5_JH

i
2 > . ~ 2 >
0

PATROLOGI.E
«

CURSUS C O M P L E T U S
SIVE

B I B L I O T H E C A C N I V E R S A L I S , 1 N T E G R A , UNIFORMIS, C O M M O D A , OECONOMICA,

OMNIBM SS. PATRII, DOCTORUM SCRIPTORUMQUE

ECCLESIASTICORUM
QUI AB J E V O APOSTOLICO AD USQUE INNOCENTII III TEMPORA
FLORUERUNT;
R E C U S I O C H R O N O L O G I C A O M N I U M QVM
EXSTITERE MONUMENTORUM CATHOLICJE TRADITIONIS P E R DUODECIM
P R I O R A ECCtESLE S J E C U L A ;

JUXTA EDITIONES A C C U R A T I S S I M A S , I N T E R S E C U M Q U E N O N N U L L I S CODICIBUS M A N U S C R I P T I S C O L L A T A S , P E R Q U A U

DILIGENTER CASTIGATA ;
DISSERTATIONIBUS, COMMENTARllS L E C T I O N I B U S Q U E V A R I A N T I B U S C O N T I N E N T E U I L L U S T R A T A \
OMN1BUS O P E R I B U S N O N NISl POST AMPLISSIMAS EDITIONES Q U £ T R I B U S NOVISSIMIS SJECULIS D E B E N T U R A B S O L U T A S ,
DETECTIS, A U C T A ;
INDICIBUS P A R T I C U L A R I B U S A N A L Y T I C I S , SINGULOS SIVE TOMOS, S I V E A U C T O R E S A L I C U J U S MOMENTl
S C B S E Q U E N T I B U S , DONATA ;

C A P I T U L I S 1NTRA I P S U M T E X T U M R I T E DISPOSITIS, N E C N O N E T T I T U L I S S I N G U L A R U M P A G I N A R U M M A R G I N E M S U P E R I O R E M
DISTINGUENTIBUS S U B J E C T A M Q U E M A T E R I A M S I G N I F I C A N T I B U S , A D O R N A T A ;
O P E R I B U S CUM DCBII8 T U M A P O C R Y P H I S , A L I Q U A V E R O A U C T O R I T A T E I N ORDINE AD T R A D I T I O N E M
ECCLESIASTICAM POLLENTIBUS, AMPLIFICATA J
DCOBUS INDICIBUS G E N E R A L I B U S L O C U P L E T A T A : A L T E R O S C I L I C E T RERUM,
QUO C O N S U L T O , QUIDQCID
UNUSQUISQCE P A T R U M IN Q U O D L I B E T T I I E M A SCRIPSERIT UNO I N T U I T U C O N S P I C I A T U R ; A L T E R O
S C R I P T U R J E S A C R J E , E X QUO L E C T O R I C O M P E R I R E SIT O B V I U M QUINAM P A T R E S E T I N
QUIBUS O P E R C M SUORUM LOCIS SINGULOS SINGULORUM L I B R O R U M S C R L P T C R J I
T E X T U S COMMENTATL S I N T .

E D I T I O A C C U R A T I S S I M A , CJETBRISQUE OMNIBUS F A C I L E ANTEPONENDA, Sl P E R P E N D A N T U R : C H A R A C T E R U M NITIDITAS,

CHARTiC Q U A L I T A S , 1NTEGR1TAS T E X T C S , P E R F E C T I O C O R R E C T I O N I S , O P E R U M R E C U S O R U M TCM Y A R I E T A S
TUM N U M E R U S , F O R M A V O L U M I N U M P E R Q U A M COMMODA SIBIQUE I N T O T O OPERIS D E C U R S U C O N S T A N T E R -
S I N I L I S , P R E T I I E X I G U I T A S , P R J E S E R T I M Q C E ISTA C O L L E C T I O , U N A , M E T H O D I C A E T . C H R O N O L O G I C A ,
S E X C E N T O R U M F R A G M E N T O R U H O P U S C U L O R U M Q U E H A C T E N U S HIC I L L I C S P A R S O R U M , P R I M U M
A U T E M IN NOSTRA B I B L I O T H E C A , E X O P E R I B U S A D OMNES iETATES, LOCOS, L I N G U A S
FORMASQUE PERTINENTIBUS, COADUNATORUM.

SERIES PRIMA
IN O U A P R O D E U N T P A T R E S , DOCTORES SCRD?TORESQUK ECCLESIJE LATIN/E
T E R T U 1 1
f fa^t& ^ ^ ^ ^ W ^ "AGNUM.

CUS&TE J.P. ^ J G N E . € n x m \ m ^omptetorttro m SINGULOS SCIENTI.E

ECCLESFASTICJE RAMOS, EDITORE.

TOMUS PRIMUS.

o
^ PARISIIS, E X C U D E B A T MIGNE,
IX YIA DICTA : D'AMBOI3£, P R E S I . A B A R R I E H E D'ENFER,
OU PETIT-MONTROCGE.

18U.
HARVARD COLLEGE LIBRARY

(M zc. / w . )
 QUINTI SEPTMII FLORENTIS

TERTULLIANI
PftESBYTERl CARTHAGINIENSIS

OPERA OMNIA
CLM

SELEGTIS PRJECEDENTIUM EDITIONUM LECTIONIBUS

VARIORUMQUE COMMENTARIIS.

1
1 9 — •

P A R S P R I M A .

LIBRI AB AUCTOllE NONDUM MONTANISTA SCRIPTI, INTER QUOS INTEGER

DE OIUTIONE LIBER E X RECBNSIONE MURATORII.

4 C C E D U N T PLURES DIVBRSI A R G U M E N T I DISSERTATIONES J A C . P A M E L I I , D D . NICOL. L E NOURRY,

GOTHOFR. L U M P E R , J O H . A . R O B S 5 K L T , L A U R . M O S H E I M , ISEC NON E T PERPETUUS
SI6BBBRTI H A V E R C A M P I IN APOLOGBTICUM C O M M E N T A R I U S .

TOMUS PRIMUS.

PARISIIS

EXCUDEBAT MIGNE,
IN VIA DICTA : VhMmtSl, PRfeS LA BARRIERE WENFER,
00 P E T I T -B.iNTROlTCE.

1814.
 CONSPECTUS TOTIUS OPERIS.

OPERA OMNIA Q. FLORENTIS S. TfcRTULLIANI,

IN DUAS P A R T E S DUOSQCE TOMOS DISTINCTA.

^>av* prtma ^ a r * *ccuttta

Opera a Tertuliiano catholico scripta coniiaens, Opera a Terlulliano monlanisla scripta continens

Quibus pratennitlitur liber de Pnescriptionibus adversus

liaerelicos.

SERIES PRIMA. SERIES SECUNDA. SERIES PRIMA. SERIES SECUNDA.

LIBRI APOLOGETICI.
ApologeticusproCbrisliaDis.
Dissertatio Mosheim in Apol.
Libri duo ad Nationes.
De Testimonio animae.
Ad Martyres.
I)e Spectaculis.
De Idololatria.
Accedil ad Scapulam Iiber.
Dissertatio D. Le Nourry in
Apologet. libr. n ad Nat.
et libr. ad Scapulam..
LIBRl POLEMICI. L I B R I DOGMATICI. LIBRI MORALES.
De Oratione. De Corona Mililis. De velandis Virginibus.
De Baplismo. De Fuga iu Perseculiohe. De Kxhortatione Castitatis.
De
~ Pcenitentia.
'— AdversiibGnosticosScorpiace De Monogamia.
De Palieniia. Adversus Praxeam. DeJejuniis.
Ad Uxorem libri duo. Adversus Hermogenem. De Pudicitia.
De CuUuFreininarum lib.U. Adversus Martionem libri V. DePallio.
Adversus Valentinianos.
Adversus Judaeos.
l)e Anima.
De Carne Chrisii.
Dc Resurrectione Carnis.

APPENDIX AD OMNIA OPERA

APPENDIX PRIMA. — Carmina. — Adversus Marcio-
nem lib. V . — Ad Senatorem. — Genesls. — Sodoma. —
t)e Jona et Ninive. — De Ligno vilae.
APPENDIX II. — Le fragment inedit.
APPENDIX III et IV. — Les fragmenls d'ouvragcs
traduits en grec ou perdus.
APPENDIX V. —Les notes sur le traite du Baptemc et.
de la P6ttilencev avec )a Disserlation wtercalarts place<r
cntrelesdeux trailes.
Indices.

ELENCHUS R E R U M

QUJE IN H O C V O L U M I N E CONTINENTUR.

Prrr-fatio in Terlullianum. Liber de Spectaculis.

© Vita Q. S. F . Teriulliani, carthaginensis presby-
teri, auctore Jac._Pamelio.
0 Dissertalio de vera 'aelate ac docirina scriptorum O
quaa supersnnt Q. S. Tertulliani, auctoribus D. Go*
thofredo Lumper et Job.XJNoesselt.
Liber de Idololatria.
Libcr ad Scapulam.
Dissei tatio in Q. Seplimii Fiorentis Tcriulliani Apo-
logeticum, duos ad Nationes libros et unum ad
Scapulam, aucloreD. Nicol.JL. Nourry presbytero
t

t> Paradoxa tertuTliani, cum antfdoto Jacobi f a m e l i i . et monaclio ordinis S. BcneJicli, c congregalionc
Q Proverbiales forroulae toto operc hoc Terlullianico S. Mauri.
conlentai, auclo*ibus B . Ilhenano et A . Hoyo Bru- Liber de Oratione, cum nolis Panciroli ct Muratorii,
gensi. variorumque.
Apologeticus adve.rsus genles. Liber deBaptismo.
O Joh. Laurent.Jfosueim de aelale Apologetici Tertul- Liber de Pceuilentia.
liani, initioque p ersecutionis Severi disquisilio. Liber de Patientia.
Ad Nationes libri cPuo. Libri ad Uxorem duo.
De Testimonio Ani m$ liberadversus gentes, Libri de Cultu foeminarum duo.
Liber ad Martyres. j
 PRJEFATIO.
O M S E S latinas lingux Patrcs , scriptoresque eccle-,
sinsticos ilerum, favenle Deo, almaquc Virgine Dei-
para, in lucem emittendos aggressuri; cum tanto
caussac christianae testium agmini, quis potissimuin
prxiret antesignanus, perpensa lemporum , rerum,
opcrum ralione, quaerercmus ; adfuisset quidein in
promptu, e primis Ecclesisc incunabulis, melioris
nolx vir ac sanctioris ominis nomen; pncstantior
vcro pondcre ingenii ac doclrinarum copia nemo,
prxier hunc nostrum QUINTUM SEPTIMIUM F L O -
UKNTEM TERTULLIANUM.
LaijJanJmn quidem ingenium , damnanda vero
iKcresis, ac sane lugenda longioris lanti viri vitac
pars ultima, majorquc , in fcedos errores impensa.
A l cum altera pars et mclior in fklei certamina slre-
nue fuerit erogaLr, huic igitur, altentis sallcm tem-
porum ratione ac cetalis jurc, primas babere partcs
induigeatur. Hunc mcrito suum occidentalis Ecclesia
sibi vindicel primum asserlorem. Ilujusce proinde
magni nominis umbra ac palrocinio defcnsa, exo-
riatur et crescat nova h:cc omnium, quibus adolevil
Caiholica Tradilio, testimoniorum scrics intcgra, ex
omnibus magnis, minimisvc concinnanda scriplis,
q u x ab Aposlolorum cctale ad ultimos Patres in orbe
christiano, fidei lucndac caussa, prodicre etsuper-
s u n t ; cuncta jam cdita iterum editura; dcficientibus
dc die in diem aut raro occurrentibus veterum libris
sufficicnda; diu a multis enixe dcsiderala; jamdudum
nuntiata ; scro , quo providius, inchoatn : ardua
quippc res ct tanlce molis ; iudefesso tandem moli-
minc, perpeluaquc opcra, adsit modo bonus dexlcrque
D e u s , fincm ad usquc ultimum pcrducenda.
Nobis vcro talia auspicantibus felix fauslumque
s i t , illud primis iufixum vesligiis relegere, iliud a
Tertulliano miscre lapso edisccrc, nullum nempc
fidei screndx aut servamia* unquam fuisse nccessa-
r i u m feracissimi ingenii subsidium, ncc ul firmum
stct el ineoncussum Ecclesiac fundanicntum, suiTuI-
ciendam esse ab hominum imbccilli manu c l caduca,
hanccolumnam ac ftrmamenlum vcritatis (1). Enim aiiud
fttndamentum nemo polest ponere , preetcr id quod
potitum ett, quod est CHRISTUS JESUS (2). Firmum
fttndamentum Dei slat habens signacuium hoc: cogno-
9
ril Dominusquisunt ejus,etdiscedatab iniquitate omnis
1
qui nominat nomen Domini (3).
Ea est interca liujuscc qui primus occurrit lcstis
Taria ac dubia indoles, u l nonnulla de recto illius
; (I) I T i m . 111,15.
(2) I Cor. III, it.
(3) I I T i m . II, 10.
TERTTJLLUNI I V
usu ac vera auctoritalc prxfari non supercrit. Al i
enim alia CJUIC de codem dissercnda suntpro viiili iu
istius operis decursu dicent:
Praeibit nempe PAMELIUS Septimianos annales
pcrqualuorct viginti faslus consularos contcxlurus.
Subinde qurc cujuslibet libri occasio, aiias, auctori-
las, quot sinl el quandonnm sive nnte, sivc post sus*
ceptum nb auctore montanismum conscripti, discrle
disputabunt Joh. Aug. NOESSELT et D . Gothofrcdus
LUMPER.
Tum Terlulliani Paradoxn, cum eorum antidolo,
ilerata ejusdem Pamelii opera rccensebuntur.
Una succedentB.RHENANUSsimul c l ANDREAS
1IOYUS Brugensis, in explicandis qu;c frcquentio-
res usurpat Terlullianus Proverbiales formulas, unde
lux non minima in toto opcre suffunditur.
Deinde rara admodum ac pcreruditn in libros Apo-
logeticos dissertatione D . NICOL. L E NOURRY nr-
dua quaeque Septimianx doctrincc momcnia quaui
uberius et plcnius cxponct.
Interim subnectitur brevis et luculcnia L A U R .
MOSHEMIl dcsctate Apologetici, initioquc pcrsccu-
tionis Sevcriancc disquisitio.
Interea dccurrlt inlegerrimus Tertulliani tcxtu3
pncccdenlium edilionum lihcnanw, Pamcliana* 9
Franekance, Rigaitiana Pamiensium, Vcnetaj, llai-
%
lensis, Wiccburgensis variis lectionibus illuslratus,
muhorum practcrea nempc JUNII, LATINII, W O U -
W E R I I , SALMASII , CIVCCONII, SCALIGERI ,
S E M L E R I , RITTERII, LEOPOLDI corrcctionibus
casligntus, ncc non et adornatus amplissimis R U E -
NANl, PAMELII, PANCIROLII, L A C E R D J E , AL-
B A S P I N J E I , IIAYERCAMPI, M U R A W R H , D . COR-
BIMANI THOMiEct variorum commenlariis.
His tot et talium virorum cura pernclis ad cumu-
lum , ut ita dicam, acccdct copiosissimus Tcrlul-
lianae latinitatis indcx, proecipua C H . GODOFRED.
SCHUTZII opera digestus. ,
Unde jnm nemo non vidct quam exigun novis cdi-
toribus provincia remancat, c l quam sit nihil pro-
pemodum de suo penu addendum, nisi forte iis di-
cenda sint tum qwc supra suscipienda decrevimus,
dc Terlulliani usu et auctorilale, nec ctiam in iis
sibimet omnino rclictis, eximia nempe ct brcviori
occurrenie de eodem argumento dissertatiuncula
D . Corbiniani Thomac; (uin quxnam fuerint ad
usque tempora nostra prcecipui in iiieraruiD orbe
in Tcrlullianiim impensi labores, quositerum adoc-
tiss. Ccillerio, Lumper, Schram ct Schoennemann ,
diligenler invcstigalos acccpturi sumus; tum demiim
coronidis inslar, uberius in hoc procemio supercrit
ii P R i E F ATIO. tS
indigitnre qoonam rernm ordine, librorum serie, A aliquandiu sallcm in orthodoxce fidei grcroio con-
dissertationum accessione , lcciionum collatarum stiterint, idcirco omnem illts fidem abrogaro nec par
varietate, commcnlariorum uberlate ac dclectu , ap- nec fas est: qoinimo in quibus cum Catholicis con-
pendicum et indicum culmine hcec nova cdilio sil spirant, in iis eo major penes ipsos fidttcia Cst,
ab aliis sccerncnda. quod hinc el inde collusioncm fieri ct aroicc con*
jurari ncmo sanus existimabit.
ARTICULUS PRIMUS.
His catholicis rci Patrislicce positis critcriis, nunc
DE ATJCTOMTATE TERTULLIANI.
deveniendum estadproposilum nostrum ; nunc cequa
f Auctoritas in eo qui potetiatem habens alios do- lancc ac firma aestimandus est QUINTUS SEPTI-
Cet, rectca duplici capile dcducitur, nempc lum ab MIUS FLORENS TERTULLIANUS, tot vctuslarum
Ipsius scientice tcstimalione tum ab cjusdcm vcra-
t disciplinarum pcritissimus; philosophica, bistoricn,
Citatis fiducia. juridica, oratoriaacpoeticacruditione potens; multa
Uni el soli Dco summa auctoritas est, quippe cui susceptam ante fidem forensi laude florens; floren-
soli summa sit veritas in cognosccndo, ct summa in tior et accepta fide, utpotc totius Christianorum cnussce,
dicendo vcracilas. coram imperatoribus, in orbis Romani foro, defensor
Qucclibet alia co major evadil auctoritas, quo prd* J J ct, patronus; xrcc a Christo Domino secundce ac Apo-
piorad iilam accedit et perfeclior ejusdem particeps stolorum proximre prccco; primus Ecclesicc Latince
efficitur. lestis et vindex, imo unus cujus vindiciae ad nospervc-
Uinc nobis Calholicis nulla sub solc major, imo. ncrint; insignes Africance fidei primitiae; virorum npo-
maxima incoelo ct in tcrra, ncc alia ac Dei ipsiusest, stolicorum alumnus; magister et ipse martyrum, pon-
Ecclesicc docenlis potestas, qucc verbo t?ir/Mfi*Dei(l), lificum et doctortim; Romcc ad sacra provectus, Car*
in quo sunl omncs thesauri sapientice el scientice abscon- thnginiquein presbytcrii albo adscriptus; arcanorum
di/i(l),quaiinfallibilinecummamad consummationem scicntissimus; oronium suce setatis hcereticorum dc-
sxculi deficienda Spirilus Sancti assistentia, nitilur, bcilator, imo Montani eversor egregius; el tamen (uli-
regilur ac confirmatur. nam absil!) montanista, hccreticus, hcereseosquc cnput
Porro omnibus Catholicis qui sese Ecclesice legi- emorluum, Ecclesice tandem jam nqn homo!...
timos filios probare studcnl, necesso esse docct Cui cum tot successere vices, multiplex eju* csse
B . Yinccntius Lirinensis, ut sanclorum Patrura fidci dcbcl ceslimatio, ali?quc evadil proul aliam ipse
inh»reanl,adglulincntur,immoriantur(2). Eam vcro, tanlum a se diversus induil pcrsonam. Ac antc omnia
consenlicnte lota Traditionc, legcm ad assensum in eo, haud secus ac in cccteris Ecclesice docloribus,
Patribus prcestandum ponit, ut quidquid pon unum Q nonnullius est pretii cruditionem profanam a sacra
tut duos tantum, sed omnes paritcr uno codemque suppellectili,scriptorera privntum ab auctore catholico
consensu aperte, frequentcr, pcrsevcranler tenuisse, vel montanista, rem mcre lilerariam aut hisioricam a
scripsissc, docuisse cognovcris, id tibi quoquc intcl- caussa dogmalica secernerc.
Iigas absque ulla dubilationo credendum. At quid causscc csset cur in* hoc opcris mere
\ Patribtis vcro sigillatim sumptis null.i alia com- patristiciprooemioac primo liminediuin Scptimii pro-
pclit auctoritas, nisi privata, ex variis dignoscenda fana Inude morarer ? Pnucis igitur absolvam qualissit
indiciis, quorum alia unicuique sunt qunsi proprin, rhcior, grammaticus, dialecticus, scu formcc cxcultor
alia vero dcforis desnmpta. litcraricc, qunlisve sit philosophus, philologus,
In iis autem ipsis considcranda sunt sive qucc ad anliquilatum indagalor, historiarum lenax, juris
intcllectum rectc inslilutum, sive qucc ad snnnm vo- pcritus, omni scientiarum generc exercitatissimus.
luntatcm pertinent; hinc nimimm corum ingcnii vis, Porro quid dc ipsius dicendi, disserendi ct
doclrinarum ubertas, loquendi modusnc consuctudo, nrgumcnlandi gcnere scntiendum sit, paulo infra
unde tulo credipoiest quod non decipiantur; illinc habcs clcgantcr et diserlc a docliss. D. Lumpcr
autcm morum probitas, vitacque sanctitas, qua omnis cxplicntum (I). Pauca tanlum addcrc juvat, nedclica-
dcpellitur snspicio an dccipiant aul decipcre velint. D lissimus lcctornc politioris mincrvxsludiosiorsnlehris
Adhrecquasi inlrinseca auctoritatis signa acccdunt Tcrlullinncc lnlinitatis offcndal et hccreat. Primus
tum diversse temporum, locorum, dignitatum, cccte- fcre omnium Tcrtullianus dogmatn Irndiiurusnc mys-
rrcque in quibus auclores scripserunt circumstonticc, tcrin hucusque lalio sermoni prorsus ignola, proindc
tnm potissimum tanti pretii judicium quo Ecclcsia novas intrudcre formulns ac innudita vocabula, sal-
scriptores quosdam titulo tacito vel solemni, speciali tcm alio sensu usurpata potuit, imo ct dcbuit.
vel specialissimo probatct dijudicat. Nasccbnturac propemodum in cunis vagiebat Iatinitns
Nc vero amoveantur aut respuanlur scriptorcs illa ecclcsiaslica, qucc suos nb inilio habuil modos;
quotquot ecclcsiastici, qui summos ac legitimos suns sive in soluto sermonc, sive in rhythmico modulo
snnctitatis apiccs nondum fuerint adepti, ncc rectuiu lcgcs; apprime tractandis coeleslibus sacramenlis ac-
fidei tramilem indeclinabili pcde triverinl; cum enim commodatas, habuit, sanxit, ac servnvit. Quibusaulcm
eflormnndis ac pcrorn hominum evulgandis haud exi-
(I) Hehr. I, 3.
(4) Col. II, 5. gua cst Tertulliani laus mirum in modum profuisso ;
(5) Yiticcnt. Ltrin. Commnit. II, (I) Yid. infr., i . 1, col. 89 — 9 6 .
13 PRiEFATlO.
quippe Ctijus ingenium dcmirati, ac loquelam ipsam, A
arduam licet et asperam, imitati, singuli posl eum ac
prccsertim plures quos pcperit Africana Ecclesia,
clarissimorum viroruui in his tempestaiibus fera-
cissima, duce Cypriano, sui,ut ait, magistrimerentis-
simi cultore assiduo, se suamque oralionem ad Ter-
tulliani dictionem certatim effinxerunt.
Haud abs rc cril obiter animadvertcre quemdam
dcfcctum subiisse,postejusa recta fidediscessum,Ter-
tulliani ingenium. In libris, uilima, ul videtur, cclale
m in fxce montanismi cxaratis, aut asperior fit et
inxqualior, impotenli abreptus loqucndi prurigine, ac
inquieta pugnacitatc; aut obscuriori sententia, vclut
deindustria, sese obvolvit,necnisi per intricata loqtii-
tor acnigmala; qucc praescrlim vitia in libro de PaU'to et
f
flrft^s««Va/ennnwno«quasidigilopalpandaoccurrunt.
Eamdem in pejus mutaiioncm forsan reperire est,
cum, \ c l oblita ineomplae inconcinnceque diclionis
asperiiate, rem penilus ac sententiarum viscera i n -
Uosokies. Illa Apologetici, Prccscriplionum, Iibro-
rwqvc de Oratione, Baptismo ac Poenitenlia majes-
fas ac grandis eloquentia , intcrdum acerrima ac
Jaconica brcvitate tcmperata, in inconditam ac
dillluenl€m facundiam, obvia quceque, vcl insulsa,
jactilanlem, ncc scurrilitatem aut petulnntiores jocos
aspemantem dilabitur.
Sed cum hccc, utdixi, ad profanam criticen potius
qoam ad dogmaticam Tertulliani auctoritatem fa-
ciunt, huc demum vela damtts, haud alio, nisi i n v i l i ,
jom abripicndi.
Pcr eruditionem sacram, inquil Watchius (I), inlcl- C
ligimus illam quce versalur in rebus non a natura pa
tcfactis ac humana facultate cognopcendis, scd divi-
nitus manifestis ac sanctissirno codicc (cui c l vene-
randa accedil Tradilio catholica), comprehcnsis.
Notitia harum rerum variis constnt disciplinis, nempc
Theologia Exegetica, Dogmatica, Polemica , Mo-
ralis , Symbolica , Catechetica , Ilomilelica , una
cura llistoria Ecclesiastica.
Porro cum his fere omnibus tilulis commendalur
Terlullianus, hinc prcccipua desumenda sunt propria
ipsi ac pcculiaria aucloriiaiis signa.
Tcrtullianus, utaVerboDei inilium faciamus, illius
interpretationi, ac Exegclicce scicniicc suam affert
symbolara minime aspernandam. Sive enim catbo
hcus, sivc monlanisia, semper docuit Scripluram
veteris novique Tcstamenti inspiratam fuissc ( 2 ) .
Nec minus Scripturas plenitudinem quam ejus divini-
Scripturas sacrce disscruerit, cx variis lamen cjus
Operum locis colligi polest, libros sacros nostra
oelate a pscudocrilicis c numcro canonicorum
ejectos, inter sacros divinilusque inspiralos ab co
connumcrari (i).
At susdeque vcrlilurTertulliani cxcgetici aucloritas,
modo fidcs sk ejus ediiori oovissimo, ac procacissimo
obtrectatori,J. Salom.Semlero, qui, prccfracta fronle,
asscruil liuncscriptorcm oculis suis manibusque nunquam
usurpasse grascum ullum codicem Evangeliorum aut
Epislolarum, aliorumvc sacrorum Bibliorum, nec un>
quam grcecos codices, utpote adulteratos, adhi-
berc voluisse; — hunc eumdcm, grcccorum codicum
libentissime nescium, lalinos libros corrupissc et
auxisse glossis scntenliisque inlcrpolalis, adhucdum
B superstitibus, quarum primus ct soius auctor certus
cst ille Tertullianus (2). Scd quccnam, amabo, fidcs
huic innovandi prurigini adeo pelulanti, ut idcm nu-
deat profiteri latinos orancs scriptores nunquam in
hisceprimis sccculis librosgrcecosconsuluissc, omncs
una conjurasse ut novasglossasinvilisGrcccortiincodi-
cibus, suis libris cx consullo inserercnl; cjus vcro
latince translationis prima iniiia et reccnlia rudimenla
ab ipsius TcrluIIiani lcmpore, nisi nb ipsomct oriri ?
Sed quid eacommemorcm, dum in hac eadem disscr-
talione Tcrtulliani obtrectator eo audacicc dcvenerii,
ut, discussis tam longi temporis tencbris, ita enim ba-
bet, ipse adco novus ac prceposlerus homo, inauditam
ab omni rctro anliquitale deprehcndcrit quamdam
conjuralorum tam grcecorum qttam latinorum, Romcc
dcgcntium, socielalem, cx cujusofficina clam prodicro
multa Tcrlulliani, nonnulia Clcmcnlis Alcxnndrini,
omnialrencci opcrn, planc supposititia el spuiia? Ilcec
qucc cum primum prodierint, portenlis umilia mcrilo
habita fuerc atquc ab ipsis Germanice viris doclissimij
impctita ac profligata (3), salis cst, ut reprobata dcri-
deantttr, cxposuissc (4).
Magna aulera assuigildogmatica Tertulliani calho*
lici aucloritas; ncc inlcrdum montanistce aspcrnanda.
Triplicein enim quousi fuere patresin cxponendafide
modum, ncmpe tum symbolicum, quo gravissima
lidci dogmala, connexa paucis, conlinuo recitanlur;
lum polcmicum, ad rcfcllcndos Gentilcs, Judccos, aut
hccrelicos accommodalum; tum discursivum scu
catechelicum, qui pro christiauorum fidcliuin usu,
D
modo unum, modo altcrum explieai doctrincc pun
ctum , mirum in modum idcm Noster comprehendit.
M)Cf. Gottefr. Lumper. Hitt. TheoL Critic. de v'tta t

taicm adorat (3): nec cam adorando traditionem aufert, scrtptis atque doclr. SS. P P . I. \ l l » c. G, a r l . 1,
iaioet ad eam,scu ad Aposlolos ctdiscipulos Domini p. 242 etsqq.
rcferendam essc Scripturcc interprctationem aperto (2) Dissert. de varia el inccrt. indofc hor. libror. ad
opp.TertuU. ed. HaleeMagdeburg. rurs. rccitsa 1828,
dcclarat (4). Quamvis ouliibi cx professo de canone I. V, pp. 170-513.
(3) Cf. Joh. Dan. Scliumann Obss.in vetcrib. Eccles.
0) Bibl. Patristic. cdit. nov.Ien. 1831, c. 7, § 4 6 . ecripior. spcc. III et IV SOJCUL deAnlerpolation. quibus-
(2) Cf. I de Culiu fotmin. cap. 3, I. I, col. 1307. De dam Codict N. T. TertttUianeo perperam afflictis conje-
KejurreciioneCarnis, cap. 22, t. II, col. 823. Lib. III ctura. Uannov. 1776, 1777, 4°.—C. W . F r . Walchii de
Adv. hlarc. cap. 6, col. 325. Lib. V.cap. 7,col. 485. eulhcntia libror. lrencci contra / . Sai. SemL in novv.
Ltb, deApima c i p . 2, col. 648.
y
commcntt. socict. regicnGoelting. T . V, part.II, p. 3.
(3) Lib. conir. llemtog. c. 22, t. II, col.2!7. (4) Cf. quce infra obiter pcrstringunlnr t. I,col. 55,
B6 m not.; l . II, col. U\ 549, 551, 552, 554, 558,
H) Scorpiae. 12, t. II, col. 140. 505,504.
jg PRjEFATiO.
Nam Ircs fidei formulas habet, unam eamque bre- A opcra vctorum cditorum ilcrum rccensita, ad fronicm
viorcm in libro de Virginibus velandis (l),allcram lon-
giorem in Prwscriptionibus Hcerelicorum (2), tcrtiam ct
rccentiorem in lib. adversusPraxeamCb).
Primus inler Lalinos, quoslibct nascenlis Ecclesicc
Jiosies polemicis c l apologeticis scriplis aggressus
cst. Advcrsus cnim gcnles scripsitscptcm quos inscri-
psimus Apologelicos iibros, nempe duos libros ad
Nationes, ct Apologelicum magnum, bunc ad prcesi-
des, iilos ad piebem directos; ilem , de Testimonio
auimce, scu Apologctici caput 17 ubcrius tractatum;
c l librum ad Scapulam, quo de injusla ac crudeli pcr-
sccutionc conqueritur et Cbristianorura virlutcs lau-
dibus cffert: quibus accedunt, ad Marlxjres apologia
dc marlyrii gloria, ad Chrislianos de Spectaculis
cthnicorum fugicndisdehorlalio, adoranessive Christi
sive deorum cullores de Idololalria et grandi hujus
criminis gravilatc.
Jusiini philosopbi, Irenxi marlyris el aliorum quo-
rum nomina ipse prcc se fert, vesiigia insecutus, Judccis
Mcssiam a prophetis prrcdictum advenisse dcmon-
strat (4);omnesquehcereticos,tumgeneralim in Prw-
scriptiouibus, ne ipso quidem Montano exceplo, ju-
gulat, tum speciatim , singulari quasi ccrlamine,
confodit. Hinc enim inconditam Gnosticorum catcr-
vam dccies exagital, vincit et conlundit (5), ncc hanc
acicm, ut videtur, nisi hoste fuso fugatoquc, vel eme-
riius veteranusque miles, deseruit. Praxcam insuper,
qui Dcum unum, scd non trinum, asserebat, ncc non et
Montanum, ad quem miserabiliter defecit, oppugnavit
in hoc eleganliori ac pulchello de Pcenitenlia libello: C
sophisiarutn dcmura insulsaphilosophomena de Anima 9
cxplodit. IIoc indefosso labore ac perpctuo ccrta-
minc, decei tavit Tcrtullianus : cumque, cctale pro-
vcctior ac vulnere insanabili afflictus, in Montani par-
tes dcsciisset, nedura nibil ab impetu remitteret,
acrius scse nd prxlia accinxit ac sibi dixissc visus est:
Vic mihi si non dimicavero !
Primus ilcrum hic latinis auribus dcdit auscultan-
dum ac luculenlo scrmone conciunalum dc re dogma-
ticn in spccie distincta tractatum. Adeo vero in bisce
dogmatibus seorsim sumptis, excellmt, ut, ausim di-
cere, decurrentibus in immcnsum annis, nihil
ndhucdum prodiisse qui Tertuliiani libros dc Oratione,
de Baptismo, de Pcenitentia de Patientia ccclcrosqiic
r t
quos dogmaticos inscribendos ccnsuimus, superasse D
merito existimetur.
Interea haud inficias ibo vcl 0] tima Tertulliani
scripla hinc et inde plurimo sphalmate labornre,
multa labe veuenosa foedari. Qucc cum optimo ct sn-
lutari antidoto aliquatcnus sanala, ^idcas vclim, cx
(1) Cap. 1, t. II, col. 888. lib. de Coron. Mitil., de Matrimon. lib. ad Uxor.
(2) Cap. 13, t. II, col. 26.
(5)Cap.2, t . l l , c o l . 156.
(4) Cf. G . H . Scharffenberjr comment. Academic.
de Justino Terluiliano et Cyprinno adv. Judwos disvut.
y (6) De Spectac.
Lund. Goth. 1820, i«-4°.
(5) In libr. Scorpiac. adv. Gnoslicos, adv. Hermo-
% ?8) Ad Martyr.y Scorp.
gen.,adv. Marcion. V\—adver$us Valentiniano*;—de
Came Qhmti; — de Returrcctione carnis.
IG
bujusce tomi affixa.
Allera manct inlegrior, nec.salis celcbranda Tcrlul-
lianilaus, moralis nempe ac paroenetica, ex multis ejus
desumcnda libris, ad mores chrislianos perlincntibus.
Qtiorum duplex est scries : prior anle susceplum ab
auclorc montanismum, posterior ab co jam monla-
nista dcscripla. Porro in ulraque ad vivum exprimitur
vitcc chrisliancc speculum sive in cjus fonle perenni,
oraiionc privata et publica (!), sive in cjus flucniis
uberrimis, sacramentis nempe(2), sive in ipsius acii-
bus communibus (3) aut prccstantissiinis (4), sivc in
ritibus liiurgicis qui ci cxtcrnam formam efficiunl (5),
site in vitandis ubi pericliiatur anima christiana
mundi, carnisve iliecebris (G), aul suscipiendis undo
B ca reviviscil opcribus(7), aut obeunda qua glorificatur
marlyrii crucntn palxstra (8). Equidcm in bis trac-
landis frequenlius ullra limilcs legitimos abripitur r i .
gidior raontanislcc nsperitas; at cautc erroii latcnli
in noslris libris provisum cst. Pnvlcrca nonnisi
effcrvescentis ingenii, ad magnn cxcitaniis nc c o m -
inuncm hominum modura cxccdentis, itnpetus ple-
rumque notandus est.
Habcas igilur velim T E R T L L L I A X U M C X suis tanlum-
modo scriptis ac solo pcculiari penu commendatum.
Commendanl eum prccterea ha?c prisca quibus scribc-
bnl tcmpora, primus intcr Afros, iulcr Latiuos primus
post Pontifices Romanos, qui agnitus saltem sit et
servatus; fausla doccntium ct disripulorum lempora,
cum in novo Christianorum semine ferveret calidior
Christi ct martyrum sanguis,*cum adhucdum Apostolo-
rum vox sonaret ac reprccsentaretur facies cum authcn-
y
ticce eorum liiercepalam recitarenlur (9). Commendant
eum et urbspalriaac Ecclcsia cujus primus fuit, qucm
noverimus, sacerdos; Carthago, ut acmula Roma
viclrix, sic a fidc devicta, ul a Pctro Roma, sic a Pctri
discipulis acquisila; nova, si vis, at suorum infantium
jam felix matcr et exsultnns; qucrfh modo nobiles
pnrtus orbi renunlinrunt, tum Marlyres Scyllitani,
tum Porpetncc, Felicilatis el sociorum ngmen, quorum
Sep<iiniusnostcrfuitcoxvns,imo,ut quibusdamplacet,
tesiis ct encomiastes (10). Ecclesiahxcdiu sanctitatc
florens et doctrina virorum sibi a Tertulliano conti-
nuo succedenlium, haud secus ac si hicNoster eorum
ingenia excilaverit, manus ad prrclium docucrit, or-
m e s a
^ ^ aciem instruxerit, eisque novum, veluli belli
tesscrara, indiderit, effinxcritque cloquium, in toto
dcinceps occidentali orbe chrisiiano evulgandum.
Cominendant eum ct viri sanctissimi quibuscum
simul deguit, aut conversalus est, aul necessitate 9
(1) Lib. de Oratione.
(2) Lib. de Baptismo, de Pcenilenlia, de Eucharist.,
%
(3) De Patientia, de Cultu fozminar.
(4) De Virg. vel.
(5) De Orat.
(7) De Peenitent.y de Jcjun.
(9) De Prwscript. cap. 56, l . II, col.id.
(10) Cf.Dfiftrf J. A. Noesselt, infra 1.1, coi.S^ sqq.
v % 9
t7 PRiEFATIO. 13
siudiorumrc similium commercio junctus Irenccus A Dci decrclo, ut hccc nova lot vulneribus adolescens
quem venerabundus mcminif, Caiusque Ilippolytus- Ecclcsia, Judceis tandem, Elhnicis, Gnosticis
quc , ejusdcm Irenaci discipuli, Clcmcns Alcxan- trinmphatis, se huic offensionis lapidi impingcrct,
drinus coccvus, Origenesque quem Romcc forlasfe ac dum lanti animi subsidio recreari mereretur; eum-
obvium liabuit, summi demum episcoporum E p i - dem lapsum amitlerct, infensum snstineret, reluclan-
scopi, qui inlcgerrimam ipsi inslillavere doclrinain, tcm ac per quadragiuta annos in malris succ gremium
quam tolam Romcc cum sanguine suoApostoli profu- insultanlem Iugeret. Nec jam qucerendum est, ut mul-
derunt(l). Commendant eum ct.sexcenti quos prcc tis placuit, an plus Ecclesicc profuerit quam nocuerit,
oculis habuit auclores cujuslibet gencris, sacri ct magis vero an sibi ad vitam, necne profuerit. Ecclesice
profani, hislorici, philosophi, poclcc, juris omnium- homo non est, ille tot laboribus defunctus, tot certa-
que disciplinarum periti, quorum volumina nocturna minibus redux! Utinam vero melius confidamus his
manu vcrsavit et diurna, ac in omnibus suis labcllis piis ideutidem per opera ejus respersis precibus, ac vo-
pncfixit tcstimonia. Commcndant cum et posteri, lum cjus adimpleamus, cum diceret catechumenis:
sive ab ipso proximi, sive novissimi, tum conge- Igilur, benedicti quos gratia Dei exspectat ,cum de iiio
t

ncres cjns africani, quorum dux D. Cyprianus, Sep- sdnclissimo lavacro novi nalalis ascenditis, et primas
lunii libros peliturus , dicere consucvit: Da ma- B manus apud Matrem cum fratribus aperitis, petite de
gislrum(2); tum nostrates, quorum prccco Cl.Bossue- Patre,petitede Domino, pecutia, gralias, dislributiones
lius Meldensis, quotics Tertullianum cxcilat, in has charismatum,subjiciente: Pelileet accipietis, inquil.Qua-
Toces aut siinilia : Magnum virum, virum gravem, sistis enim, et invenistis; pulsastis, et apertum est vobis.
auctorilate, pondere potentem, erumpcre videtur. Tanlum oro, ut, cum petilis, etiam T E U T C L L I A N I pccca-
Magnum ijnliir Q U I N T I S E P T I M I I F L O R E N T I S T E R T U L - toris memineritis (1).
L I A H i nomen : at quanto majus, ni velut fulyur, de cceio ARTICULUS n .
cecidisset illc Africancc Ecclcsicc Lucifer, qui mane
D E USU TERTULLIANl.
oriebatur; nisi in terram corruisset, qui vulnerabat gen-
tes; nisi dixissel in corde suo: Ascendam super altitudi- Quod modo ad dignoscendam veram T E R T U L L I A N I
nem nubium (3)! Ut enim Salan, ita hic fulgure stipcr- auctoritatem, hoc ad rectum antiquissimi hujus Palris
bix dejcclus, cccidit, scmclque lapsus.ansurrexcrit, usum acrius omnino judicium requiri arbilramur.
neinovcl audet pcrctinclari. De Salomone quccritur; Ilerum igitur debet in ejus scriptis considerari tum
de Origenedisputatur; dcTertullianosilctur. Diuturno auctoris nunc catholici, nunc montanistcc conditio,
tamen scnio contabuit, ncc ci defuit longum pccnitendi tum librorum doctrina aut crudilio, utraque vero aut
spatium. Mansissc vcro miscre pervicacem, ac velut C sacra, aut profana. Sacra ejusdem doctrina ad fidci
uno ictu quo ruit dclirantem ad usque oclogesiinura (\) DeBaptismo, cap. 20, ultima verba. Ea est j u -
fermc aclalis succ annum, imo per quadraginta ct diciorum de viris summis non raro varietas, ut cum
ampliusannos, stelisse infensa in Ecclesiam ira fcro- ad ccelum usque. extolluntur ab his , ab illis depri-
manlur ad imuin. Ita fere nccidit Tcrtuliiano nostto;
cent, ac tela vel deficicnte manu minilantem, ultima sicut eniin non desunt iliius coiitcmpiores, ita veudi-
ejus scripia nimium suadent et revincunt. ccs et laudalores nactus est plurimos, eosque per-
Ecquis ergo inscrutabiiia Dei.judicia non reformi- quam liberales. Fuere quibus omnia ejus opera quce
supersunl in montanismo scripla vidcntur ; dum alii
det, non horreat? Quis ad hunc finem cessurum cum ad sccleratam Montani coinmunionem delapsum
fore tam fauslum T E R T U L L I A N I inititim existimassct ?
essc negant. Quin non defuere qui Tertullianum cclc-
Dato sub ineuntis sxculi orluui ApoIogelico,habitisquc brant a marlyrio, quod sub Decio sustinuissedicitur.
De bis et aliis ad Tertulliani historiam, nuctorilalem-
cxtcris pro caussa christiana concionibus, conlirmatis que pertineulibus cf. Magdeburg. cent. III, cap. 12;—
indc confessoribus aut ad lauream martyribus evcctis, Joach. lc\\i%ra\i\Exercitalio,delap$u TertulL adMon-
defervente persecutionum ceslu ac respirantepaululum Xanislas, Argent. 1704, 4°; — Timanni Gesseilii Uist.
Ecclcsia, tandem quadraginta ferme annis ad pacem sac. et Eccles. N. T. p. 299; Petri Alixii Diss. de vita et
scripiis Tertulliani, Paris. 1680,8°;—Dc la Motte, Hist.
compositn, jam novus rerum ordo oriebalur et ju- deTertull.et tfOrigene, Lugd. 170«,in-8°;—Nicol.Le
condior temporum facies; jam, suspcnsis auribus, sive D Nourry, dissert. in Tertuil. Apolog. libb. ad Nat.et lib,
gentes, siveChrisliani, evangelizanlibus pacem, evan- ad Scao. infra, 1.1, col. 705, sqq.—Joh. W . Hopfmann
Diss. Q. S. E. Tertutliani qucc supersunt onmiain mon-
gelizantibus bona assentabantur. Quod autem in Gal- tanisnw scripta videri, Vitemb.1738, in-4°;—J. A . Nocs-
liis Ircnxus, in iEgypto Clemens, in Lalio Hippolytus, sell, Dissert. III, de vera cetate ac doctrina scriptorum
iioc in Africa, hoc in totoOccidente Tertullianus vide- quce supersunt Q. Sept. Fl. Terlulliani, Hal. 1757;—
cjusd. trescommenlat.ad hist. eccies. pertinentes, Hal.
balur acturus: adeo ut, devicla plebc, devinccrcnlur 1817;—Jo«. Ant.Cantova de Septimio et S.Epiphanio
et nobilcs sapienlesque, et ab imo ad summum disierUI, Mediol. 1783,8°:—H.Chr. Baltenstedt Ter-
xdificaretur Ecclesia conderelurquc orbis christianus; tullians Oeislesfahigkeiten.ReligionsKenntnisse undiheo-
iogie,\\\commenlt.,Helmst., 1785,in-8°.—Aug. Nean-
Hsccerat, ni fallor, egrcgia pars cui destinabalur Ter- der Antignosiikus, Geist des Tertultian. und einleit. in
lullianus. Quid plura? cecidil, adinfernum delraclus,in dessen Schriften., Berol. 1825;—Fr. Munsler Primor-
profundum laci (4). Iloc erat crgo in invcstigabili dia Ecclesice Africance, Havn. 1829, in-4°;—C. Jos.Hc-
fele, TertuUian ats Avotoget. in Drey et alt. Tubinger
II) Prcescript., c. 36, t. II, col. 49. Theotog. Quartal—schrist. an. 1838;—J. A . Moehlcr.
( 2 ) S . Hieronym. De Scripl. Ecctcs. Palrotogie oder christiiche Litcratrgeschichte, herans-
( 5 ) I s . , X I V 1 2 , 14.
#
gegeben von D. F . X . Reithmagr.,Regensb. 1840.
(I) ls., XIV, 15.
19 PRJIFATIO. 20
dogmata, cruditio vero ad ea quce lunc in Ecclesia A H;cc ergoEcclesiauna,apostolica,catliolica,sancla,
agi solebant, seu-ad rcs disciplince rcferenda est immorlalis ac visibilis, seu Romana, cui jus compctit
Ne in iramensum hccc prcevia roonita crescant, non docendi omnes gcntes, suam ab uno fonte, verbo
noslrum est-hccc sigillaiim decurrere,nec ad amussim Dei nempe, sivc scripto, sive tradilo, doctrinam acci-
omnia ab co recte aul prolerve dicta recensere, qutc pit. Porro ad eam jure proprio periinct lum traditio-
sive ad exegesim sacram , sive ad dogmaticam, mo- nes dignoscere, confirmare etsancire, tum Scripturas
ralemve theologiam, sivc ad ritus moresve Eccle- carumquc inspiralioncm, inlerpretaiionem et cano-
sicc, lemporumque ac opinfonum hisloriam spectant. nem stalucre. Ubi enim apparuerit esse veritatem et
Nonnulla lanlum pnccipua doclrince Terluiiianece disciplinw cl fidei chrislianw, illic erit veritas Scriptura-
capiia, gravissimaque ejusdem errala, summalim i n - rum et expositionum, et omnium traditionum chrislia-
digilanda sunt, ac excitanda insigniora ejus opcrum narum (Lib. de Projscript., cap. 19, t. II, col. 31).
loca, -quaj poiissimum in exegetico, dogmatico, morati, Pauca addcre esl iis qucc anlca de Scripturarum
iiturgico et ascetico usu veniunt, quo ad ca plenius inspiraiione, plenitudine adoranda, apostolica inler-
inlrospicienda sese alacrior accingat quisquis rei pa- prctaiione ac legitimo canone, ex Tertulliano diximus;
tristiccc studcl, ac prcescrlim junioribus theologicc ct tantummodo, eum deberc esse librorum sacrorum
palrologicc candidatis tuiior expediliorque via pateat. R usum, uthccretici, parabolis abulcntcs, non effingant
Ante omnia illud plena voce prcedicat T E R T C L L I A - ipsas materias doclrinarum, nec igitur ad eas pro~
NUS, lotum lidei christiance ccdificium in lirmissima,- vocclur, nec in his constiiuatur cerlamen, in quibus aut
vcriialc historica, ac vencranda tradilionis auclori- nulta, aul incerla vicloria est, aut par incertai (Prwscr.
tate sulisistcrc. Hcec sunt cnim ineluclabilia facla, 19, t. II, col.31): examinandum in primis esse cujussini
quibus, velutceneacatenaac aurea, tota res christiana Scripturw, a quo, et per quos, et quando, el quibus sit
pendel : Dcus Pater niillit Filium suum in hunc tradita disciplina, qua fiunl Chrisliani; Deum permi-
mundum, ul Ecclesiam chrislianam ccditicct. Jesus sisse, imo voluisse eo modo dispositas Scripturas, ut hce-
Cbristus ad hunc eumdcm fincm mitiit Apostolos reticis malerias subministrarent, qui sine Scripturis esse
suos, et docet illos verilates omnes quce huic cedifica- non possunl (Ibid. cap. 39, cot. 53). Pralerea in
tioni fundamcnlum suppeditant el incrementum. Tertuiiiano notatu dignus alque percelebris habeiur
Apostoli acceptam a Domino doctrinam tradunt om- locus de Apostolorum./i/irt* authenticis, in quem viri
nibus ad quas mittuntur Ecclesiis. Ecclesice islce perdocli varia commenli sunl (Ibid. 36, col. 49) (1).
tenenl firmissime illam Aposlolorum doctiinam, ac Nec omitlenda qucc passim disscrit tum de L X X Iu-
cceteris communicanl, qucc Aposlolorum ncminem terprelum versione (2), tum de anliquissimis Biblio-
vidcrunt. Et onuies istcc Ecclesicc, iuviccm coadu- C rum lalinis Iranslalionibus, jam nunc in Occidenle
natce, uuuui idcmquc corpus in unilatc ejusdein do- vulgatis, majorique, eademve ac graccorumcodicum
ctrincc , cjttsdemque lidei constituunt. Quis porro
x
auctoritate receptis.
Ecclcsiam hanc, columnam immobilem vcritalis, His aulem positis Ecclesice fundamenlis, idem ut
descrct, ul ampleclatur scctas ab cadcm sejunctas? obiler subvcrtat caducas hccreticorum ccdificaiiones,
Hoc cst celebcrrimum Terlulliance prcescriplioiiis nunc eornm in verbo Dei facinora ac Scripturaru.t
argumentum, palmarc tcluin lolius polemiccc chri- cwdes exprobrat, nunc hccrcsimetidololalriamet preV
siiaiuc, pulcherrimum sanc ac invictissimum quod fanam philosophiam parum inter se differre oslendif,
usquam inter disccptanlcs fucrit usurpalum, nunc hccreseoscharaclcrefsa vera Ecclesia alienos otn-
Ilaquc, inquit magnus ille vir, tot ac lantce Ecclc- itino dcsciibit ( Advers. dlarcion., lib. V , cap. 17;
siw, una cst illu ab Apostotis prinut, ex qua omnes iib. IY, cap. 19 de Prwscript., cap. 7, 17, 57, 40,
(Prascr. c. 20).—Apo&totos Domini habemus auclores, 4 1 , 4 4 ) ; omncsque uno prccscriplionis argumcnto
qui nec ipsi quicquam ex suo arbitrio, guod induccrent, . siveprxsentessivefuturas,ipsumque Monlanisinumac
elegerunl; scd acceptam a Christo disciplinam fidelitcr Tcrtullimiismum insanabili vulnere confodir ct op-
nationibus assignavcrunt (Ibid., cap. 6).— Nulla jam primit.
N e c l
gens Dci cxtranca est, in omnem lerram, et in terminos D anlummodo, ut voluit in recenti opere Nean-
orbis Evangelio coruscantc (DcAnima, c. 49). lnnocen- der (3), in Gnosticos, imo et in omnes hccrcticos, ne
tiam aDeo edocli, et perfccte cam novimus ut a pcrfecto novissimis quidcm proleslantium seclis exce| lis,~in-
}

inagisiro revelalam, et fideliter custodimus, ut ab incon-

temptibili dispcctore mandatam (Apolog., c.ih).Nec (1) Vide Pamel. notl.ad loc citat.Hug. Grotii tract.
dispeciore tamen deficiel hwc seclaquum lunc magis wdi-de veritate Christ. Relig. lib. IIL notat.; Dodwcl,
dissert., 1.1, § 41; Richsird. Simon. Ilist. cril. du N.T.
ficwri scias, cum cwdi videtur(ad Scap., c. 5). lHures cf- ch. 4, p. 40; Nathan. Lardner, GlaubvurdigReit dcr
ficimur quotics metimur a vobis : semen esl sanguis Evangetischen Ceschichle, part. H , cap. 27. § 8,
t

Chrislianorum ( Apolog., cap. 49, 1.1, col. 53o A . ) . p. 501-508. Lumpcr. De vitaet scripiis Tertuttiani, in
Hist. Theoi. crii. tiller.SS. PP. t. VII, p. 257-262.
A t memcnto ciaves cjus Itic Dominum Petro, et per (2) Cf. Christ. Cellarii Dissert. XIII. de L X X i / i / e r -
cum Ecctesice reliquisse (Scorp., c. 10). Hubes liomam, preiib.;—Simon dcMagistris, Dissert. subjuncias edi-
unde nobis quoquc aucloritas prcesto est. Ista quam fdixtioni Septuagiiilavirati version. DunieL ex codiee Chi*
Ecctcsia , cui lotam doctrinani Aposloti cum sunguine giano;L\i\\\p. toc. ciiat. p. 666.«/ sqq. Adisis iulra
D. Le Nourry Dissertat. c. 6, orl. 2, 3, p. 787 et sqq.
suo profuderunt! (Prwscripl., cap. 36, f. 11, col. 49). (3) Auiignostikus, Geist. dea Tcrtulliau. a. e. i ,
u PRiEFATIO.
vicie valcaidgcnusargumcnlaiidi.Eaacmemm prccsc A i cximium opus D. Lc Nourry (inf. cap. 9, col. 853-
a (

ferunl crrorum capita neoterici ac velcres hccrclici; 867), qui cgregie conlundil pcrvicaccs Marcionis,
ab unitaie ac auclorilale Ecclcsia apostolicae deficiunt; Apcilis, aliorumque gnosticorum adinvenlioncs.
spreia traditione, ad Scripiuras soias provocant; ca- Idem adamussim ea qucc de angeiis et dccmoni-
nonem pro iibitu expticant ac disjiciunt; nec nova- bus habct Tertullianus, explical ibid., cap. 10, col.
rum sectarum antesignani plura ac olim sive Marcio 868-891.
sive Valentinus signa legitimae ac divince auctorilatis Tertuilianus, de homine disserens variis suis in
exbibent; nec ante nec post eos successionis aposto- scriptis, primotradit hominem facturam esse Dci
licae vestigium volamve habent; praelerea eorum crcatoris, constare ex duabus subslanliis, corpore ac
docirinas respuunt simul et Ecclesia Romana, et anirna, ad similitudinem Filii ct Spiriltis factum opus,
omnesin orbe terrarum, sive apudGrcecos, siveapud et imagincm Dci, totius universiiatis possessorem
Asiaiicos Ecdesice (1). csse, alque in hoc ab ipso Deo cxstructum fuisse, ut
Subinde, ut ad Terlullianum redcamus, recilanda Dominutessepossct, dum fit a Domino (lib.1V. adv.
foret una ex tribus fidei formulis, quas Septimius l i - Marc. cap. 3 7 ; lib. V , cap. 17 ; adv. Praxcam, cap.
y

bris mseruit, aut saitem conferenda, nisi premerent 12; de Spect., cap. 2; de Iiesurrect. carnis, cap.5, C).
prooemii anguslice, cum fidei symbolis quos Irenceus, B TerluIlianus, etsi quibusdam, carptim ejus scripia
Gregoriusque Thaumaturgus et altt edidere. libantibus, videalur de homine et anima duriori ac
Paucis agemus cum Septimio de Deo ejusque at- pinguiori minerva philosophari, si penitus meus
tnbuiis, cum uberrimam ac copiosissimam dissertat. ejus introspiciatur, merilo ardua ac subtilissima
D.LeNourry, infra damus; huc igitur veiim adeasac anthropologicc ac psychologirc arcana aculissimo ob-
rideu quonam sextupltci argumento Dcus esse pro- lutu peneirasse cesitmabilur(l).
LeuiraTertulliano ( cap. 7, art. \ col. 804 el sqq.);
9 Platonis enim instar, parlem nnimce dislinguit du-
quooam sensu dicatur hominibus cognitus, quamvis piicem, unam quidem intelligcntem ae sapienticc sc-
sii invisibilis, incomprehensibilis, inccstimabilis; dem, altcram vcro ccccara ct intelligcnticc experteiu
quae hujusveri Dei et vivi scientia, sapientia et ccler- (>o}£xov et AXoyov); animam aulem a spiritu distingui,
uitas (coL 809 el $qq.); quid sibi vult vox illa Sepli- sensu gnoslico, negat: Si$epara$ spiritumet aninmm,
niii toties agitala, Deum corpus essc, etsi Deus spi- separa et opera; aganl in discreto aliquid ambo, scor-
ritos est (col. 811 et $qq.) (2). Itcm luculenter sum anima, seorsum spiritus; anima sine $pirilu vivat,
asserit Terluilianus Deum non esse nisi bonum $pirilu$ sine anima spirct...Ergo duo non erunt,qnoj
(Scorp. 5 ) ; ceque ac Dei bonilatem, ejus tuelur j u - dividinon possunt (De Anima, cap. 10, t. II, col. 665).
stitiam contra Marcioncm (lib. II, c. 11), etsi dicat C Cum anima idem sit ac spiritus, ncccssario scqui-
boaitatem essc Deo ingenilam, jusliliam vero acci- lur animcc propriclatcs casdem esse ac propi ictates
dentem, seuquoad effectum, accommodatam crcalurce, spirilus; hinc animam esse simplicem, a corporesc-
peccato posteriorem (lbid.y. hinc Deum cx nihilo om- ^aratam: tara duas res quam diversas ; nec proindo
nia creavisse, nec cclernam esse materiam, adversus impingendum est in id quod ct ab eo appelletur car-
Hermogenem egrcgie contendit (Qontr. Uermog., cap. poralis et effigiata, scu in specic et re subsistcns;
Wetsqq.). aliundc confitetur eam Dci flalu natam, natura chri-
t Pcrspicue adeo ac exacle loquitur Tcrtullianus de stianam, substantia simpliccm, liberam arbilrii, ra-
Trinitate divinarum Personarum c l carum consub- tionalcm, immortalcm, non cx gratia, ut omnesfcr-
stantialitate, ut nihil amplius desiderari queat : dis- me veteres, sed ex natura sua; cam vero post p r x -
tinguil quippe clarissimc, ccque ac nostri ccvi thco- sentcin hanc vilam, vcl dolerc apud inferos, vel gati-
logi ct doctorcs, trcs divinas personas, et de qualibct dere in coelis (lbid., eap. 58). Etsi alio loco doceat
earum prccdicat aclualem existeutiam in unitate animam, ante univcrsalem resurrectionem ncc pu-
unius ejusdemque naturce; ex quibus sane constitui- niri, nccgaudere; insuper quccdam peccata postmor-
tur calhoiiccc Ecclesice doctrina circa hoc myslerium. tem illico nobis luenda fore sub cxpectalione resur*
(Cf. lib. adv. Uermog. cap. 45,1.11, col. 237. Adv. D rcctionis.
Praxeam, cap, 2, eot. 156; cap. 3, col. 157 ; cap. 4, Carnem ipsam hominis mirum in modum glorifi-
coi. 159;cap. 8, col. 159; cap. 11, col. 166; cap.12, cal Tertullianus, nec qucmquahi Torsan cx palribus *
col. 167; cap. 13, col. 168; cap. 26, co/.188; cap. 50, reperias qui de ea insigniora dixerit. Quodcnmqne,
col. 195; cap.3i, col. 196. ) inquit, litnus exprimebatur, Christus cogitabatur homo
DeFilii vero divinitate, gcneralione, consubslan- futurus... lta limus ille jam tunc induens imaginem
tialitatc, fiiialione, aclcrnitalc, de Christo Deo et bo- Cltrisli futuri in carne, non tanlum Dei opus eral, $ed et
iniiic prophetarum vaticiniis prcenuntiato, in Ju- pignu$ (Dc Resurr. Carn. c. 6, t. II, coi. 802).
d*a carue indulo ac conversato, raoriuo, ad vitam Rursus eamdem carnem a peccalo rccrcatnm ct
rcgresso ac in ccelis assumpto, iterum remittemus cnm anima rediviva rcsurgentem, his adtmibrat deli-
0) Vid. J . A . Moehler Patrolog. oder chrislliche L i - neamcnlis : Cum anima Deo allegitur, ip$a ( caro )
lerccrgeachichle,f. U , p. 554, vers. gaUic.Paris.\$&. e$t quw cfficit, ut anima allegi po$$it. Scilicet caro
t

«) Cf. Nat. A\ex.Ui$LeccL$eec.U,art. VIII, /. III.

—Cantova indi$$erl. de Septimiiei Epiphanii anlhro- (1) Vide hccc luculentcr exposha in opcre jam lau-
pomphismQ. Medioi* *773, in-8 . a
dato J . A . Moeblcr. Patrolog. t. U , p . 36K vers. gali.
tS PRJEFATIO. U

abluitur, ulanhna emaculctur. Caro ungitur ut anima A pudel, quia pudendum est. Et mortuus est Dei Filius.
t

consecretur. Caro signatur, ut et anima munia- Prorsus credibile est, quia ineplum cst; el sepultus, re-
tnr. Cnro manus impositione adumbratur, ut et surrexit. Cerlum est, quia impossibile (De Carn. Chr.,
anima spiritu illuminetur. Caro corpore et sanguine cap. 5, t. II, col. 763).
Christi vescitur, ut et anima de Deo saginelnr ( De Hcce saiis sunto, u l quantum in exponenda fide do-
Rcsurr. Curn. 8 ). Sequitur animam nubentem spi- gmatica prodesse possil Tertuliianus innolescat. Alia
titu caro, ut dotale mancipium, et jam non animce perplura sunt dogmata qucc, ab eo eadem ubertate
fumula, sed spirilus. 0 beatum connubium, si non ad- asserla ac uberius a doclissimo D. Lo Nourry com-
miscrit adullerium! ( De Anima, 41) Carnis de- menia, habes in hujusce lomi dccursu ilerum iu l u -
imim cum Christo ovanlis iriumphum splendide cem prolata.
describil : Ilic (Jesus Chrislus )... carnis quo- Quam egregie rccteque Scptimius intellexerit veram
qnc depositum servat in semetipso, arrhabortem sum- sinceramque operoscc et practiccc fidei nostrcc no-
VIOJ tolius. Quemadmodum enim nobis arrhabouem spi- tionem, nibil magis nobis oslendit quam amplissima

rilus rcliquit, ita el a nobis arrhabonem carnis accepil,et disciplincc liturgiccc descriplio, confertaque veterum
vexit in ccelum pignus totius summoj illuc quandoque rituum copia, in omnibus ejus scriptis diiTusa. Cum
redigendce. Securi estote,caro et sanguis; usurpastis et B maximi pretii sint qucc hanc primorum scccttlorum
ccelum et regnum Dei in Christo ( Dc Resurrccl. Carn. distiplinamatque consuetudines exbibent, singula afle-
c . 5 I , t. II, col. 869). rcmus quam accurate liturgica documenta, qucc in
Ncc in hoc animx inlegrce ciinnocuce, quamin lapsrc Septimii scriplis memorantur.
ac maculalcc statu describendo infclicior. Originale Et ut a baptismo ordiamur, vetustus hic doctor
pcccalum admillit, docelque egregie quomodo quam tradit primo loco laboriosa opera ante baplismum
Iate c l priniigcnia labcs scrpserit ac omnes in- suscipienda, crebras oralionesjejunia, geniculationcs
feccril: Anima hominis velut surculus quidam ex ma- et pcrvigilias, cum confessione saltem occulta om-
trice Adam in propaginem deducla et genitalibus foemi- nium relro peccatorum; dcinde qucc ad collationem
naj foveis conimcndata, cum omni sua paralura pullu- baptismi pertineant, trinam immersionem, et triunt
labit, etc. (De Anim. 19). Satanam pronunlias... per sanctissimic Trinitalis personaruin invocationem,
qucm homo a primordio circumvenlus ut prceceptum postrcmo qucc subsequantur, nempe unctionem post la-
Dei cxccderet, et proplerea in mortem datus, exinde vacrum, imposilionem manuum et, utpluribus merilo
totnm gcnus de suoscmine infectum, suoj etiam damna-visum est, collalionem Spiritus Sancii pcr confirma-
tionislraduccm fecil (DoTcstim. Anim. 3, l . l , col 618). lionis sacramcnlum, imo et Eucharisticcparlicipa.io-
Audiatnus nunc eumdem Chrisli orluni in tcrris C ncm (Cf. lib. de Daptismo).
quasi novo cantico concincntcm : iVove nasci debebat Tertuilianus pcculiarem traclatum de Pcenitenlia
IIOVOJ nativitaiis dedicator... llaic est nativiias nova, dum concinnavit, pulchrum adeo ac clcgantem, u l c u m

homo nascitur in Deo, in quo homine Deus natus est, nonnulli ausi siut ipsi perperam abjudicare; in quo
came antiqui scminis suscepta, sine semine antiquo, ut omnes Poenilentice ante vel post baptismum pubiicc
illam novo semine, id esl spiritaliter, reformaret exclu- privatimvc pcraclae ritus afleclusque apprime descri-
sis antiquitatis sordibus expiatam (De Carne Christi, bit, uti aliquatenus videre est paulo infra, ubi de exo-
c. 17, t. II, col. 781). mologesi, qucc cum provolvil hominem, magis relevat;
Terlulliano apparuit humanitaselbenignilas Salva- cum squalidum facit, magis mundalum reddit; cum ac-
toris in carne, verbum caro factum, lanquam omnium cusat, excusat; cum condemnat, absolvil. (De Poenit.
fldci mystcriorum principium el finis, novce creatio- c. 9, 1.1, col. 1244.)
nis fastigium el fundamenlum, unicum mundi orien- De Eucharistia disserens Tertuliianus tradit Chri-
tis mediiullium, unde omnia in nos bona derivantur, stianos summo mane convenire consuevisse ad my-
quo cuncta qucc Deum religant et homines, remeant Slcrium hoc celebrandum; laicos de prcesidentium
ctconncctantur. Hinc Scplimii vehemens et acrior inanu sacramenlum sumpsisse; in propriis manibus
impclusquo in admirationem Yerbi iucarnati rapitur, D accepisse; in proprias domos intulisse, utjcjuni, sub
quo cujuslibet hoc magnum pietalis sacramenlum vel una specie pariiciparent; recens baptizatos sive i n -
lcviter impugnantis impiosausus carpitet retundit: fantes, sive adultos, eodem beneficio donatos fuisse.
quo insanire videlur, prcc nimio in Chrislum natum Hierarchiam Ecclesiasticam a laicis dislinctam,
et passum stupore : Sed jam hic, inquit Marcioni, variis instructam ordinibus, quibus sua sunt munia,
responde, interfeclor veriiatis ; nonne vere crucifixus est suaque propria nomina, apud hcereticos disturbalam
Deus? nonne vere mortuus, ul vere crucifixus? nonne aut penitus exstinclam, inconcussam vero et ab
vere resuscilatus?... Parce unicce spei totius orbis. QuidApostolis ad usque novissima lempora perenni suc-
destruis necessarium dedecusfidci?Quodcumque Deo ccssionc apud Catholicos servatam, Terlullianus pas-
indignum e$t, mihi expedit. Salvus sum, si non confun- sim profitetur, ac praisertim in aureo illo de Preescri-
dar de Domino meo. Qui mei, inquit, confusus fuerit f ptionibus libro, quem forte adhuc catholicus con-
confundar et ego cjus. Alias non invenio materias con- scripsii, jam vero monlanista edidit, in quo baereticos
fusionis, qucc me per contemptum ruboris probent benesui temporis suggiilat, quod ordinationes eorum te-
impudenlem et (cliciterstuttum* Natus estDei Filius, nonmcrarice, levcs, iiiconstantcs, quippe cum alius hodit
23 PRJ5FAT10. 26
evitcopus, cras alius: hodic Diaconut, qui cras Lcc- A ratam, innoccntia inlegram, casiitate mundam,
tor;hodic Presbytcr, quicras laicus. (Ibid», c. 11, l.II, agape coronatam, curu pompa operum bonorum, i n -
col. 56, 57.) tcr psalmos ct liymnos dcductam ad Dei ahare, om-
Malrimonium, cum Apostolo vocat magnum sacra- nia a Dco impctraluram, Cbrisliani maclabant.
menUiM ;zijuxtamcechiam et (ornicationem docet rc- Strictius ac feslino pede cujusnam sit usus Terlul-
putari conjunctiones oceuUa$,nec*prin$ apud Ecctetiamliaui iii re rrfbrali et ascetica, ut promisimus, carpi-
profe$$a$, nec ab episcopo, pre$byleri$ el diaconit mo- mus. Illicoac primo cxplorandum foret quinam qua-
nogamis postulatat (De Pudicit., c.4, t. II, col. 987). lesve fuerint Cbristianorum mores. Ea disciplina
Cuiqiie iliud notum : Unde $ufficiamu$ ad enarrandam patienliw divince agere no$, inqtiit Nosler, $ati$ mani-
fcucilalem eju$ matrimonii, quod EccUsia conciiiat et fe$tum e$$e vobi$ potc$t, cum tanta hominum multi-
confirmat obtatio ct ob$ignat benedictio, angeli renun-tudo, pars pene major civitatis cujusque, in silcntio
tianl,Pater rato habel?(\dUx. 1. II, c.9,1.1, col. 1502). et modestia agimu$, $inguli forte noti inagis quam
IIccc demum de prece sivc privata, sive publica, de omnc$; nec aliunde no$cibile$ , quam de emendatione
wcris synaxibus, ac Dominica coena Tcrlullianus vitiorum ( Ad Scapul., cap. 2, t. I, cbl. 700).
babel: Chrisliani orabant, ccclum suspicienles, ex- Jam vero quanta Christianoruin charitas qucc vcl
pansis manibus, in Cliristi cruci aflixi modum ac for- B clhnicos inadmiralionem rapit: Vide, inquiunt, ulin-
roani, capite nudo, vultu voccquc demissa, ad orien- vicem $e diligant, et ut pro alterutromori sint paratillpsi
temconversi ;anleorationem manus ablucre, penulam enim clhnici ad occidendum alterutrum paraliore$(k\>o-
uepooere, plerumque soliti; alii inter orandum assi- log. 59,1.1, col. 471). Quanla cotijugum christianorum
deotcs, alii sub conspectu Dei,angelo adhuc oralionis castilas, et caelibum mtiltorum integritas, et virgiuum
ttsoie, starc et ipsis revereutius ccstimantes; alter- innocemia! Quid enim in$igne prce[erimu$, ni$i primam
uis demum PsaUnorum cantibus et hymuis sese re- sapienliam, qua frivota humanm manu$ opera non ado-
crcaotes, ac post prcccm osculuiu pacis noo subtra- ramus; ab$tinentiam,qua ab atieno lemperamus; pudici-
bemes; siue monitore, qui voce praeiret, sed de pe- tiam,qnam nec oculis contaminamus;mi$ericordiam, qua
ctore atque jntimo cordis afleclu deprccanles; die super indigentes flectimur; ipsamveritalem,qua offen-
solis cum lcctitia eonvenienlcs; tumsacrorum libro* dimus; ipsam tibertalem, proqua morinovimns (lib. I
nim lectioui vacantes; scripta simul Prophetarum, ad Nation., c. 4,1.1, coL 961). Cuinam inauditum cst
commeutariaque Apostolorum recitanles; admonitio^» quam invicte Tertullianus cum Cbristianorum mori*
nem prxsidetilis audientes; lum castigaliones cl censu- bus conferat philosophorum pracslantissima exem-
ramdivinamexcipietites, a cominuiiicalioiic orationis pla modestiac , ccquanimitalis , fidei, simplicitatis
etconventus ctomnis sancli commercii dclinqucnti- C (Apolog., cap. 46)? C;eteras intcr Christianoruin
bus relegatis. Episcopi his syuaxibusprccsidcbant, ct virtules maxime emicuit tam scdula quam durajc-
eorum auctoiitate, presbyteri et diaconi, probati cle- juniorum observantia, qua non miuus quam aliis
a i , seniores nuncupati; a quibus nec de aliorum ma- virlutibus ab cthnicis discrepabant. Nec iis sa-
nu, in tcmpore victus, etiain antelucauis coetibus, tis fuit non solum publicis in calamitatibus, scd aliis
Eucharistiic sacramenlum sivesumendum,sive rcser- etiam diebus tam sevcra austeraque jejuuiorum ob*
vaudum, ut doini sumerent, excipiebant. Erant et servatione iram Dei placare, sedm sacco ctiam, ait
prater diem solis, jejuniorum et stationuin dies, qui- Tertnllianu«,ef cinere volulante$,invidia cceium tundimus
bus prolixius orabant, genua flcctcntes cum reliquo (Apclog., cap. 40). Huc refcrcnda forcnt pulchcrrima
bumilitatis more, ad arain diutius, accepto corpore quLcin librisspecialibusconcinnavil Nostcrde oralione,
Domini, stanles. Eraut ct horce diei solemniorcs, de patienlice virlute, de vano mutierum cultu ct oma-
nempe lertia, scxla,nona, prccler icgitimas oratioues mento, de illicita speclaculorum frequculia, dc idoiola-
quic ingressu lucis ct noclis debebantur, cibum tria et variis ejusdem speciebus, dc martyrii prx oin-
ellavacrum pncire solcbanl, vigiliisque noctis inler- nibus excellentiori magnaniinilate.
cidebant; caHerum nihil omnino pncscriplum est, His, coronidis inslar, aduectantur selccla cx Ter-
nisi omni in tempore et loco orarc. Nihil vcro cele- D tulliani operibus ascetica documenla.
brius quain cum coena (it quec Agape dicitur; non Clirislianus Deum limel, non homines. — i Nos,
prius discumbilur quam oratioad Deum prccgustetur; qui sub Deo omniuin speculalore dispungimur, qui-
editur, quanlum esurientes frugique capiunt; bibi- que tctcrnam ab eo poenam providemus, mcrito soli
tur, quantum pudicis utile est. Post ccenam, aqua ad itinocentix occurrimus, et proscicnlice plcnitudinc, ct
manus ablucndas ponigitur, iuinina ad usque lucem pro lalebrarum difficultate, et pro magnitudinc cru-
dici acccndebanlur; tum remoia mensa, unusquisque ciatus, non diuturni, verum sempilerni, eum limcn-
ad hymnum aliquem, aut desumptum ex Scriplura tcs,quem tiniere debebitel ipse,qui limcntes judicat:
saocta, aut dcproprio iugcnio elicitum, iu loliuscon- Deum, non proconsulem timcntes ( l u Apolog., cap.
scssus et corona^ medio cancndum, provoci ur ; tum 45, l. I, col. 5 0 0 ) - »
precibus <graies Deo rcfcrunlur, ct iude discedilur Deusad peeniieniiamimpellit.— tBonum cst pccnite-
adeamdcm curam niodesiiic ot pudiciiia:, qui non re, an non? Quid revolvis? Dcus prcccipil. At enim illc
lain coenam ccenavcrint, quam disciplinnin. llanc non prcccipit tanlum, scd ctiam hortatur. Invital prcc-
l*06tiaiu de corde dcvotaiu, (ide paitam, veriuiccu- valo salulcm; jurans, ctiaun vivo diccns, cupit credi
47 riUSFATIO. 28
sibi.O bealosnos, quorumcaussa Dcus jurat! 0 mt- A dus. IJ quoquc dcsidcrium paticnlia lcmpcrandum.
scrrimos, si uec juranli Domino credimus (Lib. de Curcnimiinmodcrateforasabiisse, quem mox subse-
PamU., cap. 4, /. I, col. 1233). • queris? Cxterum impatientia in hujusmodi et spei no-
Peccalorem ad se revertenlem Deus benigne susci* sircc male ominatur, et fidem prccvaricalur. Et Chri-
— cQuis ilienobis inlelligcndusPater? Deus sci- stum lcedimus, cum cvocalos quosque ab illo, quasi
licet, lam Pater nemo; tam pius nemo.R ergo te fi- miserandos, non crquanimitcr accipimus (lbidem,
lium suum, eisi acccplum ab eo prodegeris, etsi nu- cap. 9, col. 1261). i
dus redieris, rccipiel, quia rcdisti: magisque dc re- Patientios encomia.— i Satis idoneus palienticc sc-
gressu tuo, quam de allerius sobrietate lcelabilur. quester Dcus. Si injuriam deposucris penes eum, ul-
Sed si poeniteat ex animo.... si porcos, immundum lor est; si damnum, reslilulorcst; si dolorcm, mcdi-
rclinquas pccus, si palrcm repelas vel offensum, De- cus esl; si mortem, resuscitator est. Quantum paiien-
liqui, dicens, Paler, nec dignus ego jam vocari /uus, ticc liccl, ut Deum habeat debitorem? nec immcrito;
Tanlum rclevat confessio deliclorum, quantura dissi- omnia cnim placita ejus luetur, omnibus mandatis
mulalio exaggerat. Gonfessio enim salisfactionis ejus intervcnit. Fidem munit, pacem gubcrnai, dilc-
consitium esl, dissimulatio contumacicc ( Ibidem, ctionem adjuvat, humilitatem instruit, poenitcntiam
cap. 8, /. I, coi. 1243). B cxspcclat, cxomologesim adsignal, canicm rcgit, spi-
c Exomologesis proslernendi c l humilificandi homi- rilum servat, linguam frccnat, manum conlinct, len-
nis disciplina cst, conversationem injungens roiscri- laliones inculcat, scandala pellit, martyria consum-
cordice illiccm. De ipso quoque habitu atque viclu mat, pauperem consolatur, divitem lempcrat, infir-
niandat, sacco et cineri incubare, corpus sordibus mum non exlendit, valenlcm non consumit, fidelem
obscurarc, auimum mceroribus dejiccre, illa quco dclectat, gentilQm invilal, servum Domino, Dominum
peccavit, liisli tractalionc inutare; cccterum pa- Deo commendat, foeminam exornat, virum approbat;
stum et potutn pura nosse, non vcntris scilicet, scd amatur in puero, laudatur in juvene, suspicitur in
animce caussa : plerumque vero jejuniis preces alerc, sene ; in omni sexu, in omni aetatc formosa cst(J6t-
ingcmisccrc, iachrymari,et mugire dies noctesque ad dem cap. 15, cot. 1270). >
%

Dominum Deutn tuum, preshyleris advolvi, et charis Adversusspectacula et theatra.—t Impudicitiam om-
Dci adgeniculari, oranibus fratribus lcgalionesdepre- nem amoliri jubemur. lloc igitur modo etiam a thca-
catiouis succ injungerc (Ibidem, c. 9, /.I, co/. 1242).» tro scparamur, quod est privalum consistorium im-
Ridendapcenitenlia, quce delicias non abjicit.—tkd- pudicilirc, uui nihii probatur, quain quod alibi non
jicito ad sumptum, conquirito altilium enormem sa- probatur (Lib. de Spect. cap. 17, /, I, col. 6 4 9 ) . »
t

ginam, defxcalo scncclutem vini: cumque quis inler- G Scenici semper infames.—«Arcenl scenicos honoribus
rogavit cuinam ca Iargiaris; deliqui, dicito, in Deum, omnibus simul et ornamentis... Quanla confessio est
cl periclilor iu cctenium pcrire. Itaquc nunc pcndeo malcc rei, cujus auctores quam acceplissimi sine nota
cl maccror et excrucior, ut Deum rcconcilicm mihi, non sunt! i (Ibid., cap. 22, co/,<J54.)
quem dclinqucndo laesi (lbid., cap. 11, col. 12i6 ).» Comadiis Christianis velitum interesse. — c An illo
Chrisliano mundus esl inslarcarcem.—iSi recogite- recogitabil eo tempore de Deo, posito illic, ubi nibil
mus ipsum magis inundum carcercin csse, cxiissc vos cst dc Deo ?... Pudicitiam ediscet, attoniltis in mi-
c carccre, quam in carcercm introisse, inlelligemus. mos? imo in orani spectaculo nulium uiagis scanda-
Majoi cs tenebras habet mundus, quce hominum prce- lum occurret, quam ipse ille mulierum ct virorum
cordia exccccant; graviores catenas induit mundus,qujc accuralior cullus, ipsa consensio, ipsa in favoribus aul
ipsas animas hominum coustriiigtitit; pcjores immuii- conspjraiio aut dissensio, intcrse dc comraercioscin-
ditias expirat mundus,hbidincs homiuum.Plures pos* tillas libidinum cunflabellanl. Nemo dcnique in spec-
iremo inundusreo3Conlinet,sciIicci univcrsum homi- taculo ineundo priuscogitat, nisi videri et vidcre....
uum genus. Judicia dcniquc non proconsulis, scd Dei Avertat Deus a suis lantara voluptatis cxitioscc cu-
sustiuct (Lib. ad Marttjr., cap. 2, /. II, col. 622).i piditalcm (lbid. cap. 25, co/.656). »
t

Exemplo Christi contemnendai diviticc.—lOmnipene D Verce Chrislianorum voluptates inhoc sceculo.—iJam

iu loco de conlcmnendo sccculo Scripturis dominicis nunc si pntas deleclaraeiitis exigere spatium hoc,
commonetur. Nec major ad pecunice contcmptum cur tara ingralus cs, ut tot et lales voluptales a Dco
cxbortalio subjacct, qttam quod ipseDominus in nul- contributas libi satis non habeas, neque rccoguoscns?
lis divitiis invcnilur; scmper pauperes justiftcat, di- Quid cnira jucundius, quam Dei Palris et Doiuui
vites prxdauraat. Ita delriraentum paiienthc fastidium reconciliatio? quam verilatis revelatio? quam erro-
opulenlicc prccministravit: denioiistrans pcr abjcctio- rum rccognitio? quam tantoruni retro criminum
ncs di>i(iarum, lccsuras quoqtie earttm compulandas vcnia? Qucc major voluptas, quam faslidium ipsius
non esse (Lib. de Patient., cap. 7, /. I, cot. 12G0). > voluptatis, quam sccculi lotius conlemplus, quam
Cur demorte amicorum nondoiendum.—i Cum con- vera iibertas, quam conscientia intcgra, quam vita
slet dc resurrcctione inortuorum, vacat dolormeulis, sufficiens, quam niorlis timor uullus Y (Ibid.,
vacat ct inipaticniiadoloris. Cur crgo dolcas, si pcr- cap. 29, col. 659). »
iisse ncu credis? Profectio cst, quaiu pulas raortem. Mati saccrdotes Judicis pejores.—iProh scclus! Sc-
Nou cst lugeodus, qui antecedit, sed plaue desiderau* mcl Jud%i Cbrisio roanus inlulcruui; isii impii saccr-
39 PR4JFATI0. 50
dotesquotidiecorpuscjus lacessunL 0 manus prccci- A credimus, non cssc, quod ulira crcdcre dcbcamus
dendce! Viderintanjam persimilitudinem diclum s i t : ( Jbid., cap. 17, /. II, coi. 20). >
Si te manus lua scandalizat, ampula eanu Quce magis De Clericorum coniincnlia. c Quanli igitur ct quantrc
amputanda, quam in quibus Domini corpus scandali- in ecclcsiasticis ordinibus de contincntia ccnscntur,
#
zatur ! » (Lib. de Idololatria, cap. 7, /. I, co/. 669. ) qui Deo nubere maluerunt, qui carnis suoe honorem
; Mulier christiana hominibut placere negligit, imo instiluorunt, quique se jam iilius pudoris filios dica-
horrel.— c Perfectae, id est chrisliancc pudicce, appc- vcrunt, occidentes in se concupiscentiam lihidinis
Utioncm sui uon lantum non appetendam, sed ctiam ct totum illud quod inlra paradisum non potuit ad-
cxsccrandam vobis scialis : primo, quod non de i n - mitti Inde apud nos plenius aiquc instruclius
tegra conscientia venit sludium placendi per decorem, prxscribitur unius esse matrimonii oportcre qui ad-
qucm naturaliler invitatorem libidinis scimus. Quid leguntur in ordinem sacerdolalem (De Exhort. Cast.
igilur in te cxcilas malum istud ?*quid iuvitas, cujus t.U,c. 7, col. 922, c. 13, coi. 930).>
teprofiteris exlraneam? lum quod teniationibusviam Ilomo imago Dei per liberum arbitrium. >— c Non
aperire non dehemus, qucc nonnuuquam (quod Dcus facie homo ad uniformem Dei expressus est; scd in
a suis abigat) inslando perficiuni.; certe vcl spirilu ea subslanlia quain ab ipso Dco traxit, id cst animce,
scandalum pcrmovcnt (Dc Cullu Foem. lib. II, cap. 2, B ad formam Dei respondentis et arbitrii sui liberlatecl
I . I , col. 1517 ). > poteslate signatus est. Hunc stalum ejus confirmavit
Fucoi adhibere, quale crimen. — c Non supergre- eliam ipsalcx.Nonenim ponereturlex ei qui non ha-
diendumin ornando corpore ultra, quam quod sim- beret obsequium debitum legi in sua polestatc : ncc
plices el sufficientes mundilicc concupiscunt, ullra rursus comminatio morlis transgressioni adscribcrc-
qaam Domino placere; in illum enim deliuquunl, qucc lur, si non c l conlcmplus legis in arbitrii libcrialcm
culeui medicaminibus ungunt, genas rubore macu- homini deputarctur... Sedet alias qualc erat, uttotius
Janl... Dispiicet illis nimirum piastica Dci : in ipsis mundi possidens homo, non in primis animi sui pas-
redarguunt, reprehendunt artiftcem omnium. Repre- sione rcguarel, aliorum dominus, stit famuIus(L//>.H,
hendunt enim cum emcndant, cum adjiciunt, utique advers. Marcion., cap. 5, 6, /. II, col. 290, 291). >
abadversario artifice sumentes addimenta ista, id cst Deus amandus u/ Pater, tlmendus ut Domimis. —
diabolo. > (lbid„ cap. 5, col. 1327.) cJuslilia Dciplcnitudocst divinilalis ipsius, exhibcns
Imago mulieris christiancv.—cProdite jam vos, medi- Deum perfectum, ct patrcm c l dominum : palreui,
camenlis ct ornamentis exstructce aposlolorum ciemctilia ; dominum, disciplina ; patrcm, poteUaic
caput marilis stibjiciic, ct salis ornalcc critis; manus blanda; dominum, sevcra ; palrcm, diligcndum pie ;
lanis pccupate , pcdes domi ligite, ct plus quam in C dominum, liincndum ncccssaric : diligondum, quia
auro placcbunt. Yestile vos serico probilalis, bissyno nialit pociiitcntiain peccaloris, quam mortem; ct
sanctitalis, purpura pudiciticc. Taiiter pigmentala;, timendum, quia noiil peccalores sui jam non pccnilcn-
Deum habebitis amalorcm (Ibid., can.tt). > tes. Idco lex utrumquc diffinil: Diligcs Deum, ct timc-
Chrislianus voluptales mundi fugcre debeL— c Tu pc- bisDeum. Aliud obscculori proposuit, aliud cxorbi-
regrinus mundi hujus, civis superncc Hicrusalem..., tatoii. Ad omnia occurrit libi Deus, idcin pcrcuiicns,
Nihil tibi cum gaudiis sceculi, imo conlrarium dcbcs. scd et sanans, mortificans, sed ct vivific.ns ; humi-
Scvculum enim gaudcbit, vos vero lugebilis. Et feliccs lians, scd et sublimans ; condcns mala, scd ct pacem
ait lugentes.... Omnia imaginaria in scrculo ct nibil facicns(/6/f/., cap. 13 cl 14, col. 300, 501). >
veri (Lib. de Corona militis, cap. 13, /. II, col. 9G).> Hucusquc bonum cssc ac perutilcin Terlulliani
Adversus verilalem nulla prccscriptio. — < Vcrituti usum cx omuibasqucc dc ejus doclrina congessimus
nemo prccscribere potest; non spalium tcmporum,non cnixe probare voluisse videmur; jam vero crimini
palrocinia pcrsonarum, non privilcgium rcgionum. nobis merito forct, ni ad pravum usum prcccavcudum
E x his enim fere consuctudo iuitium ab aliqua igno- nihilconsilii addcrcmus. At, quemadmodum quanltim
rantia vel simplicitate sortita, in usum pcr succcssio- prodesse qtieat ejus doctrina statuimtis, ila cx cjus
nemcorrohoratur,etitaadvcrsusveritalem vindicatur. D erroribus infercndum cst quam noccre possint,
Sed Dominus noster Chrislus veritatemsc, nonconsue- quam acri judicio cjus scripta scccrncnda sint. Porro
ludinem cognominavit ( Lib. de Virginibus vcland., alia communia habet paradoxa cum Monlanislis, a!ia
cap. II, col. 8b9). > vero adeo sibi propria ut hercsiarcha inde evascril,
Non ex personis fides probanda sed personce ex
9 ac horum crrorum asseclas Tcrluliianislas, cx auc-
fide. — c /Von ea personis probamus fidem sed ex fide
t
tore nuncupatos, prolulcrit.
personas; nemosaplens est, nisi fidelis : nemo major, Cerlum indubitalumque cst Tcrtullianum non so-
nisiChristianus : nemo autem chrislianus, nisi quiad lum erroribus ac dcliramentis Montanistaruin sub-
finem usque perseveraverit (De Prcescript* advers. scripsisse, vcrum etiam cadcm.ardcntissime propi-
Hwret. cap. 3, /. II, col. 1 5 ) . » nassc. Isliusmodi suntomnia quibussuum Paracliluui
Non alia qucerenda scientia, quam Jesu Christi. — passim el procaciter vendilat; quib^s sccundas nuptias
c Nobis curiositate opus non est post Christum Je- non solum damnat, sed insuper enormitatcm vocat
sum, nec inquisitione post Evangelium. Cum credi- Omni crimine majorem ; quibus illicilum esse,urgcute
mus, oihil desideramus ultra credcrc. Hoc enim prius persccuUoni5 i c s i u , tuui fugere lum scso pecunia
y
51 PRiEFATlO. : 52
rcdimere docet. At refugit animus rcfcrro iuju- A aliorum , maximcqne ipsius Ecclesicc respiciens auc-
rias quas evomuit doctor ille protcrvus contra torilaiem! quam cilo privati cujuslibet ingenium
Dei Ecclesiam ; quibus Catbolicos impciit, quos pas- subverti (jueat! quam pronus ejusdcm in errores
sim appellal Vsychicos, id est animalcs homines lapsus! quam verc de Tertulliano in sui Commonitorii
ac carnaies. Eosdem arguit quod, agapes cele- cap. 1 8 , pronuntiaverit B . Yincenlius Lirinensis :
braudo, ventri indulgerent et impudiciiiis opc- Terluilianus calliolici dogmatis, id est universalis ac
ram darent, confessoresquc in carccre deleutos ad vetustcefideiparum tenax, ac disertior multo quam
inlemperantiam compcilcrent. Prcccipuos liabes Ter- felicior mutata deinceps sententia, fecit ad extremum
9

luiliani raontanisice errores, e quibus ansam arripuit quod de eo beatus confessor Hilariusquodam loco scri-
ipsc prodendi odium suum, animumque crga Calholi-
cos infensissimum.
Pervenimusaderrores qui Tertuliiano hceresiarchce
proprii sunt ac peculiares ; ac ne in immensum pro-
traliamur, ad Pamclii, Rigahii, ccelerorumque com-
mcntatorum notas infra subjicicndas, hccc minutatiin
pcnsanda rcmillimus. Notabiliora promcre sulftciat. B
Ac primo loco, virginem Deiparam virginitatem iu
partu amisisse audet profitcri. Tum de anima, etsi
nonnulia benigne cxplicanda censemus, multa nulio
pacto excusauda remanent, uli, cxempli caussa,
qucc solemniora ct omni modo corpulenlice debita ,
ea quoque adcsse animac , ipsam ex proprio
sexu distingui, vel masculiuo sciiicet vel fccininino;
trinam, sicuti et corpora , per longum, latum
ct profundum , dimcnsionem haberc; corporis hu- matim aggrediamur. Nihil enim magis ostcndit quam
niani speciem ac figuram prcc se ferrc; uon esse
qualitatis inanis et vacuce, sed qucc teneri possit,
aerei coloris ac lucidam. Nolabililcr insuper errat
Terluilianus,cum docet Ecclesiam ibi etiam haberi,
ubi sunt duo vcl trcs, licet i a i c i : ubi tres Ecclesia
y
bit: Sequenti, inquit, errore detraxit scriptis probabili-
bus auctoritalem.
ARTICULUS III.
DE L I T E R A R I I S T E R T U L L I A M A N N A L I D U S .
Modo perpensa, utul fieri licuit, Tertulliani mul-
tiplici auctorilaie, atque dalis, qucc ausi sumus ac
potiora duximus, de rccto ejusdeinusu consiliis, jam
ex hoc ordine rcrum minime dcclinarc videinus, cum
quinam fucrint in co virorum doclorum impensi Ia-
bores, sive ad codices transcribendos, sivc ad edi-
tioncs proferendas, sive ad textum in recentibus
linguis transfercndum , sive ad quccdam rci Terlul-
liancc puncta sigillatim enucleanda, in dccursu scc*
culorum, singulis volveutibus annis, rccensere suin-
tot virorum in cumdcm auctorcm opcrosa acindefessa
aemulatio, quanti Tertullianum feccril omnis relro
antiquilas ac rccensior eruditio, quanla fuerit cjus
aucloritas, qualive diligenlia ac prudenlia quisque
ejus scriptis usus fuerit. Prcehabitis eadem iu re

est licet laici! horribilis sane propositio, ex qua fu- C

t
studiis, ac prceseriim Car. Traugolt Gottlob Schoe-
x

ncstiora bene mulla pro Ecclesia consequunlur. nemann rara admodum Bibiiolbeca historico-lileniria,
libcnlius, pro morcnostro ac jure, uicnles, primo
Silenlio praetereo alios errorcs quos non solus ipse
de codicibus manuscriptis, quorum notitia ad iisque
propugnavit, sed et alii ex vetuslioribus, cccleroquin
nos pervcnerit, pauca libabimus; lum editionuni,
in re nondum ab Ecclcsia definita : ex.gralia, rebap-
vcrsionum ac commentalionum amplam sericm ad
lizandosesseabhccrcticis bapti/atos: item eo refertur
singuios annos, quantum licuerit, referemus (I).
opinio millenariorum, et descriptio paradisi quem in
Apologet. cap. 47, appeliat locum divincc amoeni- § I. P E CODICIBUS T E R T U L L I A N I .
tatis, recipiendis sanctorum spiritibus destinatum, et
iPost antiquissima Cypriani,Laclanlii,IIilarii, E u -
maccria quadam ignecc zoncc a notitia orbis commu-
scbii, Rtifini, Hieronymi, Augustini, Yincenlii L i r i -
nis segregatum. Quibus addendum vcnit quod habet
dc angelis nposlatis, qui filias hominum cognove- nensis, de Tertulliani libris, ingeuio, auctoritatc lcs-
ruut (1). limonia, nulla subinde per plura scccula remancnt
ejus vesiigin, obrulusquc videlur subceleberrimoGc-
Iilud autem porteutuni cequare videtur, inquit
lasii papcc dccrclo, qui indisttncla cjus opera intcr
auctor quidam vitcc Tertulliani, virum hunc scilicct, . , . ^ »
. , .,. . . r\ apocrypha amandavit. Excitus laudem ex iis apo-
r r
subhmi ingenio donaium , fideni conciliare poluisse D / . .
. " r
cryphorum
D r v n l i n r n m ltcnchris,
AiiAhns rrursus
n r m i s iin luccin prodiil
n lncr*in nrf ciica
hujusmodi erroribus, db visiones mulicrum quibus fatisla Caroli Magui tempora, cum ex immani bar-
rrqiie ac sancli Spiritus revclationibus omnimodam barorum colluvie croersa renascerentur studia litc-
fidcm prccstabat. rarum. Qucc imprimis Qoruere Lugduni, in velusta
Uinccumprcclaudatoauctore concludendum est (2) eruditionis ac eloqucnticc Gallicce sedc, nec parum
jam nos aTerlullianoIapso admoneri quam lubrica res favisse archicpiscopi lugdunenses, Leidradtts intcr
sil hominum inlellectus, de se nimium prcesumcns, quoscl Agobardus,memorantur. Porro Tertullianuni
sibi uni omnia tribuens , nimiumque credens, nec prae omnibus iii deliciis habuissc Agobardus cxis i -
(1) Hcce ct alia Terlulliani paradoxa infra repe- mandus est, quippe cujus exstaut plures UK.UI;-
ries cum anlidoto Pamelii, et altbi aliis commenlato- scripti codiccs nomen cjus prx sc .fcrentes. Hiuc
rum notis sanata; ab erroribus quibusdam perpe- Igilur:
ram ipsi imputatis Tertullianum vindicat Lump.
Dibliolh. histor.criiica P P . , t. YII,c.li,p.709 sqq. (1) QuaedoctissimaeSchoenemanni noliticc addcuda
(2) Corbiniani Thomcc disscrU final. op. c i t . ,
9
censuimus, hxc uncinis prccfigenda, curavimus, c:c-
p. I9i. tera uovis tautum titulis, autalio dislinximus ordinc.
55 PR/EFATIO. 34
Srcculo nono. A tinet Cf. lltcncl. catalog. p. 245. Eo tisus cst ad
suam cditionem Rigaltius.
« 1° ftiler ann. 814 el 840. I. Codcx Agobardi
c Y . Eod. lemporc, Codex Uartccus caractcris cle-
p i i o r , membranac, literis uncialibus minusculis
ganlia baud Puteano detorior, ncquc centum annis
clcganiibus ac nitidis cxaratus, 204 fol. in-4°
recentior, judicc D. L c Nourry, qui cum acccpit ab
compaclus, vetustate nimia laccr ac diuturno udore
Achillc llarlcco, Parisiensis senatus prcesidc, in coqitc
marginum corrosus ac lancinalus, exlat in Bibliotb.
bonas ct malas deprehendit lecliones.
reg. sub num. 1622. Jam prope manibus absquc
« VI. Eod. lemp. Codex Augustas-Taurinensis, cui so
pericuio iraclari non poterat, cum nnper eximius
offendisse lcslaturMabillontusinlliner.ltalic.l. I,p.8.
ilie cddex tandem recenti opera resarcitus est, nec
i VII. Eod. lcmp. Codex Colbertinus prior , quem,
salvis tamen pluribus foliorum frustulis pcllucidis,
jubente abbate CoIbertino,aCaroIo Duchesne, accepit
in quibus aliquot emicabant grammata qucc nunc,
D. Le Nourry, cui ab annis circiler 700 visus cst
margine deficicntc, vci obstante opaco liniminc,
exaratus.
extinguunlur. In 2° folio, sub lilulo rccenliori manu
afc literis quadratis inscripto, bxc vclusto caractere Sxculo duodccimo.
legunlur : L I B E R O B L A T U S A D A L T A R C S . S T E P H A N I E X
Jt « VIII. Infra ann. 4050. Codex Morbacensis in cnjus
V O T O A G O B A R D I E P I . In eod. fol. verso, mc SU.NT TER-
fincjnanu rccentiore scribitur : Orate pro domno ab-
TTJLLiAKi L I B . xxui. Sequitur indcx istc : A D N A T I O N E S
bate Morbacenei, qui alius non esl ac Barlholomccus
U B . 1. I T . AD MATIONES LIB. I I . DE PRiESCRIPTlONE U E -
de Andclo , anno 1455 monasterio prccfectus. Varias
RETiCORCM LIBER 1, DE SCORPIACE : DE TESTIMONIO ANlMiC
ejus lectiones sedulo D. Nic. le Nourry deccrpscrat
—D£ CORONA—DE SPECTACUlis LIS ( sk) DE IDOLOLAlria
cumquc 600 vel 700. abhinc annis scriptum dtt-
LA (sic)—DE CENSU A N I M j E — DE ORATIONE — DE CULTU
ccbat.
FCMINARUM — I T . DE CULTU FOEMINARUM — AD UXOREM
— I T . AD UXOREM — DE EXUORTATIONE CASTITATIS — Scnculo dccimo-lertio.
D E SPE FIDELICM — DE PARADUSO — DE VIRCINIBUS V E -
«IX. Codcx Colbertinus recentior, delalus cx urbe
LVNDIS — DE CARNE E T ANIMA. In allora columna ejus-
Tutelensi anno 1687 a D. Slephano Baluzio, noialus
dem folii : D E C A R N E X P I D E P A T I E N T I A — D E P A E N I T E N -
in Colberl. bibl. n° 5271, olim in Regia 5973, nunc
TIA—DE ANIME SUMMISSIONE—DE SUPERSTITIONE S/ECULI
1689, haud 400 annis recentior judicio D. Le Nonrry.
— L E G E I N X P O H T T . Porro dcfic.it codcx in \\brodeCarm
Conlinet in priori parte Didymi de Spiritu S. tracta-
Christi, ad hccc capitis X verba: item cum prmumant
y tum D. Cypriani epp. et opp., et posteriori parle
von carnis sed animcc nostrce. — Nihil cxtat de se-
C Apologeticum Tertulliani.
quentibus libris, nec ullum verbum, dc quatuor p r x -
ccdentibus in indice memoratis. In operimento mem- Sceculo decimo quarto.
hrnnaceo ac rubro, aurcis lincis ct lileris dislincto,
i Ah annis!462 ad 1500 saltem referendi sunl co-
Icgilur : JACOB. GOTUOFREDUS. 1. C . DOMO PARISIEN-
dices quos in uberrima Hirsaugicnsis abbaticc biblio-
S15 R E G I £ PARISIORUM BIBLIOTUECiE. HiC Cnim i l l -
tbeca vidit J . Trithemius, ac meminit libro de Scripi.
signis cst codcx quem primus tractavit Gothofre- ecclesiast., ubi de Tertiilliano. Ibidem mcmoratur
dus, c quo primus duos ad Naliones libros edidit, adhuc extare liber de Exstasi, qui desideratur.
q<:cmqnc his cdilis regicc bibliolhcccc dono d i - t Auno 1481, pridie idtis januarii scribebat An-
tavit. gelusPolitianus deTcrtulliano epistolam haud sccus
t II. Codex Agobardinus,* snporiori divcrsus, in B i - ac si ejus libros, quotquot eliamnum habemus, in
hliolh. Lugduno-Balava, ah llavercampio laudalus, inanihus habuisset.
scd non dcscriplus. Vide infra Haverc. prcefatione < X . Ad annum 1492 prodiit codex bibtioth. regice
ad Apologctic. col. 250 sqq. Parisiensis, olim num. 4313-3. nunc n. 2616 prccsc
Sccculo decimo. fcrens, haud amplo volum. 50 fol. mcmbranac.
i Ill.Circaann.900.CW<x Claudii Puleani, carac- D conslans, niiida ac elcganti caracterum recentium
lere pulcherrimo, elegantibus uncialih. 80 fol. in forma , ad usum cquitis cujusdam Bartholomxi
forma 4° compactus, asservaius in biblioth. rcgia, Chaici, archigrammatei ducalis Mediolan., transcri-
olim n° 5971, nunc 1623 nolalus, solum Apologetic. ptus ab Hieronymo Waradeo; lextus optimcc n o t x ,
Iibr. contiuens, quem in manibus hahucre ac con- licet recentior, Post varias rerum ac dominorum vi-
suluerc D. N i c . L e Nourry et Rigalt. ces, ut constat ex notis primo foiio affixis, penes A n -
tonium Faur sub num. 178 fuit.
Sxculo undccimo.
f Sccculo XV adscribuntur Tertulliani quwdam de-
c IV.Circaann. 1000. CodcxPelri Pithoei, ex carac- clawationes, quas in catalogo biblioth. Middlehill sub
lcrum forma a D. Nicol. Le Nourry el aliis V V . DD. n. 2577reperitHcenelacinseruitin sua mss. bihiioth.
nndecimo sxculo adscriptus, olim ex Pitboei schedis
Codices cclatis inccrtcc.
R R . Palrum Oratorii Jesu collegio Trecensi dono
daius, nunc in bibliolh. urbis Monlispcssulani asser- < Xl.Codex velus ignolusunde Apologeticus primum
vatus,membranac.,in-r, omniaTertuiliani opera con- exscriptus est.
33 NliEFATlO. W
' < XII, X l l f . Ilirsangiensis cl Palemiacensis primi A et insunt indicia, quae altentum obscrratorcm adver-
fucruntcx quibus, Tertullianus, Rhcnano obstelri- tere possunt in hujus libelli babilu veluti capitum la-
cante,prodiit.>Eliamnunc servantur in urbe Schleti- bula ipsum prxcedens, quae sic exscripta est, ut fere
stadt, ex ipsamet D. Rhenani biblioth., Tcrlulliani in reliquis Tcrt. Apologelici cum Lactanlio editioni*
scripta qurcdam niss. mcmbranac. Cf. Hxncl. p. 437. hus exscribi solet, in dimidia ferc parle pagincc se-
XIV, X V . Gorziensis et Fuldcnsis, quem postbac cundcc folii primi; tum ipsius anni notae dcfeclus,
F r . Modius diligentius excussit, plurimum T c r - vix ohvius in hujus loci et lypographi edilionibus, de-
tuiliano emendando profuerunl. inde quod post subscriptioncm subjicitur: Sermo de
X V I . Gagncei Codicem, ex quo pleniorem Tertullia- vita eetema (I), qui pariler cum sequentibus Laclantii
nttm dedit, ignoramus. cdit. quce Tertulliani Apoiogeticum adjunctum ha-
XVII. Brilannicus ctenobii Masburiensis a Joh. L e - bent, plerumque prodiit. Possunt hccc saltem exci-
lando cum Gelenio communicatus, plane egregius; tare Y V . DD. utcuriosius de b i s , ubi Iicct dispi-
y

qtti usquedum non habebanlur libros Tertull. prcc- ciant.

buit, aliis contra qui jam exstabant, carcns. 1493.
XVIII. X X I V . Codices Pamctii; tres Vaticani car- Mcdiolani per Vtdericum Scinzinzeler. fol. Q Sepli-
dinal. Sirlet jussu in usnm cjus collati, duo monas- B niii Flor. Terlulliani Apologeiicus adv. gentcs. Cat.
lcriorum S. Amamli ct S. Bavonis in Belgio; unus Bibt. PinelL p. lal. 682, tom. I.
Anglicanus, qui penes Job. Clementem fuit. 1494.
X X V . Codex Bongarsii, quo usus est Heraldus. Vcneliis, cura et expensis nobilis viri Domini Ocla*
X X V I . Codex quem Salmasius ad librum de Pallio viani Scoti M odoetiensis,\Wl,qu'\riio idus octohris per
perpolicndum adhibuisse professus cst. Bouctum Locatetlum : Q. Scpt. Tcrlulliani Apologe-
X X V I I . XXVIII. Codiccs duo mcmbnanacei in b i - -ticus, cum Laciantio.
bliotheca Lugduno - Balava n. 524, 576 existentes, 1300.
quibus Iiber de Paitio comprehenditur, ac usus cst Parisiis, ap. Jo. Petit. 4°. Tertulliani Apologeticus,
Ilavercampius. cum Lactantio, si conjeclurte fiderc licet.;
Insupcr variantcs lecliones, quas e variis libris
Sccculo dccimo sexlo.
mss. F . Ursinus collegerat, notemus, quas post
Wouwerium Rigallius in ustim vocavit. JE01 —1600.
< X X I X . Codex Vaticanus, contincns cum chronico Ciim Laclantio itcrum ilerumque prodiit Tcrlul-
V . Bedce multa alia e quibus fragmeiitum Tertui- ^iani Apologelicon : 1502, Venel. f o l . ; 1509, Venet.
liani de exsecrandis Diis, primo cditum ann. 1630 Q f o l . ; 1509, Paris. 4 ° ; 1511, Venct. f o l . ; 1513, Pa-
n J . M. Suaresio, bibiiotheccc Valic. cuslos, ncc jam ris. 4 ° : Florent. 8°, ap. PhiL Junt. Junlincc exempla
nbhiuc rccusum, itcrum in hac noslra cdilione dalum scorsum eliara repcrias. V i d . Cat. Bibl. Pincil. P P .
T. II, col. 1114. CodcxMlle, inquit Suaresius, litcris lat., n. 681.
longobardicis scriptum anle scplingentos vcl octo- 1515.
gentos annos scriptus vidctur. Vcnetiis in ajdibus Atdi et Andrece soccri, mcnse
< X X X . Codex Ambrosianus, e quo Mtiralorius cruit aprili 1515. In fronte : T E R T U L L I A N U S . Prceiniiluniur
uUimam partem tractaiusrfe oratione , vctusius qui- prxlcr Jo. Bapt. Egnatii Ven. ad Gasp. Conlarcnum
dem, eodem judice, al nuliibi ab eo descriptus, ncc Palricium Vcnet. et philosophum prxcipuum epist.
ulli aflixus cctali. i dcdicaloriam, Iljeronymi vita Tcrlulliani, ct capi-
Perperam Terlulliani nomine inscribunlur duoco- lum labula.
dices Parisienses, quorum alius in bihlioth. regia 1521.
num. 1656,alterin bibl. S.-Gcnovef. num.694asser- E D . PRINCEPS BASILEENSIS I. Operum Terlul-
vatur, neuler vero vel minimum Tertulliani habct liani, Bas. apudFroben. fol.t OpcraQ. Seplimii Floren-
vcsligium. tis Tcrlulliani, inter lalinosEccIesixscriptoresprimi,
§ II. DE SINGULIS EDITltNlBUS, VERSIONIBUS, kC VA- D sine quorum lectione nullum diem inlermiltebat olim
BIORUM IN TERTULLIANO COMMENTATIONIBUS. divus Cyprianus, per BEATUM RIIENANUM Sclctsta-
Sxculo decimoquinto. diensem c lcnebris eruia atque a situ pro virili vindi-
1483. cala, adjeclis singulorum librorum argumentis c l a l i -
Q. Seplimii Florcntis Apologeticus adversns gen- cubi conjecturis, quibus vctustissimusauctornonnihii
tcs. Impressum Veneliis per Bernardinum Benalium. illuslratur. Quorum calalogum proxima pagina repe-
s. a. nota. fot. Cbaractcre eleganli gaudct, literis ini- rics. Fioruil sub C x s . Scvcro Pcrlinace et Antonino
lialibus minio adpiclis. Singulatim quidem hic Tcr- Caracalla, valdc vicinus aposlolorum temporibus,
tnllianilibellus in bibliotheca Rcgio-acad. Goett. exstat circa annum a Christo passo 160. Quare boni consu-
ct memoratur in biblioth. Pinelliana t. I Patr. Lat. lenda sunt hujus scripta , si alicubi varient a receptts
n. 683. S c d , ni fallor, ad Lactaniianam editionem horum temporum dogmalis, cum omncs synodos an-
ab eodem Bern. de Bcnaliis factam ct a Fabricio com- teccsserit, apostolicis illis exceptis, quarum in Actis
memoratam pertinet; qnam, quia forlc rarior sit, (!) Ad verbum inscriptus: liem sermo de vita wtcr*
nolim continuo cum Bunemanno in dubium vocarc , na, caput 47.
a riUFATio. 58
Lucascommeroinit.Gaude, lector, et hunc tlbi ra- A 1528.(1) 4530.
rum ac novum thesaurumpara, ac vale. i Iu calce, fo- Bas. ap. Frohen. f. repctiiioncs primce.
lio ante indicem proximo : BasUece apud J o . Trobe- 1530.
mm: mettse Julio. A n . 4524. Opera quce in hoc E D . BASlLEENSISII.tfasifeaJ.f. OpcraQ. Septimii
voiumine conlinentur, quorum catalogum pagina l i - Plorentis Teriulliani Carthaginiensis, inter latinos
tuli adversa prcebet, haec sunt: de Patientia liber; de Ecclesice scriptores p r i m i , sine quorum lectione
Carne Christi; de Resurreclione camis; de Prccscri- nullum diem intermittebat olim divus Cyprianus, per
plwne heereticorum; Adversus omnes hatreses; Adversus Bcalum Rhenanum Seletstadiensem c tcnebris crula,
Jutueos; Adversus Marcionem libri Y ; Adversus Her- atque a situ pro virili vindicata, adjcctis singulorum
mogehem; Adversus Valenlinianos; Adversus Praxeam; librorum argumentis, et nullibi non conjecturis, ac
de Corona miiitis; Ad Martyres; de Pamitentia ; de nuper collatione Gorziensis exemplaris cx Medio-
Yirginibus velandis; de Habitu mutiebri; de Cultu foe* matricibus oblata, non solum longeemendatiora facta,
minarum; ad Uxorem suam libri I I ; de Fuga in persc- vcrum ctiam pro re nata novis ac relexlis annotatio-
culione ; ad Scopulam ; de Exhorlatione castitatis; de nihus cxposita illustrataque. Quorum cataiogum
Monogamia ; de Pailio ; Apotogelicus adversus genies. proxima pagina reperies. Floruit sub CESS. Severo
Ceperat cdendi Tertullianum consilium Rhenanus, B Pcrtinace , ct Anlonino Caracaila, valde vicinus
cum forlc in codiccm vctustum Paterniaci (Patterlin- apostolorum lemporibus, circa annum a Christo
gcn) ccenobii Transjurani incidis&t, mox adjutus passo 160. B A S I L E * : 1539. M E N S E M A H T I O . De hac
ctiam covlice JJirsaugiensi (Hirschau). (Jlrumque la- secunda editioucaudiamus, qurc ipse Rhenanus literis
men lani corruptum et mendis plenum, simul scri- prrcfixis, datis Seletsladii sub cal. mart. 1539,
piunm ntrobique lam similem deprehendit, ut altcr scribit : c Iterum damus Terlullianum, sed emcnda-
ab aitero descriptus videretur, et ni semel vixdum liorcm, quam antehac. Cujus rci cattssa, quod colla-
inscripti libri, dum Frobenii prxla vacarent, typis lionem cjus codicis, qui Gorzicc in Mediomalricibus
cicudi coepti essent, omnino ab opere deslitutum se asscrvatur diligcnlia ac dcxteritate Huberti Cusii-
foisse affirmat. Secutus ergo in profligando labore nci—adjuvantc Dominico Florentinosodali peraclam,
hoc cst, ut iquando loca mendosa deprehenderet, et non cura jurisconsulti D. Claudii Cauliunculcc Ferdinandi
subvenirent exemplaria, sciens religiose esse tractandaCcesaris a consilio, tandem nacli sumus. Nec vcro
auclorum scripta non secus ac res sacras , nihil muta- (antum profuil illa , quamqttam multum profuit,
rei, ted conjecturas, quce tum in mentem forte venie- quantum momenti atlulit ad cxactiorem castigalionem,
bant, in marginibus adjiceret, quarum nonnutlai, i n - quod deprchcndimus stibinde grcccissarc Septimium
quit, nec mihi multumarrident, verum cupiebam lecto- C figuris et coiislrticiionibus grsecis ulcnlem. Apparct
rem dubitalurum adjuvare. Quod si non ubique successit, sanc noslrum auclorcm in lcctioneGrcccorumvclerum
non est idcirco damnandus conatus.t Pergit: < Ulinam qui plurimi id temporis ct soli inter sacros intcrprctes
mihi copia fuisset exemptaris quod in Gorziensi cmno- hahebaiitur assidtic vcrsatum, ut imbibilam et i m -
bio servatur, id abest ad tettium milliarium ab urbe pressam mcmorice Grcecorum dialect6n eiiam la-
Mediomairieum, et ilem ejusquod apud Futdam cxstat tine scribens interoblivisci nequiret. Nos hujusmodi
vtl ejus quod esse Romce ferunt. Sed spatiis iniqui tropos indicavimus, et quidcm sccpe crassius, modo
temporis exclusi, non potuimus ea nancisci. Quamquam apertius; nam voluimus adjuvare studiosos. i a m
vereor nihit nostris esse emendaiiora, quando codicesdcdit retexendarum annotationum ansam collationis
quibus usi sutnus, Hirsaugensis et Paterniacensis, tam istius opportunitas, ubi lcctio posterior a priore non-
constanter per omnia consentiebant, ex divcrsis altati numquam evariat. Hoc quoniam erat indicandum,
bibliolhecis, et non uno tempore descriptu Sed hujus aliam etiam exposilionem mttlata verba desiderabant.
conferendi Utborem aliis committemus. i Non licuil adcsse Basilca dum editur opus. Ycrum
Prceler argumenta , singulis libris una cum annota- Sigismundus Geienius, homo magni iti literis judicii,
tiunculis prccmissa, prxfixit Rhenanus vitam Ter- et eruditione summa prccdilus, in recognosccndo
tuiliani, itemque disputationem, sub nominc admo-1) opere vicariam opcram in officina prccslilit, qui
nitionis ad tectorem dequibusdam Tertultiani dogmatis; merita laudc non cst fraudandus. i — nanc novce
sobjonguntur vero Definitiones ecciesiasticorum dog- * editionis prccfationem cxcipiunt Proverbia aut Pro-
maium, posthac Gennadio adscriptcc, et index deuiqoe vcrbii speciem referentia, quibus passim in scriptis
dictionura sententiarumquc ac dogmatum. Inscripsit suis utilur Scpt. Tcrtulliahus a vulgo maximam par-
opusprincipi Stanislao Turxo, Episcopo Olomutzcnsi. tem descripta, lum rcpelita ex priori cditione epistola
Ab arlificio typographico hcec edilio est satis insignis, nuncupatoria el vita Tertulliani. Admonitio dc qni-
turo charactere magno et nitido, tum figuris vel busdam TerluIIiani dogmatis ad calccm rccessit, dcfi-
cmblematicis, vel mythologicis et historicis ligno nitiones cccles. dogmatum penitus omisscc sunt.
impressis, quce partim margines tituli, itcmque p r i - Index novus clprorsus alius est. Ad margines textus
mce dcdicalionis, ct deinde ipsins texlus paginam dicta el scntenticc insigniofcs diligenler notatcc.
primam cingunt, partim literis initialibus majoribus
acceswrunt, ( i ) In Cat. Bibl. Mus. Britt., t. II, laudantur :
Opera — cum annot. B . Rhenani et F r . Junii l Bas,
1528. f. incptc \ S C U O E N E I I A N N .
 59 PR^EFATIO. 40
AdnotationibuS ad libr. adv. Valentinianos ncccssit A chartarum ac lyporum clcganlia intcr nitidissimas
tabula iigno impressa, docirinam cornm in efOgie sis- numerari debet hccc cdilio. ln Bibliotheca Baluziaua
lcns. Tandem qui singularcm libcllum supc- hujus exempiaris Apoiogeticuscum cod. ms. coilatus
riori cdilione conslituerat, traclatus Adversus om- crat.
nes hcereticos, lanquam particula pcrperam avulsa 1561.
libro dc Prascriplionibus hic ad corpus suum Parisiis apud Andr. Wechelum. 4°. Q. Scpt.
$

rcdiit(l). Flor. Tcrtulliani liber de Prcescriptionibus ad-

1545. versus hxreticos', cum scholiis Jo. Quintini Hedui.
ED. PARISIENSIS\.—Pari$ii$fol. pcrGAGNiEUM* 1562.
Accesserunt Gagncei opera X I (2) libri TcrtuIIiani : ED. BASILEENSIS IV. — Basiiecc. fol. Rcpctitio
de Trinitate lib. I, de Animcc tcstimonio lib. I, de cditionis a. 1550.In fuic : Bas.in off Frob. pcr Uier. 9

Anima lib. I, dc Spectaculis lib. I, dcBaplismo lib. I, Frob. et Nic. Episcopium, mense septembri.
contra Gnoslicos Scorpiacum lib. I, de Idolola- 1562.
tria lib. I, dc Pudicitia lib. I, de Jejunio adversns c VERSIO G A L L I C A I. Tractat. Tertulll De Prccscri-
Psychicos lib. I,de Cibis Judaicis epistola, dc Ora- ptionibus hwreticor. per Aubertum de Maccrc, evul-
tione lib. I ; ex quibusde Trinitate et de Cibis Ju- B gala Parisiis. >
daicis posthac Novatiano vindicati sunt. Undc vero 1563.
Gagnceus naclus sit hos libros, cum ipsius editionem c VERSIO G A L L I C A I. L i b . De Corona Miliiis per
oculis usurparc non contigerit, dicere non liabeo, nec eumdcm, ibid. >
reperire quidem polui quemquam, qui hujus editionis 1566. .
notitiam dare opercc duxissel; in Cat. Bibl. Thottiance ED.BASILEO-PARISIENSIS.Pflmfi* npud Andci-
1.1, p. I, p. 62, hoc anno c l loco, forma ilcm num Parvum( \) $ub iniersignio Liiiiaurei via ad D.Jaeo-
t 9

maxima mcmoratas invenio editiones duas, unam bum. Accurata Geleniance repctitio. Tomis duobtis 8 ° .
Terlultiani opera ex recogn. Beati Rhenani, ap. In fine cujusque : Par. excudebat Andrein Wcc/ic/us.
Carolum Guillard , alleram per eumdcm ap. JIu- 1566. Index Gelenianus (ab J. G. confeciu$ quitl
gonem et hmredes jEmonis a Porta. Ulra harum Ga- sibi velit, nescio) ad tomi cujusque comcnta cst
gncci sit, an utraque neseio. rcformatus.
1550. 1572.
ED. BASILEENSISIII. Basilecc. foI.iQ. Seplimii Flo- i VERSIO GERMANiCA I. Q. S. F . Tcrtulliani cert:r* p

rcniis Tertulliani Carthaginiensis Presbyicri, aucioris justn et necessaricc Prcescriptiones advcrsus omncs
antiquissimi ac doclissimi scripta, el plura quaui an- c hccreses in germanicum idioma a Laurent. Alberlo
le, et diligentius pcr industriam bene lilcratorum ali- Franco translat. et excus. Diiingcc. >
quot ad complures veteres e Gallicanis Gcrmanicisque 1579.
bibliotbecis conquisitos recognita codiccs, in quibus ED. PAMELIANA—ANTVERPIENSIS I. fol. i Q .
prcccipnus fuit unus longc incorruplissimus in ulti- Septimii Fior. Terlulliani Carthaginicnsis prcsbytcri
mam usque petilus BriLinniam : non omissis accuratis opera, quce hactenus reperiri polucrunt omnia. J a i n
Beati Rhenani annotationibus. Catalogum aulcm poslremum , ad cxempiaria manuscripta colialiono
aperiet versa pagina. Accessil et index copiosior, facla, quam accuratissime reeognita, aliquot cliain l i -
Bas. 1 5 5 0 . In fine : B A S I L E . E A P U D I I I E R . F R O B E N . bris auctiora; nunc primum in capita, et cerlo ordinc
ET Nic. EnscoriUM, A N N O 1 5 5 0 , M E N S E M A R T I O . I hahila, quanto (ieri potuit lomporum ralione, in quin-
Curavit hanc editionem Sigismundus Gelcnius, cujus que tomos distincta, cum Jacobi Pamelii Brugcnsis,
jam in Rhenaui sccunda partes laudavimus. Exhibct theologi, archidiaconi Audomaropolitant,argumcniis
prcctcr libros supcrioribus cditt. Basilecnsibus vulga- et adnotationibus toti opcri inlerjeclis; quibus tum
tos eos quoquc, quos Parisiensis rccens produxerat, Ioci obscuriores explicantur, tum quidquid ad a n l i -
sed e codice Briltannico, in quo singuli isli libri quilatem ccclesiasticam spectat, illustralur. Abcodem
cxstabant, ex anlehac editis tamen modo illi tres: de j> p l i o recens adjccta Tertulliani viia,Scrip(uraruui
a m e

Resurreclione carni$ de Prce$criptionibu$ adv. hcer. et citatarum index locupletissimus , aliaque Prolego-
9

de Monogamia, repcriebantur. — Prcelcrea Apologc-
lico accessit commcnlarius Fran. Zephyrini Floren-
tini, nune primum edilus. Repctita ctiam hic inveuics
Rhcnani epistolam nuncupatoriam, vitam Tcrtuiliani
ac proverbia ct admonitionem dc dogmalibus. A
(1) OmnihusCatholicis innotescat necesse estRhe-
nani animadversiones censoria Inquisitionis Hispanx
virguia notatas fuisse et Romce a S. Pio Papa V l i -
brorum prohibitorum indici inscriplas, propler l i -
beriores hujusce editionis aniraadvcrsiones super E c -
ciesicc leges, rilus et instilutiones. E D D .
(2) X V numerat Pamelius in E p . dedic. ed. 1£79,
ad Pont. E d . prcefixa ; perperam. S C U O K N E M A N N .
mena. > Adjutus est auctor novce htijus recensionis,
Jacobus Pamclius (a Pdmele), imprirais itribus mss.
mcmbranaceis codicibus Vaticanis, cardinalis S i r l c l i ,
Bibl. tum Valicancc prccfecti, cura jussuquc codici
excusocomparalis. Habcbat eliam libros mss, monas-
teriorumS.AmandiacS.Bavonis etAngiicum codiccm,
qui penes Jo.Clementem anglum erat; necnon Latini
Latinii llali et Jo. Harrisii Angli,ab ipsiscum eo com-
municatas conjecturas varioruinque deniquc homi-
(I) Male hccc ap. RoberU Steplt. prodiisse Sandio
dicitur. S C H O E N .
4! PRJEFATIO.
nuni iloctorum varias obscrvationcs. Quibus admini- A 1580.
cnlis tantuin sane profecit, ut loca innunicra casli- ED. BARRiEANA—Parifii< apudMich.hdianuinad
gassc, liiulca stipplcsse, quccdam ctiam superflua, monl. divi Ililariisub insiyni slelice coronatce, t Opcra Tcr-
qure cx marginc in contcxlum irrcpserant, non injuiia lulliaui ct Arnobii quolquotabinlerilu vindicari stim-
rcscidissc sibi vidcrctur. Primum etiam in capita niorum virorum industria polucrunt, cum vclcriim
libros omncs dislinxit, argumentaque nova ad capi- exemplarium lum rcccniiorumcollationc restituta, lo-
tum distinclioncm comparala el ipsius Terlulliani cis Sciipturcc aucta el illustrata conimenlariisqme nlias
verbis conscripta addidit. Deinde tottim opus in auctoribus subobscuris ct difficillimis 11011 nicdio-
quinqtic lomos parlilum cst : quornm primo ronti- crem luccm aflcrrc potcrunt. Omnia sludio ct labore
ncniur libri advcrsus Gentes ct Judceos ; secundo Iienati LanrentiLde ia Barre. Addilis indicibus fidissi-
Parrunelica ; terlio scripta adversus Hcereses; quarlo inis ct amplissimis.i ln iiue : i Excudcbat Pclrus L c
Poem.itacum Fragmentis operum, quicdesidcrantur; Voirrier, regius iu Matlieiuaticis Typograplius, Anno
quinlo dcnique ca quce adversus Ecciesiam scripsit, sal. hum. M . D. L X X X . mensc Junio. i (n) Primus
cl aliena qucedam; librorum in singulis partibus eo- Laurentius Barrceus id cgit, u l , quce passim in
dcm quo conscripli puianlur, ordiuc liabilo. Admont- scriplis variis V Y . DD. impriinis Bcroaldus, Alciatus,
lioncm etiam de Tertulliani dogmatibus seu erroribus Crinitus, Turnebus, Verlianius, Hoionianniis, Cuja-
ea quam Rbenanus conscripserat, longe lucuplelio- cius, Scaliger ad emeiidandtiin explicandumvc T c r -
rcm c l < rdine alpbabetico confeclam cum Anlidoto, tulliauum contulissent, conquirerct, ct cxccrpta una
u\ vocat, edidit (a). Ordo vero conlentorum hic c s t : cum stiis adnotalionibus Rbcnaiii commcnlariis alli-
V Dedicaiio ad Pontif. Max. Gregorium XIII, dala ncrel; ubi vero 1111 deficcrcnt, in libris scilicct post
Diwci ipsa Exaltalioiiis Crucis die 1 5 7 9 ; V Dedicalio
Rhcnanum addilis, de suo profcrret: iu co lameii
aitera ad Philippum II Hisp. regem scripl. ib. eod. lecloribus moleslus, quod sua nusquam a Rhcuani
1 4 scptembr.; 3 ° Indiccs libroruin quovis tomo con- nliorumve distinguerct. Rhcnani cpistolam nunctipa-
icntorum et auctorum codicumquc, qui Tertuiliano toriam itemque admonitioncm de quibusdam Tcr-
eastigando usui fuere , notitia; lum 4 ° vita Ter- tuliiani dogmalis repeti curavit, vitam Tcrtuiliani de
lulliani pcr Pamelium, et 5 ° Paradoxa Terlulliani suo addidit, prxlcrea amplum pra?flxit autorum, quo-
cum antidoto Painelii; G° Terlulliani jurisconsulti rum flde annolatt. conscriptx suiii, caialogum. Nmi-
romani Iegum rescripla ; landcm 7 ° Indiccs in Ter- cupavit hanc edilioncm praiccplori suo De La Bigue
tuilianum, cum locor., tum aliorum auctor. ab eo Th.- D. Quod exlernam faciem speclal, adiiiodtim
cilator., tum rcrum.— Qui quarlo tomo coniprehen- nitida esl editio, adornataquc satis coinmode annota-
duntur, libros poclicos c l fragmenta scu indicia po- Q tionibus stib tcxlu disposilis divcrsis quoque typis
tius libroruiu dcperdilorum apud alios auctores aut expressis.
ipsnm Tcrlullianum obvia primus hic Pamelius ope- 1582.
ribus Teriull. inseruit. Ad poetnata quod altinet, VERSIO G E R M A N I C A I. Libri De Patientia a Luc.
in libris adversus Marcionein et carmine de Judicio Maio, Smalkala&c, in 8 \
Domini Tertulliano vindicandis, Gc. Fabricii ( i n 1583.
poclis christianis ), in carmine de Sodoma vero En. P A M E L I A N A - P A R I S I E N S I S I. — Parisiis sub scuto
Sixti Sencnsis (Bibl. Sanct. lib. IV) auctoritalem Basiliensi sol. Patnciiana rccusa. Iluic dcmum cdi-
sequebatur; Genesin autcm el ad senatorem quce cum tioni accessisse videntur : (b) Proverbiales Formulee
Sodoma carmine Cypriano olim asseruerat, propter Operis TertuUianici conlentcc, brevibus scholiis illus-
orationis similitudinem, Tertulliano nunc dcmum ad- tratcc per Andream Hoyum Brugenscm, cui Iianc
jodicavit et denuo recensuit. Hccc excipiunt Grccco- curam ipsc Pamelius injunxerat, ul prcciixa Iloyi ad
rmn operum fragmenta : ad amicum philosophum de Painelium epistola, dala apud Atrebates Kai. Januar.
Noptiarum angustiis seu de Virginitate; de Falo; de 1 5 8 3 , nos docet. (c) Utrum vero et ejusdcm Hoyi in
mundis et immundis Animalibus; de Circumcisione ; Tertullianum Pamelii op. resiitulum Epigramma,
de vestibus Aaron: de Trinitate; de censu Animcepquo singulorum librorum, qui hoc quinqucpartilo
adversus Hermogenem ; advcrsus Appellelianos; dc opere continentur arguincnla ex ordine indican-
Paradiso; de Spe fidelium ; de Ecstasi lib. sex; ad- t u r , hac demum editione accesscrit, an olim jam
versus Apollonium ; Aiiorumaliquot etfalso inscripto- fuerit vulgatum, nescio. Hujus cxemplaris apolo-
rum. T. V . continentur: de Exhorlatione Castitatis; geticus cum cod. MS. collatus exstabat in BibL Balu-
de Monogamia; dc Fuga in persecutione, ad Fabium : ziana.
deJejuuiis adversus Psychicos; dc Pudicitia; Nova- 1581.
tiani dc Trinilaie; ejusdem de Cibis judaicis; cjusd. E D . P A M E L I A N A - A N T V E R P I E N S I S II. Anlverp. apud
epistolarum de vcra Circumcisiouc c l vero Sabbato
' (a) Intcr repelilioncs Pamelianas sine cditoris 110-
nolulcc.
mine Caveus laudat; perperam. S C U O E N E M .
(a) Prima quidem editio Pamelii ad manus non cst, (b) Sandius edil. Parisiensem bujus anni cum No-
neque typographos et Bibliopolas, apud quos prodiit, tis Rhenani ct Junii P . laudat; qua lide, afflrmarc non
indagare potuimus, sed desumta bacc sunt ex ed. Par. ausim.
1598, cui qucc insupcr acccsscrc, suo io 0 comrae- (c) Sciliccl ex cdit. 1 5 9 8 . Paris. mihi in his judi-
morautur. S C H O E N E M . cauuum fuit, ut scmcl jnm professus sum. S J U O E N E M .
T L R T I L L I A M I. (Deux.)
43
Plantin. fol. cadera rcpclila; in Cal, Bibl. Lci- A temporis bisloriam contexerc voluisse). Hccc in
dens. (Lugd. Bat. 710*. ) scribilur : Tcrlnlliani
Op. ex emcnd. Jac. Pamelii cum coll. codicis
MS. Agobardi pcr Jo. Mcrccrium. Antvcrp. 1584. f.
1383.
E D . P A H E L I A N A P A R I S I E N S I S II.—Parhiis, ap. Mich.
Sonnium. f. Q. Sept. Fior. Tertulliani opera omnin,
ad excmplaria MSS. coliatioue recognila, aliquot
ctiam libris aucliora, ex cditione el cuui annolatio-
nibus Jacobi Pamelii : accedunt ejusdem Terluliiani
vila, aliaque prolegomena. Cat. dc ia Bibl. du Roy.
T. I . p. 365. Non succurril jamjam, ubi laudata inve-
nerimTerlulIianiopcracum nott. Jac. Pamelii Paris.
apud Mich. Somnium. 1548. quod hinc constat erro-
rcm esse typographicttm.
1594.
c Y E R S I O C A L L I C A n . L i b . De Corona Militis per
Florimundum Remond (Louis Richeomc ) Burdig. >
1595.
Lugduni Batavor. ex off. Ptantiniana. 4. (Sic in
Cat. Bibl. Leidensis) ct 8. ("Cat. de la Ribl.
(hi R o i . p. 364. 1.1. ) Q. Sept. Fior. Terlulliajii
Libcr de Pallio, ex cditione ct cum nolis Francisci
Junii.
1596.
ED. HEIDELBERGENSIS. \.--.Jleidetb. ap. Com*
melinum f. a Rhenano, Pamclio, Junio emendata. Lau-
y phi Scaligeri notatum, altcrum cui a Dominico Baudio
dant Sandius, du Pin, ct Cave.
1597.
E D . PAMELIANA-FRANECKER/E I.—Franeckerm C
cxcudebat j E g . Radceus ord. Frisirc typ. Q. Septimii
Florentis TerluIIiani Carthag. Presbyteri, auctoris
anliquissimi quce adhuc rcperiri potucrunt onuiia :
ex editioue Jacobi Pamclit Brugensis. Quibus seorsim
addilcc sunt annolalioucs Bcati IUicnaui Sclelsta-
diensis, auctce censura inquisilionis Ilispanicrc : (a)
ilcmque castigationes ac nolce perspicuce c l brcvcs
F R A N C I S C I J I N I I Bilurigis , lum ex MSS. fide, c l
Lalini Latinii Yilcrbiensis, aliorumque symbolis
comportalce , tum conjccturis gravissimis alquc Commcnlaiia. Catalogum totiusoperis invcniel leclor
lecti^simis accuralcc. Communes prcclerca indices
accesscrunt locorum Scripturce sacrcc, aliorum aucto-
rum itemque verborum et rerum locuplctissiinus. Pa- enicndatioiies f. conjecturcc post cdit. Pamel. a .
mclii texlum atque ordinem Junius religiosissimc scr-
vavit, nisi quod lomo quarlo fragraenta et indicia p
dcperditorum librorum penilus omibit. Annoia/iones
ilcmPamelii omuino absuni. (b) Posttexlum seorsim
primum ipsius Juuii, dcindc Ubenani animadvcrsioncs
subjcctce sunl. A c ist.e quidcm, quibus eliam Junii,
ndOrdincsBclgii F . dcdicalio; data Lugd. Bat. a . d .
Kalend. Marlias 1597, cum vita Tertulliani ab ipso
reeens conscripta prcefigitur (dc Pamelio enim judi-
cat non vicam eum Tctlulliani, sed curiosam illius
(a) In Catalogo libr.cxpurgator. Madriti 1584, jus-
suCard. Gasp.Quiroga Arcbicp. Toleiaui. gen.inquis.
ilisp. cdilo. S C U O E N E M .
(b) Perperam laudalur a Fabricio — cum nolis Rbc-
naui, Pnusclii el Fr. Junii. (D/>i.SS.pro Ver. Rct.
tSr. p m. ) Sr:iiOE.NF . -M
PR/EFATIO. 44
fronlc gerunt: ad Q. S. F l . Terlulliani opera quce
cxlaui omnia casligationes et notcc, quam maxime
in tain vctustum el gravem scriptorem ficri potuit,
pcrspicucc ct breves (r). Iti quibus lum omues fermc
omniura sxculi nostri doclissimorum hominum
icctiones, craendaiiones, iuterpvelaiionesquc ncccs-
saricc cx M S S . fide el conjccluris probabilibus adu--
nantur ct adscribunlur suis auctoribus; iis ctiam
e.xpressis, qucc non viscc sunl plane rejiculac: tum cx
collationc cxcmplarium ioci quanv plurimi ad veri-
latcm rerum propriclalcmque vcrboruni dc penilis-
simx anliquitatis lcnebris proferunlur supplcli, cor-
rccti, illustrati alquc confirmaii. Post Rbenani anno-
lationes acccssil variantium leciionum in librum Apoto-
B gcticum et adversus Judoxs indiculus, quas ex M S S .
inembranarum prcesertint M S . Fuldcnsis colialionc
Franciscus Modius Brugensis olim observaverat, ct
posteaquam diu apud M . Yelscrum Auguslanura deli-
tueranl, ah co cnm Gasp. Schoppio Franco, tuni
juvcne, commuuicatcc erant, qui Junio tandem ens
transmiscrat. Laudat imprimis Junius multas Pamc-
lii emendalioues Fuldensis M S . auctoritalc cssc
firmatas. Collatio qtiidem ipsa ad ed. Barrcci 1580,
Paris. (a) facla erat nec mutata a Junio, sed pagincc
lantum novce cdilionis sunt adscriplce. In Bibl. L c i -
densi extant duo h. e. cxcmplaria, unum mann Jose-
adscriptcc sunt casligationcs Josephi Scaiigeri e x
aulographo (b).
1597.
E D . P A M E L I A N A - G E N E Y E N S I S l.—(ienevce c u m n o i .
Pamelii (Sand. Du Pin Cave). f
io98.
E D . P A M E L I A N A - P A I U S I E N S I S 111.—rarisiis apud
Laurentium Somnium via Jacobcea in Circino aureo.
M. D. X C Y H L Vide titulum cd. 1579, cui bic insuper
addila : i Accesscre ct loci ex conjcciura L A T I N I
L A T I N I I Yiteibieiisis restituli, clerudila in lib. d c
Pallio JOANNIS M E R C E R I I Anleccssoris Biluriccnsis
posl cpist<das dedicaiorias; et in singulis tomis
prj-f'tiiinculas de librorum ordine. > — Lal. L a t i a i i
158"). conscriplce (Prxfatio ipsius d. Romx K a l .
Novcmb. M . D. L X X X I U I . ) ct seorsim cditcc crant
Roimc 158 4, per Fraucisc. Zanneliim ct rcpelitae
postca suntaccuraliusaC.MacroinLatinii Bibi. Sacr.
et Prof. p. 191. Codiccs quidcm non habcbat, utc-
batur lamen codicum ab aliis laudaloi um varietalc;
(a) Qucc brevcs el pcrspicucc ipso Junio visro sunl a n i -
madvcrsiones, eccdem et Scaligero castigationc dignis-
siiua;, et Scbociicmann mercc hariolaiioncs habiUc
suut. « boctissimiis Grclserus cdidil vindicntioiiem
quorumdam locorum TerluIIianicorum a Francisci
Junii Calvinislic depravationibus. ln opp. Creiz. t.
Y, pars V , p. o05, edil. Ratisbon. 1735. f. > E D D .
(b) Ilaiic edilionem Rcnatum Laurcntium Lulcliae
Pnrisior. 1580, Darrceo aiclore cdidisse Junius scri -
bit. Tu \idesuo loco a t.obis dicta. £ciK>E.\Ljit
45 PR/EFATIO. 46
insnnt quoquc ct P. Ciaconii Tolclani quccdam partim A satis prrcdicabo. Quanquam valde voluissem diutins
cxingento, partim ex Cod. Valicano. Ccelcrum typo- apud me dcliluisscnt, donec iilis ab ingenio noslro
rtim et cbartcc nitorc admodum bcec eruditis com- dccentior cultus acccssisset. Scd jam sponte curren-
mendalur. tem incilavit nescio quis clamor, uthrec publicare fe-
1599. stinarem, quo salisfierct curiosilati illorum, qui pati
ED. PAMELIANA-HEIDELBERGENSIS II. — fleidM. non poterant, hunc exilem et fugientcm gloriolcc
apud Commelin. f. Repetila Pameliana Du Pin. splcndorem ad nie perlingere. >
1599. 1605. -
Colonia apud Amold. Mylium. 12. Q. Scpt. Cracovim, in off. Andr. Petriconii. Q. Sept.
Flor. Terluilianus liber de prrescriplionibus adver- Fior. Tertulliani de Prccscriptionibus adversus
sus Hccrelicos, ex ed. et cum annotationibus Jacobi omnes hcerelicos liber, dislinctus in capita el bre-
Pamelii. vibus notationibus, ex Jacobi Pametii commentariis
1599. illustratus.
i V E R S I O G A L L I C A II. Ileritm edita lib. De Corona 1607.
pcr eumd. Fiorimund. Ad calcem tract. ejusdem de E D . P A M E L I A N A - F R A N E C K E R J E . I I I . — Franeckerce f.

