Biografía
Jenofonte hijo de Grilo, del demo
de Erquia, incluido hasta en el
número de los filósofos en la bi-
ografía que escribió Diógenes
Laercio, ateniense, fue discípulo
del sofista Pródico y después de
Sócrates (Anábasis III 1, 5 ss).
Nació en Atenas, sobre el 430 a.C.
y era un apasionado del deporte de
la equitación. En el año 401 (con
veintitantos años, pues) se dejó
convencer (A tenor del texto de la
Anábasis [I 1, 11; I 3, 1; I 4, 11],
los expedicionarios no debían de
conocer al principio las verdaderas
intenciones del pretendiente) por
su amigo Próxeno de Beocia para
enrolarse en las levas (13000 mer-
cenarios) que estaba haciendo por
encargo de Ciro para derrocar a su
hermano, Artajerjes II. La batalla
de Cunaxa, que ganaron las tropas
de los griegos aunque la deslució
bastante la muerte de Ciro y, sobre
todo, la áspera retirada por la alti-
planicie de Armenia hacia el Mar
Negro fueron material más que
atractivo para que este periodista
avant la lettre compusiera, por así
decir, la crónica del primer corre-
sponsal de guerra de la Historia.
Como espíritu rebelde y de ten-
dencias oligárquicas que era apoyó
la expedición contra Ciro que era
promovida por los espartanos, cuyo
líder Agesilao era para él un autén-
tico ídolo, hace poco enemigos de
Atenas. Al ser asesinados a traición
los cinco jefes de la expedición que
capitaneaba el espartano Clearco,
Jenofonte se convirtió en uno de
los líderes que condujeron a los
mercenarios de vuelta a Bizancio.
El viaje duró cinco meses y los su-
pervivientes fueron 7000: ésta es la
expedición que relató Jenofonte en
la Anábasis.
Por pertenecer a círculos filoespar-
tanos fue desterrado. Pero no le
importó a este aventurero, que fue
bien acogido por los espartanos
quienes lo distinguieron con car-
gos y le regalaron una preciosa ha-
cienda (Anábasis V 3, 7) cerca de
Olimpia donde gozó de buenos ár-
boles y praderas para la caza. Más
tarde se quebró este idilio cuando
los eleos se apoderaron de la ciudad
de su finca y tuvo que refugiarse en
Corinto. Poco después del 371 en
un clima de entendimiento entre
Atenas y Esparta se le levantó el
destierro, pero no sabemos si llegó
a volver a Atenas. Lo cierto es que
dejó a sus dos hijos que sirvieran en
la caballería ateniense. Su muerte
acaeció entre el 359 y al 350 aprox-
imadamente, es decir, a los setenta
y tantos años.
Obras.- Anábasis, Helénicas, Ciro-
pedia, Agesilao, Memorabilia,
1
Apología, Económico. Consti-
tución de Esparta.
Jenofonte, Anábasis
Resumen de la Anábasis. Consta
de siete libros (capítulos).
I-VI, ‘anábasis’ propiamente dicha,
o sea la subida hasta el interior del
país. En el VII se narra la batalla de
Cunaxa y a continuación la retirada
hacia el Mar Negro y viaje posteri-
or hasta reunirse con el resto de los
espartanos, al mando de Tibrón. Si
acaso se le puede achacar que, para
ponerse a sí mismo más de relieve,
deje en segundo plano al auténtico
jefe de la expedición, que era el es-
partano Quirísofo.
Resumen del libro I
Muere el rey de Persia, Darío II y
le sucede su hijo Artajerjes II. El
hermano de éste, Ciro, comienza
a reclutar un ejército de diez mil
mercenarios griegos para ocupar
el trono de Artajerjes (1.1-1.11).
Comienza la subida (anábasis) de
la expedición a través del territo-
rio persa, en la que viaja Jenofon-
te. Avanzan desde Sardes (Lidia)
pasando por Frigia, Licaonia, Capa-
docia y Cilicia hasta Tarso (2). Allí
los mercenarios se niegan a contin-
uar porque afirman haber sido en-
gañados sobre el destino real de la
expedición (3). Finalmente siguen
2
avanzando por Siria hasta Tápsaco,
donde Ciro comunica a los griegos
el verdadero objetivo de la misión
y, para convencer a los griegos, les
aumenta el sueldo (4). Mientras
recorren Arabia surge un altercado
entre los generales griegos (5) y un
noble persa, Orontas, es ejecutado
por traición (6).Discurso de Ciro a
los griegos y enumeración de las
fuerzas de cada bando(7). Batalla
de Cunaxa, en la que vence el ejér-
cito griego, pero Ciro es asesinado
y su ejército derrotado (8). Elogio
postrero de Ciro (9). Las fuerzas de
Artajerjes invaden el campamento
de Ciro y lo saquean (10).
LIBRO PRIMERO
I
Darío y Parisátide tuvieron dos hi-
jos: el mayor, Artajerjes; el menor,
Ciro. Enfermó Darío, y sospechan-
do que se acercaba el fin de su vida
quiso que los dos hijos estuviesen
a su lado. El mayor se encontraba
ya presente, y a Ciro lo mandó
a llamar del gobierno de que le
había hecho sátrapa, nombrándole
al mismo tiempo general de las
tropas que se estaban reuniendo
en la llanura de Castolo. Acudió,
pues, Ciro, llevando consigo a Ti-
safernes, a quien tenía por amigo,
y escoltado por trescientos hoplitas
griegos a las órdenes de Jenias de
Parrasia.
Muerto Darío y proclamado rey
Artajerjes, Tisafernes acusa a Ciro
ante su hermano diciéndole que
conspiraba contra él. Créelo el rey
y prende a Ciro con intención de
darle muerte.
1.3-1.6
ἡ δὲ μήτηρ ἐξαιτησαμένη αὐτὸν
ἀποπέμπει πάλιν ἐπὶ τὴν ἀρχήν.
