) definiva « western »;
ma i due fiumi possono essere tenuti distinti anche nel nome.
Quanto alla identificazione che proponiamo, già registrata da For-
biger, essa si fonda su Diod. XVI 82,3, che indica τον Λύκον come
confine delle due zone greca e punica « ώστε τάς μεν Έλληνίδας
πόλεις ά π ά σ α ς έλευθέρας είναι », ad occidente dunque di Se­
linunte. Il nome è confermato da Plutarco.
La critica di Holm è pertinente soltanto nel senso che non si
può ipotizzare questo fiume sulla base di Stefano (v. 'Αλικύας).
Che il Λ. fosse il Platani — come è suggerito dal passo di Era-
clide — è stato recentemente ridetto da Pottino, ma la teoria non
pare sostenibile perché in contrasto con quanto ci dice Diodoro.

Λυσιμέλεια λίμνη, in Siracusa [11 F]

°Ps. Scymn. 280;
Thuc. V II 53,2; Theocr. XVI 83 s.; Schol. ad loc. b.
Fo. 784 s.; Holm 75 s.; 260.
Λ. è stato considerato il nome greco della Συρακώ (v.)

Macer·, v. Μαζάρας

Μάκρας: v. Μαζάρας

Magea fons, nel Siracusano [11 F]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89.
Holm 76 n. 74.
Come per altre fontes siracusane il luogo è imprecisabile.

Μαζάρας s. Μάκρας, Macer, Mazaro (6 D-E)

°Plin. n.h. I l i 8(14), 90; °Ptol. I l i 4,3;
Diod. XI 86,2 (v. Λιλύβαιον città); X III 54,6 (άπό τοΰ Λιλυ-
βαίου την πορείαν ποιούμενος έπί Σελινοΰντος. ώς δ’ έπί τον Μ ά-

115
ζ α pov ποταμόν παρεγενήθη, το μεν παρ’ αυτόν έμπόριον κείμενον
εΐλεν έξ έφ όδου,. . .) .
Fo. 785; Holm 83; F. 80; 419.

Μ άζαρος: ν . Μ αζάρας

Melas, Mela (H O
°Ovid. Fast. IV 476.
Fo. 786; Holm 87; P. IV 193.
Per Holm si tratta del Nocito o del Condro.

Menais fons
°Vib. Seq. 177.
Holm 169 n. 62.
Da Holm identificata col « cratere dei Palici » (sic), è forse
da cercare nel territorio di Μ έναι (v .).

Μεν ας?

F. 152.
Freeman non cita fonti: forse si riferisce al Menais fons (v.),
ma ne parla come del fiume di Μέναι,νον.

Milichie fons, nel Siracusano [11 F]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89.
Holm 76 n. 74.
Luogo imprecisabile nel Siracusano.

Μ όναλος, Pollina? (9 C-D?)

°Ptol. I l i 4,2.
Fo. 786; Holm 86; Bernabò Brea, in A.I.N. Suppl. 1975,.p. 24.
L’ubicazione esatta va cercata fra Cefalù e Tusa e probabil­
mente si tratta del Pollina, comunemente accettato. Solo il Muller
(ad loc.) pensa ad un fiume più vicino a Cefalù, di cui però non
sa indicare un nome.

116
 Μ οτυκάνος, Fiume di Scicli [10 G]
°Ptol. I l i 4,3.
Fo. 785; Holm 77.
I l fiu m e p rende p rob ab ilm en te il suo n o m e da q u ello di Μότυκα.

έν Μ ύλαις λ ίμ ν η , presso Milazzo [11 C]

°Lyc. fr. 10 J. = Antig. h.m. 154.

Mylas, Marcellino {11 F)

Liv. XXIV 30,3 {ad Mylan flumen); 31,14.
Fo. 784; Holm 74 s.; I l i 89; F. 411; P2 185.
Questo fiume, erroneamente confuso col Λ ό γγα νο ς, fu da Holm
identificato col Marcellino.

Μ υτιστρατΐνον?

°Lyc. fr. 9 J. = Antig. h.m. 139.

Da collegare con Μ υτίστρατον (v.).

Νάρος? Naro? {8 F?)

R.I.G.I. V ili 266 ss. = Suppi. Ep. IV, n° 30?
Ribezzo, in R.I.G.I. (1924) cit.; Alessio, in B.S.C. 1946-47,
p. 37; IE W , p. 766; Zamboni 478 s.
Il nome è presupposto da Ribezzo sulla base di un patronimico
Ν αραονίδα che compare in una laminetta plumbea da Camarina.
Vi corrisponderebbe anche l’antroponimo Ναρών su un’iscrizione
indicata in un primo tempo come proveniente da Centuripe, poi
da Camarina (cfr. S.E. 1927, p. 324; R.I.G.I. XI, 1927, p. 147 =
Suppi. Ep. IV n° 31), ma né l’uno né l’altro documento possono
provare l’esistenza del fiume e, anzi, l’antroponimo spiega sufficien­
temente il patronimico. Se il fiume — forse Νάρος? — esistesse,
potrebbe essere l’odierno Naro.

Ν η στις? Iacono? {8 E-F?)

Emped. fr. 6,96 Diels = Diog. Laert. V ili 2,12 ( = 76)
(Έ . φησί δ’ οΰτω · Ζευς α ρ γ ή ς ..........Ν ή στις θ’ ή δακρύοις τ έγ γ ει

117
κρούνομα βρώτειον. Δία μέν το πΰρ λέγων . . . . Νηστιν δε το ύδωρ);
Phot. s.v. =: Alexis fr. 322 Κ = Edmonds, F.A.C. II, p. 518
(Νήστης Σικελική θεός. ’Άλεξις); Eustath. II, p. 1180 ad Horn. II.
XIX 207; cfr. p. 1177 ad XIX 166.
Se si tratta di una divinità il cui nome è connesso con un tema
indicante « fiume » (Zamboni 483), sarà da cercare in territorio
agrigentino un fiume N. che potrebbe essere il Iacono.

Nimera: v. "Ιμερα

Nirannus
°T.P.
Holm III 491; Uggeri 168.
Nella T.P. questo fiume sfocia ad O di Siracusa. Lo si identifica
con 1’ "Υρμι,νος (v.). Insostenibile il punto di vista di Holm, che
vorrebbe vedervi 1’ Ίμέρας (ma in I 77 n. 80 si chiede se non si
tratti dell’ "Υρμι,νος).

’Ώανις, ’Όανος, Frascolara? [9-10G?]

Pind. ΟΙ. V 10 s. (άείδει, μεν άλσος αγνόν / το τεόν ποταμόν τε
’Ώανιν κ.τ.λ.) ; Schol. Pind. ΟΙ. V 20 e; 25 b (ποταμός έν Καμα­
ρίνι ’Όανος); 27, a-b; 29 e, g (ν. "Ιππαρις).
Fo. 785; Holm 77 s.; F. II 33; P2 235.
Il fiume va cercato presso Camarina ed è generalmente iden­
tificato col Frascolara o Rifriscolaro.

Όνοβάλας? Strina? [11Dì]

App. b.c. V 109,453 (Ottaviano έλθών 8' επί τό Ταυρομένιον
προσέπεμψε μέν ώς ύπαξόμενος αύτό, ού δεξαμενών δέ των φρουρών
παρέπλει τόν ποταμόν τόν Όνοβάλαν καί τό ιερόν τό ’Αφροδίσιον,
καί ώρμίσατο ές τόν αρχηγέτην [Νάξιων τόν θεόν] ώς χάρακα θησό-
μενος ένταϋθα καί άποπεψάσων τοϋ Ταυρομενίου).
Fo. 784; Holm 70; I l l 390; Ρ. I l l 537; P2 235; Gabba ad
loc., p. 185.
Il nome è probabilmente corrotto e già Holm pensava alla cor­
rezione τόν Όβάλαν ο τόν Άβόλαν ο τόν ’Άβολον (ν.). Non v’è

1118
ragione sufficiente, comunque, per considerarlo un sinonimo di
Άσίνης ο Άκεσίνης, né di Ταυρομένιος. Mi pare inevitabile il man­
tenimento della crux desperationis. Quanto all’identificazione del
corso d ’acqua sembra più probabile quella col Strina (v. P. Rizzo,
Naxos siceliota, Catania 1894, p. 114 s.; N. Valenza Mele, in
MEFRA 1977, p. 504 s.) che quella col S. Venera (P. Pelagatti,
in Boll. d’Arte 1964, p. 161).

Όπικανός, in territorio di ’Άλαισα [9 C-D]

I.G. XIV 352 I 64; II 5; 19; 20.
Holm 86 n. 96; P2 292 n. 4.
Presso Tusa e, comunque, nel territorio di ’Άλαισα.

Orethus, Oreto (7 C)
°Vib. Seq. 115.
Fo. 786; Holm 85; F. 80; 255; 257; P2 323 con n. 6
Il fiume è ricordato senza indicarne il nome da Polibio (I 40).
Όρϊνος: v. Έρινέος

Pachynos, Saiazza? [11G?]

°Vib. Seq. 127.
Se l’indicazione di Vibio non è errata, si tratterà di un corso
d ’acqua da cercare presso Pachino: forse il Saiazza?

Παλαγκαΐος, nel bacino del Dittaino [9-10 E]

P. I l i 619.
La testimonianza, offertaci da monete di Αγυριον, del culto
di una divinità fluviale di questo nome, suggerisce la ricerca del
fiume, che sarà probabilmente da identificare con un affluente del
Dittaino.

Παλίκων λίμνη, Stagna Palicorum, lago di Naftia [10 F]

°Strab. VI 2,9 (κρατήρες);
Theoph. fr. 1 J. (κρήνη) = Steph. Byz. s.v. Παλική (v.);
Diod. XI 89 (κρατήρες); Ovid. Met. V 405 (stagna); ex P. II
10,25 (olentis stagna Palici); Ps. Arist. mir. 57 (κρατήρες); Isigon.

119
fr. 7 Μ. [ = Sotion de font. 8] = Parad. Flor. 8 Giannini (κρήνη
έν Παλικοϊς, ήτις εις ύψος άναρρίπτει το ύδωρ πηχέων εξ, έμφασιν
ποιούσα μέλλειν κατακλύζειν τους υποκειμένους τόπους, καθόλου
δέ ούχ ύπερεκχεϊται ούδέν. Έπί ταύτης οί έπιχώριοι τούς υπέρ των
μεγίστων δρκους ποιούνται, ώς ιστορεί Ίσίγονος έν δευτέρω ’Απίσ­
των); Polemon fr. 83 Μ. = Macr. Sat. V 19; cfr. Verg. Aen. IX
584 s. (Symaethia circum flumina, ubi et placabilis ara Palici)·,
Serv. ad loc.
Holm 168 ss. n. 62; Piraino, in K. V (1959), p. 177 con n. 24;
Bello, in K. VI (1960), p. 71 ss.; 95.
È raccolta qui, insieme con quella della κρήνη, anche la docu­
mentazione dei κρατήρες, che da altri sono detti Δέλλοι. Ricordia­
mo che la κρήνη è detta da Teofilo presso Stefano Παλικίνη κρήνη.

Παντακύας, Pantagyas, Porcaria (11 F)

°Verg. Aen. I l l 688 (cfr. Serv. ad loc.); O vid. Fast. IV 471;
°Plin. n.h. I l l 8 (14), 89 (Pantagies); °Sil. It. XIV 231; °Ptol. I l l
4,4 (-ακίου); °Claudian. r.P. II 57 s. (saxa rotantem Pantagiam);
°Vib. Seq. 121;
Thuc. VI 4 (υπέρ Παντακύου τε ποταμού Τρώτιλόν τι όνομα
χωρίον οίκίσας).
Fo. 784; Holm 74; F. 67; 82; Ρ. I l l 128; P2 182; 209.
L’identificazione del fiume è in stretto rapporto con l’identi­
ficazione di Τρώτιλόν (v.).

Pergus lacus, lago di Pergusa (9 E)

°Claudian, r.P. II 122 ss.;
Ovid. Met. V 385-387 (Haud procul Hennaeis lacus est a moe­
nibus altae) / nomine Pergus aquae: non illo plura Caystros / car­
mina cygnorum libentibus edit in undis); cfr. ex P. II 10,25 (Hen-
naeosque lacus).
Fo. 786; F. 75; 180 ss.; P. I II 127.

Petrensium stagnum
°Solin. V 22.
Holm 88 n. 102.
Da cercare nel territorio di Πέτρα?
 Phacelinus, ad Ovest di Messina
°Vib. Seq. 124.
Fo. 786; Holm 87.
Iuxta Peloridem, presso il tempio di ’Άρτεμις Φακελίτις, può
essere uno qualunque dei numerosi corsi d’acqua della zona ad
Ovest di Messina. L’identificazione potrebbe essere determinata
dall’auspicato ritrovamento del tempio. Una’ v.l. dà Phaetelinus.

Phaetelinus: v. Phacelinus
Φοινικοϋς
°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες.
Se è da porre in rapporto col Φοινικοϋς λιμήν (v.), questo fiu­
me sarà da identificare fra il Pachino e la foce dell’ Έρινέος (v.).
Non mi pare probabile un rapporto con Φοίνιξ (v.) che sarebbe
troppo a Nord.

Πλάταμος?, in territorio di ’Άλαισα [9 C-D?]

I.G. XIV 352 II 11; 17.
Plinthias fons
Pìin. n.h. XXXI 22.
Holm 88 n. 102.
È possibile che questa fons sia da porre in relazione con la
località Plintis (v.) e col territorium Plintitanum. Qualunque iden­
tificazione sarebbe però troppo ipotetica.

Πόρπαξ, in territorio segestano [6 D]

°Aelian. v.h. II 33.
Fo. 786; Holm 84; P. I l i 649.
Il culto di una divinità fluviale di questo nome a Segesta at­
testa l’esistenza del fiume, che tuttavia non è identificabile con
sicurezza.

Ψύχρος?
Ps. Isigon. XXII = Paradox. Vatic. 21 Giannini (ποταμός
ψυχρός [Ψύχρος Rohde] δνομα ( ’Άκις) δια της Σικελίας ρεΐ · ούτος

121
τοϋ μέν θέρους έλώδες [ίλυώδες Nauck, ήλιώδης cod.] έχει, ύδωρ,
τοϋ δέ χειμώνος καλόν τε και διαυγές).
Holm 87 η. 102
È probabile che il Paradossografo Vaticano abbia attribuito
una individualità al ψυχρόν ϋδωρ di Teocrito (XI 47), ossia all’ ’Άκις
(v.). L’inserzione di questo nome, suggerita da Keller, sarebbe così
giustificata e, di fatto, è accolta da Giannini.

'Ραχας?, in territorio di ’Άλαισα [9 C-D?]

I.G. XIV 352 II 25 et a.
Holm 86.
Non è certo che si tratti di un corso d ’acqua.

Σκάμανδρος, presso Segesta [6 D]

Diod. XX 71,2 (έκτος της πόλεως — scii, di Segesta — παρά
τον Σκάμανδρον ποταμόν); °Strab. X III 1,53 (ν. Σιμόεις).
Fo. 786; Holm 83 s.; Bérard, Col., p. 361, n. 1.
È verosimile che questo nome sia stato dato ad uno dei corsi
d’acqua in territorio segestano dopo l’affermarsi della leggenda
troiana. Per Bérard è probabilmente il Κριμισός (v.) o un suo af­
fluente.

Σελινοϋς, Selinus, Modione (o Madiuni) (6 E)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 90 (-uus); °Strab. XVII 3,16; °Ptol. I l i
4,3; °Vib. Seq. 135 (?); °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες;
Schol. Callim. Aet. II, 1. 33 Pfeiffer (ν. Σελινοϋς città).
Fo. 785; Holm 83

Σικανία ποταμός?
Tzetz. Lycophr. 1029.
Licofrone parla del κλύδων έμπλην Παχύνου Σικανός. È evi­
dente l’errore di Tzetzes.

Σίλλα λίμνη, presso Gela [9 F]

Parad. Fior. 30 Giannini (περί Γελάν της Σικελίας έστι λίμνη
Σίλλα καλουμένη έλαχίστη τό μέγεθος, ήτις τούς έν αύτη λυουμέ-

122
νους εις το ξερόν έκρίπτει ώς απ’ οργάνου τινός, ώς φησιν ’Αριστο­
τέλης). Cfr. Ps. Aristot. mir. 112 (ove però il laghetto è anonimo).
Rix, Baust. 166; Zamboni 483.

Σιμόεις, presso Segesta [6 D]

Strab. X III 1,53 (oì 5’ εις Αίγεσταν κατάραι της Σικελίας σύν
Έλύμω Τρωί καί ’Έρυκα καί Λιλύβαιον κατασχεΐν, καί ποταμούς
περί Αϊγεσταν προσαγορεϋσαι Σκάμανδρον καί Σιμόεντα).
Holm 83; Bérard, Col., ρ. 361.
Come per lo Σκάμανδρος (v.) è verosimile che uno dei corsi
d ’acqua del territorio segestano abbia preso questo nome dopo
l’affermarsi della leggenda troiana.

Σόσσιος, Bellapietra (7 E )
°Ptol. I l i 4,3.
Fo. 785; Holm 83; Ρ. IV 176.
Identificando il Carabi ( = Cannitello secondo la carta di Holm)
coll’ ’Αχάτης (v.) ed il Verdura con 1’ ’Ίσβουρος (v.), non resta per
l’identificazione col Σ. se non il Bellapietra. Anche per Tolemeo il
Σ. è subito ad Ovest dell’ ’Ίσβουρος. È di per sé evidente che non
sono da prendere in considerazione né il Sosio affluente del Ver­
dura, né il Sossio = Marsala.

Σύμαιθος, Symaethus, Simeto (già Giarretta) (10-11 E)

°Ps. Scyl. 13, O vid. Fast. IV 472; °Strab. VI 2,4; °Plin. n.h.
I l i 8 (14), 89; °Sil. It. XIV 231; °Ptol. I l i 4,4; °T.P. (Simetus);
°Vib. Seq. 139;
Thuc. VI 65; Verg. Aen. IX 584; Polyaen. I 40,5.
Fo. 783; Holm 72 s.; F. 81; P2 217; Uggeri 167.
È evidente l’errore di Tolemeo, che pone il Σ. a Nord di Ca­
tania, fra Catania stessa e Ταυρομένιον-Taormina. Cfr. già Muller
ad loc.

Συρακώ λίμνη, in Siracusa [11 F]

°Vib. Seq. 220? (Tyraca); Steph. Byz. s.v. Συράκουσαι (v .);
Schol. Callim. Aet. II fr. 43, 1. 28 ss. Pfeiffer.

123
 Identificata con la Λ υσιμέλεια (v .), di cui questo è forse il nome
pregreco. V. anche Συρακούσας.
Nell’edizione Parroni è preferita la forma· Tyraca.

Συρακούσας?
°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες.
Non conosciamo in realtà un fiume Συρακούσας, che parrebbe
postulabile sulla base dell’omonimia con la città indicata da Stefano.
È possibile tuttavia che la città abbia invece preso il suo nome della
Συρακώ ο Λ υσιμέλεια (v.).
Per un fiume con questo nome, anziché per la λ ίμ ν η Συρακώ,
potrebbe valere l’identificazione proposta da S.L. Agnello (v. A p­
punti delle lezioni del Prof. S.L. Agnello, ciclostilato Università di
Catania, Scuola di Peri, in Arch. Class. 1972-73, p. 9 s.) col tor­
rente S. Giorgio.

Ταυρομένιος, presso Taormina [11 D]

*Vib. Seq. 144;
Parad. Vai. 20 Giannini (T. ποταμός έστιν εν Σικελία παρά τήν
ομώνυμον πόλιν κ.τ.λ.).
Holm 70.
Potrebbe trattarsi di un sinonimo di ’Άσσινος (v.), mentre è
da escludere un’identificazione con 1’ Όνοβάλας (v.). È comunque
da cercare nei pressi di Taormina o, più genericamente, nel terri­
torio di Νάξος.

Τελμισσός, in territorio di Segesta [6 D]

°Aelian. v.h. II 33 (con vv. Ih); °Solin. V 17? (v. Helbesus).
Holm 84; P. I l i 649.
Non pare necessaria l’identificazione proposta da Holm con
l’Helbesus (v.). Il fiume era oggetto di culto.

Temenitis fons, in territorio di Siracusa [11 F]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89.
Holm 76 n. 74.
L’ubicazione non è precisabile; ma è probabile che la fonte si
trovasse nel quartiere Τεμενίτης (v. Συράκουσαι).

124
 Τηρίας, Terias, San Leonardo di Lentini (10-11 E-F)
°Ps. Scyl. 13; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 89;
Diod. XIV 14,3 (μετά δέ ταΰτα έπί Λεοντίνους άναζεύξας έγ-
γύς της πόλεως κατεστρατοπέδευσε παρά τον Τηρίαν ποταμόν. V.
anche XX II 2,1); Thuc. VI 94; Hesych. s.v. (ποταμός Σικελίας).
Fo. 784; Holm 74; I II 496; Columba, in A.S.S. 1890, p.
140 s.; F. 82; P2 181 con n. 3; 209.
Può essere interessante il ricordo del fiume nascente dal monte
Θερρέος (Therreus o Thyrreus) in Caiet., Vitae SS. Sic. I 99, col
quale il Columba identificava il T.
Holm (III 496) identifica anche questo fiume col S. Leonardo.

Θερμός, San Leonardo di Termini Imerese (8 D)

°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες.
La città che aveva lo stesso nome del fiume è probabilmente
Θερμοί (Θερμαί Τμεραΐαι). Presso Termini sfocia un S. Leonardo
(da non confondere con quello che si identifica col Τηρίας, v.), che
potrebbe essere il fiume cercato.

Θ ύ(μ)βρις?

°Eustath. 350;
Schol. Theocr. I 118 (a: Θύβριδος: ( . . . ) δύβρις κ α τά γλώ σσα ν
ή θ ά λα σ σ α , τ ινές δέ Σ ικελίας έφησαν ποταμόν Θύμβριδα; b: Θύβρις
ποταμός Σ ικελίας, έφ’ ώ μ υ θ εύ ο ντ α ι. . . . ; c: Θ εαίτητος δέ φησι Συ-
ρακουσίους άπό τ η ς ύβρεως ( όνομάσαι προσθέσει τοΰ ϋ ) . Ά σ κ λ η π ιά -
δης δέ ό Μ υρλεανδς διά τοΰ δ γράφει καί φησι « δύβρις κ α τά γ λ ώ σ ­
σαν ή θ ά λα σ σ α ». γράφουσι δέ τινες κ α τά Θύμβριδος · έστι δέ καί
ούτος ποταμός Σ ικ ελίας); Serv. Aen. I l l 500 (quodam tempore
Syracusani, victores Atheniensium, ceperunt Syracusis ingentem
hostium multitudinem et eam caesis montibus jecerunt addere mu­
nimenta civitati, tunc auctis muris etiam fossa intrinsecus facta
est, quae flumine admisso repleta munitiorem redderet civitatem,
hanc igitur fossam, per hostium poenam et iniuriam factam, Thy-
hrin vocaverunt άπό τ η ς ύβρεως, postea profecti Siculi ad Italiam
eam tenuerunt partem, ubi nunc Roma est, usque ad Rutulos et
Ardeam: unde est (X I 317) fines super usque Sicanos: et Albu-

125
lam fluvium ad imaginem fossae Syracusanae Thybrin vocaverunt,
quasi ϋβριν ut (497) effigiem Xanthi Troiamque videtis, cir­
ca Syracusas autem esse fossam Thybrin nomine Theocritus (I
118) meminit)', V III 330 (.... alii, ut supra ( I I I 500) diximus,
volunt eos qui de Sicilia venerunt, Thybrin dixisse ad similitudinem
fossae Syracusanae, quam fecerunt per iniuriam Afri et Athenienses
iuxta civitatis murum: nam quod Livius (I 3,8) dicit, ab Albano
rege Tiberino Thybrin dictum, non procedit ideo, quia etiam ante
Albam Thybris dictus invenitur).
Che si tratti di un fiume o di una fossa presso le fortificazioni
di Siracusa, come risulta rispettivamente dallo scolio teocriteo o
da Servio, non si ricava da Teocrito (I 118: cfr. Θύ(μ)βρι>ς in Oro
grafia). Quasi certamente occorre escludere dalle testimonianze che
abbiamo le probabili false deduzioni: sforzato è il riferimento al
Tevere che troviamo presso Servio, sforzata la derivazione del nome
stesso che si ritrova negli scolli teocritei (ϋβρις - θύβρι,ς). Certamen­
te anacronistico il passaggio di Siculi a Roma dopo la vittoria dei
Siracusani sugli Ateniesi. Va però sottolineata la presenza della
glossa θύβρι,ς > δύβρις ( = θάλασσα), su cui si veda Alessio, fo r ­
tune, p. 36 con n. 104. Potrebbe dunque trattarsi effettivamente
di un fiume omonimo alla montagna cui sembra accennare Teocrito
e dalla quale esso poteva sgorgare per essere eventualmente im­
messo nella fossa di cui parla Servio. Il problema, tuttavia, non
può dirsi risolto.

Τίμητος s. Τμηθος (v.l. 'Ύμητος), Timeto (già Fiume di

Patti) (10 C)
°Ptol. I l i 4,2.
Fo. 786; Holm 86 s.; Rizzo, Monete, p. 63.
Rizzo poneva questo fiume alquanto ad Ovest dell’odierno
Timeto identificandolo col Fiume di Naso.

Triocala, Verdura ( = Caltabellotta) (7 E)

°Vib. Seq. 152.
Il fiume, omonimo della città (v.), non può essere se non il
Verdura: v. ’Ίσβουρος.
 Tyraca: v. Συρακώ

Vagedrusa: v. Χρύσας.

Ζάγκλη κρήνη, in territorio di Messina [12 C]

Steph. Byz. s.v. Ζάγκλη (. . . . άπο τής κρήνης Ζάγκλης).
Ubicazione non ulteriormente precisabile.

12 ?
 LE GENTI

Tralasciando i leggendari Ciclopi e Lestrigoni e le discusse

citazioni omeriche (Od. XXIV 211; 307; 366; 389; XX 383),
ricordiamo, senza pretesa di completezza:

Σικανοί, Sicani
Antioch, fr. 4 J. = °Dion. Hal. I 22; °Thuc. VI 2,2; °Ps. Scyl.
13; °Lyc. fr. 9 J. = Antig. h.m. 139; °Strab. VI 2,4; °Paus. V
25,6; °Sil. It. XIV 34 ss.; °Solin. V 7; °Steph. Byz. s.v. Σικελία;
Schol. Lycophr. 951 (v. Άκράγας città). Cfr. anche Diod. V 2,1;
2,4; 6,1-3 (con Philist. fr. 45 J.; Tim. fr. 38 J.); 8,1; Artemon
fr. 1 J ( = Schol. Pind. ΟΙ. II 16 b); etc.
Si vedano inoltre, infra: Όμφάκη, 'Ύκκαρα, Κραστός, Μίσκερα,
Ίνδάρα, Ούήσσα, ’Ίνυκον, Καμικός.
Sugli « eroi sicani »: Diod. IV 23,4; V 4,2; Plut. Nic. 1; 24,5.
Per Cocalo re dei Sicani: Philist. fr. 1 J.; Ephor. fr. 57 J.
Per Teuto, re dei Sicani di Ούήσσα: Polyaen. V l,(3-)4 (cfr.
Frontin. I l i 4,6).
Sui Sicani in generale v. Manni, Indigeni, p. 186 ss.

’Έλυμοι, Elymi
Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,3; °Thuc. VI 2,3; Philist. fr.
46 J. = °Dion. Hal. I 22,3; °Ps. Scyl. 13; °Nonn. Dionys. X III 311;
Tzetz. Lycophr. 1232 (εις πεδίον ’Έρυκος Έλύμων βασιλέως);
cfr. Dion. Hal. I 52 (ένθα περιτυγχάνουσι τοϊς σύν Έλύμφ καί
Αίγέστω προεξελθοΰσι,ν εκ τής Τροίας κ.τ.λ.); Strab. X III 1,53
(su Elimo troiano nella saga di Enea); Hellanic. fr. 79 J. (?).
Allo stesso gruppo elimo sono da riferire le citazioni di
Τρώες: °Ps. Scyl. 13;
Φρύγες: °Paus. V 25,6.

Σικελοί, Siculi

°Antioch, fr. 4 J. = Dion. Hal. I 22,5; °Thuc. VI 2,4-5; °Ps.

Scyl. 13; °Dion. Hal. I 22,1-2; Diod. V 6,3-4; 8,1; XIV 88,1 etc.;
Polyaen. V 5; °Paus. V 25,6.

Appartenenti allo stesso ethnos dei Siculi o, comunque con essi

apparentati, le fonti ricordano
Αυσονες: Hellanic. fr. 79 b J. = °Dion. Hal. I 22,3 (contra
Philist. fr. 46 J. = °Dion. Hal. I 22,4);
Μόργητες: “Antioch, fr. 9 J. = Strab. VI 1,6; cfr. °2,4;
Λιγύες: Philist. fr. 46 J. = “Dion. Hal. I 22,4; cfr. °Sil. It.
XIV 37 s.
Per la discussione dei passi citati basterà un rinvio a Bérard,
Col. Cfr. anche Manni, in K. I l i (1957), p. 156 ss.; R.E.A. 1969,
p. 5 ss.
Sul confine, ovviamente oscillante, fra Siculi e Sicani cfr. Man­
ni, Indigeni, p. 185 ss.

Sono ricordati soltanto da Steph. Byz., s.vv. 'Ύβλαι (v.) e Γα-

λεώται, e da Hesych. s.v. Γαλεοί, dei Galeoti (?) che sarebbero da
collocare in Sicilia. Su questi si veda Manni, in K. XX (1974),
p. 66 ss.
Da collegare con la saga di Minosse in Sicilia sono indiscuti­
bilmente i
Κρήτες: Herodot. V II 169 s.; Aristot. polit. II 7,2, p. 1271;
Diod. IV 79; °Sil. It. XIV 39 ss.; “Eustath. 378.
Sui Κιλλύριοι, ο Καλλι,κύρι,οι, in territorio siracusano: Tim. fr.
8 J. = Phot. s.vv. Καλλι,κύρι,οι, e Κιλλικύριοι; Suda s.v. Καλλικύ-
pLOL; Herodot. V II 155; Aristot. fr. 544 Rose; Suda s.v. Κλαρόται
(μέτοιχοι ώ ς .........Καλλι,κύρι,οι, έν Συρακούσαις). Cfr. °Nonn. Dionys.

129
X III 11, che li ricorda accanto agli Elimi ed ai Palici. Che si tratti
di indigeni (Siculi?) sottomessi è opinione dominante.

A parte vanno ovviamente considerati i Φοίνικες (Antioch, fr.

1 J. = °Paus. X 11,3; °Thuc. VI 2,6; °Ps. Scyl. 13; Pans. V 25,6
(che ricorda anche i Λ ιβύες).

Fra le genti greche Pausania (loc. cit.) ricorda anche i Δωριείς,

gli ’Ίω νες ed i γένη Φωπιπόν ed ’Α ττικ όν, ma si tratta evidente­
mente di gruppi partecipanti alle colonie, di cui non è questo il
luogo per fare la storia.

La monetazione, infine, documenta in particolare lo stanzia­

mento in vari centri di Κ αμπανοί, Τυρρηνοί ed Hispani, per i quali
rinviamo alla sezione numismatica di questi TSA (in preparazione).
La storia di questi stanziamenti, quando è conosciuta da fonti let­
terarie, sarà trattata in altri fascicoli.

130
 I CENTRI ABITATI

Άβάκαινον, Abacaenum, Tripi (ME) (11 C)

°Ιί. thear. 92; °Sil. It. XIV 205; 259; °Ptol. III 4,7 (-a);
Diod. XIV 78,5 (v. Τυνδαρίς); 90,3 (-η) (cfr. XIX 65,6; 110,4;
XX II 13,2); App. b.c. V 117,487 (v. Παλαιοπηνών γή); Steph.
Byz. s.v. = Herodian. Teen. I, p. 382,23 s.; II, p. 465,13 (πόλις
Σικελίας); II, p. 488,8 Lentz (Άβάκαινον, πόλις Σικελίας· τό
εθνικόν Άβακαινΐνος ώς Άκραγαντΐνος, ό ούκ άηθες Σικελών, Με-
ταποντΐνος, Λεοντΐνος, Βρεντεσΐνος, Τερεντϊνος, Άρρητΐνος, Άσσω-
ρϊνος, Έρυκΐνος: cfr. 1. 28); Hesych. s.v. Άβάκαινον (?; Άβακαι-
νϊνοι?) (Ι’Αβάκω άγκινοι · Σικελών μοίρα τις οϋτω καλούμενη);
monete Άβακαινίνων.
Εο. 809; Holm 162 con n. 54; F. 145; P2 328 con n. 5;
Barreca, in K. IV (1958), p. 145; Manganaro, in Historia 1964,
p. 431.
Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 9.
Cluverio correggeva App. b.c. V 117,487 leggendovi il nome
Άβακαινίνων. Per Gabba ad loc. (da vedere anche per ulteriore
bibliografia) la correzione più verosimile è Άλαισήνων.
Nel territorio di Ά. fu poi fondata Τυνδαρίς (v.).

’Άβολλα, Avola (SR)? (11 G ?)

Steph. Byz. s.v. (τό εθνικόν Άβολλαΐος καί Άβολλαία).
Ρ2 329 con n. 10; Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 313; B.F.L.S.
1956, p. 33 s.

131
 Il nome richiama l’attuale Avola (SR). L’identificazione del
fiume Άβόλλας (v.) potrebbe essere utile per una possibile con­
ferma.

’Άκεσσα?
Phot. s.v. οχος.
È probabilmente da identificare con Άκέστη (v.): si veda He-
sych. s.v. Άκεσταΐοι οχοι (v. Άκέστη).

Άκέστη, Acesta
°Plin. n.h. I l l 8 (14), 91 (Acestenses); °Sil. It. XIV 220;
Cic. II Verr. I II 36,83 (Acestenses); Steph. Byz. s.v. Άκέστη
(. .. καί ’Άγεστα . . . . το έθνικόν Άκεσταΐος, το θηλυκόν Άκε-
σταία); Hesych. s.v. Άκεσταΐοι οχοι (. . .Σικελικά οχήματα); Suda
s.v. ’Όχανος (. . . . οχοις Άκεσταίοισιν . . . . ).
Fo. 784; Holm 201 n. 25; I l l 138; F. 351; P2 332 s.; Cal­
derone, in K. VI (1960), p. 5 n. 4; Pritchard, in Historia 1971,
pp. 228 e 232 (non per l’identificazione); cfr. Bérard, Col., p.
354 n. 2.
Άκέστη va sicuramente tenuta distinta da Σέγεστα (cfr. già
Holm, poi Calderone). È impossibile una esatta ubicazione. È
probabile che alla stessa Ά. vada riferita anche la voce ’Άκεσ­
σα (v.).
Non sono riuscito a rintracciare la fonte, non citata da For-
biger, secondo cui fra Ά. e Murgantia sarebbero sfociati il Τηρίας
ed il Παντακύας. Se così fosse, Ά. andrebbe cercata a Nord del
Porcaria, lungo la costa orientale della Sicilia anziché nella Si­
cilia occidentale, dove la ipotizzava Pace.
Pais, in Oss., p. 71 = 179, ritenne identificabile con Ά. an­
che VAsca (v.) di Servio (Aen. V 73).

Ac berini?
Cic. I I Verr. I l i 43,103 (v. Σχήρα).
Holm 138 n. 11; Miiller (v. Άγκρίνα).
Miiller, citando il passo di Cicerone, in cui tuttavia si cor­
regge Schermi, connetteva il nome degli A. con quello di Άγκρίνα.

132
Non è impossibile un riferimento a Σχήρα (v.) secondo Cluverio
e Zumpt.

Άχίλλειον?
Steph. Byz. s.v. (Ά. καί τόπος έν Σικελία).
Impossibile l’identificazione: potrebbe trattarsi anche di lo­
calità dell’Italia meridionale.

’Άκις? Acium, Acireale (CT) (11 E)

°It. Ani. 87,3 (Acio);
N.S. 1922, p. 493 ss. 1. 3 (· · . τούς άπ’ ’Άκιδ[ος κώμης . . . . ) ?
L’iscrizione (riedita da Sabbadini-Zuretti, in B.F.C. 1923,
p. 18 ss., e da Ribezzo, in R.I.G.I. 1925, p. 65 ss.) non è forse
determinante per il nome della città.
Quanto all’ubicazione Wilson pensa al Capo Molini presso
Acitrezza.

’Άκραι, Aerae, Palazzolo Acreide (SR) (10 F)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Acrenses)·, °Sil. It. XIV 206; °It.
Ant. 89,8 (Agris)·, °Ptol. I l i 4,7; °T.P. (Agris)·,
Thuc. VI 5,2; Diod. X X III 4,1; Liv. XXIV 36,1; Plut. Dion
27,3 (v. ’Άναπος); Steph. Byz. s.v. ’Άκρα (. . . . γ' . . . έστί Συρα-
κοσίων κτίσμα . . . . το εθνικόν ’Ακραίος καί το θηλυκόν ’Ακραία; mo­
nete ’Ακραίων.
Fo. 814; Holm 156 s.; 291 con n. 28; F. 149; II 20 s.; D.
99 s.; Bernabò Brea, Akrai, Catania 1956; Bérard, T., 39 s.; P2
330 con n. 2; Di Vita, in K. II (1956), p. 185 con n. 41; Uggeri
159; S. 37; V. 37; 79.
Va sicuramente riferito a questo centro il lemma ’Άκρα di Ste­
fano, che analogamente indica ’Άκριλλαι (v.) come ’Άκριλλα.
Uggeri pensa ad Acremonte, Serra Palazzi, ad Ovest di Pa­
lazzolo Acreide.

Άκράγας, Agrigentum s. Agragas, Agrigento (già Girgenti)

(5 F)
°(Philist —) Oxy. Pap. 665; °Ps. Scyl. 13; °Ps. Scymn. 292 s.;

133
°Verg. Aen. I l l 703 s. (Acragans); °Strab. VI 2,1 (Άκραγαντίνων
έμπόριον); 2,5 (Άκράγας); O vid. Fasi. IV 475; °Mela II 7,118
(Agragas); °Plin. n.h. I l l 8 (14), 89 (cfr. V II 56 (57), 200: Agra-
ganti; XXIX 1 (4), 5: Agragantino; XXXV 9,64; Agragantinis);
°Sil. It. XIV 210 (Agragas); °It. Ant. 88,4; 94,2; 95,1 s.; 96,5
CAgrigentum); °Ptol. I l l 4,3 (Άκραγαντίνων έμπόριον); 4,7 (Άπρά­
γας); °Paus. V 25; °Aelian. v.h. II 33 (Άπραγαντΐνοι); °T.P.;
°Solin. V 18 (sal); 19; 22 {lacus); 24 (ager); °Steph. Byz. s.v.
Άπράγαντες (το έθνικόν Άπραγαντΐνος); s.v. Σιπανία (ή περίχωρος
Άκραγαντίνων);
Pind. Pyth. X II 2 (παλλίστα βροτεάν πολίων); Polyb. passim
(in X II 27,10: Άπραγης); Diod. X III 81,4-83,1 (κατ’ έπείνους δέ
τούς καιρούς τήν τε πόλιν καί, την χώραν των Άκραγαντίνων συνέ-
βαινεν ευδαιμονίας ύπάρχειν πλήρη * περί ής ούπ άνάρμοστόν μοι
φαίνεται διελθεϊν. καί γάρ αμπελώνες . . . τοΐς μεγέθεσι καί τώ πάλ­
λει διαφέροντες, καί το πλεΐστον τής χώρας έλαίαις πατάφυτον,
έξ ής παμπληθή πομιζόμενοι καρπόν έπώλουν εις Καρχηδόνα · 5 οϋπω
γάρ πατ’ εκείνους τούς χρόνους τής Λιβύης πεφυτευμένης οί τήν
Άπραγαντίνην νεμόμενοι τον έκ τής Λιβύης άντιφορτιζόμενοι πλού­
τον ούσίας άπιστους τοΐς μεγέθεσιν έπέπτηντο. πολλά δέ τού πλού­
του παρ’ αύτοΐς διαμένει σημεία, περί ών ούπ άνοίκειόν έστι βραχέα
διελθεΐν. 82 ή τε γάρ των ιερών κατασκευή καί μάλιστα ό τού Διάς
νεώς έμφαίνει τήν μεγαλοπρέπειαν τών τότε άνθρώπων · τών μέν
οΰν άλλων ιερών τά μέν πατεπαύθη, τά δέ τελείως πατεσπάφη διά
το πολλάκις ήλωπέναι τήν πόλιν, το δέ Όλύμπιον μέλλον λαμβά-
νειν τήν οροφήν δ πόλεμος έπώλυσεν · έξ ου τής πόλεως πατασπα-
φείσης ούδέποτε ύστερον ί'σχυσαν Άπραγαντΐνοι τέλος έπιθεΐναι τοΐς
οίποδομήμασιν. 2 έστι δέ ό νεώς έχων τδ μέν μήκος πόδας τριαπο-
σίους τεσσαράκοντα, τδ δέ πλάτος έξήκοντα, τδ δέ ύψος έπατδν
είκοσι χωρίς τού κρηπιδώματος, μέγιστος δ’ ών τών έν Σικελία καί
τοΐς έκτος ούπ άλόγως αν συγκρίνοιτο πατά τδ μέγεθος τής ύποστά-
σεως · καί γάρ εί μή τέλος λαβεϊν συνέβη τήν έπιβολήν, ή γε προαί-
ρεσις ύπάρχει φανερά. 3 τών δ’ άλλων ή μ έ χ ρ ι τ ο ί χ ω ν τούς
νεώς οίκοδομούντων ή κύκλω κίοσι τούς σηκούς περιλαμβανόντων,
ούτος έκατέρας τούτων μετέχει τών ύποστάσεων · συνωποδομοΰντο
γάρ τοΐς τοίχοις οί κίονες, έ'ξωθεν μέν στρογγύλοι, τδ δ’ έντδς
τού νεώ έχοντες τετράγωνον * καί τού μέν έκτδς μέρους έστίν αύτών
ή περιφέρεια ποδών είκοσι, καθ’ ήν εις τά διαξύσματα δύναται άν-

134
θρώπινον έναρμόζεσθαι σώμα, το ιδ’ έντός ποδών δώδεκα. 4 των
δε στοών το μέγεθος καί το ύψος έξαίσιον έχουσών, εν μεν τω προς
έω μέρει τήν γιγαντομαχίαν έποιήσαντο γλυφαϊς καί τω μεγέθει
καί τω κάλλει διαφερούσαις, έν δε τω προς δυσμάς τήν άλωσιν τής
Τροίας, έν ή των ήρώων έκαστον ίδεΐν έστιν οίκείως τής περιστάσεως
δεδημιουργημένον. 5 ήν δε καί λίμνη κατ’ έκεΐνον τον χρόνον έκτος
τής πόλεως χειροποίητος, έχουσα τήν περίμετρον σταδίων έπτά, το
δέ βάθος είκοσι πηχών · είς ήν έπαγομένων ύδάτων έφιλοτέχνησαν
πλήθος ιχθύων έν αυτή ποιήσαι παντοίων είς τάς δημοσίας εστιά­
σεις, μεθ’ ών συνδιέτριβον κύκνοι καί τών άλλων όρνέων πολύ πλή­
θος, ώστε μεγάλην τέρψιν παρασκευάζειν τοΐς θεωμένοις. 6 δηλοΐ
δέ τήν τρυφήν αύτών καί ή πολυτέλεια τών μνημείων, ά τινά μέν
τοΐς άθληταΐς ΐπποις κατεσκεύασαν, τινά δέ τοΐς ύπό τών παρθένων
καί παίδων έν οΐκω τρεφομένοις όρνιθαρίοις, ά Τίμαιος έωρακέναι
φησί μέχρι τοΰ καθ’ έαυτόν βίου διαμένοντα. 7 καί κατά τήν προ-
τέραν δέ ταύτης ολυμπιάδα, δευτέραν έπί ταΐς ένενήκοντα, νική-
σαντος Έξαινέτου Άκραγαντίνου, κατήγαγον αύτόν είς τήν πόλιν
έφ’ άρματος · συνεπόμπευον δ’ αύτώ χωρίς τών άλλων συνωρίδες
τριακόσιαι λευκών ίππων, πάσαι παρ’ αύτών τών Άκραγαντίνων.
8 καθόλου δέ καί τάς άγωγάς εύθύς έκ παίδων έποιοΰντο τρυφεράς,
τήν τ ’ έσθήτα μαλακήν φοροϋντες καθ’ ύπερβολήν καί χρυσοφοροΰν-
τες, έ'τι δέ στλεγγίσι καί ληκύθοις άργυραΐς τε καί χρυσαΐς χρώμενοι.
83 ’’’Ην δέ τών Άκραγαντίνων σχεδόν πλουσιώτατος κατ’ έκεΐ­
νον τόν χρόνον Τελλίας (sive Γελλίας), δς κατά τήν οικίαν ξενώνας
έχων πλείους προς ταΐς πύλαις έταττεν οίκέτας, οίς παρηγγελμένον
ήν άπαντας τούς ξένους καλεΐν έπί ξενία, πολλοί δέ καί τών άλλων
Άκραγαντίνων έποίουν το παραπλήσιον, άρχαΐκώς καί φιλανθρώ-
πως όμιλοΰντες κ.τ.λ.); Plin. n.h. XXXI 7 (41), 85 Agrigentinus
— scii, sal — ignium patiens ex aqua exilit); XXV 15 (51), 178
(_gignitur et pingue oleique liquoris in Sicilia Agragantino fonte,
inficiens rivum. Incolae id harundinum paniculis colligunt, citis­
sime sic adhaerens, utuntur que eo ad lucernarum lumina olei vice,
item ad scabiem iumentorum)·, Diog. Laert. V III 2,7 ( = 65) (Με-
γαν δέ τόν Άκράγαντα είπεΐν φησι Ποτάμιλλα έπεί μυριάδες αυτόν
κατφκουν όγδοήκοντα δθεν τόν Έμπεδοκλέα, τρυφωντων αυτών,
« Άκραγαντΐνοι τρυφοΰσι μέν ώς αύριον άποθανούμενοι, οικίας δέ
κατασκευάζονται ώς πάντα τόν χρόνον βιωσόμενοι »; Tzetzes Schol.
Lycophr. 951 (άλλοι δ' ·

135
Σικανούς τινες έφ’ ένός τής Σι- Σικανούς τινες τούς Σικελούς έδέ-
κελίας τόπων [μέρος τι] έδέξαντο, ξαντό πάντας, άλλοι δέ μέρος Σι-
άλλοι δέ αυτήν [ο έστι] τήν Σι- κελών τήν Σικανίαν φασ'ι πόλιν
κελί αν ήγουν πάσαν τήν νήσον, ούσαν περί Άκραγαντίνους κει-
μέρος μένην.
δέ αυτής ή Σικανία καί έστι περί Άκράγαντα πόλιν Σικελίας
[ή Σικανία]
καί αυτός δέ τούτο οιδεν ό Λυκόφρων λέγων « . . . . κάμψας Γο-
νοΰσαν τ ’ ήδέ Σικανών πλάκας καί θηροκλαίνου σηκόν . . . . » (870).
άπαριθμούμενος γάρ τάς πόλεις καί τούς τόπους τής Σικελίας φέρει
καί τήν Σικανίαν, Σικανών δέ λέγει των Σικελών); 968 (Αίγέστα
τλήμων] Ή Αίγέστα πόλις Σικελίας, ή, κατά τινας, Άκράγας κα-
λουμένη);
Herodot. V II 165; 170; Thuc. V 4; VI 4; V II 32 s.; 46; 50;
58; Schol. Pind. ΟΙ. II 12 a; 14 b; 16 b; et al.·, Pyth. VI 6; Trog.
prol. 19 (Agragantum); Cic. I I Verr. passim (.Agrigentum); Diod.
X III 85; 90; 103; XXII 8,4; X X III 7,8; 18,2; Liv. XXIV 35;
XXVI 40; cfr. XXV 23; Polyaen. V 1,1-3; 10,4; VI 51; Plut.
Dion 26; Suda s.v. Άμύκλαΐ; s.v. ’Εμπεδοκλής (Άκραγαντία);
monete Άκραγαντίνων;
iscrizioni: Άκραγαντΐνος, -οι.
Fo. 799; Holm 286 ss.; F. 63; 118; 438; Bérard, T., 40 ss.;
P2 196; 326; D. 305 ss. et a.; Uggeri 156 s.; V. 78 s.; 82 s.
Notevole Tzetzes (968) per la sua affermazione che Αίγέστα
era secondo alcuni una Άκράγας. Si tratta probabilmente di un
errore, poiché con quel nome si intende generalmente Segesta (v.
Σέγεστα); ma non si può escludere tassativamente che un nome
anellenico servisse ad indicare la località in cui fu fondata dai
Greci Agrigento.

’Άκριλλαι, Acrillae, Chiaramente Gulfi (RG) (10 F)

Steph. Byz. s.v. ’Άκριλλα (πόλις Σικελίας ού πόρρω Συρακουσών,
τό εθνικόν Άκριλλαϊος); Liv. XXIV 35,8; Plut. Marc. 18,2.
Fo. 814; Holm 360; D. 102; P2 330 con n. 1; Di Vita, in
G.I.F. V II (1954), p. 20 ss.; K. II (1956), p. 177 ss.; S. 37; V. 48.
 Άδεονζίνων (gen. plur.)?
Iscrizione Άδεονζίνον δαμόσ(ιον), edita da L. Robert, Coll.
Erohner I n° 83, p. 129, tav. X LIII (cfr. B.E. 1938, n° 579).
L’appartenenza di questo etnonimo alla Sicilia è assai incerta.

Άδρανόν, Hadranum, Adrano (già Adernò) (CT) (10 E)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Hadranitani); °Sil. It. XIV 250;
Plut. Firn. 12,1 s. (Άδρανιτών · di πόλιν μικράν μεν . . . . κατοι-
κοΰντες); 16,5; Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας έν τη Α’ίτνη, πο­
ταμόν ομώνυμον εχουσα. Λέγεται καί άρσηνικώς Άδράνιος. ’Απολλό­
δωρος δε \Chron. fr. 290 J.] Άδρανίτας φησί τό εθνικόν); ν. anche
Diod. XIV 37,5; XVI 68 s.; X X III 4,1; Aelian. n.a. II 20 =
Nymphod. fr. 9 J. = fr. 3 Giannini (Άδρανός);
monete Άδρανιτών.
Fo. 809; Holm III 452; F. 148 et a.; D. 132; P2 322 n. 4; 333.
Varie identificazioni del centro archeologico del Mendolito sono
state proposte: ν. Πίακος, Τρινακίη, Ίμάχαρα, Symaethia, ’Ίνησσα.
Se, però, è verosimile che al Mendolito si debba identificare Πίακος
(v.), anche la localizzazione di Ά. va cercata in quella zona.

Άδράνονα κώμην (acc. sing.)

Diod. X X III 4,2 (Άδράνονα κώμην καί Μάκελλαν).
Holm I II 22; P2 332; De Miro, in K. X III (1967), p. 185;
Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 763; De Miro, in K. XVIII-XIX
(1972-73), p. 243; Giustolisi, Navi, p. 10.
Variamente collocato, questo centro fu considerato una seconda
Άδρανόν. De Miro pensa di poterlo riconoscere a Monte Adranone
(Sambuca, AG) e ritiene possibile che il centro si sia spostato in
età ellenistico-romana in contrada Serrone a km. 2 di distanza. Per
Giustolisi si tratterebbe invece del Castellacelo di Sagana (PA)
sulla via Macella (Monte d’Oro) - A. (Castellacelo di Sagana) - Pa-
ropo (Monte Porcara presso Bagheria). Indiscutibile sembra sol­
tanto il rapporto Ά.-Μάκελλα, ma dal passo di Diodoro — che è
un frammento staccato dal contesto — non si può desumere altro.
Per Μάκελλα e le questioni inerenti cfr. s.v., infra.

137
 ’Άδρυξ
Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 61 J. (πόλις Συρακοσίων).
Fo. 815; P2 207.
L’ubicazione, nel territorio « dei Siracusani », non è ulterior­
mente precisabile.

Αίγέστα: v. Άκράγας e Σέγεστα

Αίλώρων (gen. plur.): ν. 'Έλωρος

Αϊτνη Κατάνη: ν. Κατάνη

Αίτνα ’Ίνησσα: ν. ’Ίνησσα

Αίτνη Έργετίνη: ν. Έργέτιον

Afiniana, presso Catania

C.I.L. X 7041 (qui fuit vilicus Afinianis)

Άγάθυρνον, Agathyrnum, S. Agata di Militello (ME)?

(10 C?)
°It. thear. 110; °Strab. VI 2,1; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Sil.
It. XIV 209 (Agathyrna, vv.ll.); °It. Ani. 92,6 (Agatinno); °Ptol.
I l i 4,2; Ύ.Ρ.;
Diod. V 8,2 (της νΰν όνομαζομένης Άγαθυρνίτιδος εκτισε πό-
λιν τήν άπ’ αύτοϋ κληθεΐσαν Άγάθυρνον); Steph. Byz. s.v. Άγά-
θυρνα (τό έθνικόν Άγαθυρναϊος. ού γάρ άήθης ό τύπος τοϊς τήν Σι­
κελίαν οίκοϋσι · 'Ιμεραΐος γάρ καί Ένναΐος καί Καταναϊος φασίν);
Polyb. IX 27,10 (Άγά^υρνα);
Liv. XXVI 40; XXVII 12 (Agathyrna).
Fo. 808; Holm 161 s.; I l l 110; 431 n.; F. 145; P2 328 con
n. 3; Parisi, in B. d’A. XI (1948), p. 121 ss.; Uggeri 145 s.; Ber­
nabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 11; V. 34; 70 s.
L’identificazione con S. Agata, proposta da Pace, potrebbe es­
sere suggerita anche dalla forma Agatin(n)um di It. Ant. quasi
fosse « il luogo di Agata ». Non può far testo l’indicazione tole-

138
maica, secondo cui Ά. andrebbe collocata fra Τυνδάριον ed Άλόν-
analoghi spostamenti si osservano in Tolemeo fra Δρέπανον
t lo v :
e 1’ Έμπόριον Σεγεστανών e fra le έπβολαί dei fiumi Σελινοϋς e
Μαζάρας, nonché, per la costa orientale dell’isola, nella sequenza
Πανταχίου ποταμού έκβολαί - Κατάνη πολώνια - Συμαίϋου ποτ. έπβ.
- Ταυρομένιον πολώνια = fiume Porcaria - Catania - fiume Simeto -
Taormina, evidentemente errata se si identifica il Πανταχίας col
Porcaria a Sud del Simeto.

’Άγεστα: v. Άκέστη

Agragas: v. Άπράγας

Άγύριον, Agyrium, Agira (già S. Filippo d’Argirò) (EN)

(10 E)
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Agyrini); °Sil. It. XIV 207 (Agyrina
manus); °It. Ant. 93,4 (Agurio); °Ptol. I l i 4,7 (Άγούριον); °T.P.
(Agurio);
Steph. Byz. s.v. Άγύρηνα (Άγύρινα [Άγύρηα libri], το εθνικόν
Άγυριναΐος [Άγυρηναΐοι libri], Διονύσιος δε το Άγύριον εφη);
Cic. I I Verr. I l l 18,47; 27,61-31,74; 52,120 s. (Agyrinensis
ager); IV 23,50; 51,114; V 50,133 (Agyrium); Diod. (per Άγύ­
ριον ed Άγυριναΐοι) I 4,4; IV 24,2 ss.; 80,5; XIV 9; 78,7 (v.
'Έρβιτα); 95 s.; XVI 82,4 s.; 83; XXII 2,3; 13,1; Tzetz. Lycophr.
1017 (Άργύριον);
I.G. XIV 588;
monete Άγυριναίων
Fo. 810; Holm 112; F. 155; D. 490; P2 334 con n. 2; Ug-
geri 163; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 36; V.
44; 84.

Άλαβών, Priolo (SR) (11 F)

Steph. Byz. s.v. (πόλις παί ποταμός, ως Δημήτριος έν Συνω-
νύμοις . . . . το έθνιπόν Άλαβώνιος).
Schubring, in Ζ. /. Erdkunde 1864, ρ. 440; Orsi, in N.S. 1891,
p. 361; Hiilsen, in P ,W . Suppi. I (1903), c. 48.
Da cercare presso il fiume omonimo (v.).

139
 ’Άλαισα, Halaesa, Castel di Tusa (ME) (5> C)
°It. thear. 115; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Halaesini); °Appian.
b.c. V 117,487?; °Strab. VI 2,1; 2,5; °Sil. It. XIV 218; °It. Ant.
92,3 (Haleso); °Ptol. I l i 4,2; Ύ.Ρ. (Halesa); “Soliti. V 20;
Cic. I I Verr. II passim; I II 6,13 (Halaesina); 73,170-175 et
176 (grano); 83,192 (Halaesinam); IV 8,17 (-ina); 9,20 (-inos)
etc.; ad jam. X III 32 {in Halaesina civitate)·, Diod. XIV 16,1-4
(Άρχωνίδης δ’ 6 τής Έρβίτης έπιστάτης, έπειδή πρός Διονύσιον
ειρήνην ό δήμος ό των Έρβιταίων συνέθετο, διενοεΐτο κτίσαι πόλιν.
είχε γάρ μισθοφόρους τε πλείους καί σύμμικτον δχλον, δς τω πρός
Διονύσιον πολέμα) συνέδραμεν εις την πόλιν · πολλοί δέ καί των άλ­
λων Έρβιταίων έπηγγέλλοντο αύτω κοινωνήσειν τής αποικίας.
2 άναλαβών ούν τό συνδραμόν πλήθος κατελάβετό τινα των λόφων
οκτώ σταδίους άπέχοντα τής θαλάττης, έν ω πόλιν έκτισεν 'Άλαι-
σαν · ούσών δέ καί άλλων πόλεων κατά την Σικελίαν ομωνύμων,
Άρχωνίδιον αύτήν προσηγόρευσεν άφ’ έαυτοΰ. 3 έν δέ τοϊς ύστερον
χρόνοις τής πόλεως πολλήν έπίδοσιν λαμβανούσης διά τε τάς από
τής θαλάττης έργασίας καί διά την ύπό 'Ρωμαίων δοθεΐσαν άτέλειαν,
οΐ 'Αλαισΐνοι την των Έρβιταίων συγγένειαν άπηρνήσαντο, αισχρόν
ηγούμενοι καταδεεστέρας πόλεως έαυτούς άποίκους νομίζεσθαι. 4 ού
μην άλλά μέχρι νυν παρ’ άμφοτέραις συγγένειαί τε πλείονες διαμέ-
νουσι καί τάς κατά τό Απολλώνιον θυσίας τοϊς αύτοϊς έ'θεσι διοι-
κοΰσιν. τινές δέ φασιν ύπό Καρχηδονίων έκτίσθαι την 'Άλαισαν,
καθ’ ον καιρόν Ίμίλκων την πρός τον Διονύσιον ειρήνην έποιήσατο);
XXII 13,2; X X III 4 (παρ’ Άλαισίνων); Colum. X 268 {et quae
Sicanii flores legistis Halaesi); Ps. Phalar, ep. 92;
I.G. XIV 353 = I.G.L.M.P. 127 (δάμος των Άλαισίνων); K.
XVII (1971), ρ. 6 ss. (’Αλαισΐνοι);
monete Άλαισίνων.
Fo. 808; Holm II 236 con n. 1; III 472; F. 143; P2 324;
Piraino, in K. V (1959), p. 187; Drago, Galati Mamertino e la
Calacte di Ducezio, Roma 1959, p. 38 ss.; Uggeri 147 s.; Bernabò
Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 18; V. 70 s.; Lasserre 257.
Si sa che il nome di ’Ά. fu comune a più di un centro (cfr.
Diod. XIV 6,2). La più nota, Άρχονίδιον, è sicuramente identifi­
cata a Castel di Tusa. L’ipotesi di una ’Ά. a Sud di Tauromenio
(Holm III 394) è fondata su di un passo delle Vitae S.S. Sic.
(Caiet. I 104) di assai incerta interpretazione (v. anche Παλαιστη-
νών γη). Una "A. era posta da Schubring a S. Agata (Holm II 236),
dove però sembra preferibile vedere Άγάθυρνον (v.)· Insostenibile
l’identificazione di "A. con Caronia proposta da Drago.
Per l’interpretazione del passo di Appiano cfr. Gabba ad loc.
(e v. Παλαιστηνών γη).

’Άλητα, presso S. Stefano di Camastra (ME)? (9 C?)

°Ptol. I l i 4,7.
Drago, Galati Mamertino etc. (v. ’Άλαισα), ρ. 44.
Impossibile la proposta di Drago, che vede "A. a Castel di
Tusa (sicuramente = ’Άλαισα, v.). Che ’Άλητα sia per ’Άλαισα
(Mii. 401) è da ritenere impossibile perché Tolemeo registra en­
trambi i nomi (ma potrebbe essere uno degli omonimi che cerchia­
mo?). Secondo la tabula tolemaica "A. era posta a 10 miglia da
Καλή Απτή e ad uguale distanza da ’Άλαισα, ossia a Nord di
Mistretta.

Aliava, Ribera (AG)? (7 E?)

°It. Ant. 88,6.
Fo. 812; Holm III 485; P2 332; Pareti 252; Bejor, in
A.S.N.P. 1975, p. 1278 ss.; V. 65 s.
Secondo Pareti A. sarebbe identica alla Άζώνας (v.) di Dio­
doro (XXII 10,2). Bursian poneva l’equazione Aliava = Έλαύια.
Per Verbrugghe si tratta di Torre Verdura.

Άλόντιον, Haluntium, S. Marco d ’Alunzio (ME) (10 C)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Ptol. I l i 4,2;
Plin. n.h. XIV 9 (11), 80 (vv.ll.: psithium et melampsithium
passi genera sunt suo sapore, non vini, Scybelites vero mulsi, in
Galatia nascens, et Haluntium in Sicilia)·,
Cic. IlV err. I l i 43,103 (Haluntinam); IV 23,51 (-ium-, -inum);
V 33,86 (-ina navis)·, Dion. Hal. I 51,2 (έν Ά λοντίω ---- τής Σι­
κελίας); Ps. Phalar. ep. 92; Steph. Byz. s.v. Καλή Απτή (v. Απολ­
λωνία);
I.G. XIV 367 = I.G.L.M.P., 44 (τό μουνιπίπιον τώ[ν] Άλον-
τίνων);

141
 monete Άλοντίνων.
Holm 240; III 473; F. 144; P2 325; Bernabò Brea, in A tti
Napoli 1973 (1975), p. 12.

Am astra
°Sil. It. XIV 267.
Per la bibliografia v. Άμήστρατος.
È forse da identificare con Άμήστρατος. Freeman vi vedeva in­
vece Μυτίστρατον (v.).

Άμαθαί?
Stepb. Byz. s.v. Άμάθη (. .. έ'στι καί Σικελίας Άμαθαί, πλη­
θυντικούς . . . . το έθνικόν Άμαθαΐος).
Holm 193.
Non è improbabile che nel lemma di Stefano Σικελίας sia per
Κιλικίας.

’Άμβικαι
Diod. XX 89,3 s. (των δέ φυγάδων oì μεν ιππείς άπαντες άπο
τής φυγής — dal Τόργιον — διεσώθησαν εις ’Άμβικας — ν.Ι. ’Άμ-
βυκας — χωρίον . . . . ).
L’identificazione dipende da quella del monte Τόργιον (v.).

Άμήσελον, Regalbuto (collina di S. Giorgio, EN) {10 E)

Diod. XXII 13,1 (μεταξύ Κεντοριπίνων καί Άγυρίου........τής
δέ χώρας τήν μέν τοΐς Κεντοριπίνοις, την δέ τοΐς Άγυριναίοις
έδωρήσατο, scii. Ίέρων).
Fo. 810; Holm 193; F. 156; P2 334 con n. 1 ; Bejor, in A.S.N.P.
1973, p. 747 n. 3.
La collocazione fra Centuripe ed Agirio lascia pensare soltanto
alla zona di Regalbuto.

Άμήστρατος, Amestratus, Mistretta (ME) (9 D)

Cie. I I Verr. II 39,88 s. et V 50,133 {Calactinis quam ob rem
imperasti anno tertio ut decumas agri sui quas Calactae dare con­

ili
sueverant, Amestrati M. Caesio decumano darent? quod neque ante
te praetorem illi fecerant neque tu ipse hoc ita statueras antea per
biennium), cfr. III 43,101; 74,172; Steph. Byz. s.v. = Apollod.
Chron. it. 20 J. (π όλις Σ ικ ελίας . . . . το εθνικόν Ά μ η στρα τϊνος) ;
Κ. XVII (1971), ρ. 6 ss. (Άμηστρατΐνοι);
monete Άμηστρατίνων.
Fo. 810; Holm I II 473 n. 44; F. 143 s.; D. 142; P2 328 con
n. 4; Piraino, in Κ. V (1959), p. 186; Manganaro, in Historia 1964,
p. 436; Scibona, in Κ. XVII (1971), p. 10; Manganaro, in
A . N.R.W . I, p. 447; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 758; Manni,
in Mise. Heurgon, p. 607; Fiore, in Sic. Arch. 36 (1978), p. 53 ss.;
E. Valenti, Epopea di tre città [Palermo 1980]. Cfr. Alessio, in
B. S.C. 1946-47, p. 32; 47; B.F.L.S. 1956, p. 325.
Che Ά . vada distinta da Μ υτίστρατον (v.) pare ormai fuori
discussione (contra, però, Fiore). La distinzione è suggerita anche
dal fatto che Stefano li ricorda entrambi senza identificarli.
L’identificazione con Nissoria (Manganaro) sulla base del Geo­
grafo Ravennate (Mestraton) non è sostenibile per i gravi dubbi
che quest’autore solleva.
Ά. non può, comunque, essere lontana da Caronia ( = Κ αλή
’Α κτή): ciò sembra risultare da Cic. I I Verr. 43,101 (cfr. 39,88),
secondo cui i Calactini debbono consegnare il loro tributo di grano
in Amestrato.
Ad Ά. si è riferita anche VAmastra (v.) di Silio Italico.

Άγκρίνα
°Ptol. I l i 4,7 (Άνκρίνα).
Holm 139 n. 14; Alessio, Fortune, p. 90 nn. 3-4.
Secondo Miiller si riferisce a questo centro VAcherini (v.) di
Cicerone. La testimonianza di Tolemeo è stata respinta da Wilber-
gius, che vi vedeva un errore rispetto a Diod. XIV 48,4 (Άγκυραι,
v.). Secondo la tabula tolemaica Ά. si trovava a 12 miglia da Gela
verso l’interno.

Άγκυλίων χώρα
Diod. XXXVI 3,4 (πρώτοι τής έλευθερίας άντεποιήσαντο κατά

143
την Άγκυλίων χώραν........οίκέται τριάκοντα, ών ηγείτο Όάριος
ονομα).
Holm 139 s.; I l l 212 n. 19; F. 121.
Il passo di Diodoro viene corretto da Dindorf, che restituisce
'Αλικυαίων χώραν. Cluverio vi vedeva gli Icilienses (v.) di Cice­
rone (II Verr. I l i 43,103).

Άγκύραι
Diod. XIV 48,4 (των δε άλλων πόλεων πέντε μόνο9 διέμειναν
έν τη προς Καρχηδονίους φιλία · αδται δε ησαν Άγκύραι, Σολοΰς,
Αϊγεστα, Πάνορμος, ’Έντελλα).
Fo. 811; Holm 139 s.; F. 121; P2 332.
Holm accoglieva la correzione (Miiller), secondo cui si doveva
leggere 'Αλικύαι anziché Ά. e distingueva Ά. da Άγκρίνα. Per
l’identificazione del centro occorre pensare al territorio elimo e,
comunque, ad occidente di Solunto e, forse, di Palermo.
Puramente ipotetica l’identificazione con Vicari (cfr. Freeman).

Anniana sive Myrtus, Mirto (ME)? (10 C?)

“Marini, Papiri, n° 73 = Tjader I, 1. 60.
Holm III 514 s.; P. IV 193.

Άφάναι?
Steph. Byz. s.v. (χωρίον Σικελίας).
Meineke ad loc.; Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 34.
L’ipotesi che si tratti di un centro dauno o, comunque, del­
l’Italia meridionale non può essere esclusa. Tale centro sarebbe
VApina di Plin. n.h. I l i 11 (16), 104. Alessio richiama, in Sicilia,
il monte Afani (I.G.M. 254, Ali).

Apolline [plaga], al Castellazzo della Marza (RG)? (10 G )

°It. Ant. 96,3.
P2 325; 478; V. 78; 80; Uggeri 1970, p. 113 ss.
La localizzazione rimane incerta sul tratto di strada compreso
fra Hereo (v.) e Siracusa, là dove sorgeva il tempio di Apollo Li-
bistino apud Pachynum (Macr. Sat I 17,24). Non è però indispen-

144
sabile pensare ad una località costiera (che potrebbe essere Pozzallo
0 Portopalo: per Miiller, It. Rom., p. 402, ad Est di Pozzallo ed
a Sud di Spaccaforno, ora Ispica). Ad una località nel territorio
di Ispica pensava già il Cluverio (II 354,53). Per Ziegler (P.-W.
1 A, c. 462) si tratterebbe di Torre di Fano a Nord di Capo Pas­
sero (277 I II SE) ed il nome di Fano potrebbe essere, appunto,
indicativo per un fanum antico. Con buon fondamento Uggeri col­
loca la plaga al Castellazzo della Marza.

’Απολλωνία, Apollonia, Pollina (PA) (5 D)

°It. thear. 113;
Diod. XVI 72,5 (οϋσης δέ καί της των Άπολλωνιατών πόλεως
υπό τον Λεπτίνην παραλαβών την ’Απολλωνίαν ταύτη τε καί τη
των Έγγυΐνων άπέδωκε τήν αυτονομίαν, scii. Timoleonte); ν. an­
che XX 56,4; Cic. I I Verr. I l l 43,104 (Apolloniensis); V 33,86 ss.
(-is navis)·, Steph. Byz. s.v. (Z' πλησίον Άλοντίνων [Λεοντίνων libri]
καί Καλής ’Ακτής);
monete Άπολλωνιαταν.
Fo. 808; Holm 161 n. 51; F. 144; Marinone, cartina p. 41;
P2 328 con n. 1; Westlake, 38 n. 3; Manganaro, in Historia 1964,
p. 437 s.; Manni, in K. X II (1966), p. 171 ss.; Bejor, in A.S.N.P.
1973, p. 754 s.; 761; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975),
p. 15; Manni, in Mise. Heurgon, pp. 615 e 617; V. 34. Cfr. Ales­
sio, in B.S.C. 1946-47, p. 34; B.F.L.S. 1956, p. 343.
Che si tratti di Pollina è reso verosimile da un possibile (A)pol-
line. Ά. va cercata, comunque, non lontana da Engio (Diod. XVI
72). Secondo la correzione del Cluverio al testo dei codici di Ste­
fano, dovrebbe trovarsi fra S. Marco d’Alunzio (ν. Άλόντιον) e
Caronia (ν. Καλή ’Ακτή) e, in questo caso, potrebbe trattarsi di un
centro in prossimità di S. Fratello (da ultimo Bernabò Brea). La
correzione del Cluverio è però stata tratta in dubbio già da Muller
(ad Ptol. Geogr., p. 391), che pensa invece, con ottimo fondamento,
ad una località cretese omonima. È, comunque, difficile pensare ad
una localizzazione fra Leontini e Caronia, troppo distanti fra loro;
e, in ogni caso, mi pare metodicamente preferibile attenersi a Dio­
doro, che doveva conoscere assai bene la zona. Nella cartina di
Marinone Ά. è indicata fra Halaesa e Cephaloedium.