Aniichristo et Anlipapissa Johanna. i B repelita ed. a. 1597. Sand. Genevm f. c. not. Pamelii.
Du Pin.
S i E C U L O XVII. 1601 —1700.
1608.
1600.
E D . P A M E L I A N A - P A R I S I E N S I S IV. — jPuris. f. repe-
Parisiis per Ambros. Drouart. 8. Terlulliani liber
de PBIUO cnm inlerpretatione galiica el notis iatinis lilio Pamelianas, Paris. 1598. Sand. Fabr.Cave. Cat.
Edm. Richerii. ( Cat. de ta Bibiiolh. du Roy. Bib[. Barber. Mus. Britt.
p. 364.) 1609.
E D . P A M E L I A N A - A N T V E R P I E N S I S IH. — Apud Com-
1601.
ED. PAMELIANAHEIDELBERGENSIS III. — fleidel- metin. f. Repetilio Pameliancc. Antv. 1583. Fa»
bergce. (. c. notis Pamclii. Sand. Cave. Eani- bric.
dem hoc anno Genevce prodiisse Dupinius adno- 1610.
tavit. ED. PAMELIANA-PARISIENSIS V*. — Parisiis. f.
1601. eadem laudanle Ouditio p. 218. T. I. Comment. de
Cotonice Agripp. in-12. Tres gravissimi perpetuce SS. Rom.
Catholicce fidei constanlicc testes. Tertullianus de 1612.
praescriptiouibus. Vincentius Lirinensis adversus C Francofurti ad Moenum, typis Richterianis. Joan-
profanas omnium hcereseon novationcs. Edmundi nis a Wower cmendationes epidicticce ad Q. Sent.
Campiani obiati certaminis in causa Fidei ralioncs Flor. Tertulliani opera. CaL de la Bibl. du Roy.
decem. CataL Bibl. Regalis Carlhusice S. Martini. p. 365.
Neapoli 1764. f. 1612.
1602. c V E R S I O G A L L I C A I I . Tract. Prccscriplionum, Bros-

c In librum de Prcescriptionibus notas edidit Juslus scco interprete,Paris. in 8°.>

Calvinus in libro Moguntice edito sub hoc tituio: Prcc- 1613.
scriptionum adversus hcereticos perpetuarum tractalus Lutetice Parisiorum. Ex off. Plantiniana, apud //a-
sex. > drian. Perier, via Jacobea. Q. Septimii Flor. Tertul-
1603. liani Apologeticus. Desiderids Heraldus cx anliquis
« Theodori Pelreii confessio TcrtuIIianica ct Cy* libris eraendavit, commcnlarto libro illustravit, ct
prianana in IV libr. digesta. Paris., in-8°. > duos digressionum iibros, quibus ejusdera Tcr-
1603 tuiiiani et aliorum scriplorum plurima loca qua
Francof. 8. Jo.aWower. Emendaliones Epidicliccc D emendantur, qua exiiiicanlur el illustrantur, adjecit.
ad Q. S. FI. Terlulliani opera. c Jo. a Wowcr M. Minucii Felicis Oclavius. Desiderius Heraldus MS.
iettori: Totus hic libcllus non lam in specicm, quam Reg. ope emendavit el nolas addidit (Miuucii F .
usum paratus cmendationes promiltit, quibus Ter- libro peculiarislamen tilulus prrcfigilur, quem suo
luJliani opera inOnilis mcndis liberanlur, eas exem- loco vide). Iu emendando boc Terlulliani Iibro usus
plo vcterum Epidicticas inscripsi; quia specimen et est Heraldus duobtis codd. MSS. allcro Pulcani
vptAMpnpj* majoris opcris; cui me, quam pri- palris per filios lamen ipsi communicalo, altcro Jacobi
mum per rerum mearum varielatcm licebit, accin- Bongarsii. Ilium etsi jam olim adhibuerat Jacobus
gaw. Beneficium tamen illarum, ne quid erres, non Pamclius, tamen aliorum librorum prccsidio deslitu-
law mihi, quam Fulvio Ursino, eruditissimo viro, lus, non spicilegittm, sed inessem integram Heraldo
debes; e* ipsius enim libro, qui in Bibliotheca Vati- reliquisse videbatur. Prceter codiccs islos adhibuit
cana asservalur, ea cxcerpsi, el ne lides mea apud ctiam librum Cujacii manu noiatum, qucm Bongarsii
te-dubia islius libri usum mihi concessit docl. vir cura naclus erat; unde, qucc ex re esse vidercnlur
Dominieus Raynaldus, ejusdem Bibl.prrcf.,cujus crga laudato aucloris nominc deprompsil. t In Commci»-
ntc Iiumanilalem ci singularc sludium uunquam tario tioslro,»iuquii, «Iioc icmpcramcn'uiu scqui stti»
47
duimus, ul ncquc ca qurc mediocrilcr crudilis satis A
clara sunl, illuslrarcmus, id est, soii aecenuVrcmus
facem, nequc ea qurc homines, alioquin cruditos, sed
aiiis scienliis occupatos morari possint, prorsus incx-
plicita omitlereinus. Libri istius ea mixtura est, ut
nou modo ad humauioris eruditionis studiosos, sed
ad thcologos prcccipue et jureconsullos adeo ipsos
cjus lectio pertincat; argumentum aulcm, c l qucc in
co disputantur, ca sunt, ut omnium qui a sccculi fer-
mcnlo sibi cavcrc voiunt, manibus iibelius hic ver-
sari debeat. Hccc igitur fecerunt, ut nonnulla qure
absque caussa hac forent, prorsus omisisscm, quan-
doquc atligerim , scd atligerim tanlum , et quanlum
ad iucem satis essel. Sed et quia morem istum inole-
vissc videmus, ul diclionis aut ritus aiicujus et moris
velcris occasione homines paulo longius excurrant B
scepissime, et multa tractent, qurc ad scriptoretn,
qucm prrc manibus habcnt iilustrandum, faciant plaue
n i h i i ; ct consueludini satis faceremus, ct incommoda
lamen, quse inde sequuntur, effugeremus, placuit ea
qurc cranl prrcter xd f^&v in alios iibros rejicere;
quibus ideo Digressionum nomen dedimus. Atque
coruin priore, qure ad humauiorem literaluram
pcrtincbanl, complexi sumus; posteriore qucc ad
rittuim ccclesiasticorum illuslrationem. > Epistola
dedicatoria ad Nic. Brulardum, Francire Cancei-
larium, propter temporum istorutn casus Icctu digna.
Data esl Lutelire Paris. a. d. K a l . Dccembr. 1613.
Jlujns libri cxemplo, quod Bibl. Regio Ac. possidet,
varielas lectiouis Codicis MS. Balioi. Oxon. adscrip-
ta csl.
1614.
Parisiis apud Jo Libertum. 8°. Q. Sept. Fior. Tcr-
tulliani liber de Pallio, cx editione et cum inlerprela-
lione notisquc crilicis et histortcis Theodori Marci-
PR/EFATlO. 48
Jacobata, sub sculo sotari. Q. Scpt Flor. TcrluIIiani
lihcr de Pallio. Ciaudius Salmasius rcccnsuit, cxpli-
cavit, notis illustravit. Nolarum libcr liiulo pccuiiari
gaudet. Ac de his salis quidem constat; id modo no«
tare juvat, prrctcr vclercs editiones cod. manu exa-
ralum satis vetustum ct optiinrc notre iuspexisse Sal-
masium ejusque scripluram (qure cum prima ct sc-
cunda Rbeuani in omnibus fere consentiret) ubique
fideliter cxprcssara exhibuisse. Dedicavil iibrum cdi
tor patri Benigno Salmasio in sup. Divionensi curia
rcgio consiliario. Contra hanc Salmasii editionem
eodcm a. Rhedonis ap. honem Halecium typogra-
phum juratum prodiil A N T O N I I K E R K O E T I I Aremorici
(Dionys. Pctavii cx S. I.) animadvcrsorum Iiber ad
Claudii Salmasii notas in Terluilianum de Pallio. Cui
opposiia confulatio animadversorum Antonii Kerkoe-
tii ad Ciaudii Salmasii nolas in Tertuilianum de P a l -
iio, auclore Francisco Franco I. C . Middetburgi 1623,
et cum mox ilerum prodiisset: Antonii Rcrkoetii Are-
morici Mastigophorus secundus, sivc Elcnchi confula-
lioiiis,quam Ciaudius Salmasius sub cmcntilo nomino
Animadversis Kerkoetianis opposuit, Pars secunda,
Parisiis 1623, responsum est eodem anno, Parisiis
Refutalione utriusque Elenchi Cerco Pelaviavi, auclore
Francisco Franco I. C. etconlra dcnuo cmissus :
Masiigophorus terlius f. Elenchi confutationis Salma-
siance Pars III, ibid. eod. a. A d Tertuilianum cx bac
conviciorum muluorum coliuvie parum fruclus r c -
dundavit.
1624 1630.
( i EDITIO L A C E R D i E IMPERFECTA. Q. Sept.
Fior. Tertulliani presb. Canhag. opera, argumentis,
expiicationibus, et notis illustrala, authore J . L U D *
DE L A CERDA Soc. J E S U , cum indice locuplctissjmo,
Parisiis, sumplibus Mich. Sonnii via Jacobaca, sub
t

lii. Cat. de la Bibl. du Roy. T . I. p. 564. n. b. n. scuto basileensi, tom. I, ann.1624; t. H , ann. 1650.
462. Ibid. n. 465. et Cat. tfune Bibl. a Utr. 776. T. I. Quorum priorlibros sexdecim complectilur, eoscilicet.
p. 557. sic quoque laudatur : Satyra de patlio c. i n - ordine, de Pattio lib. I ; Apologelic. lib. II; de Testi-
lcrprctalione familiari sive glossaria et nolationibus monio Animce, lib. III; Ad Scapulam, lib. IV; dc Pce-
rcliquis Theodori Marcitii. nitent. lib. V; de Oral. lib. V I ; ad Martyras lib. VII; de
1616. Patient. lib.VIII; de Spectaculis, lib. IX; de ldololatria
9

E D . P A M E L I A N A - P A R I S I K N S I S V I . — Paris. f. Pa- lib. X ; de habitu muliebr., l i b . X I ; de Cultu fcenunar.

%

mcliana Paris. repetita. Sand. Cave. lib. X I I ; ad Uxorem, lib. XIII et X I V ; de Coron. m i -
1617. titis, lib. X V ; dc Vetand. Virgin., lib. X V I . Nihil d e
E D . P A H E L I A H A - C O L O N I . C I. — Colonice Agripp. cditoris opera, nec de Tertultiano pncvium o c c u r r i l ;
fol. apud Anlonium Hierat. eadem acsuperior. Sand. D prcemittilur lantum epislola nuncupatoria Clariss»
Fab. Cave. Mus. Britt. Heroi D. Ant. de ta Cerda, Atanconis, Poci, Olmillo-
1620. rtim toparchac, Piozii ejusque arcis despolcc, Moece-
t IIERM. RATIIMANI Theosophia priscorum pa- nati ac fratri suo amantissimo. 1° lomo altera prrefi-
trum Terttilliani et Cypriaui fidei anliquac et viuc gilur dcdicalio Excell. Dynast. Gaspari de Guzman^
vere christiancc certa el saiularia tradens documcn- Coiuiti de Olivares, e t c ; quae litlercc unicein laudibus
t a , c monuraentis eorum propriis reddita c l rccitata patronorum ita occupantur, ut vix semel TertuIIiani
vcrbis. > nomen in iis appelletur. Ini°lom.quinque, libriseqq.
1622. continentur : De Prcescriptionibus adversus hwreiicoz
c In libr. de Prccscriptionibtis notas cdidit Albaspi- lib. I. De Baptismo adversus Quintillam iib. II. Da
nceus anncxas ipsius obscrvationura Ecclcsiasticar. Anima lib. III. De Carne Christi adversus hwresem
libb. II. Paris., 1622. Hclnislad., 1672. > quatuor lib. IV. De Remreclione Carnis lib. V»
1622. Cccleri TerluIIiani libri dcsiderantur, dolendum*
Luteliw Parisiorum, sumpt. b. Uier. Drouarl via que cst imperfectam rcmansisse hanc edilioncta
49 PRASFATIO. 50
iniquo supcrcilio plerumque despeclam. In utroque A sitnus, nisi iocis admodum paucis nunquam supressa
t

ioiii. edito texlus capitibus a Pamclia cditione acce- libri veleris scriptura. Dicitur nonnunquam lircc cdi-
ptis, ncc non ct quam plurimis sectionibus distingui- tio a. 1624 facta ; unde utriusque anni notam diver-
tur. Guiquc libro prccmiltitur breve argumenlum sis esempiaribus inscriptam esse suspicamur. Utrum
nimis jejunum; singulis vcro capitibus tituius, sum- vero et quomodo ab hac Genevensi editione diversa
marii instar, locupletior: singulis autem scclionibus sit, qute eodcm anno (1625) AureliopoU impressa
subjicitur cxplicalio in qua textus n*.p*%p*rzi*i*t cvol-circumfertur, dicere non ausim. Hujus ed. exempla-
vitur, completoquecapite subeunt amplissirace notae, ri iti Bibl.Leidensi qucedam sunt adscripla a Salmasio.
eo uberiorcs quoampliuscrescit opus, in verborum et 1626.
orationis iiiustratione pluriince, pauciores in rcrum Lugd. f. TertuII. de Pallio cum comm. de la Cerda*
ac dogmalum indagationc, in utroque parumper pro- 1628, 1629 (a).
lixae, neufqnam vero omnino superflucc. Ad calcem Lutetias, typis Rob. Stephani apud viduam Olivarii
tom. 1. adduntur in libr. dc Paliio exercitaliones in Varenncei. 8°. Q. Sept. Flor. TerluIIiani libri IX. cx
quibos Salmasii iibcr ad strictos judicis apices defcr- codice MS. Agobardi in Bibl. Reg. obvio emendati
tur, in quibusdam probatur, in multis damnatur, in ct observatiotiibus illustrati. — Nic. Rigaltius, cujus
omnibus doclissimc pensatur. Hcec laudare juvat qui- B nomen hic siletur, borum opusculorum cdilionc fu-
busconclndit Rev. Auctor : c Mibi sccpe contigit prcc turis suis egregiis de Terttilliano meritis prceluderc
meditanli ejus lectiones, gaudere, quod Scripturam voluit. Synt autem libelli isti novem sequentes: de
sacram Ha integram habeamus et in corruptam, ut Oratione;ad Uxorem / . 2 : de Cultu foeminarnm t.
ncmtnisftdubitandi loctts, quod nisiesset, et Sahna- 2 ; (b) de Exhortatione Castitatis; de Corona; de
sio vel alteri traderetur, quot commutarent, dele- Prcescriptione hcereticorum et Scorpiace. Codex Ago-
rcnf, iransfcrrent, cum in uno TertuIIiano ita sint bardi libros X X I V complexus fuerat, nempc, p r x -
varicc eirca littcram lcctioncs. — Raro in biblioth. ter novem ilios, etiam iibrum I et \\ ad Nationcs,
refertissiinis occurrunt duo isli Lacerdcc lomi, rarius necnon de Testimonio animce, de Spectaculis, de Ido-
secundo primus sociatur. Unde mullas incuntc admi- lolatria, de Censu anitnce, de Carne Christi: el qu.e
s c m n l mcndas fabricatores catalogorum hiblioth., hodie Tertulliani scripta dcsideramus, de Spe ftdc-
imo et pntristiccc bibliograph. auclores peritissimi. tium, de Paradiso, de Animce submissione et de Super-
S i c e n i m in cat. hiblioth. Barberince t. I et II. ad stitione smculi. Inscripsit hcec Tertulliani Rigaltius
a u u . 1621 rcferuutur. Sic falso asserunt Oudinus, Card. Armaudo dttci Richelio.
c o m m . de Scripl. Eccl. I, I, p. 218, Tcrlull. opcra 1630.
omnia, et Fabricius in del. s. s. de vera rclig. christ. \ c Fragmentum cx libris Terlulliani de execrandis
p . 215, pteraqtte duobus voluminibus a. 1624 et to- gentium Diis, erulum e Biblioth. Vaticana, studio Jo-
lidcm ilerata via a. 1630-prodiisse. Dc Oudini errorc seph. Mar.Suarezii.Rom.,1630. Paris., cod.anu.8".i
j p m admonuit//%. hist. eccles. Hsaecul. p. 69 ctde 1632.
errore Fabricii Schoenemann. Bibl. Patr. latin. 1.1, c Joh. Crojus specimen conjeclurarum in quccdam
p . 36. »Sicdoctiss. Schoenemann, errorum istius modi loca Origenis, Irencci» Tertulliani, et Epiphanii edidit
rigidus exactor, erravil et ipse in dcscribendo quem Oxon. in-8°.i
non viderat tom. I, in quo XIII libros tantum conti- 1634.
neri, haud ita firmus asserit. E D . RIGALTIANAI. Lutetias, sumptibus Mathurini
1625. Du Puis, via Jacobcea, sub signo Coronm. f. c Q. Sept.
E D I T I O P R I N C E P S libror. ad Nationcs.
Flor. Tcrlulliani Opera ad vetustissimorum exem-
Genetce, ap. Pelr. etJao. Chouet, in-4°. Q. Sept. Flor. plarium fidem locis quam plurimis cmcndata, Nico-
Tertulliani libri duo ad Nationes, ad exemplar Ago- tai Rigaltii 1. C. ohservationibus et notis iiluslrala.
bardi, Lugdunensis episcopi, cum notis, labore et Cum indicc glossario siyli Africani.»—-Quid nova hac
studio Jacobi Gothofredi. — Ipsa hccc editio ad ma- omnium Tcrt. operum recensione, qucc el nunc etiain
mis non esl. Dc cod. qui Agobardi dicitur, antiquis- principatum lenet, cffeccrit, aut elTicere salteiu
simo sane et horum librorum quidem haud dubie volucrit Rigaltius, ipsius pulo verbis, etiamsi paulo
unico, quem fidei suce diligenticcquc testem Regicc pienioribus, audire sit pretium. c Tcrlulliani , » i n -
B i b l . Parisiensi postea donavit editor, Rigaltius in
proxima Terlulliani edilioue scribit, paginas com- (a) In Cat. de la B. du R. p. 364. lituius ita con-
cipitur: c Tert. libri I X . seu traclatus varii locis
plures adeo fcede fuisse vciustatis injuria, scu potius quam plurimis emendati, ex bibliotbeca regia cdili.
barbarorum incuria corrosas corruplasque, ul lacu- ex recensione et cum observationihus Nicotai Rigal-
nae saepeuumero etiam in sua editione occurrant, de tii, 1628i» Anni uota sic quoqtie diversimodc passim
cxscribitur, ut in excmplaribus sic eam reperiri ne-
quibus sine codicis inlcgrioris ope explendis pror- cesse sit. Diserte enim in editioue Opp. Tert. Rigal-
sus desperal. Sunl aulem, pergil, et prceter tacunas, tiana a. 1641, dedicatio Rigaliii ad ducem Richelium
atia quce ipsius antiqttarii manus haud raro pecca- cx novem lihror. editione a. MDCXXIX. repeli di-
citur. S C I I O E N E M .
oit, quorutn certe nonnulla conjecturis nostris emendari (6) Nempe libelios de Habiiu muliebri et Cultti foe-
videantur. Sed iis tamen absqtte vcteris scriptttraj vcs-miuarum codicis laudati aiictoritate in uuum duorum
tigno male credi non diffitemur, nequc id nobis permi-librorura iraciaium redegit. S C I I O E N E M .
47 PR^EFATlO. M
duimus, ut ncquc ca qucc mediocritcr cruditis satis A Jacobwa, sub scuto sotari. Q. Sept. Flor. TcrlulILini
clara sunt, illustrarcmus, id est, soii accendcrcmus libcr dePallio. Ctaudius Salmasius rccensuit, cxpli-
facem, neqtte ea qucc homines, alioquin cruditos, sed cavit, notis illustravit. Notarum libcr litulo pccuiiari
aliis scienliis occupalos morari possint, prorsus incx- gaudel. Ac de bis satis quidein constat; id modo no-
plicita omittercmus. Libri istius ea mixlura est, ut tare juvat, pneter vcleres editioues cod. ntantt exa-
non modo ad humanioris erudilionis studiosos, sed ratum salis veiustum c l optimcc notce iuspexisse Sal-
ad thcologos prcccipue et jureconsultos adeo ipsos masium ejusque scripluram (quce cum pritna ct sc-
cjus leclio perlincal; argumentum aulcm, c l quce in cunda Rbenani in omnibus fcre consentirct) ubtque
co disptitantur, ea sunt, ut omnium qui a ssccuii fcr- fideiiter exprcssara exhibuisse. Dedicavit librum cdi
mcnlo sibi cavcre volunt, manibus libeilus hic ver- tor patri Benigno Salmasio in sup. Divionensi curia
sari debeat. Hrcc igitur fecerunt, ut nonnulla quce rcgio consiliario. Contra hanc Salmasii cditionem
absque caussa bac forent, prorsus omisisscm, quan- eodcm a. Rhedonis ap. lvonem Halecium typogra-
doquc atligerim , scd attigerim tanlum , et quanlum phum juratum prodiil A N T O N J I K E R K O E T I I Aremorici
ad iucem satis esset. Sed et quia morem istura inole- (Dionys. Velavii ex S. I.) animadvcrsorum liber ad
vissc videmus, ul diclionis aut ritus alicujus et moris Claudii Salmasii notas in Terluilianum de Pailio. Cui
vetcris occasione homiues paulo longius excurrant B opposiia confutatio animadversorum Anionii Kerkoe*
srepissimc, et mulla tractent, qure ad scriptorem, tii ad Ciaudii Salmasii nolas in Tcrtuliianum de P a l -
qucm prrc manibus habcnl illuslrandum, faciant plane lio, auctore Francisco Franco 1. C . Middetburgi 1623,
n i h i i ; et consueludini satis faceremus, et incomraoda ct cum niox ilerum prodtis&et: Anlonii Rerkoetii Are-
lamen, quae inde sequuulur, effugeremus, placuit ea morici Mastigophorus secundus, sive Elcnchi confuta-
qurc erant praeter ?d l/^&v in alios libros rejicere; liotiis,quam Ciaudius Salmasius <ub cmciitilo nomine
quibus ideo Digressionum nomen dedimus. Atque Animadversis Kerkoelianis opposuit, Pars secunda,
coruin priore, qure ad humauiorem iiteraluram Parisiis 1623, responsum est eodem anno, Parisiis
pcrtincbanl, compiexi sumus; posteriore qurc ad Refutatione utriusque Elenchi Cerco Pelaviavi, auctore
riluum ccclesiasticorum iiiustrationem. > Epistola Francisco Franco I. C. etcontra dcnuo cmissus :
dedicatoria ad Nic. Brulardum, Francire Cancel- Masiigophorus terlius f. Elenchi confutationis Salma-
Iarium, propler temporum istorum casus icclu digna. sianrn Pars III, ibid. eod. a. Ad Terlullianum cx hac
Daia est Luletire Paris. a. d. K a l . Dccembr. 1613. conviciorum muluoruin coliuvie parum fructus r c -
Jlujus iibri cxempio, quod Bibl. Regio Ac. possidet, dundavil.
varietas lectionis Codicis MS. Baliot. Oxon. adscrip- 16241 630.
ta cst. ( ; t EDITIO L A C E R D i E IMPERFECTA. Q. Sept.
1614. Fior. Tertulliani presb. Carihag. opera, argumentis,
Parisiis apud Jo Liberlum. 8°. Q. Sept. Fior. Tcr- explicationibus, et notis illustrala, authore J . L U D .
tulliani liher de Paliio, cx editione et cum interpreta- DE L A CERDA Soc. J E S U , cum indice locuplclis^imo,
lione notisquc crilicis et historicis Theodori Marci- Parisiis, sumptibus Micli. Sonnii, via Jacobaca, sub
lii. Cal. de ta Bibl. du Roy. T . I. p. 364. n. b. n. scuto basileensi, toin. 1, ann.1624; t. II, ann. 1650.
%
462. Ibid. u. 465. et Cat. d une Bibt. a Utr. 776. T. I. Quorum priorlibros sexdecim complectilur, eoscilicet
p. 557. sic quoque laudatur : Satyra de pallio c. i n - ordine, de Pallio lib. I ; Apotogetic. lib. II; de Testi-
tcrprclatione familiari sivc glossaria et notationibus monio Animce, lib. III; Ad Scapulam, lib. IV; dc Poe-
rcliquis Theodori Marcitii. nilent. lib. V; de Oral. lib. V I ; ad Martyras iib. VII; de
1616. Patient. lib. VIII; de Spectacutis, lib. IX; de Idolotatria,
E D . P A M E U A N A - P A R I S I K N S I S VI. — Faris. f. Pa- iib. X ; de habitu muliebr., i i b . X I ; de Cuttu foeminar.
%

mciiana Paris. repelita. Sand. Cave. lib. X I I ; ad Uxorem, lib. XIII et X I V ; de Coron. tni-
1617. /fttf lib. X V ; de Veland. Virgin., lib. X V I . NihU de
9

E D . P A M E L I A K A - C O L O N I . C I . — Colonice Agripp. cditoris opera, nec de Tertultiano prcevium occurrit;

fol. apud Antonium Hierat. cadem acsuperior. Sand. D prcemittitur tanlum epislola nnncupatoria Clariss.
Fab. Cave. Mus. Britl. Heroi D. Ant. de ta Cerda, Alanconis, Poci, Olmillo-
1620. rtim toparchac, Piozii ejusque arcis despolac, Mcece-
c IIERM. RATHMANI Theosophia priscorum pa- nati ac fratri suo amantissimo. 1° tomo altera prxfi-
trutn Tcitiilliani ct Cypriani iidei antiqucc et vitcc gilur dcdicalio Excell. Dynast. Gaspari de Guzman,
vere christiancc ceria el saiularia tradeus documcu- Comiii de Olivares, etc; quae iitterce unicein Jaudibus
l a , c monumenlis eorum propriis reddila c l rccilata patronorum ita occupantur, ut vix semcl Tertulliani
vcrbis. > nomen in iis appelletur. In Plom.quinque, libri scqq.
1622. continentur : De Prcescriptionibus adversus heerelicot
c In libr. de Prccscriptiouibus notas cdidit Albaspi- lib. I. De Baptismo adversus Quintillam iib. II. De
nceus anncxas ipsius obscrvaliouum Ecclcsiasticar. Anima lib. III. De Carne Christi adversus hccreses
libb. II. Paris., 1622. Hclmslad., 1672. > quatuor lib. IV. De Resurreclione Camis lib. V .
1622. Crcleri TerluIIiaui libri dcsideranlur, dolendum-
Lutcticv Parisiorum, sumpt. b. Hicr. Drouarl via quc cst imperfectam rcinansisse hanc edilioncm
49 PRASFATIO. 50
iniquo supcrcilio plerumque tlespeclam. In utroquc A sitnus, nisi tocis admodum paucis, nunquam supressa
toin. edito texlus capitibus a Pamciia cdilione acce- tibri veteris scriptura. Dicitur nonnunquam hrcc edi-
ptis, ncc non ct quam plurimis sectionibus distingui- tio a. 1624 facla ; unde utriusque anni notam diver-
tur. Cuiquc libro prxmittitur breve argumenttira sis exemplaribus inscriptam esse suspicamur. Utrum
nimis jejunum; singulis vero capitibus tituius, sum- vero et quomodo ab hac Genevensi editione diversa
marii insior, locuplelior: singulis autera sectionibus sit, quce eodem anno (1625) Aureliopoli impressa
subjicitur cxplicatio iit qua tcxlus **/Mt?y>*»T/xd»c evol- circumferlur, dicere non ausim. Hujus ed. exempla-
vitur, completoque capile subeunt amplissirace notae, ri in Bibl.Leidensi qucedam sunt adscripta a Salmasio.
eo uberiorcs quo amplius crescit opus, in vcrborum et 1626.
orationis illustratione plurimce, pauciores in rerum Lugd. f. Tertull. dc Pallio cum comm. de la Ccrda*
ac dogmaium indagationc, in utroque paruraper pro- 1628, 1629 (a).
:
lixre, netit quam vero omnino superfluce. Ad calcem Lutetias, ttjpis Rob. Stephani apud viduam Olivarii
tom. 1. adduntur in libr. dc Paliio exercitaliones in Varenncei. 8°. Q. Sept. Flor. Terlulliani libri IX. cx
quibos Salmasii libcr ad striclos judicis apices defer- codice MS. Agobardi in Bibl. Reg. obvio emendali
tur, i n quibusdam probatur, in mullis damnattir, in ct observationibus illustrati. — Nic. Rigaltius, cujus
omnibus doctissimc pensatur. Hcec laudare juvat qui- B nomen hic siletur, horum opusculorum cdilionc fu-
busconcludit Rev. Auctor : c Mihi srepe contigit prrc turis suis egrcgits de Terttilliano meritis prreluderc
meditanli ejus lecliones, gaudere, quod Scripturam voluit. Synt autem libelli isti novem sequenles: de
sacram Ha integram habcamus et iu cDrruptam, ut Oratione;ad Uxorem / . 2 : de Cultu fceminarunt l.
ncminisit dubitandi locus, qttod nisiesset, el Sahna- 2 ; (b) de Exhortatione Castitatis; de Corona; de
sio vel alleri tradcretur, quot commutarent, dele- Prcescriptione hcereticorum et Scorptace. Codex Ago-
rcnt, iransfcrrcnt, cnm in uno Tertulltano ita siut bardi libros X X I V complexus fuerat, nempe, pi\c-
varirc eirca littcram lcctiones. - - Raro in biblioth. ler novem illos, etiam tibrum I et \\ ad Natioucs,
referlissimis occurrunt duo isli Laccrdcc tomi, rarius necnon de Testimonio animw, de Spectaculis, de Ido-
secundo primus sociatur. Unde muitas incuntc admi- lolatria, de Censu animo?, de Carne Cltristi: ct qu.e
scrunt mcndas fahricaiorcs calalogorum bibliolh., hodie Terluliiani scripia dcsideramus, de Spe [ide-
imo et patristiccc bihliograph. auclores peritissimi. tium, de Paradiso, de Animce submissione et de Supcr-
Sic enim in cat. hiblioth. Barberincc t. 1 et II. ad stilione scecuti. Inscripsit hcec TerluIIiani Rigaltius
atm. 1624 referuutur. Sic falso asserunt Oudinus, Card. Armaudo dttci Richelio.
comm. de Script. Eccl. l . I, p. 218, Tcrtull. opcra 1630.
otnnia, et Fabricius in del. s. s. de vera rclig. christ. ^ c Fragmentum cx libris Tcrlulliani de execrandis
p . 215, pteraqne duobtts voluminibus a. 1624 c l to- genlium Diis, erulum e Bibliolh. Vaticana, studio Jo-
tidcm iterata via a. 1630-prodiisse. Dc Oudini errorc seph. Mar.Suarezii.Jlom.,1630. Paris., cod.ann.8*. •
jiim admonuit lllig. hist. eccles. Hscecul. p. 69 ctde 1652.
errore Fabricii Schoenemann. Bibl. Patr. latin. 1.1, c Joh. Crojus specimen conjecturarum in quccdam
p . 36. «Sicdocliss. Schoenemann, errorum istius modi loca Origenis, Irenxi. Tertulliani, et Epiphanii edidit
rigidas exactor, erravil et ipsc in dcscribendo quem Oxon. in-8°.»
non viderat tom. I, in quo XUI iibros tantum conti- 1634.
neri, haud ita flrmus asscrit. E D . R I G A L T I A N A L Lutetice, sumptibus Mathurini
1623. Du Puis, via Jacobcea, sub signo Coroncc. f. c Q. Sept.
E D I T I O P R I N C E P S libror. ad Nationes.
Flor. Tertulliani Opera ad vettislissimorum exem-
Gettetce, ap. Petr. etJac, Chouet, in-4°. Q. Sepl. Flor. plarium fldem locis quam plurimis cmcndata, Nico-
Terlulliani libri duo ad Naliones, ad exemplar Ago- tai Rigaltii I. C . ohservationibus et notis illustrata.
bardi, Lugdunensis episcopi, cum notis, laborc et Cum indice glossario siyli Africani.i—Quid nova liac
studio Jacobi Gothofredi. — Ipsa hcec editio ad ma omniura Tcrt. operum reccnsione, qurc el nunc etiain
nus non est. De cod. qui Agobardi dicitur, antiquis D principatum lenet, cffecerit, aul efficere salteni
simo sane et horum librorum quidem haud dubie volucrit Rigaitius, ipsius puto verbis, eliamsi pattio
unico, qucm fidei succ diligenticcqtic testem Regiae pletiioribus, audire sil pretium. c Tcrtulliani, i i n -
B i b l . Parisiensi postea donavit edilor, Rigaltius in
(a) In Cat. de la B. du R. p. 364. lilulus ita con-
proxima Terlulliani editione scribit, paginas com-
cipilur: c Tert. l i b r i l X . seu tractatus varii locis
plures adeo foede fuisse veiusiaiis injuria, seu potius quam plurimis emendati, ex bibliotbeca regia editi.
barbarorum incuria corrosas corruptasque, ut lacu- ex recensione et cum observalionibus Nicolai Rigal-
nae scepeiiumero etiam in sua 'ediiione occurrant, de tii, 1628;» Anni nota sic quoque diversimodc passim
cxscribitur, u l in exemplarihus sic eain reperiri ne-
quibus sine codicis inlcgrioris ope explcndis pror- cesse sit. Diserte enim in editioue Opp. Tert. Rigal-
sus desperat. Sunt autem, pcrgil, et praster lacunas, tiana a. 1641, dedicatio Rigallii ad ducem Richeiium
atia quce ipsius antiqnarii manus haud raro pecca- ex novem libror. editione a. MDCXXIX. repeti d i -
ciiur. S C I I O E N E M .
«ff, quorum cerle nonnulta conjecturis nostris emendari (b) Nempe iibellos de Habilu muliebri et Cultu foe-
videantur. Sed iis tamen absqtte vcteris scripturaj ves-minarum codicis iatidati auctorilaie in uuum duoruui
tigiis maie credi non diffiietnur, neque id nobis permi- librorum tractaluin redegit. S C I I O E N E M .
51 PR,£FAT10.
quit, t scripla Icgcntibus etiam haud mediocriicr A lamen sperncndis, scrupulosc calculorum diligentirc
lilteralis, occurrunt difficilia non pauca sermonis et
scripturre. Nam fcrmonis quidem Africani superbia
doctrinam ferme omnium dole praestans lectores sibi
posccbat ad nulum altentissime sagaces. Posleaquam
vero in longe alios incidit, muiari ccepit, a quibus
non poluit capi et spurias dicliones pro legilimis,
adultercc manus inverccundia sparsit. Scriplurrc au-
tem naiivre ruina, auctoris vcrbis semel inlerceptis,
u l obtrilo corpore, sensum una quasi ipsum et men-
tem profligavit. Sic pessimi correctores emendalis-
sima pcrdidere. Nam quis esset qucrelarum modtts?
aut quid in lanifc calamitatis casn tam vetcri non
desperandum? Hrcc pestis Homerum jampridetn ita
pcrsuaserat, ut Arato qurrrenti: t ubi locorum Iia-
berctur Iliadis prisiinrc copia? > Timarchi Dlius T i - J J salebris oiTenduntur, statim habeant quo rcferre pc-
mon cum rcspondisset: qurcrendam essc in cxem-
plaribus anliquis, addiderit: scd nondum corrcctis.
Pira natio lam foede Septimii nostri libros adco quo-
quc jampridcm vcxavit, ut jam falsi veluslas longi
temporis prrcscriptionem obstruat verilali. Quod si
vcteriim librorum appelles fidem, etiam velerum l i -
brorum fide falsissimrc lectiones adferuntur. Nam
sunt et libri veleres depravalissime correcti; neque
nlla spes rcducendrc unquam veritatis, nisi tam vc-
tcres nancifcautur, ut sini omni correctorum anli-
quitate vctustiores. jElas avorum laudabiles Rhcna-
ni operas vidit, tribus edilionibus elaborallts. Cujus
viri fidci, judicio, eruditioni, diligentirc, si parlium
stitdia meliornm cxeraplarium commercia non invi-
dissent, is procul dubio prrjestitissct, quod istara no- Q cum episloia dcdicatona ad Armandum Duc. Riche-
Lis hodie opcram valde levaret. Sequens retas F u l -
vium Ursinum lulil, qui codices inspcxcral longc
mcliorcs Rhennnianis, conlenlus excerplas inde lec-
tiones cdiiionis Pamclianre marginibtis adnolasse,
scd nc posscssoribus quidem exemplaiium nominatis,
Fulviaiur Iccliones, in librura ampliss. doctissimique
Tolosatium Archicpiscopi Car. Monchalli ex autogra-
pho iransfusrc, nobis hoc cliam proluerunt, ut earura
editioni, Epidicticis Wowerii Notis accuratce, fidcs
52
rclictis, ut sil olim ingcns cumuli summa. Observa-
tiones adjecimus illustrandis aiiquot locis obscurio-
ribus, prisci moris jam longa oblivione deleli, aul
eruditionis alicujus recondilre vesligiis indagandis.
In quo, si nonnulla paulo iicentius posila aut disqui-
sila censeantur, ut sunt iila fortasse de criminum
occultorum casligalione, deque forma Dominici vul-
tus ac de luccniis per diem accensis, ea sic accipi
debent, tanquam Seplimianis opiniouibus despicien-
dis animadvcrsa ; minime autem arguendis catboli-
corum sententiis aut improbandis Patrum Septimio
poslcriorum decretis (a). Imo senCentias et decrcta
ipsa patrum in Ecciesia receptissimorum semper
opposuimus Terluliiano, ut qui Africanis istis veiut
dem tuto possint. Nolas eliam inlexuimus variarum
lectionum ambiguilali pensitandre, verilati exploran-
drc, conjecluris nonnunquam explicandis aut conflr-
mandis. Denique Africani slyli glossas complurium
inter sese locorum comparatione concinnavimus,
interprelandi rationc certissima. Glossas diximus
Grrcco vocabulo, quo Fabius tradidit linguce secrelio-
ris voces minus usitalas signiflcari. Porro brcvio-
res Observaiioues ac Notas picrisque haud sa-
tisfacturas scimus, nec proptcrea culpam depre-
camur. Afer istc lectorem non adraittit nist jaiu
erudilum. > Hrcc Rigaltius in disputalione, inscrip-
ta : de Tertulliano et ejut scriptis deque variis eorum
editionibus, cl quid hac naslra prwsletur, qurc una
lium ex ed. IX Ubrorum a. MDXXIX (sic) texlui pric-
mitlitur. Hanc testimonia vclt. de Tertulliano subsc-
quunlur , et series Tertulliani operum quce hoc volu-
mine continentur. liem cx quibus quccquc et quotics
sint codicibus notabititer cmendata. Id qttod ad niii;i -
mum quater, ad summum duccnties quinquugies (i;i
Apologetico) in plerisque trigesics, vigesics, seplm-
gies, scd et octies ccnties, centies trigesies, inlerdmti
omnibus fere clausulis factum dicilur. Liber de Pallio 9

etiam apud auslcriores conslare debeal; imo ^t scribii, emendatur omnibus fereiineis, juxta ed. doc-
Schoppianis illis ex Fuldensi ct Yaticano in Apolo- iissimi Salmasii ad vetusta exemplaria accuralissiinani
gelicum ct adversus Judrcos excerplis ab Jtiniopu- prceterquam sexaul septem locis. Tcxtum cxcipit In •
blicatis. Quorum cerle fidem co magis referl ubi- dex Scriplurarum sacrarum; lum subjuncta sub tilu-
que leslalissimam, quod et muita suut et prrcclara io incerli auctoris carmina Tcrtulliano olim adscribi
nobis inde notala, qurc huic cditioni plurimum tri- solita, adversus Marcionem t. V de Judicio Domini
buant lucis ct ornamenti. Hrcc erit apud posteros Genesis, Sodoma: dcnique Index rcrum mcmorabi-
rclatis noslrrc glorire. Cui decus acccdit ingens com- litun. Observationum libellus peculiari littiio gaudct,
perlo tandem codicc, qtiem ex voto Agobardi
cpiscopi Lugdunensis ad S. Stcphani allare oblatum
fuissc Iegimus. Iiunc cerle iibrum ad cxemplaria illa (a) His verbis excusat Rigahius liberiores opinioncs
quas in annotationibussuis aliquotics inseruil cttm in
nondum correcta dcscriptum fuissc, probabunt cjus Cyprianum, lum in Terlulliaiiuin; verum nescio iitruui
ope restituta nilore prislino qua*m plurima, qurc sin> eo satisfaclum fuerit omnibus ; falendum est cniiu ,
gula indicare trcdii satic fuisset molestissimi, prciii quredam esse loca in qiiibus satis leslalur se ex sua
polius quam auctoris menlc loqui et in quibtis ctiam
vero nuliius; nam hrcc ipsa Tertullianus avide rccc-
aberral a re, ut annotationes scribat aliquando ho-
pit, el sua, qure male avulsa fuerant, tam bcnc hodie dierno Ecclesirc usui parum consciitancas.Hrec Dupi-
cohrercnt, ut avelli unquam potuisse non credas. Ita- nius et paulo post: llli (Rigaltio) exprobralur qtiod
quc summas reciipcratorum colligi sal cril, ut indc coiijecturis fuerit audacior ncc satis adcuratus ad
Atictorem suura antiquis manuscriptis recogiioscen-
consiet, quid praslare simus parati. Sic tamen, ut dum ct landcm suas , aut aliorum coniexiui conje-
notabilia landem comprehendantur: minutioribus nec cturas nulla maituscriptoruui nixus auctoritate. Kvv.
 53 PRiEFATlO.
ciqtic nccc^sil lndex glos&arum Tertuttiani egrcgio A
consilio ct judicio cottfcclus. Elcgantia et nitore ty-
porum, si quidem prima cd. non inferior sit sc-
cundre, quam coram inluemur, ndmodum commen-
datur bcec edilio, cui bibliopolre honestale haud exi-
guus titilitatis cumulus accessit editis plurimorum
V v . Dd. in Tertull. adnolaiionibus singnlari volu-
mine tituloque comprehensis : Jacobi Pamelii Brug.
Theot. ttc. Argumenta ct Annotationes in Q. Sep. Fl.
Terluttiani opera, quibus adjecta sunl annotaliones di- mum de phitosophicis opinionibus veterum Ecclesim
xersorum. Omnia textui editionis V. Ct. N I C O L A I R I -
C I L T I I / . C. rcspondentia. Par. sumpt. Malh. du Puis,
via Jac. sub signo Coronce. 4655. Pneler ea qurc Pa-
melius in Terlullianum composuit adnotalioncs, ar-
gumenta, vilam ct cet. qure ionge majorem voluminis
partem (usquead p. 781.) occupant, cxhibenlttr
hic LMtini Latinii conjecturrc el emendaliones, Jo. ®
Merceri adnotaliones, Edm. Richcrii, Theodori Mar-
c\\u,Ioannis a Wowcr el Gabrielis Albospini Aurelian.
Episc. noia el emendationes. Quibus omnibus accom-
modstus est index apprime utilis. Quod in litulo po- aliis Patrum de hac materia tractalibus gaiiicc vertit
n/tur, hasee adnotationes texlui Rigaltiano respon-
dere, numeris paginarum in margine observationum
adnotatis efiectum est, ita tamen ut liber de pallio
et Apologeticus, qui in Rigallianis plane alii facti
compaTenl, ad Pamelianam recensioncm denuo ex-
cnderenlur. Yolumen hoc nolarum seorsim vehit in
Catalogis quam plurimis ex. c. In Calal. Bibl. Tot-
s
tiance, Bodieiana3, Firmianoe et D'Estrdes, T. 1.
1036.
« V E R S I O G A L L I C A i . Apologetici, studio Ludovic.
G y r i i , Paris. in-12°.>
1636.
« I I E R M . RATnMANi Theosophia suh hac nova inscri-
ptione: Thcologia spcculativa ct praclica ex patribus
ab insigni quodam theologo collecta et publici juris
factn. Wilemberg. i
1639.
« V E R S I O HISPANICA i . Libror. Tcrlnlliani De Pa-
tientia, de teslimonio animce, ad Scapulam, etc. cura trilus. — Antequam aulem ad ipsa Tcrtulliaiii opeia
Josephi Pellecicr, Barcellonre. >
1639.
c P A G A N I N I C A E D I N T I I Salcbrre Tertullinnicrc cum
ejmdcm comparationc dogmalum Origcnis cum phi-
losophia Plalonis. Flor., in-4°. > .
1639.
t V E R S I O HISPANICA libror. de Paticntin, de Tesli- D
monio nnimre, ad Scapulam, etc, cttra Josephi Pel-
Iccicr, Barccllonrc. >
1610.
« V E R S I O G A L L I C A I. libror. de orniionc. Paris.,
KV.— De Palientia, ibid. 12, auclore llobierio. >
1640.
« V E R S I O G A L L I C A u. Libro De Paltio cura Tilrc-
v i l l i , Paris. >
1611.
Lnlet. Paris. c. insigni magnce navis. F o l . Tomi II.
Q. Scpl. Flor. Tert. opera, argnmenlis, explicntio-
nibus, notis illuslrata, auct. Jo. Lud. de ta Cerda.
. (Yid. E d . prim.)
54
1611.
E D R I G A L T I A N A II. Lntctia' sumpt. Malh. Du Puis
r
elc. f. Observationibus et Nolis atque etiam Glossario
auclior, cujus exemplum cum frequenl. coll. Codd.
MSS. impr. Agobardini in Bibl. Baluz. extabal. Post
hanc repetiurm esse Rigaltianam Parisiis, 1644. 46,
50 el 58. Oudinus affirmat.
1611.
« P A G A N I N I G A U D E N T I I opuscula tria, quorum ulti-
Patrum, multa de Tcrluiliano quccril. Pisis., in-4". >
1644.
« V E R S . H I S P . II Matriti. f. Tertulliani liber de P a -
lientia cum commentis Orii. Cat. Bibl. Pinell. T. I.
v. 89. >
1644.
i V E R S I O H I S P A N I C A I I . Libr. adScapulam, interprelc
Pet. Manero , Crcsar Attgust. >
1645.
I I . V E R S I O G A L L I C A . Lihrum de Poenilentia cittn
Antonius Arnaldus et Paris. evulg. inter ejus opp.,
t. X X V I I I , edit. Paris., 1779.
1616.
< V E R S I O G A L L I C A i i . Apologctici sludio LudoY.
G y r i i , in-12. >
1616 — 48 — 50 (a).
Parisiis ap. Mich. Sotg. via Jacobwa sub signo
Phoenicis. fol. Tomi III. Tertutlianus redivivus, sco-
liis ct observationibus iituslratus. Jn quo utriusquc ju-
ris forma ad originem suam recensclur. Et Atiice pie-
C lalis Amatoribus inquirendi norma prcescribitur. Auc-
tore P. Georgio, Ambianate, Minorila Capucino, Pa-
risiis apud suos Professore Theologo. Facete R i g d -
tius grandc boc Capticini opus respiciens in prrefa-
lione notis inCypr. prrcmissa scrihit: Quod ad Tor-
tullianum allinet, vix cst, ut redivivus unquam ah
ullo mortaliutn dici queat, qui jam sit horrendis v»i
grandium commentariorum sarciuis obrutus et con-
acccdat scoliis suis et obscrvaliouibus illustrandn,
prrcmitlit vindicias Tertullianicas, quarum prima
parte de Terlulhani palria, educationc, studiis aliis-
que ad vitam ejtis naturalem speciantibus agil. In
fecunda parte inter alia disquiritur, quibus motivis
ad Cbristianam fidem adducius fucrit? an statim a
convcrsione baptismo iniliaiiisfucrii? au et uxoreiu
ad fidem traxerit? an Ecclcsirc Doclor, an Saccrdos,
an Monachus, an Martyr fueril? Tcrlia vindiciarum
pnrs de Terlulliani doclrina rjusquc scriplis (am
npologclicis quam poletnicis et parrrnelicis ngil. Ita
autem de doctrina ejus se ngcrc profitetur, ut cjus
(a) Ila jam Ceillier p. 5-26. T. II, ct Gai. Bibl.
Chigianm v. Ambinhas. Scd variant in animrum in-
dicio V V . DD. Fnbric. ( Del. p. 213.) 1616 ct 4S,
Dupiuius 1648 cl 50, prolert; quare utrumquc sepii
placuit. Male Sandins qnasi repetilam a. 1650 hau;
ediiioncni laudat, nisi negligcniius hoc scripscril, cum
diversas ediliones signiiicare vcllet factas, a. 16iS.
P. Georgii eta. 1650, aiiam Rigallianre sc. rcpctiuo*
nem. SCHOENEN.
55 PfLEFATIO: 53
errorcs io Lonam parlcm inlcrprclari nilalur. Haec A Secunda, pacificc, c l absquc conlcntiosa conlrovcr-
ct plura super liac cdittonc Itligius in Hist. Eccl sia, tacito cliam advcrsarii cujuscumquc nominc nu-
Scc. II, p. 71 sq. do veritatis, c l pietatis S. Patri Augustitto, dcbitrc nec
1650. nqn totius operis cx ejus sentcntiis Iectissimis contexii
Lond. 8. Tcrtulliani opuscula varia. — inter Franc. ab orani aomulalionis injuria lulandi rcspectu, dilnit,
Rous Mella Patrum pag. 293 — 468. Cal. Buneau. Alpbabetum crrorum perperam imputatorum A u -
1651. gustino, Tcrlulliaui in omnibus sanis iilustratori, iit
< Tcrlnlliaui opp. poelica eJidit Andreas liivinus ac perversis corrcclori. Ubi tota cjus doctrina, maximc
^post Pamelium, Juniitm Bartliium breves uotas addi- vcro de Pncdcstinalione; gratia, et Iibero Arbitrio,
dil, Gotb., 8. i non privala unius auctoris. scd Catholica, ct ad
1655. S. Scripturrc, Palrum, Conciliorum, SS. Pontificuni
< IIERM. RATHMANI T/^osop/uatercditasubnovo ct Tiidentinrc quam maximc Synodi ct Consiilu-
nomine: MeduMa Pa!rum, hoc est Consensus harmo- tionis Innoccntii X . in quinquc Proposit. Censura,
niacus Patrum fidei anliqurc c l vilne vcre Christia- regulas, exacle rcducta; el per 27 qurcslioncs cu-
nre, ccrtis pcr locos theologicos porismatibus consi- tiose discussa, orthodoxa prorsus csse convinciiur.
gnatus, ccrta el salutaria contra advcrsarios quosvis B T c r l i a p a r s | eticas, durioresquc sentcn
e r r o n e a s > 130r

tradens doctiincnu. in fine ndditur Tbeologia Prac- liasTertuIIiani a sana ejus doclrina separalas, ordine
tica e Tcrtullinni ct Cyprinni propriis verbis confir- pariter alphabclico conlexlas cvolvit, expiicat c t C a -
mala et luci cxposita cst a M. Ilerm.: Rathmanno. tholicrr S. P . Augustini doctrina dissolvit. Cum ge-
AVileinbcrg. i mino secundrc ct lertire partis proprio indice; altcro
1656. locoruin selectioris scripturre ibidem explicatrc, alie-
' Lugd. Bat. ex off. Jo. Maire. 8. Q. Scpt. F l . ro rerum nolabiliorum. Secunduset Tertius Tomus
Tertulliani liber de Pallio. Claudius Salmasius anic pntiuntur orania sana cjusdem Tertulliani Opera in
mortem recensuit, explicavit, notis illu^travit. A c - locos communes ordine novo et hacteiius inlentalo,
ccdil vera ad vivum ejusdetn effigies. non tanttim alphabctico, sed eliam ratiouali exac-
1G57. tissimc distincta, brcvibus scboliis ad singula qurc-
(Argentorati. 8. Tertullinni opera, opera Boecle- quc obscura, ad lilcram exposita, et ubique per sele-
r i . ) Ita Sandius. Oudinus contra hujus loci et anni ctiores ex Medulla S. Scripturx, Concirtorum, Pa-
repelilionem Rigaltiancc forma non iudicala comme- trum, etS. Auguslini prrcserlim, nullibi prrctermissi,
morat. aliorum item probaiissimorum authorum cnjusque
1658. C disciplinrc locos illustrala. Cum triplice indice locti-
Parisiis ap. Jhc. Daltin sub signo S. Stcphani el pleiissimo in finc tomi tcrtii- collocando; quidem
ThomamJohj sub signo scuti Uutiandiai, via Jaco- Scripiui-rc sacrre cxplicatrc ter millies et amplinslocii,
bcea: fol. Tomi III. Terlulliani Omniloquitiin Alpba- rerum ac vcrborum, conciotmm. Dc Opcris inscri-
heiicum Ralionale Tripnrtitum, sive Tertulliani ope- ptionc («), disposilione, utiiitalc, soliditate,curiositatc
ra omnia in novum ordincm, hactenus intenlatum ct iutanta rerum divcrsarum abundantia.conjunclaquc
et faelleui, omnihus utriusque fori Oraloribus, Re- brcvitate pcrspicua : nec non Tabellrc Emblematicx
rum humanarum divinarumque Professoribus ac fronti operis impositreexposilione,(6) Synopsi quoquc
Scriptoribus ulilem, disposila, exposita, illustrata vitrc Terlulliani et Augustini,dequc symbolicis eorum,
opera fralris Caroti Moreau Augusliniani Ordinis
Eremilartim Communil. Bituriceus. Conventtis Re- ista hujus editionis virtutes ad scx imprimis capita
ginx» Margnritre, in subtirbiis S. Germani Paris. Quid referl (et tribus quidem reliquas carere diserte affir-
novi prrcsliterit Aulhor in hoc opere,sumraara Theo- mat, ucc quartam eisconcedere vidctur), s c i l . : quod
lexlu sit emendatior, Scripturrc S. loca in ipso textu
logirc scholasticrc, Posilivrc ct Moralis cx Scriplura diverso characlere sint discreta, nd marginem non
S. Patribus et Terlulliaiio el Augustino maxirae de capila soltim libri SS. a Tertnll. laudati sed versus
cerptrc, complectente, scquens pagina indicabit. — eliam singuli ad originale denuo collaii, adscripli
n

. . . . « . . » • . . . « . i-
Titulos II ct III Voluminis haud rainus prolixos orail-
timus, el si summam rerum, quas de novo contutit rasse Morellum suorum sane bonorum cognitionc
Author ad illustralionem Tertulliani pag. altera Torai
primi exhibita, descriptam dcderimus, satis cuique
de ingenio editoris constabit. Ita vero hrcc sonat:
c Opus hoc uovum iripartitum tribus torais absol- tulliani prrelermiserim : tum qtiod scribendive copiam
vitur. Primus hic tres partes compleclitur. Prima
quidem omnes libros Tertulliani, in ordinem alpha-
hcticum digestos, profert, supplcns quattior defectus
notabiles, in omnibus hactcnus ediiionibus prrcler-
missos, iu prxfaliuncula prrcmittenda notalos. (a)
s3 Argumenta,
Arffiimenta. quibus
onibus alire edilt.
editl. laborent,
laborent. libris prrclixa
nrrefix:
plana et brevia — haec ipsa defectuum nomine decla-
satis beatum, puto. S C H O E N E M .
(a) Omniloquium, inquit, hoc opus inscripsi: lum
quod iiullam prorsus in eo sententiam vel lineam ex
hoc solo opere, magnam in omni causa dicendi, Ter-
cuicumque oratori, scriptorique prospexerim. S C I I O E N .
(b) Adriserant Parisienses imagines Augustini (cu-
cullati) el Tertulliani ( c. Pailio) rere impressas et
tilulo opcris generali prrcfixas cum suhscriptionc :
Duo inAfrica ingenii monstra toliusque Docirince et Elo-
quenlice Genii de palma certantcs. — Cachinius ipsis
tnsultasse Morellus inquit. Hinc vero incumbere sibi
9

(a) Quales? equidcm nec dicto loco reperire po- cxistimal Tertulliano conformari et sicut ilie pro
tui, nec e specialiori, ad ipicui inde rcmittit lecto- Pallio suo, pro Augustini Bardocucutto et sacco apolo-
rcs, prrefalionc certior factus sum : quoniam vero in geticum scribere. S C I I O E N E M .
 57 PRiEFATIO. 5S
ac dissymbolicis propt ielaiibus ct Eh»giis: dc iisn A notis illuslrati habentur, Prrctcr ca, qurc Pamclbnis
tandcm el praxi totius Opcris habct, quam nticnic cdit. prrcmittuntur, vita nempe TerluIIiani a Pamc-
ciaminet Leclor, ut sibi necessariam, Prrcfaiionein lioconscriplfl, Paradoxa illitis cum anlidoto, prover-
geoeraiem , post nuncupatoriam epislolam imme- biales formulre loto opere contcntre, cx Rigaltiana
diate subsequentem. » Restat, ut ad illa, qtiae in acccssitJMC/JC/MMI de Tenulliano, e l c , et scries ope-
textu pncstitisse profitetur, paulisper animadver- rum a Rigaltio instituta, lum recens Priorii diss.
tamus; scd et bic verbis ipsius defungi liccbil. Ita qua Tertulliani vita, opinioneset errores expenduntur.
vcro poilicctur in lexlu iimumera etiam in emendutio- 4664.
ribus edhionibus menda correxisse; virgularum, punc- « Hcrm. Ratbmanni Theosophirje edit. quarla novo
tarum, accentuum defectus, inlellectum obscurissimi insctipla litulo : Aurifodina Palrum theologica, tum
authoris obnubilantes supplevisse; cacographias qnam spccutativa, tum praclica, ccrlis per locos theologicos po-
pturimas emendasse; ut si Typographi cura Aulogra- rismatibus consignata; certa ac salularia conira adver-
p\i purgatissimi soilicitudini responderit, el corrcclori sarios quosvis tradens documenla, a multis jamdudum
Tigdantissiino paruerit, nihil futunsm sit, quod in hoc desiderata; jam nunc vero ab insigniori quodam et de
lexlu ceusoris oculos, severissimi licet, argnendunx 01- Ecclesia Christi quam meritissimo theolqgo publici jurh
leudat. Jamhrcc satis erunt, ncc lamen nimia, ut B facta. An ob fucum emptoribus faciendum, an obgra-
spero, pro rarilate molis hujus charlacea?. Inscripsit vcm exortam in Germania controversiam Raihman-
opus Pomponio de Bellicore Equili, et supremi se- nianam, excogilata fueril bsec titulorum varietas, dc-
naius Parisiensis principi. letumquc auctoris nomen, hand liquet nec qticmquam
1662. nunc ignorarc piget. >
Eo. P A M E L I A N A - R O T H O M A G E N S I S 1 \ Rothomagi. f. Q. 1665.
S . F/. Tertjlliani opera omnia, e l c , cum Jac. Pam. « V E R S I O G A L L I C A libror. de Pallio, de Patienlia ct
argg. et.innotatt., Latini Latini conjeciuris, e l c , re- cxhortatioue ad martyrcs, interprete Mannesiero. >
peliia. E d . 1 5 9 7 . 1G75.
16G2.
« LibrtimArfmartyrcs galliceinlcrprclalus eslPauI.
t L e Cenic de Tei tuilien, par de Fayoilc. Paris, Colomcsius, Rupcli., i n - 8 \ >
ia-4\ > 1675.
1664. Bruxeilis,A. Tert. Iibcr de prrcscriptionibus conlra
E D . P A M E L I O - R I G A L T I A N A P R I O R I I . — Luletice Parisio-
hrcrclicos c. scbol., ct nolis Christiani Lupi.
mm» impensis societatis typoqraphicce librorum officii 1675.
ecclesiastici. Q. Sept. Flor. TerluIIiani Opera ad ve- C E D . P A M E L I O - R I G A L T I A N A P R I O R I I I I . — Lulelix ParU
Ittsiissimormn exemplarium fidem sedulo cmendata, sior.ap.Petr. le Pe//(,subsigno Crucisaurcrc. Edmnn-
diligeutia Nic. Rigaliii I. C. cum cjusdem adnolalio- dumCouterot subs.boni Pastoris et Carolnm Augoi sub
nihus intcgrisct variorum coinmcntaiiis, seorsim an- s. Leonisaurei, in via Jacohca. Repetita a. 1 6 6 1 , a
tea edilis, P h . Priorius argumcnta ct Nolas in libros pluribus mendis quce in prcecedentem irrcpserani cxpur•
omnes dc novo adjccit c l Disscrlaiionem apprime gata. Acccssit Carmen dc Jona et Ninive.
utilem concinnavil. Acccdunt Novatiani tractalus, de 1675.
Triuitale cl Cibis judaicis, cum Notis, ut in Ediliono « DE L A MOTTE. llistoirc de Terlullicn c l d ' 0 -
Pamelii. Textusest Rigaltianrc secundrc, cujusetiam rigene. Paris., 1 6 7 5 . — Lugd., 1 7 0 2 , in-8°. >
nolre omnes, tum quas ad calcem apposuerat, lum 1680.
nc, qua» ad notas in Cyprinum eranl adjectae, prre- « P E T R I ALLIXII de Tertulliani vita ct seiiplis.
terea vero, Jac. Pamelii adiiolationes selectre, D. Rhc- Paris., in-8°. >
nani, Franc. Zepliyrii,Gabriclis Albaspinxi, Ludovici 1680.

de la Ccrda doctiores obscrvaliones, ttim Salmasii in « N A T A L I S A L E X A N D R l dissert. de Doctrina Ter-

L . dc Pallio potiores, ncc non Mercerii, Wowcrii
aliorumque illustrationes el correctiones, denique ip- D Hist. Eccl. V . el N . Tcst., t. III srcc. II. art. VIII,
sius Pbilippi le Prieur, qui curam hujus editionis
gessit, notrc et arguiucnla iu libros omncs acces-
s«*runl. Consilium, quo societalem sibi iiistitutam cs-
se bibliopohc fatenlur, ut latinos Patrcs ac velcres
SS. Ecclesiasticos crudilorum hominum lucubrationc
iHustratos ederent, suxcessu caruisse dolendum est.
Nam hxc edilio profeclo tum oidine ct dislributioiie
noiarnm, qurc lcxlui characlere minori coluninis se-
clis subjiciiinlur, tum chartarum ct lyporum uilore
onuiiiun literatorum plausum mcruit. Priorii Nolrc
parviquidem prelii suni, laudauda tamen, quam ad-
ornandrc cditioni prrcstitit, diligenlia. Novatiani tra-
ctatus cx rcccnsione Pamciiana ct ejusdem lanttim
tiilliani c l desacramcnlo confirmalionis, in ejusd.
p. 2 9 3 . Vcnet. 1 7 7 8 . >
1682.
« Carmen de Jona el Ninive, cnm animndv. Ju-
ret, Barlhii, Gronovii, ad calccro Paullini Pctricorii,
editum a Chr. Daumio. Lips., i n - 8 \ >
1682.
« VERSIO I. lib. ad scapulam, inter-
GERMANICA
prctc Abrah. Hinckelmanno. Luneb., 1 6 8 2 , in-12, ab
eodem vers., libr. ad martyres, in-12. *
1683.
« VERSIO GALLICA III. Tract. de Prrescript., inler-
prele D.Hebcrto, qui ct traclalus deyelandis virginibu^,
de habilu ornatuque feminarum gallice vcnit Paris.i
59
1683
Cuntabrigia, ex off. Jo. llnyer imp. Hcnr. Dickin-
son ct Rich. Grcen. 12. Q. S. F L Tcrt. Apologcjicus ct
ad Scapulam Jibcr, acccssit M. Minucii Felicis Octa-
vius.— Apologeticus ad edit. Hcraldi, capit. argtt-
menlis ex ed. Lacerdrc additis, liber ad Scapulam ad
cjusdem La Cerdre cd. exscripli sunl.
1695.
E D . P A M E L I O - R I G A L T I A N A PRIORII III. — Rcpclita
est h . a. editio Rigallio-Prioriana (Ceillier).
1699.
{ « E . S A L . CYPRJANI Dialriba academica qua ex-
pendilur illud Tertulliani : Hwreticorum Palriarclia
Philosophi, in-4\ Helmst. i
SJECULO XVIII.
1701.
E D . V E N E T A I.—Venctiis. f. Q. S. FI. T . op. c. va-
riortim notis seiectis ad voluminis calccm.—Fabricius
(Del. p. 215) ex Pfaffii Origg. jur. Eccl. p. 241,
non admodum emendatam essc narrat.
1701.
« S A L . CYPRIANl Commentat. de Doctrina Tcr-
liilliani Evangeiica inter ejusd. dissert. varii argu-
mcnli. Coburg. i
1702.
« Jou. CROYI. conjectur. in qttfcdam loca TertuII.
Oxon., in-fol. i .
1702.
Amsterd. chez Thom. Lombrail, 8. Apologetiquc dc
Tcrtullicn, ou Defcnsc des Chreliens conlre les accu-
sations des Genlils. iradtiile en francais pnr Louis ^
Giry, avec !c lcxle lalin h cdle ; cdilion augmcnlce
d'unc Dissert. criliquc toucbanl Tertiillien ct scs ou-
vrages. — Versio hxc Ludovici Giry ( i n Scnalu r c -
gio Paris. advocali, 1665), ab anno inde 1G36, ali-
quoties prodiit absque (exlu latiuo.
1703.
i Anonymi Disserlatio, qua ut verum genuinum-
que Tertulliani opus vindicalur calalogus hcercseon
libro pnescripiionum subjcctus. — Memoires de
Tievoux, fev. 1703, p. 153 (auclorc P . Tourne-
inine ? )>
1704.
< Jo. jovcn. Z E N T G R A V . Excrcit. dc Lansu
Tcrlulliani ad Montanistas, Argent. in-4\ i
1705.
« A D A M RECIIEMBERGII Disscrt., an Rccrcticorum » editiones vetercs summa cura recognitus, castigatus-.
Patriarchce Philosophi cx illo Tertulliani advers.
Hermogcneni, cap. VIII. Lips., in-4°. i
1708.
Vcncliis, 4, scx tomis, Tertullianus prccdicans pcr elillustmnlur, studio et industria Sigeberti //r/r.?r-
Micbaelem Yivien. — Fabricius mcnltonem faccro de
co dicit. — Ephdnicridcs Paris. (Journal dcs Sav.),
1708, Febr., p. 408. Sed ntiJJam ibi libri meiilioncm
invcnire poiui.
1710.
« V E R S I O A N G L I C A I. Teriulliani, simul ctJuslimac rcrum cognitionc abuiidantissimo c l curiosissimo r i -
Minucii felicis Apologeli. et Vinccnlii Lirincn-
sis commonitorii, cnm prolegomcnis ac nolis, nu-
ctore Recvio. Lond., II in 8 \
PR.EFATIO. 60
A 1711.
t J . HENNiNGi B0IIMERI Disserlationcs Juris cc-
clcsiastici aniiqni ad Plinium Secundum c l Tertullia-
num. Lips., in-8\ i
1713.
Putavii, 4. Tertttlliani liber de Oratione complc-
tus cum nolis Guid. Panciroli el Ludovici Anlonii
Muratorii. —-In Muratorii Anccdotis, t. II, p. 1, 56.
Ex Codicc Bibiioth. Ambrosiamc Mcdiolani. Notas
Guidonis Panciroli jurisconsulli olim cclebcrrimi
Regicnsis, ex Comm. plenioribus in omnia T . opcra
in bibliotbcca P . Joh. Bapt. Caltanci, Franciscani,
lum latenlibus, ut.salivam popularibus suis moveret
ad delicias istas tamdiu negleclas in lucciu profercn-
das cdidit.
B 1714.
« L A C R . BRORSON delnfanlariisapud Tcrtulliantim
ad Naliones, Lib. I, cap. II, Hafn., in-4\ i
1714-1715.
« Versio gallica II Apologetici cura Vassonlti, cutn
nolis. Paris., i n - 4 \ npud Colombat, bis cdita anno
17l4etseq. In utraque praimitlitnr egregiadechrist.
Relig. Apologclis ac in spec. de Tertolliano; noi;c
haud conlerunendpe, proescrtim historicce. i
1715.
Tertulliani pocmata iuicr opp. veti.poctar. lalinor.
edilacur. Mich. Maittaire. Loud. 2. in-f9
1715.
« D. NICOL. L E N O U R R Y Disscrt, in TcrlulI.Apo-
logclic. dtios ad nationcs libr. ct unum ad Scapulnm
in npparalu ad Biblioth. Max. P P . II, p. 1574 1590.
Paris., in-fol.i
1715.
« A U G U S T I IIECMANIl Emcndalio libri TeriuHia-
nci de Prrcscriplionibus, in actis Erudilor. Lipsicns.
anno 1715, p. 299-305. i
1717.
« Anonymi cxpositio de : Caligata militia in lihr.
de idololatria, cnp. X I X ( nouvean rccucil dcspio-
ces fugilives de Tahbe Archimbatid, l . IV, p. 11G
119. Paris). i
1718.
Lugduns Bat. apud haac Severinum. Q. S. F l .
T. Carth. Prncsb. Apologclicus ad Codices MSlos ot
emendatus, ut et perpetuo Commcntario, iu quo non
modo vtriorum nuctorum, scd ct plura S. Scripttir i*
loca striclius vcl ubcrius explicanlur, ehiridnntur,
campi V . D. ministri, qui prrelcr Argumcnta capitii':»,
indices cliam locuplclissimos ircs ndjecit; cum II-JI i
ris et nummorum lypis (prrcfixa etiam cffigircTerinl -
liani cum cpigrammalc). — Prreslanlissima lin;i!S
libri Tertullinnei cdilio. Quippc edilori aniiquanmi
iiml obligcrat npparatus valdc locuplcs. Etcnim, pr.r-
ler ediiiones fere omncs, adhibuit Codices Membnm-
Biblioth.Lugd. Bul, duos, quorum aller, p. 521, a l u r ,
61
p . 370. C a l . Bibl. Lugd. B . memoratur, lum varian- A
tes Leciiones Codicis Fuldensis a Modio cxscriptas et
cum editione Junii, a. 1597, primum vulgatas, cx
isto autem lempore nulli ferc nisi Gotliofredo cogni-
tas e l a Nic Rigaltio demnm in usum vocatas, sed ita
ut qure ipsi piacuerint indedesumpserit, neque ullam
reliquarum, qurc satis tnultce erant, in notis suis
mentionem fecerit, quare satis fecundum Havercam-
pio spicilegium superesset; prrelerea Collaiionenx Co- cjus disserl. ad Hislor.-eccles. pertinent. 1.1.»
dieiss Agobardini, diversi ab illo, ex quo magna scri-
ptorum reiiquorum Terlulliani pars olim fuitexcilala,
sed notre salis boncc et ntilii ante ipsum editorura
Tert. inspecti. Coilatio vero facla a Josia Mercero
( A g o b a r d i ) , 1625, ad cxemplar ed. Pamclianrc ex- Ephemerides trivullianrc, mensemart. >
lat in Bibl. Lugd. B . p. 7 1 ; eamdem a Paulo Colo-
mesioadoram cd. Rigaltiame descriptam possidcbat B
Frane. Fabricius, Lugdunus Theologus, qui Haver-
campii usibus illam cessit. Quoniam autem aliquan-
luoVpro operre processerant, antequam ca submi-
mstraretur, priorem IX capp. diversitas, ut et intcgra
MS. membr. secundi L . B . collatio, qurc opusculo jam
ad exlremum progresso obvenerat, addendorum loco
prsemissai sunt. Nactus erat insuper Jos. Scaiigeii
aliquot conjecturas edit. Junii adscriptas, aliasqne
emendaliones ex veslutis Codd. ejusdem edilionis
exemplari a Petro Scriverio adjectas. His tamen co-
piis Havercampius Rigaltianum textum confirmavit
magis qnam novam recensionem procudit in expli-
candis vcro vcrbis iliuslrandisque, qurc ad historiam,
ritus et religiones anliquas pcrlinent, insigni doclrina,
eaque cum judicio lemperata, est vcrsalus, illud im- (]
p r i m i s delcxisse gaudet, quod bis idem hoc scripluin
h:c iilic paullum in vcrbis el orationcr immntatum
T e r t . in puhlicum emiserit. Promittit et rciiquos;
quos adversus Gcntes variis tilulis composuit Terlul-
linnus, libros, nolulis ct nliorum illustratos, in bis
libros ad Naliones innttmeris locis emciulalos, una
ctim Prolegomenis erudilis, in quibus omnino dc vila
et scriplis ejus uberius disptilnlurus sit : qwx cur l u -
cem non adspexerint ignoramus. Nummi ct nlia a*re
expressa, pro more, quem ttiucad ttnum omnes crtt-
diti sequebantur, ornatui potius quam usui sunt. Ab
illis vero ducta dedicalionis occasio ad Gualicrum
Blockitim gazophylacii ornatissimi possessorcm.
1719.
< Anonymi adnotationes in librum de Oralione
T e r t u l . — (Memoires de TreWoux, ann. 1719,
p . 1202. — Joumal des savants, ann. 1719, d d c ,
9 1741.
p . 663.) >
1721.
« L A U R . MAGALOTTI lettera sopra un passo di
TCrtulliano (in lettere scientifice ed erudite del comte
Magalotii, p. 192-198. Firen*c, in-4°.) »
1722.
« Y E R S I O A N G L I C A I . libr. Prmcription., cura Jo-
seph Bcrty, cum notis. Oxon., in-12. >
1722.
« A R N . GREVETcrlulliani Tcslimoniumde
rtt Christo a Tiberio dccrcta dcfensum. Vitemb.,
iti 4 \ »
PILEFATIO. 62
1722.
i C n n t . AUEUMANNI Epislolre quibus emcndaniur
atque illustrantttr c a p u t l e l II Apologetici in ejus
Poecilc, 1.1, p. 25-55, 197-212. Halrc, in-8°. >
1724.
« Jon. L A U R . MOSIIEIM Commenl. chronolog. hi*t.
de'rclate Apologetici Tertulliani el initio persecutio-
nis christianorum sub Sevcro. Helmst., in-4°, et in
1729.
« V E R S I O GALLiCAlV,tract.dePrrcscription. prodiil.
Paris. in-12 (Journal des savants, t. L X X X V H I .
p. 499). V . Vcrsio. cod. anno prodiisse memorant
1729.
< Locus in TertuIIiani iibro de Prrcscriptionibus
advers. Hrer.. cap. X U X . Joh. Harduini cura, inlcr-
prctatus (Memoircs de Trdvoux, an. 1729, m. mai,
p. 842).»
1730.
« D. R E M I G . C E L L E R U 0 . S. B . Hist. generale des
aut. ecclesiasi, e l c , t. II.»
1753.
«AnonymiobservajionesinTcrlidlianum etCypria-
num in Misccllan. observat. in auct., vol. III, 1.1.
Amstelodam., in-8°, p. 45-54. »
%
1753.
« IV. V E R S I O G A L L I C A libr. ad marlyres edita a Cau-
bere. Paris, in 8°. »
1735.
t Joe. iiENR. BLUMEMBACII dc Senalusconsulio
Q. Septimio Florcnte Preshytero et jureconsulto
Tertullianis liber, Lipsirc, in-4°. >
1758.
«Jon. W U I L L . HOFMANNI disserlatio Q. Scptimii
Flor. Tertullinni, qure supersunt, omnia in Mont:.-
nismo Scripta videri, Viiemljergrc, in-4 . i J
1739.
« Cnru. A . HEUMANNI obiervntiones crilicx* ad
postcriora Apologetici capita in Misccll. Groning. ,
t. II, fasc. 3, p. 479—485. >
1741.
« C H R . LOERERIProgr. librum Tcrtulliani dc Pcc-
nilentia ipsi vindicans. Allcnh. 1741. >
1743.
f ^ ^ ESEm\\}EK
m Dispulalio dc Jure
consullo et Q. Scpt. Flor. Tertulliani. Hildesia?. »
ED. VENETA II.— Venetiis, typis Casparis Cerardi. f.
Q. S. FI. Tcrt. Opcrn. — Recusa Priorii editio, vide
tit. cd. 1675; in hncvero novissima ediiione Vcnctn
addilur Sigeberti Havercampi Commentnrius in Ap:.-
logeticum. — Splendidum arlis opus. Nolrc lexit.i
subjiciunlur. Apologelicus c. comm. Havcrcnmpi a
mendis quibusdam expurgato, ut ibi nd«litur, peculinri
titulo ornnius est ndjccinque in cnlce Jo. Lnur. Mos-
hemii Disquisitio chronologico-critica dc vera rctalc
apolog. n Tertullinno conscripti; inilloquc persccu-
tionis Scveri : inscripta viroclariss. Sigcb. Hivcr-
63 PR;EFAT10. 01

campo.— Dolciidum est tot operarum vitiis hancedi- A 1769-76.

tionem csse maculalam. E D . H A L E N S I S \.—Haicc ap. Salam, ap. Jo.Chr.Hen-
1744. del.,6 voll.,Q. S. F l . Tert. Opera recensuit J O . S A L O M O
< J . M A R T . CHLADEN dcSlationibusvctt.Cliristia- S E M L E R . — Ab inilio seorsim quinquelibri adversus
nortim. Commentarius ad illustr. maximc Tcrlullia- Marcionem prodierunt, quibus lanquam tomo primo
num comparatus, Lips. 1744. > rcliqui, qualuor volumiuibus, suntadjecti, s e x l u s i i -
1752. diccs cum glossario Tertulliani pnebet. Edilionem
< D. C O R B I N I A N I T H O M / £ . O . S . B. observationes et librorum adversus Marcionem baud quidem alia de
notcc in traclatum de Prwscriptionibus. Salisburg, causa aggresstis crat Semlerus, quam ut Acadcmicis
iu 8°. » studiis libro prrc aliis Tcrtulliani insigni et forma
1753. descriptioncqtie faclo parabiliori inscrviret, nec ope-
? < J . E . IMM. W A L C H de Aposlolorum literis authen* rum edcndorum consilium ralioncm scmel initam
ticis a Terluiliano commemoralis. Jen. 4. » mtitavil. Texlum rcduxil Rbenanianum, editionis
1755. primre, sed suo partim ingenio, partim suffragantibus
< D. C O R B I X I A N I THOM^E. 0 . S. B . obscrvalioncs editt. rcliquis emendatum, varietate in dubiis, raiius
etnotrcin libr. Tcrtulliani de Baptismo et Pceniteutia, B njecturis subscriplis. A d manus erant prreler Rlic
CO
C
Salisburg, in- 8 . > uani primam.ParisiensisGagnrci, an 1566,in-8.Pamc-
1756. liana 1597. Franekeraua Franc. Junii ejusdem loc.
< V E R S I O I T A L I C A 1. Tcrlulliani opera omnia etcom. Rigaliii prima cum Veneta novissima, prrc-
cathoiica et moralia italico sermone reddita a do- terea Lat. Latinii Bibl. sacra et prof. c l Wowerii No-
mina Selvatica Bargini, nobili Pisana, babenlur typis tre Epidicticrc, an. 1603, tom. II, complcctitur ple-
edita Romre apud Nicolaum el Marctim Pagliarini. rasquc scriptiones polemicas : de prcescriptionibus
Nonnulla alia opera, scilicet adversus Judceos; de hwret. adversus Hermogenem, Yalentimanos, Praxean,
Prwscriptionibus; contra Hermogenem, abeadem iilus- Judwos, contra gnosticos adv. psysicltos, t. III, exhi-
tri foemina iu iialicum sermonem iranslata, edenda bcl libr. de vclandis virgittibus, de habitu muliebri, de
promitluntur: num autem edita sint, ignoro. In cullu [wminarum, ad ttxorem l II, de exhortalione
%

Florentinis literasiis foiiis Icgitur # C I . V . Bollari caslitatis, de monogamia, de fuga in pcrsectttione, ad

ilalico sermone reddita ea opuscula quorum versio- Scapulam, de Hesttrrectione carnis, de carne Christi;
nem D. Bargini omiscrat (Lumper ex Argelato et tom. IV, de oraiione intcgrum ex cod. Ambros. sup-
Paitonio de Volgarizatori bibliotheca). > plcmentts a Muratorio in Anecd. propositis, de Tes'i-
1756. ^ monio aritntw, de Pwttilenlia, ad Marlyres, de Palientia,
< J . G E . G E R E T Pr. in qucmdamTertulhanidc tcr- de Spectaculis, de ldololatria, de Baplismo, de Aninta,
rartim motibus locum. Onold., in-4°. > de Corona militis, de Pudiciiia, tom. V , Apologelicum %

1757. ad Nationes I, II, de Pallio cum I Semleri Disscrl. in

< Jon. A U G . NOESSELTi Dissert. de vera rctate
ac doctrina scriplorum qurc supersunt Q. Scpiimii
Flor. Terlulliani, Halae. Ejusd. III, diss. ad Hist.
Eccl. pertin. 1817. >
1758-59.
< A U G . HEUMANNIiippcndix ad variasannotationcs
iii Tcrltiilianum, cum anaiysi accuratiore iibri de
Prascriplionibusinact. Eruditor.iipsiens.Stipplem.,
l . VI., scct. 5. >
1758.
< C U K . w. F R A N C . W A L C H de Pompis Salanrc ad
Tcrlull. de spectacuits, Golling./ in-4°.>
1759.
<C. G E . S A M . BERNHOLDProgr.TerlullianiApolo- Ubi Rh^nani ed. deftccret, Pamelianam secutusami-
geticus ab iniquiore reprebensionc vindicatus. E r -
lang., in-4°. »
1762.
< Jo. D A N . V A N HOVEN.spec. annot. ad Tcrtull. iu Salmasii emendalione, libros ad Notiones cx Rigaltii
Musrcuin crilic. II, 26. >
1764.
< C. A . BEGER E p . quo scnsu Terlullianus Dettm
dixerit corpus, Lipsire, in-4°.>
1766.
i E F . W E R N S D O R F d e vcstc Palmata ad Tertul-
liani Apologet., c. 50. Wiltemb., in-4°. >
Tert.de varia etincerta cjus librorum indole; Sextus
dcnique cum prrcfalione Semleri Indices tocornm
S. S- in Tcrt. opp. occurrentium, rerum et senten-
thtrum memorabitium , latinilatis Tertullianew, qui
pcrpetui commentarii viccm suslinere possit. A
tomo inde quarto omnem editionis curam gessit, prro-
falus cliam est Cbrist. Godofred. Schutzius, Ceieh.
ntinc Acad. Icncns. lilt. huiu. et Eloqu. Profcssor,
qui cum jam superioribus voiuminibus operam in
colligenda lcclionum varictate navasset ct hic ah i n -
cepto nibil dcscivit, nisiquod potiores lanlumcligcn-
& das varietaieslectionis censcret, inutilibus, quo ctiain
Frauc. Jtinii hariolationum partem refcrt, omissis.
quam ubique Iectionem, nisi,cum omnino ferri non
posse videretur, expressit. In libris vol. V , comprc-
hensis Apologeticum cx Havercampi, de Pallio cx
Auctoritate proposuit. Utinam vcro cum reliquis C I .
Semleri in Terlull. disserlationibus, novrc luci facem
prrefcrenlibus, et istn, quam Schutzius promiseiat
historiam operum el cditt. Tertulliaui, accessisset!
— Non curiose satis Ccnsor Gocll. huic cditioni pro-
priam esse inquit descriptionem librorum per capita,
qtiippcqure a Pamelii indc lcmporibus semper obtiuuit.
«?5
1770.
« J . cun. WERNSDORF Progr. dc Ecclcsia , Co
l<unb:c domo simplici, ad loc. Tcriulliani advcrs.
Yalciiliiiianos, cap. III, Helinst., in-4°. »
1772.
t II. A . ZEIBICH Prog. de Tertulliani scntcniia dc
Columba in Christum devolantc, Genc, in-4°. »
1774.
« ENCELB. K L U P P F E L . Mens Terlulliani de indis- ad qticm hxcobscrvationcs spectant, prodieralTicini,
solubiiilatcmnlrimoniiin infidclilatc contracii conjuge
alterutro ad fidem Chrisli confesso. Frib., in-4°. »
1770.
f C a n . F . ROSSLEBI Bibliolhek d. Kirchenvsetcr in
Ubersetqungen u. auszugen, a. 1. f., t. III. L i p s . i
1776—77.
« Jo. D A N I E L . SCHUMANN Ohss. invclcrib. E c c l o
siae Scriptoribus s a c 111 ct IV de inierpollationi-
bus quibttsdam codicis,N. T . Tcrtulliano pcrpcrara
afHJctis conjcclura. Hannov. iu-4*. »
1780.
E D . W I R C E B U R G E N S I S . Wirce&Mnji in off. libr.Stahclia-
mr Q . S. F . Tcrtulliani opera omnia, 1.1, U, ctinm sul>
trl.: Optra omnia SS. P P . latinorum, vol. I, II. Edilor
ccleb. OBERTHUR secutus cst edilioncm Halensero,
sed ita ut compararcl editionem Pamclianam, Pan%
1608, recusam etvarianlcs illius lcctioiics partitn m
calcc subjicerel, partim, raro tamen c l circumspccte,
iHamemendaret. Quod fccit in volumine secundo, ut
ipse fatelurpaulloliberius,subslituendo, velex Parisina ^ blioth. hislorico-Iiteraria P P . latiuor., i . I, p. 2-53.>
cditione, vel ex varielalibus leclionum ab Halensi edj-
lore collectis, hinc inde vel voculas alias, vel, rarius
tamen, iutegras ctiam senlcntias. Praiterea ordincin
librorum chronofogicum ex Nocssciti auctoritate ado- Sache gegon d. heidcn. A . d. L . Francof., in-8°. auct.
piavit, hac tameu cauteia, ut libros contra Marcionem
non nliis inlerjcclos, prouii viri iilius Chronologiai
exigebat, scd conjunctos una scrie, scquc immcfliale:
excipiciiles publicaret. Addidit ctiam Carrnina Ter-
tulliano olim tribui solita, conlra Marcionem scilicct,
de judicio Dominiy de Genesi, de Sodoma, de Ligno ri-
tec, a Pamelio pratermissum, el ad senatorem.
1780.
t In Collect. Poelar. Vett., cdit. Pisauris, t. V , Pro-
diermit carmina omnia TertuIIiano ascripta.»
1780.
c C H R . G O D . SCHUTZ cxplicatio loci TerlutJiani (dc
Pnrscriplionjbus X V l - X V U ) , dc eversione stomachi
aot cerebri ex congressione scripturaruiu. Jen., in-P.>
1780.
c V E R S I O A N G L I C A I. Tertuliiani libri. ad Scapuiam
op. D . D A L R Y M P L E . Edimb. >
1781.
t D . P . DOMiii. SCIIRAM o. s. B . analysis opp. Ter-
lulliaui in suo maguo operc, t. III. >
1783.
< Jos. A N T . CANTOVA de Septimio et S. E p i r t a n t a
dissertt. IP Theol. criiic. iti quibus antbroporaor-i
phismo neutmmlaborasseoslenditur.MedioI., c u ^ »
Itt/EFATIO 66
A 1784.
« Cnn. GOD. SCIIUTZ I rog. dc Rcgula fide: apud
Tcrltiilianum. Jen. »
178L
7/i Assisi 8. Osservazioni sopra PAnalisi de libro
delle prcscrizione di Terliiiliano.—Pracccdil eum
versione italica tcxtus lalinus Pamclii cx cd. F r a -
ncckcrana, 1597 (mendose scriptum 1697), ct V a -
riantilius L L . Rigaltii nd Venelam, 1744, Liber illc,
1785, 8°, dc utroque OElrichsius noster, ut pulo, le-
ctores moncbit.
1785.
«II. C U R . BALLENSTEDT.TcrluIfians Goistes faihi-
gkcitcn, Rcligious Kenntnisse u. Tlieologic. E . Vcr-
B shuc. in-8% Abhadil. Helmsi. in 8°. >
1790.
« C. C H R . BIRCII dissert. quosdam ex Q. Scpt. F l .
Tcrtulliaiii collectos atque illustratos locos tbeolo-
gicos sistcns. Havn. in-4°. »
1791.
« J . G E . AILN. OELRICHS commentariide Scriplori-
bus Ecclesias lalinx priorum VI Sxculorum, cura
A r n . Herm. II. Heeren, in-8°. »
1792.
« V E B S I O UISPANICA Apoiogetcc Religionis christiamc
amiqux/jnlcrprcte E m . Ximcncs dc Uiieia, Madrid.
in-4°.»
1792—97.
«Cu. T R O G G O T T . G O T L I E B SCHOENEMANN in B i -
1797.
< V E R S I O G E R M A N I C A apologetici sub titulo: Des Q.
Sept. Fior. Tcrtullianus vertheidigung D . Cbristl.
r J . F . Kieuker. »
1799.
< D. G O T F R E D . L U M P E R O. S. B. histor. TbcoL de
vita, scriptis alque doctrina SS. P P . , t. V I , de viia
ct scriptis Tcrlulliani. >
SiECULO X I X .
1803-1820.
< Jon. M A T T H . SCHROECKHH Cbristl. Kirchcn-
gesch. Lips. X X X V , d. 3, 317.»
1820.
< G . H . S C H A R F E N B E R G . comment. acad. de
1> Justino, Terlulliano et Cypriano adv. Judaeos dispu-
tantibus. Lund.Coth. 4°.
1821.
TertulI.opp.Mediol. (J. A.Moehicr., ex operepos-
thumo Patrologie oder chrisUichc litteraergeschi-
chte II.)
1822.
: < V E R S I O G A L L I C A I V . Apologet. Tcrlulliani, inter-
prete D. Meunier, prior. S. Marlini in campis In
suburbio cabillonensi, optimse nouc ac majoris famas
digna, diu post. auct. obitum edita. >
1823.
< J . A. COENENCommentat. de Terlulliano, C h r i -
stianorum ct Relig. Christ. advers. gentes Apolo-
67 PR^EFATIO. 68
gcia — in Annal, Acad. Rlicno - Irajcct, Ann. 1825- A optimorum libror. fideni edita, curanle E . G . Gers-
\m.> dorf. in medium posuit ac publici juris fecit libros
4825. Terluli. fere omnes, in duas classes distinclos, et
f A . NEANDER Anlignoslikus, Geisl des Terlullia- suos lom. scilicet 1° Libr. Apologelicos, adMartyres,
nus und Einleilung in dessen Scliriften, mit ar- de Spectacul. de Idoloi. Apologet. ad NaL iib. II, de
chocologischeif und dogmenhistorischcn Uulersu- Testim. Anim. de Corona mil. de Fuga in persec.
chungen. Berl., in-8°. » Scorpiace, ad Scapul. 2*Libr. ad ritus ct mores C/tri-
4825. siianor.perlinenles dcOral., de Patient., deBaplismo,
c V E R S I O G A L L I C A V . Apologet. ct Praescrlpiion. de Poenit., ad Ux. lib. II, de Cullu foem. iib. II,
adv. hxr. interprete de Gourcy, Paris, in-8°, ac- dc Exhort. cast., de Monog., de Pudicil., de Jc-
curaiis argumentis, exiguis ac paucioribusin texlum, jttniis, de Virginib. veland., de Pallio. — P r o d i i t
frcquentioribusin lectioncs varias nolis adornaia.» haec edilio selccta Lips. 1839. 2. tom. in-12, re-
1827. cens. E . F . L E O P O L D . Phil. D . A A . m. in gymn. A n -
c Terlulliani Apologetici edit. nov. cum varr. naberg. Prxcept. ordin. Laudanda sane et recensio,
Leclt. JOS. IGK. RITTER. Eberfcld, in-8°. » oblcxtus castitalem, et edilio ob chartar. et lypor.
1827. B nitorem, nullo vero commentario, lectionum tanttttn
cA. R D P H . GEBSER Bibiioth. lat. VelerumPoetar. varietale adornata.
Christianor. Jena». Praeler primum tomum nihil ulle- 1839.
rius prodi'U. » « E . F . LEOPOLD Ueber dic Ursachen der ver-
1827. dorbenen latinilat bei dec schriftsieiiern nach dem
« V E R S I O G A L L I C A V L Apoiogeiici Terluil. auct. Zcitalter d. K . Augustus, haupts.xchiich bei den K i r -
J . F r . A L L A R D human. liter.olim professor. nec hujus chcnvacicru, mit besonderer berucksichtigung dcs
conditionis immcmore, sive in pracvia dissert. de Tcrtuilian inserta V . S. V . Iligenii Zcitschrift. f. d.
laudibus Terluiliani, quem Tullio et Demoslhene hist'»r. TiieuL, vul. VIII, p. 1 e. sqq. Lips. >
longe eloquentia praslantiorem habet; sive in notis 1842.
ad calcem rejectis, quas, Septimii plerumque oblitus, « Novissimara ac amplissimam, quae hactcnus pro-
in quoslibet obvios novatores pugnaciter immillit. » dicrit, Tcrluliiani operum ferc universorum versio-
1827-1829. nem Gallicam nupcrrime edidit D. De Genoude, in
« E D . H A L L E N S I S H . Halce MagdeOurgicw apud Joh. sua chreslomathia Patristica, cui tilulus: les Peres de
Chrisi. Hendei, ilcrum prodiit in lom. VI, ed. Scmler. rEgliselraduilsenfran^als, t. X I I , Paris, in 8°. Hujus
Vid. supra. C aulcm vcrsionis, quai duos et vigiuti pnecipuos Ter-
1829. tulliani libros continet, auctor cst II. DENAlNde
« F R . MUNTER Primordia Ecclcsiae Africanae, Hav- Septimii noslri studiosis bcue merilus, notarum ta-
niaj, iu-4*. p. 128. » men omniuo cxpers, et omnis commeutarii mole
1829. expeditus, elegans potiusquam ftdissimus intcrpres,
« In coliectione selecla SS. Ecclcsiae Patrom com- qui african;c loquclae asperitatem splcndenli ornavit
plectente exquisitissima eorum opp. cura A . B . Cail- scimonc, egregiaque inlerdum c l ad vivum exprcssa
Iau el M. N . S. Guillon, prodiere libri Terlulliani, inlerprclationo recreavil.»
ferc omnes exceptis lantum sex partim editis, n«mpe 1813.
de Auima,de Fuga in pers., de Pudicitia, de Jejunio, His igilur dedttctis per multa reiro s:ccula iitcra-
dc Exhorlat. castit. deMouogamia. tom. V I , V I I . * riis Tcrluliiaui annalibus linem qualemcumque impo-
1352. net lucc nova PARISIENSIS EDITIO, quam post tot
« V E R S I O G A L L I C A I. Libri de Teslimonio animce, qui aliorum et lanlorum labores ideo confidenter aggre-
cl ipse cseteris Tertull. scriptis cleganlia praestanlior dimur, quod nihii nisi alienum ac mulualum prae-
haud imparcm nactus est primum inlerprclem, in statnus. U l enim ex iis quac hactcnus opera Tertullia-
AnnjiU. fascic.
Junio, Phitosophice
2 4 , u b iChrisliance,
interpretis ann. 1852,nomcn,
anonymi mense D ni elucidarunt nihil duximus omiltcudum ; ita nihil
iuiquo jure lectoribus abscondilum, nierilo deinccps novi , vcl inauditi adserendum libenter profitemur.
in indice delegitur, D. nempe M E L G H . D U L A C D E Equidem in hoc nostro, quodcumquC s i t , opere
MONTVERT. > describcndo leclorem diu morari noluimus ; quaenam
1854. lamcn buic cditiont accesserinl addilamenta, qualis-
Tertuliiani libride Praescripiionibus adv. bocrel. dc ve textus recensio polior haheatur, undenain petieri-
Baptismo, de Poenitentia, deOratione, seorsim cditi mus perpctuos comincnlarios , paulo fusius diccndi
stint, praemissa praelatione germanica, sumplibus ac animus est ac necessitas incumbil.
typis Aloys. Attenkover, 1834, in-8°.
1838. ARTICULUS I V .
C. JOS. H E S E L E TurluUian als Apologel. in Drey De nova ediiione Parisiensi.
ct all. Tubinger Theolog. quartals Schrift. — P . I ,
p, 30. Coalescithaec cdilio postea cx tribus parlibus seor-
1859. cimordiuandisacdescrihendis, nempc lum cx prolc-
Bibiiolhcca PP. ecciesiaslicomm laiin, scJccta, ad gomenis quibusdam, lum ex plurimis appendicibus
60 PI..EFATIO.
infer qnrs hinc cl inde dccurrit inlcger Tcriulliani A offitsas nobis incumhul agere grales beiicvolentissimo
textus , varictate ieclionum ac multo coinmcutario V. J . B. Malou, professori Theol. DogtnaticoD in U n i -
illustratus. vcrs. Lovanicnsi ct cjusdcni Acad. Bibliolh., cujus
In primo liminc conscrvare ac lypis inamandare opc ac (omilatc hrec grati accepimus iniinuscula ,
religioni duximus T E R T U L L I A X I V I T A M P E R VIGINTI E T quibus ct tu, candide lector, grato simililer auinio
QOATUOR ANNOS a Pamclio concinnalam, brcvibus lan- utere, amato, ct fruere.
lum bic illic respersis annotaiionibus, ac scdulo rc- Nunc tandem redeuntibus ad operum Tertulliani
censa consularium fastuuut seric, in praecedentibus corpus, tria itcrum secernenda occurrunt : lextus
edilionibus mire dislurbata, truncalis, inauditisve no- nempe, variae lectiones, et commenlarii. Porro inte-
minibus borrida, nec ctiam nuncpurgata iabe quadam gerrimam, caslissirnamque texlus recensionem pro-
perpelua, unius iieinpe anni auterioritaie. quac e ve- palare enixe cupieiites, pneeuntibus V V . CC. Lnm-
ttfela consularium Fasluum chronolaxi in Pamcliaiiam pcro, Scboenemann, Walchio, qui omnitim optimam
recensioneni inoflenso pede transniissa, liinc absque duxerunt Edition. Pamelio-Rigaltianam Prioru ann/
bDgno rerum tumultu ejicf nequivissel. 1664, hunc babuimus edilionis novre fontem pene
In his igitur Pamelianis annalibus maucnt piura im- omnem et unicum ; ncc (amen accuratam eaeterarum
pcrfecta , biulca, conjcctanea , erronea ; quibus editionum collationem negligenles, seplem pracci-
rcsarciendis necessarium subsidium prastat erudi- pnas, nempc Hheiiaui, Pametii,Kigaltii,Parisiensem,
tissima J . Aug. Noes^clt D I S S E R T A T I O D E V E R A . E T A T E Venetam, Ualensem et Staheiianam continuis mani-
AC D O C T R I N A SCRIPTORUM Q U E SUPERSUNT 0. SEPTllIII htis, noslra dum orirelur, habuimus. Quibus ac-
T E R T U L L I A N I , ex historia ihcolog. criiica de vila , scri ccssit, pro omnibus in ca edilis libris, splendida ac
vtis ac docirina SS. Palrum D. Lumper cxcerpta; » recentissinia recensio, studio E . P . Leopoldi Lipsioe
quorum opus commune ttl iibenlcr edimus, leciori- data, u l bihliothecae Palrum,,curanle E . G . Gers-
bus pergratum fore l a l i , ila pcnes ulruinque stare dorf, insererelur.
lwnnuUas eoruni subdubias opiniones contestamur. Quinimo eas fere omnes TerluIIiani rccensioncs
tyue subindc occurrunt T E R T U L L I A N I P A R A D O X A cum cum Priorii texlu repraoscnlandas curavimus : conli-
attiidoto Pamelii, P R O V E R B I A L E S O U E F O R M L L ^ E a Bealo nuos enim stibnexuimus varianlitim teclionum indi-
Rheitano et Andrea Uoyo Brugettsi cxplanatae, eas culos, ex oplimis codicibus, edilisve voluminibus
ut in caeteris, sic et in nostra editione habes, nec in- quam diligenlissime collectos. Ilinc si manu lanlum-
ficias ibimus nospolius pricscriplioni cuidam ac prio- modo obvia quaelibct folia evolvas, binc inde vclim
min editionum exemplo, quam palcnli commodo io- excitatos videas codices Agobardinos, Lttgdtinoha-
cum fecisse. tavos\ Fuldenses, Valicanos Pameiianos, Ambrosia-
Data deinde Apologetica, itcrum et quac de pro- nos, Wouwcrianos, Latinianos, Gclesianos, ac iden-
pria ejus ceiate ac specialius de Severianai pcrsecutioitis lidem passim editiones Rbenani, Pamclii, Higaliii,
mitio disquisivit J . Laur Moshcim , abcdilione Vene- Franeckerac, Parisiorum, Vcnetam, Halenscm, W i -
ta secunda detraximus. ccburgcnscm, Lipsienscm, Leopoldi, etc. Erunt for*
At nihii plenius, inlegrius ct amplius usmiam de lasse qui louga nostra in his perlegendis (astidia de-
Tcriulliauo elahoralum csl, quam quod pubhci juris diguati, mirabunlur ac forle dolebunt nosmel in de-
fccit in suo lantoe molis.ac doclrinae Apparaiu D. M - iicaiulas ac molestas tricas misere iinpegisse ac Icclo-
C O L . L E NOURRY monacltus Bened. e congreg. S. Maur.; res perperam adduxisse.Erunt aulem etalii piures et
qui tres quideui libros lanium indagaturus, inde lax.v Q uquiores, qui cum audicndus sit post tot saecula
Usvebs>hi aliissimam lolius Tertuiliani doclrinam rcdivivus Tcrlullianus, vesana librariorum ac cor-
invelutur, ioca scopulis, oflendiculisve iuvia confiden- reclorum recentium licentia miris modis disturbatus,
tcf inquirit ac lulo illuslrat, suum tantodociori fide- nihii esse inane ac insulsum ex iis vel minimis qu.-c
lissimum restiluil scnsum, suam in multis crimini- tanli viri vocem puram pulam clicere qtieant, nobi-
busfalso impulalis caussam vindicat, vcra iudigital, scum merito arbitrabtinttir. Alqui rcm paulo atlen-
crrores increpal, conspuit spuria, verosimilia con- tius consideranti saepe ssepitis iliud accidet, ni fal-
jicit, nec ulli audaciori ligmento, vel favente oplimi i o r , quod ei ex vocula quadam, in iectionibus va-
editoris auclorilate, telricus censor et asper indulget. riantibus timide rcjecta,lux ampiior forsan quam cx
Porro eo alacrius in lucetn ilerum proferenms, qtio abundantiori nota suboriatur.
rarius,et quaestu diflicilius est amplis*imum iilud Quibtis nihilominus adminiculis necesse erat ad-
rel patristic;e trium priorum saiculorum armarium. dantur doctissima ac felicissima inicrprelum el com-
Haec sunt quae uliliora duximus prasvia Tertulliani mcntatorum adTertuIliauum explicaudum tenlamiua.
nostri limina ac pene dicara Propylea. Qua; cum Nec soiai^ nec omnes Parisiensis nolas usurpavimus;
I>erlransieris , lutiori pede penctralibus ipsis succe- omissis nonnullis quibos vel plerumqtie brevis&ima
des. Quo jam le mecum pervenisse videaris velim, ut, lectione varia supplelum est, vel quibus obnilebalur
ledificii pnecipui laniisper oblitus, conlinuo remotis- recla fides catholica, alias cx iisdem fontihtisac Prio-
simas invisamus appendiculas. Quinque ergo rcperies rius,ncmpe pracipue ePamelii ubcrrima copia hau-
in calce repo^iLis, coronidis instar, diversi arguinenli simus. Quam frequeniius l i c u i l , spcciales quorum-
appemiices. Quarum prima babel C A R M I N A sivc gcnui- dam librorum adnolationes, plcniores plerumque ac
na,sive supposiiilia , quae TcrluIIiani nomine circum- D penitius auctoris scnsum introspicientes, prae om-
fcrontur, exiguo quidem, ulpote exigui momenti, nibus colligendas duxintus. Hinc praetcr animadver-
cotnmenlario iiiustrata. Secttnda aulem fragmentum siones Corbiniani Tboni;c in libr. Ba|dismi et Pocniicu-
quoddain exhibet diu pcr niulla saecula in codicibus li;c modo laudatas, magnam partem pcrpcliii in Apo-
vaticauis obrulum, laudem annum circa 1650 a Joh. logcticam Ilavercampi commentarii, remoia scdulo
Maria Suaresio, hibliolh. valic. custode, cditum, itc- iudigcslaquadam classicorum auctorum professoria ct
ruroque a duobus sacculis oblivio obrulum aut despc- luerciica ructatione, accepimus. Hinc in arduo Pallii
ctuni. Terlia autem nonnulla deprehendilquae gnccp libro acutissimi Salmasii proverbiales clucubraiiones
oreSepiimitis dixit, transtulil, aut exaravit, alticismi transcribendas curavimus.Hinc primi posl Miiratorium,
forsan peritior. quam laliiuc urbanilalis. Quaria cgrcgias cjus ac Panciroli noias in Oratiouis librum
demuni quae penitus amissa desideranlur opera rc- dimidia parle adaucltim ex ejusdent rarissimisAncc-
censet, atit eorum spicas deccrpit, aul spuriaresccal. dotis deprompsimus. Ilinc demum excitala a Semlero
Tandem Quinta suppedilal cximias D. C O R B I N I A N I Tno- in D. Ircnseum , aliosqtio Patres lile impia de corum
UM ADNOTATIONES iii duobus Sepiimii de Bapiismo el scriptorum origine, palmare ejus argumeniuin susde-
Poenilentia libris, opimas sanc ac ubcrrima substan- quc verlcndum forr arhitrati sumus,diimmodo, alteu-
tia confertas, paulo tardius nobis transmissas quam lis binc ct indc Tcrlulliani ct Ircmci locis similibus
uisuo loco succcdaul, lemporc lame » sal opportuno sole claritis ostcndcrinius i on soli m opera Ireini
r

Ut cgfegtuiu opcri pc:.c ab^oluto linem imponanl ac grrca sed c l corutn vcic ci*i l?ti ia.ii iuicrpieiatio-
71
itcm Terlulliano prjcluxisse ac proindc lcmporibus J
suis praeivissc.
Ikec igilur erunt diversa bujus cdiiionis liinc illinc
acccpla niembra. Quanam vcro raliunc iu corpus
coeanl, ac intcr se conncciantnr, paucis remauct
prarfaudiim. Mirum cst quoiuplici rerum ordine ct
jibrorum scrie uiiaquaeqiie Terliilliani cdilio divisa
nut polius disjecia fucrit. Alii icmpora pro libitu suo
mclicntcsac staluenles, ordincm chronologicum asse*
<|ui studuerunt. lloc in anitnis sibi praeccpissc videulttr
La Ccrda, et Oberlliur. A l i i , ut Hheiianus ct R i -
galtius, velustoruin codicuin indiccs qualescuinquc
in eorum instrucnda cdilione duces babucre. Alii
nec temporum, nec codicum habita raliouc, vel
ulraque permixta, Pamelii cxemplo, rcrum qtiadam
Thcoiogica synlhesi deductarum ordmcm assum-
psere. Alii demum, et pnccacteris omnium novissimus
J. S. Scmlerus, nihil sibi proposuissc videulur nisi
pmnia-Septimii sive.calholici sive Monlanistac scripla
ita ex industria miscere ac confundere, ut protniscue
ah uno ad uUimtim una cademque Montanisiica 1
farragine foedari censeanlur. Nobis igilur-etsi religio
summa futura sit veterum editionum ordinem in
usu acceptum, omni ope conservare, nunc in hoc
multarum sibi obstrepenliuin Terlulliaiii ediliomitn
tumuitu , necesse fuil novam seriem, partim chrono-
iogicam, partim systematicam , componere. liinc iu
duas dividendos esseparles.Septimii traciatus abunde
suadetvita ejusduplcx, altera fide iulegra, altera
liacresi contaminata. Hincduos dislinguerc esl tonios,
quorum prior continet scripta ab Auciore adhuc ca-
lliolico, posterior scripta post susceptum ah eodem
Montanisrrum exarata. Rursus, cum in utraque vitao
cjus vice idem modo adversarios suos pcrstringat,
modo suos ad bonos mores excitet, pars ulraque
operum ad duplex generale capnt rcducenda vcuit.
Hinc in prima parte serics prior LIBKOHUM APO-
LOGETIGORUM, uempe A P O L O G E T I C I , L I D R O R W A D
NATIO.NES , D E TESTIMONIO ANIM.C , A D M A R T V R E S , D E
S C E C T A C U L I S , D E I D O L O L A T R I A , quibus , appendicis
inslar, libellum auctoris Monlanistae AD S C A P U L A M , ob
rerum connexionem subjunximus , quippe in iis om-
jiibus libris Terlullianus caussie chrislianne palronuin
se profilelur ac genles, genliliaque inseclalur. Poste-
rior vero ejusdem partis series libros exhibet Tertul-
liani catholici DOGMATICOS, in quibus lotus est in
exponcndis rilibus, ac disciplinis Chrislianorum,
nenipe D E O R A T I O N E L I B . I . , de B A P T I S M O L I B . I , unum
D E P O E N I T E N T I A , DUOS A D U X O R E M , de C U L T U FQEMINA*
RUM DDOS ; hunc vero ordinem, quisquis cum tempo-
PRJEFATIO.
riim ca'culis iufra in disserl. D. Lumpcri pcrpcnsis
conferct, jam cliam minime ab oidiuc cbionologico
nos rccessisse di^rcliendei.
Tcrlulliaiius!, susccplo montanismo, sibi aliqtio
inodo consiitit; nunc cnim in acicin, ul anica, cutii
ouinibus advcrsariis congreditur, niinc lorcnsi sttidio
quasi dclenlus de rilibus"ac nioribiis concioucni ha-
het. Hinc sccundre opcrum partis scrics: /irior coaiuit
cxiniiiimcia POLEMICORUM LIBROKUM molc, ni-
ininim D E CORONA M I L I T I S , D E F U G A IN P E R S E C U T I O N E ,
advcrsus psychicos , A D V E R S U S GNOSTICOS S C O R P I A C K ,
ADVERSUS P R A X E A M , ADVERSUS UEBMOGENEJI, ADVERSUS
MARCIONEM, ADVERSUS VALENTLNIANOS, ADVERSUS JUD.EOS,
DE ANIMA A D V E R S U S PHILOSOPHOS, D E C A R N E C U R I S T I
A D V E R S U S QUATUOR I I . E R E S E S , D E R E S U R R E C T I O N E C V R . M S
A D V E R S U S MARCIONISTAS, A L I O S Q U E GNOSTICOS. ITCIII S C -
dalo iiitcrdum illo impugnaudi fcrvidoaslu, animos
rc< reasse voluissc videlur cum poslcrioris scrlei L I -
BROS MORALES descripsil, D E V E L A N D I S M C I N I B U S ,
D E E X H O R T A T I O N E C A S T I T A T I S , D E MONOGAMIA, D E J E J U -
N l t S , D E PUDICITIA , D E P A L L I O . Exlat a d l l l l C ilisiglie
Tertuliaui opus, imo iuaximum ac celcberiiuum , L I -
B E R nempc P R . E S C R I P T I O N U M A D V E R S U S I I ^ R E T I C O S O M -
NES, de cujus x*tatc acriter, ul infra vidcrc cst, in-
ter crudilos disceplalur : quoruin litcs ctiiu non nobis
sitcomponerc, mediaminter ulramquecoiiicndcniitim
aciem slationcm elcgimus, mediumque huic libro lo-
cum adscripsimus, nempe, inter orthodoxi Terlullia-
ni el cjusdcm moiitanistac opcra, iu froulc postcrio-
ris tomi, ut duodecim polcmicis lihris pracfuigcal ac
vclut antesignanus piaeeat.
Quaccumutcumque landemexposilafueiiiit, pcnilus
cxplicalatoiamentenosira luin deTcrtuIliaui auctori-
late vcra ac recto usu, tum de instiluti nosiri originc,
subsidiis ac rationc, iinem demtim praefandi facieulcs,
dixiinus..— Deum vero ilerum ilcrumque , ul incho-
antes, i l a c l ahsolvenles opus, cnixc rogamus, dcprc-
camurquc, almamqiic simul Deiparam virgincni, rm-
gdorum hominumque mnlrem ac delicias, ciuictam-
( qtic tiiiimpbanlis Ecclcsiaesplendenlcm coronani, co
ipsodie qtio nianimi de tabula tulimus, cadorum, ler-
rarumque ambilu festivc concclebraiam iu patrQci-
niuni ac tulclam advocamus, obtcsiamurqtic ut hnec
novissima diutini opcris primordia, Deo opliiuo ma-
ximo accepta sint, Ecclesiae matri haud ingrata, qua.n
pluribus utilia, nobisquc in aclenium profuiura.
ScribebaturParis.,KaI.Nov.,anno M . D.CCC. X L I I L
 &
VITA Q . SEPTIMII
FLORENTIS TERTULLIANI
CARTHAGINIENSIS PRESRYTERi;
7 AUCTORE JACOBO PAMELIO,
Q U J E E J U S J E T A T I S "VIGINTI Q U A T U O R A N N O R U M H I S T O R I A M CONTINET.