[4] ὁ δ᾽ ὡς ἀπῆλθε κινδυνεύσας
καὶ ἀτιμασθείς, βουλεύεται ὅπως
μήποτε ἔτι ἔσται ἐπὶ τῷ ἀδελφῷ,
ἀλλά, ἢν δύνηται, βασιλεύσει
ἀντ᾽ ἐκείνου. Παρύσατις μὲν
δὴ ἡ μήτηρ ὑπῆρχε τῷ Κύρῳ,
φιλοῦσα αὐτὸν μᾶλλον ἢ τὸν
βασιλεύοντα Ἀρταξέρξην. [5]
ὅστις δ᾽ ἀφικνεῖτο τῶν παρὰ
βασιλέως πρὸς αὐτὸν πάντας
οὕτω διατιθεὶς ἀπεπέμπετο
ὥστε αὐτῷ μᾶλλον φίλους
εἶναι ἢ βασιλεῖ. καὶ τῶν παρ᾽
ἑαυτῷ δὲ βαρβάρων ἐπεμελεῖτο
ὡς πολεμεῖν τε ἱκανοὶ εἴησαν
καὶ εὐνοϊκῶς ἔχοιεν αὐτῷ. [6]
τὴν δὲ Ἑλληνικὴν δύναμιν
ἥθροιζεν ὡς μάλιστα ἐδύνατο
ἐπικρυπτόμενος, ὅπως ὅτι
ἀπαρασκευότατον λάβοι
βασιλέα. ὧδε οὖν ἐποιεῖτο
τὴν συλλογήν. ὁπόσας εἶχε
φυλακὰς ἐν ταῖς πόλεσι
παρήγγειλε τοῖς φρουράρχοις
ἑκάστοις λαμβάνειν ἄνδρας
sed mater eum, precibus suis con-
donatum, ad principatum remittit.
Is ubi periculo objectus et adfec-
tus ignominia discessit, consilia
init quo pacto in potestate fratris
esse desineret, atque etiam, si fieri
posset, ejus loco regno potiretur.
Et Parysatis quidem mater a Cyri
partibus stetit, quippe quae magis
hunc, quam Artaxerxem regem,
diligeret. Ipse autem, si quis ad
se a rege veniret, eos omnes sic
affectos remittebat, ut sibi magis,
quam regi, essent amici. Praeterea
curabat ut barbari, quos habebat
secum, et ad gerendum bellum ido-
nei et benevolo essent erga ipsum
animo. Graecas vero copias, quam
poterat occultissime, cogebat, ut
regem imparatissimum offenderet.
Hoc igitur modo eorum delectum
confecit. Quotquot militum prae-
sidiarium custodias in urbibus
habebat, earum praefectis singulis
mandabat, ut Peloponnesios quam
plurimos optimosque compararent,
quasi Tissaphernes urbibus insid-
iaretur.
3
Πελοποννησίους ὅτι
πλείστους καὶ βελτίστους, ὡς
ἐπιβουλεύοντος Τισσαφέρνους
ταῖς πόλεσι.
Próxeno
[11] Πρόξενον δὲ τὸν Βοιώτιον
ξένον ὄντα ἐκέλευσε λαβόντα
ἄνδρας ὅτι πλείστους
παραγενέσθαι, ὡς ἐς Πισίδας
βουλόμενος στρατεύεσθαι, ὡς
πράγματα παρεχόντων τῶν
Πισιδῶν τῇ ἑαυτοῦ χώρᾳ.
Reclutamiento de tropas en Sardes
2. ἐπεὶ δ᾽ ἐδόκει ἤδη πορεύεσθαι
αὐτῷ ἄνω, τὴν μὲν πρόφασιν
ἐποιεῖτο ὡς Πισίδας βουλόμενος
ἐκβαλεῖν παντάπασιν ἐκ τῆς
χώρας: καὶ ἁθροίζει ὡς ἐπὶ
τούτους τό τε βαρβαρικὸν καὶ
τὸ Ἑλληνικόν. ἐνταῦθα καὶ
παραγγέλλει τῷ τε Κλεάρχῳ
λαβόντι ἥκειν ὅσον ἦν αὐτῷ
στράτευμα καὶ τῷ Ἀριστίππῳ
συναλλαγέντι πρὸς τοὺς οἴκοι
ἀποπέμψαι πρὸς ἑαυτὸν ὃ
εἶχε στράτευμα: καὶ Ξενίᾳ τῷ
Ἀρκάδι, ὃς αὐτῷ προειστήκει
τοῦ ἐν ταῖς πόλεσι ξενικοῦ,
ἥκειν παραγγέλλει λαβόντα
τοὺς ἄλλους πλὴν ὁπόσοι ἱκανοὶ
ἦσαν τὰς ἀκροπόλεις φυλάττειν.
[2] ἐκάλεσε δὲ καὶ τοὺς Μίλητον
πολιορκοῦντας, καὶ τοὺς
φυγάδας ἐκέλευσε σὺν αὐτῷ
στρατεύεσθαι, ὑποσχόμενος
αὐτοῖς, εἰ καλῶς καταπράξειεν
4
Etiam Proxenum Boeotium, ei hos-
pitem, cum quanto posset maximo
militum numero venire jussit, qua-
si vellet adversus Pisidas, ut qui
agrum ipsius infestarent, exercitum
ducere.
Cum autem in superiorem Asiam ei
movere visum esset, causam belli
eam prae se ferebat, quasi Pisi-
das vellet omnino ex regione sua
ejicere: atque tanquam adversus
hos pugnaturus tum barbaricas tum
Graecas huc copias cogit: Clear-
choque denuntiat, ut cum exer-
citu, quem haberet, ad se veniret;
et Aristippo ut, compositione cum
civibus inita, copias, quas habe-
bat, mitteret: Xeniae item Arcadi,
qui praeerat copiis exteris, quas in
civitatibus alebat, imperat ut ad se
cum suis veniret, relictis tantum
iis, qui tuendis arcibus satis erant.