145
 Άππειραΐος?
I.G. XIV 287 (Διόδωρος Τιττέλου Άππειραΐος).
È forse un etnico secondo Alessio, Fortune, p. 97. Dubbi di
Schmoll in K. V II (1961), p. 77 s.

Aquae, Aquae Labodes vel Larodes: v. Σ ελινου ντία ι θερμαί

Aquae Particianenses: v. Σ έγεστα

Aquae Pincianae·. v. Σ έγεστα

Aquae Segestanae: v . Σ έγεστα

Άρβήλη, Arbela
°Sil. It. XIV 271 (?);
Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 29 J. (πόλις Σικελίας, το έθνικον
Άρβηλαΐος); Suda s.v. Άρβάλαι (πόλισμα Σικελικόν ή Άρβήλη,
οι δέ ένοικοΰντες έκεΐσε έδόκουν εύεξαπάτητοι είναι, καί παροιμία ·
τι ού γενήση ιών ές. Άρβέλας;); cfr. s.v. Τις ού γενήση ιών εις
Άρβέλας.
Fo. 809; Holm 193; Li Gotti, in AXA.O. 1951, p. 151 n. 9.
Secondo Li Gotti Ά. sarebbe sorta in contrada Arbana presso
Barrafranca, ma nulla prova l’ipotesi. Nemmeno si può fare affi­
damento su Silio Italico per collocare Ά. presso Iato (Cluverio).
Il luogo resta pertanto sconosciuto.

Άριαίτου (gen. sing.)?

Blinkenberg, Oie Lindische Tempelcbronik, 1915, p. 25 = Xe-
nag. fr. 12 J. (. . . Γελώοι τξ. Άθαναίςι τςί πατρώςι άκροθίνιον έξ
Άριαίτου).
D. 113; P. III 131; Manni, in Έ. Έπ. Άθ. 1963-64, ρ. 345;
Navarra, ρ. 289; Rizzo, in K. X III (1967), p. 135.
Si è pensato anche ad un poco probabile nome di persona (Rei-
nach, in R. Ep. 1913 I, p. 103). La possibilità che il toponimo si
conservi in quello attuale di Riesi (CL) è rafforzata dall’esistenza
di rovine appunto nella zona di questa città (su cui P2 326 con
η. 3). È tuttavia difficile dimostrare una derivazione da Άρίαι-
τον (? ) del nome di Riesi, che potrebbe poggiare invece su una pos­
sibile forma collaterale del nome antico, analoga, p. es., a quello di
’Άλαι,σα (*Άρίαι,σ- ?).

’Άρπη: v. Introduzione.

Άρτεμίσιον, presso Milazzo (ME) [11 C]

°Sil. It. XIV 260; °Vib. Seq. s.v. Phacelinus;
Appian. b.c. V 116,484 (πολίχνης βραχύτατης); Cass. Dio.
XLIX 8,1; Schol. Theocr. proleg. II; Pomp. Sab. Aen. II 115;
Prob. Verg. Bue. II 348.
Holm 87 n. 100; 125 n. 70; P. I l i 546; P2 328; Vallet 118 s.;
Gabba ad Appian. V, p. 197.
Impossibile, senza un’ulteriore ricerca archeologica, una più
precisa localizzazione. Forse si tratta soltanto del santuario del-
l’Artemide Facelina; ma Appiano la definisce πολίχνη βραχυτάτη.

Asca
Serv. Aen. V 73 (Helymus .... qui dicitur tres in Sicilia condi­
disse civitates Ascam, Entellam, Egestam ....).
Pais, in A.S.S. 1888, p. 179; Holm 202 n. 271; F. 549; Bé-
rard, Col. 361 n. 4.
Da connettere con ’Άσκελον? Secondo Bérard dovrebbe trat­
tarsi di Erice, secondo Pais di Άκέστη, ma quest ultima località
va esclusa se Άκέστη (v.) si trova probabilmente nella Sicilia orien­
tale.

’Άσκελον
Diod. X X III 5 ('Ότι, Έγεσταΐοι, πρώτον κρατούμενοι, ύπό Καρ-
χηδονίων είς 'Ρωμαίους άπέκλι,ναν. παραπλήσι,ον δε καί Άλι,κυαίοι,
έποίησαν · ’Ιλαρόν δέ καί Τυρι,ττόν καί τήν ’Άσκελον έξεπολι,όρκη-
σαν. Τυνδάρι,οι, δέ ίδόντες αυτούς άπολελει,μμένους, φόβω συσχεϋέν-
τες ήβουλήθησαν καί αύτοί δούναι,).
Holm III 22; P2 116 n. 5; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 763
Illusoria l’identificazione di Cavallari riferita da Pace.
 ’Άσσωρος, Assorum, Assoro (già Asaro) (ΕΝ) (9 E)
°It. thear. 110; °Plin. n.h. III 8 (14), 91 (Assorini); °Ptol.
Π Ι 4,7;
Diod. XIV 58,1; 78,7 (Άσσωρΐνοι: v. 'Έρβιτα); Cic. I I Verr.
III 18,47 (Assorinus ager); 43,103 (Assorini); IV 44,96 (v.
Χρύσας); Steph. Byz. s.v. Άσσώριον (πόλις Σικελίας · ταυτην
’Άσσωρον καλεΐ ’Απολλόδωρος \Chron. fr. 21 J.] . . . τό έθνικόν Ασ-
σωρϊνος) ;
monete As sor u.
Holm 149; II 263; III 138; F. 154 s.; P2 334; Morel, in
M.E.F.R. 1963, p. 263 ss.; N.S. 1966, p. 232 ss.; Manganare, in
Historia 1964, p. 453 s.; Manni, in K. X II (1966) p. 172 e 175 ss.;
V. 44
Nessun dubbio circa l’identifnazione.

’Άταλλα?
°Vib. Seq. 45? (Crinisos, Siciliae, civitatis f A tilae\);
Tzetz. Lycophr. 472 (τον Αίγέσταν, δς έκεϊσε γ ’ έκτισε πόλεις -
Αίγέσταν, ’Άταλλαν καί ’Έρυκα); 952 (Αίγέστην δς ’έκτισε γ ’ πό­
λεις έν Σικελία, τήν άφ’ έαυτοϋ Αίγέσταν, ’Έρυκα καί Στύλλαν [νν.
11. άταλλαν, ενθιλλαν ή άταλλαν, ένταλλαν ή άταλλαν, ένστυλλαν
ή άταλλαν, variamente corrette], έγημε δε ουτος Στύλλαν); 964
(ό γάρ Αίγέστης γ ’ πόλεις κτίζει έν Σικελία · Αίγέσταν, ’Έρυκα,
f ’Άταλλαν ώς πρώην έφημεν).
Holm 202 η. 27; F. 517; Piraino, in K. V (1959), p. 169.
Sembra trattarsi di una deformazione del nome di Entella: il
testo di Tzetzes presenta una serie di variae lectiones. Scheer com­
menta allo scolio al v. 952 per Στύλλαν: « ’Έντελλαν patet εγημε
δε ουτος ’Ένταλλαν s4 scriptum fuisse: hinc illud supra άταλλαν
T ductum est ».

Ά τέριον?

Steph. Byz. s.v. (. . .πόλις Σικελίας, ό πολίτης Άτερΐνος).

Holm 193.
Vale la solita riserva riguardante i toponimi offerti da Stefano.
Il sito, comunque, non è precisabile.

148
 Άθήναοον, presso 'Ίμερα (PA) [δ D]
Diod. V 3,4 (........λαχεΐν έπάστην αυτών — dee — χώραν,
τήν μέν ’Αθήναν εν τοϊς περί τον Ίμέραν μέρεσιν, έν οίς τα,ς μέν
Νύμφας χαροζομένας Άθηνα τάς των θερμών ύδάτων άνεϊναο πηγάς
πατά τήν 'Ηραπλέους παρουσίαν, τούς δ’ έγχωρίους πόλον αυτή πα-
θοερώσαο παί χώραν τήν όνομαζομένην μέχρι τοϋ νϋν Άθήναοον ·
π.τ.λ.).
Ρ. III 544.
Potrebbe trattarsi della χώρα in cui sorse poi la città di Θερμαί
'Ιμεραϊαι.

Atila: v. ’Άταλλα

Άζώνας (ace. plur.), Rocca Nadore (AG)? [ 7 E?]

Diod. XXII 10,2 (πρώτην πόλον Ήράπλεοαν προσηγάγετο, φρου-
ρουμένην ύπό Καρχηδονίων · μετά δέ ταϋτα Άζώνας παρέλαβεν.
εοτα Σελονούντοοο τώ βασολεΐ προσεχώρησαν, εοτα Άλοπυαοοο παί
Έγεσταόοο παί αλλαο πλεόσταο πόλεος).
Cluverio 389 s.; Pareti 252; Bejor, in K. XVIII-XIX (1972-
73), p. 250; Bonacasa Carra, in K. XX (1974), p. 109.
Il toponimo può essere corrotto, ma nulla obbliga alle corre­
zioni che sono state proposte: Aliava (Pareti), Μάζαρον (Cluverio).
L’identificazione proposta da Bejor è da considerare attendibile.
Potrebbe essere interessante la presenza di una indicazione to­
pografica « sotto l’Azone », esistente nel territorio di Caccamo (PA)
secondo G. Lo Bianco Comparato, Caccamo e la Sicilia (Palermo
1978), p. 14 ss. Si tratta però, verosimilmente, di una omonimia
forse soltanto apparente come quella fra una località chiamata Do­
nisi ed il tiranno Dionisio (ibid., p. 24).

Βασανός?, presso Eloro?

Manganaro, in Sic. Gymn. 1963, p. 56 s. ( . . . . ο]ί [ν]εα[ν]ίσποο
οί έμ [Β]ασανώο........).
Manganaro, ibid. Cfr. Calderone, in Epigr. X (1948-49), p.
146 ss.; Robert, in B.E. 1951, p. 216, n° 256.
La lettura e l’interpretazione dell’iscrizione restano incerte.

149
 Βϊδις, Βϊδος, Bidis
°Plin. n.h. I l l 8 (14), 91 (Bidini);
Cic. I I Verr. II 22,53 s. (non longe a Syracusis); 57,140;
Steph. Byz. s.v. Βϊδος (φρούριον έν Σ ικελία ούδετέρως · εϋρηται δε
καί διά διφθόγγου καί διά τοΰ ΐ. εστι καί έτερον έν τ η τω ν Ταυρο-
μενιτώ ν χώρα Βίδιος φρούριον. το έθνικόν Β ιδϊνος).
Pais, Oss. 158 ss.; Holm 158 s.; I l l 102 n. 33; P2 314 n. 1;
Pared 41; 77. Cfr. Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 31; B.F.L.S.
1956, p. 314.
Si osservi che secondo Stefano si tratta di due centri distinti;
e già Holm riteneva corretta la distinzione. Pace ritiene possibile
un’identificazione con l’odierna Bidini sul fiume Dirillo-Acate (RG);
ma almeno uno dei due centri andrà cercato έν τ η Ταυρομενιτών
(Steph. Byz.), l’altro — Bidis — dovrebbe essere non longe a
Syracusis (Cic.). Per il primo si è pensato a Calatabiano (CT) o a
Mascali (CT) (v. Holm), mentre Pais poneva quello siracusano a
Serra del Biggino o dei Biggieni. Per Mascali, comunque, si pensa
da altri a Κ α λ λ ίπ ο λ ις (v.).
Pareti colloca Bidis in zona sicana e Bidios in zona sicula (p. 41),
ma non offre alcuna motivazione delle sue scelte.
Una Bidis presso Palazzolo è documentata da A. Italia in ASSO
1948, p. 87 ss.
Dal punto di vista linguistico si vedano i riferimenti indicati
da Alessio.

Βρικιννίαι, presso Lentini [10 F?]

Thuc. V 4,4 (καί ύστερον πάλιν αύτών τινες διά το μή άρέσ-
κεσθαι άπολιπόντες έκ των Συρακουσών Φωκέας τε, της πόλεώς τι
της Λεοντίνων χωρίον καλούμενον, καταλαμβάνουσι καί Βρικιννίας,
δν έρυμα έν τη Λεοντίνη); Steph. Byz. s.v. (. . . . το έθνικόν Βρικιν-
νιάτης).
Fo. 809; Holm. II 15; F. I l l 70 s.; D. 121; P2 208 n. 1.

Βούχετος

Mnas. Patr. in F.H.G. III, p. 153, fr. 25 = Schol. Od. X VIII

85 (’Έχετος Tjv μέν υιός Βουχέτου, άφ’ ου καί έν Σικελίςι πόλις Βού-

150
χετος καλείται. Σικελών δέ τύραννος λέγεται. Τούτον τούς μέν έγκω-
ρίους κατά πάντα τρόπον σίνεσθαι, τούς δέ ξένους άναιρεΐν λωβώμε-
νον · τοσαύτην δέ κακίαν έ'χειν, ώς καί τούς μακράν οίκοΰντας, δτε
θέλοιεν σφοδρά τινά τιμωρησαι καί ξένω περιβαλεϊν θανάτω, έκπέμ-
πειν αύτω · πολλάς γάρ μηχανάς εξευρεϊν τούτον κακίας · δθεν τον
λαόν ούχ ύπομένειν τήν πίκραν ταύτην τυραννίδα, λίθοις δέ αύτόν
άνελεϊν. Ή ιστορία παρά Μνασέα καί Μαρσύα).
Il rapporto con ’Έχετος può richiamare Έχέτλα (ν.), ma non
dà alcun suggerimento concreto. Qualunque correzione del nome
è arbitraria anche se, come annota Dindorf allo scolio (p. 657 s.).
B. era « epirotica, non sicula ».

Βούκιννα
Steph. Byz. s.v. = Dionys. fr. 7 Livrea (. . .το έθνικόν Βουκιν-
ναϊος καί Βουκιννιάτης).
F. 816.
Per l’isola omonima cfr. supra.

Βουρέναι? (10 F?)

Iscrizione « sicula » di Sciri Sottano (Licodia Eubea, CT).
Durante, in K. XI-XII (1964-65), p. 428 n. 34: « in agro Bou-
renai »?

Κάβαλα: v. supra (Orografia)

Κάκυρον, a Monte Saraceno (Ravanusa, AG) (8 F)
°(Philist = ) Oxy. Pap. 665; °Ptol. I l i 4,7 (v.l. Μακυρον).
Fo. 814; Adamesteanu, in Arch. Cl. 1956, p. 138 s.; K. II
(1956), p. 148 conn. 2; R.A. 1957 I, p. 170; K. IV (1958), p. 48;
Pz 211; Orlandini, in K. V ili (1962), p. 98; Bonacasa Carra, in
K. XX (1974), p. 102 con n. 30.
È probabilmente esatta la lettura Κάκυρον anche in Tolemeo.
La distanza da Gela, indicata dalla tabula tolemaica in 26 miglia,
pare escludere un’identificazione con l’odierna Mazzarino (cfr.
Muller, p. 405). La proposta di Adamesteanu è invece quasi sicura.
La testimonianza di Tolemeo andrebbe riferita, secondo Miiller,
a Μ ακτώριον (v.).

151
 Καλαυρία?
Plut. Tim. 31,2 (v. Δαμυρίας).
Holm II 413 n. 1.
A Sud del fiume Δαμυρίας (v.). Si può pensare a Ταλαρία?
Di solito si legge Γαλαρία, ma Γαλαρία, qualora se ne accetti l’iden­
tificazione a Monte S. Mauro (v. Γαλαρία), non è certamente a Sud
del Δαμυρίας, che è il Molinello.

Καλή ’Ακτή, Calacte, Caronia (ME) (9 E)

°It. thear. 112; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Galacteni); °Sil.
It. XIV 251; °It. Ant. 92,4 (Caleate); 92,5 (Caliate); °Ptol. I l i
4,2 (Καλάκτα); °T.P.;
Herodot. VI 22 (Ζαγκλαϊοι γάρ οί άπό Σικελίης τον αυτόν χρό­
νον τούτον πέμποντες ές τήν Ίωνίην αγγέλους έπεκαλέοντο τούς
’Ίωνας ές Καλήν ακτήν, βουλόμενοι αυτόθι πόλιν κτίσαι Ίώνων.
ή δέ Καλή αΰτη άκτή καλεσμένη εστι μέν Σικελών, προς δε Τυρση-
νίην τετραμμένη τής Σικελίης);
Diod. X II 8,2 (Ducezio ολίγον χρόνον μείνας έν τή Κορίνθω
τάς ομολογίας έλυσε, καί προσποιησάμενος χρησμόν ύπό θεών αύτώ
δεδόσθαι κτίσαι τήν Καλήν ’Ακτήν έν τή Σικελία, κατέπλευσεν εις
τήν νήσον μετά τινων οίκητόρων · συνεπελάβοντο δέ καί των Σικε-
λών τινες, έν οίς ήν καί Άρχωνίδης ό των Έρβιταίων δυναστεύουν,
ούτος μέν ούν περί τον οικισμόν τής Καλής ’Ακτής έγίνετο); 29,1
(Δουκέτιος μέν è γεγονώς των Σικελικών πόλεων ήγεμών τήν τών
Καλακτίνων πατρίδα κατέστησε, καί πολλούς εις αύτήν οίκίζων
οίκήτορας άντεποιήσατο μέν τής τών Σικελών ήγεμονίας, μεσολα-
βηθείς δέ νόσω τόν βίον κατέστρεψε);
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελών. Εϋδοξος [ = fr. 370 Lasserre]);
s.v. ’Απολλωνία (ν. ’Απολλωνία); Suda s.v. Κεκίλιος (Κάλλαντις
δέ πόλις Σικελίας);
Cic. I I Verr. I l l 43,101 (Calactini, v. Άμήστρατος); K. XVII
(1971), p. 6 ss. (Καλακτΐνοι);
monete Καλακτίνων.
Fo. 808; Holm 485 s.; F. 143; P2 328; Drago, Galati Mamer­
tino e la Calacte di Ducezio, Roma 1959; Adamesteanu, in K. V III
(1962), p. 190 ss.; Uggeri 147; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973
(1975), p. 18; V. 70 s.; Fiore, in Sic. Arch. 34 (1977), p. 63 ss.

152
 L’ubicazione ne è sicura. Va qui ricordato che i Galatani ricor­
dati da una v.l. del testo di Plinio {toc. cit.) sono probabilmente
gli abitanti di Calacte. Se ne era ricavata l’esistenza di una Galata
non altrimenti documentabile (Fo. 809). Insostenibile la teoria di
Drago, il quale sostiene che nell’li. Ant. è un punto d’arrivo lon­
tano dalla costa, unito alla strada costiera da un diverticulum (p. 49).
Dall’antica K. Ά. può, però, aver preso il nome l’attuale Galati
Mamertino.
Καλλίπολις, Callipolis, Mascali (CT) (11D)
°Ps. Scymn. 286; °Strab. VI 2,6; °Sil. It. XIV 249; Herodot.
V II 154 (πολιορπέοντος γάρ Ίπποπράτεος Καλλιπολίτας τε παί Να-
ξίους παί Ζαγπλαίους τε παί Λεοντίνους παί προς Συρηποσίους τε παί
των βαρβάρων συχνούς, άνήρ έφαίνετο . . . . ); Steph. Byz. s.v. (. .. . πό­
λις Σικελίας . . . . οι πολϊται . . . . Καλλιπολΐται).
Fo. 805; Holm 270; F. 379 s.; D. 382; P2 207 con n. 6; 329;
Vallet 117; V. 31; 44.
Il centro va sicuramente cercato in zona « calcidese ». L’iden­
tificazione con Mascali sembra accettabile.
Calloniana, Delia (CL)? (S E ì)
°It. Ant. 94,6.
Fo. 813; Holm III 484 n. 11; P2 331 s.; 472 s.; V. 82; Las-
serre, p. 250 {Caulonia).
L’ubicazione di C. dipende dal tracciato della via Catina-Agri­
gentum, lungo la quale questa stazione segue quella di Philosophia-
nis = Sofiana (v.) e precede quella di Cosconianis (v.). Le distanze
indicate dall’li. Ant. (quasi sicure nonostante le vv.ll.) sono di 24
miglia da Catina a Capitoniana, 21 da Capitoniana a Filosofiana,
21 di qui a Gallonianis, 12 a Cosconianis e 13 ad Agrigento per
un totale di 91 miglia. C. era dunque a 25 miglia da Agrigento,
forse a Delia. Più a Sud, presso Ravanusa, la collocava Holm.
La stazione si trova fra Delia e Sommatino secondo Wilson.
Calvisiana [plaga], Caricatore di Gela (Gela, CL) [9 F]
°It. Ant. 89,6; 95,7; °T.P.;
bolli laterizi (CAL, CALV, CALVI: editi da Adamesteanu).
Holm III 485 con n. 16; P2 325 s.; 331 con n. 2; 588; Ada-

153
mesteanu, in Rend. Line. 1955, p. 206 ss.; N.S. 1960, p. 213 ss.;
Orlandini, in K. X II (1966), p. 13; Uggeri 157; Uggeri 1970,
p. I l l ; V. 78 ss.
Le ricerche di Adamesteanu hanno accertato l’ubicazione della
plaga. Uggeri la precisa indicando il « Caricatore » di Gela.

Καμάρωνα, Camarina s. Camerina, scavi di Camarina (RG)

(10 G )
°Ps. Scymn. 294; °Ps. Scyl. 13; °lt. thear. 103; O vid. Fast. IV
477 (Camerinan) °Strab. VI 2,1; 2,5; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 89;
°Sil. It. XIV 198; °Ptol. I l i 4,7; °Claudian. r.P. II 59 (pigra vado
Camerina palustri)·, °Solin. V 16; °Mart. Cap. VI 648; °Nonn.
Dionys. X III 316; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες;
Artemon fr. 2 J. = Schol. Pind. ΟΙ. V 1 b ('Υψηλάν άρετάν
καί, στεφάνων άωτον γλυκύν των Όλυμπίαι, Ωκεανού θύγατερ]
λέγει, προς τήν Καμάριναν την Ωκεανού, ήι ομώνυμος ή πόλις καί,
ή λίμνη . . . . Άρίσταρχος δέ ακούει ’Ωκεανού θυγατέρα Καμάριναν
τήν λίμνην, άφ’ ής καί τήν πόλιν ώνομάσθαι. Ά ρ τ έ μ ω ν δε
προς τ ή ν Άρ έ θ ο υ σ α ν τον λ ό γ ο ν ε ί ν α ι φ η σ ι ν
α ϋ τ η δέ έν Σ υ ρ α κ ο ύ σ α ι ς κ ρ ή ν η , ύ π ο τ έ τ α κ τ α ι
δε ή Κ α μ ά ρ ι ν α τ α ΐ ς Σ υ ρ α κ ο ύ σ α ι ς · έ' χε ι δ έ ή
Άρέθουσα καί πάσ α κρήνη τ ά ς π η γ ά ς από
ω κ ε α ν ο ύ , βέλτιον δε ως Άρίσταρχος);
Steph. Byz. s.v. (....π ό λ ις Σικελίας........ό πολίτης Καμαρι-
ναΐος); Suda s.v. μή κινεί Καμάριναν (λίμνην φησί τή Καμαρίνη
πόλει παρακειμένην, ομώνυμον αύτή . . . . );
Herodot. V II 154; 156; Thuc. I l l 8,6; IV 25; VI 5; 52; 75;
78,4; VII 130; Philist. fr. 5 J. = Dion. Hai. ad Pomp. 5,4 (Κα-
μαριναίους); fr. 15 J. = Schol. Pind. 01. V 19 c; Tim. fr. 19 a-b
J. = Schol. Pind. 01. V 19 a-b; Callim. Aet. II fr. 43 1. 42 Pfeiffer;
Polyb. I 24,12; X II 25 k 2 ss. (Καμαριναΐοι); Diod. X III 108,3
(Καμαριναίαν, scil. χώραν); XVI 9 (Μαδιναΐοι); 82,7 etc.; Trog.
prol. 19 (Camerina)·, Plut. Dion 27; Polyaen. V 6 (Καμαριναίοις);
Schol. Pind. 01. V 20 e; 25 b; 27 b-c; 29 c; 29 g (v. 'Ίππαρις);
etc.; cfr. anche Jacoby, F.G.H. n° 577,2 ([έ]ν Καμαρίνη);
iscrizioni: Καμαριναίω (Syll.3 488), -αίων (Sic. Gymn. 1964,
Ρ· 41);

154
 monete Καμαριναίων.
Fo. 797 s.; Holm 294 s.; F. 63 et a.; P2325; 330 con η. 1; 478;
Bérard, T. 44 s.; Di Vita, in K. IV (1958), p. 84 ss.; Lasserre,
p. 499.
Secondo Pace (p. 330 con η. 1), una « nuova Camarina » po­
trebbe essere stata l’attuale Comiso: « se l’ipotesi del risorgere del
nome di Camarina risponde a verità, potrebbe essere rivalutata
l’indicazione che Tolomeo dà di Camarina come città mediterranea
e non costiera ». L’ubicazione dell’antica K. è, comunque, presso
la foce dell’Ippari.

Καμικός, al monte S. Calogero (Sciacca, AG) (7 E)

°Strab. VI 2,6 (Καμικόι); °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες;
Herodot. V II 170 (πόλιν Καμικόν, την κατ’ εμέ Άκραγαντΐνοι
ένέμοντο); Charax fr. 58 J. = Steph. Byz. s.v. Καμικός (πόλις Σι­
κελίας εν η Κώκαλος ήρχεν ό Δαιδάλου. Χάραξ δε ’Ίνυχον ταύτην
φησίν, ό πολίτης Καμίκιος, καί θηλυκώς); Diod. IV 78,2 (κατά δε
την νΰν Άκραγαντίνην έν τώ Καμικώ καλουμένω πόλιν έπί πέτρας
ούσαν πασών όχυρωτάτην κατεσκεύασε καί παντελώς έκ βίας άνά-
λωτον · στενήν γάρ καί σκολιάν την άνάβασιν αυτής φιλοτεχνήσας
έποίησε δύνασθαι διά τριών ή τεττάρων ανθρώπων φυλάττεσθαι);
X X III 9,5 (dopo la presa di Camarina e di Enna: εΐτα έπί Σιττάναν
έλθών κατά κράτος ταύτην είλεν. είτα ομοίως ταϊς άλλαις πόλεσι
φρουράν καταστήσας, έπί Καμικόν ήλθε, φρούριον Άκραγαντίνων.
εϊλε καί αυτό προδοσία · τον δε τόπον εμφρουρον κατέστησεν. έξε-
λείφθη δε κατά τούτον τον χρόνον καί Έρβησσός. έτι δε ποταμός
'Άλυκος καί άλλαις έσχατος);
Schol. Pind. Pyth. VI 5 a (Σικελικής πόλεως); Nem. IV 95 b.
Fo. 799; Holm 134; F. 112 ss.; 495 ss.; P II 385; P2 357;
Griffo, Ricerche intorno al sito di Camico, Agrigento 1948; Grif­
fo, in A.S.S.O. 1954, pp. 58-78; Pugliese Carratelli, in K. II
(1956), p. 97; Caputo, in P.d.P. 1957, p. 439 ss.; Bérard, Col.
423; Manni, in Sicilia 1958, n° 20, p. 62 ss.; Bernabò Brea, S.p.G.,
p. 176 s.; Manni, in K. V ili (1962), p. 11; De Miro, in K. V ili
(1962), p. 146 con n. 82; S. 5 s.
La città va cercata presso il fiume K. (v.), che scorre alle falde
del monte S. Calogero di Sciacca.

155
 Καπίτιον, Capitium, Capizzi (ME) (9 D )
°Ptol. I l l 4,7 (Καπύτιον);
Cic. I I Verr. I l l 43,103 (Capitinam civitatem).
Fo. 810; Holm 148; III 138; F. 146 s.; P2 335 con n. 2.

Capitoniana, contrada Mendola presso il fiume Gornalunga

(Ramacca, CT) [10E]
°It. Ant. 88,1; 94,4.
Fo. 813; Holm III 484; P2 331; V. 82.
Si veda Calloniana.

Κασμέναι, a Monte Casale (Chiaramente Gulfi, RG) (10 F)

Herodot. V II 155 (έκ Κασμένης πόλιος);
Thuc. VI 5 (-«0; Steph. Byz. s.v. Κασμένη (πόλις Σικελίας.
Ηρόδοτος ζ'. ό πολίτης Κασμεναΐος καί Κασμεναία).
Fo. 815; Holm 294; F. 150; II 25; D. 102 s.; P2 192; Di Vita,
in K. II (1956), p. 186 ss. con n. 58 a p. 190; S. 37; V. 37.

Cassitana massa
°Marini, Pap. 73 = Tjader I, 11. 65 e 77.
Holm III 514; P. IV 226.

Κατάνη, Catina, Catania (11 E)

°Ps. Scymn. 286; °Ps. Scyl. 13; °It. thear. 98; °Strab. VI 2,1;
2,2; 2,3 (ibid.·, προσαγορεύοντος Αί'τνην αντί Κατάνης); 2,4; “Mela
II 7,117; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 88; 89; “Sii. It. XIV 196 s. (Ca­
tane)·, °It. Ant. 87,2; 90,2; 93,2; 94,1; “Ptol. I l l 4,4; Ύ.Ρ.;
°Expos. 65; °orbis descr. 65; “Solin. V 15; “Nonn. Dionys. X III
312 s.; “Mart. Cap. VI 647;
Diod. XI 49,1 (Ίέρον δέ . . . καί την μέν Κατάνην μετωνόμασεν
Α’ίτνην, τήν δέ χώραν οϋ μόνον τήν Καταναίαν, άλλα καί πολλήν
τής όμορου προσθείς κατεκληρούχησε, μυρίους πληρώσας οίκήτορας)
e passim; Strab. V 4,8 (........ώσπερ έν τή Κατάνη, φασί, τό κατα-
τεφροθέν μέρος έκ τής σποδοΰ τής άνενεχθείσης υπό τοΰ Αίτναίου
πυρός εύάμπελον τήν γήν έποίησεν);
 Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας. Έκαταϊος [fr. 82 N.] Ευρώπη
« μετά δέ Κατάνη πόλις, υπέρ δέ όρος Α ΐτνη .........κέκληται δε ού­
τως » επειδή κατέβη προς τον Άμενανόν [Άμελιανόν libri] ποταμόν
ό Θεοπλέους . . . . ή ότι Αι'τνης κατατεθείσης τα άνω κάτω γέγονεν
.........το εθνικόν Καταναΐος καί θηλυκώς καί ουδετέρους) ;
Thuc. I l l 116; V 4; VI e V II passim; Tim. fr. 142 a J. =
Schol. Pind. Nem. 1 inscr. (cfr. Schol. Pind. 01. IV l i ; Pyth. I
118 b: Αϊτνη; etc.); Callim. Aet. II fr. 43, 1. 29 Pfeiffer; Cic.
I I Verr. passim; Liv. XXVII 8 (Catana); Plut. Marc. 30,5; Nic.
15,4; Tim. 13,1; 18; 30,1; Polyaen. I 40,4-5; Paus. V 23,6; Steph.
Byz. s.v. Αΐτνη (v. ’Ίνησσα); Suda s.v. Καταναΐος (è από Κατάνης);
in iscrizioni: Καταναΐοΐ; Κατανέος in Riv. Arch. Crist. 1956,
p. 18;
monete Καταναίων; Αίτναίων.
Fo. 794; Holm 269; 410; F. 373 ss.; P2 181 s.; Bérard, T.
45 ss.; Uggeri 160 s.; V. 76 ss.; 82; 84.

Καύκανα, Punta Secca (S. Croce Camerina, RG) (9-10 G)

°Ptol. I l i 4,3;
Procop. b. Vand. I 14, p. 370 Bonn.
Holm 46; F. 63; P. IV 101; Pelagatti, in K. XVIII-XIX (1972-
73), p. 185 (ivi bibliografia).
Localizzata in seguito alle recenti scoperte archeologiche.

Κ αυλω νία?

Hecat. fr. 93 N. = Steph. Byz. s.v.

Holm III 484; P2 218; Lasserre, p. 250.
Si è ritenuto questo nome una corruzione di Calloniana (v.).
È probabilmente da espungere dalla lista dei centri siciliani per la
nota confusione che Stefano fa sovente fra Sicilia e Italia meri­
dionale.

Cena, Montallegro (AG) (7 E)

°It. Ant. 88,5.
Fo. 812; Holm III 484 s.; P2 332; Bejor, in A.S.N.P. 1975,
p. 1278; V. 65 s.

157
 Κεντόριπα, -αι, Centuripae, Centuripe (già Centorbi, ΕΝ)
(10 E)
°It. thear. 97 (-ίποι[ς); °Strab. VI 2,4; 2,8; °Mela II 7,118
0Centuripinum); °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Centuripini); °Sil. It.
XIV 204; °It. Ant. 93,5 (-ipa); °Ptol. I l i 4,7 (Κεντούριπαι); °T.P.
(-ippa); °Solin. V 19 (-ipis);
Thuc. VI 94,3 s. (. . . . καί άποπλεύσαντες ές Κατάνην, έκεΐθεν
δέ έπισιτισάμενοι πάση τή στρατιά έχώρουν έπί Κεντόριπα, Σικελών
πόλισμα, καί προσαγαγόμενοι ομολογία άπήσαν, πιμπράντες άμα
τον σίτον των τε Ίνησσαίων καί των 'Υβλαίων. καί άφικόμενοι ές
Κατάνην . . . . ); V II 32,1 (. . . è Νικίας προπυθόμενος πέμπει ές των
Σικελών τούς την δίοδον έχοντας καί ξυμμάχους, Κεντόριπάς τε καί
Άλικυαίους καί άλλους, .. .);
Polyb. I 9,4; Cic. Verr. passim; Diod. X X III 83,4 (πρός Κεν-
τοριπίνους); XIV 18,7 (δυναστεύοντα Κεντοριπίνων); XX 56,3 (τά
Κ.); etc.; Plin. n.h. XXXI 7 (41), 86 (Centuripis purpureus [scii.
saT\) ;
monete Κεντοριπίνων;
I.G. XIV 241 = I.G.L.M.P. 29 (Εύβουλίδας Άγαθάρχου Κεν-
τορρειπεϊνος . . . . ); Rend. Ace. Napoli 1963, p. 23 ss.; Ròm. Mitt.
1962, p. 14 ss.; I.G. V II 420, 11. 46; 56; 62 (άπό Κεντορίπων); etc.
Fo. 805; Holm 151; F. 156 ss.; D. 133; P2 324; Uggeri 164;
V. 84.

Κεφαλοίδιον, Cephaloedium, Cefalù (PA) (9 C)

°It. thear. 112; °Strab. VI 2,1; 2,5; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 90
(Cephaloedis)·, °Sil. It. XIV 252 (Cephaloedias)·, °It. Ant. 92,2
(Cefalodo); °Ptol. I l l 4,2 (Κεφαλοιδίς); °T.P. (Cephaledo);
Diod. XIV 56 (φρούριον); 78; XX 56; X X III 18; Cic. I I Verr.
I l l 43,103 (Cephaloeditana)·, 74,172 (frumentum)·, Schol. Theocr.
I 118 b (. . . Θύβρις..........γενομένου δέ χειμώνος ανυπερβλήτου χώ-
σαι τον-ποταμόν καί έπίπεδον ποιήσαι, έφ’ ού [Meineke; έφ’ ον codd.]
οί Κεφαλοίδιοι δείκνυνται [Meineke; κέφαλοι διαδείκνυνται codd.]
κατοικοΰντες);
monete Κεφαλοιδίων.
Fo. 808; Holm 160; F. 139 ss.; D. 142; P2 327; Uggeri 148;
Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 24; V. 70 s.
 Sulle monete Ήρακλειωταν έκ Κεφαλοιδίου ν. Ήρακλειωται έκ Κ.
Il rapporto istituito dallo Scoliaste di Teocrito fra il Θύβρις (v.)
e K. non è sufficientemente chiaro ed il testo ha subito manipola­
zioni; forse il nome di K., introdotto da Meineke, è da accantonare:
che K. fosse visibile dal Θύβρις sembra del tutto impossibile perché
non esiste una pianura che da Cefalù si stenda verso il Sud.

Κηταρία, Cetaria, Tonnara nel Golfo di Castellammare [6 C]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 {Citarmi)· °Ptol. I l i 4,2;
Cic. I I Verr. I l i 43,103 {Cetarinos).
Holm 91 n.; 190; III 138; P2 327.

KFRA = Σολοϋς?
leggende monetali.

Χ α λ κ α ί αύλα ί?

Diod. X X III 4 (ειτα την Κεντοριπίνων πολιορκούντων, καί. προς

ταΐς χαλκαΐς αύλαΐς καθήμενοι, ί]κον πρέσβεις . . . . ).
Ρ2 286 n. 1.
Che si tratti di località diversa da Centuripe è soltanto possibile:
Reiske, correggendo αύλαΐς con πυλαΐς, sembra in effetti suggerire
il contrario; ma secondo Pace la correzione è necessaria perché X.à.
« non avrebbe senso topografico ». L’ipotesi che la località sia iden­
tificabile « forse » con l’odierna Gagliano Castelferrato è del tutto
insostenibile.

Χαλκίς? Giarre (CT)? {11 D?)

Schol. Thuc. I 108,5 Hude (Χαλκίς Σικελίας).
Pareti 65 con n. 12 a p. 388.
Una X. in Sicilia non pare assicurata, nonostante Pareti (che
cita per errore Schol. Thuc. I 180), da questa testimonianza, che è
forse da respingere come quella su Κύμη (v.). Si è desunto il no­
me X. dalla ben nota presenza di Χ αλκιδεΐς in Sicilia (cfr. Schol.
Thuc. VI 3,2 Hude: δτι oi Λ εοντΐνοι καί Κ α ταναΐοι Χ αλκιδεΐς είσίν
έξ Εύβοιας).

159
 Chalis [plaga], Marina dei Monumenti di Manfria (CL) (9 F)
°It. Ant. 95,6.
Miiller ad T.P., p. 402; Adamesteanu, in Rend. Line. 1955,
p. 209; P2 325; 478; Uggeri 1970, p. 110 s.; V. 78; 80.
Pace sembra identificare questa stazione con un Refugium Ge­
lae (v.) non documentato, forse perché a quello di Chalis corri­
sponde presso Schmettau quello di Terranova (ora Gela). A Gela
pensa anche V. (« corruption of Gela »). Adamesteanu segue Pace
(I edizione) e colloca il Refugium Gelae « nella zona ove ... si tro­
vava il Caricatore medievale » (ritenendo per certo che Chalis stia
per Gelis). Accogliamo l’identificazione proposta da Uggeri.

Χειμέρα: v. 'Ίμερα
Χερσόνησος
Eus.-Hier. ad ann. Abr. 1300 (In Sicilia Chersonessos condita)·,
Sync. p. 401 Dind. = 1 C (Χερρόνησος έν Σικελία έκτίσθη).
Holm 276; F. 587.
Identificato con Μύλαι da Holm e Freeman (si veda anche Tim.
fr. 37 J. — Schol. Apoll. Rhod. IV 965: **Μύλας δέ χερσόνησον
Σικελίας), questo centro non va comunque confuso col X. (v.) che
è collocato da Tolemeo a Sud di Siracusa.

Κίμισσα
monete Κιμισσαίων.
Rizzo, Monete, p. 267; Manganaro, in A.N.R.W . I, p. 447;
Talbert 192 n. 5.
Manganaro ha annunciato l’intenzione di dimostrare che K.
va cercata presso i Raffi Rossi d ’Agrigento. Tre nuovi esemplari
di una moneta d’argento di dubbia cronologia (forse timoleontea?)
e di incerta provenienza non sembrano sufficienti per localizzare la
città, ignota alle fonti letterarie. Anche l’indicazione del luogo di
ritrovamento pare, comunque, inesatta: da informazioni orali ri­
sulterebbe che non si tratta dei Raffi Rossi — inesistenti nell’Agri­
gentino — , ma del monte Rafie presso Sutera in comune di Mus-
someli (CL).

160
 Sulla base dello stile Rizzo propendeva per una ubicazione
« etnea ».
Erroneamente Head, H.N.2, p. 163, vi vedeva un riferimento
alla celebre battaglia timoleontea del Crimiso ed attribuiva la mo­
neta a Panormos.

Comitiana, Cammarata (AG)? ( 8 E ? )

°It. Ant. 96,7 {Comicianis).

Holm III 486 n. 27; P2 332; V. 61 s.
Per l’identificazione cfr. infra (Vitiniana) Secondo V. questo
centro si identifica con S. Stefano Quisquina.

Κόρτυγα
°Ptol. I l i 4,7.
Miiller ad loc.
Non necessaria, ed anzi probabilmente errata, è l’identificazione
proposta dal Miiller con Cosconiana (v.). K. è elencata da Tolemeo
fra ’Έγγυον e Κάπυρον e, pur se questa collocazione non può costi­
tuire un sicuro punto di riferimento, si dovrà ritenere che K. si
trovasse a Nord di Ravanusa (che si identifica con Κάπυρον, v.).

Cosconiana, Castrofilippo (AG)? (8 E ?)

°It. Ant. 94,7.
Fo. 813; Holm III 484; P2 331 s.; 472 s.; V. 82.
Le 13 miglia da Agrigento sulla via per Catania ci portano forse
a Castrofilippo, come ha suggerito Miiller nel suo commento per
Κόρτυγα (v.). Più a Sud, a Naso, pensava Holm; a Vito Soldano
preferisce pensare Wilson.
Per il collegamento con Calloniana v. supra.

Κόσσυρα, -ος πόλις: ν. Κόσσυρος νήσος

Κρασέριον
Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 33 J. (χωρίον .. .. τό έθνιπόν Κρα-
σερΐνος);
I.G. XIV 217 ν. 42? (Ήραπλείω Διονυσίου Κρα(σερίνψ) ).
Ρ2 191 η. 1.

161
 Pace collega questo centro con ’Άκραι. Il richiamo di Stefano
a Filisto non è purtroppo utilizzabile per una ulteriore precisazione,
né la presenza di un presunto Κρα(σερΐνος) ad ’Άκραι può essere
determinante.

Κραστός

°(Philist. = ) Oxy. Pap. 665 b;

Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 44 J. (π ό λις Σ ικ ελία ς τω ν Σι-
κανών . . . . ό π ο λ ίτ η ς Κραστϊνος καί Κ ραστίνη το θηλυκόν); Suda
s.v. ’Ε πίχαρμος (. . . Συρακόσιος η έκ πόλεω ς Κραστοΰ τω ν Σ ικανω ν).
Fo. 813; Holm 137; F. 120; Adamesteanu, in Arch. Cl. 1956,
p. 139 ss.; in K. II (1956), p. 147 con n. 16.
Che K. fosse sicana ha suggerito a Schubring una collocazione
« hinter Akragas auf dem Berge Toros » (Rh. Mus. N.F. 28, 1873,
p. 118). Per Adamesteanu si tratta di Castronovo, ma in quest’ul­
timo centro preferiamo identificare Πέτρα (v.) sulla base degli Iti­
nerari.

Κρονία, poi Ιερά πόλις

Lyd. de mens. IV 154 (καί π[ό]λιν κτίσαι [scii, τον Κρόνον ή
ιστορία παραδίδοσιν] ώς ό Χάραξ [fr. 32 J.] φησί, τ[ήν τότε μεν
λεγ]ομένην Κρονίαν, νΰν δε 'Ιεράν πόλιν, ώς Ίσίγονος [fr. 20 Μ.]
___ καί Πολέμων [fr. 102 Μ.] καί Αισχύλος [fr. 29 Μ.] έν τη Α’ίτνη
π[αραδιδόασιν . . . . ] ) .
Treu, in K. XIV-XV (1968-69), p. 429 ss.; Giustolisi, in K.
XVI (1970), p. 165; Croma, pp. 8; 12 ss.; 59.
Difficilmente si potrà ritenere attribuibile a questo centro la
monetazione con KPONIA (B.M.C. Sicily, p. 50, n° 55, su cui da
ultimo Giustolisi).
Per Giustolisi comunque K. sarebbe identificabile alla Cannita
presso l’antica Solunto.

Kpóviov? al monte S. Calogero di Sciacca? (7 E?)

Polyaen. V 10,5 (Ίμίλκων περί τό Kpóviov ά,ντεστρατοπέδευε τοϊς
Διονυσίου στρατηγοΐς. των δέ Kpóviov οίκούντων βουλομένων δέ-
ξασθαι τούς Καρχηδονίους, ού μην των στρατηγών έπιτρεπόντων,
τούτο μαθών Ίμίλκων την ύλην, οση προ τού στρατοπέδου των πο-

162
λεμιων ήν — πολλή δέ ήν καίειν — παραφυλάξας άνεμον εναντίον
τοΐς πολέμιους ενέπρησεν. ό μεν δή καπνός πολύς καί βίαιος ές τάς
όψεις των πολεμίων υπό πνεύματος έφέρετο, Ίμίλκων δέ έλαδε διελ-
δών προς τα τείχη, καί άνέωξαν αύτω την πύλην οί βουλόμενοι δέ-
ξασδαι, καί παρήλδεν είσω των στρατηγών άγνοούντων).
Che sul Cromo ci fosse un centro abitato sembra sufficiente-
mente chiaro dal passo di Polieno. Per il Κρόνιον δρος v. supra.
Sembra preferibile pensare al S. Calogero di Sciacca piuttosto
che a quello di Termini Imerese.
Κυδωνιά

Steph. Byz. s.v. (. . . . πόλις Σικελίας . . . . ò πολίτης Κυδωνιάτης

καί Κύδων καί Κυδώνιος καί Κυδωναΐος, καί Κυδωνιά δηλυκώς, καί
Κυδωνικός άνήρ).
Holm III 494.
Non identificabile.
Cymbe: v. Heraeum
Κύμη?

Steph. Byz. s.v. Χαλκίς (καλούνται δέ καί οί έν τή Κύμη τής

Σικελίας Χαλκιδεΐς); cfr. Eustath. ad Dionys. 764 (καί έν τή Σι­
κελική δέ Κύμη Χαλκιδεΐς τούτων άποικοι των έν τή Εύβοια Χαλ-
κιδέων).
Pareti 65 con n. 13 a p. 388.
Si tratta verosimilmente della solita confusione fra Sicilia ed
Italia meridionale. Resta perciò assai dubbia l’ipotesi di Pareti.
Κύπη

Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 36 J. (Σικελίας φρούριον . . . το

έδνικόν Κυπαϊος).
Fo. 807.
Nessun elemento è utilizzabile per una localizzazione.
D(a)edalium, Palma di Montechiaro (AG)? (8 F?)
°It. Ant. 95,4 (Dedalio).
Fo. 807; Holm I II 486 con n. 20; D. 138; P2 478; Uggeri
1970, p. 108 s.; V. 78; cfr. Miller ad T.P., p. 402.

163
 Uggeri precisa l’ubicazione « ai piedi del Castellazzo di Palma ».

Δ άγκλη: v. Ζ ά γκ λη
Λάσκων, Cadérmi F]
Thuc. VI 66 1-2 (v. Λάσκων, κόλπος); Steph. Byz. s.v. = Phi-
list. fr. 24 J. (Σ ικελίας χωρίον. Φ ίλιστος έκτη Σικελικώ ν « εις το
Πλημμύριον καί Δ άσκω να ». το έθνικόν Δ ασκω νιος η Δ α σ κ ω νιτη ς);
Diod. XIV 72,3 (προς τψ Δ άσκω νι χωρίον); cfr. 73,2 (το κ α τά Δ ά ­
σκωνα μέρος).
Fo. 806; F. 347; I l l 652 ss.
Nel κόλπος omonimo (v.), probabilmente un piccolo centro por­
tuale. Secondo F. si tratta di Caderini, a sud del Porto Grande di
Siracusa.

Δ ικαιόπολις: v. Σ έγεστα
Δρέπανον, -a, Drepanum, Trapani (6 C)
°Verg. Aen. III 707 (Drepani portus)·, °Plin. n.h. I II 8 (14), 90
(Drepana); 91 (Drepanitani); °Sil. It. XIV 269 (-e); °It. Ant. 91,1;
98,1 (-is); °Ptol. III 4,2; °T.P. (-fr);
Polyb. I 46,1-3 ('Ο μέν ουν ’Αννίβας μετά την χρείαν ταύτην
έξέπλευσε νύκτωρ έτι μετά των νεών λαθών τούς πολεμίους είς τα
Δρέπανα προς Άτάρβαν τον των Καρχηδονίων στρατηγόν, διά γάρ
την ευκαιρίαν τοΰ τόπου καί τό κάλλος τοϋ περί τα Δ ρ έ π α ν α
λιμένος άεί μεγάλην έποιοΰντο σπουδήν οί Καρχηδόνιοι περί την φυ­
λακήν αύτοΰ. συμβαίνει δέ τοΰ Λιλυβαίου τούτον άπέχειν τον τόπον
ώς άν έκατόν καί είκοσι στάδια); Diod. X X III 9,4 (τό Δρέπανον);
18,3 (τά Δρέπανα; cfr. XXIV 1,3 et 8); Cic. I I Verr. II 57,140
(pupillus Drepanitanus)·, Plin. n.h. XXII 2 (11), 21 {curalium ...
laudatissimum in Gallico sinu ... et in Siculo circa Aeolias — scii.
insulas — ac Drepana) ;
Steph. Byz. s.v. Δρεπάνη (.. . καί Δρέπανα ούδετέρως, πόλις Σι­
κελίας); Zonar. V ili 16-17.
Fo. 802; Holm III 31; 38; 51; 150 s.; P2 290; Uggeri 151 s.;
V. 69.
Là dove Licofrone (869) scrive ’Άρπης Κρόνου πήδημα, Tzetzes
commenta: ’Άρπη ή Δρεπάνη . . . . καί χωρίον Σικελίας δτι εκεί τό

164
δρέπανον . . . [το δέ δρέπανον παρά Σικελοΐς Ζάγκλος καλείται]. II
testo, di assai incerta lettura, non permette, a mio avviso, di sta­
bilire se non ci sia confusione con Ζάγκλη.

Δύμηθος?
°Ptol. I l i 4,7.
Miiller ad loc.
Il Miiller ritiene che si debba intendere Σύμηθος e cita al pro­
posito Plinio (III 91). Non mi pare che le coordinate offerte da
Tolemeo autorizzino l’ipotesi.

Έχέτλα, Echetla, Grammichele (CT)? (10 F?)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Echetlienses);
Polyb. I 15,10 (τας Συρακούσας έπολέμουν οί 'Ρωμαίοι κατά
πόδας, ώς δ’ ουτός φησι, καί την Έχέτλαν, έν μέση κειμένην τή των
Συρακοσίων καί Καρχηδονίων επαρχία); Diod. XX 32,1 (περί ταϋτα
δ’ οντων των Άκραγαντίνων των έν ταΐς Συρακούσσαις καταλελειμ-
μένων στρατιωτών ύπ’ Άγαθοκλέους καταλαβόμενοί τινες την Έχέ­
τλαν έπόρθουν την τε Λεοντίνην καί Καμαριναίαν); Steph. Byz. s.v.
(πόλις Σικελίας, ό πολίτης Έχετλάτης [Έχετλιάτης libri]).
Fo. 814; Holm 155 s.; II 463 n. 1; I II 17 con n. 10; F. 153;
D. 122; P. I l l 479; P2 211; 214 n. 1; 331; Vallet in K. V III
(1962), p. 36 s.; V. 35; Manni, Mise. Heurgon, p. 609.
Troppe identificazioni sono state proposte: Vizzini, Nicosia,
Occhiolà (v. anche Μάκελλα), Grammichele (nel cui comune è ap­
punto anche Occhiolà). Quest’ultima è oggi la più accreditata. Holm
(III 17) pensava genericamente ad un centro nel territorio di Ra­
gusa; che è forse lodevole prudenza.

’Έκνομος: v. Φαλάριον ed ’Έκνομος λόφος

’Έγεστα; v. Σέγεστα

Εΐζηλος?
Steph. Byz. s.v. (φρούριον Σικελίας, ό πολίτης Είζηλΐνος)
Ubicazione impossibile.

165
 Έλαύια
Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 8 J. (φρούριον Σικελίας . . . το εθνι­
κόν Έλαυιάτης {καί Έλαυίτη)).
Fo. 806.
Bursian ipotizzò una identità con Aliava (v.).

Έλκέθιον: v. Έλκέθιον
Έλινία
Steph. Byz. s.v. ’Έλινοι (. . . εστι καί Σικελίας πόλις, το εθνικόν
Έλινΐνος [ν.1. Έλενϊνος]);
iscrizione da Serra Orlando (ελαιελινον).
Stamires, in A.J.A. 1958, p. 162 ss.; Smith, ibid. 1959, p.
183 s.; cfr. Sjoqvist, in K. IV (1958), p. 111.
L’iscrizione su pithos, di cui alla bibliografia precedente, po­
trebbe forse essere collegata con la testimonianza di Stefano. Si
ricordi anche il suggerimento di Parlangèli, in K. X III (1967),
p. 26, a proposito di un graffito segestano (ελινις).

’Έλωρος: v. 'Έλωρος
’Έλυμα?
Dion. Hal. I 52,4 (Αινείας . . . . κατασκευάζεται. . . Αίγεσταν
καί ’Έλυμα).
Il nome è stato sostituito dai filologi con quello di ’Έρυκα,
così come in I 53,1 quello di Έλύμου con ’Έρυκος. La correzione
sarà da accogliere nonostante il contrario avviso dell’editore della
Teubneriana.

Έμπόριον, Emporium: v. Άκράγας

Έμπόριον, Emporium: ν. Σέγεστα

Impossibile precisare quale sia 1’ Έ. citato da Stefano s.v.

Emporitana massa
“Marini, Pap. 73 = Tjader I, 11. 59 e 77.
Holm III 514; P. IV 226.

166
 ’Ήνα: ν. "Iva

Ήνατταρΐνοι?
Diod. X X III 18,5 (Ίαιτϊνοι δέ έκβαλόντες τήν των Φοινίκων
φρουράν τήν πόλιν Ρωμαίοις έδωκαν. παραπλήσιους 8ε τούτοις έποίη-
σαν Σολουντΐνοι καί Πέτρινοι καί Ήνατταρΐνοι καί Τυνδαρΐται. οί
δέ ύπατοι φρουράν έν Πανόρμω λιπόντες άπήλϋον έν Μεσσήνη).
La « correzione » Ήμιχαρΐνοι — Ίμαχαρΐνοι sec. Pais (On.,
ρ. 140 n. 2; 253) — non è forse la sola possibile e non mi pare
nemmeno facilmente accettabile da un punto di vista strettamente
filologico. Il nome, comunque, è probabilmente corrotto.

’Ένδησα?
Dunst, in Ath. Mitt. 1972, p. 100 ss.; Manni, in Festschr.
Neutsch (Innsbruck 1980), p. 297 s.
Toponino da collocare in territorio di Himera secondo Dunst.
L’iscrizione da cui il nome è stato ricavato è però di assai difficile
integrazione e la ricostruzione del testo proposta da quello studioso
non mi pare accettabile. Di qui il punto interrogativo che appongo
al nome (che considero inesistente).

’Έγγυον, Engyum, Nicosia (ΕΝ) (9 D)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 <Egguini); °Sil. It. XIV 249 (En­
gyon)·, °Ptol. I l i 4,7;
Diod. IV 79,5 (οΐ δέ δια τής μεσογείου πλανηΜντες καί κατα-
λαβόμενοι χωρίον οχυρόν έκτισαν πόλιν ήν από τής έν τή πόλει
ρεούσης πηγής ώνόμασαν ’Έγγυον); XVI 72,3 (προς πολιν Εγ-
γυον . . . . τοΐς δ’ Έγγυίνοις); Cic. II Verr. I l l 43,103 (Enguinam);
IV 44?97; V 72,186 (fanum); Plut. Mare. 20,3 (Έγγύϊον · πόλις
γάρ έστι τής Σικελίας ού μεγάλη, αρχαία δέ πάνυ); Steph. Byz. s.v.
’Έγγυον [Έγγύιον libri] (πόλις Σικελίας, το έθνικόν Έγγυΐνος . . .).
Fo. 810; Holm 159 s.; I l l 138; 312; 452; F. 115 ss.; D. 137;
P2 79 n. 3; 335 con n. 3; Tusa, in K. IV (1958), p. 159 s.; Man­
ganare, in Historia 1964, p. 437; Sic. Gymn. XVII (1964), p.
241 s.; A.N.R.W ., p. 447; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 752; 759 ss.;
Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 16; Manni, in Mise.

167
Heurgon, ρ. 606. Cfr. Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 32 s.; B.F.L.S.
1956, p. 325.
L’identificazione di questo centro è tuttora assai discussa. L’opi­
nione dominante è tuttavia che si tratti di Nicosia (da ultimo Tusa
e Manni), presso cui si trova la località Cave di Pietra, da cui po­
trebbe essere stato tratto il materiale usato per il santuario di
Άγύριον ricordato da Diodoro (IV 80,5).
L’iscrizione citata da Manganaro (εκγυ) non prova affatto che
’Έ. fosse l’attuale Troina (Manni).
Quanto alla derivazione dal nome di ’Έ. di quello di Gangi, la
possibilità (su cui Alessio) è appunto una possibilità soltanto.

’Έννα, Henna, Enna (già Castrogiovanni) (9 E)

O vid. Fast. IV 462; °Strab. VI 2,6; 2,7; °Mela II 7,118; °Plin.
n.h. I l i 8 (14), 91 (Hennenses); °Sil. It. XIV 238; °It. Ani. 93,3
(Enna); °Ptol. I l i 4,7; °T.P. (Enna); °Solin. V 14 s. (Hennensis
campus);
Diod. V 3 (2 γενέσθαι δέ μυτολογοϋσι την αρπαγήν τής Κό­
ρης εν τοΐς λειμώσι τοΐς κατά την ’Ένναν. έστι δ’ ò τόπος ούτος
πλησίον μεν τής πόλεως, ΐοις δέ καί τοΐς άλλοις άνθεσι παντοδαποΐς
έκπρεπής καί τής θεάς άξιος, διά δέ την από των φυόμενων ανθών
ευωδίαν λέγεται τούς κυνηγεΐν είωθότας κύνας μή δύνασθαι στι-
βεύειν, εμποδιζόμενους τήν φυσικήν αΐσθησιν. εστι δ’ è προειρημένος
λειμών άνωθεν μέν ομαλός καί παντελώς εϋυδρος, κύκλω δ’ υψηλός
καί πανταχόθεν κρημνοΐς απότομος, δοκεΐ δ’ εν μέσω κεΐσθαι τής
όλης νήσου, διό καί Σικελίας όμφαλός υπό τινων προσαγορεύεται.
3 έχει δέ καί πλησίον άλση [καί λειμώνας] καί περί ταϋτα έλη, καί
σπήλαιον εύμέγεθες, έχον χάσμα κατάγειον πρός τήν άρκτον νενευ-
κός, δι’ ου μυθολογοϋσι τόν Πλούτωνα μεθ’ άρματος έπελθόντα ποιή-
σασθαι τήν αρπαγήν τής Κόρης, τα δέ ΐα καί τών άλλων ανθών τα
παρεχόμενα τήν εύωδίαν παραδόξως δι’ όλου τοϋ ένιαυτοϋ παραμέ-
νειν θάλλοντα καί τήν όλην πρόσοψιν ανθήραν καί έπιτερπή παρε­
χόμενα. 4 μυθολογοϋσι δέ μετά τής Κόρης τάς τής όμοιας παρθενίας
ήξιωμένας Άθηνάν τε καί ’Άρτεμιν συντρεφομένας συνάγειν μετ’
αύτής τα άνθη καί κατασκευάζειν κοινή τώ πατρί Διί τόν πέπλον);
4,1; passim; Steph. Byz. s.v. ’Έννα (πόλις Σικελίας κτίσμα Συρα-
κοσίων, μετά ο' έ'τη Συρακουσών, ό πολίτης Ένναΐος καί Ένναία);
 Philist. fr. 5 J. = Dion. Hal. ad Pomp. 5,4 (Ένναίους); Polyb.
I 24,12; Cic. I I Verr. passim; Liv. XXIV 37; 39; Polyaen. V III
21 (Ένναΐοι);
cfr. anche Claudian. r.P. I 134; II 8; 72; 289; III 85; 186;
399 et a. (sempre Aetna, con v.l. Henna);
monete Ένναίων;
iscrizioni Ένναΐοι; I.L.L.R.P. 295 = C.I.L. I2 608 (Hinnad).
Fo. 811; Holm 293 s.; F. 170 ss.; P2 325; Bernabò Brea, in
A tti Napoli 1973 (1975), p. 32; Uggeri 162 s.; V. 84
Che, secondo Stefano, ’Έ. fosse colonia siracusana, potè deri­
vare o da un effettivo — anche se non testimoniato da altre fonti
letterarie — arrivo di Siracusani o da una confusione con ’'Iva (v.).
È però possibile che a questa affermazione abbia condotto il culto
di Demetra. La frase di Filisto presso Dionisio, che Holm citava a
dimostrazione della grecità degli Ennesi, non può essere conside­
rata in questo senso: Megaresi ed Ennesi sono alleati dei Siracusani,
mentre altri Siculi sono alleati di Camarina (Συρακόσιοι δέ παραλα-
βόντες Μεγαρεΐς καί Ένναίους, Καμαριναϊοι δέ Σικελούς καί τούς
άλλους συμμάχους πλήν Γελωων άϋροίσαντες κ.τ.λ.).

’Ένστυλλα?: ν. ’Άταλλα
’Έντελλα, Entella, probabilmente Rocca d’Entella (Contes­
sa Entellina, PA) (7 D)
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Entellini); °Sil. It. XIV 204; °Ptol.
I l i 4,7;
Diod. X X III 8,2 (ότι πόλις ήν καί ή Έντελλίνα); XIV 9,9;
48,4-5; 53,5; 61,5; XVI 67,3 (την των Έντελλίνων πόλιν); Cic.
I I Verr. I l l 43,103 (Entellini); 87,200 {senatu Entellino); Serv.
Aen. V 73; Steph. Byz. s.v. Άλικύαι (v.); Tzetz. Lycophr. 472;
953; 964 (v. ’Άταλλα);
monete Έντελλίνων; Έντέλλας-Καμπανών.
Fo. 812; Holm 202 s.; 489 con n.; II 463 n. 1; F. 122 s.; 201;
214; 252; D. 143; P2 316 con n. 1; 332; Tusa, in K. I II (1957),
p. 90 s.; IV (1958), p. 157 s.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973
(1975), p. 40; Holloway, ibid., p. 143.
La mancanza di scavi regolari lascia qualche incertezza sul luogo
esatto. Per la dubbia testimonianza di °Vib. Seq. 45 ν. ’Άταλλα.

169
 Έπιπολαί?
Steph. Byz. s.v. (χωρίον άπόχρημνον προσεχές Συρακούσαις. Θου­
κυδίδης έκτη, το έδνικόν Επιπόλαιος τώ κοινώ τύπω).
Stefano è il solo autore che definisca χωρίον le Έ. che furono in­
globate in Συράκουσαι (v.). Con questo χωρίον Stefano ricorda anche
Γ Εύρύηλος (v.) e Λάβδαλον (v.).

Έρβησ(σ)ός, Herbessus
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Herbessenses); °Sil. It. XIV 264;
°Ptol. I l i 4,7;
Polyb. I 18,5 (τα δέ χορηγία καί την άλλην παρασκευήν οί μεν
άλλοι σύμμαχοι πάντες ήδροιζον αύτοϊς καί παρήγον εις Έ ρ β η-
σ ό ν, αυτοί δ’ έκ ταύτης τής πόλεως ου μακράν ύπαρχούσης άγον­
τες καί φέροντες συνεχώς τάς αγοράς δαψιλή τάναγκαΐα σφίσι πα-
ρεσκεύαζον); 18,9 (. . . . δς συναγαγών τάς παρασκευάς καί δυνά­
μεις εις Ήράκλειαν πρώτον μέν πραξικοπήσας κατέσχε την τών
Έρβησέων πόλιν καί παρείλετο τάς άγοράς καί την τών άναγκαίων
χορηγίαν τοϊς τών ύπεναντίων στρατοπέδοις); Diod. XX 31,5 (καί
πρώτοι μέν Ένναΐοι πέμψαντες την πόλιν τοϊς Άκραγαντίνοις πα-
ρέδωκαν οί δέ ταύτην έλευδερώσαντες παρήλδον επί τον Έρβησσόν,
φρουράς εν αύτώ παραφυλαττούσης την πόλιν. γενομένης δέ μάχης
ίσχυράς καί τών πολιτικών συνεργησάντων συνέβη την φρουράν άλώ-
ναι καί πολλούς μέν πεσεϊν τών βαρβάρων, εις πεντακοσίους δέ δε­
μένους τά όπλα παραδοΰναι σφάς αυτούς); XIV 7,6; 78,7 (ν. "Ερ-
βιτα); X X III 8,1 (ό δέ ούν ’Άννων άναζεύξας μετά πάσης τής δυ-
νάμεως έκ τοΰ Λιλυβαίου παρήλδεν εις την Ήράκλειαν, καδ’ δν
καιρόν ήλδόν τινες άπαγγέλλοντες τόν Έρβησσόν παραδώσειν);
9,5 (ν. Καμικός); Liv. XXIV 30,2 (Marcellus cum omni exercitu
projectus in Leontinos, Appio quoque accito, ut altera parte adgre-
deretur, tanto ardore militum est usus ab ira inter condiciones pacis
interfectae stationis, ut primo impetu urbem expugnarent. Hippocra­
tes atque Epicydes postquam capi muros rejringique portas videre, in
arcem sese cum paucis recepere; inde clam nocte Herbesum perfu­
giunt)·, 30,9 ss. (exercitum ducunt Megara, ipsi cum paucis equitibus
Herbesum proficiscuntur spe territis omnibus per proditionem urbis
potiundae. quod ubi frustra eis fuit inceptum, vi agendum rati
postero die Megaris castra movent, ut Herbesum omnibus copiis
oppugnarent)·, 35,1 {Interim Marcellus cum tertia fere parte exer­
citus ad recipiendas urbes profectus, quae in motu rerum ad Cartha­
ginienses defecerant, Helorum atque Herbesum dedentibus ipsis
recipit, Megara vi capta diruit ac diripuit etc.); Paus. VI 12,4 (έξ
Έρβησσοΰ παραληλυθότι άρτι, ές Συρακούσας); Steph. Byz. s.v. =
Philist. fr. 9 J. (Σικελίας πόλις, το έθνικόν Έρβησσΐνος);
monete Έρβησσίνων.
Fo. 812; Holm 140; 156; Rizzo, Monete, p. 72; F. 121 s.;
149; P2 290; 330; 332 con n. 8; Manganaro, in A.N.R.W . 447;
A tti Napoli 1973 (1975), pp. 51 e 155; S. 57; Pottino 72 ss. Cfr.
Alessio, in B.S.C. 1946-47, pp. 31, 33, 51; B.F.L.S. 1956, p. 323.
Che una Erbesso occidentale si dovesse distinguere dalla Er-
besso orientale fu già contestato da Pais (Ow., p. 153 s.), seguito
da Rizzo. Pais negò la consistenza della presunta Έ. occidentale;
ma ancora Pace si attiene alla vecchia opinione dei suoi predecessori
(Grotte o Realmonte per Poccidentale; presso Buscemi l’orientale).
In realtà Polibio (I 18,9) mostra che una Έ. non doveva essere
lontana da Eraclea, punto di partenza di Annone per la conquista
della città, mentre Diodoro (XX 31,5) suggerisce invece l’ipotesi
che Έ. si trovasse nella Sicilia orientale non lontana da Echetla,
Leontini e Camarina, di cui si parla subito dopo (c. 32). Pausania,
dal canto suo ne parla in connessione con Siracusa. Di fatto una Έ.
era raggiungibile in una notte da Leontini (Livio: nocte): che sia
da identificare nel luogo dell’attuale Buscemi (SR) era l’ipotesi di
Pais, ancora accolta — ovviamente per Γ Έ. orientale — anche da
Pace (I2 330).
L’altra Έ. andrà cercata non lontano da Agrigento anche in
base a Polibio ed a Diodoro (XXIII 8,1; 9,5). Pottino la cerca a
Monte della Giudecca, 15 km. a Nord di Eraclea (AG).
Né Luna né l’altra Έ. può dunque essere cercata a Montagna
di Marzo, anche se là se ne sono trovate monete.
Per un fiume omonimo cfr. supra, s.v.
Alessio richiama un’Erbesso (rovine presso Siculiana: 54 B 6)
ed un monte Erbesso (56 D 3) fra l’Irminio e 1Anapo ad Ovest
di Buscemi: entrambi i nomi sono registrati anche nel più recente
Atlante automobilistico del TCI al 200.000 (risp. 47 E 2 e 56 D 3
del I II volume). Si tratta però, probabilmente, di denominazioni
moderne fondate sulle identificazioni cui abbiamo accennato.

171
 Έργέτιον, Er getium, Ramacca (CT)? (10 E?)
°It. thear. 106; °Plin. n.h. III 8 (14), 91 (Ergetini); °Ptol. III
4,7 (Σεργέντιον); °Sil. It. XIV 250 (vv.ll.);
Polyaen. V 6 (Ιπποκράτης κρατήσαι της Έργετίνων πόλεως
έσπουδακώς, οσους Έργετίνους είχε μισθοφόρους, τούτοις ενεμεν άεί
της λείας τό πλεΐον μέρος καί μισθούς μείζονας ΰπερεπαινών αύτούς
ώς προθυμότατους καί μάλιστα χαριζόμενος, ώς πλείονας έκ της
πόλεως ταύτης εχοι συμμάχους, ταϋτα ήγγέλλετο τοϊς έν τη πόλει *
οΐ δε ζηλώσαντες τήν ωφέλειαν των στρατευομένων έθέλοντες πάν-
τες έξηλθον καταλιπόντες έρημον τήν πόλιν. 'Ιπποκράτης φιλοφρό-
νως δεξάμενος τούς άνδρας, αυτής νυκτός άναλαβών τήν δύναμιν
διά τοϋ Λαιστρυγονίου πεδίου προήγε, τούς μεν Έργετίνους τάξας
προς τήν θάλατταν, τήν δε άλλην στρατιάν προς τήν ήπειρον, έπεί
δέ άπεφράχθησαν προς ταϊς ραχίαις των κυμάτων οΐ Έργετΐνοι, τούς
ιππείς προπέμψας 'Ιπποκράτης τήν πόλιν αυτών έρημον ούσαν κα-
τελάβετο καί τον κήρυκα πόλεμον αύτοϊς προειπεΐν έκέλευσε καί σύν­
θημα Γελωοις καί Καμαριναίοις εδωκε κτείνειν άδεώς Έργετίνους
άπαντας); Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 10 J. (πόλις Σικελίας . . .
τό έθνικόν Έργετΐνος καί Αϊτνη Έργετίνη [con vv.ll.]).
Fo. 811; Holm 153 s.; F. 153; D. 403; P2 222; 334 con n. 6;
Manganaro, in Historia 1964, p. 434 s.; Manni, in K. X II (1966),
p. 175; Mise. Heurgon, p. 615; cfr. Alessio, in B.S.C. 1946-47,
pp. 35 e 39; B.F.L.S. 1956, p. 213.
La sola indicazione utile è quella dataci da Polieno: Έ. si tro­
vava ad una notte di distanza dal mare arrivandovi da Siracusa. Più
lontano è il monte ludica al quale pensava Pace, ma che era pro­
babilmente il sito di Νόαι (v.).
È probabile che allo stesso centro di Έ. vada riferita anche la
testimonianza di Tolemeo su Σεργέντιον, cui sono attribuite le mo­
nete con l’epigrafe ΣΕΡ(. . . . ) .
Quanto 3ΐ1’Α’ίτνη Έργετίνη che si integra dubitativamente nel
passo di Stefano, mi pare impossibile una qualunque precisazione:
si tratterà forse della Montagna di Ramacca?
Alessio segnala inoltre un fiume Argezio (49 F 2) che, evidente­
mente, potrebbe essere preso in considerazione soltanto come even­
tuale sinonimo.