{I. Exponitur prcevia controversia duplex.— 1. T E RA
T U L I A K I vitam Deo auspice descripturis , qui (quod
memoraiu dignum est) sub Afro Romano Pouiiiice
S. Victore, knperatore item Afro sibi cognomine
StpumioSevcro, Afer et ipse floruil; duae occurrunt
controversix, eaeque difficillimac. Prior, dc Tcrlullo
Consufe, T E R T L L L I A R O nostro, Tertyliano JC. et
S. Tcrtullino Marlyre , e quibus qualuor ballucina-
tiooe quadaro unum c nficere quidaui conati sunt.
Altera, de lempore ct aetale Aucloris, qua fldei Sa-
cnmenus novus Clirisli Tyro initiaius est.
1 Acprimo, de Tertuiio coniu/f,TERTULIANO noslro B noster vero T E R T B L L I A N U S , tuin quud etiam Francisc.
—— ^ /y f
Tertyliano edilorum meminerit, falsus videiur Con»
radus Gesnerus, dum illi pncterea adscribit legiim
Rescripia ex Libris, de Senatusconsultis, ac ad S C .
Libonianum el Orpbilianum. Alquc in bis saiis con-
scnliunt Dociiores. Verum an idem sit ille Tertylia-
nus cum uostro boc T E R T U L L I A N O , adliuc sub judicc
lis est, praesertim id assercnlibus quibusdam magni
nominis ct eruditionis J C . Nos certe, salvo saniori
judicio, diversum censemus, tum quod ille juxta
vcriorem ex Pandectis Fioreniiuis lcctioneni, tcste
Augustino Jiisliniauo, ubique Teilylianus voceiur,
%

TertyUano JC. el S. Tertuiiino Martyre.— Ad priu- Balduiiius datis ad me litieris stylum, el oraiionem
reia quod attinei, imprinns fefeilit Rhenanum cor- dissimileiu confessus *it, lum denique, quod tempora
rupta leetio apud Rcginonem, qnae casiigaqda etiam iion satis cnnveniant. Si enim ciini Bcrnardino Rutilio
apud Hermannum Coiiiractuin in Chrouicis, ul pro Teriyli num suos edidisse Libros dicamus sub Impe-
Tertuilino Martyre, quem recensent Martyrologia ex rio H.idrtani et Auioniiii, quuin Hadrianus luip,
Actis passioub S. Stephani Papic pridie Nouas A t i - obieril an. U . C . D C C C L X X X X . et Severus Imp. sub
gusii, T E R T U L L I A N U M legerii. Deinde non miuus hal- quo no>ter T E R T U L L I A N U S , priuium coeperit imperare
Ineinaii sunt bactenus, qui Tcrlulluin R nnauuin Con- anuo U . C . DCCCCXLV. ct sic inlerccsscrinl anni
solemcum Jurecoiisulto Teriyliano confunduiit, oc- L V . oportebil hunc luis>e atate quiuquagenario ma-
casione Senatusconsulli Teriulliaui, nd quod com- jorem, qiium ex JC. Chrislianus factus esl, inaxime
plura Rescripta stiitt edila, quac recitantur D. L . 58. ^ \ resp«ui>a illa illi atlrihuamtis, qu;c noiuiisi iu auc-
b

T. 17. et C«»d. L . 6. T. 55 (I). Neque enim reperiri toritate niwgna consliluti dare solcnl JC. cujus
poterit aiiquis Consul Tcrtulliaiiiis, seu Tertylianus, tamcn conirarium cx S. Hicronymo couslat, qui me-
sed Q. Flavius Terlcllus com Ltcinio Sacerdole anuo dia illum xtale, quum aulea diti Presbyler fuisset,
U. C. DCCCCX. ad cujus relationem jam amea, im- ad haeresim scribit defccisse. Sin vero, juxta alios
perante Hadriano Augusto, dictum Scnaitisconsuliiim (quoruiu supra secuti suiutis senlenliam) >ub Alexan-
publicatum esl. Uipoiequum D. dicto Titulo lib. 21. dr^ Imp. cuiii ca:leris JC. quoriim responsa iu Pan-
D Bius decreverit, in uuadam facti s|>ccie ccssare dectus rciata Miiit, jam luce clarius esl, euiudfm noii
Senalu.scon^ultuni Tcrlulhaiiuni, quod proimlo eo csse. Nam n ster T E R T U L L I A N D S ante Alexamlrtim
constat esse amiquius; Tcrtylianus vero JC. M C U I I annis plus miiitis xxx. Christi iidcm amplexus, eo
mox latius, sub Alexaudm lmperatore inuliis jost lciuporc si adhtic supeis:es ftieiit, in huensi voluta-
i i u - e l a r u i t , cum uliis plcrisque Papiuiaiu di cipulis, jy haiur Ncque vero arguiuema contra' senli» ntium
qui Juri dicuudo nperaiu dedere, cujus Consiituiioncs tanli sunt ponderis , ut iu parles suas me potuci int
e\ Libris Qua*siioiiuni .et Libro sing» b r i de Cas- perirahere. Quod enim Ulpianus (qui h cus forUissis
ireusi peculio, nc quid hic dcsit, posl Vitam hanc occasioiiem huic deditconirovetsia*) D. L . 38. T . 1 7 *
Auctoris noslri subjecimus. Quae solx quum super- ad SC. Tertullianum lih. 1. Rescripti meminit Impe-
sint; nec quisquam alius librorum aliurum ab hoc ratoris el D. Palri* (id esl Aiitonini ct Severi) ad
' (l) Vid.ad calcem iltius dissertationis Pamelii Responsa Teriullianum quemdam; imprimis aul Junius, aut
Tertviiani JC. qua; extant in libr. Digestor. Cf. Job. Blu- Ovinius juxta 5IS. cod. Tcrtullianus ille pramomi-
mwiJMich de SenatusronsuUo Q. SepUndo Flor. pret>bytero
n namr, quum noster Q. S E P T I U I U S T E R T U L L I A N U S
et JHreconsuUo Tertuiiunistib. Lips., 1735. in-4 .—Just. C.
Wiesenhauer dispul deJmeconsnito et Q. Sept. Flor. fer- appellctur, dcindc Pandectae Florentin» Tertul-
UdLuumu Hildes. 1743. 4. Maiau. hb. l>. epist. li.\alcnt. lum legunt, fortassis eumdem, qui etiam diclus
e
173i, in-4 . EOD.
(Deux.)
TEETDLLIANI. I .
43 T E R T U L U A N I VITA. 44
Q. Flavius Terlullus, cum T. Flavio Clemonte Consu- A cus quispiam objecit Itaa Toga adPailium? Cui
latum gcssit anno Severi u i . Allcra voro ralio, qua inter caetera respondet : At ego jam iili eiiam divincc
potissimum nitunlur illi, quod Juris verborum rcti- secla? ac disciptincc commercium confero. Gaude Pul-
nenlissimus alque adco JC. Romantts fueril, vel iium et exuila, melior jam le Phitosophia dignata est,
Euscbio lesle, nostcr TERTULLIANUS, non magis cx qno Christianum vestire ccepisti (Lib. de Putl. c. 5.
conviucit, quam si dicamus , Cacilium Oralorcm Ibid. c. 6. ibid. c. 3 ) . Veruin non perinde intclii^i
quem introducil sccum coiloquenlcm in suo Oclavio potcst, quid sibi velint ejusdcm Libri vcrba : Sed
Minutius Felix, eumdem esse cum Caccilio Cypriano vanum jam antiquilas, quando curricuia uosira coram.
noslro, <|uod utcrque Oraloriam excrcuerit. Aut Quantum reformavU orbis seeculum istud! Quantum
(quod ad institulum facit magis) si Septimium Scvc- urbium aut produxit aut auxit aut reddldit prcesentis
rum Imp. cnmdcin cssc cxislimemus cum Septimio Imperii tripiex virtus, Deo tot Augustis in unum fa-
allcro Scvcro , quod utcrque Afcr et llisloricus venie! Quot census transcripti! Quot populi repugnali !
fuerit, quoriim illc suam, hic AJcxandri Imp. vitam Qnotordines illusirati! Quol barbari exciusi! Rcvera
•conscripsit. A u l dcniquc, si Seplimium illum cnjus orbis cuttissimum hujus Imperii rus est, eradicalo onmi
versus cxtant apuil Crinitum in Jani laudcs , aut aconiio hostililatis et caclo et rubo subdotce [amiliari-
Quintum Septimium Romanum, qui Dyctis Cretensis B tatis, consiium et amamum super Alcinoi pometum et
de bcllo Trojano Libros scx Lalinos fecit confunda- Mida: roselum. Id quidem Rhenauus, Magdeburgenses,
mus cum nostro SEPTIMIO T L R T U L L I A N O , quod aliiqiieeum seculi ita interpretantur; u^>er Tripticem
ambo et Afri el Poclas fucrint. Ad quorum fortassis Imperii virtulem, inlelligant Severum Augustum, et
dislinclionem, Auctor nosler, Q. SEPTIMIi F L O - Pesccnnium Nigrum, ac Chmdium Albinum Caesares,
RKNTIS TERTULLIANI C A R T I I A U I N I E N S I S appcl- quorum iiii ab exercflihus in Pannoniis et Oricnte,
latioues Libris praefixil suis (1), non contenlus dua- hic in Gallia Cicsar dictus esl. Sed ipse sib: conlra-
Liis illis SEPTIMII TERTULLIANI, qticmadmodum dicit Rhctianus, quum fatetur invilo Severo id fac-
reliqui post enm scriptorcs Afri, Minulius Felix, Cae- tum de Pesccnnio, et utrumque ah iilo hostem judi-
cilius Cyprianus, Laclantius Firmianus, Marius Yic- catutn, et e vivis 6ubiatum postea. Non poterit igitur
lorinus, el Aurelius Auguslinus. iu lanta trium Cacsarum simultate accommodari illud:
§ II. De lempore quoad pdemconversus W / T E R T C L - Deo tol Augusiis in unum favente, multo veio minus
L I A N U S notier. — 5. Porrd (quod ad alterara pertinet illud : eradicato omni aconito hoslilitatis. Imo quum
coniroversiam) dc tempore quo ad fidem conversus illa trium Caesarum variis in Provinciis delectio con-
csi TERTULLIANUS noster, major muilo se difO- tigcril statim inilio Imperii Severi, rainime convenire
cultas offert. Quosdam qui claruisse putant cirax polestcum verbis sequeiilibus : Quot census transcrip-
annum Cbrisli nali C L X . fefeliit illud Auctoris Lib. de ti! etc. quot barbari exclusi! Quorum postremum
Monogamia, annis circiter C L X . exinde productis (de mnjorem scrupulum injicit, quod inde constat, non
Monog. III.); verum illi quomodo compulandi sinl a nisi post exctusos barbaros hunc iibrum conscripium,
]..« so Cbristo, an potius ab aclaie qua Apostolus id esl, postdeviclos Arabas, Parthos el Adiabenos.
Taulus Epistolam scripsit ad Corinlhios primam , Quod ilaque, in Argumento el Annolalionibus noslris,
infra latius ad aiinum Domini C C X I I I I . Muito itaque ad annum ferc quinlum relulimus Imperii Severi,
rcctius Eusebius, Ven.Beda, Freculpbus Lexoviensis, ad annum tcrtium potius applicari oportere poslca
Marlinus Polonus, Conradus a Lichlcnaw Abb. Ur- deprehendimusf quum anno quarto a Severo deficere
spergensis, Ymcentius Beliovacensis, Ilermanus Con- Albinus coeperit, et anno quinto intetfectus sit. l i a -
tractus, el Trithemius , circa annum plus minus quc Imperamibus tuuc una Severo Anguslo, Antoui-
Christi nali cc. TERTULLIANUM claruisse scrihunt. no ejus lilio, el diclo Albiuo, pacato jam Imperio,
Alqui de anno, quo Christo nomcn dederil, silent utpole dcvictis jam ac occisis, et Juliano, qui occiso
omnes pracler ipstim TERTULLIANUM, scd verbis Perlinace illud invaserat, et Pescennio Nigro.
loiige obscurissiniis. lilud quidem perspicuttm cst, 4. E l vero de Alhinolmpcriiconsorleconsenliunt
slatim a baplismo conscriptum ab eo Librum, de Pal- ^ orones. Nam juxia Faslos Consularcs, slaiim post
lio, ea nempe occasionc, quod , quum pro more acccplos omncs Imperii titulos, D.CLAUDIUS A L B I -
Cbristiano Toga dimissa Pallium indutus essct, ami- NUS A B IMP. CJES. L . SEPUVIIO SEVERO A U G .
C i E S A R A P P E L L A T U S E S T : et anno scquenti
(I) Sicpraetorlibrosmstos.jamAngelusPolitianus aucto-
remnoslrumsignavitlib. tv.epist. V.dcNominibus. Sicip- Consulalum iniit Severus cum Albino, qui jam iude
semei auctor noster,de Virginibus veUmdis, c. ultimo: Hcccetiam SEPTIMIUS dictus cst, quantum apparei, in Se-
cnm bonapace tcgenlibusutdiUtiemconsueludini praponen-
tibus, pax et gratvia Dondno nosl o Jeau rediu\det,cum SE- vcri gratiam. Qui eo cliam honore ilium prosecutus est
PTIMIO TERTULLIANO cuiushocopusculumesiSimilis ul nummosejiis iinagine(tesie Spartiano) insigniri jus-
esl clauMilalib ri de baplinmo: TatUumorout cum peiitisetiam
TERTULLIANI peccatoris nuiittinerilis. Similis cst clau- scrit,quieliamnum (i)extant cum inscriptionihus lam
sula libri de exhorlatione castitaiis. Memento in oralionibus Craecis quam Latinis apud Generosos Dominos Marcum
tuis TERTULLIANI exitortamis. Ita edit. Paris. Frank.
Venetau. Rigaliius autem ultima IKCC verba omisit; binc et Guidonem Laurinos Walrefleli Toparclias, cum aliis
ab alia manu fuisse adjecta, millo taincn lavcnle msto, tuin compluribus, quurum infra iiet mentio. E quibus pro
Salom. Semler, tum E . F . Leopold visum est prorsus indu-
bium. Cf. Luraper. hist. theol. cril. SS. PP. pars vi. cap. 1. (1) Scilicet circa annum 1579, quo primum edita fuit a
arl. 1. aol. b. sZvo, Pamelio Yita. bsec Terlulliaui.
45 TERTULLIANT VITA. 46
no&ira sententia fnciunl, jam posl occisum Nigrum A nosiram auspicabimur a primoSeveri anno, et T E I i -
publicati i s t i : 1MP. (LGS. D. C L \ U D I O SKPT. T L L L l A N I jam Christiani ab anno illius lerlio,
A L B . COS. II. MONETA AUG. CS. M C T . AUG. aul dummodo quxdam prxmiserimus dc ejus appellatio-
M I N E R V J S . P A C I F I J L E S j E C t L O FOECUNDO; itibus Q. SEPTIMII FLORFNTIS TERTULLIANI
aut deniquc : F E L I C I T A S ; quae omnia perlincrc CARTUAGINIENSIS, et proinde de ipsius genle, fa-
vidcnlirr ad illud, cradicalo omrii aconilo hoslilitatis. milia, stirpe, parcniibus, palria, instilulione, studiis
5. Dc Antonino auicm Scvcri filio, quad cliam ct scriptis adolescentix, viiac slatu, et alale, quum
j a m iwdc Cvsaris litulo insiguilus fucril, duo sunt Scvcrus Imperium iuiit.
qiuc conjecluram conlirmanl nostram, lum lex 1. de § III. De ejus pramominc nom\ne cognomine et agno-
% y

inolhcioso Testamenlo Cod. I. 3. quam rescripserunl mine. — 6. Porro Q. (quod auclori noslro tribucrunt
Scvcrus ct Autoninus Kal. Juliis Falcone ct Claro jamolim Vincenlius Bellovacensis, Trilhemius, Poli-
C<»ss. quorum Consulitus incidil in 1. annttm Scve- lianus, ct MS. cod.) Pra?nomen csse, norunt Anti-
r i ; tum ha?c numismatfs inscripiio : IMPP. INVICTI quarii omnes, fortassis quod qtiinto loco nalus essct,
PII A L G G . (cum Severi clfigie cl Aulouini adhue utpote quum Prxnomina aut ab cvenlu, aut ab avis,
pueri i.nberbis) VICTORIA PARTIIICA MAXIMA. proavis, seu alavis fcrc usurpari a Romanis soleant
Q U J D adco referri potesi ad illud : qnA barburi cxclu- )( (iu quorum locum hodic successerunt propria*cujus-
si! sicut ct ista : L . S L P T . S E V . 1'ERT. A U G . que nomina) quale esl ct illud : QUiNTA SEPTIMIA,
1MP. 11. ARA». P A U . A D I \ B . COS. II. P P . SC. quod intcr pmtomina feminarum ab Onuphrio re-
Maximc consenticnlc Sparliano m hxc vcrba posl censctur. SEPTIMll, gentis e a appcllalio, qua» apud
Nigri cxdem : Deiude circa Arabiam plura gcssit, Romanos primum Regia, dcinde plebcia, postremo
Parthis ciiam in dcditionem rcductis, necnon ct Adia- Consularis fuil et Palritia. Impriinis cnim inveniiur :
benis, qui omnes cum Pcscennio senserant. Atquc ob SEPTIMIUS MESIUS iEQUICOLARUM R E X , inde
hoc reversusj Arabkus, Parlhicus, Adiabenicus appcl- in variis Marmorum inscriptionibus, partim inler
t

lalus est, sed Iriumphum respuit nc viderclur dc civili

t Epigrammata aniiqu» Urbis, partim in Orlhographia
Iriumpliarc lictoria. Insuper ct Euscbio ( scu polius Aldi Manutii, feminarum appellationes : SEPTIMIA
B. Uieronymo, qui mullaad Lalinos pcrlinentiaChro- ANNIA, F L . IIOR.VTIA SEITIMIA OCTAVTLLA,
nicis ipsius inlcrseruil) qui bcllum Judaicum, Sama- SEPT. FELICISSIMA EURESIA, SEPT. SECUNDA,
riticumqueac Parthicunicaidi Albini prxponit; qucm- S E P T . EXORTA, el Ordinis Mililaris virorum (qux ad
adinodum eiiam Orosius, Joannes Zonaras, ct institutum magis faciunt) T. SEPTIMIUS FELICIS-
Uugo Floriaccnsis. Nec obslat, quod llcrodiauus SIMUS COUORTIS II. c t L . FL.WIUS L . F . SEPTI-
dilatum adbuc scribal bcllum Partbicum, ttim quod C MIUS A F E R OCTAVIANUS C. V . T C R M . II. EQUIT.
(ides major babcri dcbeat Latiuo quarn Grxco scrip- UOM. X . VIR ST. LITIBUS JUDICANDIS; e l L . S E P -
t o r i , qui nullum bistoriae ordinem obscrvavit, lura TlMiUS ANTlGONUS MIL. COH. VI. PR. c l T. S E P -
quod Spartiantis poslmodum itcrum profeclum scri- TIMIUS C F . SER. TIVIA T R . MIL. dei.i |ue L . S E P -
b a l in Arabas, Parthos, ct Adiahcnos, et bclio con- TIMiUS SEVERIANUS, ct SEPT. CARITO V . P .
Ira eos confecto triumphum egissc, eumdem nempe Consularium dcnique virorum sub Julio Caesare Augu-
dc quo iufra anno Severi x. Prjisertim, quum extcnt ^oP.SEPTIMlUS.TrajanoCiCsareSEPTIMIUSAGNL
ct Marmorum c l Nummorum inscripliones, in quibus DLNUS V. C , AGENS PER HiSPANlAS V. C. P . T .
bis Parthicus nuncupalur. Allera anni xi. ejusdem in YICESACR V COGNOSCENS, sub Marco Imp. S E P -
A r c u Septimii Roma : IMP. CiES. L . S E P T . M . F . TIMIUS SEVERUS, sttb Impcr. Vcro L . SEPTIMIUS
S E V E R O . PIO. P F R T . AUG. P. P. PART. A R A B . S E V E R U S , M . SEPTIMII GET^E F . postmodum
P A R T . ADIAB. PONT. MAXI. TRIB. POTES. X I . I npcrator, sub ipso illo Sevcro D. CLAUDIUS S E P -
COS. III. PROCOS. ET 1MP. CJES M . A U R E L . L . TIMIUS ALBINUS, cum illo, uli supradiximus, C x s .
F . ANTONINO AUG. PIO FELICL TRIB. POT. VI. appellatus, P. SEPTIMIUS M. F . GETA illius rrater,
COS. PROCOS. P. P. OPTIMIS FORTISSIMISQ. Q. SEPTIMIUS PLAUTIANUS Anloniui lilii ipsius
PRINCIPIBUS. INSIGNIBUS EORUM VIRTUTIBUS D , ct (mirum dc Autonino cjus filio majorc nalu,
s o c c r

DOMI FORISQ. S. P . Q. 11. Anni xv. altera : L .
S E P . S E V . AUG. IMP. XII. P A R T . A R A B . P A R T .
A D I A B . A A . X . PROFECTIO. A U G . quanltim appa-
r e l , in Brilanniam. Qtiarum priori p^rliin cliam expli-
catur illud : quot populi repugnati! Qiicmadmodum
ct iilud : quot ordines illustrali! de Ordinibus nempe
seu L- gionibus Mililaribus, per inscriptioncs annoriim
Scve. u . III. ac iv. istas : IMP. CM$. L . SEV. ctc.
T R I B . POT. II. 1MP. IV. COS. II. PROCOS. P . P.
Oi do C L U S . e t : VIRG. DIAN. SACR. PRO S A L U T E
IMP. L . S E P T . S E V . ctc. TRIB. POT. III. IMP. V .
Ordo C L U S . ac : 1MP. CMS. elc. IMP. VIII. TRIB.
P O T . I V . L E G . VII. C L U S / UUtoriam nihilominus
quod SEPTIMII appcllationem prajtermiserit.) P .
SEPTIMIUS S E V E R l A U G . F . GETA IMP. C i E S .
A U G . De qnoruin gcntc an fucrii, ctiam ipse Afcr
Auclor nostcr non ita constat, ipsc inlcrim sibi
ipse, iib. de vcl. Virg., cap. ult., iium. 140, his
vcrbts id nominis tribui l : Pax el gratia a Domino
noslro Jcsu redundcl, cum SEPTIMIO T E R T U L L I A -
NO, cujus hoc opusculum est; hinc, el a Lactanlio
Iustit. divin. 1. 5. c. 1. el a B. Hicron. 188. Epist.
ad Fabiolam, SEPTIMIUS TERTULLIANUS appelia-
tur ; quibus ctiam conscnliunt Trilhemius, Politia-
nus, ct MS. cxcusiquc hactcnus codices omnes.
FLORENTIS cognomen, familiam quidem ccrlam
 47 T E I l T t L L I A N I VITA. 48
-entis Septimiae significat, scd qua> apud Roraanos A Vadiani, qui in Charta Paiestinrc palriam illi assi-
.'uit incognita; attribuilur lamcn auclori non modo in gnat Municipium quoddam juxta Aras Philenorum
excusis, scd et MS. cod. ac jam oiim a Trithemio et fratrum.
Poliliano. TERTULLIANI nomine pra?.tcr aiios qui 8. Atqtii T E R T U L L I A M qualis felix fuerit instl-
iliius menlionem faciunt scriptoresomnes, non modo tutio, Libri ejus advcrsus Gentes testanlur, qui ( B .
verbis jam citaiis, scd eliaui hisce scipsum appeliat, Ilieron. lesie Epist. ad Maguum) cuuctam seculi eon-
Tanlum oro ut quum pelitis, eliam TERTULLIANT
t tiiic.it disciplinam, e quibtts vel solis constat omnes
peccatorts memineriiis, ct, Memento in oratiotiibus tuis iliutn Auctores evolvisse, Historicos, Poetas, Gram-
TERTULLIANI ad hocc exltortantis. Quod videlur maticos; dc JureconMiIlis vero rcs nolior est quam
derivatiiium a Tcrlulio, siculi Oclaviani ab Octavio, ut probatione sit opus, dc Mcdicis ct Philosophis idip-
ct Septimii a Septimio, etstirpem signilicare familiae sum ex libro de Anima colligcre est. Quorumomnium
Fiorcntum. De qua fortassis est quae cxtal Montuni Calalogum in suas ciasses dislribulum reperiet Lec-
ad S. Mauritium, ac Mediolani ad S. Viclorem porta tor inter Indices noslros, tam Grajcorum quam L a l i - #

Verccllcnsi II.TC inscriptio : C. SARTORIUS L F . norura. Ilinc a Laciantio dicitur in omni genere litte-
O V F . TERTULLIANUS V E T E R A N U S L E G . X I . rarum pcritus, ab Euscbio legum et rerum Romana-
CURATOR CIVIUM ROMANORUM MOGUNTIACI, B rum pcritiaclarus, a B . Ilier. acrisct vehementis in-
seu MUNGOTIARII. lioc saltcm conslat cx Eusebii geuii vir quo nihil erudilius, nihil acutius, a B . Augu-
Cbronico e l B . Hicron.Cat. Scriptorum Eccles. T E R - stino diserii>simu&, qui buccis sonantihus oralionem
TULLIANUM nostrum Afrum fuisse ccnlurionis inflaverit,a Nicephoro eloqueiilia admodum pollens,
Proconsularis ftlium; quod ctiam aflirraant B. h>i- acris ct iugcniosus admodum. Q I K C omuia iatius multo
dorus, Ven. Beda, Niccphorus, Frcculphus Lexo- prosoquilur VinccnliusLirincnsis: c Hic (inquil) apud
viensis, Marianus Scotus, Ado, et Vincentius Bello- Lalinos noslrorum omnium facile princeps judicandus.
vacensis. Quid enitn hoc viro doctius? quid in divinis atque hu-
§ IV. Cujus fttcrit, qualisve ejus institulio, lit- inamsrebusexerciialius?Nempcomueni Pbilosopliiam,
terarum peritia ac scientiarum? — 7 . Patriam Carlba- ctcuncias philosopborum seclas, auclores assertores-
ginem indicat agnomcn CARTIIAGINIENSIS: in quo que scctarum, omnesque eorum disciplinas, omnem
etiam illi consentiunl, quum dicuut Provincia> Africa?, hisloriarum ct studiorum variclatem mira quadam
CivitatisCarthagiitiensis, sicuti et B.Optalus Milevita- menlis capicitale complexus est.lngenio vero nonne
nuslib. i . adv. Parincnianum, elnominatim Niccpho- tam gravi c l vehcmenti cxceliuit, uti nihil sibi pencad
rus, quum Carlhagiuc in Africa ortum scrihit. Quid ? cxpugnaiidum proposucril, quod non aut acumine
quod ipse Auctor id satis superque indicel (1) i n - C irruperil, aul pondcre illiseril? Jam porro orationis
itio Libri de Pallio : Principes ( inquit ) semper suae laudes quis excqui valeal ? Qmc tanta nescio
Africce, viri Carlhuginienses vetustate nobiles novi- qua rationum densitate conserla csl, ut ad consen-
t

tate fclices... Tamen ct vobis hubitus aliter olint.... sum sui, quos suadcre non polucrii, impellat, eujus
Vobis vero post injurice beneftcium... post Gracchi ob- quol pene vcrba, tol scnlenliae sunt, quot sensus, tot
t

sccena omina..., post trinas Pompeii aras et longas victorix.i Quaiiquam iuterim experientia ipsa couvicti
t

Ccesaris moras : ubi moerita StaliUus Taurus itnposuit,fatcamur nccesse sit, quod de eo scribil Lactantius,
solemnia Sentius Salurninus enarravit, quutn concordia parum csse f.icilem, minus complum, ct multum ob-
juvat Toga oblala est... Patlium tamcn generaliter ves- scui um, el juxla B . Ilieronymum, crehrum quidem in
y y

tram, itnmemores ctiant , denolalis. Equidem Itaud seiilenliis, scd diflicilem in cloquendo, ul non mirum
miror pra? documento superiore. Nam et Arietcm itla sil, slylum ejus et aliorum ctiam Afrorum facile po-
dicilur Carthago, studiis aspcrrima bclli pritna onininm tuisse disccnii a Nepotiano (uli in Viia ejus testatur
%

artnasse. Quum tamen uliimarent tempora patriw (cn idcm B. iltcroiiymiis), Minulii Fclicis dtco, B. Cypria-
palriant Carthaginem vocal) ct Aries jam Romanus in n i , A r m b i i , Lactantii, Victorini. Obscuntatis vero
muros quundam suos auderct, stupuere illico Cartha- styli prLvcipuatn causam annotavit alhcubi Rbenanus,
ginienscs ut novum exlraneum ingenium. Tanlum a?vi D q j Grflccorum Auctortim assidua leclione adeo
lIgi c x

longinqua valet mntare vetustas. Sic denique ttec Pat- Graecas loquendi formulas imhiberit, ut ctiam Latine
tium (ignoscilur. Ilaec paulo proiixius, ob opinioncm scribens, iilarum oblivisci nequiret. Elvero scripsisse
eum quxdam in adolcscemia, atque adeo anlc fidem
(1) Scripsisse videtur Eusebius TcrtuIIianum fuisse Ro- Christi suscepam, idcm B . Ilieronymus locuples
manum et nobilem, Hist. Eccl. lib. II, cap. 2. xaCrr* TI TOUX. P lcslis est. Nam « csl (inquil lib. i . adv. Jovin.) hujus
1I«V6; t o v ; Pwpaiou; xi;xo-j; r)xpt$euxw;, dv^^ t t aXXa ivJo$o; , x a l twv j*d.
iivr* i r . i XajAnpcv. Quod iradil 't ertulliauuui Roman ruin
loci nopiianim anguslias dcscrihcre, etquasi in com-
legtun fuisse peritum, quosdam ad crcdendum induxit, euni munibus locis Rhetorico exuitare sermone. Cerle et
aucloreiu fuisse Jurisconhulium, el revera quidam est Ju-
T E R T U L L I A N U S , quum adhuc esset udolescens, lusit in
risonsullus ejusJem nominis; at constat aliuin esse a no-
slroTertulliano, uec ivaXxi Eusebiw* fuisse Jurisconsultum,hac matena.) Ctijus libriargiimentum eltiiulumidcm
sed legum Koman rrum pcrituui. Quud dc ejus Patria et no- V

bihlale subjicit Eusebius, defendi ncquit, ni de Rotnanis Epist. 2 2. ad Eustoch. rccenset: «Si tibi placel (in-
Scriptorihus cajiatur, cl scnsus sil, Tertulhanuin tinum quil) scire, quot molesiiis virgo libera, quot uxor
fuisse ex Clarissimis latins auclonbus. Ruftnm bo^ sensu
hunc Ettsebii locuiu accepit vcrlcndo, inter noJros Scripto- asiricta sit, legas T E R T U L L I A N U M A O Amcim P H I L O -
res adnmium clmtts. sopufM. >Quo fu utcastiialcin, quam loto viuc tcmpore
49 TERTULLIANI VITA. 50
usque odco c« mmcrtdalam habuit, ctiam jam inde ab A nascuntur Christiani (1). Apud auclorem vcro qiu. dam
i l l o obscrvalam ccnseamus. Alque adeo non tam suo ad annnm hunc periineniia reperire e*t. Imprimis de
#

quam aliorum nomiue, cxrmpli graiia, dictum iutel- caedc Imper. P. Hclvii, P. F . Periinacis occisi v. Kal.
ligimus iilius Auctoris : c Ego me scio neque alia carne April. illud Apologelici : Unde qui faucibus ex-
adulteria commUisse, neque nunc alia carne ad conti- primendis jalantricam exercenl ? ilndequi armati pa-
nentiam cniti. Lib. de Resur. car. cap. 59. > tatium irrumpunt, omnibus Sigeriis alque Parlheniis
§ V. De ejus conversatiotte in geniitismo, de con- audaciores? De Romauis, ni fallor (Apol. c. 35.), u l -
jttgio. 9. Conjugium lamcn iniisse T E R T L L L I A N U M ex pote qtii in foribtis palalii ab armalis Prxtorianis
L>bris duobus ad Uxorem prrspicuum est: fonassis mililibus interfcctns sit, factionc Laeli pra?fecti pra-
quod nomlutn Hiblaia» csscnt Papfo, Poppnea et Julia lorio ejosdem , cujus jtissu Commodus Imper. non
leges, quac liberns suscipi cogcbant (uti ipse fatetur) multo anie a Narcisso athUua , cum quo iilesolebat
ct cjelibcs ct orbos vetabant ex lcstameiito solidum in pabcstrica exerccri, stranguiatus fuerat. Deinde d :
c pere ; de quibus pcr Severum Imp. sublatis infra Imper. Caes. Pescennio Nigro, qui occiso jusstt Sena-
latius. Quaritm leguin constilulio pnrscribens ma- tus Imper. jCx.sar. M . Didio M . F . Commodo Seveio
triinonii cerlam a?fatcm, uipote juxta Plalonem anni Juliano Augusto, exantc diem Kalendas Maias Impe-
x x x v , nostram confinnat cinijcciuram, quod ante fi- B rium invaserat, illud ejusdem l o c i : Planecceteri or
dcm matrimonium contrnxerit, quanquam tamen l i - dines pro auctoritate religiosi ex pde nihil hosticum (at! •
bcrorum ejus nulla uspiam mentio. Scribitur aule.m versus Ccrsarem) de ipso Senatu , deequile, de castrh,
a Tritbemio apud Carthaginemjaliquot anni> Rhelori- de palatiis ipsis spirant. Unde Cassii ct Nigri ? Quortii.i
cam gloriose docuisse ; postea et Oratorem fuisse seu pritis ad Avidium CasMiim rcferlur , qui ex famil i
causarum Advocatum mox comprobabimus. Jure- Cassiorum C . Julii Cxs. intcrfcctoriim , et Antonii >
consultum etiam fuisse constat cx variis quibits u l i - Pio et Marco ac Vero Impp. principatus cxtorqueie
tur phrasibus ct JC. vocibus. Fortastis Romae conatus fuit; alleriim ad Nigri conspiraiionem advn
pr cccptore usus est Serbidio Scxvola,, el studiorum sus Severum Imp. Jam et solemnia Ccesarum (qual i
collcga Severo Imp. et jEmilio Papiniano : aetate etiam K dend. Juniis in auguralione nova Severi, q u
Limcn minor Sevcro, qui natus fuit anno Domini antea IdibusMaiiab cxercitu Imperator dictus fuerai.
C X L V I , ut quadragcnnriiis fucril iniiio Imperii illius. cclebrata sunt) ibidem in bacc vcrba dcscribil: Ci -
lnde cuim ad finem usque Imperii ipsius ct Glii cjus die lceto non luureis postes obumbramus , nec lucerri*
Antontni Caracalkc, sub quibus Auctor floruit, anni diem infringimus? ct paulo posl: Jpsos Quiriles, ipsam
cfficiunlur xxiv. aut circitcr; el sic simnl cousii- vernacutam septem cotlium plebem convenio; an alictu
tuuntur L X I I I . rrlatis T E R T U L L I A M , a quo auno (qucm C Cwsari suo parcat itla tingua Romana ? Teslis cst Tt
cliiiinctcricnm vocant Medici) decrepita .Ttas, ad beris, et scholcc bcstiarnm. Jam si pectoribus ad trans-
qiiam usque v i x i l , cxordiri solct. Pro qtio facil qtiod tuccndum quamdum specutarem materiam natura ob
D. Ilicron. et Nicepborus post mediam Ptatcm in ha> duxissety cujus non prcrcordia insctttpta apparent novi
resiin Monlnni lapsum scribuul, nempe nostra qui- ac novi Cccsaris sce.nam Congiario divuiundo prccsi
dcm scnlemia circa anniim aelalis cjus quinqungcsi- dentis eliam illa Itora, qna acclantanl ; De nostris
muin lertimn , nntio Severi xv. loto anle obitum annis tibi Jupiter attgeat annos? IIoc ciiim indicant He-
dccennio. Vertim de his pius salis. Jarn ad ilistoriam fodianus I. 2. intcr c;riera scribcns Milites Pra*lo-
pergnmus annorum illoruin x x i v . rianos rclictis armis pomparum Iiabiln laurcalos pro-
cessisse; et Sparlianus ac Fasti Consularcs, dum 50.
poslquamin urbein venerat die, exantc diem K a l .
Anno J . C. cxciv,
Jui. profectum scribunt Severum in Orientcin conlra
Nigrum tyrannum , dalis prius plebi Congiario, et
«0. Anno igitur Domini cxciv, C. SOSiO F A L - Donativo Mililibus ; denique ct bac numi^inaiis i n -
CONE el C. JULIO ERUTIO CLARO COSS S. Vicio- scr.piio ; IMP. Ci£S. L . S E P T . S E V . P E R T . A L G .
ris, F , Felicis Afri, Romani Ponlificis an. vui. Imp. D COS. LIBERALITAS AUG. qno perlincl etiam quod
Cacs. L . Sepiimii M . F . A f r i , P. Pertinacis Ati- prxlermiltiiur : Eocos cl thoros in pubiicum educere,
giisti aiiuo i . T E R T I L L I A N H S adhuc cthnicus causarum
patroiitiin agehat Canhagine ; quod comprobatur his (t) fpsemct stiisdiserle tcslatur Tcrlullianns vcrbis sc
una cum ^entiliuin su|ier.slili( tiibcs Iibiduii nistrviivsf, in
ipsius verhis qtKe suh Pallii .pcrsoua de sc scripsit hbro de Hestirrrct. eap. ;>9.: Ego tne sno, ncqie tdiacurne
jam Christiamis faclus : Ego , inquit, nihil foro, adulieria commisi>se, nequeriuncalia carne ad continen-
lium eniti : quoetiam tempore spnctaculisdclectabatur.de
rithil campo, rithil cttriw debeo, tiihil officio advigito, quibus. maluy mquit (Tcrl., dc Spect. c. 19.), tion implere,
nulla rostra praroccupo , nullu prcetoria observo, can- qunm memini^c, id rst, |)auca de iisdcm diccre, uuam
eornui, qu;e vidi. meininissc : ac libro de poeiiiteiitia se
ceilos non adoro, snbsetlia non contundo, Jura non oninium peccaloruui maxiintini fuisse. fatelur, lapsisque
eontnrbo, causns noli elatro. Pltts togce lasere Remp. pa«nitenliain suadens, ail (Idem dc Vaniiicnt. c. 4. et
c. 12. ): eatn tu peccctor meisimitis (imo me minor, ego
quam toricce (De Patl. c. 5.). Ccrte cthiiicum se fuissc enimprwsianlia.n in deiictis mettm agnosco) poetutentiam ita
ipse fatetur, agens de judicio cxtremo , vila et igne invaae. ita amvtexttre. ul naufragus aticttt tabuicc fidens.
Cap. vero l i , de vita in viiiis trausacia : Quid ego ultra d$
aeternis, et suscitatione defunctorum : Bicc, inquit, islts (id esi.de pceniteniia), peccator ontmum notarum cum
et nos rishnus atiquando, de vestris fritmus. Fiunt, non sim, nec ulli rei nisi poenitentice natus.
51 TERTULLIANI VITA. 52
vicatim cpnlari, civitatem tabernCB habitu obole facerc, A lonino Imp. consorle ab initio; quac exlant Cod. L i b .
vino lutum cogere. Ad bunc prxterea annum pertinerc «8. T . 14. I. 1.1. 6. T. 2, l . 2. lib. 2. Tit. \. 1. 2. lib.
censemus illud lib. ad Scapulam : lpse ctiam Severus 2. T. 24. 1. \. et lib.8. T. 16. 1. I . Ad hunc annum
pater Anlonini Christianorum memor fuit. Nam et pcrtinere censemus, cujus cx Eusebio supra memi-
Procutum Christianum qui Torpacion cognominabatur, nimus, hcllum Judaicum el Samarilicum, de quoetiam
t

Euhodia? procuratorem, qui eumper olcum aliquando Freculpbus Lexovicnsis, undc ct Jtidaicum (cognomen)
curavcrat, requisivit, cl in palaliosuo habuit usque ad ei oblatum fuisse. Quo videturex parte respicere A u -
mortem ejus : quem et Antoninus oplime noveral Chri- Clor de Judaeis agcns : Dispersi (inqtiit ), palabundi,
stiano lacte educatus(L. atiScap. c. 4-). Nam morbum ct coeti el soli sui extorres vaganlur per orbem , sineho-
illi gravcm coniigissc inilio Imperii, cx iElio Lnmpr. mine sinc Deo Rege quibus nec advenarum jure terratn
t t

vcl inde patct, quod quum filii sui id .Tlatis non ha- patriam sattem vesligio salutare conccdiiur (Apolog.
berent ut itnpcrare possent, Scvertim id in ani- c. 21.). Unde coujiciobclli illius occasioncm, quod Jti-
nio habuisse scripserit, ut, si quid sibi fortc bumani- doeam vcllent repcterc, quia illis ah Uadriano Imp.
lus accidissct, Nigcr Poscennius ct Cl itidius Albinus inlcrdicinm fnerat. Huc ctiam refercndum quod scri-
succcdercnt; qnorum illc occisus fuil anno scqucnti, bit Niceph. EcCl. hist. 1. 5 , cap. 2. Severi imyerii
K l quum (siculi iufra latius) anno ipsius 4. Antoni- B inilio satis bono loco rcs nostrcc fuere , in diesqtte ftdci
nus anntim agcns 13. Cies. Atig. appellatussit, opor- professio augmentasua cepil eorum quos recensuimus
%

tcbil huc rcfcrrc qtiod de illitis scribil cducntionc Ecclesiaslicorum doclorum scriptis atque doclrinis eam
Auclor. Cui similc cst illud de illo Spartiani : c Si provehentibus, idquein maximis qnibusque polissimum
qnnudo fcris objectos damnatos vidit, flcvit, aut urbibus, nimirum Atexandriai, Anliochim , JEiice, el
oculos nverlil. Scplcnnis pucr, qnum collusorcm per Paixstinam ontnem , Ephesi, Ccesareaj, et Occi-
suum ptiertim ob Judalcam rcligioncm gravius vcr- dentem versus , Thcssaloiinai, Alherits, Corinthi, in
hcratum audissct, ncque patrcm stttim, ncque pa- Gattiis , et Ronm maximc. Uritversce eritm muUitudines
irem pucri.ncquc auctorem vcrbcrum iliu respcxit • et domus totcti •ad ftdein accedebant, quidvis facere ct
Christiano vero tacte educatum, cx eo ccnGrmatur, pati paratce , qunm ut quidqnam contra retigioncm no-
quod Ltigduni nalus sil, ubi vigebat fidcs Christiana. stram agerent aul novarcnt. Qnn occasionc etiam rc-
ccnsendi hic vcniunt, quorum tnm ille, tum Eusebius,
Anno Domini cxcv.
mcmincrunt; hujus setaiis Ecclcsiastici scriptorcs,
I I . IMP. C . E S . L . S I I P . S E V . P E R T . A V G . I L E T maximc quum ipsorum sciiptis c l doctrinis liaud
0 . C L A U W O S E P T . A L R I N O C E S . II. COSS. anno 9. dubic acccplam debeat sunm convcr*ioncm Auctor
1
S. Vicloris Rom. Pont. ct ipsius Sevcri II. ailhuc * noster. Apud AJcxandriam Demelrius Episcopus 12.
Carlbaginc causartim fuissc advocalum T E R T U L . nc Presbytcri Panthenns ct cjus discipulus Clemens
vci isimile esl. Ad hunc aulcm annum refcrri dcbet Alcxand. Anliochix'9. Episc. Scrnpio, Hicrosolymo-
illud ipsius lib. ad Scapulam : Sicet circa Majcslatcm rum 34. Gordius, Cccsarecc Pahcstinx Thcopbilus,
1mpcratoris infamamur, lamcn nunquam Albijtiarit ncc Epliesius Polycralcs, Ponlicus Palmas , Berilius ct
Nigriani velCassuini invcniri potuerunt Chrisliani; sed Rachilus Corinlhii, in Africa Carlhaginc Agrippinus,
iidem ipsi qrit pcr Geriws corum in pridie usque jura^ Lugdiini Galliarmn S. Irenaeus, Roma» deniquc
veranl, qrit pro salule corum hoslias et fecerant et vove-S.Viclor Pont. Atque ndeo hincconfirmaiiir nostra cx
raht hosles eorum sunl repcrti (Ad Scap. 2.). Iloccniui MS. cod. Icclio npud Auct. Qnales ergo Lcges islcc,
t

anno Imper. C;cs. C. Pesccnnius Niger Justus August. quas advcrsum nos soli exercenl intpii, injttsii , turpes,
occisus cst npud Cyzicum, sivc Isicum j u r a Ilero- truces, vatit, dcmenles ; quas nullus Pius, nullus
dianum , quo facto mox Sevcrus cos Scnatores occi- Verus impressii? (Ibid. c. 5.) ncmpeusque ad id lem-
d.l qui Nigri parics secnli fuerant ct cum Nigro poris quo Apologclicum cdidit.
miliiavcrant Ducum aut Trihunorum nominc, alios-
Anno Domini cxcvi.
qucomncs cxceplis M.lilibus, quos impunilatc pro- ^
posita rcccpit; Antiochcuis privilcgia , c l Ncapolita- * § VI. Quandonam 'qunve occasione ac quibus momentis
f

nis jus civilatis cadcin de causa adcmit. Aliquot
deinde Barharorum Regcs (juxla Onuphrium), qtii
Nigro fuerant auxi!io,a Scvero victi sunl; quarc
ipse IMP. II. III. c t l l l l . nppcllalus cst: quos omncs
Nigrianos Auclor nostcr nppellat. Quod postremum
confirmat nostram scnt. de Arabibu?, Parlhis ct
Adiabenis hoc anno dcvictis ; atquc adco huc pcrti-
ncnl inscriplioncs Nummorum ct Marmorum anliquaj
supra cilal;e ; ct proindc illud Aucloris : barbari cx-
clusi (De Pail. c. 2.). E l vcroC .nslilulioncs hisCoss.
cdilic lilulo Sevcri el Antonini Augg. daUc v. K a l .
Marlii, x i . K i L Maii, Nonis Julii v i . Kal. Oct. et x i .
Kal.Noverab. confirmant quod supra dixirausde Au*
Chrhtianusevaserit.-- 12. Q. FLAVIO T E R T U L L O
SCAPULA et T. FLAVIO CLEMENTE COSS.S.Viclo.
risRom. Pont.annox. ctSeverim. TERTULLIANUS
fidei Christianx , mca quiilcm scnlenlia, nomen de-*
dit (i), Imperio jam prorsus pacato, cum Sevcro i m -
(l) Hanc Jac. Pamebi scntentiam Petrus Allixius in
dissert. de Tertull. vila ct script. Paris 1080. et Tillemon-
tius, memoires, t. III. art. 2, p. 87. rcjieiunt. Quidam, ut
refcrt Cl. P. Berli, Disserl. Hi4. tom. 2. smeul. 3. dissert.
4. § 2. p. 413. aM fidem cbriMianam couvcrsum putani
cirea ea tempora, quibus scripsit bbruui de Pallio, post an-
num stilicel i08. Sed plura extant Tcrlulliani opera autca
conscripta qme noslram ab eo profcssam liJeni exhibenl. Ad
annum 196 Tertulliani convcrsioneut refert Fabricius, ad
annum 170 Oudiuus,ad aunum 185 Caveus, liuesitanlcs tamcn
et solis conjecluris innixi, Vide Lumper, ibid. E P D .
55 T E R T U L L I A N l VITA. 54
pcrantibus Anlonino ejus filio et Claud. Albino Caesa- A 1. de Pallio c. 2 , et ejusdem Apolog. cap. 4 0 , qtio et
ribus , quod adeo Triplex Imperium vocat verbis su- ad Annotat. nostras Leclorem remiltimus.
pra cilatis, quo Lectorem rcmitlimus; complura euiin 13. Hic duntaxat addemos, alludere illum iuter
illic reperiuntur qu:c ad hunc~aiinum pertincnt. Id ccctcra ad luem maximam Roimc cl in mnliis Pro-
lamen non inilio, sed subhujus anni fincm: eradicato vinciis.ac terras molum quo corruit Smyn.a urhs
jain omui aconito hositlitatis ( Ad Scap. c. 3 ; Apolog. Asi;e, qua) rccensel Euseb. in Chronicis sub Marco ct
c. 2 3 ) , utpole post excidium Byzanlinum, quac urbs, Vero Iinpp. et fulmen quod sttb Commodo in Cnpito-
Ilerodiano , Zonara et Michaele Glyca teslibus, post iiiim ruens Bibiiothecam inflammavit, el belia ejus
triennii obsidioncm , cceptam anno i . Severi, adhttc oelalis civilin, quorum jam rneniinimtis. Ilem ad \a-
vivenlc Nigro , tandcm famc capta cst, ct liberlale mem, de qua 1. ad Scap. in Iiacc verba, (L. ad Scap. c.
omni adempta Perinthiis ( qui multa a Nigro passi 3 . ) : Sicut ei sub Hiiariano prceside, quum de arels $e-
fuerani), adjudicata e s l , ciiam mccnibus evcrsis , in pulturarum nostrarutn acclamassent: Arece non sint,
vici formam redacta. Cujus cliam Acct. meminil : areceipsorunt non fuerunt; messesenimsuasnon egerunl.
Cceiiutj inquit, Lapellastn exitu Byzautino Cltrisliarit
t
Denique ad portentum, dc qtio ibidein : Nam ct sol
gaudete.exctantavii (Ibid. c. 19.). Occasioncm suajcon- ille in conventu Uticensi, extinclo pene lumine adeo
versionis ipse, quanlum apparet,indicat cx teslimonio £ portentum fuit ut non poiuerit cx ordinario detiquio
t

alicujiis Dei qui a Chrisiianis adjuralus dxmonem se hoc pati, positns in suo hypsomate et domicilio. (L. de
coitfitebalur (Ibid. c. 20). Uac tcstimonia (inqtiit) testim. animce cap.i.). Et vcro, sciipta quoque muilo-
%

Deomm vestrorum Chrislianos facere consuevcrunl, qua rum a Christo Patrum adv. Gentes conversioni cau-
pturimttm illis credendo, in Christo Domino credimus. sam dcdisse sentimus, ad quac ailudit alibi: Nonnulti 9

Jpsilillerarum nosirarum fidemaccendunt',ipsispei no- inquit, quibus de prislina tilteralura ct curioskalis la-
t

siree fidenliam cediftcanl (I). Ncqtte tamcn inde solum- bor el memorice tenor perseveraverit, opuscula penes
t

modo, sed et ex fidc scriptitrarum sacrarum, quarum nos condiderunt, commemorantcs et conlestificanles in
fidemdii suo tesiimonionpprobant. Maximc quod illa- suggitlationem et originem et traditionem et senlenlia-
rum auctoritalem ( vel ipso tcstc jam Chrisliano) rum argumenla per quoz recognosci possit nihit nos %

summa anliqnilns vindicarcl, uipole quum : omnes aut novum, aut porlentosum suscepisse , de quo noti
t

substanlias, omnesque materias , origines, ordines, vc- eliam communes iitterce ad suffragium nobis patrocinen-
nas veterani cujusqne styli, gentcs eiiam plerasque et tur. si quid aut erroris ejecimus, aut cequUaUs admisi-
urbes insignes historinrum causas et memoriarum, ipsasmus. (L. adu.Vaknl.c. 5.). kiler quos commemorandi
f

denique effigies lillerarum, indices custodesque rerum; Quadratus, Arislides, Anaxagoras, Mclito, Theophi-
ipsos Deos, ipsa tempia tl oracuia et sacra unius Pro- Q I Anliochenus, Apollinarius , Talianus, Clemens
us

phlce Moyseiscrinium seculis aliquol anleverlerit. Quuin Alexaiid. et Apolionius Senator, denique ab Auct.
etiam illarum Majestatem divinam pratdictionum vc- alicubi cilali Juslinus Phitosophus et Mariyr, Milita-
ritas comproharel : Quidquid enim, inquit, agilur % des Ecclcs. Sophista, et Irenceus omnium doctrinarum
pramuhtiabalur. Quod lerrce voranl urbes, quod insulus curiosissimus exploralor. Quibus omnibus cvolvendis
tnaria fraudant, quod exlema alque interna bella dila- et anle et post fidem susceptam ipsum allaborasse,
ritanl, qttod regnis regna compulsanl, quod fttmes et vel ex Apolog. patet, in quo subinde iilos ad vefbum
tues, el locaies qua?que clades et frequcnlice plerumquefere imitatur. His omnibus adminiculis ad Christi f i -
%

moriium vastant, et quod eliam officia temporum el ele- dem conversus et jam initiatus, quum paliium Chri-
mentorum munia exorbilant quod et monstris et portenit sliaiium indutus (sicuti antea etiam attigimus) incon-
t f

naturalium forma turbatur providenler scripta sunl

% stantias uoiarelur ab amico, quod a Toga transisset
(Nempe Matth. 25). Dum palimur teguntur; dum re-
9 ad Pallium, Orationem babuitCarlhaginc (quam L I B .
cognoscimus, probantur. De quibus omnibus latiuset D E P A L . inscripsit), qua et Pallii velustatem , sim-
plicitatem , facilitalem, libertalem sine c u r a , Philo-
(II Qoamoraculi responso tribuit Pamelius Tertulliani
conversionem, eam visioni Georgius Ambianensis, ulerque ,
sophicam gravitatem et sanctitatem commendat; et
fabolam subodoraiur. Ex ipsius auctoris testimonio tres D vilio sibi dari non debere variis exemplis ostendit f

pncciiiiias lubet eruere huiuscc rei causas, nempe

1° irivictam martyrum in crudelissimis tormentis constan-
quod habitum verterit. Qua occasione et libidinum
tiam. Quisque. inquit, tantam tderuntiam spectans ut ali-varia genera, quibus natura mutetur, e^t Malronarum
y

ipto scrupulo percussuSj et 1ngujrei'e accenaitur^ quid sit in

castsa, et ubi coqnoverit veritalem et ip9e statim sequilur. cuilumiudecenteminsectalur,et fori Judicum etmili-
Liber ad Seajul. cap. ultim. 2° Poleslatem eorumdem stu- tum v i l i i s , tum ambitioni et guhe cauterem adigit.
pendam in dsemones eorumque simulacra et oracula. Quid
isto opere mmrifettius? quid hac probationefideiius? sinwli- Atqui his Coss. data Conslilulio Sevcri ct Anlonint
citas rerUalis in tnedio est : eimm de corporibus nostro im- v. ldus Marlias, quae exlat D. Lib. 9, Tom. i . lib. i .
perio excedunt inviti et dolentes et vobis prwsetUibns erube-
scentes. Apologet. X X l l l . 5° Mettim judiciorum divinorum. ilerum confirmat noslram sentcntiain de Anlonino fl-
Ad istam disciplinam, ait in Iibro de Anima II. n.etu prcedi-iioimperii consorte.
cti judicii iransvolamus. Quibus el addas velim, qua? supra
in ramclio, auctoritatem scripturarum, divinamque praedi-
ctionum majestatem veritate comprobatam, imoel imperii
Anno Domini cxcvu.
calamitates eo magis sajvientes quo vesanior in chrislia- ;

nos immanitas grassaretur, ac demumrerum vi gravesnou § VII. Unde suam hauseril omnimodam disciplinm
secus ac verborum acumine Apologeticos sermones a pluri- chrisitanazscientiam. — 14. C . DOMITIO DEXTRO IL
bus qui ea Ecclesia? tempesiate florebant docloribus evul-
gatos. EDD. ET L . V A L E R I O MESSALA THRASEA PRISCO COSS-
55 TERTULLIANI VITA. 56
S. Vicloris Papac Romani anno 11. et Severi iv. T E R - A teribus Gracis translatis codicibus, quos incorruptos
TULLIANUS jam Chrislianus quibus se occupatio simplicitas temporum scrvavil et probat. Postquam
nibuslotum dediderit, scripla ejus, dequibus postea, autem discordia animis dissidentibus et bocreticis
olussatissuoconfirmant testimouio. Ex quibus ioipri- perturbamibus lorquf re quxstiones coeperunt, multa
jnis constat ita versatum fuisse in sacrarum lcctione iintnutata sunt ad sensum humamim , ut hoc contine-
Iitlerarum, iia memoriae omnia et singula scriptura- rclur in litteris, quod homini viderctur. Unde et ipsi
rum lora commendasse, ut vel iiiiica periodo subindc Graeci diversos codiccs habent. Illud autem verum
complura complexrts s i l ; siculi ex Srripiurarum In- arbitror, quando et ratio, ct hisioria , et auctoritas
dice nostro.. collatione cnm Auctorc facla , facile est observabatur. Nam hodie qnae in Laiinis reprehen-
deprebe-derc In iilis autem citaudis cdilionem sc- duntur codicibus, sic inveniunttir a veleribus posita,
quilur ubiquc 70. Interpr. quod ad Velus Instrti- T E R T U L L I V N O , Victorino, et Cypriano. i Hactenus
mentum allinel, quod per Esdram (vel ipso lcstc) ille. At qui versahalur prxterca noclu diuque A u c f ^
conslat restauratum (L.de Ilab. mul. c. 3. Apolog. c. lor uostcr iu pcrscrutandis non modo qnos supra ad-
18)., idque non in Peniateucbo Moysi dimtaxat, dtiximus Apologiarum pro fide Chrisiiana Auctori-
aliisque libris historicis, sed et in Propbetarmn va hus, sed et aliis haud dubie Scriptoribus Ecclesiast.
ticiniis: Quos enim (inquit) dtxwiut prasdicatores, ^ prxler Apollonium Senalorem el B. Victorcm Gracis
Prophetce de vfficio prutfandi dicuntur. Voces eorum, omuibus; Philouem dico, Josephum (quem vocat
itemque virlutes, quas ad fidem Divinitatis edebant, Anliquilatum Judaicarum vernaculum vindicem) (Apo-
in thesauris litterarum manent, nec istas nunc latent. log. c. 19. /. de Praisc.adv. hcerei. c. 52. /. adv. Valeut.
Ptolemaorum eruditiss. (quem Philadelphum superno- c. 5. carm. adv. Marc. c. 9. /. de Prcesc. adv. hccr.
minant) et omnis lilleraturce sagacissimus, quum studio c. 38. t. i . Apotog. c. 35.), Appiouem c l llegesippum,
Bibliothec. Pisistratum ( ut opinor ) cemularetur; inter Judvos, Cleiuenlcm Romanum, ac S. Polycarpuiu
ccetera memoriarum, quibusaul velustas, aut curiositas ( qtiorum illum ftomanoruma Petro, hunc a Joanne
aiiqua ad famam patrocinabatur\ eoz suggestu Demelrii Smyrncorum Episcopos ordinatos agnoscit ), S. Igna-
Phulerii Grammaticorum tunc probatissimi cui prcefectu- tium Autiocheniim, S. Dionysium Areopag. Galliarum,
%

ram mandaverat, libros a Judwis quoque postuluvit, pro-Papiam llicrapolitnuum Episcopos; Agrippam Cas*
prias scilicet atque vernacutas Litteras, quas soli habe- torem , Dionysium Corinlhiorum , Plinitum ac P h i -
bant. Ex ipsis enim et ad ipsos semper Prophetce pero* lippum Crclenscs Episcopos; Musanum, Modestum ,
raverant, scilicet ad domesticam Dei gentem ex pairum Panthcnum Alexandrinum, Rhodonem Asianum,
gralia. Htbrcci rctro qui nunc Judcei. Igitur el tiilerce Serapionem elProculum quemdam , quem vocat elo-
%

Hebra(B,eleloquium. Sednenotitia vacaret hocquoque C

t g n e n f i ( e dignitalem dc quo posiea lalius ;
C h r U i i a n ( e %

Plolemceo aJudceissubscriptum est,Septuaginta duobus Sextum deniquc Appionem, C indidum, Arabianum,

lnterpr.indultis;quos Menedemus quoque phitosophus, Maximum, et Heraciilum. Quibus adjicio primos illos
Providenlice vindex de senleniice communione suspexit. cxteros. Ponl. Rom. in Petri cathedra* successores,
Affirmavit hcec vobisetiam Aristceas.Ita in Grcecumstylumquorum extanl Decrclales, quortimque cum Lino
ex aperto monumenia reiiqnil. Hodie upud Serapamm et Cteto Auctor meminit, Anaclelum, Evaristum ,
Piolemwi Bibliotheco? cum ipsis Hebraicis Litteris exhi- Alexandrum, Sixtum, Telesphorum, Ilyginum, Pium,
bentur. Quac paulo proiixius citavimus, adversus eos Anicetum, Soterem ilcm (qucm, qnod occasio sesenon
qui auctoritatem 70. Intcrp. elevare non vercntur (1). offerrel, pranlermisit) et Eteutherum , qucm Benedic-
l n Novo vero Teslamento nontam Latinis Translatis, lum nuncupat. Quosomncs Gracc scripsissc, ex co-
quam Graecis veteribus codicibus usum Auctorcm,
demstylo Latino, qui inierprctis cjusdem vidclur,
Grsece doctissimum, ex versione ejus peculiari,'ab
cen>eo; ut poie , qui melius Gr.Tce noverint, sicul
aUis omuibus multum suhinde diversa, manifeslum
eiiamS. fren. quam Latine. Quo fit, ut (vel RHcnano
fit; quara adeo discrepantiam in gratiain Professo-
annotanle) uemo mirari dcheat Cr.ccam Auctoris Io-
rum sacrarum Litterarmn tibique annotavimus.
jy qtiendi coosuettidinem, quum eliim si qui in Lalinam
Quamjamolim cliam indicavit B . Ambr. sive quis-
liuguam trauslali es-cnt, mallei cx fontihus bdicre
quis Auclor esl Commenl. iu Ejiist. Pudi ad c. 5.
(quod ainnt) qunm ex lacunis. Atqui hoc primuin
Rom. c Gonsiat (inquit) quosdam Latinos olini de vc-
anno quid.im scrihunt Idih. Maii die Natalitio Impe-
rii a Severo Imp. appellatum Cansarem Aug. filium
(t) Dissertalionem de varia^et incerta Indole libronim ejus Antouinum apud Viminatium, priusquam in bel-
Tertulliani Joh. Salooio Sciuler, vir tantisperoousiiii audax
ac triue viae non n.bil inq aliens, ad calcem sua3 editionis in lum contra Alhinum proficiscerclur. Vcrumlamcn
lucem protuiil, ac imprimis viderc cst quo aiiimi impetit etiam ab initio Augustum olim fuisse nuncupatum,
haec suiuere audcat, ueinj e Tcritillianuui nec adhibuissc
grcecoscodices, nec adhiberevoluisse; toitiui vero in eo cssecodices latinos dimanavisse. Ut ut sit, sedulo cavendum est
ut suam latinam cuibbel extranea? lectionem anieponat, a dtiplici quem sibi | roponit auctor iste scopo, vulgatam
quasi gceci tibri istojam tempore fueriiU per baereiicos de-nempe sacrorum librorum lectionem difiamare, pra?terea-
pravatt; eoque facilius id in latinoruui mcnte hasisse. libris que asserere ex una eademque oflicina nuosdam prodiisse
nempe latinis accedere praecipuam pra3stanliam ; poiiorem velerum libros, Irenaei videlicet, aul Clem^ntis.nec jam
vetustalem, quod exemplaria latiua aniiquius sua prima satis esse cans.t cur eos diversis aucloribus, utnote ab
habeant iuitia el recentia rudimeiOa; imo el superesseuno confectos, dividerc amplitis persevercmus. Vid. Ter-
vanas novas inierprelaliones et glossas quarum primus tuil. opera receus. Semler, Hahe, 1828, t. v, p. 183-211.
et cerlus auctor esl Tertullianus, ab illoque in ouines EDO.
57 TERTULLIANI VITA. 88
palet ex Rescriptis praecedentium annorum nomine A lif. ejus designavimus, maximequod B . Damasius in
Severi et Autonini Augg. Conspiralionis interim AI- Pout. sedisse Victorem scrihat a Consulatu Commo-
bini adversus Severum boc anno faclae memiuit etiam di v. et Glabrionis ( quibtis Coss. xtu. Kal. Aug. da-
A u c t o r in lwcc vcrba, Unde Cassi Nigri et Albini.
9 9
ta est prior ejus Epist. ad. Tbeoph. Alexand.), usque
adLaleranum et Rufinum. A Kal. autem Juniis dicti
Anno Domini cxcvm.
consulatus, quo die creatus Pont. usque ad v. K a l .
§ V U L Quandonam et in qua rerum tempestate
9
Augusti anni sequentis, conficiuntur anni 12. mensis
carmina quaedam libaverit. — 15. T . SEXTIO L A -
1. dies 28. Is dicta 2. Epist. discrepanliam Afrorum
T E R A N O E T M . MAHIO II. F . CUSPIO RUFINO in Sacramentis increpans, mihi videtur ad cclcbrila-
C O S S . S. Vicloris Rom. Ponlif. anno 12. Scvc- tcm diei Paschae alludere (quam Epistola priori die
ri Imp. v. TERTULLIANUM verisimile cst memo- Dominica cclebrari dcbcre, juxta quod ct praedeces-
riae fcxercendac gratia conscripsissc Carmine G E - sores sui slaiueruut, mandaverat, qtixcumque incide-
N E S I M E T SODOMAM, imo mea scnicutia inle- rct a xiv. Luna primi mensis, usque ad xxi. in quo
gram sacrorum Bibliorum Vetcris Tesiamenli his- fortassis initio Afri quidam cum Polycrale Asiano
toriam; ut pote quum et prius illorum mutilum sit, et conlrariam sequebantur consueludincm , quanquam
ex initio postcrioris salis videalur cliam dcscripsisse p p o s ^ j nu nconsenscrint. Nam de Blasto hxreti-
u m

orhis univcrsi diluviuin; atqtie adco ctiam Carmen
illud AD SENATOREM E X CMUSTIANA FIDE
AD IDOLORUM SHRVITUTEM R E V E R S U M , et
libros quinque A D V E R . MARC. cirmine, ac DE
JUDJCIO DOMINI librum. Iloc vero nnno ad xi. Kal.
Manias Imp. Cocs. D. Claudius Scptimius Albi-
co qtiarlodecimano, sic Auclor : Est prcaterea his
omnibus etiam Btastus accedens , qui tatenter Judais-
mum vult introducere; Pascha enim dicit non ahter
custodiendum, nisi secundum tegcm Mogsi 14. mensis»
Quis autem nesciat, quoniam Evangelica gratia evacua*
tur si ad tegehi Christum rcdigil ?(L. de Prcesc. adv.
9

nos Auguslus praelio ab Imp. Severo victus et occisus hcer. c. 55, hwr. 22. /. dc Jejun. c. 14. Jb. c. 13.) A d
est, idque apud Lugdunum; quae quod iilura antea camdcm observalionem pertinel illud ejusdem : Pas-
recepisset (llcrodiano lesie) et direpta et incensa est; cha celebramus annuo circuto mense i ; atque adco
t

in qua expcdilione, uti cx variis Inscript. constal, Ctiam illud : Aguntur prasterea per Cra»cias iltas certis
Imp. VIII. i x . et x . nppcllalus esl. Quojamjam expu- in tocis Concitia ex universis Ecclesiis. Id cnim etsi
gnato , omnes imprimis Galliaruin, Uispaiiiarum , gcncratim loquatur, existimamus polissitnuiii inlelligi
BritnnuUeque proccrcs qui illum juver.mt, dciude dc Conciliis paulo autc celebratis Palestina^ a Theo-
Romam revcrsus amicos cjus undiquc conquisiios. pbylo Cxsariensi, Ponli a Pdiua, Corinthio a Bachy-
et inler cos Senatorcs 40. Severus imerfici jussit, C l o , et Ecclcsiarum apud Osroenum, Alexandrino
tum eteosomucs qui in Pertinacem couspirnverani: quoque a Theophilo, dcnique Asiano, in quo seribil
Quos adeo Auctor Albinianos appeliat vcrhis supra Niceph. hist. Eccl. I. 4. c. ult. Patres dictam sen-
citatis. Ad ann. Domini 195. ct pcr aliquot annos per- tenliam B . Victoris Concil. Romani scculos esse,
durasse hanc illorum inquisilionem significat: Sed et cui etiam conscntil Concil. Galliarum sub Ircnxo.
qui nunc inquit, scelcslarum parlium socii aut plauso-
9
Anno Domini cxcix.
resquolidie reveiantur, post vindemiam parricidarum
racemalio superstes; uompe, quantum apparcl, ad § I X . De tibris adccrsus Jndceos in tucem editis. —
triumphum usquc Panhicum, alque adco uovum Sc- 16. T. H A T V R I O T . F . SATURNIO, E T C. ANNIO
• e r i annum, qiiemadmodum ihi lalius. Alihi eliam ad A P P . F . TREBOMANO G A L L O COSS. S. Zcphy-
Scnatorcs occisos alludit: Nemo non inquit, eiiam
% rini Papaj Rom» i . ac Sevcri Imp. v i . videinr nohis
honnnis causa pali potest quod in cansa Dei pali du- couligis .c discrcpalio illa TERTULLIANI cnm Judao
bilat. Ad hoc qnidem vct prasenlia nobis tempora do- quodam , cujus occasione scripsisse se signilicat l i -
cumenla sinl; quanta:, qnntcsque persona? inopinalos,brum ADVEIL JUD/EOS. Proxime accidit, inqtiit,
. Tiatulibuset Dignilalibus elCorporibus, elaHuiibus suis (/. ad. Jud. c.\.) disputatio habita est Christianoct
y

u
exitus referunt hominis causa : aut ab ipso. si conira
% Prosclyto Judceo. Alternis vicibus contemioso fune
eum [ecerint, aul ub adversnriis ejus si pro co stcterint.
(Ad. Sc. c. 2. Apolog. c. 35. /. ad. Marc. cap. ull.)
Fuit autem dictorum consulum aller Laieraiius tan-
topcrenmicus Sevcro Imp. ul iili magnificentissimas
acdes Romac ;edificnverit, quns etiaiiinmn Palatiiim
Laferanensc appcllamus, quem posieascrihil B . Hie-
rony. Epilaphio Fabiohe, Cscsariauo obiruncatiim
gladio, forlassis Aiitonini'Caracalla3, qni in plerosque
amicos pairis sui animadvcrtit. Alqui cum hisCoss.
scripla sit Epist. u . S. Victoris Rom. Pont. ad Afros
Episcopos dataKal. Septemh. ct Epist. S. Eleuthcrii
Dccessoris ejus. v. Id. Julii Malcrno et Bradua Coss.
neccssario hunc annum, nou pnrcedemem xn. Pon-
uterqne diem in vespcram traxerunt. Obslrepentibus
ctiam quibusdam spectantibus, singutorum nubito quo-
dam verrtas obumbrubatur. Placuii ergo,qnod per cou-
centum disputalionis minus plene potuit elucidari, i u -
spici curiosius , et lectionis styto qu&stiones retractatas
terminare. Iu quo inter cxiera anuotanduin v c n i l ,
quod dc dilatationc fidei pcr universum pene oi bcra
jam ab ea acialc pulchre dcducit. In quem eritm, i n -
quit, alium uritversa: getttes crediderunt, ritsi Chrisittnt
qui jam venil?... Parllti, Medi, Etamitce, ctc. (ibid.,
c. 7.), siculi Icgilur Act. 2. et c&terce gentes, ut jam
Getulorum varietates, et Mattrorunt multi fines, llispa-
niarum omncs termini et Gatliarutn diversa? nationes,
9
59 TERTULLIANI VITA. 60
et Britannorum inaccessa Bomanie toca, Christo vero A el Imperat. Congiario iternm populo dalo et Donativd
subdita, et Sarmaiarum, et Dacorum el Germanorum, et mililibus, in secundum bellum Arabicum, Partiiicum
Scylharum, et abditarum multarum gentium et provin- et Adiabenicum profeclo ( de quo supra Iatius ) A n -
t

ciarum et insularnm multamm nobis ignotarum, et qua* listites Romani Sacrorumqne Pont. religioncm
enumerare minus possumus; in quibus omnibus locis Chrisiianam inilio smnplo a S. Viclore Pont. perse-
Christi nomcn quijam venit regnal? Est et illud de fini qui pergerent, TERTULLIANUS ad imilationem
bus Imperii Rom. lum temporis memoria dignum : aiiorum qui ante sc id fecerant, el prccserlim B. Jus-
Germaui adhuc usque limites transgredi non sinuntur. lini Mart, APOLOGLTICUM PRO CHlUSTIANlS
Brilannice intra Occani ambitum conclusoe sunt. Mauro-Romam niisit, in qtto, vel Laclautio leste, plene lianc
rum gens et Getulorum barbaries a Romanis obsidentur,causam peroravit. Jam anle tamcn discessum stium
t

m
neregionumsuarum fxnes excedanl.Qnid de Romanis d} multas Leges a Severo et emendaias el publicatas vel
cam. qui de legionum suarnm proesidits Imperium suumipse auclor indicat : Nonne, inquit, et vos quolidieex-
mnniunt nec trans istas genles porrigere vires regni suiperimenlis iltuntinaniibus tenebras antiquitatis , totatn
t

possuni?Quod ipsum altingil de Germanis Herodianus, illam vctcrem et sqnalentem sylcam Legum novis Prin-
Iiidt. 1. 2. dum Severtim eleclum dicit per exercitus cipatium Rescriptornm el Edictorum sccuribus truncatis
omnes, qui proripis Danubii Rheniquecoerccndisbar- B et catdilis ? Nonne vanissimas Papias Leges (ubi al-
baris cxcubantes Rom. luebantur Imp. Et vcro buuc ludit ad Legem Papiam Poppaeam, ita dictam a suis
annum I . collocamus Ponlif. S. Habundii Zcphyrini laioribus M. Papio M . F . M. N . Mutilo et Q.Poppxo
llabmidii F . natione Romani, quod dcfuucto S. V i c - Q. F . Q . N . Secundino Coss.),quce ante liberos suscipi
tore, postquam sedes vacassel diebus 12. ipse crcaius cogunt quam Julice mutrimonium contrahi, post tantcc
t

fucrit 4. Idus Augtisti, his ipsis Coss. vcl Damaso
tcste , qui scdisse eum sctihit lcmporibus Severi et
Anloniui, a Consulnlu Saiurniui el G a l l i , usque ad
Praescniein c l Exiricatum CousuIes.Quomodo interim
nondum iucoepta persecutioue Christianorum quinta
inter Martyres S. Victor collocelur , diflicultate non
caret, quae et Euscbium ct alios Chronographos mo-
vil , ut in annum 8. et 9. aut. 10. Severi ejus Ponli-
ficatutn protendant. Verum dicta mca et S. Damasi
de utriiisque lcmporihus scnlentia confirmatur per
Episl. Decret. Zepbyrini dalas his ipsis Salurnino 61 ^ Cassiodorum eliam incoeplum lradit)facil Auctor,
Gallo Coss. priorem 12 Kal. Ociob. posteriorcm 7.
Idus Novemb. ct in primiiiva Eccl. nonfuit insolitum
auctorilalxs senectutem, heri Severus conslantissimus
Ccesarum exclusit? (Apal. c. 4.). Qtioe dictarum lcgum
abolitio quomodo Severo possit atlribui et lamcn
postca Coustaiitiuo Imper. tribuatur, latius in Auiio-
tat. ad hunc locum nostris (ractavimus; in qtiibus si
p'accat conjectura nostra de I. i . D. de Slupro et
aduil. qua defiuiiur eliam in sponsa stuprum ct adul-
terium accusari ct vindicari posse, oporlebit cam
Legcm his Cos3. latam fuisse. Et vero pro belto sc-
cundo Pai lliico nondum complelo (quod his Coss.
dum inler hosles linpcr. Romaui enumeral Mauros el
Marcomannos ipsosque Parlhos(lbid. c. 57).Ilerum
t

persecutionem a populo Rom. aut prajfeciis Urbis i u i - vero Chrislianx fidei dilatationein his verbis cclebrat:
tium sumere. Quid ? quod de hoc lempore id discrlis hesterni sumus, et vestra omnia complevimus ttrbes,
t

verbisAuclor asserit: Sedel clarissimas, inquil, foemi* insulas castella, municipia, conciliabula, castra ipsa,
t

nas et clarissimos viros Severus sciens Itujus sectce esse,tribus, decurias, palaiium, Senatum, Forum; el paulo
non modo non lcesil, verum et teslimonio exornavit, et anlc, quod anno praecedenti diximus de populari pcr-
populo furenti in os patam restilit (Ad Scap. c. 4. Apol. seculione conurmat: Quoites, inquit, eiiant prceteritos
c 1. 2.). Atqui anle annum sequenlem oportct latam a vobis, suo jure nos inimicum vulgus invadil lapidibus
fuisse legem Divorum Severi etAntonini, ne quis el incendih? tpsis Baccltanaliunt furlis, nec morluis par-
ahsenspunialur, ctijusfit menlio lih. 1. ff.de Rcquir. cunt Christianis, quin illos de requie sepulturce, de asylo
rcis; nam ad cam haud dubie aliudit in hxc verba quodam tnortis, jam aiios, jamnec toios avellant, disse-
t

Auctor; Quid hic, inquil, Legibus deperit insuore* cenl, distrahanl (Ib.c. 37.). Eodem pertinet illud: nec
gno dominanlibus, si audiatur ? An hoc magis gloriabi- jy ulli magis depostulatores Cltrislianorum quam vntgus, c t
lur poteslas earum si inauditam damnabunt veritatem ?loties citata ab Aucl. popularis vox illa : Christianos ad
t

et rursum : quando nec liceat indefensos et inauditos leonem. Complura suul alia in Apologctico memoratu
omnino damnari. digna ; sed ne hic prolixiores simus, ad Annotat. nos-
tras Leclorem remiltimus. Uic duntaxat addcmus oc-
Anno Domini cc.
casioncm perseculionis oriam ex falsiscalumnHs, quas
§ X . De Apologetico, Tesinnonio aiitmce et Fato pulcherrime refutat, potissimum irihus infaniicidii,
t

adversus gentes ac de T E R T C L L I A N I sacerdotio, ii-

t sanguinis humani pabuli, et incesti: Dicimur, inquit,
brisque inde oborlis de Pcenitentia, de Oratione, de Cir- sceleratissitni de sacram. infanticidii, et pabuto inde, ct
cutucisione, de* Veslibus Aaron, de Mundis et immttndispost convivium incesto; quod eversorcs tuminum canes 9

ammalibus, de Trinilate, de Baptismo.— 17. P. CORN E - lenones scilicet tenebrarum, tum et Ubidinum impiarttm
LIO ANULLINO II. ET M. AUFIDIO. M. F . FRONTO- inverecundiam procurenl(Ibid. c. 7.).
t

NE COSS. S. Zepbyrini Rom. Ponl. anno u . Scveri

Anno Domini cct.
Imp. vn. quum, Imp.cum filiissuis Antonino et Geta
nnte disccssum suum declaratis Cxsaribus Auguslis 18. T L CLAUDIO SEVERO (nonaulcmscvcrolinp.
61 TERTULLIANI VITA. 62

in.ot qoidnmnonrecteJETC. AUFIDIO VICTORINO A sive Agrippa episcopo, cnjuft meminit sub M. Aurel.
C O S S . S. Zephyrini Papac Romani ANJIO lii.Severivii!: imper. Eusebius et Niccph. suh M . Anton. Philoso-
quanquam Imperatore ahsenle adhuc in cxpedilionePar- pho Impcr. Zonaras, sub Antouiuo Vcro Usporgcnsis
tltica e l Adiabeiiien,Arabibusct Persarum Roge Abngaro fautores, qui ibi apud Episcopum illas F.cclesias Aske com-
nienduluin ibant; quos int<*r baud dubie bic Tertullianus
In deditione anno prsecedenli receptis,persccutio Chri- ipse fuii); et hwresin intulit (j.nn Terltillianus |.utal Ro-
stianorum Romse aliquantulum ccssare videretur, fur- mauam Eeclesiam ipsam in liTresin incidisse; itaque ah
illa ipse socessilV Paraclelum fugavit, el | atrem crticiti-
tassis Apologclici [sui adminiculo; videns tamcn xil. » Addil hicuienler paulo | ost : <« Kt nos quidein postea
T E R T C L L I A J U S ct sc ct alios Scriptores Apologiis suis aguitio Paraclcti alque defcnsio di.sjunxit n Pstjchicis »
Hio, ut opinaniur, non obscurc inlicat Terlullianus, quod
pro Cliristianis nihil aul parum profecisse ad convcr- anlca cum istis Romanis in coiijiinclioue eeclesi;islica vixe-
sioncm Gcniium; alio genere scripti cos aggressus, rit, quos hie nominal Psuchicos. Ex islo igilur loco i ctuit
Hicronymiis ad historiaj insinr rcperire invidia el contnme-
ab ipsa anima adhuc ctbnha adversus idola teslimo- liis Cle icurum romano? Ecclesiw fr.ctum esse, ut Tcrtulha-
niurh flagitat; alqite ndeo librum D E T E S T I M O M O nus ad MonlanisUis ipse transieril; ncc enim ulla species
hisioriae accuratioris aptid alios scriptorcs supcrest, quae
A X I I I J E inscripsit. In quo urgct illas vulgi voces : Quod
Deus dederit; Si Deus voluerit; Benedicat te Dcus ; f
icrsuadeat nobU Ilterowimi m talia aliunde acccpisse.
llud expellere, fugare, sigmhcat non obscurc, contumelia
alfcclurn 1'uisse ecuesiastica, s^u loco atque ordine sacro,
Deus videt omrita; Deo commendo; Deus reddet; el, Prcsbyleri scilicet, huiicscripiorciu ntolumatquedcjcctum,
a
Deus inter nos judicabit. Fit mibi multum verisimile B romanis Clericis, sic ntitius loquiiur Hieronymus; ab ipso
hoc etiam anno conscriptum librum D E F A T O , cujtis cnim Episcopo Romano id faclum cssc, Clericorum sttidiis
inijrobis, facile iiilcliigiitius (a). Forle hanc causumposlea
fra^menlum unictim extat, ct tamcn abipso Auctore licet dili^entius excutcrc
Hicroiiymum pcr Ecciisiw Presbyterum , intelligerc ro-
commemoralur in hsec vcrba : Potestates enimvero nn;nw Ecclcsiaj Presbytcrum, vcl cx Euscbii illa naiTatione,
prwsunt: secundum nos quidem, inquil, Dominus Deus Lib. ±. Cap. 2. salis certum est. Iia cnim ille de Tertul-
f

bano scriliit: luisse cum TCV ^ 1 ^ « ui Aa{L«fAv. Sed et

ei Diabolus wmutus; secundum commnnem autem opi-chirisMinc. ipse Tertulliunus scribit, Roniic se vixisse (b) :
nionem et providcntia, et Fatum et necessitas , et arbi- «Gemmarum quoque nobililatetn vidimus Romw , de
t

fastidio Parlhorunr et Medorum ca*lerorumque gcnliliuiu

trii tiberlas. Nam hwc et Philosophi distingnunt, et nos sttoi um coram matrouis erubesceniem.» Lubel addcre boc
secundum pdem disserenda suo jam novimus titulo. loco alias senlentias , (]ua3 id comprobant, Terlulliatium in
Ecclesia Romana vivisst; Clericum. Huc maxime perfinct
ALqui in hunc annum ctiam rcjicimus stalum vilue ille locns (Tcrtullian. De Piascript. Cap. 30.) : « Lbi tonc
novum Auctoris, quo in Presbyicrorum ordinem (l) Marcion , Ponlicus Nauclcrus , Sloicac studiusus? ubi tunc
Valcntiiius, Platonicse sectator? Nam couslat neque ad-
allectus s i t , fortassis ab Agrippino Carlbaginiensi co olim luisse jllos Aiiioniiii fcre principatu, et in
c p i s c ; p o ( 2 ) . Eum cnim aliunt fuissc ab Agiippino cainolicam primo doctrinam credidisse apud EccicsiaTi
Ronmneiisem; donec sub Episcopatu EUutheri Rcne-
dicti, olx inqnieiain semper eorum curiositatem, qua
(I) In Tertulliani equideni scripti? niillus cst loctis, ex fiatres quoque vitiabant, semel et ilerimi cjecti. Mar-
q«io concludi possit, etiin in Kcclcsia caibolica fnisse Pres- cion qtiidem cum duceniis scstertiis suis, quw Ecclesiw
bytemm. Locum quidcm profcrunt ex hb. dc anima cap 9, ^uiefot;novi^imc
"' 'C ' 'n7^ e^um ' di
" cidimn " rclegati, ve-
Lbi auctor de sorore qr.adam m_ cxtasim rapi, rapt, ac
ac propb
propbe- ,« ' , .
nena doctrinarum
n p n L v p , l l i n a r l l l l , PPostmodum
suarum disseiiiinaruut.
n i n ! l r i i m n <
Mar-
lare solita, loiuilur. Ex qno loco elici, quanquamopc cioti pu niteuiiain conlcssus, cum conditioni data3 sibi oc-
rose, possei, Tertullianum pr&dkasse (quod titiqtte tunc currit, ila paeem recopturus, si ca»leros cuioque, quos
nun nisi Episcoporum, atitsalicm Presbyterorum fuerat) in pcrdilioiti erudisset, Ecclcsiw (scil. Ronumw) rcstilueret,
Eeeltsia, sed nonnisi Mi ntanibtariim, in qua nimirum iacile morte | ncvenlus cst. » Hic satis patel, eum, qui IKCC tain
id joris erai, prophclix dona jactanlibus, et Tcrtiillhino accurate scirct, fuisse Ranw ipsuin ; fuisse inter Clericos,
uiavimc, quippe in ciijiis viri, alias cclebratissimi, nonn n out rebus istis sic geslis inlcrluerant. Ncnipe si adhuc
femi« tota Ecclesia? iilius 3uclorilasjam incubucrat.Vcnun Romie fuissel, cum huitc librum scripsit, illam senlentiam,
D. Hicronymus Tertulli no Prfsbyicrale munus ila a^se- apud Ecclesiam Romuncnrcm non sic perscripstssel, quasi
verat, ul nullus sit amplius dubitaudt locus super. ipse non sil apud isiam Ecclesiam ; fuit igitur jam Roma
(2) Hic porro Tcriuliiaiiuscuindivinis humuiiisfpie liiteris expulsus, el vixit in Afiica. Id clarius | atet ex capite 36.
ap| rime excellerct, PiesKyicr dcindc est ordiuaius Ihi- hujus ejusdemLibri: «Percurre Ecctesmaposiolicas — pro-
manae au Carlboginensis Ecclcsiae, inter se vclcrcs dissi- xima tht Achaia. Habes Corintliiiiu — si aulcin ltaiise ailja-
deut, neque rerentiorcs ci itici coiivcniuni; posi Ccillc- ces, habes Romum; unde nobis quoquc aucloi ilas pr&sto
rium (Rem. Ccillier. t.2. Hist. pen6r.desautcuis, p. 576.) esi. Neiupe Africanos describit, l.uina lijsgua ulenlcs.—
Semlerus communem hcie dcfcndil opiuionem, qin.-d sdli- Ista Ecclesia (Romana) — videan.us , quid didiceril, quid
cet Koma? sil allectus intcr Presbyteros seqticntibus ex docuerit,cum Africanis quoqueEcclesiis contes&erarit.» Hic
rjtionTim momeulis (Semler. tcm. 5. opp. Tcrliill. disser- est longe clarissimum, scriptorem jam in Africa versari,
tst. 1. in Terlull. § 1 \*%. 2i2-227): Tertullumus, ut cum h?ec scribit; ettm igilur antea oportel Romae fuissc, tn
ribit Hicronymus, usque ad mediam alaiein Preshjterisla Ecclesia Roiwmensi, inter Clerk os; neque enim scire
3
Ecctesia (Afiicana! ? an vcro Romanae? Romanx* putanuts, istas ect lesiasiicas inleriorcs res atque bistorias poluerant
ut stitim pluribus illustrubimus ) pennansit; roitea vero jy alii, quam Clcrici. Hnjus generis sunl ct plurima alia, T - 0
tmidia ei coniumeLis Ctericorum Romanw Ecclesiiv (scili- irwi, hislorica el politica, qiue hominem Romie nuiltum ver-
cct impctitus, atque ab ista Ecclesia expttlsus), ad Montahi s.ilum inlcr alios Clericos facile produnt. Hac Semlcrus
dogma deiapius est, etc. Hiec mrratio Hieronymi viuYri pio Presbylcratu Tcrtulliaui Romano. Dupinius, Schroec-
otiinino poiot historiam insi non iguolam involvore, ctsi kius opposiiain propugnanl senteiiliain. Sed, ut mibi vide-
verbosius aique accuraiins cam desir.bere noluit. Nisi tur, ncc honim criticorum sat lirma; siquidcm unice
quidem pulemus talia Ilicronynitim ipsum conjccluris re- innititur lcsiimonio Praedcstirati auctoris, ctijus apud ple-
jcrisse, cx variis bortim scriptoruni locis; ut e lilro ros nieemiincliorisiiariscriiicoSjpropterinjtmtieroscrrores,
couiru Praxeanu «^b inilio, c quibus scnlcnliis videri pos- vix ulla est auclorilas. Verum nostia pritm interest, an
sit, quod Terlullimws llomw et ipse tum fticrit, cum • Roma» vel Carihagtue, vcl ut mavull CI. Jo. Gcorg. Wul-
Praxeas Rotnam ex Asia vcniens dc Montmnstis t >lia epi- chins (Jo. Georg. )Valch. llisl. Ecc!. Sed. II. Cap. I, pag.
sco; o Romano narravit, ut hic staluerit, esse e r« ilomaiise 013.), nullius ccrta? Eeclcsiaj fuerit Presbyter.
Socielatis ccdesiaslicse, si nibil ccmmercii porro cum Mon-
tanistis continuelur. Scribil cerle Tertullianus ( Tcrlull. (a) Cum Ifieronymus iblum Ciialognm seripscrii serius,
contra Praxeam. cap. \ .): «Episcopum Romanum, agnosceih istamiti Romanoselericos scntcntiam/sine vera.» hisJoria- lu-
temfam proplielius Montani, Priscw, Maximillw, el cx ea ce, ipse scripsisse videlur, ul se ulciscerctur ab eis, quorum
agnitione pacem Ecclcsiis Asia^, ct Phrvgire inferentem, maligna judicia, \>oslDamasi mortem,ipsci cxpenus iuerat.
faisn dc it»sis prophctis et Ecctcsiis eorum asseverando et v
(b) i)e cullu feminar. libr. 1. cap. C. Hislocis jam usus
pcaecessoruin cjus auctoritates deteudendo, coegit et dtte- esi Ceiltier (Hisloire gcnerale des atiteurs ecclesiastiques,
raspacis revocare jam emissas ct a propnsito recipioudo- Tome 2. png. 376) conlra Prcedestmatunt, qtii Terlullianum
rum charismatum concessare. Ita duo negotia diaboli Pra- adversus Monlmmtas scripsissc dicit, prcsbyterum Car-
xeas Ronue procuravit: proptietiam cxputit (i. c. Moniaui thaginensem.
43 TERTULLIANI VITA. 64
Abbas; inde mihi videiur, quod B . Cyprianus Epist. A inter Prolegomena laiius. Porro boeanooeliamopor-
70 ad Januar. ex anlecessoribus suis Agrippinum tet conligisse, quod scripsit lib. ad Scapulam autio
fuisse significet, ct B . Augusiinus lib. 2. contra Do- seq. Ccetervm et imbre anniprceteriti, quid commeruerit
natum cap. 7. ipsum B . Cypriani prardecessorcm genus humanum apparuit; cataclysmum scilicet et retro
nuncupei. Maxime cum alia esset ab Africa ^Egypti fuisse propter incredulitates et iniquitates hominum.
provincia, in qua Aiexaudrinus ilie episcopatum agc- Fortassis et i l l u d : Ei ignes qui super mcenia Carthagi-
bat, et B. Cypr. Epist.71. ad Quinlum scribat Agrippi- nis proxime pependerunt per noctem, qritd minali sint,
num bonx memoriasviruracum suis coepiscopis (quos sciunt qui viderunt et pristina tonitrua quid sonarint,
9

etiam anlccessores suos nuncupat Epist. 70 ), dccre- sciunt qu\ obduruerunt. Omnia hcec signa sunl imminen-
tum de haerelicis haptizandis fccisse. Et vero statim tis irce Dei, quatn neceste est, quoquo ntodo possumus,
accepto saccrdotio continuisse Auclorcm a matrimo- ut et annunliemtts et prcedicemus et depreccmur lo-
9

nii usti pari conscnsu cum sua conjuge, mihi ftt vcrisi- calem esse. Universalem enim et supremam suo tem-
mile cx consweludine Ecclesiae latinx, jam iude a pore sentient, qtti exempla ejus atiter interpreiantur.
dccrclo S. Clemcntia P P . maxinic cum propenderc co
Anno Domini cctt.
videantur lucc cjus ad Uxorem vcrba : Nemeputes
propter carui$ tuce iittegrilatem milti reservandam de B § X I . De aliis bona ftde scriptis ad Scaputam 9

contumetice dolore snspectum insinuare jarit litnc tibi ad martyras, de Patientia, de Prcescripitonibus ad-
9

viduilatis consilium ; ilem : Tentpus, inquit, in collecto versus hcerelicos. — 19. L . ANNIO FABIANO,
est; superest ul qui matrimottia habent, tanquam nonE T M . NONIO M . F . MUTIANO COSS. S. Ze-
habentes aganl. Quod si habentes, oblitlerare debentphyrinf PoitliOcis Romaui anuo m . Scveri Im-
quod habent, quanto nutgis non habentes ? (Ad Uxor. per. i x . quum Scapula vir Consnlaris Ordinis,
c. 1. c. 5. et 6.) Certe id multis eo tempore fuisse Prxses Cartbaginis, et proinde Africac Proconsul,
usitatum ibidcm indicat: Quot enintsunt, inquit, qui noudiim adhuc dccreta ab Imperatorc persecuiione,
statim a lavacro cartttm suam obsignant ? Quot iient imo forlassis Romae prohibila , crudelius tamen
9

qui consensu pariter inter se ntatritnoriti dtbitttm cxlerisCailhagine grassaretur in Chrislianos, librum
tollttnt? Voluntaxiis[spadonibus pro cupiditate cie-
9
A D S C A P U L A U scripsil T E R T U L L I A I S U S (Ad Scap. c. 2 .
lcsti salvo malrimonio\ abstinentia toleratur (DeBapt. Ibid. c. 3. Ibid. c. 4.). Iu quo imprimis benevo-
9

c. l o . I. I. ad Scap. c. 3.) (1). Jam vero Presbylcr lentiam captat a Clirisfianorum innoceutia, et non
fnctus, polestatis sibi coucessac c l de absoivendis soluin oratione, scd ct sacrificiis sttis pro salute
Poeiiileulibus, et dc sacrificiis oflerendis iiaud iinme- Impcraloris, ex quo jam Prcsbyieruni fiiissc constat.
mor, lihros D E P O E N I T E N T I A E T D E O R A T I O N E conscrip- C Deinde sanguinis Christiani cffusioni impulat por-
sit, quibus ct pcenileudi modum tum Calechumenis, tenla cjus temporis et exiitum Byzantinum, quorum
lum Christianis Lnpsis, ct quos rilus servare dcheant ante nieniioncm fecimus, el exempla punilionis
in sacrificio lideles, praescribit. Po^unt etiamin hunc affert, tum Vatgii Saturnini, Uitariani, el ipsius
annuin rejici scripta, quorum B . Hieron. incminit bo- Scaputce in Africa; luin Ctaudii Uernitniani in Cap-
diedesidcrata: D E C I R C U M C I S I O N E , D R V E S T I B U S A A R O X , padocia, Pcisecutormn lidei Chrisiiamc. Post hacc
D E M U N D I S E T IMMUNDIS A N I M A L I B U S ; denique de T i u - hortatur ad dissimulaliouein ab hujusmodi causis,
M T A T E ; fortassis etiam liber D E B A P T I S M O gracus; exemplis tuin Sevcri el Anionini Impp. supra adduc-
ulpote qtri vidcatur conscriptus posl Coiicilimn Agrip- l i s , .V. Aurel. Jmp. in expeditione Germanica; lum
pini. Nam ejusdcm fuisse argumenli Auctor indicat : Pncsidum el Proconsiilum Servilii Prudcntis sub
Sed circa Ita>re*it0i srtue, inquit, quid custodieitdumAnloiiino Vcro Imp. Vespro.it Candidi sub Imp.
sit, digtie quis retrudsi. Ad nos eritm edilum est. Uar- Commodo, Ciucii Severi, qui postinodum a Sevcro
retici autem ttuitvm habent consortium nosirv discipti- Imp. iiilcrfcctus est, Apri qtioque et Arii Antonitti
noe, etc. Sed de islo plenius jam in Crceco digestum ( h i c a Lampridio A r i u s . n b aliis Brusius Pra*ses
cst. Verum de hoc ei \grippini, ct ipsius Paradoxo appcllatur) qui svb Anlon. Imper. Constilcs fuerunt.
(I) rerfwW/muMalrimoniums^ l>osiium D Denique conqiicritur quod.quum a primordio manda-
est. Rcm eonliciunt, nti j:mi diximus, I bn ejtis ad tixorom,
usque ad hanc «tatcm eonservati. An atiteiu Sacerdotali tunt sit gladio tenus attimudverii, ct id obscrvaretur
munere fuiigerelnr eo lemwre, quo ad coatincnfiam iri a Pwsidibus Legionis et Maurilatticc, jussti ipsius Sca-
viduitate servandam iis libris uxorem hortalus cst, iutcr
se scriptores dis»idetu. A rnaritali autem offi« io eum tuuc ptilse ctiam cremarentur Clirisliani. Quo perliuct ct
omniuo non abho»rui>se, baic veriia intlicant: Facultatnn iilud Apolog. Sttrmeniitios et Semaxhs upprllzlis,
cotUmentia?* quanlum poswmus, ddiqamus : q"am primtun
obveiteril, intbibanws, ut quodin Mat unoiro non valuintus, quia ad siipitcm dimidii axis reaincti sarmcntorum
m viduilalesectenur (t. I. ud Uxorem.c 7.). iLl aane nou ambitit exnrimur. Ubi cliam rcccnset iliud damnnlio-
^xisset: gftod in nutliimonio non valuimus, si perpetttaai
in eo coiititientiain sibi mjunxisscnt, ut bene observat Cl. nisgentis, quod ad Lenonem damnata fuit Christ. potius
Samuet Bastutgius (Annat. potilico-eccles., t. II. p. 215.).qnant ad leonem (Apol. cap. ult.). Idem lihro AD
Quare continenliae viuculis, tiinc temporis Presbyteros
nondum adstrictos fuisse, nonnutli conleiidunl: sed quani- MARTYRxVS in carcere constilutos, qucm cadem
vis id vcrum esset, (piod adhtic non coastat; inanitcr la- tempestaie conscripsit, pnrter gtadium el sttmmam
mcn Tertuttiani excmplo cum Valtrvo Novatores triumpha-
rcnt, catholicae Ecclesix insuliaatcs, quod Saccrdotihus igritum pcenam, addit ciiaiu : trucem rabiem bestiarum t

continentiam praecijiiat Nam cutn moribiis magis, et usu, et omne carttificis ingenium in tormetUis (Lib. ad
quam legibus conlinentiae disciplina ioducta tucrit, uno,
aut altero ejus aetalis exemplo nullateutis impugnalur. Mari. c. 4.). Ubi ctiain mcminit consuctudtnis, qua
65 TERTULLIANI VITA. 66
paeem in Ecclesia non habentes, ut poie lapsi, a A imiiaius , quanquam ordine temporum non satis
Martyribus in carcere exorare consucverunt (c. i . ) , observato, quem nos adeo, quantum fleri poluil,
quam ctsi sub fincm vil.x jam haereticus non probet, exprcssimus. Imprimis Judaismi i . hccrciicorum ge-
in Ecclesia permansit usque ad B . Cypriani tempora, nera qualuor, Dositheum Samaritanum, Sadducoeos,
juxta quod tractavimus in Vila illius lalius. Eadein Pharisoeos el Herodianos. Deinde eos 2. qui ex Evan-
omnia Martyrum supplicia repetit libro DE P A - geliohavreticiessevoiuerunt (C. 46. hcer. 1.2.5. 10. el
TIENTIA ( L . de Patient. c. 15. L ad Scap. c. 3 . , 41), in iiniversum numero x x v . Simonem Magum,
I. dehcer. mult. c. 7.), quera etiam bujus perseculio- Menandrum, Nicotaum,Cerinlhum et Hebionem (C. 46.
nis occasione couscripsit. Ubi fugam quoque iu per- hcer. 3; et 4. et cap. Al.hcer. 6.7.8. et c. 48. hcer. 6.),
secutione paiientisc bonoimpulat, atqnc adeo non- qui sub Aposlolis suas sparserunt bacrescis, atque
dum llnnlanistis addiclus fuit, ex quorum sentcntia adco sub Tiberio, «Claudio, Nerone, et Trajano.
iibrum dc Fuga in perseculione contrarium postea, Item 3. Satuminum et Basilidem, Ophiias, Caineos,
sed frustra scripsit. Et vero sub Scapula damnatum Sethoitas, et Carpocratem, sub Apostolorum discipulis
fuisse ad besiias S. Hanilium Adrumeiicum, disertis usquead Hadriatiumlmperalorem. 4. Valenlinum dcin-
verbis atiestalur Auclor. Porro Romac hoc anno ccps, ejusquc asseclas Pioiomamm ac Secundum,
fuisse Auciorem ex illis verbis apparel : Gemmarum B Beracleonem, el Marcum ac Cotorbasum, quorum
qw\u nobiUtatem vidimus Romce, de [astidio Partho- corypliacum illum in Catholicam primo doctrinam apud
mm tl Medorum , ccelerorumque gentilium suorum Romanenses credidisse sub Hygino Papa Anlonini 9

coram malronis erubescentem, nisi quod nec ad osten-(ere Principatu tradit Auctor, et sub Episcopatu
mnem fere habenlur. Latenl in singulis smaragdi, etEleutheri ob inquietam scmper curiositalem, una cum
eslmdm vagince snce sotus gladius sub sinu novit,Murcione et semel el iterum ejectum esse ab Ecclesia
a peronibus uniones e\nergere de tuio cupiunt. Quod (Ibid. c. 30. c. 49. hcer. 12. 13. 14. 50. hoer. 13.
Jactiim interpretamur in triumplio Scveri Impcr. de Jbid. c. 51. Itwr. 16. 17. \$. et 19. 6. Jbid. c. 52.
quo in Fastos Con«ulares hujus anni sic rciatum in- hwr. 20. 7. Ib. hoer. 21. c. 53. hwr. 22.23. 24. ac 25.
veuimus : IMP. C i E S . L . SEPTIMIUS M . F . S E V E - 9. Ib. c. 3. 10. Ib. c. 30. de Spect. c. 27. Ibid. I. de
RUS, P I U S . P E R T . AUG. ARABICUS, A D I A B E - Jdot. c. 25.); sectatores vero ejus sub Piis Pont. ct
MCUS, PARTIHCUS. MAXIMUS, PONT. M A X . Impcr. & Cerdonem deinde ejusque discentem Mar-
TiilB. POT. VIII. COS. II. P. P. PROCOS. IMP. X I . cionem, illiusquc ex discipulis magistros Lucanum et
£T IJIP. CiES. M . A U R E L I U S , S E V . AUG. F . A N - Appellem, quorum prior cum Valenlino coepit, Mar-
TO.MNUS, PIUS F E L I X , A U G . TRIB. POT. III. ciou ct alii sub Aniceto, Soterc, el Eleuihcro, Irape-
COS. DESIGNATUS IMP. UNA DE A R A B l B U S , C ranlibus Pioct Aurclio. 6. Tatianum post haec, quem
PARTHEIS, ADIBENEIS Q. E T R E G E ARTBANO, etiam scbolam suam erexissc scribil Ciemens Ale-
TRIUMPIIAUUNT. Cujus triiimphi etiam mcmiue- xand. sub annum xu. Anlonini Pii. QuidTquod Cuta*
runl Spartianus ct Ilerodianus. Facit pro Itac nostra phrygas quoqtie, in quorum haeresim postea incautus
senlcntia, quod etiam morem in Triuinphis usita- inciilil, hcereticos nominalini appellet, 7. quorum
Cuni describat Auclor tanquam testis oculalus : quidam dicuntur /ara Proclum (de quo infra latius),
Bomfnem, inquit, se esse cliam triumphans in illo atii secundum jEschinem, quibtis non modo hxresim,
tstbtimissimo curru. admonetvr. Suggeritur cnim ei a sed et blasphemiam impingit, qua in Apostolis dicebant
tergo : Hespice post te, hominem le memento (L. Apol.Spiritum sanclum fuisse, Paractett/ht non fuisse, et
c. 3 3 ) . Paracietum ptura, meliora atque majora in Montano
dixisse, quam Christum in Evangelio protulisse de %
Anno Doniini ccm.
ciijus iemporihos mox latius 8. Blastum denique,
20. IMP. C i E ^ . L . SEPT. M. F . AR VB. ADIAB. de ((iio supra; Theodotum Byzanlium ac Theodolum
P A R T . III. ET IMP. CfcS. M. A U R E L S L V . A V G . Coriarium Mekhisedechiunun) sub S. Viclore Pouti-
F. ANTONIN. A V G . COS. Sancti Zephyrini Papa3 Gce, ct Commodo lmperatore, ei Praxeam de quo
Rouiani aoiio iv. ip-ius Severi Imper. x. aul cerle D po lea, ac Victorium qui illius haeresio corroborare
pra^cedeiiti, jam grassanlibus non soluin auti(|uis. scd couatus est. Fit codcm hb. etiam mcntio ex Apost.
e i receniioribus aliquot iKcresibus vel in ipsa Africa, Paulo aliorum hivreiicorum, nempe 9. Phygelti el
edidit 1 E R T U L L I A N U S vcrc aureom illud opus DE Hermogenis, Hymenwi et Phileti. Iicm 10. Nigidii,
rR.flSCRIPT. ADVERS. II^ERKTH OS, iilpolc quod ncscio cujns, et Hermogenis. Sed dc hoc quoque
ante alios onmes scripluni ejusdem ar^umenli libros, panio post latius. Porro ad eodein anno iftdictam
ex his Aucloris vcrbis constat : Sed nnnc qnidem ge- persecuiionem Christianorum a Severo Imp. alludit
neraliter actum esl a nobis adversus luvreseis omneis, Auclor in ha«c verba dc Ampi.ithealro loquens :
ceriis etjustis etnecessariis prcescripiionibus repltlendns 12. lliic quotidiani in nos leones expostutantnr* inde
a coltatione scripturarum. De rctiquo, si Dei graira persecutiones decernuntur, inde tentationes emittuntnr.
annuerit, etiam specialiler quibmdam respondebimus, Item illud : Scire volunt scilicet tempus persecuiionis,
(L.de Proescr. adv. hcer. c. 45. n. 293 ei 294.).In eo sub et locnm tribunatis, 'et personam prcesidis. Aliaque
finem Catalogum hxreticorum reccnset, qui ad id complura in lib. qtios iufra recensebimus. Hic dun*
temporis Ecclesiam diiacerarunt, Beatum Irenxum taxat probavimus, non in annum vu. aut x i . sed i a
€7 TERTULLIANI VITA. «8
liunc polius x. imperii Scvcri annum rcfcrendum A Excursus fit in Montanismum'quemscriptis primo
diclae perscculionis initium. Imprimis B . ilieron. tacessit T E R T U L L I A N I S . — 22. Pagus quidam essc
Cat. Scripl. Eccies. in Origeue ct pos\ eum Sopliro- dicilur in Mysia Phrygia?, qu;c nuncupatur Ard.nbam,
nius ac Nicepiiorus Graecus scribunl, x. Scveri Per- ubi ferunt qucmdam Montanum nominc (Lib.
linacis anno advcrsus Cbristianos persectilione com- de Proescr. adv. hcer. c. 52. hcer. 21), qui nuper
mota, Lconidem ipsius Palrem , Cliristi marlyrio co- ad lidem vcnerat, Grato lum Proconsule Asiae ,
roiiaium ; ilie vero imer primos martyras reccnsetur primum insatiabili quadam aninri cupiditale in
ab Euscbio hist. Eccles. lib 5. qiii Alexandike, ubi primatu ambiendo incensum , simul atqtie adilum
maxime persecutioabundal, passi sunt. Deinde Judas diabolo ad se patcfcccral, spiritu quodam maligno
ad hunc usque auniim Cbronographiam pcrduxil; abieptum , et de repente furore et menlis insania
quod insiare putaret adveulum >Aiitichrisli ob hanc cxagiiatum, peregrinas qnasdam voces funderc, ct
pcrsecuiioitem gravissimam. Denique diserlis vcrbis conira qnam Ecciesiae consueliido ex traditione et
Spartianus significat, non nisi post Consulalum cum succcssione Apostolorum derivala postulahal pro-
filio in Syria iniltim (qui in bunc annum incidil) pbciare ccepissc. Quas elsi adullerinas voces quidara
Alexandriam profectum, pcrcgrinaiionc ea susccpla agnosccnlcs, ne deinceps ita garriret, increparent
proptcr religionem Dci Sjrapidis : in quo (iiiquil) ® inlcr quos Episcopi Zolicus Comanae sive Ostrcnus,
iiincrc, Jwheos ficri sub giavi pcena vetuil; idem ct Juliantis Apimea?, et Martyrcs qtioquc Gajus et
eiiam dc Chrislianis sanxit. Qua pcrsecuiione passi Aiexandcr cum iilo sensu ejusque insanis valibus
suul quam plurimi mariyres Alexandria? sub L a l o BlaxinuliaetPriscitla^usiS antca meretriceseodcm spi-
pra:feclo; ac in iE^yplo, Libya el Thebaide sub rilu dvmon impleveral, ad cxtrcmtim usque spiritum
Aquila lyranno, in Galliis denique SS. Ircnaetis, ATi- communicare recusarcnl: pauci tamen cx Phrygibus
dcolus, Beuignus, Andocliiantis, cl Tyrsus. Porroad illi coepcruni adhacrcre, et Tbcodolus ille, de quo
litiuc annum rcferuul plerique insciiplioucm illam : supra, cjus commentitisc Propheliac quasi procura-
M . AGRIPPA L . F . COS. III. F E C I T , IMP. CJES. tionem susccpil. Qui inde in Galaliam, Ponlum et
M . AUR. ANTON.COS. PANTHEON. V E T U S T A T E Asiam, progressi, etiam Alexandrum qitemdam sibi
CORRUPTUMCUM OMNICULTU RESTITUERUNT. adjunxerunt convivio familiariler a Maximilla excipi
Quod imv.c adduccndum pulavimus ad mcmoriam solilum, Alcibiadem quemdam c l Tbcmisionem, qui
Ecclesic. falso sc confessorcs ct Marlyras Cbristi jactitabant.
•ldque (vei B . Uieron. cum iilis consenlienle) sub
Anno Domini cciv.
Imperio M . Aurelii Impcratoris inilio Pontificatus
§ XII. De Baptismo adversus Quinlillam. — 21. P . ^S. Eleulhcrii. Nam ad hunccx Galliis litleras lulerat
SEPTIMIO M*. F . GETA , E T L . SEPTIMIO B* Ircnams, a Lugdunensihtis \ u m iilteris S. A l t a l i ,
PLAUTIANOII. COSS.S. Zephyrini Ponlificis Romani aliorumque Marlyrtim tum adhuc carcere concluso—
anito v. Severi Imper. x i . ctsi pcrseculione jam v i - rum , in Asiam c l Phryginm missus, uti judicium E c -
gente, non tamcn deslilil TfcRTULLIANUS a * c r i - cicsiac Gallicanae de Pseudoprophctia iiiorum co
bcndis adversus hxreseis libris. Imer quos primo perfcrret. Idem etiam, mca quidcm sentcnlia,/tom«-
loco collocandum c» nsemus DE BAPTISMO A D V E R - nus Episcopus lilteras pacis, prcedecessorum suorum
SUS QUINTILLAM, uipole quem scriptum constat aucloritatc nixns, illis recusuvit (Tom. 5. tib. ad
antequam aliqm) modo ad hacresim propendere cce- Praxeam. c. {.). An ad hoc cooperalus fucrit Praxeas
pisset, cx eo quod faclionis fuerit Monlanislarum lunc adhuc Calholicus, penes auctorem lidcs csto.
Quintilla, a qua dictos Quiniillianos ex Epipbanio Ccrte non solum Roma* c l in Galliis Episcopi, sed
illic deduximus. An aliud quid adversus Monlanum etiam qui Asiam incolcbant socpciiumcro ct mul-
ipsum scripseril Auclor, non aeque probari potest, tis in locis in untim convenientes, Prophetiam
sed verisimile fit, tum ex illius B. Augustini verbis illorum faisam exploraruni, deiestabilem ostende-
lib. de hicres : c Ad Calapbrygas transiit, quos anle rtinl, et Monlanislas commtinione privarunt. E t
deslruxit, i tum maxime ex Niccph. lib. 4. cap. 34. ® vero Montanus insan^que ejus prophetides in Judae
qui Iradit Auctorem ad stalam mcdiamque aUatcm morlem suspcndio inlerierunt, non Martyrio ; fet
in Ecclesia Catholica Presbyterum plura adversus Alcxander iile Ephesi ab iEmilio FrontinoProconsule
Monlani dogma conscripsisse, postca vero in illius proptcr lalrocinia in judicio condcmnatus, quum
delapsuin crrorem , plures rursus libros pro illo falso sq Martyrem praelcxuisset, ne a suis quidem ,
composuissc. Qui quum Montani h&rcscos hisloriam qui lalro, receplus est. Deniquc Tbeodotus illc sub-
lih.cjusdem c. 18. 20. 22. 23. 24. el25. ialo tractct, limis in coelum a dacmone eIatus,Simonis Magi instar,
ex Apollinari Hicrapolitano, Rbodone, Miliiadc, Se- de re|'cnle pracceps dclapsus, ila misere vilam finiit.
rapione et Apollonio, qui adversus illum scriplis Atqni de erroribus Monlani, in quos postea Auclor
suis dispularcnt, seculus Euseb. lib. 5. cap. 3. 4. 14. incidil i n l e r paradoxa ejus lalius. Porrp hoc armo
s

15. 16. 17. el 18. nos (pneier ca qme ad Iib.de anlc Kalendas Junias, ad quas iucipicbat annus x i .
Pncscript. advers. hoerel. annoiavimus)earo, uti pro- Sevcri censeo accidisse quod scribii Auctor : Agonas
missis satisfaciamus, in compendium hic rcdigendam istos , contenliosa solemnia ct superstiiiosa cerlamina
putavimus^Li^. de Baptis. n. 2.). Qrcecatum et retigionum et voluptatum quanta gratiai
6» TERTULLIANI VITA. 70
ssiud sceculum cekbrel, ciiam Africa liquit. Adhuc A libri AD UXOREH duo. Nam quum prioii a mi«
Carthaginem singulce civitates gratulando inquietant do- pliis secundis lanlum dehorletur, ct posleriori sallcm
ualam Pglhico agone postsladii senectulem (Ibid. lib. impiias cum Gentilibus iulerdical, apparel eos cou-
ad Gnost. c. 6.). Nam coperliiiere videtur illa iiuiomi scriptos ante lucresiii Aoctoris, forlas^is Romaj, quo
veius iiifcri|iiio : S E V E U . PIUS AUG. P O N T . M A X . frcqucuier discurrere solet sallem ad ahseuiem , et
T R I B . POT. X . sive : ANTON. P I I S , una ex pnrie, quanium apparct a valcludinario, quippequi priorein
e l ex allera : 1NDULGENTIA AUG. SC. IN CARTIIA- admonitionem tanquam jam morilurus Legatum ac
G I . N E ; iiem et Gr:eca iila : AT. KAI ZEOTAPOS Fidei commissum nuncupet.
R E P T . KAPTAT MHTPOnOAIOS; ulpote qna signilicc-
A N N O D O M I M ccvi.
l u r instiiuios iudos illos Cartliagiue a Severo et A u -
touino Inipp. 24. IMP. CJES. M . A U R . BASSIANO S E V . A I G .
F . ANTONINO A U G . II. E T P . S E P T . S K V . A U G .
Anno Domini ccv.
F . G E T A COSS. S, Z>phyriiii Roiuani Poiuilicis v u .
{ XIII. De quibusdam subieslm fidci tibris", Scvci i liiiper.xm.quiiin lucrcscs vaiuc grabsarcnlur in
de Spectaculis, dc Idoiotulria, de Habitu muliebri et Africa ad scrihendum adveisus eos serio se contulit.
de cultu feminarum , duobus ad Vxorem , adversus B Inter quos primus occurrit libcr ADVERSUS A P E L -
Apeitetianos, advcrsus Hermagenem , dc Maleria LETIANOS, clsi hodic desidcratus, id csl, Apel-
Deo coatcrtut, de Censu cnimce ex eadem materia, ad- lis disciputi Murcionis sectatores, de quibus Auclor :
xcrsns Yalenlinianos, de Attima, de Spe fidelium. — Adltuc, inquit, in seculo sitpersunt, qni meminerint
23. L . FABIO M. F . SEPTIMIANO II. ET M . ANNIO eorum, etiam proprii discentes et successores ipsorum;
M. F LIBONE COSS. S. Zophyrini Papa* Romani nnno ne posteriores negare possmt. Eodcm anno couscriplos
r/. Sevcri Imper. x u . partim occahione dicli Pylbici ptilamus libros ADVERSUS IIERMOGENEM duos,
agonis, aliorumquc ceriaminum Carlhagine exhibito- I)E MATERIA DEO COiETERNA ui.um, DE CENSU
rum, partim quod jam indicti essent Ludi Secu- ANBI/E E X EADEM MATERIA alicrum. Qui quo
lares Romac, ad qnos per prascones convocare sole- tcmpore disscminarc stias hxrescjs cccperit, uoti
bant omnes, ulpote qni nec speciati nec spectandi ila constat; altamen ex parte id signilicarc videiur
itcrum forenl, ul Christianos ah ea profcclione de- B. Hieron. Calal. Scripl. Eccles. dum conlra Hcere-
t e r r e r e l , scripsit T E R T U L L . el Graice ct Laiine in- sin Hertnogenis primuin scripsisse tradit Tiicophilum
signem illum librum DE SPECTACULIS ( Lib. de Anliochcnum. Qui, etsi sub Impcr. Vero floruei i l ,
Spect. n. 1 et deinceps.), quo pulcberrimc deducit, eidem tamen supervixissc, ex ejus iib. 3, ad Autoly-
quidquid ad 4. Speclaculorum gcucra perlinct, ab C cum comprobatur, ubi annos el mundi, cl Romani
Idololatria suam habere originem, aique adeo Cliri- Consulalus, el Caesarum usque ad obilum Veri Impcr.
stianis inlerdicta. Cerle hoc anno octavorum Ludo- compulat. Proinde sub Commodo potius Imper. cr-
rum secularium a Severo celebratorum noir modo rores illum suos sparsisse ccnscrous; qui lamen
meminerunt Censorinus lib. de Die natali, et Dion sclate Aucloris adhuc v i x e r i l , vel eo tesie in hxc
et Herodianus, quoruin hic eos vidisse se scrihit, sed verba : Hos (inquil de Marciono, Valcntino, et Apclle
eliani, testibus Fasiis Consulai ibus : LUDI S / E C U - loquens jam morluis) ul insigniores et frequeniiores
L A R E S OCTAVI E X . SC. FACTI, el invcnitur haec adulteros veritatis iiominamus.Cccterum Nigidius, nescio
nummi inscriplio : M . A U R . ANTONINUS PIUS A U G . quis> et Herntogenes, et multi alii, adhuc antbutant
S i E C U L A R l A SACRA SC. Existimanl eiiam Areuin subverlentcs vias Domini (L. de Prcescr. adv. har. c.
Sevcri triuinphalem, qui eliamnum exlat, ea occa- 50.). Et vcro in Africa Hermogenem floruisse lcsiis
sione hoc anno erectum, Politianus et Onuphrius, esl Pbilaslrius lib. de ILxres. cui auclor addit lanquam
cujus inscriptioncm iiabes supra, qtiorum ulerque Magislrum aliquem Nigidium. Quuin cliam supercs-
latissime el originein et omnes rittis Sxculariuin L u - sent adbtic Valentinianorum hmelicorum examina 9

dorum prosequilur. Et vero lam latc dc omnibus L u ducibus pracler primos ilios supra adduclos Theotimo 9

donim Spcctaculis in illis exhiberi solitis Auctor ® Axionico, Alexandro el Prodico, B . Ircnaeum imitaitis
traclat, ut alio Commcniario Lcctori curioso non sit ad verbum pene , LIBRUM conscripsit ADVERSUS
o p n s , maxime si consulat et Aunotaiiones noslras. VALENTINIANOS. De prioribus sic Auctor : Mullum
Eodem pene tempore conscriplum conslat Iibrum circa imagines Legis Tlteotimus operatus est. Ita nus-
D E IDOLOLATRIA , ulpotc in quo el hujtis libri ac quam Yalentinus: et lamen Valentittiani, qui per Valen-
persecutiorits meminerit (Lib. 2. de Idol. c. 13. n. 104. linum. Soius ad hodiernum Anliochiw Axionicus me-
lib. 1. ad Vxor. c. 7. n. 44. /. 2. ad Vxor. c. 1.), et moriam. Vaientini integra custodia regularum ejtts
Solemnia Casuum ad Llololalriam pcrtinere astruit, consolatur (T. 3. /. ad Yalent. c. 4. n. 32. 53. ac 34.
sicuti etinm multa alia, in quibus dircce consistil Ibid. I. decarit. Clttisti c. 15. n. 127. Ibid. c. 16.
Idolorum cullits. In eumdem quoque annum referi- u. 131.). De lerlio in hajc verba: Nam ul penes quem-
f

mns libros.DE HABITU MULIEBRI et DE C U L T U dam ex Valenlini faciione legi, primo non putant terre-
F E M I N A R U M , qtiorum priori nimiuin ornalum, po- nam et humanam Cltristi substaniium inforntaiam (Ib.
sleriori magis capilli et culis curam stiperiluam c. 17. Tom. 3. /. adv. Gnosl. c. ut.). De quo vero
reprehcndit. Videutur eodem ano9 etiam conscriptt loqualur subjecil; Insupet argumentandi libidinc ae
 TERTULLIANI VITA. 72
7f
forma ingenii hceretici iocum sibi fecil Aiexander itie. A mus conscriptnm fuisse occasionc corum q u » v i - t

L . . . _ . . . . . . ..... . . . i . . _i: : i . : . o T> .......... ;« . 4 . i T i , , _ P A ..I.