(2) Arcessivit et illos, qui Miletum
obsidebant, ipsosque exules Mile-
sios secum in aciem exire jussit;
pollicitus se, si bellum, quod tunc
suscipiebat, ex sententia conficeret,
non prius conquieturum, quam eos
ἐφ᾽ ἃ ἐστρατεύετο, μὴ πρόσθεν
παύσεσθαι πρὶν αὐτοὺς
καταγάγοι οἴκαδε. οἱ δὲ ἡδέως
ἐπείθοντο: ἐπίστευον γὰρ αὐτῷ:
καὶ λαβόντες τὰ ὅπλα παρῆσαν
εἰς Σάρδεις. [3] Ξενίας μὲν δὴ
τοὺς ἐκ τῶν πόλεων λαβὼν
παρεγένετο εἰς Σάρδεις ὁπλίτας
εἰς τετρακισχιλίους, Πρόξενος
δὲ παρῆν ἔχων ὁπλίτας μὲν
εἰς πεντακοσίους καὶ χιλίους,
γυμνῆτας δὲ πεντακοσίους,
Σοφαίνετος δὲ ὁ Στυμφάλιος
ὁπλίτας ἔχων χιλίους, Σωκράτης
δὲ ὁ Ἀχαιὸς ὁπλίτας ἔχων
ὡς πεντακοσίους, Πασίων
δὲ ὁ Μεγαρεὺς τριακοσίους
μὲν ὁπλίτας, τριακοσίους δὲ
πελταστὰς ἔχων παρεγένετο: ἦν
δὲ καὶ οὗτος καὶ ὁ Σωκράτης τῶν
ἀμφὶ Μίλητον στρατευομένων.
[4] οὗτοι μὲν εἰς Σάρδεις
αὐτῷ ἀφίκοντο. Τισσαφέρνης
δὲ κατανοήσας ταῦτα, καὶ
μείζονα ἡγησάμενος εἶναι ἢ ὡς
ἐπὶ Πισίδας τὴν παρασκευήν,
πορεύεται ὡς βασιλέα ᾗ
ἐδύνατο τάχιστα ἱππέας ἔχων
ὡς πεντακοσίους. [5] καὶ
βασιλεὺς μὲν δὴ ἐπεὶ ἤκουσε
Τισσαφέρνους τὸν Κύρου
στόλον, ἀντιπαρεσκευάζετο.
Κῦρος δὲ ἔχων οὓς εἴρηκα
ὡρμᾶτο ἀπὸ Σάρδεων: καὶ
ἐξελαύνει διὰ τῆς Λυδίας
σταθμοὺς τρεῖς παρασάγγας
domum reduxisset. Parebant illi
perlibenter; quippe qui Cyro fidem
haberent: ac sumptis armis Sardes
accesserunt. (3) Ac Xenias quidem
cum iis qui ex urbibus colligebantur,
quatuor fere peditum gravis arma-
turae millibus, Sardes venit: Proxe-
nus cum gravis armaturae militibus
mille quingentis, et quingentis le-
vis armaturae aderat: Sophaenetus
Stymphalius, cum gravis armatu-
rae mille; Socrates Achaeus, cum
gravis armaturae circiter quingen-
tis: Pasion Megarensis cum trecen-
tis fere gravis armaturae militibus
totidemque peltastis advenit: erat
autem hic cum Socrate de illorum
numero, qui Miletum oppugna-
bant. (4) Hi quidem Sardes ad eum
veniebant. Haec Tissaphernes cum
animadvertisset, adparatumque
majorem arbitratus esset, quam qui
adversus Pisidas instrueretur, quam
celerrime poterat, cum quingentis
equitibus, ad regem contendit. (5)
Ac rex quidem ubi de exercitu Cyri
a Tissapherne certior factus fuit, et
ipse ad bellum sese parabat.
Cyrus autem cum iis quas dixi
copiis, Sardibus movit; et per
Lydiam tertiis castris, parasangas
viginti duas ad Maeandrum fluvi-
um progreditur
5
εἴκοσι καὶ δύο ἐπὶ τὸν
Μαίανδρον ποταμόν.
Encuentro con Epiaxa, reina de los
cilicios Epiasa y la broma del des-
file
2.[12] ἐνταῦθα ἀφικνεῖται
Ἐπύαξα ἡ Συεννέσιος γυνὴ
τοῦ Κιλίκων βασιλέως παρὰ
Κῦρον: καὶ ἐλέγετο Κύρῳ
δοῦναι χρήματα πολλά. τῇ δ᾽
οὖν στρατιᾷ τότε ἀπέδωκε
Κῦρος μισθὸν τεττάρων μηνῶν.
εἶχε δὲ ἡ Κίλισσα φυλακὴν [καὶ
φύλακας] περὶ αὑτὴν Κίλικας
καὶ Ἀσπενδίους: ἐλέγετο δὲ καὶ
συγγενέσθαι Κῦρον τῇ Κιλίσσῃ.
[13] ἐντεῦθεν δὲ ἐλαύνει
σταθμοὺς δύο παρασάγγας δέκα
εἰς Θύμβριον, πόλιν οἰκουμένην.
ἐνταῦθα ἦν παρὰ τὴν ὁδὸν
κρήνη ἡ Μίδου καλουμένη τοῦ
Φρυγῶν βασιλέως, ἐφ᾽ ᾗ λέγεται
Μίδας τὸν Σάτυρον θηρεῦσαι
οἴνῳ κεράσας αὐτήν. [14]
ἐντεῦθεν ἐξελαύνει σταθμοὺς
δύο παρασάγγας δέκα εἰς
Τυριάειον, πόλιν οἰκουμένην.