172
 Έρύκη, Militello in Val di Catania (CT)? (10 F?)
°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες;
Callias fr. 1 J. = Macr. Sat. V 19,25 (Callias autem in septima
historia de rebus Siculis ita scribit·. « ή δέ Έρύκη της μέν Γελώιας
δσον ένενήκοντα στάδια διέστηκεν. έπιεικώς δέ έχυρός έστιν ό τόπος
καί ***τό παλαιόν Σικελών γεγενημένη πόλις, ύφ’ ήι καί τούς Δέλ-
λους καλούμενους είναι συμβέβηκεν. οΰτοι δέ κρατήρες δύο είσίν, οΟς
αδελφούς των Παλικών οι Σικελιώται νομίζουσιν, τάς δέ αναφοράς
των πομφολύγων παραπλήσιας βραζούσαις έχουσιν ». hactenus Cal­
lias)·, Steph. Byz. s.v. (Σικελική πόλις . . . τό εθνικόν Έρυκαΐος).
Fo. 814; Holm 154; 316 s.; F. 153; D. 125; P2 211; 215; 331;
Messina, in Cron. Arch, e St. Arte 1967, p. 88 s. con bibliografia
a p. 89 n. 7; Rizzo, Repubblica, p. 122; Manni, in Mise. Heurgon,
p. 614.
La presumibile vicinanza al fiume omonimo (v.) ci porta forse,
se l’identificazione del fiume è accettabile, a Militello in Val di
Catania piuttosto che a Ramacca (v. Έργέτιον). La distanza di 90
stadi del territorio geloo non vale a chiarire ulteriormente la posi­
zione della città.
Messina ritiene che Παλική (v.) sia sorta sul luogo stesso di Έ.

Έρύσσιος?
I.G. XIV 288 = I.G.L.M.P. 46.
Si tratta forse di un demotico (Alessio, Fortune, p. 60 s. e
n. 219; 97; Manni Piraino, I.G.L.M.P., p. 72. Contra cfr. Schmoll,
in K. V II (1961), p. 77 s. ,per cui Έ. — Ericino.
L’iscrizione è segestana.

’Έρυξ, Eryx, Erice (già S. Giuliano, TP) (6 C)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Erycini); °Strab. VI 2,7;
Polyb. I 55,6 ss. (8 τούτου — scil. τοΰ ’Έρυκος — δ’ έπ’ αύτής
μέν τής κορυφής, ούσης έπιπέδου, κεΐται τό τής ’Αφροδίτης τής Έρυ-
κίνης ιερόν, όπερ όμολογουμένως έπιφανέστατόν έστι τφ τε πλούτφ
καί τή λοιπή προστασία των κατά τήν Σικελίαν ιερών · ή δέ πόλις
ύπ’ αύτήν τήν κορυφήν τέτακται, πάνυ μακράν έχουσα καί προσάντη
πανταχόθεν τήν άνάβασιν); cfr. passim; Diod. XXII 10,3 (Έρυ-

173
κίνης δε έχούσης φρουράν άξιόλογον Καρχηδονίων); XIV 48,1 (Έρυ-
κϊνοι); 55,4; XV 73,2 (πόλις των Έρυκίνων); X X III 9,4; XXIV
1,10; 8; 11,1 (τον ’Έρυκα; Έρυκίνων έμπόριον); Steph. Byz. s.v.
(πόλις Σικελίας, άρσηνικώς . . . το έθνικόν Έρυκΐνος . . .); Tzetz.
Lycophr. 953 (ν. Σέγεστα); cfr. 472; 866; 964;
Herodot. V 45 (τήν Έρυκίνην χώρην); Thuc. VI 2; 46; Liv.
XXI 41; XXVIII 41,5; Schol. Theocr. XV 100 s.;
I.G. IV 355;
monete Έρυκίνων, IPVKAZIB.
Fo. 802; Holm 201 s.; F. 53 ss.; 199 ss.; P2 290; 315; Schenk
111; 153; 181.
Presso il monte Erice si poneva anche una Ηράκλεια, fondatavi
da Dorieo (Herodot. V 43,1; Diod. IV 23,3). Su questa si veda
Merante, in K. XVI (1970), p. 128 ss.
Si legge dai filologi ’Έρυκα in luogo di ’Έλυμα (v.) in Dion.
Hal. I 52,4.

Εύβοια
°Ps. Scymn. 287; *Strab. VI 2,6 (cfr. X 1,15);
Herodot. V II 154? (Εύβοέας τούς έν Σικελία);
Callimach. Aet. II fr. 43,1. 52 Pfeiffer.
Fo. 810; Holm 270 s.; F. 380; D. 128; P2 207 con n. 7; 214;
Bérard, Col. 87; Lasserre 255.
Senza alcun concreto fondamento la vecchia ipotesi che Εϋ.
fosse sul luogo dell’attuale Licodia Eubea (CT). Piuttosto verso Sud
che verso Nord rispetto a Leontini la vedrebbe, comunque, Bérard.

Ευκαρπία?
Steph. Byz. s.v. Εύκαρπεία = Tim. fr. 24 b J. (έστι καί Ε υ­
κ α ρ π ί α φρούριον Σικελίας έν τοΐς λεγομένοις ** Τίμαιος · καί
γενέσθαι έν τούτω Λαΐδα, τήν επί κάλλει διαβεβοημένην έταίραν,
ήν οί πολλοί Κορινθίαν φασί. τήν δέ Λαΐδα τινές [έξ] Ύκάρων λέ-
γουσι καί 'Υκαρικόν άνδράποδον, ώς Συνέσιος έν έπιστολή. το εθνικόν
Εύκαρπεύς. δυνατόν δέ το τής Σικελίας Εύκαρπιανός καί Εύκαρπιάτης
καί Εύκαρπίτης).
F. III 652.
Parrebbe un epiteto dell’isola o di qualche sua zona. Secondo
Berkel si tratta di un errore per ‘Ύκκαρα poiché vi si ricorda la
nascita della celebre Taide.

Εύνεΐς s. Σύνεις

Polyb. I 11,6 (i Cartaginesi τη μέν ναυτική δυνάμει περί Πελω-

ριάδα στρατοπεδεύσαντες, τω δέ πεζω στρατεύματι περί τ ά ς Σύνεις
παλουμένας ένεργώς προσέπειντο τη Μ εσσήνη); Diod. X X III 1,3
(τ ά ς παλουμένας Ε ύ νεΐς).
Holm 48 con n. 33.
È probabile che Polibio e Diodoro si riferiscano allo stesso cen­
tro, da cercare presso il Peloro. Holm ne parla come di una possi­
bile valle presso Messina.

Εύρύηλος, Eurialo (Siracusa) [11 jF]

Steph. Byz. s.v. (ούτως ή άπρόπολις τω ν Έ π ιπολώ ν. π ολίχνιον
δέ τούτο Συραπουσών άπόπρημνον. το έθνιπόν Εύρυήλιος).
Si veda anche alla voce Έπιπολαί.

Fadilianensis massa
°Marini, Pap. 73 = Tjader I, 11. 5,38 e 64.
Holm III 514; P. IV 226.

FU— : v. Phil—
Γ αλαρία, Γ αλαρ ίνα , Γ αλερία a Monte S. Mauro (Caltagi-
rone, CT)? [10 jF ? ]
Diod. XVI 67 (3 . . · oì δέ τ η ν Γ αλερίαν π όλιν ο ίπ ο ΰ ντες ........
4 οΐ δέ την Αΐτνην πατοιποΰντες Καμπανοί το μέν πρώτον . . . . μετά
δέ ταΰτα την των Γαλερίνων συμφοράν άπούσαντες X IX 104
(1 τήν παλουμένην Γαλαρίαν; ν.1. Γαλαβρίαν; 3 τήν Γαλερίαν,
ν.1. Γαλαυρίαν, Γαλαυσίαν); Plut. Firn. 31,2 (ν. Δαμυρίας);
Steph. Byz. s.v. Γ α λά ρ ινα (π όλις Σ ιπελίας, π τίσ μ α Μόργου Σι-
πελοϋ. λ έ γ ε τ α ι παί Γ αλαρία χώρα, ό π ο λ ίτ η ς Γ αλαρΐνος παί Γ αλα-
ρίνη [ν.1. Γ αλαρήνη] παί Γ αλαριναΐος);
monete Γαλαρίνων.
Fo. 810; Holm 148; II 442; Rizzo, Monete, ρ. 67; F. 147;
D. 116; P2 213; 334 con n. 4; Orlandini, in K. V ili (1962), p.

175
90 s.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 39; Jenkins,
ibid., p. 83 ss.
Sono unificate qui tre possibili voci: Γ αλαρία, Γ α λα ρ ίνα , Γα-
λερία. La prima e la terza appaiono semplicemente come diverse
forme di uno stesso nome, la seconda ne è la derivazione aggettivale.
La collocazione a Monte S. Mauro (cfr. Rizzo) non esclude la
presenza, nei pressi di Caltagirone, anche di Μ οργάντιον (v.): sulla
zona di Caltagirone basti un rinvio a P2 212 s. La comune « tra­
dizione » morgetica di Γ. e di Μ οργάντιον può essere derivata o
essere stata rafforzata proprio dalla vicinanza dei due centri.
Non pare accettabile l’identificazione con ,Γ. della Κ αλαυρία
(v.) di Plut. Tim. 31,2.

Γ αλαρίνα; v. Γ αλαρία

G alatani: v . Κ α λή ’Α κτή
Γαλερία; v. Γ αλαρία

Gallonianis: v. Calloniana

Γ αϋλος, Rabat-Victoria (Gozo) (fuori carta)

°Ps. Scyl. 111 (Γαΰλος π ό λις).
Trump, Malta: an archaeological Guide, London 1972, p. 151.

Γ έλα, Gela, Gela (già Terranova) (CL) (9 F)

(Philist. = ) O xy. Pap. 665; °Ps. Scymn. 292 (o£ Γελω οι);
°Ps. Scyl. 13; °Verg. Aen. I l i 702; °Strab. VI 2,1; 2,6; °Plin.
n.h. I l i 8 (14), 91 (Gelani); XXXI 7 (41), 86 (circa Gelam ....
tanti splendoris — scil. sai — ut imaginem recipiat)·, °Sil. It. XIV
218; °Ptol. I l i 4,7; Athen. I 30 b = I 55 Kaibel (έν Γ έλα φακοί);
“Claudiam r.P. II 58; °Vib. Seq. 71; 229; “Steph. Byz. s.v. Ά κρά-
γα ντες; Steph. Byz. s.v. Γ έλα (π όλις Σ ικελίας . . . . κ α λ είτ α ι δέ από
ποταμού Γ έλα . . . τό έθνικόν Γελωος, ού Γ ελαΐος, ώς "Αβρών καί ή
συνήθεια);
Herodot. VI 23; VII 153 ss.; Thuc. VI 4; cfr. V 4; IV et V II
passim (con Schol. Thuc. VI 4,3); Philist. fr. 5 J. = Dion. Hai.
ad Pomp. 5,4 (Γελώοι); Polyb. X II 25 k3 s.; 5 ss.; Diod. V ili 23;
X III 108,3 s. (την Γελάν; των Γελωων χώραν); Cic. I I Verr. I l l
43,103; IV 33,73 {Gelenses)·, Plut. Cim. 8,9; Dio 26 (Γελωοι);
Polyaen. V 6 (Γελφοις); Paus. IX 40,4; cfr. V III 46,2; vedi anche
Schol. Pind. ΟΙ. II 16 b; 29 d (ma Callimach. Aet. II fr. 43, 1. 46
Pfeiffer: v. Γελάς);
monete Γελώιων;
in iscrizioni Γελωοι; in I.G.A. 512 a = Schwyzer, D.G.E.E.P.
304: Γελοαϊος.
Fo. 798 s.; Holm 278 s.; II 445 n.; F. 402 ss.; P 2209 ss.;
Bérard, T ., p. 53 ss.; Uggeri, in P.d.P. 1968, p. 120 ss.; Manni, in
K. XVII (1971), p. 124 ss.; in Mise. Heurgon, p. 613.
Che Gela si debba cercare nell’attuale Licata è vecchia e scredi­
tata opinione, cui anche recentemente si è tentato di dar valore da
parte licatese. È bensì vero che Licata, nel sito dell’antica Φιντίας
(v.), era abitata da Geloi ivi trasferiti da Finzia.
Quale rapporto sia postulabile fra Γ. e Philosophiana (v.) è dif­
ficile stabilire: è probabile, a mio avviso, che Philosophiana pren­
desse nome di Gelasium o di Gela non da Γ., ma dal fiume omo­
nimo.
Per una possibile Γέλα « mediterranea » v. Philosophiana.

Gelae Refugium?: v. Chalis

Gelasium·. v. Philosophiana

Gelensium·, v. Philosophiana

'Αλικύαι, Halicyae, Salerni (TP)? (6 D?)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Halicuenses); °Steph. Byz. s.v.
Άκράγαντες; Steph. Byz. s.v. = Theopomp. fr. 365 J. (πόλις Σι­
κελίας . . . μεταξύ κείμενη Έντέλλης καί Λιλυβαίου. τό εθνικόν
'Αλικυαΐος καί 'Αλικυαία);
Thuc. V II 32 (ν. Κεντόριπαι); Diod. XIV 48,4 s.; 54,2; 55,7;
X X II 10,2; X X III 5,1; Cic. I I Verr. III 6,13; 40,41 (Halicyenses);
I.G. I2 20 ([1ιαλι]κυαίοις).
Fo. 811; Holm 137 s.; F. 120 s.; III 291; P2 116 n. 5; 220;

177
325; Pareti 38; Piraino, in K. VI (1960), p. 62 s.; Bejor, in
A.S.N.P. 1973, p. 741 ss.; Manni, in Mise. Heurgon, p. 610; V. 14
con n. 9; Manni, in A.S.S. 1976, p. 16 s.
La vecchia identificazione con Salemi, risalente a Cluverio, potrà
forse essere confermata da scavi. Salemi può infatti dirsi a metà
strada fra Entella e Lilibeo. Interessante è, comunque, il rapporto
col fiume 'Α λικύας (v.). Il problema di una 'A. orientale, distinta
dalla città elima omonima, è sorto dalla lettura di Thuc. V II 32,
dove però già Cluverio voleva correggere Ά γυ ρ ινα ίο υ ς in luogo di
'Αλικυαίους. Bejor riprende la teoria di Raubitschek (in T.A.Ph.A.
1940, p. 13), secondo cui non è necessario pensare ad una seconda
'A. e sostiene che in Tucidide sono indicate ’’A. e Centuripe come
punti di partenza e d’arrivo duna via interna δια Σικελώ ν che
cerca di ricostruire. 'A. però (Manni) non è sicula, ma elima.
Una possibile 'A. sicula è invece forse da cercare presso Noto,
dove una palude ed una cala portano il nome di Àliga (v. Alessio,
in B.S.C. 1946-47, pp. 33 e 36).

Έλκέτιον, nella valle del Delia? [6 E?]

°Ptol. I l i 4,7.
Fo. 811; Holm 193 con n. 22; Muller ad loc.
Si è collocata 'E. fra Mazara e Campobello (TP) nel « feudo
Elcezio » (cfr. Holm, che riferisce: « Dallo Schubring, Selinunte 43,
veniamo a sapere che E. dal canonico Viviani è collocato fra Maz-
zara e Campobello, dove esiste un feudo Elcezio con anticagbe »).
Questo feudo dovrebbe trovarsi nella valle del Delia. Secondo
Muller, poi, il nome Έ. sarebbe identico a quello del fiume che
Tolemeo chiama Άκίθιος (v.), ma l’ipotesi è inutile.

'Έλωρος, Helorus, Eloro (Noto, SR) [11 G]

°Ps. Scyl. 13; °It. thear, 100; °Ptol. I l i 4,7; °Sil. It. XIV 269;
°Vib. Seq. 82;
Schol. Pind. Nem. IX 95 b (χωρίον Σ ικελίας . . . έν στερρω χω-
ρίω τώ 'Έ λω ρι); Steph. Byz. s.v. = Apollod. Chron. fr. 4 J. (π όλις
Σ ικελίας, άπό Έλώρου ποταμού τοϋ κ α τά Π άχυνον, δς λ έ γ ε τ α ι τι-
θασούς ίχθϋς έχειν, άπό χειρός έσθίοντας, ώς ’Απολλόδωρος έν χρο­
νικών π ρ ώ τ η ..........ό π ο λ ίτ η ς Έ λω ρ ίτη ς. Θουκυδίδης δέ έν έβδομη

178
[VII 80] καί, Έλωρίνην οδόν φησι); Diod. X III 19,2 (ν. Έλώριον
τυεδόον); X X III 4,1 (των ύπ’ αυτόν — scii. Ierone — πόλεων,
Άκρων, Λεοντίνων, Μεγαρέων, Αίλώρων, Νεαιτίνων, Ταυρομενίων);
Plin. n.h. XXXII 2 (7), 6 (E manu vescuntur pisces ... in Heloro
castello non procul Syracusis)·,
Thuc. VI 66; 70; V II 80 (δδός); Liv. XXIV 35; Cic. II Verr.
III 43,103 (Helorinis); V 35,91.
Fo. 806; Holm 157; III 457; F. 149; 361; III 17 s.; D. 102;
P2 191 con n. 2; 329 con n. 7; Di Vita, in K. II (1956), p. 183
con n. 31; S. 37; V. 38.
Si noterà che per Plinio si tratta di un castellum.
Da Tucidide (VI 70; V II 80) si rileva l’esistenza di una Έλω-
ρίνη όδός. In Diodoro (XXIII 4,1) si osserverà la forma Αίλώρων
(gen. plur.), nella quale il dittongo A - sta per Έ-, il genitivo plu­
l

rale dell’etnico è Αίλώρων, appunto, anziché Έλωρίνων, con spi­

rito dolce come in Tucidide. Cfr. anche l’Introduzione.

Ήμίχαρα; ν. Ίμάχαρα e Ήνατταρΐνοι

Henna·, ν. ’Έννα
Ηράκλεια; ν. ’Έρυξ

Ηράκλεια Μίνωα, presso Cattolica Eraclea (AG) (7 E)

(Philist. = ) °Oxy. Pap. 665 b (την Μινώαν); °Strab. VI 2,1
(Ηράκλειον); “Mela II 7,118 (Heraclea); °Ptol. I l i 4,3 (Ηράκλεια);
Herodot. V 46 (. . . Μινώην την Σελινουσίων άποικίην); Polyb.
I 18,2 (διελόντες οί στρατηγοί των 'Ρωμαίων εις δύο μέρη την δύ-
ναμιν τώ μέν ένί περί τό προ της πόλεως — scii. Άκράγαντος —
Άσκληπιεΐον έμενον, ϋατέρω δέ κατεστρατοπέδευσαν έν τοΐς πρός
Ήράκλειαν κεκλιμένοις μέρεσιν τής πόλεως); 18,9 (’Άννων........συ-
ναγαγών τάς παρασκευάς καί δυνάμεις εις Ήράκλειαν πρώτον μεν
πραξικοπήσας κατέσχε την των Έρβησέων πόλιν κ α ί........); Diod.
IV 79,1 (Minosse κατήρε τής Άκραγαντίνης εις την άπ’ έκείνου
Μινώαν καλουμένην); 79,5 (i Cretesi έστασίασαν διά την άναρχίαν,
των δέ νεών υπό των περί τόν Κώκαλον Σικανών έμπυρισϋεισών........
οί μέν ένταϋ^α πόλιν ωκισαν ήν άπό τοΰ βασιλέως αυτών Μινώαν
ώνόμασαν, οί δέ .. . .); V 84,1 s.; XVI 9,4; XIX 71,7; XX 56,3;

179
XXII 10,2; XXXVI 4,2 s.; Heracl. Lemb. exc. polit. 59 Diels =
F.H.G. II 221 (Μινώαν την έν Σικελία Μάκαραν έκάλουν πρότερον.
επειτα Μίνως άκούων Δαίδαλον ένθαΰτα, μετά στόλου παρεγένετο
καί άναβάς έπί τον Λύκον [ν.1. Κύκον] ποταμόν της πόλεως ταύτης
έκυρίευσε καί νικήσας τούς βαρβάρους, άφ’ έαυτοΰ προσωνόμασεν
αύτήν νόμους Κρητικούς θείς αύτή); Liv. XXIV 35; XXV 40; Cic.
I I Verr. I l l 43,103 (Heraclienses); V 33,86 (Heracliensis navis)·,
46,123; 49,129; Plut. Dio 25 s.; Steph. Byz. s.v. (. . .. πόλις Σικε­
λ ί ας . . . ) ; Suda s.v. Μίνωα (πόλις Σικελίας, ήτις Ηράκλεια πριν
έλέγετο); cfr. s.v. Ηράκλεια.
Fo. 799 s.; Holm 187; F. 430; 497; P2 317; 326; Bérard, Γ.,
p. 56 s.; Rizzo, in K. X III (1967), p. 137 s.; V. 67; Lasserre 257.
Il nome di Μίνωα avrebbe sostituito quello di Μάκαρα al tem­
po di Pentatlo (Rizzo).

Ηράκλειον: v. Ηράκλεια Μίνωα

Ήρακλειώται εκ Κεφαλοιδίου
monete Ήρακλειωτάν έκ Κεφαλοιδίου.
De Miro, in K. IV (1958), p. 77 ss.; Consolo Langher, in K.
VII (1961), p. 166 ss. con bibliografia a p. 166; Jenkins, in A tti
Napoli 1973 (1975), p. 95 s.; Manganaro, ibid., p. 102 s.
Si tratterebbe di Eracleoti di Eraclea Minoa stabilitisi a Κεφα­
λοίδιον (ma Manganaro pensa che si tratti di una κώμη di Eraclea,
come se una κώμη battesse moneta autonomamente). Comunque
vada risolto il problema numismatico, non si tratterà di un centro
abitato diverso da Ή. o da K.

Heraeum: v. Coste

Έρβησσός: v. Έρβησσός

'Έρβιτα, Herbita, Aidone (ΕΝ) (9 E)

°Plin. n.b. I l i 8 (14), 91 (Herbitenses); °Ptol. I l i 4,7;
Diod. X II 8,2 (v. Καλή Ακτή); XIV 15,1 (έκεΐθεν [scil. da En-
na] άναζεύξας [Dionisio] την των Έρβιταίων πόλιν πορθεΐν έπεχεί-
ρησεν); 16,1-2 (ν. ’Άλαισα); 78,7 (Μετά δέ ταΰτα εις τήν των Σι-
κελών χώραν πλεονάκις στρατεύσας Μέναινον μέν καί Μοργαντΐνον

180
ειλε, προς ’Άγυριν δε τον Άγυριναίων τύραννον καί Δάμωνα τον
δυναστεύοντα Κεντοριπίνων, ετι δ’ Έρβιταίους τε καί Άσσωρίνους
συνθήκας έποιήσατο · παρέλαβε δε διά προδοσίας Κεφαλοίδιον καί
Σολοΰντα καί τήν ’Ένναν · προς δέ τούτοις προς Έρβησσίνους ειρή­
νην έποιήσατο. καί τα μέν κατά Σικελίαν έν τούτοις ήν); XIX 6,1-2
(δ δ’ ούν ’Αγαθοκλής έπιθυμητής ών δυναστείας πολλάς άφορμάς
έσχεν εις το συντελέσαι τδ βουλευθέν. ού μόνον γάρ στρατηγός ών
κύριος τής δυνάμεως ήν, άλλα καί προσαγγελθέντος δτι τινές των
αποστατών έν τή μεσογείω πρδς Έρβίτη συνάγουσι δύναμιν, εξου­
σίαν έλαβεν άνυπόπτως καταγράφειν οϋς προαιροϊτο στρατιώτας.
2 διό καί προσποιηθείς στρατεύειν έπί τήν Έρβίταν κατέλεξεν εις
τάξεις τούς τ ’ έκ Μοργαντίνης καί των άλλων των έν τή μεσογείφ
πόλεων τούς αύτζ> πρότερον συμπορευθέντας πρδς Καρχηδονίους) ;
Cic. I I Verr. II 65,156; I l l 51,120; 18,47 (ager Herbitensis); etc.;
Steph. Byz. s.v. = Ephor. fr. 91 J. (πόλις Σικελίας . . . τδ έθνικόν
Έρβιταΐος) ;
iscrizioni in Κ. XVII (1971), ρ. 6 ss. (Έρβιταΐοι).
Fo. 813; Holm 147 s.; I l l 452 n.; F. 147; Piraino, in Κ. V
(1959), p. 187; Manganaro, in Historia 1964, p. 437; Sic. Gymn.
1964, p. 251 s.; Rizzo, Repubblica, p. 161 ss.; Bejor, in A.S.N.P.
1973, p. 750; S. 58; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975),
p. 18; V. 45; Manni, in Mise. Heurgon, p. 607 s.
È possibile che si tratti di più centri omonimi (Piraino).
È da escludere, comunque, che uno di questi sia Nicosia, dove Ca­
vallari avrebbe trovato un’iscrizione bizantina che però è conside­
rata falsa (I.G. XIV *4). Nicosia, del resto, è quasi certamente
’Έγγυον (v.).
Una "E. è sicuramente da collocare ad Aidone (Rizzo), dove
già era stata supposta da alcuni. Un’altra va cercata lungo la costa
settentrionale dell’isola, essendo verosimilmente una città maritti­
ma (v. iscrizione cit.), difficilmente a S. Stefano di Camastra, se
qui era lo sbocco marittimo di Άμήστρατος. Sjòqvist pensa a Troi-
na, che tuttavia è forse troppo lontana dal mare se pensiamo ad una
città che sul mare abbia almeno uno sbocco.

Herbulenses?
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91. V. introduzione.

181
 Έρκτή φρούριον
Diod. X X III 20.
Il φρούριον sarà da collocare sul monte omonimo (v. Ειρκτή).

Έρ[λ]ιτάνη έκκλησία, Feria (SR)? {10 F?)

iscrizione Fiihrer-Schulze, Die altchristl. Grabstatten Siziliens,
Berlin 1907, p. 172 s.
Fiihrer, in Rom. Mitt. 1902, p. 110 ss.; P. IV 158; P2 340 n. 2.
È incerta la lettura della terza lettera (χ, λ?). Secondo Pace
si tratterebbe della έκκλησία di Feria. Fiihrer pensava ad 'Έρβιτα,
ma, poiché la prima lettura della terza lettera ’era stata χ, ritengo
impossibile una qualunque identificazione. Più recentemente Man­
ganato ha proposto la lettura Έργιτάνη e Fidentificazione di Έργέ-
τιον a Feria. La derivazione di Έργιτάνη da Έργέτιον sembra però
improponibile sia per ragioni linguistiche, sia per ragioni topo­
grafiche (su cui cfr. Manni, in K. X II, 1966, p. 175).

'ΈξγυονΡ
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας, γραφήν άττικώς εχουσα ώς το
εξπλινος. λέγεται 8’ ούτως διά το εξ άγυιάς έχειν).
Si tratta quasi sicuramente di un errore, forse derivato da un
gioco di parole con ’Έγγυον.

Ίεράι?
Plut. Tim. 30,6 (τάς καλουμένας Ίεράς).
ν . Ί ετα ί.

'Ιεράπολις: ν. Κρονία

Ίμέρα, Himera, Imera scavi (Termini Imerese, PA) (8 Ό)

°Ps. Scyl. 13; °Ps. Scymn. 289; °Ovid. Fast. IV 475; °Strab.
VI 2,6; °Mela II 7,118; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Sil. It. XIV
233 s.; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες;
Xenoph. Hell. I 1,37 (δύο πόλεις Έλληνίδας Σελινοϋντα καί
Ίμέραν); Diod. IV 23,1 (διεξιόντος δ’ αύτοϋ — scii. Eracle — τήν
παράλιον τής νήσου, μυθολογοϋσι τάς Νύμφας άνεΐναι θερμά λουτρά

182
προς την άνάπαυσιν της πατά την οδοιπορίαν αύτώ γενομένης πα-
ποπαθείας. τούτων δ’ οντων διττών, τα μέν Ίμεραϊα, τα δ’ Έγεσταΐα
προσαγορεύεται, την ονομασίαν εχοντα ταύτην από των τόπων);
Cic. I I V err. IV 33,73 (quae ... Himera sublata ... Thermitanis red­
dita sunt)·, Schol. Theocr. V 123 s. (v. Ίμέρας fiume);
Steph. Byz. s.v. = Hecat. fr. 87 N. (π όλις Σ ιπελίας . . . ό πο­
λ ίτ η ς Ίμεραΐος . . . . ); s.v. Χειμέρα (π όλις Σιπελίας. Ηενοφών Έ λ λ η -
νιπώ ν πρώτω . . . . « . . . . παί Χειμέραν ». τό έθνιπόν Χειμεραϊος ως
Ίμεραΐος);
Herodot. VI 24; Thuc. VI 5; 62; V II 1; Polyaen. V 2,10;
Schol. Pind. 01. X II passim;
Suda s.vv. Ίμεραΐος (ό από της πόλεως Ίμέρας); 'Ίμερα; Στη­
σίχορος; Ίερείας ένύπνιον;
m o n ete Ίμεραίω ν; Θ ερμιτάν; Θερμιτάν Ίμεραίων;
iscrizioni I.G. XIV 315 (έξ Ίμέρας); 1213 (Ίμεραΐοι) forse at­
tribuibile a Θερμαί Ίμεραΐαι.
Fo. 803 s.; Holm 280 ss. con n. 24; F. 412 ss.; Bérard, T.,
p. 57 s.; P2 188.
Gli Ίμεραΐοι o Himerenses sono ovviamente, dopo la fonda­
zione di Θερμαί Ίμεραΐαι, i cittadini della nuova città.
Citando Senofonte, Stefano trascrive erroneamente Χειμέραν
il senofonteo Ίμέραν e, conseguentemente, crea l’etnico « Χειμε-
ραΐος ώς Ίμεραΐος ». Secondo Meineke si tratta di un’interpolazione.

'Ίνα: v. ’Ίνα
'Ίπ(π)ανα, Prizzi (PA)? (7 D?)
Polyb. I 24 (10 οί δε στρα τη γοί σ υ νεγγίσ α ντες τη πόλει [scii.
Πανόρμω] μ ετά π ά ση ς τ η ς δυνάμεως π αρετάξαντο, τω ν δε πολέμιω ν
ούπ ά ντεξιόντω ν, π ά λ ιν έντεϋθεν έποιήσαντο τη ν ορμήν επι π ολιν
Ί π π ά ν α ν , 11 παί τ α ύ τη ν μέν έξ έφόδου π α τά πράτος έλαβον,
εΐλον δε παί τό Μ υ τ τ ί σ τ ρ α τ ο ν , π ολλούς χρονους υπομεμενη-
πός τ η ν πολιορπίαν διά τη ν όχυρότητα τού τόπου); Diod. X X III 9,5
(ν . Κ αμιπός);
monete Ιπαναταν.
Fo. 811; Holm III 32 con n. 51; P2 333 con n. 3; Tusa, in K.
IV (1958), p. 16 ss.; V II (1961), p. 113 ss.; Manni, ibid., p. 122 s.;
Di Stefano, in K. XVI (1970), p. 189; Collura, in Sic. Arch. 15

183
(1971), p. 38 ss.; Manganare», in A.N.R.W . 447; A tti Napoli 1973
(1975), pp. 52, 195 s.; Bernabò Brea, ibid., p. 29; Holloway, ibid.,
p. 144; Pottino 70 ss.; V. 63; Manni, in A.S.S. 1976, p. 11 ss.
Collura conferma l’identificazione di 'Ί. alla Montagna dei Ca­
valli (Prizzi, PA) in base a documenti d’archivio ecclesiastici. La
monetazione parrebbe escludere che si tratti di un centro dell’in­
terno per la presenza del delfino nelle figurazioni. L’apparente apo­
ria però è forse superabile (Manganaro) quando si ammetta che ”1.
subisse un’influenza agrigentina. Acquista così maggior valore la
presenza del nome di Pana nella zona di Prizzi e non è necessario
cercare altre identificazioni. Prizzi è proprio sulla grande via di
attraversamento da Agrigento a Palermo. Superflua, pertanto, è la
proposta di Pottino che sposta ”1. a Vassallaggi o a Polizzello di
Mussomeli (CL).
Nessuna certezza per Holloway « nonostante l’identità della sua
litra d’argento con quelle delle emissioni di Motya ed Erice ».
Per la scelta del nome v. Manni (1961).

'Ίππος?
Steph. Byz. s.v. (. . . . εστι καί πόλις Σικελίας . . .).
Holm III 494.
Nessuna possibilità di identificazione: forse è soltanto un errore
di Stefano.

Όρτησιανοΐς (dat. plur.), presso Modica (RG) [10 G]

iscrizione cristiana.
Orsi, Sic. Biz., p. 221 ss.; Ferma, in Epigraphica 1943-44, p.
98; P. IV 163.
L’iscrizione proviene dalla contrada Treppiedi di Modica Bassa.
Ivi un Αίτάλης costruì una chiesa ed un cimitero nell’età di Arca­
dio ed Onorio.

'Ύβλα, Hybla:
a) Paterno (CT) (10 E)
b) Pantalica (Sortino, SR)? (11 F?)
c) Στύελλα
°Ps. Scymn. 277 ( = Megara Iblea); °It. thear. 105; °Strab. VI

184
2,2 (ν. Μέγαρα; vi si ricorda την αρετήν τοϋ Ύβλαίου μέλιτος); 2,3
(των έν 'Ύβλη Ζαγκλαίων); °Mela II 7,118; °Plin. n.h. I l l 8 (14),
91 (Hyblenses); °Sil. It. XIV 200; 26 (Hyblaeo nectare); °It. Ant.
89,7 (Hible); °Ptol. I l l 4,7; °Nonn. Dionys. X III 318 ('Ύβλης
ιερόν άστυ); °Claudian, r.P. II 79 (fertilis Hybla); 125 (Hyblaeum
... thymum);
Herodot. V II 155 (προς πόλι 'Ύβλη, στρατευσάμενον — scii.
Ippocrate — έπί τούς Σικελούς);
Thuc. VI 62 s. (5 καί ές των Σικελών τούς ξυμμάχους περιέ­
πλευσαν, στρατιάν κελεύοντες πέμπειν · τή τε ήμισεία τής έαυτων
ήλθον έπί 'Ύβλαν την Γελεάτιν πολεμίαν ούσαν καί ούχ είλον........;
63,2: ........προς την 'Ύβλαν έλθόντες); VI 94 (3 καί άποπλεύ-
σαντες ές Κατάνην, έκεΐθεν δε έπισιτισάμενοι πάση τή στρατιά έχώ-
ρουν έπί Κεντόριπα, Σικελών πόλισμα, καί προσαγαγόμενοι όμολο-
γίςι άπήσαν, πιμπράντες άμα τον σίτον των τε Ίνησσαίων καί των
Ύβλαίων. 4 καί άφικόμενοι ές Κατάνην κ.τ.λ.); Liv. XXVI 21 (ad
eos — scii. Carthaginienses — Murgentia et Er[getium? urbes de­
fecere. Secutae defectionem earum Hybla et Macella, etc.); Plut.
Hic. 15,4 ('Ύβλη πολιχνίω μικρώ); Paus. V 23,6 (Αί δε ή σ α ν έν
Σικελία πόλεις αί 'Ύβλαι · [ή μέν] Γερεάτις έπίκλησιν, την δέ
— ώσπερ γέ καί [ήν] — έκάλουν Μείζωνα. ’Έ χ ο υ σ ι δε κ α τ ’
έ μ έ έ τ ι τα ονόματα, έν τή Καταναία δέ ή μέν έρημος ές άπαν,
ή δέ κώμη τε Καταναίων ή Γερεάτις καί ιερόν σφισιν Ύβλαίας έστί
θεού, παρά Σικελιωτών έχον τιμάς, κ.τ.λ.);
Steph. Byz. s.v. 'Ύβλαι ('Ύβλαι τρεις πόλεις Σικελίας: ή μείζων,
ής οί πολϊται Ύβλαΐοι. ή μικρά, ής οί πολΐται Ύβλαΐοι Γαλεώται
Μεγαρεϊς, ή δ έ έ λ α τ τ ο ν [Μέγαρα, cod. ήρα] καλείται ■ήδε [ή]
'Ύβλα άπό 'Ύβλωνος τοϋ βασιλέως · διά [δέ] το πολλάς 'Ύβλας
καλεϊσθαι των Σικελών πόλεων, τούς ένοικοϋντας έκάλουν Μεγαρέας.
μία δέ τών Ύβλών Τίελλα καλείται ώς Φίλιστος τετάρτω Σικελικών
[ = fr· 20 JJ);
Cic. I I Verr. I l l 43,102 (Hyblensium); Diod. XI 88,6;
monete 'Ύβλας μεγάλας;
C.I.L. X 7013.
Fo. 805; Holm 152 s. e n. 30; 157 s.; I l l 451; F. 159; 512 ss.;
D. 19; 107; 130; P2 207 con n. 1; 215 con n. 1; 329 con n. 11;
333 con n. 7; Di Vita, in K. II (1956), p. 185 con n. 39; Piraino,
in K. V (1959), p. 176; Vallet, in K. V III (1962), p. 40; Adame-

185
steanu, ibid., p. 170; Manganare», in Historia 1964, p. 433 s.;
Manni, in K. X II (1966), p. 175; Fallico, in N.S. 1967, p. 407 ss.;
S. 37; Bernabò Brea, in P.d.P. 1968, p. 161 ss.; Rizzo, Repubblica,
pp. 21, 73, 77, 90; Manni, in K. XX (1974), p. 61 ss.; in Mise.
Heurgon, p. 615 s.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975),
p. 49; V. 36, 37 e 79 ss.; Uggeri 158; Lasserre 258.
Si tratta di più centri omonimi che occorre distinguere:
a) la 'Ύβλη μεγάλη (la Γερεάτις di Pausania) da cercare in ter­
ritorio catanese secondo Pindicazione di Tucidide e sede della dea
Iblea: è l’attuale Paterno;
b) la 'Ύβλα dei Γαλεώται Μεγαρεϊς da cercare nella Megaride,
ma non identificabile con Megara stessa (Manni) : si tratta forse di
Pantalica (Sortino, SR);
c) 'Ύβλα Στύελλα ο Τίελλα (non segnalata da Pausania), forse
la 'Ύβλα έρημος del territorio catanese. Per la presunta identifica­
zione con Stella v. Στύελλα.
Quanto alla testimonianza di It. Ant. 89,7, occorre anche mag­
giore cautela: si tratta di un centro il cui nome è assai incerto e
potrebbe essere Hyle (v.). Mi pare comunque molto dubbia l’esi­
stenza di una 'Ύβλα Ηραία, derivata da una ipotetica correzione
del passo di Stefano e che, in ogni caso, non può identificarsi con
Ragusa (v. già Holm 157 con n. 42).
Non vanno qui considerate le monete Στιελαναίων, che non pos­
sono essere riferite nemmeno a Στύελλα ο Τίελλα (v. Στιελάνη).

'Ύβλα Ηραία: v. 'Ύβλα

'Ύκ(κ)αρα, (H)yccara, Carini (PA) (7 C)
°It. Ant. 91,4 (Hyccara); 97,3 (Hyccaris); 97,7 (Yccaris);
Thuc. VI 62 (2 παραπλέοντες δ’ έν αριστερά την Σικελίαν,
το μέρος το προς τον Τυρσηνικόν κόλπον, έσχον [scii, οί ’Αθηναίοι]
ές Τμέραν, ήπερ μόνη έν τούτψ τω μέρει της Σικελίας Ελλάς πόλις
έστίν · καί ώς ούκ έδέχοντο αύτούς, παρεκομίζοντο. 3 καί έν τω πα-
ράπλω αίροϋσιν 'Ύκκαρα, πόλισμα Σικανικόν μέν, Έγεσταίοις δέ
πολέμιον · ην δέ παραθαλασσίδιον. καί άνδραποδίσαντες τήν πόλιν
παρέδοσαν Έγεσταίοις (παρεγένοντο γάρ αύτών ίππης), αύτοί δέ
πάλιν τω μέν πεζω έχώρουν διά των Σικελών, έως άφίκοντο ές Κα-
τάνην, αί δέ νηες περιέπλευσαν τά άνδράποδα άγουσαι. 4 Νικίας δέ

186
ευθύς έξ Ύκκάρων έπί Έγέστης παραπλεύσας καί τάλλα χρηματίσας
καί λαβών τάλαντα τριάκοντα παρήν ές το στράτευμα · καί τάν-
δράποδα άπέδοσαν, καί έγένοντο έξ αυτών είκοσι καί έκατόν τάλαν­
τα); V II 13; Nymphod. fr. 1 J. = fr. 1 Giannini = Athen. X III
55, p. 588 F (έξ Ύκκάρου . . . . Σικελικού φρουρίου); Paus. II 2,5
(έξ Ύκάρων . . . . των έν Σικελία); Plut. Nic. 15,4 ('Ύκκαρα, βαρ-
βαρικόν χωρίον); Steph. Byz. s.v. "Υκαρον (φρούριον Σικελίας, ώς
Φίλιστος Σικελικών πρώτω [ = fr. 4 J. ('Ύκκαρον)]. ’Απολλόδωρος
[ = fr. 8 J.] δ’ έν δευτέρω χρονικών πόλιν λέγει αυτήν τά 'Ύ κ α ρ α.
μέμνηται τής λέξεως καί Θουκυδίδης. 'Ύκαρα δέ πόλισμά έστι τής
Σικελίας, ένθεν φασί γενέσθαι καί Λαΐδα τήν έταίραν. το έθνικόν
Ύκαρεύς καί κτητικόν Ύκαρικός);
Tim. frr. 23-24 J. = Athen. V II 132, ρ. 137 Β 4- X III 54 s.,
ρ. 588 Β-589 A; Diod. X III 6,1 ('Ύκκαρα; vv.ll. ύκαρα, μύκκαρα,
μύκαρα, μήκαρα).
Fo. 807; Holm 136; I l l 464; F. 119; 199; 201; Ρ2 327;
Giustolisi, in Κ. XVII (1971), p. 105 ss.; Hykkara; Manni, in
Themes de recherche sur les villes antiques d’Occident, Strasbourg
T r-4 Octobre 1971, Paris 1977; p. 81 ss.; V. 68 s.
Il centro abitato, sempre nella zona di Carini, ha sicuramente
subito spostamenti in varie epoche. Stefano sembra voler distin­
guere due centri omonimi ("Υκαρον ed "Υκαρα), ma la distinzione
non è necessaria: per casi analoghi di singolare e plurale v. Intro­
duzione.

Ύδία?
°Ptol. I l i 4,7.
Miiller ad loc.
Che si tratti di un errore per "Υ βλα è opinione, già avanzata
da Cluverio, che mi pare inaccettabile in quanto una "Υ βλα è ricor­
data da Tolemeo con differenti coordinate. Potrebbe comunque trat­
tarsi della "Υ βλα μ ε γ ά λ η qui e della "Υ βλα megarese nel secondo
caso. Lasciamo pertanto un punto interrogativo.

H yleì, in provincia di Ragusa {10 G]

°It. Ant. 89,7 (Hyble); Ύ.Ρ. (Nible).
Muller ad loc.·, Uggeri 158; Manni, in Mise. Heurgon, p. 616.

187
 La forma Hyle di questo toponimo compare soltanto nel Ra­
vennate ed in Guidone, ma potrebbe essere una lectio difficilior
rispetto a quelle attestate dall’IA Ant. e dalla T.P.
Il nome si giustificherebbe se di qui provenisse l’iscrizione con
Εύύλας citata da Manganaro al IV Congresso Int. di Studi sulla Si­
cilia Antica (1976), ma non ancora pubblicata, proveniente, pro­
babilmente, dal feudo dei Cafici in provincia di Ragusa.
Di un bosco di querce v’è ricordo ancora in età araba (Semine­
rio, p. 16).
Fra Chiaramente Gulfi e Biscari (oggi Acate, RG), « etwa bei
Bastonaco » colloca il Muller (p. 402) questa località, pur indican­
dola come Hybla Heraea. Per Uggeri si tratta* di Gulfi (Chiara-
monte Gulfi). Che, poi, con Idrisi il nome di Hyle o Hyble sia
stato sostituito negli itinerari da quello di Ragusa, non può avere
un’importanza determinante perché mutati interessi possono avere
determinato anche una variazione dell’itinerario normalmente pre­
scelto per recarsi da Siracusa ad Agrigento.

Ύπερησία?
Steph. Byz. s.v. (.. . καί π ό λις Σικελική . . .).
Questo toponimo, mai ricordato da altri, va considerato assai
dubbio.

Ίαιτία, S. Cipirrello-S. Giuseppe Iato (PA) (7 D)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91;
Diod. XXII 10,4 (των δε Ίαιτίνων έκουσίως προσχωρησάντων,
ευθύς ήκεν επί τήν Πανορμιτών πόλιν, εχουσαν λιμένα κάλλιστον
των κατά Σικελίαν, άφ’ ού καί τήν πόλιν συμβέβηκε τετευχέναι ταύ-
της τής προσηγορίας); X X III 18,5 (ν. Ήνατταρΐνοι) ;
Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 12 J. (πόλις Σικελίας . . . . το
έθνικόν Ίαιτΐνος);
monete Ίαιτίνων.
Holm 138 n. 10. Da ultimo: Bloesch, in K. XVII (1971), p.
26 ss.; Marmi, in A.S.S. 1976, p. 9 ss.
Ί. va tenuta distinta da Ίεταί (v.). Sul suo nome, attestato dalle
fonti sopra citate nella forma Ίαιτία, Bloesch ritiene che debba cor­
reggersi Ίαίτας sulla base dell’ Ίαίτου che compare su monete
Ίαιτίνων e su un bollo di mattone. Ίαίτας ο ’Ίαιτος è però, ri­
tengo, il nome dell’eponimo.

’Ίχανα, Ichana
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Ichanenses?);
Steph. Byz. s.v. (πολιχνών τής Σικελίας, διά τό τή αύτοϋ άλώ-
σει προσλιπαρήσαι τούς Συρακουσίους . . .. τό έθνικόν Ίχανΐνος).
Fo. 806; Holm 158 s. con n. 45.
È dubbia la lettura di Plinio (probabilmente si tratta di 'Ίπανα,
v.), non quella di Stefano che ricorda la conquista di ’Ί. da parte
dei Siracusani. Forbiger annotava « auch jetzt Icana » (?).
Per la inutile identificazione con ’Ίνα od ’Ήνα, suggerita da
Cluverio, cfr. Holm.

Icilienses: v. Άγκυλίων χώρα

Ίεταί, letas?
°Plin. n.h. III 8 (14), 91 (letenses?); °Sil. It. XIV 271 (letas?);
Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 25 J. (φρούριον Σικελίας, θη-
λυκώς . . . τό εθνικόν Ίεταΐος καί Ίεταία);
Thuc. V II 2,3? (corr. Goeller: Ίετάς);
Cic. I I Verr. I l i 43,103 (letinìs).
Fo. 812; Holm 138 n. 10; III 42 n.; F. 121 (Iaita); P2 333;
Tusa, in K. IV (1958), p. 156; Bloesch in K. XVII (1971),
p. 26 ss.; Manni, in A.S.S. 1976, p. 9 ss.
Come ha ben visto anche Bloesch, è probabile che si debbano
distinguere due centri quasi omonimi: Stefano ricava da Filisto due
differenti citazioni (Ίαιτία, Ίεταί). Ma Ίαιτία (v.) va identificata
in S. Giuseppe Iato, Ίεταί resta da identificare e va forse cercata
non lontana da Siracusa in territorio siculo (cfr. Thuc. VII 2,3,
se si accoglie la correzione Goeller; Cic. I I Verr. I l i 22,103, se si
accoglie la correzione Graevius, ma v. infra, Λητόν).

’Ιλαρόν
Diod. X X III 5 (v. ’Άσκελον).
Holm I II 22; P2 116 n. 5; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 763.
Si è connessa con questo centro — collegabile con ’Άσκελον e

189
Τύριττον — la monetazione Σιλεραίων (Cavallari: v. Pace). Da un
punto di vista puramente linguistico la connessione non è impossi­
bile, ma quella monetazione non è necessariamente attribuibile ad
’Ί. (v. Σιλεραίων).

Ίμάχαρα, Imachara, presso Nissoria (in località Vaccar-

ra?) (CT) (9 E)
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Imacarenses); °Ptol. I l i 4,7;
Cic. I I Verr. I l i 18,47 (ager Imacharensis)·, 42,100 (Imacha­
rensium);
monete Ίμαχαραίων;
I.G. XIV 589 (caduceo Ίμαχαραίων δαμόσιον).
Fo. 813; Holm 147 con n. 21; 154; III 452; F. 148; P2 334
con n. 5; Piraino, in K. V (1959), p. 185; Manganare, in Historia
1964, p. 436, n. 136; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975),
p. 43; Trovato, in A.S.S.O. 1975, p. 437 ss. Cfr. Alessio, in B.S.C.
1946-47, pp. 29 e 33; B.F.L.S. 1956, p. 331.
L’ipotesi di Holm, che cercava Ί. nella Maqàra ricordata da
Idrisi, è stata ripresa da Trovato che, su basi storico-linguistiche,
giunge ad identificare il nome di Ί. con quello della località Vac-
carra (I.G.M., f° 260 II NE). Le conclusioni di Trovato non sono
inconciliabili con l’indicazione ciceroniana, secondo cui Vager Ima­
charensis va posto fra VAssorinus e YAgyrinensis: fra questi due
Yager Imachareniss poteva incunearsi per un breve tratto attraverso
la zona dell’attuale Nissoria (Rocca di Serlone), in cui fu trovato il
noto caduceo. Quest’ultimo è infatti, contro l’opinione di Manga­
nare, un indizio che ’Ί. poteva trovarsi appunto nel territorio di
Nissoria. È in ogni caso da escludere (cfr. Trovato) l’identificazione
di Ί. con l’attuale Mirabella Imbaccari.
Alessio richiama, fra altri, il nome moderno di Macarino (S.
Fratello).

’'Iva, Vendicari (Pachino, SR) (11 G )

°Ptol. I l i 4,7;
Cic. I I Verr. I l i 43,103 (Inensihus).
Fo. 812; Holm 158 s. η.; I l i 432; D. 103; P2 196 con n. 1;
329 con n. 7; V. 38.

190
 Per l’ipotetica identità ’Ί.-’Ίχανα cfr. ’Ίχανα.
Col nome di questo centro si sono voluti collegare anche gli
Enini, che si trovano soltanto in una vd. di Plinio (n.h. I l i 8
(14), 91).

Ίνδάρα
Steph. Byz. s.v. = Theop. Ir. 371 J. (Σικανών πόλις . . . το έθνι-
κόν Ίνδαραΐος).
Holm 137 η. 8; F. 120; Ρ2 170 η. 1.
L’esistenza di un monte Indisi a Sud di Prizzi (fra Palazzo
Adriano e Filaga) non è sufficiente a localizzare Ί.

’Ίνησσα Αϊτνη, Aetna, Civiti o Civita (Paterno, CT) [10 E]

°It. thear. 96; °Strab. VI 2,3 (’Ίννησαν-----); 2,8 (Αϊτνη);
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Aetnenses); °It. Ani. 93,6 (Aethna);
°Ptol. I l i 4,7 (Αιτναι); °T.P. (Aethna); °Vib. Seq. 174;
Thuc. I l i 103 (Oì δ’ έν τη Σικελία ’Αθηναίοι τοϋ έπιγιγνομένου
χειμώνος έπελθόντες μετά των Ελλήνων ξυμμάχων καί όσοι Σικε-
λών κατά κράτος άρχόμενοι υπό Συρακοσίων καί ξύμμαχοι όντες
άποστάντες αύτοΐς ξυνεπολέμουν, έπ’ ’Ίνησσαν το Σικελικόν πό-
λισμα, ου τήν άκρόπολιν Συρακόσιοι εΐχον, προσέβαλλον); VI 94
(ν. 'Ύβλαι); Diod. XI 76,3 (άμα δε τούτοις πραττομένοις Δουκέτιος
μεν ό των Σικελών ήγεμών, χαλεπώς έχων τοΐς τήν Κατάνην οίκοϋσι
διά τήν άφαίρεσιν τής των Σικελών χώρας, έστράτευσεν έπ’ αυτούς,
ομοίως δε καί των Συρακοσίων στρατευσάντων έπί τήν Κατάνην,
οΰτοι μεν κοινή κατεκληρούχησαν τήν χώραν καί τούς κατοικισθέν-
τας ύφ’ Ίέρωνος τοϋ δυνάστου έπολέμουν άντιταχθέντων δε των έν
τη Κατάνη καί λειφθέντων πλείοσι μάχαις, ουτοι μέν έξέπεσον έκ
τής Κατάνης, καί τήν νϋν οΰσαν Αϊτνην έκτήσαντο, προ τούτου
καλουμένην ’Ίνησσαν, οί δ’ έξ άρχής έκ τής Κατάνης όντες έκο-
μίσαντο πολλω χρόνω τήν πατρίδα); XIV 7,7; 14,2; 58,2; Steph.
Byz. s.v. Αϊτνη (πόλις Σικελίας, άπό Κατάνης, Ίέρωνος κτίσμα,
ώς . . . ό οίκήτωρ Αίτναϊος. έκαλεΐτο δέ πριν ’Ίνησσον);
Cic. I I Verr. I l l 23,57; 25,61; 44,104-45,109 (cfr. 18,47;
25,61 Aetnensis ager; IV 51,114 (Aetnenses);
m o n ete Α ίτναίω ν; Κ α μ (π α νώ ν).
Fo. 809; Holm 473; F. 148 s.; Rizzo, Monete, p. 71; D. 130;

191
P2 217 con η. 2; 333 con η. 8; Rizza, in P.d.P. 1959, p. 465 ss.;
Adamesteanu, in K. V ili (1962), p. 169 ss.; Manganare, in Histo­
ria 1964, p. 432 con n. 104; Rizzo, Repubblica, p. 38 ss.; Uggeri
164 s.; Bonacasa Carra, in K. XX (1974), p. 112 s.; V. 44; 84;
Manni, in Mise. Heurgon, p. 608; Lasserre 254. Cfr. Alessio, in
B.S.C. 1946-47, pp. 26,44 e 51; B.F.L.S. 1956, p. 327.
Il nome di Αΐτνη si sostituisce a quello di ’Ίνησσα quando
ad ’Ί. si rifugiano i Dori che Gerone aveva precedentemente tra­
piantati a Catania (Αΐτνη Κατάνη: v. Κατάνη).
Contro Rizza e Adamesteanu, che collocano ’Ί. nella contrada
Poira di Paterno (CT), si veda Rizzo (Repubblica) per l’identifica­
zione in Civiti.
Ad un’altra Αίτνα, fondata da Gerone, ma diversa da A. Κα­
τάνη e da A. ’Ίνησσα, Adamesteanu attribuisce il sito di Civiti:
l’ipotesi manca però di sostegno nelle fonti letterarie (pp. 170
e 172).
Ad altra zona si riferisce il richiamo di Alessio (monte Inesi).

’Ίνυκον, ’Ίνυξ
°Vib. Seq. 84? (Irecon?);
Herodot. VI 23 (Πυτογένεα ές ’Ίνυκα πόλιν άπέπεμψε, scii.
Ippocrate); 24 (Scite έκ της ’Ίνυκος έκδιδρήσκει ές Ίμέρην); Plat.
Hipp. mai., p. 282 E (. . . καί έξ ένός γε χωρίου πάνυ σμικροΰ, Ίνυ-
κοΰ, πλέον ή είκοσι μνας); Aelian. V ili 17 (Σκύτης è Ίνυκΐνος);
Paus. V ili 4,6 (’Ίνυκον Σικελών πόλιν);
Steph. Byz. s.v. (’Ί ν υ κ ο ν, πόλις Σικελίας. Ηρόδοτος δέ
’Ί ν υ κ α αυτήν φησιν από τοϋ ’Ίνυξ, έοικε δ’ έσφάλθαι. άφ’ ού
Ίνυκΐνος οίνος, ίδιος γάρ ο τύπος των Σικελών. Ίνυκΐνος ούν δει);
cfr. s.v. Καμικός = Charax fr. 58 J.;
Hesych. s.v. Ίνυκΐνος οίνος (από Ίνύκου τής Σικελίας, εστι δέ
πολίχνιον εύοινον).
Fo. 812; Holm 135 s. con n. 6; F. 118; 495 s.; P. I l l 42.
Cfr. Alessio, in B.S.C. 1946-47, pp. 36, 44, 53; B.F.L.S. 1956,
p. 327.
L’identificazione di Inico è praticamente impossibile. Si può
soltanto segnalare l’esistenza di un monte Inici fra Segesta e Ca­
stellammare del Golfo, che potrebbe fornire un indizio. Non dif-

192
ficile potrebbe essere stata di là la fuga di Scite ad Imera via mare.
Sul passo di Vibio si possono esprimere soltanto dubbi.

’Ίνυξ: v. ’Ίνυκον

IRVKAZIB: v. ’Έρυξ

’Ιταλικ όν?

Steph. Byz. s.v. ’Ιταλία (. . . εστι καί ’Ιταλικόν χωρίον Σικε­

λίας . . .).
Si può pensare all’ Ίτάλιον (v.) di Diodoro o all’Italica dei ri­
belli Italici: Stefano può essere caduto nella consueta confusione
fra Sicilia ed Italia meridionale.

Ίτάλιον
Diod. XXIV 6 (εις δέ τον Λόγγωνα Κατάνης φρούριον υπήρχε,
καλούμενον Ίτάλιον).
Ciaceri ad Lycophr. Alex., p. 290.
Ό Λόγγων (v.) è probabilmente un fiume (contra Ciaceri) nel
territorio di Catania.

Ίτύκη?
Diod. XI 68,1 ( δέ Συρακόσιοι το μέν πρώτον μέρος τής πό-
ol

λεως κατελάβοντο την όνομαζομένην Ίτύκην, έκ ταύτης δέ όρμώ-

μενοι πρεσβευτάς άπέστειλαν είς Γελάν καί Άκράγαντα καί Σελι-
νοΰντα, κ.τ.λ.).
La correzione Τύκην di Cluverio, accolta nell’edizione Vogel,
non rende ragione di un’eventuale identificazione con la Τύχη si­
racusana (v. Συράκουσαι), che tuttavia parrebbe non impossibile
dal contesto. Si tenga però presente anche la Τύχη di Stefano che
ricorda inoltre una Ί τύ κ η π ό λις Λ ιβύης. Stefano appunto s.v. Τύχη
scrive: π ό λ ις Σ ικ ελία ς π λη σ ίο ν Συρακουσών.

Λήγον: ν. Λήτον

Λέων, Leon, a Nord della Hexapyla di Siracusa [ Il F]

Thuc. VI 97,1 (Οί δέ ’Αθηναίοι ταύτης τής νυκτός, ή τή έπι-

193
γαγνομένη ήμερα έξηταζοντο, ελαθον αυτούς παντα ήδη τώ στρα­
τεύματα έκ τής Κατάνης σχόντες κατά τον Λέοντα καλούμενον, δς
άπέχεα των Έπαπολών εξ ή έπτά σταδίους);
Liv. XXIV 39,13 (Marcello hibernacula quinque millia pas­
suum ab Hexapylo — Leonta vocant locum — communiit aedifi-
cavitque).
Holm II 117 s.; III 97.

Λεοντή: v. Λεοντάνοα

Λεοντΐνοα, Leontini, Lentini (SR) ( 10-11 F)

°Ps. Scyl. 13; °Ps. Scymn. 283; O vid. Fast. IV 467; °Strab.
VI 2,7 (ή Λεοντίνη); °Mela II 7,118; °Plin. n.h. I II 8 (14), 89;
°Ptol. III 4,7 (Λεόνταον);
Polyb. V II 6 (Ή γάρ των Λ ε ο ν τ ά ν ω ν πάλας τώ μέν δλω
κλάματα τέτραπταα προς τάς άρκτους, 2 έστα δέ δαά μέσης αύτής
αύλών έπάπεδος, έν ω συμβαάνεα τάς τε των άρχεάων καί δακαστηράων
κατασκευάς καί καθόλου τήν αγοράν ύπάρχεαν. 3 τοϋ δ’ αύλώνος
παρ’ έκατέραν τήν πλευράν παρήκεα λόφος, έχων άπορρώγα συνεχή ·
τα δ’ έπάπεδα των λόφων τούτων ύπέρ τάς όφρϋς οίκαών έστα πλήρη
καί ναών. 4 δύο δ’ έχεα πυλώνας ή πόλας, ών ό μέν έπί τοϋ προς με­
σημβρίαν πέρατός έσταν ού προεάπον αύλώνος, φέρων έπί Συρακούσας,
ό δ’ έτερος έπί τοϋ προς άρκτους, άγων έπί τα Λεοντΐνα καλούμενα
πεδία καί τήν γεωργήσαμον χώραν. 5 ύπό δέ τήν μίαν άπορρώγα,
τήν προς τάς δύσεας, παραρρεά ποταμός, δν καλοϋσα Λίσσον. 6 τού-
τω δέ κεΐνταα παράλληλοα καί πλείους ύπ’ αύτόν τον κρημνόν οίκίαα
συνεχείς, ών μεταξύ καί τοϋ ποταμοΰ συμβαάνεα τήν προεαρημένην
οδόν ύπάρχεαν); V III 9,13 (πεδίον); Diod. V 2,4 (έ'ν τε γαρ τώ
Λ ε ο ν τ ί ν ω πεδίω καί κατά πολλούς άλλους τόπους τής Σακελίας
μέχρα τοϋ νϋν φύεσθαα τούς άγριους όνομαζομένους πυρούς); passim;
Thuc. I l l 86; IV 25; V 4; VI passim; Callimach. Aet. II,
fr. 43 1. 50 Pfeiffer; Cic. I I Verr. I l i 51,120 {ager Leontinus)·,
passim; Liv. XXIV 7; 29; 30; Polyaen. V 2,1; 3,2; 4; 47; Plut.
Dio 27; 39,2; 40,1; 42; Marc. 14,1; Nic. 12,1; Tim. 16,9; 24;
32,3. Cfr. anche Tzetz. Lycophr. 662 (Λααστρυγόνες δέ είσαν οι νϋν
έν Σακελία Λεοντάνοα); 956;
monete Λεοντάνων;
I.G. IV 1504 (Λεοντίνοας).
 Fo. 792; Holm 268 s. con n. 13; F. 369 ss.; Bérard, T., ρ.
59 ss.; Ρ2 286; 329; Lasserre 260.
Il nome di A. si collega con quello di Λεοντή (in un ms. di
Pseudo-Scilace 283, impossibile secondo Holm 268 n. 13), che ne
pare la base formante (Zamboni 476), ma è più probabile il rap­
porto Λεόντιον-Λεοντΐνοι, paragonabile con altri analoghi. Tale al­
meno è il rapporto nella interpretatio ellenica, anche se, secondo
Ceci {Rend. Line. 1932, p. 59 s., e cfr. Zamboni 483) l’etimo di
A. può essere *leiuo-, « liscio, piatto ».
Fra i probabili quartieri della città si ricordano Νέα (v. Νεό-
πολις) e Φωκαϊαι (v.)

Λητά: ν. ’Άλητα
Λητόν, fra Entella e Segesta [6-7 D]
°Ptol. III 4,7;
Cic. I I Verr. I II 43,103 {Retini).
Fo. 812; Mulier ad loc.; Bloesch, in K. XVII (1971), p. 30;
Manni, in Α 6Ά . 1976, p. 9 ss. Cfr. Alessio, in B.S.C. 1946-47,
pp. 34 e 36; B.F.L.S. 1956, p. 330.
I dati offerti da Cicerone e Tolemeo non vanno corretti perché
si integrano perfettamente l’uno con l’altro. È pertanto da respin­
gere la correzione let ini al passo ciceroniano.
Alessio accenna ad un legame con questo nome nell’attuale Le-
tojanni (51 E 6).

Λίχανδος? Λίκινδος?
Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 17 J. (Λίχανδος [v.l. Λίχινδος]
πόλις Σικελίας . . . . το εθνικόν Λιχανδΐνος [ν.1. Λιχινδΐνος]).
Fo. 812.

Λιλύβαιον, Lilybaeum, Marsala (TP) (5 Ό)

°Strab. VI 2,1; 2,5 (cfr. XVII 3,16); °Plin. n.h. I l i 8 (14), 90
(cfr. V II 21,85: ν. Λιλύβαιον, Capo Boeo); °Sil. It. XIV {Lily-
baeon)·, °It. Ant. 86,2; 89,2 s.; 90,6; 96,5; 97,6; °It. mar. 517,6;
°Ptol. I l i 4,3; °T.P. {Lilybeo); °Eustath. 467; 473;
Diod. XI 86,2 (Λιλυβαίταις; v.l. Λιλυβαίοις); XXII 10,4;
X X III 1,2; 8,1; etc.; Cie. I I Verr. passim; App. b.c. V passim;
Zon. V III 16; Steph. Byz. s.v. Λιλύβαιον (. . . έ'στι και πόλις, και
το έθνικόν Λιλυβαϊος καί Λιλυβαιίτης καί Λιλυβηίς);
monete Λιλυβαιιταν;
I.G. XIV 278 (Λιλυ[βαΐοι?); 273 (Λιλυ[β]α[ϊται?); 339 ([Λι]-
λυβαΐτις); ASAA 30-32 (1952-1954), ρ. 357 ss., n° 2 (Λιλυβαϊτί[ς);
Κ. IX (1963), ρ. 159 ss. (Λιλυβαειτάν); ρ. 232 (Λιλυβαειτών);
Oriens Antiquus 8 (1969), ρ. 121 ss. (Λιλυ[βα]ειτών).
Fo. 801; Holm 481 s.; F. 53; P2 307 con n. 5; Uggeri 152;
V. 65 s.; 68 s.
L’accenno di Diod. XI 86,2 ai Λιλυβαίταις (ο Λιλυβαίοις) non
va necessariamente corretto soltanto perché Λ. non era ancora stata
« fondata »: l’etnico, forse un nome tribale, poteva ben preesi­
stere alla fondazione cartaginese, che è posteriore all’occupazione
di Mozia da parte di Dionisio (su cui Diod. XXII 10,4). In ogni
caso, preesiste al nome della città quello del promontorio (v.) e
del pozzo (v.).
Λίνδιοι, acropoli di Gela (CL)? [9 FP]
°Thuc. VI 4,3;
Steph. Byz. s.v. Λίνδος { ........ εστι καί Σικελίας πόλις Λίνδος;
ma qui il passo è « integrato » in base al testo di Eustazio) ;
Eustath. ad Horn. II. II 656, p. 315 ( = p. 490 Van der Valk)
(ó δε τα έθνικά συλλέξας καί Σικελικήν πόλιν Λίνδον ιστορεί).
Fo. 798; F. 401; 404; Wentker, Die Ktisis von Gela bei Thuc.,
in Rom. Mitt. 1956, p. 129 ss.; Adamesteanu, in N.S. 1962, p.
345; Orlandini, ibid., p. 407 s.; Cron. Arch, e St. Arte II (1963),
p. 50 ss.; Griffo, in K. IX-X (1963-64), p. 154.
Pare evidente la confusione di Eustazio (in cui ό τα εθνικά συλ-
λέξας sarebbe Stefano).
Ad Adamesteanu ed Orlandini spetta l’attendibile ipotesi che
quello di Λ. sia stato un primo stabilimento rodio-cretese sulla col­
lina del Molino a Vento nel sito della futura Gela.
Λιπάρα, Lipara, Lipari (ME) (10 B)
Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,4; °Ps. Scymn. 263; °It. thear.
117; °Plin. n.h. I l i 9 (14), 93 (antea Mìlogonis vel Meligunis);
°Ptol. I l i 4,8;

196
 Polyb. I 21,5 (περί τής των Λιπαραίων πόλεως); 24,13; 39,13;
Thuc. I l l 88; Diod. IV 67,6; XIV 56,2; Cic. I I Verr. I l l 37,84
(.Liparenses); cfr. anche Jacoby, F.G.H. n° 577,2 ([πρ]ός Λι[πά]ραν);
monete Λιπαραίων;
I.G. II-III2 9215 (Λιπαραΐος); Jahresh, 30 (1937), ρ. 164
(Λιπαραΐος).
Bérard, Τ. ρ. 61; Ρ2 196.
Vedi anche Λιπάρα isola.
Λογαριανοϊς (dat. plur.)
iscrizione edita ultimamente da Pugliese Carratelli in Bernabò
Brea, Akrai, p. 167, n° 39.
Orsi, in Sic. Biz., p. 208; Ferma, in Epigraphica 1943-44, p.
97 s.; P. IV 158.
L’iscrizione funebre proviene dalla zona montuosa fra Palaz-
zolo Acreide e Noto: un certo ’Ιανουάριος fu sacerdote έν Λ., lo­
calità che è forse la stessa della sepoltura.
Λογγάνη s. Λογγώνη, Rodi Milici (ME) (11 C)
Steph. Byz. s. Λογγώνη = Philist. fr. 38 J. (πόλις Σικελίας.
ο πολίτης Λογγωναΐος);
iscrizione su caduceo (Λονγέναϊός έμι δέμόσιο[ς]), in Walters,
Cat. of the Bronzes Greek, Roman a. Etruscan in the Dep. of Greek
a. Roman Antiquities Brit. Mus., London 1899, p. 48, n° 319 =
I.G. XIV 594;
monete Λονγαναίων.
Fo. 809; P2 328 con n. 9; 574 con n. 3; Vallet 117; Bonacasa
Carra, in K. XX (1974), p. 112 con n. 58; Bernabò Brea, in A tti
Napoli 1973 (1975), p. 6 s.; Jenkins, ibid., p. 99 ss.
Le monete indicano un toponimo Λογγάνη, il caduceo offre la
forma calcidese Λογγήνη, Stefano ci dà Λογγώνη. Il primo nome è
quello che viene solitamente prescelto sulla base di Λόγγανος (v.),
nome di fiume.
È anche possibile che si tratti di centri diversi e che Λογγώνη
vada cercata altrove.
Longaricum, presso Alcamo (Monte Bonifato) (TP)? (6 D?)
°It. Ant. 97,4.

197
 Fo. 811; Holm III 487 con n. 29; P2 327; V. 68; 70.
Fra Hykkara (Carini) e Ad Olivam (Vita). Fra le varie localiz­
zazioni proposte quella al monte Bonifato sembra la più appropriata.