E l rursmn : Sedretnisso Aiexandro cum suis syllo disse scribit S . Pcrpetuam in paradiso. Et vero uti
gismis (Ibid. I. adv. Prox. c 3 . Ibid. I. de Prws. adv. in bac Cliristianoriim pcr Africam quoque persecu-
hcer. c. 2 1 . ) . Denique de pnstrcmo duo coucurrunt lione animos fidelibus adderet, ccnsemus eodem pene
l o c i : unus : Quod si jam lunc Prodicus aul Valcntinus tempore scriptum librum D E S P E F I D E L I U M . Qttan-
adsislerel ; allcr : Quum atius Deus infertur adversus qiiam inlci iin verissimum comperiainus illud Prover-
creatorem, tunc ntatequum plures, sccundum Valenti- b i i , quod Error uuus alium irabat, utpote quum
nos et Prodicos (Ib. I. adv. Valent. c. 5 . Ibid. lib. de paradoxon sit utriusque libri iiiius argumentum, et
Prces. ad hcer. c. 3 . Ibid. c. 5 2 . hccr. 5 2 . n. 5 2 7 . lib. liaud paucas prx*lcrca reperirc s i l opinioncs non satis
de Anima cap. 55).Ncquc enim ibi legi posse Proclos, sanas in dicto libro de Anima, de quibus inter Para-
quod eral iu excusis codicibus , pra.terquam quod doxa Aucloris cum Amidoto laiius. Hoc unum bic
suo loco comprobaverimus, vel eo conviuciitir quod addimus, scriplum illum librum , D E O M N I S T A T O
Proctus scu Procutus non Valenlinianus fueril, sed A N I M A , vel ipso leste, qui adco ctiam Commenta-
Moiilanista, a quo dicti XKTK Proclum quidam Mon- rium animce iiuncupat, utpote in quo tractetor quid-
tani sectalores; qutim aulea adliuc Caiholieus ad- quid olim a Philosopbis ct ab haerciicis de Anima
versus Valentinum scripserit. Et vero quum vocet B 1™*»*"«« fuit, ut neque Philosophis neque Theologis
illum Auctor virgirits senectce et Christianas eioqttenticc hwlie commenlario sit opus.
dignitalem, videmur nohis attigisse primiim quod
Anno Domini ccvm.
aiuut lapidem offensionU, in quem ipse impegit. dum
partibus Moutani faverc ccepil; seductus, quantum § XIV. De tibris Monlanismum jam redolentibus, de
apparet, admiralionc quadam lum virginis senectce Carne Christi adversus IV. Itcereses, de Resurrectione car-
Proculi, quem tunc scnem fuisse oporluil, uipoie vel nis, adversus Marcibnem V, deCorona Mililis, Scorpia-
eodcm teste contemporalem hceresiarcharum Vulcn- cumadversus Cnosticos adversus Praxeant.—26. S. Ze-
9

tinianorum, tum eloquentice Chnsiianai, quam in phirini Roinani Ponlihcis ix. Scveri Imp. xv. M. F L A -
scriptis ejus deprehcndit : parum memor miser ille, VIOM. F . M . N . AFRO E T Q. A L L I O F A B I O C A T U L -
quid antca scripMSset, foriassis hujus tanli viri oc- LINO MAXIMO COSS. sci iptum fuisse a T E R T L L L I A N O
casioue: Sotent, inquit, miriones isti etiam de qui- libruin primum adversus Marcioncm cx hisce verbis
busdam personis ab hcerest captis asdiftcari in ruinam:constat. Al nunc quate est ut Dominus a xit. Tiberii
Quare itla, vel itle, pdelissimi, prudeniissimi et usi- Ccesaris revelatus sit, subslantia vero ad xv. jam Se-
tatissitm in Ecclesia, tn illam partem transierunt? Quis vcri Imperatoris annum nulla comperta sit ? (L. de
Itoc dicens, non ipse sibi rcspondet; neque prudentes , C ttesur car. c. 2 . cap. 4 5 . / . c. adv. Mar. 1. 4 5 .
nequefidetes,neque usitatos asstimandos, quos hasreses To. lib.3 de car. Chrisii, c.l.) Atque adeo hoc
poluerint immntare? Quid igilur, si Episcopus, si Dia* tempore simul editos fuisse oporlcl iibros D E C A R N E
conus, si vidua, l i virgo, si Doctor, si etiam Marttjr C U R I S T I A D V E R S L S I V . H - E R E S E S D E R E S U R R E C T I O N E
tapsus a regttla fueril, ideo hcereses veritatem vidcbun- C A R . M S , E T A D V E R S U S M A R C I O N E M quinquc (Lffr. de
tur obtinere ? Ex personis probemus fidem, an ex fide Res. car. c. 2 . Lib. 5 . ad. Marc. c. 10. n. 1 5 0 . /. de
personam? Alioqui certc non est vcrisimile iu tam Cor. ntilit.c.ult.), utpole eodem scriptos tcmpore. Nam
absurdam hccresiu iap>um iri Auctorem, nisi ex tali sicul etiam alibi diximus, libro de Carne Christi c i -
quapiam occasione, forla*sis etiam ex frequentatioiie tatur iiber quartus advcrsus Marcionem, iibro de Re-
ipsius familiari, dum subinde Roiuam i n v i s e r e t ; nam surrectioue carnis u . e l i u . adv.Marc. et l.l.adv.Marc.
Roinac Proclum habitasse posiea deducemus, maxime allegaturliberde Rcsurrcct. carnis, quo (il utexislt-
quum antea hlaspbeiniam dixcrit, Paractetum qucm mem priinum scriptos adversus Marcionem qualuor;
Chrislus promisil, in Momano primuni apparuisse, iiitcrmedios deinde duos illos; et postrcino advcrsus
et tauien in sequentibus scriptis non vcreatur iili Marcionemquiutuin. Porro si hoc anno, uliOmiphrius
nonicu Paracleti frequenier ascribere. tradil.celebralasiul Dccemialia Autouini Impcr.Severi
^ filii , fortassis pncoccupata anno integro oh disces-
Anno Domini ccvii.
stim in bcllum Brilannicum, quem Cassiodorus his
2 5 . NUMMIO SF.NECIO A L B I N O E T F U L V I O A£MI- Coss. accidisse scrihit; hoc eiiam anno ^criptus est
LIANO COSS. S. Zephirini Pap.c Romani vm.Severi L I D E R D E C O R O N A M I L I I I S ; sin ai.no sequcnli (quod

Imp. M V , pleriquc passas scrihtiiit Pcrp>»iuaiiielFcli- mihi iua^is l i i vcrisimile cx iSla nummi iuscriptione
cilatcm, idqne juxta Vcn.Bcdam dic nataIiSeveri,qucm AMOMNLS PIUS A L G . C O S . I I I . VOTA SOLUTA DEO)

assignaut Martyrologia Usuardi ct Romanum Nonis
Marlii>, illisi pra»tcrea annumcraiilia Revocalum, Sa-
turuinuni ct Secundiolum , simul passo» in Maurita-
nia civitate Thuburbitanorum. Q um autem Perpetuce
forlissimw Martyris eo lihro meminerit Aucior, opor-
uirumqiie conligerit, illuc referre polenl L c c i o r ,
diimuiodo iiobi>ciim sential, anle expeditioncm B r i -
tannicam. Ad quaiu perlinet etiain iuscriptio supra
posita, cum cffigie Equilis niaiui jaculum tcnenlis :
P R O F E C T I O At C C . uam uirumque filium secum duxit

tet iMin anie sciiptum fuisse librum D E A N I M A , quem Scvcrus , a quo qiiuiii P . Septimius Geta anno p r i -
scripsit A D V E R S U S PHILOSOPHOS E T I I ^ R E T I C O S . III quo mutn sequenii Imper. C x s . Aug. sit appellatus et
etiam ailudit ad librum D E P A R I D I S O . Quem conjici- Tribunitiam potestaten^ accepcrit, sicuti Fasli ba-
 73 TERTULLIANI YITA. 74
bcnl Consularcs, confirmatur dicla noslra conjeciura. A cribat: In prcpsentiarutn esl medius ardor, ipsa ca-
Conciliart quidem possunt i nscriptiones et fasti con- nicula perseculionis ab isio scilicet cynocepliulo (ubi
sulares cura Onupbrio et aitera quadam Inscriptione aul Sevei um Imperalorem , aul pnlitis urbis Romae
ubi appellatur Antoninus Aug. Trib. Pot. x. Cos. pncfcclum in absenlia illius jam in Briianniam pro-
i n . desig. ut dicatur coeplus ejus aunus x. liisCoss. fecti, intelligil); alios ignis, alios gladius, alios beslice
ad Kal. Maias, et flnitus aiiuo sequenli Kal. Maiis : Christianos probaverunt, aliis fuslibus insuper ct
scd nos ad annuin sequenlem referre m a l u i m u s , ne ungulis deguslalo martyrio, in carcere esuriunl.
bic prolixiores simus. Porro Severum propierea absentem in Brilannia
• dixiinus, quod cxpedilionis Brilannicae hoc anno,
Anno Domini ccix.
uti anlea probavimus, factac memineriiit Euseb. in
27. S. Zephirini Papae Romani x. Sevcri Imper. x v i . Chronic. Oros. lib. 7 . cap. n . Paulus Diaconus lib. 8 .
Itnp.CiES.M.ALREL. SEVERI A U G . F . ANTONINO cap. i . anle eos Spariiauns , Ileroilianus , et Dio in
AUG. III. E T P. SEPTIMIO S E V E R . A U G . F . GETA Severo. Nondiun cnim Briianuiam Rumanis paruisse
COSS.Postcelebrata Decennalia Amoiiini Rom caTER- ad id usque lemporis , cliam ipse verbis his supra
TCLLUNOScriplum censemuslibrum D E C O R O N A M I L I T I S . cilatis indicat : et Britannorum inaccessa Romanis
Romx enim scriptum apparet exverbisiilis: Erubescite B i ca Christo vero subdita (/. adv. Jud. c. 7 ) , utpole
0 9

Romanicommilitona ejus, et ad Decennalia vidctur re- Lucio Brilanniarum Regc paulo ante ope S. Elcutheri
ferendum illud libri fronlispicium : Proxime facta est Papae ad fidem converso, ilem eliam illis : Britattnice
LtK&iUTAS PreestantissimorumluvERkTonuu; cuisub- intra Oceanifinesconctusce sunt.
jicienda putavimus quae sequuiilur, eo quod occa-
Anno Domini ccx.
siooeo scripti hujus libri indiccnt, uipole in quo ,
conlraqaam alii niussitabant, Christianis coroncc 2 8 . S. ZephyriniRomani Pontilicis xi. Scvcri Imper.
uswn interdiclum deducit. Expungebantur, iuquit , X V I I M. A U R K L I O C L A U D I O M . F . POMPEIANO, E T
'ncastris Milites laureali. Adhibelur quidam illicma- LOLLIANO AVITOCOSS. Romai adbuccxislens T E R -
gis Dei Mites; solus iibero capite, coronamento in T U L L I A N U S . scripsisse mihi vidclur librum D E V E L A N D I S
uumu oiioso. Stnguli designare, eludere eminus , tn- VIRGI.NIBUS , quem GraBce quoque scriptum csse his
(rendere cominus. Murmur tribuno defertur, et faletiir verbis : Proprium jam negotinm passus mece
persona jam ex ordine accesserat. Statim tribunus : opinionis, Latine quoque ostendam virgines nostras
Cur [inquil] lam diversus itabitu? Negavil ille cum vetarioportere. (Lib. de Vel. virg.c. i ). De quo argti-
ecHeristibi ttcere. Caussas expostulatus, Christianussum,menlo anno sequenti laiius. Scripsissc ctiam verisi-
respondit. Suffragia exinde, et res ampliata, et reus mile e4 pauio post, jam Carlhagincm reversum,
ad Prcefectos. Ibidem penutas posuit, speculatoriam de Iibrum ADVERSUS P H A X E A N , de quo Auctor :
pedibus absolvii, gladium reddidit (nam militaria om; Iste, iuquit, primus ex Asia hoc genus perversitatis
nia insiguia in exautoratioue militum exui solere, vel inlulit Romaf; Itomo et alias inquietus, insuper et
ex Herodiano lib. 2. manifestum est, initio Imperii de jactalione Mariyrii inflatus ob sotum et simplex et
Severi). Et nunc russatus sanguinis sui spe donativum breve carceris tmdium. Fruciicaveranl avenm Praxeance
9

Ckristi in carcere expectat. Exinde senienlice super hic quoque (nempe in Africa) superscminatce, traducta:
ilto, nescio an Christianorum {non enim alice ethnico- deltinc per quem Deus voluit (quanlum apparel, Ze-
rtm), ut de abruplo et prascipiti et mori cupido, qui phyrinum Papam, ulpote de quo taie qui tradat B .
de habitu interrogutus Nomini negotium feceril. Ncc Opl.Milevil. L i . conlra Parmenian.), etiam evulsce vi-
vero omiUendum illud : Plane sttperest, ut etiam debantur. Denique caveral pristinum doctor de cmen-
martyria reeusare meditenlur. Mussitant deniqtte tam datione sua, et manet chirographum apud Psyclticos,
bonam et longam sibi pacem perictilari. Nec dubito apud quos tunc res gesta cst, exinde silentium. Avenm
quosdam scripturas emigrare, sarcinas expedire, fuga3vero itloe ubique tunc semen excusserant. Ita atiqttandiu
aecingi de civitate in civitatem. Novi et pastores eorum jy per hypocrisin subdola vivacitate latilavit, el nunc denno
in pace leonts, tn pratio cervos. Sed de quwstionibus erupii (adv. Prax., c. {.). Ex quihus verbis satis pa-
confessionum alibi docebimus. Denolat euim ibi aut t e l , et rcvdbasse suam baTesin aliquando Praxcan
librum de Fugi in persecutione, aut quod magis pla- dispulatione alicujus emeiidatum , sed ilerum rclap-
cet, S C O R P I A C O N A D V E R S U S G N O S T I C O S . (Lib. adv. Gnost. sum dentio erupisse , el dum bic bhcr scriherelur ,
et c. i ) , iiempe Prodicum Scorpianum et alios Valenti- adbtic supervixisse. Quanquam inlcrim , si Verum sit
nianos Martyriorum refragatores, qui jam in Africam quod addil de Monlaui prophetia ejns opc expulsa ,
irrumpere coeperant: (de quibus videal Lector Annot. quandoquidem illum floruisse constel sub S.Elentbero
nostras)[/6id. c. i . ] . Fortassis etiam Romae scriplum. Papa, oportcat jam scnem fuissc Praxcau. Nos certe
\neoeriimeldeqHcestionibus confessionum, id esi, quod vixdum i n eo quod dicium est, Auctori fldem adhi-
confiteri Christum necesse s i l , latissime deducit, et bcudam ptiiamus; lum quod S. Pacianus bajc vera
persecutionem omnium gravissimam , qu:e dicta oc- scribal de hicreticis calaphrygihus : c Et primnm
casione post longam pacem (utpote quuiii Romac et hi pluribus niltinlur Aucloribus; nam pula Grxcus
in Africa ad id temporis pauci leguuliir sub Scvcro Blaslus ipsorum e s l ; Theodotus quoque et Praxeas
passi martyres) recruduisse vidctur, his vcrbis des- vestros aliqttando docuerunt: i l u m , quod ipse A u -
TERTULLIANI I. (Trois.)
75 TERTULLIANI VITA. 76
ctor, praeterquam quod illic subjungat lanquam A (quam pro iclo etiam in sanctis agnoscit idem B. llie-
discipulos Blatlum , el Theodotum, et Praxean, cum ronymus Epist. ad Damas. de prodigo et frugi liliis),
Victorino, illis qui tecundum JSschinem pronutuia- sed et conlumeliarum nomenclatura ipse Iradocerct.
bantur eamdem hacresin attribuit, ct boc libro im- Nos itaque, si quid in re incerta divinare liceat,
pugnat. conjicimtis Tertullianum, posl obitum Agrippini, in
obtinendo Episcopatu Carthaginiensi repulsam pas-
Anno Domini ccxi.
sum fortassis invidia Clericorum quorumdam Eccle*
5 W . Ejus defectionis tempus et causa. — 29. siac Romanx , a quibus proinde etiam contumeliis
S. Zephirini Papae Romani x n . Severi xvm. M. A C I - • affectus, ad partes Montani desciverit. Ccrle fomi-
LIO M . F . M . N . FAUSTINO. E T C. C J E S O N I O . C . F . tem illis invidiae adminislrare pottierunt loci aliquot
TRIARIO RUFINIO COSS. completum fuit, quod in libris praecedentibus : quibus tacite quorumdain
scribunt post Auctorcs supracilatos Cassiodorus in Clericorum, forlassis Romanorum, vitia reprelicndii,
Chronico, el Ven. Beda histor. Eccles. lib. l . cap. 5. non aliier atque postmodum B B . Hieronymo ei Pau-
de Severo, quod vallum crebris turribus communi- lino accidit eadcm de causa (L. de Spect. c. 25);
lum in Britannia, per cenlum et amplius millia pas- Imprimis de frequentatione spectaculorum : Sed Tra»
suum de mari ad mare perduxerit, ut parlem pro- B gatdo, inquit, vociferante, exclamationes ille (ncmpe
vinciae graviss. praeliis receptam a caeteris faceret aliquis de Clero) alicujus Propnelw retractabit. Inter
securiorcm , pro quo facit cliam lex Severi et Anto- effeminalionis modos, Psalmunt secum comminiscetur;
nini Augg. Eboraci lata hoc Consulatn Non. M a i i , et quum athletce agent, ille dicturus est repereutiendum
qtiic exlat Cod. lib. 3. Tit. 52. lib. i . Certe lunc non esse; polerit et dc misericordia moveri defixus in
primum leguntur Inscriptiones quibus appellalur Se- morsus ursorum et spongias retiariorum. Avertat Detis
vcrus BIUTANNICUS M A X . TRIB. POT. XVIII. ac a suis lantam voluptalis exitiosas cupiditatem. Quale est
Anloninus B R I T A N ^ . TRIB. POT. XIII. IMP. II. enim,deEcclesiaDeiin Ecclesiam diaboti tenderef de caHo
COS. III. denique ct illa : P . S E P T . GETA PIUS (quod aiunt) in camum ? illas manus tpuas ad Dotnimtm
A U G . BRIT. TRIB. POT. III. COS. U . uno ex latcre, extuleris, poslmodum laudando histrianem defatigare ?
ct ex adversa parte : V I C T O R I J E BRITAN. Uipote ex ore quo Anten in sanctunt protnleris, gladiatori
quum terlius fucrit duutaxal iste annus, cx quo teslimonium reddere? afwva* attHs omnino di»
Gela Tribunitiam potestatem cum caeteris Imperii cere, nisi Deo Christo ? I. de Idot. c- 7. (L. de Cor.
insignibus acccpcrat. Porro hoc fere anno conligisse mitit. 1.). Item iilud in Artifices Idolorum : Tota,
ccnsemus, quod de TERTULLIANO scribunl B . ^ inquil, die ad hanc partetn zelus fidei perorabit in*
Ilicron. Sophronius Calal. Scriptor. Eccl. ac Niceph. gentens Christianum ab Idotis in Eeciesiam venire, kis
lib. 4. cap. 12. ac 54. quum usque ad mediam aeta- manibus adorare, quce foris adversus Deum adorantur,
tcm in Eccl. Catholica pre*byier permansit, ad Mon- snanus admovere corpori Domirit, quce damtoniis eor-
lani dogma delapsum. Verumtamcn magna est diffi- pora conferunt. Nec hoc sttfficit. Parum sit, si abaliis
cultas, quomodo scribatB. Hieron. id factum invidia manibus accipiant quod contaminant, sed ipsce tradant
ct contumeliis Clericorum Rom. Eccl.ac Sophrouius: aliis quod eontaminaverunt. Atleguntnr in ordinem
yfldvw xal nponrr)).axi<jfxoU r&j xknjftx&v T»}« iv 'P&y**) Ecclesiasticum Artifices Idotorum. Proh tcelus ! Semei
i,./.Xr <jias, et interpres Niccphori : c propter Clei i
t
Juda*i manus Christo intulerunt, isti quotidie corpus
Romani invidiam; i pracsertim quum dc co nusquam ejus lacessunt. 0 manus preescindendce! Rursum illud
conqueratur Auctor etiam in iib. adver. Ecclesiam de Pastoribus in persecutioue fugienlibus : Plane
scriplis , maxime quum causam illam reticens V i n - superest ut etiam marlyria recutare meditetur , qul
centius Lirinensis, elsi B . Uieron. posterior, non Prophetiat ejusdem Spiritus sancti retpuit : novi et
;,liud dicat, quam TERTULLIANUM Catholici dog- Pattoret etiam eorum in pace teonet, in prceiio eervos.
matis et vetusLc fidei parum tenacem, ac disertiorem Denique de velandis Virginibus ; Ittam consuetudi-
multo quam feliciorem , mutata senlentia in errorem j j nem quce virginet negat, dum ostendit, nemo pro-
delapstim, magnam fuisse in Ecclesia tentalionem. bastet, ritti aiiqui talet qualet virginct ipsce. Tatet
Qucm imitatur Abbas Trithemius. enim ocuti volent virgineni vitam, qualet habet virgo
50. E s l quidam qui invidiae [causam fuisse pu- quce videri volet. Invicem te eadent oculorum genera
tet Auclori eloquenliam. Rhenani conjecturain, quan- detiderant. Ejutdem libidinit etl videri et vi-
tumvis suspeciam,sequuiitiir ctiam Catholici quidam, dere (Ibid. L de Veland. virg. cap. 2.). Auctor
quisuspicanturillumquuminiiiofavereccepissethxresi commentarii S. Ambrosio ascripli in Epist. Pauli
Moniani,siaiim Ecclesfcc communione privatum prius videtur interprelari invidiam iilam , quasi fuisset
quamse lolumdedcret.quarecommotus ille prorsus in ipsius Auctoris inClerumRomanum. Sic enim, inquit,
Montani parles transierit. Verum non video quomodo Per invidiam charilatem corrumpentes, scientiam
Excommunicalionem Ecclesiasticam, quam Auctor ad nihilum deduxerunt. Nam et TertuIIianus et Nova-
divinam censuram et futuri judicii pnvjudicium appel- tianus non parvae scienliae fuerunl; sed quia per ze-
hi (Apotog.c. 39.), B . veroHieron. Epist. ad Heliod. lum cbarilalis foedera perdiderunt, in schisma versi,
i aute diem judicii judicium quo ejeclus de Ecclesia ad perditionem sui hareses creaverunl. Ex quibus
rabido dxmonis ore discerpilur, i nou solum invidiaa verbis iit etiam verisimilior mea conjcctura ex co,
77 TERTULLIANI VITA. 78
quod ob repnUam Episcopatus Rom. in schisma ei A opposita deHnquimut. ( L , de Jejun. e. 13. /. de
lixresim incidcrit Novaiianus. Porro si excom- Fuga in pertee. c. 5.) Hiino quum contra Eccle-
municatus fuerai justftsimis profeclo dc caussis, etiam siam scriplum asseranl, uhi supra, B . tlieronyrouf,
fortassis iu ahsenicm eam tulit sentcnliam D. Zc- Sophronius et Nicephorus, verisimile flt Fabium illum
pliyrinus Pontifex. Primum cniin in lib. omnibus Romanum fuisse Preshyierum. Certe quod aliquo mi-
icriptis cilra 14. imperii Severi Annuin, Paracteti nistorio Ecclosiasiico functus , colligere est ex verbis
MMt prophetim freqnenter, Spiritut tancti eliam illis : Sed quum ipti Auctoret ,idett, Diaconi, Pres-
Montani vcrbis jam citatis meminit, slctiti etinm mti- byteri et Epitcopi, fugiunt, quomodo iaicut intelligere
IkrisProplielidis subinde, modo Pritcillam, modo Ma- poterit ? Quibus iuierim quando ( contraquam senlit
vmitutm significan9; el similiter de Extati habet non Auclor) ftigere liceat, iu Annoiationibus nostris la#
pauca, locis citatis inter Paradoxa Auctorls ( L . ad litis. Meminil in eoetiam Rulilii tanctittimi Martyrit:
Pros. t. \). Deinde Ptuchieot quoque, id est onf* porro et sub Severo haud dubie referri debet, quod
maies appellare coepit Catholicos, tumadvers. Marc. scribunt Euseb. el Niccphor. de Origenis prima per-
tuin adver*. Praxeun, slcuii etiam ihi latius. Posire» seculione maxiina apud Alexandriam, antequam sesa
mo omnia illa simul conjungcns lih. adv. Praxean , ipse castrarct. AUjui ad inlcllectum Auctoris facit,
Rmansm Epiteopum, quanlum apparel, Eieutherium p ubi dicit: Maledictum ette ante u*QQi*teiv Deum Cat-
caluiniiiaiur, tanquam qui agnoscens jam Prophetiat tarem nuncupare (i. Apotog. c. 34.); id quod late re-
ilmdmi, Pritcce et Maximiltce, ex ea agnitione pacem censet Herod. lib. lertio de ritu observato in rela-
Eeelcstii Asia? et Phrygice inferre paratut (ueril, nitl tione Severi Imper. post mortein in Divos per fllios
Praxoi faita (perperam inquil) de iptit Prophetit et Romae facta, postquam cineres ex Britannia secuni
Ecdetiit eorum atteverando, coegittet litterat pacit re* allati in urna alabaslrina juxtaillum, aut acrea juxta
tscere jam emittat, et a propotito recipiendorum cha- Spartianum , in sepulcrum Anlonini sunt illatl. Hic
ritnuuum concettare. Et insuper diaboti negotium pro-practerea pneterenndum non putavimus , quod ijiium
CSTUH d i c i l , qui prophetiam expulit, et paracletum pridie Non. Februar. perierit Severus, castlgari de-
ftgetit. Cerle ipse Auctor Excommunicatioiiem in has- beront leges duae Codicis, allera iib. 6. Tit. 45. I. 1.
retieos ipprobat non uno in loco (Scorp. adv. ut legatur v. Knl. Fobruaiii , p r o , Januarii: altera
HROSI. C. i.). ejusdem I. Tit. 57. lib. 3. uti soli Antonino Aug.
ascribntur, non Severo ct Anton. Augg. utpole
Anno Domiui ccxn. *
qnum lata sit. v i . Kat. Maii, diu post illius obitum,
} XVI. De uttimit Tertuttiani montanittm tibris, maxime quum extet lex Anlonini solius Kalcnd.
*tf Fuga in perseeulione, de Exhortatione cattitatit, Maiis lata, et aliae plures his Coss. latae.
is Monogamia, deJejuniit advertut Psychicos, de Pu- ^
Anno Domini ccxm.
tieuia, de Extati, advertut Apollonium SepUmum. —
ol. S. Zephyrini Papae Romani xiu. M . Aurelii Anto- 52. S. Zephyrlni Romani Ponlificls xiv. Antonini
nini Bassiani P i i Felicis Augusti Britannici Genna- Imper. it. M. POMPONIO M. F . ASPRO n E T ASPRO
nici imperii i . Q. EPIDIO L . F . RUFO LOLLlANO COSS. sive duobus Aspris, qtiibus Coss. Lcges Anto-
GENTIANO, ETPOMPONIOBASSOCOSS. comcrip- nini varine datae leguntur (quorum senioivm ctimdcm
lum cei.scmus T E R T U L U A N I librum DE FUGA iilum censemusdc qno supra ad anntim ccn ), solus
1N PEKSECUTIONE. Idque ante decessum Imper. Antoninns ( tcsiihus Herodi ino ct S; arliam), fratre
L. Sept. Severi Perlin. Augusti qui eoanno piidie No- Geta ad pcctus su;c matrisintcifecto, postquatn impe-
im Febr. Eboraci lumroi e magis quaiu morbo mor- ravilannum unu;n, d i e s 2 l . acscpulto in septizonio
luus est (in boc adeo punitus a Dco juxta Orosium (qnod a feptcm zonis cccli ita dicitim Sevcrus , vel
iib. 7. cap. n.) nondum clapso anno Iinperii sui f 8. Euseb. (este, aediflcaverat ac in Divos relaio), Impe-
ulpole quum abldibus Maiis auni Domini 194. ad rium usurpavit. Insupcr et alios plurimos , quanium-
dictam usque bujus anni diem compulaiilur dunlaxat vis patri sibiqfle antea carissimos, neci tradi jussit,
anni 17. menses 8. dies 2 1 ; quo fitut bunc anui. i . inler quos commemorandi veniunl Papinianus i l l e ,
Anlon. faciamus, aut saltem ante reditum Antonin D ejus ac Juliani el Tertyliani JC. praeceptor , Jurls
ex Britanniis cum fratre suo P . Sept. Geta Felici A u - Asylum cognominaius a Spartiano , ei Sammonicus
guslo Briianuico Imperii consorle , adhuc duranle Serenus, cujus libros plurimos exlare ille scribit,
persecutione (L. ad.Scap.c.4.),quam ipse[utpoie/orM Gordlanl postea Ca>saris pacdagogus. In hunc annttm
Christiano imbutus, sicuti supra cx Auctore diximus] rcferimus librum TERTULLIANI DE EXIIORTA-
velSeveroSulpitioteste (Sacrce Hitt. lib. 2), cessare TIONE CASTITATIS , uipoie quem Niccphorus, lib.
fccerit, uipole qui scribal ab obitu Severi ad Decium quarto, capite 54, inlcr eos recenset, qui contra Ec-
usque pacem Ecclesiis fuisse, praeterquam quod a clesiam catholicam consciipli stiut , el in quoeo de-
Maximino in Episcopos saevitum fuerit; quam adeo mentiae videlur venisse , ut apud tret etiam iaicos, ut-
longam pacem appellat B. Cyprian. iib. de Lapsis. pote Montanum et iusanas ejus Prophclides Priscam
Qitanquam interim edicla Severi adhuc aliquandiu et Maximillam , esse.Ecclcsiara cxislimct, qucmad-
viguissc ex his Aui toris verbis videanlur: Niti forle modum latius idipsum alihi incukcal (Lib. de Exhor.
in Senatuscontuita ei Principum mandata coitionibut cattit. c. 7. Lib. de pudic. c. 2L).Huic Ctiam auno ap-
 79 TEltTULLIANI VITA. 80
plicamus disputationcm iliam Caii Scriptoris Eccle- A clx, quorum scntenlhe acccdimus : sed qnia ille p r i -
siastici adversus Proclum, cnjus meminerunt Euseb. mum marlyrio "~ aflfcctus
~ " fuit cum
* Apostolo Pctro (uti / , :

)ib. sexto, capile decimo quarlo : Bealus Hicronymus, jam dictum est), censemus ab eo tempore numerandos
in Caial.scr.ecel., ctlatius in haec verba Niceph. loco quo Epislolam scripsit priorem ad Corimhios, ab anno
jam citato : t Floruit, inqutt, sub Zcphyrino Romae nempe Domiui circiter LIV. Imprimis enim scripiam
Episcopo Caius, Anlonino Severi Hlio imperanle. • Is Epislolam ulramque ad Orinthios, poslquam ab ipso
adversus Proclum Montani propiignalorem disserta- ad fidem essent conversi, ex eisdem lit nianifestum ;
tioncm copiosissimam habuit etcomposuii, tcmerariac qu;c conversio conligisse putalur anno Domini 51,
audaciae, quod novam inlroduxeril Propheliam, illum quum ihi hxsit ad annum et menses sex. Deinde s i
redarguens et confuiaiiS.Quam quidem nos aliquando Ephesi scripta sit ( sicuti quidam et rectius babent
cxistimavimus ansam dedisse Auctoii ad Monlani Graeci codices) ex historiis Peregrinationis Pauli salis
partes deliciendi; quod verisimile fit in Proctum hac patet dicto anno , qut incidil in duodecimum Claudii
disputatione convictum, nec re-ipiscenlcm, a Zephy- Imperatoris, Ephesi iPum habilasse. SiveexPbilippis
rino Excommunicationem lalam fuisse, et omnes ejus ( quod plurcs prae se fcruut et Latini ct Graeci codi-
asseclas, inter quos haud dubic Auctor, ntpole Mon- ces), certe anno 55. Per Philippos iier fecisse, post-
tanistnrum xar* Proctum seclal«»r, non eorum qui B quain Epheso discesseral, sub feslum Paschae , tes-
secundum iEschincm dicehantur , conlra quos egit tantur Acta Apostolorum capite vigesimo. Et verosic
libro adversns Praxean. Vermn jam antea illum de- inlelligi dcbere Auctorem , vcl ex illis dictis verbis
llcere coepisse , imo contra Erclesiam scripsisse, colllgiturquae legeratfere i . Cor. VII, 2 9 : Quum nunc
ex superioribtismaiiifestiim fit. Fortassis etiam hoctempus in coltedo faclum sit. Atqui in hunc annum
tempore contigit OrigenisdiscipuliClementis Alexan- hoc incidere, non in xv Severi ( uti quidam eliara
drini et Ammonii Romana suh Zephyrino profeciio , viri eruditi conjecluram faciunt), ex eo perspicuum
cujus meinineruiit Eusebius el Niccphoru6, qtioruin est, quod ille idem sit cum anno Domini ccvm, ad
quein proindc abeo qucm diximus, non nisi anui CLV.
ille lib. 6. cap. 12. causain illius eam scribit, quod
in oplatis illi csset autiquissimam iliam Ecclesiam conficiuntur, uec ulterius extendi possunl, quod anno
invisere. Quo tempore etiam alii Ecclesiastici scrip-primum51. fidei catholicae initiati fuerint Coriuthii.
Porro fuit hic auntis nobiliUitus Consulatu trium Im-
tores ab illisenumerantur, Berillus Arabiae Boslrenus,
Uippolytus juxta qnosdam Porluensis, Alexander pri- jcratorii Ordinis virorum; nain pnrler Antoninum
mumCappadocia?,deinde Hierosolymorum Episcopus, ct Balbinum, qni quarlus ab illo imperavtt cum P u -
quibtis interserit B . Hier. etiam Mintitium Felicem , picuo,etiam suffectus fuit cx Kalend. Martiis M . A N -
C
<iui Apologelicum Auctoris per multa imitatus est.
qui TON. M. F . GORDIANOS, qui posiea Imperat. Caes.
Aug. appellalus , a Balbino interfcclus fuit, sicuti
Anno Domini ccx v.
rursum ex Kaiend. Maiis P . Helvius D. Pertinacis
33. S. Zepbyrini Papae Romani xv. Antonini F . P. N . Pertinax paulo post occisus ab Antonino.
|mper. m. IMP. CJES. M. A U B E L . DIVISEVERI. F . Anno Domini ccxv.
ANTONINO AUG. BIUTAN. G E R M A N . IIII. ET P.
34. S. Zcphirini Romani Pontificis xvi. A n -
C i E L I O P . F . BALBINOII. COSS.ipse Anloninus Imp.
tonini Imper. IV, SILIO MESSALA ET Q. AQUI-
Trib. poiest.xvi. dcBritannis tritimphavil. Quoanno
LIO SABLNO COSS. Imperator cx expcditionc G a l -
a T E R T U L L . scripttim exisiimamus etiam adversus
l i c a , cujus Sparlianus meniinil, Romain rcversus,
Ecclesiam librum DE MONOGAMIA. In eo intcr
a vcstis talaris genere inde allalic, quam plebi dis-
caelcra sic legitur : Quum magis nunc tempus in col-
trihuit, ml eo vestitu sese salutarel, Caracalla
tcclo factum <i/, annis circiter clx exinde productis(L.
nuncupatus cst. Hoc fere anno scriptum ccusemus
de Monog. c. 3.).Quos qui a Passione Domiui compu-
a TERTULLIANO etiam advcrsus Ecclcsiain l i -
tandos voiuerit, loia via aberrarcex superioribtis plus
brum DE JEJUNIIS ADVERSUS PSYCHICOS
satis manifesium esl, eliamsi, juxla cr^oneum calcu-
D (L. de Jejun. c. i . lbid. c. 13. lbid. c. 16.). Ex quo
lum Aucloris a passo Chrisio usque ad devastationcm
imprimis (it verisimile, cum Procto reliquisque Mon-
Ilierosolymorum anni dunlaxat computarentur 22,
tanistis postdiciaindispulalionem, etiamTeitullianum
qtios aliienumerani 25; quia usque ad annum priescn •
a Papa Zephyrino excomniunicalum fuisse, ex vcrhis
lem non solum 160, sed producli essent 188. Sunt
inquam illis :Dum quaqua ex parte anathemaaudiamus,
ctiamqui ab Apostolis hunccomputum ineant, eoquod
qniatiter annuntiamns. Deinde yaria ttim fuisse celcbra-
praemitlalur : post Aposlotos; in qua senleniia el nos
la per Graeciasconcilia, ita tcstalur : Aguntur preeterea
fuiinus , quum Annotnioncs noslras in eum scrihe-
per Cracias iltas certis in tocis Concitia ex universis Eccle-
remiis locum. Verum SS. Petrus et Paulus primum
siis per quce et uliiora quceque in commune tractanlur,
f

passi sunt amio Ncrouis iillimo, qui in auuuiii incidit

et ipsa reproesentalio totius nominis Christiani magna »«-
Cbrisii 69, a quo adhuc non nisi compuianlur anui
neratione celebratur. Convenlus autem illi stationibus
146. et S. Joannes Evangelisia vixil ad Trajanum us-
prius et jejunationibus operati. Quae maxime contra
que, morluiis primum aimo cirt iler 100, unde non
Monlnnistas conveni^se, vel inde mihi colligere videor,
piurcssunt auni quam 114. Propius accedimt qui
quod etiam in Episcopos quosdam ea hacresis canceris
ab Apostoli Pauliajlale computaiit annos illos circiter
in morcm serpere coepisse videatur, ex his Aucloris
81 TERTULLIANI VITA. 82
rerbis ticcc erunt excmpla, et populo et epitcopit A P. F . ANULLINO COS. ccnscmtis scriplos T E R T U L "
%

Spiritattbut; nam spiriiales Monlani asseclas LIANI LIBROS S E X DE ECSTASI, et ADVERSUS

Psycbicis (ita Catboiicos caluimiiose appellat) oppouit APOLLONIUM SEPTIMUM (Inler fragmenta), quos
(Ibid. c. 15.).Porro si vera sit iectio apud beaiiun Hie- etiamadversus Ecclesiam scriptos leslanturB.Hierony-
ronymuui Epistola quinquagesima quarta ad Marceiiam mus,Sopbron.el Nicepbor.Nec obstal quod Apolionium
d e Moolanistis, quod iili tres in anno Quadragesimas collocet BeatitsHieroiiymusCatal. Script.Eccles. ante
faccrent, quasi tres passi essent Salvaiores; incipit ab Auctorcm,quia, quod nlias facere solet, nullius impc-
i l l i s noutiihil dissentire Auclor in duaruin duutaxat raloris ascribit lempora. Euseb. quoque Eccles. his-
observatione,sicuti e i liis verbi>, etiain juxta MS. cod. tor. lib. 5. cap. 17. et posteum Nicephorus, eum inter
maiiifestum f i l : Duat inquis, in anno hebdomadat Xc- eosquidem reccnset qni adversus Monlanum scripse-
%

rophagiarum, ncc lota* exceptit Subbatit ei Domimcit

% % runl, sed aliquandiu postea conscriplum salisindicaiu
offerimut Deo abtiinentet ab iit quce non rejicimut, ted illa verba : c Porro Apolloniut scriplorEcclcsiasticus,
% %

differimus. Verum de lioc latius in Annotatioiiibus
noslris.
Anno Domini ccxvi.
55. Sancti Zcphyrini Roinani Pontificis xvu. ^
Antonini Imper. V . AIMILO L i E T O ( quem paulo
posi ab Antonino inierfeclum scribit Sparlianus)
ET ANICIO C E R E A L I COSS. eo ipso quo Anto-
Dioos in expediiione Gcrmanica (teste Spartiano)
/uxta Rhetias mullos barbaros interfecil , inde
potissimuro GERMANICUS appellalus , pulatur scri-
psisse TERTULLIANUS librum DE PUDICITIA (Lib.
de Pudicit. c. 7. el cap. 10.). In quo seiilenliara
sancti Dainasi in Ponlilicali de vasis vilreis ad
saerificium ordinatis a sancto Zephyrino, coufirmant
bacc illius verba: Cui iite ti forte patrocinabitur Pattor,
quem in calice depingit; inaxime quod scquilur ; At
*go ejut Pattorit tcripluram haurio qui frangi non
polett; frangi eniiii facillime possunl calices vilrei;p
qoos eiiam depingi tum solitos esse, hinc iil mani-
festum. Ilicetiam in hoc a Monlanistis dissentit, quod
q u u m , teste B . Hieron. Epist. supraciiata, Monianus
sensisset non posse fenovari perpoeniientiam Lapsos,
alque adeo illum cum Novatiano conjuogat; Auc-
tor duntaxat mcechis clforuicatoribus («isi pcrperam,
et coiilraquaiii antca scripserat libro de Poenit.) pa-
cem Ecclesiae negei, oppugiiaus ex propoaiio illud
Zephyriui (queiu Poiitificem Maximum etiam jam hae-
relicus et Epitcopum Epitcoporum appellat) : Ego et
mouhia et [ornicationitdeliclapoenileiuia funclitdimitto
(Ub. de Pudic. c. 1.). Alque hoc csl mca quidem scu-
quum ea quae Calaphrygtim Haeresis nominata esl ad-
huc in Phrygia vigere viderelur, Librum separatimad
patronos ejtisdem confutandos conscripsit. Deinde con-
vincil illud ejusdem : Idem isle Apoiioniut in codem
Libro coinmemorat, quod quadragesimus jam anuus,
in quo quidem ad hoc opus scribendum secontulit,
agebatur,ex quo Montnnus conliclam ct commenlitiam
propheliam incoeperit. i Atqui ab initio pontificatus
sancti Eleutberii, quo Montanus haeresimsparsilstiam,
uti supradictum est, ad iuinc usque intercedunt anni
XLII. Sedit enim Elcutherius post consulatum Cethegi
et Clari (ulpote creatus pridic Idus Maii, quum exstel
illis consulibus Epi tola Decrctalissancli Soteris Papae
data x. Calend.Junii) usque ad Malernum et Praduam
consules, defunctus vn. Cal. Junii, id est ab amio Do-
inini CLXXII. usque ad annuiii CLXXXVI. per auuos xiv,
dies xui Sanclus Yictor, ut supra dictuin csi, anuos
x u ; mensemi, dics xxviu; cum S;«ncti Zcphyrini
xvin lient anni X L I I .
Auno Domini ccxvm.
§ X V H . Quonam ultimo tempore floruerit. —37. S.
Zepbyrini Papac Romani xix. Antonini vu. ulriusquc
ultimo, BRUTTIO PR/ESENTE ETMESSIO E X T B I -
CATO COSS. nos ctiam historiaeiiosirx» Terlullianicx
fiuein imponiinus. Non quod cerlo vclimiis assercru
posica non supcrvixisscTERTULLIANUM,quem Tri-
themius scribit vixisse usque ad seuectam et senium,
scd quod saliem a scribendo destilcrii. Scnliebamus
aliquaudo, quum in illuiu Annotationes scriberemus,
Librum de Jejuniit subS. Calixto papa editum fuissc,
%

lentia quod de illo scribit B . Augusl. l i h de thcrcs.,
poslmodum absCilaphrygibusdivisuiii sua conventicula
propagassc, fortassis quod jam deiuuclis illis qui J)
X«TOC Proclum cujus ipse sectalor) dicebaniur, obtine-
v
reot palmam illi qui secundum iEschinein. Uipote
conlra quos tacite scripserit libruin advcrsus Praxean
dc Patre et Fiiio nou eisdem. Dissensisse eiiam illutu
anuotavinius deduabusduntaxat Quadiagesiuiis. Qua-
re fallunlur, qui ex co loco coiligunl euui ad catholi-
caro Ecclesiam rediisse, maxime quuin B . August.
causam hxres. duplicem assiguat, lum quia transiens
ad Cataphrygas coepit secuudas nuplias damnare, tum
quod Jejuniorum memiuerit citra ittot diet quibus ablatut
etttpontut (Lib. deJejun. c. 13. n. 78. ibid. c.i), idest
extra quadragesimam, existimauies alludi ad jejuni.i
lV.Temporum abillo iuslittita. Scd ubi pcnilus iuspe-
ximus, potesl rcferri aut ad id quod sequilur: Ei-tla-
lionum temijejunia iiiterponentes (ncuipe feri.c quarlai
el scxLc ad lioram usqiie nonain) ct intcrdum pane et
aqua viclilantes,aut ad jejuuiuiii Sabb.ili, quod Ruuia:
celcbrabatur ex staiiito, non in Afric.i (cujus eiiam
paulo posl mcminil) aut ad jcjunia Pceoilenlium etiam
Calecliumenoium, de quibus ipse in luec verba aule
baeresim: Ingressuros baptismum orationibut crebrit,
9

quia sua conveiuicula propagavit. jejuniit et geniculalionibut ei pervigiliit orare oportct

Anno Domiui ccxvu. (Lib. deBuplit. c. 20), attl denique ad jcjunia in Vigi-
36. Sancti Zephyrini Papx Romani xvtti. et A n - liis Festivitaium Ecclcsiasticarum. Atque adco placct
tonini vi. Q. AQUILIO SABINO. 1) (ad quem Uipianus B. Hieronymi,Sophronti c l Niccphori seiilcniia quinoti
Libros 51. Digcstorum scripsit) ET S E X T . A U R E L i a sub Macrino aui Hciiogabalo, scd sub Scvero principe
83 TERTULLIANI VITA. 84
c i Anloniuo Caracalla floruissc ct scripsissc teslantur A quam posl hacresim, sed quam antea adhuc Calholicui
hunc atictorcm nostrtim; maxime quum suh S. Ze- edidcral, nompclib. dc Poenitcntia, ex quo multa ip-»
phyriuo Poniiflce omncs illum claruisse scribant, non stim descripsisse alibi anuotavimus. Certe si ita cre-
suh Uallxto; praeler unutn aiiquem ncotericum, qui ditum fuisset, non tantopere hicrestm hujus boni viri
lamen eum Jam antea sub Adriauo Caesare eumdem deplorasset S. Vinccnlius Lirinensis, cujus interira
feceratcum Teriyliano J C . Porro poslremum fuisso vcrba Antideti loco, ne quis forte ex eo scandalizetur,
huuc annum Antonini Caracalhc Imp. non sequentein addenda putavimus: i Fuit iste quoqtte ( aJludens ad
(uii Cassiodorus habel), palel ex Faslis Consularihus Origenem, de quo similia scripserat, qui a fine impe-
emendatioribus, inqnibussicscribilur: i Hoc annoad rii Severi ad Decinm usque supervixit) m Ecciesia
v i . Idus April. IMP. CjES.M.Aurelius Divi Severi filius magna tenlatio. SecTde hoc nolo plura dicere : hoc
Antoninus Augustus Brilannicus Gcrmanicus occisus tantum commemorabo, quodcontra Mosispraceplum,
esl (Apolog. cap> 15.). Quumenim (iiiquit Spartianus) cxurgentes in Ecclesia novellas Montani furias ct i n -
vellet iterum Parthis bellum iuferre alque hybernare sana iiia insanarum mulicrum novitii dogmatis som-
Edessae, atqtie inde Ctrras Luni Dei gratia (de quo, nia veras prophelius asseverando, meruit ut dc se
quod insuper addit, ad iiitcllcctum facit Auctoris, qui g quoquc el scripluris suis diceretur:' Si turrexerit i n
alictibi Matculmn Lunam ridet) venisset, die Natalis medio tui propheta, etc. non audies verba prophelce
sui ipsis Mcg.deusibiis, insidiis a Macrino Praef. Prsct. itliut. Quare t Quia, inquit, tentat vos Dominus Dens
positis,qui posleiiminvasit Iiuperium,interemptusesl, vetlcr, uirum diligatis eum an non. His igilur tot ac
9

ab eodem tauieu in Deos relatus, «t templo ei adifi- tantis caeterisque ejusmodi ecclesiaslicorum exemplo-
cato, et Saliis addiiis. i Confirniatur h;ecmea senicotia, ruin molibus, evidenter adveriere, :tc secundum Dcu-
quod nullcc exteiit leges Anloninoet Advento Coss. sed teronomii leges luceclariusiiitelligeredebemus, quod
Antonini Au§. tiiulo duae Pca^seute cl Extricato Coss. si quando aliquis ecclesiasticus magister aberraverit»
Mtera lib. ix. Cod. data viu. Kal. Mart. altcra lib. vui. • d lcnlalionem nostram id ficri providcnlia divitia
rit.38.lib.3. exKaL Marliis paulo ame Obitum. Impe- palialur, utrum diligamtis Deum, an noti, in totocordo
ravit proinde n pridie Nonas Febr. anni Domini ccxu. et in tota anima nostra. i
usquc ad diclum dieni, annos vn.meuses n . diesiv. § XVIII. DeTertullianittit.— 59. Deniqne coronidis
Atqui S. Zcphyrino Pop.r, quem et 8. Damasus et vice, non praelereundum, quod ex B . August, didici-
nlii omnes his consulibus vitam fiuiisse scribunt, non mus, durasse adhuc ad sua usquetempora T E R T U L -
possunt plures anni iribtiiqtiam xix.ct dies xvi. quod LIANISTAS Haereticos, et tum primum in Gatholicam
a iv. Idus Augusti ant.i pomini CLXXKIX. usqucad vu. Q Ecclesiam transiisse. Quibus etiam magis, quam ipsi
K a l . Scptemb., quo dcfunclus esl, lotidem com- Tertulliano, censemus imptitandam absurdissimam
piiteutur.Quem qiium Ecclesia inler Marlyres celebret, illam haeresim qua dicebant animas hominum pessimas
oportet, utabsenie jam Antonino, iterum pcr Ponti- post morlem in daemonas convcrli, inaxime quum
fices Idoloriim excitata fuerit Romsc, et foriasvis a oetale primum Augitstini post Donalislas c l Jovinianislas
Macrino conlintiata (qtii proiude etiam post amitim , colloccntur |Tertullianisla3, qui id senserint, tum ab
inenscm i . dies aliquot, a Dco caede ptinitus e s l ) ipso, tumaS.Isidoro, Honorio Auguslodunensi, Rha-
Christianorum persecutio, sed quia localis duntaxat, bano et Gratiano in Catalogis h.-crcticorttm: < Tcrtul-
non computaia ab historicis. lianistae (inquit ille ad Quodvultdeum, lib. de llaeres.)
Ae finierit. — 58. Cseterum etiara hic adjicien- a Tcrtulliano, ctijus leguntur opnscula tnulta eloquen-
dum pro liistoriae veritatc, frustra quosdam illura tibsime scripta, usque ad nostrum tempus paulalim
dcnuoad Catholicam fidem rediisse opinari. Nam im- deficientcs, in extremis reliquiis durare non polue-
primis id ex S. Atiguslino colligi non posseadannum runt (sic enim casiigamus) in urbe Carlhaginiensi. Mc
abhinc secundom oslendimus. Deinde hiter Martyras enim ibi posito ante aliquot aunos, quod etiam te mc-
minimc computaiidum TERTULLIANUM, sed TerluL tninisse arbilror, omtii ex partc consumpti sunt. Pau-
linum, supra in ipsis atispiciis annotavimus (Lib. de cissimi etiamqui remanscrunt, iuCatholicam transic-
Pmnit. in calce Argumenti et tuit quibusqne totit). De- D ruut; suamquc Basilicam, quac nunc etiam notissima
ntque S.Pacianus ad Sympronianum conlra Novalianos est, Calholtcac tradiderunl. i Quod utitiam illorum
nihil proeis facit:« Terttillianus, inquit, posl haeresin exemplo,*jam quoque in noslro Belgio (1) fatiscentes
(otiam addendum censuimus) vesier est : nam multa nostrae tcmpcstatis haerettci, propediem faciant, Dco
inde sumpsistis. Ipsum Epistola sua, et ea ipsa quam auxiliante, cui honor, potcslas et gloria , in saecula
Calholicus cdidtt, audies confitentem, posse Ecclesiam Saeculorum. Amen.
peccata dimitterc. i Neque eniin loquitur de epislola, (I) Haecde coaevis et coocWibus pius praesul.

T E R T Y L I A N I J C R O M A N t
RESPONSA QVM IN LIBRIS DIGESTORUM EXTANT.
EX LIB. I . Q U ^ S T I O N U M OCTO.

D. Lib. i . Tit. 3. de Leg. Stnatusque cons. I. 27. usitatura est sempgr, quasi hoc legibus inesse credi
oportet, ut ad eas quoque persooas et ad eas res
Ideo, quia antiquiores leges ad posleriores trahi, perlineant, quae quandoque simiies erunt.
85 DISSERTATIO D E JETATE A G DOGTRINA SGRIPTORUM T E R T U L L I A N L 86

D. Lfo. 29. Tit. 5. de acquir. vet amiu. heered. lib. 82.
juxta MS. cod. Batd.
Si servus ejus qui capere non potest, haeres insti-
tuatur, et anlequam jussu Domihi adcat haeredita-
t e m , mauuroissus alienatusque sil, etnihii in fraudem
legis factum sit, ipse admiltitur ad haereditatem. Sed
et si partem capere tantum poseit Domiuus ejus,
eadem dicenda sunt de parte quam ille capere non
potest. Nihil enim interest, de univcrso quaeratur
qnod capere non possil, an de portione.
D. Lib. 41. T i l . 2. acquir. vet amil. possess. i. 28.
S i aliquam rem possideam, et eamdem postca con-
ducam; an amittam possessionem ? Mullum rcfcrt in
his quid agatur. Primum enim refcrt, utrum sciam
me possidere, an ignorem, et utrum quasi non meam
rein condocam, an qnasi mcam. Elsciens meam es<e,
utrum quasi proprietatis respectu, an possessionis
tantum. Nam et si rem meam tu possideas, et ego
emam a (e possessionem ejus r e i , vel stipuler, ulilis
erit et empiio ei stipulatio, et sequilur ui et preca-
rium, et eonductio, speeialiier possessionis sofius
conduceodae, vel precario rogandae animus interve-
niat.
E X L I B R O SINGULARI DE CASTRENSI PECULIO.
A miles fecisset lestamentum, deinde postea vivo eo,
et adhuc avo quoque superstite, nasceretur ei posihu-
mus, non rumpitur ejus teslamentura,quia ctim id quod
nasceretur, in potestate ejus non perveniret; non v i -
detnr siius hatres agnosci, ac ne avo quidem suo
hunc nepotem poslhumum, cum vivo filio nasceretur,
suum haeredem prolinus adnasci. Et ideo nec avi
teslamenlum rumpi, quoniam licet in potestate avi
protinus esse inciperet; tamen antecederet cum fi-
lius. Secundum quae si filiits familias miics tesla-
mentum fecerit, et omiserit posthumum per erro-
rem, quem non volehat adhacredalum, deinde posthu-
mus post moriem avi vivo adhuc filio, id est patre suo,
uatus fuerit; omnimodo rumpel iilius teslamenttim
Sed si quidem pngano jam illo fnctonatus sit, nec con-
valescet rupitim. Si vcro militnnte adhuc nattis fue-
r i l , rumpetiir. Deinde si voluerit rattun illud esse
pater, convalescet sic, quasi deuuo faclum. Sed et si
vivo avo nasratur posthumtis, hic non rumpet con-
tinuo pairis tesiainentum. Si stipervixeril post mor-
tem avi vivo adhuc patre, rumpet; quod novus
illi nune primuro haeres aduascitur. Ila lamen, ut
nunquam possit duorum simul testamenta rumpere, et
avi, et patris.

D. Lib. 29. Tit. i . De Tettam. mit. I. 23. D. L. 49. Tit. 17. De castr. pecut. I. 4.
Idcm ctsi palerfamilias miles de Caslrensibus Miles praecipua habcre debet quae -lulit secum in
rebus duntaxat teslalus arrogandum se dederit : si ^ castra conccdente patre. Actionem, perseculionem-
vero missus jam hoc fecerit, non valet lestamentum. que castrensium rertim semper filius etiam invito pa-
Ibidem, leg. 33. tre habet. Si paterfamilias roilitiae vel post inissionem
S i filius famiiias miles fecisscl lestamentum more arrogandum se praebuerit : videndum erit, ne huic
mililiae, deinde post morlem patris poslhumus ei na- quoque permissa inlelligaltir earutn rerum adminis-
tratio, quas ante arrogationem in castris aequisierit:
sceretur, utique rumpitur ejtis testamcntum. Verum
quamvis constilutiones prtncipaies de his loquanlur,
si perseverasset in ea volunlaic, ut vellet adhuc illud
qui ah initio quum essent filii famiiias, militaverint,
testanientum valere, valiiuriini illud, quasi rursum
quod admittendum est.
aliud facium : si modo militarel adhuc eo lempore
quo nasceretur illi posihumus. Sed si lilius familias

DE VERA ^ T A T E AC DOCTRINA SCRIPTORUM

QU.E SUPERSUJST Q. SEPT. TERTULLIANI (1).

4B I

GONSPEGTUS DISWRTi ^IONIS;

ARTICULUS I . D consiant. 96
De Tertulliani ingenio, slyio et existimatione. 89 § i. — Ralio Instituli Ibid.
§ 2. — Quxstioncs quxdam universc propo-
ARTICULUS U .
nuntur. 97
De libris Tertuiiiani quorum et actas, c l orthodoxia
v
§ 3. — Quonam anno Terltillianus ad moniani-
(I) Auctore P. Gottefrido Lumper, monacho benediclino slasdcfeccrit?jUirum, his rclictis, se denuo
knperialis monasterii ad S.Georgium Hercyniae Silvae, p. t. ad orthodoxos receperit ? 98
Villiug* priore. Hec diMertatio aocipitur ex tom. vl,operis
cui titulus: Hisloria theologico-crilica de vita, scriptis atque§ 4. — Quoinodo Tertullianus montanizans a
doclrina smtctorum patrum, atiorumque scriptorum eccte- Montanisia discerni possit. Et hujus discri-
siasticorum trium prtorum scecvdorum ex virorutn doctissi-
morum lilerariis monumenlis cotlecta minis vindiciae adversus Hoffmannum. 59
87 DISSERTATIO D E V E R A i E T A T E 88
§ 5. — Prima classis librorum, qui sunt lem- A § 5. — Liber uterque de Cultu feminarum si-
pore prioris vexalionis chrislianorum sub mul editus ostenditur contra Pamelium et
Scvcro Auguslo scripli. 101 Tillemontium. 130
• § 6. — De ipsa hac vcxntione dispulatiir/lila ul § 6. — Anno quidem CCI. aut CCII. 132
dcmonstretur, lalem exiilissc aute Scveri § 7. — Liber de Fuga in persccutione vindica-
cdicium, quam in rem propositis Moshemii tur annoCCII. Ibid.
argomcntis alia nova adjiciuntur, et initium § 8. — Examinatur popularis scntcmia de l i -
coepisse A . P. C. N . CXCVII. Ibid. bro Scorpiace libris Tertoiliani ad Marciot
§ 7. —Quaecaussae hujus prioris vexalionis. 104 nem posteriore, deque cjus adversus hunc
§ 8 . — Initium vcxalioiiischristian.ex an. quo libris deperdilis disputatur. 133
pcriil Albinus demonstratur; huuc vero an. § 9. — Scorpiacen anno CCIV scriptam esse
CXCVII. iiuerfeclum c>sc probalpr primo conficitttr. 135
ex ordine belli quod Scverus cum Pescennio § 10. — Libri V qui snpcrsuiit advcrsus Mar-
Nigro gessit. Obiicr quacdam nolae in num- cionem, quorum primus referiur ad nniiun?
mis Scvcri ciplicanlur, et Moshemii ralio- CCVII. aut CCVIII. caeteros duhia: actatis
nes emeudaniur. 405 B esse docetur. 136
§ 9. — Alhintim anno CXCVII. interfectum § 1 1 . Tillcmontii contraria opinio cnstigatur. 137
fuisse probatur secundo a lempore expugnati § 12. Liber de Pallio. Disputaiur dc triplici prae-
Byzanlii. 10$ sentis Impcrii virtute, el inquiritur in an-
§ 10. — Probatnr lertio, ex anno,quoCaracallus num quo Geta digniiatem Augusti stiscepit. 139
Caesaris dignilatem e SCto accepit. 109 § 13. — Duhia redditur Basnagii et Walchii
§ 11. — ElocoqiiodamTertiillianiadScapulam, setiieiilia, qui an. CCXI. huuc librum edi-
qui cum alio Spartiaui con'ei tur, oslenditur tum csse voluerunt, el an. CGVUI. lihellus
annoCXCVII. initium cepisse priorem hanc asserilur. 441
vexationem cliristianorttm. Ibid. § 1 4 . — Librum ad Scapulam sub initium Im-
§ 12. — Idem demonstralur ulterius ex cclale perii Antonini Caracalli,an.CCXL prodiisse
Apologelici Terlulliani, cacterorumque libro- probatur. 143
rum qui eum antecesserunt. 110
§ 13. — iElas ipsa lihrorum hujus generisdefi- ARTICULUS IV.
nilur, ita ul iiber ad Martyres an. C X C V I l .
De libris Teriulliani, quorum vcl aclas, vel do-
sit exaratus; Hoftmauni conjecturae explo- Q
ctrina, vel utraque, latet. 144
duntur. 111
1. — Tcrtia classis librorum Tertulliani,
§ 14. — Libcr de Spectaculis an. CXCVHI. con-
quos, quamvis incert c aetatis sinl, tamen con-
scripius. Dubilationes Tillemontii, Hoflmanni
stat scriptos ante ejus defectionem fuisse. Ibid.
et Dupinii solvuntur. 113
§ 2. — Liber de Oratione ante defectionem
§ 13. — Liber de ldololatria eidem anno asse-
scriptus. Ibid.
ritur. Tiilemontii et HoiTmanni conjecturae
§ 3. — Liber de Baptismo a Tertulliano catho
dispetluutur. 115
lico exaratus. Confulantur argumenta dis-
§ \ 6 . — Apologeticus an. CXCIX. compositus
sentientium. 148
demonstratur. 117
§ 4. — Pameiius el Dupinius caslignntur. P u -
§ 17. — Lihri duo ad nationes anno C X C I X .
ritas libri a Montanismo demonsiralur. 152
scripti. 120
§ 5. — Libri II ad uxorem ante lapsuin Tcr-
§ 18. — Liber de lestimonio animae cidem anno
tulliani exarati. 156
** asseritur. 121

ARTICULUS III. D ARTICULUS V .

De lihris Tcrlullinni quorum el xtas et Monia- Quarla classis libror.um, quoruni nonnisi Monta-
nismus constat. 122 nismns palel. / 157
§ I. — Liber de Corona an. CCI. docelur con- § 1. — Liber dc Palicnlia. Ibid.
scriptus. lbid. § 2. — Liber de velandis Virginihus, qui esl
§ 2. — Sectis scniientium opiniones exami- facile lihrorum Montanisticorum primtis. 159
naniur.etimprimis Hoffmanni ctOrsii, qni ih § 3. — Liher de Exhortalione castitatis. 160
lum anno CXCVIIj. tribtierimt, et Pagii, qui § 4. — Liber de Monogamia, Jejtiniis et Pudi-
eum assignaverat an. CCII. 126 cilia. 161
§ 3 . — Baronii argumeuta convelluntur pro § 5. — Lihri adversus Hermogenem, Praxeam
anno CXCIX. 119 et de Auiina. 162
§ 4. — Dcnique Pamelii et Allixii, qui librum § 6. — Libri adversus Valentinianos, et de
hunc conjecerant in annum CCIX. decreta Prrescripiionibus, Carne Christi, c t Rcsur-
cxploduntur. 130 rcctioiie.
 89 A C DOCTRINA SCRIPTORUM T E R T U L U A N l . 90
ARTICULUS VI. A § 4. — De Monlanistis Arlotyrilis 174
Quinta classis, librorum quorum nec aetas, nee § 5. — Whistoni argumenta pro Tertulliano
doclrina certa est. 168 Auctore horum actornm expenduntur. 176
§ 1. — Liber de Pcenitentia. lbid. § 6 . — Usus uuivcrsae hujus Disputationis
§ 2. — Liber adversus Judaeos. 170 exemplis cx Historia christiana ductis de-
§ 3. — Dc Actis Perpeiuae ct Felicitatis, ho- monstratur. 177
rumque Montanismo. 171

ARTICULUS animum suaviter delectat (Cave, Hist. iitterar. tom. I.

9

pag. 92. edit. Basileensis).

Ex supra dictis (prosequitur Dupinius) non cstdif-
De Tertutliani ingenio, slylo, el exislimatione. ficile judicare, quis fuerit Tertulliani Characler. Ve-
nim aeqtie non csl facile asserere, ulriim laude, quam
Ilultum valuisse Tertultianum lilleris, earumque ^ vituperio sil diguior; iiam primo si de eo judicalur ,
scienlia, commentationes, quas edidii, luculeuter d c - prout Ecclesi;c inserviit, diflicile dictu cst, nn ei ma-
elarant. Judicc Dupinio, c acrisetacuti erat ingenii, et gis nocuerit, quam profuerii. Inde enim ejus doctri-
Don satis accurati el rccli. Pltis splendoris saepe ejus nam contra plures haereticos fortiier propuguavit, in
\nest ntiociniis quam solidi. Afficit, el perMringit quibusdnm operibus capita non levia ejus dis< iplinac
potins novis et inusitalis clocutionibus, quam vi r a - tuitusest, et denique mores pulchre passim docuit; at
fiooom con vincit. Res affectatae suiit, et interdum hiuc praeterquam qtiod semper nutltis infectus fuit
aiiquanio iuflatae. Lepore quidcm grandi, at parum crroribus , Ecclcsiae discipliuam diserle impugnavit,
genuino eas exprimit. Pr.cter modum saepe loquitur: postquam ab ea descivii. Si deinde de eo judicatur cx
inoinnibus fere effervescit et effertur. Figuris el by- ejus ingenio, tnuto pollet et bono ct malo, ut quod
perbolia scalet. Multa scieniia et erud lione repletus praevalcat, dilliciie diclu sit. Tandem si ex ejus stylo,
erat, qua apposite admodnm utebatur. In Salyra ex- nescilor an laudandusgrandtloquio et stupcudus, aut
ceilebal: ejus urbani sales, et mordaces erant. A d - vitiis vitupcrandtis. lta senieutiis seniper dissiderunt,
versarios dextre impugnabat, et eos rationum iuter se et eliamnum non mcdiocrilcr Viri varianl in judiciis,
cohaereiilium multitudine ohruehat. Deniqtie n i ratio- qucc de hoc Auclore ferunt: quo ad credeudum i n -
ciniis persuadci, conscnsiim saltem cxtorquet splcn- Q ducor in eo, quod bonum est, latidare sniius esse,
dida ratione dicendi. Ejus oratio laconica, dicliones et quod malum fuit, vituperare, quam dc eo absolu-
valid-e, el in cjus scriptis lotidem vcrba, totidcm fere tum ferre judicium, quod nunquam non mille disce-
scnteniiae. Non immerito tamen iu iis tria carpit La- plaiionibus esset ohnoxium.
ctantius vitia nou contemnenda. Tertuliianus, inquil, En tihi qiucdam tum Aiitiquorum, tum Recentiorum
pluritna eral titteralura peritus verum in loquendo pa- de Tertulliano judicia. Cyprianus, Auctore Hierony-
t

rum faeilis, parum comptus, et muttum obscurus (Lac-mo, qui id acccperat a Prcshytero quodam, qui id a
lant. i i h . V . Institut. Divinar. cap. L ) . Tria h x c qui- Cypriani scriba didiceral, nonnibil ejus operum quo-
9

dem styli vitia apud plerosque Auctores Africanos tidie legerc solitus erat, ct cjus rogando lihruni,
occurrunt, excepiis tamen Minutio Cypriano ct L a -
9 aiehal : Date mihi Prceceptorem meum (Ilicronym., de
ctantio, qui uh Africauorum styio recesscrant : Cy- Scriptor. Eccles., cap. 5 3 ) . Revera enim eum iiuila-
priano tameu adhnc aliijuid cstreliqui. Verum summo tus est, et ab eo non pauca desumpsit. Pleraque eliam
gradu apud Terlutlianum; d nuliius Scriptoris stylus suorum operum eodem , quo Tertullianus inslilut i
iliius auctoris slylo durior est, minus compius, e l composuil, ul suum de Idotolatria librum ad instar
obscurior. Siugula ejus opera illis lahorant vitiis, alia Apologelici: Libros de Disciplina, et Habitu muiiebri,
plus, alia iiiinus. Clarior ctliquidior est, sed minus 1) de Zelo, et Livore, de Oratione Dominica, de Opere el
clegans i n libris Polemicis, obscurior ct durior i n Eleemosynis, ad imitationem Tertulliani. Eusebius
Jocis comniunibits, ul iu libro de Paltio , quod unum tradit de Terlulliano, etim unnm ex criiditissimis la-
est ex anliquiuilis opcribus obscurissimis. Liber de ^ liuis Scriptoribus fuisse, et in singulis Ecclcsiis
Pdmitentia omiiium est cleg.intUsimus. Ejus opcra clarissiinum (Euseb., Hist. Eccl l. II. c. 2.).De eo jtt-
9

pulcberriina ct ulilissima sunt Apologeticus, Prcescri- dicitim fert Lactantius a nobis allaium, quod ejusnon
ptiones libri de Posnitentia, Baplismo, Oratione, el admodum cedil houori. llilarius in suo in Matihaeum
9

llorlatioiiesad Patientiam, eiMartyrium. > IlaecDupi- commentario scrihit, errorcm in quem lapsus est,
nius (EIL Dupin. Bibtioth. desAuteurs, tom. I. p. 165. ejus lihrorum aucioritatem elcvasse, qui erant aliqua
vers. lalin. Colonirc, 1703.). Scd audiendus quoque approhatione digni. Dc co nonnunqtiam honorificc
Joan. Caveus, qui cum praedicta Lactantii verba reci- loquitur Hieronymtis, ul in Catalogo, uhi loci eum
tasset, m o x sua hanc in scntenliam subdit : Habet dicit acris el vehcmciilis ingenii Virum; et in sua ad
tamen Tertulliani slytus majestatem quamdam sibi pro-Magnnm Epistola, tradit eruditione et sublilitaie
priam, et grandem eloquenliam, sale et acumine pluri- omnes ei auctores infcriores csse; scd nlibi ejus erro-
mnm conditam, quce simul legentis ingenium exercet, ei rcs iucrcpai, ct vitia. In sua conlia lluffinum Apo-
91 DISSERTATIO D VERA iETATE H
logia, a i l : Ejut ingenium taudo, hmrttet damno : el 1 ac Chrittiance Betigionit cumhonofem, tum innocentiam
conlra Helvidium, respondet llrretico Terlulliani propugnaste : Vatenlinianot acriler pertecutum fuitte,
auctoritatem apponenti: De Terluiliano dico, Eecietiw el Marcionem penitut confodisse. Posterior esl P. Ma.-
hominem non ette. Teriulliani stylum laodat Augutti- tebranchius Investigationis veritatis auclor L i b . II.
nut, et ejus ubiqoe damnat errores, in libro de Geneti cap. 3. Tertuliianus, inquit, procui dubio, vir omni do-
ad tiUeram tradit Tertutlianum acri ingenio nonnun- ctrina excuUut erai, at ptus memoria, quamjudicio
quam veritatem perspexisse, nec potuisse quin eam poltebat. Acri magis et vasto ingenio, quam acri el va-
aiiquaudo vel contra mentem suam poneret. Terlul- sta mente. Denique dubitari nequit, qnin fanalicus (uerit
tianum i u suis pingit coloribus Vincentiut Lirinentit: eo sensu quo supra explicui, et quin omnia propemo-
Tertuttiani quoque, inquit, eadcm esl ratio; nam sicut dum fanaticis propria ei fuerint. Eo quod Montani
ille (nempe Origenet) apud Grcscot, ita hic apud L a - ejusque vatum visiones veneraius fueril, evincitur quod
tinot, nostrorum omnium facile princepsjudicandusest. debili judicio fuerit. Acies illa ingenti, impetus de levi-
Quid enim hoc viro doctiut ? quid in divinis, atque hu- bus afftatus, mentem effrcenaiam non obscure denotant;
manis rebut exercitatius ? nempe omnem phitotophiam, quot in ejus hyperbolis et figuris motus abnormes ? quot
et cunctat phitotophorum tectat, auctoret, advertato- rationet spiendidce ac magnificaf, tptce suo duntaxat
retque tectarum, omnetgue eorum ditciplinat, omnem sptendore probant, et persuadent solum mentem stttpefa-
hhtoriarum,eltludiorum varielatem,mira qnadam men* eiendo atque perstringendo. Deinde demonstrare cona-
tit capacitate comptexut ett. Ingenio vero nonne tam tur lianc veram illius esse imaginem, quredam exscri-
gravi, ac vehementi exceltuit, ut nihit tibi pene ad tx- bendo ex libro de PaUio, quo existimavit opere id
pugnandum propotuerit, quod non acumine irruperit, apposile evinci posse.
aut pondere eliterit ? Jam porro orationit tuas taudet, Si hanc, quam ex Viris doctis dedimtts, Tertulliani
qui exequi vateat? quce lanta, netcio qua raltonum ne-imaginem spectemus, quaei i cum nonnullis potest,
cettitate conferta ett, ut ad contensum tui, quot tua- plus ne profuerit nocuerhne Religioni et Ecclesias 1
dere non potucrit, impettat; cujut quot pene verba, toi majorane damna inluleril Ecclesioe, an vero commo-
tententice tunt, quot tensut, tot victorice. Sciunt hcec da ? plusne vituperio, an landc dignus sit ccnsendus
Marciones, Apeltet, Praxece, Hermogenes, Judwi, Tertullianus T Ut varia hac de re doctorum judicht
Gentites, Gnostici, cccterique; quorum ille blasphemiat sunl, ita quidpiam determinare oppido difllcile est, ac
multis, ac magnit votuminum tuorum motibut, velut delicatum.Judice lamen eIegantissimoScbroeckliio(t),
quibusdam fulminibus evertit. Et tamen hic quoque postsi ejus (Tertuliiani scilicet) scripta interrogemus, in
hcec omnia. hic inquam Tertutlianus, Cathotici dogma- ejus fere favorem iicet respondere. Montani enim
tis, id e$l, universalis ac vetustcefideiparum tenax, ac errores, quorum Patronum agebat, non admodum
disertior multo, quam felicior mutata deinceps senten- Eccieaiam oppugnabanl, multo mintis Cbristianac re-
t

tia, fecit ad extremum quod de eo bealus confessor Hi- ligionis fuudamenta evertebant, sed ex fervore potius
larius quodam toco scribit: Sequenti, inquit, errore quodam pietatis nimio, rationis discussionem ple-
detraxit scriptis probabitibut auctoritalem (I). Trithe- rumque abjicienle, oriebantur; imo et in his defen-
mil, Bhenani, Poliiiani, PamelH, RigattH, et caetero- dendis a Fide calliolica,symboloqueApostoliconihiI,
rum recentiorum judicia siiemio practermitto, qui a aut certe non multum discedebat. Quid ergo Monta-
singulis consuli possuni, et duorum Nostratium Gal- nistae appeliatio plus iilius famae noceat, quam alia
lorum auctorum judicio flnem facio, qui uterque Ter- veterum Patrum errata auctoribus suis? inler Secta-
tuUiannm, sed varie pinxit. Prior est clarus Batzaciut rios meliorem quidem Vitae suae partem egil, non ha-
in Epistola ad Bigaitium 2. lib. 5. Tertullianum, in- bet tamen Ecclesia ea aetate Virum, quem huic eru*
quit, expecto, quem in tucem emittit, ut me patientiam, ditione, et meritis comparet. Imo non parum pro-
quam tradit, edoceat Cum eo auctore in gratiam fuisse calholicis Tertullianom etiam Montanistara
redittem tua prcefatione,tieum fuittem odioprosecutus, arbitror, non soium quod suis invectivis eorum in
et tiejut dictione duja et ejuttccculivitiitabeo legendo I agendo prudentiam acueret, sed quod eos commen-
t

ftdttem deterritus. Verum jam diu est, quod eum datis tanlo ardore severioris Ethicet principiis ab
magni facio, et quamvis spinis sit obsitus et trittit, mthi lusibus allegoricis iu exponenda Scriptura sacra, et
non videtut injucundus. ln ejus tcriptit nigrum itlud, ingeniosis circa Fidem quaestiouibus inter eos hinc
de quo vetut poeta canit, mihi occurrit lumen, el ejut inde agttatis ad res longe utiliores avocarei. Necvero
eeque me juvat obtcuritat, ac nitentit ebeni et fabrefacti.qnae scriptoris hujus sunt vitia (haec enim non po-
Ita temper tenti, ut Africance formce, ticet a nottrit tuit non prodere, qui in alienis delegendis refuiau-
abludant, tamen tua non carent amabititate, et ut non disqitc tanu fuit inclemenlia versatus) Virlutcs ejus
paucat Italat obscuravit Sophonisbe, tic ejusdem re- adeo conspicuas obscuraut. Scripta ejus plena indtciis
gionit ingenia cum tua extera placent eloquentia, et fervidi profundique animi, suo se genio dislinguentis;
huic pluret Ciceronit bnitatoret pottponam. Deticatit- modo animus vehementer assurgil, modo quadam
timit fateamur, et quidem ttylum ette ferreum, at nobitvelut aegritudine demiltitur, et anxie serpit, propriis
quoque fateantur, exhocferro eximia eum armacudisse, inventis et cogilatibus abundans , raro sedatus, in

(1) Jo. MaiuY Schroekh. Hist. Ecclet. Theotisce tcript.9

(t) Vmcent Lirinens. Commonuor., cap. XVIII. tom. 111. p. mibi 321
 •5 A G DOCTBINA SCRIPTORUM T E R T U L L I A N I . 94
exultando quoque sublristis. Apparatus crudiiionis , A ac iusus verborum inanes Terlullianum ubiquc pro-
quam ubertim, apieque suis inspersit locis, multiplex dunt. Quae sedeat sententia in mente Tertulliani,
non sine legenliura sapore atque emolumenlo ima- verbis qnidem exprimit, sed obscuris adeo, ut con-
ginandi vis, ampla atque prognata inde ingenii ubertas jcctando potius, quam probe perspicieudo eruatur :
se undiqtie per exquisitas cogitationes, acutas sen- rafius dubiae, quas ad se manifestandum selegit,
tenlias, imagines vivacissimas, per fcslivos sales, et phrases plene peneirantur ; non immcriio in hoc
mordaces cavillationes, omneque dictionis genus dif- carpendus, quod studiose cogitatus suos lenebris ac
fnndunl; his facultatibus raptim et turbate mtiltotics verborum involucris conlexerit. Verum OEdipi labo-
agitatis judicium non semel cespitat; unde ejus argu- res haud fane inanes erunt, qui solertius slyli hujus
menta splendoris ac speciosi mullutn, ponderis vero aenigmata pervestigaril. Dubiam , quam suis scriptis
et solidi saepc parum hahent. In rebus etiam minimis aspergit Auctor, lucem compcnsat copia ct uhcrlate
eiardescit. Pncter facilitatem quibusque narratiun- veritaliim quas sollicito scrutatori detegil. Oquam
culisasseiiiiendi, haud infreqtienter rcs verilate ma- jucundus erit conaius amiquiiaiis studioso II.TC scripla
jores contemplalur aut fingit, lectorem potius ipse mcdiianii, ex cimiulo verboi um operosc coaclo ad
abreptus secum rapit, quam ratione in suas paries penitiorem rerura cognitionem pertingere, et non
inviiat. Saepius qwim res nnde docenda attt probanda B ruro in unico prope verbulo aculius invesligato pras
postulat^calamistrisetcincinnisdclectaiur Muliaetiam ciaras veritaies retcgcre ! Quantopere abludit Ter-
duriusetsignificantios, quam intelligi voluerit, dicit.
tullianus a Scriptoribus non paucis , qui lurgida sua
Gnecamphilosopbinm npprimc callebat; abejus tanien dicendi meihodo , verbofum uoiinisi profluvia fun-
0<w non tanlum odio, qno velut hneresum malrem dunt, et cassas nuces lectoribus ad fastidium usquo
inier Christianos condemnabat, sed et indole a n i m i ,
porrigunt. Quot inlerea Auctor noster difficultatibus
lardam et ab adamatis evagationibus libcram cogila- scatet, cuitoribusquc suis lectionem reddit impeditani,
lionem abhorrentis , ahstinuil, unde et minus fre- lotamoenitatibus e contra sunt ejusdem libri referti,
quenler, mintisque feliciter, quam ejus capacitas et varietaie ac selectu senlentiarum ac veritatum uli-
ferebal, philosophabatur. IIis tamen hatid impeilitus les magis atqtie jucundi. Praeter enim Eruditionis
fuit, qito minus Chrisliani uominis et Religionis exi- reconditioris thesatiros, invenies in ejus scriptis Fidei
mius adversus Gentes Apologeta cvaderet. In suis Christianac, disciplinae Ecdesiasticae, caeremoniarum
scriplis, si paucas quasdam sibi peculiares scnlcntias, in cultu divino usilatartim , impetuuroque a seciis
* neque gravioris momeuti , ac prxserlim decantata haireticis iu doctrinam cathoiicam factorum, ac haj-
MouLini dogmala excipias, puram passim cum g r a v i - ^ reticorum sui anvi opinionum enarrationem adco in
tate Fidem Catbolicam, absque aniliciosis cxplicatio- genuam, perspictiam, et jucundam, qualem frustra
nibtis, ct comparandi formulis, quas nonnulli Doclo- illa astate ab aliis expcciaveris. Nec est, quod con-
rum liucusquc adbibere conali fuere, proponit. In fusionem Montanismi (propiiao suae opinionis) ct C a -
morum doctrina , ubi tam frequcntcr iu rigorem de- tholicismi, ut ita dicam, meluas, qui mullorum est
flcctit, quanto scverior, tanto sa*pe prxstantior. Suo scrtipulus, nam illum in paucis , rebusque levioribus
namque Rcligionis promoveudae nrdorc legentium professus est, nec suas opiniones a cominmii senien-
animos succcndii, clgenerosos in aclus inflammai. tia discernendi media nos deficiunt. Paruin accuratam
QtKestiones autem, et asscrtiones Morales tanla vi ac esse aiiint uonnulii ejus de Guosticorum erroribus ob
gratia perlraclat ut crranli facile iguoscas, frcquens Orientalis Philoso|>hiae ignorantiam recensionem;
in sacrarmn litterarum usu, uec indocius earumdcm sed id non satts iugentie crcditur. Is, qui lanta dili-
interpres, scd parum ingenuus, suarum uipotc opi- genlia et acumine in horum scriptis crat versatus;
nionum ex iisdem eliciendarum plus aequo studiosus. i s , quo nemo uberius illorum errores discusserat, is
In falsis doctorihus.et Christianae doctrinae corrupto- borum ignorasse originem crcdatur ? Atqui absurda
ribtis rcprimendis acerrimus Atblela, qui eosdcm illoruin opinamenta ex Philosophia Graecanica unice
innato animi impetit, caj/iuli odio, dicleriis el oppro- JJ derivat, conccdcudum ergo potius, hunc fonleni non
briis honiiue libcrali parum dignis, perscculus est. Ad fuisse duuUixat philosophiam Orieutalcm. Pr.-elerea
eot fortiter atque omui ex parte debellandos, insuetis Teritilliauus latinitatis EcclesiastiCiC seu sermonis in
u.itur argiimeiitandi lelis , quae lamen pleraque non publicis Ecclesiae negotiis usitati auctor fuit, in quo
incassum cinissa, gravitcr vulncrant. Slylus ejus du- cum veteris Latii vocabulis et senlenliis novac et a
riiiem piusquam Africanain, et si accurale velis dicere, Chrislianis dogmalihiis, Personis, et Gonsuetudinibus
Terlullianeam redolet. In verbis amplitudini et vi desumptae notiones junguntur , licet ab orthodoxis
cogitaiuum rcspoudcntibus ubique Auctoris singulare stiae communioni non fuerit annumeratus, cjus lamen
studium apparet. Ideae ideis, vocahula vocabulis con- ingenium, slylumque passim commendabant, quem-
dcnsantur ut e dictionis obscuritate non nisi raro
9 que inler Occidentales illi aequarent, habebant ne-
perspicuitas, et duntaxat velut fulgur e tcnebris res- minem. Non mullo post Cyprianus, inter Episcopos
plendeat. Voces obsoletae, aul nove confictae , aut celeberrimus, se suamque orationem penilus ad hujus
affectatae, conslructiones verborum asperae, abusiones dictionem eflinxit, quod et cacteri minus aperte ten-
v a r i x , stylus inaequaliter fluens , condensa brevitas,. tarunt. Montani autem factione paulatim dencienie,
audaces melaphorae, frigidae seqtentiae, et antitheses periculum quoque ex illius lectione sensim evanescere
95 DISSERTATIO DE VERA J E T A T E
coepil, maxime ob commoda qune inde hnuriri poie- A t . II. chap. 28.) ad investigandam ejos librorum
o m

rantplane singularia. Coinmentitiones et intcrpreta- aelatem vircs sua^ et slitdium impenderunt. Sed nenio
tiones ejus in sacras lilteras illuslria sunt monumenta felicius,indice C l . Jo. Mallh Schroeckhio, hoc niunere
ad historiam Theotogiac Biblice , Exegesinque s a - funcius est, quam C l . Jo. Augusltis Noesselt Theolo-
cram; sed non sine difficullatc dirimilur quaestio, giae Doctor el 1'rofessor pnblicus Ordinarius in Aca-
quautum ille usus s i l interpretationc litina illo tcm- demia Halensi edila dispntaiione nnno 1757. De vera
pore jam existcnte. Numcrus et varietas operiim astate ac doctrina scriptorum qua* supersunt Q. SeptimH
Tertulliani sane postulat, ut illn certum in orditiem Tertulliuni, alqtie t mcndatius reimpressa Hal.c Mng-
aut classes redacla perpendnntur; sic relate nd res deburgicac anno 176S. quam lum ob suam pracstan-
quas coniineiit, seu raiioue argumcnti quod pertrac- tiam , lum oh raritatem (iutegro enim fere anno Bi-
tnnt, illius scripta in tres cla>ses distingni possunt. bliopolas pnssim litteris pro ea mihi comparanda,
Prima complectilur e a , qua» adversus Ethnicos et adhortalus, tandem mulia indusiria exemplar nactus
Jud;eos, jnraios Rcligiouis bostes, scripta fucre, qualia sum) iiitcratorum haud ingratiis hic subjiciendam
sunt, e. c , Apologelicus, libri II. ad Nationet, liher de staluit.
aninuB Testimonio, ad Scapuiam , ct adversus Judceos.
ARTICULUS II.
Secunda qune contra Ilccrelicos, puta liber de Prce- B
scriptione Hcereticorum, adversus Praxeam, Hermoge- De iibris Tertuttiani, quorum et cetas et Orthodoxia
nem, Yalentinianos , Marcionem , de Carne Christi constant.
conlra Apetlem, Marcionem et Valentinum, de carnis
Resurrectione contra Sadducceos et Haereticos llesui*- § 1. — Batio instituti.
reclionem neganlcs. Scorpiace conlra Gnosticos, libcr Poslquam, depulsis Miperioris barbariei tenehris,
de Anima conlra Philosophorum et II creticorum sen- bonis arlihus atque discipliuis pristina elegantia rcsii-
tentias. Tertia vero, qure cum disciplinam, tum mores ttila fuit, coepcruutque prodcuiitibus annis omnia
spectanl; in hac classc primus locus debctur libro de litterarum geiiera majori luininc cullustrari : non
Baptismo, cujtis pars prior dogma ndversus Gajanitas defucrunt magno et excellenli ingenio v i r i , qui nec
de Baptismi neccssitate ae efficaci.t demoiisiral; arle longa, ncc maximis diffictiliatihus deterriti, quid-
posterior disciplinam dcscrihil. Liber de Pcenitentia quid induslriac poteral imj>endi, ad illustrandam coe-
primus est eorum qui mcre ad Ecclesiasiicam disci- liis Chi istiani hisloriam coiitulerunt. Namque h i , ut
pliuam speclant. Liber de Oratione partim de moribus, erant in ea scntentia , absqtie veterum scriptorum
parlim de disciplina agit. Huc spectanl eliam Tracta- Q scvera iectionc, ncque lillcrarum elcganliac, ueque
tus de Idololatria, de Corona de Fuga, de Patlio, de
% arli bene accuraleque senliendi, ncque ipsis sanciio-
Spectaculis, de Cuttu et habitu Feminarum, de Vetandis ribus disciplinis satis posse constili; ita maxime cx-
Virginibus , de Patientia , ad Martyras , atl Vxorem. cutiendos credehant eos, quorum leclione perspexe-
Habita vero ratione ad Criticem ac Chronologiam ranl ipsius doclrinoc disciplinacque Christianoruro
qninqne Ojterum classes statuendas esse capite se- iutelligeniiain plurimum adjuvari posse. Sed, ut
quenti docebimus. Nolanda deniquc ctiam veniunt ipsortim tcmporum, ita etiam opiuioiiutn cst quxdam
Tcrtulliani opcra conira Ecclesiam scripta pro Mon- vicissitudo: hxc ex aiiliquilate sapiendi ralio paula-
lanistis, hujus gencris uuinero quatuor babentur, tim apud nos adduci coepit in coniempttim, maxime
nimirum liber de Pudicilia, de Monogamia, Exhor- cum cxtiterint, qni propierei quod solo seusu com-
talio ad caslitatem, et Tractatus dejejuniis. muni, a patrihus velui heracditalerclicto.virum doctum
De tempore atque ordinc, quo in exarandis com- ciedehaui cffici, modo i> esset adstriclus subiilitatis
mentalionibus suis usus est Tertuliianus , inulla ab geometricae legibus, inslituei uut Tbeologiac tirocinia
Eruditissimis Viris dispulantur; nec licct litem hanc ipsi pro Theologia halierc, c t , couienti scientia sua
ita decidere, ut omnia fiant plana ntquc accurala. tam parva, conlemiiere eos, t|uortim studia aut nullara
Praeter alios, operas suas ad id coniulerunl, ut libro- jy hahcnt novitatis formam, aut acerrimam ingcnii con-
rum, quos Tertullianus composuit, el reliquit, aetates tentioiiem hiboremque rcquirunt operosum. Unde
indagarcnl, ex Prolcstantibus Samtiel Basnagius (Snm. fncium es(, ut hodie plcrisque sordeat omne id, quod
Ba-nag., Annal. polilico Ecclesiast., lom. II. p. 215.) habet aliquam notam antiqiiitalis , ct quae ad sacra-
et Petrus Allixius (Petr. Alixr, Dissertat. de Vita et rum litieraruin, veicrum familiae Chrisiiauae docto*
Scriptis Tertutliani, cnp. IV, seqq., png. 28.), ctijus rutn et historiae Christianae intelligcntiam pertiuetit,
Cltronologiam proxime ad verilatem accedere judicat ea docioribus umbraticis, quam sagaciorihus videan-
Guil. Caveus (Guil. Cave., Hist. iitterar., tom. I. p. 92.) lur diguiora.
ei ipsc ordiiiem, ab eo designatum, in enumerandis Haec sacpius menle agilanlibus nohis, dolenlibuaque
his libris praecipue sequilur , ita tamen , ut in non- cum i i s , qui bonam mentem amant, lemporuin nos-
ntillis ab illo dissenti.it. Ex Caiholicis Sebastiantis le trortim infelicitatem, visum est, horum aemulari dili-
Nain, Titlemontius (Tillemont, Mimoires, lom. III. genliam polius, quam cactcroruin obscuram sapien-
p. 300. et suiv., e"dit. de Bruxell., 1752.), Ellies Du- tiam. Ex quo igiturcoepimiis cogiiarc de eo, quo pos-
pinus (Ell. Dupin, Bibliotheque des anlcurs, tom. I.) ct semtis conseqni, ul aliqtiid consccremus ad aliorum
Remi Ceillier (Remi Cciliicr, Rist. gd\u des Auteurs, utilitatem; rcligioni nobis duximus, viain sequi popu-
 AC DOCTRINA SCRIPTORUM T E R T U L L I A N I . »g
larem, quac sensim ducel noslros homiues ad barba- A reperiri poiest, ncc sunt ubique aelatis librorum cer-
ricm pristinam, repelendaque putavimtis anliquiiatis tissima indicia. Nam si dispulatur de co , ulrum sit
stuJia, quae cum opera, in diviuis lillcris diligentius aliquis Tcrtulliaui libeilus anle scriptus, quam defe-
colcndis a nobis collocala, majorcm aliquam habeant ceril ad Monianistarum familiam, an postea; ea res
conjunclioncm. Proplerea, cum, quoad licehal, cliam duobus modis intelligitur : vel ex ipsa libri aciate, vel
ad aniiquiorum Ecclesiae Doctorum libros assidue ex iis, qtiac in quovis libro contincnlur, Monlanisla-
tnciandus animum adjunxissem meum : dignus mihi rum doctrinis. Scd ista superior ralio triplicem habet
in priinis Tenullianus videbatur , cujus scripia accu- duhiiationem. Nam horum lihrorum alii tam non os-
mta lectioue persequerer. Namque dubito fere, an tcndunt quardam hujus rei vestigia.ul actas eorum plane
quis in aiiliquiiate universa sil eorum , equibus doc- sit desperanda; alii nil nohis rehnquunt, nisi ut de-
trina moresque vctcrum Christianorum possunt intel- scendamus nd ralionem conjecluraiem , denique alii
iigi, qui cuni maximo ingenio majorem conjunxeril daia quidem stispicionein certam cjus libri actatem
rerom divinarum humanarumque scienliam, mnjo- inteliigendi, sed hoc nimirum esl dubitim, utrum isla
rcmqucin coinmentando subtilitatem (1). Sed cjus leinpestaie jam Terttilliantis fecerit ah Ecclesia
quiaVm scriploris usum in veterum Chrislianorum secessionem , aut codem , unde disccsseral, rcdierit.
instiluiis cognosccndis maxime impedit dubitatio, B Conira altera aeialem defiuicndi ratio, prarterea quod
sitnequisejus liber lum scriptus, cum in Montanista- non occurrit ubivis , dubitanles relinquil lectores,
rum partes di cessissct, vcl anie hanc defectionem a silne jam facta Terlulliaoi disjunctio ita , ut se rece-
puriori Ecclcsia ? quae qnidem qtiaeslio vehementcr perit ad disciplinam Montani, an uiinus, sed in uno
exercuit doctorum hominum ingenia , [movitqtie eos alterove cum ca communitcr crraverii, nec tamen
ad inielligenJam iibrorum ejusaetatetn , ut hahere- jam tum miserit orthodoxae Ecclesiac nunlium ?
nuscertam viam e Tertulliano intclligendi, quid ve- Enimvcro, sicul iu cjusmodi loco, ubi vel nulia est vel
lcresChristiani senserint,quidueminus? Sed dolen- dubiaejus aetalis suspicio, alias, indicala ralione dubi-
dum estsane, horum alios , eosque pranstanlissimos tandi, vetcriim iliud : Non liquet, interponemus, alias
vims, non nisi unum allerumve libelluin sumpsisse conjecitirarnm nostrarum rationein reddcmus proba-
siiw.aiios Icvitertopussuscepttim tractasse, alios prac- bilem : sic, ut de iocis reliquis singulis universe dica-
judicatis opinionibus a vero ahcrrasse , quod credo mus, tria allingcmus brcvissime. Primum dispulabi-
consecutoros fuisse, ti nudam vcritatem nudi expcdi- IIIIIS de anno, quo ad Momanistas Tertullianus defe-

injue fuissent sccuti. Quare cumlegissem islius scrip- ceril (erk enim hoc, unde constitui possit aetas eo-
toris libros ntquc relcgisscm, el obscrvarem , csse
adhtic in iis, qu;c, ad iihrorum a^tatem scriptorisque ^
doctriiiam perlincntia , dispulari utiliter posscnt, ab
aliis non commemorata, ac plerorumque librorum
aciatem accuratius posse cotistittii: consilium cepi be-
ncviilo doctorum viromm judicio subjiciendi ea qu;c
sumpfa e libris Tcrtulliani ipsis, cum scriptorum ve-
lenim bbris aliisque aniiquilatiiin mouumentis collala
ad demoustrandain eam faccre posse videbantur.
Quam quidein disputatiouem ita insliliiemus, ul, prae-
missis quibusdam , quae universc diceuda sunt, pri-
mum commentemur de lihris iis , quorum el a.-tas
constat ei scriptoris doclrina , deinde in eos inquira-
mus , qui quidem non hahent certas actalis noias,
sed Monlaiiisiiii tamen convinci possunt, vel ab isla
suspicione libcrari; denique eos, quortim aclas non
majorem habet clariialein , quam indoles doctrinae, ^
caudide diligenlerque exculiamus.
| 2. — Quastiones queedam universe proponuntur. Kcciesiastica, p. 125.) Tertullianum usque ad mediam
runv librortim , quorum non doctrina quidem , sed
^las patet ); deinde videbimus , utrum Tcnullianus
nunquam ad saniorem menlem redierit, scd manserit
parlibiis Monlaui pcrpetuo addictus : postremo admo-
nitiones quasdam oniversas proponemus , e quibus
quis inteliigere possit, an sint c TertutlLini libris non-
nulli Tcrtuliiauo orlhodoxo quidem, sed ad Moiilanis-
mum inclinanti, aut isti omnes, qui eorum errorum
dant suspicionem , Tcrtulliano jam plane alicnato
adjudicandi.
§ 3. — Quonnm anno Tertutlianus ad Montanitla*
defecerit? Utrum , his relictis, se denuo ad orthodo-
xos receperit.
Quonam vcro anuo contigisse dicamus telam Tcr»
tultiani defeciionein ? Hoc quidem nec potesl ex ip-
sitis nec ex alius ciijusdam scriptoris tcstiinoiiio per-
cipi; neque Hieronymus eo quod dicit (In libro de V i -
ris illustribus, cap. 53. in Jo. Alb. Fabricii Bibtiotheca

Haec vero disputatio univcrsa ul occupatur duahus celatem, Ecclesice Presbyterum mansisse , juslam dat
rebus, aeiatc librorum ac Montauismo : sic dupliccm viam ejus rei iitveniendae , quoniam , quando natus
babet diificultalcm non parvam , proplerea, quod nec morluusvc sil Tertutlianus quamve aetatem atligerit,
9

ubivis doctrinue modus cerla quadam via ac ratione
(I) Ne quid forte videamur dedisse parlium sludio,unius
Jo. DalUi t&Uuiouium adjicimus, quod propter nimiain
hajus viri in doctores autiquioris bcclesi» acerbilatem,
non salis conslat. Sed est aliqua hnjus rei reperiendas
ralio sila iu libris iis, quorum, qui se excipiunt tem-
poris ordine, alii nulla habept Montanisini vesligia,
aiii haud pauca. Atqui nos ostendemus suo loco t

oic non (totest esse suspectum. Is vero Terlollianum vo-

cat uripioretn ad nuraculum eruditutn, acutum, diiigen- nullos essc eorum, qui librum de Corona mititis ante-
tem copkmnu lestem demque rerum sw cevt Ecclesia&iiea-
9 cesserunt, in quibus istede animce testimonio ultiinus
rum tocupletissinuun (de cuilibus religiosis latuiorum, lib.est, e quibus quaedam Montanismi significatio eluceat,
I, eap. X I . p. 30.
 DISSERTATIO D B Y E R A J E T A T E
sed ejus rei prima esse vestigia in libello de Corona A
militis. Porro planum faciemus, hunc A . CCI. man-
dalum fuisse lilleris , cum liber de Testimonio animoe
sitfere versus flnem A . C X C I X . composilus; unde
haud diflicile erit intellectu , Tertnliianum anno fere
P . C. N . C C . seMontanistarum partibus adjunxisse.
At majori sane diflicultati ohnoxia est altera quaestio:
utrum , susceptis semel Montanistarum erroribus,
nunquam Terlultianus se ad pristinum ccelum rece-
pcrit? Cujus tamen quaestionis affirroandae nulla est
idonea ratio. Nam ea erat isli homini austero et su-
pra modum rigido insila auimi iuibecillitas, u t , quo
severiora cssent,quae ad vilam morcsque pei tinerenl,
eo magis isla adatnaret, crederetque lanto magis pro-
bata fore Deo el consentientia ctim christianorum
perfectione. Atque, ut solent i i , qui atra bile vexan- B
lur, tenaciores esse eorum omiiium, quae uulrimento
sunt lristiti;e, eorumque opiniones ctim annis nova
capere incrementa : ita est parum credibilc, Tertul-
lianum istas opinionesdeposuisse, istamquereliquisse
palaestram , in qua videhat operam se posse omni-
bus ejus generis exercitatioiiibus dare. Accedit ad
hoc non omnium modo, qui de rebus ad eum perti-
iienlibus commenlati sunt, silenlium de eo, quod ad
i eligionem prislinam redierit , sed ipsa etiam Augus-
tini professio ( De hanesibus, cap. 86.) omniumque
consensus, qui ejus auctoritatem in doctrinis pro-
bandis admittcre noluerunt, quoniam ad perverse
senticnlium parles se contulisset. Neque cum sen
tenlia noslra pugnant libri ii , quos euin ultimo f?re Q ne de Tertulliani Monlanismo , ex ejus libris cogno-
loco scripsisse oslendemus, qui pene omnes aliquas
habent maculas crrorum Montanislicorum as| ersas.
Sil igilur liaec ea in re prxceptio, ut omncs isti libri
existimenlur ab ipso post discessionem suam elabo- quos, f.imiliae Moniauistarum jam adscriptus, 'compo-
r a t i , quos apparet post alios fuisse compositos , qui
istorum errorum possunt baud dubieconvinci.
§ 4. — Quomodo Terlutlianus Montanizans a Mon-
tanista discerni possit? El hujus discriminis vindicice dislingueret (V. Tertullianum, de Monogamia,cap. 1,
adversus Hoffmannum.
At sunt permnlti e TertuUiani libris, quorum aelas
cum curiosornm acumen subterfugiat, nulla habent,
nisi quaedam errorum Montanisticorum vestigia sibi
impressa, e quibus vix tamen potest judicari , quos-
nam libros anle, quosnam post defectionem suam ad
Monlanistas conscripserit. Unde faclum est, ut, qui D
isla sublilius quaerunt, Tertullianum Montanistam a
Montanizanle distinguendum esse liaud inepte dice-
rem. Sed aliter visum est Jo. Guil. Iloffmanno, doc-
tissimo olim in Academia Vitebergensi Historiae doc-
t o r i , q u i , cum in ea esset sententia , ul crederet
omnia Tertutliani , quae supersunt, in Montanismo
scripta fuisse, hoc sibi demonslrandum disserlatione
singulari sumpscral (Vitcbergae 1739.).Is quidem pul-
chre perspiciens, si ista sublilitas admilteretur, de-
monslratioiicm suam aliquid esse dclrimenti captu-
r a m , negavit boc admitti discrimcn posse. t Carere
f enim hoc, a i t , ( § IV. p. 17.) finibus certis, nec
f niintis ambiguttm csse vullum Monlanizantis elMon-
c lanistae, quam ejus, qui a^grotare incipit, el acgro-
100
< tantis. > Ego vero vehementer dubito, quod, quid
sihi vclint, qui ita loquuntur, Hoffmannus inlellexerit,
aut intelligere voluerit. c Libros enim Tertultiani
t Monlanizantis, adjicit (p. 18.), forte esse eos, qui
c quidem Montani dogmaiibus infecti sunt, sed recte
c sentientes non exagitaut; Montanistce vero, qui
i haeresim non solum conlinent, verum etiam contra
f catholicos defendunt. > Sed qpbis iisque qui ila lo-
quunlur, quod egoquidem sciam, omnibus, is dicitur
/jLovrotv^civ, qui quidem errores cum Monlanistis
commuites velomtics babet vel aliquos, sed ita tamen,
u t , sprela eorumdem sacrorum cutn sua Ecclesia
communione, nondum se conlulerit ad ejusdem socie-
tatis sacra, quacum in iionnullis doctrinis consenlii;
cum Montanista sit, qui utrumque feccril. At ista qui-
dem Hoffmannus cerlis carere dicit finibus. Sit ila
sane. Sil vullus Tertutliani Montanislx ac /uevrav^tv-
T«,- ambiguus admodum.Quid ergo est? Nimirum non
potest ex vullu Tertulliani judicari, fucrilne is jam
niorbo lecto affixus , an leviter tactus quodam ejus
impclu. Et id volebamus quidem, non posse cx levi-
bus quihusdam signis errorum Tertulliano cum Mon-
tanistis communium tute conjici, quod jam ipsa Mon-
lanistarum sacra susceperit. Neque lamen id iia i n -
tellectum voIumus,quasispurium csset,aut suspectum
omne argumentum, quod ducitur a doctrinis Monta-
nistarum in hoc , illove libro Tertultiani qbviis ad
Montanismum istis libris asserendum. Sunt enira isla
in re fines et quasi termini, qtiibus utcndum arbitror,
scendo, parum aul nimium philosophari videamor.
Primam igitur legem ejus rei judicandae hanc volumus
esse , ul cjusmodi liber habealur in eorum numero,
suerit, iu quo occqrrit nomen Psychicorum. Erat
enim hoc veluti symbolum , quo socios orthodoxae)
Ecclesiae a suac sectae hominibus, quos spiritales dicit,
edit. Nic. Rigaltii 11. p. 673. R.); atque vidctur lumi
fere conficium , cum eos, qui rigidam Montani disci-
plinam non recipiebanl, oppugnare inciperet. Neque
idoccurritin ullo libroalio, quem temporis aut ipsius
doclrinae ralio ostendunt ante ejus defectionem con-
scriplum fuisse. Itaque non est dubilandum, quin sint
isti librl, qui hoc nomen continent, omnes post sus-
ceplum Montanismumexarati. Atter canon hic esto
omnis libcr Terlulliani ex MonUni offkina cxiisse pu-
telur, qui doctrinas traclal non quidem Monlanista-
rum proprias , sed lamen Paracteti cujusdam aucto-
rilate confirmatas. Namque hic erat capitalis Monta-
nistai urn error, quod Paracletum jactarentsuo tempore
vcnisse talem, qui et dux esset ad veritatem omnem,
etnova rerum divinarum scientia auditoressuos im-
bueret ita, ul cognoscerent, quae patefacta nulli es-
sent anliquioris meinorix homini, et ad maximam
perfectionem nunc aspirare possent ( V.eumdemm
iibro de vetandisvirginibus, cap. 1. et libro / V. adversus
Marcionem, c. 22. p. 537. C ) . Alque hujus Paracleli
agnitionem se ait, sejunxisse ab Ecclesia (Adversuo
f
 101 AG DOCtRINA SCRIPTORUM T E R T U L L I A N I . 40*
Preteam, eap. 1. p. 634. D.); neque hunc sibi erro- A non vidcrint, et ante Severi iegem, qua suscipiendam
rem persuaderi unquam passi sunt orthodoxae E c Christianorum religioneiu vetuit, Deorum cultores
cJesise socii, quoniam hic principalis eral doctrina vcxasse ChiUtianos. Ita enim factum est, ut, cum
eorum , qui Montanum , tanquam magistrum , secia- inter omnes conslaret, anno demum P . C. N . CCIL
bantur;quamvis eaHeri errores Montauistarum omnes, hanc legem a Severo latam esse, libri isti omnes post
exaliqua parte, vcl ipso hujuscontrovcrsiae tempore, istum annum inepte ponerentur. Atque fuerunt iden-
vel paulo post, recepti fuerint a nnnnuliis auliqu;c tidem nonnulii, qui hoc quidem cum libris ipsis pu-
Ecclesiae sodalibus. Sed quemadmodum diximus, gnare pcrspicerent; sed neque hi veriiatem atiigeruut
nunquam dcposuissj Tertutlianum errores eos , quos proplerea quod antiqua harum rerum monumenla
lemei in schola Montanislarum didicerat, id sponte nec candidc, ncc prudenier, tanquam duces, secuti
sequilur, quod jam fere divimus, cjusdem generis esse fuerant. Itaque maximis laudibus dignus est vir i m -
libros Tertulliani, in quibus aijos, haud dubie Mon- inonalis memori;eJo. Laurcntiusi/oi/^miwi i fiAx*pirr if

tanislarum scitis infecios, excitavit. Atque his regttli* qui, posiquam co, quo erat, acumine, animiquc can-
addi posscul aliae , quae libros Montanismi certissime dore suinmo, inquisiverat in banc rem diligenlius,
arguurH, quaiis csl diserla ipsius Tertulliani profes- istuin errorcm exquisilissimis argumentis explosit (I).
sio; scdsunt islx* ita fere comparatae, ut dispulalione ^ Atque hic tanlus vir eflecit diligenlia sua, ut nobis in
wincgeant, aut non sint certUsimac fidei. Quod si ve- demonstranda bac rc muilis laborandum uOn sit.
rocililerit tde quid in quodam libro Tertuliiani, Quam ob rem ne careanl tamen i i , quibus dalum non
quod posscl refcrri ad uuam regularuin istarum; est perlegere ipsam elegantissimam diiserialiouem,
ab&jue erroris periculo licet existimarc, eiiiu fuisse gravissimis argumentis, quibraj calamitales Cbristia-
laoi edilam, cum jani inimicitias tum orll.odoxa Ec* norum tempoii ante Severi ediclum anlegresso asse-
desh TertuUianus suscepissel. Sed jam ad iibros ipsos ruit, ea veluli in compeiidio recilabitnus,quibus assen-
veuknus. timur oranine, iisque adjicieuius duo alia , qune ad
confirmanda ea aiiquid babere videnlur (irmilatis,
j 5. — Prima classis tibrorum, qui sunt tempore
Alque is priinum duxil ab eo, quod ipse Tertutlianus
prioris vexalionis Christianorum sub Severo Auguslo
in Apotogetico, et maxime in universa iila de legibus
scripti.
dispututione, tot signa ediderit, quibus nonduin lcgi-
Ex his primum perlractandos promisimus eos, bus contra Christianos Severum pugnas^e indicat, ut
quorum nec aelas nec doctrina dubia adinodum essct; nullus piane dubiiandi locus supersit. Altcrum: ex
in quibus sffnil primo ioco ponendi, quo$ scriptos ^ iibro ad Martyres, c. 4. in quo comiitemoral Tertui
esse constat eo tempore, quo calamilaiibus mtiltis tiattus supplicia, quibus Atbini amicos afifcccrat
Ckristiani, regnante Severo Aug., propter doclrinam Severus, quod factum esse A . P . C ^ N . CXCVI. aui,
affligebantur a Deorum culloi ibus. Quoruin actas cum quod mallem CXCVII. rectissime Moshemius monuit.
rite baud queat defmiri, nisi figatur i!lud quasi pun- Terlium ipsi oblulerunl Clemeniis Alexandrini vcrba
ctum lemporis, quo coepta est adversus Christianos (Strom. L . II. Ed. Colon. p. 414. B . ) , quibtis confi-
K c v i t i a ; id agamus necesse esl, ut, quonam hscc lem • leiur jam tum lormentis exagitari Cbristianos, cum
pore contigerit, perspicuum omnibus fiat. Sed ista Slroinatum libros componercl, quod fecil fere eodem,
vcxatio quoniam his e x l i l i l , primum quidem anlc, quo diximus, lempore. Quartum dedil aetas, in qiiam
deiude post leges Severi Chrislianis inimicas : obser- gravissima supplicia a Scillilanis Martyribus sumpta
vando didicimus, annum a Christo nalo ducenlcsi- iiiciduut, Ctaudio iterum consuie, qui cum C. Aufidio
nuun libros Terluliiani dividere quasi in duas cla&ses, Viclorino fasces A . P. N . C. CC. lenuil; quibusdeni-
quarnm altera complectitur hos, qui sunt ab eo que argumciitis aliquid auctorilaiis arbilratur ex ipso
ortbodoxo, alleraeos, qui sunt ab eo Monianista Orosii ac Freculphi lcstimouio accedere. Atque nos
perfecli. Nobis ilaque cum sit propositum primum non suraus i i , qui ista quidem ad rem demonstrandam
dispicere de eo genere librorum Tertujliani, quoruin J J non sufficere arbilraremur, ea enim omnia, putamus
aetas satis liquido constat, ita iu hoc tractando versa- rein exlra omnem dubitationem ponere. Placuit ta-
himur, ut demonstremus, jam ante Severi ediclum men, ue quid videamur praelermisisse, quod ad rem
Chriitiauos fuisse propter doctrinain vexatos, deindc, confiriuandam facerc quodaro modo posset, duo alia
paucis quihusdam de ipsa bujus prioris tempestatis argumeula, qua*, quamvis minora csse Mosbemianis
ratione aspersis, in annum, quo ista aifiiciio inilium facile palimur, non lainen omnino rejicienda esse
ceperit, accurate inquiramus. vidculur. Vnum esl hoc, quod JEUUS Spartianus de

§ 6. — De ipsa hac vexatione disputatur ita, ut demon-

(t) In CommerUaUone de aUate ApologeUci TertutUani
stretur tatem extitisse ante Severi edictum; quam inet initio persecutionis Chrislianortan sub Severo, quae in-
rem propositis Moshemii argumentis atia nova adji- serta cst vol. I. Dissertationum ejus ad historiam ec-
cles. periinentiura, pag. 1. seqq. Daturum etiam se pro-
ciuntur, et initium cepisse A. P. C. N. CXCVll. miserat vitam Tertulliani libroruraque ejus Chronologiara
accuratiorem ea, quam tradidit AUixius (v. Thesaurum
Culpa, cur erraverinl multi in definienda eorum Epislohcum Lacrozumum, lom. I. p. 28L); sed id consi-
lium postea ipsi eripuerunt graviores sanclioris muneris
librorum Tertutliani actale, qui tempore vexationis cura, ut fatetur in addendis ad voi. L Diss. Hist. JEccL,
Severianae scripti tunt, iu eo est haud dubie quodf p. 752.
403 DISSLRTATIO DE VERA
Caracallo dicit ( i u Vita Antonini Caracalli, cap. 1.): A ipsum, quod Tertutlianut dicit, plebem cxagiiasse
teptennitpuer, cum cotlusorem tuum puerttm, ob Judai Christiatios, et invito quidcm Sevcro, nonne demon-
cam Religionem, graviut verberalum audiitsel, neque
patrem suum, neque palrem pueri, vel auclores verberum
diu retpexit. Ex quo loco apparei, quod pater pueri
istius non ipse eum propter Judaicara icligionem
castigaverit, sed quod ipse Severut pueruin jusserit
ab aliis casligari. Nam qui poluisset Caracatlut suc-
censerc palri Severo, nisi is ipse hoc voluisset lieri?
ltaque aliquis dalur locus suspicioni, jam tuui, cum
Curacaltut septem esset annoruin, vi ptiguatum esse
adversus Christianos; quamvis anno demuin P. C . N .
CCII. Severut lcgcs conlra horum Judaeorumque rcli-
gioucm tuleril. Ad septimum aniium egit Caracallut
anno a nato Sospitatore nostro C X C V . quod esl fa-
_€TAT__ 404
slrat, id facliim non essc Scveri legibus? Habcmus
igitur et hic non obscurum lestinionium de eo, quod
ante ejus edictum Christiani maxiinis calamitatibus
afllicii fucrint.
§ 7. — Quw cauttce hujut priorit vexationit?
At nunc disctitiendus cst alter iste locus de tem-
pore, quo prior h.cc tempestas contgit; si prius
edixero, quxnam caussoe hujus facinoris vulgi ad-
versus Christianos videantur fuisse. Atqtie hoc cum
de omni contra Cbristianos faclo a plebe tutnullu
constal, eam bis, lauquam puhlicis geucris humani
calamitatis a Diis imntissa. genus
h o s l i 5 l I g > o m m

ciledemonslratu. Norunt cnimomues, niortuumesse » . - i . - r _..__ _...__ . . ,_,.....

iribuisse : tum illud nimirum patet ex Tertulliani
Severum A . CCXI. cui succcdens Caracallut inter- scriptis, hoc ftiisse iti causa , ul nuuc Cliristianos
feclus est, cum supra VI. annos reguas_et (Dionem inaxime insequerettir (Cf. Apologet. c.40. ad uaiionet, %

Ciissiuin llittor. ltoman., lih. L X X V l l . edil. Reimari, iib. I. c. 9. etc). Enimvero, qux» Severum inter et
vol. II. p. 4314.), A . CCXVII. Is vero cum diem
supremum obiret, atinum attigeiat 29. quo numero
detracto summx annoruin ejus, emergit annus
C L X X X V R I . quo natits sit oportet; unde conse-
quiiur,Gflr_icflftom A. C X C V . septimum amium egisse,
quo tcmpore longe posterius esl Severi edictum.
Ncque pulo queinquam fore, qui nohis opponat, longe
diversam esse Cbristiame ac Judaica. reiigionis ratio-
ncm, nec posse demonstrari, Christianos fuissc a
Deorum cultoribus vexatos, quoniam castigati fuerint,
qui se Judaicx religioni addixcrant. Nam qui iiascn-
Nigrum inlercedehai, maximarum rerum a?muIaiio,
non soliun vidctur quihusdam displicuisse, qui non
Severum, sed Nigrum conira Didium Julianum Aug.
postulaverant ( V . Ilerodianum, iib. II. c. 8. III. c. 5.
Spartianum, in vita Nigri, c. 2 . ) ; scd illud eliam,
qtiod adversus Atbinum susccpil bellum, omnium ani-
mos vchcineiitcr concitavit (V. Dionem apud Xiphili-
nuin, 1. L X X V . c. 4. p. 1258. B ) . liaque, cum pro-
stralo uiroquc, Seterus ouines eos extingucre pararet
quos noverai a parlihus Nigri Atbinique stctisse,
c o p l i m a g e| christianos, lan-
o f f e r e b a l p e b i o c c a s i o

tiuut, eos necesse est fingere, quod vulgus etiam quatn rei publicae ac Imperatoris hoslcs, violandi.
Christianos jam satis a Juda.is dislinxerit (ab hoc Aique hi homines sihi videbantur boc eo rectius exe-
enim dicimus istum tuinulium fuisse exciialuin). Iloc qui posse, cum Christianos ipsis eiiam Diis infestos
vero discriinen cum anle iiltid teinpus, quo Severtis credercnt, dc qtiihus eo beuc mereri posse putabant,
imperio poliretur, nc ah iis quidem sit observatum, poslquam Dii ipsis hxc quasi olia feceranl. E l ipsam
qui nosse qlramque reiigionem optime poterant, nec bauc opinionem Christiaui vulgo persuadebant eo
sciam, unde prohare qnispiam possit, eos Severi lem - magis, quod plane nec ludis ac celebralionihus, pro-
pore magis perspicaces fuisse quam ante, numquid pter reporlaiam Severi ab hoslibus vicloriarn institu-
couciiatam mulliludinem suh Severi imperio id qui- tis, vcllent iuteresse (V Terliiil., de SpectacuUt, c. !•
dcm curasse aul distinxisse satis putabimus ? Sed et alibi), nec jurare per Priucipis genium (Idem in
si maxiine dubium potest i l l u d , lamen apparet Apotoget. c. 32. et libro I. ad nalionet,c. 47.), nec
adesse exempla odii gentilium in eos qui crant Diis pro salute ejus sopplicarc (Id. Apolog., c. 40.29.
a Deorum ciiltti alicni ipsumque Severum non plane seqq.). Eo ipso aulem tumultu vulgus facile eodein
ab odio isto abhorruisse. Quod si Severut id fecil in poterat adigere Praesides, qui non admodum aiieni
pueris, quibus condonare solemus soepissime, qua. D erant ipsi ab hoc crudelitatis genere. Namque hi eam
adultis nequaquain conccduntur; vix dubilo, quiu sibi legem, veluli per mantis tradilam, praescripse*
pra?sides avaritia plebisque tumuliu eo adducti r i i n l , ui, qui seinel in jus vocati esseut Christiani,
fncriui, ut gravius iu Christianos animadverterent nisi a sacris suis discedcrent, nequaquam dimiiteren-
Alterum argumeuttim dcsumam cx l i b r o , quem tur (Euschium, ttist. ecctet. lih. V . c. 21. edii. Rea- %

Tertullianut scripsit ad Scapulam (Cap. 4. p. 87 D . ) : ding.. p. 240.); cujus rei testem habemus ipsum
Ctarissimat feminat, inquil, el Clarhsimos virot Severut, Tertultianum, qui, eamt)b causam, de rccte interpre-
tcient hujut tcctce (sc. Cbristianorum) este, non modo tandis his legibus ex instituto adversus eos disptitavit
non lcetit, verum et tettimonio exornavit, el populo (In Apolog., c. 4. seq.) Alqtie islam quidem Christianos
furenti in not patam rettitit. Severut dici non potest vexandi occasionem eo libcntius arripiebant quae-
populo ftireuli in Christianos palam resiitisse, cum stuosi Pncsides, quo ccrlitis cam viderent fisco suo
j.iin ediclum conlra Christiauos conslituisset. Namque hatid exiguum einolumentum esse allaturam. Quod
id quominus credamus, impedil durus et quasi fcr- me n n finxisse-scio cx Iiuiitii Martyris exemplo
reus Severi anirous, a quo certe is impelrare non (Apud T e r l u l l . , de Fuga in perseculione, cap. 5.
potuit, ut legem semel latam rescidisset. Et hoc p. 693. A . ) , quem suspicor raptum esse in judicium
105 AC DOCTRlNA SCRlPTOftUM TERTULLIANL .06
eum noudum Seoeri, sed antiquis iegibus judicitim A e s t . Hic cum Severi duccs A . CXCIV. mantim cuni
ftcrel (i). € o enim adducebantur multi Christiano- Nigri mililibus consernis<ent, apud Cyzicum supe-
rum, qui opibus vitanque stiae liinebant, ut, quod alia riores fuerunt. Eadcm forluna usi sunt anno se-
decliuare via non poterant, periculum, oblata pecunia quenti, ciuu puguatum essel tn Nicceas ac Cii angu-
avcrruncarent. Quas s:cvitiae Prxsidum vulgique cau- sliis. Poslrcnio, auno fere CXCVI. cum Severiuni,
sas si mente compleclimur; erit sanc, ut sciamus casu Castello in Tauro occupato, in Ciliciam irrupis-
lempus, quo orta est haec prior teinpestas, quando, sent, vincitur Nigri exercilns apud Portas Cilicias,
quo anno haec speciosa Christianos laedendi occasio neque ita mullo post ipse Pescennius interficiltir. Sed
extiterit, demonsiravimtis. hic ego qiiosdam miraturos suspicor, qnid sit, quod
| 8. — Initium vexalionit Chrittian. ex anno quo me commoverii, ut calculos hic plane diversos ab
periit Albinut demonttratur, hunc vero a. CXCVII. aiiis ponerem, ciim s i n l , qui uliimaui hanc pugnam
iulerfectum ette probatur primo ex ordine belii, quodA . P . C . N . CXCIV. factam exislinient, universi.
SeHnu cum Petecnnio Nigro gettit. Obiter qucedam Quam ob rem mea referre puto, ut recta argumeuia
nQUtinnummis Severi explicanlur, et Mothemii rationetproducanlur, quibus evinci possit, rationes a nohis
etmdantur. rcciissimc fuisse subductas. Primum igitttr vellem
Ad bunc vero investigandum primum ipsis utamur B observari cognumen Imperaioris IU. IV. V . VI. VII.
fcis, qtus eiittmeravimus, calainilatum caussis. lllud VIII. qtiod datum csse Severo in nummis perspicitur.
etitm, quod quasi ansas vulgo dabat ad impugnandam Hoc eum exornatum necesse esl inlra temptis, quod
Ctonuioorum familiam, erat Severi studium conqui- ab exordio imperii ejus effluxit ad illud, quo supe-
rtndi onnes eos, quos cuin Nigro aut Albino adversus ravit Albinum, quia eum legimns, cum imperium
MStelissecompererat. Quod quoniam faclumest,cuni, susciperet, in nummis Imperatorem II. (Vide V a i l -
AJsim exsdncto, Romam victor rediissel (lum enim lantii uumismata Impp. R >m. Tom. II. Ed. 3. Paris.
grarissima in eos supplicia constituil [ V. Dionem, p. 238.), victo autem Atbino, Imperatorem IX. appel-
1. LXXV. c.7. p. 4262. D Herodianuro, 1. III. c. 8. et lalum. (Apud Mediobarbum in Impp. Rom. numism.
Spartianum, in Sevcro, c. 12.13.]) operae pretium est ad 2.197. E d . Mediol. 1730. p. 271.) Enimvcro, cum
videre, quonam anno Albinut cum viia imperium de- nomine Imperatorit, quod ntimeris distinctiirn in num-
posueriL Atque in isto definiendo tantum operae mis reperilur, tum Romanorum Augusti cxornati
curaeque jam positum essc videmus a Mothenuo (in fuerinl, cum quid in bello eo nomine dignnm.gcssis-
diss. budata $ X X . seqq), ut pene isli labori posse- sent (de ea re V . Dionis Cassii Hom. Hit'.., lib. X L .
mns supersedere, nisi quaedam esseut in promptu c. 44. p. 372.): age! videamus, quo referendum sit
qux dici posse contra viderentur. Itaque cum hic se C hoc iutra illud lempus sexies repetitum cognomen
offeral occasio in dubitatiouem vocaudi opinionem lmperalorit. Nempe in isto temporis spatio lcr l c -
qiiamdam popularem, atque ipsa rcs postulel, ut gimtis Severum a Nigri militibus victoriam repor r

paulo aliter rationes subducantur : servato ipso tasse, tresque gentcs Osroenorum, Adiabenorum et
arguinentorura geuere, quod adhibitum est a summo Arabum subjecisse Romanorum potestati. Igitur cum
viro, candide disputabimus quae conseutanea sunt hos, j;im devicto Petcetmio, subegerit, rcferamtis
veriuti ipsi, et quanam in re sentiamus diversa, cognomen Imperalorit VI. VII. VIII. ad viclos hos
salva piclate in lanlum virum, cujus nomen nobis populos (1), ac nomen Imperaturis R i . propter
etiam est post mortera venerabile, adjecta dissen- praJium Cyzicenum, IV. ob pugnam in Nicaeae ac
liendi ralione infra notabimus. Cum ad imperium Gii angustiis, V . denique ob Nigrum apud Portas
venisset Severut, viderehiue Petcennium Nigrum iu Cilicias prostralum, Severo decrclum esse dicamtis.
S j r i a copias parare, quibtis se sibi opponeret, pri- Jam dispiciamtis, cui tandem numcro Trib. Pot. ad-
m u m , ne ex utraque parte premeretur, Atbinum jicianlur singuhe nominis Imperatorii nol;c . nam,
Brilannici exerciius ducem fecil, eique et nunimos si eum cognoverimus, sponte se offerei is annus, cui
decrevit, etaiia honoris monuineiita. Posthac, lecto ^ qucevispugnaassignanda est (i).Alqui cognomen Imp
per Itaham milite et classe exornata, elapso fcre
Inde non minus, Severum fere die Junii 2. summi Imperii
meose Junio (2) A. CXCHI. coutra Nigrum profccius
cUvuin sumpsisse, ex quo die deduceudos simul esse Tri-
(1) Nempe hic liher scriplus esl eo tempore, quo gra- bunitiae poteslatis terniinos non demonslrabo | luribus,
viores calamilates Qiri&tiaiiis expcctauda. erant a Deo- quouiam id quidem facere memitii C. G. Scbwarzium,
nmi adUMibus |ColI. cap. 1.) h. c. ut pobtea dicelur, cum elegantissiinuin virum, iu diss. de moneranda tribunilia
cxttctiuu Severi IU lueem prodiissel, liiuercntque Qiristiani potettaie Auguttorum Ccetturumque Rvm. Obs. IV. Quae
de securiute sua. Scd istuiu lioellum cuin Tcrlullianus cum ita siiit, haud obscurum est tempus, quo Severus
eooipoueret, jani trucidalus eral Hutilius, qui primum Roiua | rofectus est, si quideui recte commemoravit Spar-
aliqiiOLies salutem peiierat fuga, postea nuromis sibi na- tiaaiis (iu vila Severi, c. 8.) eum Komam inlra XXX. uies,
cem cooi| aravenil, sed deuuo capius ad suppliciuin rediit. quam eo veueral, reliquisse.
QvMod ergo necesse est factura esse ante iniquain Severi (1) In numuiis a Mediobarboad a. 196. excilalis, p. 270.
legesn, el novum dat argumeutum ejus quod diximus, Co^iioiiicn Imp. VI. el VII. conjungilur cum Tr. Pol. III.
C&isliajios sub Severo ante eam capiiis dauinatos luisse. etnoiuine Parth. Ai*ab. Parlh. Adiab. aliisque sicois victo-
(2) Nainque incipieute Junio A. fXCIII. RoiuamSeve- ria. Pariter Imp. VIII. p. 271. cuin vicloria Parthica et
rus veuit; quod patettum. cumdies LXVL quos hnperio Tr. P. IV. ac cum iisdcm, liluloquc Arahici, Adiabeuici,
Didii Juliani Dk) (iib. LXXIII. c. ult., p. I2t0.), aut II. in insiTiptione apud Muratoriiim, in uovo thcsauro vet.
meuse. ac5. dies, quos ei Sparlianus (in Juliano, c. 9.) inscript., loiu. I. p. 241. lcgilur.
iribuil, uuuiereuius, iocipiendo a V. Kaleud.; prilis, h. e. (2) Sed forsitau quispiaui dixerit, hos nummos non eo
XXVIII. Marlii, quo die uiteriectum esse Pertiuacem Ju- excusos fuisse tempore, uuo Severcs viclor ex puguis cum
ius dpilohuus (ia vita Pertinacis, c. 13.) refert. Aiqxiret, Nigro rediit, sed postea demuui, ipsumque Sparlianum in
TERTLLLIA»! I. (Quatre.)
407 DiSSERTATlO DE VE(\A i E T A T E 108
III. quod dfxlmus signum esse vicioriae Cyzicensis, A § 9. — Aibitmm A. CXCV11. inierfectum fttme, pro-
conjunctum reperimus cum Trib. P o l . II. (In Laur. batur tecundo * lempore expugnaii ByMatttii.
Bergeri continuatione thesauri Brandenburgici, p. 690.
Vaiiianiii numitm. Impp. Bom. T. L p. 221. 22. el Alterum nec mediocre lelum ad hanc rem exe-
Mediobarbo ad a. 494. p. 269.), baec vero numeranda quendam exisiimari debet tempus, quo expugnatum
cst ab altero die Junii A . CXCIV. ad eumdem diera Byzantium est. Namque boc Dio ait L . L X X I V .
anni sequenlis (Coii. nol. y. hu)us tectionit Schvurxii c. 14. p. 1251. occupatum esse a Severi militibus,
ditt. laud. obs. 11.); cousequens igilur e s i , boc prae- cum is in Mesopotamia commorarelur, h . e. postquam
iium priraum ad postcriorem parlem A . CXCIV. aut Nigrum superavcrat, ac prius quam pergcret adver-
priorem A . C X C V . esse referendum. Porro oum- sus Aibinum. Atqui Byzantinos fame demtim in dedt-
mus apud Vailianlium Severum Imp. IV. Tribuniliam- lionem redactos esse, cum trcs inlegros annos fuissent
que potesialem 111. susiinenlem exhibel, et sunt ejus in obsidione, idem Dio memoriae prodidit L i b . cit. c.
generis nummi pluresapud Mediobarbum; crgoincidit 11. p. 1252.; quare coguoscemus annum, quo Severut
altcra pugna in Nica?ae Ctique angusliis in A . C X C V . in Mesopotamia versalus est, cum viderimus, quando
posteriorem, aut sequentis anni superiorcm parlem. ista obsidio exordium sumpseril. Sed ejus initium con-
Quapropter cognomen imp. V . et ultima victoria a £ junclum arbitror cum iuitio ipsitis expedilionis Se-
Nigro reporlata, non videtur fere alii anno posse v i n - veri contra Petcennium A . CXCQI. quod intelligi po-
dicari, nisi huic, quehi diximus, A . CXCVI. cum igi- lest ex eo, quod vix est cred\\ri\e,Severum, cum Nigro
lur Petcennium iuitio fcre ejus anni prostravisset Se- occurreret, a tergo reliclurum fuisse forlissimam ur-
verus, pergil in Mesopotamiam, indeque conlra Osroe- bem, quam ipsi Nigri milites tenebant, et quo adver-
nos, Adiabenos et Arabes exercilum ducit (Dio, Libr. sis rebus se reccpturi fuissent; idemque cum re ipsa
L X X V . init.). Facla baec omnia esse oportet sex fere oplime consentil. Fac scilicet mense fere Septemhri
mensibus (nisi mavelis ultimam partem anni p r x - A . CXCIIl. Severum hujus oppugnationis initium per
ccdeniis Nigro mortem atlulisse), cura, bocanno ver- miliies fecisse (Roma enim, Junio pene praeterlapso,
lcnle jam contra Albinum profeclum esse Severum, disccsserat $ VIII. n . y . ) ; incidet sane expugnalio
ralio ipsa temporis suadeat-, ut suo loco apparebit. ipsa, si post triennhim inlegrura facta est, in Septem-
A l quo fieri paclo potuit, ut mensibus lam paucis tol brem A . C X C V L , quo tempore Severum in Mesopo-
tantasque beliicosissimas gentes subegeril? At istud lamia fuisse apparet ex iis, quae in superioribus dicta
quidem potest animo pulciire coucipi; nam ipse Dio sunl. Quam obrem non est necesse, u l a nativa po-
c. 2. libro cit. harum genlium urbes a tribus Severi lestate vcrborumEnt5Xov,rfieTS} #>6v©v recedamus,quo
ducibus, non a Severo ipso, caplas esse ait;quod C se a Tiilemontio adduci passus esl Mothemiut 6 /xow«-
factum forsitan est, cttm jam Albino obviam Severus plrtiu cujus interprelatio, ni failor, vi quidem verbo-
ivissct; nam, eo discesso, Lcetut se his adversariis rum non facit satis. Itaque cum mense fere Septembri
opposuil, ut videlur ex eodem Dione, c. 9. aut jara in Mesopolamia versatus foerit Severut, nisi A.CXCVI.
aliquanlum eo tempore, quo Nigrum Severut pcrse- jam in finem inclinato in Galliam venire non poluil.
quebatur; plurima enim tum fccit per duces suos: aut Neque vero poslea quam in Mesopolamia Severut fue-
fuil Severut qualicumque barbarorum suppressione rat, usquam legimus eum conlra Otroenot, Adiabenos,
contentus. A c videtur certe Severut noiuisse bas Arabetque fuisse profeclum; hos enim, lesle Dione
sibi gentes prorsus subjicere, nec jam tum subjecissc, 1. L X X V . c. 3. p. 1257. cum Nitibi, in*urbe Mesopota-
cum, ducibus contra bostes emissis, aliena Nisibi miae, Severut otium sibi daret, Laternut Candidut atque
ageret, ipseque demum post viclum Aibinum bas Lcelut, Severi duces, subegerunt. Unde cfflcitur, fa-
provincias summo impetu adoriretur; quod ipso con- mam de seditione Albini ad Severum in Mesopotamiam
iirmari posset Herodiani silentio, qui de bis gentibus fuisse allatam. Enimvero non abhorret, Severum, qui
isto temporc victis nihii habet omnino. Itaque haec celerilate consilii imprimis utcbaiur, statim dcvicto
prima iex sanciatur: antefmem A . C X C V I . Severum Nigro misisse, qui Albino, occasione allatarum lilte-
contra Albinum non fuisse profeclum (1). ^ rarum, insidias faccrent, et hae quidem repenle de-
lectae suncquocircamagisapparet, fcre AnnoCXCVI.
vita Severi. e. 9. signiflctre, quod Severus non nisi post verlente Severum in Galliam concessisse (1)»
alterum prelium in aogustiis Cii et Nicaeae ad senatum hac
de re scripserit. Sed praeterea, quod Spartianus discrepat tiendum] Legatos istos integro fere anno acquievisse,
aliouanlum io narranda hae re a caeteris, iisque primariis antequam litteras Albino tradidissent, et, cum A. CXCV.
scriptoribus, nec nisi de prima alieraque pugna loquiiur prope exeunte demum delectae nae fuissent insidia», Se-
in isto loco; negari vix notcst. quoniam cognomen Imp. verum, qui currenti similior quam profidscenti recte dici-
III. IV. V. cum diverso platie Trib. Pot. numero conjun- tur a Moshemio, vel integrum fere annum CXCVL otio
gitur, bocTrib. Pot. signo indicari annos eos, quibus ipsam transegisse, vei Albino lantum concessisse temporis, ut
ab hostibus vicloriam ter reportavit. vires colligeret: cum ad veiitatem sit multo propeflsius, si
(1) Atquc hic nos non audemus plura ex ordine rerum auis dicat, quod A. CXCVL pr6pe vertenie Severus pro-
gestarum, qu3s commemoravimiis, deducere, sed postea iectus sit adversus Albinum, ncque multuin temporis prae-
dabimus. Judicari autem ex dictis potest de eo, quod pla- termiserit, quo bello dimicare cum Albioo potuisset.
cuit Moshemio T * J X O W T J (in laud., diss. §21.) A. CXCIV. (I) Aliam viam iogressus est Moshemius, $ 22. Nam-
pcriisse Nigrum A. CXCV.; legatos in Galliam ad inlerfi- que A. CXCVI. inqoit expugnatam esse Bjzantraorum
ciendum Albinum a Severo missos, et hoc anno prope urbem; hanc vero^ Herodian,* teste lib. III. c . 6. nondum
cxeunte insidias eorum deprebensas fuisse; quo facto A. fuisse in potesutem Imperatoria redactam, cum Albino
CXCVI. citissime in Galliam Severus venisset. Vix credi- occurrerel; igitur eum esse contra Alljinum avuno CXCVI.
deriui ( nam de tempore praeliorum jam dixi, quid sit sen« profectum. Quod argumentum, haud nego, e&e roajorem
109 AC DOCTMNA SCRIPTORUU TERTULLIAN'.
§ 10. — Probaturtertw,ex mut#, qu$ Cmatedius C#-
tororfupiiJftlim# SC/ft«erejrit.
Sed isfa qutdem ut nondum daat ceriam viatn ae«
curate cognoscendi aumim Albim fatatan, propterca
qaod noadnm apparet quandiu ista 4e summa bnpe*
rii dimicatio duravcrH, magis, opinor, nebis scrupn-
Jum eximci tempus diguitati* Carsftreac CarexaUo coi-
laUc,exqnee(Kcietur, Alkinum A.CXCVU.pamsfte(i).
Swnl enia intiquitatis menumeota qnsedani, qualia
110
A mokslus fuerai. Neqne is lali modo eUrissiuus qui-
btttdant hajus (araitiae komiftibtri uun videtor gralifi-
cari voluisse, cura* vide idbtm, beilum Partbis aliis-
qtte Oiicntis gentihus intulisset, a qtto perfeclo non
reditt priu*, quam boc idem edietum adversus chris-
tianos promoigasset. Namque tura quidem tot erat
bellis cum fortisfttmift ualionihus iropikaittft, at credi
vix poesit, eum de istiuswodi renus eogitasse. Sed
verba etiam Tertulitani sunt eft , ut faciie appareat f

JPogrcs (In critica Annaiium Ecciet. Coctmru Card. Ba- Severum nen has qutdem , sed alks tamen fenuuas,
roniL Sec. 11. ad a. e. CXCVII. ntun. «. Edit. Paris. virosqne claris>imos co tempore laesune, a quibus is
1680. p.M.), exqoe Gutherio Mo$kemiu$ aturtrt iadiftft, cbristianos cnpiebat disccmi. Atque ego non video,
laad. § XXUi. inquibus Laierano et Rufino Co$$. Ca* ftd qnale tempns possit vis hitis Miata referri, nisi ad
racalttu Uetar ex SC. De$HmUu$ vocatur. At Ulo co- id , qtio interfeetot Spartkmut refert (in Sev. c. 42.)
ganarine quamvis jam Caraeailut a | atre tum exor- iKnumeree Albini partium virot, inter quot muUi prin-
natus fuis>el, cum Severut adveisu» Aibinum proftcts- Bcipet civUaiit, mnitee feminat itluttret fuerunt : prop-
ccretur (V. Spartianum in Severo. c. 49.); istud lanea lcrea, qued ista in re inter hos scriptores est vel in
Rttsqnam reperimus a senatu coafinuatum esse prias, verbis quaedam similitudo. Ego vero vix dubito, quin
quam viclor Severut Romam , prostrato Atbtne , re^ Severut horuni clirislianorura quasi tutelam suscepc-
lin» enim Sevemm legimus Cesorrttt £ « J * U H rit, eosqne oinaverii teslimonk) tali, quo doceret,
fiitum $uum Anioninum appetlari yutitte ( ap. eos non esse ex amicis Albtni, ne populus, caussam
Spart. L . c. 44.). A l enim Laieranum ei Rufhtum am> Impcratoris praetendens, hos chrtstianae religioiii ad-
toies fitisse A. p. N. C. CXCVIL doceut fasii nni» diclos insequeretur, raperetque in judieium, quibns,
vcrsi; itaque sit boc, Albinum eodemanno (et XI. mu* nhi qtrod dirfstiani essent, aliud nthil vitio vcrti po-
dtmCaUud. Marl. quemadmodum habei Spartumus. L . tcrftt. Yermn igitur sit illud, slaiim post morlem Ai-
c. c. 11.) cum vita imperium imisisse. Qme coin ita bini et ante Severi profectionem coirtra Parthos, i. e#
gint, patct quod eluciendum promisimus, ex bac occa* A. CXCVH. popuhim ehrtstiftnos vi afgressuro fuisse.
sione plebi ad cbristianos vexandos post Aibhd inte»
riiom nata, istas prtores Cbristiattorum calftmitates $ 1 2 . — Idem demonstratur ulteriut ex cetate
A . CXCVll. initium eepfefte. G
Apotogelici Tertultiani, ccetcrorumque tibrorum ,
§ 41. — E loco quodam Tertulliaiu ad Scapuiam, 9111 qui eum antecetterunt.
cum alio Spartiani conferlur, otjendilur a. CXCVll.
inttium cepitte priorem hanc vexaiionem Chritliano- Dcnique et hoc non leve est argumentum nostrae
rum. sententhe, qnod apparcat, Apologeticum TertuHiani
non po*& litteris mandatum esse, nisi ante illas
Aecedimus ad alterum argomenlum, ex quo ini- leges Severi; de qua re ncmo dtibitare potcst, qui
tium istius tumultus a plebe excitati deftnire velebft- cogiiatehnnc tibellum tractavit. Scdpoteritex iis,
tnus, locum istum quidem superius § 6. prodectum quae postca disputabimus, nullo negotio intelligi,
e libro Tertulliani ad Scapulam, in quo Sevemt dtci- Istam defensioncm vctcrum cliristianorum aetafe in-
tar, 1 Clarissimas feminas clarissimosque viros sectaB feriorcin esse liliris cjus ad martyres, de spectacttlit,
t christianae non modo non laesisse , vernm ct exor- atque de idololatria. Vicissimque me spero ita eflec-
c nasse testimonio, populoqtie in ehrislianos ftirenti lurum , qttod ist c rcligionis chrislianx vindiciae scri-
t restitisse. 1 Qtiod cum Severut non leccrit eo tem- ptac sint stib iniiitim A. CXCYIII., tit nemo vel
pore, quo jnm edictum opposucrat reiigioni christia- mcdiocri in his judicio praeditus de ista re duhitare
norum, qiiemadmodum ibi disputavhnus; assignan-JJ possit. Qitare tttm apparebit, libros de Spectacutit
dus est ei rei annus, quo Severut nondum bac lege atque de idololatria nulli alii anno posse assignari,
nisi A. CXCYIIL Enimvcro Tertutlianut martyres
vim meo habilurum, nisi Herodiani verba pugnarent cum proprio libello ad constantiam concordtamque hor-
iis, quae tradita sunt a Diooe Cassio, qui Severum ait nun-
tium de capto Byzanlio in Meso|>oiamia accepisse. Atque tatus est prius, quam se accingeret ad scrihendos hos
is merito audiendus est, et repudiatida Herodiaoi aucto- duos, quos diximus, libros. ltaque necesse est dicere,
ritas, quod iam egregie monuit V. C H . S. Reimarus in
Dot. ad Dion. Cass., p. 1232. § 70. ct 1256. S 1. librum ad martyret ferc A. CXCVII. in lucem edilum
(I) Usi siunus ad banc rem efficieftdam dignitate Cara- fuissc. Quac una rcs noslram sentenliam de anno,
caili Caesarea, cum Moshemius matuerit ad eam rem di-
gnitatem Augusti Caracallo collatain adhibere. Sed istius qno haec superior vexatio christianorum inccpit, po-
Ci.irissiim Viri partes deserere hic satios cst visum. Na», nit extra omncm dubiiaiioncm. Namque h i , quihus
p.66.Caracalla,inquit,Augusti diguiiate ornatusesieo anno,
qui praelium Lugduuense est conseculus. Itaque cum con- librum obtulit, jam fuerunt propter rcligionem chris-
stet, cum bancA. CXCYIII. aecepisse, Albinus A. CXCVIL tianam in vincula conjecli, manyretque isti detignati
occubuii. Hujos argtimenti, dubito fere, an superior pro-
nositio cx omuibus, quos habemus, scriptoribus sit mam- argumento sunt, lum Deorum cullores viin christia-
iesta, nisi eadem esse censeator cum aiterade ejus digm- nis intulisse. Sed obiter haec ferc; nunc plura de
ute Augusti A. CXCVIII. suscepu, qu33 consentit cum
omoibus ejus rei signiQcanda? mooumentii. libria his ipsis dabhnus*
 407 IMSSERTATIO DE V E R A 42TATE IW
U l . quod tilxlmus signum e&se victoriae Cyzieensis, A § 9. — Aibinum A. CXCVll. inierfeetum fms$e pro-
9

conjunclum reperimus cum Trib. P o l . II. (In Laur. palur tecwnio a lempore expugnaii Bytaptii.
Bergeri conlinuaiione tkesauri Brandenburgici p. 690.
9