ἐνταῦθα ἔμεινεν ἡμέρας
τρεῖς. καὶ λέγεται δεηθῆναι ἡ
Κίλισσα Κύρου ἐπιδεῖξαι τὸ
στράτευμα αὐτῇ: βουλόμενος
οὖν ἐπιδεῖξαι ἐξέτασιν ποιεῖται
ἐν τῷ πεδίῳ τῶν Ἑλλήνων καὶ
τῶν βαρβάρων. [15] ἐκέλευσε δὲ
6
(12) Ibi tum Epyaxa, Syennesis Ci-
licum regis uxor, ad Cyrum venit;
et magnam huic pecuniam dedi-
sse ferebatur. Itaque tunc exercitui
Cyrus mercedem quatuor mensium
persolvit. Habebat Cilicensis haec
et circa se satellites Cilices et As-
pendios: ac cum ea Cyrus etiam
consuesse dicebatur. (13) Inde cas-
tris alteris, parasangas decem pro-
greditur, ad Thymbrium, urbem in-
colis frequentem. Hic propter viam
fons erat, qui Midae Phrygum regis
fons dicebatur; ad quem Midas Sa-
tyrum illum venatus esse fertur, cum
fontem vino miscuisset. (14)Hinc
castris alteris, parasangas decem
pergit ad frequens oppidum Tyri-
aeum; quo loco triduum mansit. Ac
regina Cilicensis Cyrum rogasse
dicitur, ut sibi exercitum osten-
deret: cum itaque vellet ostendere,
tam Graecorum quam barbarorum
in campo recensum agebat. (15)
Graecis autem mandabat, ut, sicut
iis mos erat, ad pugnam instructi
starent, ac suos quisque disponeret.
Itaque in quaternis dispositi sunt:
et dextrum quidem Menon cum
τοὺς Ἕλληνας ὡς νόμος αὐτοῖς
εἰς μάχην οὕτω ταχθῆναι καὶ
στῆναι, συντάξαι δ᾽ ἕκαστον
τοὺς ἑαυτοῦ. ἐτάχθησαν οὖν
ἐπὶ τεττάρων: εἶχε δὲ τὸ μὲν
δεξιὸν Μένων καὶ οἱ σὺν αὐτῷ,
τὸ δὲ εὐώνυμον Κλέαρχος
καὶ οἱ ἐκείνου, τὸ δὲ μέσον οἱ
ἄλλοι στρατηγοί. [16] ἐθεώρει
οὖν ὁ Κῦρος πρῶτον μὲν τοὺς
βαρβάρους: οἱ δὲ παρήλαυνον
τεταγμένοι κατὰ ἴλας καὶ κατὰ
τάξεις: εἶτα δὲ τοὺς Ἕλληνας,
παρελαύνων ἐφ᾽ ἅρματος καὶ ἡ
Κίλισσα ἐφ᾽ ἁρμαμάξης. εἶχον δὲ
πάντες κράνη χαλκᾶ καὶ χιτῶνας
φοινικοῦς καὶ κνημῖδας καὶ τὰς
ἀσπίδας ἐκκεκαλυμμένας. [17]
ἐπειδὴ δὲ πάντας παρήλασε,
στήσας τὸ ἅρμα πρὸ τῆς
φάλαγγος μέσης, πέμψας
Πίγρητα τὸν ἑρμηνέα παρὰ
τοὺς στρατηγοὺς τῶν Ἑλλήνων
ἐκέλευσε προβαλέσθαι τὰ
ὅπλα καὶ ἐπιχωρῆσαι ὅλην
τὴν φάλαγγα. οἱ δὲ ταῦτα
προεῖπον τοῖς στρατιώταις: καὶ
ἐπεὶ ἐσάλπιγξε, προβαλόμενοι
τὰ ὅπλα ἐπῇσαν. ἐκ δὲ τούτου
θᾶττον προϊόντων σὺν κραυγῇ
ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου δρόμος
ἐγένετο τοῖς στρατιώταις ἐπὶ τὰς
σκηνάς, [18] τῶν δὲ βαρβάρων
φόβος πολύς, καὶ ἥ τε Κίλισσα
ἔφυγεν ἐπὶ τῆς ἁρμαμάξης καὶ
οἱ ἐκ τῆς ἀγορᾶς καταλιπόντες
suis obtinebat; laevum, cum suis
Clearchus; in medio ceteri duces
erant. (16)Cyrus primum barbaros
spectabat, qui in turmas et cohortes
instructi progrediebantur; deinde
Graecos ipse curru praetervehens,
Cilissa vero harmamaxa. Habebant
autem omnes aereas galeas, et tu-
nicas puniceas, et ocreas, et scuta
detersa. (17)Cum omnes praeter-
vectus esset, currum ante phalan-
gem mediam sistit, ac Pigrete in-
terprete ad Graecorum duces misso
mandat, ut arma objicerent, totaque
phalanx ut procederet. Illi militibus
haec denuntiabant; atque ubi clas-
sicum cecinisset, armis objectis
procedebant. Deinde celerius iis
cum clamore progredientibus, ultro
milites ad tabernacula cursu se con-
ferebant. (18)Barbaris autem cum
multis aliis metus injectus erat, tum
Cilissa ex harmamaxa fugiebat: et
turba forensis, relictis rebus ve-
nalibus, fugam itidem capiebat; at
Graeci cum risu ad tabernacula se
recepere. Cilissa splendorem atque
ordinem, quem viderat, exercitus
admirabatur. Cyrus vero laetatus
est, cum barbaris metum a Graecis
injectum cerneret.
7
τὰ ὤνια ἔφυγον. οἱ δὲ Ἕλληνες
σὺν γέλωτι ἐπὶ τὰς σκηνὰς
ἦλθον. ἡ δὲ Κίλισσα ἰδοῦσα τὴν
λαμπρότητα καὶ τὴν τάξιν τοῦ
στρατεύματος ἐθαύμασε. Κῦρος
δὲ ἥσθη τὸν ἐκ τῶν Ἑλλήνων εἰς
τοὺς βαρβάρους φόβον ἰδών.
Cap V.- Por Arabia
5. ἐντεῦθεν ἐξελαύνει διὰ τῆς
Ἀραβίας τὸν Εὐφράτην ποταμὸν
ἐν δεξιᾷ ἔχων σταθμοὺς ἐρήμους
πέντε παρασάγγας τριάκοντα
καὶ πέντε. ἐν τούτῳ δὲ τῷ τόπῳ
ἦν μὲν ἡ γῆ πεδίον ἅπαν ὁμαλὲς
ὥσπερ θάλαττα, ἀψινθίου δὲ
πλῆρες: εἰ δέ τι καὶ ἄλλο ἐνῆν
ὕλης ἢ καλάμου, ἅπαντα ἦσαν
εὐώδη ὥσπερ ἀρώματα: [2]
δένδρον δ᾽ οὐδὲν ἐνῆν, θηρία
δὲ παντοῖα, πλεῖστοι ὄνοι
ἄγριοι, πολλαὶ δὲ στρουθοὶ αἱ
μεγάλαι: ἐνῆσαν δὲ καὶ ὠτίδες
καὶ δορκάδες: ταῦτα δὲ τὰ
θηρία οἱ ἱππεῖς ἐνίοτε ἐδίωκον.