Λογγώνη: v. Λογγάνη

Λυδία: v. 'Υδία

Μάκαρα: ν. Ηράκλεια Μίνωα

Μάκελλα, Macella
a) orientale
b) occidentale
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Magellini); °Ptol. I l i 4,7;
Polyb. I 24,2 (κατά τε τήν έκ της Αίγέστης άναχώρησιν Μά-
κελλαν πόλιν κατά κράτος ειλον); Diod. X X III 4,2 (ν. Άδράνονα
κώμην); Liv. XXVI 21 (ν. 'Ύβλαι); Cass. Dio XXVII, fr. 93,4
Boiss. (χωρίον δε τι Μάκελλαν εύερκές τειχισάμενος ίσχυρώς τήν
γην έκακούργει, scii. Άθηνίων); I.L.L.R.P. 319, 1. 4.
Fo. 811 s.; Holm III 22 n. 26; P2 332 con n. 6; Giustolisi,
Navi, p. 9 s.; Seminerio 51 ss.; Pottino 41; Manni, in Mise. Heur-
gon, pp. 609 e 612.
Contro l’opinione di Pais (Oss., p. 152) si ritiene che si tratti
di due centri distinti. Le fonti tuttavia non consentono una precisa
localizzazione, anche se Polibio ci indica Segesta come punto di
riferimento e Livio una Hybla. È chiaramente fondata soltanto su
un’assonanza l’identificazione di una M. nei pressi di Camporeale
(PA: Macellaro). Giustolisi pensa per la M. occidentale a Monte
d’oro (PA); Seminerio per la M. orientale ad Occhiolà (Poggio del­
l’Aquila e Terravecchia in comune di Grammichele, CT); Pottino
pensa per l’occidentale a Monte Mantello (fra Monte Sparagio e
la Montagna di Castellammare, TP); Boissevain (ad Cass. Dio cit.)
ipotizzava la M. orientale non lontana da Messina poiché nel passo
citato si parla di un massacro di Mamertini. Così pure Pace.
L’opinione di Pais potrebbe forse essere rivalutata da chi am­
mettesse l’esistenza di una Άκέστη (v.) orientale, con la quale po­
trebbe essere stata confusa 1’ Αίγέστη di cui parla Polibio; ma
questa Αΐγέστη va chiaramente cercata nella Sicilia occidentale e,
come s’è detto, non può essere se non Segesta.

Μακτώριον, a Monte Bubbonia (Mazzarino, CL)? (9 F?)

Herodot. V II 153 (ές Μακτώριον πόλιν την υπέρ Γέλης οΐκη-
μένης); Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 3 J. (πόλις Σικελίας . . . τό
εθνικόν Μακτωρΐνος).
Fo. 813; Holm 158; F. 409; D. 113; Adamesteanu, in R.A.
1957 I, p. 155 ss.; P2 212; Orlandini, in K. IV (1958), p. 26;
Adamesteanu, ibid., p. 42; Orlandini, in K. V II (1961), p. 149;
V III (1962), p. 88; S. 39; Seminerio 17 ss.; Manni, in Mise.
Heurgon, p. 613; V. 83.
L’identificazione del centro a monte Bubbonia dipendeva forse
in parte dalla vecchia identificazione con Mazzarino. Secondo Mul­
ler andrebbe riferita a questo centro anche la testimonianza di
Ptol. I l i 4,7, dove si legge Μάκυρον o, credo meglio, Κάκυρον.
Per Adamesteanu M. dovrebbe trovarsi a Butera, ma Orlandini
torna alla vecchia identificazione.

Μάκυρον: v. Κάκυρον e Μακτώριον

Μάμαρ . . . ?
Su alcune monete Gabrici (Monetazione del bronzo, p. 144 s.,
n° 2; cfr. p. 41) leggeva M]AMAP. La lettura è probabilmente illu­
soria e, preferibilmente, sarà da accogliere la lettura Κ]αμαρ(ιναίδν)
da lui scartata.

Mamertina·, v. Ζάγκλη

Μαμερτϊνοί: v. Ζάγκλη

Mamertiumì
Oros. V 9,6 (Piso consul Mamertium oppidum expugnavit).
L’editore Zangemeister dubita (v. Index nominum) che si debba
correggere Murgentium (e cfr. Pais, Oss., p. 21 n. 4). Ma 1 ipotesi
non è necessaria perché Orosio può avere qui indicato col nome di

199
Μ. Voppidum dei Mamertini. Fra le città occupate da schiavi ri­
belli lo stesso Orosio ricorda anche Enna e Tauromenio (V 9,7),
liberate dal console Rutilio.

Μάταυρον: v. Μάζαρα

[Μάζαρα ?], Mazara, Mazara del Vallo (TP) (6 E)

°Strab. VI 2,9; °Sil. It. XIV 273; °It. Ani. 89,1; Diod. X X III
9,4?
Fo. 807; Holm 187; I II 461; F. 419; P2 325, n. 5; 326 con
n. 4; Lasserre 262; V. 65 s.
Difficile è la scelta fra le varie correzioni proposte per il testo
di Strabone, che reca Μάταυρον: forse si tratta di Μάζαρον. Si po­
trebbe, inoltre, ricordarsi del discusso passo di °Vib. Seq. (17; 152),
in cui Magarensium potrebbe essere letto Mazarensium (e v. Άλα-
βών e ’Άλβα, fiumi). È però più probabile che debba leggersi Me­
garensium, riferito ai Megaresi di Selinunte o, meglio, di Megara
Iblea.
Diodoro offre l’indicazione το Μάζαρι,ν φρούριον, che potrebbe
essere una forma aggettivale ( = Μαζάρι,ον?), se non si tratta ad­
dirittura del nome di un centro diverso da M. Di Diodoro cfr.
anche X III 54,2: το μέν παρ’ αυτόν [scii, τό Μάζαρον ποταμόν]
έμπόρι,ον κείμενον.

Μέγαρα, Megara, scavi di Megara Iblea (SR) (11 F)

°Thuc. VI 4,1-2; °Ps. Scyl. 13 (Μεγαρίς); °Ps. Scymn. 277
('Ύβλα); 292 (Μεγαρεις); O vid. Fast. IV 471 (Megarea); °Strab.
VI 2,2 (Μέγαρα, e ancora Μ. την 'Ύβλαν πρότερον καλουμένην);
2,4; °Mela II 7,117 (Μεγάριδα, acc.); °Plin. n.h. I l l 8 (14), 89
(Megaris); °It. mar. 517,3 (Megera); °Ptol. I l l 4,7 (Μέγαρα);
Herodot. V II 156 (Μεγαρέας τε τούς έν Σι,κελίη, ώς πολι,ορ-
κεόμενοι, ές όμολογίην προσεχώρησαν, τούς μέν αύτών παχέας, άειρα-
μένους τε πόλεμον αύτώ και προσδοκώντας άπολέεσθαι διά τούτο,
άγαγών ές τάς Συρηκούσας πολι,ήτας έποίησε · τόν δέ δήμον τών
Μεγαρέων κ.τ.λ.; Thuc. VI 49,4 (Lamaco ναύσταθμον δέ έπαναχω-
ρήσαντας και έφόρμησι,ν τα Μ έ γ α ρ α έφη χρήναι, ποιεϊσθαι, ά
ήν έρημα, άπέχοντα Συρακουσών ούτε πλοΰν πολύν ούτε οδόν); Cic.
I I Verr. V 25,63 (Megaris, qui locus non est longe a Syracu­
sis)·, Plut. Marc. 18,2 (Μεγαρέας, πάλιν έν ταϊς παλαιωτάταις των
Σικελιωτίδων); Schol. Pind. 01. X II 27 b (θερμά λουτρά); Steph.
Byz. s.v. Μέγαρα (.........έκτη έν Σικελίςι, ή πρότερον 'Ύβλη άπό
'Ύβλωνος βασιλέως. καί 'Υβλαΐοι of, πολΐται); Suda s.v. Θέογνις
(Μεγαρεύς των έν Σικελία Μεγάρων);
Thuc. VI 75; 94; 97; V II 25; Philist. fr. 5 J. = Dion. Hal.
ad Pomp. 5,4 (Μεγαρεΐς); Callim. Aet. II fr. 43, 1. 51 Pfeiffer
(Μεγαρεΐς); Diod. IV 78,1 (πλησίον . . . της Μεγάριδος); X X III
4,1 ( .. . Μεγαρέων); Liv. XXIV 30; 35; Polyaen. I 27,3; V 47;
Paus. passim (Μέγαρα, -£ς, -ικά, -εις); cfr. anche Jacoby, F.G.H.
n° 577.2 (κατά Μεγαρέας);
monete Μεγα( . . . . ) .
Fo. 792; Holm 249; 272; F. 387 s.; IV 439; Bérard, Γ., p.
655 ss.; D. 18 ss.; P2 286; 323.
Sul valore della notizia di Strabone, che dice Μ. την 'Ύβλαν
πρότερον καλουμένην ν. 'Ύβλα.

Μελίτη, Melite, Malta (fuori carta)

°Ps. Scyl. I l i (πόλις καί λιμήν);
Cic. I I Verr. IV 47,104 (Melitenses); Steph. Byz. s.v. (·. . εστι
καί πόλις άποικος Καρχηδονίων . . . . ) ;
monete Μελιταίων;
I.G. XIV 601; 953 (Μελιταϊοι).
Trump, Malta: an archaeological Guide, London 1972, p. 22 ss.;
e ν. Μελίτη isola.

Μέναι, Menae, Mineo (CT) (10 F)

°Plin. n.h. III 8 (14), 91 (Menami)·, °Sil. It. XIV 266 (Menaei)·,
°Ptol. III 4,7 (Μεναί);
Diod. XI 78,5 (Ducezio Μέναινον μέν πόλιν έκτισε καί την
σύνεγγυς χώραν τοΐς κατοικισθεΐσι διεμέρισε, στρατευσαμενος δ επι
πόλιν άξιόλογον Μοργαντΐναν, καί χειρωσάμενος αυτήν, δόξαν άπη-
νέγκατο παρά τοΐς όμοεθνέσι); XIV 78,7 (Μέναινον: ν. Ερβιτα);
Cic. FI Verr. I l l 22,55; 43,102 (Menaeni); Steph. Byz. s.v. Μεν-
δαί (ν.);
monete Μεναίνων.

201
 Fo. 814; Holm 155; 483; F. 152; D. 125; P2 331; Pareti
135 s. con nn. a p. 395 s.; Piraino, in K. V (1959), p. 176; Adame-
steanu, in K. V III (1962), p. 174 ss.; Messina, in Cron. Arch, e
St. Arte 1967, p. 88; 1970, p. 31 ss.; Rizzo, Repubblica, p. 117 ss.;
Bonacasa Carra, in K. XX (1974), p. 114; Seminerio 49; V. 45;
Manni, in A.S.S. 1976, p. 5 ss.
Sono qui riunite le fonti che riguardano sia Μέναι sia Μέναινον.
Ritengo infatti (v. Introduzione) che si tratti di un solo δήμος.
Distinte saranno invece da considerare Νέαι, Νόαι, Νόμαι (v.).
Sulla localizzazione di M. a Mineo ha sicuramente influito l’as­
sonanza dei nomi; ma l’identificazione sembra, in ogni caso, la più
probabile.
Per Rizzo Μέναι va distinta da Μέναινον, quest’ultima ancora da
localizzare.

Μέναινον: v. Μέναι

Μενδαί, Mendae, Mendola (Catania, CT)? [11 E ?]

Steph. Byz. s.v. Μενδαί [vv.ll.: Μενδιώ, Μέναια; Cluver. corr.
Μεναί] (πόλις Σικελίας έγγύς Παλικών. ’Απολλόδωρος [Chron. fr.
5 J.] έν δευτέρω χρονικών, το εθνικόν Μενδαΐος [Μεναϊος corr. Cluv.],
ώς 'Αλικύαι Άλικυαΐος).
Fo. 814; Holm 223 η. 9; I l l 496 η.; 499; Manni, in A.S.S.
1976, p. 5 ss.
Anziché considerare la citazione di Stefano come un puro er­
rore per Μέναι, conviene tener presente che un centro di nome
Mendae è ricordato in testi cristiani (Vitae S.S. Sic. I 104; cfr.
Animadversiones, p. 80) e potrebbe corrispondere all’attuale Men­
dola, come suggeriva Gaetani, anche se il nome di questa contrada
— comune a molte altre in varie zone della Sicilia — non è neces­
sariamente legato da un’etimologia sicura al nome antico.

Μεργάνη
Polyb. I 8,3 (αί δυνάμεις των Συρακοσίων διενεχθεϊσαι προς
τούς έν τγ) πόλει καί διατρίβουσαι περί τήν Μεργάνην . . .).
Fo. 811; Pareti 245 s.; 258 ss.; Piraino, in K. V (1959), p.
184 n. 58.

202
 Se non si tratta di un errore (per Μεγάρη?), conviene tener pre­
sente, sia pure a titolo di puro raffronto, che esiste presso Prizzi
(PA) una località di nome Margana. Per le antichità di questo luo­
go, che potrebbero dar corpo ad una ipotesi di identificazione, cfr.
P2 340. Margana è ricordata anche da Idrisi (Il libro di Ruggero,
trad. Rizzitano, Palermo [1966], p. 53). Questa localizzazione è
tuttavia impensabile come luogo di raccolta di milizie ribelli a
Siracusa.

Μερούσιον, a 70 stadi da Siracusa [11 F?]

Steph. Byz. s.v. (χωρίον Σικελίας, ώς Θεόπομπος [ = fr. 189 J.]
. . . . o£ οίκήτορες ομοίως Μερούσιοι . . . απέχει δε ό τόπος Συρακουσών
σταδίων έβδομήκοντα).
Fo. 815; Ρ2 207.
La sola indicazione della distanza da Siracusa, senza la dire­
zione, non può permettere una precisa ubicazione.

Mesopotamium [plaga], Macconi (Vittoria, RG)? (9 G?)

°It. Ant. 96.1.
Holm III 486; IV 169; P2 325; 478; Uggeri 1970, p. I l i s.;
V. 78; 80.
Il nome della plaga « fra i fiumi » avvalora l’identificazione di
Pace, che la colloca fra i due rami dell’Ippari. Poco lontana, del re­
sto, è Scoglitti (Vittoria, RG), dove Schubring vedeva M.
Uggeri indica i Macconi di Vittoria.

Μεσσάνα, Μεσσήνη, Messana: v. Ζάγκλη

Μίνωα: ν. Ηράκλεια Μίνωα

Μίσκερα
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικανίας. Θεόπομπος [ = fr. 198 J.]
. . . τό έδνικόν Μισκερεύς).
Holm 137; F. 120; 498; 501; Giustolisi, Hykkara, p. 25. Cfr.
Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 36.
La possibilità che M. fosse alla Moscala presso Carini (PA) — co-

203
me osserva Giustolisi — è suggerita soltanto da un’assonanza di
nomi. Resti arcaici, "comunque, vi si sono rintracciati. La città,
inoltre, va cercata nella Σικανία.
Dal punto di vista linguistico, Alessio suggerisce il rapporto
con Biscari (ora Acate) che però non è in Σικανία (55 E 6; 56 D 1).

Μοργαντίνα: v. Μοργάντιον

Μοργάντιον, Μοργαντίνα, Caltagirone (CT)? (10 F?)

°Strab. VI 2,4 (Μοργάντιον; cfr. 1,6);
Thuc. IV 65,1 (. . . . τοΐς Ss Καμαριναίοις Μοργαντίνην είναι
άργύριον τακτόν τοίς Συρακοσίοις άποδοΰσιν); Diod. XI 78,5 (-ίναν);
XIV 78,7 (-ιον: ν. 'Έρβιτα); 95,2 (Magone διά Σιπελών πορευθείς,
καί τάς πλείστας πόλεις άποστήσας τοΰ Διονυσίου, κατεστρατοπέ-
δευσεν έν τη των Άγυριναίων χώρα παρά τον Χρύσαν ποταμόν έγγύς
τής όδοΰ τής φερούσης είς Μοργαντίναν); XIX 6,2 (τής -ίνης);
XXXVI 4,5 s. (προσπεσόντες οΰν άφνω πόλει οχυρά Μ ο ρ γ α ν τ ί -
ν η προσβολάς ενεργείς καί συνεχείς έποιοΰντο. 6 ο δέ στρατηγός
ώς βοηθήσων τή πόλει έπελθών, νυκτοπορία χρησάμενος, εχων μεθ’
έαυτοΰ Ίταλιώτας τε καί έκ Σικελίας σχεδόν στρατιώτας μυρίους,
κατέλαβε τούς άποστάτας ασχολούμενους περί την πολιορκίαν, καί
έπιθέμενος αυτών τή παρεμβολή, καί ευρών ολίγους μεν τούς φυ-
λάττοντας, πλήθος δέ γυναικών αιχμαλώτων καί λείας άλλης παν-
τοδαποΰς, ραδίως έξεΐλε την στρατοπεδείαν. καί ταύτην μεν διηρπα-
σεν, επί δέ την Μοργαντίνην ήγεν);
Posid. (?) fr. 108 r J. = exc. de virt. I 307,1 (Γοργός Μοργαν-
τΐνος); 108 f J. = exc. de virt. I 304,23 (έν τη Μοργαντϊνη);
monete Μοργαντίνων.
Fo. 813; Holm 151 con n. 20; III 88 n. 16; F. IV 170 (Evans);
Rizzo, Monete, p. 67 s.; D. 125; P2 214 con n. 3; 330; Erim, in
A.J.A. 1958, p. 79 ss.; Sjoqvist, ibid., p. 107 ss.; Piraino, in K. V
(1959), p. 174 ss.; Vallet, in K. V ili (1962), p. 44; Sjoqvist, ibid.,
p. 52 ss. (con bibliografia a p. 53 n. 1; Orlandini, ibid., p. 88;
Adamesteanu, ibid., p. 183; Manganaro, in Historia 1964, p. 43.5 s.;
Stillwell, in K. X-XI (1964-65), p. 587; Manni, in K. X II (1966),
p. 174; Rizzo, Repubblica, partic. pp. 78-85; Manganaro, in
A.N.R.W ., p. 447; Bonacasa Carra, in K. XX (1974), p. 114; Se-

204
minerio 35 ss.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 38;
Erim, ibid., p. 67 ss.; Manni, in Mise. Heurgon, p. 608 ss.; S.
28 ss.; V. 36; Lasserre 264.
Che Μοργάντιον e Μοργαντίνα vadano considerate insieme s’è
detto nell’Introduzione. Vanno invece distinte Murgantia (v.) e
probabilmente Murgentia (v.) con Vager Murgentinus, nonché Μερ-
γάνη (v.) e Μόργυνα (v.). M. fu posta (Erim, Sjòqvist) ad Aidone
(Serra Orlando), dove va invece collocata 'Έρβιτα (v.). Per le altre
identificazioni del centro di Serra Orlando (Έργέτιον, Τρινακίη,
Πίακος) si vedano le rispettive voci. M. è stata opportunamente cer­
cata nella zona di Caltagirone (v. Γαλαρία).
Pace pensava a Licodia Eubea, Rizzo (Monete) più generica­
mente all’altopiano degli Erei.
L’iscrizione citata da Stillwell — in cui si dovrebbe leggere
il nome di M. — conferma, contro il suo editore, che quel nome
non può essere il nome della città di Serra Orlando: essa indicava
forse il posto riservato ad ospiti stranieri del teatro locale.

Morgentiaì
°Sil. It. XIV 265.
Fo. 813; e v. Μοργάντιον e Murgentia.
È probabile che si tratti dello stesso centro di Murgentia (v.).

Μόργυνα
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελών. Φίλιστος [fr. 14 J.]. τό έθνικόν
Μοργυναΐος).
Fo. 811; 813.
La derivazione di Stefano da Filisto si limita al nome del cen­
tro, che resta non identificabile.

Μότυκα, Mutyce, Modica (RG) (10 G)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Mutycenses)·, °Sil. It. XIV 268
(Mutyce)·, °Ptol. I l i 4.7;
Cic. I I Verr. I l i 43,101; 51,120 (ager Mutycensis).
Fo. 815; Holm 157; F. 150 s.; P2 329 con n. 11.

205
 A M. andrà riferita anche la testimonianza di Pausania su- Mo-
τύη (v.)

Μοτύη, Mozia (già S. Pantaleo, TP) (5 D)

°Paus. V 25,5; Schol. ad loc. (ή νΰν Μότυκα καλουμένη);
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας . . . Έκαταϊος [ = fr. 85 Ν.].
Φίλιστος δε [fr. 64 J.] φρούριον αύτήν φησι Σικελίας παραθαλάττιον.
το έθνικόν Μοτυαϊος);
Diod. passim; Polyaen. V 2,6;
monete MTVA; Μοτυαίων;
iscrizione K. XVI (1970), ρ. 287 ss. = T.G.L.M.P. 80 (Μο-
τύ^αι).
Fo. 807; Holm 188 s. con n. 16; F. 269 s.; P2 227 s.; Piraino,
in K. V (1959), p. 166.
Pausania parla di una M. presso il Pachino. Sarà forse da inten­
dere Μότυκα: così lo scoliasta cit. Si tenga presente, comunque, Pi­
raino, loc. cit.

Μοτύλαι, presso Mozia [5 D]

Steph. Byz. s.v. (Σικελίας φρούριον παρά την Μοτύην. Φίλιστος
[fr. 22 J.]. τό έθνικόν Μοτυλαϊος).

Μότυον, sul monte Vassallaggi (S. Cataldo, CL)? (8 E?)

Diod. XI 91,1 (Ducezio, ò των Σικελών εχων την ηγεμονίαν
Α’ίτνην μεν κατελάβετο, τον ηγούμενον αύτης δολοφονήσας, είς δε
την Άκραγαντίνων χώραν άναζεύξας μετά δυνά,μεως Μ ό τ υ ο ν
φρουρούμενον υπό των Άκραγαντίνων έπολιόρκησε); 91,4 (άμα δε
τούτοις πραττομένοις Άκραγαντΐνοι τό Μότυον φρούριον κατεχόμενον
ύπό των μετά Δουκετίου Σικελών έξεπολιόρκησαν).
Fo. 813; Holm 484; F. 559; P2 243; Adamesteanu, in K. II
(1956), p. 147 con n. 18; R.A. 1957, p. 178; Arias, in Militello,
Terravecchia di Cuti, Palermo 1960, p. 9; Orlandini, in K. V III
(1962), p. 111; Adamesteanu, ibid., p. 185 s.; S. 52; Bonacasa
Carra, in K. XX (1974), p. 106; V. 44.
L'identificazione è ancora incerta, ma contro Arias si veda Or­
landini.

206
 M TV A: v. Μοτύη

Murgantia, feudo Murgo ad Agnone (Augusta, SR)? {11 F]

Liv. XXIV 27 (ad Murgantiam tunc classem.... Romanus ha­
bebat)·, 36; 39,10;
Iustin. XXII 2,1 (a Murgantinis apud quos exulabat ....)
Fo. 813; Rizzo, Monete, p. 67 s.; P. IV 153 s.; P2 329 con n. 3;
Piraino, in K. V (1959), p. 175.
Livio distingue M. da Murgentia (v.). L'ubicazione al Murgo
non è fondata soltanto sull'assonanza del nome: dalle Vitae SS. Sic.
(I 43) si ricava che M. (nella zona di Leontini?) doveva essere col­
legata, come punto di riferimento, con Megara. Deve infatti inten­
dersi M. nella frase « inter veterem Megaram et Morgantium » che
indica il luogo della foce AAVAssia (v.).
Non riesco ad intendere, invece, donde Forbiger (p. 784) ricavi
che fra M. (da lui posta sul Simeto) ed Acesta (da lui intesa come
Segesta) scorrerebbero il Τηρίας (v.) ed il Παντακύας (v.).

Murgentia, fra Enna ed Assoro? [9 E?]

°It. thear. 111?; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Murgentinis);
Liv. XXVI 21,14 (v. "Υβλαι); 21,17 (M. Cornelius .... Murgen-
tiam Hispanis, quibus urbs agerque debebatur ex senatus consulto,
attribuit)·, Cic. II Verr. III 18,47 (ager Murgentinus, elencato fra
1'Hennensis e l’Assorinus)·, 43,103 (Murgentinis)·,
cfr. Plin. n.h. XIV 2 (4), 35 (ibi enim Murgentina — scii.
uva — e Sicilia potentissima, quam Rompeianam aliqui vocant,
laeto demum feracem, sicut horconia in Campania tantum); 4 (5), 46
(qui locus crassior aut nebulosior, Aminnium maius aut Murgenti-
num, Apicium, Lucanum serito).
Fo. 813; Piraino, in K. V (1959), p. 185 ss.; Manni, in K. X II
(1966), p. 174; Mise. Heurgon, p. 609 s.
Si veda anche Μοργάντιον.
Escluso che M. sia da identificare nella città di Serra Orlando
(v. 'Έρβιτα), occorre cercarla, se si accetta la sequenza ciceroniana,
fra l'agro Ennense ε 1’Assorino (Piraino) nella valle del Dittaino.
La quasi perfetta identità del nome di M. con quello di Μοργάν-αον
non deve trarre in inganno.

207
 Μύλαι, Mylae, Milazzo (ME) (11 C)
°Ps. Scyl. 18; °Ps. Scymn. 288; °Strab. VI 2,1; °Plin. n.h. I l i
8 (14), 90; “Sii. It. XIV 202; °Ptol. I l i 4,2;
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας. Έκαταΐος [fr. 88 N.]. ó πολί­
της Μυλαΐτης . ..); Polyb. I 9,7 (Μυλαίων πεδίον); 23,2 (Μυλαϊτις
χώρα); Diod. XIV 87,1; XIX 65,3; XXII 13,1; Αρρ. h.c. V passim.
Fo. 804 s.; Holm 276; F. 59; 395 et a.; D. 12; Bérard, T.,
p. 71; P2 307 con n. 6; 308 con n. 1; 328 con n. 7.

Myrtus: v. Anniana
Μυτ(τ)ίστρατον, Mutustratini, presso Marianopoli (CL)
(8 E)
°Lyc. Rheg. fr. 9 J. ( = Antig. h.m. 139); °It. thear. I l i (ma
v. Murgentia)·, °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Mutustratini);
Steph. Byz. s.v. Μυτισέρατος (φρούριον Σικελίας. Φίλιστος [fr.
39 J.]. το εθνικόν Μυτισερατΐνος ώς αύτός); Polyb. I 24,11 (εντεύ­
θεν — scil. da Palermo — έποιήσαντο την ορμήν επί πόλιν Ίππά-
ναν, καί ταύτην μεν εξ εφόδου κατά κράτος ελαβον, είλον δε καί το
Μυττίστρατον.........);
Diod. X X III 9,4 (την Μυτίστρατον);
monete ΜΥΤΙ(....) .
Fo. 810; Holm 160 s.; F. 143 s.; 563; P2 290; 332 con n. 5;
Manganaro, in Historia 1964, p. 436; A.N.R.W . 447; A tti Na­
poli 1973 (1975), pp. 51 e 54; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 758;
Pottino 36; Fiore, in Sic. Arch. 36 (1978), p. 53 ss.; E. Valenti,
Epopea di tre città (Palermo 1980).
Stefano, pur errando nella trascrizione da Filisto, distingue M.
da Άμήστρατος (v.) e non v’è ragione per identificare i due nomi
(contra, però, Fiore). L’ubicazione di M. al Castellacelo di Mariano­
poli è accolta quasi unanimemente dagli studiosi. Secondo Pottino,
però, M. sarebbe di cercare a Pizzo Nicolosi (presso Corleone).

Νακόνη, ad flumen Lanariumì

Steph. Byz. s.v. Νακόνη (πόλις Σικελίας, τό εθνικόν Νακοναϊος.
Φίλιστος [fr. 26 J.]);
monete Νακοναίων, Καμπανών.
 Holm II 230 n. e s.; P. I l i 650; P2 213 con n. 2; 316 con η. 1;
Gabrici, in K. V (1959), p. 39 s.; Gentili, in N.S. 1969, Suppi. II,
p. 8 ss.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 42; Hollo­
way, ibid., p. 143 s.; Tusa Cutroni, ibid., p. 195; cfr. K. XVI
(1970), p. 253.
Non è certo da prendere in considerazione l’identificazione con
S. Cono presso Riesi (P2 316 con n. 1). Nemmeno il tentativo di
Gabrici di localizzare N. presso il fiume Lanarius (v.) è stato accolto
da tutti gli studiosi. Qualcuno ha visto N. al monte Naone (v. P2
213 con n. 2; Gentili e da ultimo Bernabò Brea). La provenienza
delle monete note non chiarisce il problema (v. i dati in Tusa Cu­
troni A.I.N.).

Ναύλοχος, Naulocha, presso Spadafora (ME) (11 C)

°Sil. It. XIV 264 CNaulocha);
App. b.c. IV 85 ss.; V 116,482; 121,502; 122,506; Cass. Dio
XLVIII 30.
Fo. 809; P2 308 con n. 1; 328.

Νάξος, Naxus, Giardini (ME) (11 D)

°Ps. Scyl. 13; °Ps. Scymn. 277; °Strab. VI 2,2; 2,4; °Plin. n.h.
I l i 8 (14), 88; 91 (Naxi); °It. Ant. 87,2;
Herodot. V II 154; Thuc. IV 25; VI passim; V II 14; Callim.
Aet. II fr. 43,1. 36 Pfeiffer; Diod. passim; Plut. Nic. 16,8; Steph.
Byz. s.v.; Suda s.v. Ναξία;
monete Ναξίων.
Fo. 791; Holm 248 ss. con n. 2; F. 321 ss.; Bérard, T., p. 77 s.;
P2 323; V. 76 ss. Cfr. Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 27; B.F.L.S.
1955, p. 254, per l’incerta derivazione del nome Schisò.

Νέαι
Diod. XI 88,6 (παρά τού κοινού των Σικελών άθροίσας δύναμιν
άξιόλογον τάς μέν Νέας [corr. Μένας], ήτις ήν αυτού πατρίς, μετω-
κισεν εις το πεδίον, καί πλησίον τού τεμένους των όνομαζομένων
Π α λ ι κ ώ ν εκτισε πόλιν άξιόλογον, ήν άπό των προειρημένων
θεών ώνόμαζε Παλικήν).

209
 Holm 154 s.; P2 243 n. 3; Rizzo, Repubblica, p. 62; Messina,
in Cron. Arch, e St. Arte 1970, p. 31; Seminerio 49 s.; Manni, in
A L L 1976, p. 5 ss.
N. è indicata da Diodoro come patria di Ducezio. Non può dun­
que essere confusa con Μέναινον, da lui fondata.
Incerta è l’ubicazione, ma non può essere lontana dalla piana
in cui Ducezio stesso la trasferì, verosimilmente verso Lentini (v.
anche Νεοπολΐται).
Rizzo accoglie la correzione Μένας. Per Messina N. non esiste.

Νέαιτον: v. Νέητον

Νέα πόλις
Plut. Dio 49,1 (Φάρακος δέ προς Νέα πόλει της Άκραγαντίνης
στρατοπεδεύοντος έξαγαγών τούς Συρακοσίους εβουλετο μεν . . .
κ.τ.λ.).
L’indicazione της Άκραγαντίνης non è sufficiente per una pre­
cisa localizzazione. Sembra però escludere, comunque, che si tratti
di Νέαι (v.) o della città dei Νεοπολΐται (v.).

Νέητον s. Νέαιτον, Netum, Noto Vecchia (Noto, SR) (11 G )

°Plin. n.h. I l l S (14), 91 (Netini); °Sil. It. XIV 268 (Netum);
°Ptol. I l i 4,7;
Diod. X X III 4,1 (Νεαιτίνων); XX 32,1-2? (Νεαιτίνην, Νεαι-
τίνους cod. F in luogo di Λεοντίνην, Λεοντίνους); Cie. I I Verr. V
22,56 (Netini); 51,133 (Netinorum foederata civitas);
iscrizioni: Le Bas-Waddington, Voyage archéologique en Grece
et en Asie mineure, Expl. des inscr., t. I l i , p. 91, n° 263 (Νεαιτΐ-
νος); Άρχ. Δελτ. XI (1927-28), p. 58, n° 221 (Σικελός από Νεαί-
του); I.G. ΙΙ-ΙΙΙ2 10292 (άπό Νεαίτου).
Fo. 815; Holm 157; F. 149; D. 103; P2 207; 324; Piraino, in
K. V (1959), ρ. 176; La Rosa, in A tti e Mem. per la valorizzazione
di Noto Antica II (1971), p. 43 ss.

Νεοπολΐται
Diod. XVI 72,2? (κατά δέ την Σικελίαν Τιμολέων μέν έστρά-
τευσεν επί Λεοντίνους· είς ταύτην γάρ τήν πόλιν 'Ικέτας κατεπε-

210
φεύγει μετά δυνάμεως άξιολόγου. το μέν ούν πρώτον προσέβαλε τη
Νέα καλουμένη πόλει ■ μετά δε ταϋτα πολλών στρατιωτών έν τη
πόλει συγκεκλεισμένων καί ραδίως από τών τειχών άμυνομένων
άπρακτος γενόμενος έλυσε τήν πολιορκίαν. 3 παρελθών δέ προς πό-
λιν ’Έγγυον, κ.τ.λ.);
Head, Η.Ν.2, ρ. 161.
F. IV 37 (Evans); Holm IV (Storia della moneta) 117 s.; Cal­
derone, in Studi Calderini-Earibeni I, Milano 1956, pp. 69-78.
Il documento numismatico sembra indicare un collegamento
con Naxos. Forse è qui da ricordare il passo di Diodoro (XVI 72,2)
in cui è ricordato una πόλις definita νέα, collocabile presso Leon­
tini. Difficilmente sostenibile l’ipotesi di Holm (II 234 ss.) che la
N. fosse Μύλαι. Calderone ha proposto che si tratti del luogo di
Tauromenio negli anni immediatamente anteriori alla fondazione di
Andromaco. Non escluderei un rapporto con Νέαι (v.).

Nible·. v. Hyle

Νίσσα? Caltanissetta? (9 E?)

I.G. XIV *2 (. . . τις νισσις . . .).
Holm 140; F. 122; Ρ2 333.
L’iscrizione, sicuramente falsa, non può costituire una prova.

Νόαι, Noini, a monte ludica (CT)? (10 E?)

°It. thear. 108; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Noini);
Steph. Byz. s.v. (το έθνικόν Νοαϊος . .. έστι δε πόλις Σικελίας.
’Απολλόδωρος \Chron. fr. 6 J.]).
Fo. 809; Holm 154 s. n. 34; F. 563; 565; P2 328 con n. 6;
Manganaro, in Historia 1964, p. 434; Manni, in K. X II (1966),
p. 175; Messina, in Cron. Arch, e St. Arte 1970, p. 31 ss.; Manni,
in Mise. Heurgon, p. 615; A.S.S. 1976, p. 5 ss.
Non può essere qui considerato il passo di Diodoro (XI 88,6)
in cui Palmerio correggeva Νόας in luogo di Νέας (v. Νέαι). È de­
terminante, per escludere che N. sia Νομαί ο Νέαι, la presenza del
nome nell’!/, thear.
Messina, d’accordo con Freeman, propende per l’identificazione
a monte Catalfaro (Mineo).

211
 Νομαί
Diod. XI 91,3 (τον Δουκέτιον στρατοπεδεύονται περί τάς Νομάς).
Fo. 810; Holm 154 s. η. 34; F. II 371; Ρ2 244; Adamesteanu,
in R.A. 1957, p. 171 s.; Manni, in A.S.S. 1976, p. 5 ss.
N. va tenuta distinta da Νόαι (v.).

Νώνυμνα
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας, ό πολίτης Νωνυμναϊος, ώς Φί-
λιστος [fr. 65 J.]).
Fo. 813.

Olivam (ad), Vita (TP) (6 Ό)

°It. Ant. 97,5.
Holm III 487 con n. 30; P2 327; 469; V. 68.
A metà strada fra Longaricum (v.) e Lilybaeum (v.). Presso
Salemi secondo Verbrugghe.

Όλυμπιεΐον, Olympium
Thuc. VI 64,1; 65,3; 70,4; 75,1; V II 4,6; 37,2; 42,6; Diod.
X III 6,7; Liv. XXIV 33; Polyaen. VI 41,1.
Fo. 806; Holm 267; F. II 47; P. II 352.
Sede di un tempio di Zeus Olimpio in Polichne (v.), a 1500
passi da Siracusa provenendo da Leontini.
Fu trasformato in fortezza durante la guerra con Atene.

Όμφάκη, Butera (CL)? ( 9 F?)

(Philist. = ) °Oxy. Pap. 665;
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας. Φίλιστος [fr. 19 J.]. το έθνικόν
Όμφακαΐος, εδει δέ Όμφακΐνος τω τύπφ τής χώρας); Paus. V ili
46,2 (Άντίφημος è Γέλας οικιστής πόλισμα Σικανών Όμφάκην
πορθήσας μετεκόμισεν ές Γέλαν άγαλμα ύπό Δαιδάλου πεποιημέ-
vov); cfr. IX 40,4.
Holm 136; F. 119; 149; D. 112; 116; P2 209; 211; Adame­
steanu, in .R.A 1957, I, p. 168 s.; Orlandini, in K. V II (961), p.
145 ss.; V ili (1962), p. 82; S. 40; Manni, Indigeni, p. 186 ss.

212
 Per Adamesteanu Butera sarebbe Μακτώριον (v.): Ό . viene in­
vece da lui vista a monte Bubbonia.

Pachyni portus: v. ΓΙάχυνος promontorio

Παλαιστηνών γη? {10 Ό]

°Αρρ. h .c.Y 117,487.
Fo. 809; Holm 162 n. 55; III 394 s.; Gabba ad loc., p. 200.
Il testo di Appiano è parso corrotto. Si tratta comunque di una
località da cercare, secondo Gabba, alle pendici dell’Etna fra Bronte
e Randazzo, forse una ’Άλαισα (v.); e già per Holm (III 394) la
correzione potrebbe essere Άλαισηνών.

Παλική, Rocchicella (Mineo, CT) [10 F]

°Sil. It. XIV 219 (Palici);
Diod. XI 88,6 (v. Νέαι); 90,1 s. (Ό γαρ Δουκέτιος την Π α λ ι -
κ ή ν κτίσας καί περιλαβών αυτήν αξιολογώ τείχει, κατεκληρού-
χησε την ομορον χώραν, συνέβη δέ την πόλιν ταύτην διά την τής
χώρας αρετήν καί διά το πλήθος των οίκητόρων ταχεΐαν λαβεΐν
αϋξησιν. ου πολύν δέ χρόνον εύδαιμονήσασα κατεσκάφη, καί διέ-
μεινεν άοίκητος μέχρι των καί)’ ήμάς χρόνων); Steph. Byz. s.v.
(πόλις Σικελίας. Θεόφιλος [fr. 1 J.] δ’ έν ένδεκάτω περιηγήσεως Σι­
κελίας Παλικίνην κρήνην φησίν είναι, πλησίον δέ αυτής ιερόν Πα-
λικών κ.τ.λ.).
Fo. 814; Holm 155; F. II 366 ss.; Rizzo, Monete, p. 66 s.;
P2 331; Piraino, in K. V (1959), p. 178 con n. 27; Bello, ibid. VI
(1960), p. 71 ss.; Adamesteanu, ibid., V ili (1962), p. 174 ss.;
Messina, in Cron. Arch, e St. Arte 1967, p. 88 s.; Lasserre 266;
Rizzo, Repubblica, pp. 122 e 170; S. 52; Bonacasa Carra, in K.
XX (1974), p. 114; Seminerio, 48 s.; Manni, in Mise. Heurgon,
p. 608 s.; V. 44.
L’ubicazione di IL può considerarsi fissata archeologicamente.
Le ipotesi precedenti fino a P2 sono quindi cadute. Anche la deri­
vazione del nome di Palagonia da un antico Παλική νέα (P2 331)
è smentita dall’esistenza di una Πελαγονία χώρα (ν.).
Messina ritiene che Π. sia sorta sul luogo di Έρύκη (v.). Per la
possibilità che Π. sia identica a Τρινακίη v. infra (Τρινακίη).

213
 Palmae·, ν. Φοίνιξ
Πάνορμος, Panhormum, Palermo (7 C)
°Strab. VI 2,1; °Mela II 7,118 (-us); °Plin. n.h. III 8 (14), 90;
°Sil. It. XIV 261 (-os)·, °It. Ant. 91,5; 97,2 (Panormo); °Ptol. III
4,2; °T.P. (Panormo); °orb. descr. 65 (Palarmum);
Call. fr. 2 J. = Athen. X II 59, p. 542 A (ή δέ Πανορμϊτις τής
Σικελίας [πάσα] κήπος προσαγορεύεται δια το πάσα είναι πλήρης
δένδρων ημέρων, ώς φησιν Καλλίας έν όγδόηι των Περί Άγαθοκλεα
ιστοριών);
Diod. XI 20,2 (τον έν τώ Πανόρμω λιμένα); X III 63,4 (μετά
δέ ταΰτα την των Π α ν ο ρ μ ι τώ ν χ ώ ρ α ν λεηλατήσας ανα­
ρίθμητου λείας έκυρίευσε, των δέ Πανορμιτών πανδημεί παραταξαμέ-
νων προ τής πόλεως είς πεντακοσίους μέν αυτών άνεϊλε, τούς δ’ άλ­
λους συνέκλεισεν έντός τών τειχών); XIV 48,5 (την μέν ούν τών
Σολουντίνων καί Π α ν ο ρ μ ι τ ώ ν , προς δέ τούτοις 'Αλικυαίων
χώραν ό Διονύσιος λεηλατήσας έδενδροτόμησε, κ.τ.λ.); etc.; Steph.
Byz. s.v. (πόλις Σικελίας καί λιμήν, ώς Πολύβιος [ν.] . . . ό δέ τοϋ έν
Σικελία πολίτης Πανορμίτης. το θηλυκόν Πανορμϊτις. λέγεται δέ καί
Πανορμεύς);
Herodot. V II 157; Thuc. VI 2; Polyb. I 38,9 (νέα πόλις, πα­
λαιέ πόλις) e passim; Cic. I I Verr. passim; Liv. XXIV 36; XXIX
1; Liber coloniarum I, p. 211, 1. 13 (Terriiorium Panormitanorum
imp. Vespasianus adsignavit militibus veteranis et familiae suae,
etc.);
monete Πανορμιτάν;
I.G. XIV 2023 (Πανορμίτης Σικε(λός) ); I.C.U.R. 2585 (Πα­
νορμίτης).
Fo. 803; Holm 189 ss. con n. 17; F. 59; 247 ss.; P2 227;
Uggeri 150; V. 68 ss.
Due quartieri della città portavano rispettivamente il nome di
νέα πόλις e di παλαιά πόλις (Polibio).
Per la monetazione ZIZ(SYS) ν. ZIZ.
Πάρωπος, Paropini, a monte Porcara (Bagheria, PA) [7 C]
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91; 92; °Ptol. I l i 4,7 (Πατίωρος);
Polyb. I 24,3 s. (Άμίλκας, ό τών Καρχηδονίων στρατηγός ό τε-
ταγμένος έπί τών πεζικών δυνάμεων, διατριβών περί Πάνορμον, γνούς

214
έν τοϊς 'Ρωμαϊκοϊς στρατοπέδοις στασιάζοντας τούς συμμάχους προς
τούς 'Ρωμαίους περί των έν ταϊς μάχαις πρωτείων, καί πυνθανόμενος
στρατοπεδεύειν αυτούς καθ’ εαυτούς τούς συμμάχους μεταξύ τοϋ
Π α ρ ώ π ο υ καί των Θερμών των Ίμεραίων, έπιπεσών αύτοϊς
αίφνιδίως) ;
monetazione.
Fo. 811; Holm 160; F. 138 s.; P2 327; Giustolisi, in K. XVI
(1970), p. 161 s.; Croma, p. 51 s.; Manni, Strasb., p. 84; C.A. Di
Stefano, in Sic. Arch. 38 (1978), p. 35.
Piuttosto che con l’ubicazione di IL a Collesano (ancora P2),
la « fragwurdige Angabe » di Plinio che, secondo Ziegler (P.-W.,
s.v. Πάρωπος), « hilft auch nicht welter », ha trovato una spiega­
zione da Giustolisi che trova Π. a Monte Porcara secondo l’indica­
zione « contraque Paropinos Ustica » (Plin. 92). La probabilità di
Collesano è, del resto, ormai esclusa (Di Stefano) su base archeo­
logica.
Va riferito a Π. anche quanto Tolemeo dice di Πατίωρος, op­
portuna essendo la correzione di Cluverio accolta da Miiller.

Parthenicum, Partinico (PA) (7 C)

°It. Ani. 97,9.
Fo. 807; Holm III 487; P2 327; V. 69; Giustolisi, Aquae.

Partilaticus fundus
“Marini, Pap. 73 = Tjader I, 11. 13 e 54.
P. IV 226.

Πατίωρος: v. Πάρωπος

Πελαγονία χώρα, Palagonia (CT)? (20 F?)

Steph. Byz. s.v. (χώρα Σικελίας, το εθνικόν Πελαγονιαΐος [?,
vv.ll. Πελαγοναΐος, Πελαγιναΐος; Πελαγονιαΐος Meineke]).
Ρ2 331. Cfr. Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 38; B.F.L.S. 1955,
p. 242.
Se non si tratta di omonimia casuale, questa χώρα si dovrà cer­
care presso l’attuale Palagonia, nella quale Pace vedeva una Πα-
λική νέα.

215
 Petiliam, Campobello di Licata (CL) ? (5 F?)
°It. Ant. 88,2;
bolli PETIL(...).
Fo. 813; Holm III 484 con n. 10; Li Gotti, in A.S.S. 1956,
p. 247; P2 333; 594; V. 83.
Le distanze riportate dall ’It. Ant. indicano chiaramente che P.
era più vicina ad Agrigento (18 miglia) che a Filosofiana (27 miglia),
cosicché parrebbe più opportuno pensare a Campobello di Licata che
a Riesi, dal cui territorio provengono i bolli PETIL(...), o a Delia
(ancora P2 333).

Πέτρα, Petrine, Castronovo (PA)? (8 D?)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Petrini); °Sil. It. XIV 248 (Petraea);
°It. Ant. 96,8 (Petrine); °Ptol. I l i 4,7;
Diod. X X III 18,5 (Πέτρινοι); Cic. I I Verr. I l i 39,90 (Petrini);
monete Πετρείνων.
Fo. 811; Holm 159; I II 486 con n. 23; F. 146; P2 335 con
n. 5; Manganaro, A.N.R.W ., p. 447; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p.
752; V. 61 s.
Col consueto scambio fra toponimo ed etnico, possiamo ritenere
che tutte le testimonianze si riferiscano ad un solo centro. Piut­
tosto che a Petralia (dubbi già in Holm III), occorre pensare ad
un centro diverso che 1’It. Ant. ci induce a cercare a Castronovo
sulla Agrigento-Palermo. Anche in questo caso l’assonanza dei nomi
ha tratto in inganno.
Nello schema di Verbrugghe Petrina si identifica con Priz-
zi (PA).

Petrine, Πέτρινοι: v. Πέτρα

Φαλάριον, a monte Desusino (Butera, CL) [9 F]

Diod. XIX 108 (1 . . . . κατεϊχον δε Καρχηδόνιοι μεν τόν λόφον,
όν φασι φρούριον γεγενήσθαΐ Φαλάριδος...........διό καί τόν τόπον
’Έκνομον από τής εις τούς άτυχοϋντας άσεβείας προσηγορεϋσθαι.
2 έκ δέ θατέρου μέρους ’Αγαθοκλής έτερον των Φαλάριδος γεγενημέ-
νων φρουρίων κατείχε, τό προσαγορευθέν απ’ έκείνου Φαλάριον. καί
διά μέσων μέν των παρεμβολών ήν ποταμός, δν άμφότεροι πρόβλημα
των πολεμίων έπεποίηντο, φήμαι δε κατεΐχον επί των προτέρων χρό­
νων οτι δει περί τον τόπον τοϋτον πλήθος ανθρώπων έν μάχη διαφθα-
ρήναι).
Fo. 813; Holm II 445; Adamesteanu, in Rend. Line. 1955,
p. 199 ss.; P2 579; Adamesteanu, in K. II (1956), p. 148 con n. 21;
R.A. 1957 I, p. 152 s.; K. IX (1963), p. 31.

Philippiam?
Bollo laterizio Filippiani: Adamesteanu, in B.d’A. 48 (1963),
p. 260 (fig. 28 a p. 272).
L’identificazione di una località di questo nome nella zona di
Sabbucina (Caltanissetta) — da cui provengono queste tegole — è
tu tt’altro che certa. Va infatti tenuta presente la possibilità che si
tratti soltanto di una fabbrica.
Si veda anche C.I.L. X 8045,16 da Tindari (Philippianorum).

Philosophiam, Soriana (Mazzarino, CL) [9 F]

°It. Ant. 88,2; 94,5;
timbri di mattoni (FIL SOF).
Fo. 813; Holm III 484; Adamesteanu, in Rend. Line. 1955,
p. 210; R.A 1957 I, p. 180; P2 331; 586; V. 55 e 83.
Tra le vv.ll. di It. Ant. 88,2 (Gelasium, Gela sive, Gelensium)
non saprei scegliere la migliore. Qualunque essa sia, comunque,
determina in qualche modo il sito di Ph. Piuttosto che ad una Gela
« mediterranea » mi pare possibile pensare ad un toponimo in rap­
porto col fiume (v. Γελάς). Non è tuttavia da escludere che a questa
località alluda Tolemeo col nome di Γέλα (cfr. Villari, Da Ibla Erea
a Piazza Armerina, Roma 1964, p. 36): Tolemeo ignora nel suo
elenco il fiume omonimo e non poteva indicare Γέλα (distrutta)
come città esistente sulla costa.

Φιντίας s. Φιντία, Phintia, Licata (AG) (8 F)

°Strab. VI 2,1 (είς Φιντίαν); °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Phin­
tienses); °It. Ant. 95,5? (.Plìntis); °Ptol. I l i 4,7 (Φθινθία, Φιντία);
Diod. X X II 2,2 (κτίζει δέ Φιντίας πόλιν, όνομάσας αυτήν
Φ ι ν τ ι ά δ α , Γελωους άναστάτους όντας οίκίσας έν αυτή, έστί δέ
αυτή παραθαλάσσιος, καθαιρών τα τείχη καί τάς οικίας, τούς λαούς

217
τής Γελάς εις τήν Φιντιάδα μετήνεγκε, κτίσας τείχος και αγοράν
άξιόλογον καί ναούς θεών); 7,1; XXIV 1,8 (περιπλευσας δε τον
Πάχυνον καί καθορμισθείς πλησίον Φιντίαδος
Cic. II Verr. I l l 83,192 (.Phintia).
Fo. 806; F. 429; D. 139; P2 209; 325 con n. 5; Lasserre 267;
Uggeri, in P.d.P. 1968, p. 120 ss.; Manni, in K. XVII (1971), p.
124 ss.; V. 39; 46.
Anche Plintis (v.) viene di solito identificata con Φ·, ma l’iden­
tificazione mi pare incertissima. Così pure occorre tener presente
che Tolemeo ricorda, oltre Φ., anche Πιντία (v.). Che Φ- sia l’an­
tica Gela è sostenuto da alcuni per puro campanilismo.

Φωκέαι v. Φωκαΐαι, nel territorio di Leontini [10-11 F]

Thuc. V 4,4 (καί ύστερον πάλιν αυτών — scil. dei δυνατοί di
Leontini — τινες διά το μή άρέσκεσθαι άπολιπόντες εκ τών Συρα­
κουσών Φωκέας [ν.1. Φωκαίας] τε, τής πόλεώς τι τής Λεοντίνων
χωρίον καλούμενον, καταλαμβάνουσι καί Βρικιννίας, ον έ'ρυμα εν
τή Λεοντίνη).
F. 371; III 70 s.; Ρ2 267.
Secondo Pace Φ. sarebbe un quartiere di Leontini (v.), ma Tu­
cidide parla di un χωρίον.

Φοίνιξ, T amaricium, Palmae, S. Alessio (ME)? (11 D ?)

°It. Ant. 87,1 (Tamaricios sive Palmas)·,
App. b.c. V 110,459 (οι μεν αυτών ές Κόκκυνον άκραν ώρμί-
σαντο, οί πεζοί δ’ ούκ άξιοΰντες άγχοϋ τών πολεμίων στρατοπεδεύειν
ές Φοίνικα πόλιν άνεχώρουν).
Holm 183; I l l 390; F. 561; P2 235; Gabba ad App. loc. cit.,
p. 187; V. 76 ss.
I tre nomi indicano probabilmente una stessa località: Vii. Ant.
dà come sinonimi T. e P. La località appare nell’Itinerario a 20 mi­
glia da Messina verso Sud, 15 prima di Taormina; Appiano ci dà
come punto di riferimento il promontorio Κόκκυνος (v.). Siamo dun­
que nei pressi del capo S. Alessio.
Secondo Verbrugghe si tratta di Tor Marina di Palma, Wilson
pensa a S. Teresa di Riva alla foce del Sàvoca, alquanto a Nord di
S. Alessio.

218
 Difficilmente questo centro potrà essere messo in rapporto col
fiume Φοινικοϋς (v .).

Π ίακος, al Mendolito di Adrano (CT)? {10 E ?)

Steph. Byz. s.v . (π όλις Σ ικελίας, oi π ο λ ΐτ α ι Πιακΐνοι [Π ιακηνοι
libri]);
monete Π ια κ ίνω ν.
Fo. 813; Rizzo, Monete, p. 68 ss.; D. 135; Mazzarino, in An-
themon, Firenze 1955; p. 41 ss., partic. p. 63 ss. n. 44; P2 213;
331 con n. 7; Consolo, Contributo, p. 104 n. 9; Piraino, in K. V
(1959), p. 183 s.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 45;
Jenkins, ibid., p. 90 s.; Manni, in Mise. Heurgon, p. 609.
Che si tratti di Casale di Piazza (EN) è vecchia ipotesi (ancora
P2). Il punto di vista di Pais, che considera identiche Π. e Τρινακίη
(v.), è stato accolto da Mazzarino e Consolo, ma non da Pace e da
Bernabò Brea, che ritiene invece suggestiva l’ipotesi di Rizzo, se­
condo cui Π. sarebbe S. Anastasia di Randazzo (CT). Da ultimo si
è proposto (Jenkins) di identificare Π. al Mendolito. Siamo, co­
munque, nella zona etnea, come già suggeriva Rizzo ricordando che
tre monete di Π. erano state ritrovate presso Adrano. Rizzo propo­
neva anche l’identificazione di Π. con Τίσσα (v.).
Si veda anche, infra, Πικινοί.

Π ικινοί? Πικΐνοι?
Diod. X II per. (ώς Συρακόσιοι στρατεύσαντες έπί Πικηνούς [Πι-
κινούς, Π ικίνους?] τη ν π όλιν κατέσκαψ αν).
Per la bibliografia ν . Πίακος e Τρινακίη.
La supposta identità fra questa città e Τρινακίη (v.) è fondata
sul parallelo fra la perioca diodorea e Diod. X II 29,2 ss. Mi pare
tuttavia che, proprio per questo parallelismo, sia opportuno espun­
gere la voce derivante, probabilmente, da una copia errata del testo
diodo reo.

Π ιντία

°Ptol. I l i 4,3.
Miiller ad loc.
Situata tra i fiumi Mazara e Sossio, questa località — che To-

219
lemeo distingue da Φιντία (v.) — va cercata non lontano da Se­
linunte.
Non è necessario porre Π. in rapporto con le Aquae Segestanae
sive Pintianae (v. Σέγεστα), che probabilmente debbono il loro
secondo nome a qualche cittadino romano. Appunto in base a que­
sto nome Miiller cercava Π. ad oriente di Segesta.

Pirama, Vicari (PA)? (8D?)

°It. Ani. 97,1.
Holm III 486 n. 28; P. IV 151; P2 474; V. 61 s.
Nello schema di Verbrugghe Pirama andrebbe cercata a Ma-
rineo. Cfr. infra: Strade.

Pitiniana, Aragona (AG)? (8 E?)

°It. Ani. 96,1.
Fo. 811; Holm III 486 n. 26; P2 332; 474; V. 61 s.
Fra Aragona e Raffadali (quest’ultima preferita da Pace 332
e da Verbrugghe), sembra più opportuno porre P. ad Aragona sulla
stessa via che congiunge Agrigento a Palermo attraverso Aragona
appunto (Pitiniana), Cammarata {Comitiana), Castronovo (Petrine)
e Vicari (Pirama): si vedano le singole voci.

Πλημμυρών?
Diod. XIV 63,3 (φρούρια . . . το μέν έπί τοΰ Πλημμυρίου); Steph.
Byz. s.v. Δάσκων (v.); s.v. Πλημμυρών (φρούριον Συρακουσών, ο
οΐκήτωρ Πλημμυριάτης καί Πλημμυράτης).
Per la bibliografia ν. Πλημμυρών promontorio.
Il φρούριον costruito da Imilcone parrebbe sopravvissuto come
centro abitato (Stefano).

Plintis: v. Coste

Πολίχνη, presso Siracusa, all’Anapo [11 F]

Diod. X III 7,5 (την καλουμένην Πολίχνην τειχίσαντες).
Holm 267; F. 360 ss.; P. II 374; Di Vita, in K. II (1956),
p. 179 con n. 11; V. 37.

220
 Πολυζήλειος αυλή, fra Siracusa e PAssinaro [11 F-G]
Plut. Nic. 27,1 (Où μην άλλ’ δ γε Νικίας έπειράτο καί φωνή καί
προσώπω καί δεξιώσει κρείττων όράσθαι των δεινών, καί παρά πάσαν
γε την πορείαν έφ’ ημέρας οκτώ βαλλόμενος καί τραυματιζόμενος
υπό των πολεμίων άήττητον διεφύλαττε την συν έαυτώ δύναμιν,
άχρι ου Δημοσθένης έάλω καί το μετ’ έκείνου στράτευμα, περί τήν
Πολυζήλειον αυλήν έν τψ διαμάχεσται καί ύπολείπεσθαι κυκλωθέν
. . . κ.τ.λ.).
Che si tratti di una località fra Siracusa e PAssinaro si ricava
appunto da Plutarco, che descrive la ritirata degli Ateniesi da
Siracusa.

Π ρόπαλαι?
Steph. Byz. s.v. (π όλις Σ ικελίας, το έθνικόν Προπαλαϊος)
Come per altri nomi ricordatici da Stefano, anche in questo
caso sembra opportuno un punto interrogativo: Sicilia o Italia me­
ridionale?

Προστρόπαια?
Steph. Byz. s.v. {π ό λ ις Σ ικελίας, το εθνικόν Π ροπαλαϊος).
π α ϊο ς ).
Si dovrà fare la stessa riserva che per Πρόπαλαι (v.), ma non
è da dimenticare la presenza in Sicilia di una Tropea, su cui v. Ales­
sio, in B.S.C. 1946-47, p. 38; B.F.L.S. 1956, p. 332.

RSMLKRT = Η ρ ά κ λεια Μ ίνωα?

Leggende monetali.
P2 233.

'Ρύβδος?
Steph. Byz. s.v. (φρούριον Σ ικελίας, τό έθνικόν 'Ρύβδιος).
Fo. 813.
Ancora una volta il dubbio si impone.

Σ χήρα, Schermi, fra Lercara e Valledolmo (PA)? (8 D?)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 {Schermii)· °Ptol. I l i 4,7;

221
 Cic. II Verr. I ll 43,103 (Schermi; v.l. Acherini).
Fo. 812; Holm 138 s.; P2 218 n. 5; 333. Cfr. Alessio, in B.S.C.
1946-47, p. 39; B.F.L.S. 1956, p. 346.
Vanno probabilmente riferiti a Σ. gli Acherini ricordati da Ci­
cerone.
Secondo l’etimologia di Sciri proposta da Alessio, occorrerebbe
cercare Σ., o una città omonima, appunto a Sciri, fra Chiaramonte
Gulfi e Grammichele; ma la posizione di Sciri Sottano, località
donde proviene una famosa iscrizione sicula (v. Βουρεναι), è troppo
lontana da quella che ci indica Tolemeo e, pur con i dubbi che
questa testimonianza può lasciare, è meglio attenersi alle conclu­
sioni di Muller, che colloca Σ. fra Lercara e Valledolmo, piuttosto
che presso Corleone, pensando al monte « Sciaria ».

Σκίρθαια, San Carlo (Caltabellotta, PA) (7 E)

Diod. XXXVI 8,2 (ó δέ Τρύφων άπολύσας Άθηνίωνα της αιτίας
έβουλεύετο περί τού προς 'Ρωμαίους πολέμου, καί τω μεν ήρεσκεν έν
τοϊς Τριοκάλοις άγωνίζεσθαι, Άθηνίων δέ συνεβούλευε μή συγκλείειν
έαυτούς είς πολιορκίαν, άλλ’ έν ύπαίθρω διαγωνίζεσθαι. κρατησάσης
δέ ταύτης της βουλής κατεστρατοπέδευσαν πλησίον Σ κ ι ρ θ α ί α ς ,
δντες ούκ έλάττους των τετρακισμυρίων απείχε δ’ αύτών ή 'Ρω­
μαίων παρεμβολή στάδια δυοκαίδεκα).
Holm 139; Ρ2 332; Bejor, in A.S.N.P. 1975, p. 1282 s.
Σ. va cercata non lungi da Τριόκαλα (v.), forse a S. Carlo, dove
l’ipotizzava Pace. È sicuramente una pura assonanza di nomi che
ha suggerito un riferimento ad Acristia (ora Castello Gristia).

Σέγεστα, ’Έγεστα, Αίγεστα, Segesta, scavi di Segesta (TP)

(6 D)
°Strab. VI 2,5 (Αίγεσταίαν, scil. κατοικίαν); °Plin. n.h. I l i 8
(14), 91 (Segestani); °Ptol. I l i 4,1 (Σεγέστα); °T.P. {Segesta);
°Aelian. II 33 (Αίγεσταΐοι); °Solin. V 17 (apud Segestanos);
Steph. Byz. s.v. ’Έγεστα (πόλις Σικελίας, ένθα θερμά ϋδατα, ώς
Φίλων [fr. 36 J.] . . . . το έθνικόν Έγεσταΐος, καί θηλυκώς);
Herodot. V 46; V II 158; Thuc. VI passim (’Έγεστα, Έγε-
σταΐοι); V II 57; Polyb. I 24,2 (Αίγεσταίων, Αίγέστη); Diod. pas­
sim (’Έγεστα, Έγεσταΐοι); Cic. I I Verr. passim; Plut. Nic. 12,1

222
(Αίγεστέων); 14,3 (Αίγεστεύσιν); Polyaen. VI 21 (Έγεσταΐοι);
Tzetz. Lycophr. 952; cfr. 472 e 964 (v. ’Άταλλα);
monete Έγεσταίων;
I.G. XIV 288 = I.G.L.M.P. 46 (Έγεσταίων δάμος); 282.
Fo. 802; Holm 200 s. con n. 25; F. 199 ss.; D. 143; P2 324
con η. 1; Uggeri 150 s.
Δικαιόπολις fu il nuovo nome di Segesta secondo Diod. XX
71,5 (ή μέν ουν A l γ ε σ τ α τυχοΰσα μιας ημέρας άτυχους ήβηδδν
έθανατώθη. δ δ’ ’Αγαθοκλής παρθένους μεν καί παϊδας εις την ’Ιτα­
λίαν διακομίσας άπέδοτο τοΐς Βρεττίοις, της δε πόλεως ουδέ την
προσηγορίαν άπολιπών, αλλά Δικαιόπολιν μετονομάσας έδωκεν οί-
κητήριον τοΐς αύτομόλοις).
Una adsignatio del territorium, è ricordata dal Lib. Col. (I,
p. 211: Item Segestanorum ....).
Con la città vanno anche considerate le acque che ne prendono
il nome:
°Strab. VI 2,9 (Α ίγεσ τα ΐα . . . π ό τ ιμ α ) ; °It. Ant. 91,2 (aquis
Segestanis sive Pincianis); 97,10 (ad Aquas Perticianenses);
Diod. IV 23,1 (θερμά λουτρά . . . Εγεσταΐα) ; Plin. n.h. XXXI
6 (32), 61 (aquae); Steph. Byz. s.v. ’Έγεστα (v. Σέγεστα).
Holm 84; P. I l l 241; Giustolisi, Aquae Segestanae, Palermo
1975; V. 69
Holm vorrebbe identificare con queste « acque calde » anche
le acque bollenti dei fiumi Helbesus (v.) e Πόρπαξ (v.). L’esatta
ubicazione pare provata da Giustolisi.
I nomi indicati con vv.ll. dall’17. Ant. restano imprecisabili.
Σ εγεστανώ ν έμπόριον, Castellammare del Golfo (TP) (6 C)
°Strab. VI 2,1; 2,5 (Αίγεστέων έ.); °Ptol. I l i 4,2 (Έ. Σεγε­
στανών).
Holm III 497 n.; P2 325.
Σεισυρίων?
I.G. XIV 282 (da Trapani).
Vi compare un Πασίων Δεκκίου Σεισυρίων Έ γεσ τα ΐος. Sembra
giusta l’opinione di Schmoll (in K. V II, 1961, p. 77 s.) e di Alessio
(Fortune, p. 94 n. 398), che escludono l’ipotesi che si tratti di un
etnico (*Σισύριον, del tipo di Ά γύ ρ ιο ν).

223
 Σελινουντίαι θερμαί, Thermae Selinuntinae, Sciacca (AG)
(7 E)
“Mela II 7,118; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 90?; °It. Ant. 88,7 {ad
Aquas); 89,4 (Aquis Larodes; vv.ll.); °T.P. (Aquas Labodes).
Holm III 491; F. 63; 76; 419; P2 219;'326; Bejor, in A.S.N.P.
1975, p. 1275.
È dubbio se Θ.Σ. sia stata effettivamente una città. La posizione
che Thermae colonia ha nella lista pliniana fra Agrigentum e Mazara
sembra indicare che si tratti della Thermae della costa meridionale
dell’isola, ma la precarietà della lista stessa non offre alcun affida­
mento.

Σελινοϋς, Selinus, scavi di Selinunte (Castelvetrano, TP)

{6 E)
°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες; °Ps. Scyl. 13; °Ps. Scymn. 292;
Verg. Aen. I l i 705; °Strab. VI 2,6; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 {Se­
linunti); “Sii. It. XIV 200; “Vib. Seq. 135;
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας, άρσηνικώς καί θηλυκώς λεγο-
μένη. ό πολίτης Σελινοΰντιος καί Σελινούσιος καί Σελινουντία);
Schol. Callim. Aet. II, 1. 33 (Σελινοΰσσα πόλ(ις) ά(πό) Σ[ελι]ν(οΰν-
τος) ποταμ(οΰ) );
Herodot. V 46; Thuc. VI-VII passim; Polyb. I 39,12 (ή Σελι-
νουντία); Diod. passim; Polyaen. I 28,2 (Σελινούντιοι);
I.G. XIV 268 = I.G.L.M.P. 49 (Σελινοντιοι); Inschr. v. Olym­
pia 22 = Schwyzer 165 = Arch. Class. 1965, p. 195 ss. (έν Σ]ελι-
νόεντι); Κ. XVIII-XIX (1972-73), ρ. 70 ss. (Σελινώντιος); SyW
11 (Σελινόντιος).
Fo. 800 s.; Holm 272 s. con n. 25; F. 420 ss.; Bérard, T.,
p. 89 ss.; P2 323

Semelitani
“Plin. n.h. I l i 8 (14), 91.
Σεργέ(ν)τιον
“Ptol. I l i 4,7;
monete ΣΕΡ(. ..) (VI secolo a.C.).
Rizzo, Monete, p. 278 ss.; P2 334.
 Si considera comunemente Σ. come sinonimo di Έργέτιον (v.),
in analogia ai numerosi esempi noti in Sicilia della caduta di Σ-.
La tipologia delle monete sembra indicare un rapporto con Νάξος.

Σιλεραίων (gen. plur.)

monete Σιλεραίων.
P. I l i 650; P2 116 n. 5; Manganaro, in A.N.R.W ., p. 447; A tti
Napoli 1973 (1975), p. 54.
Sulla presunta connessione con ’Ιλαρόν si veda quella voce.
Manganaro ha proposto di ubicare i Σ. prima fra Agrigento e Cal-
tanissetta, poi ad Alimena, ma finora ha soltanto annunciato l’in­
tenzione di darne una dimostrazione.

Σίπανα, Σίττανα: v. 'Ίπ(π)ανα

Σολοϋς, Solus s. Soluntum, Sólanto, poi a monte Catal-
fano (PA) (8 C)
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 90 (Soluus); °It. Ant. 91,6 (Solunto);
°Ptol. I l i 4,2; °T.P. {Solunto);
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας [Κιλικίας libri], ώς Έκαταΐος
[fr. 86 N.] . . . ό πολίτης Σολούντιος καί Σολουντΐνος μετά τοΰ ν, καί
Σολουντινίς καί Σολουντιάς καί Σολουντίς); Suda s.v. Σόλοι (πόλις
Σικελίας καί Κύπρου . . . ; ma cfr. s.v. Σόλων . . . . άπεδήμεσεν έν Κι­
λικία καί εκτισε πόλιν, ην Σόλους έκάλησεν έξ αύτοϋ: evidente la
confusione fra Σολοϋς e Σόλοι); Thuc. VI 2; Diod. XIV 48,4;
78,7; etc.; Cic. I I Verr. I l l 43,103;
monete Σολοντίνων; KFRA.
Fo. 808; Holm 192; F. 255; 263 ss.; P2 327; Tusa, in K. III
(1957), p. 82 ss.; Gabrici, in K. V (1959), p. 1 ss.; Tusa, in K.
V III (1962), p. 163; Uggeri 149; Giustolisi, in K. XVI (1970),
p. 144 ss.; Tusa, ibid. XVII (1971), p. 33 ss.; Giustolisi, Croma,
p. 53 ss.; Manni, Strasb., p. 83 ss.; Pottino 12 ss.; V. 70 s. Cfr.
Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 29; B.F.L.S. 1956, p. 348.
È noto che la Solunto attualmente conosciuta sul monte Catal-
fano è sorta soltanto nel IV see. a.C. La Solunto arcaica era sicu­
ramente più ad Est ed il nome ne è continuato a tu tt’oggi da Só­
lanto. Secondo Uggeri, anzi, l’ubicazione più esatta è Monte della
Città sopra la Punta di Solanto.

225
 Sono da escludere le identificazioni sul monte Porcara (proba­
bilmente Πάρωπος, v.) e forse alla Cannita (Κ ρονία?, v.), ove tut­
tavia non si può escludere che si trovasse l’acropoli di Σ.
A Solunto si attribuisce anche la monetazione con KFRA.

Solusapre?
°It. Ani. 92,5.
Holm 194; P. Γ 430, n. 2; Scibona, in K. XVII (1971), p. 24
n. 12; Fiore, in Sic. Arch. 28 (1974), p. 41 ss. (anche per la bi­
bliografia anteriore); Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975),
p. 12; V. 71 s.
Si tratta del punto terminale di un deverticulum della via Va­
leria, che potrebbe trovarsi, secondo Scibona e Fiore, al Piano della
Chiesa a Sud di Caronia (ME). Il nome però è certamente corrotto,
anche se è inaccettabile l’ipotesi prospettata, ma poi abbandonata,
da Pace (Solusapre = Solus Asprae). L’interpretazione « fenicia »
di Movers, accolta da Holm, non è preferibile a quella di Pace. Si
potrà, con molta cautela, avanzare l’ipotesi che si tratti di una se­
conda Solunto? In questo caso occorrerebbe leggere la testimonianza
dell’li. Ant. correggendola con « Solus a pr{a)e(dicta statione) ».
Σω πολιανός?

I.G. XIV 290.