Vaillanlii numitm. Impp. Bom. T. L p. 221. 22. et Alterum nec mediocre lelum ad hanc rem exe-
Mediobarbo ad a. 194. p. 269.), bacc vero numeranda quendam exislimari debet tempus, quo expugnatum
cst ab altero die Junii A . CXCIV. ad eumdeoi diem Byzanlium esl. Nainque boc Dio ait L . L X X I V .
anni sequentis (Coll. not. y. hujut teclionit SchvarzH c. 14. p. 1151. occupattim esse a Severi mililibus,
ditt. laud. obt. 11.); cousequens igimr c s i , boc pne- cum is in Hesopotamia commoraretur, h. e. postquam
iium priraum ad posicriorem parlem A . CXCIV. aut Nigrum superavcrat, ac prius quam pergcret adver-
priorem A . C X C V . esse referendum. Porro oum- sus Albinum. Alqui Byzantinos fame demum in dedi-
musapud Vaillanlium Severum Imp. IV. Tribuniliam- lionem redactos esse, cum trcs inlegros annos fuissent
que poteslatem 111. sustinenlem exhibet, ct aunt ejus in obsidione, idem Dio memoriae prodidit Lib. cit. c .
generis nummi plures apud Mediobarbum; crgo incidit 11. p. 1252.; quare coguoscemus annum, quo Severua
altera pugna in Nica?ae Ciique angusliis in A. C X C V . in Mesopotamia versalus est, cum viderimus, quando
posteriorem, aut sequentis anni superiorem parlem. ista obsidio exordium sumpseril. Sed ejus iniiium c o n -
Quapropler cognomen imp. V . el ultima victoria a £ juncttim arbitror cum initio ipsius expeditiouis Se-
Nigro reporlala, non videtur fere alii anno posse vio- veri conlra Petcennium A . CXCUI. quod intelligi p o -
• dicari, nisi htiic, quetn diximus, A . CXCVI. cum igi- test ex eo, quod vix est credihile, Severum, cum Nigro
lur Petcennium iuitio fcre ejus anni prostravisset Se- occurreret, a tergo relicturum fuisse fortissimam u r -
verus pergil in Mesopotamiam, indeque conlra Osroe- bem, quam ipsi Nigri milites tenebant, et quo adver-
9

nos, Adiabenos et Arabes exercitum ducit (Dio Libr. 9

L X X V . init.). Facla baec omnia esse oportet sex fere
mcnsibus (nisi mavelis ultimam partem anni pra>
ccdentis Nigro mortem atiulisse), cum, hocanno ver-
lcnte jatn contra Aibinum proteclum esse Severum,
ratio ipsa temporis suadeat-, ut suo loco apparebit.
A l quo fieri paclo potuit, ut mensibus lam paucis tol
tantasque bellicosissimas genles subegeril? At isttui
quidem potest animo pulchre coucipi; nam ipse Dio
c. 2. libro cit. barum gentium urbes a tribus Severi
ducibtis, non a Severo ipso, caplas esse ait; quod
factum forsitan est, cum jam Albino obviam Severut
ivissct; nam, eo discesso, Lcetus se his adversariis
opposuit, ut videlur ex codem Dione c. 9. aut jam
9
sis rebus se reccpturi fuissenl; idemque cum re ipsa
optime consentit. Fac scilicet mense fere Septembri
A . CXCIII. Severum hujus oppugnalionis initium p c r
milites fecisse (Roma enim, Junio pene practerlapso,
disccsserat J VIII. n. y . ) ; incidet sane expugnatio
ipsa, si post triennium inlegrum facta est, in Septem-
brem A . C X C V L , quo lempore Severum in Mesopo-
lamia fuisse apparet ex iis, quae in superioribus dicta
sunt. Quam ob rem non est necesse, ul a nativa p o -
testate vcrbortimE;ti6>ey,Tfuristf>4vevrecedamus,quo
C se a Tiltemontio adduci passus est Mothemiut 6 /IOUK-
plxriif cujus interprelatio, ni failor, vi quidem verbo-
rum non facit satis. Itaque cum mense fere Septembri
in Mesopotamia versatus fuerit Severut nisi A . CXC VI.
9

aliquantum eo tempore, quo Nigrum Severus perse- jam in finem inclinato in Galliam venire non poluit.
quebatur; plurima enim tum fecit per duces suos: aut Neque vero postea quam in Mesopotamia Severut fue-
fuit Severus qualicumque barbarorum suppressione rat, usquam Iegimus eum conlra Otroenot, Adiabenot t

conlentus. Ac videlur certe Severus noiuisse bas Arabetque fuisse profeclum; bos enim, tesle Dione
sihi gentes prorsus subjicere, nec jam tum subjecissc, I. L X X V . c. 3. p. 1257. cum Nitibi in*urbe Mesopola-
9

cum, ducihus contra bosles emissis, aliena Nisibi miae, Severut olium sibi daret, Laternut Candidut alque
ageret, ipseque demum post viclum Albinum bas Lcetut, Severi duces, subegerunt. Unde cfflcilur, fa-
provincias summo impetu adorhretur; quod ipso con- mamde sedaioneAlbinia&Severum in Mesopotamiam
ftrmari posset Herodiani silentio, qui de his genlibus fuisse allalam. Enimvero non abhorrel, Severum, qui
isto tempore victis nihil habet omnino. Itaque baec celerilate consilii imprimis ulcbatur, statim devicto
prima lex sanciatur; antefmem A . C X C V I . Severum • A /^ro misisse, qui Albino, occasione aliatarum l i l l e -
T

conlra Albinum non fuisse profeclum (1). ^ rarum, insidias facerenl, el hae quidem repente dc-
vita Severi. e. 9. signiflcare, quod Severus non nisi post
alteram prselium in angustiis Cii et Nicaes ad senatum hac
de re scripserit. Sed praeterea, quod Spartianus dlscrepat
aliquantum in narranda hae re a caeteris, iisque primariis
scriptoribus, nec ntsi de prima aileraque pugna loquitur
in islo loco; negari vix notest. quoniam cognomen Imp.
III. IV. V. cum diverso plane Trib. Pot. oumero conjun-
gitur, bocTrib. Pot. signo indicari annos eos, quibus ipsam
ab hostibus vicloriam ter reportavit.
(1J Atque hic nos non audemus plura ex ordine rerum
gestarum, quas commemoravimus, deducere, sed postea
dabimus. Judicari autem ex dictis potest de eo, quod pla-
cuit Moshemio *o v«**i\n (»n laud., diss. § 2 1 . ) A. CXCIV.
periisse Nigrum A. CXCV.; legatosin Galiiam ad interfi-
ciendum Aibinum a Severo missos, et hoc anno jrope
oxeunte insidias eorum deprebensas fuisse; quo facto A.
CXCVI. citissime in Galliam Severus venisset. Vix credi-
deriui ( nam de temporc praliorum jam dixi, quid sit sen«
tectae sunt:quocircamagisapparet, fere Anno C X C V L
verlenle Severum in Galliam concessisse (1).
tiendum) Legalos istos integro fere anno aoquievisse,
antequam litteras Albino tradidissent, et, cum A. CXCV.
prope exeuote demum delectae hae fuissent insidiae, Se-
verum. qui currenti similior quam prohViscenti recte dici-
tur a Moshemio, vel integrum fere annum CXCVI. otio
transegisse, vei Albino laotom concessisse temporis, ut
vires colligeret: cum ad veritatem sit muito propensius, si
auis dicat, quod A. CXCVL prope verteote Severus pro-
iectus sil adversus Albinum, ncque multum lemporis pras-
termiserit, quo belio dimicare cum Albioo potnisset.
(1) Aliam viam iogressus est Moshemios, § 22. Nam-
qoe A. CXCVI. ioquit expugoatam esse Byzantinorum
urbem; hanc vero, Uerodiao.i teste lib. III. e. 6. nondum
fuisse io potestatem Imperatoria redactam, cum Albino
occiirreret; igitur eum esse conira Albinum anno CXCVI.
profectum. Quod argumentum, haud nego, esse majorem
 r
109 AC DOCTRINA SCRIPTORUU T E R T U L L I \ N . 110
{to. — Probelur ttrtio, ex a*ne quo CmatediusCm* A a&okslus faerat. Neque is lali medo etarissiuus qui-
t

saris dignitatem $ SCtomttepit. htttdant Jiajus (amiliae koaiiaiaas lam videtar gratifi-
Scd isia qnidem ut nondum dant certam viaoi ac* cari voltiisse, cura^ vk*o AJtbim, beUum Pariuk abts-
curate cognoscendi aunum Albim fetaktt, propterca que Orieulis gcnlibus intulisset, a quo perfeclo non
qnod nondum apparct quandiu ista 4e suaama impe* reaui prius, quam boc idem edictum adversus chris-
rii diniicatio duravcrtt, magis, opinor, nabis scrupa- Banos promolgasset. Namque turn quidem tot eral
lum exiroct tempes digmialr* Caraareac CaracaUo c o l - beiiis cum (orussiaiis natiouibus implkatua, vt credi
htas,ei qaoefncieiur, Aibwum A . C X C Y l l . periisse (1). vix poasit, eum de istiuamodi rebus pegitasse. Sed
Smii enim aoiiquiuiis menaueata qaaedam , quaiia verba etiam Tertuiliasti sunl e a , ui faeUe appareat,
Pamut (In cntica Atmatium Ecclet. Cccsaru Card. Ba- Severum nen has quidem , sed aUas tamen femiiias,
ronii. Sec 11. ad a. e. C X C V I i . nom. « . Edit. Paris. virosqne claris>Mnos co tempore Issiaae, a qaibus is
1680. p.tt.), exqoe Gmtherio Motkemiet atualfi iadias, cbristianos capiebat dtscerai. Atqua cgo non video,
Lmd § XXIII. in quibus Laierano ei Rufino Cost. Ca» ad qnale lempas poasit vis ratis illata referri, nisi ad
racallut Uetar ex SC. Destinatut vocatur. A l illo co- id , que interfeetot Spartianut referl (in Sev. c. 12.)
gaomine quamvis jam Caraeallut a | alre tum exor- iKnmmcree Albini partium virot, inter quot muiti prin-
aalus futsiet, cum Sewerut advasns Albinum proftcts* Bcipet civitatit, mnttrn fcmince iltuttret fuerunt : prop-
cerclur (V. Sparlianum iu Sewera. c. 19.); isiod lanea terea, quad ista in re inter hos scriptores est vel in
aasqaam rcperiaius a senatu coafirmatum esse prias, verbis qurodam similitudo. Ego vero vix dubito, qiiin
quam viclor Severut Romam , prostralo Atbtne, re- Severut horum christianorum quasi tutelam suscepc-
diisset; tum enim Severum legimus Ceetarem Btuma- r i t , eosqne ornaverit lesiimonio l a l i , quo doceret,
um pUam tuum Anieninum appetlari juttitte ( ap. eos Hon esse ex amicis Atbini, ne populus, caussam
Spart. L . c. 14.). A l enim Laieranttm ei Rufinum c<m> ImpcralOfis praetendens, hos christianae reiigtoni ad-
itks fuisse A . p. N . C . C X C V U . doceui fasii w i i . dictos msequeretttr, raperetque in judteium, quibus,
versi; itaque sit boc, Albinum eodemanno (ei X L m u * nrsi qtrod diristiani essent, aliud nHiil vitio veni po-
itmCaieud. Mart. qttemadmodum habet Spartiaaus. L . tcrat. Verum igitur sit iltud, slatim post morlem Af-
c c. II.) cum vita imperium amisisse. Quffi cum ita bini et ante Severi profedionem coirtra Parthos, i . e#
siut, patet quod eJficicndum promisimus, ex Uac occa» A. C X C V H . popuium ehrtstianos vi aggressuro fuisse.
tione plebi ad ebristianos vexandos poat Aibm intc*
ritam nata , istas priorea Cbristianorum calamitatea j U . — ldem demonslratur ulteriut ex cetate
A. CXCVIl. initium cepfeac* ^ Apotogetici Tertulliani, ccetcrorumque tibrorum ,
| II. — E loco quodam Tertulliaiu ad Scapulam, qui qui ewn antecetterunt.
cum alio Sparliani conferlur, otJendilur a. CXCYU.
Dcnique el hoc non leve est argumentum nostrae
initium cepitse priorem hanc vexaiionm Chrittiano-
sententhe, quod apparcat, Apotogcticum TertuHiani
rum.
non po^e Ittteris mandatum esse, ntsi anle illas
Accedimus ad alterum argumcnluia , ex quo ini- leges Sererf; de qua re ncmo dtibitare potcst, qoi
tium istius lumultus a plebe excitati deftnire valeba- cogitatehnnc Ubellum tractavit. Scdpoteritex i i s ,
mus, locum istum quidem superius { 6. prodectuin quae postca disputahimus, nullo negotio intelligi,
e libro Tertulliani ad Scapnlam, in quo Severut dici- istam defensioncm vctcrum cliristianorttm actafe i n -
tor, c Clarissimas feminas clarissimosque viros sectaB feriorcm esse liliris cjus ad martyret, de tpectactttit,
« christianae non modo non laesisse , vcrum ct exor- atque de idoloiatria. Vicissimque me spero ita effec-
i nasse tcstimonio, populoqtie in christiaiios furenti torum , quod istv religionis chrislianae vindiciae scri-
« restitisse. > Quod cum Severut non lecerit eo lem- ptac sint sub iniiittm A . CXCVIII., ttt nemo vet
pore, quo jam edictum opposucrat reJigioni christia- mcdiocri iti his judicio pracditus dc ista re duhitare
norom, qiiemadmodum ibi disputaviinus; assignan- J J possit. Quare tum apparebit, libros de Spectaculit
dos est ei rei annus, quo Severut nondum bac lege atque de idolotatria nulli alii anno posse assignari,
nisi A . CXCVIIL Enimvcro Tertullianut martyres
vim meo habilurum, nisi Herodiani verba pugnarent cum proprio libello ad constantiam concordiamque hor-
iis, quae uradita sunt a Dione Cassio, qui Severum ait nun-
tiuin de capto Byzantio in Mesopotamia acceplsse. Atque tatus est prius, quam se accingerct ad scribendos hos
is meriio audiendus est, et repudiauda Herodiaoi aucto- duos, quos diximus, libros. Itaque neccsse esl diccrc,
ritas, quod iam egregie monuit V. C H. S. Reimarus in
not. ad Dion. Cass.. p. 1252. § 70. ct IfflB. § 1. librum ad martyret ferc A . CXCVII. in luccm cdilum
(I) Usi sumus ad banc rem efficiendain dignilate Cara- fuissc. Qtiae una rcs nostram senienliam de anno,
calli Caesarea, cum Moshemius maiuerit ad eam rem di-
pnitatem Augusti Caracallo collatam adhibere. Sed istius qno haec superior vexatio chrislianortim inccpil, po-
CLirbsiim Viri partes deserere hic satius est visum. Nam, nit extra omncm dubitalioncni. Namque ht, quihus
K66.CaracallaJnquit,Augusti digitiute ornatus esteo anno,
qui praelium Lugduuense est cousecutus. Itaque cum con- librum obtulit, jam fuerunt propter rcligionem chris-
cum hancA. CXCVllL aecepisse, Alblruts A. CXCVIL ftanam in vincula conjecli, martyretque isti designati
occiibuii. Hujus argumenli, dubiio fere, an superior pro-
POMUO ex oinuibus, quos habemus, scriptoribus sitmam- argumento sunt, tum Deorum cultores vim christia-
iesta nisi eadem esse censeatur cum aitera de ejus digm-
t nis intulisse. Sed obiter haec ferc; nunc plura de
tate Augosti A. CXCVIII. suscepu, qu33 consentit ctun
omaibus ejus rei signiflcanda? mooumentii. libria liis ipsis dabhnus*
III DISSEKTATH) DE VERA i E T A T E 1«
§ 15. — JEtat ipta librorum huju$ generi$ definiturA tianos oslendunt jam muitis* cruciatibus tormentis-
ita, uttiberad Martyret A. CXCVIJ. tit exaratut. qtie exagitatos. Neque ego nunc vereor, nc hunc
Hoffmanni conjecturce exptoduntur. libellum in numerum eorum referant nonnulli, quos
TertutUanus composuit, cum ab amicilia ortbodoxae
E s l igitur iutcr hujus generis libros is primus, Ecclesiae se removisset; ipsa enim libelli aetas id qui-
quem Tertutlianut ad Martyres perscripsit. Cujus dem non permiliit, si verum est id quod diximus
libri argumemum ipsuin jam tum siisceplas adversus alias, § 3, TeriulUanum Jiuic anle A . CC. bellum
chrisiianos inimicitias demonslral; esl euim detigna- non intulisse. Qua in re vidcmus Hoffmannum a no-
fit Martyribus dicatum (coll. c. l . ) ; i n o d o cousti- bis, ut solet, dissentientem, sed ad opinionem suam
tuendum est i d , fuerinlne isti ante, an posl Severi confirmandam usum argumento tali, ex quo magis
edictum in carcerem conjccti; atquc illud mihi ma- appareat id quod nos coiura volebamus (diss. cit.
gis placel pluribus de causis. Primum, quoniam § 10.), videlicet martyres istos, ad quos est oralio
cliristianos non Jmperatoris sed Procontulit judicia Tertulliani directa, existimat partiin orthodoxos
9

sustinere dicit c. 2. Quod quidem, baud nego, fuisse, parlim Montanistas; idque effecisse, uldis-
dici etiam a Tertuliiano poluisse, si Pracsides adhi- sensio nata sit inler eos, quam ex aniinis tollere
biti Tucrint ab Imperatore lcgibus conira chris- conatur Terlullianus sub libri iititium. Scd ad unieo-
tianos dimicanle, propterea quod Praesides eas exe- dos eos opus erat hortalore inquit Hoffmannu$ qui
9 9

quebantur in provinciis : scd tamcn ex eo priinum utrique parti bene cuperet, quatis erat TertuHianus
oriiur haud inepla suspicio, ipsa hac violentia eo Montdni$ta et in calhoticos quidem soepe peracerbut,
9

tempore Praesides magis usos fuisse, quam ipsum neque tamen eo$ ita ut hasrelicoe perosus. Audio.
Augustum. A l si istud argittnenlandi genus videatur Sed ut utraque. pars initnicitias depoitat, certe non
in utramqiie partem posse disputari, hanc conlrovcr- requirilur ut is qtii pacem conciliare studel, utri-
siam dtrimil haud dubie id , quud cst ad calcem nos- que dissenlicntiiiin faveat. Illud nimirum necesse est
iri libelli, ubi : ad hoc quidem inqtiit, (patiendum
9 potius, ut dissidentes inter se, cum eo qui pacem
io cauba Dei) vel prcesenlia nobis tempora documen» conciliat concordent. Planius dicani. Oinstat ex
ta $int quantce quatesque personce inopinalos natalibnsscriplore nescio quo, cujus verba iiabet Eutebiut II.
9

ei dignitatibus et corporibus et cetatibus sui$ exitu$ E . V . c . 16. p. 232. edit. Cauiabrig. Readingii, eos,
referunt, hominis caussa; aut ab ipso $i conlra eum
9 qui puriori Ecclesiae addicti erant, adeo contempsisse
fecerint, aut ab adversariis ejus sipro
9 eosteterint; Montanittat, ut, si casu conjecti cum ipsis fuerinl iu
quod pertinere ad tempus, quo abaemulis imperii Q vincula, semper a Monlanistis disscnserint, atque
Severus tutum redderet orbem Homanum, nullo delrectaverint eorum societatem. Ideiu vero non
modo dubitari potcst. Nam cum sublatus e medio potesl de Montanistis dici, cum ejus rei nec ulla
easet Atbinus, tum maxime Severum animadvertisse exstent vestigia, quiu potius ipse Teriullianut etiain
9

in hos, qui steterant a Nigri Albinive partibus, in iibris iis quos popularis Ecclcsiae doctrinis oppo-
tantum ignorant i i , qui loca superius adducta haud suil, Ptychicot ab hacrcticis subtiliter distinguat; nec
inlellexere. Ex quo non minus licet cognoscere, ad nllam rem, quae credendoium a christianis regu-
quo modo potuerit Tertullianus dicere ( c . 2 . ) lam attingercnl, discordes essc Moutauistas ct ortho-
hos designatos martyret, quihus, nostrum lihelluro doxws confirmet. Fac igilur, lum jam TertulUamm
eomponendo, aliquod alTerre allevameuium voluit, seccssiouem fecisse ah ortbodoxoruin decreiis, cum
no« participare solemnes nationum dies neque ccedi
9
librum couscriberet; potuitne bona cum spe lentare
tpectaculorum clamoribut. Quanquam enim me non
pacem inter dissideutes captivos resUiurandam? Non
prorsus praeterit, ludos etiam editos fuisse eo tcm-
admodum puto. Abhorruisset enini fere a cousuetu-
pore, quo superior Severus a P.irthis caeterisquc bar-
dine eorum inter captivos qui orthodoxac Ecclesiae
baris rediissel; facit tamcn hoc ipsum argumenlum,
se socios dicebant, seqtii pncccpta hominis cujus
quod ad erigendos mariyrum aniiuos petit a viris
D sectam detestabantur velieincutius. Coutra ea, si
clarissimis, qui idem experti erant fatum, ut ludos
lanqtiam civis purioris Ecclesiac haec scripsisse dici-
intelligamus cos, quos cdilos novimus proplcr viclo-
tur Tertullianut; islud ccrle odiuin dici non potest
riam a Nigro magis eliam ab Albino reportatam.
9
impedimenlo ftiisse, quomiiius ct MonUnist:c ea,
Caeterum cgo nou dnhiio primum locum noslro
quibus monili esseut, aiuice accepturi fuisseuU
libello vindicare iuter eos, quorum atas certa qua-
Imo vix mihi persuadco, Tertutlianum ad pacem
dam ratione cernitur, proplerea quod Tertutlianus
marlyribus commcndandam usuruin fuisse hoc argu-
non modo coir.memorat muluam candidatoriim Im-
menloCap. I, quod, si paci cuin aliis studcrent,
perii advcrsus partis coutrariae socios violentiam,
possent forte aliquaudo et aliis pacem conferre;
quaro rem dici non potcst cxtitisse, uisi eodem an-
cum sciant omnes, qui ejus lihrum de pudici-
no quo pcriit Atbinus h. c. A . C X C V I I . ; sed etiam
9
tia legerint (c. 2 2 ) , quam acerbe de isto more
menlioncm injicil calainitatum, quas subiere cbris-
dandi pacis libelios judicavcrit. Denique exem-
tiani, tanquain earum, qu;c nunc quidem iuitiuin
plo hominis auctorati, quod est in nostro libeilo
ceperint; c i lcriquc omncs libri, quibus scribendis
C 5. non minus, quam in primo ad nalionet lihro
occasioncm bac lcmporum pcrlurbalio dedil, chris-
c. 1 8 , non cst, quod diu immorcmur. S i l sane
 113 AC DOCTMNA SCRIPTORUM T E R T U L L I A N L m
librom noslrum reccntiorem esse illo, quis dicel A $ervir a l^littoireEcclhiattiquedet ttxpremierttiectet§

ca de caussa noslrum esse Monianismi suspec- tom. III. edit. Paris. 1701. in-4°. p. 210.). Sed isli
tum, nisi jam cerio constel id, quod falsitatis posiea opinioni, quo minus calcnlum adjiciamus, impedit pri-
convincerous, libros ad nationet fuisse a Tertutiiano mutn hoc, quod Tertullianut praesides dicat auctores
confeclos, posiquam cum Montanisiis familiaritalem calamilalum in r.hristianos, ot abhorrens videatur ab
conlraxerat? Praeterca si Hoffnwnnut sibi licere pu- ista cautione ac sludio Tertulliani removendi a cbria*
tavit, ul nostrum libellum posieriorcm csse istis tianis omnem suspicioncm neglectae pietatis adversoa
libris dicerei; nobis pari jure licet, lios posleriorcs lmperatorem. Itaque hac ipsa cautione alias Tertut-
exisiitnare nostro; idque eo magis, quo ccrlius est, liano ubivis adhibita, quam hic abesse videmus, addo-
bunc sub vcxationis initium , illos in ipso quasi per- cimurin eam sententiam ut credamus, teinpore editi
turbationis aestu prodiisse. bujus libelli nondum sceleris istius adversus christia-
nos participem fuisse Severum, qualis tamen ftiit A .
§ 14. — Liber de Spectaculit A. CXCVUL con- CCIV. cum ludi isli socculares ederenlur. Dcinde
tcriptut. Dubitationet Tillemontii, Hoffmanni et efficereiur ipsa hac dissentientium opinione, hunc
Dupinii tolvuntur.
librum scriptum esse a Tcrtulliano, cum transiissel
Eadem tempestalc, dubium non est, quin Tertultia- B ad partes Monlanistarum; quod longe secus est, ut
nut librum de Spectaculit cdiderit. Ad quod eflicicn- mox videbitnr, ac repudiatur ab ipsis bis qui secus
d w n nisi uleremur alio argumento, quam hoc, quod existimant. Neque vero aliorsum, quam fere ad hujns
illuin librum cxcilaveril in eo qtiem de idololatria anui CXCYIII. iniiium , hunc librtim referri par est,
scripsit cap. 13, perfacile csset intelligerc, hunc quoniam anleMaium anni praecedentis, vix credibilc
ut minimum A . CXCVIII. Iuci publicae exposilum est, Severum Romam rediisse, cum sint post pug-
fuissc, cum Tertultianut illum eodem fere anno nam Lugdunensem (§ 10.) mtilta adhuc ab ipsocom-
cum christianis coinmuiiicavcrit. Sed docet ipsuro posita (Vid. Herodiani Hist., 1. III. c.8.ed.Boecleri):
cjus in hoc libro conscribendo consilium evertcndi unde fil, ut nec lihellus ud martyret, qui noslro est
i>tain opinionem, quod chrislianis liccrct inleresse superior, nisi ad illiusauni fincm, scriptus possildici.
Spectacuiis, maxime tum edita Spectacula fuisse, Cui si addamus id, quod suo loco docebimus, librum
. quae conlcmpia a christianis tanquam expedito morli de Idolotatria postcriorem esse eo de Spectacutit, et
genere, Deorum cultores dicebanl (de Speri. c. /). eodem annocompnsitum ; hcc uostra de aetate libri
Qu;c quidem valde duhito, an de aliis capi Spe- de Speciaculit senteiitia indc uecessario inlelligeiur.
ctaculis posMiit, quam de i i s , quae propter Severi Alqne hacc eadem libri icias ilemonstral saiis , nou
reditum vicioriamque ab Atbino reportatam , non posse eum haberi in iiumcro eorum, quos addictus
Romae solum, sed per provincias eliam (coll. c. scclae Monlauisiaruin Tertutlianut conscripsit; huic
7.) cdita esse legunlur; qualia isto tempore ba- enim adjunxisse se eiim A. P. C. N. CC.supradispiila-
bet Spartianut in Severo c. 14. Namqtie si Ter- vimus ; neque ulla est ipsi libro iinpressa nota imbuti
lullianum ludos commemorare videmus (c. 16.) de Montanistarum erroribus atiimi. At hic tamcn lihcl-
natalibut el totemnibut regumel pubUcit protperitatibut, lus libro de Corona posterior esl, qucm ncmo Monta-
cumque dicere, nullosa cullu Dcorum immunesesse, ni>mi signa haberc negat. Ita fe»e Hoffmannut in
-eub quocuntque demum nomine et titulo ederentur ; iddiss. laud. § 7 . ; a qtio si raiionem ejus rei postu-
nempe quod diximus suspicatuur. mnxime indttcti las, nostrum prodiisse iihrum rcspondet, « cum pax
eo quod pratidet dicat (c. 50.) pertecutoret dominici Ecclesiae non quidem Scvcri edictis, sed clainoribus
nominit, tcevioribut, quam ipti contra chrittianot tce* populi et Praesidnm anctoritate suhlata csset. i At
vierint, fiammit intultanlibut olim tiquetcentet; cl alio eodem illo argumento adduclus, cum animttm appel-
quodam loco ( c 26.) quod in chrittianot quotidiani lerel ad scrihendum lihrum dc Speclaculis, Tertullia-
leonet expottulentur, ac decernantur pertecutionet. num plane existimo orthndoxae fainiliae sodalem fuisse»
Igiiur jam tum Prasides vexabant Chrisli cultorcs ; Namque vim argiimeiili conlmrii universam in eo
quihus pertinaciam in rejiciendaSpectaculorumvoIup- essc video quod in islo libro de Corona, c. L
laleobjici usu veuerat ( c . 1.). Enimvero diximus Tertullianut bouam longamque pacem cbristianis
§ 7. in caussis violandi cbristianos eam fuisse aoMiuc fuisse dicat; cui quid respondcndum sit, postea
babitam, quod bi sibi religioni ducerent vcnirc ad dabilur commodior dicendi hcus. Scd istud a vcrilale
ludos, ipsamquc hanc saevitiam advcrsus eos jam A . alieuum cst, quod de Spectaculit lihcr scriplus sit
CXCYIL extitisse: quam ob reni iillum fore dubi- post lihrum de Corona; cujus rei testem habemus
lamus, qui alio quam hoc aut sequenti auno scriptum ipsum Terlullianum planc contrarium, qui iu isto de
essc de Spcctaculis librum judicel. Atque ego non' Corona libello cap. 6. huic materice, inquil, propter
ignoro multos fuisse in ea opinione, quasi Tertut- tuaviludiot nottrot, grccco qnoque ttyto tatitfecimut;
lianut noslro in libeilo respexisset potius ludos saecu- loquimur aulem de Spectaculis, quae ducta pulat
lares, quorum memoriam tol numuiis novimus cele- ediaboli disciplina. Et hoc ipsum jam Altixium com-
bratam, et ipse ad hanc sentcntiam inclinavit Title~ 'inovit, ut nosirum de Spectaculit librum antiquiorem
montiut, accuratissimus, si a ratione ciironologica eo esse deeemcret; cujus argumcnti vim Hoffmannut
diHCcsseris haram rerum imerpres {yjmoiret povr vuH frangerc, quod de fncto iibello fermouero
t
415 DISSERTATK) D E Y E R A j E T A T E 11*
pror.unciat, ncgatque, itlcm de latino propter ratir.nes . 1 (quod lamen faclum apparet ex omni TerluUiani ser-
a se addueias sentiendum esse. Atqtte ego non tnn- mone); provocat eerte TettuUianus ad suum de Spet-
cror, Terfntlrnmtm de eo libre foisse fecntvra, «foew SacaUs Kbrum , queai dixirous demum A . C X C V H L
de Speelaculis otlm graece composuisset; sed neqne tcriptom futsse* Nc*fne vere qais debet haerere in eo,
iflud pote&t esse obscurum, ante isium graecwn, qood non de graeeo hnfus argmnenti Hbro, sed de la-
laiine ettam eum eommentatum esse de eodem argu- tino kwraatur; aam nostrum libelrum cum scri|>serit
mento. Noime eirfm i s , qui de Spectacuiis graeee laltne, hatid dubito «f lin, si graecum de Spectaculia
quoque se dixisse fatctur, idem hoc volniase eenaen- iibrum vohiisset denotare, iihim destgnatums adjec-
dus est, se oliro alia etiam lingua isttnt argnmeahun ta qnodam verao fuisset; atque nos jam dixiuus
tractasse ? de rationibus autem Hoffmanm in cantra- a graera paaaa ad iatinom jaro scriptum absque
riam partcm alratis, jam monui me postea «ttattrunv errore argumentari. Ncqae etiam poslrema scn-
Neque est audiendus Dupinius, qui himc quidem tenlia videtur admittcnda, quae istam publicam
Kbrum tutn eo qiti est de Idohlatria, eircitrr A . laetitiam transferre vult in decennalia Severi. Nolo
CCH. aut CCltT. scriptum esse opmatttr a TerrutHane nunc dispuiare de co, qtiod pugnet cum hacopinione
jam ad errorcs atontanistarum proclivi (dans la nou- ipsa htijus libri hpeolo\i%, qtiam ei postea vindi-
velle Biblioltieque des attlenrs cccle^aslique*,<$tHi. de ' * cabimus ; sed est tamen aliquis suspicioni loctts , co
Paris, 1693. in-4\ t. I. p. fM. et f08. not. l.).Qua tempore in chrtstianos adhtrc magislratus Riisse c o l -
in re deceptum eom esse suspicor natail CetmCetsaru, htos. Namqueistam quaeslionem quatcnas ejnsmodt
cnjus memini inentionem fieri in Actis Perpehtm et officium progredi deberet in suscipienda rettgiosa a l i -
Felicitatis, quac quidem creduntur eo fmm fnorvem qua consaetudine quae ad Deornm cultum pauli-
fubiisse. Itunc vero nntalcm putat a TerfuMhno in sper aeeederet, dubito an tractasset Tertutthnus, s i
libro de Idototatria Indicatnm, cujtrs re1, sallem hl 60 quidem tum christiani admissi ad magistratus non
loco quem excrtavh, nulhim est restlgtum, a e , ai esscat. Sed quhtemhaud nego, me subdubitare, q^iod
cssct, id nimirum ccderet in discepiatkmem, intette- amplius communtcata cum christianis fuerint officia
xcritne Tertullianttt natalem impertf an vitae Getm pobrica, cum jam Severus ediclum de religione chri-
Cce$ari$ ? sit igitur stabile, htmc de Spectncnth hbrom stiauorum non recipienda tulisset. Restat igitur altc-
editum fcre foisse sub A . CXCVtll. hiitittro. rum quod diximus cdcbrationum genns, qood post
Severi ex Gallia redttum extitisse perspicuum c s l .
§ 15. — Uber de Idoiekdria eidem atmo asseritur.TitU'
Cujus scntenlije aovum ahquod argumentum , uec
tmntU et Uoffmami conjecWrm dsspeUunUtr.
, isttid profeetocontemnendum,peti potest ex eo, quod
Hunc excipit de Idolotatria lihcllus. Quem ernn 7*r- ^ Tertutlianus islq, quo fcbnitn hunc scripsit, tempore
4

tutlianus scribcrel, eranl sane Romani oceupati m eo, Aslrologis ntiper admodaai Urbem et Itaiiam inter-
quo ostenderent Lciiliam summam de temporttm Isto- dictam esse commemoraL c. 9. Quod quando sU fac-
rum fclicitate, eaque de causa ipsas januas saas taa- fum, ex Spaniano non mtaas disoere licet, quam cx
reis exornaverant et muitis lucernis (coll. c. 15.). W ipso TertnUiano. Prirmtm, andiamus nostrum : Apo-
vero in honorem Imperatoris factum esse, demonstrat log. c. 55. Sed et qui nunc, inquit, scetestarum
omnis disputatio, quam subjicit Tertuiliamts sttper parthtm socn aut ptausoresquotidie revetantur ...quam y

ista quacstione : an pietas imperalori debka requfrat, recenUssimk taureis postes prmstruebant? Quam etatis-
ul christiani, ad declarandum de Caesaris sahnogau- simis et clarissimis lucemis veslibuta nubilabant?...
dium , se Dcorum coltoribus adjunganl vario ketitiae Non ut gaudia pubtica celebrarent, sed ut veta propria
apparatu ? IIxc, si quis quaesiverit, ad qnaenam tem- jam edkerent in atiena sotemnitate,... nonten pvincipis
pora spectent, uuHus ego dubito dicere : ad varia rn corde muiante$. Eadem eflicia dependunt, et qtti
Ixtitiae signa, quihus qttasi Severo, ebelk) cum aemo- Asitotegos et Aru$pke$ el Augures et Magos de Ca>$a-
lis imperii redtici, Romani npplaudebant. Namqae ter eum easwte consuhant. Sed in hoc Apologetici loce
legimus apud scriptores veteres istiusmodi quid fac- ] > haec gaudii publici signa edita otim a scclcratis fuisse
tum stib Severi impcrio; primum A . CXCfll. cum TertulUanus dieit, quae in Ubro nostro nuncfteripia-
Severus, reguum occupaturus, Romam, interfecto Jtt* nissime indioat. Est igitur iste de ldolotatria libellus
tiano, inlrasset (Dio apud Xipltilinum L . L X X I V . e. 2 . ante Apologelieinnseriptus, adeoque ante initium A .
p. 1242. C . ) ; posten, cum victor cx Gallia rediisset, C X C t X . ut poslea apparebit. Eg* vcro baitd ineptc
Albino prostrato (Herodian. I. III. c. 8. Spartian., in «uspieari videor mHii, pulsos Roma Italiaque Astro-
Severo c, 12.); deniqne in decennatibus imperii stti , logos tum fuisse, cum a multis de salute Caesaris fais-
cum revertercitir cx Oricnte (Dio. 1. L X X V I . c. 1. p. sent censulti. Atque hi, qui tale quid sciscitati erant
1272. et Herod., 1. III. c.iO.); quod omne genus mut- ex Magrs, capkis damnabantnr eo tempore fere, quo
tis confirmari numeris potest. Atque primtim ilfud Severns proficiseebatur adversus Parthos, h . e. A .
haud potest a Terlultiano significari. Namque, ut CXCVHI. Quod inteWgilur e loeo quodam Sparuani
hoc non dicam, si adhuc fuisset imperii aemulus K IM vh. Sev. e. 15. qnem, quoniam non satis est exeus-
qucm plurimi oplahanl, qualis Niger erat post inor- sus ab atiis, hic subjicto: Pestquam Severus Parthi-
tem Jutiani, vix negligentiam in ostendenda adversus eum bettum susteperat, trajecte exercitu a Brundisio,
novum Cxsarem impietate ohjici potuisse christianis continuato itinerevenUinSuriam, Parihosquesubmevit.
H7 AG DOCTRINA SCRIPTORUH TERTULLIANf. 118
Std potlea m Sfjriam rediti, ita mt $t pararei ae bti- A ram Tertultiani et doctrina et candorc praestantissi-
tum Parthhinferret. Inter hatt Peecenmanae reliquiat, mum audeo dicere. Cujus aetas tametsi copiose dis-
Ptautiana auctore, pertequtimtur. — Muitot eiiem, pulata sit ab omnibus, qui caeteros etiamlibros non
quau CkaUueot aut vaiet de tua ealute toneulmittent, teligere, maxime a Moshemio, elegantissimo viro, cui
ialeremH \prmcipue tntpectot unumquemque idomeum
9 hoc ia genere prhnae debentur; tamen post istam
imperie. httm loetim si cenferamus cum eo qaeaa messem licet spieas quasdam cetligere, atque, prac-
moae ez TertuUiano reeilavtnios, apparet otrwiique lermissis iis quae doctissime sunt dicta ab eo, bre-
scriptorem, cum kqoator de relkpiiia advenarloruai vissime quam possumus, vcluti per gradus ascenden-
Seeeri perquishis, ipsam ettam teropns, qno ista con- do, qtiae ista de re dicenda babemus, exponerc.
ugerial, defiuke: qaod secus eat ia enarrando aitero Primum igitur ncmini, qui fuit in co libro tractando
de adhibhwia consilium Astrotogis. Sed quemadmo- cum cura aliqua versatus, potest esse obscurum, isto
duai iflnd aobi* dat viam certam iiiveniendi ve- temporc nondum fuisse legem Severi contra christia-
rant aetafem Apoiogetki; ita hoe quidem nos docet, nos emissam. Namque, hunc librum offerendo Prae-
eos qoi Ifcgos de satute Caesaris pereunctati foerant, sidibus, quis credet Tertullianum ab iis expectare
fere eodera tempore fuisse exttnctoa; ex qoo saitcm potuisse, ut iram adversus christianos conceplam non
iuteiiigitttr kl quod voiebainus, nestro in libro Ter- B mitigarent sotnm, sed plane deponerent, dimilterent-
tuitianum de aliero ceieUratiOftum geaere wb Severo que eos inuocentes ? si tamen Praesidibus agendum
fuisse locutum. Qoaiiquam, ai veiiuius iataiu rem fatsset secundttm Severi leges, a quibus ncc licebat
quaerere snbttlios, et aiihibere iegem, e qua ordinem w ! lattim unguem recedere; pracsertim cum eonsta-
in rebus geatis narrandi* a Spartiano plerumque ob ret, quanta acerbitate usus oiim fuisset adversuseos,
fervatum judicanduin etse experimento dtdicimus quos intettexerat offtcio judicis haud bene defunctos
(quam longum esi hicluculeiitius exponere); cognos- (v. Spartianum in Sev. c . 8.). Neque vero mirum
cere licebii, quod ista suppiicia eorum, qui Magis usi cui videri debet, si Praesides cum plebe soli injuriosi
suut ad inleliigenda impeiii Severi fau, neu necessa- foerunl m christianos, quam ob rem non ad Cxsarem
rio posteriora babeuda siut supphciis coustitnue in ipsum Tertultianus provocaverit, neque chrisliaui sese
amieos Nigri superstites. Uaque cum hace extiterint rcceperint in ejus tiilciam. Elcnim si chrisliani, occa-
A. CXCYiil, ut dicemus suo ieco , iiia haud inepte sione eorum qui proptcr Nigri Albinique amicitiam
assignari possunt anno pnccedenti. Quae cum ita sint, piectebanitir, nuctore Plautiano, omne calamilatuin
patet ad Aaaum CXCVlli. bbrojn de ldoioiatria per- genus sustrmieruiit; talis ad Caesnrem provocatio,
tinere. Atque hic ego noo pato eecesae esse, at res- proptersummamPfffKnW, Prcetorio Prafecti, aucto-
pondeatur ad ea, quae voiuil Tdtemoiuem*, hunc l i - ritatem locum non fuisset habitura; ne tum quidcm ,
brum seriptum esse a Tertultiano poslqoaitt ipse no- si facla esset ad ipsum Plautianum, impoleiitissimum
vae alicujus sectae auclor exlitisset. Quod abtque ra* crudelishimumque horoinein. Praeterea quomodo, si
tiooe oomi defeuditt*r,et tst ab Hoffmamo coufaiatum vel maxhne Ptautianus auctor tanli sceleris in chri-
diss. cU. $8. p. 31., qoi argumeniis, e euibns slianos non fuerit, quomodo, inquam, a Severo, inft-
eruenda est iibri aetas, nobiscom fere consenlit, ita nite et aurum et caedem hominttm innocenlium ac
taiuen, ut a Tertuiliano Montanista iiium existunet seditionis suspectorum concupiscente, impetrari
scriptum. Quae quidem opinio slarc non potesl, si auxiliom potuisset adversus plebis furiosae impetus ?
verttm cst id quod superius probalum dedimus nony Quam verendum erat potius, cum nondum pu-
nisi A. GC. eum se contuiisse ad disciplinaai Mmiani. bticas cum christianis intmicitias suscepisset, ad-
Ncque ad eam asserendam bene Uoffmannmt adkibeit monitum libcllis cbristianorum, eo progressurum
locum TertuiUani ipsius (de IdoL c. 22.): Muki tUcunt, fuisse, ttt eliam mala, auciorilate sua Praesidum fu-
nemo se debet promulgare; queni vnit indicasse, qued rorem confirmando, augeret? Hac igilur re constU
fuerit jam tum inter Montanistas et orlhodoxos quae- tota, dicere necessc est sane, quod Apoiogetico scri-
stio agitata de fuga in persecatione. Nempe ipsa se- J) bendo occasionem dederrt facta a plebe christiano-
riesoraiienis de entni negatiene fidei sertttonem esae rum perturbatio. Atque quorumdam locorurn Tertul-
docet, neque de fuga unicc; et ex anuquisstma vete- liani (1) vis ita esl manifesta, ut absonum plane s i t ,
ruin cbrisiianoruin biatoria , veluti ex Igmatii ac Po- aliud ibi quid, quam eam rem quxrere. Unde fi(,ulne-
lycerm' exemplo, apparet, diversas inter ipses purio- que dici Tertuttianus possit hanc chrislianorum defen-
ris oectrinae ehriatianes ea de re fuisse sententias. sionemtradidissePraesidibus, nisi cumannusCXCVII.
Sed ortam battc orthodoxos inter et Mantanistas dts- soam jam summam complevisset; propterea quod ho-
pulaikmem ex tacto militis qui coronam lauream rum motuum origines isti annoidoneis argumentisvin-
repediavit, adeoque hunc libram posi eont qoi dicavimtis. Itaque nec opus est isto loco (Apolog. c. 55.)
est de Cerena scriptora csse, id vero esl hariolari,
(1) Apol., c. 57. Quoties suo jure nos inimicum vul-
noo probare; qnale genns argHmentandi debet ab gus invadit lapidibus et incendiis? Ipsis Bacchanalium
omni dtsputatione alienisskmmi esse. turiis ncc morluis | arcunt christianis, quin ilios de requie
sepultur» avellant, dissecent, distrahant. Et c. 55.
§ 16. —Apaiogeticme A. CXCIX tompesitus demon- Nulli magis depostulatores chrislianorum qiiam vulgus.
stratur. Piane caeteri ordines pro auctoritate religiosi ex fide; ni-
hit bosiicum dej ipso seaatu, de ecnite, de castris. de pa-
Sequitur elegantissimus Apelogeticut, quem libro- latiis ipsis spirat.
II» DISSEIITATIO DE VERA A\kIE 120
qno inler hoslcs imperii Cas$io$, Nigros Albino$- A mce, qui ne minimam qtiidem d.nnt Montanismi sus-
que Tertullianus retulil, ad asscrendam Apologe- picionem, et sunt Apologetico superiores; qood de
tici alalem nece Aibiniana posteriorem; conlinet libro $uper anima? le$timonio haud duhium est, ac de
tamen is ipse locus vestigia quaedam uon admodum libri$ ad nationes prohabile admodnm. Neqne n u i c
obscura, qnibus insislentes aetatem quam Apologetico credo fore qtii putent Tertultianum tum Montani-
constiiuimus tribucre, accuratius invenire possumus. stam fuisse, cum Apologeticum componeret. Etenim
Nihil jam de congiariis ab Imperatorc populo dalis; nisi mavelinUingere cum Havercampo V . C. (in prac-
niliil dc die solemni Principis omni lautitiarum ap- fat. ad edilionem Apologel. Tertoll.) Tertutlianum
paratucelebrato; nibil de volis pro Imperatorissaliiie bis hanc Apologiam paululum immulatam edidisse ,
susceptis dicemus: suntenim hncc, vel non apta salis argumentis nostris cedant necesse est, quibus e i m
ad rem exequendam , vcl a Moshemio jam eleganiis- superiorem esse Severi edicto probavimus. Atque
sime disputata. Unum locum excutiamus, c l ettm cgo opinionem Havercqmpi non probo, cum lectioncs
quidem stiperius in medium prodticium (§ 1 5 ) ; quicdam texius bujus lihri discrcpanies istam retn
propterea quod ct is rcm planissime conftcil, et non conUciant salis; mihique ex Eusebio quidem
movel nos, ul ab isiius doclissimi viri sententia pau- H . E . L . II. cap. 2 . constet, qnod Terlutliani Apolo-
lulum deflectamus. A i l igitur Tertullianus, scelestarum B gia latine scripta sit, posleaque graece conversa, setl
parlium socio$ aut plausores, post vindemiam parrici- quod bis edita sit, et imiuuiala quidein. nullo modo.
darum racemationem superstilem, quotidie revelari; ajt Quod si igilur concedant, Apologcticum Severi edico
etiam, quosdum Astrotogos, Angures, Magos de Casa- esse antiquiorcm; eos profecto oportel contra nos,
rum capile consnluisse. Eadem conjunxil Sparlianus, si possint, certioribus argmnentis pugnarc, quain
ciTecitque ista simililudo, quac utriusque seriptoris iis, quibus senteniiain a Moshemio demonstratani
loca excitata intercedit, ut utrumque eadem plaue Hoffmannus impugnavit, quae nihil ftnnitatis habcre
tempora respexisse dicerem. Fed quoniam tiec Ter- egregie commonsiravit Moshemius in Addendis a<|
tutUanus consullaiionem Migirum plane refert in vol. I diss. siiarum llist. Eccles. p . 711.-48. Atque
eadem illa tempnra, inquae rcliquias amicorum Nigri nos ipsi alteri Hoffmanni argumento suo loco r c -
perquisitas, nec Spartianus, uhi tempus diserte non spondebimus, alterum vero monemuscum ipsa Hof[-
deftuit, ordinem rerum accuratissimc scquitur; l i t , manni senlenlia pugnare (luhet enim hos Moshemia-
ul nuuc mitlamus ea, quae de consullis magis apud nce rcsponsioni adjicere). Nnm si vcra sunt ciiam ,
ntrumque lcguntur. A l alternm sequamur judicium quac de cultu Serapidis Romae per Severum resti-
temporis, qtio scriplus est Apologeticus, videliccl , tuto Hoffnutnnus dicit, facia esse ea luni demum ,
istud studium Plautiani, protrahendi omnes eos, quos 1
cum ^Egyptum, devictis Parthis, peragrasset, b . e.
suspectos dicehal avcrs:c a Severo voluntnlis H o s , A . CCII; concidit i d , quod antea decreverat, an e
Sparlianus aii, persecutiim esse Ptuutianum interea, Severi ediclum scriptum Apnlogeticum esse; quo-
cum Severus Partbos adortus fuisset, rediisselqne niam anle A . CCIIL Romnm Severus non rediit, et t.i-
in Syriam, ut se pararet ad belltim Parthis majori roenA.CCII.edictum adversuscbrislianospromulgatum
cum vi inlerendum. Euimvero crcdihile esl, Severum fuisse, nemo unus vocare in controversiam pote^i.
fere post^ mcdium A . CXCVIIi, fuisse adversus Par-
tbos profectum (l);qtiorum impetus cum aliquantuin $ 1 7 . — Libri duo ad Nationes anno CXCIX.
repressissel, in Syriam rediit forte, ut ihi hiemem scripti.
transigeret. Ubi ctim pararet ea, quae necessaria v i - '
Narrat in Apologeiico suo TertulUanus (cap. 16 )
debantur ad Parlhos hello pcrscqucndos, Plantianus
proxime fuisse quemdam, qui imagincm togatam,
investigavit eos, quos supersliles noverat e Nigri
aurihus insfructam asininis, altero pede ungula-
ainicis; quod igitur fcre factum est sub anui C X C I X .
tam, addita inscriptionc, Dens christianorum ono-
initium. Quare nullus ego dubito, quin sentenlia
choetes, proposuerit. Idem nuper factum esse rc-
Moshenni, qua A . CXCVIH. medio hunclibrum exa- jy f e r l | . .
i n p r i o r c a d N n t i o n e i i b r o c I 4 ; q u o d a r g

ratum essc existiinal, rclinqitendn sil ista in re, pro- mento esse poiesl, eodem fere tempore citm Ap* -
pterea quod tum modo adversus Parthos profectus logetico ulrumquc ad Nationes lihrum editum fuis-
est Severus, alquc Tertultianus uon de extinclis At- se, atque ita, ni fallor, ut post eum hi lucem vidc-
binu sed Nigri amicis loqtiilur, qui erant adhuc post rinl. Ulrumque iuquam; verba euim , quibus libruiu
Albinianos supcrstitcs. Sed neqtte lerrpore, isto quod posteriorem orditur, stalim eum priori subjectum
diximus, posteriori facta esse vidclur haec inimico- oslendunt post Apologeticum : tura quoniam i l l u l
rum Severi pervcstigatio; hoc cnim pugnaret cum co, proxime videtur brcvius temporis spaiitim designarc,
quod jam A . C C . Tertuttianus Montanislarum partibns quam nuper; tnm, quoniam verisimilius cst si qu s
acccssit, scripsitque ante hanc factam ab Ecclcsia dicat Tertutlianum primuin Praesides compcllasse,
secessionem libros ad Naltones et de Testimonio ani- quorum auctoritas major esset animusque traclabi •
lior, quam populi. Atque sunt praelcr haec non pan-
(I) Profeclio Augttsli conjungitur apud Mediobarbum ad
a. c. 199. p. 172. et apud VaillanUum in num. Impp., vol. I. ca, quihus coFum aclas mullo supcrior edicto Severi
p, 113. cum Tr. P. VI. qtiae desiit A. CXCIX. medio. Sed intelligi possit; a quibus enumerandis me nnnc qui-
apud illum p. 273. alius numnms babetSeveri Tr. P. VI,
pum cognomlne Par- Ar. Aa\ «iguisque victprtae aliti, deip continoo, sctl utor tatncn ad hanc rcm duohos
ttl A C DOCTRINA SCRIPTORUU TERTULLIANI. I »
argomentis. Unom est, qood isti libri sint popnlo A Sed dubito, an recte ab Hoffmanno L . c., p. 54. dica-
in primis destinati; alterum, quod victoriam a Nigro ttir altera quasi pnrs esse commentarii, quem in Apo-
atque Albino lanquam non ita multo ante reporta- logeticum Tertullianus ediderit, cum libri ad Nationes
tam signilkent. Nuspiam Praesidcs alioquilur, ut priorcm efleccrinl. N.miqiie ista verha Apologeiici
feeilin Apologetico, s«d unice populum, a quonie- c. 47. vuilis ex animas ipsius teslimonio comprobemus?
nrini Tertaliianum alicubi eiiam (v. c. L . I. c. 3.) quae ansnm Hoffmanno ita sentiendi dcdere , non ila
diserte Pracsides disiiniisse. Dcinceps bos, a i t , comparata videntur m i h i , ul possint lectores omnes
qmbus dicavit islos libros, accusasse christianos ad hujus opinionis veritalem agnoscendam adducerc,
( L . I. c. 20.); quod quidem convenire video in ctim eodcm illo loco Tertutlianus et demonstrare se
Pneaides, lanieu multo inagis refertur ad plebem. posse unnm Dcum ex cjus operibus dicat; de qua re
Deniqae ipsuin cognomen Naiionum, quod cst in tamen nusqtiam eum memini ex instiluto disputare,
horum librorum epigraphe, mauifestum est a Tcr- saltem in libro l a l i , qui sit eodem tcmporc cuui
tnUiano inditum esse iis, qui dediti erant cultui Apologcticis scriplus. Cerlius hunc librum Apo-
deorum; hic vero proprie plebem superstiiiosam de- logeiico aequalem esse verbn docenl c a , quibus in
signat haud dubie, propterea quod pene eadem, quae sectione quinla p. 8 i . ulilur Teriullianus : Divince
dispotata sunt in hoc ulroque lihello, jam Praesidibus ^ scripturce quce pencs nos vel Jndceos sunt mnlto toecula
9

consideranda proposuit in Apologelico. Sed nupene ribus lillerit non modica tanlum cetale aiiqua antece-
stragis Nigri Atbinique mentiunem injicil hoc modo, dunt ut ioco tuo edocuimus. Hoc vcro tibinam docuit,
%

mSyriam eadaverum odoribut tpirare, Galliatqueadhuc nisi in Apologetico? cap. 18. seqq. Quem cum stib
Rhodano tuo non iavare dicat; quod qtiid sibi vult initium A . C X C I X . , eos vero ad Nationet paulo posl
aliud quam hoc, vix flnem bello Severi cum Nigro composuerit , anno islo pene expleto nostrum libel-
alqoe Albino fuisse impositum? Quae qtiidem omnia, lum cdidisse censendus esl. Nequc id abhorret ah co
istos ad Nationet libms non post cdictum Severi editos quod sibi in libello Tertullianut cxeqtteudum sumpsil,
futsse , sed nnie , luculenter osteiidimt, possuntque ut cemuli perteculoretque chrittianorum veritatit et er»
edocere omnes, uon praeier rem hos lihros comites rorit in te et iniquitatit in eot revincerentur ( c. I . ) .
datos a nobis fuisse Apologetico Tertuliiani, quippe Sed in aiium, eumque posteriorem c o , quem
quos ea de causa oporlet scriptos esse, cum jam d i - diximus, annum conjiciendum hunc lihrum non pulo.
mtdia pars A . C X C I X . fuissei conversa. Ex quo ap- Elcnim praMerea, qtiod nulla in islo libro signilicatio
paret s i m u l , ipsorum auclorem tum nondum ahiisse Montanismi appareal, haud inepte quis dixerit, hunc
Montanistarum senlentiain , siquidem id demum Q veluti appendicem essc Apologetico librisque ad ua-
A. CC. contigit, neque inveniunlur in libris istis, quae tiones adjectum; quoniam in eo disptilata cst pauo
sospicioiiem Montanismi movere aliquantum possunl. amplius doclrina chrislinna. Ncque ullus ejus generis
At unutn hoc mihi aiiimadversione diguum videtur in liher adversus ineptum Dcorum cultum esl a Tertul-
Hofmanni argumeniis, qui eidem siiuililudini insis- liano composilus, qui possel nlii tcmpori vindicari,
tens, quap arguuentum Apologetici hortimquc libro- qnam huic, quo ipsa violeutia iu christianos require-
rum inlcrcedit, pronuniiat in contrariam partem uon bat demonstrntionem summrc injustitiae conspicuae in
bene. Namque ea ejus opinio, quae iu hoc vcrsalur, superstilione ferro flammisqiic propagnnda.
Qtod libri ad Nationet cum libello de Teeiimonio animm ARTICULUS III.
nen differant ob Apologetico, niti prolixitate, eamdem- De libris Tertulliani, quorum el cetas el Montanismus
eue defensionem, quam Tertullianut in Apologelico vet- conslat.
ul in pugnum compretserai, aliquanto latius explicent; § 1. — Liber de Corona Anno CCJ. docetur conscriptus.
ea vero nec rccte se habet omnino, ncc est ad rem In superiore disputationis parle satis cxposiltim
efliciendam satis idonea. De ipsius argumenti con- esse puinmus de lihris iis . qiiorum aetas et puritas
Clnsione nihil attinet dicere; est cnim doc saiis dis- doctriuac certo qtiodam modo cfflci posse videbantur.
pulalum a nobis, et adbuc quibusdam in locis dispu- D Nunc sequitur alter locus , qui perlractnbit cos, quo-
tabitur. Et quamvis in Ap<d<»gelico fere similia tradat rtim ictas non minus conslal, qunm id , qtiod sint a
Terutllianus corum, qu;c fiierimt in libris ad Nationes Tertuliiano lum editi, cum ad Montani disciplinam sc,
exposita; innlla tameu siiut in isto, quae iu his prorsus relicla vcterc , contulisset. Intcr quos primum l< cuni
DOQ exstanl, et vicissim in his, qu;c frtisira in Apolo- lenet libcr de Corona, iu cujtis aetatem ut inquiraiiius
getico quaeruntur. Quod qui pcrspicere plenius velit, paulo plenins, operae vidclur pretinm esseeomagis
eom ad univertum librum post^riorcm remiltimns, quocertius bic veluii Trapait^oe est, ad quod exigen-
qood vcrsaliir in cxplodendis gentilium Diis : uhi si di sunt caicri omues hbri, si illud vcniat in contro-
discesseris ah ultimis libri sectionibus, uihil reperies, vcrsiam , utrum sint anle Tertulliuni dcfcctioncm
quod sit in A|K)logetico tractntum. scripii, nec ne. Qun derecum vidcamus doctos ho-
S 18. — Liber de testimonio animce eident anno mincs vnriis inter sc dissidcrc sententiis, quibus i m -
asseritur. pedivcre magis verilatem inveniendnm qunm cspedi-
Stat mibi eadem scntcntia de co libello', qtiem vere; candide dicemus, quae veri similia videnlur
TertulHanus de Testimonio animce conscripsil. Huncnobis, ac una tttemur eaque prima lihri seclione, o
^ ( H c m non nego mquaioni l«bri$ <?rf tSa.met< qua orui potcjl c l i|»sa Scripieris duclnup^ (}\ tf^f^
m BISSERTATIO DE VERA jETATE W4
quo istum librum in pubKcnm prolulit. Atqoe iliam A annorum primum sfatim hie intelhgendum non esse
cuivis licet inteiligere ex ista disputatione universa defendo. Etenim disputari potest, utrum hoc gla
de fugiondis iis, qux vel minimam sttspicionein cullus diatorium munus et congiarium, quod habet Spar~
commeiililiorum Deorura excitare posscnt; ubi disse- tianut, idem sit ac illud, quod datum a Severo fuisse
rentem audiet TeriulUanum, qon eum quidem piapi- populo Heredianut refert (Lib. III. c. 8. ed. Doec*
durn, modestum, atquecedentem, sed austerum, sed p. 145.) eo tempora, quo ab Aibino victo Roman
vehementem, sed ira adversus secus seutientes mi- redierat. Neque enira objici debet id, SparUanum alie»
rabiliter iucensum, ut fere solent i i , qui modo ad loco (in Sev. c. 1?.) idem,quod stalim post rcditnna
disciplinam aiiquam progressi, plurimumsibi sapere Severtu edidit, commemorasse. Naraque, ul Spar-
videnlur. Allerius enim sectac pattoret dum ait.esse tianum non dicam eadem saepios tanquaro diversa
m

in pace leonet, in prceUo cervot, eotque retpuitu Spiri-repetere, is quidem eo ia ioco non loquitur 4e do-
lut tnncti propheUat; apparet saiie Montani discipu- nativo cencesso militibus, seddeeo, quod Severua
lum bic loqui, non communis Ecciesiaesodalem. Nam- militibus tantum stipcndioriun, quantum neine Prin-
que bis verbis el alius se gregis esse profilelur ac ii, cipura, dederit. Quod si igitur idem cougiarium oter^
quorum doctores impugnat, et quid suum adversus que respexit, sane inteliigiuur non idem voiuis&e
eos animum concitaverit, perspicuc indical, nimirum B TertuUianum, cum anno demum CXGVIU. a Senata
iilud, quod secum eadem Puracieti Montanistarum diguitts Aogusti in CaracaUnm collata. Verara s i
decreta uon fuissenl secuti. Hanc eamdem libri sec- detur id ettam, aiiud cengiarium ab Herodiane, a
tionem iis verbis ordilur, quae fontis instar sunt, e Sparliano aiiud iuteiligi; tamen quod ex ltoe primo
quo omnis haurienda est aelatis nolitia. Ita vero ilie : ieco exfitavimus, aon potest ad loeun Teriuiiiani
Proxime facta ett liberalitat prcettanlUtimorum im- referri eam ob caussam., quia ipsi de coagiario nont
peratorum; expungebantur in cattrit mUitet laureali. nisi popuio dato edkisque spectaeolis, TertulUeno
Adhibeiur quidam iUic magit Dei miiet - - tolut /*• auiera de re plane alia milUibos in cestris coucessa
bero capite, coronamenio in manu oiioto. - - Jftcr- est dictum, Sed neque illa poslrema senlenlia adinil-
mur tribuno deferlur. Statim tribunut: Cur, inquit, tam teada est, ut ista liberalitas, finito in Oriente beilo ,
divertut habitu ? JSegavU iUe tibi cum caHerit licere. in Syria ceatigerit A. CCII. post susceptum ab utro-
Cauttat expetiutaiut : Chritlianut $um,retpandit. Hu- que Aogosto coosuiatum. Qui enim ejos rei seioe
jus militis factutn cum caeteri cbrisliani improbarent, mentionem injicU JZiiut Sparlianut, datum eme, ait,
existimanles, eo lam bonam et longam pacem peri- tmUtibut cumtUaliut uipendium, quod dubite an do-
clitaii, conlra nitilur illud suramis laudibus efferens nativura dici possit, qoale TeriuUiama sigaifieare
TertuUianut. Alque in isto loco prununi videmus videtor. Ac si velraaxtraesint, qoi maliot in iste
ab eo liberalilatem Imperatorum nuperrime factain loco SperHani donativum intelligere, eos spero aon
commemorari, quos dubilo an quis alios fuisse dixe- penitos contemptures seatentiam meam, qua libera-
rit, quain Severum et Caracaitum, utrumque Au- iitalem a Tertuiiiano expositam credo eam attingere,
gustum. At enim iu superioribus CaraeaUum dice- ee qoa Sparliunum lecutoni esse dixi, dom ea refere-
bamus dignitate Augusti tuin fuisse ornatum , cum bai, qoae accideront post occepatam Ctesiphonteni.
Severut iter in Orientem adversos Parthes pararet, Quae ila cum circomspieiraos, non omnia solum , si
quo fere abiit post dimidiam partem Anni CXCVIU. contentio qoaedam et comparatie fiat, bene ae habe-
conversam; et postea ostendemus, pacem, quam hie re, sed expiieari etiam egregie aiterom poase ex akero
adduci in periculum nonnulli credebanl, esseeam, aaimidvertimas. Naro primom isto temporedeos fuisse
qua fruebanlur christiani noudum Severi lege puhli- Aegiistos neminea* praeterire petest; erat enim Cera-
ca exagitati, quam latam esse A. CCII. constat ialcr eatiut jamanieexpee^tioncraParthicam A. CXCVhT. et
omnes. Hunc igUur lihrum scriptum oportet esse in nane a milttibus etiam particeps imperit dictus. Dein-
intervalio co, quod ab anno sexlo Severi ad nonura de donativum iniittmusdatumSparitentucoinmemorat,
effluxit. In quo teraporis spatio tres ebservavi an- undeillaliheralitas Imperalonimiu castrismlelligiiar.
D

nos Imperatorum liberaiilate notatos : primum pao- Denique sob mitioin bujos anni CCI. nondum er.it lex
lo antequam Severut proficisceretur iu Orientem quaedam a Severo promufgata.quaeomnesa rchgione
A. CXCVIII. (1). Allerum annom CCI. com is mi- christianorum arceret, quorum familiam mox turba-
litibus suis, proplerea quod CaracaUum Aagusiom , tam esse ea apparebit. Sed hoc donativum fuisse snb
Getam Caesarem, dixeraut, Ctesipbontem spoiiaudara initium A. CCI. miKtibus distributum, td verocom ha*
tradidisset (2); lertium A. CCII. cum Severut et Ca- beat ahquam dubitationem, qoomedo calculi snbdo-
racattut iter iEgyptiacumraeditarentur(3). Horum cendi sint, breviterexponemos. Prineipio velimus ani-
madverii, qood alie qoedam leeodtspotavimos (tupra
(t) Sparlianus in Severo, c. 14.: «Profcctiu; ad bellum §16. coi. 119. not.) Severum, expleta priori parte anni
Panhicmn est, edito gladiatorio munere, et congiario po-
pulo dato.» CXCVIII. in Orientem fuisse profectum.Huic bello ad-
(2) Idero, c. 16. : « Harum appeUationum causa donati- versus Parthossuscepto flnem fere imposuit occupata
vum militibus largissimum dedit, concessa omni praeda
oppidi Parthici, quod milites quaerebant. * Clesiphonte. Nam,quod postea demum DioCateiut Scve-
(3) Id., ibid.: c Postboc (cuiu fitium naajorem consiileni rum refert bis frustra Atram impugnasse; in eo, si recte
secum designasset), d\in st«pendio cumulatioreroilitibus,
Alexandriani petiit. » dixit, Severut non videtur mullum lemporis consump*
WS AC DOCTRINA 8CWPTOROM TERTULUANI. ftt
sisse, com atera eaqoe vebementissima hnjus urbisAGete, ct Caracalli laurealum caput, quod bune
oppngnatie vtginlisit diebos confecta (Dio. I. L X X V . quidem Aiigostum , illunt Crsarem fuisse indicat,
c. 15.p. 1265.),eamque statim secutum HerSeveri in eum epigrapbe : jEiernit. Imperi. Nempe eo non so-
PaJarstiaani atque iEgypium. Sed quoquo roodo hoe lum conlirmatur id, quod Spartianut de leatpore hu-
acctpiator, Ctesipnenteni hiemaii prope tempote cap- Jus ab iis sosceptae dignitatis (radidit, sed haec eiiam
U m ease Spartitmmt een6rmat in Ser. c. 1 6 . Hoe sequontur , quae antea diximus, eam rem Anno CCL
dtct nen petestacctdisse A. CXCVBL; quomedoenim, extilisse, siquidem eo anno Trib. Pot. IX. Severut
ai dkaaaus etiam Severum statim post sosceptam a suscepit. Sed redeamus ad librum de Corona. H.ijus
CaracaUo Aogusti dignilatem Rema abiisse, qoomo- iociim sttpra excussum dicimus intelligi optime
de, inqoa», tempore taro brevi tantom ker in ulti- posse , si admittatur sentenlia ea, quam nohis pro-
nms quasi regiones pertcere, classem exernare, per- basse satis videmur. Namque ex ea iutelligi maxime
agrare Armeniam, Selcociam, Babylonemque cape- potest, qut factum sil, ut mililes laoreati iticedeient;
re, atqae vastare Arabiam potuisset ? Neqoe vero id quod nemo mirari debet, qui milites etiam tritim-
naagis anae sequenti eontigisse eredibile eat. Etenim pbantes cinctos coronis fuisse novit, qtiale quid bic
post eaplam Cteaipboniem, Atramqoe bts obsessam, fuisse facile perspicitur. Nam et nunc subacti penc
Semermt venit in Syriant, obi postea faacea tmperii B omnes , adversus quos Severus excrcitum du-
c r 2 m l

evsceptt. Sed eom eum filio A. CCIL Itos habuisse , xerat, in primis Partbotum beilicosissima natio , et
Beruat, qui fastos cousuiuerunt oiiiversi; itaque di- ipse Severus, cum prpplcr articuiareui morbum agere
eendnm eril, per tres fere aut duos annos IWIH! cgii- triumphnm de Parthis non possct, de judaeis tamen
ae Semermm ia belio adversua caeteros perseqoeudo: eum agenduin fliio, ac Parlhici compcnsandi gratia
qood paaraoa abherrel. Restat igitur, ot capiam a milittbus fbrte signa triumphantium concessit. Quae si
Semere Ctettpheufem A . CC. fere vertente dicamus, leneamus , simul illnd aperitur, quo modo nttnc tur-
enjna eecnpationem eum statim exceperit Augosti handae pacis suspicio christianis potuerit oboriri. jam
digiikas io CaracaUmm a mihtibus eollata, ae dona- enim prostrati erant hostes Imperaioris omnes, ipsa-
tivnm ns ca de caosa concessom; hoc certe non alio que Severi jam otiosi asperitas minabaiur severitatem
ternpore, ntei aob aani CC. finem aul seqoenlia ini- summam, quam, districtus adhuc gravioribtis negotiis,
ttom centigtl. Quac qeidem res egregie confirma- non potuerat sequi. E t isti inflammandae maxime
tnr iis autiquilatum monumentis, quae otriusque rel idoneum videbatur militis excmplum, qtiem eo, quod
nemeriani nobis tradiderunt. Etenim, ot a viete- coronam repudiasset, parricidium commisisse , hos •
ria Parthica exordtar, non Eusebiut sohim , eujoa lemque Caesaris publicuin exstitisse , suo more Deo-
forte quidam stare nelent judicio , hanc victoriatn a rum cultores arhitrabanlur.
Parthis , Adiabents , Arabibusque repertatam trans-
fcrl tn A. CC. (Chronk. L . 11. ad h. a. Edit. Scattgc- 8 2. — Secus tentientium opiniones examinantur, et
r i , p. 172.). Sed fastietiam (apud Pamelium in vita imprimis Iloffmanni ei Orsii, qmi iitum A. CXCVIII.
Tertull. p. 18. H.) et nummi (apud Medhbarbum ad tribuerant, et Pagii, qui eum attignaverat A. CCll.
a. c. 201. p. 274.) cognomen Parlkki Maximi Seeero
T r . P. VIII. sustinenti tribuunt, quam progretli a At, cum hts argumentis inducltis, librum de C J -
medio anni CC. ad anni seqttentis medram partem , rona A . CCI. scriptum cssc contcndam, video ple-
semo ignorai. Deinceps in Caracatlumhiigttsti, in Ge- rosquc contradicerc, quamvis tn diversas planepartes
tam Caesaris dignitatem a milrtibus coMatam esse A. pronuntient. Namque Orsius, fainiliae Dominicanae
GCl. ex Spartiano inteliigitnr quodam medo, qui hoc doctissiraus monachus, ejusquc adslipulator Hoffmaw
ait faetum esse, cum Cafncatkts aitnum XUl. agcret nut A . CXCVIIL Baroniut A . C X C I X . Pagius A .
(L c. c. 19.); qtiem eo anno egit haud dubie, tit ap- CCIL Pameliut el Attixiut A . CCX. postremo Ti//e-
p.»rel ex ih quae de cjus natali alias drspotavimus montiut imperanle Maximino A . C C X X X V . cum
(5 6 . ) . Ac liujus miidem auctorilas si forle repu- D C ( l h u m opinalur. Sed isti, si a Tertuttiano
f u i s s c

dianda vidctttr propterea, qitod tn deftnienda Cara discesseris, omnes ad unum crrarunt in c o , quod
calli aetate srbi ipse non consut satis; hnnc cerle aiiud donalivum mililibus a Severo datum intellexe-
scropolum eximit eiegantissimus nummoa tbesauri rint, quam quod debeat inlelligi. Quocirca superse-
olim Schwarlzburgici, nonc Gothani, qttem memoriae dere possemus iis confulandis, dum, quale dpnativum
hirjus rci conservandne destinatum fuisse, dubi- hic fuerit a Tertutliano indicatum, docuimus. At
tari non polest (1). Ejus altera pars capul Severi quoniam ex istius iihclli tempore pendet plurimorum
laorca cinctnm offert addita inscriptione : Severue ejus librorum chronologia, facitque isti secus sen-
Aug. Part. Max. P. M. Tr. P. IX. altcra nudum lienlium conlutatio plurimum ad confirmandam nos-
tram sententiani, age! eas opiniones hrevissime exa-
(1) Etnn cum erudito orbe eornmonicavit Polycarpus ntincmus. Atquc hic de opinionc Tillemontii nihil
Tentzelius in diss. Jo. Andr. Schmidii prsesidio babita, ubi
selecta uumismata aurea, argentea et aerea iuaximi mo- attinet dicere propterea, quod tota ista res salis trac-
duli ex gaeophylaeio Amstadio Sehwartzhttrgieo explicat; tata videtur ab Hoffmanno (In diss. de TertuUiani
pag. 2^. seqq. Aliam inscriptionem, in qua uomina trfom
istoruni eum aano Tr. P. IX. Severi et Tr. P. IV. Cara- ommbus in Monianismo scriplis, § 6 . p. 2 6 . 6eqq.),
caili conjunguntur, habet Scaliger in animadvers. Euseb., et plane sequitur iliam hacresitn, quae neque A .
pag. 228.
1*7 DISSERTATIO DE V E R A A T A T E 12*
CXCIX. neqoe paulopost Tertultianum vult ad Mon- A orones cum rebos A . CXCVni, gestis egrcgie conve-
tanistas transii&e, quod alio loco disputavimus. E t nire, sed pugnare cum quocuroque auno alio. Igitur
in ista quidem parte disputationis rcctius vcrsatus est et nos sequemur doctissimi viri vestigia, quoniam
Hoffmannut, quam tum, curo suam ipse opinioneui veremur, ne miscearous ea, quae jam ab eo pcrmixla
protulit. Vult euira hunc librum eo tempore fuisse sunt satis, ac per siugulos locos, qoacnaro recte dixc-
conscriptum, cum pax chrislianorum ne a Pncsidibus rit, quaenam sccus, adjecto breviori argumentorum
quidem, nedum edicto Augutti labefacUU fuerit, et Pagianorum examine, indicabimus. In loco isto p r i -
anno quidem P . C. N . CXCVIIl.; quorum illud effici mo, qui est de numero liberalitatis Severi Augusli,
credit eo, quod Tertullianut christianos rcferat cre- quinquies ab eo dooalos roilitcs essc, nescioan satia
didisse, pacem imprudeuli militis, quem hic defendit, recte, dicii, siquidem aliquot nummi septies eam
facto turbatum i r i ; hoc vcro potentissiinis ail ab comroemorant ( V . Vaiilantii numitmata Impp. Rom.,
Ortio dcmonstratiim argumentis esse. Quaccum adbi- tom. II. p. 254.); sed potest id salva re controvcrsa
berenlur ah Hoffmanno, ut lal>cfactaret Mothemn concedi. Neque tamen in eo Ortiut sibi constat ipse,
Tov pxxctpiTov sentcntiam de vcra sctate Apologelici ; quod TertulUanum de donativo Anni CXCVIII. loco-
hic quidem (fit addendit ad voL I. dist. tuarunt in tum esse judicet (pag. 104.), et postea eum laroen
Hitt. Eccl. pertinentium, p. 741. seqq.), concedil, B dical de quarU liberalitate a se indicaU dixisse
istam rcm rite ah Ortio fuisse exposiUm; sed negat, (p. 106.). Est enim ista quaru, ut ipsc monuil, haec
id reete proferri, quod non simul pace uti chrisliani eadem plane, quac occupaum Cicsiphoutem secuia
potuerinl, ct ah hostibtis tamen suis variis injuriis est. Allerum locum, qucm dedil opinioni Pagii exa-
affici. Alque ego tametsi Ortio non assentiar, potius- minandac, non repudiaraus per se, sed sunt tamen i n
que rcfellam postea , sapienter tamen Mothemium i s u dispuUtione, quae omnino adroitti non debent.
pronuutiasse agnosco, ubi res christianorura dixir, Etenira id priinum inepte dicit: Tertullianum de u r -
cum aliis in provinciis urbihtisque tranquillae fuerint, banis militibus loqui, quibus ad custodiam Urbis
in aliis saepenumero a Praesidibus turbatas, el talero fuissent ad portam Viminalem castra praetoria; cujus
rei chrisiianae faricm tempore scripti hujus libri rei ne adest ulla quidem significatio, et extra Romam
revera fuisse. Pulchre enirrt id potesl iutelligi e libro tcmpore belli, quis duhitet, castra Severum habuiasc?
TertuiUani ad Scapulam; quem edilum esse impc- Deinceps, quod nostrae sententiae maximc conlrarium
rantc Curacatlo plurimi corum confitenttir, qui quid- videmus, liberalitatem omnem dicit pacis tempore
quam in isto genere tenUruut; et apparcbit id qui- postque reditum e bcllo editam fuisse; qua de re
dcm ex iis, quae postea docebimus. Jam isto ex libro SjHtnhemiut, qucm obiter cilavit, nibil prorsus habet.
quis non videt, maximis tum calamilalibus exposilos Istud vero ego si de congiariis dici posse concedam,
christiauos fuisse ? E l neino lamen unus est inter de donativis, quale hoc crat haud dubie, vehcmentcr
scriptores veteres, qui cln istianos sub Caracalio ve- equidem dubiio. Imo ipsa post caplam Clesiphon-
xatos esse tradat. Undc hoc? Nimirum quia pace tum tem ediu liheralius, admissa ab Ortio, num ullo
fruebantur nullo Augutli edicto tupb da ; sed a Pne- modo per vcrba Spartiani alia intelligi potcsl, quara
sidum Umen crudelitate non vacabant ubivis. Tura quae exlra Romam in hcllo edita fucrit ? Postremo
vero se ita reiin habuisse omnino, cum in litteras in responsionc ad allerum Pagii argumentum, male
referrel Tertultianut istas de Corona opiniones, videri argiimenutur, dari ejus opinionem non posse prop-
optime poiest, si admitUnlur ea, quag nos quidem lerea, quod christiani vel pacem a Pra*sidibus vel ab
senlimus de islius libri aelate. Conligit enirn hoc (aci- lmperalore lurbamlnm tiuiuisscni; e quibus nec illud
nus militis in Orienle, forte in Partbia etiam, uhi defcndi possc, quia jara A . CCI. vcxati fuissenlchris-
ante Severi edictum christianos exagitatos fuisse non tiani, nequc hoc etiam, fuisae enim eo anno Severum
lcgimus uspiam; sed, qu;e a-Terli////a«(?enarrata sunt absentem et occupatissimum. Qu< d posterius oppido
in Apologelico Ciclcrisque ejus gencris lihris, in Africa leve est. Nam et militibus donativa extra Romam
potissiroura exstitere, unde cxteri in Oi ienle chris- j j dau sunt, et isto anno CC3. bello OrienUli finera
tiani planc vereri potcrani, ne pace propter facinus Severut imposuit. Sed nihil, fateor, tribuendum cst
militis privarenlur. Sed iufluent in animos forsitan Pagii argumentis (1). Caracalli enim quinquennalia,
potcntius Onriargtimcnta; iUque quaenam quanlnque quorum caussa edilam vult hberalitatem Tertuitiano
isla .vint, vidcbimus. Sunt vero excursionis Ortiance comraeraoraum, ad A . CCIII. perlinent, ubi quis nc-
trcs l o c i , quibus rcm isum dcscripsit (I). Primum scit jam christianos fuisse proptcr Severi edicttim
monet, hunc librum A . CXCVIR. assignari debere, omni scelerc laceratos ? Tum vero inaltero argumen-
rcpcritque liberaiitatis Severi apud veteres scriptores to et hoc perperam dicitur, coeptas esse istas iniini-
vestigia; deinde occurrit Pagio, qui A . CCH. scriplura citias a mililibus, ut Diocletiani lempore, atque
hunc libmin existiraaverat; tum oslendit, quae ad- omnis i s u sententia defenditur proptcr cam opinio-
ducix stint a Tertultiano, hujus liberalitatis^ iaraa« tf nera , quod res christianorum ante dccimum Severi
annum nondum fuissent turbatae; quod est supra satis
(I) In diss. bist., qua ostendittir, catholicam Ecclesiam confuutum. Tertius denique dispuUtionis Ortiance
tribus prioribus secuiis capitatium criminum rcis pacera
et absolutionein netitiquara denegasse; sect. II. cap. 3. (\) Ea proposuit in Critica Anoalium Baronij ad i . o,
Digressione l p. tOL l i ^ . Ea prodiit Medioiaoi, 1750. l> a f c U , n . ! . p . i a . 9 l . 9 t .
 129 AG DOCTRINA SCRIPTORUM T E R T U L t l A N l .
locus, in quo terba Tertulliani nullum annum practer A mentc, iibrum dc Corona ad decimum Severi an-
C X C V I U . altingere posse dcfcndit, non est acqiiiorc
Jove traclatus. Eleuim quod istam liberalilalem Severi
exstili&se ante expeditionem partbicain putat, id vero
habet aliquam ambiguilatem. Nam si ista bis edila
est, priroum A . CXCVII. post rediium Severi, quam
memoriae prodidit Uerodianus, deiude A . CXCVIII.
anle bclium adversus Partlios susceptum, qualem
Spetrtianus tradidit; baec, uti diximus, nuiloinodo
potest inlelligi, ncc videtur intellecta ab Orsio, qui
a d eam rem cotihrmandam Herodianum citavit; illa
vero ad rcm nibil facil omniuo propterea, quod co
anno nondum erat Angutti diguitas in Caracallum
eollata. Sed in iis locis, quos ex Tertulliani Apoto-
gettco c. 55. Iibroque ad Scapuiam c. 4. attulit, non
9
. . . o p
est, quod multis verscmur. Sunt enun ISU a uobts ei- o
4em anno C X C V H l . ac sequenti vindicali, absjue
nllo causae nostrae detrimento, cxteraque, dum do«
nativa extra Romam distributa esse novimus, sua
sponie concidunt.
k § 3 . — Baronii argumenta cdnvelluntur pro
A. CXCIX.
Restant de anno tcripti bujus libelii decrcta Ba-
ronii atque Pameiii ita cumparala, ut convelli
uullo negotio possint. Namque Baronius (V. ejus An-
nales Eectesiast. ad a. C C l . tom. II. cd. Col. 1609.
pag. 209.) ut probarcl, cum librum exarattim esse
A . C Q . antequam Severus prolkisccretur in Oricmem,
e.,ulnosioqiiircciiussol^nus,A.CXCIX.,num
excitat, cujus altera pars Severum cum T r . P . X I . ,
altera libcralitalem V . habet, additque multo cliam
asseverantius : hunc nummum ad res nostras, de qui-
6na acturi sumus, perlinere certo scias. Quod mibi
\idetur eo pbnissime modo dicttun, quo olim P y -
Uiagcraei, cum ex iis qmcrcretur, quare ita quid
esset, iliud suuin ipse dixit inicrponcrc solehaut ;
nihil est enim ab eo Baronii cffato veritale disjtinc-
tius. Nam cum clare tradal, anniim T r . P . Severi
aeptimum eo anuo initium sumpsisse, et lamcn num-
mum excitet cum Tr. P . X I . qui planc ad A . CCIV.
aut, si mavis cum ipso Baronio, ad A n . CCVI. refe-
rendus est; uonue repugnantia loquilur? Ac de altero
ejus arguiuento quid dicam? quod dusit ub eo, quod
ante hanc expeditionem Panhicam nulkc, post cam I) ..
mullae calamitales christianorum exstiterint, In quo ^ , , - , ^ irausiisse
peccavit duplicitcr; primiim, quod eas ante fuisse
ncgaverit, quam profectus sit Severus advcrsus Par-
tbos, deiude quod librum de Corona eo de Specta-
culis postcriorem esse non cogitaveril. Atque iliud
confulavimus suo loco; hoc vcro uli nemo negare
potest, nisi cui tenebrae sint mero meridie (est cnim
et hoc satis di*puiaium); ita de vexatione chi ktiaiio- de Cuttu feminarum composuit. Atque hic non vide-
rum, legaSeveri anliquiore, IIOII potest sermo esse in tur a suscipienda disputalione alienum, paucis prae-
eo deCorona, uhi cbristiani dicuntur istas calami-
tatcs ianquam venturas extiincscere; cutn temporc
eo quo Terlullianus iu charlam conjccil libruin de
t
Speciaculis, jam ad christianos impetum suum Deo-
rum cultorcs coiiverlissent. Quare ex ipsius Baronii
130
uum referri oportebit.
5 4. — Denique Pamelii el Aliixii, qui librum
hunc conjeccrant in A . CCIX. Decreta explodunlur.
Ad Attixium venio, doctissimum virum, quem miror
tam docilem se prxbuisse ad Pameiii ^ulentiam ,
quo dubilo, an quis magis contra auspicia ad defl-
uiendam scriptorum Tertutliani xtatem accesserit?
Atque isti Pamelio, quoniam liberalitati* mentiouem
Tertullianns injicit, hbellus ad A . CCIX. atque ad
decennalia Amonim plune refercndus videtur (in vita
Tertulliani, prasmissa ejus operibus a Pamclio, Colon.
1617. cditis. p. 22. E . ) . Sed ejus quidein libcralila-
tcm in istis decennalibus exsiilisse, non probat
n , , ,. m
Pamcttus, scd plane fingit ad libidmem. Tamen alio
. . . . . . ,.,
quodain ioco (Innotis ad hunc librum, pag. 210.
n. 1.) ad nummum provocat dicis caussa, eumque
bujus argumeuli : lmp. Cces. L. Sept. Scv. Perl.
Ang Liberalitas Augg. SC. Hic priinum niibi
quis dicat, ubinam sint dccennalium notac ? Deiude
cum ego non ignorem, Severum et Caracaltum mi-
liiibus populoque coiumunitcr aliud dedissc iu deceif-
nalibus; uunquid plura bis congiaria non sunt aut
donativa ediia? Ncmo vero id quidem absqtie teme-
ritate aul ignorantia dixerit. lmo, siquidem Pamc-
tius ausus cst aliis obtrudcre annum C C V i l l . absque
omni rationc idonea; nobis vicissim non potest vitio
verti, si annum C C l . inlelliganius; boc enim anno et
libcralitas edila est, et ab Augustis etiam. At quam-
omnino lurpiter sc ipse dederit, tamen Allixius
(In rarissima diss. de Tertulliani vita et scriptis, cap.
VI. p. 49.) secessil in ejus senlenliam; nam in libro
de Corona, inquit, cxcitatur libellus de spectaculis,
qui scriptus est A . CCIV. Id vcro inepte dictum esso
a Pamelio, quem unum sequilur, facile intclliget, qui
cumque sccum reputaverit ea, qux supra de isto libel*
lo pronuntiavimus; nequc, si vcrum boc e^set, maxime
de eo super Spectaculis, caussam esse pcrspicimus,
quaproptcr iiber de Corona ad A . C C V l i l . non ad
alium rcferri deberet. Neque ad .cam rem defen-
dendain rectius adbibuit crrores Monlanistarum in
libro de Corona occun entes. Quos cquidem isli libro
non ncgo inesse; sed eo argumenlo id posse elfici
quod debeat, hoc vero nunquam percipietur, nisi ab
. d c m | | i | 1 e o a | 1 Q 0 ,
T e r ( u U i a n u m p u U l l l a d M o n
§ 5. —Liber uterque deCuitu feminarum simut editus
ostenditur contra Pameliuin et Tiilemontium.
Sed satis diu nos tenuit de libro super Corona
institutio; itaqtie nobis est properandum ad aiios
quosdam Iibros,et eo? quidem , quos Tertullianus
monere, qualis fuerit olim horum librorum inscri-
ptio, alque dispicere, fucritne p'»slerior libelltis cum
allero a Tertultiano eodem tempore edilus. Videlicet
qui ante Nic Bigattium lihros Tertulliani ediderunt,
bi alterum de Hqbitu muliebri dicebant, alterom de
 ISi DRSERTATIO DK V E R A MTkTE 15*
Cultu feminarum. Sed isle Rigaliiut, cum potituses- A § 6. — AnnoqmtUm CCl.nuiCCil.
set velusiissimo illo codice Agobardi, primus ausus
Quorsum haec omnia? Nimirum ut inlelligatur, s i
est, utrura<|ue de Cuitu (eminarum iuscribere. lta-
tenipus scripti alterutrius libri constat, utriusque
qtie et nos nuili dubitamus, bos libros non disjun-
aetatem repcriri. Quam ob rem ut cerlissimam sequa-
ctos unquara fuisse, sed unieum quasi effecisse volu-
mur ejus temporis signilicationem in iibris ipsis;
men,. non ista solum codicis Agobardini auctoritate
ulcraur calamitatibus, quibus tum expositos fuisse
m o t i , sed eliam propterea, quod ipsa horum libro-
christianos Tertuilianut ait, quasque lempore eo, quo
rnm ratio argumenlumque suadeat, posteriorem non
ailerum de feminarum cultu libellum componeret, fere
ita multo post priorem a TertnUiano editum fuisse.
initium sumpsisse verba docent ( L . II. c. 1 5 . ) :
Quod enim Pameliut, qui inscriptionem alias rcce-
Tempora chritttauu temper, et nunc vei maxime,
ptam sequebalur, vix poluit concoqucre, quod , cum
Tertuilianut culium ab ornatuin priori iibrosubtiliter non anro, ted ferro trantigunlur. StoUe mariyriorum
distinxissei, latncn in postertori, de cultu femina- prceparaniur. Quaequidem iuteliigi de superiore cbri-
rum appeilato, ornatum mnlieris perlraciarit; ea stianorum vexatione a piebe facta nequeunt, propter-
quidcm difficttltas, sublata itiscriptione ulriusque l i - ea, quod in priore hujus argumenti iihre ad librum

b r i d i v e r s u . a c a r g u i n e n t o e j u s s i u d i o s e c u g n i t c m i - * ^ Spectaculn provocal ( c . 7 . ) . Naraque ego m i h i

persuadere haud possum, TerluUianum voittisse,
rum in modum cvancscit. Ut enim Terlultianut ba-
bitum feminac cultu et ornatu effici dixerat, superioris htinc excitando, gra?cum sirailis argumenti librum
istius gencris cxcmpla putat mundum mulicbrem, significare, quoniam et lalinura graeco antiquiorcm
auruin, argcnlum, gemmas, vestes, ct quae sunt ge- csse oslendimus (§ 14.), et ista Tertutiiani admoni-
ncris cjusdcm ; posterioris vero curam capilli et cn- l i o , qua quid a Deo csse possit pronunliat, tamelsi
V)s qt carum partium corporis, quae, ut ait, oculus ejus rei abusus Deum uon habeat auctorem, in latino
trahunt. Atqui in priori libro aurum, argentum de Speclaculit libro omnino occurrit (cap. 2.). E u i m -
(cap. 4.), gemmas (c. 5.), vesles pertractat (c. 7.); vero cuin de Spectaculit scriberet, jamduduin summis
in posteriori de observauda pudicilia in cullus et or- malis alfligebaulur christiaui, de quibus ne verbo
natus institutione agit uuiverse (cap. i-5.), deinceps quidem in islo priori de Cullu feminarum libro loqui-
de colore ornamenloque capillorum, omnemque l i - tur, et lempore postcrioris libelli denuo imminebant,
brum fluit monitis qtiibusdam de ornatu pudiciliae quare ncc ad priorem sub Severo vexationem referri
adverso. Qoare eum in illo de cultu, in hoc de or- hi libri ullo modo possunt, sed ad annum potius
natu fcmiuartim egisse, ac tanquam partes utrosque P . C . N . C C I . aut II.; prouli quis velit mala cbristiano-
C r u f n l U !
unum librum constituisse clarum est. Nam quod T//- » » vel impcndentia credere. Neque vero
lemontiut ait (Mimoiret pour tervir a CHitt. ecciit., est, quod Tillemontium audiamus opinanlem ( L . c.
t tom. 111. p. 662. not. 12.) manifestum esse, quod isti p. 210. Art. VI.), demum post annum CCIII. editum
dtto lihri separati fuerint, nec referri unus ad alte- esso librura priorem, posteriorero vero multo ante,
rum ullo modo possit, id vero facilius dicitur quam et anno quidera C X C Y I l . Nara in eo loco, quera exci-
probatur, c l ne rcfelii quidem dcbel; est enim igno- tavit ( I ) , xque polcst Tertullianut priorem Severi ex
rantis. Atqtte etiam alia est islius scntenti.T. nostne Parthia reditum aut legationem quamdam Parthorum
probatio; nam in posteriori libro impendentium cliri- babuisse in animo, quara iliara de Parthis victoriam
stianis malorum haud dubiam mentionem injicit, posteriorcm. Quod vcro caussam aiiquam esse dicit
quorum in priori nulla esl significatio. Jam si aerum- crcdendi, istum librum, qucin nos posteriorem dici-
na tum fuissent affecti, quomodo Teriuitianus abs- mus, multo ante essc scriptum, quam alterum edi-
tinuisset a commemoranda ea, ut feminis christia- derit; de eo, quoniam Tillemonlio non placuit ejus
nis luxum dissuaderet, cum eo argumento alias fre- opiuionis rationem reddere, nobis vicissira placet
qucnter utatur? Sed cum prior iste libellus posterior tamdiu dubitare, quoad ejus geueris aiiquid produ-
sit co de Spectaculit, quod deinceps apparebit; dicat ^ ctum ab alio quodam vidcrimus.
mibi quis, utrum iu illo quoquam anno, qui ef- § 7. Liber de Fuga in perteculiene vindicalur
fluxil ab eo, quo scriplum de Spectacutit librum di- A. CCII.
ximus ad anauni CCII., quo coeploe sunt adversus
Eidem tempori suam quoque originem debet liber
christianos inhniciuae, pace chrisliani usi fuerint,
de Fuga in persecutione. Quod argumentura jam in
nisi forte A . CCI. aut CCII. Namque a reditu Severi
illo de Corona aiias dispulandum promiserat (cap. I . ) :
cx Gallia ad annura C C l . fuisse christianos maximc
cujus loci verba lametsi ad Scorpiacen potius non-
vexatos, et ordo librorum docet a nohis in superiori
nulli refcrcnda putaverinl, est tamen jamaliis ob-
hujus disputatiouis parte constitutus, et historia mar-
scrvatum, qtiod intelligi hxc quidem non possit
tyium Sciililanorum ( V . sup. § 6.). Itaque cum
propterea, quod eam hxreticis, sed illam de Fuga
fere post partem anni CCIl. priorem editum fuerit
comroentationem timiditati eorum opposuit, qui erant
Severi edictum, ut suo loco docebjmus, vix potest
prior de Cuitu fcminarum libellus editus alio lempore
(I) Lib. I. c. 6. Gemmaram quoque nobilitatem
dici, nisi eo fere, quo in lucem posterior ejus argu- vidimus Komae de fastidio Parthorum et Medorum, csete-
meoti liber prodiit. roruuique geQUUum suortun coraui matrouis erubesceu-
tem«
 AC DOCTRINA SCRIPTORUM T E R T U L L I A N I . 134
aocii ortoodoxae Ecdesiae. Igilor apparet, libellum de A vcrilali conseataneum videri illud, qood Scorpiacen
Fnga demum post A C C l . a Tertulliano editum futsse. anno demum CCVDl. aut postea ediderit. $ed cum
A l q u e ego nullus dubito eum librum anno sequenti semper requiram, quid sit in quaque re maxime
vindicare. Equidem isla lemtate ac modestia Tertul- probabile, hoc in argumente quanla vis insit, placet
bmni non utar, quae notari mcrelur in libro, in quo quodam modo expendere. Cum Tertuiiianut adversus
qoaestionem ponit, quae Monlanistas separabat a pu- Mareionem librum primum, quem superstitem habe-
r i o r i Ecclesia, quibus tamen eum lum fuisse addictum mus, componeret, jam quidem ipsi se scriheudo his
nemo dubitabit (1); diccre enim quis posset, Tertul- opposucrat, sed unam harum commeniationum, cmn
iianum, eum ad eum ista perscriberet, qui slabat a postea pleniorem de ea re disputationem institttisssel,
parttbns orthodoxorum, se quidem temperasse a ver- rescidit, alleram amisit fraude cirjusdam, qui eam
bis duiioribus t Sane gravius aliquod argumentiim descriptam eom aliis eomfmwicaveral. Hujns damni
positum cst in eo quod, enm nostrum libelltmi edcrct, rcsarciendi causa cos nnnc adversus Marcionem libros
jare coepisse quaedam adversus christianos flagitia superstilcs claboravit, et primum quidem anno Severi
dixerit. Ita enim orditur : Quatitti proxime, Fabi Imp. X V . , at ipse fatetur in eo libro (c. 15.) in quo
fraier, fugiendum necne ek in perseeutione, quod de i i t , quae modo diximus, exposuit (c. 1.). Quae cum
netcio quid tmnuntiareiur. Et paulo post: hanc maie- ' animo cogitem, dubium profeeto videtur, utrum Ter-
et tua contultalio commendavit ct conditio tempo- tullianut in libro, quem Scerpiacen appeliavit, eos
rum euo jam nomine injunxit. Quanto enim {reqnentio- respexerit adversus eum libros,qoi ad aeialem no-
ret imminenl perteentionet, tanto examinatie proeuranda stram nen pervenerunt, an eos pottus, quos supersli-
rtt, quomodo eat aecipere fidet debeai. Denique: tesessenovimos; erant enim illicjusdem argnmeuti.
Hcec palea Ula, quce ei nunc domtnicam aream pur- iam cgo non disputo, quid sit ex his cligendtim;
gat, Eccietiant tcilicet, cenfutum aeereumfidethtmeven- quod apparebil suo loco ; scd id quidcm manifestum
Jtfcm*, frumentum martyrum, et paleae negatorum. Sed esse omnes videnl, quod dtibia sil ista argumentandi
qoaenam bic inteliigenda sit christianae familiae vexa- ratio eornm , qui sccus sentiunt, ct parum pncsidii
tio, neminem fugere potest, qui superiorem illam A . invenial in argumentoeo, quod ex facta ista com-
C X C V I I . , posteriorem A . CCII. contiglsse, nostrum memoralione posset ad librum anno CCVIII. aut
vcro libellum post opiniones Monlanisiarum a Teriul» sequentibus vindicandum duci. Ncque obstat, quo-
Hano susceptas scriplum esse animadverterit. Igitur minus ista de re dubilemus, Hoffmanni responsio,
ad finem fere A . CCII. cditam esse hanc de Fuga dis- qua Tillemontium hic prndeutcr haesiiantetn excepit.
pntationem dicimus maxime propterca, quod anno p « Primum, inquit, diss. cil. § U . p. 44. opusculum ,
ineipiente Seternt adhuc fuerit iu Syria versatus; ut exi!e, ipse suppressit, alterum invilo Tertuliiano,
nnde vix dici potest ante confcctam mediam ejus anni cum adhiic rude nec satis exasciatum esset, fraude
parlem soam adversus christianos legem tulisse. alterius vulgatum, nec a Septimio agnitum cst; ler-
tium non extat. iam cum vix verisimile sit, provo-
§ 8 . — Examinaiur popularit sentenlia de libro Scor- easse Tertullianum ad cam controversiae marcioniticae
piace libris Tertulliani ad Marcionem potleiiore,
tractationem, quam ipsc sttppressit vel nunquam
deque ejut adversus hunc tibris deperdilis disputatur.
agnovit, superest, til intelligantur libri, qui uunc in
Nonc aecedimos ad Tertulliani Scorpiacen, quam manibus nostris sunt. > Atque hic quidem non lubet
quidcm anno CCIV. asserere ejusque scntentiac ratio- multis notare ea, quae dc altera istius argumeiiti
iiera reddere decrevimus. Quod opus cum aggredia- comraentatione Hoffmannus non satis aceurate dispu-
m o r , nen dubilamos fore plerosque, qui istara sen- tat, qtiasi ea, cum cderetur, nec saiis eiaborata ftterit,
leotiam noslram minime audiendam csse dicant. nec a Septimio ngnila. Hoc certe non capio, quomodo
Etenim slat fere omnibus, qnos ista de re novimus possit id e TertuUiani verbis iolclligi, qui hanc quoque,
disputantes, Seorpiacen TertuUiani esse perscriplam inquit, nondum exemplariis suffectam(h. e., nondum
post edilos demum Kbros, qui adversus Marcionem D pluribos codicibus deseriptam),i*d uno tantum (quod
nostro adhuc lemporc babenlur. Idque videntur sibi is abstulit) fraude tunc fralris • dehinc apostatee amisi,
u l praescriptum et quasi imperatum defcndere eam qui ferte detcripserat quautam mendotitsime et exhibuit
ob caussam, quod in quinta Scorpiaces sectionc Mar- frequentia?. Omnia nunc ab Hoffmanno tametsi recte
cionitas ail didicisse a se, Deum suum esse bonum, dicta dedcrim; tamen,si in ejusargumentoea sumpla
quam rem ccrte in primo alteroque contra Marcionem siint, quac demum concludi debebaut, omue ilhid
l i b r o ex instiluto disputavit. Atqtie ego non ignoro, argumentum nihil efficere nemo negahit. Igitur si
libros adversus M arcionem, primum saltem, A . C C V H . ista opinione dc lihris, qui supersunt, adversus Mar-
aut CCVin. cditum a Tertulliano fuisse, ideoque ct cioucm, Scorpiace superioribus, ante volumus ndslricli
teneri, quam quid hac in re rcctissimum sit judicavi-
(I) Argumento esse potest Paracleli Houtanislarum mus, haud verisimile id esse fateor, quod Tertullianus
eonunejQoratio, quem dicit non recipi ab iis, ad quos lrater aliquem librum aupprcssora vel agnilum uunquara,
ille pertiuebat, cui librum inscripsit ( c. 1.); spl-
ritus |*a.'terea eftalum ad testimouium citat (cap. 9.) in Scorpiace laudaverit. Sed istud fac nondum esse
quod cuin ia sacro codice noo occurrat, baud dubie exploratum, ut est v e r e , adeoqoe lorte ante illos
spiritus Montanistid est; de quo etiaoi^ c. 1. et c. 14.
loquitur. scriptam Scerpiacen ease; citare prbnum alteromque
135 DlSSEItTATIO DE VERA i E T A T E « 6
Tolumen conlra Marcionem, nunc aniissum quidcm. A loco hbet admirari lot doctissimorum virorum levita-
saiis commode potnit; primum enim opuscuium, ut tcm, qui, cum semei iinbibisseut opinionem de Scor-
ait ipsc TerlulUanus, demum pleniore postea composi- piace lihris nostris contra Marcionem poslcriore,
tione rescidit, el citari id quidem poteral, cum accura- obiili sunt cjtis , quod nihil sit in historia turpius,
tiori oratione notidnm haec persecutus fuis*et. Quam quam lemere credere. Nam si cgo duas sententias
ob rem in islo Hoffmanni argumento vel ea jam lan- fcrri videam, alleram opinabilem, scd nullo vcteruna
qtiam vera sumuntur, qnae planc sunl in controvcrsia, scriptorum icsiiiuonio cfficiendam , alteram ita com-
vcl relinquntur in medio potius. Quod si illud est, paratam, ut prae se fcrat hoc vcritatis praesidium ;
saneejus argumentum redit iu orbcm; sin boc, no- quidni, rclicta i l i a , hanc sequerer? Atqui hoc
slra quidem seutenlia non est iuferior Hoffmanniana. prxsto est argumeiitum, idque premendum etiam
S e d , remota bac difficuliatc, quac fraudi nobis cssc atque eiiam, siquidem poslea ostcnderimus , libruui
potcrat, scriptx Scorpiaces actalem nuuc age defi- Tertutliani de Patlio esse in annum C C V l i l . conjicien-
niamus. dum. Namque in eo (c. I.) gaudeo vos, inquil, Car-
thaginienses, tam prosperos temporum-, cum ita vacat
§ 9. — Scorpiacen A. CCl V. uriptam esse conficitur. 9

ac)uvat habitus denolare. Pacis hcec et annonce olia ab

Cum Tertultianus, quac de martyrii dignitate dis- g % t

imperio et a coelo bene est. (Jbi quo modo TcrtuUiattus

putare in isla Scorpiace volebat, in litteras rcferrct;
potuisset leinporis prospei itatem commemorare, aut
erant deorum cultores in christianis funditus dclendis
ad res nullius plane momenti, qualcs sunt istae d e
occupati; quod uuiversuin docet argumenlum hujtis
paliio nugae, descendere oh pacis otia, si gravissimae
lihelli iis hacreticis opposili, q u i , cumfidescestuarel
%

tum fuisscnl christiauorum calamitaies, quales eas i n

et Ecciesia de figura rubi exureretur, suscipere pro-
Scorpiace depiugit ? Iiaque quam alii fere quinquen-
pter religionem maia turpe putabant ( c . 1.).
nio tardius putarunt scriplam Scorpiacen , prius u l i -
Htijtismodi mala jam oportet alrocissiina fuisse, ut
quc prodiisse arbitror, quam islae, quae supersunt,
verba TertuUiani ostendunt, quae in cadem sec-
adversus Marcionem disputationes, et anno quidem
lione subjicil : Et nunc prcesentia rerum est me
CCIII. aut C C I V . ; cujtis Eusebium testem rectissi-
dius ardor, ipsa canicuia persecutionis, ab ipso
mum hahemus, qui ntisquam id quidem dicil omnino,
ecilicet cynocephalo. Aiios ignis, atios gtadius, alios
scd , uti vidimus , qune dicit, idem fere ostcndunt.
besiice christianos probaverunt, etc. Atque hic nullum
Ubi mihi quidem magis placct istc poslerior annus,
esl duhium, quin inteliigeuda s i l vexatio e a , quae
proptcr ludos, qnos nuper admodum cditos Terlullia-
post Severi edicium cxardescebat; siquidem hunc
nus dicit ( i ) . Quod si quis mavelii edilos credere i n
lihruin post illum de Fuga in persecutione coinposuit. ^
decennnlibus Severi et Caracalti quiuqueniialibus, non
Nainque Tertutlianum nuspiam legimus probaiilem,
repugnabo admodum; quoniam id satis est a Spauhe-
quod tales propter religionem calamitates Deum auc-
mio, viro in his litteris probato sane et maximc no-
torem agnoscant, nisi in isto de Fuga ltbcllo, ejusque
bili, cvictum (2), Pythiaaiibi quoque qtiam Delphis,
in priuiis terlia sectione; qua tamen de re sc jam
nec in unius Apoliinis Pythii honorcm, sed Iuq*era-
fuisse olim commentatuin ait in quarta Scorpiaces
torum etiam acta fuisse. Tamen cgo alterum praetu-
set lione. Sed , ut de actalc hujus libri prcssius
lerim propierca, quod ludi Pythii sint in Graecia quo-
dicam, prorsus eum cxislimo prodiisse A . CCIV.
vis tertio anno Oiympiados c d i t i , ipseque tertius
Lbi primuni mihi hoc argumento est, quod, cum
Olympiados C C X L V . anuus incidat in aunum P. C . N .
Eusebius II. E . VI. c. 2. bd. Caulabrig. p. 257.
CCIV. Atque sic nulla vis infertur verbis Tertulliani
calaiuitates a Severo summa vi cbrislianis Ulatas esse 9

quaequidem, si ii ludi editi Carthagine dicunlur, ubi

dixisset, et ita quidem, ut multi jam Autichristi ad-
Carthago fpsa praemio non poleral douari, non satis
ventum appropinquantem putarent; neque is ipse,
bcne videuiur cohxTcrc.
ncque quis alius scriptorum veterum alia mala litteris
consiguaverit, praeler e a , quc anno Severi decimo,
§ 10. — Libri V. qui supersunl adversus Marcionem,
sub Lceto, Africx praeside, cbristianis coiiiigerunl, et J)
quorunt primus refertur ad A. CCVll. aut CCVIII.
anuo sequenti auctore Aquila, Praesidc ejusdem pro-
cceteros dubice celalis esse docetur.
vinciae (Euseb. I. c. c. 5. p. 261.). Nain quod haec
eo anno cxtiterint, ipse Eusebius docet, qui Orige- Praeter hunc Teriultiani librum supcrsunt ex iis,
nem tum Catechunienis institueudis praefcclum fuisse qui scripti sunt, cum jam abortbodoxis dcgeocrasset,
ceiifirmat, dum Aquita sc iiicremento chrislianae re- adcersus Marcionem libri V . quos dubium non esl ar-
ligionis ejus asseclas laidendo opponcbal, eumque gui Moiitanisticorum errortun posse. Etenim, si ma-
XVIII. aunorum fuissc , cum cum XVII. aetatis annum xinie dubia viderctur ipsitis Terlultiani professio
cgisse dixissct eo tempore, quo pater ejus Leonides (Iib. I V . c. 2 2 . J , qua suos dicil et Psychi-
morti traderetur ( c . 2. p. 258 ) , quod factum est
(t) Cap. 6. Agonas istos, contentiosa solemnia et
atuio decimo Severi. Jam siqui tainen pergunl opinari, suj erstittosa certamina Graecorum et religionum et vo-
nostrum libeilum scriptum esse A . CCVIII.; dicant luptatum, quam.a graUa saeculum ceiebret, etiam Africae
licuii. Adhuc Cartha^inem siugulae civitates gratubndo in-
mihi tamen, quo.iam jure ei anno calamitates maxi- qiiiclant, donatum Pythico agone |oststadii senectutem.
mas christianorum possint assererc, quarutn nulla (£) ln Epist. I. ad Audr. Morellura, quae est adjecta
hujusspeciuiini*univcrsserei nummari» anliquae, in E d .
tamen apud veteres scriptores exstat memoria? Quo Lips., pag. 11 seq.
157 AC DOCTRINA SChIl>TORUM TERTDI.LIANI. 138
cos in loco de Ecsiasi dissentire; neqne quis visorum A tom. III p. 066. noi. 19.), qui ismm rcm putrnacis-
raUonem habere velit, quibus ista decreia, ait, con- siiyc dcfendit. Oportel igitur e l e a , quae pro noslris
firmala fuisse (1.10. c. 24. Y . c. 8.); quoniam omiies responderi possuut, in inedium proferri, et discuti
isli conira Mardonem iibri non sunt uno lempore ea qua in illam pariem Tiitemonliut dispuiavit; scd
editi: tamen in libro ejus argumenti primo Monlani ulraque brevissime, et ita quidem, ut quac aperto fir-
disciplinam et suam dicil, el se decreta sua de fugieit- ntitvimus ipsius Tertulliani teslimoiiio, ca nunc piane
dis repetitis nuptiis auctorc Paracleto dcfendentem miltamus. Ilaquc hoc uiiuni disputari potest: iitruin
( c 2 9 . ) ; ac ipsa temporis ratio docet eum librum Tertutlianut in libro de Carne Chritti quarlum contra
scriptum esse, postquam a parlibus Montaiiistarum Marcionem tobrum citaverit, quein adhuc superstitem
jara esse coeperat. De quo altero loco, quem dispu- habemus ? quod prorsus existimo , primum, quoniam
landum sumpsimus, cum dubitare ne in mentem qui- in illo libro Marcionit codiccin sacrum exaininavii, ct
dem venerit multis eorum, qui in definienda librorum ibi (lib. 1Y. c. 19.) reperitur omuino id , quod in eo
TertutUani aciate laboraruiit, et ab aliis multa perpe- de Carne Chritti lcligit; deiude quod , cum iibrum
ram dicta sint, sublilius videmur nobis , re saepius primum adhuc superstilein Marcioni Ojq>ouerct, iibrum
cogitata, disputare debere. Atque ul de libro primo de Pramcriptione hasreticorum nonduui ediderat. Hic
•rifloum dicamus, nemo cst qui ejus aetalem contro- ^ tamen uti jain prodieral in publicum , cum Tertullia-
•crsam esse dicat. Recte quidem et saiis bene; c»t nut de Carne Chritti commenlarctur, quod modo pro-
enim aperta ejus rei et capitaiis Terlultiani professio bavimus, ita nccessc est sanc, ut tum quoque primus
(I. I. c. 15.) qui anno decimo quinto Severi hunc l i - inter soperslites contra Marcionem libeilus jam edilus
brum a secomposiium faietur. Sed cum de caeierorum . fuerit. Euimvero cuin hunc scriherel, duo iila opus-
ntate nihil dicant, ipso sdentio eos declarant eju-dcm cula, quibus oliin Marcionem iinpugnavil, resciderat
aelatis esse. Quod longesecus esi. Nam ex verbis iis, amiseratqne Tertullianut; quocirca apparel, eum in
qoibus linem iibro primo TerlulUanut imposuit ( I ) , libro^de Carne Chritti remittere lectores IIOII potuisse.
baud obscure colligitur, euni esse separatiin editum, Sed Titlemontium lamen contra dispulantem audia-
caeteros diverso temporc exaratos. Etsiautein non au- mus. h primo hos Tertutiiani: Scorpiacen, de Carne
demus dicere, an altcrum, lerlium et quartum seor- Chrisli, de Anima et dc Heturrectione libros ait supc-
sum aut conjunctiro, ac quonam tempore scripserit, riores dici posse libris qui supersunt advcrsus Mar^
id lamen dubio carere conlirmamus, quod qtiintum cionem, bujusque nominis in iis citatos esse eos qui
libram TertuUianut non eodem cum reliquis tempore dudum periere. Ac de Scorpiace ego uon repuguo;
ediderit. Esteuim liber de Returrectione recentior eo, Q est enim illa qtiaestio satis tractata : sed de caeteris
. i de
-I _ikrneChritti composuilf .(de
_ O i _ ._.» / _» Returrect.,
_ r» . c. _2),
a\ nonn massentior.
t r%dcaiiI iNam
i_l* de libro
F&<\rr_ qui de Carne
AA lal.-r._n_. Chritti
Aa _n_v_...« in- *
-Pi._.__..^

ia quo (de£arne Chritti, cap. 7), locum excilat ex l i - scribiltir, modo diximus, quid H l seiilieudum, cui si
bro adversus Marcionem quarto, de quo postea dice- quis resistere v c l i t , eum audiemus. Atque cum hoc
luuft. Enimvero iu quinto Aiitimarcionislihro, c. 10. ad osleiidiiuits, siiuul iliud aperiebatur, a libro de Retur-
eum remitlit, quem de Returrectione scripserat; unde rectione (qui eo est haud dubic recentior), quod Title-
TertuUianum patet aliojeuipore, quam quo quarluin montiut contra volehat, reinotissimmn esse. Deuique
edidit. quinuim in lucem prntulisse. Pariier in primo quod animus hominis non aliunde agitetur, iu libro
Ant marcioiiis,c. i . , opus de Prcetcriptione hasrelicorum de Aninuty c. 21 , ait se Marcionem docuisse. A t -
:

R confecluruiii ahquando pollicetur; sed iu lihro de
Cerne Chritti tale jam dicit a se scriptum fuisse, c. 2.; est, adversus eum libro, c. 6. seqq., non absurdum
igitur et hoc ostendit, primum non esse eodem partu
cum caeteris omnibus editum. Quae cum iia sint,certe
quidem confinnainus, primum adversus Marcionem
librum A . P . C. N . CCVII. aut, sj mavis, CCVIII. pro-
dusse, cum X V . Severi annus in ulrumqiie incidat, D nionium ciuvimus, Terlullianut illum librum coulra
sed de caeteris, quando sint scripti, dici nihil posse,
nisi boc, quod quintum reliquis xquale non sit.
| 11.— Tillemontii contraria opinio cattigatur.
At quod vcrcbamur fore, ut quale in loco de Scor-
piace diximus, libros conlra Marcionem ibi citatos non
eos esse, quos liabeinus- superstiles, sed alios abro-
gatos quasi, et dudum amissos, tale etiam his argu-
nientis nostris iionnulli ohjiciant, id ferc factum vide-
luus a Titlemontio (Mimoiret pour tervir a iltitt. Ecct.
quc isla de re cum multa dixerit inallero, qui super-
est dicere,'quod huuc in ilio respcxerit; ncc lamen
mordicus id quidem tenebiinus, qui usi non stimus
istius libri testimonio. Altera dubitalio etiam puerilis
est. In loco eo, quem e libro de Came Chritti ad tcsii-
Marcionem , quem appcllavit, libetlum d i x i l ; ilaquu
quartum inter stiperslites non voluil laudare, qui nou
libi*Ilus sit, sed magntun volumeii. Iuepta conclusio t
quasi vcro Tertutlianut omne opns coutra Marcionem
non oputculum dixisset, lib. I. c. i . c. 51 • IL c. i . e i c ,
aut quasi is dici ltbellus noti posset, qtii parlem ma-
joris operis constituil. At eo inodo diccudum est,
Tertullianumopusitondum perfectum citasse! Hocciuo #
vero et potuit lanto viro scrupulum injiccre, qui
millies in coiiiiuenlariis suis ipsos libros suos nun-
t

quam ahsolulos anteslattis est? Eodemque modoT^r-

tutliattum egisse quis uegahit, si quidem noslras nos-
(I) Si cui minus quid videmur egisse , speret reserva- tri argumcnti viudicias legerit? Dcnii|ue dicit Tcr-
tnm suo lempori, sicut et ipsarum Scripturarum examiua-
tionem, quibus Marcion ulitur. tullianum de loco, qtio sancti viri coutincanttir a
TERTULLIAM I. » [Cinq.)
439 DISSERTATIO DE V E R A i € T A T f i 140
mortc ad ultimi judicii diem, alia in libro de Anima, A Getce nunquam, boc vero ad rem nihi. facit omnino;
c. 55, dique Besurrectione, c. 43., alia in Anlimarcione ab eo enira tempore, qno Geia digaitatem Angusli
IV. c. 34., tradere. Audio.Sed numquid isti libri pu- suscepit, ut posiea docebiiur, semper fnrt patris in
gnant in iislocis, quos sc ait in disputalione advcrsus beiio comes, in quo, quad de tegibes ad rem publi-
Marcionem perlractassc ? Hoc vero nec Titiemontius cam speclanlibus cogitare non potnerii, neme mirari
unquam probavil, nec quisquam, si iu aliis ad caus- dcbet. Id vero noHo modo ferendumest, qood Getam,
sam propriam non pertinenlibus a se Tertultianus dc- patre vivente, Aogustmn appeliatum esse neget,
feccrit, dicct admitti talem conclusionem posse. nummisque utatur ad boc efftcicndom, in quibus
Gelce Tr. P . II. legitur. Nam cum ipse adjiciat, Ge-
§ 12. — Liber de Pallio. Disputatur de triplici
/flm, morluo patre, enrn fratre uon niss X . mcnses, X V .
pratsentis lmperii virtute, et inquiritur in annum
dies reguasse ; necesse est sane ut Geia ante patris
quo Gela dignitatem Augusti suscepit. mortem Augustus sit appeliatus. Altera opinio doc>
lissimorum virorum, qui Magdeburgi histnriae sacne
Jam nobis libcllum de Pallio tractandum suma-
centurias composuerunt, Severum cum Nigro Albh-
mus, obscurum Hlum quidcm ct satis confusum, scd
noque statnit foisse iiiam tripiicem virtutem, et recte,
magna tamen omnts anttquitatts sctentia refcrtum. m n l , ^ . .
A f t n l T ; / ~ . . .
De cnjus actate citm smt
c
. tot discTepanlcs virorum % ul cnm Ttllemonlto loquar, erroris oonvincitnr, eo
1

quod fontem malorum imperii Romaai fontem con-

doctissimorum sententirc, id agamus neccsse est, ut
siituR.unde manaverit tanla felicitas imperii, de
vcl eas candidc cxammemus, vel noslram jiropona-
qua Tertullianus loquitur. A c de Pamelte meliora
rrms. Existit atrtem hic primo loco qurcdam quaeslio
sentiam, acajuscaassa veritas plerumqne rcraotissi-
iacile exfedienda, qurcnam sit isla pfcesentis imperii
ma est? qui Atbinum, quem omnes nerunt propter
triplex virtus, Deo tet Augustis in unum favcnte, cui
dignitatem Augiisti sibi negatam adversus. Severum
Tertullianus tribuK eortrm temporum felicitatem (I).
inimicitias suscepisse ( V . Dion. Cassium, I. L X X V .
Namquc atii (Jac. Golherius, de OfficHs domus X u -
c. 4. p. 1258.), etiare Augustum dicere petuit, et
gustas, edit. Ltps. p. 277.) hts unum Severum indi-
CaracaUum ejus in imperio sociom, cni demum,
cattim volunt propterea, quodtres iflos imperii rcmtt-
interfecto jam dudom Albino, honores Augusit
los Jnlianum, Nigrum et Atbinum superaverat; alii
concessi sunt? Quem si jocantem haec afflrmasse
cnm lYigro et Albino Severum ( Centuriatores Magde-
%

cum ScaUgero dicam, param dicam; tot lenebras

burgici, cent. IH. p. 241.); alii Albimmi, Severum et
verkaii offudit. Igitur hoc unum reatat, ut rriplicem
Antoninum (Pamelitis, in vita Tertutl. p. 10. D. 14. F.);
t

istam virlutem Severum ctimfiliis, jam Aogustis,

detiique alii Severum cum duobus filiis Bassiano £
putemus; in quihus Deus dici potest m unnm fevisse,
Getaqne intellignnt. Sed' irium priorum opinionum
ut verbo Septimiano uiamur, cum unus, «i rccte ve-
mithm probo. Nam ea Gutherii opinafio contorta est
limtis' loqui, Severus regnaverit, cseteri duo nomine
ct perinepta, ut penc nesciam , an quis unquam tam
magis quam re Augusti fuerint. Unde, si teneamus
npcrte et pervcrsa et fatsa sectttus sit. Non tangam id
qttidem, bonum virum non vidissc triplicem illam vir- quonam anno Geta ad Augusti digmtalem evectiis
ftitem prmentis imperii, Deumque dici tol Augustis sit, haec non magis ad cognitionem intelHgenliam-
fnviste in unum, hos etiam multas urbcs produxissc, que ttiatis •convertent. Enimvero Dodwetlns scite,
nuxisse, reddidisse; qtiod dicat mihi quis, an de utaiia mulla, montiit (Preetect. CamdenXlX. § 2 1 .
Juliano, Nigro et Albino affirmari queat, maxime p. 621. s q . ) , multisque comprpbavit exemplis, R o -
l u m , cum jam essent interempti ? Nec dicani, quam manorum Imperatores curasse, ut Trib. Pot. filio-
male adhibita siirt Herodiani verba, lib. III. c. 7 , qui ruin suorum a quinquenniis aut decenniis Imperii
Scverum miratur hx T^«?C xxO&ldvxx /SaaiA-a;
numeraretur, Sed A . GCVRl. quis nescit quinde-
cennalia Severi et Coracalti decemialia exstiiisse?
tfn XP«TO0VT«« ; sunt enim haec jam a Baeclero satis
Quocirca vix quisquam dubitare potcst quin eoderh
dispntata (In annot. ad Herod. p. 420.). Hoc unum
ann n 9 t i d l g n t , a 8 f 0 e r i t e l
ltibctexnminare,quodadremnosiramimprimisper.rv ? ! ^ *T ^ '
l i n c l , utrum Geta, Vivo Severo, nunquam sit factus
rom. idera codem die eliam Getm coutigisse, quo
Avgustus. Qnod cum velit Gutherius, primum Getam
olim Severo el Caracalio , dicamus ? Ac ista res s i
Severi fralrem a Geta Cccsdre, Severi iilio, non qui-
forte dubia videri posset propterea, quod vel id
dem, ut par crat, distinguit. Nam cum Sparlianus, in
Scv. c. 10. Severum dicit iilium suum Bassianum cilius poluisset accidere, vel quod unam banc regu-
Gaesarcm appellasse, ut fratrem sttum Getam a spe lam lmperatores non fuissent ubivis secuti, quamvis
imperii,quam ipse conceperat, submoverct, nonne id quidem verisimile in Severo non s i l , qni artis
rfonsentaneum est, eum de Geta, Severi fratre, fuisse Cbaldaeorum sludiosissimus (astos diesdiligenter lene-
loctitum ? Dcinde quod in mullis codicis tiluiis no- bat, nummi tamen hoc ponunt extra omnem dubi-
mina Severi et AntoniAi Augustorum reperiantur, sed tationem. Nam si ad numerum Trib. PoL Getm
altendimus, quibus anni hujus dignitatis possunt
accuratissime effici, iste quidem uitra quartum in
(1) Cap. 2. Quantum urbium aut produxit aul auxit aut Getce nummis non progreditur. Sed Geta sitmmum
red»litlit prasenlis impcrii triplex virtus, Deotot Augustis
In unum tavemc, quot census trauscripti I cum Caracallo principium ad mensem fere Februarii
Ui AC DOGTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI.
AntiiCCXIl.ienuil(l); igitur nufnerus quartus Trib. A riarum in christianos incendia excilaveranl, necessc
Poi. Getce inedio A . CCXI. merito dehct assignari; est sane, istam horum vexationem jam usque ab inte-
a quo si regrediamur numerando, efficitur sane, gro anno ductam fuif^e. Age jgitttr fac A . CCXI.
Qeiain post cenfeclam dimidiam parlem A . CCVIII. scriptum e$sc de Pallio libellum, nonne Tertuttianus
suscepisse dignitatcm Augusti; unde apparet et hoc, pugnamia loquitur, qui eidem tempori et summam
Iibrura Terluitiani de Pailio rocdio ejus anni esse prosperilatcm et calamilates gravissimas tribait?
receutiorem. Atque hic ego non inficior, dici forsilan posse quod,
his calamitalibtisaliquantisper remissis, qtiieta quasi
§ 15. — Dnbia redditur Basnagn el HValchii stntcntia y

ac tranquilla interjecta intervalla fuerint. Sed cum

qui A. CCXl. hunc librum edilum esse voluerunt, et
veleris bistoric monumenta nihil prorsus prodide-
A.CCVIII. tibellusasseritur.
rint, ex quo isla res possit quodam modo inlelligi,
Scd cum accuratior anni ejus, quo scriptus hic
numquid ista fingere liceret, ut opilularemur opi-
libcr est, ratio posluielur, qui ista sublilius disserunt,
nioni quce pene videlur ad exilum adducla? Fuerint
abeunl, quantum video, in cam sentcnliam, ut in an-
inierim islae calamitatcs ad tempus dispersae, lamcnne
num CCXI. cum conjiciendum arbilrentur. Nihii cnini
summas adversus christianos injurias etiam intermis-
rctcrosmoramur.qui^^ d i c t 3 S ; p r o s p e r a e n i m l e m p o r a

opus exaratum, magis univcrsc pronuntiant. Scd qui

qut potuissent exstitisse, nisi el ha»aliquantumdesiis-
ma-is eatn rcm ad sublililalem chronologicain exe-
senl ? At ego qui Terlullianum didici hosles in omnes
gerunt, Sam. Basnagius (In Annalibus potilico-eccle-
quasi latebras persecutura, usumque vel levissima
siasticis, looi. II. p. 217.) ct, qui illum sequilur,Ven,
re ad convincendos erroris ac flagitii cos qui erant
Gcetlingeusium Watchius (In Anliquilalibus paltii
Vcbtis christianorum advcrsi; hunc ego Terlullianum
philosophici velerum christianorum , p. 227. sq.), h i ,
putaremne adversus eos disputaturum modo eo, ut,
iuquam, eo, quo diximus, anno scripium hunc librum
qttcmadmodum injurias adversariorum in christianos
esse dccernunt; sunt enim quaedam ejus anni simiii-
sccntc fuissent summae calamitates, ita vicissim fcli-
tudines cum rcbus quarum hic Tertuttianus menlio-
cissima temppra excepisse eorum inhos henevolcn-
uem injecil. V c r u m , ista re diligenler examinala,
tiam diceret? Alque aliud adhuc in promplu est. Nam
iliihi animus raagis inclinavit in eam senlentiam,
cum Tertutlianus istum de Pallio libellum compone-
quod iste libellus sit fere ad annum CCYIII. com-
ret, pacis otia erant, et revera orbis cuttissimum rus
posltus. Quam ob rem, pace veperandi v i r i , quein
imperii, conculius et amoenus super Atcinoi pomeium
spero facile veniam daturum esse homini ingcnuo, , m d (,^ B r 0 H t u m f > ) - I ( J v e r o q u o n a m m o d o ?