καὶ οἱ μὲν ὄνοι, ἐπεί τις διώκοι,
προδραμόντες ἕστασαν: πολὺ
γὰρ τῶν ἵππων ἔτρεχον θᾶττον:
καὶ πάλιν, ἐπεὶ πλησιάζοιεν οἱ
ἵπποι, ταὐτὸν ἐποίουν, καὶ οὐκ
ἦν λαβεῖν, εἰ μὴ διαστάντες οἱ
ἱππεῖς θηρῷεν διαδεχόμενοι.
τὰ δὲ κρέα τῶν ἁλισκομένων
ἦν παραπλήσια τοῖς ἐλαφείοις,
ἁπαλώτερα δέ. [3] στρουθὸν δὲ
οὐδεὶς ἔλαβεν: οἱ δὲ διώξαντες
8
Inde per Arabiam, cum Euphratem
haberet ad dextram, castris quinque
in solitudine positis, parasangas
triginta quinque progreditur. Hoc
loco regio campestris erat, tota
maris instar aequabilis, absinthio
plena: si quid aliud in ea inerat vel
fruticis vel arundinis, ea vero uni-
vesa instar aromatum erat fragran-
tia: arbor certe in ea inerat nulla.
Ferae autem variae inerant, silves-
tres quidem asini quamplurimi, ac
struthiocameli non pauci: inerant
etiam otides et dorcades: atque has
feras equites nonnunquam inseque-
bantur. Et asini quidem isti, cum
quis eos insequeretur, procurrere
et deinde restitare solebant; quippe
multo velocius equo currebant; ac
rursus ubi adpropinquaret equus,
idem factitabant: adeo ut nulla esset
eos capiendi ratio, nisi per interval-
la collocati equites venarentur, alii
alios recentibus equis excipientes.
Erant autem eorum, qui capieban-
tur, carnes cervinis quidem similes,
sed aliquanto teneriores. At stru-
τῶν ἱππέων ταχὺ ἐπαύοντο: πολὺ
γὰρ ἀπέσπα φεύγουσα, τοῖς μὲν
ποσὶ δρόμῳ, ταῖς δὲ πτέρυξιν
αἴρουσα, ὥσπερ ἱστίῳ χρωμένη.
τὰς δὲ ὠτίδας ἄν τις ταχὺ ἀνιστῇ
ἔστι λαμβάνειν: πέτονται γὰρ
βραχὺ ὥσπερ πέρδικες καὶ ταχὺ
ἀπαγορεύουσι. [4] τὰ δὲ κρέα
αὐτῶν ἥδιστα ἦν.
Cunaxa 8.14 ss
[14] καὶ ἐν τούτῳ τῷ καιρῷ τὸ μὲν
βαρβαρικὸν στράτευμα ὁμαλῶς
προῄει, τὸ δὲ Ἑλληνικὸν ἔτι ἐν
τῷ αὐτῷ μένον συνετάττετο ἐκ
τῶν ἔτι προσιόντων. καὶ ὁ Κῦρος
παρελαύνων οὐ πάνυ πρὸς
αὐτῷ στρατεύματι κατεθεᾶτο
ἑκατέρωσε ἀποβλέπων εἴς τε
τοὺς πολεμίους καὶ τοὺς φίλους.
[15] ἰδὼν δὲ αὐτὸν ἀπὸ τοῦ
Ἑλληνικοῦ Ξενοφῶν Ἀθηναῖος,
πελάσας ὡς συναντῆσαι ἤρετο εἴ
τι παραγγέλλοι: ὁ δ᾽ ἐπιστήσας
εἶπε καὶ λέγειν ἐκέλευε πᾶσιν
ὅτι καὶ τὰ ἱερὰ καλὰ καὶ τὰ
σφάγια καλά. [16] ταῦτα
δὲ λέγων θορύβου ἤκουσε
διὰ τῶν τάξεων ἰόντος, καὶ
ἤρετο τίς ὁ θόρυβος εἴη. ὁ δὲ
[Κλέαρχος] εἶπεν ὅτι σύνθημα
παρέρχεται δεύτερον ἤδη. καὶ
ὃς ἐθαύμασε τίς παραγγέλλει
καὶ ἤρετο ὅ τι εἴη τὸ σύνθημα. ὁ
δ᾽ ἀπεκρίνατο: Ζεὺς σωτὴρ καὶ
νίκη. [17] ὁ δὲ Κῦρος ἀκούσας,
thiocamelum nemo cepit; eamque
avem ex equitibus qui insequeban-
tur, cito desierunt: nam fugiendo se
longe subducebat, pedibus quidem
cursu, alis vero, cum eas tolleret,
tanquam velo usa. Otidas autem, si
quis celeriter suscitet, licet capere:
nam breve ad intervallum volant,
tanquam perdices, et cito fatiscunt.
Carnes harum erant suavissimae.
8.14. Atque eo tempore aequabilier
procedebat: Graecus, utpote qui in
eodem adhuc loco stetit, ex iis qui
subide accedebant, instruebatur. Et
Cyrus equo provectus non prorsus
ipsum iuxta exercitum, utrosque
eminus spectabat, conversis tum
in hostiles tum in copias sociales
oculis. Eum vero de Graecorum
exercitu Xenophon Atheniensis ubi
vidisset, equo nonnihil incitato ut
ei occurreret, num aliquid imper-
aret, quaerebat: qui cum substitis-
set, dixit et omnibus nuntiari iussit,
exta et hostias pulchra ostentare.