Contro l’interpretazione di questo nome come etnico si v.
Schmoll, in K. VII (1961), p. 77 s.
Σ τιελα να ίω ν (gen. plur.)

m o n ete Σ τιελαναίω ν; Σ τια.

Mirone, in Z.f.N. 1928, p. 29 ss.; Rizzo, Monete, p. 58; Hollo­
way, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 142; Manni, in K. XX (1974),
p. 64.
È da escludere ogni rapporto con 'Ύβλα (v. 'Ύβλαι) e con
Στύελλα (v.). Alla base di questo etnico occorre supporre un to­
ponimo *Στιελάνη.
Σ τίλπ α ι?
Steph. Byz. s.v. (π όλις Σ ικελίας, το εθνικόν Σ τ ιλ π α ΐο ς).
Fo. 810.

226
 Forbiger cita anche due passi di Diodoro (XI 49 e 76) che non
sono sicuramente pertinenti: in Diodoro il nome di Σ. non compare.
Στύελλα
Steph. Byz. s.v. (φρούριον τής έν Σικελία Μεγάριδος. το έθνικόν
Στυελλϊνος . . . . ) ; Sophron, in Pap. Soc. It. XI 1214, fr. c, 1. 3
(εκστυελλας).
Holm 152 n. 30; F. 157; Mirone, in Z.f.N. 1928, p. 29 ss.;
Rizzo, Monete, p. 58; P2 185; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973
(1975), p. 49 ss.; Holloway, ibid., p. 142.
« A nord del Càntera fra questo fiume e il Marcellino » colloca
Pace questo centro pur con qualche dubbio. Freeman pensava ad
una confusione di Stefano e ne ricavava la possibilità che « we have
anything to do with the Stylla or Atalla in Lycopron’s story of
Aigestes ».
La località di Stella (Stazione Portiere Stella, a Sud di Paterno?)
è indicata da Mirone a proposito delle monete Στιελαναίων (v.; ma
gli abitanti di Στύελλα erano Στυελλΐνοι, non Στιελαναΐοι). Ber­
nabò Brea ha proposto una ricerca di scavo presso Carlentini (SR).
Soltanto la generica indicazione di Stefano ci porta nella Megaride.
Per la confusione con Στύλλα v. ’Ά ταλλα.

Στύλλα: v. ’Ά ταλλα
Συκή
Thuc. VI 98,2 (καί καταστήσαντες έν τω Λαβδάλω φυλακήν
έχώρουν προς την Συκήν οι ’Αθηναίοι, ϊναπερ καθεζόμενοι έτείχισαν
τον κύκλον διά τάχους, καί εκπληξιν τοϊς Συρακοσίοις παρέσχον τω
τάχει τής οΐκοδομίας · καί έπεξελθόντες μάχην διενοοϋντο ποιεΐσθαι
καί μη περιοράν.); Steph. Byz. s.v. Συκαί (. . έστι καί άλλη Συκή
πλησίον Συρακουσών).
Holm II 119.
Secondo Holm si tratta di parte della pendice delle Epipole e
va distinta dalla Τύχη.
Symaethii, Passo Martino (CT)? [11 E?]
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91.
P2 329 con n. 4.

227
 Il centro, da cercare sul Simeto, è stato supposto a Passo Mar­
tino, non lungi dalla foce del fiume.

Σύνεις: v . Εύνεΐς

Συράκουσ(σ)αι, Syracusae, Siracusa (11 F)

(Philist. = ) °Oxy. Pap. 665; °Ps. Scyl. 13; °Ps. Scymn. 282;
294; °It. thear. 99; °Strab. VI 2,1; 2,2; 2,4; 2,7; °Mela II 7,117;
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89; °Sil. It. XIV passim; °It. Ant. 90,1; 95,2;
96,4 (Siracusis); °Ptol. I l i 4,4; °T.P. (Siracusis); °expos. 65; °orb.
descr. 65; °Solin. V 8; 15;
Tim. fr. 40 J. = Cic. de r. p. I l i 43 (urbs illa praeclara, quam
ait Timaeus Graecarum maxumam, omnium autem esse pucherri-
mam)\ Cic. I I Verr. IV 52 ss., 117 ss. (117 Vrbem Syracusas
maximam esse Graecarum, pulcherrimam omnium saepe audistis.
Est, iudices, ita ut dicitur. Nam et situ est cum munito tum ex
omni aditu vel terra vel mari praeclaro ad aspectum, et portus
habet prope in aedificatione amplexuque urbis inclusos; qui cum
diversos inter se aditus habeant, in exitu coniunguntur et confluunt.
Eorum coniunctione pars oppidi quae appellatur Insula, mari di-
siuncta angusto, ponte rursus adiungitur et continetur. 53, 118 Ea
tanta est urbs ut ex quattuor urbibus maximis constare dicatur;
quarum una est ea quam dixi Insula, quae duobus portibus cincta
in utriusque portus ostium aditumque proiecta est; in qua domus
est quae Hieronis regis fuit, qua praectores uti solent. In ea sunt
aedes sacrae complures, sed duae quae longe ceteris antecellant,
Dianae, et altera, quae fuit ante istius adventum ornatissima, Mi­
nervae. In hac insula extrema est fons aquae dulcis, cui nomen
Arethusa est, incredibili magnitudine, plenissimus piscium, qui
fluctu totus operiretur nisi munitione ac mole lapidum diiunctus
esset a mari. 119 Altera autem est urbs Syracusis, cui nomen
Achradina est; in qua forum maximum, pulcherrimae porticus;
ornatissimum prytanium, amplissima est curia templumque egre­
gium Iovis Olympii ceteraeque urbis partes, quae una via lata per­
petua multisque transversis divisae privatis aedificiis continentur.
Tertia est urbs quae, quod in ea parte Fortunae fanum antiquum
fuit, Tycha nominata est; in qua gymnasium amplissimum est et

228
complures aedes sacrae, coliturque ea pars et habitatur frequen­
tissime. Quarta autem est quae, quia postrema coaedificata est,
Neapolis nominatur; quam ad summam theatrum maximum, prae­
terea duo templa sunt egregia, Cereris unum, alterum Liberae,
signumque Apollinis, qui Temenites vocatur, pulcherrimum et maxi­
mum; quod iste si portare potuisset, non dubitasset auferre.
54 , 120 Nunc ad Marcellum revertar, ne haec a me sine causa
commemorata esse videantur. Qui cum tam praeclaram urbem vi
copiisque cepisset, non putavit ad laudem populi Romani hoc per­
tinere, hanc pulchritudinem, ex qua praesertim periculi nihil osten­
deretur, delere et exstinguere. Itaque aedificiis omnibus, publicis
privatis, sacris profanis, sic pepercit quasi ad ea defendenda cum
exercitu, non oppugnanda venisset. In ornatu urbis habuit victoriae
rationem, habuit humanitatis; victoriae putabat esse multa Romam
deportare quae ornamento urbi esse possent, humanitatis non plane
exspoliare urbem, praesertim quam conservare voluisset. 121 In
hac partitione ornatus non plus victoria Marcelli populo Romano
adpetivit quam humanitas Syracusanis reservavit. Romam quae
adportata sunt, ad aedem Honoris et Virtutis itemque aliis in locis
videmus. Nihil in aedibus, nihil in hortis posuit, nihil in suburbano;
putavit, si urbis ornamenta domum suam non contulisset, domum
suam ornamento urbi futuram. Syracusis autem permulta atque
egregia reliquit; deum vero nullum violavit, nullum attigit. Con­
ferte Verrem, non ut hominem cum homine comparetis, ne qua
tali viro mortuo fiat iniuria, sed ut pacem cum bello, leges cum vi,
forum et iuris dictionem cum ferro et armis, adventum et comita­
tum cum exercitu et victoria conferatis)·, Schol. Pind. Pyth. II la
(μεγαλοπόλεις είπε τάς Συρακούσας έπειδή Άρχίας τέσσαρας πόλεις
καταστρεψάμενος εις μίαν συνήγαγεν. είσι δέ αύται · Άχραδίνη,
Νεάπολις, Έπιπολαί, Τύχη Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας
μεγίστη, ώς Έκαταΐος [fr. 83 Ν .] . . . το εθνικόν Συρακούσιος καί
Συρακουσία το θηλυκόν, καί λίμνη, ή τις καλείται Συρακώ. καί
Συρακοσεύς); Suda s.v. Άρχίας (παμπλούσιος γοΰν Συρακούσα ή πό­
λις κατά τήν φήμην τήν Πυθιάδα έγένετο); s.v. Μύσκελλος (πλού­
σιοι γοΰν οι Συρακούσιοι);
Herodot. I l l 125; V II 154-161; Thuc. passim; Polyb. passim;
Diod. passim; Liv. passim; Plut. Tim. 20; Nic. 16; etc.; Polyaen.
passim; cf. anche Jacoby, F.G.H. n° 577,2 (Συρακόσιοι);

229
 monete Συρακοσίων;
iscrizioni (Συρακόσιος; Συρακούσιος; etc.).
Fo. 792; Holm 251 ss.; II 114 ss.; F. 328 ss.; Bérard, T.,
p. 96 ss.; P2 181 ss.; Uggeri 160; V. 76 ss.
Per l’etnico Συρακόσιος-Συρακούσιος si veda Musti, in P.d.P.
1962, p. 469 ss.
Per la topografia di Siracusa — ed in particolare per Τεμενίτης,
per Συκή e Τύχη, per Λάβδαλον ed Εύρύηλον, per Τρώγιλος ed Έπι­
πολαί, nonché per l’ubicazione di Λέων, Πλημμύριον ed Όλυμ-
πιεΐον — si veda Bodin-de Romilly, Thucydide, La guerre du Pé-
ioponnèse, livres V I et VII, Paris 1955, p. 172 ss.
Quanto alle fonti per singoli quartieri o fortezze citiamo, la­
sciando alla sezione archeologica di questi T.S.A. ogni precisazione:

Άχραδίνη s. Άχραδινή, Achradina:

Schol. Pind. Pyth. II la; Polyb. V ili 3,2; 4,1; Liv. XXIV 21;
XXV 24; 26; 31; Diod. XI 68,3; 73,1; XIV 63,1; Cic. I I Verr.
IV 53,119; Plut. Dion 29,3; Marc. 18,5; Tim. 18; Steph. Byz.
s.v. Άχραδίνη (νήσος εχουσα πάλιν προς ταϊς Συρακούσαις, ήν έπο-
λιόρκησε Μάρκος ό 'Ρωμαίων στρατηγός, άλλα καί Άχραδίνη μοίρα
Συρακουσών. Χάραξ [fr. 51 J.] δε χώραν αυτήν καλεϊ καί νήσον, το
εθνικόν Άχραδιναΐος καί Άχραδΐνος);

Έπιπολαί, Epipolae·.
Thuc. VI 96 (Καί οί Συρακόσιοι τοϋ αύτοϋ θέρους ώς έπύθοντο
τούς τε ιππέας ήκοντας τοΐς Άθηναίοις καί μέλλοντας ήδη επί σφάς
ίέναι, νομίσαντες, εάν μη των Έπιπολών κρατήσωσιν οί ’Αθηναίοι,
χωρίου απόκρημνου τε καί ύπέρ τής πόλεως εύθύς κειμένου, ούκ αν
ραδίως σφάς, ούδ’ εί κρατοϊντο μάχη, άποτειχισθήναι, διενοοϋντο τάς
προσβάσεις αύτών φυλάσσειν, δπως μη κατά ταϋτα λάθωσι σφάς
άναβάντες οί πολέμιοι * 2 ού γάρ αν άλλη γε αύτούς δυνηθήναι.
έξήρτηται γάρ το άλλο χωρίον, καί μέχρι τής πόλεως έπικλινές τέ
έστι καί έπιφανές πάν έσω · καί ώνόμασται ύπό των Συρακοσίων διά
τό έπιπολής τοϋ άλλου είναι Έπιπολαί. 3 καί οί μεν έξελθόντες παν-
δημεί ές τον λειμώνα [τον] παρά τον ’Άναπον ποταμόν άμα τή ήμέρςι
(έτύγχανον γάρ αύτοϊς καί οί περί τον Έρμοκράτη στρατηγοί άρτι
παρειληφότες τήν άρχήν), έξέτασίν τε οπλών έποιοϋντο καί έξακο-

230
σίους λογάδας των οπλιτών έξέκριναν πρότερον, ών ήρχε Αιόμιλος,
φυγάς έξ ’Άνδρου, όπως των τε Έπιπολών ειεν φύλακες καί, ήν ές
άλλο τι δέη, ταχύ ξυνεστώτες παραγίγνωνται); 97 ι(Οί δέ ’Αθηναίοι
ταύτης της νυκτός, [η] τη έπιγιγνομένη ήμερα έξητάζοντο, έλαθον
αυτούς παντί ήδη τώ στρατεύματι έκ τής Κατάνης σχόντες κατά
τον Λέοντα καλούμενον, δς απέχει των Έπιπολών έξ ή έπτά στα-
δίους, καί τούς πεζούς άποβιβάσαντες ταΐς τε ναυσίν ές την Θάψον
καθορμισάμενοι · έστι δέ χερσόνησος μεν έν στενώ ίσθμώ προύχουσα ές
το πέλαγος, τής δέ Συρακοσίων πόλεως ούτε πλοΰν ούτε οδόν πολλήν
απέχει. 2 καί ò μέν ναυτικός στρατός τών ’Αθηναίων έν τη Θάψω
διασταυρωσάμενος τον ισθμόν ήσύχαζεν · ό δέ πεζός έχώρει ευθύς
δρόμω πρός τάς Έπιπολάς καί φθάνει άναβάς κατά τόν Εύρύηλον
πριν τούς Συρακοσίους αίσθομένους έκ τοΰ λειμώνος καί τής έξετά-
σεως παραγενέσθαι. 3 έβοήθουν δέ οΐ τε άλλοι ώς έκαστος τάχους
είχε καί οί περί τόν Λιόμιλον έξακόσιοι ' στάδιοι δέ πριν προσμεΐξαι
έκ τοΰ λειμώνος έγίγνοντο αύτοΐς ούκ έλασσον ή πέντε και είκοσι.
4 προσπεσόντες ουν αύτοΐς τοιούτω τρόπω άτακτότερον και μάχη
νικηθέντες οί Συρακόσιοι έπί ταΐς Έπιπολαΐς άνεχώρησαν ες την
πόλιν * καί ο τε Αιόμιλος άποθνήσκει καί τών άλλων ώς τριακόσιοι.
5 καί μετά τούτο οί ’Αθηναίοι τροπαΐόν τε στήσαντες και τους νε­
κρούς ύποσπόνδους άποδόντες τοΐς Συρακοσίοις, πρός την πολιν αυτήν
τη ύστεραία έπικαταβάντες, ώς ούκ έπεξήσαν αύτοΐς, έπαναχωρη-
σαντες φρούριον έπί τώ Λαβδάλω φκοδόμησαν έπ ακροις τοΐς κρημ-
νοΐς τών Έπιπολών όρών πρός τά Μέγαρα, όπως είη αύτοΐς, οποτε
προΐοιεν ή μαχούμενοι ή τειχιοΰντες, τοΐς τε σκεύεσι και τοΐς χρη-
μασιν άποθήκη); 101 (Τη δ’ ύστεραία άπό τοΰ κυκλου ετειχιζον οι
’Αθηναίοι τόν κρημνόν τόν ύπέρ τοΰ έλους, δς τών Επιπολών ταυτη
πρός τόν μέγαν λιμένα όρά, καί ήπερ αύτοΐς βραχύτατον έγίγνετο
καταβάσι διά τοΰ όμαλοΰ καί τοΰ έλους ες τον λιμένα το περιτεί­
χισμα. 2 καί οί Συρακόσιοι έν τούτω εξελθοντες και αυτοί απεσταυ-
ρουν αύθις άρξάμενοι άπό τής πόλεως διά μέσου τοΰ έλους ■ και τά­
φρον άμα παρώρυσσον, όπως μή οίόν τε ή τοΐς Άθηναίοις μέχρι τής
θαλάσσης άποτειχίσαι. 3 οί S’, έπειδή τό προς τον κρημνόν αύτοΐς
έξείργαστο, έπιχειροΰσιν αύθις τώ τών Συρακοσίων σταυρωματι και
τάφρω, τάς μέν ναΰς κελεύσαντες περιπλεΰσαι έκ τής Θάψου ές τόν
μέγαν λιμένα τόν τών Συρακοσίων, αύτοί δε περί ορθρον καταβαντες
άπό τών Έπιπολών ές τό ομαλόν και δια τοΰ έλους, ή πηλώδες ην
καί στεριφώτατον, θύρας καί ξύλα πλατέα έπιθέντες καί έπ’ αύτών

231
διαβαδίσαντες, αίροΰσιν άμα έω τό τε σταύρωμα πλήν ολίγου καί την
τάφρον, καί ύστερον καί το ύπολειφθέν εΐλον *); etc.; V II 44,1 (κα.ί
διωκόμενοι κατά τε των κρημνών πολλοί ρίπτοντες εαυτούς άπώλ-
λυντο, στενής οϋσης της άπό των Έπιπολών πάλιν καταβάσεως);
passim;
. Polyb. V ili 37,13; Liv. XXV 24; Diod. XI 73,2 e passim;
Plut. Dion 29,6; Nic. 21,7 Schol. Pind. Pyih. II la; Steph. Byz.
s.v. Έπιπολαί (v. supra: Έπιπολαί);

Εύρύηλος, Euryalus:
Tbuc. VI 97 (v. Έπιπολαί); V II 2; 43; Diòd. XX 29,4; 29,8;
Liv. XXV 25; Steph. Byz. s.v. Εύρύηλος (v. supra: Εύρύηλος);

Έξάπυλα, Hexapyla:
Diod. XIV 18 (3 τούς άρχιτέκτονας παραλαβών, άπό τής τού­
των γνώμης έκρινε δεΐν τειχίσαι τάς Έπιπολάς, ή νΰν τό προς τοϊς
Έξαπύλοις ύπάρχει τείχος. 4 ό γάρ τόπος ούτος τετραμμένος έστί
προς άρκτον, ύπόκρημνος δέ πάς καί διά την τραχύτητα δυσπρόσο-
δος έκ των έξωθεν μερών); XVI 20,2; Polyb. V ili 3,2; 37,11;
Liv. XXIV 21; XXXII 39; Plut. Marc. 18,4; 19,1; Polyaen.
V ili 11;

Λάβδαλον:
Thuc. VI 97; 98 (v. supra); V II 3,4; Diod. X III 7,4 (τό
Λάβδαλον όχύρωμα); Steph. Byz. s.v. Λάβδαλον (v. supra: Λάβ­
δαλον);

Νεάπολις:
Diod. XIV 9,5 (την Νέαν πόλιν καλουμένην); XVI 69,3 (τής
Άκραδίνης καί Νέας πόλεως); 73,2 (τή Νέςι καλουμένη πόλει); Cic.
I I Verr. IV 53,119; Plut. Marc. 18,5; Schol. Pind. Pyih. II la;

Τεμενίτης:
Thuc. VI 75,1 (Έτείχιζον δέ καί οί Συρακόσιοι εν τφ χειμώνι
πρός τε τή πόλει, τόν Τεμενίτην έντός ποιησάμενοι, τείχος παρά πάν
τό προς τάς Έπιπολάς ορών, όπως μη δι’ έλάσσονος εύαποτείχιστοι

232
ώσιν, ήν άρα σφάλλωνται); 100,2 (καί οί φύλακες αυτό έκλιπόντες
κατέφυγον ές το προτείχισμα το περί τον Τεμενίτην); V II 3,3 (άκραν
τήν Τεμενϊτιν καλουμένην) Plut. Dion. 29,1 (Τεμενίτιδες πύλαι);
Τύχα, -η, Tycha:
Diod. XI 68,1? (ν. Ίτύκη); Liv. XXIV 21; XXV 25; Cic. II
Verr. IV 53,119 (ν. supra); Plut. Marc. 18,5; Schol. Pind. Pyth.
II la; Steph. Byz. s.v. Τύχη (v. infra: Τύχη).
Sul rapporto fra Τεμενίτης e Νεάπολις si veda da ultimo Bodin-
de Romilly ad Thuc. VI-VI I, p. 172.
Si vedano anche le voci Όλυμπιεϊον, Όρτυγία (isola), Πο­
λίχνη, Συκή, Τεμενΐτις άκρα. Per Πεντάπυλα Plut. Dion 29,3
(ην δ’ ύπό τήν άκρόπολιν καί τά Πεντάπυλα, Διονυσίου κατασκευά-
σαντος, ήλιοτρόπιον καταφανές καί ύψηλόν). Per la Σκυϋική στοά
Polyb. V ili 3,2 (i comandanti romani τάς δε προσβολάς contro Si­
racusa έκριναν ποιεΐσϋαι. . . τή δε ναυτική τής Άκραδίνης κατά τήν
Σκυτικήν προσαγορευμένην στοάν, καιΚ ήν έπ’ αύτής κεϊται τής κρη-
πϊδος το τείχος παρά ιΐάλατταν).

SYS: ν. ΖΙΖ
Tabae, Leonforte (EN)? (9E?)
°Sil. It. XIV 272 (vv. 11.).
Fo. 810; Holm 193.
Il monte di Tavi, « alle cui radici è una delle fonti del fiume
Crisa volgarmente Dittaino », dista da Assoro 4 miglia verso occi­
dente e si trova ad un miglio e mezzo da Leonforte che, secondo
Amico, è « costruita nel territorio di Tavi » (Diz. topogr. d. Sicilia,
trad, e annoi, da G. Di Marzo, II, Palermo 1856, p. 569).

Ταλαρία, Talarenses, loc. Falari « sul litorale di Avo­

la » (SR)? [11G?]
°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Talarenses);
Steph. Byz. s.v. (πόλις Συρακουσίων. Θεόπομπος [fr. 196 J.]
. . . τό εθνικόν Ταλαρϊνος . . .);
Liv. XXV 27;
iscrizioni in VI Ber. Ausgr. Olympia (1958), p. 204 ss.? (a
πό]λις τών Τα[λαρίνων?),

233
 Fo. 815; Pais, Cbi. 159 s.; P2 207 con n. 2; 330 con n. 7.
L’ipotesi fatta propria da Pace (I2 207) è forse difficilmente
sostenibile, ma non più fondata è quella che lo stesso Pace (330)
tende a respingere, che cioè si tratti della Cava Grande del Cas-
sibile (Pais).

Tamaricium: v. Φοίνιξ

Ταρχία
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελική. Φίλιστος [fr. 27 J·] · · · το εθνι­
κόν Ταρχιάτης, καί Ταρχιανός τω τύπω τής χώρας).
A puro titolo di informazione ricordiamo la Qal’at at-Tariq di
Idrisi (Il libro di Ruggero, trad. cit. ad Μεργάνη, p. 52). Potrebbe
essere stato così inteso il nome prearabo di T.?

Ταύακα
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας. Φίλιστος [fr. 34 J .] . · · το έθνι-
κόν Ταυακΐνος . . .).

Ταυρομένιον, Tauromenium, Taormina (ME) (11 D )

°Ps. Scyl. 13; °Ps. Scymn. 289; °It. thear. 94; O vid. Fast. IV
475 (Tauromenen); °Strab. VI 2,1; 2,2; “Mela II 7,117; °Plin.
n.h. I l l 8 (14), 88; °Sil. It. XIV 256 (Tauromenitana sede)·, °It.
Ant. 87,2; 90,3; °Ptol. I l l 4,4; °T.P. (Tauromenio); °Mart. Cap.
VI 647; °Solin. V 5 (Tauromenia, quam Naxum...);
Diod. XIV 59,2 (τούτοις δε — scil. τοΐς Σικελοΐς — το μεν
πρότερον Διονύσιος δεδώκει τήν των Ναξίων χώραν, τότε δ’ ΰπ’ Ίμίλ-
κου πεισθέντες έπαγγελίαις τον λόφον κατελάβοντο. όχυροϋ δ’ οντος
τούτου, καί τότε καί μετά τον πόλεμον ωκουν αύτόν τείχος περιβαλό-
μενοι, καί τήν πόλιν διά το μεϊναι τούς έπί τον Ταύρον άθροισθέντας
Ταυρομένιον ώνόμασαν); XVI 7,1 (ν. Ταύρος λόφος); XIV 87,5 ss.;
96,4; etc.; Plin. n.h. XIV 6 (8), 66 (Tauromenitanis honos lago­
nis); Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας, ό πολίτης αυρομενίτης καί
Ταυρομένιος);
Cic. II Verr. passim; Αρρ. b.c. V passim; Plut. Tim. 10,6;
Polyaen. V 3,6 (Ταυρομενΐτις);

234
 monete Ταυρομενιτάν;
I.G. XIV 434 (è δάμος των Ταυρομενιτάν); 1001 (Ταυρομε-
νΐται).
Fo. 792; Holm II 264 η. 1; F. 67; D. 19 η. 5; Bérard, Τ.,
ρ. I l l s.; Ρ2 203 s.; Uggeri 161; V. 76 ss.
Ταυρομένιον viene talvolta confusa da alcune fonti con Νάξος
(v.), alla quale successe nella nuova sede. Per l’interpretazione del
passo dello Pseudo-Scimno v. Manni, in K. XX (1974), p. 71 ss.

Τέμενος?
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας υπό τάς Έπιπολάς προς ταΐς
Συρακούσαις).
È un probabile equivoco di Stefano. Un quartiere siracusano è
il Τεμενίτης (v. Συράκουσαι) e Plinio ricorda una fonte Τεμε-
νΐτις (v.).

Τερβετία?
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας, οί πολΐται Τερβητΐνοι. . . Φλέ­
γων [fr. 21 J.]).
Vedrei in questo nome uno degli errori di Stefano (forse Ter-
ventum, oggi Trivento, nel Sannio?). Cfr. Introduzione.

Θάψος, Thapsus, scavi di Thapsos nella penisola Magni­

si (SR) (Π F)
°Verg. Aen. I l i 789; O vid. Fast. IV 477; °Sil. It. XIV 206
{Thapsos)·,
Thuc. VI 4,1; 97 (v. Συράκουσαι, Έπιπολαί); 99,4 (αί δέ νήες
των ’Αθηναίων ουπω εκ της Θάψου περιεπεπλεύκεσαν ές τον μέγαν
λιμένα, ά λλ’ έτι οί Συρακόσιοι έκράτουν των περί την θάλασσαν,
κατά γην δέ έκ της Θάψου οί ’Αθηναίοι τα επιτήδεια έπήγοντο);
101 s.; V II 49; Steph. Byz. s.v. (· . . εστι καί Σικελίας, έστι δέ χερ­
σόνησος έν στενω ίσθμω, ώς Θουκυδίδης, τό έθνικον Θαψιος);
Callim. Aet. II fr. 43, 1. 38 Pfeiffer; Plut. Nic. 17,1; Polyaen.
I 39,3.
Fo. 806; Holm 44; 272; F. 385 s.; 563; P2 357 s.

235
 Θέρμα; ν. Θερμαι Ίμεραϊαι

Θερμαι Ίμεραϊαι, Thermae Himerenses, Termini Impre­

se (PA) (8 Ό)
°It. thear. 116 (Θέρμοις); °Sil. It. XIV 232 (Thermarum litora)·,
°It. Ant. 92,1; 93,2 (Thermis); °Ptol. I l l 4,2; °T.P. (Thermis);
°Solin. V 19 (Thermitanis locis)·, °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες;
Polyb. I 24,4 (των Θερμών των Ίμεραίων); 39,13 (Θέρμα);
Diod. X III 79,8 (i Cartaginesi έκτισαν έν τ?) Σικελία προς αύτοϊς
τοϊς θερμοϊς ΰδασι πόλιν όνομάσαντες Θέρμα); Steph. Byz. s.v. Θέρ­
μα (χωρίον Σικελίας. Φίλιστος [fr. 16 J.]. το έθνικόν Θερμαϊος);
Diod. passim (XX 56,3: Θερμίτας); Cic. I I Verr. I l l 42,99;
74,172; IV 33,73 (sempre Thermitani);
monete Θερμιτάν Ίμεραίων;
iscrizione N.S. 1935, p. 201 s. (Ίμεραίοις); I.G. XIV 315?
(Ίμεραίο[ις Θερμιτανοΐς).
Fo. 792; Holm II 202 s.n. 1; F. 59; 76; 417; Bérard, T.,
p. 112 ss.; P2 327; Manganaro, in Historia 1964, p. 438; Manni,
in K. X II (1966), p. 174 s.; Uggeri 149; V. 70 s.; 84.
Si veda anche Ίμέρα: anche gli abitanti di Θ. Ί. continuarono
a chiamarsi sovente Ίμεραΐοι o Himerenses.
Filisto conosce un Θέρμα (v. Stefano), che è probabilmente da
identificare nel luogo in cui nel 407/6 a.C. sorse Θ. Ί.

Θερμαι Σελινουντίαι: ν. Σελινουντίαι θερμαι

Τίελλα: ν. Στύελλα

Τίσσα, Tissa, Randazzo (CT)? (10 D?)

°Plin. n.h. III 8 (14), 91 (Tissienses); °Sil. It. XIV 267 (Tisse);
°Ptol. I I I 4,7 (Τίσσα);
Cic. I I Verr. III 38,86 (perpauca civitas); Steph. Byz. s.v.
Τισσαι (χωρίον Σικελίας. Φίλιστος [fr. 37 J.] . . το έθνικόν Τισσαϊος).
Fo. 809; Holm 162; I l l 138; Rizzo, Monete, p. 68 ss.;
F. 156; D. 134 s.; P 218; 334; 582; V. 36.
L’identificazione si fonda su un’ipotesi di Cluverio che rimane

236
tale. Tolemeo elenca T. fra Imachara ed Aleta, ma questa indica­
zione non è utilizzabile.
Che T. e Πίαπος fossero la stessa città è stato ipotizzato da Rizzo.

TÓPYLOV?

Diod. XX 89,2 (περί το παλούμενον Τόργιον [ma è correzione

di Γόργιον ο Γοργόνιον]).
F. IV 466 (Evans).
Si intende solitamente questo nome come riferito ad un mon­
te (v.), ma l’indicazione di Diodoro non è esplicita e potrebbe an­
che trattarsi di un φρούριον. F. sembra incline ad accogliere l’iden­
tificazione con Caltavuturo (PA).

Tópovva?
Steph. Byz. s.v. Τορώνη (. . . εστι παί άλλη πόλις Σικελίας
διά δύο νν παί δύο δό).
Vale il solito dubbio che grava sulle notizie fornite esclusiva-
mente da Stefano.

Τρίκαλα: v. Τριόπαλα

Τριναπίη
Diod. X II 29 (2 Συραπόσιοι δε πάσας τάς των Σιπελών πό­
λεις υπηκόους ποιησάμενοι πλήν της όνομαζομένης Τριναπίης, εγνω-
σαν επί ταύτην στρατεύειν · σφόδρα γάρ ύπώπτευον τούς Τριναπίους
άντιλήψεσθαι της των όμοεθνών Σιπελών ήγεμονίας. ή δε πόλις αύτη
πολλούς παί μεγάλους άνδρας είχεν, άεί το πρωτεϊον έσχηπυΐα των
Σικελικών πόλεων · ήν γάρ ήγεμόνων ή πόλις αύτη πλήρης μέγα
φρονούντων έπ’ άνδρεία. 3 διό παί πάσας τάς δυνάμεις άθροίσαν-
τες π.τ.λ.).
Fo. 815; Holm 164 s.; F. 158; 463; 511 s.; Rizzo, Monete,
p. 66 s.; D. 135; P2 331 con n. 8; Piraino, in K. V (1959), p.
183 s.; Messina, in Cron. Arch, e St. Arte 1967, p. 90 s.; 1970, p.
31 ss.; Rizzo, Repubblica, p. 169 ss.; Seminerio 63 ss.; Manni, in
Mise. Heurgon, p. 609.
Né T. né Πίαπος (che siano o non siano identiche) possono or­
mai essere cercate ad Aidone come pensava Pace (v. 'Έρβιτα).

237
Neppure il monte ludica può essere preso in considerazione se si
accetta di localizzarvi Νόαι (v.)·
Identica a Τυρακϊναι la riteneva ancora Freeman senza valide
ragioni (suoi stessi dubbi a p. 512).
Per la possibilità che T. sia identica a Παλική (v.) si veda in­
fine Messina (e già Rizzo, Monete) coi dubbi espressi da Rizzo,
Repubblica. Per l’identificazione con Πίακος v. supra, Πίακος e
Πικινοί.
Da Diodoro si ricava soltanto che la città, sicula, era molto forte.

Τρινακρία: v. Τρινακίη

Τριόκαλα, Triocala, Caltabellotta (AG) (7 E)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Triocalini); °Sil. It. XIV 270; °Ptol.
I l i 4,7;
Diod. XXXVI 7,2-4 (Trifone διανοούμενος δέ τα Τριόκαλα
καταλαβέσθαι καί κατασκευάσαι βασίλεια πέμπει καί προς Άθη-
νίωνα, μεταπεμπόμενος αύτόν ώς στρατηγόν βασιλεύς, πάντες μέν
ούν ύπελάμβανον τον Άθηνίωνα των πρωτείων άντιποιήσεσθαι, καί
δια τήν στάσιν των αποστατών ραδίως καταλυθήσεσθαι τον πόλε­
μον · ή δέ τύχη καθάπερ έπίτηδες αϋξουσα τάς των δραπετών δυνά­
μεις, όμονοησαι τούς τούτων ήγεμόνας έποίησεν. ηκε μέν γάρ συν-
τόμως μετά της δυνάμεως επί τα Τριόκαλα ό Τρύφων, ηκε δέ καί
Άθηνίων μετά τρισχιλίων, ύπακούων ώς στρατηγός βασιλεΐ τώ Τρύ-
φωνι, τήν άλλην αύτοΰ δύναμιν κατατρέχειν τήν χώραν καί άνα-
σείειν προς άπόστασιν τούς οίκέτας άπεσταλκώς. μετά δέ ταΰτα
ύπονοήσας ό Τρύφων τον Άθηνίωνα έπιθήσεσθαι έν καιρώ παρέδωκεν
εις φυλακήν, το δέ φρούριον όχυρώτατον δν κατεσκεύαζε πολυτελέσι
κατασκευαΐς καί έπί μάλλον ώχύρου. 3 Τριόκαλα δέ αύτό φασιν
ώνομάσθαι διά τό τρία καλά έχειν, πρώτον μέν ναματιαίων ύδάτων
πλήθος διαφόρων τή γλυκύτητι, δεύτερον παρακειμένην χώραν άμ-
πελόφυτόν τε καί έλαιόφυτον καί γεωργεΐσθαι δυναμένην θαυμαστώς,
τρίτον ύπερβάλλουσαν οχυρότητα, ώς αν ούσης μεγάλης πέτρας άνα-
λώτου · ήν καί περιβόλω πόλεως σταδίων οκτώ προσπεριβαλών καί
ταφρεύσας βαθεία τάφρω βασιλείοις έχρήτο, πάση αφθονία τών κατά
τον βίον απάντων πεπληρωμένην. κατεσκεύασε δέ καί βασιλικήν οι­
κίαν καί αγοράν δυναμένην δέξασθαι πλήθος άνθρώπων. 4 έξελέξατο
δέ καί τών φρονήσει διαφερόντων άνδρών τούς ικανούς, οΰς άποδείξας

238
συμβούλους έχρήτο συνέδροις αύτοΐς · τήβεννάν τε περιπόρφυρον πε-
ριεβάλλετο καί πλατύσημον έδυ χιτώνα κατά τούς χρηματισμούς,
καί ραβδούχους είχε μετά πελέκεων τούς προηγούμενους, καί ταλλα
πάντα όσα ποιοϋσί τε καί έπικοσμοΰσι βασιλείαν έπετήδευε);
Steph. Byz. s.v. Τρίκαλον καί Τρίκαλα (ούδετέρως, πόλις Σικε-
λών, Φίλιστος [fr. 66 J.]. το έθνικόν Τρικαλινός καί Τρικαλινή θη-
λυκώς);
Cic. II Verr. V 4,10 s. (Triocalino).
Fo. 812; Holm 139; F. 121; 502; P2 332; Seminerio 63 s.;
Bejor, in A.S.N.P. 1975, p. 1283 s.; Manni, in Mise. Heurgon,
p. 609.
Bejor precisa l’ubicazione a S. Anna di Caltabellotta. Seminerio
ritiene possibile che T. fosse al Castello di Altobrando (monte Bai-
chino), ma l’ipotesi è insostenibile.

Τρώγιλος: v. Τρώτιλον

Τρώτιλον, Brucoli (già Bruca) (Augusta, SR)? (11 F?)

°Sil. It. XIV 259?;
Thuc. VI 4,1 (Lamide ύπέρ Παντακύου τε ποταμού Τρώτιλον τι
όνομα χωρίον οίκίσας καί ύστερον αύτό&εν τοΐς Χαλκιδεύσιν εν Λεον-
τίνοις ολίγον χρόνον ξυμπολιτεύσας κ.τ.λ.); Polyaen. V 5,2 (και
δή γυμνοί Μεγαρεΐς της Λεοντίνων έκπεσόντες Τρώτιλον κατφκησαν
μέχρι ενός χειμώνος); Steph. Byz. s.v. Τρώγιλος (χώρα [χωρίον corr.
Cluverus] έν Σικελία).
Fo. 806; Holm 271; F. 382; P2 182.
Ii transitorio stanziamento dei Megaresi avvenne presso il Παν-
τακύας (v.), « non lungi forse dall’odierno scalo di Bruca » (Pace).
Che a questo stanziamento si riferisca anche Silio Italico è molto
dubbio: per questo autore si dovrà pensare piuttosto alla baia di
Τρώγιλος (v.).

Τύκη: v. Ίτύκη

Τύχη?
Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας πλησίον Συρακουσών. Εφορος
[fr. 66 J.] . . . Τυχίαν «ρησίν___ το έθνικόν τής Τύχης Τυχαίος).
Si tratta certamente del noto quartiere di Συρακουσαι (v.).

239
 Τυνδαρίς, Tyndaris, Tindari (ME) (11 C)
°It. thear. 93; °Strab. VI 2,1; 2,5; °Plin. n.h. I II 8 (14), 90;
°Sil. It. XIV 208; °It. Ant. 90,5 s.; 93,1 (Tindaride); °Ptol. III
4,2; °T.P. (Tyndareo);
Diod. XIV 78 (5 Dionisio θεωρών δέ τούς Λακεδαιμονίους
προσκόπτοντας έπί τώ τούς ύφ’ εαυτών εκβεβλημένους Μεσσηνίους
έν έπισήμω πόλει κατοικίζεσθαι, μετήγαγεν εκ Μεσσήνης αυτούς,
καί χωρίον τι παρά θάλατταν δούς τής Άβακαινίνης χώρας άπετέ-
μετο καί προσώρισεν δσον αυτός μέρος άπετέμετο. 6 οί δέ Μεσσήνιοι
την μεν πόλιν ώνόμασαν Τ υ ν δ α ρ ί δ α , πολιτευόμενοι δέ πρός
αύτούς εύνοϊκώς καί πολλούς πολιτογραφοΰντες ταχύ πλείους πεν-
τακισχιλίων έγένοντο); etc.;
Polyb. I 25,1; 27,6; Liv. XXXVI 2; Cic. I I Verr. passim;
App. b.c. passim; Polyaen. V III 20;
monete Τυνδαριτάν;
I.G. XIV 1515 (Τυνδαρείτης); II-III2 10293 (από Τυνδαρίδος).
Fo, 809; Holm II 262 con n.; F. 145; Bérard, T., p. 114;
P2 323; Uggeri 144; V. 70 s.

Τυράκιον, Τυρακΐναι, Tyracinenses, Cava d ’Ispica (RG)?

(10 G?)
°It. thear. 101 (Τυρακίωι); °Plin. n.h. I l l 8 (14), 91 (Tyraci­
nenses) ;
Steph. Byz. s.v. Τυρακΐναι (πόλις Σικελίας, μικρά μέν ευδαίμων
δ’ όμως, τό έθνικόν Τυρακιναΐος καί Τυρακιναία θηλυκόν. Τυρακήν
δέ αύτήν ’Αλέξανδρος καλεϊ ( = Meineke, Anecd. Alex., p. 374);
Cic. I I Verr. I II 56,129 (Tyracinum principem civitatis);
I.G. II-III2 10467 (Τυρακΐναι).
Holm 165; I II 432 n.; F. 158; 463; 511 s.; P2 329 con n. 8;
Militello, in N.S. 1961, p. 322 ss.; Manganaro, in Historia 1964,
p. 433 s.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 17 s. Cfr.
Alessio, in B.F.L.S. 1953, p. 51; 1956, p. 352).
Che dal nome di T. derivi quello dell’attuale Troina è stato
proposto da Militello (e cfr. Bernabò Brea), ma l’ipotesi è difficil­
mente sostenibile (v. Alessio).
La Δραγϋναι ricordata da Giorgio Cedreno permette, comun­
que, di escludere l’identificazione di Troina con ’Έγγυον. Diffidi -

240
mente sostenibile è anche l’ipotesi di Freeman, che identificava T.
con Τρινακίη (v.)· Pace ancora (dopo Pais) riteneva possibile pen­
sare a Cava d’Ispica, e questa identificazione potrà essere sostenuta
ed avvalorata dall ’It. thear. almeno per Τυράκιον, che compare fra
'Έλωρον e Καμάρινα, se Τυράκιον e Τυρακϊναι si vorranno — con­
tro l’opinione comune — tenere distinte.

Τυριττός
Diod. X X III 5 (v. ’Άσκελον).
Holm I II 22; P2 116 n. 5; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 763.
Diodoro ricorda T. con ’Άσκελον ed ’Ιλαρόν; ma anche questi
centri (v.) sono di ardua identificazione.

’Εννέα Τύρσεις
Diod. XI 38,4 (έτάφη S’ αύτοΰ [scil. di Gelone] τό σώμα κατά
τον αγρόν της γυναικός έν ταϊς καλουμέναις ’Εννέα τύρσεσιν, ούσαις
τώ βάρει των έργων θαυμασταϊς).

Ούήσσα, S. Angelo Muxaro (AG)? (8 E?)

Polyaen. V 1,4 (Φάλαρις προς Τεΰτον άρχοντα Ούέσσης, ήπερ
εύδ'αιμονεστάτη καί μεγίστη Σικανών πόλις, έπεμψε τούς μνηστευ-
σομένους αύτώ την έκείνου θυγατέρα, ύποσχομένου δε στρατιώτας
άγενείους έπί των ζευγών καθίσας έπεμψε στολάς γυναικών έχοντας
ώς θεραπαινίδας δώρα τη κόρη κομιζούσας. έπεί δέ κατελάβοντο την
οικίαν, οί μέν τάς μαχαίρας έσπάσαντο, Φάλαρις S’ ευθύς έπιφανείς
την Ούέσσαν έχειρώσατο).
Fo. 812; Holm 137; F. 118; P2 220.
Non escluderei che Ού. sia da identificare in S. Angelo Muxaro,
centro importante per il controllo della vallata del Platani e la pe­
netrazione verso il territorio di Imera voluta da Falaride.

Ούστίκα, Ustica (7 A)
°Ptol. I l i 4,8.

Ηιφωνία, contrada Molinello (Augusta, SR)? [11 F?]

°Strab. VI 2,2 (τό τής Ηιφονίας άκροτήριον);
Diod. X X III 4,1 (τούτων πραττομένων κατέπλευσεν ’Αννίβας

241
μετά ναυτικής δυνάμεως εις την Η ι φ ω ν ί α ν βοηθησων τώ βασι-
λεϊ · μαδών δε τα πεπραγμένα άνεχώρησε); Steph. Byz. s.v. (πόλις
Σικελίας. Θεόπομπος [fr. 190 J.] · · · το έθνικόν Ξ«ρωνιάτης).
Libertini, in Holm, Catania antica, trad. Catania 1925, p. 72
n. **; D. 19 con n. 5; P2 329 n. 1.
Secondo Dunbabin, Stefano « is no doubt mistaken in spoking
of a city Xiphonia; he calls any geographical name a city ». Da Stra­
bone e Diodoro non mi pare tuttavia impossibile una conferma a
quanto Stefano asserisce. Cfr. anche Ευφωνίας άκροτήριον.

Εουθία?, presso Lentini?

Diod. V 8,2 (τής περί τούς Λεοντίνους χώρας, ήτις . . . . Ξουθία
προσαγορεύεται); Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας. Φίλιστος [fr. 18
J.] . . τό έδνικόν Εουθιάτης).
Fo. 812; Holm 156; F. 152; D. 128; P2 209; 330 con n. 6
Da Stefano non si ricava alcunché: non è utilizzabile per una
localizzazione il rinvio al III libro di Filisto. Non è dunque possi­
bile pensare a Sutera o a Sortino senza correre il rischio di dar cre­
dito ad una forzata assonanza. Diodoro identifica però la E. χώρα
con quella περί τούς Λ εοντίνους, il che permette di ipotizzare che
Stefano abbia « creato » la π ό λ ις, distinguendola erroneamente da
Leontini stessa.

Yccara·. v. 'Ύκκαρα

Ζάγκλη s. Δάγκλη, poi Μεσσήνη, -άνα, Messana, Mamer­

tina,, Messina (12 C)
°Ps. Scyl. 13 (Μ εσσήνη); °Ps. Scymn. 286 (Ζ ά γκ λ η ); 293 (Μεσ­
σήνη); °It. thear. 90 (έν Μεσσάνςι); °Strab. VI 2,1 (Μ εσσήνη); 2,2;
2,3 (καλούμενη Ζ ά γ κ λ η πρότερον); “Mela II 7,117 (Messana); °Plin.
n.h. III 8 (14), 88 (Messana)·, 91 (Zanclaei Messeniorum)·, °Sil.
It. XIV 48 (Zanclaea moenia)·, 112 s. (Zanclaea ora)·, 194 (Messe­
na)·, °It. Ant. 86,4; 90,4 s. (Messana); °It. mar. 516,5 (Messana);
°Ptol. III 4,4 (Μ εσσήνη έν τώ πορδμω); °Τ.Ρ. (Messana); °Eustath.
409 (Ζ . . . λεγομ ένη, μεταβαλοΰσα δέ τό όνομα είς Μ εσσήνην); 467
(Μ εσσήνη);
Steph. Byz. s.v. Ζάγκλη (πόλις Σικελίας, Έκαταϊος [fr. 81 Ν.]

242
Ευρώπη, οί μέν άπό Ζάγκλου τοϋ γηγενούς ή άπό κρήνης Ζάγκλης,
οί δέ διά το έκεϊ Κρόνον τό δρέπανον άποκρύψαι, ω τά τοϋ πατρός
άπέκοψεν αιδοία. Νίκανδρος έν τω η' Σικελίας [fr. 15 J.] « καί τις
και Ζάγκλης έδάη Δρεπανηίδος άστυ. » τό γάρ δρέπανον οί Σικελοί
ζάγκλον καλοΰσι. τό έθνικόν Ζαγκλαϊος, καί Ζαγκλαϊκός τό κτητι­
κόν); s.v. Μεσσήνη (. .. εστι καί άλλη Μεσσήνη τής Σικελίας); Plut.
Pyrrh. 23 s. (των δέ περί Μεσσήνην βαρβάρων, Μαμερτίνων καλού­
μενων); Plin. n.h. XIV 6 (8), 66 (Quartum curriculum publicis epu­
lis optinuere a Divo Iu lio .... Mamertina circa Messanam in Si­
cilia genita [scii, uva]); Paus. IV 23,6-9 (Άναξίλας. παρά τούς Μεσ-
σηνίους [scil. di Grecia] ά π έσ τελλεν ές ’Ιτ α λ ία ν κ α λ ώ ν .......... έλθοΰσί
τε έλεγεν ως Ζαγκλαΐοι αδιάφοροι μέν είσιν αύτώ, χώραν δέ εύδαίμονα
καί πόλιν έν καλώ τής Σικελίας έχουσιν, ά δη σφίσιν έθέλειν έφη
συγκατεργασάμενος δούναι, προσεμένων δέ τον λόγον, ούτως Άνα-
ξίλας διεβίβασεν ές Σικελίαν αυτούς. 7 Ζάγκλην δέ τό μέν έξ
άρχής κατέλαβον λησταί, καί έν έρήμω τη γη τειχίσαντες όσον
περί τόν λιμένα όρμητηρίω προς τάς καταδρομάς καί ές τούς έπί-
πλους έχρώντο · ηγεμόνες δέ ήσαν αύτών Κραταιμένης Σάμιος καί
Περιήρης έκ Χαλκίδος. Περιήρει δέ ύστερον καί Κραταιμένει καί
άλλους έπαγαγέσθαι τών Ελλήνων έδοξεν οίκήτορας. 8 τότε δέ
τούς Ζαγκλαίους ό τε Άναξίλας ναυσίν άνταναγομένους ένίκησε
καί οί Μεσσήνιοι μάχη πεζή ■Ζαγκλαΐοι δέ κατά γήν τε ύπό Μεσση-
νίων καί ναυσίν άμα έκ θαλάσσης ύπό 'Ρηγίνων πολιορκούμενοι,
καί άλισκομένου σφίσιν ήδη τοϋ τείχους, έπί τε βωμούς θεών καί
προς τά ιερά καταφεύγουσιν. Άναξίλας μέν ούν τοΐς Μεσσηνίοις
παρεκελεύετο τούς τε ικετεύοντας Ζαγκλαίων άποκτείνειν καί
τούς λοιπούς γυναιξίν όμοϋ καί παισίν άνδραποδίσασθαι · 9 Γόργος
δέ καί Μάντικλος παρητοΰντο Άναξίλαν μη σφάς, ύπό συγγενών
άνδρών πεπονθότας άνόσια, όμοια αύτούς ές άνθρώπους "Ελληνας
άναγκάσαι δράσαι. μετά δέ τούτο ήδη τούς Ζαγκλαίους άνίστασαν
άπό τών βωμών καί όρκους δόντες καί αύτοί παρ’ έκείνων λαβόντες
ωκησαν άμφότεροι κοινή · όνομα δέ τη πόλει μετέθεσαν Μεσσήνην
άντί Ζάγκλης καλεΐσθαι); cfr. V 25,2 s. (Μεσσηνίους τούς έν πορ-
θμώ); V 25,11; VI 2,10 s.;
Herodot. VI 22-24; V II 154; 164; Antioch, fr. 9 J. = Strab.
VI 1,6; Thuc. I l i 88; 90; IV 25; V 5; VI 4; 5 (Ζ ά γκ λη ); 48
(Μ εσσήνη) Polyb. passim (Μ αμερτΐνοι; Μ εσσήνη); Diod. IV 58,5

243
e passim; Liv. XXI 49; XXIV 1; XXVIII 28; XXIX 7 ss. (Mes­
sana); Cic. I I Verr. passim {civitas Mamertina; Messana)·, App.
b.c. V passim (Μεσσήνη); Plut. Dion 48,7; Tim. 20 (Μεσσήνη);
30,6 (έν Μεσσηνία); Polyaen. V 2,18; VI 16,4;
monete Δα(νκλαίδν); Ζαγκλαίων, Μεσσανίων, Μαμερτινών, Μα-
μερτινουμ;
I.G. XIV 2394,2; *2400,7 (Μαμερτΐνοι); V Ber. Ausgr. Olym­
pia (1956), ρρ. 37 s. e 176 (Δανκλαΐοι 'Ρηγίνδν); I.G. II-III2
9341-9347? (Μεσσήνιος); I.G. IV 1504 (Μεσσάναι).
Δάγκλα comparirebbe in Guarducci, Epigrafia greca I, p. 341 s.,
fig. 72; ma v. Lejeune, in K. XVI (1970), p. 26 ss.; Marmi Pi­
raino, in K. XXI (1975), pp. 37 s. e 176.
Fo. 791 s.; Holm 273 ss.; I l i 207; F. 136; 390 ss.; Bérard,
T., p. 67 s.; P2 324; Vallet; Uggeri 144; V. 70 s.; 76 ss.
Si veda anche Mamertium, per il passo di Oros. V 9,6, dove
l’editore ha creduto di dover correggere Murgentium.

ZIZ (o SYS)
monete.
Bibliografia discussa da Lo Cascio, in P.d.P. 1975, p. 153 ss.
sys sarebbe, secondo Lo Cascio — che discute in particolare
il punto di vista di Jenkins, Coins of Punic Sicily I, in Schw. Num.
Rundschau 50, 1971, p. 25 ss. — , l’entità geopolitica dell’epicrazia
punica, non il nome punico di Πάνορμος.

244
 LE STRADE

Coerentemente col criterio seguito in questa ricerca, escludiamo

dalle testimonianze realmente utilizzabili gli itinerari di età bi­
zantina.
Troppo scarse, d ’altronde, sono le testimonianze riferibili allo
status delle strade in età preromana; sappiamo di una Έλωρίνη οδός
(Thuc. VI 66,3; 70,4; V II 80,5 in partenza da Siracusa per Eloro);
di una via che dal territorio di Agirio presso il Chrysas (Dittaino)
si dirigeva verso Morgantina (Diod. XVI 95,2), di una strada che
doveva attraversare la δυσχωρία selinuntina (Diod. X X III 21); pos­
siamo in qualche caso seguire movimenti di truppe; ma in realtà
tutto ciò è troppo poco per fissare una vera e propria rete. Si se­
gnalano in questo campo, piuttosto che le testimonianze letterarie,
le indagini archeologiche e, soprattutto, aerofotogrammetriche che
dobbiamo a D. Adamesteanu. In particolare, poi, occorre ricordare
il tentativo di G. Bejor di ricostruire la tucididea via διά Σιπελών
(in A.S.N.P. 1973, p. 741 ss.).
La rete viaria di età greca, del resto, non poteva discostarsi di
molto, per evidenti motivi geografici, da quella di età romana che
conosciamo abbastanza bene attraverso Yltinerarium Antoninianum
e la Tabula Peutingeriana, da noi riportati integralmente in appen­
dice. Per comodità del lettore ne daremo qui le sequenze quali ri­
sultano dalle identificazioni da noi accolte o ipotizzate in questo
stesso fascicolo.
Facilmente identificabili sono i centri toccati dalla grande via

245
settentrionale da Messina a Palermo e Marsala, la Ο ύαλερία οδός
di Strabone (VI 2,1), Pompeia di Cic. I I Verr. V 66,169:
Messana = Messina
Tindaride = Tindari
Agatinno = S. Agata di Militello?
Caleate = Caronia
Haleso = Castel di Tusa
Cefalodo = Cefalù
fi. Himera = fiume Grande
Thermis — Termini Imerese
Solunto = al monte Catalfano
Panormo = Palermo
Hyccara = Carini
Parthenico — Partinico
Aquis Segestanis, presso Segesta
Drepanis = Trapani
Lilibeo = Marsala.

Una via più diretta fra Hyccara e Lilibeo è indicata da It.

Ant. 97,1:
Longarico, a M. Bonifato (Alcamo)
A d Olivam = Vita
Lilibeo = Marsala.
Fra Caleate e Haleso si inserisce il deverticulum per Solusa-
pre (v.).
Della Messina-Siracusa, che si collegava anche con la Έλω-
ρίνη οδός, può essere considerato soltanto approssimativamente iden­
tificato unicamente il sito di T'amarici-Ρalmae-^oivil·,. La via toccava:
Pamaricios s. Palmas = S. Alessio?
Tauromenium Naxo = Taormina
Acio — Acireale
Catina = Catania.

Da Catania ad Agrigento ed a Marsala ci è parso di individuare

le seguenti tappe:
Capitontanis, presso Ramacca

246
 Gela s. Filosofianis, presso Mazzarino
Gallonianis = Delia?
Cosconianis = Castrofilippo?
Agrigento — Agrigento
Cena = Montallegro
Aliava = Ribera?
Aquae Labodes (?) = Sciacca
Mazaris = Mazara
Lilibeo = Marsala.

Prima della istituzione delle nuove stazioni di Gallonianis e

Cosconianis, la via da Agrigento a Filosofiana toccava Petilianis =
Campobello di Licata (?): v. It. Ant. 88,1.
Da Agrigento a Palermo ci è parso opportuno preferire press’a
poco la linea che ancora Pace indicava:
Pitinianis = Aragona?
Comitianis — Cammarata? (impossibile Comitini)
Petrine = Castronovo?
P irama — Vicari?
Panormo = Palermo.

Abbiamo così preferito seguire il braccio orientale anziché 1 oc­

cidentale. È sostanzialmente, del resto, la via indicata da V. 40 ss.
per l’età greca. Non credo che il milliario di Corleone pubblicato da
Di Vita costituisca effettivamente un ostacolo a questa ricostruzione
del cursus in questione. Da Corleone, indubitabilmente, passò un im­
portante strada romana nel III secolo a.C., ma l’itinerario potè
essere abbandonato per percorrere senza rischio la più agevole e
antica strada che Verbrugghe indica come greca (la via dell’espan­
sione agrigentina verso Nord) e che, di fatto, pare provata per
epoca diversa e anteriore.
Delle due vie che congiungevano Agrigento a Siracusa, la lito­
ranea collegava probabilmente

Dedalio, ai piedi del Castellazzo di Palma (Palma Monte­

chiaro)
Plintis, sotto la Punta S. Nicola (ad Est di Monte Sole)
Chalis, alla Marina dei Monumenti di Manfria

247
 Calvisianis, al « Caricatore » di Gela
Mesopotamia, ai Macconi di Vittoria
Hereo e Cymbe, alla foce della fiumara di Modica ed alle
Anticaglie di Punta Secca presso il capo Scalambri
Apolline, al Castellazzo della Marza.

Da Agrigento a Siracusa attraverso l’interno si toccavano

Calvisiana, in territorio gelese
Hible (?), presso Bastonaco
Agris, Palazzolo Acreide.

Da Catania a Termini Imerese, infine, si passava per

Aethna = Civiti (Paterno)
Centuripa = Centuripe
Agurio = Agira
Enna — Enna.

Non possiamo in questa sede ridiscutere tutti i tracciati delle

strade che sono stati ricavati dall’esame delle fotografie aeree. Chi
desideri tenerne conto potrà vedere:
D. Adamesteanu, Note su alcune vie siceliote di penetrazione, in
K. V ili (1962), pp. 199-209;
Id., Note di topografia siceliota, in K. IX (1963), pp. 19-48;
Id., Due problemi topografici del retroterra gelese, in Mem.
Line. 1955, pp. 199-210;
Id., L ’ellenizzazione della Sicilia ed il momento di Ducezio, in
K. V ili (1962), pp. 167-198.

Per le vie di penetrazione siracusane:

A. Di Vita, La penetrazione siracusana nella Sicilia sud-orien­
tale ecc., in K. II (1956), pp. 177-205.

Per la penetrazione geloa:

P. Orlandini, L ’espansione di Gela nella Sicilia centromeridio­
nale, in K. V ili (1962), pp. 69-121.

248
 Per le vie di penetrazione agrigentine:
E. De Miro, La fondazione di Agrigento e Vellenizzazione del
territorio fra il Salso e il Platani, in K. V ili (1962), pp. 122-152;
Id., Agrigento arcaica e la polìtica di Falaride, in P.d.P. 1956,
pp. 263-273.

Per la penetrazione calcidese:

G. Vallet, La colonisation chalcidienne et Vhellénisation de la
Sicile orientale, in K. V ili (1962), pp. 30-51.

Sull’itinerario dei thearodokoi delfici in Sicilia:

G. Manganaro, Città di Sicilia e santuari panellenici nel I I I e
I I see. a.C., in Historia 1964, pp. 414-439;
E. Manni, in K. X II (1966), pp. 171-178.

Per la prima penetrazione selinuntina:

M.T. Piraino, Iscrizione inedita da Poggioreale, in K. V (1959),
pp. 159-173.

Per il milliario di Corleone:

A. Di Vita, Un milliarium del 252 a.C. e l’antica via Agrigento-
Panormo, in K. I (1955), pp. 10-21;
A. Degrassi, in ILLRP II (1963), p. 375 s., n° 1277;
A. Di Vita, Una recente nota etc., in Latomus 1963, pp. 478-
488.

Per la Tabula Peutingeriana:

G. Uggeri, La Sicilia nella Tabula Peutingeriana, in Vichiana
VI (1969) 2, pp. 127-171.

Per gli Itineraria·.

G. Uggeri, La terminologia portuale romana etc., in S.I.F.C. 1968,
pp. 225-254;
Id., Sull’itinerarium per maritima loca etc., in A&R. 1970,
pp. 107-117.

249
 Sulle strade preromane in genere: P2 482 s. (che si fonda an­
che su documenti arabi); V. 11-17; 29-45

Si vedano inoltre:
G. Caputo, Il fiume Halykos etc., in P.d.P. 1957, pp. 439-441;
V. Giustolisi, Parthenicum e le Aquae Segestanae, Palermo
(1976), con l’allegata « carta archeologica aerea dei circondari di
Carini-Montelepre-Partinico-Terrasini ».

250
 APPENDICE: TESTI

A e lia n . v.h.
II 33: Την των ποταμών φύσιν καί τά ρείθρα αυτών όρώμεν ·
όμως δέ οί τιμώντες αυτούς καί, τα αγάλματα αυτών έργαζόμενοι οι
μέν ανθρωπόμορφους αυτούς ίδρύσαντο, οι δέ βοών είδος αύτοΐς πε-
ριέθηκαν. βουσί μέν ούν είκάζουσιν.........καί εν Σικελία δέ Συρακου-
σιοι μέν τον ’Άναπον άνδρί είκασαν την δέ Κυάνην πηγήν γυναικός
είκόνι έτίμησαν * Αίγεσταϊοι δέ τον Πόρπακα καί τον Κρημισόν καί
τον Τελμησσόν άνδρών είδει τιμώσιν, Άκραγαντΐνοι δέ τον έπώνυμον
τής πόλεως ποταμόν παιδί ώραίω είκασαντες θύουσιν.

A gathem .

20 Τής Σικελίας κατά Τιμοσθένην περίμετρος σταδίων ,δψμ',

σχήμα τρίγωνον σκαληνοειδές. δίαρμα δ’ έχει άπό Πελώρου άκρου
εις ’Ιταλίαν σταδίων ια' πορθμόν · πλευρά νήσου άπό Πελώρου εις
Πάχυνον στάδια ,ατξ' · άπό Παχύνου εις Αιλύβαιον στάδιά ,αχ
κατά Τιμοσθένην άπό Λιλυβαίου εις Πελωριάδα στάδιά ,αψ ■ απο
Λιλυβαίου διάπλους εις ’Ασπίδα τής Λιβύης έγγύς στάδια ,αχ'.

Α ρ ρ ια ν . b.c. V
1 1 6 ,4 8 1 άρτι δέ ό Άγρίππας Τυνδαρίδα είλήφει, τροφών με­
στόν χωρίον, καί εύφυώς ές πόλεμον έκ τής θαλασσής εχον, και ο
Καϊσαρ ές αύτό τά πεζά καί τούς ιππέας διεβίβαζεν. εγενοντο τε
αύτώ πάντες έν Σικελία οπλιτών μέν ές είκοσι και εν τέλος, ιππείς

251
δέ δισμύριοι καί κουφοί πλείους των πεντακισχιλίων. 482 Μύλας δ’
έτι καί τα έκ Μυλών έπί τε Ναύλοχους καί Πελωριάδα, καί τα πα­
ράλια πάντα, φρουραί Πομπηίου κατεϊχον, α'ί φόβω μάλιστα Άγρίπ-
που πΰρ διηνεκές εκαιον ώς έμπρήσοντες τούς έπιπλέοντας. 483 έκρά-
τει δέ καί των στενών έκατέρων ό Πομπήιος. άμφί δέ το Ταυρομένιον
καί περί Μύλας τάς περιόδους τών ορών άπετείχιζε, καί τον Καίσαρα
έκ Τυνδαρίδος ές το πρόσθεν ιόντα ήνώχλει, μή συμπλεκόμενον.
484 Άγρίππου δέ νομισθέντος έπιπλεϊν ές Πελωριάδα μετεπήδησεν,
έκλιπών τά στενά περί Μύλας · καί ό Καΐσαρ αύτών τε κατέσχε καί
Μυλών καί ’Αρτεμισίου, πολίχνης βραχυτάτης, εν ή φασί τάς Ήλιου
βοΰς γενέσθαι καί τον ύπνον Όδυσσεΐ. 1 1 7 ,4 8 5 ψευδούς δέ τής
Άγρίππου δόξης φανείσης, ό Πομπήιος ήσθείς τών στενών άφηρη-
μένος καί Τισιηνόν έκάλει μετά τού στρατού. Τισιηνώ 8’ ό Καΐσαρ
ύπήντα, καί διημάρτανε τής οδού περί όρος τί Μυκόνιον, ένθα άσκη-
νος ένυκτέρευσεν · όμβρου τε πολλού καταρραγέντος, οίος έν φθινο-
πώρω γίγνεται, τών οπλοφόρων τινές την νύκτα πάσαν άσπίδα Κελτι­
κήν ύπερέσχον αύτοΰ. 486 έγένοντο δέ καί βρόμοι τής Αΐτνης σκλη­
ροί καί μυκήματα μακρά καί σέλα περιλάμποντα τήν στρατιάν, ώστε
τούς μέν Γερμανούς έξ εύνίων άναπηδάν ύπό δέους, τούς δέ, άκοή
τών περί τής Αΐτνης λεγομένων, ούκ άπιστεΐν έν τοσοΐσδε παραδόξοις
έμπεσεΐσθαι σφίσι καί τον ρύακα. 487 μετά δέ τούτο τήν Παλαιστη-
νών γήν έκειρε, καί Λέπιδος αύτώ συνήντετο σιτολογών, καί Μεσ­
σήνη παρεστρατοπέδευον άμφότεροι.

C l a u d ia n . r.P. II
55 Tali luxuriat cultu, comitantur euntem
Naides et socia stipant utrimque caterva,
quae fontes, Crinise, tuos et saxa rotantem
Pantagian nomenque Gelan qui praebuit urbi
concelebrant, quas pigra vado Camerina palustri,
60 quas Arethusaei latices, quas advena nutrit
Alpheus (Cyane totum supereminet agmen):
qualis Amazonidum peltis exultat aduncis
pulchra cohors, quotiens Arcton populata virago
Hippolyte niveas ducit post proelia turmas,
65 seu flavos stravere Getas seu forte rigentem
Thermodontiaca Tanain fregere securi;

252
 aut quales referunt Baccho sollemnia Nymphae
Maeoniae, quas Hermus alit, ripasque paternas
percurrunt auro madidae: laetatur in antro
70 amnis et undantem declinat prodigus urnam.
Viderat herboso sacrum de vertice vulgus
Aetna parens florum curvaque in valle sedentem
conpellat Zephyrum: ‘pater o gratissime veris,
qui mea lascivo regnas per prata meatu
15 semper et adsiduis inroras flatibus annum,
respice Nympharum coetus et celsa Tonantis
germina per nostros dignantia ludere campos,
nunc adsis faveasque, precor; nunc omnia fetu
pubescant virgulta velis, ut fertilis Hybla
80 invideat vinci que suos non abnuat hortos,
quidquid turiferis spirat Panchaia silvis,
quidquid odoratus longe blanditur Hydaspes,
quidquid ab extremis ales longaeva Sabaeis
colligit optato repetens exordia busto,
85 in venas disperge meas et flamine largo
rura fove, merear divino pollice carpi
et nostris cupiant ornari numina sertis.’
Dixerat; ille novo madidantes nectare pinnas
concutit et glaebas fecundo rore maritat,
90 quaque volat vernus sequitur rubor; omnis in herbas
turget humus medioque patent convexa sereno,
sanguineo splendore rosas, vaccinia nigro
imbuit et dulci violas ferrugine pingit.
Parthica quae tantis variantur cingula gemmis
95 regales vinctura sinus? quae vellera tantum
ditibus Assyrii spumis fucantur aeni?
non tales volucer pandit Iunonius alas,
nec sic innumeros arcu mutante colores
incipiens redimitur hiemps, cum tramite flexo
100 semita discretis interviret umida nimbis.
Forma loci superat flores: curvata tumore
parvo planities et mollibus edita clivis
creverat in collem; vivo de pumice fontes
roscida mobilibus lambebant gramina rivis,

253
105 silvaque torrentes ramorum frigore soles
temperat et medio brumam sibi vindicat aestu:
apta' fretis abies, bellis accommoda cornus,
quercus amica Iovi, tumulos tectura cupressus,
ilex plena favis, venturi praescia laurus;
110 fluctuat hic denso crispata cacumine buxus,
hic hederae serpunt, hic pampinus induit ulmos,
haud procul inde lacus (Pergum dixere Sicani)
panditur et nemorum frondoso margine cinctus
vicinis pallescit aquis: admittit in altum
115 cernentes oculos et late pervius umor
ducit inoffensos liquido sub flumine visus
imaque perspicui prodit secreta profundi.

D io d . IV 85
1 . . . ’Ορίων . . . . λέγετα ι.........πατά μέν γάρ τήν Σικελίαν κα-
τασκευάσαι Ζάγκλω τώ τότε βασιλεύοντι της τότε μέν άπ’ αύτοϋ
Ζάγκλης, νΰν δε Μεσσήνης όνομαζομένης, άλλα τε καί τον λιμένα
προσχώσαντα τήν όνομαζομένην ’Ακτήν ποιήσαι. 2 έπεί δε τής Μεσ­
σήνης έμνήσθημεν, ούκ ανοίκειον προσθεϊναι · νομίζομεν τοΐς προ-
κειμένοις τάς περί τον πορθμόν διηγήσεις. 3 φασί γάρ οΐ παλαιοί
μυθογράφοι τήν Σικελίαν τό προ τοϋ χερρόνησον οΰσαν ύστερον γε-
νέσθαι νήσον διά τοιαύτας αιτίας, τον ισθμόν κατά τό στενώτατον
ύπό δυοϊν πλευρών θαλάττη προσκλυζόμενον άναρραγήναι, καί τόν
τόπον από τούτου 'Ρήγιον όνομασθήναι, καί τήν ύστερον πολλοΐς
έτεσι κτισθεΐσαν πόλιν τυχεϊν τής ομωνύμου προσηγορίας. 4 ένιοι
δε λέγουσι σεισμών μεγάλων γενομένων διαρραγήναι τόν αύχένα
τής ήπείρου, καί γενέσθαι τόν πορθμόν διειργούσης τής θαλάττης
τήν ήπειρον από τής νήσου. 5 Ησίοδος δ’ è ποιητής φησι τούναν-
τίον αναπεπταμένου τοϋ πέλαγους Ώρίωνα προσχώσαι τό κατά τήν
Πελωρίδα κείμενον άκρωτήριον, καί τό τέμενος τοϋ Ποσειδώνος κα-
τασκευάσαι, τιμώμενον ύπό τών έγχωρίων διαφερόντως κ.τ.λ.

D io d . V2

1 καί ταύτην τήν βίβλον έπιγράφοντες νησιωτικήν ακολού­

θως τή γραφή περί πρώτης τής Σικελίας έροϋμεν, έπεί καί κρατίστη

254
των νήσων έστί καί τη παλαιότητι τών μύθολογουμένων πεπρώ-
τευκεν.
Ή γάρ νήσος το παλαιόν από μεν τοΰ σχήματος Τρινακρία κλη-
θεΐσα, από δε των κατοικησάντων αύτήν Σικανών Σικανία προσαγο-
ρευθεΐσα, το τελευταΐον άπό Σικελών των έκ τής ’Ιταλίας πανδημεί
περαιωθέντων ώνόμοσται Σικελία. 2 εστι δ’ αυτής ή περίμετρος
σταδίων ως τετρακισχιλίων τριακοσίων έξήκοντα · των γάρ τριών
πλευρών ή μέν άπό τής Πελωριάδος επί το Λιλύβαιον υπάρχει στα­
δίων χιλίων έπτακοσίων, ή δ’ άπό Λιλυβαίου μέχρι Παχύνου τής Συ-
ρακοσίας χώρας σταδίων χιλίων καί πεντακοσίων, ή δ’ άπολειπο-
μένη σταδίων χιλίων έκατόν τεσσαράκοντα.