verumque sinc ulla conlcntione inveuire volenti, ea ^ Eradicato omni aconito hostitiiatis. S i l itaque hic liber
.•__. I.._..:J.__..:. O.-. :

eiplicabo brevissime quae me movent, ut de veritate scriptus initio A . CCXI.;nam sub Februarit iniliura
ejus senteniiae subdubitem, quaeque ad eam, quam inter vivos esse Severus desiii, et desiit eliam < tri-
obiri vellem, commendandam facere aliquo modo plex imperii virtus. > Atislo tempore bellitm adver-
Vuleutur. Videlicel ista secus sentientium opinio uni* sus Rritannos nonduln erat absolutum, nec unquam
versa efficitur similitudine eorum quae TertulUanm poslea fuit, vivo Severo, sed eo mortuo demum An-
liabet, cum iis quae scimus isto anno CCXI. conli- toninus pacem cum Rritannis iniil ( V . Berodia-
gisse. Sed istud quidem argumentum laraetsi non nunt l . IH. c. 15. p. 173.). Islo igilur anno cum
$

videatur repudiandum perse, non tamcn mullum,
opinor, flrmitaiis habel, si eadcm similitudo eorura
quxa Tertutiiano dicta suni, intcrccdit ctim i i s , quae
extiterunt A . CCVIII., e l amiltit vim probandi om*
• nem, si possit oslendi A . CCXI. plane diversa acci- concordant ea omnia, qux Tertullianus hic tradidit.
disse ab iis quae is in libro nostro memoriac prodidit.
Quod ulrumque hic ita se prorsus habet. Nam, ut j )
dc hoc dicam primo loco, cum noslrum libellqra
litteris mandaret Tertullianus, Africa jam vacabat
a ternc motibns (c. 2 . ) ; pacis erant ei annonm
ofia, ab imperio et a ccelo bene erat (c. I.). Sed eo
tempore quo ad Scapulam perscripsit ea quibus
aaiinum ejus rcvocaret a erndelitate adversns Chris-
tianos, quod fere factum a$t A . CCXI., ut poatea d o -
cebimus, jamanteannum imbribus, Igne, lonitrti-
hus, defectu soiisalnsqoe perterriti erant Africani.
Quac omnia cmxiTertutiianus defendatpoenarum instar
fuisse deorum cultoribiis proplerea, quod tot mise-
(t) Hoc ut muitis confiroieraus, non ita necesse est;
satis eoim ea opera functus cst Tillemontius m opere cui
titulus : Uisloire det emperenrs, tom. II. p. I. ed. de Bru- UUH de Paitio; nosqnam enim in iis Geue, sed Severi
xcll., p, t85. et dans les notes p. 39i.
certe nec.fuerint pacis otia, ncc orbis culiissimum
rus imperii, commodior Iccus vidclur Intic libro
assignr\ri dehcre , ct annus quidem CCVIII. in
flncm incliuatus, prxserlim quoniam ctim eo optime
Namque si rcquiris tripticem prasentis imperii virlu-
t e m $ s : l n c j a m modoGeta Augusli dignitalem sumpse-
r a l ; si Carlhaginenses novilate felices, eos jam dudura
nummi prodiderunt (1); si cactumet rubum subdolat
(amiliaritatis, Plauiianus familiarissimus Severo jam
erat A . CCIV. e medio sublalus ( V . Tillemont, Hist.
des Empereurs, I. c. p. £13. s q . ) ; si spem Campa-
nia3 deusice de montibus suis ( e. 2 . ) , illud Dio
(1) V . Spanbemium in immortali opere dc priestanlia
etusu humismatunudiss'. XII,vol. II. p. 445. qui istos
nammosSeveTi etXntonini, inquibus cslFelix Karthago,
ad ius nummos cuiiendi urbi huic restauralas datum per-
tiuere Uicit. Quam ipsam rcm, aut coguatani cerle, si re-
spiciant H nammi creberrimi, qui laudant Indutqentiam
Auqg. in Carthaq. (ita enim mibi videtur), hoc fere exsti-
tit X. CCIV. aut V., quia iuquibusdam cumea re Tr. P. VI.
Caracalli coniungitur. Certe editi sunt ante scriiilum Iibel-
tantum et Caracalli nomen rcperiiur.
143 DISSEIITATIO I>E VERA i E T A T E _ 144
G n i i a i (lib. L X X V I . c. 2. p. 1272.), lcmpore co quo A quod nullos christianorum cruciatus suh Caracallo
Plautianut pcriit, plane quidem cojnmemoravit; si reperimtts ab aliis scriploribus traditos, aut quod
denique cradicatum omne aconitum hotliiitatis ac ctiam ii Caracalli tcmporc possunt esse postcriores.
pacit otia, erant isia sane prius,_quam Severut in Etcnim, quod isti nemini alii commemorali sint, ejus
Dritaiiniam proficiscebalur. Sed exciuti ubinam tau- est haud dubic ratio aliqua in eo, quod ilii uec diu,
dem sunt barbari? l i quidem noiidum eo tempore nec nisi in Africa extiterint. Namque Tertuiiianut
muro Briiannico, sed tamen ab imperii Romani fini- nunc quidem a Pneside legionis ct Mauritanice dicit
bus ipsis lcgionum Romanarum pracsidiis arcebanlur, familiam christianorum impugnari , Scaputamque
et ipsc Tertuiiianut cum loquatiir de mutlis barbaris, pelit, ut saltem Carlhagini parcal ct provinciae, Arrn-
quidnam estcaussxcur solosBrilannns inlelligamus? que Antonini exemplum imitetur , qui in Asia oltm
Itaquc cum A . CCVIII. exstilerinl omnia ea quae christianos avocasset polius a cruciatibus, quam ad
commemorata a TertulUano fuere; cum nullus aiius supplicia pertraxisset. Eosautem nec fuisse Caracalli
possit excitari, cui aliquo majori jure eadcm pnssent temporc posleriores eo cfficitur, quod Hieronumtu
asscri; cuin ipsa deuique recens dignitatis Cetce (De vbrit iltusmbns, c. 73. ed. Fabric. p. 126.) Ter-
menioria videatitr occasioncm Tertulliano pncbuisse, tullianum ultra Antonini tempora uon vixisse dicat,
ut ejus inentioneni faccrct: parum videlur a certilu- ^ nullx praeterea usque ad Decium adverstis omnis ge-
dinc abesse i d , quod diximus, libriun de Pallio ad neris chrisliauos inimiciti.c re|>erianlur (I), et qucd
A . CCVIII. pcrtinere. cum Caracalli temporibus hxc , qtiac tradita suntin
nostro lihcllo, optimc consentiaut. Tametsi eniin
§ 14. — Librnm ad Scapulam tub inilium Imperii
non sit certissiine cxploratum , quo anno haec chri-
Antonini Caracalli, A. CCXI. prodiitte probatur.
stianorum defensio elaborata s i t , tamen rationc qua-
Ultimus liber hujus genens, et fortecredoomnium dam probabili, ut est in tali re, primo imperii Anlo-
TerlulUani, cst is qucm sciipsit ad Scaputam, Africae niniani anno vindfcari ca posse videtur. Namqueillum
Pracsidem; cujus ad\crsus christianos crudelilas sine solis defectmn quem Tertullianut ait anno superiori
dubio post Severi Imperatoris edictum cxslitit. Fuit exslilisse ( c . 3. ). Antoninut Lalovera asseruil
enim liilarianus, cujus in uostro libello mentionem A . C C X . (2). Cui quamvis Tillemontiut resistat
Tertuliianut injicit, Afiicx Praeses eolempore, quo eo, quod Tertullianut tolem dixcril non ; otuUte hoc
Felicitat ac Perpeiua cum sociis suis morti tradilae ex ordinario deliquio pati cum fuerit in tuo hyptomate
t

sunt, quam post icges a Severo latas accidisse omnes potitut, tamen hunc Septimii argjimentandi inodum,
conlilentur. Atquc ex iis ipsis, quibus Scapuiam qui oinnia novit saepius inepta satis in rcm suam
arguit summae injustiliie, existiinans (cap. 4) potuitte convei tere, jam dudum derisit harum rertim peritis-
eum officio juritdiclionit tuce fungi, et humanitatit 6'imus Scaliger (In animadvert. ad Entebii Chronicon,
. tamen meminitte cum nihil ampliut rnandetur, quam
t p. 10.).Deinde ctim nullain unquam lcgem Caracallue
nocentet confettot damnare, negantet auiem ad (or- tulerit adversus chrisiiauos, oportet profecto has ca*
menta revocare ; ex iis verbis, inquam, haud uhscure lamitaies iis a Scapuia inflictas reiiquias Severianm
coiligilur, liun exstiiisse lcges quasdam Severi, chris- crudelitalis fuisse, quae tum penitus exstinctae viden-
tianis iuimicas. Islae cnim anlcquam editae crant, tur , cum Caracallut, impcrium sibi coiilirmalurus,
Praesidesquc agebaut eaium duntaxat auctoritate, in exiliuiu mi>sos revocasset (V. Dionem Cattium 9

quibus olim Imperatores exagitaverant cbristiauos, lib. L X X V H . c. 5.). Quod cum fcccrit paulo post,
adversus viui earum Teriuliianut vchemcnler in Apo- quam Getam fralrem sub iniliuin A . CCXII. sustule-
logetico disputat. Leve hoc quidem videbitur, nequc rat, non iuepte id quidem dicimus: Scapulam A .
proprio quodain argiimcnio cgeret, uisi Pameliut (In CCXI. adversus cbristianos egissc.
vita Tertull. p. 13. C.) A . CXC.V. hunc librum assi-
ARTICULUS IV.
gnandum putasset; qui qiiam leviter disputaverit,
ipsa verba docent qtiibus se ait induclum ut ila yyDe librit Teriulliani, quorum vel cctat, vel doclrino, vet
senlirel, si quidem Tertullianut et Aibinianot nuinc- utraque latet.
ravit in hoslibus luipcraloris (cap. 2 . ) . Jaiu si § 1.— Tertia clattit librorum Teriuiiiani, quot quam-
f

verum eslid, has calamitates,quibus Scapula cltiis-
tianos insectalus est, postcriores esse Severi lege ;
IIOII ininus ea intelliguntur regn.mle quidcm Severo
non contigisse, quod tamen video placuisse quibus-
dam. Nam in eo loco ( De Pallio, c. 4. ), ubi Ter-
tuliianut Severum dicit, palrem Aittonini, clmtlianorum
vtemorem (uitte, iptumque Antoninum, lacte chrittiano
educatum, novitte Proculum, dicatmihi quis, cur Se-
rerum patrem Anionini appellaverit , quod ad rem
sane non pertinebat, aut cur tpsum Antoninumzd
tcstimoiiitim citaveril, nisi haec hoc regnanle scripta -
sint. Neque vero ca de re dubitandum cstpropterea,
vit incertce eetatiitunt, tamen conttat, tcriplot anie
ejus defectionem fuitte.
Tertia hac disptilatiofincm faciet exercitationum,
quas inslituimus , Scptimiaiiarum ; in quibns cum
hactenus pertractali sint i&ti libri, quorum etactas et
doctrina poterat certa quadam via et ratione demon-
strari, nunc oportet subjici cxteros, quiaetatem suam
(1) Hoc satis adversu. Scaliserum aliosque defendit
Sam. Basnagius, 1. c. p. 218. n. 11.
(t) In epist. ad Jo. Bessooum quam edidit Petr. Possi-
nus in notis ad Acta Perpeluae et Felicitatis, in Kuinarti
Actis priiiwrum martyrum finceris, Ed. Amstelodam,,-
p. 119.
 AC DOCTRINA SCRIPTOUUM T E U T U L L I A N I . _4G
non satis definitc produnt, scd doclrina larncn non A riialcin Tertulliano in i ebus i i s , quarum meulio cst
est adinodum obsciira, nisi in quibusdam paucis, qui injecla in libcllo dc Pudicitia, ejus tamen de Hermn
ancipilcm habcre formam vidcntur. Ilaque primum judiciiim in nostro de Oratione libro non solum multo
illos excitabimus aetale majores, qui Terlullianum esl mititis, sed ita comparaium etiam, ut ipse Hermm
ostendunt nondum plane Monlanistarum parlibus auctorilatem non universe contempsisse videatur. Ac
addictum; deinde e s , quibus notac Montanisini non iliud fere Scriptnra, qtiod vim hujus argumeuti mr-
sunt lcviter imprcssae; postremo bos, qui lcclorcin nuere Hoffmannus aibilratur , satis est ab eo ineptc
dimitlunt dubitantem, fueritne Tertulliunus tum, ciiin explicalum s i c , ut temere dicerc voluerit Tertull.
illos prncscriberei,a commuui Ecclcsia sejuuctus, ncc- nomen Pastoris Hermaj libello imponi, cum illud no-
ne?Cui triplici librorum Scptimianorum generi cuin men nullo modo mereatur; nam illud fere Seriptura
dicamus auatem asseri non satis certc posse, non certc esl ita inlelligendum^ Hermiani libelli auclori-
volumus id quidcm , prorsus igr\orari aetatem cuivis talcm fcrc camdem, qiiam sacrorum librorum putari;
tribuendam (erit enim eliam, quod probabiiiler de quod ipsiun ex eo patet, quod eum postea prorsus
buc disptil ri possit), sed nccuiate ipsum amitiin Scripturam dicat,neque sic eum, utopinor, appellas-
scriptorum libroruin defiuiri possc, id quidera aude- sel, si tam ipsi coinemptus Hermas fuisset, quam eral
mus negare proplerea, quod nullas in iis suul signifi- B tcmpore conscripti de Pudicitia libri. Sed sunt hic
cdiones certc, quae viudicari cerlo quodam ac defi- etiam alia Tertultiani dicta mtiltum discrepanlia ab
nito anno possint. S;d ad proposittnn veniamus. iis qtue in libris Monlanislicis proposuil, quae osten-
dunt clarissime lum longe aliani fuisse Terlntliani
| 2. — Liber de Oratione ante defectionem scriplus et
disciplinam quam postea. Videlicel sectione 18. (p.
anno 106. eel 197. edilus.
35. Murat.) curo disputat advcrsus eos, qui, dum sc
Primi geueris haud dubie dici potcst liber de Ora-
cibo abstinebanl, nec alios solebant osculo exciperc,
tione, qui, nisi vehcmenter fallor, primus est oinnium
non ait, nisi die Paschce, quo communiset quasi pu-
Tertulliani, qui a_lalem tuleriinl, uiaguoqiie omnium
blica jejunii retigio est, jurc osculum cicteris negari
conscnsu , si ah Hoffmanno discesseris (DissertaL
debere; qttod ostetidit profecto Tertullianum tum ex
citat. § 1 1 . p. 57. sq.) cujus in:crenl omnia Tertul-
illa societate sacno fuisse, quae niilltim diem puhlica
liuni scripta ad eum Montauistam rcferre , iu libris
et commnui abstincnlia a cibo cc!ebral prater eum ,
caslioris doclrinne iitimeralur. Alque si fort£ suspccla
quo Chrislus mortuus erat; nam Dies Paschce cst i s ,
cslfuli*s Hilarii Piotaviensis, qui scriptum hunc libel-
qui erat memorite Jesti inlcrempti consecralus (1).
lum*anle Tertulliani defeclionem non obscure sigui-
Enimvcro christhni vctcres Teriutliani icmporc non
ficaf; tamen in libro ipso lot sunl not;c sententiarum C
nisihuncdiem coiiiinunitcr inedia cclebrabant pro-
divers;<nim ab iis, quas postea in scriptis , erroribus
pterca, quod tum aicbant spousum fuissc ahlaltim;
Uontani tarum infcctis, defendit, ut libri istius doc-
cttamen Tertuttianusxn libro dc Jejuniis c. £.,qtii esl
t

Irina nemini sil ad repcrieudum difdcilis, qui compa-

haud dtibie e numero Montnnisticorum suoruin, mul-
rare utrorumque sentcnlias velit. Nam primtim
tum vitupcrat hanc coiisueliidinem, unum bunc diem
qtnntae liic ( i ) sunt laudcs operis Hermw, quod Pas-
coinmunijejttniorumrcligionecelcbraiidi; estque satis
tor inscribitur, ctim consiieiudinem cousidcudi finila
clarum Montanisias plurcs alios dies praeter dieni
oratione ohscrvat.im ah Herma non .ccum ptigunre
Cltrisli eiiiortiialcm cclebrassc. Utule clicitur illud :
osleudit, quod fere Scripturam ac (nc illud fere cui-
%
Tertutlianum cum huuc de Oratione librum compo-
djin invidiam nostr.n senieiitiae movcat) postca
ueret, iioudum in partes MoiiUinistarum secessisse.
Scripturam appellal? quod tamclsi non sic ceperiin
Quod novo potest argumcnto ducto ex utroquc libel-
cum Muratorio (loc. cit. not. 3. p. 31.) aliisqne, quasi
lo coulirmai i , quoruiu si quis loca alio potest modo
Terlullianns Herma? libros refcrat in libris N . T . ca-
iu concordiam redi_;ere , Qnam eo , quo diximus ,
nonicis (loquitiir cnim ex more magis adversariorum '
ducloa diversa Tertulliani discipliua lempore ulrius-
quain suo); tamcn non coiitemnit Uermas auctorita*
que conscripti lihelli, cuiu audiemus. Nam ciim iu
tcm, sed sibi conciliat, longe secus alquc in libro de D
eo de Oratione c. ^25. dcsccndisset ad disputationeu»
Pudicitia, c. 10. el 20., in quo non modo Hermai cflala
de lempore prccum Dco oflerendarum , honum id
rcpudiat, sed sput iuiu illud omiribus conseutienlibus
quidem essc inquit, quasdam ccrtas ct fixas quasi
Kripiuin appellat et illum mcechorum Pastorem.-Quod
horas prccibus destinari, lci tiam scilicet, c l scxlam
niiror nrguineirtiim miralum in Altixio fuisse Hoff-
et uonam ab Apo.slolis quoque obsei vaUun ; i c d id
mannum cxistimantcm , non exagilasse Tertuliianum
quidem fleri, adjicit. at/ie ti/fiua observationis prcecepto,
in nostro libello Hermce Pastorem propterea , quod
neque lege praeceplas esse alias praeter tegitimas ora-
sibi Uermce atictoritas non lanium obstitissct quani
tiones, h. e. eas : quic sub orlum lucis noctisque pro-
tum, cura exararet lihrum de Pudicitia, quare nec
nunliaiitur. Et c. 23. cxtr.: De temporibus, inquit ,
fuisset neccsse ut ejuspretiumelevaret. Nam eliamsi
orationis nihil omnino prcescriptum esi nisi planeomni
%
non negcmus tnagis adver^ariam fuisse Herma aucto-
in0mpore et toco orare* Sed ilic in lihello de'Jeju-
(1) C. tC. Edit. Lud. Ant. Muratorii, qua utimur,qui niis pcraccrbe exagitai orthodoxae Ecclesiae addiclos
Dostrum libellum antea mutilum e Bibiiothecae Ambro-
wanaecodice integrum edidit io Anecdotis latims, tom. III,
p. 9:iq. (t) Vid., exempli caussa, adx^rsusJud(eos \\br^ c. 10.
}
143 DISSEUTATIO [)E VERA i E T A T E 144
C<i«*m*(lib. L X X V I . c. 2. p. 1272.), tcmpore co quo A quod nulios christianornm crucialus suh Caracallo
Piautianut pcriit, plane quidem cojnmemoravit; si reperimus ab aliis scriploribus traditos, aut quod
denique cradicatum omne aconilum hotlililatit ac ctiam ii Caracalli lemporc possunt esse posleriores.
pacit otia, erant isia sane prius,fquam Severut in Etenim, quod isti nemini alii commemorati siut, ejus
Brilanniam proficiscebatur. Sed exciusi ubinam lan- est haud dubic ratio aliqua in eo, quod illi uec diu,
dcm sunl barbari? l i quidem nondtim co lempore nec nisi in Africa extilerint. Namque Tertuluanut
muro Britannico, sed lamen ab imperfi Romani fini- nunc quidem a Praeside iegionis ct Mauritanice dicit
bus ipsis lcgionum Romanarum pracsidiis arcebantur, familiain christianorum impugnari , Scapulamque
et ipsc Tertullianus cum loquatur de mutiis barbaris, petit, ut saltem Carthagini parcal ct provinciae, Arrii-
quiduam estcaussxcur solosBrilannns intelligamus? que Antonini exemplum imiletur , qui in Asia oiim
Itaquc cum A . CCVIII. exsliterint omnia ea quae christianos avocasset potius a cruciatibus, quam ad
commemorala a Teriulliano fuere; cum nuilus alius supplicia pertraxisset. Eosatitem nec fuisse Caracalli
possit exciiari, cui aliquo majori jure eadcm possent tempore posleriores co cificitur, quod Hierom^mut
asseri; ciim ipsa denique recens digniiatis Cetce (De vhrit illustnbus, c. 73. ed. Fabric, p. 126.) Ter-
memoria videalur occasioncm Tertulliano pradiuisse, tullianum ultra Antonini tempora non vixisse dicat,
ut ejtis iiieniioneni faccrct: parum videtur a certitu- ® nullx praeterea usqtie ad Decium adverstis omnis ge-
dinc ahesse i d , quod diximus, librum de Pallio ad neris christianos inimicitLc reperiantur (I), et quod
A . CCVIIi. pcrtinere. cum Caracatli temporibus haec , quac (radita suntin
nostro lihello, optimc consentiaut. Tametsi eniin
§ 14, — Librum ad Scapulam sub initium Imperii
non sil certissiine cxploralum , quo anno haec chri-
Antonini Caracalli, A . CCXL prodiiste probatur.
slianorum defensio claborata s i t , tamen ratione qua-
Ultimus liber htijus gencns, et fortecredoomiiium dam probabili, ut est in tali re, primo imperii Anto-
Tertuitiani, cst is quem sciipsilad Scapulam, Africae mmVimanno vindfcari ca posse videtur. Namqiieillum
Pracsidem; cujtis adtcrsus chrislianos crudelilas sine solis defectum quem Terluttianus ait anno siiperiori
dubio post Severi Imperatoris ediclum exstitit. Fuil exstitisse ( c . 3. ). Anioninus Lalovera asseniit
enim Hilarianui cujus in uoslro libello menlionem
% A . C C X . (2). Cui quamvis Titlemontius resistat
Terlullianus injicit, Africae Praeses eotempore, quo eo, quod Tertuttianus sotem dixcril non ; otuisse hoc
Felicitat ac Perpetua cum sociis suis morti tradilae ex ordinario deliquio pati, cum fuerit in suo hypsomate
sunt, quam post lcges a Scvero latas accidisse omnes positus, tamen hunc Seplimii argjimenlandi modum,
coniitcnlur. Atquc ex iis ipsis, quibus Scqpulam £ qtii omnia novit saepitis inepta s:ilis in rem suam
arguit summae iiijustiiiu», existimans (cap. 4) potuisse converlcre, jam dudum deiisit liartim rerum peritis-
eum officio jurisdictionis suce fungi, el humanitatis gimus Scaliger (In animadvers. ad Eusebii Chronicon,
. tainen meminisse cum nihil amptius rnandetur, quam p. 10.).Deinde cum nullain unquam legem Caracaltus
%

nocentes confessos damnare, negantes auiem ad lor- tulerit adversus christiauos, oportel profecto has ca-
menta revocare ; ex iis verhis, inquam, haud ohscure lamilaies iis a Scaputa inflictas reliquias Severianm
coliigitur, luin exstitisse leges quasdam Severi, chris- crudeiiialis fuisse, quae tum penitus exstiuciae viden*
tianis inimicas. Istac eniui anlequam edilae eraut, tur , cum Caracaltus, imperiiim sibi coulirmalurus,
Praesidesque agehant earum duutaxat auctoritate, in exilium missos revocasset (V. Dionem Cassium,
quibus oliiii Imperalores exagitaverant cbrislianos, lib. L X X V I I . c. 3.). Quod cum fcccrit paulo post,
adversus vim earuin Tcrtullianus vcheinenler in Apo- quam Getam fratrem sub initium A . C C X l l . sustule-
logetico disputat. Leve hoc quidem videhitur, neque r a l , non iueple id quidem dicimus: Scapulam A .
proprio quodain arguinento cgeret, nisi Pametius (In CCXI. adversus christianos egissc.
vila TerlulL p. 13. C.) A . CXC.V. hunc librum assi-
ARTICULUS IV.
gnanduni pulassei; qui quaiii leviier dispulaveril,
ipsa verba docent quihus se ait inductuin ut ila yy De libris Tertulliani, quorum vel cclas, vel docirina, vet
senlirel, si quidcm Tertuliianus et Albinianos nuine- ulraque lalet.
ravit in hostibus lmperaloris (cap. 2 . ) . Jaui si § 1.— Tertia classis librorum Terlutliani, quot quam-
9

verum eslid.has calamiiatcs, quibus Scapula chris- vit incertce cetatit tunt tamen conttat, tcriptot anle
9

tianos insectatus est, posteriores esse Severi Iege ;
iton ininus ea inlelligunlur regnanle qtiidcm Severo
non coutigisse, quod lanicn video placuisse quibus-
dam. Nam in eo loco ( De Pallio, c. 4. ), ubi Ter-
tullianus Severum dicil, palrem Anionini, clmttianorum
vieinorein (uisse, ipsumque Antoninum, lacte christiano
tducatum, novisse Proculum, dicat mihi quis, cur Se-
rerum patrcm Antonini appeliaverit, quod ad rem
saue uon pertinebat, aut cur ipsiim Antoninum ad
testimoiiiiim citaveril, nisi haec Jioc regnante scripta *
sint. Neque vero ca dc rc dubilandum cstproplerea,
ejus defeciionem fuiste.
Tertia hac disptilaliofinem faciet exercitationum,
quas instituinius , Scptimiaiiarum ; iu quibits cum
hactenus pertractati sint isti lihri, quorum etaetas et
doctrina poterat certa quadam via et ratione demon-
slrari, nunc oportet subjici caeleros, quiaeiatem suam
(1) Hoc satis adversu* Scaliffcrum aliosque defendit
Sam. Basnagius, I. c. p. 218. n. 11.
(2) lo epist. ad Jo. Bessooum quam edidil Petr. Po9si-
DUS in notisad Acta Perpetuae et Feliciutis, in Kuinarti
Actis primorum martyrum lioceris, Ed. Amstelodam,,-
p. 119.
 AC DOCTRINA SCRIPTOUUM T E U T U L L I A M . 146
non satis definite produnt, scd doctrina lamcn non A riiatein Tertulliano iu rebus i i s , quarnm meulio cst
est admodum obscura, nisi in qnibusdam paucis, qui injecta in libclio dc Pudicitia, ejus lamen de Herma
ancfpilcm hahcre fonnam vidciitur. Ilaqite primum jtidicium in nostro de OrationeUhro non solum multo
illos excitabimus .xtale majores, qui Tertultianum est mitius, sed iia comparatum etiam, ut ipse Hermce
ostendunt nondum plane Montanislarum partibus auctorilalem non universe conleinpsisse videatur. Ac
addictum; deinde c s, quibus not;e Monlnnisini non illud fere Scriptura , quod vim hujus argumeiiti mr-
sunt lcviter imprcssac; postremo hos, qui lcctorcin nuere Uoffmannus nrbilratur, salis est ab eo ineptc
dimitlunt dubilanlem, fuerilne Tertullianus tum, cuiii Cxplicatum s i c , ut temere dicerc voluerit Tertutl.
illos pracscribcrei,a commuui Ecclcsia sejunctus, nec- nomen Paslorit Hermai libello impoui, cum illud no-
ne? Ctii trinlici librorum Scptimianorum gencri cum men nullo modo mereaiur; nam illud fere Scriptura
dicamus aetatem asseri non satis cerlc posse, noti cerlc esl ita inlelligendum-, Hermiani libelli anctori-
volumus id quidcm , prorstis ignprari aetalein cuivis tatcm fcrc camdem, quam sacrorum librorum putari;
tribuendam (erit enim eliam, quod prohabiiiler de quod ipsiim ex eo patet, quod eum postea prorsus
Iiac dispul ri possil), sed nccuiate ipsuin aiiiiiun Scripturam dicat,nequc sic eum, utopinor, nppellas-
scriptorum librorum defiuiri posse, id quidera aude- set, si tamipsi couiemplus llermat fuisset, quam erat
mus negarc propteren, quod nutlx» in iis suul signifi- B tempore conscripti de Pudicitia libri. Sed sunt hic
cnliones cerue, quae vindicari certo quodam ac defi- etiam alia Tertultiani dicta miilium discrepantia ab
nito anno possint. S:d ad propositum veniamtis. iis qiue in iibris Monlanisticis proposuit, quae osten-
§ 2 . — Liber de Oratione ante defectionem tcriptut et dunt clarissime lum longe aliaiu fuisse Terlnltiani
disciplinam quam postea. Videlicet seclione 18. (p.
anno 196. cel 197. ediius.
33. Murat.) cum disputat advcrsus eos, qiti, dum sc
Primi geucris haud dubie dici polest liher de Ora-
ciho abslinebant, nec nlios solebant osculo exciperc,
tionc, qui, nisi vehementer fallor, primus est oinnium
non ait, nisi die Pascltce, quo communiset quasi pu-
Tcrlulliani, qui .xiaiem luleriint, magiioqiie omnium
blicajejunii retigio est, jurc osculum caeteris negari
conscnsu , si ah Hoffmanno disces.^eris (Dissertat.
debere; quod ostetidit pi ofeclo Tertuttianum lum ex
citat. § 11. p. 57. sq.) cujus inrererat omnia Tertut-
iila socielate sacna fuisse, quae nulliim diem puhlica
tiimi scripti ad cum Montanistam referre , in libris
et commtiui abstinentia a cibo cclehrat praler eum ,
cnslioris dociriu;e utimeralur. Atquesi fort£ suspccta
quo Chrislus morluus erat; nam Dtes Pascha: cst i s ,
cslfidcs Hilarii Piotaviensis, qui scripttim hunc libel-
qui erat incmorhc Jesti intcrempti consecrntus (1).
lum*ante Tertulliani defeclionem non obscure signi-
Enimvcro christhni vctcres Teriuttiani tcmporc non
ficat; lamen in libro ipso tot suut notae senlentiarum C
nisihuncdiem commuiiilcr inetiia cclebrabant pro-
diversnriim ab iis, quns postea in scriptis , erroribus
plerca, quod tum aichaut spousum fuissc ablalum;
Wonlani tarum infcctis, defendit, ut libri istius doc-
cl tamen Tertuitianus in libro dc Jejnniis, c. 2., qui est
trina nemini sit ad repcriendum difdcilis, qni compa*
hatid dubie c numero Moiitanisticorum suortim, mul-
rare utrorumque sentcnlias velit. Nam priinum
tum vitupcrat hauc cousiieliidiiiein, unum hunc diem
qnantae hic (1) sunt laudcs operis Hermcc, quod Pas-
commuiiijejuniorumrcligionecelchraiidi; estque satis
lor inscrihiiur, ctim constietudinem cousidciidi finila
ciarutn Montnnisias plurcs alios dies praeter dicni
oratione obscrvatnm ah Herma non ^ccum puguare
Cbrisli emortualein cclebrassc Uiule clicilnr ilhid :
ostcndit, qtiod fere Scriptnram, ac (nc illud fere cui-
Tertuilianum cum huuc de Oratione librum compo-
dam invidiam nostnn senteiitias movcat) postea
nerel, nonduni in partes Mouianistnrum secessisse.
Scripturam appellal? quod tametsi non sic ceperiin
Quod uovo potesl argtimcnto ducto ex utroquc libel-
cum Muratorio (loc. cit. not. 5..p. 31.) aliisque, quasi
lo coulirmai i , quorum si qtiis loca alio polest modo
Tertullianns HermoJ libros refcrnt in libris N . T. ca-
iu concordiam redigcre , quam co , quo diximus ,
nonicis (loipiiior cnim cx more inngis advcrsariorura '
ductoa diversa Tertultiani disciplina lempore ulrius-
quain suo); tamcn non coniemuit Ucrnm auctorita
que conscripti lihelli, cuin nudiemus. Nam cum iu
tcm, sed aibi coiicyial, louge secus atquc in libro de D e o J e 0 o dcsccudissel ad dispiitationeui
r i U o n e c # 5<

Pudicilia, c. 10. et.20., in qtio nou modo Hernice cffala

de tempore prccum Dco olferendarum , honum id
rcpudiat, sed spm ium iliud ommbus conseiitienlibus
quidem csse inquil, quasdam certas ct fixas quasi
^cripluin appellat etillum mcechorum Pastorem.-Qnod
horas precibus dcstiuari, tciiiam scilicet, ct scxtam
niiror nrgiimeirtiim miralum in Allixio fuisse Hoff-
etiionnm ab Aposlolis qtioque observatam; &ed id
snannum cxislimantcm , non exngitasse Tertutlianum
quideni fierl, adjicil, sine ullius observalionis prcecepto %

in noslro libcllo Hermce Pastorem proplerea , quod

neque lege praiceptas csse alias practer tegitimas ora-
sihi Hermm auctoritas non tantum obstitissct qtiam
liones, h. e. eas : quae sub ortuin lucis noctisque pro-
tum , cum exararet iibrtim de Pudicitia, quare ncc
miiiliantur. Et c. 23. cxtr.: De temporibus, inquit ,
fuisset necesse ut ejuspretiumelevaret. Nam eliamsi
oralionis nihil omnino prcescriptum est nisi piane omni
%

non negcmus inagis adver»ariam fuisse Herma auclo-

(1) C 16. Edit. Lud. Ant. Muratorii, qua utimur, qui
nostrum libellum antea mutilum e Bibliothecae Ambro-
sianaecodice iulegrum edidit io Anecdolis latpiis, tom. III,
p. 9: «q.
in0mpore el toco orare. Sed illc in libcllo de~Jeju-
niis pcraccrbe exagitai orthodoxae Ecclesiae addictos
(t) Vid., exempli caussa, advermJndaeos Wbr^ c. I(J. }
147 DISSERTATIO DE V E R A ^ETATE 148
(c. 2 ) proplcr cam caussam, quod abstincrtdum csse A iiuris orthodoxis nomen fidclium negasse. Jam ctyn
dicehanl a cibo ex arbitrio , non ex imperio nova di- hunc librum ex iis csse constct, qui cnsiigaiiorcm
sciptinee pro lemporibus ei caussis uniuscujnsque , et doctrinam continent , quemcumque illi iocum i n
oraliones eliam fere liora nona concluderenl de Pdri hujiis modi Seplimianis scriptis dederis, idem est.
exemplo; additque diserte, c. 10., salva piane indif- Nohis, quihus ex eo nulla se vel levis suspicio erro-
ferentia semper el ubique et omni tempore orandi, ta-rum Montanistarum obtulit, optimum videlur, cum
men tres istas horas soiemniores fuisse in oralionibus inprimis hujus generis collocare.
divinis; et cap. 13. ad ipsam provocat iegem a Pa-
§ 3. — Liber de Baplismo a Terlultiano. calhotico
racleto datam, qua hanc Montauistarum consuetudi-
exaratus. Confulantur argumenla dissenlientium.
nem confirmasset. Qnibus omnibus evincitur haud
duhie, aliam prorsus Tertultiani scntentiam fuisse, At dicerc quaenam doctrina asserenda sit lihro de
cum de Oratione lihrum componerei. Dcnique, ut Baptismo, majori esl cum difliculiate conjunctum.
alia omittam multa, id mihi videtur mngno argu- Equidem non ignoro omnes sic sentire, quasi sit
mento esse ad asserendam lihro nostro &p9o8o£fec>, hujus libri bp$o^i<x cxtra omnem dubitationem
quod nullam in hoc libro , cum dc Jejuniis ac sia- posita, leviter, ut in cxtcris, repttgnanle Uoffmanno;
tionibus crebrius disserat, injiclat menlionem xero- B %ed in ca re miranda venit multorum dociomm ho-
phagiarum , quas lanto cum fervore in libro de Je- minum levitas, qui libros alios, quorum argumenlum
juniis, cap. 2. 5. seqq., defendil; ciijus omissionis du- certam habet purilatis siguificaiioiiem , Terteltiano
bitoan ulla alia ralio reddi possit, quam ea, quod Montanistae tribuerint, et huuc luto excmerint e nu-
lempore scripti lihelli nostri isti Ecclesiae addictus mero borum librorum , cujus lamen loci, si vel pra>
fuerit, quae xerophagias (ut ait in libro de Jeju- cipuas Montanistarum iu eo vel orthodoxorum senlcu-
niis, c. 2 . ) novum diccbat affeclati officii nomen lias requisiveris, tam sunt obscuri, u t , inquisitis
esse el proximum ellmicce superstuionis. H;cc omnia omnibus, vix quo sc vcrtat animus videat. Sed u l ,
inihi multo videnttir magis audienda, quam quae quanlum fieri possit, dicnmus inmen quaenam in
Uoffmannus ad vindicaudamopinioncm sttain profcrt, libro nostro doctrina vcl ad bas vel ad illas tnagis iu-
quibus alia non nuliius auctorilalis nos eliam ipsi clinata regnet, primum placel cxaminarc locos qui
possemus, si nccesseesset,adderc. Simillima scilicct huic libro suspicionem Moutanismi conliciunl, dcinde
esse ail ea, quae hic c. 22. de virginibus vclandis eos qui snnt in contrariam parlem, rarius iicct, pro-
praecipiat, eorum quae ab eo in libro bujusarguinenli ' posili. Alque, ut omiltamus ea quae suhduhilans ob-
defcndunttir ; qtiod longe sccqs cst. Nam tametst in jecit Baronius, satis ille ah Aliixio confutalus (in Vit.
ulroquc libro velit ut virgincs obleganlur velo, non ^ Tcrt. p. 20. sqq.), Uoffmannus iu iilam superiorem
ipse tamcn islc conscnsuslibrorum, cx eadem disci- partem haec cxcilat argumenta. Primum quod in libro
plina prodiisse utrumque , dcmonstrat; sed , si quis de Baptismo Teypllianus dictis utalur similibus eorutn
ulriusque loca accuratc coululcrit, magnus erit a sc qtiae in eo de Pudicitia defenderat, iia ul cxagitct
Tertulliani dissetisus, qui iiostram mullo magis quam eos qui sibi sumebant polcslatem daudi vetiiam dc-
Uoffmanni sententiam confirmal. In libro de Virg. ve- lictorum, quae uni tamen Deo compcterct. Cujusrei,
landis vchemenler et ex ipsa imprimis lege Monlanis- ni fallor, significationcm in iliis vcrbis reperil: neqite
larum hanc consueltidinem defcndit, sed iii nostro de peccatum dimiltit, neque spiritum indulget, nisi Dcus
Oral. libello, c. 22. p.43., uon tenendam jubet hanc sotus; qunc quomodo nonnisi a scriplorc discipiinx
constietudinem, tcgemque adco virginipus quoque in- Montani dedilo pronnntiari potuerint, non perspicio.
jicientem velamentum«ait excusari posse; alque in Nara nequc iHtid sodales orthodoxae Ecclesiae nega-
principiis illius dispulationis, c. 21., quasi dncerlum hant,neque deea reerat eosinlcr et Montanistas dis-
retraclandum esse illud, quod promiscue observelur per putalio; sed illi orthodoxi, quamvis nonnisi Deo
Ecctesias , velarinc debeant virgines an non ? Leve igi-potestalem remitlendorum peccatorum assignarcnt,
turest islud viri docli argumentuin, potuissclque iile ^ negandam lamcn pacem iisqui proptcr pcccata fuc*
rectius ad tcslimonium sententiae suoe citare cap. 6., rant e socictate sacra cjecti, uon pulabanl, siquidem
ubi cum rogationem quarlam orationis dominicae non illi se vitam emeitdaturos poilicerentur. Postea hunc
proprie, sed tropice de sacra coena esse intelhgcn- lihrum vir doclus ail ad calamitatum christianis a
dam dixerat, Sed et quia, adjicil, carnaliter admittitnr Deortim cultoribus immissarum plcna tempora perli»
isla voXy non sine religione potcst fieri el spirilatis dis-
nere; quaj est levis profecioconjecitira. Nam c. 16.
ciplidce, uhi spirilalis disciplina aliquam dat Montanis-
libri nostri , quem locum ille antcslatur : est nobis
tici scriploris suspicionem, qui spirilalcs se, caeteros
eliam secundum lavacrum , sanguinis scilicet, nullo
Psychicos appellabant. Scd poluit Terlullianus sub
modo lum praesens periculum ostendil. Quod si com-
spirilalibus etiamqoosvis prohos homines etchristia-
mcmoratum etiam a Tertutliano fuisset, non propterea
nos intelligere, quod mibi magis placet propterea ,
hic liber ad scripta Monlani crroribus referta abjici
quod hos non ita multo post interpretatur per fiaHes,
possel; sunt enim multa Tertuiliani scripta (ut diss.
eosqne non orthodoxis v. Psychicis opponit, sed na-
I. docebamus), aequalia his calamitatibus, anle Ter-
tionibus \\. c. non credcntibus in Jesum; neque us*
tultiani defectionem composita. Sed neque ipsc iile
%

quam reperi Tertuttianum vei in ipsis Montanislicis

diccndi modus, quo Tertuttianus cruciatus aliqucm
 149 A C DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI. 150
velati baptismom appellat, statim Montanistam pro- A se non defenderet Terlull. ab injuria Moulanistis illata,
dit, nisi Telimus dicere Origenem quoque et aiios , ut potius se Montanistasque hacreticos csse fuisset
qoorom loca babct Dodwellus (Dissert. Cyprian. XIII. confessus. Nam in illo ipso capite 15. hccreiicos
eum esl de secundo martyrii baptismo, imprimis § 2.),ail exlraneos ( h . e. non chrislianos ) testari ip-
qui nunquam accusati Montanismi fucre , propter samademptionemcommunicatiouis.\%\iur si Tertullianus
eamrem Montanistarum addiclos soctclati baberi de- significasset in hoc loco, orlhodoxos ex Ecclesia pro-
bere (1). Denique quod non obscure Tertultianum jecisse Monlanistas, se ccrte suosquc haerelicos d i -
eedem in ioco significare Hoffmannus dicit injuria xisset, quod prorsus abhorret. Atquc Uicalii occur-
Montanistas fuisse e societate communts Ecclesiae ramus necesse est difficultati propositce ab Allixio
proscriptos, cum iis cxlerisque chrislianis unus Deus, adversus receplam dc docrina in hoc libro regnante
mtum baptisma, una dcnique in coelis Ecqlesia, cum sententiam (Diss. de Tertutiiani vila et\scriptis c. 4, p.
t

cxleris autcm haereticis nulla socielas sit ( c. 1 5 . ) , 33.) qui suspicari nos posse dicit, Tertuttiani mcnlem
iilud certeargumentum opinioni ejus nihil firmamenti jam tum ad i/o«/am disciplinam inclinalamfuissejquod
iffert. Nam Tertullianus de consensu Monianistamra et christiani pisciculi ct Christus PISCIS (1X612)
cutn orthodoxis in ista doctrina ite verbum quidem dictus ab eo fuerit, qtiae nomina essent hausta c l i -
babet, sed illaiu christianorum fidem oppouit Cuiono- Jj bris sgbillinis , ab aliquo Monlanista vel ipso etiam
rvm haeresi, hosque spurios csse chrtstiauos ex co Montano exaralis; et c. 20. aliquam charisiualum
docet, quodadeiupta ipsis cum caetcris cbristianis coin- mentionem injecerit, quod Monlanisraum redolere
munio fuerit. Ac s i , quac ille putat, vera essent, tam videretur, impmnis cum conferunlurea cum iis quae
sunt c. 29. iibri de Spectaculis tradita. Sed bene iiie
(1) At dicere quis posaet, illos, qui post Tertullianum fccit, quod hanc ipsam suspicionem non nimis subli-
vixeriut, christianos scriplores, cum summa exislimalio
eomm orla esset, qui vel morte vel erucialibus *susceptis lem et aculam pulaveril. Nam etsi dederimus esse
Christum conlessi publice eraat, ut aiia plura, banc quo- ctiam cos libros, qui nunc sub nomine Sibyllinorum
que dicendi consoctudinem a Montanislis sunipsisse: ne<-
<jue ergo boriim loca esse idonea ad liberandum hunc jaclanlur, vel a Montano vei ab aliquo ejus discipulo
sermooem a Montanismi suspicione. praesertira cuui is pri- eonficlos, quos (amen ntagts vellem Cnostico cuidam
miis iu Tertulliano aliorumque MontanUtarum scriplis,
veluti iu Aciis Perpetud et Feiicitatis (§ 21), appareat. asserere, Terlullianum cliam inde hoc nomen Piscis
Quam Ibrte suspiciooein peliam aiia suspicione, si osten- Christo datum hausissc; tamen ex eo argumento uon
dero, ipsum jam Marcionem eamdcm diccndi consueludiriem
habuisse. Nempe Epipbanius, tueres. XLII. § 3. edit. Co- magis suspectus Montanismi Tertutlianus habcri pos-
lon., p. 304, tres ait baptismos defensos a Mareioae fuisse set, cumliunc composuissel librum , quam Justinus
(*» phvt cap' aitT^» h IOOTOOV Siiovra'., «XXa xst u»; xotfiv \O\>TO«*V) . Ill
t martyr Clemcns Alexandrinus, Origenes aliique ,
9
qoo narrando etsi daraus vcra css3 talsis ab Epiphanio
perniixta, tanquain cum dicat: Marcionem iriplicein bap- C qui saepius libros quosdam sibyliinos ad lestimonium
tismum excogitasse, ut se aflagitiocum virgine commisso
purgaret (quod est, ut mulli oslenderunt, mera calumuia); citant. Atquc si isti iibri generalira exstiterunt ipso
eliam cum dicat dedisse Marcionem tripliccm baptismum, hoc lempore,quis est qui possit praestare non fuisse
quod cum argumcnto ad bunc haptismuin tripiiccm confir-
maodum, ut iostea patebil, nullo modo conseniit; neque
eos postea adulteratos, ut eam, quam nunc habent,
tamen boc Epipbanii testimonium universe contcmuenduin formam recepcrint ? Quod est verendum imprimis
arbitror. Erit igitur operce prelium, ut quisnam is fuerit in acrostichidc libri octavi: Ijjaouc X ^ T T O C 6COU vicc <ru>-
triplex Marcionis baplistnus, breviter ostendam. I. Mulla
sunt in disciplJDa Marcionis similia disciplinae Manicbseae, xvp, unde ipsum hoci>^0o$ cognomen sumptum vulgus
quera Mauetem conslat suos in Auditores el Electos distin- existimat. Neque enim illa prius esta quoquam vcte-
xisse; quare haud scio an Marcionilis non possit eadem
distribuiio aasignari, cnm Tertull. advers. Marc, Iib. V. rum proposita , quam a Constantino M. (in oratione
c. 7. videatur indicare, non uisi sauclioribus ex suis ad Sanctorum ceelum, c. 18.) cui, vel ex eo, quod Vtr-
Marcionem nupliarum licenliam negasse, his verbis :
Marcion toium concubitum aufert Fidettbus vidermt enim
%
gilium cccinisse de Jesu Christi nativitate dicat (c. 19,
caiechumeni ejus; in quibus potuit calecbunienos appel- seqq), patet, quam nullo negotio vcrba dari ab ho-
bre minus perfectos modo eo, quo Epipbanius alii-
que boc nomen etiam adbibenl dc auditoribus Maniclueo- minibus religionem fingentibus potuerint (I). Atque
rum; neque credibile est, Marcionem in universum omnes
nuptias sustulisse apud suos, cum, quemadmodum constat, (i) Mirum (brtasse videbitur doctissinram Auctorem no-
nuptiarum auctorem non Dcum malum, sed medium illum strum ac veteris disciplinse scieniissiinum, haerere quasi
putarit,quem iustutn nuncupabat. Ex quo II. non inepti; D anxium in propalata via, incertumque dubilarc chrv
polest cum
— Bellosobrio ..... conjici (Hisloire
/ A . .du ManicluH$me
x*—^LAi.— t stimttsnemi Montoinstts pecuUarior esset nottssnnatessera
l. II. p. 121) nuum Marcionis baptismum iu omnes colla- ixerz, quin et asseverare a veterum neuune, Magnum anlc
tum, attcro iuitiatos futsse inlerioris admisstonis Marcioni- Constantimnn eamdem symbolicam acmuchidem fuisse pro-
tas; imprimis quia Epipbanius diserte adjicit: u«m SiStm posiiam. Multa ex adverso occurrunt dicenda, qua?, usque
(scilic. Wpov) itap* a<>roi< x6 io^i^, qu(»d piignaret cum dum ad librum, de Baptismo dcvenlum fuerit, satius est
ouiuibus super ea rc locis tertulliani, qui nupliis se abdi- op|)ortuno loco disserenda difierre. Nunc nonnulla lanlum
care debuisse cunctos ait, qui tingi sacro lavacro a Marcio. carptim et accinclus praalibare lubet.
nitis voluissent (lib. IV. adv. Marc. c. 11. lib. I. c. 29. etc.) Enimvero ad primum salis superque innumera respon-
nisi duidicem buuc baplismum admitlerouius. At nfinc III. dent monunienta, suulcientia prorsus el indubia? velustatis,
restat dicere, qualera l>aptismum tertium Marcion credide- ac vere chrisiiana manu data dedicataque; in quibus emi-
rit, in qtia re noslra proorie caussa versatur; quem quo- cat quidcin prsefaia tessera, sivc scalpro incisa, sive aere
modo oporteal intelligi, clarissime docet argumentnm, quo fusa aut ebore coelata, sive delineata coloribus aut lit-
Marciotietii E|4phanius ail iriplicem baplisinum coufir- teris cxnressa, carminibnsve adornata cscteris , ul | le-
masse, ductum e loco tllo apud Lucam (c. XII, 50.;, ubi rumquc flt, immixta signis siclisque, unde ptiram j)utam
haud dubie de supplicio suo deque aliquo sibi adbuc im- fidei sanioris inlegrilalem indigitaveris : binc piscis sa?po
minente baptismo Christus loquiltir : quod allalum quoque saepius cum colirtnba depiclus (Ariughi, t. I, 580. I. II.
a ca*teris ad defendendum allerura mnrlyril baptismum 258): DutanchoreconnexusChrislive monogrammati,quod,
videmus. Qua re motus sine ulla dubitattone sfc statuo, utquisque novii,diu anle coiislantinianum labarum vulgari
eum suppliciis christianorum ad exemplum Jesu Christi usu fuit acceptum, (BoidetL 370.366 453. Aringbi, 1.520. II.
suscipieadis etiam nomea baptismi cujusdaui indidisse. 327. 620. Bottari, i l l , i9). Nunc derautn ad orauliup pedes,
Vo\ DISSERTATIO D E VERA JETATE 152

ut omnin qune vclit susceperim, ne ipsa quidem h r c , A At neqne hoc ulrumque decretum abhorruit a disci-
qunc sunt in hoc viri docli argumcnto collccta, consi- piina recte senlientium sic, ut proprium esset Monta-
stcre el secum coiiseiilire possunt. Antiquissimi nislarum. Nam in illo quidem siiperiori quod admitti
v

scriplormn cliristiauorum, quod Guillelmns Beveregius non poluerit nibil est, etlamsi aliis in locis Tertul-
(ln codice canojium Eclesice primitiva, lih. I. cap. 14. lianus nimium huic abstinmtix trihuat, et hoc vel ab
§ 4. sqq ) et Guilt. Whisthonus (I) multis docent, ipsis quihusdam orthodoxae Ecclesiac addictis quamvU
hos, quos appellant, lihros Sibijtlinos nnliquissimos ineplo sensu defensum est, ut postea docebitur,
confitentur; ex quo necessaria conscciitione efficilur, vel dici commode potuit de i i s , qui post baptis-
mtillum cos diversos fuisse ah his qtii horum nomen mum ad vitam iinpiam dciati, de ea emendanda
nostro tempore mcnliunhir , qui ipsi adversario v i - non cogitant.
dentnr saeculo P. C . N . sccundo compositi. Quid ?
idem ilte , dequo qii;vrimus , Tertullianus, cum tcm- § 4 . — Pamelius et Dupinius eastigantur. Puritas
pore eo quo proxime aherat a defcciioue sua , libri a montanismo demonslratur.
in libror. ad Nationes c. 12. antiquissima dicit
Sed age audiamus etiam eos longe plures qui de
Sibylla effata; pottiitne igitur ille lihros SibyUi-
Bapiismo Iihrum scriptum antc Tertulliani scccssio-
nos a Montano vel aliquo grcgis islius profeclos B
nem uno ore confitenlur. In quibus incplus cst error
ptitare ? Nequo vero qtiidquam probal alterum illud,
eorum, tanquam Pamelii, qui,pneeunte quodam modo
qtiod de charismntc Altixius subjicit, cujus me fateor
Epiphanio (Hatr. 42, n. 1 . 2 ) , Quinlitlam cam, qucc
non satis dilticidam citato c. 20. memoriam inveuire;
htijus libri conscrihendi occasioncm dedit, cx di>ci-
ac si inveniatur, tam profecto non sequerelur librum
plina Motitanislarum putant fuisse, cui leminae cum
de Baptismo ex officina Tertutliani monlanistae fuisse
se etiam conlumeliis opposuerit Tertullianus, seque-
egresstim , quam illud dici de libro snper Spectaeulis -
retureum lum, cumhunclibrum perscriberet, adhuc
non potest, qui esl haud dubie, ul alibi ostendebam,
a parlibus Ecclcsiae purioris stelisse. Quod arguinen-
anle ejus defectionem exaratus. Ac ne quid prarterea-
tum omnem cerle rem conficeret, nisi levissimus in
inus silentio , quo posset quis aliqtio modo buic opi-
exponendis Haerelicoruui opinionibus homo Epipha-
nioni adversae libro nostro de Baptismo veritalem con-
nius etiam hic more stio errori se dedisset. Nam et
ciliare, forlasse possit cxcitare c. 20. hujus libelli,
Caianorum seclae hanc mulierem addiciain fuissc ait
in qtio inagnam Tertullianus ait esse utililalem absli-
ipse Tertutlianus, c. 1., quorum et dccrcUi et mores
nentiae a cibis ad evitandas peccati sollicjlaliones;
multum discrepant a Monianistarum disciplina, et
quod videri posset consentiens cum laudibus inediae
nunquam repudiatum baptismtim a Montanistis legi-
iis quas dccantavit in lihro de Jejuniis. Magis eliaro C
mtis , sed defensum etiam a Tertultiano monlanista
illud est stispocttim, ctim cap. 8. exlr. dicat : Jgni
mullis in locis, ut de Pudicitia, c. 19. Scd sunt alia
destinatur homo qui post baptismum delicta restaurat.
duo argumeiita apud Dupinium (Nouvelle bibliothkque
nuncad latera Boni Pastorisadpositus (Bold., 573.BolL, pl. des auteurs eccUsiastiques , lom. I. j). 9 1 . ) , quibuS
XXXV. Videsis et cf. Costadoni disseruzione sopra i pesce hunc librum in iudiccm scriptorum emendatioris doc-
conie.simtjolode primi cristiani; Baccolta d' optiscoli scien-
titlcl da Calotfera, t. XLI. 1749. — Lupi dissert.ad Severaj trinx infert; alterum quod nulli sint huic libro erro-
Epilapbium, Pauormi, 1734. p. 103. 136. 145. 153. 165, res Montanistarum aspersi, alierunt quod dicat
. 185. — Fabretti, Inscript. antiq., l b . VIII, p. 569. n» 124-
126; p. 590, n° 107, — Miuiler, Siunbilder uud Kunst-
potestalcm coiifereudi baptismi nou nisi episcoporum
vorstellungen der alien Chrislen. — Thiersch. Jahres-Be- esse, ncfas eliam esse, si quis illain inulierihus con-
riclne der Kceniglich Bayerscben Akademie der Wissen
schaflen. Muuchen. 1829.)
cedal; quae vcrba Tertulliani illi videnltir contraria
ConstiaUino autem nuujno longe anliquiorem esse Sybil-Moutanislarum disciplinae. At illud superius eluderc
lini acrostichii usum, itec paueiora nec sublestae tidei qtiivis facile potest eo, quod dicat uon esse hunc li-
faciunt scripta, sculptave teslimonia. Iuio mirare
quanta ab ietate aposlolica ad usque tempora uostra assur- brttm opposituni orthodoxae Ecclesiae doclrinis, unde
gat ea de rc testium lurba, qui quasj maniim dant non- nec admiratiouem baberet hoc, quod Tertntlianus hic
nullis primaB hominum atatis tradilionibus, undequaque
diffusis, ac in iuedio lemporum, orti jam Ecclesia, iu nullum ab illa Ecclesia disseusum profiteattir, quod
ipsius gremio, reuovatis ac reviviscentibus; donec, pace D nec in aliis fccil, in quibus sibi nou pugnandum cum
j
per orliem com|>osita, piscis ac coluinba, catera<jue quot-
quot floruerint iu abdito sigua vel siglia symbolica palam psychicis esse videbal, veluli in libro de Pallio aliis-
in lucem prodieriul. Nuuc ergo de ixeros acrosticbide ad que supra pcrtractatis. Sed in allero Dupinii argu-
quosdam sit taiituiudem salis relerre Patres, ueinpe Cle-
iiieiitcmAlcxaiidr. iii qualuor locis. 1.1, p. 260,512; p.289, mciilo falsa veris sunt mixta. haque , quae recte ex
p. 787. Polter Noslrunimet. Tertultiunum de Baplismo de eo pro inlcgra hujus libri doclrina depromi possint,
t

Resurrectione, de Speclacutis, ui mfra fusius cril occasio

dicendi. Nec eliam addere | igeat ex inarmoreis vetustis postea dispiiiahimus, et iiniim hic nnitnadvertemus
dnas recenter eflbssas inscriptiones puidicique juris faclas, viri docii crrorem. Vidclicel Montanistas suspicalur
unam nemoe cura D. Itaoul Roclietle, Meiuoires de i*aca-
demieroyale des inscript., t. XIII, p. 98, et D. Thiersclt, feminis polestatcm puhlice docendi dedisse, quam
loco citato.— Allerain e veluslissimo prope urbem i£du- cum iis adimat licenliam Tertult. in hoslro libello,
ensem cosmelerio *ancU velri a via strata erulain, ac
typis mandatam in opere cui titulus : Amudes de pliitoso- hunc putat e nunicro non monianisiicorum esse. In
nie chrdtienne, t. XIX. Praeterea cf. Costadoni, ^ 23-27, quo hatid duhie errat, c l contra nitercmur hoc loco
S v
0, 53; Secchi, epigramma greco crisliano de pritni secoli
trovata preso V aniica Agusioduno, Roma 1810.— Franz, ex ipsis Tertuitiani scriptis monlanismo infeclis. e. c.
CbristlicnesDenkmal von Au{.uu erkloit, Berlin,18il. EDD. c libronV Vetnndis virginibus, c. 9. nisi eam disputa-
i\) In Hbro suorum facilo optinio : a v'.ndiculo:i of thc
frbijiline owles, Proj-os. 10, p. 56, sq, lioncip occ«passet Ci- V . Theophitns Wcrnsdorfius (/«
1S3 A C DOCTRINA SCRIPTORUM f E R T U L L I A N I . 154
Commenlat. de Monlanittit tcee. 2. vulgo creditit hcc~ A lianac Ecclesiac sacerdotibus repetilas permissas esse
reticit, Gedani. 1751, § 19.}. Quam ob rcm expona nuptias Terlultianut dixissel, neque iJIas ait suscipi
mus oportet iHud, qitod nos commoveat, ul de libro a laicU debere, quoniam ct ipsi sacerdotes a Christo
nostro magis in honcsliorcm, qtiam pejorem partcm conslituli fuissent, quare illi etiam offerendi tingen-
pronnntiandum esse putemus. Iliijus judicii duplcx dique haberent potettatem et tacerdoiet tibi toti estent.
est caussa. Primum cum quaestionein traclat de i i s , Quod tametsi non dicat fieri debere, nisi ubi non sit
quibus jus sit baptismi conferendi-(c. 17.) illam po- eccletiatlici ordinit contettut, tamen neque mentto-
testatem tummum habere ait tacerdotem , qui ett nem auctoritalis Fpiscoporum vel cxHcrorum docto-
Epitcoput dehinc Pretbyterot et Diaconot, non lamen rum publicorum injicit, ut fit in nostro libro, neque
%

tine Epitcopi auctoritate propter Ecclesiae honorem. hanc laicorum potestalcm ex officiorum jttrisquc v i -
Alioquin etiam, pergit, laicit jut ett, — ted cum ea cissitudinc, iit h i c ( l ) , deducit, sed plauc ex mystico
majoribut competant, ne tibi attumanl dicatum Epi» omitium chrislianoruin sacerdotio ; unde magna , ui
tcopit officium Epitcopatut. Unde hnrc consequunttir, fallor, duci suspicio poiest, aliam plane disciplinam
Tertuttianum lihrum n<>strutn scripsis«e tum, cum Tertulliani, scribentis hos erroribus Moinani infectos
versaretur in aliquo coelu sacro, qui clEpiscnpos sum* libros fuisse, qunm ejus, cum animum ad nostrum
mosesse putabat rerum sacrarum moderatorcs, ct B scribendum adjimgcret. Alquc ul illud inagis confir-
laicis nou nisi summa in necessitate versmibus jus iiicm proponam hic aliquam conjccturam me.un, non
concedebat aliqucm ^acro lavacro abluendi. Sed in quasi ipse me putarem err.irc in ea non posse, scd
Montanistarum convcnticulis lojige alia videtur con- IIl ofleram iis quorttm hac de re potesl essc judi-
suetudo ohiinuisse. Nam eisi non ncgem , iis etiam cium , quod videant, valealnc (|tiidquam ad catissam
suos et Presbyleros fuissc et Diaconos , tnmeu aiium noslram viris doctis probaudain. Neinpe c. 17. liiiri
in eomm doctoribus collocandis ordincm observalum nostri confutal Tertutlianut argunieiituin i!lud,quod,
fuisse, testis est Hieronymut (Epistola ad Ma^ccllam, quibuscum pugnabat, homincs solcbaut ex aclis qui-
quce etl 27. edil. Jo. Martianaci , lom. IV. part. II. husdam Pauti suiuerc, ut feminis p lest:icni publicc
p. 65.).; qui apud not, inquit, Apottotorum locum docendi vindicarciil. IIAC ego Pauli Acia si, qu vn :in
Epitcopt tenent, apud eot Epitcoput lerliut ett. Ha- fucrinl quemque auclorem habueriiit, ostciidcrc po-
bent enim primot de Pepuxa Patriarchat, tecundot tuero , tum mihi quidem Tertutlianut vix \Tdeltir ea
quot appellant Cenonat,atque ita in teninni, i. e. pene
% spernere potuisse, si bunc de baplismo librum jam
uitimum locum Epitcopi devotvuntur. Quam si qtiis d i - disciplina^ Mo:itanistarum deditus scripsisset. AI«,HO
cere velit consuetudiiiem Moiitanislarum ab Hiero- hacc ego Acta ca fuisse suspicor, quae aptid vetcres
vymo ficlam esse , vcl Tertultiani aevo recciuiorem, C i , nomine Adorum Pauli et Theclce ex iilissc novi-
s u ?

neque quid movere Hieronymum poluissct video, ut mus, non quidem eo liabilu ac forma, qualcin habvnt
talia fingcret, quae magno crimiui dari Montanistis edita illa a Jo. Emetlo Crabio (In spicitegio SS. Pa-
non poterant, ncque abhorret aliquo modo, qui ipsi trum el Hmreticorum, totn. I. scc. 1. p. 95. sq.), stint
se suis vel doclrinis vel institutis a commuui Ecclesia eitim haec batid dubic temporibus prodeiintibus ndul-
sejuiixeraut, cos eliam ordinem saccrdoium diver- tcrata : sed sutit in illis taraen Crabianis qtixdam
sum a comimint consuetudiiicconsiituissc, pncserlim quasi venae aut fragmenta coriim Thectce Aciortun,
cum jam ipse Monlanut Pepusam Phryghc oppiduin quae veteribus ceicbiata fucrUul, vcluti p. 115. is lo-
Uierosolymam appcllasscl (V. Eutebii Hitl. Eccletiat- cus, uhi Paulus Theclae poteslatem imponit doctrinatn
licam , lib. V . c. 18. )• Atque ccce mHii quanlum in Cbristi aliis puhiicc tradendi. Qu;e ipsa res, opinor,
noslro libello honorcm Episcopis asseral, cjuin omnem ostendit, Terlultianum in loco cxcitato haec Acta Thc-
lingendi aqua sacra potesiatcin ai> iis deducal > ct ip- clce habuisse ob ociilos posita propterea, quod mcn-
sius Ecclcsiac honorem cum horum diguitale conjunc- lioncm iojicit scripti cujusd.im commentitii, quod
tissimum trad.n. Scd in lihro de Pudicttia lam vebe-
%
Pauti apostoti iioiiicu mciiiiehaiur, in quo conces a v

mcnti ilio iu consiietudiiiem orthodoxae Ecclesia D 9 C

^ n l t i m m > s
' ^ 1 X C u c e n <
^ licciilia; id quod magis
quam saIse,obsecro perstringil (c. 1.) Pomificem tci'"
v
postea coiifirinabimiis. Scd si qmeratur (juis fuerit
iicet maximum Epitcopumque Epitcoporum ejusque %
is qui sub Pauti apostoli nomine finxcril haec :tcia
edictum peremptorium! qr.ain niiiil dat tantu viro , ut spuria , lum ego nullus duhilo Leucium hxrcliciiiu,
ail hic, a quo dignitas Ecciesios pendebat! Ac si quis quem vulgo Manichacum non rccic pulaut, horiiiu Aclc-
putal, quod cgo non diflilcor, Tertuliianum in ilio l i - rum, qua» Tertullianut afferl, scriptorem cxlilissc.
bro magnain animi pcrmotionem ad caussamlaliu- Cur iia ccnseam breviter exponendum videtur. Pri-
lisse, aiium dabo e libro de Exhortatione cattilatit mum ucgari non potcst Leucium ut aliorum Aposio-
haud duhie Montanistico ioctini, qui longe majorem, loruin , sic etiam / W i quaedam Acta fiuxisse, quod
ut mihi vid tur, laicis tribuit baptismi confereudi i i - P//o(iuitestatur (InBibliotheca, s e c l . l i i . p . m. 15G.) V

centiam, quam cam , qualem nosiro in libro defen- qui talia s;vpins tr^claveral. Deinde Leuciumnon Ma-
derat, ul jam vidco magnum virum , qucm honoris nicbaeorum , scd Docetarum vel Encratiiarum disci-
caussa nuncupo , Juttum Henningium Boshmerum
(1) Ita enim de baplismo, c. 16. Laicis eliam jus est bap-
acute monnisse (Diss. IX. Juris Ecctesiast. aniiqui, tismtimdaiidi; quod cniin ex atquo accipitur, ex ajquo cj^ri
I 5.). Uhi cum ncque sacerdoiibus V. T. nemie chris- potcst, • .• - .
 WSSERTATIO OE VEtUl /ETATE
155
plin» deditum fuisse, pweclare probavit vir cgregie A nensem saee. IV. qui (Emst. L ad Sumpronianum N<h
doetus maximeque liinatus lsaacus Beilosobrius
(Beausobre, histoire critique de Manichie el du Ma-
nichiisme, iib. H . c. 2. § 2. sq.) quorum capitalis
error conlinebatur in contemnendis nuptiis ; et Acto-
m m universorum Pauii et Thecloe bic Anis est, ut
vitam sine nuptiis summis laudibus efferant, multa
ilem sunt alia sub Apostolorom nomine a Leucio ad
illum errorem per ipsam Apostolorum doclrinam et
usum confirmandum conficta. Porro mullis argumen-
tis Bellosobrius, I. c , docuit, Leucium jam saec. U .
^exstilisse, el Epiphanius ( Basr. L l . 6. p. 427.) Leu-
cium clarissimc appelial Joannis aposloli discipulum.
Itaque et tempore Tertuliiani exstiterunl haec Acta
Pauli, quae Leucium auctorem habuisse diximus, el
est admodum verisimile, Tertullianum non alia nisi B
Leucii Acta indicare voluisse; nam horum Actorum
scriptorcm ail fuisse Presbyterum , qui fraudis in
ca reconvictus de loco fuerit, h. e. de munere sacro
dejectus. Cui si quis addiderit Hieronymum (In catai.
scriptorum eccles. c. 7. p. 104.), qui diserteait, Ter-
f
156
vaiianum, edita in Bibliolh. maxima PP. Lugdunensi,
tom. IV. p. 505. G.) : Phryges' b. est, Monlanistae,
iuquil, se animatos a Leucio mentiuntur. Neque illud
testimoiiium videtur a vero aberrare, propterca quod
certum est Monlanistas eodem modo atque Encrali-
tas, e quorum disciplina Leucius erat, tiiinium tribuis-
se iis qui abborrebanl a nuptiis. Unde boc effici posse
credo : TertuUianum , siquidem librum nostrum i n -
ter Montani discipuios conslitutus scripsisset, caulius
fuisse loculurum de libro tali, qui Leucium auctorem
habebat, neque illum fraudis accusaturura , cum is
ipse cum Montanislis sentirel. Quod si quis conlra
dicat, elabi nobis illara caussam, proplerea quod non
satis conslal, ignoraveritne TertuUianus horum Acto-
r u r a
parenlem (quod vix cred.bile est in tam curioso
universae antiquitatis exploralore),dabo i l l u d , si ita
placet; boc lamen mihi quisque vicissim dedcrit,
nisi quis contrariam sentenliam docueril, satis hanc
suspicionem impedire dehere ,quo minus bunc Tertui-
Uani librum ad genus eorumlibrorum ahjiciamus, quos

tullianum dixisse hunc Presbyterum zpudJoannem
eonvictum ct remotum a mnhere publico fuisse pro-
ptcr fraudemcomiuissam; profecto videhit scriptorem
Actorum Pauli et Tlteclce auctoritati Joannis apostoti
fuisse subjectum, quod dici de Leucio, ut modo osteu-
di, oplime potest. Denique mihi peropportune cecidit,
ul hujus rei etiam in Philastrio (De Harresibus, c. 55«
edit. Fahricii p. 112.) aiiquam significationem repe-
rirem in loco e o , ubi de Seleuco haeretico ejusque
doctriiia disserit. N e m p e ^ ^
luereticum et Leucium nostriim eosdem esse. Jam
ecce mihi quaeso, quid de Seteuco suisque Philastrius?
Baptismo , inquit, non utuntur propter verbum hoc,
quod dixit Joa. Baptista: Ipse vos baptizubit in spirila
et igne. Nibil similius hoc esse potest illorum errorum,
post 6ecessionem ab orthodoxis faclam composuil.
§ 5. —Libri II ad Uxorem anie lapsum TertuiUam
exaraii.
Yenio nunc ad libros quos Uxori suce Tertullianus
inscripsit, qui quod sint conjunclim e d i l i , dubitari
non palilur libri posterioris principium(l). In quibus
iibris tametsi sint quae videanlur erroribus Monlauis-
tarum consentanea, tamen ego hos ausim potius in
numero eorum collocare quos ante banc defectionem
u o d m i h i r i m u m v i d e l u r c o n f i r o w r i
Q P
eo, quod nusquam suum Paracletum TerluUianus ja-
ctat in rebus iis, irt quibus multum auctoritatis hujiis
effata habitura fuissent. Namque, u l hoc uiar, cap. 7.
lib. I. extrem., ubi salius esse disputat fugere secun-
das nuptias, nullum excital Paracletwn quem locum
9

nunquam praetermiliii in libris qui e Montanistarum

quos Tertutlianus in libro de Baptismo confulat.
disciplina prodiere; sed unam adbibet auctoritatem
Negabant haeretici, adversus quos ibi disputat, sacro
disciplinae Ecclesiae et Apostoli legem, qua qui bis (2)
lavacro tingendos christianos esse, alque is ipse dicta
Joannis de baptismo per spiritura el ignem suae senten- (1) Proximetibi... quyi feminmsiOictce-sectandumsitpro^'
cutus swn.
liae conciliat; quare, qutd est prohabiiius quam adver- (2) Pcrspicue, nisi fallor, hic locus, et aller ille e fibro
sarios Tertutliani a sententia Leucii sieliSse, qui, teste
de Exhort. castU. c: 7. excitatus, ut alia multa non tan-
%

gam, docet, aritiquam christianorum Ecclesiam verba

Philastrio, idem prorsus dixerat, Nemo mihi occurral? Pauli I. Tira. III. 3. de Kpiscopo ^ p>«ux^ a*s <. sic ce- 9

Seteucum v. Leucium, de quo Philastrius loquilur, Ma- pisse, ut Paulus de secundis doctorum nupiiis dixerit. Nam
in illo Tertulliani loco, cum interdictas has sacerdoUbus V.
nichceum fuisse atque diversum a Leucio Joa. aposloli T. dixisset: Chrislo, inquit,
„.^_„ servabatur sicut in ca?teris,ila
w r

discipulo; Phitastrium eliam homincm nullius nretii ^ " ° n l ^ kgi* plenitudo. Inde iqilur apud nos ple-
l
i s l uo< ue

v
esse, undeexisterct: quod fidei hujus male ambulanli nius alquequi
oporlere. instrucltus
allegunturprwscribuur,
in ordinem umus malrtmonn
sacerdotaiem. esse
Usque
credere nos non oporleal. Namque istud discritnen fic- adeo quosaam numuni digamos toco dejectos. tbi neque
vutt illisdesacerdotibusiuteUigi.qui pra3ter uxorem eliam
lum esse, ac nuilutn, satisadversus Fabricium Belloso- meretrice quadam utebantur, ut videbaiur Heumanno in
briusjoc. c i l . § 3, defendil, et Philastrium non quideni F.rklaerung des N. T. part. IX. p. 179. neque more Mon-
tanistaruui loquitur. Nam contra lllam Ueumanui interpre-
ignoro nugatorcm esse in plerisquc, etiam in euarran- % tationem pugnat universum Tertulliani consilium, qui
jlis ipsis Seteuci erroribus, qui cerlc Leucio Joa. disci- clare dicit de castrata ticenUa sarpius nubendi, ct c. 0. de
duplici Dei disposUione, una illa: crescile el nudliplica-
pulo tribui non omnes possunl; scd in nugis ilIisP/»7a- mvu, altera : Tempus jam in collecto est etc, qua Deus 9

strianis quis nulladicere audeat verilatis scmina latere?
Sit igilur hoc constitutum, Tertultianum in libro nos-
tro, cum Acta Pauii rejiceret, scriplnm aliquod repti*
diasse, quod ficlum erat a Leucio , qui juslitiam vitae
sine nuptiis transaciae omni modo defendebat. Jam
placct provocare ad Pacianum Episcopum Barino-
abolefecerit priorem. Ncque commemorat senlcntiain Mon-
tanislis propriam, sed illis atque Catbolicis communem.
Nam primum in locis similibus libri de Monogamia, c. 11.
convincit adv^rsarios iniquitatis repetitamm nuptiarum
s c , ut eos tnle matrimonium postulare dicat ab its quibus
non liceal tale Uabere.ab Episcopo numogamo, a presbyte-
ris et Dktconis ejusdem Sacramenti, a viduis etiam, et
laicis, et ab Apostolo interdictas argumentatur nupliaj?,
propterea quod tolum ordmemEcclesice,h. e.,sacerdotes de
IW A C DOCTRINA SCRIPTORUM T E R T U L L I A N I . 158
matrimonium conlraxerant, ait ab officio publico A Montanisticorum numero, el qui corcctius referri de-
sejungi; qnae verba baud scio, an non sint minus ac- beanl, videamus. In quibus non' dubilo aureum de
commodata scriplori Monlanistieo quam ei qui do- Patientia librum primo loco ponerc. Nam etsi Tille-
ctrinas Ecclesiae rectius sentientis sequebaiur. Deinde montius [Mtmoires pour servir a tliisloire Ecclesiasli-
in eadcm sectione uxorem, si denuo societalem con- que, tom. III. p. 2G2.) hunc vclil iis adjungere, qui
jugalcm inierit, non ait maie facere, adjicitque c superiores sunt defcctione Tertuttiatti ad Montatiistas,
mente Pauli apostoli non quidcm non bonestas esse propterea , quod et fugam in publicis chrislianorum
secundas nuptias, scd tamen eas sollicitudinem non propter religionem calamilatibus non spernit, el ma-
levem calamilatesque inducere. Neque iib. II. c. 1. gnam modestiam adhibet; taracn illa nequaquam
abstincntiam a novo malrimonio aliunde commendat, idonea ad hanc rem conflrmandam arbitror. Nam de
nisi ex eo, quod ea mnjorem afleral utilitalem. Quod modestia ea non video quare uti TertuUianus non
est nimiac Ienitatis in scriplore Montanistico, cujus
etiam posl susceplam in onhodoxos inimicitiam po-
disciplina omnes secundas ntiptias in loco summorum
tuisset, neque enim ea propria esl virtus reclc sen-
vitiorum babebat. Dcnique libro' II. uxori suae per-
tienlium;^ei illi altcri ne sua quidem verilas constat.
mittit novam post obitum suutn conjunctionem
Elcnim in co loco, c quo polestatem fugiendi a Ter-
ineundam, neque illud alia sevcriori lege, nisi B tultiano concessam excitare conatur ( c. 13.) fuga
ut nubat christiano, dicilque c. 1. difficiliutn re- llla nullo modo concedilur, sed ipsam patien-
rum facilem esse veniam. Sed Montanislx quo modo liam allirmatur firmitatem humanac imbecillitatis
excipiebant eos qui ad nuplias redieranl? Digamos, praestare , ignem ctiam et cruccm el heslias et gla-
inquit Terlultianus, de Pudicit. c. i . exlrcm., foris dium ip&a coustantia vinci. Alqui sunt eliam in hoc
sistimus eumdem limitem moechit quoque et fornicato- quamvis pr.Tclaro libello plura/qunc animum Tertul-
9

ribus figimus,— non amptius ab Ecclesia publicalionem liani Montanisfarum crroribus non leviter tinclum
dedecoris relaturis. Scilicet hoc est facilem veniam ostendunt, suntque ibi omnes fere Montauistarum
dare. Jam haud difficile csl ad judicandum num pos- errores proposili. Ac significalio illa quidem Paracteti
sinl isla tam clara, quae caussain a nobis proposilam subobscura est, nonntilla lamen in hoc loco, c. 1,
adjuvant, loca convelli aliqua tali similitudine dicto- ad capienda et proeslanda ea, sola gratiu divinai
rum quorumdam , quae sunl in islis libris, cum iis inspirationis operatur. Porro praestantia nuptiartim
quae scverior Montani disciplina in aliis Tertulliano non repclilanim ita fere proponitur c. 15.: Pa-
persuasit. Illud vero unum, quod habet Boffmannus, tientia sanctitati quoque procurat continentiam car-
I. c. § 12., argumenlum, quod libri isti scripti sinl nis; hcecy et viduam lettet, et virginem assignat, et vo-
cum quaestio de Fuga in periculo propler rcligionero C 1^^^^ donem ad regna cceli leval. Secundas
spa

agitata fuisset, eaque salulem petere quemquam de- item ntiplias adullerii nomine traducit c. 12. Inc-
bere Tertullianus cum Monlaiiislis negasset; hoc illud diae ex arbitrio susccptac maxima laus cx h. 1.
unum adeo nos non movet, ut eamus in ejus scnien- cernitur c. 13.: Affticiatio carnis hostia Domino pla-
tiam , ul ab ea magis retrahat. Nani ille ipse iocus, catorid per huinilintionis sacrificium, quum sordes cum
qiiem promit e lib. I. c. 3.: Etiam in persecutionibus angustia viclus Domino libat contenta simptici pa*
melnts est ex permissu fugere de oppido , quam depre- buto puroque aquce potu, quum jejunia conjungit,
hensum et dislorlum negare; ille salis docel Terlullia- quum cineri et sacco inotescil. De fuga jam dixi. Ne-
num non omnem fugam in lali tempestate non legili- gata denique seinolis a Societate sacra pcccato-
mam exislimasse; cum igilur confirmat lempore eo rihus venia nonne est in his verbis c. 12. ubi
quo hos composuit lihros, cum Moiilanisiis minus, omnem peccatorum spein nort in venia ab Ecclesiae
quam caeteris sensL^se. sodalibus obtinenda ponit, sed in salute ca, quam
ARTICULUS V . christiani horum emcndationem exspeciantes vel
Quarta classis librorum, quorum non nisi Montanismus exoptarent vel exorarent; praeter quod a collegio
pulet. sacro Montanistaruni exspectandum uihil eral (vide
| 1. - Liber de PaticnlUi, an. 200 vel 201 scriptus 1) ^ ^c _
e x l .
} Q | | rores,
M o n t a i l l s ! a n i i n cr

Quani ob rem ctiam hos. cximamiis e librorum

quamvis non possinl nisi per quaedam veluti involucra
monogamis disponat. Quae omnia ostendunt, Caluolicos se- in hoc libro perspici; tamen ex eo uihil cflicilur, nisi
cundas sacerdolum nuptias repudtasse, cum ex eorum
sententiis colligat, nec laicis hujusmodi nuptias concedi quod hic libellussitex eo tempore, quo ilb Tcriulliani
posse. Ac c. 12. piaiiissimc sic ait catbolicos argtimcnia- contentio in defendendis Monianistarum scitis vel
tos: Sotos qui sunt in clero monrqnnna? ingo adslrinxU;
ergo id non omnibus prcescribU. Deinde fianc coust tuiio- nondnm exarserat, vel rcstincta aliquo modo erat.
uem, qua sublaia? siut secundae nuptiae, non Paracleto, &ed iClas igitur htijtis libelli non salis certa est. Quod
Christo tribuit, et adbibel Apostoli verba, qui ptemus
ulque instructius (quam in V. Test.) prTscripscrit : wiius immincnte jain cbristianis pei iculo scriptus s i l , non
mmrinwnii esse'oportere, qui atiegaiUur in ordinem sacer- admodum dubiteni, etenim aliqua htijus sententiae
dotulem. Tum slatim addit : usque adeo menuni Digamos
toco deiectos. Quod de calholicis oporlet intelligi, nam non inepla ratio in ipso libri argumento quacrenda. At
Montamsiae ne laicum quidem secundarum nuptiarum vcro scripserilne illum Tertullianus inter melus Sca-
reum liilisscot. Iu nostro vero loco sic loquilur : Quantum
detrahant fidei, quanlum obstrepanl sanctitali nuptUe pulat se- adfersus chrisliaiios, imperante Caracatto, exci-
cmuiee, discipUna Ecctesue etprwscriptio Aposloli declaral, tatos, quod Altixko placuit, an sub initium calamita-
cum digamos non sinit prcestdere, cum vtduam adlegi m
ordmem, nm ynivirant, non conccdU. tum publicarum sub Seeero Aug. quo tempore el ilte9
159 DISSEKTATIO DE VEttA J E T A T E !60
de Fuga in persecutione placidus ille non minus et A rum , quibus cbristiani a Deorum cultoribus objicic-
mitigatus commcntarius prodiit , id nemo facile dixe- baiitur, incntionem injecisset, ipse etiam Tertuttianus,
r i t : quare ad alium transcamus. quinibil solet omittere caussae suae proficuum, cuin
illud argiiiiieiilum in libris de Cultu feminarum nostri
j 2. — Liber de velandit Virginibut, qui ett faciU
similibus adhibuerit, tamen bic ne uno quidem verbo
Ukrorum Montanitticorum primut.
eas ait exstiiissc*. Qua ex re colligi potest, etim scrip-
Est is de velandit Virginibut liber, quem ad primos tum esse tum, cum talibus inalis non essenl chrisliani
crrorum Montani plenos pertincre non admodum oppressi. Aiqui ctimeum dixcrimus composilum esso
dubilo. Nam, de illo nos haesilare non sinil crcberri- posiquam Tertultiannt se Montanistis adjuuxerai ,
ma Paracleli nov;cque ejus discipiin.c commeinora apparet noslrutn librum non posse anliquiorem
tio ; ut nc necesse quidem sit vel libri istius simili- esseannoCC, quoniam Tertnllianum alibi docebamtis
tudinem cum iis dc Cullu feminamm , qui sunl e eo anno ad Montanistas trausiisse; neque mullo pos-
Monlanistarum disciplina, vcl ob>curiorem unius lcriorem ctiam, cum anno CCIl. calamiluies a Severo
conjugii ( c . 3. ) defensionciu rcfcrre. Quid cnim excilalae jam ceperint initium. Sed eum iibrum no-
illa significatio revelationum, quibus, ut ail ille luimus inter illos rcferre , quorum aetas certissime
c. 17., Domiuus vclaniinis spatia melaius est? JJ constarct proptcrea, quod conjectando magis quam
Quid novilas correctiouis, quam lege lidei ( in adhibitis ccrtissimis argumentis,ejus poluerunt na-
Syinbolo apo^tolico comprebensa) manenie, crclera tales constitui.
disciplinac et conversationis, opcranle et proficicnte
§ 5. — Liber de Exhortatione Cattitatit anno 201.
usque in finem gratia Dei, admiltanl ( c. i.)? Quid
exaratut.
ille Paracletut, quem miserit Domiuus, ut pau-
latim dirigeretur c l ad perfectum perdiiceretur d i - Neque vero ita muUo post sci ipti videnlur libri i i ,
sciplina (ibid.) ? Quid enarralio aeiatum disciplinae qtiibus domesticas Montanislarum doctrinas a con-
christianac, iu quibus juslitia demum per Paractetum tcmplu et impclu contrariae partis vindicare studuit,
componenda sil in maluritalem? Qnid, iuquam, haec quales sunl de Exhortatione cattitatit de Monogamia,
f

ouiiiia aliud, quam Tertultianum Montani discipulum de Jejuniit, deque Pudicitia commenialiones. Quas
tcstantur? Sed ncqfte illud inagis ohscuriim est, pri- esse oinncs plenas crrorum Montani nemoest quif

mum himc fere loetum ' cssc quem coujunctus cum
Montanistis ediderit. Namque , ut ab hoc ordiar,
ntillus fere est inter omncs ejus Moiitanisticos liber ,
in quo mnjorem vim adhibeat ad defendeudam disci- C
plinam Montanistarum a ctilpa novitalis, quam is de
quo quaeriiur, imprimis sect. 1.2.; quod certe dat
locum suspicandi non impie Tertntlianum hunc,
quam primum seMonlatiistisadjiiuxerat, composuisse,
ut crimeu a .se novarum renun removeret. Nee in
uilo alio magis videtur Paracletum ejusqne disciplinae
divinam origincm defendere, nisi in hoc ipso; quam
non nindo aguitionem Paracteti, sed dcfcnsionem
cum alibi ( adv. Praxeam, c. i . ) dicat se dis-
jiiuxisse a Ptychici» facile est intcllectu, nostrum
f
lihrum, in qtto vchementer eum quidcm defcndit,
inler primordia temporis ab ipso apud Montanistas
acti exaralum fuisse. Atque illud confirmari mullis
arguiiientis non probahiliiate destitutis poicst. Primo
suh isto ipso tempore scripti sunt lihri de Cultu fe- ^
minarum, ut alio loco dispulabamus , isli vero cjus-
dcm prope suul cum tioslro argumeiiti. Deinde,
ctim haberet occasioncm satis opporlunam invchcudi
scverius in orthodox.x* Ecclesiae addiciorum, nontiui-
lortim sallcm, in veiandis Virginibus consuetudinem
couirariain suae, tamen hic multo modeslius disptt-
tat, quam in aliis qui sunl orthodoxis oppositi,
quod , nisi quod vcllemus admitiatur, conceptu difli-
cilc esse quisque d i c e l , qui yehementissimam 7'er-
tuliiani in dcfcndendo Monlanismo aniini commotio-
nem aliunde intcllexit. Denique, tamclsi mullttm
profuisset caussae, cujus in libro nostro defensionem
stiscepefal, si caianiilalum pupl-carum el periculo-
dobitet; ct eas hoc fere teinpore, h. e. sub iniliis
Monlanismi Sepiimii prodiisse, dttbitari vix magis
potesi. Quod uiruiuque, singulos hos libros percur-
rendo, breviter docebimus, ne haec noslr» scriptio-
nis pars, quamvis ab aliis etiam tractata, desiderari
videatur. Siiul vcro isti, si quid video, eodem ordine
editi, quo eos enarravimus; ila ut horum prfmtis
vidcri possit is, qui cst de Exhorlaiione eattitatis. Qui
qnidcmnon ref .rtur ah Hieronymo (Calal. scriplor.
Eccl. c. 53.) in ntimcro librorum quos addefen-
deuda Montani scita Tertulliannt coinposuerit; sunl
eliam in hoc libro qtuc rcm uon satis excutienti
pcrsuadere possent, nondum tum de illa disciplina
cum fuisse : sed ea qtiidem snnt leviora. Nam quod
Hieronymut in indicc horum librorum iiostrum non
habe;it, liujus rci potesi lucc ratio esse, quod non
voluerit enumerare uisi libros eos, quos opponendi
orlhodoxis consilium Tertvlliano fuil, is vero de
Exhortatione cattitatit liber non iis oppositus est,
sed scriplus ad doccndum fratrem nescio quem,
qucm non tam confulare de nuptiis repetendis co«
gitantem v o l u i l , quam ad omillendas islas adbor-
tari. Traetcrca non equidem inficior, salis bic iuc-
dcstiae et plus essequamin caeteris, qui doctrinam
a^iquani Montanistarum dispulanl, ipsum etiam
TcrtiUtianum in hoc libro suadere magis ct utile
honestumquc dicere unum conjugium, quam pcr-
fcctam intermiltendarum sccundarum nuptiarum ne-
f
ccssitatem dc cndcrc; undc colligere quis posset,
eum incliuasse forte, sed ncc tum se applicasse ad
partes Montanistarum, qucmadmodum et illud in li-
bris.od Uxorem sunertus diximus. A l is(a mode^ta
161 AC DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI. 162
bcilitasque ejus apparet eiiam in aiiis libris baud A luaies, iia propteragnitionemcharismalum appcllatos,
dubie tempore eo scriplis, quo jam sc disciplinac deni<iue in inipugnandis secundis nupliis consumat
Uonlani dediderat, et admiranda non nimis esl in uuivcrsum , non nccesse e$t multis hunc iibrum
Ubro t a l i , qui est instar cpistolae suasoriac, in qua asserere Monianislicis. Sed paiilum juvat in tempus
solemus uti sunrmissiori placidaque dictione, ac scrip - scripti hujus commentarii inquirere. Cum illtim loctim
tus videtor non ad aliquem Monlanislarum , qui sc- Pauti quo alfotinctiliam a nuptiis suadet propler
veriore disciplina delcctabatur, sed ad quemdnm de injuriarni illius temporis, quo_subjecti chrisliani erant
Ecclesia orlhodoxorutn hominem. Cujns rei non periciilorum perpeluitali, Tertultianus ad caussam
obscura est in.principiis libri significatio. ubi fratrem stiam contorsissel, magis nunc, addit, tempus in
illum ait sine dubio<de exitu singularttatis (h. e. de coltecto est ( c. 3 . ) , ueque his ipsis verbis ob-
restaurandis niiptiis) cogitare; quod baud scio , an scure significat magnam tcmpotatem calamitalum
non cadal in eum qui cum Monlanistis non legitimas tum, cum de monogamia scriberet, in chrisiianos
pntabat secundas nuptias. Neque ego ignoro SCTU- irruisse. Quod etiamsi quis dicercl etiam dici a Ter-
pulum Tiltemontii (I; c, p. 202.), qui et magnam sibi tutliano potuisse nulla adhuc calamitatc publica in
fingil inler hunc ct de Monogamia commenlarium christianos existentc , illud laincu multo est probabi-
dissimililudinem, quae nulla fere esl rccte attendenti, ^ iius propterea quod adinodum crcdibile est, Tertul*
et praeleritam silcntio Montanimemoriain miratur. At tianum siatim sub initium susccpti Montanismi ani-
ne appellem illum locum, qucm uon cxpressum in mum ad liujus disciphnac doctrinam defendendam
libris noslris Rigutiiut ( i n not. ad h. 1. p. 114.) appulisse. Id si verum sit, incidii profecio hic liber
rcstituit, in quo summrc Pritcillm, vatis Montnnis- in ea lempora, quibus jam ignis calamitutum publi-
tica», laudes conliuentur, uou fuisset prudcnliac ci carum itiler chrislianos cxarserai. Iloc igilur loco
laodare Montannm, qui repudiare ejus disciplinam dum requiralur qualis vcxatio christianorum iutel-
Tidebatnr. Sed si qua e>l ctiam aha dubilatio , oinni ligcnda s i l , demonstrari ista nullo negotio potest.
illi opponi potest, uon solum summa, etiam ad verba, Nam post Teriultiuni ;ul Montanistas secessionem ea
simihtudo cum libro de Monogamia, quem fcre libri rcpenle exstitit rerum perturbalio, quam Severns Aug.
nosiri posses dicere *xp6&f*ru ; scd quoque id , ediclo suo conciiaverat. Atque hacc.ctini c«jcpta. A .
quod est c. 6 : Dens tn primordio sementem ge- (XII. fere posl aunum CCiY. dcUerit, scripiique sint
neris emisit indultis conjug.oruln habenis donec mun-posl libruin nostritm libri de Jejuniis , deque Pndtci-
%

aus repleretur, donec novas disciplinai materia profi- tia non librum nostrum ahhorret in annum fere CCIII.
t

ceret; nunc vero sub extremitatibus temporum com- Q conjicere. Neque vero vereor htiic suhjuugere illum
pressit quod enuserat, et revocavit quod indutseral de Jejuniis librum , quem posteriorem esse libro de
Neque vero est a veritate magis alieuum, librum Monogamia et alteram vcluti disputalionis adversus
aostrum fere primum diccre eorum, quoriim ipsum Psychicos parlem, iuitium istius libri saiis ostendil,
argvmeiitum versatur in defcndeudis Mouianisiaruin ipsumque iliud docel nou ila multopost illtim editum
erroribus. Nam de Monogamia librum uon possumus a Terluttiano fuisse. Esl igittir is quoqtte in publica
eodem cum nostro, tempore scriptum cxistimare qundam vexatione expositus, qtiam significare hinc
proplcrca quod, uli dicebamus, cst prorsus cjusdem inde, vcluti in extrema libri parte, videlur;nec potest
argiimenli. Deinde nostrum vidclur Tertultianus prius vindicaria Monlanismi suspicione, non modo propter
scripsisse , quam illum , qui, si jam cxstitisset, cum illam libri aetatem, sed propier Pnroc/e/i cliam defen-
se ad noslrum scribendum acctngcrct, nostri scribendi aionem,c. 10. c. 11. c. 13. ct beilum Psychicis
nulla ueccssilas fuisset, sed fratrem iiluin poluisset publice in hoc libro indiclum. Post hunc una restat
ad commentariuiii dc Monogamia lanquam ad pti- commeiitatio Psychicis sludio opposita, ca videlicet,
bhce ediiam disputationem remittere. Sed nostrum si est de qux PtidicfOainstituta. Quam esse contra advcr-
prhis scriplum esse arbiiremur, non poterat i s . sarios Montanistarum scriptam nemoiinquaro dubita-
commemlari Psychicis; siquidem non publice erat, D vit, nec dubitare quis potest propterea quod ipse ilhid
sed privato alicui proposilus. Deniquc ostendemus Tertull. seque alienum a societate Psychicorum profi-
postea , librnm de Monogamia esse fere sub iniiium tetur.c.l. c.6. c.10. e. 16. et cact.) Suntque inulta vei
calainitatum ab ipso Severo A . CCII. cxcitainriim libro ipsi impressa (c. 22.) vel aliunde ccrla signa,
scriptum, caelerosque Psychicis consulto opposilos qualia Orsius (In diss. de pace etabsoluL capitatium cri-
posieriorcs esse eo de Monogamia; ilaquc necesse minum a calholica Ecclesia tribus prioribus sceculis non
est credere, nosirum de Exhorlalione castitatis librum denegata, (c. 4. digress. 3. p. 1*0. sq.) produxit, quae
illos aetatc fere supcrare. non admodum recenliorcm hunc iibruin calamitalibus
a Severo christiaiiorum fnmilke inflictis, aiinum igitur
5 4. — Lt^rt de Monogamia, Jejuniis et Pudicitia,
natalein hujuslibri fcreCCIV.autsequenlcmoslendunt.
ami. 203 scripti.

Devolvttur crgo oratio nostra ad illum de Mono* § 5. —Libri adversus Praxeam, Hermogenem , et de
gamia librum: in quo cum ubivis Psydticos redargual, Anima, anno 204. vei 205. editi.
Paracleium auctoremsuum (c. 4. iuil. cap. 14. caet.)
cum nova prophetia decameu, suosque crepct spiri- IIos nondum fere libros contra Ecclesiam ortho-
 163 DISSERTATIO DE V E R A J E T A T E IM
doxam confeccrat, cum alii sc gcneri dispulalionum A eistat, adversus Mareionem secundo, c. 6 . , occurrit;
advcrsus hacrcticos dederet Namque horum^doclri- sed potest etiam a TertuUiano unus librorum contra
nas libris statim sibi subjectis Tertultianum exagi- Mgrcionem deperditorum intelligi. Si illud statueris,
tasse, uon abhorret a vero, qunniam ipsi hi iibri erit de Anima scriptio posterior anno C C V I l l . ; sin hoc,
eamdein fere aetatem magna suh Severo calamilate polest eliam ante illum annum coflocari. Quarum
christianorum paulo posleriorem produnl; et si quis sententiarura mihi magis posterior prohatur : nam
conjecturae dandus est locus, non inepte quis Tertul- ut appendices librorum, qualis est noster libellus ,
0
lianum concentum cum vera Ecclesia suum iu rebus inagis moris est statim , non longo posl tempore, iis
ad fidem pertinemibus ipsis his doctrinis adversus bae- subjicerc, sic et eodem modo in Scorpiace amissos jam
rcticosdefendcndis confirmare voluisse diceret. Ac in libros adversus Marcionem excitat, et erit ordo libro-
his libris nulla videturautiquior dispulatio illa quaeest nim Tertulliani, si isla admittator sententia , multo
adversus Praxeam; nam ct videtur paulo anie librum concinnior. Eteuim in ista Scorpiace, quam probavi-
conlra V alenlinianos conscripta, nusquam enim in hoc mus anno CCIV. scriptam fuisse, hcereticos, Gnosticot
Antipraxea, quamvis saepenumero Vaienlinianos com- et V alentinianos qtieritur impugnare supplicia sponte
memorct, adlibrumValenlinianisopposilum provocat, a christianis propler religioncm suscepta ( c. i .
qucmmorem alias, id quod omuibiis ipsum legcntibtis B ^
c # \ 5 j j S e ( \m . 5 5 „ ^ 1 ^ ^is
i b r o d e mma> c f

constat, lcnere solcl Terlullianut; et quod videltirad oa, putat de gtoria martyrum,et huic libro, ut poslea
qu.c diximus ,confirmanda accommodatins, Praxeas is apparebit, statim subjecil adversus Valentinianos H«
cral hacrcticus, qiiem Monlanislae sibi longe molestis- hrum, in quo, c. 30. init., impugnalarn ait a Valenti-
simumpularedebebant, quoniam is ipse,praeterquam nianis martyrii necessitatem. Ilaque salis videtur ve-
quod errorem doctrinx deTriade sanctissima adversuin rilati consetitnncum , nostrum de Anima et adversus
disseminaverat, persuaserat cliam Pontifici Romano, Valentimanos librum non mullo posl Scorpiacen anno
quem viri docli satisbene Vscforem fuisse existimant, ut fere CCV. fuisse conscriptum-
jam paralam Montanislis pacem refringeret(vid.c.l.).
Neque crgo difficilc estcredere, initium dispulationum § 6. — Libri adversus Valentinianos et de Prcescriptio-
nibus Carne Christi et Resurrectione, posl ann. 203
suarum Teriulliannma velitationecum Praxea fecisse. t

scripti.
Quam nemo negabira Tertulliano Monlanista fuisse
susceptam ; ipsuin enim nomen Psycliicorum (c. 1), Ordo^igitur librorum postulat, ul nunc de h a c F a -
ipse Paracletus, in quo se melius de veritaie mysterii tentinianorum reprehensionc dicamus. Et vcro illa de-
dc summa maxima Triade edoctum profitetur ( c i ( fectionc Tertulliani ad Montanistas inferior : quod
c. 8 , ctc. ) , ipsa denique professio agnitio- quidem dicla buic disputationi aspersa non planis-
ncm Paracleti et defensionem sejunxisse se a Psy- sime doccnt; nihii est enim in hoc libello doctrina-
chicis, ponuut illud supra omncm dubitationem. mm , quod non potuisset etiam ab orthodoxo proli-
Scd de ipsa btijus iibri aetate nos non audemus cisci; scd tamen id apparet dupliciter. Primtim qtiod
asscveranler pronttnliare, quamvis, si ista adversus Jam se dicat, c. 16., exlrem., cum Hermdgene de eo«
Praxeam dispulatio prima esl inter concertationes dem atque cum Valentinianis argumenlo congressum
cum haorclicis, alquc bac secutx sunl statim libros fuisse , quae Antihermogeniana disputatio est a nobis
orthodoxae Ecclesiae oppositos, anno fere CCIV. aut modo Montanistico scriplori asserta ; deinde qtiod
V . assignari non male possit. Hanc excepisse librum vehemenier optat, c. 5. extr., tit sibi daretur assequi
adversus llermogenem non dubitarim dicere, esl enim Proculum in omni opcre, qucm et virginis scneclaz et
iste anliquior libro de Anima et iiio adversus Valcnti- christianai eloquenlice dignitatem appellat. Hunc Pro-
nianos, ul postea docebitur, qui cum compositi sint culum ego non dubito Proculum illum Montanistam
fcre transactis furoribus Severianis, eidein cura A n - fuisse, cujus exstat apud Eusebium, \. VI. H . E . c. 20.
tipraxea anno Iribuendus videlhr noster libellus, memoria, cnm propter laudem virginitatis ejus, quam
quem a Montanista Tertuliiano profectum esse per- j j tanquam praeclaram ineo virtulera TertutUanus col-
acerba in repelilasab Uermogenenuplias oratio (c. I.) laudat, ttim propterea, quod ip*um nostrum nuncu-
iioii obscure decTarat. Huic veluti appendicem adje- pat, distinctum hoc nominc ab iis quos modo lau-
c i t , quod inilium libri ct/nulla alia loca docent, l i - daverat, Justino Martyre , Mittiade (Ecclesiarum
bruin de Anima refcrlura somniis innumerabilibus, sophista, ut ait forte incensus odio htijus v i r i , qui
qui hahct haud dubias Montanismi notas ( 1 ) ; sed [ut referl Eusebius, I. c. lib. V . 17.] etiam se Monta-
fueriiue eodcm fere cum iibro adversus Hermogenem nislis opposuerat), atquc lrenwo, scriptoribus orlho-
anuo , an post annum demum CCVIU. scriptus, iliud doxae Ecclcsiae. Sed ipsam hujtis libri actatem si quis ^
vero caderc in discepialiouem potest. Nam c. 2. subtiiius pcrcunclalur, satis videtur consentaneum
Inesse, ait, nobis ?6 aur(fov?iov naluraliler jam et dicerc , eum csse non ita multo post sopitam quodam
Marcioni ostendimus ; quae disputatio in libro , qui modo crudelilatem in christianos exaratum. Nam et
confessionem veritatis christianae sub potestntibus
(I) E . c. cum c. 55. et 58. Paracleli monita et testimo- istius saeculi et aptid trihunalia pra^sidum (quatn ur-
nium excilal, ibidemque et c. 9. dicit suos Spirilalia cha- get c. 50.) defendere non admodum necessc crat,
rtsmata agiuyscere, ac post Joannem quoque Prophetiam
meruisee coneeqm. nisilum vel ipcum UTud calanjitosum terx)pus,vei
m AC DOCTRINA SCWPTORUM TERTDLLIANI. M
ejasviva memoria exslilisset, et est, Qt modo dice- A mu$. Audio. Quid ergo est? omnes stmt TertulHatd
bamits, h i c liber eodem fere cum Scorpiace tempore adversus haereticos iibri posteriores eo qui est de
scriplus postquam fitror Severi restinctus fueral, ut Preescnptioue ? A l istum loctim Tertuitianut, ul mihi
historia hnjes lemporis docet. Ilaqne placet a d j i - vidctur, non recte cepit. Nam in eo looo non gene-
brum de Pra$criptionibu$ heeretkorum progredi, quem ratim in hoc libro Tertultianut ait sc haerelicos
hnic snbjicere non dubilamus; quidquid etiam in con- confutasse, sed addit, se id fecisse universe certit el
trariam pnrtem Tiilemontius (L. c. part. R I . p. 203. juttit et nccettariit jnrwscriptionibus. Itaqne m aliis
et not. 6. in Tertultian. p. 656.) et Whistonus (ln iihris non se poilicelur separatim confutaluriiin hac-
seripto : The true origm of the Subeltian and Athana- reticorum singulorum doclrinam, scd ostensurum se,
sien Boctrinee of the Trinity, p. 3. sq.) disputave- singuios etiam haereticos eorumque scila, retntc doc-
rhn. Nam libro I. adversus Marcionem, c. I . , se ali- trinis recte sentientium cederc. Atdenuo Whistonus,
qaando exaratorum prouiHlil disputationem de Prcc- I. c.p. 4 : Auliquior est is de Preescriptione Commcn^
scriptione adversns haereticos, e quo hoc necessaria tarius Apoiogctico Tertuttiani. Quamobrem obsecro ?
conciusione eltcitur, demum posl annum CCYHI. no- Expedtte,\nqu\t hi Apolog.cAl., preescribimus adulte-
strum Iibrum hici fuisse expositum. Alqoe iJlud rpsum, ris nos{ris, illam esse regutam vefitatis, guce veniat a>
neqnc lcmrTorc eo, quo librum noslrum per^CTiberet, * Chritto, trantmitsa per comiles ipsius, auibus atiquando
vacuum a Montani9iarum erroribus fuisse animum posteriores diversi isti c6mmentalore$ probabuntur.
Tertuliiani clarissime ostendrt, ut nou dicam ho- Aculam vero bomiitcra, qui cum de pracscriplione
ram errorum vestigia non obscura esse in hoc libro, audk, etiam lihrum super ea re scriptum videt! Et
ea quidem oppugnatio ad aetatem hwjus libri magis
veinti c. 4 0 . , u b i , cum doeeat, etiam malignum ge-
nium acmulari instiluliones divinas :quid quod, inquit,
pertinebat; cactera, qurhns se adactos eo ^icuirt, ut
et summum Pontipcem in unis nuptiis statuil, habet et hunc librum e nuinero Monlanisticorum proscribe-
rrrgines , habet et continentes; et quae sunt gencrts rent, haec sunl : Primum Whistoms ndjeolum libro
ejosdem. S e d age aperiamus ea capita, unde omuis noslre libeilum, qui haereticos ortos in familia chris-
ad hane caussam disputatio ab its qui conlra sen- tianorum recensei, objicit, in quo plnnissime ol X«T*
tiortl ducitur. Ac primum aiunt, locum a nobis e l i -wtyxc haeretici condemnanlur; quod assct argu-
bro advcrsus Marcionem excitatum significare etiam mentum nullo modo cludendum, si, quod probandum
posse librum jam scriptum ; Wisthonvs eliam aliud suscipK Whistonus, hic libellus vindicari Tertultiane
ciemplam ponit hujus loquendi modi, nec nccessa- possel. Sed quid pro senlctitia hodic a viris doclis
rium in re oranibus nota, nec ullo modo apttim, elib. Q
prorsus profligata disputet, audiamus tamcw. Idem
V. c. 19. Sed illuddefendi non satis polest. Nam quo-est, ait, in hoc, quod in scriptis Tertultiani, dicendi
licscumque Tertullianus aliqucm librum jam a se com- genus. Quomodo tandem? Gra»ca saepius verba libcl-
positum profert, nunquam futurum adhibct loquendi lus latinis miscet; loquitur eo modo, quo Africani
genus, sedubivis praeteritum , atqtie eodcm, opinor, solent, borrido illo et pene barharo; acutis perse-
modo praeteriti temporis Qexionem usurpaturns luissetquitur hacreticos conclusiunculis; multa cliam cx
Tertultianus, ul fecit de hoc libro alibi (In libro de
lrenceo sumit; denique hacreticos narrat a Temtliauo
Cerne Chrisli, c. 2.) , si illum jarn a se com- commemoratos, etiam eos, quos uuus illc habct, v c l - .
ppsitom voluisset dicere. Neque vero illud minus est uli Ebwnem et Praxeam. At s i , qui hunc libellum
conlorlum, cum locum ex Antimarcione Tilkmontius scripsit, Afergenere fuil, vel TertuUianum descripsit?
Ndiil ad hacc Whistonus. ProgrcdiamuT ergo. Claris-
putat remancre potuisse e libris i i s , quos onte hoc ,
quod exstat, opus adversus Marcionem jam conlra sime Augusthius de Haeres. n. 86.: Tertuttianus tran$*
eum scripserat. Nam et illud mera conjectura est iil ad Phrygas, quos antea destruxerat. Ubiuam tan*
nullo modo probabilis proptcrea , quod Teriullianus 9dera ? Nusquam, ait Wkthonu$ tam ample quam in
9

cum se ad scribcndos nostros adversus Marcionem hac appendice. Certe andiam, unde haec Wisthonus
libros accingeret, unam illi oppositam dispulationein J) didicerit. Hieronymus adversus Luciferianos ex hoc, de
rescissam, alteram amiasam confirraat; et istud ar- quo quaerimus, libello, rnulta, tanquuHt ex autiquo
gumeiituni Tittemontii in se eliam ineptum est. Quod scripto sumtt, itemque Epiphanhs. S i l ita s,ane, de-
vero dicit lihrum de Came Christi esse priorem libris scripserint igilur mttita. Ergo hic libellus magnam
nostris adversus Marcionem, hunc vero poslcriorem habct antiquilatein. Habet profecto, cliam Tertutlia-
libro de hatreticorum Prcescriptione, ea non conor no forle acqualcm ; an eum etiam parentem habcat,
attingere; est enim ca de re satis stipra disputatum, id nondum video a Whislono plantim his leslimoniis
tntde inteiligatur, primum noslrttm librum Antimaf» faclum. Deinde, abhorrcre arbitranlur quod Teriul-
doni$ de quo hic quaerimus, non esse cum caeteris lianus separalus a communi Ecclcsia scripserit librum
t

cdiium, nec ullo modo illo de Carne Christi posterio- tam beilum, tam fortem ad exagitandos omues, qtii
rem. Sed in Ane libri de Praescriptione Tertultianus : se erroribus ab Ecciesia separassonl: ac, eliamsi
uunc quidem gcneraliter, inquit, actum est a nobie tanla vis insil veritnti, nt eliam inviiis se conspicien-
udversus hcere$e$ omne$ cerlis et justis et nece$$ariie
t dam defendendamque pracbeat, ipse quoqtte Tertul-
tmxscriptionibus repellendas a collathne Scripturarum. lianus saepius in libris haud dubie m Montanismo
fie reliquo ... etiam spedaliter quibusdam retpondebi* conscriptis pracscriptioni advcrsus haeraticos in»istat
#
107 DISSERTATIO D E VERA JETATE 468
tamcn tnnlo cum consilio ct ampliludine nusquam A vas, scd magis confirmatas veteres clirislianorum
hoc teloeum fuisse usum auiinndvcriere juhent. Qune propugnabant; imo ipsos ritus, quos rccentius i n -
disputalio est mngis, quam decet, argutn. Nam Mon- ducios apud Montani sectatores rectius sentienles
tanistac, ipse eiiam Tertntlianut, id ^uod conslat, (v. clainabant, ut probct e sacris littcris, ipsorum eliam
de Jejun. c. 1. de Virg. vel. c. 2.), nunquam sc alie- Apostolorum vel cousueiudine vel praeceptis, mullis
nos in docirinis ad fidem periincntibus ah orthodoxis in locis Tertullianus laborat. Sed i i *Jiacreiici ad-
professi sunt, neque Terlullianus usquam Psyc/iicos versusquos TcrluUiani institula est in libro de, Prae-
ponit in numcro hacrelicorum, sed ab iis planissime scriptioue disputatio, mullarum Cbristi doctrinarum
disiioguil (e. g. in lib. de Mouog. sub inil.). Modo vel rudcs Apo^tolos dictitabant fuisse» vel Chriktum
emendatam aiebanl ct perdiictam ad pcrfeclioiiem noftomnia omnibus tradidisse, ut Noster ait in ipso
disciplinam suam, ncquc in rebus, qnae sub iidem hoc, qucm tractamus, loco. Quam ob rem cum.
cadunt, de quibus dissensio unice haereticos consli- locus is, de quo dispulamus, a Montanista non m i -
luit, se discrepnntes a doctrina Christi et Apostolo- nus potnerit adhiberi, quara a socio Ecclesiae recte
rum confirmabant. Itique nihil mirari attinel, quod seutientis, hoc quiritur, utrasit sententia vei inter-
ex aetate recenliori doctrinarum ab hacrcticis defen- preiatio ad veritutem propensior ? uhi ego non mul-
sarum argiiraentum ad eos impuguaiidos duxerit. B ium duhito quin ipsum hunc lihrum dicam a Tcr-
Altcrum vero illud TitUmontii nihil e>l. Eteiiim etsi tulliano Montanisla proficisci. Nam primum, sunt libri
suscipiain quod hic consilio, scd in cacteris libris Septiiniani e disciplina Men.anistaruro d u c l i , iu
ohiler, de hac regtiia doclrinarum judicandarum Ter quibus iili itislat prxscriplioni in caussa huereticorum,
tullianus dUputnverit, lamen iliaui nou obscure, scd ncc ullo modo, quod usu ipsi venil dc. libris omni-
plauc saljs, proponil iti libris adverstis haereticos, et bus suis , ad quos remittere iectores poterat, suum
ad illam rein ex insliluto disputaudam librum uos- de Prcescriptione hcereticarum opus anle>taiur, veluli
trum dcstinaverat, alioquc modo confuiat in caeteris in libro adversus Praxeam, c. 1. adversus Uermogenem
t

baereiicorura ineplias. Atque haec ipsa possuul etiam c. 1. Deitide, si ises>el loci superius tractati e libro
opponi alii cuidam adversariorum arguinento, noit nostro sensus qualem Tillemontius fingit, non ad-
levi illi quidem, sed ita f o r l i , ul pene nos videri modum credihile est Tertullianum poluisse poslscri-
possel pertrahere iu adversarias partes posse, sed a plum huuc Jihrum ad Moiilauisias delabi, qni tam
Tillemontie, quod miror, non satis illuslralo. Videli- dilucide sententiam adversus Montani scholam dixe-
cct summum in doclrinis apostoiicarum Ecclesiarum rat, vel hunc librum, in quo Monlani inolitiones tan-
cum suis coiiseusum , sed vchementcm ab haereticis to iui|vetu damnati fueranl, etiam in libris. qoos tan-
dissensum propouit cap. 36.; et quod longe inajtis ^ quam Montauista cxarnvit, ul in lib. de Carne Christi
est, vebemenler, c . 2 l . , cxagitat hacreticos, propterea c. 2. extr. laudare. Nequc vero mirari quis debet,
quod consueveraut dicere, uon omnia Aposlolos Tertullianum um se adjunxisse defeusioni doctrina-
*cisse, quod ipseillis videbalur Jesus Chrislus dixissc rum in chrjf lianorum Ecclesiis susccpUiruin in libro
apud Joannem verbis his : Multa vobis a me dicettda qucm teinpore dcfcctionis sux ab his Ecclesiis scrip-
rctlant, sed suscipere ea nondum poteslis. Hos postea serat; lum enim jam ipso teuipore resiinctus aliquo
retundit vcrbis Christi iis, qnae superioribus subjece- modo cral ille Tertultiani in sccus seutienlcs orlhodo-
rat: Cum venerit ilte Spiritus, is vos ad omne td, quod xae Ecclesix socios furor, seque, placato paulisper
verum e$t cognoscendum perducet; unde effici posse animo, in hacreiicos converterat, unde major cum
9

rccte sentientibus coii6ensus et mitior de iis senten-

putat orania fuisse edoctos Aposlolos; nam ipsos
tiacxstitit (1).
illos Spiritum zChristo postca oranino accepisse ait
ex Aciis Apostolorum haud dubie constare. Atqui
ARTICULUS VI.
hac cogitanti cuidam, et apud se reputanli scita
Monlanistarum, qui, fcre ad eumdem illum locum Quinta ciassis librorunt, quorum nec celas nec doctrina
Joannis posteriorem provocantes, Paracleti discipli- ]) certa est.
nani perfectiorem quoque discipliua Chrisii et Apo- § i. — Liber de Pcenilentia.
stolorum defeudebant, vidcreturue igiiur illi Tertul- Jam de libris, qui sunl de Carne Chri$ti deqne catnis
9

lianus tam clare adversus ipsos Montanistas senlen-
tiam dicere, ut dubitari de bpOotctt* hujus libri nou
jiosset? Non equidem pulo. Naiu , etsi hic locus
inaynam haheat rationem, potuil lamen profcrri
elianrab eo qui stabat a Montanistarum partibus.
Etenim, uli diximus, nusquam Tertullianus ulluni
adinittit inter Montanistas et orthodoxos Apostolo-
rura seclatores dissensum de iis esse, quae fide acci -
pienda sunt; et quod nullius verae doctrinae exper-
tes fuisse Apostolos defeudit, iilud dari a quovis traditiones apostolicas penilus ialrospiceret, conceptum
Moiitauisiarura poterat. Sed emeudatiorem deinum
per Paracletum disciplinam, docirinas etiam non no-
Reeurrectione, non esl quod inulta dicamus, cum hunc
eo posleriorem esse illius libri in hoc excitatio satis
(I) Ardua sane, si qua fuerit, ac angustiis inlricata
vkietur ba?c dc Pra?scriptionum tempore conlroVersia :
quani rursus tu hujus operis decursu in promptu erit aliqua-
tenus exagitare, noslramque, etsi nobis noo iiceat tantas
componere iites, sententiam qualemrumque exphcare.
Nuuc autem id obiier uintum dicere juvai, ncc jam videli-
cet dispiicuisse quam subodoraturTillemontiusopinionem,
qua iibruiti hunc. equidem anle Tertulliani deleclionem,
cum adhuc sana fide floreret, ac forsan dum Romae agens
fuisse ac incaeptuin, nec tamen nisi post libros in Marcio-
nem, hxrente jam auctore in montauismi fece, in lucem
editum arbitraremur. EDD.
169 AC DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI. 170
doceat (c. 2 , ) , ac ille demum post librum de A essenl gravissimis flagiiiis, apud Demn, si ad bonam
hareticorum Prascriptione composilus s i t , quod mentem rediissenl, adilus non essel impeditus. E x
eodem modo apparet ( Vid. art. 4, § 6 ) ; at cer- qtio etiam iliud efficilur, nonrevocare Tertultianum in
ins borum librorum annus non constat. Restant libro de Pudicitia id, quod in singulari iibello ortho-
igilur ii libri, quorum nulla, ut mibi videtur, ralio vel doxorum olim scntenliae addicttis scripsisset, sed n i -
anatis vel doctrinae tradi potesl (is enim erat lerlius hil nunc fatelur, nisi se aliter sentire de ista venia a
nostne scriptionis locus), de quibus cum alii, qui coetu sacro concedenda, quam olim inler orlhodoxos
eam rem a se perfeciam putarunt, decrevisse sibi visi non quidem scripsisset, sed sensisset tamen. Qoid
sintcum aliqua certitudine, quaecumque in isiam rcm crgo esl? Tertullianumne pularemus huuc librum in
disputarunt,ea nos,quibus magis placet in baccaus- montanismo scripsisse ? Neque hoc audeo dicere. Nam
sa verecundius loqui, oportet paululum posiremo loco elsi peccaloribus ad pristiuam eamque pcrversam v i -
exculere. Est hnjtis generisliber dePaenitenlia quem
9 tam redeuntibus non nisi unameamque ultimam spem
Terluliiani esse adeo ncgabat Erasmus, probalus iu veniae apud Deum impetrandae polliceri videa-
bac re a Dailceo aliquando, ctiam ab Hoffmanno, ma- tur c. 8 , lamen et in ea re nihil docet, quod
xiroepropter styli dissimilitudinem in hoc cacterisqtie propritim fuisse legamus Montanistarum, sed quod
Tertultiani libris; quam ego, fateor, deprehendere ^ etiani ab aliis orthodoxorum vehementer propugna
non satis queo, eliamsi hic non tam appareat impe- lum esse inveniamus (Vide Hermce Pastorem Man-
t

dilum illud et coneisum dicendi gcnus, quod regnat dato 4, in Fabricii Apocryphis iV, t. T. 111, p. 845,
hi caeteris. Neque enim tanta est, quanta putalur, haec sq. et loca ibi a Fabricio cilata), nullam spem esse sa-
9

dissimilitudo, sed eadem fracta et interrupta dictio lutis iis qui post susceplum baptismum iterum gravius
liicexstat, quae est in aliis mitigatae paulisperdiciio- et ad jacluram verae pietatis peccassent, quod pessi-
nis libris veluli in iis, qui sunt de Patientia deque F u -
9 mam baptismi dilferendi consuetudinetn in Ecclesiam
ga in persecutione. Sit igilur hic liber Seplimxi noslri, postea intulil; et qu^durius loculus esse videri po-
sed eum cum scriberet, cujusnam sectae fuerit, dicere terat, ipse his verbis subjectis miligal: Verum non
non audeo. At hic intercedunt fere omnes, cerlissi- statim succidendus ac subruendus est animus despera*
mumque esse aiunt, cum orthodoxis tum Tertullianum tione. Quare ad quam vel aeiatem vel doctrinam hic
sensisse, namque eteum coelui sacro polestalem con- liber referendus sit, cum aliae rei dirimendae in hoc
cedere delicta condonandi iisqtii gravius peccassent, libro significationes non exsteni, me quidem prorsus
quam prorsus deslruxisset in libro de Pudicitia, et nescire profiteor.
in illo libro ipsum illuin profiteri,' se nunc confuta- Q
§ 2. — Liber adversus Judceos.
revelle librum quem olim, haeresi communis Eccle-
siae addiclus pro hac potestate scripsisset. In qua uni- Atque etiam illud non me futeri pudet de libro
versa disputatioue multo sapientior mibi videtur Hoff- quem adversus Judceos conscripsit, in quo nihil est,
mannus, quam in caeteris. Namqtte I. c. § XIII pulchrc quod Montani ineptias saperet: sed neque illud ad-
monet is, longe diversam esse quaesiinnem in libro miralionem habel; nulla euim fere exstitil Tertulliano
de Panitentia propositam abea, qnam Tertuliianus in in hoc libro lalium commemorandarum opportunitas.
commentario super Pudicitia posuii, alque etiam Mon- Quare illud est videndum, utrumne ibi aliqua repe-
innistas omne illud potuisse defcndcre qttod est in riatur temporis significatio. Et ea est quidcm sub-
libro de Pcenitentia propositum. Yidelicet non super obscura in duobus locis : Prima c. 7 in quo Bri-
ca re erat orthodoxos iuter et Montanislas quaestio : tannorum inaccesta Romanis loca comniemoral, et
posscnlne ii, qui ad imptiritatem prisiinam graviori- paulo post eos Oceani sui ambiiu conctusos. Quae res
bus delictis rediissent, iuterposita poenilentia, vcniam qtiidem Baronium (Annat.Ecclesiast. ad an. 212.), Al-
9

malefactorum a Dco impelrare, qtiod neutri, neMon- /ix/u^',aliosque deduxit injeam opinionem, ut crede-
tanislae quidem, negabant, quos potius constai ipsam rent post victorias Severi a Hritannis reportatas scrip-
l u m l u n c
Igsjuo/tyyjfftv a reis postuiasse, scd eam quidem non ita, D ! lihrum esse, et ita anno fere C C I X ; quod
ut impetraret, qui peccavcrat, veniam ab Ecclesia el ego non dixerim ; namquomodo lum tandcm loca Rri-
conjunctioniscum illa restitutionem, sed ut incitarenlur tannorum dici inaccessa potuissent, quorum sihi adi-
prohi ad supplicnndum Deo ul huic peccatori landem
t tum Romani fecerant; ct qui poluisset Tertullianus
aliquando veniam coucederet; sed iilud qua^rebatur diccre: Trans istas gentes Romanos porrigere regni sui
potius, liceretne Ecclesiam usurpare poteslalem, qua vires non posse, cum illud ipsum inter Ri ilannos fe-
se non destitutam eliam ipsa sentiret, recipiendi se- cissent. Nimis profeclo clare confirmat Ilerodianus
junctos a societale sua peccatores in amicitiam vele- (Hisl. lib. III, c. 14, p. m. 170), Severum non modo
9

rcm et communioncm sacrorum; qtiod Montanistae Gelam in iis Rritannorum regionibus reliquisse, quoe
ita negabanl fieri debcre, sed orthodoxi ita posse fieri imperio Romanortim subjeciae erant, sed Severum
aiebant. Hanc igitur licenliam usurpatam ab orthodo- quoque, pergit, latius se profudisse. Ncque vero mu-
xis Terlullianus in libro eo, qui est de Pudicitia, ve- rus a Severo in Britannia exsiructus, qui Baronium
hementer salseque exagitat, sed in lihro de Pamiten- caeierosque decepit, is est, quo Tertullianus significat
iia neque confirmat, neque impugnat etiam, sed de conclusos finibus suis Britannos fuisse, neque enim
iila venia loquitur, ad quam eiiam iis qui immersi muro, scd inlra Qceani ambitum conclusos Briiannosj
TERTtJLLlA!SI I . (Six.)
 171 DJSSERTATIO D E VERA JETATE 172
pianissime dicil. Sed ista demum, qoae de Britannis A rerel (In the sacred history of ihe Jewtsh and christian
caeteri seriptores tradiderunt, sunt in expeditione church, part. I I , vol. 6, pag. 477-78). Alque is S S .
Severi adversus eos facta, quam constat fuisse anno illas marlyrcs non quidem arbilratur e disciplina
CCVIH. susceptam. Prior igilur hic Tertulliani liher Monlanislarum fuisse, quod quibusdam placuit, velutl
cxstitit, et multo prior quidem, si quid video, rccte- Samueti Basnagio (Annatib. Polit. Eccles., tom. II,
que Tertultianus allero in loco disputavit, qui est pag. 224, qs.); sed haec qui cojlegit, eum plane pulat
c. 13. Neque enim tempore scripti hujus libri cui- non monlanistam modo, sed et Tertullianum fuisse.
quam Jttdacorum permissns erat aditus ad Bethlche- Qua dc re nobis sedel contraria sententia. Nam p r i -
iaum aut agrum circumjacentem, aut fricrosolymnm. mum mulla sunt in ipsis, quos Perpetua reliquit,
Enimveroconstat,Siverrmt muitas rogasse Judacis ami- commcnlariis, quae haud dubie eam ostenduni o
cas Ieges, quas in compendio recitavit Jacobus Bas- Montauislarum familia fuissc. Idquc jam occupavit
nagius (Bist. desJuifs, t. VIII, p. 49, seq.), ac ista jura
Basnagius, sed naclus est, qui conlradicerel, Jose-
Spartianus (In Vita Severi, c. 16 ) ait fundata phum Auguslinum Orsium, qui, quamvis eum, qui
ipsis esse tum, cum Severus, capta Clesiphonte, in acta ista collegit, monlanislam exi^limet, tamen
JCgyplum protieisceretur, h. e. an. fere C C l l . Itaque streuue in defendenda harum martyrum fide laborat
non est credibile, cum imiha ipsis jura concesserit, B tj ^ Apologet. pro SS. Perpetuce, Felicitatis et
n 5 I >

amplius quemqnam proaibuisse ab aditu vel Hiero sociorum martyrum orthodoxia , adversus Sam. Bas-
solymorum vel cujusquam aiins in Palaestina M c i , nagium, Florent., 1728, in-4°);cujus argumenta me-
nec dici potest exilium Judaeorum vel Tertulliani ad- mini mihi olim legenti rem istam non persuadere,
versus Judceos iibrum demara post iltam annum exsli- sed plurima conlinere ab hac disputatione prorsus
lisse, sed anteo raagis. In qua sententia confirmart aliena. Sed nunc quidem non est ad manus; itaque
videor loco aiiqtio TertuUiani ex Apologetico, c. 21, unum Whistonum perscquamur. IFle ne lilteram
ubi praeler alia Judaeis narrat ne advennrum qni- qnidem quac montaiiismura sapial ait esse in his
dem jure concedi, ut lerram patriam saltem vesti- Perpetuce et Saturi commentariis, e quibus peue isla
gio saiutarent. Quod etiamsi falsum sit de universo Acta composita sunt; quod quam a vcritate abhor-
Palaesiinae tractu, e quo non videniur Judaei ne per real postea docebimus; deinde hoc unuin suflicere
Adrianum quidem ejecti, qitod mnitis l«eis scriplo- ad omnem litem componendam pulat, quod Trrtut-
rum veterum imprimis decuit Jo. Matsonus( In cottect. tianus primus fuerit qui errores Honlauistarum in
histor. ad op. Arislidised. a Sam. Jebv4o, § 6 , n. 8 ) ; Africam tempore fere e o , quo supplicia ab his mar-
tamen Tertultianum ila oportuil existimasse in Apolo- Q tyribus sttmpta sunt, induceret: quare cum vix in
getieo. Undecacteris, quae diximus,assumplis, ejusdem ' Afri< am hacc scila fuissenl delata co tempore, non
fere aetatis esse iibvum adversmt Juebmos coIUgi quo- posse dici homines litlerarum rudes longe reraotos
dajn inodo potest. Sed cum neque annus hnjus libri a Carthagine, quales isti fuerunt, jam islam discipli-
accurate possit definiri, neque perspicnum sit, sen- nam suscepisse. In quo sermone non unus error re-
scrilne jam tum TertuUianus cum Montanistis, pla- perilur. Primum boc sumit sibi haud dubie, quod isli
cuil etiam hunc iibrunt iia adjungere, quormn nec martyres morlera subierinl Tuburbii, cujus urbis
actas nec doctrina appareai; et collectis omnibus iis , scio mentionera iujeciam esse in spuriis hortira Acto-
quae hactenus proposita sunt, ita fere ordinem libro- rura ofemplis, el est quoque ejtts nomen a Whistono
rum TertuIIianr constituere. expressum, sed et per meliora arcoycapa el argumen-
Anie suscept. In MontJamsmo. Scorpiacen. tis Valesii ac Ruinarlii (ln not. ad Acta martyr., pag.
montanism. De Corona. Adv. Vatentin. 90, 91, ed. Amstel.) satis explosum. Quare si eos, ut
De Oratione. De Virg. velandis. Adv. Marcion. 1.1.
Ad Martyres. De Cultu feminar. De Praescript. hae- illi viri docueruni,Carlhagine interemplos credamus,
l)e Spectaculis. De Fuga in perse- retic facile accipere hi notiliam errorum Montanistarum
De. Idololalria. cut. II, III,IV,advers.
Apologelicum. De Exhort'. casti- Marc. poluissent, cum Tertultianum Carlhagine vixisse
De Teslim. animae. tatis.
Lib. 2 ad nalio- De Monogamia. De ResurrecU^e. ^ o m n e s
* docebit Tertut-
n o r i n 1 , U n d e v e r o W n i s t o n u

nes. De Jejumi9. Lib.V, adv Marc. tianum primum fuisse, qui in Africa hos errores et
r>e Baplismo. De Pudioitia. De Pallio.
Lib. 2 ad uxorem. Advers. Praxeam. (De Patienlia.) tempore fcre suppliciorum ab liis luartyribus sump-
(adversus Judaaos) Adv, Hermog. Ad Scapulam. torum sparserit ? Et si haec etiam dederim, quid,
De Anima. (De Poenilenlia.)
obsecro, incredibiie eslcrrores a Tertuiliano in Africa
§ 3.—De Aclis Perpetua* et Feticitalisjiarumque mon- disseminalos, quos ante aunum C C V , jam scripiis
lanismo. defenderat ( huic cnim anno mortem SS. Martyrum
Atqtoo hic possemus finem Ihcere dispulalionis Whisionus adjunxit), percepios ab bis martyribus
noslrae; neqtte enim cactera Tertulliani scripla, quae fuisse, iraprimis cum plurimi ad socielatem Moniani
vcl perpcram sunt ipsi adscripta, vcl non exstant,ex- accedentes, expertes litlerarum fuerint, et ita horum
culere nobis est propositum. Sed in animum vcnit marlyrum similes. Ac multo magis abborret id, quod
quoedam de Aclis iilis SS. Perpeium et Feiicitatis d i - nihii sit somniorum Montani commentariis ipsius
cerc, quae sunt, qui etiam Tertulliano tribnerint. In Perpeluce et Saturi aspersum; Nam primum magna
quibus unum illuin Whistonum impugnarc placet, qu est suspicio humani scnsus in ipsis speciebus his
omnom opcram doJit, ut hacc Acla Tcrtutliano asse- hominibus ohjectis. Etenim Perpetua non modo sta-
175 AC DOCTRINA SCRIPTOftUM T E R T U L L I A N L 174
tim cum baptisme se profitctur dotem futurorum A dam chrislianorom ad propria miracula producenda
prncnutitiandorum accepisse(I); scd ita ctiam fidenier idonea*, nemo, opinor, dubiiabit, qui vel ba?c cum
de ca dote loquiiur, ul pro arbiirio fulura praesagire iis conlnierit, quae smit ab Apostolo Rom. XII, 5 8 ,
ct vel ab ipsis infemi suppliciis aiorluos libcrare e t a d l C o r . XII, sq., disputata. AlqueMlIas addit
posset (2).Quampostremam arroganiiam nonexcutiam Panttts V , 4 3 , ad Ephes. IV, V, 1 3 - 4 1 , datas esae
nancquidcm, scd vebeincntcr laincn dubilo, an lem- pbxpt x«racvTK{«r»ttev ol T c A m * e i ; T^V kvorrim rfit nlortotit

paribus iis , in qure actas Perpeluee incidit, h. t. sae- **l rij; iniyjbvew; roBtdeD TOO 0eo5, t c c M p f t riUiov, c i f
culo P . N . C. sccundo labenti, illa miraculorum pirpov $Xtxfe$ roZ nlrjp&pKTO; toXt xptrrod. X . T . A . ; I i n d c
facullas ct quasi immanens virlus, quac Apostolis efftcitureo tcmpore exstinctas has facullale* fuisse ,
Ecdesiacque Apostolicx data erat, recle tribui debeat. quo cum h, qui e Judaeis, tum qui e Geutilihus chri-
Cujus acntenliae, ut brevitaii locus dettir, duas pro- stiani facli erant, (ol 7r«vTf«) in iisdem rebus cre-
ponam rationes. Una hacc est, quod doceri nullo mado dcndis agnoscendoqoe uno illo Filio Dei consensissent,
possit, quemquam, si ab Apostolis disccsseris, vel et universa e\ utrisque coHecta socieias christiano-
atccpissc taleni facultatcm, nisi manibus coruin sibi rum (quac h i c , ducta a tabernaculo Mosaico, repleto
hnpositis, vel iliam commnnicare itcrum cutn aiiis illo divino splendore , simiiitudiiie, izW^pa. rou
poluissc; contra, qui m contrariam partem disputari H X/>I»TG«/coll. c / 1 , 22, 2 3 , diciiur) ad virilem quasi
pessint, plures sunt c l satis illustrcs loci. Petrumei aetatcm perducta, non se jactandam amplius fraudi-
Joannem Apostolos, ul hoc uiar, quare landcm a cae- bus doctorum iovbm^ivrw permiUeret. Sed istud
tcris missos csse Sainariam (Act. VIII , 14, $q.) t tcmpusnon ita multo post Apostolorum omnium
quare mauibus impositis virltitcm cfficiendorum mi- obitant, aui sub mediain fere saoc. H parlera exslilisse
raculorum dislribuisse novis christianis dicas, cum suspicor. Etenim ut Adrianus Judaeis Hicrosolyma
ipse jam Phiiipput Evangelitta muilis miraculis Sa- cullumqne i b i pabiice ceiebrandam ialerdixerat,
mariac celebritatem cssel conseculus? quare Chri- chiistianos, quorum animi adhuc ad Judaeorum reli-
sliani Efihcsini (Act. X I X , 2, tq.) ad quos primus gionem fuerant incnnati, paucis exceptis, Sulpitm
nunc Pauiut Apottotut accesserat, neque accepisse Severus (Histor. sacra, lib. II, c. 51), elhuncerro-
se SpirUum S. ocquc etiam scire quid hoc rei esset,
y rem abjecisse, et Marcum e genUribns cpiscopom
potuissenl dicere, nisi ita, quemadmodum diceba- Hierosolynritanum creasse, quorum hauddubieexem-
mus, fuisscl? Quod si ila est, ncmincm affirmare plum cjeteri eju6dera gcneris nnitati fuere; neqae
audeo sub finem saec. II. fuisse chrislianorum qui enim post bacc disruptam christiauorum societatem
bujusroodi facultate splendesceret; neque enim lura, ^ prisimbdeobservaiwU legeMosai(»d«8idits unqnam
qui ab Apostolis eam poluissent accipere in vivis deproliendimus. Nam elsi quis obvcrterk Cerinthia-
versabantur. Altera ratio in locoEph. IV, 7, sq., coti- norum, Ebiomtarum, Namtrmorum et Ehetaitarmm fa-
linetur. Etenim cura Pautut muila superius disputas- milias, tamen qui his , transacta priori saec. II
set.quibus iisetiam qui adhuc fueranl cullum deoruin parte, se adjungerent, paucissimi fuere, neque e x i -
secuti, eamdetn cum Judaeis partem vindicarel gra- stere ullo tempore tanta christianoium concordia
tiaotque divinam, ut dissentienles inter Cbrisiianos potest, ut ;n«lii sint prorsus, qui dissensnm a carte-
judaeos ac gentiles in concordiam redigeret; postea ris profileantur (1).
animadverlens, facultates ad iniracula multum ad
$ 4 . — De Montanistis Artotyritis.
alcndam utrorumque discordiam facerc, et quod ipsae
Esl porro quae magnnm movernt sus»ictonem
t
hae pro arbitrio Christi sapicntissimc sitil distribulae,
monlanismi Pcrpetuce visio ea, e qua se illa fntetur i n -
et quem finem habeant, et quod non exstilurae sint
staniem sibi violentnm mortem intcllexisse (Seet. 4).
nisi ad cerlum temptis, perspictie confirmat. Quo in
Nempe illi in visione offertur a qtiodam pastore
loco quin inleUigendae sinl non cominuues oranibus
bucceMa cnsei; edit tlla, el qtii adstant universi Amen
cbristianis cacque spirituales facultales, scd quorum-
dicunt. Quid hoc csl? Nempe significatio necisvio-
^ lenta?. Quomodo hoc sequitur : casei parttcula, ct
(1) Acta Perpet. et Felicit., in Ruinarti Actis martyrum
siaceris. Ed. Amst., p. 93. § 3. In ipno spatio pqucorum
dierum baptizati sumus. Miht autem spiritus dkiavtt: nihit M) Istam Infaustaro sane,tantlsque marlyribusingratam,
atiud velendum in aqua nisi snfferenliam carnis.
t
Valesii et Rasnagii senleutiam,qiiam male refricat hicanctor
(2) Ibid., p. 94, § 4 : Dixit mihi frater meus : Domtnanoster, strenue fusam fugatamque habet in peremptoria
soror, jam m magna dianitate es, et lanta ut postutes «-
t
Jos. Aug. Orsi postea S,U. K. cardinalis dissertationeapoto-
sionem, et oslendatur tibt, an passio sit an commeutus ?getica
t i. e. pro SS. Perpelua», FelicitaUs et SS.MM.erthodox4a f

ao futurum sit, ut mortis periculum effugias? V. Hostenii Fior. 1728, in qua haec imprimis slatuuntur: 1° conslare ex
s
not. ad h. I. ibid., p. 106, qoi bene observat locura Ter- gravissimistestiinoniiscuUum fuisse SS. martyribns nostris
tultiani, in quo sorores a Domino commeinorat dignationemab omni « v o in ecclesia pra?stitum; 2* etiamsi c fontibns
i. e. gratiam singularem, quotiescumqne desiderent, conse- montanistarum dimanarint acta SS. marlyrum, nibil inde i a
qm. Fergtt ilta : Et ego, qws nui sciebam fabulari cum ipsis prejudicii suboriri; 3° niiiil reapse in ij.sismet actts
Vonww, cujus beneficia lanta experla eram, fidenter repro- occurrcre quod Montani ofQchiam redoleat, aul quod cum
nusi ei dicens: Craslinadie tibi remmliabo... Deinde p. 96, enuinis cajterorum martyrum actis non apprimeconsonet;
f 1