Haec proferens, tumultum ordines
pervagari audiit, et quis esset ille tu-
multus quaesivit. Aiebat Clearchus
tesseram vice iam altera per aciem
ire. Et miratus est is, quis eam dari
iusserit, interrogavitque adeo quae-
nam sit tessera. Respondit ille, Iup-
piter Servator et Victoria. Quod
ubi Cyrus audivisset, Accipio, in-
quit, atque haec esto. Haec locutus,
suum in locum revectus est, nec
9
ἀλλὰ δέχομαί τε, ἔφη, καὶ τοῦτο
ἔστω. ταῦτα δ᾽ εἰπὼν εἰς τὴν
αὑτοῦ χώραν ἀπήλαυνε. καὶ
οὐκέτι τρία ἢ τέτταρα στάδια
διειχέτην τὼ φάλαγγε ἀπ᾽
ἀλλήλων ἡνίκα ἐπαιάνιζόν τε
οἱ Ἕλληνες καὶ ἤρχοντο ἀντίοι
ἰέναι τοῖς πολεμίοις. [18] ὡς δὲ
πορευομένων ἐξεκύμαινέ τι τῆς
φάλαγγος, τὸ ὑπολειπόμενον
ἤρξατο δρόμῳ θεῖν: καὶ ἅμα
ἐφθέγξαντο πάντες οἷον τῷ
Ἐνυαλίῳ ἐλελίζουσι, καὶ πάντες
δὲ ἔθεον. λέγουσι δέ τινες ὡς
καὶ ταῖς ἀσπίσι πρὸς τὰ δόρατα
ἐδούπησαν φόβον ποιοῦντες
τοῖς ἵπποις. [19] πρὶν δὲ τόξευμα
ἐξικνεῖσθαι ἐκκλίνουσιν οἱ
βάρβαροι καὶ φεύγουσι. καὶ
ἐνταῦθα δὴ ἐδίωκον μὲν κατὰ
κράτος οἱ Ἕλληνες, ἐβόων δὲ
ἀλλήλοις μὴ θεῖν δρόμῳ, ἀλλ᾽ ἐν
τάξει ἕπεσθαι. [20] τὰ δ᾽ ἅρματα
ἐφέροντο τὰ μὲν δι᾽ αὐτῶν τῶν
πολεμίων, τὰ δὲ καὶ διὰ τῶν
Ἑλλήνων κενὰ ἡνιόχων. οἱ δ᾽
ἐπεὶ προΐδοιεν, διίσταντο: ἔστι
δ᾽ ὅστις καὶ κατελήφθη ὥσπερ
ἐν ἱπποδρόμῳ ἐκπλαγείς: καὶ
οὐδὲν μέντοι οὐδὲ τοῦτον
παθεῖν ἔφασαν, οὐδ᾽ ἄλλος δὲ
τῶν Ἑλλήνων ἐν ταύτῃ τῇ μάχῃ
ἔπαθεν οὐδεὶς οὐδέν, πλὴν ἐπὶ
τῷ εὐωνύμῳ τοξευθῆναί τις
ἐλέγετο. [21] Κῦρος δ᾽ ὁρῶν
τοὺς Ἕλληνας νικῶντας τὸ
10
iam tria quattuorve stadia phalan-
ges ab se invicem distabant, cum
Graeci peaena cantabant, et adver-
sus hostes ire incipiebant. Cumque,
progredientibus iis, pars quaedam
phalangis fluctuum instar sese
prorueret, ea a tergo quae relicta
erat, citato cursu ad illam tendere
coepit; simulque, quemadmodum
Enyalio ἐλελεῦ canere solent, om-
nes conclamarunt, cucurrerunt om-
nes. Nonnulli aiunt eos etiam scutis
ad hastas adlisis sonitum excivisse,
quo terrorem equis incuterent. Pri-
usquam vero sagitta utroslibet ad-
sequeretur, barbaris inclinatis eq-
uis fugiunt. Atque ibi tum Graeci
totis viribus insequebantur, aliique
aliis clamabant, ne cursu in hostes
citato tenderent, sed ordine servato
sequerentur. Currus autem partim
per hostes ipsos, aurigis vacui fer-
ebantur. Quos cum ex his quidam
praevideran, ordines laxabant; fuit
etiam qui deprehenderetur tanquam
in equestri curriculo, loco decus-
sus; et ne quidem quidquam mali
passim esse prodidere nonnulli:
nec alius quisquam Graecorum hac
in pugna quidquam passus est, nisi
quod ad latus laevum sagitta qui-
dam percussus dicebatur. Cyrus au-
tem, cum Graecos hostium agmen
sibi obiectum vincere ert insequi
cerneret, laetitia adfectus et ven-
eratione licet iam ab iis, qui circa
καθ᾽ αὑτοὺς καὶ διώκοντας,
ἡδόμενος καὶ προσκυνούμενος
ἤδη ὡς βασιλεὺς ὑπὸ τῶν ἀμφ᾽
αὐτόν, οὐδ᾽ ὣς ἐξήχθη διώκειν,
ἀλλὰ συνεσπειραμένην ἔχων
τὴν τῶν σὺν ἑαυτῷ ἑξακοσίων
ἱππέων τάξιν ἐπεμελεῖτο ὅ
τι ποιήσει βασιλεύς. καὶ γὰρ
ᾔδει αὐτὸν ὅτι μέσον ἔχοι τοῦ
Περσικοῦ στρατεύματος. [22]
καὶ πάντες δ᾽ οἱ τῶν βαρβάρων
ἄρχοντες μέσον ἔχοντες τὸ
αὑτῶν ἡγοῦνται, νομίζοντες
οὕτω καὶ ἐν ἀσφαλεστάτῳ εἶναι,
ἢν ᾖ ἡ ἰσχὺς αὐτῶν ἑκατέρωθεν,
καὶ εἴ τι παραγγεῖλαι χρῄζοιεν,
ἡμίσει ἂν χρόνῳ αἰσθάνεσθαι
τὸ στράτευμα. [23] καὶ βασιλεὺς
δὴ τότε μέσον ἔχων τῆς αὑτοῦ
στρατιᾶς ὅμως ἔξω ἐγένετο
τοῦ Κύρου εὐωνύμου κέρατος.