D io n . H al . I 22

1 Οί δέ Σικελοί (ού γάρ έτι άντέχειν οΐοί τε ήσαν υπό τε Πελασγών

καί Άβοριγίνων πολεμούμενοι) τέκνα καί γυναίκας καί τών χρημά­
των όσα χρυσός ή άργυρος ήν άνασκευασάμενοι μεθίενται αύτοϊς
άπάσης τής γής. τραπόμενοι δέ διά τής ορεινής έπί τά νότια καί διε-
ξελθόντες άπασαν ’Ιταλίαν την κάτω, έπειδή πανταχόθεν άπηλαύ-
νοντο, σύν χρόνω κατασκευασάμενοι σχεδίας έπί τώ πορθμώ καί φυ­
λάξαντες κατιόντα τον ροΰν άπό τής ’Ιταλίας διέβησαν έπί τήν έγ­
γιστα νήσον. 2 κατεϊχον δ’ αύτήν Σικανοί, γένος Ίβηρικόν, ού πολ-
λώ πρότερον ένοικισάμενοι Λίγυας φεύγοντες, καί παρεσκεύασαν
άφ’ έαυτών Σικανίαν κληθήναι τήν νήσον, Τρινακρίαν πρότερον όνο-
μαζομένην έπί τοΰ τριγώνου σχήματος, ήσαν δέ ού πολλοί έν μεγάλη
αύτή οίκήτορες, άλλ’ ή πλείων τής χώρας ετι ήν έρημος, καταχθέν-
τες ούν εις αύτήν Σικελοί τό μέν πρώτον, έν τοΐς έσπερίοις μέρεσιν
ωκησαν, έπειτα καί άλλη πολλαχή, καί τούνομα ή νήσος έπί τού­
των ήρξατο Σικελία καλεΐσθαι. 3 τό μέν δή Σικελικόν γένος ούτως
έξέλιπεν ’Ιταλίαν, ώς μέν Ελλάνικος ό Λέσβιός φησι, τρίτη γενεά
πρότερον τών Τρωικών ’Αλκυόνης ίερωμένης έν ’Άργει κατά τό έκτον
καί εικοστόν έτος, δύο δέ ποιεί στόλους ’Ιταλικούς διαβάντας εις Σι­
κελίαν · τόν μέν πρότερον Έλύμων, ούς φησιν ύπ’ Οίνώτρων εξα-
ναστήναι, τόν δέ μετά τούτον έτει πέμπτω γενόμενον Αύσόνων Ίά-
πυγας φευγόντων · βασιλέα δέ τούτων άποφαίνει Σικελόν, άφ’ ού τού­
νομα τοΐς τε άνθρώποις καί τη νήσω τεθήναι. 4 ώς δέ Φίλιστος ό
Συρακούσιος έγραψε, χρόνος μέν τής διαβάσεως ήν έτος όγδοηκοστόν
πρό τοΰ Τρωικού πολέμου, έθνος δέ τό διακομισθέν έξ ’Ιταλίας ( ούτε

255
Σιπελών) ούτε Αύσόνων ούτ’ Έλύμων, άλλα Λιγύων, άγοντος αυ­
τούς Σιπελού · τούτον δ’ είναι φησιν υιόν ’Ιταλού, παί τούς ανθρώ­
πους έπί τούτου δυναστεύοντος όνομασθήναι Σιπελούς ■ 5 έξανασττri­
vai δ’ έπ τής εαυτών τούς Λίγυας ύπό τε Όμβριπών παί Πελασγών.
Άντίοχος δε ò Συραπούσιος χρόνον μέν ού δηλοϊ τής διαβάσεως, Σι-
πελούς δε τούς μεταναστάντας άποφαίνει βιασθέντας ύπό τε Οίνώ-
τρων παί Όπιπών, Στράτωνα δ’ ηγεμόνα τής άποιπίας ποιησαμέ-
νους. Θουπυδίδης δέ Σιπελούς μέν είναι γράφει τούς μεταναστάντας,
Όπιπούς δε τούς έπβαλόντας, τόν δέ χρόνον πολλοϊς έτεσι τών Τρωι-
πών ύστερον, τά μέν δή περί Σιπελών λεγάμενα τών έξ Ιταλίας με-
τενεγπαμένων την οίπησιν εις Σιπελίαν ύπό τών λόγου άξιων τοιάδε
έστίν.

D io n y s . P e r . orbis descr.
ένθ’ Ιταλών υίήες έπ’ ήπείροιο νέμονται,
έπ Διάς Αύσονιήες, άεί μέγα ποιρανέοντες,
άρξάμενοι βορέηθεν έσω Λευπήν έπί πέτρην,
80 ή ρά τε παί Σιπελής έπί πορθμίδος έρρίζωται ■
έξείης δ’ έπί Κύρνον έρεύγεται άλμυρόν ύδωρ.
Τή δ’ έπι Σαρδόνιος μορμύρεται ένδοθι πόντος ■
τον δέ μέτ’ ωρύεται Τυρσηνίδος οΐδμα θαλάσσης
προς νότον · αύτάρ έπειτα προς αύγάς ήελίοιο
85 πυρτός έπιστρέφεται Σιπελός ρόος ■ αύτάρ ένερθεν
έγπέχυται παί μέχρι πολυπλύστοιο Παχύνου
παί Κρήσσης άπρης (ήτ’ είς άλα πουλύ νένευπε,
πάρ θ’ ιερήν Γόρτυνα παί ήπειρώτιδα Φαιστόν,
προπρηνής, Κριοΐο παραυγάζουσα πάρηνον ■
90 τούνεπα παί Κριού μιν έφημίξαντο μέτωπον) ■
ναι μην παί τετάνυσται Ίηπυγίην έπί γαϊαν.
Τήν δέ (Κύρνον) μετ’ Αιόλου είσί περίδρομοι είν άλί νήσοι,
Αίόλου Ίπποτάδαο, φιλοξείνου βασιλήος,
Αιόλου, δς θηητά μετ’ άνδράσιν έλλαχε δώρα,
ποιρανίην άνέμων πλονεόντων θ’ ίσταμένων τε.
465 Επτά δέ οί ταί γ ’ είσίν, έπώνυμοι άνδράσι Πλωταί,
ούνεπα μέσσον έχουσι περίπλοον άμφιέλιπτον.
Τριναπίη δ’ έπί τήσιν ύπέρ πέδον Αύσονιήων
έπτέταται, πλευρήσιν έπί τρισίν έστηπυϊα ·

256
 άκρα δέ οί Πάχυνός τε Πελωρίς τε Λιλύβη τε.
470 Ά λ λ ’ ήτοι Λιλύβη μεν έπί ριπήν ζεφύροιο
είσανέχει, Πάχυνος δε προς αύγάς, αύτάρ έπ’ άρκτους
ήνεμόεσσα Πελωρίς, ές Αύσονίην όρόωσα.
Τής μεν προς βορέην όλοή ναύτησι κέλευθος,
στεινή τε σκολιή τε καί άσχετος, ήχι θάλασσα
475 συρομένη μακρήσι περιβρέμεται σπιλάδεσσιν,
Άονίω τμηθεΐσα πολυγλώχινι σιδήρω.
Προς δε νότον Λιβυκός πόρος καί Σύρτιδος αρχή
τής έτέρης

E u sta th . comm.
3 5 0 .............. Θύμβρις ποταμών βασιλεύτατος άλλων, ώς διά τής
βασιλίδος ρέων 'Ρώμης, Θύμβρις δς ίμερτήν άποτέγνεται άνδιχα 'Ρώ­
μην .........Σημείωσαι δε δτι παρά τω Θεοκρίτφ φαίνεται έν τινι
αμφιβαλλόμενη γραφή καί Σικελικός τις είναι Θύμβρις ποταμός.
4 6 1 ...............Καί δτι αί τοϋ Αιόλου περίδρομοι έν άλί νήσοι έπτά
είσιν, έπώνυμοι, φησίν, άνδράσι Πλωταί, τουτέστι φερωνύμως καλού-
μεναι Πλωταί ■ ούχ ότι μετακινούνται, ώς ή Δήλος ποτέ μυθεύεται,
αλλά διότι ώς περίδρομοι μέσον, φησίν, έχουσι περίπλοον άμφιέλικτον,
τουτέστι περιπλέονται, καί είσι γνώριμοι καί ούκ ανώνυμοι, ούδέ
άπλοοι διά μοχθηρίαν τινά. Τούτο δε αρετή νήσων έστίν. Είπε δε καί
'Όμηρος την Αιόλου νήσον Πλωτήν · καί τούτου ζήτει τήν αιτίαν
έκεΐ. Αί δ’ αύταί νήσοι αί τού Αιόλου λέγονται καί Λιπαραίων νήσοι,
διέχουσαι τού Σικελικού πορθμού στάδια διακόσια, έν άπόψει κείμεναι
τοΐς έκ Σικελίας καί ’Ηπείρου πλέουσιν · ών έν μιά τή καλουμένη
Στρογγύλη τόν Αίολον οίκήσαί φασιν, ήτις βία μέν φλογδς λείπεται
των άλλων εξ νήσων, φέγγει δέ πλεονάζει. Μεγίστη δ’ αύτών ή Λι-
πάρα, άπό Λιπάρου τίνος κληθεΐσα. υιού Αϋσονος, Κνιδίων άποικος,
έξ ής ώς άπό μέρους προέχοντος αί πάσαι Λιπαραίων λέγονται νήσοι.
Ώνομάσθη δέ ποτέ αύτη καί Μελιγουνίς. Έγγυτάτω δέ αύτής έστιν
ή Σικελία. Σημείωσαι δέ δτι αί τού Αιόλου νήσοι Αίόλειοι λέγονται,
ού μήν καί Αίολίδες ■ τούτο γάρ αί των Αίολέων νήσοι εις κλήσιν
είλήχασι · καί δτι περί το Τυρσηνικόν αύται κεΐσθαι λέγονται πέ­
λαγος · δθεν σημειωτέον δτι καί ή Σικελία τω Τυρσηνικω πελάγει
παράκειται.
467. 'Ότι τήν παρ’ Όμήρω Θρινακίαν Τρινακίαν ούτός φησι,

257
τουτέστι την Σικελίαν. 'Ήτις έκτέταται, φησίν, επί τρισσαϊς πλευ-
ραϊς έστηκυΐα, οία δηλονότι τρίγωνος ούσα. Καί έστιν οίον έτυμολο-
γία τοΰτο της Τρινακίας, οίονεί τριακρίας, δ εστι τρία έχούσης άκρα.
Διό καί ό Λυκόφρων τρίδειρον νήσον λέγει αυτήν, καί ο Πίνδαρος
τριγλώχινα. Καί ορα το έστηκυΐα έπί τρισσαΐς πλευραϊς. Διά τοΰτο
γάρ έν τοϊς φθάσασι κρηπΐδάς που είπεν, ήτοι βάσεις, τάς τοϋ τρι­
γώνου πλευράς, ώς ίσταμένου έπί κρηπϊδος, ήτοι βάσεώς τίνος. ’Άκρα
δέ οί, φησίν, ήτοι ακρωτήρια καί γωνίαι τοΰ νησιωτικού τούτου τρι­
γώνου, Πάχυνός τε Πελωρίς τε Λιλύβη τε. Καί δρα οτι κάνταΰθα
γοργώς ένί στίχω τα τρία τής Σικελίας άκρα έμπεριέλαβεν, ών Λι­
λύβη μέν προς ζέφυρον έστιν είσανέχουσα, ήτις καί ούδετέρως Λιλύ-
βαιον λέγεται, ώς κεφαλή κεφάλαιον · Πάχυνός δέ προς αύγάς · έπ’
άρκτον δέ προς Αύσονίαν èpa ή Πελωρίς, ής έν τω κόλπω ή Μεσσήνη.
Καί δρα το είσανέχουσα, ώς ού μάτην έστοίβασται ταϊς προθέσεσιν,
άλλ’ ή μέν εις πρόθεσις το έστί πολύ τήν άκραν έκτείνεσθαι είσω
θαλάσσης έμφαίνει, ή δέ άνά το ύψος τοΰ άκρωτηρίου παραδηλοΐ,
δθεν καί ήνεμόεσσαν εφη τήν Πελωρίδα. Ίστέον δέ δτι ή Πελωρίς
ένταΰθα μέν Σικελίας άκρα έστί, κεϊται δέ ποτέ ή λέξις καί έπί
όστρέου. ’Έστι γάρ κατά τούς παλαιούς πελωρίς όστρέου είδος χήμης
μεγαλώτερον · διό καί πελωρίς διά το μέγεθος λέγεται. Καί ταΰτα
μέν ούτως. 'Ο δέ Γεωγράφος λέγει δτι άπό Τρινακρίας Θρινακία προση-
γορεύθη, μετονομασθεΐσα εύφωνότερον. Λέγει δέ καί δίαρμα είναι άπο
Παχύνου τοΰ έώου άκρου προς το στόμα τοΰ έν Πελοποννήσω ’Αλφειού
στάδια τετρακισχίλια, άπό δέ τοΰ έσπερίου Λιλυβαίου έπί τήν Λι­
βύην καί Καρχηδόνα τούλάχιστον χίλια πεντακόσια ■ καί τις των
όξυδορκούντων λέγεται άπό σκοπιάς άπαγγέλλειν τοΐς έν Λιλυβαίω
τόν άριθμόν των έκ Καρχηδόνος άναγομένων σκαφών. Ίστέον δέ δτι
è Διόδωρος ού μόνον άκρωτήριον Σικελίας οίδε τό Λιλύβαιον, άλλά
καί φρέαρ ένταΰθά που ιστορεί οΰτω καλούμενου, καί πόλιν δέ τω
φρέατι τούτω ομώνυμον.
'Όρα δέ δτι καί ένταΰθα έν τώ « Τρινακίη δ’ ύπέρ πέδον Αύσό-
νων » τή ύπέρ προθέσει συνήθως αύτώ έπί των νοτίων έχρήσατο.
Νοτιωτέρα γάρ ή Σικελία τής των Αύσόνων ήπείρου, ής καί έκκέ-
κοπται, ώς ρηθήσεται. ’Άλλοι δέ φασιν δτι Θρινακία λέγεται διά
τό έοικέναι θρίνακι · οπερ άπφδει τή των παλαιών δόξη · ού γάρ
δοκεϊ τοιούτου σχήματος είναι ή Σικελία. Σιβύλλα δέ φησίν άπό
Τρινάκου βουκόλου κληθήναι, είποΰσα ·

258
 Θρινακίη νήσος, την ’έκτισε Τρίνακος ήρως,
υιός ποντομέδοιο Ποσειδάωνος άνακτος.

473. 'Ό τι προς βορέαν τής Σικελίας ολέθρια τοΐς ναύταις κέ-
λευθος, στενή τε σκολιά τε καί άσχετος · οπού ή θάλασσα, φησί,
συρομένη κατά πάθος Εύρίπου μακραΐς περιβρέμεται σπιλάδεσσιν,
ήτοι παραθαλασσίαις πέτραις. Εκφράζει δέ τον Σικελικόν έν τοΐς
έπεσι τούτοις πορθμόν · ένθα καί το τής Χαρύβδεως ό 'Ομηρικός μΰθος
λέγει γίνεσθαι πάθος καί τής Σκύλλης κακόν. ’Έστι δέ ροώδης καί
ούτος ό πορθμός, καί αυτός μέν δίς έκάστης ήμέρας μεταβάλλει,
έπτάκις δέ το ολον νυχθημερόν ό περί Εύβοιαν Εΰριπος. Περί δν φασι
διατρίψαντα τον Άριστοτέλην καταλΰσαι τόν βίον · όπου καί ή Εύ-
βοϊκή Άρέθουσα, έτι δέ καί ή Χαλκίς, άφ’ ής καί è Εύβοϊκός Εϋριπος
Χαλκιδικός λέγεται. Ταύτης δέ τής Χαλκίδος οι πολΐται άνδρεΐοι
ίστόρηνται, περί ών χρησμός τοιοϋτος έξέπεσεν ·

'Ίππον Θεσσαλικόν, Λακεδαιμονίαν δέ γυναίκα,

άνδρας δ’ οί πίνουσιν ύδωρ ιερής Άρεθούσης ·

τούς Χαλκιδέας λέγων ό τοιοϋτος χρησμός Άρεθουσίους κατά τήν

έξήγησιν των παλαιών · έκεϊ γάρ έστιν ή τού τοιούτου χρησμού Άρέ­
θουσα. Δει γάρ εΐδέναι δτι ού μία ή Σικελική, άλλα πολλαί είσιν
Άρέθουσαι, ώσπερ καί Χαλκίδες καί Εϋβοιαι, ναι μήν καί πορθμοί
ροώδεις κατά τόν Σικελικόν. ’Ώντινων πορθμών ό κατά το Βυζάντιον
έκρουν έχει μόνον, ού μήν καί άνάκαμψιν. 'Ίππαρχος δέ ιστορεί καί
μονάς ποτέ ποιεΐσθαι αύτόν, ήγουν ΐστασθαι. Κάκεΐνο δέ ίστέον, δτι
τών δύο τής Σικελίας πορθμών ό μέν προς τή Ιταλία ό βόρειος, περί
ού κατά το προσεχές έρρέθη, έπταστάδιος ιστορείται · τοσοΰτον γάρ
(τής γής) διέχει το στενότατον, καθά καί τι μέρος τού Ελλησπόν­
του, ώς προϊστόρηται · ό δέ προς τή Καρχηδόνι ό νότιος, è άπό Λιλυ-
βαίου επί Λιβύην, ώς προ ολίγου γέγραπται, σταδίων χιλίων πεντα-
κοσίων, ον Λιβυκόν πόρον καλεΐ ό Διονύσιος.
476. 'Ό τι ή Σικελία χερρόνησός ποτέ ήν συνεχής κατά τόν
ισθμόν τή τών Αύσόνων γή. Σεισμού δέ τίνος ώς είκός έξαισίου συμ-
πεσόντος, καί τού ισθμού διασχόντος, είσπεσεΐν φασι τήν παρίσθμιον
θάλασσαν, καί μεσολαβήσασαν θέσθαι νήσον τήν Σικελίαν, ού πολύ
διά τούτο τής χέρσου διέχουσαν. 'Όθεν καί μύθος φέρεται, τόν Πο-
σειδώνα οΐα έπιστατούντα τοΐς σεισμοΐς άποτεμεΐν τόν ισθμόν Άονίω

259
πολυγλώχινι σιδήρω, καί παρεισαγαγεΐν την εκατέρωθεν ζωννύου-
σαν αυτόν θάλασσαν, καί οΰτω νήσον ποιήσαι τήν τέως χερρόνησον,
χαριζόμενον Ίοκάστω τω τοΰ Αιόλου παιδί, ως άν έ'χοι ταύτην οΐκεΐν
άσφαλώς. ’Από δέ της ρηθείσης ρήξεως, ώς προείρηται, καί το έκεΐ
λέγεται παρονομασθήναι 'Ρήγιον · καθά που καί το παρ’ ήμΐν το
Θράκιον καί αυτό γάρ επί τοιάδε ρήξει όνομασθήναί τινες οίονται,
δι’ ής ρήξεως ή λίμνη τή εγγύς θαλάσση ώμίλησε διεκρεύσασα.

E u st a t h . ad Horn. Od. X, ρ. 1644

Ίστέον δέ δτι 'Όμηρος μεν μιας μέμνηται Αίολίας. οί δέ πα­
λαιοί νήσους Αιόλου έπτά ίστοροΰσι προς τή Σικελία, είσί δέ αύται.
Αίολίς ή μάλλον Αίολία. ένθα ΐσως ήν τό τοΰ Αιόλου βασίλειον.
στρογγυλή. Διδύμη. ιερά, Λιπάρα. έξ ής καί σέλας λέγεται παρά Θεο-
κρίτω λιπαραΐον διά τά έκεΐ άναφυσώμενα πυρά, έρικώδης. καί φοι-
νικώδης. καλείται δέ μία τούτων κατά τινας καί Ίκέσιον. λέγονται
δέ καί νήσοι Λιπαραίων ή πάσαι ή τούτων τινες διά τό τής Λιπάρας
επίσημον, φησί γοΰν καί ό γεωγράφος οΰτω. Λιπαραίων νήσοι έπτά.
μεγίστη δέ Λιπάρα. Κνιδίων άποικος. έγγυτάτω Σικελίας, μία δέ
φησιν αύτών καί ή Εύώνυμος καλουμένη οΰτω διά τό εύώνυμος κεΐσθαι
τοΐς έκ Λιπάρας εις Σικελίαν πλέουσιν.........
άλλοι δέ γε άπεναντίας τούτοις ίόντες καί περί Σικελίαν καί
’Ιταλίαν πεπλανήσθαι τον Όδυσσέα είπόντες, ού μόνον τούς Κύκλω­
πας οΐδασι Λεοντίνους καλουμένους, άλλά καί Λωτοφάγους παρά
τω ποιητή φασίν είναι τούς νΰν Άκραγαντίνους, οί δέ, τούς Καμα-
ριναίους. Ίστέον δέ καί ότι Αίόλειοι μέν νήσοι διά διφθόγγου παρά
τοΐς παλαιοΐς αί τοΰ Αιόλου, άς έν τω Τυρηνικω πελάγει κεΐσθαι φασί
τινες.

ITINERARIU M A N TO N IN I
In questo testo i dati incerti sono molto numerosi. Ci limitiamo
pertanto ad un rinvio, una volta per tutte, all’apparato critico di
Cuntz.

86,2 Siciliae.
3 A Traiecto Lilybeo m .p.C C LV II:
4 Messana m .p .X II
87, .1 Tamaricios sive Palmas m .p .X X

260
 2 Per Tauromenium Naxo m. p. XV
3 Acio m. p. X X IIII
4 Catina m. p. V IIII
88, 1 Capitonianibus m. p. X X IIII
2 Gela sive Filosofianis m. p. XXI
3 Petilianis m. p. XXVII
4 Agrigentum m .p. XVIII
5 Cena m. p. XVIII
6 Aliava m. p. X II
7 Ad Aquas m. p. XII
8 Ad fluvium Lanaricum m. p. X X III
89, 1 Mazaris m. p. X
2 Lilybeum m. p. XII.
3 Alio itinere a Lilybeo Messana m. p. CCCXXXVI
4 Aquis Larodes m. p. XLVI
5 Agrigento m. p. XL
6 Calvisiana m. p. XL
7 Hible m .p. X X IIII
8 Agris m. p. XVIII
90, 1 Syracusis m. p. X X IIII
2 Catina m. p. X LIIII
3 Tauromenio m. p. XXXII
4 Messana m .p. XXXII.
5 A Messana Tindaride m .p. XXXVI.
6 Item a Lilybeo per maritima
loca Tindaride
7 usque m .p.C C V III:
91,1 Drepanis m .p. XVIII
2 Aquis Segestanis sive Pincianis m. p. X IIII
3 Parthenico m. p. XII
4 Hyccara m .p. V III
5 Panormo m .p. XVI
6 Solunto m. p. X II
92, 1 Thermis m .p. X II
2 Cefalodo m. p. X X IIII
3 Haleso m. p. [XjXVIII
4 Caleate m. p. XXVI
 5 [A Caliate Solusapre] m. p. V IIII]
6 Agatinno m. p. XX
93, 1 Tindaride m. p. XXVIII.
2 Item a Thermis Catina m. p. XCI:
3 Enna m. p. LII
4 Agurio m .p. I l l
5 Centuripa m. p. X II
6 Aethna m. p. X II
94, 1 Catina m .p. X II.
2 Item a Catina Agrigentum man­
sionibus nunc
3 institutis m. p. XCIT.
4 Capitonianis m. p. X X IIII
5 Philosophianis m. p. XXI
6 Gallonianis m. p. XXI
7 Cosconianis m. p. X II
95, 1 Agrigentum m .p. X III.
2 Item ab Agrigentum permariti-
ma loca Sira-
3 cusas m. p. CXXXVII:
4 Dedalio m .p. X V III
5 Plintis m. p. V [refugio]
6 Chalis m. p. X V III [plaga]
7 Calvisianis m. p. V ili [plaga]
96, 1 Mesopotamio m .p. X II [plaga]
2 Hereo [sive Cymbe] m .p. X X IIII [refugium]
3 Apolline m .p. XX [plaga]
4 Siracusis m. p. XXXII.
5 Item ab Agrigento Lilybeo m. p. CLXXV:
6 Pitinianis m. p. V IIII
7 Comicianis m. p. X X IIII
8 Petrine m .p. IIII
97, 1 Pirama m. p. X X IIII
2 Panoruo m. p. X X IIII
3 Hyccaris m. p. X V III
4 Longarico m. p. X X III
5 Ad Olivam m. p. X X IIII
 6 Lilybeum m .p .X X IIII.
7 Item ab Yccaris maritima:
8
9 Parthenico m. p. X II
10 Ad Aquas Perticianenses m. p. XV
98, 1 Drepanis m .p. XVIII.
2 ITALIAE.
3 Iter quod a Mediolano per Pi­
cenum et Campaniam ad Co-
4 lumnam, id est Traiectum
5 Siciliae, ducit m. p. DCCCCS:

ITINERARIU M M ARITIM UM
515,3 inter Italiam et Siciliam·.

516,2 Egira et Celsina,

3 item insule numero I II Egina
Heracliotes
4 et Didima,
5 insula Strongilos a Messana stadia CCCXX,
6 insula Liparos,
7 a Strongilos Liparis sunt stadia CCC,
517, 1 insula Heraclea,
2 insula Aretusa et Tapsus di-
3 stat ab oppido Megera, id est
castello Sira-
4 cusanorum, stadia XI.
5 Item inter Siciliam et Africam·.
6 insula Cossura a Lilibeo de Si­
cilia
7 sunt stadia CLXXX,
518, 1 a Clipea ex Africa stadia DXC,
2 insule Malta Ciefesta et Fala-
cron

263
 IT. THEAR. Manganaro, Manni
Hist. 1964 Kokalos 1
90 έμ Μεσσάναι
92 [έν Αβ]ακ[αί]νωι
93 έν Τ[υνδαρ]ίδι,
94 έν Ταυρο[μενίωι. .
96 έν Αϊτναι
97 έγ Κεντορρίπο^ζ
98 έγ Κατάναι
99 έν Συρακούσσοας
100 έν Έλώρω
101 έν Τυρακίωι
103 έγ Καμαρίναι
105 έν 'Ύβ(ζ;β(:.)λαι
106 έν Έργετίωι
108 έν Νόαις
110 έν Άσ[σώ]ρωι
111 έμ Μ[. . . Μ[υτιστράτωι . . Μ[. ..
112 έγ Κ[. . . Κ[αληι Άκτηι . . έγ Κ[εφαλοιδίωι,?
113 . .. [έν Ά λοντίω ι. .] [έν Άπολλωνίαι?
115 έν Άλαίσα
116 έν Θέρμοις
έν Λιπάραι

Iu s T IN . IV
1,1. Siciliam ferunt angustis quondam faucibus Italiae adhae­
sisse diremptamque velut a corpore maiore impetu superi maris,
quod toto undarum onere illuc vehitur. 2 Est autem terra ipsa
tenuis ac fragilis et cavernis quibusdam fistulisque ita penetrabilis,
ut ventorum tota ferme flatibus pateat; 3 nec non et ignibus ge­
nerandis nutriendisque soli ipsius naturalis materia. Quippe intrin­
secus stratum sulphure et bitumine traditur, 4 quae res facit, ut
spiritu cum igne interiore luctante frequenter et conpluribus locis
nunc flammas, nunc vaporem, nunc fumum eructet. 5 Inde deni­
que Aetnae montis per tot saecula durat incendium. 6 Et ubi acrior
per spiramenta cavernarum ventus incubuit, arenarum moles ege­
runtur. 7 Proximum Italiae promuntorium Regium dicitur, ideo

264
quia Graece ‘abrupta’ hoc nomine pronuntiantur. 8 Nec mirum,
si fabulosa est loci huius antiquitas, in quem res tot coiere mirae;
9 primum quod nusquam alias tam torrens fretum, nec solum citato
impetu, verum etiam saevo; neque experientibus modo terribile,
verum etiam procul visentibus. 10 Undarum porro in se concurren­
tium tanta pugna est, ut alias veluti terga dantes verticibus in imum
desidere, alias quasi victrices in sublime ferri videas; nunc hic fre­
mitum ferventis aestus, nunc illic gemitum in voraginem desidentis
exaudias. 11 Accedunt vicini et perpetui [Aetnae montis] ignes [et]
insularum Aeolidum, veluti ipsis undis alatur incendium; 12 ne­
que enim in tam angustis terminis aliter durare tot saeculis tantus
ignis potuisset, nisi humoris nutrimentis aleretur. 13. Hinc igitur
fabulae Scyllam et Charybdin peperere, hinc latratus auditus, hinc
monstri credita simulacra, dum navigantes magnis verticibus pelagi
desidentis exterriti latrare putant undas, quas sorbentis aestus vo­
rago conlidit. 14 Eadem causa etiam Aetnae montis perpetuos ignes
facit. 15 Nam aquarum ille concursus raptum secum spiritum in
imum fundum trahit atque ibi suffocatum tam diu tenet, donec per
spiramenta terrae diffusus nutrimenta ignis incendat. 16 Iam ipsa
Italiae Siciliaeque vicinitas, iam promunto riorum altitudo ipsa ita
similis est, ut quantum nunc admirationis, tantum antiquis terroris
dederit, credentibus, coeuntibus in se promuntoriis ac rursum di­
scedentibus solida intercipi absumique navigia. 17 Neque hoc ab
antiquis in dulcedinem fabulae conpositum, sed metu et admiratione
transeuntium. 18 Ea est enim procul inspicientibus natura loci, ut
sinum maris, non transitum putes, quo cum accesseris, discedere
ac seiungi promuntoria, quae ante iuncta fuerant, arbitrere.
2, 1 Siciliae primo Trinacriae nomen fuit, postea Sicania co­
gnominata est. 2 Haec a principio patria Cyclopum fuit, quibus
extinctis Cocalus regnum insulae occupavit.

Lycophron .

866 ήξει δέ ταύρου γυμνάδας κακοξένους

πάλης κονίστρας, δν τε Κωλώτις τεκνοΐ,
Άλεντία κρείουσα Λογγούρου μυχών,
'Άρπης Κρόνου πήδημα Κογκείας θ’ ύδωρ
870 κάμψας, Γονοΰσαν τ’ ήδέ Σικανών πλάκας

265
 L y c . R heg .

8. A n t i g o n . Hist. mir. 133: περί δέ των ποταμών καί κρηνών

Λύκον μέν φησίν (scii. Καλλίμαχος) λέγειν, οτι ό μεν Κάμικος θα-
λάττης ζεούσης ( άλί ) ρεΐ, ό δέ f καπαιος καί Κριμισός ότι τα
μέν έπιπολής τών ύδάτων είσί ψυχροί, τα δέ κάτω θερμοί, τον δ’
'Ιμέραν έκ μιας πηγής σχιζόμενον το μέν άλυκόν τών ρείθρων έχειν,
το δέ πότιμον.
9. A n t i g o n . Hist. mir. 139: Λύκον δέ τον 'Ρηγΐνον λέγειν. (scii.
φησίν Καλλίμαχος) τήν μέν έν τήι Σικανών χώραι (scii, κρήνην)
φέρειν οξος, ώι περ έπί τών εδεσμάτων χρώνται, τήν δέ έν Μυτιστρά-
τωι οίον έλαίωι ρεΐν, τούτο δ’ έν τε τοΐς λύχνοις κάεσθαι καί δύ-
νασθαι φύματα καί ψώραν ίάσθαι, προσαγορευόμενον Μυτιστρά-
τιον (?). πλησίον δέ είναι τήν άπό μέν Άρκτούρου μέχρι Πλειάδος
άναβάλλουσαν ούδενός χείρον τών άλλων ύδάτων, άπό δέ Πλειάδος
μέχρι προς ’ΑρκτοΟρον τής μέν ήμέρας καπνόν άναφέρουσαν καί πνέου-
σαν θερμόν, έν δέ τήι νυκτί φλογός πληρουμένην. (140) Άρέθουσαν
δέ τήν έν Συρακούσαις, ώσπερ οί λοιποί φασιν καί Πίνδαρος (Nem.
1,1) τήν πηγήν έχειν έκ τού κατά τήν ’Ήλιδα ’Αλφειού · διό καί
ταϊς Όλυμπικαΐς ήμέραις, όταν έν τώι ποταμώι άποπλύνωσιν τών
θυμάτων τάς κοιλίας, ού καθαρών είναι τήν έν τήι Σικελίαι κρήνην,
άλλα ρεΐν δνθωι. φησίν δέ καί φιάλην ποτ’ εις τον ’Αλφειόν έμβλη-
θεΐσαν έν έκείνηι φανήναι. τούτο δ’ ιστορεί καί Τίμαιος (566 F 41a).
10. A n t i g o n . Hist. mir. 154: Λύκον δέ περί τήν έν Μύλαις
τής Σικελίας (scii, λίμνην) δένδρα φύεσθαι. διά μέσης δ’ αύτής
άναθεΐν ύδωρ τό μέν ψυχρόν, τό δέ τούναντίον.
11. a) A n t i g o n . Hist. mir. 159: έν δέ τήι Λεοντίνων ίστορεΐν
Λύκον (scii, φησίν Καλλίμαχος) τούς όνομαζομένους * * άναζεΐν
μέν ώς θερμότατον τών έψομένων, τάς δέ πηγάς έχειν ψυχράς · τών
δέ πλησιαζόντων αύτοΐς τό μέν τών ορνίθων γένος άποθνήσκειν εύθύς,
τούς δέ άνθρώπους μετά τρίτην ήμέραν. b) P l i n . Ν. Η. 31,27:
necari aquis Theopompus (115 F 270d) et in Thracia apud Cychros
dicit, Lycos in Leontinis tertio die quam quis biberit.
iM a r c i a n . peripl. I
7. Τών δέ μεγίστων κόλπων πρώτος μέν έστιν ό Γαγγητικός,
δεύτερος δέ ό Περσικός, τρίτος δέ ό καλούμενος οϋτω Μέγας, τέταρτος

266
δέ δ Ά ρ ά β ι ο ς , π έ μ π τ ο ς δ έ ό Α ίΟ ιο π ικ ό ς, έ κ τ ο ς δέ ό τ ο ΰ Π ό ν τ ο υ , έ β δ ο ­
μ ο ς δέ ό τ ο ϋ Α ι γ α ί ο υ π έ λ α γ ο υ ς , ό γ δ ο ο ς δέ δ τ η ς Μ α ι ώ τ ι δ ο ς λ ί μ ν η ς ,
ε ν ν α τ ο ς δέ δ Ά δ ρ ί α ς ή τ ο ι Ί ό ν ι ο ς κ ό λ π ο ς , δ έ κ α τ ο ς δέ δ τ η ς Π ρ ο π ο ν -
τ ίδ ο ς.

8. Τ ω ν δέ μ ε γ ί σ τ ω ν ν ή σ ω ν ή χ ε ρ σ ο ν ή σ ω ν , κ α ί τ ή ς π ρ ώ τ η ς τ ά -
ξ ε ω ς , π ρ ώ τ η μ έν ή Τ α π ρ ο β ά ν η ν ή σ ο ς ή Π α λ α ισ ιμ ο ύ ν δ ο υ κ α λ ο υ μ έ ν η
π ρ ό τ ε ρ ο ν , ν ΰ ν δέ Σ α λ ι κ ή · δ ε υ τ έ ρ α δέ τ ω ν Π ρ ε τ τ α ν ι κ ώ ν ή ’Α λ β ί ω ν ,
τ ρ ί τ η δέ ή Χ ρ υ σ ή χ ε ρ σ ό ν η σ ο ς , τ ε τ ά ρ τ η δέ τ ω ν Π ρ ε τ τ α ν ι κ ώ ν ή Ί ο υ ερ -
ν ία , π έμ π τ η δέ ή Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο ς , έ κ τ η δέ [ ή ] Σ ι κ ε λ ί α , έ β δ ο μ η δέ ή
Σ α ρ δ ώ , ό γ δ ο η δέ [ ή ] Κ ύ ρ ν ο ς , έ ν ν ά τ η [ ή ] Κ ρ ή τ η , δ ε κ ά τ η [ ή ] Κ ύ π ρ ο ς .

M art . Ca p . VI
646. hinc Sicilia memoranda, quae a Thucydide Sicania, a
multis Trinacria perhibetur ... Nam Trinacria, quod tribus pro-
muntoriis triangula censeatur; quippe unum, quod a Pachyno in
Peloponnesum in meridiem versum spectat, quadringentis quadra­
ginta milibus a Graecia disparatur, Pelorias autem occasum Ita-
liamque inspicit, quae freto mille quingentorum passuum separa­
tur; Lilybaeum Africae fines videt in centum octoginta milibus,
ipsa autem promuntoria inter se terreno itinere disparantur sic:
a Peloro Pachynum millia centum septuaginta sex, inde Lilybaeum
ducenta, inde Peiorum centum quadraginta tria.
Coloniae in Sicilia quinque, urbes sexaginta tres, fluvii fontesque
complures ac montis Aetnae miracula noctibus totis uomentis in­
cendia. cuius crater stadiis viginti patens favilla Tauromenium Ca-
tinamque respergit magno strepitu mugiens et immensos fragores
intonans obluctatione flammarum.
648. In Siculo etiam freto insulas esse non dubium est; Afri­
cam versus Gaulos (v.l.), Melita (v.l.) a Camarina in milibus octo­
ginta octo, a Lilybaeo in centum tredecim, Consura, Hieronnesos
(vv.ll.), Caene, Lampadusa, t Astusa, quam alii Aegusam dixere,
et 'ceterae. Sunt aliae citra Siciliam: ex adverso Metauri amnis [in]
XXV ab Italia septem Aeoliae, appellatae ( Hephaestiades a Grae­
cis) a nostris Vulcaniae; cum diversis nominibus prima dicitur Li­
para, secunda Therasia, tertia Strongyle, in qua Aeolus regnasse
fertur et flamma in proximo prorumpente vel eius fumo, qui ven-

267
tus flaturus esset, intellexisse, quod hodieque eius loci incolae cer­
tum est praesentire. Quarta vero insula est Didyme, quinta Ere-
pusa, sexta Phoenicusa, ultima Ewonymos {vv.il.).

M ela II 7

115. Sicilia, aliquando ut ferunt continens et agro Bruttio

adnexa, post freto maris Siculi abscissa est. id angustum et anceps
alterno cursu modo in Tuscum modo in Ionium pelagus perfluit,
atrox saevum et Scyllae Charybdisque saevis nominibus inclutum.
Scylla saxum est, Charybdis mare, utrumque noxium adpulsis, ipsa
ingens et tribus promunturiis in diversa procurrens graecae litterae
imaginem quae delta dicitur efficit. 116 Pachynum vocatur quod
Graeciam spectat, Lilybaeum quod in Africam, Pelorias quod in
Italiam vergens Scyllae adversum est. causa nominis Pelorus gu­
bernator ab Hannibale ibidem conditus, quem idem vir profugus
ex Africa, et per ea loca Syriam petens, quia procul intuenti vide­
bantur continua esse litora et non pervium pelagus, proditum se
arbitratus occiderat. 117 ab eo ad Pachynum ora quae extenditur
Ionium mare adtingens haec fert inlustria: Messanam, Taurome­
nium, Catinam, Megarida, Syracusas et in his mirabilem Arethusam,
fons est in quo visuntur iacta in Alpheum amnem ut diximus Pe­
loponnesiaco litori infusum: unde ille creditur non se consociare
pelago, sed subter maria terrasque depressus huc agere alveum
atque hic se rursus extollere. 118 inter Pachynum et Lilybaeum
Agragas est et Heraclea et Thermae; inter Lilybaeum et Pelorida
Panhormus et Himera, interius vero Leontini et Centuripinum et
Hybla aliaeque conplures; famam habet ob Cereris templus Henna
praecipuam. 119 montium Eryx maxime memoratur ob delubrum
Veneris ab Aenea conditum, et Aetna quod Cyclopas olim tulit,
nunc adsiduis ignibus flagrat, de amnibus Himera referendus, quia
in media admodum ortus in diversa decurrit, scindensque eam utrim­
que alio ore in Libycum alio in Tuscum mare devenit. 120 circa
Siciliam in Siculo freto est Aeaee, quam Calypso habitasse dicifur,
Africam versus Gaulos, Melita, Cossura, propius Italiam Galata,
et illae septem quas Aeoli adpellant Osteodes, Lipara, Heraclea,
Didyma, Phoenicusa, ac sicut Aetna perpetuo flagrat igne Hiera
et Strongyle.

268
 N onn . Dionys. X III
309 Τω δ’ επί Σικελίηθεν έκηβόλος ήλθεν ’Αχάτης,
καί οί έφωμάρτησαν όμήλυδες άσπιδιώται,
Κολλυρίων τ ’ Έλύμων τε πολύς στρατός, οι τε Παλίκων
έδρανον άμφενέμοντο, καί οϊ Κατάνην παρά λίμνην
γείτονα Σειρήνων πόλιν φκεον, ας Άχελφω
Τερψιχόρη ροδόεσσα βοοκραίρων άπό λέκτρων
τίκτεν άελλήεντι συναπτομένη παρακοίτη ·
οϊ τ ’ εϊχον Καμάριναν, όπη κελάδοντι ρεέθρω
'Ίππαρις αστήρικτος έρεύγεται αγκύλον ύδωρ,
'Ύβλης θ’ ιερόν άστυ, καί οϊ σχεδόν ωκεον Α’ίτνης
ήχι πυράς κρητήρες άναπτομένης άπό πέτρης
θερμόν άναβλύζουσι Τυφαονόης σέλας εύνής,
οϊ τε δόμους έδάσαντο παρ’ όφρυόεντι Πελώρψ,
καί δάπεδον νησαΐον άλιρροίζοιο Παχύνου,
καί Σικελήν Άρέθουσαν, όπη μετανάστιος έρπει
324 στέμματι Πισαίω κομόων ’Αλφειός αλήτης,

328 τοΐς έπι Φαΰνος ικανέ πυρισφρήγιστον έάσας

Σικελίης τριλόφοιο Πελωρίδα πέζαν έρίπνης
κ.τ.λ.

O ros . hist. adv. paganos

I 2,99. Sicilia insula tria habet promuntoria, unum quod di­
citur Peiorum et aspicit ad aquilonem, cui Messana civitas proxi­
ma est; secundum quod dicitur Pachynum, sub quo civitas Syra­
cusana, respicit ad euronotum; tertium quod appellatur Lilybaeum,
ubi et civitas eiusdem nominis sita est, dirigitur in occasum.
100. Haec habet a Peloro in Pachynum milia passuum CLVIIII,
a Pachyno in Lilybaeum CLXXVII. Haec ab oriente cingitur mari
Hadriatico, a meridie mari Africo, quod est contra Subventanos et
Syrtes minores; ab occidente et septentrione habet mare Tyrrenum,
a borea usque subsolanum fretum Hadriaticum, quod dividit Tau­
romenitanos Siciliae et Bruttios Italiae.

O v id . Fast. IV
461 Sic dea nec retinet gemitus, et concita cursu

269
 fertur, et e campis incipit, Henna, tuis.
Inde puellaris nacta est vestigia plantae,
et pressam noto pondere vidit humum;
465 forsitan illa dies erroris summa fuisset,
si non turbassent signa reperta sues.
Iamque Leontinos Amenanaque flumina cursu
praeterit et ripas, herbifer Aci, tuas;
praeterit et Cyanen et fontes lenis Anapi
470 et te, verticibus non adeunde Gela.
Liquerat Ortygien Megareaque Pantagienque,
quoque Symaetheas accipit aequor aquas,
antraque Cyclopum positis exusta caminis,
quique locus curvae nomina falcis habet:
475 Himeraque et Didymen Acragantaque Tauromenenque,
sacrarumque Melan pascua laeta boum.
Hinc Camerinan adit, Thapsonque et Heloria Tempe,
quaque patet zephyro semper apertus Eryx.
Iamque Peloriadea Lilybaeaque, iamque Pachynon
480 lustrarat, terrae cornua trina suae.

P ausan . V 25
5. εστι δέ κατά την άκραν έν Σικελία την τετραμμένην έπί Λι­
βύης καί Νότου, καλουμένην δέ Πάχυνον, Μοτύη πόλις · οίκοΰσι δέ
Λίβυες έν αύτή καί Φοίνικες, τούτοις τοΐς έν Μοτύη βαρβάροις Άκρα-
γαντϊνοι καταστάντες ές πόλεμον καί λείαν τε καί λάφυρα απ’ αύ-
τών λαβόντες ανέθεσαν τούς παϊδας ές ’Ολυμπίαν τούς χαλκούς,
προτείνοντάς τε τάς δεξιάς καί εικασμένους εύχομένοις τω θεω. κεΐν-
ται δέ έπί τού τείχους ούτοι τής ’Άλτεως · Κ α λ ά μ ι δ ο ς δέ είναι
σφάς έργα εγώ τε ε’ίκαζον καί ές αύτούς κατά τα αύτά είχεν è λόγος.
6. Σικελίαν δέ έθνη τοσάδε οίκεϊ, Σικανοί τε καί Σικελοί καί Φρύγες,
οι μέν έξ ’Ιταλίας διαβεβηκότες ές αύτήν, Φρύγες δέ άπό τού Σκα-
μάνδρου ποταμού καί χώρας τής Τρωάδος · οΐ δέ Φοίνικες καί Λίβυες
στόλω άφίκοντο ές τήν νήσον κοινω καί άποικοι Καρχηδονίων είσί.
τοσαύτα μέν έν Σικελίςι έθνη βάρβαρα · Ελλήνων δέ Δωριείς τε
έχουσιν αύτήν καί ’Ίωνες καί τού Φωκικού καί τού ’Αττικού γένους
έκατέρου μοίρα ού πολλή.

270
 X 11
3. οί δέ Λιπαραΐοι ούτοι Κνιδίων μέν ήσαν άποικοι, της δέ αποι­
κίας ήγεμόνα γενέσθαι φασίν άνδρα Κνίδιον · δνομα δέ είναι οΐ Πέν-
ταθλον Άντίοχος ό Ηενοφάνους Συρακούσιος έν τη Σικελιώτιδι συγ­
γραφή φησι. λέγει δέ καί ώς έπί Παχύνω τη άκρα τη έν Σικελία
κτίσαντες πόλιν αυτοί μέν έκπίπτουσιν ΰπό Έλύμων καί Φοινίκων
πολέμω πιεσθέντες, τάς νήσους δέ έσχον έρημους έτι ή άναστήσαντες
τούς ένοικοΰντας, ας [καί] κατά τα έπη τα Όμήρεια Αίολου καί
ές ημάς έ'τι όνομάζουσι. 4 τούτων Λιπάραν μέν κτίσαντες πόλιν έν-
ταΰθα οίκοΰσιν, Ίέραν δέ καί Στρογγύλην και Διδύμας γεωργοΰσι
διαβαίνοντες ναυσίν ές αύτάς. έν δέ τη Στρογγύλη καί πΰρ δήλόν
έστιν ανιόν έκ τής γης · καί έν Ίέρα δέ πΰρ τε αύτόματον έπι άκρας
άνακαίεται τής νήσου καί έπι θαλάσση λουτρά έστιν έπιτήδεια, (εί)
δέξεταί σε ήπίως το ύδωρ, έπεί άλλως γε χαλεπόν ύπό ζεστότητός
έστιν έμβαίνεσθαι.

(P h il is t . = ) Ρ. Οχυ. 665
//a [τώ]ν έν Ό μφά[κηι(1) καί] / Κακύρωι ξέν[ων έπι / Γ]έλαν
στρα[τεία]. / Βοή[θ]εια Συρακο[σίων] / 5 Γε[λώ]ιοις καί πρ[ρεία] /
των ξένων πρό[ς Συρα]κοσίους. Μάχη Συρακοσ[ίων καί] / των ξένων
[έν τώι] / 10 Γλαυκών πε[δίωι? (2) / .............. αρ[ . ]ν[ . . . ] / * * //
b * * ! Άκρα[γαν]τ[ίνων έπι] / Κραστόν στρ[ατεία. Ή γενομέν[η
περί] / 15 Κραστόν Ίμερα[ίων] / καί Γελώιων προς Ά[κρα] / γαντί-
νους μάχ[η]. / Ώ ς οί την Μινώιαν / των ξένων οίκ[ί] / 20 ζοντες
ύπ’ Άκρα / γαντίνων καί Σ[υρα]/κοσίων ήιρέθη[σαν / . . Άκρ]αγαν-
[τιν . . .] / {vac) II

P lin. n.h. I l l
8. (14) 86 Verum ante omnes (scii, insulas) claritate Sicilia, Si­
cania Thucydidz dicta, Trinacria pluribus aut Trinacia a triangula
specie, circuitu patens, ut auctor est A g r i p p a , DCXVIII p.,
quondam Bruttio agro cohaerens, mox interfuso mari avulsa, XV
in longitudinem freto, in latitudinem autem M’D p. iuxta Colum­

en Όμφά[κηι] De Sanctis; Όμφα[λώι] Grenfell-Hunt.

(2) [έν τώι] Γλαυκών πε[δίωι Bilabel; [τών περί] Γλαύκον πε[ριόντα ετι
Καμ]αρ[ί]ν[αν πατασχόντων] Dopp.

271
nam Regiam, ab hoc dehiscendi argumento Rhegium Graeci nomen
dedere oppido in margine Italiae sito. 87 in eo freto est scopulus
Scylla, item Charybdis mare verticosum, amb^e clarae saevitia,
ipsius triquetrae, ut diximus, promunturium Peiorum vocatur ad­
versus Scyllam vergens in Italiam, Pachynum in Graeciam, CCCCXL
ab eo distante Peloponneso, Lilybaeum in Africam CLXXX inter­
vallo a Mercuri promunturio et a Caralitano Sardiniae CXC. inter
se autem promunturia ac latera distant his spatiis: terreno itinere
a Peloro Pachynum CLXXVI, inde Lilybaeum CC, unde Peiorum
CCXLII. 88 coloniae ibi V, urbes aut civitates L X III a Peloro
mare Ionium ora spectante oppidum Messana civium R., qui Ma­
mertini vocantur, promunturium Drepanum, colonia Tauromenium,
quae antea Naxos, flumen Asines, mons Aetna, nocturnis mirus in­
cendiis. crater eius patet ambitu stadia viginti, favilla Tauromenium
et Catinam usque pervenit fervens, fragor vero ad Maroneum et
Gemellos colles, 89 scopuli tres Cyclopum, portus Vlixis, colonia
Catina, flumina Sym^et^um, Terias. intus Laestrygoni campi, op­
pida Leontini, Megaris, amnis Pantagies (1) colonia Syracusae cum
fonte Arethusa, quamquam et Temenitis et Archidemia et Magea
et Cyane et MilicHe (2) fontes in Syracusano potantur agro, portus
Naustathmus, flumen Elorum, promunturium Pachynum, a quo
. . . fronte Siciliae flumen Hyrminum, oppidum Camarina, fluvius
Gelas, oppidum Agragas, quod Agrigentum nostri dixere, 90 Ther­
mae colonia, amnes Achates (3), Mazara (4), Hypsa, Selinuus, oppi­
dum Lilybaeum, ab eo promunturium, Drepana, mons Eryx, oppida
Panhormum, Soluus, Himera cum fluvio, Cephaloedis, Haluntium,
Agathyrnum, Tyndaris colonia, oppidum Mylae et, unde coepimus,
Pelorias. 91 intus autem Latinae condicionis Centuripini, Netini,
Segestani, stipendiarii Assorini, Aetnenses, Agyrini, Acestaei, Acren-
ses, Bidini, Citarmi, Drepanitani, Ergetini, Echet/ienses, Erycini,
Entellini(5), Egguini, Gelani, Galacteni(6), Hakesini, Hennenses,
Hyblenses, Herbitenses, Herbessenses, Herbulenses, Halicuenses,
(1) vv.ll.: -gyes, -gees, -cies, -eyes.
(2) vv.ll.: -cie, -ciae, -itiae
(3) vv.ll.: -tae, agather, -thae, -te, Atys.
(4) vv.ll.: mater, macer.
(5) vv.ll.: -tenetini, + etini, netini, edini, enini.
(6) vv.ll.: -ateni, -atani, -atini.

272
Hadranitani, Imacarenses, ItAanenses ° \ Hetenses, Mutustraimi,
Magellini, Murgentini, Mutycenses, M enaini(8), Naxi, N oini(9), Pe­
trini, Paropini, Phintienses, Semelitani, Schermi, Selinunti, Symae­
thii, Talarenses, Tissienses (10), Triocalini, Tyracinenses. Zanclaei
Messeniorum in Siculo freto sunt.
92 Insulae in Africam versae Gaulos (11), Melita a Camarina
LXXXVII, a Lilybaeo CXIII, Cossyra, Hzerownesos (12), Caene,
Galata, Lopadusa (13), Aethusa, quam alii Aegusam scripserunt, Bu-
cinna (14) et a Solunte LXXV Osteodes contraque Paropinos Vstica.
citra vero Siciliam ex adverso Metauri amnis XXV ferme p. ab Ita­
lia septem Aeoliae appellatae, eadem Liparaeorum, Hephaestiades
a Graecis, a nostris Volcaniae, Aeoliae, quod Aeolus Iliacis tempo­
ribus ibi regnavit. 9. 93 Lipara cum civium Romanorum oppido,
dicta a Liparo rege, qui successit Aeolo, antea Milogonis (15) vel Me-
ligunis vocitata, abest XXV ab Italia, ipsa circuitu paulo minor V.
inter hanc et Siciliam altera, antea Therasia appellata, nunc Hiera,
quia sacra Volcano est, colle in ea nocturnas evomente flammas.
94 tertia Strongyle, a Lipara V I p. ad exortum sobs vergens, in qua
regnavit Aeolus; quae a Lipara liquidiore tantum flamma differt, e
cuius fumo, quinam flaturi sint venti in triduo, praedicere incolae
traduntur; unde ventos Aeolo paruisse existimatum, quarta Didyme,
minor quam Lipara, quinta Ericusa (16) sexta Phoenicusa, pabulo
proximarum relictae, novissima eadem que minima Euonymos. hac­
tenus de primo Europae sinu.

P o lyb . I
41,7 ϊνα 5έ μή τοΐς άγνοοΰσι τούς τόπους άσαφη τα λεγάμενα
γίνηται, πειρασόμεθα διά βραχέων άγαγεΐν εις έννοιαν της ευκαιρίας

vv.ll.: yppa-, ipa-.

(8) υ.Ι.: menanini.
vv.ll.: noaei, -aeni, nonii.
(10) v.l.: -inenses.
(11) vv.ll.: caulos, gauros.
(12) vv.ll.·. eromnisos, laronnesos.
(13) cod.·, lepadusa.
(14) vv.ll.·. buciona, bucion.
(15) vv.ll.: melogonis, milonginis, etc.
(16) vv.ll. : eriph-, erith-.

273
καί θέσεως αύτών τούς έντυγχάνοντας. 42,1 την μέν ούν σύμπασαν
Σικελίαν τή θέσει τετάχθαι συμβαίνει προς την Ιταλίαν καί τάκεί-
νης πέρατα παραπλησίως τή τής Πελοποννήσου θέσει προς την λοι­
πήν Ελλάδα καί τα ταύτης άκρα, 2 τούτω δ’ αύτω διαφέρειν άλ-
λήλων, ή’κείνη μέν χερρόνησός (έστιν, αΰτη δέ νήσος) · ής μέν γάρ
ό μεταξύ τόπος έστί πορευτός, ής δέ πλωτός. 3 το δέ σχήμα τής Σι­
κελίας έστί μέν τρίγωνον, αί δέ κορυφαί των γωνιών έκάστης ακρω­
τηρίων λαμβάνουσι τάξεις, 4 ών το μέν προς μεσημβρίαν νεΰον, είς
δέ το Σικελικόν πέλαγος άνατεϊνον Πάχυνος καλείται, 5 το δ’ είς τάς
άρκτους κεκλιμένου ορίζει μέν τοϋ πορθμού το προς δύσεις μέρος,
άπέχει δέ τής ’Ιταλίας ώς δεκαδύο στάδια, προσαγορεύεται δέ Πελω-
ριάς, 6 το δέ τρίτον τέτραπται μέν είς αυτήν τήν Λιβύην, έπίκειται
δέ τοΐς προκειμένοις τής Καρχηδόνος άκρωτηρίοις εύκαίρως, διέχον
ώς χιλίους σταδίους, νεύει δ’ είς χειμερινάς δύσεις, διαιρεί δέ το Λι-
βυκόν καί το Σαρδωον πέλαγος, προσαγορεύεται δέ Λιλύβαιον. 7 έπί
δέ τούτω πόλις ομώνυμος κεΐται τώ τόπιρ, κ.τ.λ.

P r is c ia n . perieg.
473 Dehinc rupes TEoliarum,
(465) quas septem numero perhibent, cognomine Plotas:
quippe viam ratibus pelago dant undique vasto.
Trinacrias post has moles distenditur ampla,
cardinibus ternis laterum quam terminat actus,
480 procurrens Pachyno longe, claustrisque Peiori,
exterrensque rates Lilybaei cautibus aspris.
(470) Eminet ad zephyrum Lilybe, Pachynusque sub ortum
aspicit Ausoniam, boreaeque Pelo rus ad axes;
qua mare vix superant haud aequum mille periclis,
485 angustum, rapido quod frangit gurgite saxa.
(476) Traditur hic pelagi diruptas viribus ohm
excepisse fretum terras, cogente ruina.
Plurima sunt istic totum memoranda per orbem.
Dianas fons est, Camerina gignitur unda,
490 quem si quis manibus non castis hauserit unquam,
laetifico tristis non miscet pocula Baccho.
Haec eadem montem mirandum sustinet TEtnam,
vertice qui summo rigida nive temperat ignem,

274
 nec superant flammee frigus, nec frigora flammas.
495 At salis hic Acragas miracula possidet unus,
naturas in quo proprias mutare videntur
ignis et unda; salem namque illum solvere flammee,
unda solet crepitus illi conjuncta movere.
Hic et Halesinus fons est, mitissimus undis,
500 tibia quem extollit: cantu saltare putatur
musicus, et ripis leetans excurrere plenis.
Cernitur egregius lapis hic, cui nomen achates:
hoc dederat fluvius, cujus generatur ad undas;
hanc simulacra vides venis ostendere gemmam.
505 Aiquoris at Siculi, quod vastis funditur undis,
( 477 ) ad noton est pontus Libyas Syrtisque vadosa
Major.

Ps. Scyl .
13. ΣΙΚΕΛΙΑ. Κατά δέ 'Ρήγιόν έστι Σικελία νήσος άπό της
Ευρώπης άπέχουσα στάδια ιβ' εις Πελωριάδα άπό 'Ρηγίου. Έν δέ
Σικελία έθνη βάρβαρα τάδε έστίν · ’Έλυμοι, Σικανοί, Σικελοί, Φοί­
νικες, Τρώες. Οΰτοι μεν βάρβαροι, οίκοΰσι δέ καί 'Έλληνες. Άκρω-
τήριον δέ Σικελίας Πελωριάς. Πόλεις δ’ είσίν άπό Πελωριάδος Έλλη-
νίδες αΐδε · Μεσσήνη καί λιμήν, Ταυρομένιον, Νάξος, Κατάνη, Λεον-
τΐνοι · εις τούς Λεοντίνους δέ κατά Τηρίαν (1) ποταμόν άνάπλους %'
σταδίων · Σύμαιθος ποταμός και πόλις Μεγαρίς καί λιμήν Ηιφώνειος.
Έχομένη δέ Μεγαρίδος πόλις έστί Συράκουσαι, καί λιμένες έν αύτή
δύο · τούτων ό έτερος έντός τείχους, ό δ’ άλλος έξω. Μετά δέ ταύτην
πόλις 'Έλωρον (2) καί Πάχυνος άκρωτήριον. Άπό Παχύνου δέ πόλεις
Έλληνίδες αϊδε · Καμάρινα, Γέλα, Άκράγας, Σελινοΰς, Λιλύβαιον
άκρωτήριον. Άπό δέ Λιλυβαίου πόλις έστίν Έλληνίς 'Ιμέρα (3) μετά
δέ 'Ιμέραν πόλιν Λιπάρα νήσος έστι, καί πόλις Έλληνίς Μύλαι καί
λιμήν. ’Έστι δέ άπό Μυλών έπί Λιπάραν νήσον πλους ήμέρας ήμισυ
[ ’Έστι δέ ή Σικελία τρίγωνος · τό δέ κώλον έκαστον αύτής έστί μά­
λιστα σταδίων ,αφ'.]

(1) cod.: κατά την ρίαν.

(2) cod.: ’Έλωρον.
cod.: Ίμέρα.

275
 111. ’Έπεισι δέ νησία έν τη Έρμαια άκρα, Ποντία νήσος καί
Κόσυρος. Πλους 8ε άπο Έρμαίας έπί Κόσυρον ημέρας. ’Από Έρμαίας
άπρας προς ήλιον άνίσχοντα [μικρόν άπο Έρμαίας]] εΐσί νήσοι τρεις
μικραί κατά τούτο, υπό Καρχηδονίων οΐκούμεναι * Μελίτη πόλις καί
λιμήν, Γαϋλος πόλις, Λαμπάς * αΰτη πύργους εχει δύο ή τρεις. ’Από
δέ Κοσύρου έπί Λιλύβαιον ακρωτήριου Σικελίας πλους ημέρας μιας.

P S . SCYM N.

Έν τω πόρω κεΐνται δέ τω Τυρρηνικω

255 νησίδες έπτά τής Σικελίας ού πρόσω,
ας δη προσαγορεύουσι νήσους Αίολου,
ών εστιν Ιερά λεγομένη τις εύλόγως ·
καιόμενα φαίνεται γάρ έξ αύτής πυρά
άπο σταδίων εύδηλα πασι πλειόνων,
260 καί διαπύρων είς ύψος άναβολαϊ μύδρων,
έ'ργα τε σιδήρειός τε ραιστήρων κτύπος.
Μία δ’ έστίν αύτών Δωρικήν αποικίαν
έχουσα, Λιπάρα δ’ δνομα, συγγενίς Κνίδου.
Έξης Σικελία νήσος εύτυχεστάτη,
265 ήν το πρότερον μέν ετερόγλωσσα βάρβαρα
λέγουσι πλήδη κατανέμεσδ’ Ίβηρικά,
διά τήν έτερόπλευρον δέ τής χώρας φύσιν
ύπο των Ίβήρων Τρινακρίαν καλουμένην
χρόνω Σικελίαν προσαγορευδήναι πάλιν,
270 Σικελοΰ δυναστεύσαντος · είδ’ Έλληνικάς
εσχεν πόλεις, ως φασιν, άπο των Τρωικών
δεκάτη γενεά μετά ταϋτα Θεοκλέους στόλον
παρά Χαλκιδέων λαβόντος · ήν δ’ ούτος γένει
έκ των Άδηνών * καί συνήλδον, ώς λόγος,
275 ’Ίωνες εϊτα Δωριείς οίκήτορες.
Στάσεως δ’ έν αύτοϊς γενομένης, οΐ Χαλκιδεΐς
κτίζουσι Νάξον, οΐ Μεγαρεϊς δέ τήν 'Ύβλαν,
το δ’ έπί Ζεφύριον τής ’Ιταλίας Δωριείς
κατέσχον. Άρχίας δέ τούτους προσλαβών
280 ό Κορίνδιος μετά Δωριέων κατφκισεν
άπό τής ομόρου λίμνης λαβούσας τοϋνομα
τάς νϋν Συρακούσας παρ’ αύτοϊς λεγομένας.

276
 Μετά ταύτα δ’ από Νάξου Λεοντΐνοι πόλις,
ή τήν θέσιν τ’ έχουσα 'Ρηγίου πέραν,
285 επί τοΰ δέ πορθμού κείμενη της Σικελίας,
Ζάγκλη, Κατάνη, Καλλίπολις έσχ’ αποικίαν.
Πάλιν δ’ άπό τούτων δύο πόλεις, Εύβοια καί
Μύλαι κατωκίσθησαν έπικαλούμεναι,
είθ’ 'Ιμέρα καί Ταυρομένιον έχομένη ·
290 είσίν δέ πάσαι Χαλκιδέων αύται πόλεις.
Τάς Δωρικάς δέ πάλιν άναγκαϊον φράσαι.
Μεγαρεΐς Σελινοΰνθ’, οί Γελωοι δ’ έκτισαν
Άκράγαντα, Μεσσήνην δ’ ’Ίωνες έκ Σάμου,
Συρακόσιοι δέ τήν Καμάριναν λεγομένην ·
295 αύτοί δέ ταύτην ήραν έκ βάθρων πάλιν,
προς έξ έτη καί τετταράκοντ’ φκημένην.
Αύται μέν ούν είσ’ αί πόλεις Έλληνίδες ·
τά δέ λοιπά βάρβαρ’ έστί των πολισμάτων,
Καρχηδονίων έντειχισάντων τούς τόπους.

Pto lem . Geogr. I l l 4

Σικελίας νήσου θέσις.

[Εύρώπης πίναξ ζ'.]
Ή Σικελία περιέχεται άπό μέν δύσεως καί άρκτων ύπό τοΰ Τυρ-
ρηνικοΰ πελάγους, άπό δέ μεσημβρίας υπό τοΰ ’Αφρικανού, άπό δέ
άνατολών ύπό τοΰ Άδρίου πελάγους. Καί ή μέν παράλιος αύτής
έχει περιγραφήν τοιαύτην · βόρειας πλευράς τό μέσον το οξυτατον
καί βορειότατον, ο καλείται
Πέλωρος άκρα λθ γο λη 1_ιβ
2. Δυτικής πλευράς περιγραφή έν Τυρρηνικφ πελάγει ·
Φάλακρον άκρον λθ' ς" λη' r
Μύλαι λθ' λη' \1
Έλικώνος ποταμού έκβολαί λη'Είγ" λη' γ"ιβ'
Τυνδάριον λη' r λη' γ"
Ύμήθου (1) ποταμού έκβολαί λη' γ" λη' γ"

(!) vv.ll.: Τιμήθου, Τμήτου.

277
Άγάθυρνον(2) λη' λη' 5"
Άλόντιον λζ' Ι11γ" λη' ς"
Χύδα ποταμού έκβολαί λζ' Ο " λη' ιβ"
Καλάκτα λζ' γο" λζ' L11γ"ιβ'
’Άλαισα λζ' γο" λζ' Ο "
Μονάλου ποταμού έκβολαί λζ' 111 λζ' Ο "
Κεφαλοιδίς(3) λζ' γ" λζ' γο"
Ίμέρα(4) ποταμού έκβολαί λζ' δ" λζ' γ"
Θερμαί Ίμεραϊαι πόλις λζ' ιβ" λζ' δ"
Σολοϋς πόλις(5) λζ' λζ' γ"
’Ελευθέρου ποταμού έκβολαί λζ' λζ' ιβ"
Πάνορμος λζ' λζ'
Κηταρία(6) λζ' λς' L3"
Βαθέος (7) ποταμού έκβολαί λζ' λς' γο"
Δρέπανου λζ' λς' 111
Έμπόριον Σεγεστανών(8) λς' Γγ'ιβ' λς' Ili
Αίγίθαρσος ακρα λς' Ι11γ" λς' δ"

3. Νοτίας πλευράς περιγραφή έν Άφρικανω (9) πελάγει ·

Λιλύβαιον πόλις καί ακρα λζ' λς'
Άκιθίου ποταμού έκβολαί λζ' ς" λς' ιβ"
Σελινοϋντος ποταμού έκβολαί λζ' γ" λς' δ"
Μαζάρα (10) ποταμού έκβολαί λζ' 111 λς' δ"
Πιντία λζ' γο" λς' γ"
Σοσσίου(11) ποταμού έκβολαί λζ' Ι11γ" λς' γ"
Ίσβούρου (12) ποταμού έκβολαί λη' ιβ" λς' γ"ιβ"
Ηράκλεια λη γ" λς' γ"ιβ"

(2) codd. : Άγαθύριον.

(3) vv.ll.·. Κεφαλοιδής, -λοιδίς, -λιδής.
(4) ν.Ι.: Ημέρα.
(5) codd. : Όλουλίς, Όλουλίς.
(6) : Κιταρία.
(7) y./. : Βαθέως.
(8) vv.ll.·. Σεγέστανον, Σεγεστάνον.
(9) vvdl.: Άφρω, Άφρι,κψ.
(10) vvdl.: Ματάρου, Μετάρου, Μαζάρα τοϋ καί Μάκρα.
(11) ν.Ι. : Κοσσίου.
(12) y./.r Ίεβούρου.

278
"Υψα ποταμού έκβολαί λη' γ" λς' γ'Τβ"
Άκραγαντίνων έμπόριον λη' £ Ύ" λς" γ'Τβ"
Ίμέρα ποταμού έκβολαί λθ' λγ" γ'
*\ // f/
Ίππώρου (13) ποταμού έκβολαί λθ' δ" λς γ
Βροϋκα (14) άκρα λθ' γ" λς' γ"
Καύκανα λιμήν λθ' £ λς' δ"
\λς r γ ff
Μοτυκάνου (15) ποταμού έκβολαί λθ' γο"
’Οδύσσεια (16) άκρα λθ' Γγ" λς' δ"

4. ’Ανατολικής πλευράς περιγραφή έν Άδριατικω πελάγει '

Πάχυνος άκρα μ' λς' γ"
Φοινικοϋς λιμήν λθ' Ο" λς' £
Έρινεού (17) ποταμού έκβολαί λθ' Ο" λς' γο"
Μακράν άκρον λθ' Γγ" λς" Ο "
Χερσόνησος λθ' γο" λς' ,ΙΤγΤβ'
Συράκουσαι κολωνία λθ' r λζ'
Άλάβου ποταμού έκβολαί λθ' γ'Τβ" λζ' γ"
Ταύρος άκρον λθ' r λζ' £
Παντακίου (18) ποταμού έκβολαί λθ' γ'Τβ" λζ' Ι^ιβ"
Κατάνη κολωνία λθ' Πιβ" λζ" γο"
Συμαίθου ποταμού έκβολαί λθ' r λζ' 1"δ"
Ταυρομένιον κολωνία λθ' r λζ' £ Ύ"
’Άργεννον άκρον λθ' £ λη' ς"
Μεσσήνη έν τω πορθμω λθ' r λη' λ"

5. Όρη δε έστιν ονομαστά έν τή νήσω

ή τε Αΐτνη λθ' λη"
καί è Κράγας (19) λζ' γο" λς' γο"

6. Καί κατέχουσιν αυτής τα μεν αρκτικά Μεσσήνιοι, τα

(13) vv.ll.: Ίπώρου, Ίπτώρου, ’Ισπούρου, etc.

(14) νν.Π.: Βρούκα, Βρούκρα, Βοϋκρα.
05) νν.Π.: Μοτυγχάνου, Μοτχάνου.
(16) νν.ΙΙ.: Όδυσσείας, -εία, etc.
0?) νν.Π.: Έρίνου, ’Ορίου, Όρίνου, etc.
νν.Π.: Πανταχίου, -ακοϋ, -αχού, -άχου.
<19> νν.Π.: Κράτος, -ας.