17 , profecta est ipsi vox et mmuuwit Dmocratem, fra- cas demuin esse martyrum uosirorum\iriuies, eos vlsio-
num fruclus, vaiiciniorum eventus, miraculoruui, doclrinae,
trem jam mortuum, el cognovit se slatim dignam esse et
vro eo petere debere cotUinuo ipsa nocle ostensum estlotiusque
et coniiderationis caracieres, ut pateat illos luisse
tn oramate : periclilari mortuum Dinocratem. Sed § 8, spiriiu divino afflaios el a montauistarum iiislilulis a toto
crebras post preces inlellexit traiudutum esse de pama. 'coelo alienos; quse videre esl infrainlll tora. hujusce
Tantam vim ne preccs quidem Apostolorum, aul cujusvis Biblioth. ubi de SS. Perpetuae et SS. actis cum varlorum
taagni legati.Dei uoquam legimus babuisse. j veterum et recentiorum notis loco suo edendis, E D P .
475 DISSERTATIO DE VERA i E T A T E 176
Amen, et violenlum morlis genus ? M i h i , si quid A § 5. — Whistoni argumenta pro Tertutliano auctore
video, non videntur ea conjuncla aliquo modo, nisi horum Actorum expenduntur.
lianc e Monlanistarum familia virginem fuisse dicam;
Scd ad allerum veniamus, quod est in eo posilum:
quippe qnos, aliquos certe, Epiphanius ( hcer. 49,
fueritne is, qui haec Acta collcgit, vel scriptor e Mon-
§ 2 ) aliique dicunt in sacra coena (in agapis forle
tanistarum secta, vel idem ipse Tertullianus quod
volebant dicere homines non nimis accurali) caseum
utrumque Whisiono placcl; recte quidem, si de illo
adhibuisse. Jam vero usu venerat inler christianos,
quaerfttir; si de ipso Teriulliano, longe secus. Illud
nt qui adessent ex multitudine Amen addercnt in
igiltir superius plane Whistono assentior propterea,
sacro epulo, id quod e Justino Martyre (In Apolog.
quod et ille scriptor ( i n pnefationc) prophetius ait
mag. c. 85 et 87, ed. Grabii, p. 125, 131, 132), et
se et visiones novas agnoscereet honorare, unde se et fa-
dislribui solebat etiam illud in carcere iis qui morti
tclur nova hcec documenta martyrum et revetationum
erant destinati. Omnia igilur perpicua sunt, si ista
adjecisse seque (Sect. 26), quoniam permiserit et per-
9
virgo e Montani disciplina fuisse putalur; si negatur,
mittendo voiueril Spirilus S. ordinem istius muneris
cxplicari nuliomodo, ut mibi videtur, possunt (1).
( h . e. pugnam marlyrum ctim besliis in theatro)
(I) Sunl, quse ex hac Perpetuau fabiu> occurrunt non JJ conscribi, hacc composuisse jaclilat; quod haud scio
sine magna ratione adversns~ea
1
" A
quaedixi
l
" disputanda,
A A
~ et an non alium quam monlanisticum scriplorenVprodat,
adhibita etiam mullo cum ingenio a laudatissimo bistoriae
Montanislarum scriptore, Tbeopb. Wemsdorfio, § 18, hanc praecipue oh causam, quod orthodoxi non sole-
quibus breviter placet et modeste respondere. Atque mibi bant magni aestimare Montanislarura martyres, et ita
non contemnenda omnino videntur, quae veterum nnnnulli
de adhibilo a Montanistis in sacris epulis caseo tradunt, inulio minus, ut supplicia ipsorum atque constantiam,
unde nomen Artolyritarum traxerunt. Nam etiamsi illud etiam cum visionibus, quas coniemncbant profeclo,
inepte de modo sacrae Cceuae apud eos dicatur, longeque
illud praeclarius eliam a viro doclo ad aga|>as Monlanisla- in litierns referrent. Alquod est caput hujus disputa-
rum et oblaliones referalur, noslra tamen causa nihil tionis, TertuUianum cum ipsum scriptorcm fuisse,
postulat magis, nisi ut usus casei his eorum agapis vindi-
cetur. Quod fieri facile polest non modo pronterea, quod non daho Whistoni argumentis, quae sunt ab eo latius
nulla alia reddi ratio polesi origiuis tam ridiculae culpae proposita hoc modo : Primum haec Acla sunl,ut pra>
atque cognominis, sed ojuod etiam constat, Monlanistas
xerophagiarura studiosissimos fuisse, unde nec lauta fuisse fatio docet, nbn ila mullo post ipsura hoc factum
eorum sacra couvivia facile intelligilur; eoque cibo tenui, composita; deinde, exarata lalinc,- lum, ah homine
qualis caseus erat, Perpetuam quoque caeterosque marty-
res in carcere eliam, cum veluti agapas haberent, usos Africano, cujtis rei esl non leve in borrido Afrorum
fuisse, non magis dubitabit qui, quam miserabilis sors dicendi genere hic adhibito documcntum; itemque
eorum in vincuhs roerit, ex Actis ilhs didicerit. Sed quod
illam rem adhibueriraus ad efficiendum borura marlyrum, mulia adsunt verba familiaria illa quidera Teriultiano
imprimis Perpetuae, Montanismum, convelli videiur i\s, Q ( d pluribus exemplis probant Eotsteniance ad haec
q u o

quae vir doctiss. 1. c. attulit; pnmum Angustini ac lertul- . .

liani aucloritate, quorum aller illam Perpctuae visionem Acta nolae); pos(mno,scriptor fuit hatid dubie escbola
iaudavit, alter non commemoravit in lib. de Anima. Quo- Montdni, quam primus hoc fere, quo isti martyres
rum neulrum, opinor, admirationem habet. Tertuilianus
enim, dubitari potest, nuni hanc ij sam, de qua quaeritur, interemplt sunt, tempore Terluttianus iu Africa propa-
visionem significaverit: cuiu a Perpetua non nisi martyres gavil; necessc est igitur Tertulliani etiam baec Acta
in paradiso visos fuisse dicat, cujus rei quis forte mentio-
netu in nostra visionc desiderabit; neque is ad caussam esse. Quoe omnia nihil, si quid video, docent, nisi
suam, quae unice in asserenda solis martyribus ante ulti- Tcrtuttianum esse posse etim, cui collccti hi commen-
roiim judicii diem perfecta felicitate versatur, apte con-
gruenterque a Perpelua sumptum caseum commemoratu- tarii debeanlur, at eum istos etiam condidisse, illud
rus fuisset. Augustinum vero, qui in laudibus Perpetuae Whistonus non est islis argumeutis adsecutus. Et
totus est, alioque modo traditam ilti casei buccellam inter-
pretatur, eum vero quis hanc rem tamen laudasse mirabi- siinl profeclo in his qua?, cum ficta sinl ad libidinem,
tur ? Sed alterum gravius cst;, Augustinus illam casei vel plus cfficianl quam velit, niliil efficianl. Nam et
buccellam signum pulat fuisse dulccdinis felicitatis Perpe-
tuae, istamque interpretationem persuasil viro cl., qui illud commentilium est, u l i d i x i m u s , Tertullianum
omnem illam sianificationem murtis violentaa quaererc vi- primum Montanismi iu Africa disscminati fuisse au-
detur in scala illa spinis, gladiis, aliisque munila, per quam
ascendendum Perpetuse erat; caseus vero cur adbibitus sit ctorem; el verba Tertutliani rum his Actis communia,
ad sempiternain felicitatem adumbraddam , ralionem dicit non siiut cx ejus qtiidem proprio dicendi gcnere, sed
in lege persequenda? melaphora?, ducUe ab imagine Pasto- D
ex Africano. Eleuim si plura verba quac sunl in Ter-
ris, fuisse. At ego, si nulla alia, aisi baec, fuisset sumptio-
nis casei significalio, quaererem quid esset, quod Perpetuai tutliani cousueludine loquendi ostenderent, ipsum
caseus a Pastore mulgente fuisset ohlatus, non aliquid
potius laclis, quod essct ad felcilatem coelestis Cbanaan, Tertuliianum talc scriptum composuissc, cerlenecesse
melle quasi el lacte flnentis, adumbrandam mulio accom- csset. etiam ipsius Perpetuas Satnrique commenlarios
modaiius? Deinde dicat mibi quis, quare Perpetua hoc
commemoret objectum menti suse, quod istam casei buc~ non ab ipsis, sed a Terlutliano fuissc compositos;
cettam acceperit jimctis manibus (ex more in coena sacramulta enim sunl, ut Ilotsteniance observationes docent,
apud veteres christianos recepto) et mnversi circumslantes
Amen dixermt, cujns an ullam rationem dare possit quis- vocabula in illis ipsis commenlariis quje in Tertul-
quam dubito, nisi quis causae nostra? faveat. Denique si
• ista casei sumptio abquid in regno caiesti Perpetuae even-
tiani ctiam scriptis reperias. Atque occtirri etiam su-
turum significat, et coenam forte adumbrat Agni, descriptam spicionibus Whistonianis polcst argumentis contrariis.
in Apocaiypsi Joannis, ex qua fere omnes sunt istae visio-
nes in Aclis landatis desumptse, Monlanislam si dixeris
Nam in libro de Anima, c. 55, Tertultianus quamdam
Perpeluam, multo faciliorem nabet cogitationem, quam ob Perpetua? visionem in his Aclis narratam commemo-
rem ad hoc significandum casei buccella tradita ilh fuerit,
rat, affertque ad comprobandam aliquam doctrinam;
cum caseo, uti diximus, Montanista? in Agapis utereulur; *
at si illum caseum non aliquid coeleste dicis respicere, sed
conjunclum quidvis aliud cum morte violenta Perpetuae, (Sect. 8) refemnt roarlyres, pridle quam supplida
explicari istud visuni e coena libera polesi, quam Acta illa sustinerent, tanquam agapen suropsisse.
177 AC DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI. 178
sed ne verbum esl quideni ibi, quo se scriptorem A lant, ut ab hoc ordiar, viri docti quid causae fuerit
horum Actorum signilicaret, quod haud dubilo quin, ut se Moqianislis Tertuliianus adjungeret, in quibus
uti solet, facturus esset, si ipse scriptor bujus histo- multi audiendum Hieronymum putant, qui odio doc-
riae exstitisset. Deinde nihil, ut mihi videtur, quem- torum Eccleske Romanae ait incensum eum valedixtsse
quam oporlet scripta Tertutliani modumque dicendi communi Ecclesiae; quod, ut alia praeteream, vix esi
cognovisse, qui dicere ausit, genus dicendi illud, credibile, proplcrca, quod magnis laudibus Romanant
quod est i n fine borum commentariorum, simul esse Ecclesiam in libro de Praiscript., montanistico illo,
ejus, quod aliis in scriptis Teriutliani deprehenditur. uti diximus, persequilur (c. 36.); nec in eo adversus
Itaque eximenda sunt ista Acta e libris Tertulliani, Praxeam, c. 1, uhi vehementer eum, adulterantem
DCC necesse est igilur de ipsa eorum aeiate disputaie. illam Ecclesiam errorihus, insectatur, quidquam con-
tumeliarum in ipsam hanc Ecclesiam ejusve Episco-
| 6. — Usus universce hujus Dispulationis exemplis
pum projicit. In bisloria deinde Montanisiarum quot
ex hisioria christiana duciis demonstralur.
cvitari peccata, quot argumenta emendari potuissent,
A l q u e , dum nos fincm scribendi facimus, non si qui ante defeclionein Tertulliani, quique postea
dubilamus fore, quibus omnis haec opera, dispulandis libri scripti fuerint, accuratius fuisset constilutum ?
bis rebus inipensa, levis maleque collocata videalur. B s u n t > ,
u l nj o fl i ii Montani ridiculum
c u a r > q u i n ag t s

Sunt eniro qui vel contemnendam putent omnem dis- et muliebre oculos, capillos aliaque ornandi studium
putationem quae versalur iu rebus parum certis et posuere, ducti rebus iis quas Apollonius apud Euseb.,
exsangulbus quodam modo, vel eas res quarum H . E . V . 18, memoriae prodidit; ctijus verba, si quid
usus se non priina quasi fronte ofTert, sed perrecon- video, hanc rem nulio modo confirmant, estque ab
ditus est, omni utilitate destilutas pronunlicnt. Qui- omnibus in eo peccatum, quod prophetam ibi comme-
bus occurrere possemusmagnorum virorum exemplis, moratum Montanum esse crediderint, cum Apollonii
quibus in hoc genere disputationuiu versari lurpe verba de viliis universe intelligcnda s i n l , quae a va-
non fuit visuin, et praeclaris vener. Erneslii verbis, tibus, quorum muitos Moniaiiislae jactabaut, abessc
qui profcclo, si quis alius, scit quantum sit prclium deberent. Sed potest illa calumnia etiam retundi seve-
euivis «disciplinae statuetidum, alque (in P/otus. de rioribus illis Tertulliani, iu librisrf* Virg. vel. Cuttuque
«la clialcographicc, p. 5) de singuiis arlibus ila judi- femin., dictis adversus nimium muliebris elegantiae
cauduin censct, ut earum dignilatem et prcestantiam studium. Porro Epiphanius, haer. 49, sect. 14. Monta-
9

uon tam utilitatis magniludine et necessitate, quam inve-nistasdicit interorandummanum ori admovisse, unde
mendi exrercendique difficuitate metiamur, ncque quan- Q Tuscodrugorum nomen meruisseul; quam culpam Wer-
tum quarque prosit, sed quanti quasque sil, ponderemus; nsdorflius, vir clarissimus, I. c , § 21, confutare vult
nisi xero quia mngis et necessarium cst et ulile panes loco quodam Terlulliani e libro de Orat. c. 13, ub f
1

vinsi, qvsam tabulas pingi, propterea pistorum opificium non esse modesliae ait manus inter prcces sublitnius
erii pictoricc prwferendum pulemus. Atque ego iii enu- eflerre ; qui locus e libro, a Tertulliano recte adhuc
cleandis rebus subohscuris multo rectius iudusiaiam senliente conscripto, nullam viin ad depellendam
ponendam esse arhitror, quam in pcrvagatis aliis, culpam habet, ut non dicain Epipbanium hoc non
quamvis eae quidem magis videanlur ad usum com- nisi de quihiisdam inonlanislis referre. Prxterea dis-
raunem accominodata:; cum in his parunvvcl nihil pulationes Tillemonlii aliorumque de calarnitatihus
sit quod effugerit multortim diligenliam, in illis sem- Chrislianorum sub Severo, quam coufuste sunt eae,
per sil quod disputari amplius possit. In rchus vero omnesque carum loci quam perturhate ac praepostero
iis quae non cerlac sunt, sed probabiliter cousti- ordine posili, hanc unam ob causam, quod qu;
tuendae, longe major est ad impetraudam intelligendi flagrante priore, imperanle Severo, vexatione, cum
scribendique facultatetu usus, quam iu certis et quasi eadem cum orthodoxis seulirel Tertullianus, quiquc
neccssariis, propterea, quod iilae multas habent sub posteriore, cum ah iis se sejuuxisset, scripti siut,
veluti formas, el cogitari ac disputari in ulramque ]) libros non recte distiuxerit. Denique nihil esl dispu-
partem possunt, quod magnam habere vim ad impe- latione nostra cflicacius ad convellenda Whistoni
irandam ipsain intelligendi subtilitatem dudum est somnia quae in lihro superius citato (the true origin
rectissimeque a vetcribus traditum. Sed quid ego ofthe Sabeliian and Athanasian doctrines of theTrini-
universa conquiram, cum el operam dederim, ut ipsi ty, Lond. 1720, iu-8°) proposuit, in quoSabellianorum
caussae, quantum fieri poterat, aiiena, nec tamen et, ul eos vocal, Athauasianoruin de sanclissima
a proposilo nimis sejuncta, inlerponerem, quibus ali- Triade scita inventa per Simonem Magum ac per
quantum satietati simiiium rertiin mederer, et uti Montanistas resuscilala iingit, atque propterea Ter-
liceat exemplis, quihus declaretur, ea qux dedimus, tulliani ea in re sentenliam triplicem fuisse conalur
quanquam leviora forte, tameu esse necessaria, si docere e triplici libiorum genere qui essent ab eo
quis majoris momenti iocos veiit ex historia sacra exarati, cum vcl rccte sensisset, vel inclinasset ad
excutere. In quibus ponendis nou is ego sum, qui Montani errores, vel imbulus iis omnino fuissel. Ubi
velim viros doctos reprehendere, sed pauca, quae non in quovis librorum genere tales libros rcfert qui
multum quaerenti occurrunt, afferam, ut usus tamen plane alii librorum generi a nobis asserti fuere, quo
hujus disputalionis quodam mcdo intclligatur. Dispu- ipso omms Whisloniana dispulatioadnibilumredigt*
179 PARADOXA TERTLLLIANI
tur. Scd esl landcm aliquando desincndum, ne nimii A disputaiarum natu/a, v e l , quibus oppressi in iis pro-
in bis rebus videamur; et committendus noster l i - ponendis fuiraus, ilabores alii, cffccerunt ut non po-
belius doctorum bomiuum judicio, quod tanlo magis tuerimus accuratorja tradere.
aequum rogamus nobis, quo magis vel ipsa rerum
" i - ^ S g g t - ^ B M S B S
PARADOXA TERTULLIANI,
CUM ANTIDOTO
JACOBI
!. De angelb desertoribns qni duxemnt Qliaa homi-
nnm. Tem. H . Hb. ie Idotol. e. 9. ». 47. Ubro de
B
Mabitu mulieb. eap. I . num. 17.i7*.d« Caila femin.
c. 10, mim. 5«, et t. de Vetandu Virgin. e. 7, num. 32.
# ita seipsnmexplicatsicuti aduoiavimus ad lib. daCar-
ItenCtom. III. Ub. V . adv. Marc. cmp. l ^ u w . 2 9 1 .
(Juxta edit. PamelH, A*lverp.,i$W; Pewis., 4583.)
Ilujtis Paradoxi TertuHianus primus aaetor nan
esi, neque postremus; scd, siculi partim adnatavinius
ad lib. de Habltu virg., ubi maxlme ex propoafco illud
tractat, anteeum Joseph. Antiquit. !ib. I, S. lustimis
Mart. Apolog. utraque, Alhenag. in Apol., Qemens
Alexand. lib. III et V. Stromat post eum Lactant. lib.
II. Inslit. divin. cap. 15., S. Cyprian. iib. de Disc. et
Hah. virg. num. 54., Euscb. lib.V. Evang. Pwpar.,
et Meihod. serm. de Rcsurrecl. Causam errorls dc-
dil, quod L X X editio Gracca vetus , qnam ilti seeuti
s u n l , post Philoncm legeret: ol &yyc>9t « 5fctrf,etG
Latina Ilalica, vel SS. Ambros. Aogusl. Procopioles-
tibus, Angeii Dei, pro co quod postea leetum hrveiii-
tur ol vlci xoZ 6«cv, ct Latine, fUH Dei, qnam utram-
que agnoverunt suo tempore S. August* et Proeopkis.
Verum pulchre eam senlentiam per absordrtaiem re-
futat S. Chrysost. hom. 22. in Genestn, asserens
nusquam alibi in Scripturis (nempe juxta edtiionem
LXX quam solam noverat) vocari angelos IHios Dei,
itent S. Ambros.Iib. de Noeet Arca, cap. 4., S. A n -
gust. qu. 3. in Gen. et iatins lib. XV. Jde Civit. Dei,
cap. 15.; S. Epiphan. Epit. divm. dogroat. etProeo-
pius in Commcnt. quortim Chrysost. et Attgusl. etiam
auctoritatem libri Enocii, quo niti videtur Tertullia-
ius, impuguant. Qui omnesel angcloset filios Dei ,D
posteros Setb , utpote Dei cultores, interpretantur,
sicuti etiam 6. Hieron. lib. de Tradit. Hebr. m Gc-
nesin; denique ven. Beda, Rbabanus nostcret Hay-
mo Com. in Gen. scribentes et iu Scripturis sacris
frequeuter angelorum nomine viros fideles et justos
apptllari. Quid , quod Philastrius lib. de Haeres. cap.
108. inter haereseis recenseteos qui as^erunt angelos
miscuisse se cum foeminis anle diluvium, et inde na-
tos essegigantes?
2. De angelorum apparilionibus in vera humana car-
ne. Tom. III, lib. llladv. Marc. cap. 9. num. 61. ac
* cap. I I , num. 72.
Videnlur quidem lale quid sonare verba illa Tertul-
180
«
1 il Ii J ^ ^ g j g g M M g M
P A M E L I I .
liaai ; Dehinc scilo, nec illud concedi tibi, quod puta-
tiva fueril angelis caro, sed verat et sotidce substantice
humance. Sed io aliis libris eodem conscriptis lemporo
neChristi, cap.6, num. 60. ut nihil certi ea de re vo-
inerit asserere, alioqui enim sibi videbitur contrarius.
Constat, iuquit ibi, angeios caruem propriam non ges-
lasse, utpate natura substanlice sptritalis, ei si corporis
aiicmjus, sui tamen geueris, in carnem autem humanam
tranftgurubUis ad lempus, ut videri et congredi cumho-
suinibtts possint. Et aperlius lib. de Resurreci. carn.,
c. 62 : Quiaet angeli, inquil, aliquando tanauam homi-
nes (uerum, edendo , bibendo el pedes lavacro porri-
gendo ; humanam euim superfkiem mduerant, salva in-
iussubstantia propria. IIoc eufificere ubiquevisum est
Auctori, quod dogmali Apellis non consenliret, qui
ex aerea substantia angeios creatos dicebat, ut ne
videretur tlli et in hoc consentire, quod Christi cor-
pus ex aetberea materia origiuem habcret suam. At-
qui qnalia corpora, el unde assumpta ab angeiis fue-
riiH, etiain bodic cootroversum est apnd Magistrum
Scntcnliarum, iib. II. disi. 8. § 4 : uos loco jam cilato
cum S. Beraardo de hoc seutcnliam nostram suspen-
derc maJuimus quam certi quid definire. A n aulem
senserit Auctor, quod ilii quidam impingunt, corpo-
reos esse angelos et damonas, non immerilo dubitare
licci. Maxime quum auctor, etsi videatur hic sui ge-
neris corpus angelis tribuere , tamen taciat eos suh-
stantim spiritalie , siculi etiam non semel in Apologe-
tko, et nominalim c 22. spirilales vires et angelis
et daemonibtts altribuit, et spirilus vocat. Magis ta-
men recepta est, mihiq*e piacel eorum seutenlia ,
qui iucorporens iaciunt, inter quos veuitmt comme-
morandi SS. Dionys. Areop. c. 2. Coelest. Hierarch.,
Alhanas. de Common. Essent. Patris et Filii et Spiri-
tus sancti Cbysoai. hemti. 22. in Geu. Cyrill. libro 4,
in Jeana. capiie.
3. De anima primi hominis ex maicria Dei. tom. III.
lib. \\. adcers. Marc. c. 38. num. 611.
m
Huc quidem pertinere videntnr ilia auctoris verba
explkantia iilud Luc. XX. ReddUe quce sunt Dei Deo:
Heminem igitur reddi jubet Creaiori, iu cujus imagine
et simiiUudine et nosnine et materia expressus est. Qui
Iocus forlassis in causa fuit uti sic scribat dc ilio
 CUM ANTIDOTO PAMELII. ? m
Gennad. lib. de Dogmat. Eccles.: Nihil ex Trinitatis A est, qui etiam ipsum crealorem Deum, non esse nisi
essentia ad creaturarum naturam credamus deductum, corpus opinalur. Sed de ilio quoque Paradoxo infra
ut Plato et Tertullianus. Verum quum S. August. qui ex eodem Augustino latius. Gennadius autem lib.
toties deducil animam non posse parlem Dei d i c i , Eceles. Dogmat. [qoem vel hinc palei S. August. non
nihil lale ilii atlrihuai, ego etiam a tam absurda esse], enarrata Origenis sententia, et jam dicla , ut
baeresi ipsura purgandum existirao. Aique adeo nihil dicit, Luciferianorum C y r i l l i , et aliquorum Lalino-
illum aliud voluisse dicere quam quod ex afflatu rum (inter quos haud dubie Tertuliianus), definit,
Dei sil animae origo, juxta illud Gen. I I : El flavit formato jam corpore animam a Deo creari ct infundi.
Deus flalum vitce in faciem hominis, et factus cst homo Nec aliter auctor Dialogi de Animarum originc inler
in animani vivam, siculi frcqueiilissime ipse ineulcat, SS, llieron. et August. Nos tamcn nibil tanquam
inaxime vero lib. de Aniina c. 41. Quo loco, siculi etiam fidei docere maiuimus, quandoquidem et Ecclesia lot
Jib. de Bapt., c. 5. nu. 43, eam intcrpreiaiionem con- jam inde celebratis Conciiiis uibil expressc, quod
scntire ostendimus cum SS. Iren., Prudentio, Cbry- quidem sciam, definitum reliquerit.'Sufficiet aulem
sost., August. et Tbeodorelo. Quorum iste : Nomine quaedaro in Annotationibus adjecisse, quibus lum S.
flatus, inquit, non inielligimus partem aliquam es UieroQ. seiilentiam nihii magis probari sigiiifieavimus,
sentiae divinc secundum Cerdonis el Marcionis ra- B l u m a d a r g U m e m a Terlulliani absurda, qui sentitex
bie.m, sed animae naturam per id dcnotari, quod corpuientis seminibus aniinam exoriri, ex S. August.
anima spiritus sit rationnlis et inlellectualis. Quae el Lactantio paucis respondimus.
verba mihi etiam aliam conjecturam faciunt, loqui
5. De animae sexu. Ibid. cap. 36.
Auctorem non ex sua, sed ex Marcionis sententia,
praeseriim quum ex Fragmentis lib. de Censu A n i - Hoc quidem colligit Tertull. ex praedicto paradoxo.
mae adv. Hermog., constet, sensisse illum ani- Si euim anima siraul seminalur cum corpore, videtur
manoT longe Deo inferiorem, utpote passibilem, etsi illttd consequi; sed disertis verbis contrariam defi-
immorlalera.^Et vero eliam repetendum, quod utrobi- niunt senlentiam S. Cyrill. Hieros. Cathec. 4. et S.
que adnolavimus rectecensuisse S. Aug. libro de hae- August. lib. I. de Anim. el ejus originead Vincentium
res., quod Philastrius muitas hjereses recensueritquae cap. 8. Hujus verba quaedam adduximus in annotat.
llaereses nonsunl, qualis est uon haeresis, sed Catho- nostris, quo Lectorem remillimus. Ille sic habet :
iica Palrum sentcntia, Flatum, seu spiraculura vitaede Omnes Animae tam virorum quam muiierum pulchrac
anima rationali interprelatur. et similes sunt, sed memhra lanlum corporis discri-
men faciunl.
4 . De Atiimabus posterorum Adaeex traduce,Tom. III. C
6.Animam peccatricem polius quam carnem. Tom.Ul.
lib. de Anima cap. 9. num. 423. cap. 49. num.
lib. de Anima I, iutegro cap. 40. c. 58. num. 650.
256. cap. 22. num. 294. ei integris capitibus. 27
et lib. V . adv. Marc. c. 10. num. 165.
et 36.
f Ad islud Paradoxum in hacc verba alludii, et eadem
Paradoxon islud Tertuiliano adscribunt Uulinus opera eonfulat Pelrus Lombardus, verbis etiam a
Apolog. pro Origene, et S. Ilieron. libro. II. et 1U. nobis iliic citatis lib; II. Sentent. cap. 51. Pulaverunt,
Apolog. adv. eumdem, quorum iile nihii dcfiiiiendum inquit, quidam secundum Animam trahi originale
putal, hic satis duhie ioquitur, quanquam magis peccatum, non solum secundum cirnem , qnia non
scntire videatur esse damnalam sententiaui. Nain lum solum carnetn, sed et animam ex iraduce arbitratt
maxime Apolog. ad Pamach., adversus Errores Joarin. sunt. Ideoque sicut de corrupla carne caro seminatur,
Hieros. diserlis verbis dicit, Ecciesiasiicam esse sen- ila etiaiti de Aniina peccatrice Aniraam peccatricem
tentiam Deum novas quotidie auhnas corporibus jam corruplione originali infectam a gignentibus trahi.
conceptis infundere, ailegaus ad id Scripluras Joan. Hoc autem, inquit, fides Catholica respuit, et tan-
V , Zach., XII, Psal. X X X U , quanquam interiin epist.
quam veritali adversum damnat, quae non Animas,
99. q«ue est ad Marceilinum et Auapsych.am, mtttus jy ^ . c x l r a d u c e e S 8 e a d m i u i l A | l e g a -

loquatur, et iiltid quidem sibi videri scrihat, sed ad ^ i b i d e m n mgg. M p r o C O I I l r a r i a s e n l e m i a

S. Atigusliuum remittal utpole nihii volens certi de- Ambros. et August. locos ab eodem Lombardo c i -
xjnire. quod iiium legisset dubiam adhuc suspendere tatos.
seutentiam : alludeus ad Episl. iilius ad se scriptas,
7. De Anima corporea. Tom. I. Apoiog. c. 48. nunu
et 157. ad Optatum de origiite auimarum, in qua
608. ac 609. et Tom. III. tib. de Anima, integris capi-
Terlullianum non lain dainnat quod ex traduce,
tibus 5. 6. 7 . 8 . 9 . 2 2 . 36. 37. libro de Varne
quam quod corporeas animas faccret, de quo Para-
Christi, cap. 11. num. 98. tib. de Hesurr. carnis c.
doxo pauio post latius. Nam et i l i i , iuquit, qui aui-
17. uum. 131. cap. 45. fiam. 320. etc. 55. nu.
mas ex iila una propagari asserunt, qttam Deus prinio
581. lib. 5. adv. Marc. c. 10. num. 158. ct c. 15.
homini dedit, atque ila eas ex pareutibus trahi d i -
num. 248. Quod proinde proprie spiritus non s i t ,
ctint, si Tertuliiani opinionein sequantur, profecto
ibid. tib. de Anim. cap. 11. et Tom. 4. in Frag-
eas non spiritus, sed corpora esse contcndunt, et cor-
metttis lib. de Censu animce adversus Hermogenem. ,
pulentis seiniuihus exoriri. Quo perversius quid dici
potest? Neque hoc Tertullianum somniasse mirandum Paradoxon istud Auctori impingunt SS. August.
483 PARADOXA TERTULLIANI 184
libro X . de Gen. ad liit., duobus ullimis capitibus, et A torum ejus, quam vult de semine exiguo cequari cor-
iibrode llxres., etFuigent. libro II. de (ide ad Pe- poris quantitali, et ait: Sed vis ejus, in qua natura-
trum. Sed non tam quod corpoream faciat (quod aliquo lia peculia consita retinenlur salvo subslanttce modulo
f t

sensu commode in Hiiario, Cassiano, et Hieronymo quo a primordio inflata est, paulalim cum carne pro*
adscripioCommentario in Job,quidam interprclantur) ducitur in membris. Hoc forte non inteliigercmus,
atque quod effigiatam et coloralam dicat, ille arguit. nisi adbibita similitudine eorum quae videmus, pla-
Sic enim loco priori : Denique Tertullianut inquit,
t
num faceret quod dicebat. Constitue, inquit, certum
quia corpus esse auimam credidit, non ob aliud pondus auri, vel argenli rudem adhuc mastam, col-
fecii, nisi quod cam incorporcam cogitarc non potuit, lectus habilus est illi et fuluro interim minor, tamen
t

ct ideo timuit ite nihil essct, si corpus non csset. continens intra lineam moduli totum, quod nalura est
Qui saue, quanquam aculus est, inierdum conira auri vel argenti; delunc quum in laminam massa laxa-
opinionem suam visa veritate supcratur. Quum enim tur major efficilur initio suo, per dilaiatlonem pon-
t

animx colorem daret aereum ac lucidum, ventum est deris certi, non per adjectionem, dum extenditur, non
ad sensus quibus eam membratim quasi corpus i n - dum augetur. Etsi sic quoque augetur dum extenditur;
%

slituere conatus est, et ait : Hic erit homo inlerior, licet enim habitu augeri cum statu non ticet. Tunc et
t

B
alius exterior, dupliciler unus habens et ille oeulos et splendoripse provehitur auri vel argenti, qui priusfuerat
t

aures suas quibus populus Deum videre et audire de- quidem et in massa, sed obscurior non tamen uullus.
t t

buerat habens et cceteros artus, per quos in cogitatio-Tunc et alii atque habitus accedunt pro (acililate wia-
t

nibus utitur etin somnis fungitur. Ecce quibus auribus terice qua duxerit eam qui agit nihil confcrent mo*
t t t

et quibus oculis debuit audire et videre Deum popu-
lus, quibus anima in somnis fungitur, quum si ipsum
Tertuilianum quisquam videret in somnis, nunquam
se diceret ab eo visum, et cum eo locutum, quein v i -
cissim ipse non vidisset. Poslremo si anima seip-
sam vidct in somnis, quum jacentibus ulique uno in
loco membris corporis sui, ipsa per varias iniagines
evagatur, quas videt, quis cam vidit aliquando in
somnis aerei coloris ac lucidi nisi forte ut cxtera , vel augeri lalitudine, nisi crassitudinc minualur?
t
dulo niti effigiem. Ita et animce cremenla reputunda,
non tubttantiva, ted provocativa. Quis bunc crederet
cum isto cordc lam disertum esse potuissc? sed tre-
menda isla suut, non ridenda; ad hoc cnira nun-
quam cogeretur, si aliquid cogitare posset quod e l
sit, et corpus non _it. Quid autem absurdius quam
putare massam cujuspiara metalli ex aliqua parte
crescere posse dum tundilur, nisi decrcscatex altcra,

quae simililer falso videl? Nam et boc potest videre, Aut ulium esse corpus manente naturx suae quanti-
sed absit, utearo talem, quum evigilaverit, credat; r l - i e . quod undique crescal nisi rarescat? Quomodo
alioquin quando se aliter viderit, quod magis cre- igitur implebit anima ex illa stilla scmiuis magnitu-
bruro est, aut mutata eritanima ejus, aut nec lunc dinem corporis quod aniinat, si et ipsa corpus est,
animae videtur substantia, sed imago corporis incor- cujus subslanlia nullo accessu crescat? quomodo, i n -
porea,quae miro modo sicut in cogitatione formatur. quam, implebit carnem quam vivilicat, nisi tanlo ra-
Quis enim /Etbiops non pene seraper se nigrum vidct rior fuerit, quanto gravius quod animaverit? Timuit
in somnis; aul si in alio colore se vidit, non magis videlicet, nedcficeret eliam minuendo si cresceret,
miratus est, si fuit cum illo memoria ; aereo lamen et non liinuit ut deficeret rarescendo, quum non cres-
colore ac lucido nescio ulrum se unqttam vidisset, si cerel. Sed quid amplitis immorer, quando etsermo
nunquam islum legisset vel audisset. Quid quod du- pergit in prolixiorem modtim, quam patitur terminandi
cuntur bomines talibus visis, et de Scripturis nobis necessitas, et sententia mca jam satis sit nola vel
volunt pra scribere tale aliquid esse non animam, quid certum teneam, vel unde adbuc dubilem, et
sed ipsum Deum, qualis (iguraliler Sanctorum spi- quare dubilem. Loco itera posteriori : Animam dicil
ritibus demonsiratus est, qualis ctiam in sermone immorlalem quidem, scd cam effigiatum corput csso
allegorico ponitur. Sirailia quippe suut illa visa tali- conlcndil. Ilacleuus S. Aiigustinus. Nos etiam A n -
btts dictis, sic errant, conslituenles in corde suo si- D notaiionibus nostris in cap. 6. et ex S. Gregorio et
mulacra vanae opinionis, nec intelligentes ita Sanctos Nysseno et Nazianzcno, ac Caudiano, de Stalu animae,
de suis visis talibus judicasse, qualiter judicant, si argumenta Platonicorum de aniraa iucorporea con-
talia divinilus in ligui is dicta iegerent vel audirent, firmavimus; et in cap. 7. ac parlim 8. argumenta
sicut septem spica., et seplem bovcs, septem anni ipsius Auctoris, vel ex Scripturis quxdam, non con-
sunt, sicutjinteum quatuor lineis alligatum, velut d i - cludere, ex SS. Justino Mart. Gregorio Nysseno,
scus plcnus variis animalibus, orbis tcrrarttm est cum August. Epiphanio, ctdiclo Claudiano oslendimus,
omnibus gentibus ;^sic etiam cactera, et multo magis ct c. 9. n. 109. et 110. citavimusconira animx efli-
quae de rebus iucorporcis, corporalibus significantur, giem, et Platonem, et Clementem Alexandrinum.
non rebus, scd imaginibus. Et ilem sequcnti eapite : Deinde c. 11. allegavimus locum Aucloris lib. de
Noluit tameu Tertullianut animam ci escere substantia Pceuitent. c. 3. n. 12. ubi contrarium anlca senserat,
sicut corpus; asserens ctiam timoris sui caussam, aiifiuam vocans spiritum , Dei afftatu consummalum.
t\e etiam decrescere subslantia dicatur, inquit, atque Neque veroex Scripluris Isaix XLII. c t L Y I I . quas ibi
ta el defeclura credatur; et tamen quia pcr c orpus pro secitat,concludi poiest animam, spirittiminaliis
9am locajiier icndit, non invcnit e.\iium inccinen- Scripiurisnon voaui,Gxtcrum quo sen^u co:pus po&-
185 CUM AISTIDOTO PAMELII. 186
<_>

sil dici auima, sese expiicat libro adversus Hermo- A Judic. Domini cap l i . i m m . 15. elin Fragment.
genem, c a p . 35. num. 124. in ha_c verha : Ut conce- tibro de Parad. Denique lom. V . Novatiani lib. de
dam, i n q u i l , aliquid esse incorporale de substantHs Trinit. cap. 1. num. 10.
duntaxa:, quum ipsa substanlia corpus sit rei cujusque.
Videlur itaquc ad id ab-urditatis de anima aerei et Iluic Paradoxo non solum apud Tertull. el Nova-
tucidi coloris fuisse seducius, pcr falsas quasdam lianum, sed etiam apud alios vetercs occasioncm
reveiationes cujusdam montanislicae feminae, non qui- dcderunl, tum Lazari sive historia sive parabola,
dem Priscillae aut Maximillae [uti alltjuando existima- ~ (Luc, X V I ) quem vidit dives in sinu Abrahac, lum
vimus], quae jamdudum antea .suspendio perierant, visio S Joan. Apostoli Apocal. Vl.qua vidilanimas
sed cujusdam earum discipulae, siculi patet ex diclo Mariyrum sub altari indulas stolis albis, qnibus dic-
libro de Anima.cap. 9. num. 111. Idipsum Para- tum csl ut requiescercnt, douec impleretur numcrus
doxon altribuit alicubi Origeni S. llierou. atqtic adeo couservorum suorum, tum denique illudChristiad la-
etiam ad illius opera hoc Antidotum usui cssc po- tronem (Luc XXIV),Hodie mecura cris in paradiso.
9

lerit. Hinc enim, quuin viderent distinguendum csse sta-

tum animarum sine corpore usque ad iuturum judi-
8. Anlmam nihil pati posse sine corpore. Tom. 1.
B cium , a statti perfectiori aniinarum cum corporihus
Apotog. c. 48. num. 609. tibro de Testim. anim.
postfresurrectionem universalem, dictissmut Abrahce
cap. 4 . num. 14. 9

quietis pkcidce sub altari, et paradisi appellalionihus

Magdeburgenses Centuriatores non inler Paradoxa, nuncuparunt: quemadmodum statum illuin sccundum,
sed iuter dogmata fidei illud collocant, et ex Tertul- conlrario,ccelestem sinum, altare superius et ccctestcnt
9

liani jam diclo ioco coniirmant, scd frustra. Ipse portum. Non vero, quod sentirent animas sanclorum
enim Auctor, quasi retractans quod inilio fidei nou lanlispcr carere divini inluilus gloria, siculi hodie
satis caute pronuntiaverat, postea de lide Cathoiica AnabaptisLc el Cornelius Agrippa coium assecla, ut
meiius instilutus, libro de Aniina, inlegro cap.ult., pote qui legissent npud Aposlolum (Philipp. 1): Desi-
late et piilchre deducit : Animas pati interim apud deriuui babeo dissolvi, et esse cum Chrislo. Iicni
inferos, id est, usque ad judicium extremum, ubi illud (II. Cor. V) : Bonam volunlaiem hahemusperc-
inter caetera : Quid ergo fict in lempore isto? Dor- grinari a corpore, et pracsenles esse ad Dorainum.
nuemus ? At enim animce nec in vivmtibus dormiunt. Et illud de ipsa Dei visione : Nunc vidcmus per spc-
Jam vero quam iniquissimum eliam apud iuferos, si et culum in xiiigmate, tunc autem facie ad facicm.
uocenlibus adhucillis bene est ? Nonnc et de suo suffi- Certe ipse auctor suam seiiteniiam indicare videtur
cil sibi ad titutum passionis ? quotiens itlceso corpore in C haecverbadict. lib. de Anima,cap. 56. nttm. 622:
enima sela lorqueiur bile ira, tcedio plerumque nec Usquequo perfectum illud repromittitur ad augeliccc
9

sibi noto ? Adeo novil et apud inferos anima dolere ptenitudinis mensuram temperatum. Si quis iiiterim
sine carne, quia et in came itloesa, si volet, dotet. Hocapud eum sit locus , aut alios Patrcs, quihanc com-
si ex arbitrio suo in vita, quanto magis ex judicio Dei modam inlerprelaiionem uon recipiat , mcmincrit
post ntortem ? Nam et soios cogitttus et nudas votun-Lector, liunc crrorem nou oflicere erudilioni el pic-
lates censura divinaperscquilur. Ergo propter hoccon* taii lam illustrium Scriptorum , quum Ecclesia illo-
gruentissimum est, aniniam, licel non expectala carne, rum temporibus uibil adbuccerti dc hoc articulo crc-
puniri, quod non sociala carne commisil. Jn summa, dcuduin statuisset. Sed circa Syuodum OEcumcnicam
quum carcerem illum qund Evungetium demonstrat Fiorcnlinam, qnx post primam damnalioncmfaciani
9

( Mallh. y)inferos inlelligimus, el novissimum qua- Epist. Dccrelaiibus Iunoccntii III. et Benedicti XII.
drantem, modicum quodque dclictum iilic luendum in- id doiinivit, aliier seniire non licet. Ulius adveisus
terpretamur; nemo dubitabit, animam aliquid pensare errores Armeiiorum bcec sunt verba : Dcfinimtis illo-
apud inferos. Id ipsum etiam iuculcat iibio de Uesur- rum animas qui posl baptisma susceplum nullani om-
reclione carnis, cap. 17, num. 155 ac 154. Ad quod jy uico pcccati maculam incurrcrunt, illas etiam, qitae
caput ctiam adduximus siniiiia tcslimonia Aucioris post conlractam peccati uiaculam vci iu suiscorpoii-
quacsl. e l respons. inter opcra S. Juslini Mart., Lac- bus, vcl cisdeni exutjc corporibus , prout supcrius
tantii et S. Augusiiui, ct iudicavimtis eatn esse cou- diclum est, sunt purgauc, in ccelum mox rccipi, ct
forroem Palrum senteiitiam. inlueri clareipsum Dominum trinuin et unum, sictiii
9. AnimamSinctorum insinu Abrahae, seu Paradiso, cst, pro meritorum tamcit diversitate alium aiio pcr-
sive sub altari, seu loco non ccelcsti, scd tamen fectius : illorum autem auitnas, qui in actuali mor-
iuferis supcriori, foveri et gauderc, ad diem usque tali pcccato, vel solooriginali decedunt, | ceuis tatnen
judtcii Domini. Tom. 1. Apotog.capAl.nuin,00\. disparibus, punieudas. Quid?quod dicta Scriplurarum
Tom. IU. libro de Anim. capite l.num. 94. 95. 96. loca pro alia non fcciant sculcntia, si diiigeutius
97. cap. 9. n. 124. capile 55. n. 66. 58. 610. 611. inspiciantur. Primtim enim elsi Lazarum ct- aiios Pa-
cap. 56. n. 622. accap. ult. n. 6-14. lib. dellesurrec- U Y S Vctcris Tcstamenli in siuu Abrahae, et lalroncm
tione car. cap. M.num. 132. 13 i . libro \W.advers. ibidcm , sivc in paradiso aliquandiu fuisse , salis iti
Hare. capiteM. num. 518.549. 550. 551. el Scorp, confesso sit: lainen inde per Cbristum in coelum sunt
adv. Gnost. capite 13. ttant. 95. Tom, 4, tibro de dcducii, juxlaillud Psahn. L X V U . c l Ephci. IV : A s -
iSf PARADOXA T E R T U L L I A M 188
cendens Chrislus m allum captivam duxit captivila- A saccrdotis et Hieremiae Prophetac. Ut utsit, S. Augus-
tem : id est, vel ipso Aposlolo interprele: super om- tinus pulchre bac de re sic scripsil libro dc Cura pro
nes cceios. Deinde loco illo cilato (Apoc. VI. )S. A u - mort., c. 10.11. 15, a c l 6 : Narrantur visa quaedam,
gustinus stolas interpretatur albas, Serm. 4.de Solem. feruntur mortui nonnulii vel in somnis, vel alio quo-
Sanct., mercedem baptismi, praemium Martyrii, et cumque modo apparuisse viventibus, atque ubi eorum
gaudium coelestis patriae : allegans ad hoc verba se- corpora jacerent inhumata nescientibus, locis demon-
quenlia (Apoc. 7.):Stabunt ante thronum in conspec- stratis admonuisse, ut sibi sepultura quae defuerat,
lu Agni, amiclislolis albis, et palmae in manihtts eo- praeberetur. Haen si falsa esse responderimus contra
rum; unde concludit: Stant in conspectu Agni ante quorumdam scripta fidelium (utpote, exempli gratia,
thronum Dei coronali, nulla illic ratione a contem- S. Ambrosii Serra. de Inventione corporum SS.
planda ejus gloria separandi. Nos itaque locossimiles Gervasii et Protasii, et S. Luciani de Inventione
c l Cypriani ctejusdem S. Augustini, ac SS. Amhro- corporis Sancti Stepbani Protomartyris , ct aliorum)
sii et Chrysost. (ajuid quos etiam loca quaedam ob- et contra eorum sensus qui talia sibi accidisse con-
scura reperiuntur) citavimus in Anuotat. nostris ad firmant, impudenter venire videbimur. Angelicis igi-
Epist. S. Cypriani 16. num. 19. Annotavit etiam tur opcrationibus fieri, inquit, crediderim , sive
aliquol pro nobis ioca Feu-ardentius in S. Irenaeo, ® permiltatur desuper, sive jubeatur. Id aulem aliquan-
conlra quam alii seutiunt, lib. I. cap. 2. num 3* et do utiliter fit, sive ad vivorum qualecumque solatium,
alibi. Si quis piura desideret, videat Sixt. Senens. sive ul his adraonitionibus generi bumano septiltura.
Bibl. Sanctae libro 6. Annol. 264. et 345. Hinc interim commendetur humanitas. Deinde post multis in
addemus, quod Auctor, ubi lib. de Anim. cap. 55. utramque partem produclis argumentis, sic concludit:
Solis Martyribus palere paradisum dicit, quum alibi Milti quoque ad vivos aliquos ex mortuis, sicul e con-
omnium Sanctorum commune receplaculum vocet: sic trario Paulus ex vivis in paradisum raptus est, divina
explicet B. Cyprianus ejus discipuius, Epist. 32. ad Scriptura tesiatur. Nam Samuel Propbeta defunctus
Antonin.: Aliud est ad veniam stare, aliud ad gloriam vivo Sauli Regi futura praedixil (quamvis nonnulli,
pervenire, aliud missum in carcerem non exire inde inter quos, uti jam dixi, Auctor nosler , non ipsum
donec solvat novissimum quadrantem, aiiud statim fuisse, qui potuisset magicis artibus evocari, sed ali-
fidei et virlutis acciperc mercedem ; aliud pro pecca- quem spirilum tam malis operibus congruentcra illius
tis longo dolore crucialum emundari ct purgari diu existiment similitudinem figurasse ), quum iiher E c -
igtte, aliud peccata passione purgasse; aliud denique clesiaslicus, quem Jesus filiusSirachscripsissetradi-
pendere in die judicii ad sentenliam Domini, aiiud Q tur, et propter eloquii nonnullam similitudinera Salo-
stalim a Domino coronari. Quod ipsum facere ad monis (etiamab ipso Tertuliiano aIicubi)prouunliatur,
conlirmandam traditionem Ecclesia.de Purgatorio, conlineatinlaudePalrura (c.XLVL)quodSamueletiam
ibidem annotavimus nuraer. 59. et ad Tertulliani iib. mortuus prophetaverit. Sedsi huiclib. ex Hebraeoriim,
deAnima capit. 55. num. 611. Caelerura A u c l o r i , quia in eo non cst, Canone contradicitur, quid de Mose
qui omnes unimas etiam fideiium priorum sequeslrari dicturi sumus, qui certe et in Deuteronomio mortuus,
vul usque ad diem judicii, prorsus conlraria est ilia el in EvangeliocumHelia,quimortuus non e&l(Matth*
B. August. affirmatio, lib. 20. de Civit. Dei : Jam X V I L ) , legiturapparuisse viventibus ? Hinc etilla sol-
inde quo sanguis Christi anliquos sanctos ex iufcris vilur quaestio quonara modo Martyres, ipsis heneficiis
eruit, deinceps boni fideles, effuso illo pretio re- quae dantur orantibus indicant se interesse rebus
derapti prorsus inferos nesciunt. humanis, si hesciunt morlui quid agant vivi. Non
enim solis beneficiorum effeclibus, verum etiam
10. Animarum Mortuorum omnem exhibitionem i n - ipsis hominum aspeclibus, Confessorem apparuissc
corporalem praestigias esse. Tom. III. libro diAnim. Felicem (quod ipsum etiara S. Paulinus adtestalur
capile 57. mtm. 613. Carraine in Felicem), quum a Barbaris Nola op
Prima quidem facie videlur istud Paradoxon, sed jy pugnaretur, audivimus, non incertis rumoribus,
agit Terluilian. ex institulo contra Simonis Magi sed testibus certis. Verum ista divinitus ejthibentur,
discipulos hwrelicos, qui eliam Prophetarum animas longe aliter quam sese habel usitattis ordo, singulis
ab inferis movere se spondebant, quod non nisi men- crea'urarum generibus attrihutus. Quanquam ista
dacio in anima Samuelis Pythonico spiritui licuisse 9
quanstio, inquil, vires intelligentiae meae vincat,
(I. /.eu/.XVlll.)ipse sentil: sed transfiguratum Satanam quemadmodum opitulentur Martyres bis quos per
angelum tucis : de quo eliara alios Palres quosdam eos certum est adjuvari. Res haec altior est qur.m ut
dubitasse ib.dem adnotavimus num. 638. Dcinde a me possit attingi, et abstrusjor qttam ut a me
seipsum explicat adjiciens: nulli animce inferos patere 9 valeat perscrulari; et ideo quid horum dttorum sit,
idque adprobans ex dictis Ahralia. ad divitem (Lue. an vero forlassis utrumque, ut aliqttando ista fiant
XVI.). Quum interim fateatur quasdam animas in cor- per ipsam praesentiam Marlyrura , aliquando per an-
pora Dei virlule posse revocari, quidni et ex peculiari gelos suscipienles personara Martyrum, deiinire non
Dei privilegio cxtra corpus etiam exhiberi ? maxirae audeo : maliem a scienlibus ista perquirere, quae ipsa
quum (de quo etiam ibi, nutn. 613.) exeraplum ba- in compendium contraxit auctor iibri de Spiritu et
beamus in Libris Machabaeorum de apparitione Oniae Anima, eap.26, exslantis inter opera R. Augustini.
489 CUM ANTIDOTO P A M E U I . m
11. Animos bominum pessimos post moriem in Dae- A ejus Opera L X X V ; denique adnolat. nostras in T c r -
monas verti. S. August. librb de hwres. ad Quod* tuli. ad fragmeula lib. de Baptis. et in Vila ejusdem
9 9

vultdeum. etiam noslra ad annum Domioi 201. Quibus adjicio

non mirum cuipiam debere videri, si Agrippinus cutn
Istud paradoxum non tam Tertulliano tribuendum
suis Coepiscopis tale decrelum de baptizandis iis, qni
quam Tertuilianistis, supra adnolavimus ad finem
cx haeresi ad Catholicam revertebantur, edideril, et
Yitae Auctoris, quod illis id norninalim atiribuant
Terlull. scriplo Grcece jam dicto lihro adprohaverit.
B. Isidorus, Honorius, Rhabanus et Gratianus, in
Nam plerique usqtie ad id temporis haeretici, aut nxm
Haereticorum Catalogis. Quo fil, ut etiam apud B .
eumdem Christum confitebantur, atque adeo in Re-
Augustin. censeamus legi debere dieunt et paulo post
gula iiJei ab Apostolis tradita (quam posteriores
credunt, pro dicit el credit : maxime cum nibil tale
Patres ad bunc usque diem Symholum iidei vocanl)
reperire sit in scriplis Terlulliani, neque illi uspiam,
non conveniebant, quum lamen solemtte semper fue-
sed Origeni adscribat Beali Hieronymi Epist. 59. ad
rit, obsignare (uli loquilur Auclor) fidem in Palre et t
Avitum, et lib. H. adv. Ruffin. Ea vero tam absurda
Filio, el Spiritu Sancto, adjeeta necessario Ecctesice
eat, ut non alia confutatione opus habeat, quam quod
mentione sicuti latius videre est, Adnot. noslris ad
t
hxresis nomine damnata sit, tum a scriploribus jam ;
lib. de Baptis. num. 2. inler. Baptismi caeremonias,
dictis, lum a Sexta Synodo, etsi paulo obscurius, in
el cap. 6. n. 45. 46. ac 47. Ccrte eodem modo inler-
Origene et ejus complicibus, Act. 11, Epist. Sophron.
preiaiur Carolus Bovius Apost. canonem 47. et 5.
Patriarcbac Hierosolym. Orta quippe ex Pialonis seho-
Clement. Romaui Constit. Aposl. lib. 6. cap. 15.
la, qui vel Auctore leste, lib. de Anima, capit. 23. 24.
llinc et Synodus Nicaena 1. Can. 19. etejusdem aela-
et 28. aiebat animas hinc in coelos abire unde vene-
tis Synod. Laodicena C. 8. et Concil. Areiat. 2. Can.
rant, et rursus huc redire. Cui nimirum quid tribue-
17. Paulianistas el Catapbrygas baptizari debere
bant Origenes et haeretici reliqui, ut verissimum sit
definit, quibus addit Syuod. II. Constanliuopolilana
quod non semel Auclor repetit, Patriarchat hcerelico-
Can. 7. Eunomianos, Sabellianos et Galatas hxre-
rum ette Phiiotophot. Imo quod eadem ratione seque*
licos; Synodus denique VI. in TruIIo ce!ebrata,Mani-
retur bonos homines in angclos converti, expresse
cbaeos, Vaienlinianos, Marcionistas et similes. Aiqui
negal ipse. Sic enim lib. adv. Yalent. cap. 32. uum.
tempore Teriulliani potissimum florebant tiermoge-
562: Et tamen iiiuc habeo deveriere, ubi pott excettum
niani (quos eadem cum Praxeanistis sensisse tradit
omnino non nubitur, ubi tuperindui potiut quam des^
S. August. lib. de ilaeres. cap. 41. 44. et 45.), Pra-
potiari, ubi etsi detpotior texui meo deputor angetis,
xeani, Cataphryges, Vatenliniani, Marcionita, el ejus
t

non angetus a«t angela. Dcniquc I. de Anima cap. 56. C ;^

A p e U e l i a n i „„ / „j„;,
d e n i q u e e t 0 ( l i j f l c o n t r a

num. 622. non angclorurn substantiam bominibus pol

quos ex professo latiuuro librum, ex quo fi aginenta
licettir, sed perfectum itlud ad angeliece plenitudinis
libri grxci desumpta sunt, qux de Baptis. Auclor
mensuram temperatum. Deinde lib. dc Resur. carn. c.
conscripsit. De illis verum est illud Auctoris lib. dc
62. num. 4$8: Denique, inquit, non dixit Erunt angeli,
t
Praesc. adv. hacret.: Apud itlosomnia extranea cl con-
ne homines negaret, sed Tanquam angeti ut homines
t t
traria nostrce verituti, ct iliud lib. de Baptis.: Non idem
denegoret. Non abstutil substantiam cui simitkudinem
Deus est' nobis el ittis, nec idem Chrislus, ideo nec
attribuit. Quare salis mirari nequeo (sicuti eliam ad-
baptismus, quia non idem. Quod salis constal de Her-
notavi ad lib. III. adv. Marc.cap. 9.' num. 68.) G u i -
mogenianis, Praxeanis, Catapbrygibus, et Quintillia-
donero Carmelitam lib. de Haeres. cap. 36.Tcrtulliano
nistis, qui aut unicam agnoscebant in Deitalc perso-
utramque hanc haeresim adscribcre, quas reclius
nam, aut Patripassiani fuerunt. De Marcionitis, V a -
Philaslrius lib. de Haeres., cap. 36. inter innominatas
leutinianis, et Apelleliauis, vel ipse August. dubitat,
sine auclore cerlo collocat.
)ib. 111. de Baplisl., cap. 15. an verbis Evangelicts in
12. De baptizauidis haereiiets, eo quod apud Hlos om- nomine Patris et Filii elSpirilus Sancti baptizaverint,
niaveritati extrancaet conlraria. Tom. III. tib. de ^ oquod elde Deo etde Christo malesenserint.Quare
e

Prafscripi. adu. hwrel. c. 12. nu. 78. ac. 80. et lib. et i.obis (sicuti dcPaulianis scribil B. Augusl.) crcdere
de Baptis. c. 15. n. 106. Tom. 4. inler (ragmcnta licet ecs rcgulatn baptismatis non tcnuisse, et (juxta
tib. de Baptis. Cmci Tom. 5. lib. dePudic. cap.id. quod loquunlur 2. c l 6. Synodis) in unam dunlaxat
t

num. 162. mersionem bapiizasse*. Quanquam interim S. Augu-

De hoc Agrippini Carlhagiuiensis, aliorumque Coe- stinus, lib. 6. de Bapt. cap. 25, etiam illum pro vero
piscqporum, et Tertulliani, ac postmodum S.Cypria- baplismo agnoscal, cujus precibus quaedam inserttntur
n i , aliorumque Africae el Cappadociae Episcoporutn conlra catholicam fidem, dummodo verbis evangelicis
Paradoxo, ne hic siro prolixior, videat Leclor Adno- consecretur. Alque adeo ad similia S. Cypriani verba,
lat. noslras in Epist. S. Cypriani L X X . ad Januarium, qualia auctoris, eo quod in generc ea allcgavit contra
L X X I . ad Quintum, L X X I I , ad Slephanum, L X X U L haerelicos omnes, Antidolum afferre solet Itbris
ad Juhaianum, L X X I V . ad Pompeium, et L X X V L septem de Baplismo contra Donalistas, qui omnium
ad Magnum;item Concilium Carlhaginiense sub ipso haereticorum baptisma impugnabant. Imprimis ad id
celebratum; et Vilam ejusdero ad annos Domini252. quod diclum est: baptismum unum esse et hcereticorum t

ac 256; item Firmiiiani ad Cypr. Epistolam inter baptismum veritatis non esse quod habet lib. de Pudic.
t
191 PARADOXA TERTULLIANI 192
lib. II. c. 3. respondet et S. Aug., iib. 5. c. 21. et 29. A oportet humanilus hic aliquid Auctori iliisque conti-
lib. 6. cap. 8. 9. 12. 13. Ad iliud : Nemo inde sirui gisse. Quare rectius Clem. Alexandr., sub finem lib. I.
potest unde deslruilur: Nemo ab eo illuminalur, a quo Strom., Euseb. in Cbron., Jornand. in Annal. Honor.
contenebratur, l i b . 4 . cap. 11.12. 13.14. 15.16. 17. Reda, Nicephor. in Chron. anno Tiberii 18. pas-
sicuti etiam ad illa supradicta : Non idem Deus est sum Christum scribunt, aetatis nempe suae 33. jam
nobis et illis nec idem Christus, ibid. el lib. 5. cap. 26. incepto. De consulalu quopassio Chrisli conligit, non
%

Ad illud : Apud hcereticos extranea aut adversaria veri- ila conveniunt omnes. S. Aug. lib. XVIII. de Civit.
tati omnia, lib. 6. cap. 40. Ad illud denique : Baptis- Dei, c. u l l . , et Sevcrtis Sulpitius Hisl. sacrae lib. II.
mum quum rite non habeant nec possunt accipere, quiafortassis auctoritate ducti Terlulliaui, non examinatis
t t

non habent, lib. 7. cap. 29. 33. 35. et 47. Cacteruin Faslis Consularibus, suh duohus Geminis collocant,
hoc unum hic repetendum, quod faleatur non scir.ei siculi etiam suprascripli loco priori Auclores. Ite-
Augustinus, neque Agrippinum , neque Cyprianutn ceiitiores aliquot, qui Dominuin anno xlatis 34.
cum suis etnissuros fuisse Dccrctttm tam generale passum scrihunt, Consules assignant Galbam el S y l -
advcfeus hserelicoi um baplismum , si aliquid aliquo l a m , qui anno Tiberii 19. consuiatum gesserunt.
Concilio plcnario dcfinitum fuisset, sicuti poslea, ex- Verum Evangelio magis conformis esl corum sentcn-
ceptis solis Paulianislis, a Nicxuo generali 1. uti jam B tia, etnominatim Cassiodori castigatioris, qtii annuin
dictum csi. passionis assignant Consulibus Cn. Domitio L . F . L .
43. De Cbrislo Dei Spiritu. Tom. I. Apolog. cap. 21. Abenobarbo et A.Vilellio P . F . Q., cum quibus con-
num. 314. Tom. II' lib. de Orat. cap. 1. num. 2. sentiunt adeo omncs supranominati, qui anno Tiberii
Tom. III. advers. Marc. tib. 1. cap. 19. num. 127. 18. passum Cbristum scribunt. Qui plura deside-
lib. III. cap.b. num. 38.39. ac cap.ib. lib. 4. cap.21. rat, videat Paulum Midelburgenscm, Episcopum F o -
num. 314. et tib. advers. Prax. cap. 26. num. 155. roscmpronianum iibris 33. dc anno el die Passionis
De hac phrasi vcterum, vcrba S. Uieron. adnota- Domini. Hoc unum adjiciam,quod habelS. Aug., 1. II.
vimtis incap.1V. Episl.ad Gal. et Epist. ad Pammach. de Doclriua Christ.: lgnoranlia cotisulatus quo natus
ct Ocean. dcerroribus Origenis, in librum S. Cypriani est Dominus, vci quo passus est, nonnullos coegit
de Idol. vaniiale, num.71. Muiii, iuquit, per impcri- crrate, ut pularent quadraginla sex annorum aetate
tiam Scripturartim ( quoiLet Firmianus iu octavo ad passum Dominum, quia per tot annos aedificatum est
Demet. Epislolartim libro facit), asserunt Spiritum templuin, quod imaginem Domiuici corporis habcat.
Sanctum sacpe Palreiu, saepc Filium nominarr. Quod Ubi forlassis lacite siguificat S. lrcnaeum, lib. II, cap.
usque adeo verum est, ut praeler Lactantium camdem 39. et 40. qui niiiiitr prohare passutu Christum anno
sit reperireapud AuctorcsLibrorum dc Monlib. Sina fere quinquagesimo, et saltem post quadragesimum
ct Sion , et adv. Jud. qui inscculi sunt Cbristum iu actatis annum, ex illo Joau.VHI : Quinquaginta annos
operibus S. Cyp. nosiris. Eodem haud dubie pertinet, nondum habes. E l vero ignorantiain iilam consuiatus
quod toties Christum Dei spiritum appellet TertuII. coutigisse verisimile est variis Fastorum Consulariuin
idque eodem setisti qtto Deus spirilus vocatur Joan. 1U. exemplaribus. Quorum quosdam cilans, prorsus alios
ct I Joan. IV. Alioqui distinclas ab eo,sicutiab aliis qtiam hodie exslant, Epiphan., haer. 51. Salvalorem
ciiam Velcribns, trcs in divinitate personas, Patrem, passum scribit Vinuicio Cassioque Coss., quorum con-
Filium, et Spiritum Sanclum conslat ex eodcm lib. sulattis iucidil duntaxat in 13. annum Tiherii juxta
ndv. Prax. cap. 2. num. 24. c;>p. 4. uura. 40. c. 8. castigaliores Fastos. Facit pro eodcm liber ille Con-
n. 90. c. 9. i i . 61. c. 13. n. 75. ac 78. et illo ipso sulaluum ms. in quo adnolavit Cuspinian. inCassiod.
c. 26. n. 158. c. 30. n. 183. deniqtie c 30. n. 182. Cousuies coilocari duos Gcniinos anno 18. Tibcrii.
Quibis locis illud longe aperlissimum, qttuin Spiritum
Sanclum vocal, terlium numen divinitatis, et tertium 15. De Deo corporeo,quod nihil incorporale sit. Tom.
nomen majestatis. II. lib. de Pcenit. c.3. n. 12. Tom. III. lib. adv. Uer-
t

mog. cap. 35. num. 124. lib. de Carne Christi. cap.

14. De Christo revelato per pr&dicaiioncm annojj
Tiberii Caesaris 12., passo anno ejusdem 15. Tom.
1. tib. adv. Jud. c. 8. n. 82. et tom. III. /. 1. adv.
Marc.c. 15. n. 102.
Qiianquam vai ient iu priori loco exeraplaria Ter-
tulliani, tamen cam cjus fuisse senlentiam asserit
Euseb., in Chronic, etex posteriori loco palet; imo
ct ex priori, eodem c , n. 92. ubi Passionem Domini
collocat Coss. Rubetlto Gemino et Rufio seu Fusio
Gemino qttorum consulalus incidil in aunum 15.
t
Tiberii. In quo illum suut imilali Jul. African.,Iib. de
Tempor., apud S. Hier. Comm. in Danielem, Lact.,
1. IV. c. 1 0 ; Paul. Oros. 1. VII. c. 10. Alqui qtium id
sit contra expressa Evangclii vcrba Luc. III. ubi anno
15. Imperii Tiberii Cxsaris baptizatus lcgitur, faleri
2. num. 97 ac 98. tib. II. adv. Marc. cap. 16. num.
100. et apertissime lib. adv.Praxean eap. 7. nwn. 54.
Hunc errorem Tertulliano adscripserunt jam olim
S. August. locis mox citandis, S. Fulgcnt. lib. II, dc
iid. ad Petr. ct Gennad. 1. de Dogmat. Eccl. Vcrum
S. August. eum excusat his verbis lib. X . de Gcn.
ad litt. cap. ult.: Timens ne nibil esset, si corptis
non esset, nec de Dco valuit aliter sapcre. Qui saue
quanquam (sic eniin lego, pro : quoniam) aculus est,
inlerdum contra opinionem suam visa veritale supc-
ratur. Quid cnim verius. dicere poluit, quam id
quod ait quodam in ioco (nempe 1. de Anima,
cap. 7 , 9 8 . ) : Omne] corporate passibite c*J?-De-
buil crgo mutare sentenliam, qua alibi dixcral (nempe
103 CUM ANTID0T0 PAMELII. 194
1. ad Prax.) etiam Deum corpus esse. Ncque enim A motus animi in Dco videlur agnoscere , sed praeler
arbiiror cum iia desipuissc, ut eliam Dci naturam quam quod ibidem , cemuiari, irasci inlerpretatur, t

passibilem crederet, ut jam Christus , non in carne damuare, vexare, poslremo omnitim loco se magis
tantum, neque in carne ct anima , sed in ipso Verbo, explicat, qiittm moveri Deum et moius tii Deo, pro ira t

p c r quod facta sunt omnia, passibiiis et commutabilis accipit. Dcnique prorsus seipstim explical dicto c.
esse credatur, quod absit a corde christiano. Et rur- 16,1. II. in hacc verba : Sive ira , sive cemuiatio , sive
snm ibidem verbis etiam supra citatis : Sed tremenda S03vitia debita hcec omnia sunt severilali, sicut severitas
t

sunl ista, non ridenda. Ad hxc enim nunquam coge- debitum est juslitice. Deinde quum objecisset verba
retur, si aliquid cogitare posset, quod et sit, et corpus Marcionis : Si Deus irasciluret cemnlutur et exlollitur, t

nonsit. Rursum lib. de haeres. ad Quodvultd., hacr. et exacerbatur, ergo et corrumpeiur, ergo et morietur.
86. ipsum eliam Deum corporeum csse dicit, licet Scite adinodum rcspondct : Siultisstmi qui de huma-
non effigiatum (ubi alludere videtur ad lib. H , adv. nis divina prcedicant ul quoniam in homine corruptorias t

M a r c ) . Nec tamen hinc haerelicus creditur factus. conditionis habeniur hujusmodi passiones, idcirco el in
Posset euiin quoquo modo pttlari, ipsain naturam Deo ejusdem status exhtimenlur. Disceme substantias
tubstatitiamqtic divinam corpus vocarc, non tale cor et suos eis distribue sensus, tam diversos quam substan- t

pus, cujus partcs alkc majores, aliae minores, valeant tia: exigunt, ticet vocabulis communicare videantur.
B

vel dcbeant cogitari, qualia sunt omnia, quac proprie Nam et dexteram, et oculos, et pedes Dei iegimus ; nec
dicimus corpcra (quamvis de anima lalc aliquid sen- ideo lamen humanis comparabuntur yuia de appeita- s

liat), sed poluil,utdixi, propterea putari Corpus Deum tione sociantur.

dicere, quia non cst nibil, non est inanitas , non est
17. Ecclesiam esse in Iribtis, ctiam hicis. Tom. V .
corporis vel animx qualitas, scd ubique laiis, c l per
lib. de Exhorlat. castit. cap. 7. num. 40 et lib. de
locorum spatia nulla partilus, in sua lamcn natura
Pudic. cap. 2\.num. 191.
atqite substanlia immutabilitcr pcrmanct. Cerle ipse
Auctor salis se explicat. Sic enim I. adv. llermog.: Non male Tertull. lib. de Poenitent., c. 10, n. 60,
Vt concedam esse aliquid incorporate, de substanliis dixerat, utpotcante omnem haresim: in uno et attero
duntaxat; quum ipsa subslanlia corpus sil rei cujusque, Ecclesia est utpotc qui ibi alluderct ad illud (Matth. t

et lib. de Anima , cap. 7 , n. 96 : Nihil enim si non

t XVIII): Ubi sunt duo vel tres congregati in nomine
corpus. Item lib. de Carne Cbristi : Quum autem sit meo ibi sum in medio corum; quum pracmisisset paulo
t

habeal necesse est aliquid^ per quod est. Si habet atiquUt

prius : Dic Ecclesiae. Quod lamen de praefectis Eccle-
per quod esl hoc erit corpus ejus. Omne quod esi, Q siac Episcopis, non vero de iaicis iuterprelantur
t

corpus esl sui generis; nihit est incorporale, nisi quod velercs omnes, ipse qttoque eodem loco loquens de
non est. Denique lib. II adversus Marcionem: Nam sacerdotibus, quibus fiebat exomologesis. Prorsus
et dextram , inquit, el ocutos el pedes Dei tegimus, ne ctiam caibolicum est illud I. de Bapiism., cap* 6,
ideo tamen humaniscomparabuntur quia de appetlatione num. 47: Ubi tres id est Pater, et Filius, et Spiritus
t t t

eociantur. Quanta erit diversitas divini corporis el /m- Sanctus, ibi Ecclesia, quia tiium corpus est. Verum ad
tnani sub eisdem nominibus membrorum, ctc. Cxlcrum hajresim pertiuet, sicut etiam in Vita ejus adnotavi-
Deum incorporeum docenl caelcri Palrcs omnes, el mus, illud lib. de Exhort. caslit.: Sed et ubi lres Ec t

intcr hxreses collocant conirarium affirmare, sicuti cletia est, ticet laici. Unusquisque enim de fidesua vivit.
paiet ex Philaslrio, S. August., Epiphan., Theodoreto, Maxime quum iisdem fere verbis idipsum repetat 1.
Damasceno, Isidoro , Rhabano in Catalogis hajrctic dePudicit.; ex quo loco colligitur eo vcnisse etim de-
quum Audianorum sive Aiithropomorphilarutn faciunt mentiir, uti exislimaveril Ecctesiam fitisse in tribus,
mentioncm. nempe Montano; Prisca et Maximilla : qtio pertinet
quod ibi praeterea negai, Ecclesiam essenunwrum Epi-
16. De Dei ira. Tom. I. lib. de Tesiim. Anim. cap. 2.
. . . . . . . «... scoporum. Verum lale coutrarium deduximus Adnot.
nnm. 7. Tom. 111
A*
Advers. u
Marc. f I.
Itb.
r h
r f C
- cap.^ 26.
r ' num.
^ « 181.
, D

Iw. 2. cap.
n o s l r
C " 0 ' e n , , v e l « ip«> Terlulliauo
i s i , , , o c , , m

adbuc catholico, uli etiam adversus Magdeburgenses,

10. num. 94. tib. 4. cap. 15. num. 195 et cap. 31.
qui inde colligehanl Ecclesiam esse in paucis. Si quis
niwi. 507.
plura desidcret, pcrlegat libros, quotquot scripsit
Prima quidem facie vidctur Terttillianus Deo atlri- S. August. contra Donatistas, qui Scripturas lum Ve-
buere iram diclis locis, sed ubiquc fere vindictam, leris, tum Novi Tcstamenti undequaque coogcssif,
seu ultionem Dei interpretatur. Et vero id inculcace quibus constet non in uno solo lerrarum loco, utpote
eum oporttiit lolies, non solum contra Gcntes , sicuti Africa, Ecclesiam csse, sed loto orbc terrarum disper-
primo loco, sed maxime adv. Marciou. qui Deum as- sam, juxta et vaticinia Propbetarum et Apostolorum
serebat bonum duntaxat, non vero vindiccm aut judi- testimonia sole clariora : quo Lectorem remitlimus,
cent. Quo fit ut latissime adversus ilium disputet, ct ne hic prolixiores simus. Hoc unum addemus, ad
contrarium ex Scripluris ostendat, illis usus stibinde, eamdem ejus hacrcsim pertinere, quod ait tom. II, lib.
quae irce Dei, atque adeo vindictce mentionem faciunl, deCoron. milit., cap 4, num.V/ : An nonputas omni
maxirae 1. adv. Marc c. 25.26.27. et 28.1. II. c. 11. fideli licere concipere et constituere, duntaxat quod Deo
12. 13.14. 15 et 16. Est quidem locus unus ubi f congruat ?
 495 PARADOXA TERTULLIANI 196
A MeUtonem suorum propketam putatum ut ita taciie suc-
1 8 . De Ecstasi sm amentia, sive spiritn Prophetfco,
t

cessionem quamdara prophetkc tanquam verae insi-

Montani et insanarum Yatum Priscillae et Maximil-
nuaret. Denique Apollonius libro suo adversus Caia-
lae, ct similium. Tom. II. //6. de Virgin. veiand.
phrygas ( u t i legitur apud Euscb. ejusdem 1. c. 17)
e. 1. n. 1 2 . Tom. III. /. de Anima. e. 9 . n. 1 1 1 . c.
tcstatur Zoticum Episcopum Comanse, quum Pepu-
4 5 . n. 4 8 8 . c. 47. ti. 5 4 5 . lib. dc Resurrect. carn.
zam advenlasset, ibi Maximilla prophetare se simu-
c. 1 1 . n . 9 8 . ac c. uii. n. 4 3 6 . Adv. Marc. lib. IV.
lante, insanum in illa spiritum deprehendisse. Simi-
2 2 . mim. 3 2 5 et ft'6. V . cap. 8 , n«m. 1 3 5 «c 1 3 6 ,
liter Scrapion (ibidem c. 18.), Antiochenus Episcopus,
/t'6. mt* P J V X . C. 1. Mim. 7. 8 . ac 1 0 . e/ cap. 1 5 .
Bcalum Sotam in Anchialo voluisse Prfscilto dacmo-
num. 9 5 , ac cap. 3 0 . num. 1 8 3 . Denique in Fra*
ncm ejicere , sed veteratorios illos hypocritas neuti-
gmimls librorum eeptem de Ecttasi.
quam permisisse. Caeterum nihil pro Anclore facit,
Istam haeresim Terluiliano jam olim impegerunt quod lib. V, adv. Marc* Prophetandi jus etiam mulie-
S. Paciantts, S. Hieron. ct Nicephorus locis citatis ad rcs habere contendat, ex eo qttod 1. Cor. X I . Aposlo-
Fragmcnla librorumcjus De Ecstasi tom. IV, ubi ex
t
ltts Muiieri etiamjprophelanti velamen imponat: quia
eodem Ilieron. et Epiphan. oslendimus Ecslasin in Ada* non vcram prophetiam, sed mcntis amentiam fuisse
mo (Gen. II), fuisse profundum soporem rion mentis evi-
t
B
in insanis illis vatibus Priscilla et Maximilla jam pro-
ctionem, et ecstasin in Apostolis (Malth. XVIII ac Luc batum e s l : u l taceam quod illa impugnet ipse adhttc
IX) Petro Joanne, ac Jacobo neque amenliam fuissc,
t t
catholictts, lib. de Praescr. adv. haeret. X L I . m hscc
sed admirationis ecstasin, neque etiam cum prophe- verba: Ipsce mulieres hcereiicce quam procaces: quce
tia aiiquaconjunctam. Deinde ex Apostolo (ICor. X I V . audeant docere, contendcre, exorctsmos agere, curatio-
quaittumvis contrarium Auctor eliciat, addita perpe- nes repromiltere, forsilan et tinguere, sicut latius ibi
ram clausula : in ecsiasi conslare spiritum Propheta- deduximus, num. 260. 261.262. ac 263. ad L i b . de
rutn Prophelis subjectum esse, utpote quum (juxta Bapt. adv. Quintillam, etiam montanicae factionis foe-
Uieron. verba ibi citata, et Origen. Hom. 6. in Eze- minam, num. 2 . .
chiclcm) prophelia visio vocetur, quam adeo intelli- 19. Filium Dei Christum, semper visum ab homini-
gebant Propltelae, propterea Videnles appeiiali, non bus, in vcra , ctsi non nata carne. Tom. I. lib.
vcrout amentes invili loquebanlur, aut siue mente adv. Jud. cap. 9. n. 114.115. Tom. \U. Ub.deCarne
sonum dahant. Unde colligerc est revera amentiam Chrisli c. 6, n. 58. adv. Marc. lib. II. c. 27, n. 187.
fuisse, non Prophetiam in Montano et ejus pseudo-
t tib. III. cap. 6. num. 39, cap. 9. num. 65. lib. V. cap.
prophetissis, atque adeo Deo disponente faclum essc, Q 19, n. 296, lib. adv. Prax. cap. 14, n. 86. 87, cap.
ut vel hac appellalione sibi ipsi conlradiceret Auctor. 16, num. 96. 98.100. 101. et tom. IV. tib. V. adv.
Idipsum pulchre anteillos adversusMontanum deduxit Marc. carm. cap. 5. ntim. 8.
Apollinarius HierapoIitanusEpiscopusapud Euseb.lib. Non illud Paradoxum videlur, quod scribit Tertul-
5. cap.15. scribensillos spirilu quodam maligno abrep- lianus, Filium Dei, non Patrem, quoties id in Scri-
tos, derepente furoreet menlis insania (quam ecstasin pttiris legitur, visum vel auditum ab hominibus, nempe
vocabant) exagitatos, peregrinas quasdam voces fun- quum apparuit Adamo, Gen. III; Noe Gen. I X ; Abra- t

dcre, c l conlraquam Ecclesias consuetudo, cum tra- ham Gen.XII.XVII. XVIII; Loth Cen. X I X ; Agar
t t 9

ditione , tum successione anliquitus ab Aposlolorum Gen. X X U ; Jacob Gen. X X I X . X X X I I . XXXV.

9

leinporibus eousque derivata postulabat, prophetare et Moysi Exod. III et sequ. X X X I I ac X X X I I I .

t

sciiicet coepisse. Cilal ille (apud Euseb. c. seqq.) et quum id dcsumpserit adverbum fere exS.Justino
Miltiadis iibrum adversus eumdem, in quo ostendit, Mart., Dialogo adv. Tryphonera,et partimexS. Iren.
minime credi oportere, quemquam Prophelam furore lib. 111. cap. 6 ac lib. IV. cap. 23. et eossequanlur
percilum prophelare solere. Neque enim (uli ex ilio Novatianus lib. de Trinit. cap. 25. 26. 27, B . Cyprian.
citat) quemquam Veleris aut Novi Testamenti Pro- iih. II. Testim. adv. Jud. cap. 5 et 6 , ex tis locis com-
phetam allegare poterunt, qui insano spiritu (per D probantes, Christum non hominem solum aut ange-
ecsttisin) ad hunc modum fuerint aliquando exngitali. lum , sed ei Deum fuisse appcllatum : nec aliter S.
Neque de Agabo, neque de Juda, neque de Sila, ne- Ambr. Praefat. in Lucara, S. Epiph. in Ancoratu,
que de Philippi filiabus (Act. X I . 15. 21.) nequc de Prudenlius adv. Anthropomorphitas, et Arnob. in
Ammia ex Philadelphia, neque de Quadrato (cujus Psal. CIV. Quo videntur adducli tum vcrbis illis Deum
meminit Uier. Catal. Script. Eccles.), neque de aliis Patrcm ( sicnt legit Auctor) nemo videbit unquam, et
qnibusvis praelerea, quod vesano ipsorum more illa ex vivet. Exod.XXXHI. ac similibus, Joan. VI non qtiia
parte aliqttando prophetaverint, omnino gioriari po- Pafrem quis vidit, nisi qui a Deo est: c l e contrario
tcrunt. Quorum homina propterea sese recensuisse illis Chrisli,Joan. VIII. Abrahamcxsutiavit ut videretdiem
postmodutn indicat, quod jactitarent, mulieres illas meurn, vidit et gavisus est. Quanquam inlerim S. A u -
Montani illis omnihus in prophetiae munus proximc gust. Ub. 111. advers. Maxim. cap. 26. et lib. II de
successisse, non aliter atque (teste Hieron. loco jam Trinit. cap. 10.11.12.13. 14.15.16 ac 17, maluerit
citato) in libris seplem de Ecstasi, quorujit septimura assercre, Deum Palrera et totam Trinitatem visum di-
scripsil advcrsus Apollonium Tertullianus, in confir- ctis locis per subjcctas creaturas, ut ne consentiret
mationem ejusdem jiiarum pseudoprophetiac scripsit, Maximino Arriano, cui non suflectt dictas apparitio-
197 CUM ANTIDOtO PAMELII. i98
nes dc Chrislo inlerprelari, sed inde colligere nite- A incommoda fugce caro miiitat; si et carcer prceveniat y

balur Christum per divinitatis suae subslanliam visibus est in itla paupertate tucis, palientia mundi. Quid ,
humanis apparuisse , a qua lucrcsi procul certeabfuit quod cx dicti libri cap. i i , videtur potissimtim fugam
Auctor, quantumlibet eam quidem illi impingant. At improbare. Prceposilorum Ecclesrte, ulpote quibue
illud Par:»doxum ej>t, et Tertulliano peculiare quod (etiam juxta S. Alhanas. Epist. ad Dracontium, et
aiiquot locis dicat, vi&um Christum in carne vera, et locum citalum S. August.) fugere non lieet, nisi grege
solida, etsinon nata, idque zelo non secundum scien- fugienle, aut Prapositum non desiderante, id cst, non
tiaro, uti tanto magis probaret, adversus Marcionem, indigente ejus opcra ; quum personalis cst, til sic lo-
aliosquc ejus asseclas, camem Christi, quam postea qtiamur, Episcoporum aui Pastorum perseculio? Quo
ex virgine accepit non phantasticam fuisse, sed ve-
% casu ctiam iilis fugere licere , el niullorum exemplis,
ram ac solidam , si jam olim anle in carue vera visus et ex Scripluris lale deducit S. Alhanas. dicta sua
diceretur. Aiioqni certe lih. contra Praxean. 8. Jus- Apolog. ad quam Lectorem , nc hic prolixiores simus,
ttni Mart. scntenliam scculus, qui eas apparitiones remittimus. Neqtte quidquam pro Auclore facit, quod
figuratas fuiaso affirmal, seipsum expiicat: Dicimus invitet Christus ad passionem contrariam fugce. Qui me
enim (inquil priori loco) et Filinrh suo nontine eatenus confusus fuerit, el ego confundar eum, (Uarc. VI) quan-
invisibilem (quod lamen negabat Maximinus) qua ^ tumvis Scorp. advers. Gnoslicos inde colligerc v i -
sermo; visibiiem autem fnisse ante carnem eo modo quodeatur Martyria prcecepta esse: quia oeque proeceptum
dicit ad Aaron et Mariam (Num. X I I . ) : Et si fuerit esse Tertuliianus agnoscit illud : Quum cceperint per-
prophetes in vobis , in visione cognoscar illi, el in som- zequi vos, fugite de civitale in civitatem : quia neulrum
nio loquar itli. Et postallegata verba illa Exod. III: praeceptum vidctur, nisi secundum personas, tempora
Os ad os loquar illi in specie, subjungit: Igitur quum et causas, hoc quidcm tempore persccutionis oh l i -
Moysi tervat conspectum suum et colloquium facie ud dem Christi, iis quibus per animarnm curam abesse
faciem in futurum (nam hoc postea adimptetum esl in licet: iiiud vero, si apprehensi fuerimus, vel in ipsa
monlis secessu, sicut legimus in Evangetio, Luc. IX. vi- fuga. Praeterquam etiam quod utrunvque apud Matih.
eum cum ilto Moysen coitoquentem) apparet retro sem- eodcm capite contineatur, oportet sanam accipiat i n -
per in speculo , et amigmatc el visione et somno Deum, terpretalionem, nc sibi Evangelista contrarius v i -
%

id esi Fitium Dei, visum lam prophetis el Palriarchis, deatur. ,

quam et ipsi adhuc Moysi. Nec absimiiitcr loco poste-
r i o r i : Ipse enim el ad humana semper colloquia descen-
dil , ab Adam usque ad Palriarchas et Prophelas, in Q
visione, in somno, in speculo, in cenigmate. Caelerura
S . Augusliuo locis jam citalis niagis placet, ut dictis
visionibus Chrislus quidem fuerit liguratus, sed per
angelos figura duntaxat Deum apparuisse, id pro-
bans ex Scripluris, Osee X I I , ubi angetum fuisse dici- daeis, Graecis et Latinis excmplaribus: alque hinc
tur, qui cum Jacob colluctatus est, et llebr. XIII, quuin
dicuntur quidam nescientes angeios recepisse hospi-
tio. Quibus adjiccre l i c c l , quod Deum, qiiem sibi in Certe pluribus id improhare superfluum foret, quum
rubo et in Siua apparuisse Moses dixit, hunc ipsum
S . Stephanus, Act. VII. angelum fuisse testatur.
2 0 . De Fuga in persecutione non licita. Tom. IL tib. I
ad Uxor. cap. 5. n. 17. lib. deCor. milit. cap. 1.
{ ftum. 18. et tom. V . libro integro ejus argumenli.
Hune Terlulliani crrorem, quem late deduc.it lib. jy adeo tolidem qnol antea. Idpropterea interpretantur
de Fuga iu persecutione, conscripto juxta S. ilieron.
Sophrou. etNicepbor. adv. Ecclesiam, tam late con-
fulavimus noslris in illum Adnotationibus, ul non
mullis hic sil opus. Yide ibidem, quod ad calcem ar-
gumenli subjccimus, antidotum cx ipsoauctore adhuc
catholico, tom. II. lib. dePatienl. cap. 13. num. 88.
S. Cypriani locis aliquot; S. Alhanasii Apologia pro
sua fuga , et S. August. Epist. 180. ad Honoratum :
quibus etiam ad singula pene argumenla conlraria
respondimus: maxime cap. 4. num. 33. cap. 5. num.
39. cap. 6, num. 43. fl ac 49, cap. 7. num. 54, cap.
8. n . 55. 57 ac 58, cap. 9. num. 60. et cap. 18.
fium. 75. Verba Aucloris citata sunl isla : Carnis pa-
tientia in persecutionibus prcelialur. Si (uga urgeat,
21. De Job,quod filiis ei non restitulis, vohintariam
orbitalem sit passus. Tom. II, lib. de Paiient. cap.
14, num. 98.
ln exemplaribus libri Job, quae viderat Tertullia-
nus, desideratum fuisse videtur, quod de filiis septem
el filiabus tribus ei reslilulis legilur in Hebraeis, Chal-
faclum opinor, uti peculiare islud, quod apud nemi-
nem Vetertun repcrire polui, Paradoxon sit secutus.
ejusdem fere aetatis Origenes, Homil. 6 i n Ezechiel.
illud legisse se signilicet, et post ettm Palres omues,
tam veteres, quam mediae actatis, et recenliores. Qui-
bus Auctor consenlirct, si duntaxal dixisset, Job reti-
qua quce amiserat, redupiicata possedisse, exceplis fi-
tiis, uipote quos sepiem dunlaxat recepit , atque
Philippus Presbyter, S. Gregorius Papa, Beda, et
Rupei tus Comment. in Job, quod septem priores filii
adhuc vivere censerentur apud Deum.
22. De Maria Yirgine, quod communi lege patefacti
corporis Christum peperit. Tom. III. lib. de Carne
Christi, cap. 4. num. 31 ,cap. 20. num. 155, cap.
r
23. num. 174 ac 175. Advers. Marc. tib. III. cap. 11.
num. 78, lib. IV. cap. 21. mtm. 311, et ub. V .
cap. 19. num. 304.
Tale quid TertuIIianum scripsisse satis manifeslum
est, sicut etiam Origenem, hom. 14 in Lucam, et S.
Ambros. in eumdem. Verum possunt intelligi, juxla
quod interpretatur S. Thoraas Aquiuas alicuhi, de U l i
 190 PARADOXA TERTIJLLIANI 200
patcfactione uleri,quac claustrn virginitntis non vio- A mater Jacobi MXnoris, et Joscph, cl Judae, qnos in
laverit.sicuti cliam nos adnolavimus ad illud Ltic. II, Evangelio fratres Domini Icgimus appellatos ; fratres
pro se citalum ab Auctore : Omuc masculinum ada- enim consobrinos d i c i , omuisScripttira demonslrat.
periens vulvam, ad dicl. lib. dc Carue Cbristi ntim. Cbi alludil tum ad Scripluras de Loth Iratre Abrabae,
175 , adductis ad hoc tcstimoniis Gracci cujusdam in- Gen. XIII, tum ad Mallh. c.XVII uhi jtixta crucem ad-
t^rpretis, ct S. Hicron. qui agnoscunl Christum non- siitissc dicitttr Maria Jacobi, et Jose seu Joseph ma-
dum aperlam vulvam virginalcm aperuisse supcrnn- l c r : quod de matre Domini non posse inleliigi recte
turaliter, et clausulam natttraliter scrvassc, jnxta adnolavit Eulbymius. Coctcrum vide defiiiitionem Ec-
Ezcchielis valicinium, de porta Oricnlali cSausa, per clesiaslicam hac de re apud S. Fulgenlium, lib. de
quam solus PonliTcx egrcditur , qu;c nibilominus Fide ad Pelrum inler opera B . Augustini.
sempcr clausa permancl. Quo pertinet etiam S. A m -
21. De miile annis post resurreclioncm corporum.
bros. comparatio, Episl. 81 ubi scribit, Christum sic
Lib. de Resurr. carn. cap. 2 5 , num. 203. advers.
exisse de utero Virginis, sicut aquac fluxcrtinl de
Marc. tib. I. cap. 29. nu. 203. lib. III. cap. 24. ».
pelra , denique ilhid Aucloris loco secundo citalo
191 et seq. lib. IV. cap. 29. tiiim. 471. et tom. IV,
dicti l i b r i : Quid fuerit novitatis in Chrhlo ex Virgine
in Fragment. libri de Spe fideiium.
nascendi palam est, scilicet hoc solummodo quod ex B
virgine ; significans ibidcm, et aliis locis hic citatis, Quid Terlullianus hac de re senserit, satis arbitror
se illud tisque adco ursissc, ut verum probarct par- deduxisse me t. IV ad Fragmcnta lib. dc Spe ndelium,
tum Christi ex Virgine^ contra Marcionem , qui phan- ex ipsis ejus verbis, ucmpe, in terra quidem regnum
tasticum diccbat. Postmodum interim, uhi satis /uit Christi nobis repromissum ante ccetum post primam re-
ea haeresis confutata, malueritnt Patrcs deflnire, V i r - surrectionem, sed tamen ila , ut in eo reficiantur sancti
ginem Deiparam clauso utero incorruptihiiiler pcpe- omnium spiritalium bonorum copia. Qttam etsi erro-
risse. neam, utcumque tolerabiicm lamen fatelur B . A u -
gust., 1. X X d e Civit. Dei, quantum opinor, quod eam
23. De Maria virgine semel nuptura postpartum.
ctiam sit reperire apud S. Ircnaeum, l . V . de haeres.,
Tom. II. tib. de Vetand. virg. c. 6. n. 48. Tom. III.
c. 32.33. 34. 35 ac S. Justinum Marlyrem , Dialogo
iib. de Carne Chrisli c. 23. n. 174. et tom. V. lib. adv. Tryphonem ct Mclilonem, qni in hoc sunt imi-
de Monog. cap. 8. nu. 55. tati, vel S. Hier. auctore, Papiam. Quibtis assentiun-
Satis quidem obscurc in hanc haercsim impingere lur etiam Apoliinarius, qui frustra libros Dionysii
videtur Auctor, ita ut aliquo modo sanum sensum Alexandrini contra Nepotem nisus fuil impugnare ;
possint ejus verba recipcre ; verum quandoquidcm S. Lactant. I, II, c. 13 ac I.VII, c. 21 ;Victorinus in Apo-
Jlieronym., quum illttmprose citassethacrelicus Hel- calypsin, antcquam a S. Hieron. cmcndarclur; et, co-
vidius, non ncgct iilum tale quid scripsisse, neque deui tcste, Severus in Gallo Dialogo de Vita S. Mar-
ego ah e*a ipsum excusandum putavi. Respondere lini. Quanqttam etiam illis impuiet (uli et Tertui-
sufficcret i d , quod B. Hieron. de TertuIIi.mo : Non liano, sed, quatiium apparct, non recie) Gennad.
aliud dico, quam homincm Ecclcsine non fuisse. Ve- lib. dc Dogmat. Eccles., poius et cibi deliciis fruitu-
rum quia scduclum fuisse vcrisimiie est iisdem, qui- rossanctos. Alioqui ccrle, longe diversam patetfuisse
bus Helvidiuiii, Evangehstarum verbis, Matth. XII. Ccriulbi,Mnrci acNepotis haeresim, de qttibus ipse ibi-
L u c . V n i . Joan.Vll. defratribus Domini, quosvere fra- dem,et Euseb., I. III. c.22 ac I. V i l . c.20. posteum,
tres, uti el vere malrem fuisse Christi, jam dict. lib. et Nicephorus alieubi, aliorumque Chiliastarum seu
de Carne Christi cap. 7. num. 67 asserit, uti carnis Milliariorum ,adversum quos agit S. Epiph., haer. 76.
Christi veritatem tanto comprobarel magis, aliquid Utpole qui (sicuti el hodierni quidam Anabaptislae )
de ejus phrasis intelleclu adjiciendum est. Origenes, in illo eliam nuptiarum copulam , iino Cerinlhus et
Hilarius, Eutbymiiis, et Theopbyl. in Maltbaeum, Marcus omnia Jibidinum genera exspcctabant, et uti
Euseb. lib. II. hist. Eccl. c. 1. S. Epiphan. lib. III. jy S. Hier. asseril, jtixla Judaeorum Zz\ntpwu< circum-
Panarii adversus Antidicomarianilas, S. Ambros. et cisiouis injuriam , instaurationem lempli, taurorum
CEcum. in Comm. c. 2 ad Galat., fratres Domtni pu- et arielum viclimas, otium Sabbati, et cunctarum
tant appellari filios Joseph ex Maria Clcopboc fratris gculium servilutem, atque adco bella , excrcitus,
sui vidua, ex qua libcros sex sustulcril, ulpote Jaco- triumphos, supcralorum neces, mortemque ccntena-
hum Joseph, Simouem , Jtidam et fralres ejus. Idquc rii peccatoris. Porro quum omnibus iis imposuerit
(vel lestc Origene) juxla Evangelum quod Pelri atit iilud Apocalypseos S. Joannis Apostoli (nam illi ad-
Jacobi titulum habebat.Vcrum reclius S. Hieron., in scribunt omnes ilii) c. X X , Ha?c est resurrectio prima
f

Comm. Quidam fratres Domini de alia uxore Joscph beatuscstsanclus, qui habcl partem in rcsurrectione
filios suspicanlur, sequentes dcliramctiia apocrypho- prima, in his eruut sacerdotcs Domini et Christi, et
rum, et a quadam Escha muliercuia coiifingcntes. Nos regnabunt cum illo mille annis, de ejus loci inteilectu
autem, inquit, sicut in libro, quem adveYsus Helvi- aliquid hic adjicicndum est.B. ilier. Pracf. inl.XVIII.
dium scripsimus, continetur, fratres Domini, non fi- Isai., Apocalypsin, non juxta litteram, sicuti a J u -
lios Joscph, sed consobrinos Sal valoris, inielliginius, daizantibus, sed spiritaliter, ut scripla est, edisseren-
Mariaj liberos materlerae Domini, quae esse dicitur dam dicit, quod ipsum diserlis verbis facit Coram.
Mi CK\[ ANTIDOTO PAMELH. 202
MS. Viciorini in Apoca se eniendato, Dionysium opi- A quia loqui Chrislum de hac vila non ilia futura post
f

nor Alexandrinum secutus, dictis advers. Nepoiem* rcsurrectionem, inititim ejus Cbristi sermonis mani-
librisS. August. apertius lib. deCivit. pci II. c. 7.8. festum facil: Ideo dico vobis: Notite curam agere animce
9. prhnam resurrectionem inlerpretatur animarum re- de victu et corpori de vestilu. Ca?terum parlim ex Pia-
sarrectionem, etiam in Scripturis agnitam, secundam lone Dialog. de Rep. et in Phaedro, desumptum hunc
corporum , et miiie annos, aut lempus gratiae , quae Millenariorura errorem, annotavimus ad I. de Ahima
rciuaoebit ad saecuii finem, eo loquendi geuere, quo c. 30. n. 376. uhi quum pro fahulis habeat Auctor,
pars sjgoificatur a loto, aut pro annis omnibus bujus mirum est quod poslea in cumdcm impegerit: sed,
sarculi, ut perfccto numero notelur ipsa teinporis ple- stcuti satis deducit S. Hieron. Papiam, Melitonem,
nitudo. Quem sequuntur Ambrosio adscriptus Com- ct alios supradictos Auctores,et raaxime S. Iraeneum
raenlarius, Primasius, Andreas, ac Beda Comm. in secutus est.
Apocalypsin. Neque etiam pro illis facit quod legitur
ApK.XXl.deCmtate Jerirsalem descendente in terram 25. De Nuptiis secundis damnatis lanquam stupris.
Dovam. Quia ipse Apostolus Joannes indicat se loqui Tom. II. lib. I. ad Uxor. cap. i. num. I I . et lib. de
dc Jerusaiero non lerrena , quum addii : Et tcmplum Veland. Virgin. cap. 10. num. 84. ac cap. ii.
DOD vidi in ea (quod tamen aliqui ipsorum, uli supra- I nnm. 98. Tom. IU. lib. adv. tiermog. cap. ii.
diclum est, etiam restitutum iri sentiebant): Doroi- num. 7. Lib. de Resur. carn. cap. 8. num. 82. ac
nusenira Deus omnipotens templum illius estetagnus. tib. adv. Marc. cap. 15. num. 245. denique tom. V .
Proiode de Ecclesia rectius Palres alii interpretaulur, integris libris de Exhort. castit. et de Monogamia, ac
tt mililante in hoc saeculo, cujus fundamenia duode- tib. de Pudic. cap. 1. num. 15.
cin Apostoli, et in C O B U S postmodum regnanle. Sic- tn hanc haeresim Montanisticam paulalim dclapsus
uli etiam illud Gal. IV. de Jerusatem itbcrst, tfum e$t cst Tertullianus. Primum, castilatis araore, librum
meler noetra ; ubi repugnantia est in ipso adjecto : scripsit ad Ihorem de unis nuptiis, in quo quidem ab
qua sursum esl, qucc eliam cst iu ilio Pbilipp. III. illis dehortatur, sed tanquam stupra non iinprobat:
%^irvjfM mstrum in eeelis est, proinde non iu terris, imoquum lib. II. ad Uxor. si nubere vclint, saitem
ul mirum sit baec pro dicta senlenlia ab Auctore no- in Domino nubere debere id esi, Christiano, late dedu-
%

*lro cilari. Magis videbautur pro iiio militare quae cit; non omnino tunc dainnasse videtur sccundas
habentur Isai. L X V . et LXVT. ac Hierem. X V I . ac nuptias. Quanquam inlerim omni errore non careant
XXXI. denique Ezecbiei. X X . X X V I I . XXVIII. de hi libri duo. lmprimis quum 1.1. c. 1. n. 11. secun-
re$titutione Judccas (ad quae his tanlum vcrbis, dasnuptiasconfusionem, etcap. 4. n. 25. conlumeliam 9

Auctor alludil), quae uomitiatim cilantur, partim a J

et c. 5. n. 34. detestabiles, et aiibi quoque spurcas,
fcncto Irenaeo, partim a sancto Juslino martyre; el, dedecus voluptuosum appellat, quales sunt etiam
Terum pulclire in Commentariis sitis Hieronymus alle- loci illi jam citati iib. de veland. Virgin. De secundis
goricede Ecciesia Christum confitente, ejusque myste- enim nuptiis, his locis locutum fuisse, non de primis ,
riisilla omnia inlerpretatur, uhiqueirridens mille anno- vel haec S. Augtist. I. I. de bono viduilatis convin-
rum illas fabulas, quo leclorem compendii gratia r e - ciunt, quac etiam antidoti ioco hic aflerunt : Non
miiUrous.Facilior esl responsio ad Scripturas Geu. XIII. quia, inquit, innuplnrum bonum Itonestum dixit
ac XV. qtias (Irenaeum imitatus) pro se citat Auclor, Apostolus, ideo putare debemus lurpe esse vmculum
dt prhna et secunda promissione Abrahce sentini faela, conjugale, alioquin etiam primasnuptiascondemnabi-
prius in muttiludinem arence, deinde ad instar quoque mus, quas ncc Catapbrygas nec Novatiani, nec diser-
Pettarum, quasi lerrence et ccelestis dispositionis auspi-
lissimus eorum adstipulator Teriullianus, turpcs
cia, quia primam promissionem iinplelam constat mtil- ausus est dicere. Deinceps 1. adv. Hermog. errorem
tiplicatione filiorum Israei iu lerra Cbaiiamcorum , stium magis aperit bis verbis : Legem Dei in tibidinem
sive Palestina : secundam vero iiiterpretatur Aposto- defendi, ac, totus adulter, el prcedicalionis et carnis;
lus Paulusdegenlium Ecciesia, Rom. I X . et Gui. 111. J J nubentium contagio (oetet. Denique libris dc Exhorla-
qno uiodo etiam utramquehaiicpromissionemdistinxit tione caslit. et dc Monog. Monlanum seculus, non
Uuabanus noster Commcnt. in Gcnes. nec minus faci- solum siupra et adutieria et mcechiam appellat secun-
lisad iliud Gehes.XXVH. ubiad Jacoh. cujus figuram das nuplias : sed etiam variis argiimentis id probare
Cbristianos ex geutihus gestare novimus, prima pro- nitilur; sed frustra, siculi ex ahlidoto Annolationum
missio est ccelestis roris , sccunda lerrce opimitaiU, noslrarum in utrutnque, leclori pcrspicuum essepo-
quia iilam benedtctionem Unquam terrenara interpre- terit, quo, ne hic prolixiores simus, lcctorem remit-
lalar vel ipse Jacob verbis suis ad Esau postraoduin pro- timus. Uhi subinde pro calbolica de nupiiis secundis
latis, ubi dixit: Frumeulo , et vino, et oleo, slabilivi nonprohibitis senlentia , citavimus B . Ilicr. Epist. de
eura: et, si allegoricas veiimus accipere , Procopius Monogam, ad Ageruchiam, vulg. Gerontiam, de V i -
iu Comment. de coeiesti rure interpretatur, qui instil- duitatc ad Salvinum ac ad Pammachium, S. Aug. I.
Utor piorum animis , et de terrae pinguedinilius , de bono Viduilatis, ac I. II. conlra adv. Icgis c l Pro-
quas habet accipierfs seraen, idque ceniupliciier pbelarum, S. Epiphan. adv. Monlanum hncres. 59.
rcddens. Denique facilliraa ad iliud Luc. XII. Quai- et adv. Calbaros, et Commentarios veleruni super
titi primum regnum Dei, et teliqua adjicienlur vobis : Epistolas Pauii Rom. VII. 1. Cor. 7.et 1. Cor.V. Qui-
(Sept.)
TERTULLIAM. I
203 PARADOXA TERTULLIANI 204
bus licebit addere el iilud B . Hieron. 54. Epist. ad A paenilentiara omnem tolterent Moniauus c l cjus sec-
Marcel. (qui alioqui videtur subinde iis iniquior), tatores Catapbryges (vel B. Hieronymo tesle Epist.
pro secundis nuptiis : Nos secundas nuptias non tam non semel citata ad Marcellam, e l S . Paciano Tract.
appetimos quam concedimus, Paulo jubente, ut adversus Novatianos), in hoc ab iis dissentil Tertul -
viduac adolescenluiae nubant, illi (ncmpe Moutani lianus, quod solit moechis eamnegandam senserit,
seclatores).in lanlum putant scelerata conjugia ite- foriassis primum seductus ab illis stiae actatis Episco-
rata, ut quicumque hoc fecerit adulter habeatur. pis, qui, S. Cypriano teste lib. dc Lapsis, dandam
ltem illud in Epist. ad Titum etiam a nobis aiibi moechis poenitenliam non pularunt. Vemm praeter-
citatum : Scripsit et Terluiiianus librum de Monoga- quam qiupd ex Scripturis ille ibidem contrariam sen-
mia haereticum , quem Apostolo contraire, nemo qui tenliam comprobct, de omnium peccatorum vcni:c
Aposlolum iegerit, ignorabit. Item iilud S. August. potestate in Ecclesia, Auctor adhuc catholicus
haer. 126. iib. de Haeres. : Ideo Tertullianus factus Tom. II. lib. de Pcenitentia, quem ibidem ille imi-
h&reticus, quia transiens ad Galaphrygas, quos anle lalur disertis verbis : Pcenitentiam de omnibus delictis
destruxerat, coepit etiam secundas nupiias contra necessariant dedticit. Atque hoc est, quod dicil libro
apostoiicam doctrinam tanquam stupra damnare. de Pudicit. cap. 1. num. 9. adversus mece quoque
26. De Paraclcto Monlano. Tom. 11. Lib. de veland. B sententiar relro penes iltos secietatem , et haud absimi-
Vfnr. cap. 1. num. 6. Tom. III. /. de Anima, c. 51. liler verbis etiam alibi non semel citatis S. Pacianus
num. 613. ac 58. num. 652. Lib. de Resurr. carn. ad Novatianos verba faciens : Terlullianus post hccre-
cap. 11. num. 98. et cap. utt. num. ult. Adv. Marc. sim vester est, nam multa inde sumpsistis. Ipsum
lib. I. cap. 29. num. 203. ac iib. V . cap. 15. num. Epislola sua, et ea quam calbolicus edidit, audies
247. el lib. adv. Prax. cap. 1. num. 41. cap. 2. confiteiitem : poese Ecclesiam peccata dimitlere. Itcm
num. 22. cap. 8. num. 59. cap. 13. n. 78. Tom. V . et S. Hicronymus dnm didt Tertuilianum in libro
tib. de Monogamia, cap. 2. iniegro, et non semel in quem de pudicitia adversus Poenitentiam scripsit,
aliis tibris sequ. de Fuga in perseculiane, de Jeju- sententiam velerem nova opinionedissolvisse, in hoc
niis el Pudkitia. secutum insanas et biaiphcmas foeminas suas. Quibus
addere iicebil iectori scriptajlla veternm omnia de
Adversus hanc haeresim longe absurdissimam suf •
Posnitentia, quorum a nobis facla cst mentio. Tom. II.
iicere possunt ipsa Tertulliani verba Snte haeresim,
dict. lib. de Pcenitcnt. cap. 1. et quae a nobis dicla
1. de Praescript. adv. baeret. cap. 52. hatresi 21.
n. 327. ubi btasphemiam appelbt, eoram qtn Cata- siint, tnm ad ilium librum, lum ad aiterum illum de
phrgges dicebantur, hcereticorum, quia in Apostotis C Pud. ubi ad singula Auctoris in contraritim argumenta
qxddem dicebant Sprritum Sanclum fuissc, Paracletum pierumqne ex Paciano respondimus, adducta ad id
nou fuisse, el quia dicebant Paracletum in Montano praeterea Scriptirrarum aliquot explicatione srcpe ex
plura dizisse, quamChristum in Evangelium protulisse. ipso Tertuiliano. Cttavimus etiam ad cap 9. num. 72
Et tamen miser, forte ab illis seduclus, quod secun- et 73. S. Hieron. Epist. ad Daraas. de duobns filiis,
das nuptias delestarentur, lot locis jam cilalis Para- ubi ex professo contra Auctorem agit, et inter ctc-
cletum vocat Montanum, et sobinde verba illius Para- tera ctiam defendit, publicanos fuisse, non ethnicos,
cieti tituio citat. Imo detorqnet ad suam hanc quod iile volebat, 9ed Jttdreos, Idque exemplis,
haeresim illud Joan. 16 :Adltuc mnlta habeo loqni Mattb. ex circnmcisione Apostoli, publicanorum a
vobis; sed non potesiis portare modo. Cum veneril Joanne baptisatorum, et pnWicani orantis in teraplo,
ille Spiritus veritatis docebit vos omnem veritatem , et L u c V . VII. acXVIIL qui si etbnici fuissent, cum illis
t

quce ventura sunt annuntiabit vobh. Quod ipsum tamen Cbristus non habuissel conviviuin, ne Fegem solve-
catholtce interprelatwr dicto lib. de Praescript. adv. ret, neque hic in templum admissns fuissel. E l vcro
liaeret! c. 8. n. 62. de Aposloiis loquens : Conse- quoties id in Christo denotabant, quod cum publicnnis
cuturi mox Spiritum Sanctnm Parecletum, qui iltos coeftim communicaret, fere simul conjunguntur pec-
dedneiurue esset in omnem veritatem, et rursum :D catores et puMieani: atque adeo quod cum eihnicis
nationibus destinati Apostoti, ipsi quoque doctorem convivaretur, non reprehendebatur, sed quia cum
conseeuluri erant Paracletum. Ubi pro eisdera habet, peccatoribus. Quo pcrtinet Pharisaei murmuratio,
Spkilum Sanctum, et Parecletum, qnum perperam illi L u c . V I I . dePeccalrice fcemina, in qua pamitentiam
distinguerent (uti vel ex ipso Terlu4Ham> dictum est) agnoscit et veniam ipse Terlul. lib. IV. adv. Marc.
Spiritum sanctum, et Paraeletum : et iHud ipse con- cap. 18 num. 265. quam tamen ethnicam, nusquam
textus Evangelistic convincat, atqtte adeo src locum Auctor audel dicere, quia ejus castellum Hierosolymis
iilum inlerpretaniur veteres omnes, ex professo vero vicinum fuisse constat, Joan. X I . Neque pro auctore
adv. hanc hceresim S. Aug. tractatibus tribus fn quidquam facit iliud : Non erit vectigal pendens ex
Evangelium Joannis : quo lectorem compendir gratia fitiislsrael,: quia, etiamsi non deberentpendere vec-
rcmittimus. tigal, anteqoam, Deo sic disponente, Romanis sub-
jecti essent; quanquam odiosum fuisse publicanorum
27. De Pceniteniia moechis neganda. Tom. V . integro
exercitium salis constet et infame, tamen sine pec-
libro de Pudicitia. cato etiam potuisse exerceri, videtur e\ illis Joannis
Sicut in Vita Auctoris annoiavimus, quum omnino Baptistac ad iilos verbis ( Luc. III.) : Nibil amplius
 205 CUM ANTIDOTO PAMELII. 266
quam constilutura cst vobis & c i 4 i s , sive uti ex A die Dominico Paukm Apostolum, et cum eo cre-
Craeco vertitur, exigatis. De caeteris dictas Annoia- deaies fecisse legimus; item jejunia illa strictissima
twncs nostras constilat studiosus Lector. priscorum monacnorum, tam ab iUo quam a Theodo*
28. De Psychicis, quo nonvine Cathofkh cahvfnniam reto et Niccphoro late desoripta. Veruro hoc pro
fecil. Tom. III. Ade. Marc. Hb.lV. c. 22. nvm. 325. hacresi in Montanistig damnatiun est, quod necessita-
« d w r t . Prax. cap. I . num. 17? Tom. V . Ub. 4e tem observandi has Quadragesimas, seu tres, sen
Monogam. cap.i. tram. 4 f/5. arcap. 11. num. 86. duas usque adeo urgerenl, ut vel eo nomine catbo-
87. 8 8 . et cap. 16. ira. 120. ttb. de Jejun. adv. licos Psyclucorum, id est, sicuti jamdiclum est,
Psgchicos integro, et lib. de Pudicitia, cap~ 1. auimatium hominuni appeliatione calumniarentur,
mnn. 8. cap. 6. mtm. 47. cajr. 10. rrnm. 65. et quod secum eas observare noilent. Atque boc' esj
cap. ±\. num. 190. quod Epist. 54. ad Marceii. adv. Montauum urgct
S. Hieron. Nos (inquit) unaui Quadragesimara, secun-
Psyclticos, animales intclligi, salis comprobavirous, dum tradiiionCm Aposudorui», tempore nobis con-
vel ex Aposl. I. Cor. II. ad iniiium lih. de Jejun. gruo jejunamus, ilii tres in anno faciunt Quadrage-
adrers. Psychicos. num. 2; quod nomen jara in hajre- simas^ quasi tres passi sint Salvatores, non quod e i
sin l a p s u s , cathohcis iuipiugit, suos Montanistas e 8 per totum armum, excepta Pentecoste, jejunare non
conlrarjo spiriiales, qtiod spiritura Paraclctum Mon- iiceal, sed quod aiiud sil, necesskate, aliud voluntale
tanum sequcrentur, nuncupans; iilis caluniniam fa- munns oflerre. ilinc et Eusebius (juxta einendaftiorem
ciens quasi prorsus animales, passiviiatem, id cst* ex Cracco translationem, antea corruptam a quibus-
IkcntUun vitae seqiierenlyr, utpote ad sccundas dam, uti in universum Jejunia Ecclesiastica lan-
nuptias iranseunles, martyria fuga «vitantes, et jeju- quam Montanica damnarent) iib. V . Eccl. bist.
nia Montanistica improbantes. Verum roiser non cap.'17.Theodor. haeret. fabuJ. lib. IH. dc Montauis-
animadvertit, Montanura animaicm vitam gessisso,- Us, et Nicephorus lih. IV. bist. Eccl. c. 22. Moulanura
utpote quom scona essenl Prisciila et Miximilla t novas Jejuniorum iegcs praeter Eccle&iae conSuefudi-
quae, reliclis maritis, Montanum sequebatilnr,eleariun nera iniruduxisse et s.inxisse scribunt.
asseclx marlyria Chrislo ncgato evaserint; et si qttid
passi sint, oh latroeiiiia ante aeta id loleraverint; 30. De Rcpudfo clrrisliams licito, ita ut aHeram
denique etsi tres Quadragesimas (de que mox latius) dircairt, adolrerri caussa. Tom. II. lib. M. ad fJecor.
cclebrarent, tameu rchquo anni lempore genio indul- cap.i.mmuA. Tom.Ul. Hb.l\. adv.M<trc. cap. 54.
mm. 557.
gebaot. Neque tanten novum id haereticis, ut catho-
« •
hcos Psychicprum noraiue appeliarint, scque spiri-
Videtur quidem prima facic tale quid Tcrlullianus
tuales; nam idipsum ridet auctor in Valentinianis
senlire, quum divorlium coraparat excessui mariti, uti
lib. contra Valent. c 29 el 30. S. lrenaeum secutus :
raagis probet posthunc non licere alteri nubere,
quod post hos eliam scripsit B . Epiphan. 1. de Haeres.
sicuti non licet post divortittm nisi adullcrii caussa.
29. De {Juadragesimis duabus. Tom.V. tib. de Jejunio Verttm sese explicat tom. V . lib. de Monog. cap. 9.
advers. Psychicos, in earum defensionem conscripto, num. 70. et cap. 11. num. 89. Priori quidem loco,
maxime cap. 15. num. 90. de repudiata uxorc sic loquitur : ut in totum sive per
nuptias, sive vuigo, alterius viri admissio, adtdterium
Quum Montanistae tres observareiit quotantiis ple- pronuntietur a Deo; ct mox clarius, per morlem utique,
nas septcm scplinianartim Quadragesinias, in hoc ab non per repudium facta solutione, quia repudiatis non
Hlis dissensisse videlur Tci lulliaiius, quuin separatu permitierct Apostoius nubere adversus pristinum prce-
ab iliis coepii habere conventicula, qttod duas dun- ceptum. Valcaiit itaque Erasmus c l ejus asscclae qui
taxat, sic enim rlle : Quantula est apud nos interdictio pro se auctorem perpcram cilant. Cerle contrarium
eiborum? duas in anno hebdomudas Xerophagiarum, jam definitum csl Concilii Trident. sess. 34. can. 9.
nec totas, exceptis scilicet Sabbatis et Dominicis, offe- j% , circaTrinilatera. Tom. I. Tertdlt. Apotog. cap. 21.
5

rimus Deo. Neque tamen propterea illi hacretioi cen- n. 516. et lib. advers. Hermogen. c. 3. n. 15.
seudi sunt. Nam Amalarius lih. I. de divinis Ofll. /. advers. Prax. c. 3. n. 29. c. 5. n. 34. c. 4. n. 39.
cap. 36. et lib. IV. cap. 57. describit piorum quo- c. 8. n. 55. 59 el 60. c. 9. n. 62. ac. 65. Item
ruradam Jejunia, qui tres Quadragesimas observa- tom. V. Novatian. I. de Trinit. c. I I . n. 56. c.22.
reui: unam ante Pascba, juxta traditionem Aposto- n. 98. c. 24. n. 106. et c. 31. n. 441.
iicam, akeram ex devotione ante S. Joannis aut
potius post Penlecosten, terliam vero ante Nativita- De Trinitatis fide, id est, trium Personarum, P a -
tem Domini; nec absimiliter secundam Quadragesi- tris, et Filii, el Spiritus Sancti, sed unius essentiae f

mam pro Poenilentibus recenset Mtcrologus nostor non dubitassc Tertullianuni, ex compiuribus ejus
hb. de Observa. Ecclos. cap. 35. quae etiam hodie locis manifcstius est quam ut probalione sit opus,
qttibusdam Monachis in usu est. Quo perlinet et illud maxime toto libro ejus argumenti, imo et tituli
S. llieron. Epist. ad Lucin. Belicum, ah Amalario juxia editionem nostram adversus Praxean, ubi ad-
eHatum : Utinam omni tempore jejunare possiraus, versus ilhm ejusque sectatores Montanistas, qui se-
^uod in Actibus Apostolorum diebus Pentecosles, ot cundum jEschinem diccbantur, non modo probauum-
207 PARADOXA TERTULL1ANI, 203
dem non posse dici Patrem et Fitium , sed eiiam di- A auctor lib. adv. Prax. c. 5. n. 43. ct seq. el totius
serlis verbis asserit : Regulam fidei quce ab initiO cap. 6. ac 7. Dcinceps his verbis eod. lib. adv. Prax.
Evangelii decucurril unitatcm in Trinitatem ditponere: Fitio et Spirilu Sancto secundum et tertium tortit /o-
Palrem,Fiiiunt,\ei Spiritum Sanctum. Nec aliter Nova- cum, tam contortibus substantice Palris : id vult quod
lianus, libro de Trinitate, Regulamfideiproponit, c. 1. dicunt scholaslici, duabus emanalionibus productos
3. ac 2& qua credamut in Deum Patrem et Dominum Filium ct Spiriturn Sanclum a Patre improducto; aut
omnipotenlem, rerum omnium perfectittimum creato- Filium esse secundam personam, et terliam Spiritum
rem et in Fiiium Dei Jetum Chritlum Dominum Deum Sanctum , siculi postea non semel loquilur. Verura
%

noslrum, eietiam in Spiritum Sanclum. Verum dum perperamilli impingit ibidem Rhenanus , quasi F i -
illis Paradoxa circa Trinilatem ascribimus, hoc so- lium el Spiritum Sanclmn appellet membra, priora,
lura volumus, suhinde ipsos, uipole ante omnem de et instrumenta, quum ea verba referaritur polius ad
Trinilale haeresim, obscure loqui in hac materia ; et angelot, alienot a tubttantia Patris, qui lamen monar-
ut ne quis inde fortassis occasionem. sui erroris aut cliiara Dei non everlunt. Similiter quum Spiritum
liaereseos accipiat, quomodo sano intelleclu tales loci Sanclura tertium gradum dieil, gradum intelligil o r i -
explicari possint, adjicimus, omillenies jam primum ginem. Quod rursum lib. adv. Prax. 7rpc€o} ;v non so-
Y

Rhenani* calumnias in scholasticos theologos, quas B ium Spiritui Snncto, sed etiam Filio ex Patre attri-
liabet ilia sua ad lectorem admonitione dc quibus- b u i l , malunl ita distinguere SS. Hilarius ac August.
dam TerluUiani dogmatis : niaxime quod calumniam libris de Trinit. ct alii Patres posteriores, ut genera-
faciat ipsi quoque TcrluHiano , tttm in locis quibus- tionem Filio, processionem altribuatit Spirilui Sanc-
dam corrtiplis, aut male intellectis , de quibus mox to. Quod ibidem eam interprctalur protationem rd
latius, tum in eo quod falso illi haeresim adscribat altmutexaltera, intelligit personas realiler non essen-
putantium in Eucharislia corpus Chrisli tamum esse tialiler disjuuctas, sequilur enim : quia protatum di-
in flgura, a qua illum vindicavimtts Aunot. nostris in cimut Filium a Patre, ted non separatum. Commode
lib. IV. adv. Marc. cap. 40. n. 662. tum quod inler
%
etiam sunl inlerpretandae propositioues iliae : Omnis
dogmata sive Paradoxa ponat, quae ille pulcherrime origo parens est et omne quod ex origine profertur
t 9

non solum de poenitentia pubiiea, sed eiiam de confes- progenies esl; ilem ; Trinitas per connexos et consertos
sione secreta, vel ipsofatenle, latededucilin libro de gradus a Palre decurrens. Jam vero ibi : Pater est tota
Paenitcntia, de quo etiam dubiiare rfon est veritus substantia, Filius vero derivalio totius el portio: totum
an Tertulliani esset, quum tamen S. Pacianus ex accipit pro pleno seu pleiiitiidinc , non aliter atque
illo multa dcscripserit. Quo magit miror, non so ^ scholastici doctores, dum dicunt: Pater plenitudinem
lum retentam fuisse in poslrema anni 1580. edi deilalis possidel, in primo signo originis , quia a se
tione parisiensi dictam illam admonitionem inte- eam habet : Filius in secundo signo originis, quia
gram, sed praeterea universos errores Rhenani hae- ab uuo per gencrationem communicaiam a Patre;
resim plerumque sapientes, sine addito antidoto: us» Spirilus Sanctus in lerlio signo, quia a duobus per
que adco ut catholicus lector mihi monendus sit, spirationem eamdera ntimero essentiam accipil. A t -
non minus illasilli cavendas annotalioncs, etsi sub que hoc csl qitod aliis vcrbis poslca auctor exlulit:
inde omisso Rhenani nomine, quam eas quae per Ex uno Patre omnia, quce in Deo per substaniice uniia*
Pium IV. et V . romanos pontifices interdictae sunt tem, et in unitate Trinitas unius substantice. Item : um-
in editionibus prioribus, tlonec rcpurgatae fuerint. tas in semelipsa derivans Trinitalem, non destruitur ab
\ e r u m ad reiu veniarnus. Primum ubi sic loquitur illu, sed administrans; u l tola substaniia sit idem quod
Tertullianus in Apolog. et adv. Praxean : Tre« ftmf una subsianlia indivisa in tribus. Dcnique videtur
tion siatu , sed gradu , nec substaniia , scd forma; nec Fi/iii«ab Auctore appeliari porlio , quja ncc Paler ,
polesiate, sed specie ; unius autem substaniice , ei unius
nec Spiritus Suictus cst, lametsi, unus Dcus sinl tres
stalus, et unius potestatis ; quia unus Deus, ex quo et persouae , ct non Filius , qui Paler , nec Pater qui
gradusisti et (ormce et species; vocat slatum , quod jy Spiritus ganctus. Quum vero dicit ibidem : Patrem
acholastici, et ipse quoque substanliam; gradum, quod majorem cssc Filio , intelligi dehet, non quoad dei-
illi notionem; formam, quod iili proprietates; speciem, tatem quac sit minor in eo, sed quatenus (siculi indi*
quod illi habendi modum. Deinde illud lib. adv. Hct - cant vcrha sequentia) a Patre generato genitus. At-
mog: Fuit tempus, quum dcticlum et fitius non [uit, ex qui (pianquam hic salis obscure dicatur : lpsum qnod
zclo secundum scienliam dictum est vehcmentius, ul Pater el Filius dicuntur, nonne atiud pro aiio est?
ostenderet materiam non esse acternam ; volens per pulcbrc seipsum expiical poslea, ita ul cum scho-
hoc signilicare dunlaxat, quod habet S. Hilarius lasticis in eo consenliai, quod atius dicatur Pater,
lib. XII de Trinit., solum Patrem aeternum , Filium alius Filius , alius Spiritus Sanctus, sed non atiud, eo
autem illi coaeternum esse , ul oraittam quod ibidem quod non sinl idcm Pater, Filius et Spiritus Sanctus,
ad similia vcrba , quae sibi ex persona Ariani pro- et tamen ejusdcm suhstantiae. Si quae praelerea sunt
ponit rcspondeat: Hoc humanum sensum et iutelli- alia dicto lib. adv. Praxean , quae durius aut obscu-
gentiam excedere mundi, non boc capere rationem rius dicta sint, meminerit leclor tolum hunc librum
humanae intelligeniiae, sed prudenliae fidelis profes- caute lcgi el commode intelligi dehere. Ad Novatiani
sio em essc. Seipsum autem explicat eodem sensu redeamus tibrum de Trinitate. Imprimis quod babet
m E X T E R T U L L I A N l APOLOGETICO PROVERBIALES F O R M U L ^ . 210
c. I I . divinitate sermonis in ipsa coneretione permixta, A aliler quam jam diximus , quod ibidem minorem P a -
elsi quid tale inveniatur jam dicio lib. adv. Praxean,
tre dicit ui Filinm. Caute ctiam debet legi illud, quod
intelligi dcbere dc permixiionc unionis, non vero videalur non aliam unitaiem Patris et Fitii inlerpre-
permixtione naturarum divinae et humanae, ibi anno- tari quam socieiatis contordiam, afferens perperam
tavimus n. 56. id comprobautcs ex aliis pluribus ejus
ad hoc locum, I. Cor. III. pro sua sententia; quia
Hbri locis. Est fides recta (juxla Athanasii Symbo- caibolica fidcsetScriplurae etiam veritatem essen-
lum) ut credamus el confileamur quod unus sit Chris-tiae agnoscunt in Patre et Filio. Denique quod de
lus, non conversione divinilatis in carnem , sed Spiritu sancto non videatur consentire catholicae Pa-
assumptione humaniialis in Deum, unus omnino nou trum traditioni ex Scripturis, factum pulamus , non
coufusione subslantkc, sed unilale persona-. Deinde quod uegaret Spiritum Sanctum aequalem Patri et
illud ihidcm : Ante quem niliil prceter Patrem, codem
F i l i o ; sed nondum re defiuita , obscurius solent
iiitcliectu accipiendum, quo id quod supra addu- loqui Patres veteres ob maleriae summam obscurita-
ximus ex Teriul. lib. advers. Ilermog. juxta quod lem , ita tamen ut commodum aliquem sensum pa-
annotavimus ad eumdem lib. cap.*3I. num. 141. Ncc B lianlur

PROVERBIAX.ES
F O R M D L f TOTO OPERE
HOC T E R T U L L I A N I C O CONTENTJE, BREVIBUS SCHOLIIS ILLUSTRAT^E,
AUCTOMBUS BEATO MIENANO E T AND. HOYO BRUGENSL

1. Abiit jam, et revcrti dehet. Tohi. I. iib. de Testim. 5. Acie figere. Tom. I. iib.de Patl. cap. 4. n. 84«
Animoe, cap. 4. num. 22. Est acute, intenlis et quasi tlefixis in rem oculis
Proverhii hujiis, quod Teutonis Gallisque eliam iutueri, arevif 6f&). Virgil.
usilatum, usum ipsc Terlul. fusissime explical : ut, . . . . . . Ocuh>s horrenda in Virgine fixus.
abiissc hominem, s i i , e corpore excessissc aniuiam,
Ut qui vestibus a nalitrae moderatione alienis, homi-
alqiie ita inter vivos esse desiisse. Sic Graeci uti his ver- C
nesque iransversos de reclo slalu agentibus induti,
bissolenl, ot^e7Sar, /.a.rolxtiSrxi &.'wipyta$u.i, uaovivcaSat,
t
palam conspiciendos se, aut polius deridendos prae*
hoc e a m o r i : qucc oiiinia abitum excessumque signi-
benl, omnium oculos in se converlere vcllc videan-
ficant. In dictiuncula;'(/m, quae longum spatiumiiuiuit,
tur. Ut tamcn hujusmodi inspeclio, sive spectatio,
toia Proverbii vis videtur consislere. Tanla vis
quam captant, cum probro conlumeliaque eornmdem
fuit verilatis de resurreclione el immorlalitate ani-
gestantiuro, sit conjuncla, ut non taudi, sed vitio ver-
m x , u l ca ex hoininum animis, ue in tautis quidcin
tat. Huic subjungittir : Digilo destinare, JSututradere.
vanarum opiuioiium teucbris , a majoribus vcluli per
De quibus infra.
iiiauus iradila, polueiit evclli, scd irito usilaloque
4. Acies macherae exerta. Xom. V . tib. de Pudicit.
proverbio sit frequenlaia, de iis i|iii jamdudum esscnt
cap. 14. num. 115.
defuncti; quasi prxsumcrent, hoc esi prjcciperent,
Quum qitasi plenae juris, auctoritatis et polestatis
et anliciparcnt animis, corporum resurrcclionciu,
habcncc elTundunttir in aperta objurgatione. Apud
sive aniinorum qui excesseranl, ad sua corpora rc-
Virgil. c Ense incluso ibat. > Cui contrarium est illud
dilUIII, avasTfOpTjv, avaatajvV, llOC est, Heverli, «navaa-
Cic. L i n C a t i l . «Al nos vigesimum jam diempatimur
rpifiu, ri ava6t^uv.
hebescere aciero horiim auctcritatis. Habemus enim
1)
2. Abruptum .amplissimum salire. Tom. 111. lib. V . Scn.Cons., vernmbimcn inclusum in tabulis, lan-
adv. Marc. cap. 14. num. 251. quam gladium in vagina recondilum. > Sic in A p i o :
Dcntes exerti ad vulncra infligenda aculi et erum-
Salire, pro transilire vcl sallu transmillere. U l sit
pentes.
omniiio, aut verha sallem intermedia praemitlcre. Ab
5. Nibii ad Andromacham. ibid. cap. 8. u. 65.
iis sumptum qui malunt compendium facere ilineris,
sallu, quam dispendium cominodiore ambulatiouc. Alhidere vidclur ad vcteris alicujus tragici fabu-
Sic, i Maximum campum levissimo sallu transvolas,» laro, nomiue Andromachce inscriplam. Et ex Tcrlull.
Scaliger ad Cardanum. Explicai se moxTcrluIIianus : colligerecsi, nihil aliud isthoc proverbio significari,
Adenmti tania de Scripturis , hoc est, intercidisti, quamhisce: Nihiladversum, nihil ad Bacchum,ou8^
rejecisti et abrupisti, ut lacunae in librorum con- tr d« iico«, a^po»5iivua«, hoc est, aliena a re. Nam hacre-
P

tcxtu permagnae exstent. L i b . V . adv. etimdcm.
Quantas foveas in Epistola fecerit, auferendo quce
voluit. Virg. libro. IV :
His mcdium dictis scrmonciu ahrumpit.
ticos cum histrionihus comparat. Hi allcgoricosgeslus
accommodantes canlicis, alia longe a praesenti et fa-
bula et sccna exprimunl ( u l videalur ad gracca pro-
vcrbia rcspcxisse, ^xri? yo?rt bpytofai, vcl ad
*»f E X TERTULLIANI APOLOGETICO 51«
x«to0*e (eilra chorum saltare, ei desaltare); i l l i , hae- A collocantes, sic ilium quum ornant, tum adjuvant,
prius ab eo caventes, Unde fortassis vulgo Afrorum
retiei seilieet, easdcm parabolas quo volunt trihuunt,
usitatum id lemporis proverbium, ut cere coilocatitio
non qoohabent aptissimc excludttnt.
aliquid fieri diceretur, aut dives quispiam esse jacta-
6. Ad scaroma producere. Tom. II. lib. ad Martyras, retur, qui propriis opibus non polleret, sed commo-
cap. 3. num. 44. datitiis et alienis. Sane apud Irenaciim alio loco de
RBENAITOS. LOCUS cerlaminis in quo congrediun- hoc ipso Soterc legitur : In eum disponcntibus velut
tur athletae vx&fipx Grrecis dicitur quod is fossa emgi florem suum, tit cottocatitium, sit hic deposilitium.
soteret, *«p* rd ^kwnv». Iline proverbialiier dictum Idem sensus erit, ti cotlatitio lcgas, aut certe non
D . ttieroo. de scammate et loco certaminis egredi; magnopere diversus. Equidem apud vclcres [raulta
pro eo quod est : A proposito digredi, sivc lineas ficbnnl ecre collato; quibus operibus inscribebantur
transilire. Steenim apud illumlegcndum, scribentem hae nolae : J E R E C O L . Ad quera morem fortassis Itic
adversus errores Joannis Hieros. ad Pammachitim. respcxit Tertullianus. Slips collatilia qttac in paupe-
Quum crgo ista quceranlur, inquit, cur tu, omissis rum usus erogatur; et cottaiio sive collecta, quie et
supcr quihus pugna est, de tcammate et loco certaini- i n d k l i o , pensilatkmis pecnniariae geuus e*t, et
nis egrcdiens, in percgrinis etlonge alienis dispula- B 9U/A6O>O>, collatio in coenae apparalum sive pccuniaria,
lionibus immoraris? Porro seipsum exponit, qaum Sivepenuaria. Unde Ciena cotlalitia sodalium aut con-
addil: Et loco cerlaminis. Et, enim idcmvalet, quod: tubertialium accubatio, ubi suas quisque afferunt
id esl. Non omiuendrm, vakle stgnamet loqni Tertnil. epulas,ftpav**,proverbium in eos conveniet qui per
Nam alhletaj ct gladiatores produci dreuntur in spcc- se nihil valent, sed toli alicnis nixi sunt opibus, qui-
tacuHs ab ipsis rounerariis qui ludos edunt. Sic mox : bos substractis corruant, ei fide fbrtunaque fiant ex-
ut ad stadium tribunalit bene exerciiati ineommedis pertes. Divites in aere alieno, uii iloratius d i x i t : Meo
omnibut producamur. Ex senlentia Tertull. esl iu sura pauper in aere.
iheatrum, arenam , locum publicum certaminis ad-
9. iOsopi gracidus. Ibid. cap. 12. num. 139.
ducere, ostcnlandi periclitandique artcm, vires, gra-
l i a , et praemium, sive fipattio* auferendi, fn arenam R H E N A N U S . D C hoc exstat Apologus inter eos qnl
desccndere. Pauius Leopard. lib. I. MiseeH. cap. 22. JEtopo vulgo tribounltir. Undc Grcccis nattim prover-
vocis significatum explicat : et tcamma Erasmi ct bium : Aiff&mitixo/etosJdesl, /Esopicus gracutus. Dicto
C x l i i rcfutat. R.Ambros. lib I. Offic. c Adhuc athle- soiilum in eos, qtii aliena pro suis osteiilani. Horat.
tae in tcammate suni, i eliam provei biaiiler, quasi 3. Epist. lib. I :
dicat :Etiamnum de praemio certatur, et palma dubia Quid mihi Celsus agu? monitus, multumque moncndus
cst. Privatas ut quaerat opes, et tangere yilet
Scripta, palatinus quaecumque recepil Apollo.
7. Ad quod venimus, hoc age. Tom. III. iib. IV. ad- Ne, si forte suas repetitum venerit olira
Grex avium plamss, moveat eornicula risum
vers. Marc. cap. 7. num. 65. FurUvis uudau coloribus.
In sacris impcrari solitum silentium, his verbis : Gabriae fiudoUyov rd ImpWio? ad sentcnliam Terlull.
Favele linguis; et Graece, otya ^ tsro» le««,eteadem est plane accommodatum.
de caussa clamari solitum : Hoo age. Idque Plutar-
AlXoTploi^ rrctfown» ijji^itoyivo^ ,
chus in Numa dicere viJetur : «v lyybs TC ptxpi vuv l l v g l i xoXoii^ dpviwv «Ttpflpciv'
3t«*&£ovTf{, <3rav <kp%m xpdi o*fv<?tv TJ 0 u ? t a i ; ZiotrpdBrj, np6tov Si &6pov»^ £iXifc*v TJpisducc.

jSoomv 5v lyc. Muret. Variar. Lcct. 1 5 . lib.Proverbium ^Kiji-^iov' TO ifdveu x & X o ; i t a X v r t a i .

igitur erit, quo ad rem instilutam attentum aiiquem
esse jubemus ul in cam unam tola mente incumbat,
ut nec verbis aliud usurpet, nec in anirao secum co-
gitet.
D Hirundo primum deripit U M I Q U S S U U I D ,
8. Ex aere coilatitio. Tom. III. lib. adv. Valent. cap.
12. num. 136.
• RHENANUS. Qanquam hic symbolae et collationis fit
inenlio, (nam Tcrtull. conferunt, iuquit, in medium,
etmox,unum omnetbonum conferebant.ItemIrcnaeus:
Untiraquemque, inquit, eoquod habebat in seopti-
mum florentissiinumque conferentes, coiiaiionem fe-
cisse. Rursum mox : Et secundi Cbristi, quem Sotc-
rem dicunt, ex colialione composita fahricatio)
nihilorainus, quando vcl exemplaria conslanler ha-
bent: asre collatitio, video non lam coltalilio iegi
posse, quod omuibus obviura est, quam cotlocatitio,
k
prox re rautatitio etalieno; quod in unum conferen-
tes boni viri, ct apud amicum negotiationi intentum
Quod sic vertimus:
Dum jactat alienis amicla plumulis
Praeslarc volucres caeteras coruicula;
Exindc reliquae, et nuda taodem oeroilur.
10. De iEsopi putco Asinus. Tom. III, lib. IV. advers.
Marc. cap. 23. nwn. 349.
Ut suhaudianlur verba : modo vcnis , modo appa-
ruisti. In eum qtti aliunde incognitus, nullaque ccle-
britale nominis praeclarus, et quasi cx angulo modo
advenit; qui latuit, sive ut verbo Horatiano ular, fc-
feliit hactenus, quique subito raagnum quid et prae-
clarum audeat jactare, irao auctoritatem etgratiam,
cuin fama sibi vindicare. Qutim Apologus inler i £ s o -
picos hic non exslet, futile esset aliquid hic ex con-
jeclura afferrc, unde ooruin sit proverbium, quidquid
alii nugenlur ntpi TOW 6vow 7ta/?*xu^f6>j.
213 ' PROVERBIALES F O R M U L i E . 214
11. Agiua media, seu Aginae aequilibrio ferr^ Tom. A 15. Aristide justior. Tom. 1. Apolog. cap. 1 1 . .
III. /16. advers. Hermog. cap. 41. nnm 142. et num. 173.
Tom. V . lib. de Pudk. cap. 9. num. 73. Tan\. celebris apud Graccos, et praeserlim Alhe-
nienses, justitia et aequitas Aristidis, ut TOW Sixatou co-
In lib. de Pudicit. Non enim ajdmitletur exemplo-
gnomentum meruerit. Tanta non legum modo , sed
rum adcequatio, licct in agina congruentistima, si [ue*
aequi boni etiara fuit in homine observantia ; ut hoc
rit saluti nocentissima. S i , ut ait Rhenan. ex Festo,
solo nomine in exsilium ab jmprobis sit ejcclus, et
Agina esl foramen illud in quo inseritur scapus truli-
diversisstudiiscum ThemistocieRemp, adrainistrarit.
nae,bocesl, in quo agilur sivc vertitur truiina, ct
lum in media agina connstere trutina dicatur, quo- 16. Aspisa vipera venenum mutuatur. Tom. III. tib.
ties accidit acquipondium,ut neutrapars propendeal: 1U. adv. Marc. cap. 8. « . 5 3 .
idem erit cum Ansa (quantum ad P.rovcrbii u.som) , Dc Aspide sic Plin. lib. VIII, cap. 23. Colla aspidum
quae est >«e^, in quo examen vertilur, sive in cujus inlumcscere nulio ictus remedlo praelcrquam si con-
meditullio liugula obversatur, et htic illuc nutal, festim partes contactae amputenlur : tam pracsenla-
dum lancibus aequatis respondcat summo puncto, nettm scilicel est veuenum. De vipera, eodem lib.
hoc est, neutro inclinet, sed aeqtio momento discri- I cup. 29. Scrpentum vipera , sola terra dicitur condi,
men partiatur. Usus proverbii essc poterit in eos qui ccctene arborum aut saxoruni cavis. Sed Aristot. lib.
neulrarum partium sunt, sic ut neque hos, neque i l - V . de Nattira auimal. contra tradit viperam sub pelris
los offendant. Iu eos qui virlules amplectuntur, qute scsc condcre, reiiquas serpenles in terra abdi; om-
mediocritales sunt quacdam inler extrema vitia con- nes seccssus tempore veneno orbe dorraiunt. Lib. 7.
stiiuiae. In jttdicesintegros, et similia.Videanlur A n - cap. 2. ait qui monlem Alhon incolant, viperinis
not. Pamelii. carnibusali.Quod cerle argumenium est veneni minus
12. Alexandro sublimior. Tom. I. Apolog. cap. 11. cfOcienlis. Proverhio igilur isto signiiicahitur pestt-
lentissimum a minusmaio ad uequitiam edoccri."
num. 173.
17. Altalicx diviliae. Tom. V . tib. deJejun. cap.
In elati excelsiqoe animi homines. Decantatissima
15. num. 95.
anirai in Alexandro Magno aititudo, quae in dictis juxta
Si Attaticw legatur, nihil difficuitatis; notae Allali,
ac factis eniluil. Qui nibil sibi quod ipse perficerct,
Regis Pcrgameni, divitice, queis pop. Rom. ex here-
a palre relinqui, puer doluerii; qui in Olympiis sla-
ditate adierit. De quo Horat. in Odis :
dium decurrere, nisi cum antagonistis regibus, rccu-
sarit; qui asiaticum regnum dispertiri cum Dario, * Non opcs neque Attali
rebus integris, nolucrit; qui quum ab Anaxagora in- Ignotus tueres regiam occupavi.
numerabiles esse mundos audiisset, illacrymarit, Et Attaticis conditionibus. U l magnificx et supcrva-
qui nedum unius dominus esset faetus. caneae illae divitice atquc deliciae, pani opponantur ;
13. Amaxona audacior. Tom. 114. tib. I. advers. Harc. hoc est Bimplicissimo viclui. Sin Af/e//a/i(P, personatae
cap. 1. mim. 14. iilac i n cultu el vestibus lautitiae intelligenlur. Nam
Attettanis (ex Atella Campaniae oppido) hislrionibus
Amazones, vel Amaponce, singulare omnium saecu- celeberrirais, hoc jus concessum erat, ut Personam
lorum cxemplar, inquit Juslin. iib. II. Quarum auda- in sccna deponqre non cogerentur. Unde fabulaa
ciae plus quam virilisplena facinora, bella, expedilio- pcrsonalae pro Atteitanis X^T' «go^v. Dicetur in vcsti-
nescommemoranlur. A l quoniam audaciain muhebri tum supcrvacaneum, et ad luxum ostentationemque
scxu cttm impudenlia plerumque esl coujuncla, pro- comparatum.
verbium in eos conveniet, qui itnpudenter sunt auda-
18. A toga ad pallium. Tom. I , tib. de PalUo pap. 5«
ces et lemerarii. Videantur annol. Pamelii.
n. 94. et cap. 6. n. 116.
14. Arics in nos temperalur, qtio quassalur caro. ) R H E N A N U S . Pattium Graecorum erat el philosopho-
Tom. III. lib.de Resurr. car. cap. 5. num. 43. rum. Hoc etiam Romani, toga rejecla , amicicbantur.
Aries , trabs funibus tensa, su^pensa, ctijus captit Hinc illud admirantis vulgi dicterium de potentioribus
ferro vcslilur, ut durissimant, arielis inslar, fronlera ad chrislianam religionem transgressis, A toga ad Pat-
videatur habcre, el more eliam arietis rclro ducilur, lium. Unde molus Tertull. ut scriheret pvoPallio l i -
ut majore impetu feriat, subruatque muros. Hinc ver- brum. Amraian. Marceii. de Juliano. Atig. Namque in
bum lemperari, quod in apparalu et Hbratione in ic- pacc, inquii, ejus mensuram tenuitas eratrecle nos-
tus desiiiuita , arte opusessetet certa temperatura. cenlibus admiranda, veltit ad pallium mox reversuri.
Subjungit Tertullianus verbum quassalur. Virgil. P u l - 19. Cxcus a cccco in eamdem deductus foveam. Tom.
sabanl ariete muros,Labat ariete crebro janua,Arictat III, tib. III, adv. Marc c. 7. n. 44.
t

in portas. Cicero, Aries murum percusscril. Prover-

bialiter dici poterit, pro eo quod validum argu- Proverbium vel ipsi Servatori usitatum, Luc X V I .
menttira nobis objicitur, quod difficilc sil dissolvcre. quptics indoctus indoclum docere coriaiur, vcl
A p e r u v i oppugnaniur. U l arietes et cuniculim ar- imprudens imprudenli dare consilium, alquc ita in
giimenlis, inler se opponantur. eosdem errores, aut pravas opinionessccum praeci-
215 E X TERTULLIANI APOLOGETICO 216
pitai. Tertullian. sic inierpretalur. Ab eodem ratio- A solen^aperire. Exquibus et btrjus et sequentis pro-
nem crrorum et ducalum muluari verbii usus patet.
20. Caecus in pelram offendit. Tom. III. lib. V . adv. 24. Campus fusus et latus aperitur. Ibid. cap. 28.
Marc. cap. 7. num. 119. num. 127.
TerluUianus allegorice de Marcione qui, errorum Cui conlrarium , non babere satis magnum cara-
pravitate excaecatus, male de Chrislo ( pelra spiri- pum in quo versetur, apud Ciceronem. Novalianus
tali) senlirel. Non absimile : Impingerc in scopulum, etiam alibi eodem libro ; Hccc breviter sint nobis dicta
lib. de Trinitate, cap. 28. Duobus istis locis , quibus- et strictim posita , et non longa disputatione porrecta.
dam e/fossis luminibus orbatus , totus in doclrincc suce Latius enim poluerunt porrigi, et propensiore disputa-
ccscitaie superatus. Usurpahitur in eum quem tione produci.
opinionum perversilas ad absurda qttaeque praecipi- 25. Capitissupercilioloqui. Tom. ULlib. adv.Hermog.
tem agit. cap. 27. n. 91.