ἐπεὶ δ᾽ οὐδεὶς αὐτῷ ἐμάχετο
ἐκ τοῦ ἀντίου οὐδὲ τοῖς αὐτοῦ
τεταγμένοις ἔμπροσθεν,
ἐπέκαμπτεν ὡς εἰς κύκλωσιν.
[24] ἔνθα δὴ Κῦρος δείσας μὴ
ὄπισθεν γενόμενος κατακόψῃ τὸ
Ἑλληνικὸν ἐλαύνει ἀντίος: καὶ
ἐμβαλὼν σὺν τοῖς ἑξακοσίοις
νικᾷ τοὺς πρὸ βασιλέως
τεταγμένους καὶ εἰς φυγὴν
ἔτρεψε τοὺς ἑξακισχιλίους, καὶ
ἀποκτεῖναι λέγεται αὐτὸς τῇ
ἑαυτοῦ χειρὶ Ἀρταγέρσην τὸν
ἄρχοντα αὐτῶν. [25] ὡς δ᾽ ἡ
τροπὴ ἐγένετο, διασπείρονται
ipsum erant, tanquam rex exceptus
esset, tamen ne sic quidem ad in-
sequendun concitatus erat; sed cum
sexcentorum, quos secum habebat,
equitum turma conglobata quid rex
futurus esse studiose observabat.
Norat enim eum mediam exerci-
tus Persici aciem obtinere. Quin
etiam omnes barbarorum principes
medium suos inter ordines locum
tenentes, ducis exequuntur officia,
quod existimant, ita se in tutissimo
esse, si vires ipsorum utrinque col-
locatae sint, et si quid imperatum
velint, exercitum id tempore dimid-
io breviori animadversurum- Et rex
quidem eo tempore quamquam aci-
em exercitus sui mediam obtinere,
tamen ultra Cyri cornu laevum erat.
Cum autem nemo in ipsum ex ad-
verso pugnaret, nec in eos qui ante
ipsum dispositi fuerunt, inflexione
tanquam in hostes circumvenien-
dos uti coepit. Ibi vero Cyrus veri-
tus est ne, postquam a tergo floret,
Graecorum concideret exercitum,
adversus provehitur; atque facto
cum sexcentis illis impetu, vincit
eos qui ante regem erant dispositi
et illos sex mille equites in fugam
vertit: quin et ipse manu sua Art-
agersen eorum praefectum interfe-
cisse dicitur. Ut autem fuga facta
est, Cyri etiam illi equites sexcenti
ad insequendum impetu invecti,
dissipantur: verumtamen pauci
11
καὶ οἱ Κύρου ἑξακόσιοι εἰς
τὸ διώκειν ὁρμήσαντες, πλὴν
πάνυ ὀλίγοι ἀμφ᾽ αὐτὸν
κατελείφθησαν, σχεδὸν οἱ
ὁμοτράπεζοι καλούμενοι. [26]
σὺν τούτοις δὲ ὢν καθορᾷ
βασιλέα καὶ τὸ ἀμφ᾽ ἐκεῖνον
στῖφος: καὶ εὐθὺς οὐκ ἠνέσχετο,
ἀλλ᾽ εἰπὼν τὸν ἄνδρα ὁρῶ ἵετο
ἐπ᾽ αὐτὸν καὶ παίει κατὰ τὸ
στέρνον καὶ τιτρώσκει διὰ τοῦ
θώρακος, ὥς φησι Κτησίας ὁ
ἰατρός, καὶ ἰᾶσθαι αὐτὸς τὸ
τραῦμά φησι.
Muerte de Ciro
[27] παίοντα δ᾽ αὐτὸν ἀκοντίζει
τις παλτῷ ὑπὸ τὸν ὀφθαλμὸν
βιαίως: καὶ ἐνταῦθα μαχόμενοι
καὶ βασιλεὺς καὶ Κῦρος καὶ οἱ
ἀμφ᾽ αὐτοὺς ὑπὲρ ἑκατέρου,
ὁπόσοι μὲν τῶν ἀμφὶ βασιλέα
ἀπέθνῃσκον Κτησίας λέγει: παρ᾽
ἐκείνῳ γὰρ ἦν: Κῦρος δὲ αὐτός
τε ἀπέθανε καὶ ὀκτὼ οἱ ἄριστοι
τῶν περὶ αὐτὸν ἔκειντο ἐπ᾽ αὐτῷ.
[28] Ἀρταπάτης δ᾽ ὁ πιστότατος
αὐτῷ τῶν σκηπτούχων θεράπων
λέγεται, ἐπειδὴ πεπτωκότα εἶδε
Κῦρον, καταπηδήσας ἀπὸ τοῦ
ἵππου περιπεσεῖν αὐτῷ. [29] καὶ
οἱ μέν φασι βασιλέα κελεῦσαί
τινα ἐπισφάξαι αὐτὸν Κύρῳ,
οἱ δ᾽ ἑαυτὸν ἐπισφάξασθαι
σπασάμενον τὸν ἀκινάκην: εἶχε
γὰρ χρυσοῦν: καὶ στρεπτὸν δ᾽
12
admodum circa ipsum reliqui fuere,
fere qui mensae participes dice-
bantur. (26)Hos cum apud se hab-
eret, regem equitumque circa illum
globum conspicit, statimque se non
continuit, quin cum dixisset, Video
hominem, in ipsum impetu rueret;
atque adeo pectus ei ferit, et per
loricam vulnus infligit, uti Ctesias
tradit medicus, qui se etiam vulnus
illud curasse narrat.
Cyrum vero, eum dum ferit, palto
quidam acriter vibrato sub ocu-
lum percutit: atque ibi tum et rege
et Cyro inter se dimicantibus, et
utriusque pro utroque stipatoribus,
quot ex iis qui circa regem erant
perierint, refert Ctesias (nam apud
illum tunc temporis erat): Cyrus et
ipse morte occubuit, et super ipsum
octo ex stipatoribus eius iacuere
praestantissimi. Artapates autem, fi-
delissimus et inter sceptuchos min-
ister, posteaquam Cyrum cecidisse
vidit, ab equo cum desiliiset, super
eum procubuisse fertur. Et nonnulli
tradunt regem cuidam praecepisse,
hunc uti super Cyrum iugularet;
alii seipsum eum iugulasse, stricto
acinace; acinacem enim aureum
habebat: quin et torquem gestabat,
ἐφόρει καὶ ψέλια καὶ τἆλλα
ὥσπερ οἱ ἄριστοι Περσῶν:
ἐτετίμητο γὰρ ὑπὸ Κύρου δι᾽
εὔνοιάν τε καὶ πιστότητα.