279
δέ μέσα Έ ρ β ι τ α ϊ ο ι (20) καί Κ α τ α ν α ϊ ο ι , τα δέ μεσημ-
βρινά Σ ε γ ε σ τ α ν ο ί καί Σ υ ρ α κ ο ύ σ ι ο ι .

7. Πόλεις δέ είσι μεσόγειοι της Σικελίας αϊδε ■

Καπύτιον (21) λη' γ" λη' δ"
Άβάκαινα λθ' λη' δ"
Ίμίχαρα λη' r λη'
Τίσσα λη' Γγ" λη"
’Άλητα (22) λζ' Γγ" λζ' £ Ύ'
Κεντούριπαι λη' r λζ' £ Υ
Δύμηθος (23) λη' £ γ" λζ' ι ι γ
Αίτναι λθ' γ"ιβ" λζ' Ο "
Άγούριον λη' δ" λζ' γο"
'Έρβιτα (24) λζ' γο" λζ' £
Σεργέντιον (25) λη' £ λζ' ι:
'Ύδια (26> λη' Πδ"] λζ' £
Λεόντιον λθ' λζ' ι:
Έρβησσός λζ' Γγ" λζ' γ"
Νέητον λη' γ" λζ' γ'ιβ
Μεναί λη' Γγ" λζ' γ"ιβ
Πατίωρος (27) λζ' γ" λζ' ς"
’Άσσωρος λζ' γο" λζ' γ"
’Έννα λη' ιβ" λζ' ιβ"
Μέγαρα (28) λθ' δ" λζ' δ"
Πέτρα λη' γο" λζ' ιβ"
'Ύβλα λη' γ" λζ'
’Έγγυον λθ' λζ'
Κόρτυγα (29) λη' γ" λς" £ Υ

(20) vv.ll.: Έρβεΐται, Όρβίται, Όρβείται.

(21) νν.ΙΙ.: Καπίτυον, Καπίτιον.
(22) v v . l l ’Άληται, Λήτα, ’Άλκτα.
(23) vv.ll.: ύμηθος, Δύμυθος, Δύμοθος.
^24) vv.ll.: ’Έρβιτα, ’Έρβειτα, Έρβεϊτα, Ίέρβειτα.
(25) ν.Ι. : Σεργέντειον.
(26) vv.ll.: Λυδία, ’Ιδία.
(27) legendum Πάρωπος.
(28) ν.Ι.: Μεϋρα.
(29) vv.ll.: Κορτύγα, -ϋγα.
 tt
Μάκυρον (30) λη' γο λς' Γγ"
’Ά κραι(31) λθ' δ" λς' γο"
Μάκελλα λζ' δ' λς' γο"
Σχήρα (32) λζ' Γ λς" 1"γ"
Τριόκαλα (33) λη' λς' Ιίΐδ"
■\tt tt
Άκράγας (34) λη' il λς γο
Μότυκα (35) λθ' γ"$" λς' γο"
Σεγέστα λζ' ιβ" λς' Π
Λητόν (36) λζ' Γ λς' γ"
’Έντελλα λζ' ο λς' η
ft
Άγκρίνα (37) λη' ς λς' ηβ"
tt
Φιντία (38) λη' γο λς' il
Γέλα λθ' λς' ι:
tt
Καμαρίνα λθ' Ύ λς' γ'Ίβ"
tt
’Έλωρος λθ' γο λς' 11
’Ίνα (39> λθ Γ λς' γ"ιβ"
Έλκέθιον (40) λζ' δ" λς' δ"

8. Των 5έ περί τήν Σικελίαν νήσων αί παρ’ αύτήν είσί

Διδύμη νήσος λθ' λθ'
tf
Ικεσία νήσος λθ' Ύ λθ'
tt
Έρικώδης (41) νήσος λη Ύ λη' Ο"
Φοινικώδης νήσος λη' il λη' 1 Ύ "

Ηφαίστου νήσος λη' Γγ" λη' £ιβ"

Λιπάρα νήσος καί πόλις λθ' λη' 1"δ"
tt
Εύώνυμος νήσος λθ' ς λη' Γδ"

(30) v.l.: Κάκυρον.

(31) vv.ll.: ’Ακραία, ’Άκραιαι.
(32) v.l.\ Σχήρα.
(B) MU'·, Τρίσηλα, Τρίσκλα, Τριόκλα.
(34) v.l.\ Άκράτας.
(35) vv.ll.: -ύκα, -οϋκα, Μότουκα.
(36) f i .: Λήγον.
(37) vv.ll.: Άνκρίνα, ’Ακρινά.
(38) vv.ll.: Φινθία, Φθνινθία.
(3®) vv.ll.: ’Ήνα, 'Ίνα.
(40) vv.ll.: Έλκέθινον, Έλκέθιον.
(41) vv.ll.: Έρκώδης, Έλικώδης.

281
Στρογγυλή νήσος XV il λη' Ο
Ούστίκα νήσος καί, πόλις λζ' il λη' Εδ
’Οστεώδης νήσος λς' δ' λζ'
Φορβαντία νήσος λς' λς' γ"
Αϊγουσα (42) νήσος λς δ" λς' ιβ"
'Ιερά νήσος λς' λς'
Πακωνία νήσος λς' il λε' ili
Αιόλου νήσος λζ' λθ'

S il. I t. Punic. XIV

Ausoniae pars magna iacet Trinacria tellus,
Ut semel expugnante Noto et uastantibus undis
Accepit freta, caeruleo propulsa tridente.
Namque per occultum caeca ui turbinis olim
15 Impactum pelagus laceratae uiscera terrae
Discidit et, medio perrumpens arua profundo,
Cum populis pariter conuulsis transtulit urbes.
Ex illo, seruans rapidus diuortia, Nereus
Saeuo diuiduos coniungi pernegat aestu.
20 Sed spatium, quod dissociat consortia terrae,
Latratus fama est — sic arta interuenit unda —
Et matutinos uolucrum tramittere cantus.
Multa solo uirtus: iam reddere foenus aratris,
Iam montis umbrare olea, dare nomina Baccho
25 Cornipedemque citum lituis generasse ferendis,
Nectare Cecropias Hyblaeo accedere ceras.
Hic et Paeonios arcano sulphure fontis,
Hic Phoebo digna et Musis uenerabere uatum
Ora excellentum, sacras qui carmine siluas,
30 Quique Syracosia resonant Helicona camena.
Promptae gens linguae; ast eadem, cum bella cieret,
Portus aequoreis sueta insignire trophaeis.
Post dirum Antiphatae sceptrum et Cyclopia regna
Uomere uerterunt primum noua rura Sicano:
35 Pyrene misit populos, qui nomen ab amne

(42) v.l. : Αίγοϋσα.

282
 Ascitum patrio terrae imposuere uacanti.
Mox Ligurum pubes Siculo ductore nouauit
Possessis bello mutata uocabula regnis.
Nec Cres dedecori fuit accola: duxerat actos
40 Moenibus e centum non fausta ad proelia Minos,
Daedaleam repetens poenam, qui fraude nefanda
Postquam perpetuas iudex concessit ad umbras
Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba
Bellandi studio Siculis subsedit in oris.
45 Miscuerunt Phrygiam prolem Troianus Acestes
Troianusque Helymus, structis qui pube secuta
In longum ex sese donarunt nomina muris.
Nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam,
Dextera quam tribuit posito Saturnia telo.
50 Sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris,
Quam quae Sisyphio fundauit nomen ab Isthmo
Et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis.
Hic Arethusa suum piscoso fonte receptat
Alpheon, sacrae portantem signa coronae.
55 At non aequus amat Trinacria Mulciber antra.
Nam Lipare, uastis subter depasta caminis,
Sulphureum uomit exeso de uertice fumum.
Ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis
Inclusi gemitus, pelagique imitata furorem,
60 Murmure per caecos tonat irrequieta fragoris
Nocte dieque simul, fonte e Phlegethontis ut atro
Flammarum exundat torrens piceaque procella
Semiambusta rotat liquefactis saxa cauernis.
Sed quamquam largo flammarum exaestuet intus
65 Turbine, et assidue subnascens profluat ignis,
Summo cana iugo cohibet, mirabile dictu,
Uicinam flammis glaciem, aeternoque rigore
Ardentes horrent scopuli; stat uertice celsi
Collis hiems, calidamque niuem tegit atra fauilla.
70 Quid referam Aeolio regnatas nomine terras?
Uentorumque domos atque addita claustra procellis?
Hic uersi penitus Pelopea ad regna Pachyni
Pulsata Ionio respondent saxa profundo.

283
 Hic, contra Libyamque situm Caurosque furentis,
75 Cernit deuexas Lilybaeon nobile chelas.
At, qua diuersi lateris frons tertia terrae
Uergit in Italiam prolato ad litora dorso,
Celsus harenosa tollit se mole Pelorus.

125 Prima Leontinos uastarunt proelia campos,

Regnatam diro quondam Laestrygone terram.

Interea, dum incerta labat sententia clausis,

Exciti populi atque urbes socia arma ferebant:
Incumbens Messena freto minimumque reuulsa
195 Discreta Italia atque Osco memorabilis ortu;
Tum Catane, nimium ardenti uicina Typhoeo
Et generasse pios quondam celeberrima fratres,
Et, cui non licitum fatis, Camarina, moueri.
Tum, quae nectareis uocat ad certamen Hymetton ,
200 Audax Hybla, fauis, palmaque arbusta Selinus
Et, iusti quondam portus, nunc litore solo
Subsidium infidum fugientibus aequora, Mylae.
Necnon altus Eryx, necnon e uertice celso
Centuripae largoque uirens Entella Lyaeo,
205 Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae.
Non Thapsos, non e tumulis glacialibus Aerae
Defuerunt; Agyrina (1) manus geminoque Lacone
Tyndaris attollens sese affluit, altus equorum
Mille rapit turmam atque hinnitibus aera flammat,
210 Pulueream uoluens Agragas ad inania nubem.
Ductor Grosphus erat, cuius caelata gerebat
Taurum parma trucem, poenae monimenta uetustae.
Ille, ubi torreret subiectis corpora flammis,
Mutabat gemitus mugitibus; actaque ueras
215 Credere erat stabulis armenta effundere uoces.
Haud impune quidem; nam dirae conditor artis
Ipse suo moriens immugit flebile tauro.
Uenit, ab amne trahens nomen, Gela; uenit Halaesa

(1) vv.ll.: Agathyrna, Agathyna.

284
 Et, qui praesenti domitant periura, Palici,
220 Pectora supplicio; Troianaque uenit Acesta;
Quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines
Et dulci gratam Nereida perluit unda.
Aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,
Dum fugit agrestem uiolenti pectoris iram,
225 In tenuis liquefactus aquas euasit et hostem
Et tibi uictricem, Galatea, immiscuit undam.
Necnon qui potant Hypsamque Alabimque sonoros
Et perlucentem splendenti gurgite Achaten;
Qui fontis, uage Chrysa (2) tuos et pauperis aluei
230 Hipparim ac facilem superari gurgite parco
Pantagian rapidique colunt uada flaua Symaethi.
Litora Thermarum, prisca dotata camena,
Armauere suos, qua mergitur Himera ponto
Aeolio, nam diuiduas se scindit in oras;
235 Nec minus occasus petit incita, quam petit ortus.
Nebrodes gemini nutrit diuortia fontis,
Quo mons Sicania non surgit ditior umbrae.
Henna deum lucis sacras dedit ardua dextras.
Hic specus, ingentem laxans telluris hiatum,
240 Caecum iter ad manis tenebroso limite pandit,
Qua nouus ignotas Hymenaeus uenit in oras:
Hac Stygius quondam, stimulante Cupidine, rector
Ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto,
Egit in illicitas currum per inania terras.
245 Tum rapta praeceps Hennaea uirgine flexit
Attonitos caeli uisus lucemque pauentis
In Styga rursus equos et praedam condidit umbris.
Romanos Petraea duces, Romana petiuit
Foedera Callipolis lapidosique Engyon arui,
250 Hadranum Ergetiumque simul telaque superba
Lanigera Melite et litus piscosa Calacte,
Quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo
Caeruleis horret campis pascentia cete,
Et qui correptas sorbentem uerticis haustu

(2) vv.ll.: uagedrasa, uage chrasa, Uagedrusa.

285
255 Atque iterum e fundo iaculantem ad sidera puppis
Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.
Haec Latium manus et Laurentia signa fouebat.
Cetera Elissaeis aderat gens Sicana uotis.
Mille Agathyrna (3) dedit perflataque Trogilos (4) Austris,
260 Mille Thoanteae sede Phacelina Dianae.
Tergemino uenit numero fecunda Panhormos,
Seu siluis sectere feras, seu retibus aequor
Uerrere, seu caelo libeat traxisse uolucrem.
Non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli
265 Sederunt, non frondosis Morgentia campis
Abstinuit Marte infido; comitata Menaeis
Uenit Amastra uiris et paruo nomine Tisse
Et Netum et Mutyce pubesque liquentis Achaeti.
Sidonios Drepane atque undae clamosus Helorus
270 Et mox seruili uastata Triocala bello,
Sidonios Arbela (5) ferox et celsus letas
Et bellare Tabas docilis Cossyraque parua
Nec maior Mazara iunctae concordibus ausis
Iuuere et strato Gaulum spectabile ponto,
275 Cum sonat alcyones cantu nidosque natantis
Immota gestat, sopitis fluctibus, unda.
Ipsa Syracusae patulos urbs inclita muros
Milite collecto uariisque impleuerat armis.

Fleuerunt freta, fleuerunt Cyclopia saxa

515 Et Cyane et Anapus et Ortygie Arethusa.
567 Ardet nota fretis Cyane pennataque Siren
614 Nec leniore quatit Trinacria moenia luctu

S o l in .

5.1 Si respiciamus ad ordinem temporum vel locorum, post

Sardiniam res vocant Siculae, primo quod utraque insula in Roma-

(3) vv.ll.: agatina, agathina.

(4) vv.ll: trogylos, Troylos, Strongylos.
(5) codd.: Arbeia, Arabeia.

286
num arbitrium redacta isdem temporibus facta provincia est, cum
eodem anno Sardiniam M. Valerius, alteram C. Flaminius praetor
sortiti sint. Adde quod freto Siculo excipitur nomen Sardi maris.
2 Ergo Sicilia, quod cum primis adsignandum est, diffusis pro­
minentibus triquetra specie figuratur. Pachynus aspectus in Pelo­
ponnesum et meridianam plagam dirigit, Pelorias adversa vespero
Italiam videt, Lilybaeum in Africam extenditur, inter quae Pelo­
rias praestat laudata unico soli temperamento, quod neque umido
in lutum madefiat neque fatiscat in pulverem siccitate. 3 ea ubi
introrsum recedit et in latitudinem panditur, tres lacus optinet,
quorum unus quod piscium copiosus est, non equidem ad miracu­
lum duxerim, sed quod et proximans condensus arbustis inter vir­
gultorum opaca feras nutriat et admissis venantibus per terrenos
tramites, quibus pedestres accessus excipit, duplicem piscandi ve-
nandique praebeat voluptatem, numeratur inter eximia. 4 tertium
ara sacrum adprobat, quae in medio sita brevia dividit a profundis,
qua ad eam pergitur, aqua crurum tenus pervenit: quod ultra est,
nec explorari licet nec attingi et si fiat, qui id sit ansus malo plecti­
tur quantumque sui partem ingurgitaverit, tantam perditum vadit,
ferunt quendam in haec alta quam longissimam poterat iecisse li­
neam, eam ut recuperaret dum merso brachio nisum adiuvat, ca­
daver manum factam.
5 Peloritana ora habitatur colonia Tauromenia, quam prisci
Naxum vocabant, oppido Messana Regio Italiae opposita, quod Re­
gium a dehiscendi argumento 'Ρήγιον Graeci dictitabant. 6 Pa­
chyno multa thynnorum inest copia ac propterea semper captura
larga. 7 Lilybitano Lilybaeum oppidum decus est Sibyllae sepulcro,
Sicaniae diu ante Troiana bella Sicanus rex nomen dedit, advectus
cum amplissima Hiberorum manu: post Siculus Neptuni filius.
8 in hanc plurimi Corinthiorum Argivorum Iliensium Doriensium
Cretensium confluxerunt: inter quos et Daedalus fabricae artis ma­
gister. principem urbium Syracusas habet, in qua etiam cum hiberno
conduntur serena, nullo non die sol est. adde quod Arethusa fons
in hac urbe est.
9 Eminet montibus Aetna et Eryce. Vulcano Aetna sacer est,
Eryx Veneri, in Aetnae vertice hiatus duo sunt, crateres nominati,

287
per quos eructatus erumpit vapor, praemisso prius fremitu, qui per
aestuantes cavernarum latebras longo mugitu intra terrae viscera di­
volvitur, nec ante se flammarum globi attollunt quam interni stre­
pitus antecedant. 10 [mirum hoc est: nec illud minus quod in illa
ferventis naturae pervicacia mixtas ignibus nives praefert, et licet
vastis exundet incendiis, apicis canitie perpetua brumacem detinet
faciem. 11 ita invicta in utroque violentia nec calor frigore miti­
gatur nec frigus calore dissolvitur.] 12 laudant alios montes duos
Nebroden et Neptunium, e Neptunio specula est in pelagus Tuscum
et Adriaticum. Nebroden dammae et hinnulei gregatim pervagan­
tur: inde Nebrodes.
13 Quidquid Sicilia gignit sive soli sive hominis ingenio, pro­
ximum est his quae optima iudicantur, nisi quod fetus terrae Cen­
turipino croco vincitur, hic primum inventa comoedia: hic et ca­
villatio mimica in scaena stetit: hinc domo Archimedes qui iuxta
siderum disciplinam machinarius commentor fuit: 14 hinc Lais illa
quae eligere patriam maluit quam fateri, gentem Cyclopum testan­
tur vasti specus: Laestrygonum sedes adhuc sic vocantur. Ceres
inde magistra sationis fructuariae, hic ibidem campus Hennensis
in floribus semper et omni vernus die: 15 quem propter est de­
mersum foramen, qua Ditem patrem ad raptus Liberae exeuntem
fama est lucem hausum, inter Catinam et Syracusas certamen est
de inlustrium fratrum memoria, quorum nomina sibi diversae par­
tes adoptant: si Catinenses audiamus, Anapius fuit et Amphino­
mus: si quod malunt Syracusae, Emantiam putabimus et Critonem:
Catinensis tamen regio causam dedit facto, in quam se cum Aetnae
incendia protulissent, iuvenes duo sublatos parentes evexerunt inter
flammas inlaesi ignibus, horum memoriam ita posteritas munerata
est, ut sepulcri locus nominaretur campus piorum.
16 De Arethusa et Alpheo verum est hactenus, quod conve­
niunt fons et amnis, fluminum miracula abunde varia sunt. Dia­
nam qui ad Camerinam fluit si habitus inpudice hauserit, non coi­
bunt in corpus unum latex vineus et latex aquae. 17 apud Segesta­
nos Helbesus in medio flumine subita exaestuatione fervescit. Ari­
dem, quamvis dimissum Aetna nullus frigore antevertit. Himeraeum
caelestes mutant plagae: amarus denique est, dum in aquilonem
fluit, dulcis ubi ad meridiem flectitur.

288
 18 Quanta in aquis, tanta novitas in salinis, salem Agrigen­
tinum si igni iunxeris, dissolvitur ustione: cui si liquor aquae proxi­
maverit, crepitat veluti torreatur, purpureum Aetna mittit, in Pa­
chyno translucidus invenitur. 19 cetera salinarum metalla, quae sunt
aut Agrigento aut Centuripis proximantia, funguntur cautium mi­
nisterio: nam illine excluduntur signa ad facies hominum vel deo­
rum. Thermitanis locis insula est harundinum ferax: hac accomoda-
tissimae sunt in omnem sonum tibiarum, sed praecentorias facias,
quarum locus est ad pulvinaria praecinendi, sive vascas quae fora­
minum numeris praecentorias antecedunt, seu puellatorias quibus
a sono clariore vocamen d a tu r....
20 In Halaesina regione fons alias quietus et tranquillus cum
siletur, si insonent tibiae, exultabundus ad cantus elevatur, et quasi
miretur vocis dulcedinem, ultra margines intumescit. 21 Gelonium
stagnum taetro odore abigit proximantes, ibi et fontes duo, alter
de quo si sterilis sumpserit fecundatur: alter quem si fecunda hau­
serit vertitur in sterilitatem. 22 Stagnum Petrensium serpentibus
noxium est, homini salutare, in lacu Agrigentino oleum supernatat:
hoc pingue haeret harundinum comis de assiduo volutabro, e qua­
rum capillamentis legitur unguentum medicum contra armentarios
morbos.
23 Nec longe inde collis Vulcanius, in quo qui divinae rei
operantur lignea vitea super aras struunt nec ignis apponitur in hanc
congeriem: cum prosicias intulerint, si adest deus, si sacrum pro­
betur, sarmenta licet viridia sponte concipiunt et nullo inflagrante
halitu ab ipso numine fit accendium. 24 ibi epulantes adludit flam­
ma, quae flexuosis excessibus vagabunda quem contigerit non adu­
rit nec aliud est quam imago nuntia perfecti rite voti, idem ager
Agrigentinus eructat limosas scaturrigines et ut venae fontium suf­
ficiunt rivis subministrandis, ita in hac Siciliae parte solo nunquam
deficiente aeterna reiectatione terram terra evomit.
25 Achaten lapidem Sicilia primum dedit in Achatae fluminis
ripis repertum, non vilem, cum ibi tantum inveniretur, quippe in­
terscribentes eum venae naturalibus sic notant formis, ut cum opti­
mus est varias praeferat rerum imagines, unde anulus Pyrrhi regis

289
 6,1 In freto Siculo Hephaestiae insulae viginti quinque mili­
bus passuum ab Italia absunt. Itali Vulcanias vocant, nam et ipsa
natura soli ignea: per occulta commercia aut mutuantur Aetnae in­
cendia aut subministrant, hic dicta sedes deo ignium, numero septem
sunt. 2 Liparae nomen rex dedit Liparus, qui eam ante Aeolum
rexit, alteram Hieran vocaverunt: ea praecipue Volcano sacra est
et plurimum colle eminentissimo nocte ardet. 3 Strongyle tertia,
Aeoli domus, vergitur ad exortus solis minime angulosa, quam
flammis liquidioribus differt a ceteris, haec causa efficit, quod ex
eius fumo potissimum incolae persentiscunt quinam flatus in triduo
pertendant: quo factum, ut Aeolus rex ventorum crederetur, ce­
teras Didymen Eriphusam Phoenicusam Euonymon quoniam si­
miles sunt dictas habemus.

St e ph . Byz .

Ά κ ρ ά γ α ν τ ε ς πόλεις πέντε. Σικελίας, από ποταμού παραρ-

ρέοντος. φησί γάρ Δοϋρις ότι αί πλεΐσται των Σικελών πόλεων έκ των
ποταμών ονομάζονται, Συρακούσας Γελάν Ίμέραν Σελινοϋντα καί
Φοινικοϋντα καί Έρύκην καί Καμικόν 'Αλικύας τε καί Θερμόν καί
Καμαρΐναν, ως καί έν ’Ιταλία.................................. Πολύβιος δέ τον
ποταμόν καί τήν πόλιν άπό της χώρας ώνομάσθαι Άκράγης διά το
εϋγεων. το έθνικόν Άκραγαντίνος, ως Ίχανίνος Ταραντΐνος, ως φησιν
Ήρωδιανός.
Γ α λ ε ώ τ α ι, έθνος έν Σικελία η έν τη ’Αττική, άπό Γαλεώτου
υίοϋ ’Απόλλωνος καί Θεμιστοϋς, της θυγατρός Ζαβίου, τοϋ βασιλέως
των Ύπερβορέων, ως είρήσεται έν τώ περί Τελμησσοϋ. τινές δέ οτι
Γαλεώται μάντεων είδος Σικελών................................ φασί δέ τον
Γαλεωτην έξ 'Υπερβορέων Τελμησσόν [δέ έκ . . . έλθεΐν] οίς έχρησεν
ο θεός εν Δωδώνη τόν μέν έπί άνατολάς τόν δ’ έπί δυσμάς πλεΐν,
οπού τε αν αύτών θυομένων άετός άρπάση τά μηρία ένταΰθα βωμόν
ίδρϋσαι. Γαλεώτης (1) ούν έν Σικελία καί Τελμησσός έν Καρία ήλθεν,
ένθα ’Απόλλωνος Τελμησσίου ιερόν.
Σ ι κ α ν ί α, ή περίχωρος Άκραγαντίνων. καί ποταμός Σ ι κ α­
ν ό ς, ως φησιν 'Απολλόδωρος.

(1) lib r i: πρώτον.

290
 Σ ι κ ε λ ί α , ή χώρα καί ή νήσος. [Σ ι κ α ν ί α πρότερον ώνο-
μάζετο, εΐτα Σ ι κ ε λ ί α έκλήδη, ώς φησιν Ελλάνικος Ίερειών
τής 'Ήρας β' « έν δε τώ αύτώ χρόνω καί Αϋσονες ύπό των Ίαπύγων
εξ Ιταλίας άνέστησαν, ών ήρχε Σικελός · καί διαβάντες εις τήν
νήσον τήν τότε Σικανίαν καλουμένην περί τήν Αίτνην καθιζόμενοι
ωκουν αύτοί τε καί ό βασιλεύς αύτών Σικελός βασιλείην έγκαταστη-
σάμενος, καί έντεύ^εν όρμώμενος πάσης ήδη τής νήσου τότε Σικελίας
καλούμενης από τοΰ Σικελοϋ τούτου, ος καί έν αύτή έβασίλευσε ».
καί Μένιππος δε ταΰτά φησιν. [Θουκυδίδης δε ούτως] « έλδύντες εις
Σικελίαν στρατός πολύς εξ Ιταλίας τούς τε Σικανούς κρατήσαντες
μάχη άπέστειλαν εις τά μεσημβρινά καί τά έσπέρια μέρη αύτής καί
άντί Σικανίας Σικελίαν τήν νήσον έποίησαν καλεΐσθαι, καί τά κρά-
τιστα τής γής ωκησαν έχοντες ». μεγίστη δέ αύτη μαρτυρεϊται των
έπτά, καΜ, φησιν ’Άλεξις ό κωμικός

των έπτά νήσων, ας δέδειχεν ή φύσις

^νητοΐς μεγίστας, Σικελία μέν, ώς λόγος,
έστίν μεγίστη, δευτέρα Σαρδώ, τρίτη
Κύρνος, τετάρτη δ’ ή Διός Κρήτη τροφός,
Εύβοια πέμπτη στενοφυής, έκτη Κύπρος,
Λέσβος δέ τάξιν έβδόμην λαχοϋσ’ έχει.

. . . . « των δέ νησιωτών οί μέν ιθαγενείς πάλαι Λίγυες έξ Ιταλίας

Σικελοί λέγονται, οί δέ έπήλυδες 'Έλληνές είσι Σικελιώται, ώς Ίτα-
λιώται ».] το έ^νικόν Σικελοί καί Σικελιώται. και οι μεν απο τοΰ
οίκιστοϋ καί άρχηγέτου τής χώρας, άφ’ ού καί ή χώρα, ώς Κίλικες
τοΰ Κίλικος, οΰ καί ή Κιλικία, ώς Θετταλοί άπό Θετταλοΰ, ού ή Θετ-
ταλία, καί Φρύγες Φρυγός, ού ή Φρυγία, οί δ’ έπιγενόμενοι καί τήν
χώραν εύρόντες προκεκλημένην έπωνομάσδησαν, ώς άπό τής Φ^ίας
Φθιώται, ούτω ’Ιταλίας καί Σικελίας Ίταλιώται καί Σικελιώται.
καί Σικελός καί Σικελή. έστι καί άλλη Σ ι κ ε λ ί α κατά τήν Πε­
λοπόννησον.
Τ ρ ι ν α κ ρ ί α , ή Σικελία, παρά το τρεις έχειν άκρας. το έθνι-
κόν Τρινακριεύς. Καλλίμαχος δ’ Αίτιων α' Τρινάκριον πόντον φησιν.
έκλήθη δ’ ούτως ή ότι τρεις άκρας έχει ή οτι Κρινάκι εστιν ομοια.
πολλά δέ άπό τής όμοιότητος χωρία προσηγόρευται, Λυρνησσός Βρεν-

291
τέσιον Σαρδώ. Σίβυλλα δέ [διά το] Τρίνακον(2) [βούκολον] τον Πο-
σειδώνος Σικελίας άρξαι,

Τρινακίης νήσου, ήν έκτισε Τρίνακος (3) ήρως,

υιός τΐοντομέδοιο Ποσειδάωνος άνακτος.

ύστερον Σ ι κ α ν ί α έκλήθη άπό Σικανοΰ.

St r a b . VI 2
1 ’Έστι S’ ή Σικελία τρίγωνος τω σχήματι, καί διά τοϋτο Τρι-
νακρία μεν πρότερον, Θρινακίς δ’ ύστερον προσηγορεύθη, μετονο-
μασθεϊσα εύφωνότερον. το δε σχήμα διορίζουσι τρεις άκραι, Πελώριας
μέν ή πρός τήν Καϊνυν(1) καί την στυλίδα [καί] τήν 'Ρηγίνων
ποιούσα τον πορθμόν, Πάχυνος δέ ή έκκειμένη προς έω καί τω Σικε­
λικά» κλυζομένη πελάγει, βλέπουσα προς τήν Πελοπόννησον καί τον
έπί Κρήτης πόρον * τρίτη δ’ έστίν ή προσεχής τή Λιβύη, βλέπουσα
προς ταύτην άμα καί τήν χειμερινήν δύσιν, Λιλύβαιον. των δέ πλευ­
ρών, ας άφορίζουσιν αί τρεις άκραι, δύο μέν είσι κοΐλαι με|τρίως,
ή δέ τρίτη κυρτή, ή άπό τοϋ Λιλυβαίου καθήκουσα προς τήν Πελωριά-
δα (2), ήπερ μεγίστη έστί, σταδίων χιλίων καί έπτακοσίων, ως Πο-
σειδώνιος είρηκε προσθείς καί είκοσι, των δ’ άλλων ή έπί Πάχυνον
άπό τοϋ Λιλυβαίου μείζων τής έτέρας · έλαχίστη δέ ή τω | πορθμώ
καί τή ’Ιταλία προσεχής, ή άπό τής Πελωριάδος (3) έπί τον Πάχυνον,
σταδίων όσον χιλίων καί έκατόν καί τριάκοντα, τον δέ περίπλουν ό
Ποσειδώνιος σταδίων τετρακοσίων έπί τοϊς τετρακισχιλίοις άποφαί-
νει. έν δέ τή χωρογραφία μείζω λέγεται τά διαστήματα, | κατά μέ­
ρος διηρημένα μιλιασμώ · έκ μέν Πελωριάδος εις Μύλας είκοσι πέντε ·
τοσαϋτα δέ καί έκ Μυλών εις Τυνδαρίδα · ειτα εις Άγάθυρνον τριά­
κοντα καί τά ίσα εις ’Ά λα ισα (ν) καί πάλιν ίσα εις Κεφαλοίδιον·
ταϋτα μέν πολίχνια · εις δ’ 'Ιμέραν ποταμόν δεκαοκτώ διά μέσης |
ρέοντα τής Σικελίας · εΐτ’ εις Πάνορμον τριάκοντα πέντε · δύο δέ καί
τριάκοντα εις το τών Αίγεσταίων έμπορεϊον · λοιπά δέ εις Λιλύβαιον

(2) l i b r i : Τρίνακρον.
(3) l i b r i : Τρίνακρος.
(1) codd.: γένυν, -νην.
(2) ν .Ι . : Πελωρίδος.
(3) ν .Ι . : Πελωρίδος.

292
τριάκοντα οκτώ, έντεΰθεν δε κάμψαντι έπί το συνεχές πλευράν είς μεν
το Ηράκλειον έβδομήκοντα πέντε, επί δέ το Άκραγαν|τίνων έμπορεΐον
είκοσι, καί άλλα εϊκοσιν εις Καμαρίναν ■ είτ’ επί Πάχυνον πεντή-
κοντα. ένθεν πάλιν κατά τό τρίτον πλευράν είς μεν Συρακούσας τριά­
κοντα εξ, είς δέ Κατάνην έξήκοντα · είτ’ είς Ταυρομένιον τριάκοντα
τρία · είτ’ είς Μεσσήνην τριάκοντα, πεζή δέ εκ μέν Παχύνου είς
Πελωριάδα έκατόν έξήκοντα οκτώ, έκ δέ Μεσσήνης είς Λιλύβαιον τή
Ούαλερία όδώ (διακό|σια) τριάκοντα πέντε, ένιοι δ’ άπλούστερον είρή-
κασιν, ώσπερ ’Έφορος, τόν γε περίπλουν ήμερων καί νυκτών πέντε.
Ποσειδώνιος δέ τοϊς κλίμασιν άφορίζων τήν νήσον [καί] προς άρκτον
μέν τήν Πελωριάδα, προς νότον δέ Λιλύβαιον, προς έω δέ τον Πάχυνον
τίθησιν. άνάγ|κη δέ, των κλιμάτων έν παραλληλογράμμω σχήματι
διαστελλομένων, τά έγγραφόμενα τρίγωνα καί μάλιστα δσα σκα­
ληνά καί ών ούδεμία πλευρά (ούδεμια) των τοΰ παραλληλογράμ­
μου έφαρμόττει, άναρμόστως έχειν προς τά κλίματα διά τήν λόξωσιν.
δμως δ’ ούν | έν τοϊς τής Σικελίας τή ’Ιταλία προς νότον κειμένη η
Πελωριάς άρκτικωτάτη λέγοιτ’ άν καλώς τών τριών γωνιών, ώσθ
ή έπιζευγνυμένη άπ’ αύτής έπί τόν Πάχυνον, ( ον ) έκκεϊσθαι προς
έω έφαμεν, προς άρκτον βλέπουσαν ποιήσει [δέ] τήν πλευράν την
προς τόν | πορθμόν, δει δ’ έπιστροφήν μικράν λαμβάνειν έπί χειμε-
ρινάς άνατολάς ■ οΰτω γάρ ή ήιών παρακλίνει προϊοΰσιν απο τής
Κατάνης έπί τάς Συρακούσας καί τόν Πάχυνον. δίαρμα δ’ έστίν άπό
τοΰ Παχύνου πρός τό στόμα τοΰ Άλφειοΰ στάδιοι τετρακισχιλιοι.
Άρτε|μίδωρος δ’ άπό τοΰ Παχύνου φήσας έπί Ταίναρον είναι τετρα-
κισχιλίους καί έξακοσίους, άπό δ’ Άλφειοΰ έπί Πάμισον χιλιους εκα­
τόν τριάκοντα, παρασχεϊν άν δοκεΐ μοι λόγον μή ούχ όμολογουμενα
λέγη τώ φήσαντι τετρακισχιλίους είναι τούς επι τον Αλφειόν απο |
τοΰ Παχύνου. ή δ’ άπό Παχύνου πρός Λιλύβαιον (εσπεριωτερον δε
τής Πελωριάδος [ίκανώς] έστίν) ίκανώς άν καύτή λοξοϊτο άπό τοΰ
μεσημβρινού σημείου πρός τήν έσπέραν, βλεποι δε αν αμα προς τε
τήν έω καί πρός τόν νότον, τή μέν ύπό τοΰ Σικελικού πέλαγους κλυ|ζο-
μ,ένη, τή δ’ υπό τοΰ Αιβυκοΰ, τοΰ προς τας Συρτεις διηκοντος απο
τής Καρχηδονίας. έστι δέ καί άπό Λιλυβαιου τουλάχιστον διαρμα
έπί Λιβύην χίλιοι καί πεντακόσιοι περί Καρχηδόνα · καθ’ δ δή λέγε­
ται τις τών όξυδορκούντων άπό τίνος σκοπής άπαγγέλλειν τόν |
άριθμόν τών άναγομένων έκ Καρχηδόνος σκαφών τοϊς εν Λιλυβαιω.
άπό δέ τοΰ Λιλυβαιου τήν έπί Πελωριάδα πλευράν άνάγκη λοξοΰσθαι

293
προς έω καί, βλέπειν προς το μεταξύ τής έσπέρας καί, τής άρκτου,
προς άρκτον μέν εχουσαν τήν Ιταλίαν, προς δύσιν δέ το Τυρ|ρηνικόν
πέλαγος καί τάς Αιόλου νήσους.
2 Πόλεις 5’ εΐσί κατά μέν το πλευράν το ποιούν τον πορθμόν
Μεσσήνη πρώτον, έπειτα Ταυρομένιον καί Κατάνη καί Συρακοΰσαι ·
αί δέ μεταξύ Κατάνης καί Συρακουσών έκλελοίπασι, Νάξος καί Μέ­
γαρα, οπού I καί αί τών ποταμών έκβολαί συνελθόντων καί πάντων
καταρρεόντων έκ τής Αϊτνης εις εύλίμενα στόματα ■ ένταύθα δε καί
τό τής Ηιφωνίας άκρωτήριον. φησί δέ ταύτας ’Έφορος πρώτας κτισθή-
ναι πόλεις Έλληνίδας έν Σικελία δεκάτη γενεά μετά τά Τρωικά ·
τούς γάρ | πρότερον δεδιέναι τά ληστήρια τών Τυρρηνών καί τήν
ώμότητα τών ταύτη βαρβάρων, ώστε μηδέ κατ’ έμπορίαν πλεϊν. Θεο-
κλέα δ’ Άθηναΐον παρενεχθέντα άνέμοις εις τήν Σικελίαν κατανοή-
σαι τήν τε ούδένειαν τών άνθρώπων καί τήν άρετήν τής γής, έπα-
νελθόντα | δέ ’Αθηναίους μέν μή πεΐσαι, Χαλκιδέας δέ τούς έν Εύβοια
συχνούς παραλαβόντα καί τών Ίώνων τινάς, έτι δέ Δωριέων, (ώ ν)
οί πλείους ήσαν Μεγαρεϊς, πλεϋσαι · τούς μέν ούν Χαλκιδέας κτίσαι
Νάξον, τούς δέ Δωριέας Μέγαρα, τήν 'Ύβλαν πρότερον καλουμένην.
αί μέν ούν πόλεις ούκέτ’ είσί, τό δέ τής 'Ύβλης όνομα συμμένει διά
τήν άρετήν τού 'Υβλαίου μέλιτος.
3 Τών δέ συμμενουσών κατά τό λεχθέν πλευράν πόλεων ή μέν
Μεσσήνη τής Πελωριάδος έν κόλπω κεΐται, καμπτομένης έπί πολύ
προς έω καί μασχάλην τινά ποιούσης ■ άπέχει δέ τού μέν 'Ρηγίου
δίαρμα έξηκονταστάδιον, τής δέ στυλίδος πολύ έλαττον. κτίσμα δ’ |
έστί Μεσσηνίων τών έν Πελοποννήσω, παρ’ ών τοϋνομα μετήλλαξε,
καλουμένη Ζάγκλη πρότερον διά τήν σκολιότητα τών τόπων (ζάγ-
κλιον γαρ εκαλείτο το σκολιόν), Ναξίων ούσα πρότερον κτίσμα τών
πρός Κατάνην ■ έπωκησαν δ’ ύστερον Μαμερτΐνοι, Καμπανών τι j
φΰλον. έχρήσαντο δ’ όρμητηρίω 'Ρωμαίοι πρός τον Σικελικόν πόλεμον
τόν πρός Καρχηδονίους, καί μετά ταϋτα Πομπήιος ό Σέξτος ένταϋθα
συνείχε τό ναυτικόν, πολεμών πρός τόν Σεβαστόν Καίσαρα · έντεϋθεν
δέ καί τήν φυγήν έποιήσατο, έκπεσών έκ τής νήσου. | δείκνυται δέ
καί ή Χάρυβδις μικρόν πρό τής πόλεως έν τώ πόρω, βάθος έξαίσιον
εις ο αί παλίρροιαι τού πορθμού κατάγουσιν εύφυώς τά σκάφη, τρα-
χηλιζόμενα μετά συστροφής καί δίνης μεγάλης · καταποθέντων δέ
καί διαλυθέντων τά ναυάγια παρασύρεται πρός ήιόνα | τής Ταυρο-
μενίας, ήν καλούσιν άπό τού συμπτώματος τούτου Κοπριάν, τοσού-

294
τον δ’ έπεκράτησαν οι Μαμερτίνοι παρά τοΐς Μεσσηνίοις, ώστ’ έπ
έκείνοις ύπήρξεν ή πόλις · καλοΰσι δε Μαμερτίνους μάλλον άπαντες
αυτούς ή Μεσσηνίους, εύοίνου τε σφόδρα της χώρας οΰ|σης ού Μεσ-
σήνιον καλοϋσι τόν οίνον, άλλα Μαμερτϊνον, τοΐς άρίστοις εναμιλ-
λον όντα των ’Ιταλικών, οίκεΐται δ’ ίκανώς ή πόλις, μάλλον δε Κα-
τάνη ' καί γάρ οίκήτορας δέδεκται 'Ρωμαίους · ήττον δ’ αμφοΐν το
Ταυρομένιον. καί Κατάνη δ’ έστί Ναξίων των αυτών κτίσμα, Ταυ-
ρομένιον δέ τών έν "Υβλη Ζαγκλαίων ■ | άπέβαλε δε τους οικητορας
τούς έξ αρχής ή Κατάνη, κατοικίσαντος έτέρους Ίέρωνος τοΰ Συρα-
κουσίων τυράννου καί προσαγορεύσαντος αυτήν Αίτνην άντί Κα-
τάνης. ταύτης δέ καί Πίνδαρος κτίστορα λέγει αύτόν όταν φή ·

ξύνες ( Ó) τοι λέγω,

ζαθέων ιερών ομώνυμε |
πάτερ, κτίστορ Αίτνας.

μετά δέ την τελευτήν τοΰ Ίέρωνος κατελθοντες οι Καταναΐοι τους

τε ένοικους έξέβαλον καί τον τάφον άνέσκαψαν τοΰ τυράννου, οι δε
Αίτναΐοι παραχωρήσαντες τήν ’Ίννησαν καλουμενην τής Αιτνης
ορεινήν ωκησαν, καί προσηγόρευσαν | το χωρίον Αίτνην, διεχον τής
Κατάνης αταδίους όγδοήκοντα, και τον Ιερωνα οικιατην απεφηναν.
ύπέρκειται δέ μάλιστα τής Κατάνης η Αιτνη, και τών περί τους
κρατήρας παθών πλεϊστον κοινωνεϊ ■ και γαρ οι ρυακες εις την Κα-
ταναίαν έγγυτάτω καταφέρονται, καί τά | περί τούς ευσεβείς έκεϊ
τεθρύληται τον Άμφίνομον και τον Αναπιαν, οι τους γονέας επι
τών ώμων άράμενοι διέσωσαν έπιφερομενου τοΰ κακοΰ. όταν δ , ο Πο-
σειδώνι(ός φησι), γίνηται τά περί το όρος, κατατεφροΰται πολλώ
βαθει τά Καταναίων χωρία · ή μέν ούν | σποδός, λυπήσασα προς και­
ρόν, ευεργετεί τήν χώραν χρόνοις ύστερον ■ ευαμπελον γαρ παρέχεται
καί χρηστόκαρπον, τής άλλης ούχ ομοίως ούσης ευοινου · τας τε
ρίζας, (α ς) έκφέρει τά κατατεφρωθέντα χωρία, πιαίνειν [δ’| έπί
τοσοΰτον τά πρόβατά φασιν, ώστε πνιγεσθαι ■ | διοπερ εκ τών ωτων
άφαιροΰσιν αίμα δι’ ήμερών τεττάρων ή πεντε, καθαπερ τοΰτο και
κατά τήν Έρύθειαν συμβαίνον είρήκαμεν. ο δε ρυαξ εις πήζιν μετα-
βάλλων άπολιθοί τήν έπιφάνειαν τής γής εφ ικανόν βάθος, ώστε
λατομίας είναι χρείαν τοΐς άνακαλύψαι βουλομενοις την εξ αρχής
έπιφάνειαν. τακείσης γάρ έν τοΐς κρατήρσι τής πέτρας, ειτ ανα-
βληθείσης, το ύπερχυ|θέν τής κορυφής υγρόν πηλός έστι μέλας, ρέων

295
κατά τής ορεινής · εΐτα πήξιν λαβών γίνεται λίθος μυλίας, τήν αυτήν
φυλάττων χρόαν, ήν ρέων είχε, καί ή σποδός δέ καιομένων των λίθων
ώς άπό των ξύλων γίνεται · καθάπερ ούν το πήγανον τή ξύλινη
σποδώ τρέ|φεται, τοιοΰτον έχειν τι οίκείωμα προς τήν άμπελον είκός
τήν Αίτναίαν σποδόν.
4 Τάς δέ Συρακούσας Άρχίας μέν έκτισεν έκ Κορίνθου πλεύσας
περί τούς αύτούς χρόνους, οίς ώκίσθησαν ή τε Νάξος καί τα Μέγαρα,
άμα δέ Μύσκελ[λόν τέ φασιν εις Δελφούς έλθεΐν καί τον Άρχίαν ·
χρηστηριαζομένων (δ ’) έρέσθαι τον θεόν, πότερον αΐροΰνται πλούτον
ή ύγίειαν · τον μέν ούν Άρχίαν έλέσθαι τον πλούτον, Μύσκελλον δέ
τήν ύγίειαν · τώ μέν δή Συρακούσας δούναι κτίζειν, τώ δέ Κρότωνα,
καί δή | συμβήναι Κροτωνιάτας μέν ούτως ύγιεινήν οίκήσαι πόλιν
ώσπερ είρήκαμεν, Συρακούσας δέ έπί τοσούτον έκπεσεϊν πλούτον.
ώστε καί αύτούς έν παροιμία διαδοθήναι, λεγόντων προς τούς άγαν
πολυτελείς ώς ούκ άν έκγένοιτο αύτοϊς ή Συρακουσίων δεκάτη. πλέον­
τα I δέ τον Άρχίαν είς τήν Σικελίαν καταλιπεΐν μετά μέρους τής
στρατιάς τού των 'Ηρακλειδών γένους Χερσικράτη συνοικιούντα τήν
νύν Κέρκυραν καλουμένην, πρότερον δέ Σχερίαν. έκεϊνον μέν ούν έκβα-
λόντα Λιβυρνούς κατέχοντας, οίκίσαι τήν νήσον, τον δ’ Άρχίαν |
κατασχόντα προς το Ζεφύριον των Δωριέων εύρόντα τινάς δεύρο
άφίγμένους έκ τής Σικελίας παρά των τά Μέγαρα κτισάντων άνα-
λαβεϊν αύτούς, καί κοινή μετ’ αύτών κτίσαι τάς Συρακούσας [άπιόν-
τας] · ηύξήθη δέ καί διά τήν τής χώρας εύδαιμονίαν ή πόλις καί
δια την των λιμέ|νων εύφυΐαν. οϊ τε άνδρες ήγεμονικοί κατέστησαν,
καί συνέβη Συρακουσίοις τυραννουμένοις τε δεσπόζειν τών άλλων
καί έλευθερωθεΐσιν έλευθερούν τούς ύπό τών βαρβάρων καταδυναστευο-
μένους. ήσαν γάρ τών βαρβάρων οΐ μέν ένοικοι, τινές δ’ έκ τής πε-
ραιας επη|εσαν, ουδενα δε της παραλίας εϊων οΐ 'Έλληνες άπτεσθαι,
τής δέ μεσογαίας άπείργειν παντάπασιν ούκ ΐσχυον, άλλά διετέλεσαν
μέχρι δεύρο Σικελοι και Σικανοΐ καί Μόργητες καί άλλοι τινές νε-
μομενοι την νήσον, ών ήσαν καί ’Ίβηρες, ούσπερ πρώτους φησΐ τών
! βαρβάρων ’Έφορος λέγεσθαι τής Σικελίας οίκιστάς. καί το Μοργάν-
τιον (4) δέ είκός ύπό τών Μοργήτων φκίσθαι · πόλις δ’ ήν αύτη, νύν
δ ουκ εστιν. επελθοντες δέ Καρχηδόνιοι καί τούτους ούκ έπαύσαντο
κακούντες καί τούς 'Έλληνας, άντεΐχον δ’ δμως οΐ Συρακούσιοι. I

(4) c o d d .·. τήν μοργ-, τήν Μοργαυτίνηυ.

296
'Ρωμαίοι δ’ ύστερον καί τούς Καρχηδονίους έξέβαλον παί τάς Συρα­
κούσας έκ πολιορκίας είλον. έφ’ ημών δέ Πομπηίου τάς τε άλλας κα-
κώσαντος πόλεις καί δή καί τάς Συρακούσας, πέμψας άποικίαν ό
Σεβαστός Καϊσαρ πολύ μέρος τοΰ παλαιού κτίσματος άνέλαβε. [ πεν-
τάπολις γάρ ήν το παλαιόν, όγδοήκοντα καί έκατόν σταδίων έχουσα
τό τείχος, άπαντα μέν δή τον κύκλον τούτον έκπληρούν ούδέν έδει,
τό δέ συνοικούμενον τό προς τή νήσω τή Όρτυγία μέρος ώήθη δεϊν
οίκίσαι βέλτιον, άξιολόγου πόλεως έχον περίμετρον · | ή δ’ Όρτυγία
συνάπτει γεφύροι προς την ήπειρον (όμορ)ούσα, κρήνην δ’ έχει τήν
Άρέθουσαν, έξιεΐσαν ποταμόν εύθύς εις τήν θάλατταν. μυθεύουσι δέ
τόν ’Αλφειόν είναι τούτον, άρχόμενον μέν έκ τής Πελοποννήσου, διά
δέ τού πέλαγους ύπό γης τό ρεϊθρον εχοντα μέχρι προς τήν Άρέθου-
σαν, είτ’ έκδιδόντα ένθένδε πάλιν εις τήν θάλατταν. τεκμηριούνται
δέ τοιούτοις [ τισί · καί γάρ φιάλην τινά έκπεσούσαν εις τόν ποτα­
μόν έν ’Ολυμπία δεύρο ένόμισαν άνενεχθήναι εις τήν κρήνην, και
θολούσθαι άπό των έν ’Ολυμπία βουθυσιών. ο τε Πίνδαρος επακο­
λούθων τούτοις είρηκε τάδε ·

άμπνευμα σεμνόν Άλφεού,

κλεινάν Συρακοσσάν | θάλος, Όρτυγία.

συναποφαίνεται δέ τώ Πινδάρω ταύτά καί Τίμαιος ο συγγραφευς. ει

μέν ούν πρό τού συνάψαι τή θαλάττη κατέπιπτεν ό Αλφειός εις τι
βάραθρον, ήν τις αν πιθανότης έντεΰθεν διήκειν κατά γής ρεϊθρον
μέχρι τής Σικελίας, άμιγές τή θαλάττη | διασώζον τό πότιμον ύδωρ ·
έπειδή δέ τό τού ποταμού στόμα φανερόν έστιν εις την θαλατταν
έκδιδόν, έγγύς δέ μηδέν έν τώ πόρω τής θαλάττης φαινόμενον στόμα
τό καταπΐνον τό ρεύμα τού ποταμού (καίπερ ούδ’ ούτως αν συμμείναι
γλυκύ όμως τό γε έπί πλέον, εί καταδυνει εις το κατα γης ρεϊθρον),
παντάπασιν άμήχανόν έστι. | τό τε γάρ τής Άρεθούσης ύδωρ αντι-
μαρτυρεϊ, πότιμον όν * τό τε διά τοσούτου πορου συμμενειν το ρεύμα
τού ποταμού μή διαχεόμενον τή θαλάττη, μέχρι αν εις τό πεπλασμε-
νον ρεΐθρον έμπέση, παντελώς μυθώδες, μόλις γαρ επι τοΰ Ροδανού
τούτο πιστεύομεν, ώ | συμμένει τό ρεύμα διά λίμνης ιόν, ορατήν σώζον
τήν ρύσιν · άλλ’ έκεϊ μέν καί βραχύ διάστημα καί ού κυμαινούσης
τής λίμνης, ένταΰθα δέ, όπου χειμώνες εξαίσιοι και κλυδασμοι, πι-
θανότητος ούδεμιάς οικείος ό λόγος, έπιτείνει δε το ψεύδος η φιάλη
παρατεθεϊσα · | ούδέ γάρ αύτή ρεύματι ευπειθής, ουχ οτι τίή τοσουτφ

297
τε καί διά τοιούτων πόρων φερομένω. φέρονται δ’ ύπό γης ποταμοί
πολλοί καί πολλαχοϋ τής γης, άλλ’ ούκ έπί τοσοϋτον διάστημα · εί
δέ τοϋτο δυνατόν, τά | γε προειρημένα αδύνατα καί τώ περί τοΰ
’Ινάχου μύθω παραπλήσια ·
ρεΐ γάρ άπ’ άκρας
Πίνδου
— φησίν ό Σοφοκλής —
Λάκμου τ ’ άπό Περραιβών
εις Αμφιλόχους καί Άκαρνάνας,
μίσγει δ’ ύδασιν τοΐς Αχελώου.
καί ύποβάς·
ένθεν ές ’Άργος
διά κϋμα τεμών ήκει δή|μον
τον Λυρκείου.

[ έπιτείνουσι δέ την τοιαύτην τερατολογίαν οί τον Ίνωπόν εις Δή-

λον έκ τοΰ Νείλου περαιοϋντες. ’Αλφειόν δέ Ζω'ίλος ό ρήτωρ έν τω
Τενεδίων έγκωμίω φησίν έκ Τενέδου ρεΐν, ό τον 'Όμηρον ψέγων ως
μυθογράφον. ’Ίβυκος δέ τον έν Σικυώνι ’Ασωπόν έκ Φρυγίας ρεΐν
φησι.] βελτίων δ’ Έκαταϊος, ος φησι τόν έν τοΐς Άμφιλόχοις ’Ίναχον
έκ τοΰ Λακμοΰ ρέοντα, έξ ου καί ό Α’ίας ρεΐ, έτερον είναι τοΰ Άργολι-
κοΰ, ώνομάσθαι δ’’ υπό Άμφιλόχου τοΰ καί την πόλιν ’Άργος Άμφι-
λοχικόν καλέσαντος · τοΰτον μέν ούν ούτός φη|σιν εις τόν Αχελώον
έκβάλλειν, τόν δέ Αΐαντα εις Απολλωνίαν προς δύσιν ρεΐν. έκατέρω-
θεν δέ τής νήσου λιμήν έστι μέγας, ών ό μείζων καί όγδοήκοντα στα­
δίων έστί. ταύτην δέ την πόλιν άνέλαβεν ό Καΐσαρ καί τήν Κατά-
νην, ως δ’ αϋτως Κεντόριπα, συμβαλο|μένην πολλά προς τήν Πομ-
πηίου κατάλυσιν. κεΐνται δ’ ύπέρ Κατάνης τά Κεντόριπα, συνάπτοντα
τοΐς Αίτναίοις δρεσι καί τω Συμαίθω ποταμώ ρέοντι εις τήν Κα-
ταναίαν.
5 Των δέ λοιπών τής Σικελίας πλευρών ή μέν άπό | τοΰ Παχύ-
νου προς Λιλύβαιον διήκουσα έκλέλειπται τελέως, ίχνη τινά σω-
ζουσα τών άρχαίων κατοικιών, ών ήν καί Καμαρίνα, άποικος Συρα-
κουσίων · Άκράγας δέ Γελωων ούσα καί τό έπίνειον καί Λιλύβαιον
έτι συμμένει. τή γάρ Καρχηδονίςι τούτων μάλιστα ύπο|πιπτόντων
τών μερών, μακροί καί συνεχείς οί πόλεμοι γενόμενοι τά πολλά κα-
τέφθειραν. ή δέ λοιπή καί με|γίστη πλευρά, καίπερ ούδ’ αύτή πολυάν-

298
θρωπος ούσα, δμως ίκανώς συνοικεΐται. καί γάρ ’Άλαισα καί Τυν-
δαρίς καί το τών Αίγεσταίων έμπορεΐον καί Κεφαλοιδίς πολίσματά
έστι · Πάνορμος δε και 'Ρωμαίων έχει κατοικίαν, τήν δε Αίγεσταίαν
κτισθήναί φασιν υπό τών μετά | Φιλοκτήτου διαβάντων εις τήν Κρο-
τωνιάτιν, καθάπερ εν τοΐς Ίταλικοΐς εΐρηται, παρ’ αύτοϋ σταλεντων
εις τήν Σικελίαν μετά Αίγέστου τοΰ Τρωός. οίκεΐται δέ καί è ’Έρυξ
λόφος υψηλός, ιερόν έχων ’Αφροδίτης τιμώμενον διαφερόντως, ιερό­
δουλών γυναικών πλήρες τό παλαιόν, | ας ανέθεσαν κατ’ ευχήν οϊ
τ ’ εκ τής Σικελίας καί έξωθεν πολλοί ■νυνί δ’ ώσπερ αυτή η κατοι­
κία λειπανδρεΐ [ή τό ιερόν], καί τών ιερών σωμάτων εκλελοιπε το
πλήθος, άφίδρυμα δ’ έστί καί εν 'Ρώμη τής θεοϋ ταύτης τό προ τής
πύλης τής Κολλίνης ιερόν ’Αφροδίτης Έρυκίνης | λεγόμενον, έχον
καί νεών καί στοάν περικειμένην άξιόλογον.
6 Έν δέ τή μεσογαία τήν μεν ’Ένναν, έν ή το ιερόν τής Δημη-
τρος, εχουσιν ολίγοι, κειμένην επί λόφω, περιειλημμενην πλατεσιν
όροπεδίοις άροσίμοις πάσαν. έκά|κωσαν δ’ αυτήν μαλιστα εμπολιορ-
κηθέντες οί περί Εΰνουν δραπέται και μόλις εξαιρεθεντες υπο Ρω­
μαίων ’ επαθον δέ τά αυτά ταϋτα καί Καταναΐοι και Ταυρομενϊται
καί άλλοι πλείους. ή δ’ άλλη κατοικία καί τής μεσογαίας ποιμένων
ή πλείστη γεγένηται ■ούτε γάρ Ίμέ|ραν ετι συνοικουμενην ισμεν ούτε
Γέλαν ούτε Καλλίπολιν ούτε Σελινοϋντα ουτ Εύβοιαν ουτ αλλας
πλείους, ών τήν μέν Ίμέραν οί έν Μυλαις έκτισαν Ζαγκλαΐοι, (Εελαν
δέ 'Ρόδιοι,) Καλλίπολιν δέ Νάξιοι, Σελινοϋντα δέ οί αυτόθι Μεγαρεΐς,
Εύβοιαν δέ οί Αεοντΐνοι. κεκάκω|ται δε και η Αεοντινη πάσα, Ναξιων
ούσα καί αυτή τών αυτόθι · τών μέν γάρ άτυχημάτων έκοινώνησαν
άεί τοΐς Συρακουσίοις, τών δ’ ευτυχημάτων ουκ αει. και τών βαρβα-
ρικών δ’ έξηλείφθησαν πολλαί, καθάπερ οί Καμικοί τό Κωκάλου βα-
σίλειον, παρ’ ω Μίνως δολο|φονηθήναι λεγεται. την ούν ερημιάν κα-
τανοήσαντες 'Ρωμαίοι, κατακτησάμενοι τά τε όρη καί τών πεδίων
τά πλεΐστα, ίπποφορβοΐς καί βουκόλοις και ποιμεσι παρεδοσαν υφ
ών πολλάκις εις κινδύνους κατέστη μεγάλους η νήσος, το μεν πρώ­
τον έπί ληστείας τρεπο|μένων σποράδην τών νομεών, είτα και κατα
πλήθη συνισταμένων καί πορθούντων τας κατοικίας, καθαπερ ηνικα
οί περί Εϋνουν τήν ’Ένναν κατέσχον. νεωστί δ’ έφ’ ήμών εις τήν
'Ρώμην άνεπέμφθη Σέλουρός τις, Αίτνης υιός λεγόμενός, στρατιάς
άφηγησάμενος | καί λεηλασίαις πυκναΐς καταδεδραμηκώς τά κύκλω
τής Αίτνης πολύν χρόνον, ον έν τή αγορά μονομάχων αγώνος συ-

299
νεστώτος είδομεν διασπασθέντα ύπο θηρίων ■έπί πήγματος γάρ τίνος
ύψηλοϋ τεθείς ώς αν έπί τής Αί'τνης, διαλυθέντος αίφνιδίως καί συμ-
πεσδν|τος κατηνέχθη καί αυτός εις γαλεάγρας θηρίων ευδιάλυτους,
επίτηδες παρεσκευασμένας ύπο τώ πήγματι.
7 Την δέ τής χώρας αρετήν θρυλουμένην ύπο πάντων ούδέν χεί-
ρω τής Ιταλίας άποφαινομένων τί δει λέγειν; σίτω δέ καί μέλιτι καί
κρόκω καί άλλοις τισί | καν άμείνω τις φαίη. πρόσεστι δέ καί το
έγγύθεν · ώσανεί γάρ μέρος τι τής Ιταλίας έστίν ή νήσος, καί ύπο-
χορηγεϊ τή 'Ρώμη, καθάπερ έκ των Ιταλικών αγρών, έκαστα εύμαρώς
καί άταλαιπώρως. καί δη καί καλοϋσιν αύτήν ταμεϊον τής 'Ρώμης *
κομίζεται γάρ τα γινόμενα πάντα πλήν ολίγων τών αύτόθι άνα-
λισκομένων δεύρο, ταϋτα δ’ έστίν ούχ οί καρποί μόνον, αλλά | καί
βοσκήματα καί δέρματα καί έ'ρια καί τα τοιαϋτα. φησί δ’ ό Ποσει-
δώνιος οίον άκροπόλεις έπί θαλάττης δύο τάς Συρακούσας ίδρϋσθαι
καί τον ’Έρυκα, μέσην δέ άμφοΐν ύπερκεΐσθαι τών κύκλω πεδίων τήν
’Ένναν.
8 Πλησίον δέ τών Κεντορίπων έστί πόλισμα ή μι|κρόν έμπροσθεν
λεχθεϊσα Αϊτνη, τούς άναβαίνοντας έπί τό όρος δεχόμενη καί παρα-
πέμπουσα · έντεϋθεν γάρ αρχή τής ακρώρειας, έστι δέ ψιλά τα άνω
χωρία καί τεφρώδη καί χιόνος μεστά τού χειμώνος, τά κάτω δέ δρυ-
μοϊς καί φυτείαις διείληπται παντοδαπαΐς. έοικε | δέ λαμβάνειν με-
ταβολάς πολλάς τά άκρα τού ορούς διά τήν νομήν τού πυρός, τοτέ
μέν εις ένα κρατήρα συμφερομένου, τοτέ δέ σχιζομένου, καί τοτέ μέν
ρύακας άναπέμποντος, τοτέ δέ φλόγας καί λιγνΰς, άλλοτε δέ καί
μύδρους άναφυσώντος · άνάγκη δέ τοϊς πάθεσι | τούτοις τούς τε ύπό
γήν πόρους συμμεταβάλλειν, καί τά στόμια ένίοτε πλείω (όντα)
κατά τήν επιφάνειαν τήν πέριξ. οί δ’ ούν νεωστί άναβάντες διηγούντο
ημΐν ότι καταλάβοιεν άνω πεδίον όμαλόν δσον είκοσι σταδίων τήν
περίμετρον, κλειόμενον όφρύι τεφρώδει τειχίου | τό ύψος έχοντι, ώστε
δεϊν καθάλλεσθαι τούς εις τό πεδίον προελθεϊν βουλομένους ■ όράν τ ’
εν τώ μέσω βουνόν τεφρώδη τήν χρόαν, οίαπερ καί ή έπιφάνεια κα-
θεωράτο τού πεδίου, υπέρ δέ τού βουνού νέφος δρθιον διανεστηκός εις
ύψος δσον διακοσίων ποδών ήρε|μοΰν (είναι γάρ καί νηνεμίαν), είκά-
ζειν δέ καπνώ · δύο δέ τολμήσαντας προελθεϊν εις τό πεδίον, έπειδή
θερμοτέρας έπέβαινον τής ψάμμου καί βαθυτέρας, άναστρέψαι, μηδέν
έχοντας περιττότερον φράζειν τών φαινομένων τοϊς πόρρωθεν άφο-
ρώσι. νομίζειν δ’ έκ τής τοιαύτης δψεως πολλά μυθεύεσθαι, καί μά-

300
λίστα οΐά φασί τινες περί Έμπεδοκλέους, ότι καθάλοιτο εις τόν | κρα­
τήρα καί καταλίποι τοΰ πάθους ’ίχνος των έμβάδων την έτέραν, ας
έφόρει χαλκάς · εύρεθήναι γάρ έξω μικρόν άπωθεν τοϋ χείλους τοϋ
κρατήρος, ώς άνερριμμένην ύπό τής βίας τοϋ πυράς · ούτε γάρ προ­
σιτόν είναι τον τόπον οϋθ’ όρατόν, είκάζειν τε μηδέ καταρ|ριφήναί τι
δύνασθαι έπεισε ύπό τής άντιπνοίας των εκ βάθους άνεμων καί τής
θερμότητος, ήν προαπαντάν εύλογον πόρρωθεν πριν ή τψ στομίω τοϋ
κρατήρος προσπελάσαι · εί δε καταρ( ρ)ιφθείη, φθάνοι αν διαφθαρέν
πριν άναρριφήναι πάλιν όποιον παρελήφθη πρό|τερον. τό μεν ούν
έκλείπειν ποτέ τα πνεύματα καί τό πϋρ έπιλειπούσης [ποτέ] τής
ύλης, ούκ άλογον, ού μην έπί τοσοϋτόν γε, ώστ’ άντί τής τοσαύτης
βίας έφικτόν άνθρώπω γενέσθαι τον πλησιασμόν. ύπέρκειται δ’ ή
Αΐτνη μάλλον μέν τής κατά τον πορθμόν καί την Κα|ταναίαν πα­
ραλίας, άλλα καί τής κατά τό Τυρρηνικόν πέλαγος καί τάς Λιπα-
ραίων νήσους, νύκτωρ μέν ούν καί φέγγη φαίνεται λαμπρά έκ τής
κορυφής, μεθ’ ημέραν δέ καπνώ καί άχλύι κατέχεται.
9 Άνταίρει δέ τή Αΐτνη τά Νεβρώδη δρη, ταπεινότερα μέν,
πλάτει δέ πολύ παραλλάττοντα. άπασα δ’ ή νήσος κοίλη κατά γής
έστι, ποταμών καί πυρός μεστή, καθάπερ τό Τυρρηνικόν πέλαγος, ώς
είρήκαμεν, μέχρι τής Κυμαίας. θερμών γοΰν ύδάτων άναβολάς κατά
πολλούς έχει τόπους ή νήσος, ών τά μέν Σελινουντια | (και τα) κατα
Ίμέραν αλμυρά έστι, τά δέ Αίγεσταΐα πότιμα. περί Άκράγαντα δέ
λίμναι την μέν γεΰσιν έχουσι θαλάττης, τήν δέ φύσιν διάφορον ■ούδέ
γάρ τοΐς άκολύμβοις βαπτίζεσθαι συμβαίνει, ξύλων τρόπον έπιπο-
λάζουσιν. οί Παλικοί δέ κρατήρας εχουσιν άναβάλλον|τας ύδωρ εις
θολοειδές άναφύσημα καί πάλιν εις τόν αυτόν δεχομένους μυχόν, τό
δέ περί Μάταυρον (5) σπήλαιον έντός έχει σύριγγα εύμεγέθη καί πο­
ταμόν δι’ αύτής ρέοντα άφανή μέχρι πολλοϋ διαστήματος, είτ’ άνα-
κύπτοντα πρός τήν επιφάνειαν, καθάπερ Όρόν|της έν τή Συρίςρ, κα-
ταδύς εις τό μεταξύ χάσμα Άπαμείας καί ’Αντιόχειας, ο καλοΰσι
Χάρυβδιν, άνατέλλει πάλιν έν τετταράκοντα σταδίοις · τά δέ πα­
ραπλήσια καί ό Τίγρις έν τή Μεσοποταμία καί ό Νείλος έν τή Λι­
βύη μικρόν πρό τών πηγών, τό δέ περί Στυμφαλον ύδωρ, | επι δια-
κοσίους σταδίους ύπό γήν ένεχθέν, έν τή Άργείςι τόν Έρασϊνον έκδί-
δωσι ποταμόν, καί πάλιν τό πρός τήν ’Αρκαδικήν Άσέαν ύποβρύχιον

(5) ν .Ι.: Μέταυρον.

301
ώσθέν όψέ ποτέ τόν τ ’ Εύρώταν καί τον ’Αλφειόν άναδίδωσιν, ώστε
καί πεπιστεΰσθαι μυθώδες τι, δτι των έπιφημισθέντων στε|φάνων
έκατέρω καί ριφέντων εις το κοινόν ρεΰμα αναφαίνεται κατά τον
έπιφημισμόν έκάτερος έν τώ οίκείω ποταμώ. είρηται δέ καί το λεγό­
μενον περί τοΰ Τιμαύου.

10 Συγγενή δέ καί τούτοις καί τοΐς κατά την Σικελίαν πάθεσι

τα περί τάς Λιπαραίων νήσους καί αυτήν | τήν Λιπάραν δείκνυται.
είσί δ’ έπτά μέν τόν άριθμόν, μεγίστη δέ ή Λιπάρα, Κνιδίων άποικος,
έγγυτάτω τής Σικελίας κείμενη, μετά γε τήν Θέρμεσσαν · έκαλεΐτο
δέ πρότερον Μελιγουνίς · ήγήσατο δε καί στάλω καί πρός τάς των
Τυρρηνών έπιδρομάς πολύν χρόνον άν[τέσχεν, υπηκόους έ'χουσα τάς
νΰν λεγομένας Λιπαραίων νήσους, ας Αιόλου τινές προσαγορεύουσι.
καί δή καί τό ιερόν τοΰ ’Απόλλωνος έκόσμησε πολλάκις τό έν Δελ-
φοΐς άπό των άκροθινίων · έχει δέ καί τήν γην εΰκαρπον καί στυπτη-
ρίας μέταλλον έμπράσοδον καί θερμά ΰδατα καί πυρός άναπνοάς.
ταύτης δέ μεταξύ πώς έστι καί τής Σικελίας ήν νΰν ίεράν Ήφαιστου
καλοΰσι, | πετρώδης πάσα καί έρημος ( καί ) διάπυρος ■ έχει δέ άναπ­
νοάς τρεις ώς αν έκ τριών κρατήρων, εκ δέ τοΰ μεγίστου καί μύδρους
αί φλόγες άναφέρουσιν, οϊ προσκεχώκασιν ήδη πολύ μέρος τοΰ πόρου,
έκ δέ τής τηρήσεως πεπίστευται .διότι τοΐς άνέμοις συμπαροξύνονται
j καί αί φλόγες αΐ τε ένταΰθα καί αί κατά τήν Αΐτνην, παυόμενων
δε παύονται καί αί φλόγες, ούκ άλογον δέ · καί γάρ οί άνεμοι γεν-
νώνται καί τρέφονται, τήν άρχήν λαβάντες άπό των έκ τής θαλάτ-
της αναθυμιάσεων, ώστ’ άπό συγγενοΰς ΰλης καί πάθους καί τό πΰρ
εξα|πτομενον ουκ εά θαυμάζειν τούς όρώντας άμωσγέπως τά τοιάδε.
Πολύβιος δέ των τριών κρατήρων τόν μέν κατερρυηκέναι φησίν έκ
μέρους, τούς δέ συμμένειν, τόν δε μέγιστον τό χείλος έχειν, περιφερές
όν, πεντε σταδίων, κατ’ όλίγον δέ συνάγεσθαι εις πεντήκοντα πο|δών
διάμετρον ■ καθ’ ού βάθος είναι τό μέχρι θαλάττης σταδιαΐον, ώστε
καθοράν ταϊς νηνεμίαις. [εί δέ ταΰτ’ έστί πιστά, ούκ άπιστητέον
’ίσως ούδέ τοΐς περί Έμπεδοκλέους μυθολογηθεΐσιν.] εάν μέν ούν νό­
τος μέλλη πνεΐν, άχλύν ομιχλώδη καταχεΐσθαι κύκλφ φησί τής νη-
σΐδος, ώστε μηδέ τήν Σικελίαν άπωθεν φαίνεσθαι · όταν δέ βορέας,
φλόγας καθαράς άπό | τοΰ λεχθέντος κρατήρος εις ύψος έξαίρεσθαι
καί βρόμους έκπέμπεσθαι μείζους · τόν δέ ζέφυρον μέσην τινά έχειν
τάξιν. τούς δ’ άλλους κρατήρας όμοειδεΐς μέν είναι, τή δέ βία λεί-
πεσθαι τών άναφυσημάτων · έκ τε δή τής διαφοράς τών βράμων καί

302
έκ τοϋ πόθεν άρχε|ται τα άναφυσήματα καί, αί φλόγες καί, αί λι-
γνύες προσημαίνεσθαι καί, τον είς ημέραν τρίτην πάλιν μέλλοντα
άνεμον πνεΐν · των γοΰν έν Λιπάραις γενομένης άπλοιας προειπεΐν
τινάς φησι τον έσόμενον άνεμον καί μή διαψεύσασθαι. άφ’ οΰ δή το
μυθωδέστατον δοκοϋν | είρήσθαι τω ποιητή ού μάτην φαίνεσθαι
λεχθέν, άλλ’ αίνιξαμένου την αλήθειαν, δταν φή ταμίαν των άνέμων
τόν Αίολον · περί ών έμνήσθημεν καί πρότερον ίκανώς. [έστιν ή
έπίστασις τής έναργείας λέγοιτ’ ά ν ...........έπίσης τε γάρ άμφω πά-
ρεστι, καί διαθέσει καί, τή έναργεία · ή γε ηδονή κοινόν άμφοτέρων].
έπάνιμεν δ’ έπί τά εξής άφ’ ών παρεξέβημεν.

11 Την μέν δή Λιπάραν καί, τήν Θέρμεσσαν είρήκα|μεν. ή δέ

Στρογγυλή καλείται μέν άπό τοϋ σχήματος, έστι δέ καί αϋτη διά­
πυρος, βία μέν φλογός λειπομένη, τω δέ φέγγει πλεονεκτούσα · εν­
ταύθα δέ τον Αίολον οίκήσαί φασι. τετάρτη δ’ έστί Διδύμη, και αϋτη
δ’ άπό τοϋ σχήματος ώνόμασται. των δέ λοιπών Έρικοϋσσα | μέν καί
Φοινικοϋσσα άπό των φυτών κέκληνται, άνεΐνται δέ εις νομάς. έβδό-
μη δ’ έστιν Εύώνυμος, πελαγία μάλιστα καί έρημος · ώνόμασται δ
οτι μάλιστα τοΐς εις Λιπάρας έκ Σικελίας πλέουσιν ευωνυμος εστι.
πολλάκις δέ καί φλόγες είς τήν έπιφάνειαν τοϋ πελάγους τοϋ J περί
τάς νήσους ώφθησαν έπιδραμοϋσαι, τών κατά βάθους κοιλιών αναστο-
μωθέντος πόρου τίνος καί τοϋ πυράς βιασαμένου προς το έκτος. Πο-
σειδώνιος δέ κατά τήν έαυτοϋ μνήμην φησί περί τροπάς θερινας άμα
τή έω μεταξύ τής Τεράς καί τής Εύωνύμου προς ύψος αρ|θεΐσαν έξαί-
σιον τήν θάλατταν όραθήναι, καί συμμεΐναί τινα χρονον αναφυσω-
μένην συνεχώς, εΐτα παύσασθαι · τούς δέ τολμήσαντας προσπλεϊν,
ίδόντας νεκρούς ίχθύας έλαυνομένους ύπό τοϋ ροϋ, [τούς δέ]] καί
θέρμη καί δυσωδίςι πληγέντας φυγεΐν, έν δέ τών πλοιαρίων το j μάλ­
λον πλησιάσαν τούς μέν τών ένόντων άποβαλεϊν, τούς δ εις Λιπάραν
μόλις σώσαι, τοτέ μέν έκφρονας γινομένους ομοίως τοΐς επιληπτικοΐς,
τοτέ δέ άνατρέχοντας είς τούς οικείους λογισμούς ■πολλαΐς δ ημε(ραις
ύστερον όράσθαι πηλόν έπανθοϋντα τή θαλάττη, πολλαχοϋ δέ καί
φλόγας έκπιπτούσας καί καπνούς καί λιγνυας, ύστερον δε παγήναι
καί γενέσθαι τοΐς μυλίταις λίθοις έοικότα τόν πάγον ■τόν δε τής Σι­
κελίας στρατηγόν Τίτον Φλαμινΐ(ν)ον δηλώσαι τή συγκλητω, | την
δέ πέμψασαν έκθύσασθαι εν τε τ ψ νησιδίω και εν Λιπαραις τοΐς τε
καταχθονίοις θεοΐς καί τοΐς θαλαττίοις. άπό μέν οϋν Έρικώδους είς
Φοινικώδη δέκα μιλιά φησιν ό χωρογράφος, ένθεν δ εις Διδυμην τριά-

303
κοντά, ένθεν δ’ εις Λιπάραν πρός άρκτον εννέα καί | εϊκοσιν, ένθεν
δ’ εις Σικελίαν έννεακαίδεκα · έκκαίδεκα δ’ έκ τής Στρογγυλής, πρό­
κειται, δέ τοΰ Παχύνου Μελίτη, όθεν τα κυνίδια ά καλοΰσι Μελιταϊα,
καί Γαΰδος, όγδοήκοντα καί οκτώ μίλια τής άκρας άμφότεραι διέ-
χουσαι · Κόσσουρα δέ πρό τοΰ Λιλυβαίου καί προ τής Άσπίδος Καρ-
χηδονιακής πόλεως | ήν Κλυπέαν καλουσι, μέση άμφοΐν κειμένη καί
τό λεχθέν διάστημα άφ’ έκατέρας άπέχουσα ■ καί ή Αίγίμουρος δέ
πρό τής Σικελίας καί τής Λιβύης έστί καί άλλα μικρά νησίδια, ταΰτα
μέν περί των νήσων.

Strab . XVII 3,16

Κατά μέσον δέ το στόμα τοΰ Καρχηδονίου κόλπου νήσος έστι
Κόρσουρα. άντίπορθμος δ’ έστίν ή Σικελία τοϊς τόποις τούτοις ή κατά
Λιλύβαιον, όσον έν διαστήματι χιλίων καί πεντακοσίων σταδίων ·
τοσοΰτον γάρ φασι το έκ Λιλυβαίου μέχρι Καρχηδόνος · ού πολύ δέ
τής Κορσούρας διέχουσιν, ούδέ τής Σικελίας άλλαι τε νήσοι καί Αίγί­
μουρος. διάπλους δ’ έστίν έκ Καρχηδόνος έξήκοντα σταδίων εις την
προσεχή περαίαν, όθεν εις Νέφεριν άνάβασις σταδίων έκατόν είκοσι,
πόλιν έρυμνήν έπί πέτρας φκισμένην. έν αύτω δέ τώ κόλπω, έν ωπερ
καί ή Καρχηδών, Τύνις έστί πόλις καί θερμά καί λατομίαι τινές ·
εί^’ ή Έρμαια άκρα τραχεία, καί έπ’ αυτή πόλις ομώνυμος · είτα
Νεαπολις · εΐτ ακρα Ταφϊτις, καί έπ’ αύτή λόφος Άσπίς καλούμε­
νος άπό τής όμοιότητος, όνπερ συνφκισεν ό τής Σικελίας τύραννος
’Αγαθοκλής, καθ’ όν καιρόν έπέπλευσε τοΐς Καρχηδονίοις · συγκα-
τεσπάσθησαν δε τη Καρχηδονια ύπό 'Ρωμαίων αί πόλεις αυται. άπό
δέ της Ταφιτιδος εν τετρακοσιοις σταδίοις νησός έστι Κόσσουρος κατά
Σελινοΰντα τής Σικελίας ποταμόν, καί πόλιν έχουσα ομώνυμον, έκα­
τόν καί πεντήκοντα σταδίων οΰσα τήν περίμετρον, διέχουσα τής Σι­
κελίας περί εξακοσιους σταδιους ■ εστι δέ καί Μελίτη νήσος έν πεν-
τακοσιοις σταδίοις απο της Κοσσουρου. είτα Άδρύμης πόλις, έν ή καί
νεώρια ήν · είθ’ αί Ταριχεϊαι λεγόμεναι, νησιά πολλά καί πυκνά ·
είτα Θάψος πόλις, καί μετά ταύτην νήσος πελαγία Λοπαδοΰσσα ·

TABULA PEUTINGERIANA
Indica le isole:
Ostodis, Egilta, Brigades, Frincodes, Dyme, Vulcani, Her-

304
 cui', Lipara, Strongile, Ser. omaia (nrr. 28-37 dell’edizione
Miller).
Sempre seguendo l’edizione Miller, si hanno
a ) lungo la strada periferica:
Messana, Tindareo, Agatinno, Calacte, Halesa, Cephaledo,
Thermis, Solunto, Panormo, Segesta, Depanis, Lilybeo,
Aquas Labodes, Agrigento, Calvisiana, Nible, Agris, Syra­
cusis, Port. Tragecynus, [Catina], Tauromenio, Messana;
b) lungo la strada da Catania a Termini Imerese:
[Catina], Aethna, Centurippa, Agurio, Enna, Thermis.
Fiumi:
Nimera, Niranus.

T h ucyd . VI
2,1 Ώικίσθη δέ ώδε τό άρχαΐον καί τοσάδε έθνη έσχε τα ξύμ-
παντα. παλαίτατοι μέν λέγονται έν μέρει τινί τής χώρας Κύκλωπες
καί Λαιστρυγόνες οίκήσαι, ών έγώ οϋτε γένος έχω ειπεΐν ούτε οπόθεν
έσήλθον ή δποι άπεχώρησαν · άρκείτω δέ ώς ποιηταΐς τε εΐρηται καί
ως έκαστος πη γιγνώσκει περί αυτών. 2 Σικανοί δέ μετ’ αυτούς πρώ­
τοι φαίνονται ένοικισάμενοι, ώς μέν αυτοί φασι, και προτεροι δια τό
αύτόχθονες είναι, ώς δέ ή αλήθεια εύρίσκεται, ’Ίβηρες δντες καί άπο
τοΰ Σικανοΰ ποταμού τού έν Ίβηρία υπό Λιγύων άναστάντες. και
απ’ αυτών Σικανία τότε ή νήσος έκαλεΐτο, πρότερον Τρινακρία καλου-
μένη · οίκοΰσι δέ έτι καί νΰν τά πρός έσπέραν τήν Σικελίαν. 3 Ιλίου
δέ άλισκομένου τών Τρώων τινές διαφυγόντες ’Αχαιούς πλοίοις άφικ-
νοΰνται προς τήν Σικελίαν, καί ομοροι τοΐς Σικανοΐς οίκήσαντες ξύμ-
παντες μέν ’Έλυμοι έκλήθησαν, πόλεις δ’ αύτών ’Έρυξ τε καί ’Έγε-
στα. προσξυνφκησαν δέ αύτοϊς καί Φωκέων τινες τών απο Τροίας
τότε χειμώνι ές Λιβύην πρώτον, έπειτα ές Σικελίαν απ’ αύτής κα-
τενεχθέντες. 4 Σικελοί δέ έξ ’Ιταλίας (ένταΰθα γάρ ωκουν) διέβησαν
ές Σικελίαν, φεύγοντες Όπικούς, ώς μέν είκός και λεγεται, επί σχε-
διών, τηρήσαντες τόν πορθμόν κατιόντος τοΰ άνεμου, ταχα αν δε και
άλλως πως έσπλεύσαντες. είσί δέ καί νΰν έ'τι έν τή Ίταλίςι Σικελοί ·
καί ή χώρα άπο ’Ιταλού, βασιλεως τίνος Σικελων, τουνομα τούτο
έχοντος, ούτω ’Ιταλία έπωνομάσθη. 5 έλθόντες δέ ές τήν Σικελίαν
στρατός πολύς τούς τε Σικανους κρατούντες μάχη ανεστειλαν πρός
τά μεσημβρινά καί έσπέρια αύτής και αντί Σικανιας Σικελίαν

305
τήν νήσον έποίησαν καλεΐσθαι, καί, τα κράτιστα τής γής ώκησαν
έχοντες, έπεί διέβησαν, έτη έγγύς τριακόσια πριν 'Έλληνας ές Σι­
κελίαν έλθεΐν · ετι δέ καί νΰν τα μέσα καί τα προς βορράν τής νήσου
έχουσιν. 6 ωκουν δέ και Φοίνικες περί πάσαν μεν τήν Σικελίαν ακρας
τε έπί τή θαλάσση άπολαβόντες καί τα έπικείμενα νησίδια έμπορίας
ένεκα τής προς τούς Σικελούς · έπειδή δέ οί 'Έλληνες πολλοί κατά
θάλασσαν έπεσέπλεον, έκλιπόντες τά πλείω Μοτύην καί Σολόεντα
καί Πανόρμον έγγύς των Έλύμων ξυνοικίσαντες ένέμοντο, ξυμμαχίοι
τε πίσυνοι τή των Έλύμων καί οτι έντεΰθεν έλάχιστον πλοΰν Καρχη-
δών Σικελίας άπέχει. βάρβαροι μέν ούν τοσοίδε Σικελίαν καί ούτως
ώκησαν.
3,1 Ελλήνων δέ πρώτοι Χαλκιδής έξ Εύβοιας πλεύσαντες μετά
Θουκλέους οίκιστοΰ Νάξον ωκισαν καί ’Απόλλωνος ’Αρχηγέτου βω­
μόν, όστις νΰν έξω τής πόλεώς έστιν, ίδρύσαντο, έφ’ ω, όταν έκ Σι­
κελίας θεωροί πλέωσι, πρώτον θύουσιν. 2 Συρακούσας δέ τοΰ έχομένου
έτους Άρχίας τών Ήρακλειδών έκ Κορίνθου ωκισε, Σικελούς έξελάσας
πρώτον έκ τής νήσου, έν ή νΰν ούκέτι περικλυζομένη ή πόλις ή έντός
έστιν · ύστερον δέ χρόνω καί ή έξω προστειχισθεΐσα πολυάνθρωπος
έγενετο. 3 Θουκλής δέ καί οΐ Χαλκιδής έκ Νάξου όρμηθέντες έτει
πέμπτω μετά Συρακούσας οίκισθείσας Λεοντίνους τε, πολέμω τούς
Σικελούς εξελασαντες, οικίζουσι καί μετ’ αύτούς Κατάνην · οικιστήν
δέ αύτοί Καταναΐοι έποιήσαντο Εύαρχον ·
4,1 Κατα δε τον αυτόν χρόνον καί Λάμις έκ Μεγάρων άποικίαν
άγων ές Σικελίαν άφίκετο, καί ύπέρ Παντακύου τε ποταμού Τρώ-
τιλον τι ονομα χωριον οικισας καί ύστερον αύτόθεν τοϊς Χαλκιδεΰσιν
ες Λεοντίνους ολίγον χρονον ξυμπολιτεύσας καί ύπό αύτών έκπεσών
και Θαψον οικισας αυτός μεν αποθνήσκει, οί δ’ άλλοι έκ τής Θάψου
ανασταντες, Υβλωνος βασιλεως Σικελοΰ παραδόντος τήν χώραν καί
καθηγησαμένου, Μεγαρέας ωκισαν τούς 'Υβλαίους κληθέντας. 2 καί
έτη οίκήσαντες πέντε καί τεσσαράκοντα καί διακόσια ύπό Γέλωνος
τυράννου Συρακοσίων άνέστησαν έκ τής πόλεως καί χώρας, πριν δέ
άναστήναι, έτεσιν ύστερον έκατόν ή αύτούς οίκίσαι, Πάμμιλον πέμ-
ψαντες Σελινοϋντα κτίζουσι, καί έκ Μεγάρων τής μητροπόλεως οϋ-
σης αυτοΐς επελθων ξυγκατωκισεν. 3 Γέλαν δέ Άντίφημος έκ 'Ρόδου
καί ’Έντιμος έκ Κρήτης έποίκους άγαγόντες κοινή έκτισαν έτει πέμ­
πτω και τεσσαρακοστά) μετά Συρακουσών οϊκισιν. καί τή μέν πόλει
άπό τοΰ Γέλα ποταμού τούνομα έγένετο, τό δέ χωρίον ού νΰν ή πόλις

306
έστί καί ο πρώτον έτειχίσθη Λίνδιοι καλείται · νόμιμα δέ Δωρικά
έτέθη αύτοϊς. 4 ετεσι δε έγγύτατα οκτώ καί έκατδν μετά τήν σφε-
τέραν οΐκισιν Γελώοι Άκράγαντα ωκισαν, τήν μεν πόλιν άπό τοΰ
Άκράγαντος ποταμού όνομάσαντες, οίκιστάς δέ ποιήσαντες Άριστό-
νουν καί Πυστίλον, νόμιμα δέ τα Γελφων δόντες. 5 Ζάγκλη δέ τήν
μέν αρχήν από Κύμης τής έν Όπικία Χαλκιδικής πόλεως ληστών
άφικομένων φκίσθη, ύστερον δέ καί άπό Χαλκίδος καί τής άλλης
Εύβοιας πλήθος έλθόν ξυγκατενείμαντο τήν γήν · καί οίκισταί Πε-
ριήρης καί Κραταιμένης έγένοντο αύτής, ό μέν άπό Κύμης, ό δέ από
Χαλκίδος. όνομα δέ τό μέν πρώτον Ζάγκλη ήν ύπό τών Σικελών κλη-
θεΐσα, οτι δρεπανοειδές τήν ιδέαν τό χωρίον έστί (τό δέ δρέπανον οί
Σικελοί ζάγκλον καλοΰσιν), ύστερον δ’ αύτοί μέν ύπό Σαμίων καί
άλλων Ίώνων έκπίπτουσιν, οϊ Μήδους φεύγοντες προσέβαλον Σικε­
λία, 6 τούς δέ Σαμίους Άναξίλας 'Ρηγίνων τύραννος ού πολλώ ύστε­
ρον έκβαλών καί τήν πόλιν αύτός ξυμμείκτων ανθρώπων οίκίσας
Μεσσήνην άπό τής εαυτού τό άρχαϊον πατρίδος άντωνόμασεν.
5,1 Καί Ίμέρα άπό Ζάγκλης φκίσθη ύπό Εύκλείδου και Σιμού
καί Σάκωνος, καί Χαλκιδής μέν οί πλεϊστοι ήλθον ές τήν αποικίαν,
ξυνφκισαν δέ αύτοϊς καί εκ Συρακουσών φυγάδες στάσει νικηθεντες,
οί Μυλητίδαι καλούμενοι ■ καί φωνή μέν μεταξύ τής τε Χαλκιδέων
καί Δωρίδος έκράθη, νόμιμα δέ τα Χαλκιδικά έκράτησεν. 2 ’Άκραι
δέ καί Κασμέναι ύπό Συρακοσίων φκίσθησαν, ’Άκραι μέν εβδομη-
κοντα ετεσι μετά Συρακούσας, Κασμέναι δ’ εγγύς είκοσι μετά Ακρας.
3 καί Καμάρινα τό πρώτον ύπό Συρακοσίων φκίσθη, ετεσιν εγγύτατα
πέντε καί τριάκοντα καί έκατόν μετά Συρακουσών κτίσιν ■ οίκισταί
δέ έγένοντο αύτής Δάσκων καί Μενέκωλος. αναστατων δε Καμαρι-
ναίων γενομένων πολέμω ύπό Συρακοσίων δι αποστασιν, χρονω Ιπ­
ποκράτης ύστερον Γέλας τύραννος, λύτρα ανδρων Συρακοσίων αιχμα­
λώτων λαβών τήν γήν τήν Καμαριναίων, αύτός οικιστής γενόμενος
κατφκισε Καμάριναν. καί αύθις ύπό Γέλωνος άνάστατος γενομένη
τό τρίτον κατιρκίσθη ύπό Γελφων [mss. Γέλωνος].

V erg . Aen. I l l
Contra lussa monent Heleni, Scylla atque Charybdis,
685 inter utramque viam leti discrimine parvo,
nei teneant cursus: ... certum est dare lintea retro,
ecce autem Boreas angusta ab sede Peiori

307
 missus adest; vivo praetervehor ostia saxo
Pantagyae Megarosque sinus Thapsumque iacentem.
690 Talia monstrabat relegens errata retrorsus
litora Achaemenides, comes infelicis Ulixi.
Sicanio praetenta sinu iacet insula contra
Plemurium undosum, nomen dixere priores
Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem
695 occultas egisse vias supter mare, qui nunc
ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis,
lussi numina magna loci veneramur, et inde
exsupero praepingue solum stagnantis Helori,
Hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni
700 radimus et fatis numquam concessa moveri
apparet Camerina procul campique Geloi
immanisque Gela fluvii cognomine dicta.
Arduus inde Acragas ostentat maxima longe
moenia, magnanimum quondam generator equorum.
705 Teque datis linquo ventis, palmosa Selinus,
et vada dura lego saxis Lilybeia caecis.
Hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora
accipit.

V ib . Se q .

Flumina
4. Alpheus, Elidis, qui per mare decurrens in Siciliam insulam,
Arethusae fonti miscetur.
6. Achates, Siciliae, qui pari nomine lapillos edit, unde gemmae
fiunt.
15. Asinius, tCatinaet, in litore Tauromenitanorum defluit.
16. Anapus (1), Siciliae, qui per duo milia passus sub terram
mergens, Syracusis miscetur mari, appellaturque ’Άναπος κυάνεος,
superior ’Άναπος φαιός (2).
17. Alabon (3), Megarensium (4) cuius fontem Daedalus dilata­

ta v .l.: Ancus.
(2) v.l.·. facos.
(3) v.l.·. Alaebyn.
v.l.: Mag-.

308
vit, agrumque reddidit eam regionem, quam idem fluvius deva­
stabat.
18. Acis, ex Aetna monte mari decurrit, ex huius ripis Poly­
phemus saxa in Ulixen egisse dicitur.
31. Agragas, Siciliae, a quo et oppidum dicitur.
42. Camicos, Siciliae, ex quo urbs Camicos. dividit Agragan-
tinos (5).
45. Crinisos, Siciliae, civitatis tAtilaet.
47. Chrysas (6), Syracusis, ex monte Heraeo (7).
71. Gela Siciliae, a quo oppidum.
79. Helorus (8), Syracusarum, a quo civitas.
82. Herbesos, qui et fendriusf oppido talurinat decurrit per
fines Helori.
83. Himera, oppido Thermitanorum, dedit nomen Himerae,
hoc flumen in duas partes findi ait Stesichorus, unam in Tyrrhenum
mare, aliam in Libycum decurrere.
84. Hypsa, secundum tirecont urbem Sicaniae decurrit, gratam
Herculi.
85. Hipparis (9), quem et Hiccarin vocant, ex quo Camerinis
aqua inducta est.
115. Orethus, Panhormi, Siciliae.
121. Pantagyas (10), Siciliae, ita dictus, quod sonitus eius decur­
rentis per totam insulam auditus est usque eo donec Ceres filiam
quaerens conprimeret eum.
124. Phacelinus (11), Siciliae, iuxta Peloridem, confinis templo
Dianae.
127. Pachynos, Siciliae, ubi Sextus Pompeius iuvenis inter­
fectus est.

(5) v.l. : Agrigentinos.

(6) v.l.: hereo.
(7) v.l.: Crysas.
w v.l.: Helurus.
(9) v.l.: Hictarin.
(10) codd.: Pantagras, -agias.
(11) v.l.: Phaetelinus.

309
 135. Selinus, Megareorum (12), a quo civitas Selinus (13) dicta
quod apium ibi plurimum nascitur.
139. Sym(a)ethos, Siciliae, vicinus Palicis.
144. Tauromenius, inter Syracusas et Messanam, a quo oppi­
dum Tauromenium, quod oppidum Ευσεβών χώρα dicitur.
152. Triocala (14), qui et Assorus, iuxta Alabon Megarensium (15).
Fontes
174. Inessa, Rhodi, a quo Siciliae civitas Inessa.
177. Menais, Leontinorum, per quem timent turare cives eius
loci.
Lacus
186. Cyane, Syracusis, per quem Anapus (16) transit.
210. Camerina nunc, ante Hyperie dicta, Syracusis.
220. Tyraco (17), Syracusis.
Montes
228. Aethna, Siciliae, flammam emittens.
229. Agragas, Siciliae, iuxta Gelam.
251. tCalpe (18), Siciliae, freto imminetf.
259. Eryx, Siciliae.

AN O N YM I PARAPHR.
461-467. Μετά ταύτην δέ ai τοΰ Αίολου τοϋ 'Ιππότου υίοϋ, τοΰ
φιλόξενου βασιλέως, νησοί είσιν έν τρ θαλάσσρ πανταχοΰ περίδρομοι ·
δστις Ίπποτάδης Αίολος θεία, ήγουν θαυμαστά, δώρα πάντας υπέρ
τους ανθρώπους έλαβε, τήν βασιλείαν καί έξουσίαν τών άνεμων, τών
τε ταρασσομένων ή πνεόντων καί τών ίσταμένων ήτοι ήσυχαζόντων.
Επτά δε είσιν αυται αί νήσοι, υπό τών ανθρώπων Πλωταί καλού-
μεναι, διότι μέσον έχουσιν οίονεί μεταξύ άλλήλων περικυκλούμενον
διάπλουν η περίπλουν.
468-476. Έπί ταύταις δέ ταΐς Αιόλου νήσοις ή Τρινακία, του-

(12) c o d . ·. Messaliorum.
(13) υ.Ι.·. Selinis.
(14) ν.Ι.: Triopala.
(15) υ.Ι.: iuxta albo Magarensium.
(1δ) ν.Ι.·. Anopes.
(17) υ .Ι.: Tyraca; c o n . Syrako?
(18) corr Caenys?

310
τέστιν ή Σικελία, νήσος υπέρ την ’Ιταλίαν έκτέταται έπί τρισί πλευ-
ραΐς έστηκυϊα. ’Άκρα δε αύτής ή τε Πάχυνος καί ή Πελωρίς καί ή
Λιλύβη · άλλ’ ή μέν Λιλύβη προς την ορμήν ή πνοήν τοΰ ζέφυρου
κεΐται, ή δε Πάχυνος προς άνατολάς, ή δε άνεμώδης Πελωρίς προς
βορράν ή τα άρκτώα μέρη, έπί τήν Αύσονίων γην ή τήν ’Ιταλίαν
όρώσα. Καί μέν προς βορράν ταύτης τής Σικελίας οδός ολέθρια καί
έλεεινή έστι τοϊς ναύταις, στενή καί σκολιά καί άβατος ή χαλεπή '
οπού ή θάλασσα συρόμενη ταΐς μακράν έκκειμέναις πέτραις περιη-
χεΐται, τουτέστι τά κύματα προσπελάζει καί προσκρούει, τμηθεΐσα
τή τριαίνη τοΰ Ποσειδώνος, δς έν Άονία τής Βοιωτίας έτιμάτο.
477-480. Πφός δέ τον νότον ύπέρ τοΰ Σικελικοΰ πορθμοΰ έστιν ή
Λιβυκή θάλασσα καί ή άρχή τής έτέρας, ήγουν τής μείζονος Σύρ-
τιδος.
SCHOL. AD DIONYS. PERIEG.
461. Τ ή ν δέ μ έ τ ’ Α ι ό λ ο υ ] Αίολος άνήρ έγένετο πολυ­
χρόνιός τε καί ναυτικώτατος, προϊδεΐν άνεμους ικανός, καί ιστία πρώ­
τος έξευρών · διό καί ταμίαν άνέμων αύτόν είναι λέγουσιν. Εις δέ των
υιών αύτοΰ Ίόκαστος το 'Ρήγιον εκτισε, πόλιν πρώην Έρυθραν κα-
λουμένην, ώς ό Καλλίμαχος (fr. 202) ' « 'Ρήγιον άστυ λιπών Ιο-
κάστεον Αίολίδαο. » Φιλόξενον δέ τον Αίολον είπεν, επειδή τόν Όδυσ-
σέα ύπεδέξατο, καί τούς άνέμους αύτω παρέσχεν. Αλλως. Αρνην
προ γάμου κύουσαν ό πατήρ Αίολος εις ’Ιταλούς έξορίζει. Μεταποντος
δέ αρχών των τόπων γυναίκα αύτήν ποιείται, τήν πρότερον Σΐριν με-
τοικίσας εις τήν ομώνυμον αύτή πόλιν. Οί δέ τεχθέντες εξ Αρνης,
Βοιωτός καί Αίολος, βουλήσει τής μητρός κτείνουσι τήν Σΐριν, καί
μετοικίζονται φόβω τοΰ Μεταπόντου · άλλ’ ό μεν εις Βοιωτίαν αμα
τή μητρί, ό δέ προς Λιπαρόν τόν των πλησιων νήσων αρχοντα, [ος]
καί υιόν αύτόν ποιείται καί μετά θάνατον τάς νήσους αύτω έά, έξ
οΰ Αίολίδες ώνομάσθησαν. Τούτων δέ μία Ιερά πΰρ άναδίδωσιν.
465. Είσί δέ αύται ■Στρογγύλη, Εύώνυμος, Δίδυμη, Φοινικωδης,
Έρικώδης, Ιερά Ήφαιστου καί Λιπάρα.

ANON. GEOGR. COMPEND.

V III. Περί νήσων μεγίστων.
27. Των δέ νήσων των πάνυ μεγίστων πρωτεύει μέν παρά πάσας

311
έν xfi οικουμένη ή Σαλική, δευτερεύει δέ ή Άλουΐων, τά δέ τρίτα
φέροιτ’ άν ή Ίουερνία. Των δέ άλλων μέν μεγάλων, έλαττόνων δέ ή
πατά τάς είρημένας, πάλιν τετάξεται πρώτη μέν Σικελία, δευτέρα
δέ Σαρδόνια, τρίτη δέ Κύπρος, τέταρτη δέ Κρήτη, πέμπη ή Εύβοια.
Των δέ λοιπών καί τρίτην ώσπερ έν μεγέθει τάξιν έχουσών πρώτη
μέν άν είη ή Κορσική ή καί Κύρνος, δευτέρα ή Λέσβος, τρίτη δέ ή
'Ρόδος,
fr. II 3
........ ’Έστι δέ ή Σικελία νήσος σταδίων τετρακισχιλίων οκτα­
κόσιων έχουσα τήν περίμετρον, μιλίων χμε'.

DI ΜΕΝ SUR AT IO PROVINCIARUM

13. Insula Sicilia et quae circa sunt finiuntur ab oriente et
occidente item septentrione mari Tyrrheno, a meridie mari Africo.
Sicilia patet in longitudine milia passuum a Peloro usque ad Pa­
chynum CLXXXVII, in latitudine millia passuum CLXXXVIIII.

COSMOGRAPHIA OLIM AETH IC I DICTA

52. Insula Sicilia habet tria promuntoria: unum id est quod
dicitur Peiorum et aspicit ad aquilonem, cui Messana civitas in
proximo est; secundum promuntorium Pacinum, sub quo civitas
Syracusana sita est, euronotum respiciens; tertium Lilybeum, ubi
et civitas eiusdem nominis sita est, dirigitur in occasum. Haec habet
a Peloro in Pacinum milia CXLVIIII, a Pacino in Lilybeum habet
milia CLXXIIII. Haec ab oriente cingitur mari Hadriatico, a me­
ridie Africo, quod est contra Subventanos et Syrtes minores; ab
occidente et septentrione habet mare Tyrrenum, a borea usque in
subsolanum fretum Hadriaticum, quod dividit inter Tauromenita­
nos Siciliae et nobilis Italiae Brittios. His finibus, sicut supra de­
monstravimus, Sicilia continetur.

EXPOSITIO TOTIUS MUNDI ET GENTIUM

LXV. Post quas insulas omnes optima et maxima Sicilia in­
sula, quae (propter) soliditatem terrae differens (ceteris insulis
invenitur). Multa enim bona Sicilia generat, et emittit negotia uti-

312
lia in abundantiam: lanam (et frumentum), similiter et iumenta.
Habet autem et viros divites et eruditos omni doctrina, Graeca quo­
que et Latina. Civitates autem habet splendidas Syracusam et Ca-
tanam, in quibus spectaculum circensium bene completur: animalia
enim bona et fortia habentes, contendunt delectantes animalium
virtute. In qua insula {esse) et montem qui sic vocatur Aetna:
si dignum est ( credere ) divinitas est in illo monte, quoniam diebus
noctibusque ardet in capite montis, unde et fumus ascendere appa­
ret. Qui mons in girum vineta multa habens generat vina praecipua.
LXVI Deinde fCossoraf. Post hanc alia insula quae sic vocatur
Sardinia.

TOTIUS ORBIS DESCRIPTIO

LXV. Post has optima sequitur et maxima Siciliae insula, quae
propter soliditatem terrae differens ceteris insulis invenitur. Multa
enim et magna bona generans omnibus mittit; lana quoque, fru­
mento et iumentis abundat. Habet autem eruditos et divites viros
graeco latinoque sermone. Inter ceteras vero tres habet splendidas
civitates, Syracusam, Palarmum et Catinam, in quibus et spectacula
circensium exhibentur. Habet et montem qui Aetna vocatur, qui
diebus et noctibus ardens in circuitu suo vites optimas nutrit, quae
vinum bonum afferre dicuntur.
LXVI. Post Siciliam Stoechades. Deinde Sardinia et q.s.

G. M I papiri diplomatici raccolti ed illustrati dall abate

a r in i ,
G.M., Roma 1805, n° 73 = T.O. Tjader, Die nichtliterarische Pa­
pyri Italiens aus der Zeìt 445-700, Lund 1955, n 1.
...................... e r e n .............................
. . 12 . non p . . . . · dem
. t conductores vel homines nostros rend
10 . feliciter ad Siciliam perveneris duodecimae vel tertiaede-
cimae ind.
9 . Massae Fadilianae quam ille minime profligavit discussis
omnibus

9 . ex undecima ind. facies rationes ut quidquid per illius ne-

glegentiam

313
 . . 9 . est tua industria corrigatur adque nobis reformetur nihlo-
minus hoc age

. . 9 . epto facts ut authenticas ipsas ad.........dirigas .......... saquae

• · 8 . dem relictis scire possimus sed......... ia procura ut dum a
nobis
• · 7 . tflius fuerit directus fidei industriaeque tuae possit pat
noster...... 5
• · 9 . Ante omnia de fundo Partilatico quem Tranquillus in
temp..... 6
• · 8 . gori quondam sub certa depectione fiduciae nexu obliga­
verat juxta
cautionem quam tecum portaveras quam ipsi Pyrro refudisti quia
proxime
a nescio quibus quorum personam ignoramus dicitur occupatum eli­
cita aucto
ritate ut domui nostrae reformetur vel certe omnis qui s(r)e obi-
cita(u)d... em{n)... 2
ut
• · 6 . . . neti satisfaciat debito in hac parte prudentiam tuam
ostendere
minime profligaveras quoniam cautionem ipse tecum habes majorem
. . 9 . bi adquiras quos solidos cum pensiones quartaedecimae in­
dictionis
• · 6 . praeteritis temporibus quidquid sollicitudine tua exactum
fuerit
• · 8 . deferas vel certe fide et periculo... ordinarò(tis) id meis
p.... 4
. . 6 . bus cum omnia documenta quae Pyrrus egerit dirigas de­
bito...... 6
. . 7 . regori servata justitia exige ut cum nobis satisfactum fue­
rit de
omnibus habita moderatione judicare possemus quaeque tamen ju­
bemus....
..vodertia tua omnia requiruntur ne in aliquo nobis aut secundae sen­
tentiae
. . 5 . e dispendium adferatur Simili modo et de peculia Clo-
dian.... 10
scribendu(a)m esse jubemus ad conductores etiam vel actores et fa­
milia
pàt nostri litteras dedimus ut admomtione nostra pro utilitate nostri
luis obsecundent jussionibus Vide ergo ne rursus aut tarditas aut
desideria
aut desideria intercedat et novitate nos excogitare ipse facias
speclr(s)per
id quod domui nostrae necessatur si navis fuerit inventa quae ad
Ravennatem
Urbem, feliciter opportuno tempore disponat transmitte et nisi forte,
invenias qui Ravenna veniat ad Urbem mittatur et in horreo nostro
consignetur et manu Domini suscribtio Opto multos annos bene
valeas
Lauricius vi Actt
Volumus vos de nostra incolumitate gaudere illud etià admonemus
ut Sisinnio conductore
Massae Fadilianae manente dispositione conductorum vestrorum
eius jussionibus
obsecundetis cui post egressum Pyrri Tribu#? ad omnia quae minime
egit procuranda
misso commonitorio nominis nostri cura mandavimus et nemo ve­
strum rebellis con
tra eat ne in exemplo disciplinae ultioni prosternatur quidquid enim
memo ratus
conductor pro nostris commodis egerit ex lectione commonitorii
nostri gratum nobis
et acceptum esse scribitis Opto bene valeatis
Lauricius vi Eleutherioni et Zosimo Condd.
Nobis sentientibus utilitates nostras ab initio lacessiri non habetur
ambiguum
quod nos necessitas coegit ut Pyrrum Tribunum in tempore ad
Siciliam miseremur sed
post trienniu reversus diverso tempore corporali tedio detentus
edocuit se
nostris commodis prodesse minime potuisse et quia Sisinnium qui
adversus eundem
nonnulla deposuerat ex occasione adventus eius praesentem invenit
necesse fuit

315
aà omnia agenda et corrigenda iniungeremus ut universa exacta
remota fraude
^z^rtaedecimae indictionis ad nos pensiones aut ipse feliciter de­
ferat aut
certe /rasmittat Quid igitur illi a nobis jniunctum sit lecto com-
motorio nostro
scibitis. videte ergo memores salutis vestrae ut pro nostri utilitate
eius obsecunde/A
iussionibus De fundo Partilatico nihilominus actionem memorato
Sisinnio manda
vimus partecipato itaque consilio et solacio agite ut omnium rerum
indemnitas
servetur It. suscribtio Opto. bu.
Patrimonii Siciliensis quid annua ab ind. X II Conss Maxim iter et
Pateri, ùucc. con lo
cante Bonifatio praesente Trib. Pyrro singuli conductores dare de­
bent ita
Massa Emporitana per Zosimum et Caprionem sol. n. DCCLG
Fundus Anniana sive Myrtus per ss. sol. n. CXLGI et
ratione tritici sive hordei quod ante barbarico
fisco praest. sol. n. LXXV
. . . fundi Operae per ss. sol. n. LII
. . cu(a)lliu(a)s conlocante Sisinnio sol. n. CC
Massa Fadilianensis per Sisinnium sol. n. CCCCXLV
Massa Cassitana per Eleutherionem Zosimum
et Eubudum sol. n. D
. . rr(ss) qui de ind. X II inferendi sunt solidi IICLXXV
ab ind X III Conss. Dn. Theodori Aug XG II
et Albini .VC. inferendi per ss. Pyrrum solidi IICLXXV
Itaque faciunt omnes qui de ind. X II et X III
per Tribunum Pyrrum inferendi sunt auri
solid. IIIICCCL et de reliqua Zosimi iuxta
relationis epistulae Trib. Pyrri solid. °o DCCC
Itaque faciunt tam de pensionibus ind. X II et
X III quam de reliqua Zosimi qui J per
Trib Pyrrum inferendi debent rationibus
dn. vi Laurie. sol. n . GCL ex h.
solvit Ravennae solidi HDCCXG
Item in diversis juxta rationes ad eodem datas
cuius fides discutienda est solidi 00
ex causa /^arativa Massae Cassitanae et Em-
poritanae ind. XI et X II
. . II de solid. 00 DXXXGI unius ind. sol.
n. D cum sportula et interpondiis | quos
intulit vel erogavit Trib. Pyrrus solidi IIIICCXG
remanent quos inferre debet Trib. Pyrrus de
sol. n. GCL sol. n. 00 DCCCCXXXIIII
Praeterea, de debitu Eleutherionis sol. n. IICLX X IIII requirendum
I quid opera sua egerit vel detulerit.
Illa vero Tranquilli quae Sisinnio extorsit de sol. n. MDCCCXI
constat ejus
neglegentia minime ex ac . . . inum . . . n. c pro parte ipsa so­
lidos acceptos Sisinnius
tradidisse conductoribus Ecclesiae Ravennatis testimoniis ad pro­
bavit.

317
NOMI GEOGRAFICI NELLA INTRODUZIONE (pp. 13-33)

Άβάκαινα 40 Aetnenses 25
Άβακαίνη 40, 41 Afani 39
Άβακαινΐνος 30 Άγάθυρνα, -ον, Agathyrnum, Agatir-
Άβάκαινον, Abacaenum 24, 25, 29, no 25, 26, 31, 40
30, 40, 41 Agragas 26, 40
’Άβολλα 30 Agrigentum, Agrigento, Agrigentini
Άβόλλας 43 14, 21, 25, 26, 31, 40, 41
’Άβολος 43 Agris 40
Acate 39 Άγούριον 40
’Άκεσσα, -αΐος 37 ’Άγυλλα 30
Acesta 37 Άγύρινα, -ηνα 32, 41
Άκεσταΐοι, Acestaei 25, 37 Άγύριον, Agyrini 25, 40, 41
Άκέστη 37 Alabis 43
Acinius 43 Άλαβών, Alabone 32, 33
’Άκις 42 » » f. 32, 33
’Άκις f. 43 ’Άλαισα 41
Actum 42 "Αλεις 32, 34
’Άκρα, -αι 39, 42 Aleso 38
Άκράγας, Akragas 17, 40, 41 ’Άλητα 42
Άκραγαντΐνος 30 Άλεύς 34 η.
Acrenses 25 Alide 31
’Άκριλλα, -αι 29 Aliga 39
Άκρίς 42 Aliava, Alleva 40
Άδράνιος 41 Άλόντιον 41
Άδρανόν, -ός, Adrano 32, 41 Άμαθαί, -ε- 33, 40
Αϊγεστα 40 Άμενανός, Άμένας 43
Αίγίθαλλος 39, 43 Άμήστρατον, Amestratum, Amestra­
Αίγίθαρσος 43 to 24, 25, 32, 42
Αΐλώρων 40 Άφάναι 29, 33, 39
Αιμιλία 33 Apina 29
Αΐσαρος 32 Apollonia 24, 25

319
Άρβήλη, -ήλοα 39 Καυλωνία, Caulonia 30, 31
Arganus 36 Cefaledo 38
Argezio 39 Κεντόρ(ρ)ι/πα, -at, Centuripae 25, 40,
’Άρπη 34, 35 41
Arpi 35 Κεντοριπΐνοι, Centuripini, -um 25,
’Αρρήτων, -ΐνος 29, 30, 31 26, 41
Asines 43 Κεφαλοίδιον 41
Asinius 43 Κεφαλοι,δίς, Cephaloedis 25, 26, 41
A(s)pra 38 Κέρκυρα 34
"Ασσινος 43 Cetarini 25
Άσσωρΐνος, Assorini 25, 30, 31 Χαλκι,δεΐς 29
Άσσώρων, ’Άσσωρον, Assoro 32, 41 Χαλκίς 29
Atabirio 31 Κογκεία 33, 34, 35
Atalia 37 Κόσ(σ)ουρα, -ος 43
’Ατέρων 33 Κράτος 32
Άθύρας 32, 33 Κρότων 30, 32
Κύμη 29
Bidini 25
Βίδις, Βίδος 42 Δαμυρίας 43
Biscari 39 Δάγκλη 42
Βρεντεσΐνος 29, 30, 31 Δρέπανα, Drepana 25, 40
Βρουττία, Bruttium 29, 30 Δρεπάνη 34
Βούκιννα 32 Δρέπανου, Drepanum 34, 40

Κάβαλα 39 Echetlienses 25
Calabria 31 ’Έγεστα 37, 40, 42
Calacte, Calactini 24, 25, 30, 38 Ειρκτή 43
Calatti 39 Εί'ζηλος 33
Calava 39 Έλινία, "Ελι,νοι, 42
Καλή ’Ακτή, Caleate, Caleacte 38, 39 "Ελωρος, Eloro 32, 40, 41
Caliate 38 "Ελυμοι 16, 19
Καλλίπολι,ς 21 ’Ήνα 40
Calloniana 40 Engyini 25
Καμάρωνα, Camarina, Camarina 17, ’Έννα, Enna 14, 42
21, 25, 26 Entella 31, 37
Καπίτων, Capitium 24, 25, 40 ’Έντελλα, -iva 41
Καπύτων 40 Entellini 25
Caronia 38 Eolie 20
Cartaginesi 21 Έρβησσός 41
Κασμένη, -at, Casmene 31, 40 Erbita 31
Castis 35 Έργέτων, Ergetium, Ergetini 25, 39,
Castrogiovanni 14 42
Καταναΰπ 27 Έρυκΐνος, Erycini, Ericini 25, 30, 31
Κατάνη, Catina, Catane, Catania 16, "Ερυξ, Έρυκίνα 41
25, 26, 27, 31, 35, 41 Etna 22
Euboia 21 ’Ιλαρόν 40, 42
Eucarpia 31 Ίμάχαρα, Im a c h a r e n s e s 25, 39, 41
’Έξγυον 33 Imera: v. Himera
’Ίνα 40
Gaeta 31 Indara 31
G a la c te n i 24, 40 Inesi 39
Γαλαρία, - iv a , ιν α ϊο ς 40, 41 ’Ίνησσα 39
Γαλερία 40 Inico 31
G a llo n ia n a 40 ’Ίπανα, Ip a n a , -e n se s 24, 25, 37, 38,
Γαύδος, Γαϋλος 43 41, 42
Gela, Geloi 14, 17, 21 Ίππάνα 38
G e la n i, G e la n t P h in tie n s e s 24, 25, 26 Ispica 39
Girgenti 14 Itala 39
Γονοΰσα 33, 34, 35 Ιταλικόν 29

25, 41
H a d r a n u m , -ita n i Λαγαρία 29, 31, 32, 33
H a la e s a , -in i 25, 26, 41 Λαμπάς 43
'Αλικύαι,, H a lic y e n s e s 25, 26, 39 Λαμυρίας 43
H a lu n tiu m 25, 26, 41 Λαυρεντός 29, 30
"Αλυκος 43 Λεοντΐνοι, -ος, L e o n tin i, Leontini 14,
Έλωρίς 42, 43 21, 25, 26, 30, 31, 41
"Ελωρος, -ον, H e lo r u s , -u m 24, 25, Λεόντιον 41
40, 41, 42, 43 Λήτα 42
Ήμίχαρα 41 Letojanni 39
H e n n a , -e n se s 14, 25, 26, 42 Λήτον 39
H e r a c le a 24, 25, 26 Licata 14
Έρβησσός, H e r b e s s u s , -e n se s 25, 41 Λιλύβαιον, L ily b a e u m , Lilibeo (Mar­
Έρβι/τταΐοι,, H e r b ite n s e s 25, 27 sala) 17, 25, 26, 27, 31, 38
H e r b u le n s e s 24, 25 Λιλύβη, -ύβαιον, -ύβαιος, Lilibeo (ca­
Έρκτή 43 po Boeo) 17, 24, 43
H im e r a 21, 25, 26, 31 Lipari isole 23
Himeras f. 21 Λωμεντός 29, 30
Ίππάνα 38, 41 Λογγάνη 42
'Ίππαρι,ς 43 Λόγγων, Λογγώνη 42
'Ίππωρος 43 Λογγοΰρος, Longuro 33, 34, 35
'Ίππος 33 L o p a d u s a 43
H ir m in iu s 43 Λύκος 43
H y b la , -e n se s 25, 26 Lyson 35
'Ύκκαρον, -α 40
Hypsa 39 Macarino 39
'Ύρμι,νος 43 Μάκελλα 24, 40
M a g e llin i 24, 25, 40
25
I a ete n s e s M a m e r tin i 24, 25
’Ίβηρες, Iberi 18, 19 Marsala 27; v. anche Λιλύβαιον
’Ίχανα, I c h a n e n s e s 24 n., 25, 37, 38 Μάταυρος 29, 30, 33

321
M e g a ra , Megara (Iblea) 16, 20, 21f ’Ώανις, ’Όανος 43
25 -ώδης 43
M e g a ris 26 Ortigia 22
Μεγαρίς πόλις 16 ’Οστεώδης 43
M e le ta , M e lite 43
Μέναι, Mene 32, 41 Pachino capo 17, 22, 24
M e n a {n )in i 25, 41 Palagonia 15
Μέναινον 41 Παλική νέα 15
Μεργάνη 42 P a n (h )o r m u s , -o 25, 26, 31
Merusio 31 P a n o r m e n s e 36
M e ssa n a 24, 25, 26 Παντακύας, -ίας 43
Messene 16, 18, 21 P a n ta g ia s, -es 43
Μεσσήνιοι, M e s s e n ii 26, 27 P a r a m n e n se 36
Messina 27; v. anche Messene e Za- P a r o p in i 25
nele Πελωρίς, -ιάς 23, 42
M e s tr a to n 42 Πέλωρος, -ον, Peloro 24, 42
Μεταποντϊνος 29, 30, 31 Πέτρα, P e tr a e a , P e tr in e 41
Μίσκερα, Miskera 31, 39 P e tr in i 25
Μοργαντία 40 Φαιακία 34
Μοργαντίνα, -η 22, 40, 41 Phalcon 35
Μοργάντιον 41 Φιντίας, P h in tie n s e s 24, 26, 42
Μοργεντία 40 Φοίνικες 16
Μόργητες 18 Piano della Chiesa 38
P in tia 42
Μοργύνη 42
Μόθυκα 41 Πλακεντΐνοι 32
Προχύτη 30, 31, 33
Μότ(ο)υκα 40, 41
Πρόπαλαι 33
Μοτύκη 15
Προστρόπαια 33
Μοτύη 15, 41
Πυξοϋς 29
Μότυον 15, 41
Mozia 31
'Ρήγιον, Rhegion 21, 30, 32
M u rg a n tia 40
'Ρύβδος 33
M u r g e n tin i 25, 40
M u tu s tr a tin i 25
Σχήρα, S c h e r m i 25, 39
M u ty c e n s e s 25 Sciri 39
M y la e , Mylai 21, 25, 26 Σκυλλήτιον 29, 30, 33
Σέγεστα, -ανοί, S e g e s ta , -a n i 25, 26,
Napoli 31 27, 37, 42
N a x i(i) 24, 25, 26 S e lin u n tii 24, 25, 26
Naxos 16, 17 n., 20, 21 Selinus 17
Νέα, Νέαι 40 S e m e lita n i 25
Νέαιτον 40 Σεργέ(ν)τιον, -ειον, S e r g e n tiu m 40, 42
Νέητον 40 Σικανοί, S ic a n i 16, 18, 31, 34
N e tu m , -in i 25, 26 Σικελοί, S ic u li 16, 18, 30, 31
N o in i, Noe 25, 32 Σιλεραίων 40, 42

322
Σι,νόεσσα 30, 31, 33 » -S e lin u n tii, -iae 25, 26
Σίπανα 42 T h im ia te r ia 36
Σι,ττάνα 38 Θουρία 32
Siracusa: ν. Συράκουσαι. Tindaride: ν. Τυνδαρίς
S o lu n tu m , Solunto 27, 31, 38, 41 Τίσσα, -οα 40
Σολοΰς, S o lu s 25, 26, 38, 41 Τίσσα(^), -ίνη 41
S o lu s a p r e 38, 39 T is s i(n )e n s e s 41
Στίλποα 33 Τόροννα 33
Strongyle 22 T r a p e a s 35
Σούλμων 29, 30 Τρόχαλον, -α 40
Συβαρϊτις 32 T r io c a lin i 25
S y m a e th ii 25 Τρώες 16
Συράκουσαι, S y ra c u sa e , Siracusa 18, Turi 32
21, 25, 26, 27, 31 Τυνδάρι,ον, T y n d a r e u m 41
Τυνδαρίς, Tindaride 25, 38, 41
25, 31
T a la r e n se s, T a la ria Τυράκι,ον, -ΐναι, T y ra c in e n s e s 25, 41
Taormina: ν. Ταυρομένι,ον T y r r h e n u m m a re 23 n.
Τάραντι, 31 η.
T a u ria n a 36 -οΰσ(σ)α 43
Ταυρομένι,ον, T a u r o m e n iu m , Taurome­ Οΰστίκα 43
nio, Taormina 16, 17, 21, 24, 25,
26
V ib o 33
Tenaro 22
Τερβητία, -ΐνοι, 32
Τερεντΐνος 29, 30, 31 31
X ip h o n ia
Ξιφώνειος λιμήν 16
Terr acina 31
T e r v e n tu m 33
T h e r m a e 24, 25, 26 24, 25, 26
Z a n c la e i M e s s e n io r u m
» -H im e r a 25 Ζάγκλη, Zancle 16, 21, 31, 34, 42

323
NOMI GEOGRAFICI MODERNI NEL TESTO (pp. 34-250)

Abisso 108 Aretusa 98

Acate 204 Argezio 172
Acate f. 150 Asaro 148
Acireale 133, 246 Assinaro 221
Acitrezza 133 Assoro 148, 207, 233
Acradina 61 ’Αττικόν γένος 130
Acremonte 133 Augusta 207, 239, 241
Acristia 222 Augusta, golfo 58
Adrano, Aderno 137, 219 Ausoni 129
Adrano, Adriano, Aderno f. 95 s. Ausonio, mare 51
Adranone 137 Avalos, faro 62
Adriatico mare 49 Avola 131, 233
Afani 144 Avola f. 93, 106
Africa, mare d’ 48
Agira, Agirio 109, 139, 142, 245, Bagaria, Bagheria, f. di 105
248 Bagheria 214
Agnone 207 Balchino 239
Agrigento 44, 92, 111, 112, 133, Basiluzzo 71
153, 216, 225, 246, 247, 248 Bastonaco 188, 248
Aidone 180 s., 205, 237 Belice 111
Alcamo 197, 246 Bellapietra 123
Alcantara 99 Bidini 150
Alicudi 69 Biscari 188, 204
Aliga 177 Biviere 113
Alimena 225 Bivona 84, 92
Altobrando, cast, di 239 Boeo capo 51, 57, 195
Anapo 79, 98, 109, 171, 220 Bonifato 197, 246
Anticaglie di Puntasecca 56, 248 Bronte 213
Aragona 220, 247 Bruca 239
Arbana 146 Brucoli 239
Arene, f. delle 114 Bubbonia 199, 212
Burrone 67 Castel di Tusa 140, 246
Buscemi 171 Castellacelo di Marianopoli 208
Butera 200, 212, 216 Castellacelo di Sagana 137
Castellammare del Golfo 192, 223
Castellammare, montagna di 198
Caccamo 82, 149
Castellazzo d. Marza 144 s., 248
Caderini 55, 164
Castellazzo di Palma 247
Cafici feudo 188
Castellazzo, punta 58 s., 62
Calatabiano 150
Castello Gristia 222
Calava 82
Castelvetrano 224
Καλλικύριοι 129
Castrofilippo 161, 247
Caltabellotta 222, 238
Castrogiovanni 168
Caltabellotta, f. di 112, 126
Castronovo 162, 216, 220, 247
Caltagirone 175 s., 204 s.
Catalfano 225, 246
Caltanissetta 211, 225
Catalfaro f. 106
Caltavuturo 237
Catalfaro m. 211
Calvario 90
Catania, Catanesi 45, 68, 93, 114,
Camarina scavi 102, 105, 117, 118,
123, 138, 139, 156, 193, 246, 248
154, Catania, piana di 89
Camerina, Camarana, f. di 102, 110
Cattolica Eraclea: v. Eraclea Minoa
Camico 104
Cava di Pietra 168
Cammarata 161, 220, 247
Cava d’Ispica 240 s.
Cammarata m. 84, 86
Cava Grande 234
Καμπανοί 130
Cavallai a 60, 105
Campobello di Licata 216, 247
Cavalli 184
Campobello di Mazara 178
Cefalino 98
Camporeale 198
Cefalù 116, 158, 246
Cannita 162, 226
Cannitello 94, 123 Centorbi 158
Cantara 96, 99 Centuripe 104, 117, 142, 158, 159,
Cantera 227 248
Capizzi 156 Chiaramonte Gulfi 136, 156, 188,
Carabi 94, 123 222
Carobollace 102 Chummo 56
Caragi 84 Ciane 98, 104
Carbo 94 Ciclopi 128
Carcaci 84 Ciclopi is. 68
Caricatore di Gela 153 s., 248 ΚΙλλύριοι 129
Cariddi 50 Città, monte d. 225
Carini 186, 203, 246 Civiti, -a 191, 248
Carlentini 227 Collesano 215
Caronia 141, 143, 145, 152, 226, 246 Colombaia, -ara 76
Carrozza 102 Cornino 68
Casale, monte 156 Comiso 155
Casale di Piazza 219 Comitini 247
Cassibile 58, 101, 234 Condro 116

325
Contessa Entellina 169 Fiume Freddo 103 s.
Corleone 208, 222, 247 Fiume Grande 107, 109, 246
Corvo, punta di 56 Fontana d’Èrcole, monte 90
Creta 51 Formiche 66
Κρήτες 129 Frascolara 118
Culatrello 79 Furiano 103
Delia 153, 216, 247
Delia f. 107, 114, 178 Gagliano Castelferrato 159
Desusino 216 Galita 67
Dirillo 107, 150 Gangi 168
Dittaino 88, 103, 119, 207, 233, 245 Gela 82, 122, 143, 151, 176, 196,
Donisi loc. 83, 149 218
Donnafugata 56 Gela, f. di 106
Δωριείς 130 Gela, piana di 86
Gemini 86
Egadi 63, 69, 76 Giardini 209
Elcezio feudo 178 Giarre 159
Eleuterio 105 Giarretta 123
Elimi 128 s. Girgenti 133
Eloro 58, 149, 178, 245 Gisira 99
Eloro f. 108 Giudecca 171
Enna 88, 168, 207, 248 Giudicello 97
Entella 148, 195 Giuliana 94
Eolie 48, 63, 69, 71, 75 Gornalunga 106, 156
Epipole 98 Gozo 68, 70
Eraclea Minoa 83, 92, 112, 171, 179, Grada 84
180 Grammichele 165, 198, 222
Erbesso 171 Grotte 171
Erbitei 45 Gurnalonga 106
Erei 88
Erice 85, 147, 173 Hispani 130
Erice monte 174
Erminio 112
Etna 68, 79 Iaci, f. di 94
Iacono 117
Iato 146
Falari 233 Iato, f. di 101
Falconara 100 Iblei 83, 89
Faraglioni 68 Icana 189
Faro 61 Imera scavi 182
Favignana 63 Indisi 191
Femmine, isola d. 76 Inesi 192
Feria 182 Inici 192
Filaga 191 Inico 104
Filicudi 76 ’Ίωνες 130
Ionio mare 48 s., 90 Manfria 160, 247
Ippari 56, 110, 155, 203 Mantello 198
Irminio 56, 112, 171 Marcellino 94, 117, 227
Ispica 145 Marettimo 72
Itala 53 Margana 203
ludica 172, 211 Marianopoli 208
Marina dei Monumenti 160 247
Marineo 220
Lampedusa 67, 73
Marro 91
Lauro 88 Marsala 195, 246, 247
Lentini, Leontini 85, 113, 145, 150,
Marsala f. 95, 123
174, 194, 207, 210, 211, 212, 218,
Marsala, pozzo di 113
242 Marzo, montagna di 171
Lentini, piana di 92, 113
Mascali 150, 153
Leonforte 233 Mazara del Vallo 113, 178, 200, 247
Leptis minor 72 Mazaro, Mazzaro f. 94, 115, 219
Lercara 221 Mazzarino 151, 199, 217, 247
Leto janni 195 Mazzarrà 108
Levanzo 76 Megara Iblea scavi 200, 207
Λιβύες 130 Megarese golfo 62
Licata 177, 217 Mela 116
Licata, monte di 56 Mendola 156, 202
Licodia Eubea 83, 151, 174 Mendolito 137, 219
Ligyes 129 Messemi 45
Linosa 66, 67 Messina 56, 58, 61, 83, 121, 127,
Lipari is. 72, 75 175, 198, 218, 242, 246
Lipari città 196 Messina, porto 52
Lipari: v. Eolie Messina, stretto 49 s.
Lisca Bianca 71 Miconiu 90
Luddieri 56 Milazzo 58, 90, 108, 117, 147, 208
Militello in Val di Catania 173
Macarino 190 Mineo 201, 211, 213
Macasoli 97 Mirabella Imbaccari 190
Macconi 203, 248 Mirto 144
Macellaro 198 Mistretta 141, 142
Maddalena, punta 60; v. anche Plem- Modica 184, 205
mirio Modica, fiumara di 56, 248
Madiuni 122 Modione 122
Madonie 88, 89 Molinello 104, 152, 241
Magaggiaro 82 Molini, capo 133
Magazzolo 97 Molino a Vento 196
Magnisi pen. 235 Montalbano di Elicona 90, 108
Malta 201 Montallegro 157, 247
Malta is. 68, 73, 74 Monte d’Oro 137, 198
Malta, porto di 58 Morgeti 129

327
 Moscala 203 Paterno 184, 186, 191, 227, 248
Mozia 206 Patti, f. di 126
Murgo feudo 207 Pecoraro 86 s.
Mussomeli 160 Pellegrino 84, 87
Peloritani 83, 90
Naftia 119 Peloro capo 59, 60, 61, 67, 175
Naone 209 Pergusa 109, 120
Naro 117 Petralia 216
Naso 161 Pettineo, f. di 97
Naso, f. di 126 Pezzo, faro di 68
Nebrodi, Nebrodici 90 Φωκικόν γένος 130
Nicolosi pizzo 208 Φοίνικες 130
Nicosia 165, 167 Piano della Chiesa 226
Nissoria 143, 190 Piazza Armerina 88
Nocito 116 Piombo 56
Noto 88, 105, 177, 197 Pisma 104
Noto Marina 88 Platani 97, 107, 115, 241
Noto Vecchia 210 Plemmirio 57; v. anche Maddalena
Noto, f. di 100 punta
Poggio deir Aquila 198
Occhiolà 165, 198 Poira 192
Ognina, capo 58 Policastro, golfo di 69
Oreto 119 Pohzzello di Mussomeli 184
Ortigia 57, 74 Pollina 145
Pollina f. di 116
Porcara 137, 214, 226
Pachino capo 58 s., 60, 121, 206;
Porcaria 120, 132, 139
v. anche Passero
Porto Palo 59, 145
Palagonia 213, 215
Porto Ulisse 62
Palagonia f. 106
Pozzallo 56, 145
Palazzo Adriano 191
Priolo 139
Palazzolo Acreide 133, 150, 197, 248
Palermo 84, 144, 214, 246, 247 Prizzi 183, 191, 203 216
Palici 130 Punta Secca 54 157
Palma di Montechiaro 163 247
Palmita 87 Rabat-Victoria 176
Pana 184 Raffadali 220
Panarea 70 Rafie 160
Pantalica 184, 186 Raffi Rossi 160
Pantano Grande 60 Ragusa 165, 186
Pantelleria 67, 68 Ragusa, f.di 112
Partinico 216, 246 Ramacca 156, 172, 173, 246
Passero capo 59, 88, 145; v. anche Ramacca, monte di 172
Pachino Randazzo 213, 236
Passo Martino 227 s. Rasocolmo 60

328
Ravanusa 151, 161 S. Giorgio coll. 142
Realmonte 171 S. Giovanni 93
Regalbuto 142 S. Giuliano = Er ice 173
Ribera 141, 247 S. Giuliano monte 85
Riesi 146 s., 209, 216 S. Giuseppe lato 188, 189
Rifriscolaro 118 S. Gusmano 97
Rocca d’Entella 169 S. Leonardo (Lentini) 114, 125
Rocca Nadore 149 S. Leonardo (Termini Im.) 125
Rocca di Serlone 190 S. Leone 95
Rocchicella 213 S. Marco d’Alunzio 141, 145
Rodi, f.di 114 S. Mauro 152, 175 s.
Rodi Milici 197 S. Nicola punta 60, 247
Rose 84 S. Pantaleo 206
Rosmarino 103 S. Stefano di Camastra 141, 181
S. Stefano Quisquina 161
S. Teodoro capo 52
Sabbucina 217 S. Teresa di Riva 218
Sajazza 119 S. Venera 93, 100, 119
Salerai 177, 212 Sara 83
Salina 68 Saraceno monte 151
Salso f. (di Centuripe) 104 Savoca 218
Salso f. (Imera mer.) 107, 109 Scalambri capo 54, 56, 248
Sambuca 137 Scamandro 104
S. Agata di Militello 138, 141, 246 Schisò capo 209
S. Alessio 218, 246 Sciacca 82, 84, 94, 97, 102, 155, 162
S. Alessio capo 54, 56 s., 224, 247
S. Anastasia di Randazzo 219 Sciaria 222
S. Andrea capo 53, 56 Scicli, f.di 117
S. Angelo Muxaro 241 Sciri Sottano 151, 222
S. Anna di Caltabellotta 239 Scoglitti 203
S. Anna f. 111 Secca: v. Punta Secca
S. Bartolomeo 104 Segesta, Segestani 45, 108. 121 s.,
S. Biagio f. 95 123, 124, 136, 192, 195, 199, 220,
S. Calogero (Sciacca) 82, 84, 102, 155, 222, 224, 246
162 s. Selinunte scavi 112, 113, 200
S. Calogero (Termini Im.) 84, 163 Serra d. Biggieni, Serra di Biggini
S. Carlo 222 150
S. Cataldo 206 Serra Orlando 166, 205, 207
S. Cipirrello 188 Serra Palazzi 133
S. Cono 209 Serrone contrada 137
S. Croce Camerina 157 Sicani 44, 128 s.
S. Croce capo 61 Sicilia 33 ss., passim
S. Filippo d’Argirò 139 Siculi 129
S. Fratello 145, 190 Siculo mare 51
S. Fratello f. 103 Simeto 61, 95, 123, 139, 228

329
Siracusa, Siracusani 45, 56, 58, 58, Tonnara 159
61, 62, 93, 98, 102, 111, 115, Tor Marina di Palma 218
116, 118, 123 s., 126, 138, 144, Torre di Fano 145
189, 193, 203, 212, 220, 221, 228 Torre Gaffe 60
ss., 235, 245, 247, 248 Torre Verdura 141
Sirina 93, 118 s. Trapani 76, 164, 223, 246
Sirti maggiore 51 Trapani, porto 55
Sofiana 153, 217 Treppiedi contrada 184
Sòlanto 225 Trigona 113
Sole 56, 60, 247 Tripi 131
Solunto 75, 144, 162 Trivento 235
Sommatino 153 Troina 168, 181, 240
Sortino 186, 242 Tropea 221
Sosio 123 Tusa 116, 119
Sossio 123, 219 Tusa, f.di 97
Spaccaforno 145 Τυρρηνοί 130
Spadafora 209
Spampinato cava 79
Ustica 75, 77, 241
Sparagio 198
Stella località 227
Stromboli 76 Vaccarra località 190
Sutera 160, 242 Valledolmo 221
Vassallaggi 184, 206
Taormina, Turomenio 56, 91, 93, Vendicar! 190
123 s., 139, 140, 218, 234, 246 Vendicari punta 60
Tormina, spiaggia di 55 Vendicari isola 60
Tavi 233 Verdura 112, 123, 126
Tellaro 108 Vibo Valenza 71
Termini Imerese 84, 163, 236, 246, Vicari 144, 220, 247
248 Victoria: v. Rabat-Victoria
Terranova 176 Vita 212, 246
Terranova, f.di 106 Vito Soldano 161
Terravecchia 198 Vittoria 203, 248
Thapsos scavi 61, 235 Vizzini 165
Timeto 126 Vulcano is. 70
Tindari 108, 217, 240, 246
Tirreno mare 47 s., 51, 90 Zingaro, Filo d. 83

330
 INDICE DEL FASCICOLO

P rem essa .............................................................. ■ Pag· 5

Elenco delle fonti raccolte nell’Appendice . » 7

Altri autori citati nel te s to ............................... » 8

Abbreviazioni...................................................... » 10

In trod u zion e...................................................... » 13

Nomi dell’i s o l a .............................................. » 44

I m a r i .............................................................. » 47

Le c o s t e .............................................................. » 52

Le isole m i n o r i .............................................. » 63

Orografia.............................................................. » 78

Idrografia interna.............................................. . » 93

Le g e n t i .............................................................. » 128

I centri a b i t a t i ............................................... » 131

Le strad e.............................................................. » 245

Appendice: T e s ti.............................................. » 251

Aelianus, p. 251; Agathemerus, p. 251; Appianus, b.c., P·
251; Claudianus, r .P ., p. 252; Diodorus, p. 254; Dionysius
Hai., p. 255; Dionysius Per., o rb . d e s c r ., p. 256; Eustathius,
c o m m ., p. 257; Eustathius, a d H o rn . O d ., p. 260; I tin e r a r iu m
A n to n in i, p. 260; I tin e r a r iu m m a r itim u m , p. 263; I t . th e a r .,
p. 264; Iustinus, p. 264; Lycophron, p. 265; Lycus, p. 266;
Marcianus, p. 266; Martianus Capella, p. 267; Mela, p. 268,
Nonnus, D io n y s ., p. 269; Orosius, a d v . p a g ., p. 269; Ovidius,
F a s t., p. 269; Pausanias, p. 270; (Philist. = ) P. Oxy. 665, p.
271; Plinius, n .h ., p. 271; Polybius, p. 273; Priscianus, p e -
r ie g ., p. 274; Ps.-Scylax, p. 275; Ps.-Scymnus, p. 276; Ptole­
maeus, G e o g r ., p. 277; Silius Italicus, p. 282; Solinus, p.
 286; Stephanus, p. 290; Strabo, p. 292; T a b u la P e u tin g e r ia n a ,
p. 304; Thucydides, p. 305; Vergilius, A e n ., p. 307; Vibius
Sequester, p. 308; Anonimi: P a ra p h ra sis D io n y s ii, p. 310;
S ch o l. D io n y s ., p. 311; G e o g r . c o m p ., p. 311; D im e n s , p r o v .,
p. 312; C o s m o g r a p h ia o lim A e th ic i d ic ta , p. 312; E x p o s itio
t o tiu s m u n d i e t g e n tiu m , p. 312; T o tiu s o r b is d e s c r ip tio ,
p. 313; G. Marini, I p a p ir i d ip lo m a tic i e tc . = T.O. Tjader,
D ie n ic h tlit. P a p . I ta lie n s e tc ., p. 313.

Nomi geografici nell’Introduzione (pp. 1 3 - 3 3 ) ....................................... » 319

Nomi geografici moderni nel Testo (pp. 34-250) . . . . » 324