10.16
ἐνταῦθα δ᾽ ἔστησαν οἱ Ἕλληνες
καὶ θέμενοι τὰ ὅπλα ἀνεπαύοντο:
καὶ ἅμα μὲν ἐθαύμαζον ὅτι
οὐδαμοῦ Κῦρος φαίνοιτο οὐδ᾽
ἄλλος ἀπ᾽ αὐτοῦ οὐδεὶς παρῄει:
οὐ γὰρ ᾔδεσαν αὐτὸν τεθνηκότα,
ἀλλ᾽ εἴκαζον ἢ διώκοντα
οἴχεσθαι ἢ καταληψόμενόν τι
προεληλακέναι: [17] καὶ αὐτοὶ
ἐβουλεύοντο εἰ αὐτοῦ μείναντες
τὰ σκευοφόρα ἐνταῦθα ἄγοιντο
ἢ ἀπίοιεν ἐπὶ τὸ στρατόπεδον.
ἔδοξεν αὐτοῖς ἀπιέναι: καὶ
ἀφικνοῦνται ἀμφὶ δορπηστὸν
ἐπὶ τὰς σκηνάς. [18] ταύτης
μὲν τῆς ἡμέρας τοῦτο τὸ τέλος
ἐγένετο. καταλαμβάνουσι δὲ
τῶν τε ἄλλων χρημάτων τὰ
πλεῖστα διηρπασμένα καὶ εἴ
τι σιτίον ἢ ποτὸν ἦν, καὶ τὰς
ἁμάξας μεστὸς ἀλεύρων καὶ
οἴνου, ἃς παρεσκευάσατο
Κῦρος, ἵνα εἴ ποτε σφόδρα
τὸ στράτευμα λάβοι ἔνδεια,
διαδιδοίη τοῖς Ἕλλησιν (ἦσαν
δ᾽ αὗται τετρακόσιαι, ὡς
ἐλέγοντο, ἅμαξαι), καὶ ταύτας
τότε οἱ σὺν βασιλεῖ διήρπασαν.
[19] ὥστε ἄδειπνοι ἦσαν οἱ
et armillas, et alia, quemadmodum
Persarum praestantissimi solent:
honore enim a Cyro ornatus erat,
tum propter benivolentiam tum
propter fidem.
Atque hic Graeci substiterunt, et
sub armis conquiescebant: simul
mirabantur, Cyrum nusquam adpar-
uisse, nec alium ab ipso quemquam
adfuisse; neque enim mortuum
eum esse norant, sed vel insequen-
dis hostibus intentum abiisse, vel
ad occupandum aliquid provectum
esse coniiciebant: ipsique adeo
consultabant, num illic commorati
impedimenta eo adducerent an ad
castra discederent. Ipsis tandem
visum est discedere; atque adeo sub
coenae tempus ad tentoria perveni-
unt. Et hic quidem huius fuit diei
finis. Offendunt autem cum alias
fortunas maxima ex parte direptas,
tum quidquid potulentum escu-
lentumve fuerat; et plaustra farina
vinoque referta, quae Cyrus sibi
paraverat, ut si quando gravis ex-
ercitum incesseret inopia, Graecis
ea distribueret; plaustra autem ipsa
numero fuisse dicuntur quadrin-
genta: haec vero etiam regis tum
diripuerant copiae: adeo ut maxima
Graecorum pars cenae careret, cum
ne pransi quidem fuissent: nam
priusquam ad prandium in castra
diverteret exercitus, rex adparuit.
13
πλεῖστοι τῶν Ἑλλήνων: ἦσαν
δὲ καὶ ἀνάριστοι: πρὶν γὰρ
δὴ καταλῦσαι τὸ στράτευμα
πρὸς ἄριστον βασιλεὺς ἐφάνη.
ταύτην μὲν οὖν τὴν νύκτα οὕτω
διεγένοντο.
14
Atque hanc quidem noctem sic ex-
egerunt.
Fontes:
* Graecus textus editus est in
TLG.
* Versionem Latinam, ab Ambro-
sio Firmino Didot editam (Parisiis),
conscripsit J.F. Dübner.
Textum Latinum scripserunt dis-
cipuli qui linguae Graecae Lati-
naeque student, Xeri, in aedibus
Lycei Colomae a. MMXI:
Alonso Montes, Andrea
Báez García, Cinta
Báez García, Juan María
Caballero Lobatón, Marta
Chacón Núñez, Carmen
Gálvez Jiménez, Gabriel
Guillén Castro, Patricia
López Sánchez, Mª del Carmen
Navarro Poley, Davinia
Pérez Celis, Gregorio
Pérez Salazar, Carmen
Ruiz Bernal, Cynthia
15
ἄνθρωπος μέλας
ἀντί- μέτρον
ἄριστος μικρός
ἀρχή μισῶ
αὐτός μόνος
βιβλίον μορφή
βίος νέος
γαστήρ νεκρός
γῆ νόμος
γράφω ὁδός
γυμνός ὀδούς
γυνή ὄνομα
δέκα πάθος
δέρμα παῖς
δῆμος παλαιός
ἐγώ πᾶς πᾶσα
εὐ- πᾶν
ζῷον πέντε
ἥλιος περί
θάνατος πνεῦμα
θεός πόλις
θεραπεία πολύς
ἰατρός πούς ποδός
ἱερός πρῶτος
ἵππος πῦρ
καρδία σῶμα
κεφαλή τόπος
λίθος τραῦμα
λόγος ὕδωρ
μέγας φέρω

16
φίλος
φόβος
φωνή
φώς, φοτός
χείρ
χρόνος
χρῶμα
ψευδής
ψυχή

17