21. Caedere cominus. Tom. III, lib. II. adv. Marc. c. In superciliis notalur fastus, qua parlc aut negamus
ult. num. 205. et lib. 111. c. 5, n. 14. aul annuimus. Haud dubie mutuatusab Homeroillud
B esl Terlull. liiad. a . Tbelis ad Jovem :
Cominus ccedere, cominus dimicare, <ruor*oV /**x«o-
NIJJUOTL; Svj jxoi vxovyti, xat laTdvrjaov.
0 a t , xat iy/uffffy; Clli COntrarium , Tr6/$ptt0ev, Sta oofaTW*
Haud dubilaoda niilii promitte alque annue.
4 fiiluv. Transhilum a bello, in quo nunc conserli pu-
gnantgladiis,etconserere,sive conferre manus dicun- Respondct Jupiler :
E i $*ar« T&t xtsaVf, xaxttvi^onat, 2fpa v r e o t l f ; ;
tur, nunc machinis aut eliam amenlis procul tela in TOVTO rdo i ; IjiiGiv Y* H«T' dlavdTotfft |*4Y'.8-COV
hostem torqucutes. Utetnur eo, quum significare vo- Tixjuto* ov ya? ty- ov
«aXwaff«TOV, owi* flhcaTVjXov,
Ouo" dxeVty-njTov T ' O , T I XCV xc?aX{ xaTavt&9w.
luerimus nos rem propius, seu de propinquo velle H , x a l xvaviijffiv i * ' iso-iflri vtZvi Kpovtwv.
expendere , agitare , argumenta ex rei ipsius natura, Id est,
non extrinsecus assumpta , ad infirmandam alicujus
Annutabo tibi capite, ut bene fida quiescas;
sentenliam afferre. Hoc si quidem maguum est diis cum immortalibus a me
Judicium, ucque enim revocabile mi, neque fallax,
22. Decalcaria ad carbonariam. Tom. III, lib. de Carne Quodque tibi capile atinutabo, neque imperfeclum.
Chrisli, cap. 6. num. 52. Dicta superciliis Saturnius aonuit atris.

R H E N A N U S . Calcaria taberna est, ubi calx asserva- Unde Plinius, lib. I. epist. ad Octavium Rufum :
tur aul veudilur. Sic carbonaria a carbonihus. Usus Vide in quo me* fasligio collocaris, quum inihi
C i d e m
erit, quum res sordida aut molesla , ajque sordida potestalis, idemqueregni dederis, quod Home-
r u s 0 S l
aut molesta mutatur. Et elegans proverbium est, * »
quoties de imptiro loco ad nihilo puriorem nos reci- Vifi S'
i-rtfov jiiv ISwu «a-c^p, fafov &' d v i v t \ m v ,

pimus ; qtium ex uno malo in aliud diversum incidi-
mus. Postquam Terlullianus Marcionis rcspondisset
impurissimae haeresi, ad Apcllisaeque impuri confu-
tationem sese accingit. Non absimile : E Scylla in
Charybdim ; e fumo in fiammam. Nisiquod illoPro-
verbio quaedam malorum diversitas , et qnasi repu-
gnantia significari vide.itur , uti calx et carbones, ra-
Unum concessit voto paler, aunuil unum.
Nam ego quoque simili nutu ac renulu respondere
voto tuo possum. Huc pertinerc nou temere cxisti-
mem: Censorium supercilium, quasi qui supercilio
solo vel damnel, vel probet, quod alii tctricam seve-
rilatem inlerpretanlur.
26. Calharticum dare. Tom. I. lib. de Pallio cap. 5. f

tioue contrariorum colorum repugnanl. Sumplumque

num. 111.
esl ab i i s , quibus sordes odiosac, neque facile vesli-
Kadaprt/.o-s rj xaOaeryiptov papjutaxov, % xct0apfftf , mC-
tum conlamiuari sibi patiuntur, quod fuligo ulro-
dicameiitum venli ifluum , sive qtiod alvum dejicit.
rumqueeflicil.
llinc vTttXuxov diclum Hippocrati. Explicat seTertuIl.
25. Campis suis diffundere. Tom. V , lib. de Trinitate , B Sermone me suasisli medicamine sapientissimo : ex
cap. 6. num. 26. graeco Senario :

Hacc inler se opponil Novatianus, Inira hcec corpo- AOT» Jxito-a; ^apjidw^ orofwTaTu.

ris nostri lineamenta modum aul fujuram divince ma-
jestatis includere ; et suis illam interminalce magnitu- Horat. lib. I. epist. 1. loquens de viliis auimi:
diniscampis sineullo finediffundere. Nota sunt paten-
lia aequora camporum el immeiisitalcs, in propria
vocis sigiiificaiioiie. Et illud Virgil.:
Equitcs Messapus in armis,
Et cum fraire Coras, latis diffwidile campis.
K«Ta T^V fwrufopxv baec : Rhelorum campi; In a l i -
quo campo Oralorem versari; Ex ingenli quodam i m -
mensoque campo in exiguum gyrum Oratorem com-
pellere; e l , Hcclalissimum dicendi campum rh^tori
Kodatpouv est lustrare et expiare, ad quod alludil
Sunt verba et voces, quibus hunc lenire dolorem
Possis, el morbi magnaiu depcllere parteui. Et,
sunt certa piacula, quae te
Ter pure lecto potucrunt recreare libello.
Huc pertinet, Ellehoro purg.ire, et similia.
27. Catonc sapienlior etgravior. T o m . l . Apolog. cap.
I I . num. 175.
Catum Sabini acutumdixcrunt, unde Calonum no-
men. Hujus aulcm Catonis, apudTerluII. primi clCen-
^orii, elogium hahcs apud Piiniuiu lib. VII. cap* 27.
217 PROVERBIALES FORMULiE. 218
ctapudCiceron. lib. de Amic. ubi de Catone Laejius: \ suasnon inteiiigendo, valetudinis corruplelam suspi-
Aut enim nemo, nut siquisquam , ille sapiens fuit. cari. Quod Valerius de Chrysippo eodem capile
E t in lib. dcSeuect. qui Catonis hujus nomine inscri- scribit : Cujus studium in traclandis ingenii stii mo-
bitur. numentis tantum operis laborisque sustiiiuit, ut ad ea
quao scripsit, penitus cognoscendalonga viia sit
28. Caucaso abruplior. Tom. I. lib. I. adv. Marc.
opus. Et ut Cic. de eodem : Quaedam, inquit, propo-
cap. 1. num. 15.
nebat, quae ne ipse quidem poluil dissolvere. At
Caucasus , mons Scythijc vastissimus, cujus, ul ait
Lucianus fabulalur in II. verar. Narrat. iib. Non
P l i n . lib. VI. cap. 5. juga in colchica Ponti rcgione
licuisse Chrysippo in beatorum insulam immigrare,
ad Ripbaeos monles torquentur, altero latere in E u -
nisi quarlum jam sumpto elleboro. Aliudens huc,
xinum et Maeotim devexa, altero in CaspiuniclllYrca*
quod ter in vita bibisse memoratur. Hinc elleborum
niummare, variis nominibus. Virgil. IV. ./Eneid.:
hibere, edere, eoque se purgare jubeulur, qui meulis
Duris genuit te cautibus horrens capilisque vitia sibi levari velint.
Caucasus, Hyrcananque, etc.
Quibus * verbis abruptum explicatur. In hominem 52. De coelo supervenit. Tom. I. Apolog. cap. 10.
agrestem, et durum , intractahilemet inhospitalem. num. 1G2.
D Videantur Annotalipnes Pamelii. Explicat Terlul-
29. Cerebrum vel cor non habcrc. Tom. III. iib. IV.
lianus in ignolos , ct vcl ex inopinato apparcntes; qui
adv. Marc. cap. 10. num. 118.
ct ccelites et ccelo delapsi, vel e coelo cecidisse dice-
Iu hominis cerebro, spiriluum vitalium receplaculo,
banlur, ou^avoTteTcr;. lilud sumplum videri potesl a
suprema ctquasi regia rationis porestas; in corde to-
scenis Tragicis, in qtiibus fcre, *nd rfa /tvjgavfc Si^.
tus ipse vilae fons ct sapienliac sedes. Hinc vecordes
Est cnim machina stipra scenam locus, undc cx
et insipidi, cerebro cordeque vacui dicuntur. Alque
iraproviso Deus aliquis apparebal.
adeo ipsa corporis vitia, si vel cerebro vel', cordi sint
affinita, nienlem quoque el actionem labefaclant. No- 55. De ccelo in coenuin. Tom. II. tib. deSpect. cap.25.
tuSiEsopi apologus de vulpe captit larvae admirante, num. 189.
•* •ta. xepairj, xal £/xipa>ov oux iytr ttpts T#T$ xaTa T^V Terlul. De Ecclesia Dd In diaboti Ecctesiam ten-
%

^vx^y a)o-/^Toti. 0 quale capul! et cerebrum non habet, dere. Et lib. de Coron. roilit. De castris in castra
50. Cervi in pradio. Tom. II. iib. de Coron. mitit. tcnebrarum nomen deferre. Elegantiatn affectavit
capA.num. 18. Terlull. ix Tfo Trapovo/io<ria« : ul sit luci lencbras, viioe
R H E M A H O S . Proverbialem figuram sapit, nalum ut Q
mortem praefcrre. Quum ab hone*lissimis actionibus
apparel, ex illo Chabriac apophtcgmate , qtti d i x i l , sludiisque, ad flagitia, ad vanas turpesque cxcrcita-
Formidabiliorem esse cervorum exercitum ducc leofie, tiones deflectimu.s.
quam leonum duce cervo. Meminit Pint. Cervus est 5£. Ccena acsliva post assum.Toin.IIl. lib. de Anihm,
simplex et notac timidilatis animai, cujus omne in cap. 52. num. 587.
fuga pracsidium, qutim sit pcrnicissimum. llinc cer- Videtur inuuerc TerluHianus in coznis ojstivis post
vini viri dicuutur quum fuggp magis qtiam viribus assum hoc est, carucs assas, nihil praetcrca fcrculo-
%

fldunl, quique formidolosi sunt. Quibus Mavors, ut ait
Virgil. lib. II., vcntosa in lingua pedibusque fugaci-
bus. Et apud llom. Iliad. a Achilles Agamemnoni
timidilatem in congressibus pr.cliorum exprobral:
tjw*, x&oo^vr' IXdtpoto;
O i v o £ a c t ; , X-JVO; ojijia?'
tbi it* cervinum cor babens, oculosque caninos
51. Cbry>ippus ad clleborum. Tom. III. tib. deAni-
ma, cap. 0. num. 89.
D niliil esse reliqui, Proverbiq significabitur.
Chrysippus, Cleanll.is discipuliis, homo acerrimo
ingenio, de quo vcrsiculus,
K l j i ^ rap ^v XpOauncoc, ov»x dv ^ I t o a . . . .
Nisi fuat Chrysippus, aut fuat Stoa.
RefertVal. Max. lib. VIII. cap. 7. Cameadem cum
Chrysippo disputaturum, elleboro sc ante purgare
solitum, ad expriineudum ingenium suum altcnlius,
et illius refcllendum acrius. Idein A . Gel. lib. XVII.
cap. 15. Carneades Academicus scriplurus adversus
Stoici Zenonis libros, superiora corporis etieboro
candido purgavit. E l cap. tibi ellebori efficienlem e l
duplcx genus cxplicat. E l PSin. lib. X X V . c. 5. idcm
Carneadi attribuil, et eltebori naturam dcscribit.
Tcrtull. ipsi Chrysippo iribuere videlur. Sententias
rum importari soliltim, ita u l finis coenac fucrit
assum. Uti Empedocles in ardenti iEtna probc nsstis ,
in nulluin aliud corpus esl mutatus, alqttc idco finis
fuil metensomaloscos. Qtiid si hucalludat? Grarcis,
qui ovn cum lurdis el lcporiuis carnibus ac meliilis
placentis, secundas mensas dabant, mos isle fuit, ut
in fine coeuae linguas igne tori idas post sermoncs,
deguslandas da/ent. Quarc, fiiiilum aliquid cssc,
53. De Corio suo ludere. Tom. I. lib. de Paliio,
cap. 5. num. 49.
A Cbamadconle traclum , qui toto corporc redtlit
colorcni (|uemcumqne proximum altigeril, praitcr
rubrum et album. Itaque adagium patet iu homincm
versipellem, incoiisianiein ac pro tempore in omncm
habilum sese verlenlem. Cui simiie, Proleo muta-
bilior.
56. Crccso e l Crasso copiosior. Tom. I. Apolog.
cap. 11. num. 175.
Croesi, Lydorum regis, opulcntin apud Graecos ir>
Proverbiuin abiit, qui Cyro Pcrsx belluin faccre
ausus. M, Crasso apudRoiuan. divitis cogqomcntum
 EX TEHTILLUNI APOLOGETICO
additum qui in agris suis sesterlium v icies mille pos- A commemoraio nomine, maximae eloquentiae consum-
sedit, et neminem esse divilem, nisi qui exercitum matio audientis animo oborilur. Quinctil. lib. I X .
alere possit suis fructibus, dixisse memorat Cicer. ejusdem coramcmorat elogium.
in Paradox. 42. Digiti nulu loqui. Tom. UI. lib. adv. Hermog. eap.
57. Cnbito pelfere. Tom. III. Ub. deAnima eap. 5$.
f 27. num. 91.
num. 605. In Apolog. cum digiiorunx supputatoriis gesticutis.
Si quid perperam dictum aut improbius reprehen- Priscis usitau suppuundi ralio, quae fiebat digitorum
dimus, in latus proximi, cujus dicta non probamus, flexu. A Vener. Beda loquela digitorum, sive per
cubitum impellere solemus, el procul a nobis, quasi gestum digitorum, dicitur. Aiexand. ab Alexand.
abhorrentes, detestationis caussa, arcere. Horat. lib. I. cap. 44. Veteres gestu manus, mododeitrae,
lib. I. Epist. 6 : modo sinistrae, et digilorum depressione aut circura-
Mercemur servum, qui dictet nomina, laevum flexione, saepe annos dinuracrarunt, etc. Ad quem rao-
Qui fodiat lalus. rem ailudit Tertull. quuin addit: nutu aceommodalo;
Intelligit servum a memoria, sivo nomendatorem. allius toltens, et quasi relro jactans. Usurpatur in
Ubi fodere iatus, est manu vel pungere, vel lundere, g hominem plus nimio sibi sumentem, et pro arbitratu
quod fit monendi, suggerendi, et impellendi gratia suo, quod lubet, statuentem.
Erit igitur, aspernari et respuere homiues lam prava 45. Digilo destinare. Tom. I. iib. de Pallio capite,
opinione imbutos. num. 84.
58. Cuneo exlrudere. Tom. III. iib. L adv. Marc. Tertuliianus lib. de veland. Virg. dum digitis de-
cap. 21. num. 150. , monstrantium tiiiliatur. Est potentis, digitis denotari
Hoc cuneo veritatis omnis exlruditur hcsresis. Cu- et monstrari. HoraL Od. 5. iib. 4 :
neus\ ferreum vel ligneum instruraentum quo, utait Quod monstror digito praetereuntium,
Virgilius, scindebatur iissile lignum; a cojus forma Romanaefidiceniyrae.
Cuneus in acie pedites conferti, qui juncli cum acie, Et lib. Ep. Od. 4. explicat nostrum proverbium cx
primo angustius, deinde latius procedunt, et adver- Tertuil. sententia,
sariorum ordines rumpunt, quia a pluribus in unum Videsne sacram metiente te viam
locum lela mtUuntur. Quibus opponitur ordinario, Cum bis ter ulnarum toga,
Ut ora vertat et hiic euotium
quem forficem vocant, quae lectissimis miiilibus Liberrima indiguatio?
confertis, in V . iitlerae formam componiiur, et ilium * ^
Dimicare ad certum. Tom. Ub. HL adv. Marc.
cuneum excipit, atque ex utraque parte concludit. cap. 5. num. 14.
Quo faclo, aciem non potesl crumpere. Ex priore
'Solent gladiatores et pugiles inter se congressuri,
significato sunt iila : Malo nodo, malus quaerendus
ontequam ad manus ictusque veniant, quoddam
cuneus; a sectoribus roborura, pro,Maium malo
quasi praeludii specimen edere, et, ut B. Pauiusait,
retundere, et clavum clavo pellere. Ad quae hic allu-
aerem verberare. Virgii. iib.V :
dcre videlur Tertull. In sequenlibus ludere videtur
aitero significato. Talis prima Dares eaput altum in praelia tollit,
Oslendilque bumeros latos, alternaque jacUt
59. Cuneo occurrere. Tom. HI. lib. de Resurr. carn. Rracbia protendens, et verberat iclibus auras.
cap. 2. num. 18. Tum postmodo,
Sumptum a re militari. V i r g i l . : Imuiiscentque mauus inanibus pugnamque lacessunt.
Agmina densentur cuneis Et> omnes Et lib. 12:
Daot cuneum. densaque ad muros mole feruntur. Et, Ventosque lacessit
Qua globus ifle virum densissimus urget. Ictibus, et sparsa ad pugnam proludit arena.
( Eritque valida confertaque alicujus ralionibus.ar- Potest et videri sumplum a jaculaloribus, qui sco-
gttmenta opponere. 1
pum, ad quem coiliment, sibi proponunt. Huc perli-
40. Cuneum primum congressionis arraat. Tom. III. net B . Pauli illud, I. Cor. I X . Ego igitur sic curro,
lib. adv. Valenl. cap.[5. num. 21. non quasi in incertum; sic pugno, non quasi acrera
verberans.
Cui subjungit Tertuiiianus, Deteclorem conscientice
iilorum, primam hanc vicloriam auspicamur. Sic Anle- 45. Dimieare comitius. Ibxdem. Vide Cedcre cominus,
cursorcs, equites praemissi, solcnt deiegcre hostiles superius.
copias, insidias, et uumerum. Et prima victoria quasi 46. Epicitarisma post fabulam. Tom. III. tib. adv. Vn-
omen csl pttgnae, Omnia translata a conflictu martio lent. cap. 55. num. 567.
praelii, ad dispulationem quod est certamen iilte-
y RHENANUS..Quum fabulae recensebantur olim pu-
rarium. blice, ad demuicendos spectatorum animos, qui tacdio
41. Demostbene eloquentior. Tom. l.Apolog. cap. 2. longae narralionis jara languebant iti fine, priusquam
num. 175. dimillercnlur, citharoedus aliquis prodibat. Solent ct
Nihil Demosthenis oratoria vi claritis, inquil Vaier. antc et post justain fabulam quaedam cani in odeo a
Max. lib.IV,cap,oetcap«7, Ub.\l\l.Demotihenes cui\xs re alicna, ad audilorum fastidia dispeilcnda duntaxat.
f
221 PROYERBULKS FORMULJl.
Unde i l b prottmium, quasi praeceniio, npi; A 51. Fluclus ulrumque tc involvunt. 7om. III. ti*. I .
ante cantum ordinarium, quod rhetores per transla adv. Marc. cap. 7. num. 50.
tionem suce orattonisj exordium dixerunt. In poesi,
A tempestate raaris, et decumanis fluctibus; ad
prologus, et contra, epilogus. In libiarum incentione,
argumenta ulriraque adversarium capientia ; Nara et
Proauiion. Poterit d i c i , corollariura vani alicujus
dileraraate ulitur TertuIIian. Quasi dical; Non est
coepti, aut commentum ndditum.
effugio locus, utrimque sive ex utraque argumenti
47. Favos post fella gustare. Tom. II. Hb. de Cor. mil. parte constrictus ct irretitus teneris. Potest ct usur-
cap. 14. num. 196. pari in eum qui gemiuis el ancipitibus malis circum-
R H E X A N U S . Proverbii speciem habet, de eo vulgo
cluditur. Yirgil.:
dici soiittim qtii, toleralis, adversis, kelioribus tandem
Vario curarum fluctuat aaslu.
rcbus potitur. Hue faciunt iiia : E x lempestale in
52. Frenare. Tom. V. lib. I. de Pudicit. cap. {&.
porlum, Post agonem corona. Yulgare : Ab alro pano
num. 156.
ad candidum; Yirtutis radices araarae, fructus sua-
vissimi. TerttiHianos, Tenebitur frenandit continentxm conju-
g giit. Usitalissima ab equis Melapbora. V i r g i l . :
48. Fibulam laxare seu relaxare. Tom. II. iib. de Cor.
Justiliaque dedit geotes frenare superbas.
wiUit. cap. 11. num. 144.
Horat. :
R H E X A N C S . Proverbialiterdiclum, pro aperire fene-
Hunc (aninuim) frenis, hunc tu compesce catenis:
stram, et ansam darc deliclis ; quae et ipsa proverbii
Hoc est, coerce et comprime animi perturhationes.
schema habent. Huic oppouitur quod idem lih. de
Cui opponeTe ex Terlull. fibulam laxare vet relaxare
Monogamia dixit : fibittam imponere , quod est, com-
carni. Ckero , alicui frenos furios injicere et alicujtis
pescere et cohibere. Natum videlur a fibula cinguli,
furorem freuare.
qua vestis fluxa adslringitur, vel adstricta remiltitur.
Virgd.: 55. Frenalos relaxare, vel laxaro. Tom. V . tib. de P n -
dicit. cap. 2. num.Zi. et Frenos restringere. Ibidem.
Aurea purpuream tubnectit fibula vettem.
Contraria sunt. Virgil. lib. I. ^Eneid. :
Sed quoniam ad carnis lubricas voluptales plerum-
Qui fcedere certo
que TertuIIianus refert, referri poterit adfibutwzd- Et premere et laxas sciret dare jussus habenas.
slrigmentum, quaolimadolescentulis in venerem pru-
Cicero : Alter frenit cget, alter calcaribus. Tertull.
rientibus pronisque partes genitales trajiciebant, quod
r
^ . ... . ,. , ,
. . . r. • • . i V r ad dtsciphnam transtuht, ut signtftcet, vel nimia i n -
tnfibutare vocabant. Cuius rei ratio est apud Corn. t« . . . . ,. ,° . ..
«dulgentia, vel immodica severitate, in disciplinx ob*
Ceisum, meiuioapud Martial.Juvcnal. ul in eos dicalur
servatione u l i . -
-qui, ruplis pudoris repagulis, in libidinem praecipites
feruntur, et dissoluli iu omne licenliae genus. 54. Fronte sua proponi. Tonu V . tib. de Monog. cap.
12. num. 100.
49. Filum (enuissimum pendente vestigio aggredi.
R H E N A N U S . Quod liberc et apcrte debeat proponi,
fertattit, ingredi. Tom. V . tib. de Pudicit. eap. 10.
non coacte et recte. Vera Fronte apud Cic. pro C.
' num. 85.
Rabir. ex animo et citra fttcum facere quid vel (ii-
Terlullianus sese explicat, et a funambulit hoc cere, et contra : mendaci fronte et vultu, per simtila-
locutionis genus , translatum signiflcat, dum prae- tionem. Hinc illud: Fronti nulla fides. Front enim et
raittit: funambutee pudicitice. Funambuli, vtvp'Akra.i et t
oculi declarant maxirae affectum animi. Et apud Te-
a ^ i v o € a r o c i , per cxtcnlum funetn incedebant, cujus-
rentium : Vttltttm fingere, est componere ad simulan-
roodi incessus in imperitis periculo lapsus non c.tre-
dum vel dissimulandum aliquid. Opinor tamen veri-
b a l ; et hinc vettigio pendente (nam in aerc pendcre
similiusad hoc respexisse Proverbii Auctores Quum
videnlur) opponil: /11 gradu totum ette in tetido ette.
t
in fronle pudori sit sedes (unde perfrictae fronlis ho-
In eos ergo competet, qui rem pericuio pleuam ag- D
mincm), quum quid ab honestatc no*i discrepans,
grediuntur. Ovid., de casuutn bumanorutu varictate :
quodque non tcmcre vcrtat pudori, vcl facimus vel
Omnia sunt borainum tenui pendentia fito. dicimus : nostra fronle id nos facerc vel dicere, pos-
sumus usurpare. Quum si quid contra vcl turpe vel
50. Fossam determinare. Tom. III. tib.de Prcetcript.
Indecorum faciendum sit, ahena fronte, sivc per sub-
adv. hceret. cap. 10. num. 68.
ornatos , id faciamus dicamttsquc , et npslro parca-
R B E H A N C S . Ullra quam transilire non liceal: mela-
mus pudori.
pborica locutio. Yailum castrorum consuevit, vcl ex
cespite aggesta humo, vel dticta ingenli fossa, quam 55. Qui fugiebat, rursus praeliabilur. Tom.V. de Fuga
cum muniiionibus nemo transccndcret, communiri, in persecutione, cap. 10. nnnu 72.
intra quam militcs conlincbantur , vel huc pertinet, R U E N A N U S . Demosthenes olim fugiens ex praelio

quodsupra deScammale diclum est.lEriligitur, cerlas Charonensi, in quo succubucrunt Alhenicnses adver-
alicui legcs esse praestilutas, quibus nefas sitreccdere. sus Philippum Macedonum Regem pugnantes, foedam
Graecis non absimile, vmp ra cVxa/^va nvjSav, uitra cam fugam, oh abjectum clypeum cxprohrantibus
fossara saiire. solitus est hoc versiculo respondere : hvty 6 pcuy»*
223 EX. TERTULLIANJ APOLOGETICO
«aitv ftxxfavtut, hoc est: Vir qoi fugit, rursum capes- A
sel pnelia.Tertullianus paulo ante hxc opponit: Slare
immobiles prcecipit ulique nec fugam , mobiles, et ac-
cinctos in fugam, an in accursum Evangelii ? Hastam
abjicere, Ct GrXCis pitp<tiKi{ 0\1 aa7tc5aTto6^«, arrd TOV
pln-cu» jtaiano€a»«iv T T J V aantfa: Proverb. pro diflidere
caussae, vei caussac defensionem deserere. TertuH.
Proverbio (quod a Craecis profecium) moneri possu-
mus, non prolinus despoudcre animum, si quid infe-
licius successerit, et quum hac nou succcssit, ul ait
Comicus, aiia aggredi via.
56. Funem conlenlionis ducere. Tom. \U.lib. IV. adv.
Marc. cap. 4. num. 28.
Frequens esl apud bonos auclores, Duccre funem,
quod sumptum/«Tapopc/fij a comicasallatione, qtiam B i
xi^oaxa ct xo^Saxtff//ov appellant. Tcrent. Adelph. Tu
inter eos restim diclitans saltitabis; et apud Arislopb.
vefiiuii ouoi xo^oaxt Iwsr^. ln quibus cboreis qui
pncsullor esl, c l moderator, fnnem ducit, quein alii, iu omne gentis malorum, 6ed etiam in tartaream abys-
apprebenso fune, pnceuniem scqiHiittur'. Hinc apud
Cic. famiiiam ducere e s l , esse priucipem et tfuctorem negoliorum, Cateiiati labores. Pind. ou<rpop»v x
alicttjus secLc, et Horat. dc Pccunia, epist. I : '
Totum digna sequi polius, quani ducere funem.
Sed quid hxc ad contentionem ei certamen ? A d
pcrtinacem opinionum dcfensioneni? Alluderc iflitur
vidctur ad aliud lusus genus, iu quo forte funem me-
ditim utraque pars in diversa obniteus ac se pcrtra-
here nitebatur, et alteris extorqncre. Qua in re pro-
positmn erat victoriae pracmium : quod non paucis n . ~ .
_ ^ ,
locis a pueris observalur hodie, quem icm funem conlen-
t
lionis vel conlentiosum a partium contentione (ut
Kyfbai Flandri) in lustt pilae palmariae, quum luditur
datatim appeliat Terluil. qui addit : pari hinc inde
nisu (luctuanle; forlasse : flucluanlem sub funem.
57. Fune contentioso diem ad vesperam ducere.
Tpm. I. tib. adv. Jud. cap. 1. num. 1. ellom. III.
tib de Resurr. carnis. cap. 54. num. 251.
Vel in vesperam trahere. Cui addil Tcrluil. alternis
vicibus, ut stipra : pari hinc inde nisu. Cic. 2. episl.
I. lib. Famil. Hac conlroversia usqtie ad nocicm
ducla: et2. epist. IV. lib. ad Allic. Qttum ad Clodium
vcnlum esl, cupit diem consumcre. Plinius: Aclionem
meam , ut prajlia nox dirimil, et: Dixit in noctem,
ab|ue etiam illalis Iuccrnis. Apud Roman. quum quid
diflerri, vcl in diem diffmdi vellent inlercessores,
diccndo diem ducebant, ne quid coniie ipso a Senalu
decerneretur : dicebanturque diem exlrahere, leinpus
irabere et prolaiare consullationes, apud Salusl. Iia- 63. Gradu excludere , expellere, de gradu pcllcrc.
que significabilur conlentionis diulurnx pcrtinacia.
In lib. de Resurr. carn. contentioso fune deducere, est, Adv. Marc. cap. 13.MMIII.71. ac tib. IV. adv. Marc.
argumeniis prolixis perpiexisque rem agitare.
58. Funcm contenliosum aiterno ditclti in diversa
distendcrc. Tom. V . tib. de Pudic. cap. 2.
num. 22.
Practer ca quae supra allala stmt, hoc proverbio
admoncor, Ductarium funem dici, qui per orbiculos
trochlcac (<]U3c cst machina traclatoria, cum xrco
224
ligneove orbicnlo qui circum axiculum ver^atur ,
sivc rotula striata quam Caterol et Moufte Belgae ap-
pcllant) trajicilur. Qua Machina utimur in oneribus,
fascibus, saccis frumeutariis in alium attoilendis, et
per fcncstras immittendis. Qui funis dicitur contra
demilli. Virg. :
Demissum lapsi per funem.
JEtcrno duclu^ ut supra, Alternis vicibus, pari nisu
hinc inde. Idemquc significabit : Ulrimqiie magna
cum pertinacia rem disputando agitare.
59. Funem longuni attrabcre. Tom. II. lib. de vetand.
Virg. cap. 14. num. 115.
Nolum est iilud B . Gregorii Moralibus : Oritur ex
suggcstione cogitalio, ex cogitatione auectio, ex affe-
c t delectatio, ex deleclatione consensus, etc.
0 1 i e
usque ad ccrtam damnatiooem. Quac est longa illa et
horrenda peccalorum catena. Qui funes atque compe-
des, quibus coustriclum hominem Satanas non solum
sum pradpitat. Apud profanos auctores : Catcna
9 t v t 0 V
60. Glacie fragilior. Tom. 111. iib. I. adv. Marc. cap. 1.
num. 14.
Aliis, Gelu fragilior. De homine inconslanle et foe-
difrago. Nam fragile opponilur firmo et stabili. Fragi-
litatis in giacic caussa cst, partium, excreto calore,
quod conjungendi vhtculum est, rarilas.
. . . ,. .
^ 6 1 . Gradu cedere, de gradti cedcre,sivc pauhsper de-
. . .
cedere. Tom. III. tib. de Prcesc. adv. hcer. cup.O.
m
num. 64. et tib. V . adv. Marc. c. 16. num. 256.
ac. Tom. V . lib. de Pudic. c. 7. num. 55.
Omncs metaphorae ab alhlelis sumptae jam con-
gredienlibus, sive gradum , pedem, manum congre-
dientibus. Lib. de Praescripl. adv. Iiicr. Cedo nunc
sponte de gradu isto. Quod cst, Non impulstts, ucc
argumeutis eviclus, dc jure meo concedo : hoc douo
adversario, quod defenderc mihi sit proclivc, c l ad
lirmiorcs rationes rccurro.
62. Gradu eodem occurrcre. Tom. III. iib. I V . adi;.
Marc. cap. 29. num. 492.
Sumptum a gladiatoribus, qui cum antagonista
decertaturi gradutn figunt, el ictus declinandi caussa
cedentes , itertrm procedunt, et eodem gradu consi-
stunt, obviam ettntes renituntur. E r i t , eodem argu-
menlo et telo uli.
Tom. III. tib. de Anim. cap. 6. num. 82. et tib. I.
cap. 9. ftum. 104.
Librode auima : llujus definitionis gradum exclu*
sero ; hoc cst, Ostendero dcfmitionem consistcre nou
possc, ncque rem , delinitionem cum ea relro com-
meare, quod est vitium in rci dcfintendae rationc
primarium. Cum Dco hoc gradu expeltimus, hoc est,
qtium Deo hanc polcslatcm, pracrogativam, vim
225 PROVERBIALES F O R M U L / E . 226
creandi adimimus. Te gradu pellam, hoc cst, con- \ dendo traditionem, quumqnoe nonsunl constituta,obitis.
vincam te falsi, ct tuas rationcs inlirmabo. llacc omnia Est igitur reccdere ab iustiltilo, sive a pnescripla
a colluctaloribus sumpla , significanl advcrsariurn norma, cedereadversario victum. Virgil., lib. I I :
confutare , el in ccrtamine disputationis superarc. Retroque pedem cum voce repressit.
61. De gradu dejici, aut moveri. Tom. III. lib. de 71. Gradttm obslruere. Tom. 1. Apolog. cap. 27, n.
llesurr. carnis c. 2. num. 18.
t 424. Tom. II. lib. develand. Virg. cap. 15. n. 120.
Apud Cicer. lib. 1. Offic. Degradu dejici, esl animo Tom. III. lib. de Prcescript. adv. hcer. cap. 15. n. 99.
consternari, ct vclut a slatu mentis demoveri, nec el lib. de Resurr. carn. cap. 48. n. 344.
pncsentis animi titi consilio. lluc pertiuent, Moveri Hunc igitur gradum potissimum obstruimus, non ad-
loco, Delurbari gradu. Cui conlraria : Reponi in mitlendi eos ad ultam de Scripturis dispulalionem, hoc
gradum , et Rcslilui in locum. Tertull., Dejeclus vet est: Iloc primunv opponimus, a congressti remove-
molus de gradu ejus spei, hoc esl, qui jam spem ab- mus. In Apoiog. Provocati ad sacrificandum obstruimus
jecit, in qua innilcbatur, alienis persuasionibus in- gradum perfidice (al. pro fide) conscientia? nostrce, hoc
duclus. est, Antevertimus, nepcrfidia irrepntmentibus nostris.
65. Gradum alium inire. Tom. 111. tib. IV adv. Marc. B Cicero : obslruere pcrfugia improborum. L i b . de Re-
cap. 6. num. 52. surrect. caru., ut quod adversarii in prima slatim acie
obsiruunt, in uttima congressione proslerneremus.
Est alia aggredi via, et novum inirc ccrtamen, vcl
saltem novo modo, vel, re una jaito improhata c l la- 72. Gradum suslinere. Tom. III. lib. 1. advers. Marc.
befactata, ad altcrius cversiouem sesc accingere. cap. 1. num. 23.
66. Gradum conferre. Tom. I. lib. adv. Jud. cap.2.
9
Qui oppuguantur, dicuntur vim et imprcssioncm
num. 6 et cap. 7. num. 27. el lib. III. adv. Marc. hostiiem stistincre, sivc sulferrc. Ilinc proverbialiter,
cap. 2. num. 4. pro, Suscipere alicujus rci dcfensionem, sivc susti-
nerc. Tcrtulliantis sic transtulit ad litterariam dispu-
Militaris phrasis; ut illa, Collato pcde pradiari;
tationem : Atius tibettus hunc gradum sustinebit adversus
conferre manum vcl pedem; confcrre gradum cum
hcereticos.
hoste. Kutipx^Oai rfo /**X»JS, Auspicari cei tamcn dis-
putationis : Ad rem propius accedcre, l l o c iyyvjiovTt*, 73. Gradum unum insistere. Tom. 111. tib. Scorp. adv.
cominus congrcssi. Gnost. cap. 8. num. 52.
67. Gradum dirigcre. Tom. 111. lib. IV. adv. Marc. Addit Tcrlullianus, et expiicat se : In hoc sotum
cup. 37. num. 601. C provocamus. Insislere, et rcferre pedem, et longius
1
Est aliquo referre vim ingenii, ad aliquid expen- procedere, contraria stiut. Cicero : Insistere, in a l i -
dendum se comparare. quo statu est commorari. Proverb. ab iustituta dis-
pulatione non cgrcdi, et in unius rei disquisilionem
C8. Graddm figere. Tom. 11. tib. de velar.d. Virg. c.\.
incumbere.
II. 86. et Tom. III. tib. IV. adv. Harc. cap. 2. n. 18.
lib. V . adv. Marc. cap. 10. num. 154. lib. advers. 74. Gradus hic stabit. Tom. III. lib. de Anima, cap.
Praxean. cap. 8. num. 56. el cap. 22. num. 155. num. 85.
Toiw. V . lib. de Jejun. cap. 11. num. 71. - Tcrlullianus.Sid nec hic gradus stabit, hocest: Haec
R H E N A N U S . Translatio ab atbletis in ccrtamine con- ratio, bacc definitio, hoc argumentum firmum non erit
grcdicnlibus, sermo proverhialis. Consislere cum neqtte consislct; fjicile poterit refclli et infirmari:
constantia, et apud Tcrtull. tot locis c>t scntentiam Affirmnte, boc ego dcfendeudum adversus omnes ra-
scmel conceptam acriter dcfendcre, in eaqne persi- tiones suscipiam; hujus pronuutiati veritatem propu-
stere : aut premere argumentum suum, ut loquitur gnabo.
Cicero : vel in unius rei diligeuti pensilatione immo- 75. Ad gradum pra?sentcm occurrere. Tom. HI. lib. I.
rari, et nullis uli cxcursionibus a re aiicnis. D advers. Marcion. cap. 19. num. 125.
69. Gradum in acie figere. Tom. V . lib. de Fuga in Cicero : Consiliis alicujus occurrere atque obsistere.
persecut. cap. 11. num. 80. Tcrtulliano est, argumentum pro rc nata, eiudere
Apud Virgilium frequens, Slate viri, adborlantis responso et contrarta ratione.
ut ex fuga sistant, unde Jovis Stitoris nomen.. Et 76. De gradtt primo prceludere. Tom. III. iib. III. adv.
iEneid., lib. 10 : Marc. cap. 5. n. 14.
Fidite ne pedibus: ferro rumpenda per hostes
Estvia. Adjungit Terttillian. Adhuc et quasi de tonginquo,
Proverbial. argumentis adversariorum non movcri, cui slatim opposilnm subjungil: Ad cerlum et cominus
pertinaciter in sententia persisterc, suam caussam dimicare, qux supra cxplicata huc faciunl. Solent
4

acriter defendere. Lib.de Jejun. State in isto gradu, gladiatores, ante justum cum antagonista certamcn,
si potestis. #
oslenlandx artis et obiectandi spectatoris caussa prae-
70. Gradum movere. Tom. V . lib. de Jejun. cap. 15. ludere, ut apud Virgiiium Acestes :
num. 78. Oslentans artem pariter, arcumque sonantem.
Tertullianus sic interpretatur: Movistisgradum exce- Est igitur levia et quasi ludicra afferre argumenta et
 227 E X T E R T U L L l A N t APOLOGETICO 928
imbecilliora, inkio, antequam ipsum robur argumen- A Immetala quibus jogera lifceras
Fruges, et Cererem ferunt,
torum depromalur. Nec cultura placet longior annua.
77. IA gradu esse. Tom, V . Kb. de Pudicit. 6. 10. Ergo non modo in eum dicetur, qui sedes subinde
num. 85. routat, et fabulam undecumque motoriam agit: sed
In uno argumento insislere. Cui opponil Tertull. qui versatili est animi sententia inconstans.
pergere. Quod interpretari possumus, Ex sumptio-
83. Hieme frigidior. Tom. III. iib. I. adv. Marc.
nibus sive pronuntiatis complexionem elicere, et ad
cap. 1. num. 14.
rci probandae summam pervenire. In gradu totus esse,
iilc dici potest, qui proponit quidem, sed nibil con- Terba, judicia, homines frigere dicuntur Ciceroni;
cludil. Qui sorite, sive argumentationc acervali utcns e t : In re frigidissima calere, in ferventissima frigere,
initiis immoratur, longcque abesl ab extremo conclu- opponit metaphoricas; et: Lentus in dicendo, et pene
sionis. frigidus, de homine insulso, tardi stupidique ingenii;
ut Calidus, de alacri et excitato animo. E t : Caiida
78. In gradu deducere. Ibid. cap. 21. tmm. 185.
consilia, est, praecipitia et teroeraria.
Ad novam rei disquisilioncin se comparare; una
cxplicala, ad aliud progrcdi. g 84. Hypobrychium irrespirabile. Tom. II. Ub. de
' ldolol. cap. uit. num. 170.
70. In gradum rursum. Tom. III. lib. I. adv. Marc.
cap. 9. mim. 155. Videantttr Annotat. Pamelii : u:r©epuxi©v, TO Ind TOD
Quum ab instituto per digressionem, sive ix&wiv, xu/jutTttv xa>u7TT6/x£vov, quod fluctibus est obtectum.
abrcpii abductique longius, eodein unde divcrtimus Ilomer. Odyss. :
regredimur, et eamdem rem denuo agitamus expen-
dimusque. iov T v
Ubi vn6epvyx Poet. pro u7ro6pux > ^ xaTaSeSuxtTa etj
80. In gradu ipso provocare. Tom. III. lib. V . advers. rd uJ«p,qui suh aqua subiit.HaccferePaoI. Leop.,l.VHI.
Marc. cap. 1. num. 12. Miscell., c 25. Sed quum Tertuil. dicat: Inenarrabile
excussis profundum, inexlricabUe impactis naufragium 9
Sumplum a provocantibus ad pugnam, qui quum
irrespirabile devoralis Itypobryclnum, videtur locum
gradum instilerint, adversarium opperiuntur et intcn-
significare, imum sciiicet maris fundum, in quem et
tato telo lacessunt. Significat ilaque, capul rei aggre-
excussi nataudi imperiti et impacti, nec labulis nec
d i , ct rem altius non repetere neque longe arccsscre,
scopulis adbaerescentes deferanlur. Signiiicabit ergo
scd ea super quibus pugna e s l , initio inquirere, ab
Proverb. Extrenium periculum, ut omnis salulisemer-
corumque inquisitione non recedere.
C geudique c malis spes adempta sit.
81. Ilabenis effusis. Tom. V. Epist. de cibis Judaicis,
85. In alium ictum considerare. Tom, 1H. Scorp.
cap. 4, num. 14.
adv. Gnostic, cap. 5, num. 55.
liabenae lora sunt, quee freno utrimque alliganlur
Occursum est huic plagw, In alinm ictum considere-
adequum regendum. liinc illaeMetaphoraB :Iaxissrmas
mus, ctc. Alii longe aliler distinguunt. A gladialoiibus
habenas dare amicitiic. Cic. Virgilius, lib. V :
sumptum. Cicer., I. Catil. Quol ego luas petitiones,
Spumantiaque addit
Frcna feris,manibusqneomueselfunoit habeuas. (rroprie ila coujcctas ul vitari posse non vidcrenlur, parva
iUb. Xll.) quadam declinatione, et ut aiunt, corpore eflugi; et
Nullo discrimine esedem
Suscitat, irarumque omnes efluudit liabenas. (Translate.) Virgil., lib. V d e P u g i l . ;
Et Orator dicilur in peroratione tolos eloquenttae Nunc hos, nunc illos aditus. omnemque pererrat
Arte locum, et variis assultibus irrilus urget:
apcrire foutes, et omnes aflcctuum habenas eflun- Ostendit dextram insurgens Entellus, et alte '
dere. Conlrarium est : Injiccre hahenas, pro, Com- Extulit, ille ictiun venientem a vertice vclox
Praevidit, celerique elapsus corpore cessit.
pcsccre, et impetum sistere. Habenas effundere, dare,
taxarc,OranCis oouvai x«Xfv«uc 7ta*av aptivat, ^ hXr v Iptivcti
t
Ut s i t : uno argumento refutato, alius infirmalionem
vr,v r)vt*v, pro, Nimium indulgere, nimiamque permit- D inquirere, et rattonem secum inire qua improbari
lereiibertatem. Habeniseffusis, est iicentissime, liber- possit.
iVtne et inlemperantissime, vei immodice. IdemNova- 86. Istro fallacior. Tom. n i . lib.1. advers. Marc.
tianus, iih. de Trinitate : Indulgentice suce sinus iargos cap. 1. num. 15.
profudit/ :
Su0 e m m
ualuratis tegis omnibus
Videanlur Annotal. Pamelii. Quis ab histricc ani-
datw, atia lUQii
f * revocata relrahuntur, aiia quasi
reni

manle hoc sumpium dicai? Istriw regionis incola?, non

cffusis habentS excitala impelluntur.
Istri aul Hislri, sed Islrii dicuntur : quibus quis fal-
82. Hamaxob'to tnslabilior. Tom. III. lib. I. adv.
laciam tribuat, non reperio. Reliquum est igilur, ut
Mu^ cap.i. num. 12.
Istcr fluvius, alio nomine Danubius, huic proverbio
Videantur Annot. Pamelii. Ilistdricis et Poetis ce-
locum fecerit. Quum Tertull. Marcioni tot titulos ho-
lebrati Hamaxobii, vt*l Hamaxobilae, Sarmaliac gens.
norificasque appellatianes a locis, getitibus, Ponto,
Quos sic describil Iloraf.» iih. III. Od. 24 :
Patriae vicinis, et rebus eidem pcculiaribus, assignet.
Campcstres melius Scythae,
Dicetur auiem, fallax Ister, vel propter sinuosos flexus
Quorum plaustra va^as rite trabunt domos,
Vivunt, et rigidi GeUV (mMxander), unde a poetis retortus et sinuaius dicW
229 PROVERBIALES FORMULJE. 230
lar, vcl propter ostiorum moltitndinem (inter quae A tis, rationibus, probattonibusque conslabiliri; quo
unum cst Pseudostoma, quasi falsum vel fallax ostium) verbo, uti et militari, muniri eodem loco utitur Ter.
t

quae failat in instituto cursu navigantes, vei quod su>
bita inundatione plerumque accolas inopinato oppri-
mat, TibuL :
Failax quoque iestis,
Pannouius qui Istri accola,
Auson.:
E l fontem latiis ignotum annalibus Hislri.
(^dspirat namque) Ignoturo, quia fallit et latet.
87. iugum excutere; et: Ccrviccm a jugo excusare.
Tom. V . tib. de Pudic. cap. 10.12. num. 81. el 05.
Jugum, quod boves induunt cum trabunt arntrum
vel currum. Cicer. Roum cervices nalac ad jugum.
Melaphoricas servitutem aul onus gravc significat. g «jeclarat. Uabes nupliarum quoque vetis latere prospe-
Ilinc illa : sub jugum mittere. Jugum dejicerC a cervi- ctorem, hoc est: quaincumque iu parlem te vertas.
cibus, c s l : liberare violenta dominatione, gravi onere
scrvitulis. Conlrar. apud Virgil. XII :
Ni frenum accipere, et victi parere fatenlur.
Tertull., lib de Idol. Vinculum el jugum nobis relaxavit,
et tib. de Pudic. Operum juga rejecta sunt non disci-
t
ptinarum.
88. Lamiae turres. Tom. IR. tib. udvers. Vaient. c. 3.
num. 23.
De Lamiis multa Politianus in Praefalione in Dialcct.
et Brassicantis ejus commentator, Hadrian. Junius
Adagio 34. Cent. 2. et Cael. Rbodrig. c. 5.1. X X I X .
90. Exlaterc utroque. Tom. V . tib. deTrinit., cap.
26, num. 112.
Verba Jurcconsullis frequentia. Ulpian., lib. 111.
Dig. til. de procural. Ut ex utroque lalere qttasi actor
habeatur. E l Justin., lib. V . Cod. Juris. inquil, A u -
ctores ex utroque latere magnum habucre certamen.
Tcrtull. Ex ulroque latere nos veritas in istam concludit
sententinm, id est: utrimquc, ct ex ulrimque argu-
mcnti parte.
91. Quoquo lulere velis. Tom. 111. tib. IV. adv. Marc.
cap. 3 i . num. 544.
Idem cum superiore: ex uiroque iaicrc, quod Terlull.
92. Quolaterutu. Tom. V . tib.de Jejun. cap. 11.
num. 72.
Utra parle argumenli; qua rattone', quam in par-
teni ? Et htc Tilitur verbo confirmatunt, ut ad latus
tectuin, in exercitu vcl gladiatore, referatur.
95. Lcones in pacc; vide supra: Cervi in proelio.
Tom. II. tib. de Cor. mitit. cap. 1. num. 18.
Convenit in eos qui praeposlere se gertinl: ubi res
poslulat audaciam el virlutcm, ibi timidi; feroces,
ubi nihil ferocitate opus. Livius. In otio tumulttiosi,
in bello segnes. Synesius : h iipt^ 0p***is i> Ik
t

ubi de Meuippi Lycii amica, in conjugem jamjam ad-
sciscenda , post mulla ait quidam pbilosopbua. : Bclla C
haeC Sponsa Una eStTO»yB/AX«uo6y, otj /a/*ia«Te xat fjLOpfta*
XwCetq ot TZOUOI voMii th&t, boc est: ex Empusis, quaset
Lamias et Mprmolycias plcrique putant. Turres autem
commemorat. TcituII. quod ingcnlem specum ad
rttpis radiccs insedisse fabulantur Lamiam in Libyae
locis reginam. Dicetur igitur de rebus in spcciem for-
midabilibus, in quibus nihil insit periculi. Nomina ad
terrorem inventa, fabulae aniles.
89. Latere hoc defendit. Tom. III. lib. de Resurr.
carn. cap. 2. num. 21.
ln aeie, hoc est, exercitu ad pugnam procineto haec
fucre : frons, tergum, duo latera, quie et ahe et cor-
nna drcebantur. Tcctum latas, de* iis qtti armis et
praesidio muniti sunt; apertum de iis qm periculo ex- ^ peccare. Ab iis traustatum, qui ex aedibus egressori
positi. Terent. (lauton. :
Triumpbo, si licet me latere teclo abscedere:
hoc e s l , siciit nihil mihi accersam periculi. Cesar.,
lib. II. bell. Gall. Quae res et iatius unum castrornm
ripis fluminis municbat, e t : Totis fcre castris a fronte,
ct a sinislra parte nudalis, e t : quorum pars apcrto
TtoMpM ZiOoi, in pace feroces, in beilo formidolosi.
94. In limine occurrcrc. Tom. V . tib. de Monog.,
cap. 8, num. 52.
In ipso opcris disputationisque ingressu sese of-
ferre.
95. De limine offenderc. Tom. III. lib. adv. Valent.,
cap. 5, num. 22.
R H E N A N U S . Provcrbium de his qui inilio rei, quam
agendam sttsceperant, peccanl. Simile iili : Cantltc-
rius in porta. Cum hoc conveniunt: In porlu impin-
jgere : Fh limhie deflcere. V i r g i l . :
Cur indecores in limine primo
Oeficimus ?.....
pro, in ipso operis negoliique suscepti primordio
in limine pedcm oflendunt. Oflendisse autem limen, •
laeiniam ad id adhaesissc, vel prolapsum cecidisse,
ostenla fuere inauspicala et mali ominis, passim apud
poctas. Ovidius:
Dicilur offcnso procubulsse pede,
96. Lineas agcre. Tom. III. tib. de anima cap. 43.
t

latere legiones circumveuire. Nennius in Miscellades num. 480.

(si rile m c m i n i ) et eum secutus Muret. in Terent. a Humxtni vet maxime initii ac finis tineas quolidie
gladiatoribus sumplum vo!unt,quibus si minus plagam agere. Proverbia a lineis ducla, qua; conscquunlur,
otvTiTi*)? possint infligere, satis honoriflcum est, latere partim a Geomelria, quae iincis omnia perficit, partim
tecto, i d est, integros illaesosque abire. Dicebantur a currlculis et palxstris, qttorum spatia certis lineis
praeterea : latus apertum praebere, quum iclum non includcbantttr : parlim a pictoribus, qui penicillo /t-
deciiiiarent, sed lictori mortique se gratis objicerent. neas ducere solcnt priusquam umbram sine colore co«
Latere hoc defendi IgitUr est, his iisdemque argumen* lorare incipiant, translatn sunt. Hoc aulem primum
231 E X TERTULLIANI APOLOGETICO
Tcrtull. dncerc vidclur vcl ab inilio et fine spatiorum A tremam;
in Dromone, vel a pictura, quum addit: Manum fidei esse omni rei cujus linea extrema est. Apud Tercntium
porrigens facilius adjuvandce per imagines el parabolas, extrema linea amare, est impensissime >5 &*p*
sicut sermonum ila el rerum. Deindc : proponit igilur .
tibi, quasi ob ocuios subjicil in piclura : Etfam per
imaginem mortis.
97. Lineas aliquas praiducere, ad quas erit dimican-
ditm. Tom. 1U. lib. adv. Marc, cap. 5. n. 14.
Hoc sumptum ab iis qui ducllo, sivc singulari ccrla-
mine congrediunlur; vcl ab iis qui in stadio decur-
runl, pro : cerlam matcri;e legcm prafinirc.
98. Lincis cerlis delerminarc. Tom. I. lib. advcrs.
Judceos, cap. 2. num. 6.
Addil Tertullian. summam quceslionis ipsius. Ab
iisdcm cerlantium lineis, inlra quas dccerlaluri con- D
sislunt. In iib de Pudicil. Eumdem limitem liminisfi*
gimus. Ubi limen esl linca, ut apud Virgil. iimenque
relinquunt. Ccrlos tcrminos certasque ieges praesti-
tuerc iustiluUe dispulalioni.
99. Lincis claudere. Tom. III. lib. I. advers. Marc,
cap. 7. num. 51.
Quanquam lota materia de duobus Deis dimicetur,
bis interim lincis earn clausimus, intra nos congre-
diemttr. Esl igilur stata quaedam argumenta pracfi-
nire inlra qu<c ccu cancellos quosdam coercealur l i -
berior orationis evagalio.
100. Lineis deducere. lbid. cap. 25.
Cicero : Iluc catissa dedticitur. Rem de buc dedtixi,
id est in bunc slalum, locttm adduxi. Tcrlull. Quod
atlinet ad bonilatis quceslionem, his lineis deduximus
eam minime Deo adcequari, boc est: inlra bosce ler-
minos tractavimus.
101. Lineas certas prccducere in unam congressionis
speciem. Tom. III. Scorp. adv. Gnost., c. 4. n. 52.
Prxcedil apud Tertull. Nos alibi de Deo dimicantes.
Certas leges sibi pracscribere quas intra de una ca-
dcmquc rc decttrrat dispttlalio.
102. Linea extrema. Tom. III. \ib. adv. Hermogen.,
cap.Z. num. 19. et cap. 58. num. 152. 155. el lib.
adv. Prax., cap. 16. num. 100.
R H E N A N U S : In spatiis oiim, in quibus cursus pu- Turneb., sic interdum collato pede pugnabatur, ut
blice licbat, initium et linis lineis notabatur. Hinc
quidquid postremum esl, extrema linea Proverbialiter
% inde referri.
dici coepil. Ergo quum Terlull. Hermogcnem bic
vocat non inlelligentium extremam lineam, imperitis-
simum accipe. Horatius Epistolam ad Quintum sic
ciaudil :
Mors ultima linea rerum est.
Haec etiam Turneb. Advers. lib. XII. cap. 10. Ubi si- 110. Ad lineas rursum. Tom. III. lib. L adv. Marc.
miiem Terent. locum explicat, et calx dicebatur quod
scilicet calce et creta nolaretur. Ultra autem calccm
nihil superest quo cursus lendalur. Alqui quum Deus
universilatis, l.advers. Prax., Extrema linea dicilur,
alludere potius videtur auctor ad illud A p o c , I. et
XXII. Egosum a et w, sive principium et finis. L i b . ,
advers. Hermogen. Si determinatur, habet lineam ex-
252
quam qumitum proprie picior, agnoscis finem
summa iinea el extremus terminus, ut ibi summus
amor significetur. Quomodo Eurip. cum extremuin
terminum lnaiorum et miserrarum intclligeret, i*
ixpov ^XO/A«V ypufifi^j wv xa/6v dixil. Non tamen inepte
T
apud Tcrent. inleilexeris extremam lineam in amore,
ipsum rci amatae aut concupitae adspectum, quasi
longis lineis, hoc est, de longinquo amare. Erasmus
Hermogenem, extremam lineam a Tertullianoappellari
autumat, quasi exlremum et postremum sui lcmpo-
ris hacreticorum, qui aetate Tertulliani superesset.
105. Ad lineam dimicare. Tom. V . lib. de Pudicil.,
cap. 6. num. 5 9 .
Ad hanc jam lineam dimicabit nostra congressio.
Deinde explicat se : Prcescribam lamen tibi formam
necesse est ne ad vetera manum emillas, ne in terga re-
t
spicias. Esl ilaquc in disputando a re proposita non
evagari.
104. A iineis excedere. Tom. III. lib. adv. Hermogen.
t
cap. 59. num. 157.
Ab insliluto et proposilo aberrare, quae translatio
vidctur sumpta ab iis, qui lineis non insistentes, ex-
cidunt, aut excedunl, hoc est, ultra linearn pedem
intcr dimidicandum cfferunt.
105. Ultra Iineam. lbid.
Ullra praestitutum dispulationis liinitem.
106. Linea una esl. Tom. III. Scorpiac. adv. Gnost. 9
cap. 11, num. 84.
Unus cst scopus, ad quem lotius dispulationis
summa esl dirigenda.
107. Ad iineam unam congressionis dirigcrc. Tom. III.
. lib. de Carne Christi, cap. 17, num. 155.
In rc una insislcre, et eam allatis utrimque ratio-
nibus disputare, ut supra : Eodem gradu dimicare.
108. Lineae insistere. Tom. UL lib. IV. adv. Marc,
cap. 17. num. 250.
Cui superius contrarium est: A lineis excedere. Est,
in instiluto permanere, neque evagari. Quia, ut ait
lineae ductae pedem semper oporteret insistere, nec
D
109. Lineis eisdem dimicare. Tom. III. lib. V . adv.
Marc. cap. 1. num. 12.
< Irrtra ccrta argumenlorum septa permanere, sive
intra eosdem fines in disputando versari.
cap. 9. num. 55.
Hoc est, ad propositum atqtie institulum post d i -
grcssionem sive nupU6ouu> revcrti. Sumptum ab iis,
qui quum a lineis jam exciderint, rursum gradum
colligunt. Vide supra : In gradum rursum.
111. In iineas easdetn gradum colligere. Tom. III. lib.
de Anima, cap. 26. ntcm. 345.
 233 PROVERBIALES F O R M L L i E .
B . Ilicron., in Dialog.adv. Lucifer.: in gradum rur- A 117. Per iineam eamdera serram reciprocare. Tom.
sum ac lineas regredere.
112. Intra lineam extremam includerc. Tom. UI. tib.
adv. Hermogen., cap. 38. num. 134.
Iloc sumptum videtur inagis a Geometris, quorum
IractaTto esl de quautitate, loco, supcrOcie, et 1inea.
Loquitur de Materia Tertull. quam Uermogenes cor-
pore iiifinitam faciebat, et locum lamen ci adscribe-
bat, quo ambirel, hoc est, exlrenia linea includerctur.
Si^nificabit igitur Proverbium, si placet, ccrtis l i -
miiibus nliquid comprcheudere et finirc.
113. Lineas dticere. Tom. III. lib. de Anima, cap.
36, num. 432.
Graecis ayttv ^ ypopctv ypafi^. Et lincaris pictura, g lavare pannos.
ii yp*fk* Hinc illud : Primat tineat ducere, eleganti
metaphora a pictoribus, pro eo quod est, umbrain
lantum alicujus rei exliiberc, alque obiler qu< d inlcl-
. ligi cupias delineare. Ducit et priinas liueas, qtti for-
mulam exordiendi negotii praescribil. E l mitlcre i i -
neam , pro : Rem tanlutn adumbrare, et conjecturis
quibusdam iuvestigandam proponcre. Siquidem ex l i -
nearuin ductu justum etiam picturae artificium disci-
nius. Unde versiculus:
Linea quae veterem looge fateatur Apellem.
Plinius, lib. X X X V , c. 10, mcminit linearum Apellis.
Soient enim pictores, uli ctiam Rhen. aunotavil, pe-
nicillo lineas ducere, priusquam umbram siue colore
coiorare incipiant. I
114. Lineas rectas ducere. Tom. 1D. lib. adv. Herm.,
cap. 36. num. 126.
Adaptat haec Proverbia, a pictoria arte deducta,
Ilcrniogeni, qui ante hacresim pictoriam exercuerat:
A i s i quod ti tam rectat tineat ducit Hermogenet, quamtem aucupari. Natum a Diogene, qui accensa iucerna
ratio itla, pictor te bardior non etl. Referri potesl ad
cum qui officiuin suum probe facil; qui ab honestatis
pracceptis non discedit; qui suae artis peritusest. Cui
opponatur eliam : a lineit excidere.
115. Lineamenta ductare. Tom. III. lib. de Retur. car. t
num. 35.
Cicero : Asperea temere pigmenta in tabella, oris
lineamcnta effingere possunt. Grxcis sunt ntptyp«?ut fendit. Adjungit Novalianus per Epexegesin. Totut
ct vxtcyfaptcu. Item Cic. in Orat. ad Brut. Nume-
D tit in doctrinw tuw cwcitate tuperatut. U l proverbiali-
rusquasi quamdam pnkcstram et exlrema lineamenla
oralioni attulit, 'hoc est, veimstatem ad oslentatio-
ncm adhibiiain, et exiretnam quasi mnnum. Teriul-
lianus : Exprimere interpretalur, lineat ducere. Rem tiam propius : cui nihil subterfugii restal, quoargii-
scilicet clarius ob oculos proponcre el dcmoustrarc.
116. A Lineis cxcidere. Tom. III. lib. adv. Hermog.
t
cap. 39. num. 137.
Praeler superiorem interpretationem ab athletis
duclam , pictoribus boc potius hi Hcrmogenem nntea
pictorcm refert. Pictores namque a liueis peuicilio
deductis excidentes, ultra lineam picturam protcn-
duntsuam, ut s i t : exorbitare ab instituto, vel eliam,
ab oflicio discedere, et falli atque errare.
TERTULLIANI. I .
234
II. lib. de Coron. milit. c. 3. num. 28.
Rhenanus : Habet Proverbii specicm de inutiii et
vano labore. Metaphora sumpta a secloribus ligno-
rum : qtii sic ducanl terram, ut aut non dhniltant,
aut in eadem tantum linca perseverent, nihil agent,
vel cerle non mullum agent. Iunuit Tert. inutilem
laborem circa unam eamdemque rem, ul ii qui in
eodem argumento immodici stint, et velut cupres-
stim simulant. Hacc eodem spectant : Eadem semper
oberrare corda : Eamdcm iucudem noctu dtuque
tunderc. Apnd Virg. Argutae lamina terrw, innuit
reciprocationem. Sic fullones drcunlur : Argulari pe~
dibut, hoc est, alterno el reciproco pcde cxcuicare et
118. Lucifugae. Tom. III. tib. de Returrect. car., c. 47.
num. 541.
Lucifuga et kucifugut, infame nomen. Homo ni-
mirum naturae contrarius et praeposterus, luce dor-
m i l , noctu vigilat, quem Jurcconsulti appellant ves-
pertilionem, quod exacto jam diei curriculo, sub
noclem, vesperlilionis in morcm prorcpat. Graece
}vxvo6(Of, qtiibusdam Tenebrio, quasi amans te-
nebrarum. Cicero in Catil. Dormienles nppellat,
quum vigilantibus opponit. Tcrtul. Lucifugoj tcriplu-
rarum , qut in summa scriptorum clarilate, ct iu i i s ,
ul verbis Tertull. ular, quce vel iutiut tolit radio
tcriptce clarent, impinguiit, ct ttt dicitur , in sole
caligant.
1 1 9 . Lucernam meridie circumferre. Tom. III.
#
lib. I. adv. Marc. cap. 1. num. 19.
Proverbialiler idem siguificabit quod , lucernam
adbibere vcl accendere in meridif, quodest, facero
aliquid non suo tempore , vel : in re clara obscurita-
meridie hominem quacrebat.
120. Lumiuibuscffossisorbalus. Tom.V. lib. deTrinil.
cap. 28. num. 127.
#
V i r g i l . j i b . III. dc PoIyp.
Luminis efiossi fluidum lavil inde cruorem.
E t paulo stiperius : Cui lumen ademptum, c l : Telo
lumen torebramus. Vide stipra : Cwcut in petram of-
tcr de co dici possit, qui dof trinarum vel errorum
pravilate excaccatus est, el cui nihil sanae mcutis in-
telligcntiaeve sit reliquum. Vel ad Novaliani senten-
meutis victus recurrat, nihilqtie secum potcst dispi-
ccre, quo errorem tueatur.
121. Alumine exorhitare caiiginc. Tom. V. tib.de
Pudic. cap. 8. num. 59.
Ab orbita, quod cst vesligiutn decurrenlis in via
rolae, est verbum exorbitare, quasi a via defieclere,
prae errorum caecitalc veram doclrinam , quie per se
lucet, non posse perspicere. Lib. ad. Gnosl. Ab itto
(Deo) tii idoloiatria exorbitaverunt.
{Huit.)
 E X TERTULLIANI APOLOGETICO
122. Malum foras. Tom. III. Ub. adv. Valent. e. 10. A
num. 119.
Delestaniis et abhorrentis vox , et maluin inforlu-
liiumque deprecantis. Virgil. II.
Quod di prius omen in ipsum
Gonvertant..».. et;
Di meliora piis, erroremque boslibus illum.
Di prohibete minas, Di laiem avertile casum.
Solet apud veleres in Veslibus aedium statui Hercules
a ) « ^ x « x o « , hoc est.malorum depulsor,et adscribi
interdum , boni ominis caussa, xaxov tUi T « ,
nihil mali ingrediatur. A sacris praeterea mali prOfa
nique homines sacrificorum voce solebapt arceri.
Yirgil.
procul binc, procul este profani.
Theoc. in idii.
Hoc est
Expertis cantabo, fores operite profani.
143. Manu injecta detinere. Tom. III. Ub. 1. adv.
Marc. cap. 6. num. 44.
Injicere manum, proprie antiquo verbo Juris, est
quoties nuila Judicis expecuta auctoritate rem nobis
debilam, aut eliam uostram vindicamus, et Dominus
in pracdium beneficiarium manum injicere consueviu
lnjicitur aulem manu$ in aliquem ejusque bona mcr-
ccsve, quum inde abire vel moveri auctoritate aliqua
sive edicto vetaptur. Sic recipere manus rfjecliooem^
est retinere faculiatem reprekeodeodae rei *li#tut*.
^Virg.
Injecere manum Parcw,
id est, morli destinarunt. Explicat se Tertul. Porro
et hic eadem regula summi magni patrocinabilur nobis
utpote quw totum stalum vindicel divbiitalis.
124. Manum porrigere. Tom. III. lib. de Animo, cap.
23. n, 408. et Iffr. de Resurrecl. car. cap. 53. num.
582. ac tibro I V . advers. Marc. cap. 41. mim. 677.
Satis vulgatum, pro : Auxilio esse. Cicero iii Orat.
post redit.: Qui mihi primus afflicto ct jacenti consu-
larem fidem dextramque porrexit. Sic Deus dicitur
a Tertull. manum porrigere fideit hoc est, confirmare,
c t i n sua firmilate conservare. Virg., Itb. H l .
Dat dextram, atque animum praesenti ptgnore irmat.
Manuum porrectione etiam alienae sentenliaccomproba-
tio luitsigniiicata, quac tfraecis, *<pt fe,Tt #if*r*mh. D Gigantium in Jovem belligeranlium fabula. Usurpari
m
125. Manum traderc. fom. V . lib. de Pud. cap. 15.
num. 126.
Pro eodem cum superiore usurpal.Virgilius, l.VHL
Accepitque mauu, dextramque amplexus iohaesiL
Tradere de manu in manum, Cicer., est dedere et
commendare.
126. Manus dare. Tom. V . lib. de Trlnit. cap. 11»
num. 55.
Cicero in Amicit. Ad extremura det manus, vinci-
que se patiatur. Virgil.
Neque euira ipse mauus feritate dedisset.
Est igitur se victum agnosccre» ct adversario cedere.
236
Nam qui se victori dedunt ne inierimanlur, ultro
manus ad viucula ofierunt. Virg. etiam Tendere, el
Protenderedixil lib. X I I .
Ille humHIssupplexqueocufos, dextramque precantem
Proiendcas, et vicisti, et vicUim teodere paimas
Ausonii videre
127. Inler manus tenere, Ibid. cap. 1. nu. 95.
Esl cerlum quid habere, ob oculos quasi proposi-
tura habere. Sic dicimus : Victoriam in mauibus tc-
nere. V i r .
Caelera qua rerum jaceant perculsa raina,
Ante octilos interque manus sunt onmia vestra.
Quasi dicat : Narratione non egent, omnibus patent
chnraque sunt.
128. Mappa missa. Tom. 1H. Ub. adv. VaietsU cap. 56.
* 381.
Hoc est, veluti signo quopiam dato. Ailudit Tertul.
ad morem Circencibus Romae Ludis reoeptum , quo
mappa Tragoedis usitata a Praetore dimiitebatur in
signum atirigationis et certaminis auopicaitdi. Quem
morem atlingit Juveu. Sat. 11.
iaterea Mogalesiae» specucula mappae
Id&um soieuine coluut.... El Marual.
Cretatam (al. cereara) praeter cum vellel mittere map-
pam;
Et Sueton. in Nerone : Aliquoliberto mitteate map-
pam. Vide Adnot. Pamelii ad i i b . d e Spect.oap. 16.
num. 145. Tom. U .
12). Massagela iiihumanior. Tom. UI. Ub. I. adv<
Marc. cap. 1. num. 13.
^ Videantur Adnot. Pamelii. Schytarum nalio trans
mare Hyrcanum, Alani, Abasgi, et Augi postea dicli,
f
el ab Hehraeis Magogi, hospitibus infestissimi, neque
cum vieinis populis diutunia amicitiac fcedera, neque
fidem possunt servare.. Lac equorum sanguine mix-
tumbibunt; prseterea tatn prodigiosae immanisque
uaiuraB, ut seuio eonfeetos in frusta caedere , illo-
rumque carnibus cum pecudints admixtis pasci con-
•ueverint. Hinc nobile iliud itihutnauitalis nomen.
150. M * Oto[xx i:*. Tom. 11. od. Scap.c. 4. n. 22.
X
Noii cuia Deo bellare.Cicero iu L de Seuect.: Quid
est enim aliud Gigantum more bellare cum Diis, nisi
naturae repugnare ? Hinc, Otop+xpi • Dei hosies vel
qui Deo obluctanlur. Tractum videtur a notissima
poterit, ubi qtiis viribus suis fretus temere res non
tentandas molitur , et uli admooeamus infeliciter
credere, quaecumque adversusdivina humanaque jura
per vim instiluuntur. Horat. in Od.
Quid seternis minorem
Consihis animam fatigans?,
Virgil.
Crede Deo et:
Heu nihil invitis fts qaemqttam 6dere Divis.°j
Bis in Act. Apost. <M Q^-^^ 0sepA ot «vpWnTc.
x
Plalo ejusmodi bomines, e Titanumgenere, dixit.
131. Micas infarcire. Tem. Ul. Ub. de Anima, eap. 6.
num. 85.
' Ex contenlione Platonis et Aristotelis, quam insti-
tuit Tertull. aiiquid potertt elici. Piato varius, mul-
S37 P H 9 V E & W A L P FOWVL#. 238
liplex ej copiosus, singulari eloqucntia et suavilafcj ^ anin^ntps «juaedam iram n a r i u m f l a i u p ^
:
oratibnis, incujus Dialogis Jocutio, eisiabsit a versu, in T h y r s i : - "
tamcn quod incilatius feralur, ct clarissiinis vcrho-
rum luminibus ulatur, potiusPoema pulanda , quam Aspera ei semper sedet frain uaribus.
Comirertun Poetarum. Aristoteles hrevitate dicendi Unde corrugarc et contrahere naresMicuntujr, <jui
prsestiitt, vci potius siccitatem quitndam tenuitatem- offcndiinlur. Horat.
que indiecndo, hoc est, emtionem angnstain, pressam Ne sordida ma{)pa
et conctam (quae in Piatotie est ampto, copiosa, re- Corruget nares.
dundaus) adamavit. Hinc ilta : Mutsa aqua de cloqoio 435. Naso agere. Tom. III lib. adv. Marc. cap. 25.
Pbttorm, e t : Miree de minutiloquio Aristotelis, Pro- num. 176.
verbialiter accipi possunt. Uthoequidem genus ora-
Cicer. Ridiculo scommatjcoque diclerio laedere.
lioMs sifif um, at cui uihil iemere detrabi potsit, illud
156. Naso deridere. Tom. V . lib. de Pudic. cap. Q.
autem redundans, elexquQ sA qwd demas mutesve ,
num. 18.
de^eni^mja nihil deiraicfis. NdttlojniiMtf HicfiM in-
[atcvFtp jj4£jrpretari ejjam poierunus, TejmUer c i cura g p . Paulus ad GaL 6- »i m**>p&r*h W $si f

PfarcjjUic q#id disjtribuere, u t : tnulsam aquqm hifuth nou irrideuu*, non agilurpasp, /*vtf« ve;jim apudGr;ie-
t

i&h Jargiier et benigme. CQS , id est missare yel roussare, nop aijmj fere $j-
9

152. Mulsam aquao^iji&mdere. Ibid. g.uai, quaro J*biis occlus.is sonum iiaribuseUccre uode
py*?ip> Somjs aulem irrisioni pl£rm#mje
A qua multa, ItpppkU, >} fuUxpvxov, aqua meHe f

dicatus, atyueWuc, qui c&ra reprefcensimjjs mor-

raixta. Ut aHudat non solum ad copiosnm , sed
sum agit, ifibyf*» dicitur, llomero passim oVtywv.
ad mettHam sive meileam in Haton<t eloqueiitiam.
Addtt TertuH. adufantium, uj sigtiiftcari yide^tur
Lrb. de Anim. de codem Phtone, ob melia facundice.
postica sanna , qtiae est clancularia et tecta irrisio a
Quum contra quod siccum est, facilKme fricitir , ct
gestu ridentium aiiquem a lergq sive ^ c i p U i o , u t s i l :
in micasminutatim dissolvalur. Eodem faciimt verba: ohtrudere paipum Deo.
lafumiere, c t : infqrcire. Forti&se £i Mifa* iufarcire,
157. Naufragium inextricabile. Totn. \\. Ub. de ldoloi.
cum Tuiliano , prsemansum in os inserere, conve-
cap. utl. num. 169.
niet, quod c s t : rem in docendo nimis enucleate ,
minusque frusiulatim traderc , et crasse expticarc, firajacis : w*yt9* fyw, fm4, yilflrj poo ju>
gracce : MixooJioyeTv, ).C7tTo).oy«7v , sive* ut Cicero ad C le&
* - < W W WJHPlus i m ; ) i ^ u t uzymqw /rangimt,
Attic. ntfi jiixf>& o^rowSafetv, quod e s l , cura minutula sese exiric^e sive cxpecjire a periculo n ^ i possunt.
anxium esse. Virg. 4fi JLabyriniho, inexiricqbUi$ effop. Y^e ^ y -
pobrychiuiHi
153. Mulum deasino pungere. Tow.JlL tib. adv. V a -
lent. cap. 1!). num. 237. 138. Navigare inter scopulos et sinus, per vada et
v
freta. Jpid.
Muli, quos asini et equae generant, unde Vt° °< >
quasi dimidiali asini, a patribus. IlinotUi, vei pothis E s i , versa/i a^cipiti pericuio. JHepa scopuU, froc
ex Columeilae sentenlia, Hinni, a patris equi hinni- est, moMle^saxci, siyc xupes e mari cmincnies , et
tu, eqiio et asina geniii. Gigni, cujn equa muh coitu qu^uido^e suh a^uie aequore iat/mtes, c i . Sinus f

naii. Hinc proverbium : ex asini muijqive, id e s l : littora u^curya ina/e amplecteniia et voda, mjuus
;

dUiiidiaii asini; ex etyiuohigia graeca, simiiitudine , profunda maris ioca et undarum hrevibus infes^a ,
;

quondo exempiar et res ;dfectas uon mullum sunf ct freta, mnris angustiae, ubi quasi aestu fervescit
discceta, velquando inepti^ incptiisycpr.cscntantur/ marc^ navigantibus et iusidiosa et periculosa sunt.
vel mendaciamendaciisastruunlur. Cujusmodi farinae Lib. 1. advcis. Marc. Duas Symptegadas naufragii sui.
et itU : Noo tam ovum ovo similc, armenii ejosdem^ D 139. Nubilo obscnrior. TOIII. U l . iib. I. advers. Marc.
Cum Dytho Racchius.. cap. 1. num. 14.
154. Naj-em contraliere. Tom. Ub. 1. adv. Marc Videantur Adnot. Pamelii de Cunmeriis tenebris,
cap. 15. num, 71. qux in idem iAcidunt proverbUuu. XubiUwn» smbes
Aa iiaso irrifftnis sedes. Hinc nasuti, ei oasum ba- dcnsior sive crassamentum exbalationum, a q u « g i -
bere, irrisores dicuntur, Piin. lib. X J . c. 37. Nasum gnendae focmMlam vim habeus. U i ^ e c^elum 4tfthu-
novi aiores subdolae iifisioui dicayere. ijor. iosumseu ntibiium. Nebtilas vel Nubilium ^iuudere,
est obscurare. Sed quum TeriuU. ad mones Maeeioois
Naso adunco suspendere.
ailudat, iristUia et recondita animi severilas «igibii-
Martial.
cabUur, ut apud Comicum Graecum itaoxi^v s* <dpn
£ t pueri nasum rhmocerotis babeat, ' ^ n o u , disculere frootis uubUiwi, quod esi tfis-
Pers. tUiam abigere, laetumque vultum iuducere.fcts u -
Rides, ait, et ntmis unds percilium nuhilium oppv< |uwef •}$, pro irieti. florftl.
Naribus isidtdges. Deme superciUo nubem. Virg.
E t Grwei p.wt*ift{*i* • **v p»**tyo4 » a naso # Sed frons Iseta parum, et dejecto lumioa vuku : ei i
m klerc. E x naribus etiain indictum iracuudiae # tui Sed JQOX atra caput triati circumvolat umbra.
239 E X TEUTULLIANI APOLOGETICO
140. Nulu tradere. (nisi traducere quis malit.) Tom. A 144. In partem unam ineumbere. Tom. V . lib. de Tri-
I. iib. de Pali. cap. 4. num. 84.
V i d e : Acie figere, ei digito destinare. Esl deriden-
lium et improbaniium aliquid clancuium intcr se,
quod palam facere non sit impune vel decens : quum
neque conjectis in hominem remve oculis, nequc
protentis digitis id facere licet : lum clanculario sal-
tem ac nulu demonslrari potest.
i i l . Ocuiis clausis. Tom. I, tib. de Palt. cap. 2. num.
20. Apotog. cap. 3. n. 3G. Tom. l i l . iib. de Resurr.
' carnis cap. 51. num. 361.
9 145. Pepone magis insulsus. Tom. III. lib. de Anima
Si subaudias verbum, liquet., res est clarissima, luce
meridiana clarior, ut noiens volensque quivis vel vi-
dere possit vel intelligere. Si suhaudias Agere quid,
cst abruple, temere, sine discriminc faccrc. Ut im- B
pingunt in odium nominis Christiani ctausis oculis, el
ciecilatc odii in naufragium, qui rei veritatem neque
explorant neque explorare lahoraut, sed affectibus
suis iniquissime indulgent; et juxia Terent.
Neque jus neque bonum aique aequum sciunt.
Meuiis, pejus, prosit, nihil videut, uisi quod lubel.
' B . August. Quae tandem v i s , uisi caecitas el vanitas
animi cogil hominem clausis, ut dicilur, oculis, tan-
quam in allerum jacere, quod cum in eutn jecerit,
continuo redeat ? B . Hieronym. More Audabaiaruin
in tenehris gladium ventilant, et : Melius est tamen
ctausis (quod dicitur) oculis Andabalarum more pu-
gnare, quam directa spicula clypeo non repellere ve-
.. p . . .,
A pepones Sopbistx viluperabiles, et non v i r i : quod ex
n n M t t w t n n m
ntatis. E l B . Basil. vujtTowatyutv dixit, nocturnam pu- p
D
gnam , in eos qui nullo judicio insectantur aliquid. ^ Homer. Hia p. dcsumptum est.
142. Oculis Homericis. Tom. I. tib.de Palt. cap. 2.
num. 20.
Yideantur Adnot. Paraeiii. Idem cum stiperiore.
Homerus, antca Melesigencs dictus, a cecitate [nam
ab iheunte atate luininibus captus proditur rSu o>v>ou
nomen sorlilus est. Unde illa omiiiuni admiratio,
omiiiiim rerura huinanaruui simulacra expressa nohis
ante oculos consiilui poluisse ab co qui nunquam
ca oculis usurparat.
445. Palos Termiuales figere. Tont. X. lib. de Jejun.
cap. 1 1 , num. 72.
Tenninalis lapis, et aliquamio palus, qui in agro-
rum finibus ponitur, et ut Virgil. de Saxo :
Campo qui fortc jacebat
Limes agro positus, Ktem ul discernerel arvis.
E t in Georg.
Nec signare quidem, aut partiri Iimite campum
Fas erat.
Patos aulem loco lapidum aut saxorum poni cou-
suevisse indicat nomeu , Palen, Fiaudris pro agro-
rum terminis usitatum. Vel aliudit Terluii. ad dro-
monem sive sladium equestre; ubi terminus erat ubi
peraclo cursu quiescebant, et meta, patus eral acu-
minalus in stadii fine positus, circa quera girabant
cursum. E s l igitur, patos terminales /igere inlra angu-
9 ingurgital. Fuit enim Ptolemaeus Physcon. 8. iBgypti
stos et certos fraes aliquem coucludere, ue quid vcl
entet, vel possit, vel imperium exerceat ultcrius.
240
nit. cap. 25. num. 102.
Sumptum a militia, ubi in dexlrum vel sinislrum
lalus sive cornu sive partem majore impetu et perti-
nacia conversa undiquc signa inferenlibus adversariis
incumbilur. Quibus dejectis el loco summotis procli-
vis sit victoria,Caesa. 2. Bel. Gal. Caesar ad dexterum
cornu profectus ubi suos urgeri, etc. His verbis se
explicat Auctor lib. de Trinit. 1 nclinaverant, irahere,
superare, quae a militia ducta sunt.
cap. 5 2 , num. 587.
HsTcdvcc molles et faciles dicuntur, melaphora
a maturis fruciibus ducta ; vel etiam a cucumeribus ,
qui pepones quod mollcscant, et, simul atque malu-
ruerint, flaccescant, appcllanlur. Inde illa: /MtltuOnt-
fot wiwovof oowoy, mollior ficu maiura; nrmht^t
^uupwv, maturior moris. Et convivium proverbiale
per transiatiouem, v.Koycc-, TOUTsVriv OLTZXUI xai ao0cvc7(.
E s l el inlerdum blanda et amica vox, £ niirov, T © U -
TCOTI, irpooptXfOTeere, v% Tpo_->jve>raTe, a mdturis placi-
disque moribus, vel quod T« .rt.ro va hoc est mollia ma-
turaque amenius omnes.
146. Pepouem cordis ioco babere. Tom. HI. tib. IV.
adv. Marc. cap. 40. iu 666.
Videantur hoc loco adnotat. Pamclii, et Feuar-
dentii ad illud B . Ircnaei lib. 1, cap. 5, num. 10. 0
r
,
id c s t : *
O molles, mala probra, et Acheides, haud enim
Achivi,
Quod Virgil. iinilatus :
O vere Phrygia?, neque enim Phryges.
Siguificat itaque provcrbium : excordera esse,
vcl corde esse insuiso. In corde enira primariae
jmiiiii vires. Ilinc cordati , quibus cor recte affec-
lum est ct robttslum. Excordes , quibus peponis
instar, molle, flaccidum , miniine virilc. Vide su-
pra : Cerebrum vet cor non habere , et, Cerri in
prcelio.
147. Personam agei^e. Tom. III. tib. III. adv. Marc.
cap. 11. mim. 77.
Vide infra : Scenam decurrere. Persona, pro mu-
nere sive partibus. Cicer. Has partes lenitatis semper
egi, illam gravitatis personam non appetivi. Ab h i -
slrionum persona. Personam gerere, lueri, sustinere,
agcre, ab histrionicis auctorihus.
148. Physcone impurior. Tom. I. lib. de Pali.xap. 4,
num. 79.
De homine qui se in omne luxus iihidinisque genus
R c x . q u i quum Cyrenae imperaret fratri Evergetae
defunclo succcssit, qui supra belluinam libidinen et
241 PROVERBIALES F O R M U L i E .
crudelilatem (quae facinora commcmorai Justin. lib. A
85) sagina ventris, et corporis vuliusque deformilale
belluae quam homini similiorJ Qure fceditas in eo pel-
lucidrc vcstis subtilitate, quasi dc industria, sive po-
tius ex intcmperautia augcbatur, infame Physconis
nomen ex re tulit, qttasi ventricosi c l aquarioli, pro-
pter abdominis studium. enim 6 ykrr?u>> ^
v*X*; **dri< pwrjc, qtiod est, intcslinura crassum.
9
Cui et Persius ait:
Pinguis aqualiculus propcnso sesquipede exstat.
149. Piagn occurrcrc. Tom. III. Scorp. advers. Gnost.
cap. 5. num. 55.
Sumplum a gladiatoribus, qui vel adversarii peli-
tionera corporis declinatione cffugiunl, vel parmuhf
excipiunt, ut sit frustra conaius. Vide supra : In g
alium ictum considerare, B . ilicron. contra Jovin
Quasi de loco videmur ccdere, c l adversario fcricndi
occisionem dare. E t : directa spicula clypeo refeliere
vcrilatis.
150. Plaudere in sinttm. Tom. V. lib. de Pudic. cap.
9. num. 42.
Si qua vobis exempla in sinum ptaudent, hoc est, tam
grata vobis accidant, quce informatam in animis ve-
stris opinionem videanlur confirmare, ul inde lacitam
apud vos voluptatem sentiatis , veslroque affeclui i n -
dulgcatis. Apud Homer. h x*'P ' * Tib. In /a-
e v
cito gaudere sinu.
151. Plaudere parti. Ibidem cap. 16. nnm. 160.
t
Legitur apud. Tcrlull. diversce parti supplaudere C
vel subplaudere, quasi suffragari et subscribere alio-
rum sentenliae. Ab iis qui pedibus strepitum edunt,
vel manuum complosione approbant. Cicero : Pedcra
nemo in ilio judicio supplausit.
152. Polycraie felicior. Tom. I. Apolog. cap. 11. *et lib. 6.
num. 175.
Polycrates, Sami Tyrannus, aureus fortunrc foetus,
cui ad nutum voluntatemque omnia fluxerunt. Sed
qui tamen prosperum ad invidiam usque vitaecursum
miserabili exitu in Mycaleusis montis verlice crtice
suffixus conclusit. Val. Max. lib. 6. cap. 11.
155. Pompeio sublimior. Ibidem.
Pompeii elogium habes apud Cicer. Orat. pro Legu
\ ... .. oc ^ u D expendere, ut ommbus suis partibos numerisque ab-
Manil.; Apud Pltn. hb.VH. toto cap. 26, a quo att non V J
n n
modo Alexandri Magni rerum spleirtorem aequatum,
sed etiam Hero|iIis prope ac Liberi. Cognomentum
Magni cum Alexandro commune, communem quoque
sublimilalis titulum dedit.
154. In ponti aestu medio haerere. Tom. III. tib. I.
adv. Marc. cap. 7. num. 50.
Virgilius lib. V .
Saxis io procurrentibus haesit. Et:
ln scopulo iuctantem brevibusque vadis.
Et lib. X .
Inflicta vadis dorso dum pendet iniquo,
Quae, uti Tertollianicum, Proverbialiter accipi pos-
sunt. Contrarium erit ex eodem lib.
* 242
Labitur alta secans, fluctuque sestuque secundo.
JEstus autem aliquando accipitur pro ipsa maris
crescentis decrescentisque commotione, hoc est, ac-
cessu sive incremento, vel recessu sive reciproca-
lione. Ali.juando pro arcna ilia instabili, quaeabsor-
bet et hauril omnia. Virgil.
Furlt cestus arenis El
Mstu miscentur arenas
Similia illa : Hrcrere in iisdem scopulis, in aqua, in
vado, in salebra. Melaphorae a navigantibus ductae,
qui vado illisa navi cursum inslilutnm tenere non pos-
snnt. Sic dum navis wstu reciprocn huc et illuc i m -
pellitur, neque progredi potest, ut significetur pro-
verb. Se non extricare aut expedire, non satisfacere
a r
8 u m e n l
° » sedeodemrelabi. Wde: Fluctus ulrimque
155. In praerupium imponere. Tom. 111. lib. IV. adv.
Marc. cap. 57. num. 607.
Praerupium , substantive , ut abruptum quidquid
altum et praeceps, saxa projrupta, et mons prceru-
pJU4,altus. Piin. Graccis rb arroKp^ov, unde pro-
clive prcccipilium. Explical se Tertullianus : Sciens
prceceps ituros homines, ipse illos in praeruptum impo-
suit: ut sit raperio pcrictilo exponere, nec satis pro-
videre, ne qtiid mali contingai, ut si homini avaro
ct furi pecuniae administratio committalur, adoles-
centi libidinoso ptidicitia virginum.
156. Profunduin inenarrabile. Tom. II. lib. de Jdot.
cap. utl. num. 169.
Qni navi excussi in maris profundum delabuntur,
t
natatione vix unquam emergunt dc periculo ine-
luclabili. Vide Hypobrychium, c t : Naufragium. Con-
trarium crit illud Virgil. i i h . V .
Fundo vix tandem redditus imo est.
Adnabam teme, et jam luta tenebam.
157. Ad regulas perducere. Torw, H L lib. I. adv. Marc.
cap. 22. num, 155.
Regula , alias norma, est instrumentum fabrile quo
structurae longiludinem, an uespondeat, cxigunt fa-
b r i , et utitur Tertull. verbo fabriii, ad examinandam
#
Dei bonitatero. Hinc illa: Regula rectior, Amussi exa-
ctior, ad perpendiculum et amussim. Rem diligenter
,
A n
solute tractetur.
158. Sardanapaio mollior. TonT.l. lib. de Pall. cap. 4.
num. 79.
Sardanapalus poslremus Assyriorum Rex , vir mu-
liere corruptior, inquit Just. lib. 1, qui inter scorto-
rum greges inventus, purpuram colo nere, et mulie-
bri babitu, cum mollitia corporis ct oculorum lascivia
omnes foeminas anteiret, pensa inter virgines partiri,
adeo ut ejus cognomen ob insignem molliliem in pro-
verbium abicrit apud Graecos et Latinos.
159.Scenamdecurrere et desaitare. Tom. H L tib. III.
adv. Marc. Cap. 1 1 , num. 7.
t Seena, proprie fons theatri, iocus nimirum Acto-
243 EX^TfeftTULLIANI APOLOGETlCO »44
runi, olslruclus pcripetasmatis, e quo in prosccnium A 163. Sylvam caederc et truncare. Tom. I. Apolog.
atfturi hlltrlones prodibant. Freqttentcr pro ipsa fa- cap. i. num. 50. et 51. et lib. de Prmcript. adv.
I/tfla, Tragoedia, ftut ComrjBdla. Virgil. hcer. cap. 37. num. 222.
SeeiHs agltntus Orestes; Quo jure sylvam meam ecedis quae a jure civili trans-
t

iit k&i, Tfngcediis celebratus et frequenler actus. fcrtoronia; boc esirquid in meam possessionem irrtiis?
Horat. in meam messem falcem immittis? Apolog. Totam iltam
Quam non adstricto percurrat pulpita socco. veterem et squallentem sylvam leguni^ novis principalium
Pulpita pro eeena, boc cst, quam inconditas et male rescriptorum et edictorum securibus truncatis et ccedi-
aptas conscribat comcedias. Erit igitur decurrere sce- tis. Sy/vaLalinis, uti et Graecis. Cx»?, melaphorice, pro
nam perflcere cjus rei, qua* instituta erat • summam. copia et malcria. Cicero : Omnis ubcrlaSelquasi sylva
f

dicendi et: fterum et senlcntiarum sylva. Hoc autem

Cicero: Quae abs te breyiter de arle decursa sont.
proverhium sumplum ab arboribus, quae vcl putanlur
Decurrere ecenum phaniasmatis Terlull. est, omnlno
ne sylvescant sarmeplis, et in nmnes partet nimix
et absolute proharecarnem Christi plianiasnta tantum
Tundatitnr, vel radlcibus ttna cum trunco excidunlur.
fuisse, et in eo probando haerere. Sic Cicl. ad Cicer*
lib. 8. Scena lotius rci, hoc esl, id iu quo tota res « 4 6 4 . Sylvam caedcre , eradicaije, ct excaudicare.
verlitur, et consumi debet. L i b . advers. talentin. tom. V . lib. de Pudic. cap. IG. num. 135.
appellat Terlull. desultricem virtutem , instabilem ct Quanlum securi omnem sylvam tibidinum coedat, et
male firmam et motoriam , et inde : desultdrii homi- erajiicet et excaudicet. Addit, Ne quidquam dereci-
nes, a desultoribus equitibus proprie eiiam usurpat, divo fruticare permittat. Est penilus aliquid aholere,
uti decurrere. Ut desaltare, sit saltu ntiiuico reprae- idehique ctiitl stiperiore. Nam trunctis est stipes ipse
sentare. Nam in sceha orchestra chori |>ropria cst,
t ramis et frondibus exutus. Catidex cum frondibus.
siculi scena Iristrionum, in qtia mimi solebaril suas Itaque imneare et excaudicare eadem.
t t

aciiones exhibere. opxww t »rs sahandi, et ipsa 165. Sylvam Ingentem commovcre. Tom. V . lib. de
saltaiio, ul alludat ad utrosque utroque verbd, el ad Trinit. cap. 16. n. 81.
tceuicos histriones, et ad mimos, et ah iisdein diver-
, Sylvam scriplurarum commovere circa aiiquid.
sas trahat metaphoras.
Molia excutere, et Undiqtie argumehta desumcre,
\6ti. Scalpellum immcrgcre. Tom. I. lib. de Pali. Ialocampo evagari.
cap. 11. num. 1*75.
C 166. Quanta sylva. Tom. I t l . lib. de Anim. cap. 2.
Scalpellus, vel scalpellum, est scalprum cliirurgi-
num. 50.
c u m , f*Xe€ore//ov. Nesclo an ctiam scalpella, ut pi-
slilla Plauto, pro pistillo, vulgo lanceota, a chirur- Quae vis ? quae copia •? quam ampla lateque palens
gis tractum. Nam voce acerbitati videiur choterici materia?
t

humoris in Vedib abUndantia sigttittCaH. Ciccr. pro 167. Socrate sapientior. Tom. I. Apolog. cap. 11.
Sest. Non ea est medieina, quum sanae parti cbrporis num. 137.
scalpellum adhibetun Solent chirurgi immerso scal- Non modo hominum exislimatione , sed Pylbii
pello venam incidere, et humorem redundantem e l i - Apollinis oraculo sapienlissimus judicatus Socraies ,
cere. Usus eril proverbii in morborum animi medi- et cunctis pr.clatus proditur. Plin. iib. 7. cap. 31.
cina, uti et ea quae conseqqpfltur apud Terjlull. Ca- Ciccr. lib. dc Amicit.
tharticum dare. 268. Solis ptctiacs. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 5.
16!. Scipione jusih*, et mUitarior* Tsm* L Apolog* ituro. 24.
eap. I I . nmti 473» In pectimbnSj quibus cotaas vcl discriminamus vel
Plinius, Hh. 7, num. 27. GatttptiimM tres Bitmma* D peciimus, radii densi el r a r i , a solarium radiorum
ht nomine res pracstltlsse existimatHs est t Optimus similitudine, dictinlur ; c l rcciproca metaphora ; pe-
orator, Imperator, Senator; quae mihl omnia eliamsi cliues solis, quad omnem in partem radios, qtiasi
non prios» attamen flarius fuisisse in Scipione ASimv-creuula instar |>cctiiiis iutercisos emiltat. Undc apud
liano videntur. Ejusdem laus apud Cicer. lib. de LucreJ. Teta diei, quasi missilcs, tcTorum in morem,
Amicit. Justitia el bonitas in altero Scipione Nasica, radii. Et hrfioioe A V o ^ w v , Sol. At cum his verbis,
cnmmendatur. Cirumque tamen et justitiae et mili- puerorum terriculamcnta , uti et, Lamioj iurres, si-
taris scicntiae studiuin Scipioni minori sive /Emiliano gnificentur, consuevcrunl fortasse nutrices, vel pue-
attribuit Lxlius apud Cicer. lib. eodem. Major, sive rilem ejulatum compescere, vei obstinatam , dum ca-
Africanus, ulraque etiam laude excelluiu put sibi pecti non ferunt, contumaCiam, hisco verbis
162. SefdHt letrior. Tem. W.4ib> I. adv. Mmv.ce^infringere, pedines seJie veluti slrigilei, ad se
%

. 1% mm. t l v afferri imperant.

f \m bOnom. PeaasM. Gmte ocfttoca emuei Solis radio scriptum. Tom. III. lib. de Resurr.
169. sm>
moria , et oAnkmi fete gefttium Ifcripteriimque exi- carn. cap. 47. num. 341.
»timitto»e ad beHa et idiimnaititaien «Mgis * <qH9tm Pro perspicuo, eteoquod clarel. Nam qtiac maxiine
ad ulium huroanitatis sludium nata. constant, maxitneque in confesso sunt, ea sole cla-
915 PROVERBIALES F O R M U L ^ .
riora dicimos. Hinc illa In lole caligare; adversus A cceperunt. Qui vero quufn cliensnon esset, nec ordi-
solem loqui. Lib. de Pudicit. eap. 7. Quibus exquiren- narius salutalor, alii sese ingerebat, ot sportulam acci-
dis non iucernce $piculo lumine, $ed totius $oii$ laneea pere ignotus contendebat, furunculus hoc loco dicf-
cpu$ e$t. tur. Iu eum conveuiet qui falso sibi quid vindicat,
170. In solido esse. Tom. V . lib. de Pudicit. c. 10. ut deus Marcionis nomen Gbrisli.
num. 85. 174. Stipulam quis in alieno oculo facilius pcrspicil,
Seeurum esse, et berte firmum, munitumque. Gui quam in suo trabem. Tom. I. Apolog. cav. 59.
opponit: Pendente vestigia ingreds, et: ln gradu te- , nunu 510.
tum e$se Decuti de tenore. Iluio similia : Duabus an- Proverbium Evangelicum, Mattb. 5 et Lttc. 6.
%
f

coris fultum esse. In Vado esse. Virg. lib. II. quo pbilautia notatttr eorum, qui aliornm vel mini-
Moltos alterna revisens mis vitiis offenduntttr, suis et maximis blandiuniur,
Lusit, el in sotido rursus fortuoa locavit. xi^jpoi, $tiputa Terlullian. vulgatae edilionis inter-
171 Ad.speculum respondere. Ibidem. c. 8. num. p i e t i : festuca. Horat.
64. lib. IV. ade. Mare. eap. 51. num. 511. Qui ne tuberibus propriis oflendat amicum
Postuiat, igaoscat verrucis illiug aequum est.
Adver$ue speculum pnrabolce, dixisse videiur pro
sensu anagogico, Mve ipsa anngoge, qut esl scnsus Et nliud Proverb. Pustulas atienas, ulceribus scatens.
scriplurarum, parabolarum , oraculorum mystictis et 175. Sub sinu et lunica. Tom. V . lib de Fug. in per-
recondilus; quique interitis et qttusi sub cortice latet. secut. cap. 12. num. 89.
Sic ad speculmn reepondere (nti in rebus fnbriJibw*, ad Addit Tertull. ut furiivo, et opponit : eoram toto
regulam , amussim, perpeudiculum) erit omnia ea, mundo. Quidquhl propalulo non fit, sed ir.sldiose et
q u £ paraboia propoiiuntur, posse accommodari i i s , clam, remotis arbitris, et aliena conscientla, sob
quac eadem significantur. Et.ut loquiiur TerluUianus, siuu fieri dicitur. Sic ; In siuum conferre, vertere, id
exempla pcraquari. cst, in privatum commodum referre. Et Plinip Seau-
172. Spongia Marcionis. Tom. HI. iib. V. aiv. Marc. rus diciltir rapinarum provincialium siuus, quiin
cap.A. num. 45. suae avaritiae voraginem omnia converteret. In sinu
Usus $pongice pictoribus in colore deiendo; quod gaudcre, est gaudium suum in vulgus nou edere,nec
patet ex Piin.,lib. 35. cap. 10. dePictorib. et de Pro- palam facere.
togene. Absterserat saepius, mutaveratqtte peuicillum, 176. Sylia felicior. Tom. Y.Apologet. 11. num 175.
postremo, spongiam eam impegit, inviso Iroo tabuiae. C Huic Stjllce felicitatis ostentum datum est fulmine,
AUSOQ. iu Epist. quadam : Fuco tuae emenuationis ad- ut ait Piiu. lib. II. cap 54. Unus hominum , inquit
jecto iinpingas spongiam, quac imperfectum opus equi idem Plinius, lib.VH. cap. 44. ad bocaevi, felicissibi
maje spumantis absolvat. Usus etiam in extergendis cognomen asseruit. Quam leroeritatem cum stuJtitia
mensis numularioruoj, praecipueque abacis, in quibos conjunctam eodem loco refellit.
scribebant, et inducla $pongia corrigebant. E i io pa-
limpsestis, boc est tabellis iuembranisve deletitiis, in IT7. Tanti vilreum, quanti margaritum? Tom. II. lib.
quibus slylographiarioexarare solemus. Hinc Augus- adv. Marc. eap. 4. nwm. 58.
tus, Ajaccm Tragoediam, quam conscriplam a se de- istud non solum legitur apud Tertull. sed ciiam
lerat, in spongiam decubuisse dicebat, ad exemplum apud B . Hieronym. Quo dicto summa rerum inaequa-
Ajacis, qui in ferrum incubuerat. Arihtidcsin Orat. iitas sigoificabilur. Margaritarum, alias unionum,
qiiadam ovtov Zt7 rlilxioiizopov ituXiwtiia;, aXkk oTteyy©; summum inter gemmas pretium. Vitrum viiissimum,
Ikm&t, nihil opus fuerit Slesichori palinodia sive quod umen margaritam mentiri potest, et imperitis
rccantatione, sed spongia medebitur. Sic quum Mar- iraponere, explical se Teriull. et haec inter se con-
cion quos vellet, sacrae Scripturac libros deleret _ fert, Terrenam gleriam, gloriam cceie$tem prsemiuni
f 9

( qnod declaratum est supra : Abruptum ampt\$$imum Uudis kumanm, dwinam mercedem.
salire; et hoc loco siatint suhjungit: quae abstitlit,
178. Tempus omwa revelat. Tom. I. Apolog. cap. 7.
qnx servavit),~$pongiam Marcionis appellavil, auda-
num. 107.
ciamjllam in expungendisLibris, etcensoria temeri-
tale intercidendis. Seoeca; Verilalem dies aperU. Uorat.

175. Sportulam furunculus caplal. Tom. 111. lib. III.
# adv. Marc. cap. 16. n. 111.
Sportula, asportulis sparteis, nummorum rccepla-
ctilis dicta, donarium, sive polins ohsonium, quod
divites Rom. salntatoribus dabatit, ipsi secreto coe-
nantes. Cui opposita Recta coena, quam civiliores
clientibus sakiatoribus suis legitimum conviviom
exhiberent, quae olim paupcribus tantum dabatur,
postea divites etiam $portulam captarc el exposcere
Quidouid sub terra est in apricum proferet aetas,
Ddodiet, «ondetque Bitefltta.
Xp6vos 7C«VTWV ySaoaveoriji.tcmpUS Omnia expIorat.Et § 0 -
phOCH x ^ # » dicitur wxvfl' opfiivxat axovwv xatl TravT^avcw
T6T«#V, omnia videre ct audire, eliam in apcrtum prohi-
lurum. Atquehinc VcritasTemporis filiaapte dicilur,
quae temporis progressu, quum aliquandiu deJituerit,
in lucem emergat. Hinc illud : lytt npdi f&i
a>v0ctav x/5ovoc At veritatem lempus iu lucemeruit.
(
247 E X T E R T U L L I A ^ APOLOGETICO PROVERBIALES F O R M U L i E . 218
179. Terrae filii. Ibidem cap. 10. num. 162. A tuserilconatus, uti evanescunt ea quae delentur sive
Vidcantur adnot. Pamelii. Terrce Fitios (inquit dispungunrur, pro expunguntur.
Tertull.) ^vulgus vocat, quorum genus incertum est, 184. Titulum incidere. Tom. III. lib. I. adv. Marc.
yr,y>vslc, et iiide gigantcs, quasi e terra nati. Apud cap. 9. num. 57.
Juvenal. Fratcrculus giganlum, pro igitolo. Persius : Incidere est notare aliquid in monimentis rerum
Progenics terrcc.Vide supra : De coelo supervenit. geslartim. Cicero : lncidere elogium (aliis, etMuretq
180. Terram gravcm imprccari. Tom. I. lib. de Tes- imprimis elogium) in sepulcro, in acs, in marmore.
tim. aninue. cap. 4. num. 21. Plin. de Pomp. Magno, cap 26. iib.VII. commemorat
Solebanl antiqni, ut ex omuibus fcre pntel latinis titulos victoriartim et triumphorura notatos. Quera ad
PcTetis, manibus cjus, ctijus memoriam, ut Tertull. morem allusit Tertull. ut sit, publico cognomcnto
a i t , cum alicujus offensce morsu facerent, ct maledi- honestarc vel infamare, et elogio nobililare.
cere vellent, terram gravem imprecari; ejus vero cui 185. Tullio eloquentior. Tom. I. Apoiog. cap. 11,
gratiam dcberent, ossibus et cineribus refri^erium num. 17.
comprecari. E l mcnse praescrtim Fcbruario dnode- M . Ttillii eloginm habes lib.VIl. nu. 50. apud Plin.
cim conlinentes dics, pro impelranda mortuorum B u n i e uf , j i % Latinarumque littcrarum pa
m V 0 C ; U a u n c

manibtis quicle, poptilus lustrationes el piacuhi facie- rentem. Quinlil. lih.IX. Inslil. In qucm, ail, copiain
bat. Hinc illa : Platonis,vim Demosthenis, suavitatem Isocratis fuissc
Molliter ossa cubent, transfusam.
Et cinereni tellus non onerosa premat. 186. Vanilatem vanilale depellere. Tom. III. lib. IV.
Ossa quiela precor tuta requiescere in urna,
Et sit bumus cincri non onerosa luo. adv. Marc. cap. 50. ti. 496.
181. Thales in putetim. Tom. III. lib. de Anim. cap. Eslartem arte, mendacium mendacioeluderc. F r i -
6. num. 89. volum argtimentum, et ad rcm non accommodatum,
frivolo et alicno infringere et refellere. llla persimilia:
Vide hoc proverbitim tractatiim a Platone in Tiicae-
Cum vulpe vulpinari, cum Cretensi cretizare.
tcto. De iis qui nec pro pcdibus prospiciunt. Thales
e septem Grarckc sapientibns unus et pritnus, dtim 187. Venas deducerc. Tom. V . lib. de Trinit. 1. cap.
ccelestia intentius' contemplalur, in foveam incidit. 2. num. 151.
Hinc a vetula sive ab ancilla irrisus. Translatio ducta a fontibus, unde rivi et qnasi venae
182. Thcmistocle sublimior. Tom. I. Apolog. cap. 2. Q aquaruin deducuntnr. Hincilla : Divitcvel lenm vena,
num. 175. quod fom^um alii angustiore vena manant, nlii mra-
jore, ut iltimen efftciant; vel etiam a metallis, quo-
Militarem illum appell.it Tcriull. Hinc legendum
rum vena?, ut genere, ita copia interdtim diflferunt.
videlur mititarior, vel miliihv aut militaris arlis pcri-
Quinlil. Pleniore canali flutint. Et poetae venas ab
tior. Ipsius autem adolescentis gloria emicuil beilo
Homero tanquatn Poeseos fonte, duxisse dicuutur.
Medico, pugna Marathonia, sub auspiciis Milliadis. *
Deinde aiiquol annis post dux.Athenieusium, adver- 188. Via eadem sursum el deorsum. Tom. III. lib. II.
sus Xerxis navales copias ad Salaminem memorabili adv. Marc. cap. 28. n. 195.
cum laudeconflixil. Hoc proverbium Heraclito usurpatum, transferre
185. Titulum dispungere. Tom.\. tib. de Monog. videlur ' Tertull. ad suam argumentnndi rationem.
: cap. 8. num. 55. Nam eo faciunt: Suprn, et infra se. Haec quidem ad
Dispungere rationcs apud Jurcconsultos est com- dignitatem, illa surstim ac deorsum ad locum spec-
putum, ut vtilgo loquimur, examinare, sive, ul Pa- tanlia. lloc enim vere est adversus Ma/cionem anti-
pian. describit, confcrre accepta et data, et a l i b i : tbeseis aemulas faccre, quae non soltim in sentcnliis,
percontari, examinare, describere rationes, pro eo J) si ignoravit, omnino non scivil,sedin vocabulis, quae
quod est dispungere. Aliud est expungere, quod est dixi, consistanl. Heraclitus usurparil forte iu Psychi-
ounctis circumdticere et tollcrc, et qtiasi rem con- cis discipliuis hoc obscurius dictttm; quum Sursttm
«ectam cximcre e codicc. UiiturTerlull. mctapbora a acdeorstim in ioci ralione sintex numeroeorura quae
ratiocinatoribus ducta, et a ccnsoribus, qui in (abu- dicunlur wpds r i , sivc relala. Cicero: Ferri sursum
las rcferunl nomina^t titulos eorum qui profilentur. rectis lineis, et deorsum ad lineam. Atque ita Tertull.
Si provcrbialiter usurparc placet, erit: rationein vel argumentationem suam, TovTtVrtv Heracliti axiomate
caussam, juslane sil an contra, expendcre; vel diju- probat.
dicare idoneusne sil quis ad muntis aliqtiod obeun- 189. Viva voce. Tom. III. tib. de Prcescript. adv. haf-
dum ct suis dolibus affalim irislructus. Lib. IV. ad- ret. cap. 21. num. 128.
vers. Marc. Creatorem vocat judicem et fispunciorem Huic stalim opponilur, per Epistolas, stibinlell.
merilorum. Lib. V . dispunclionem boni atque mati praedicando. Viva vox, quasi vivida alque eflicax ab
operis. L i b . de Palieiit. Omnis injuria quum patien- ipso pronuntiantis ore, percepla, in qtia nativa et ge-
tiam offenderit, eodem exilu dispungetur, quo tetum in nuina elucescit gratia, et actio cum motu, quae in ora-
petra Ubralum et obtusum hoc e s l : cvanc.NCCtcl irri- tionis esl vita, inbaerescit. Quae omnia a fcriplura,
t
249 LECTORl CANDIDO. 250
qtKc veram vivamque voccm lantum imitatur, sunt A 190. Umbram sine lumtne colorare. Tom. III. lib. adv.
sejuncta. Quinct. Actio orntionis quasi vita cst, re- llermog. cap.Z.num 12.
rum invenlio ossium insiar est: ordo nervos imilatur, Ab arlc pictoria, quam Hermogenes exercuerat,
elocutio carnem, cutcm ei colorem refert; memoria tractum. Prima picturrc inilia (inquit Plin. ) umbra
spiritns vice ftingilur. Quibus omnibus accedit pro- hominis lineis circumducta, quoe linearis dicta , sc-
nunliatio, velut motus quidam vitalis. Nullum enim cunda singnlis coloribus, et mouochromatos app-1-
certiusargumentum vitae, quam motus; undc flumina lata. Itaque prima sine ullo colore fuii, adeo ut qttos
viva, a motu. B . llieron. inPracfat. Gen. Ilabct nescio pingerent, adscribere essel instituttun. Deinde lineac
quid latentis energiae viva vox. Iluic opponit, ul dixi, colorari coeptaa tcsta trita. Cujusmodi piclurae in arte
Tertull. per Epistolam prcedicarc. E l aliis : Muli ma- tccionica par cst i^oypufU, quae est areae jacens cflor-
gistri, quae sunt scripta eorum, qtii erudiii ingeivii ino- matio et superficiaria descrrptio, fuluri opcris speci-
numenta postcrilali lilteris mandala reliquerunt,quasi mcnexhibcns: Detorquebiltirad sermonis, argumenti,
vocis et vitae cxpertcs. rci demonstraiae obscuritalem.

ARGUMENTA CAPITUM PROUT IN MSS. CONCIPIUNTUR,

NAM COPIOSIORA E T ACCURATIORA NOS SINGULIS CAPITIBUS PRiEFIXLMUS.

C A P U T l . De iniquilate iudicandi. B X X V . De Religiositate Romanorum.

II. Conlra Inqmsitionem. X X V L De Regno Dei
III. De tiominis exprobratione. XXVII. De Spiritu Dcemoniaco.
IV. DeLegibus. XXVIII. De Regno Imperatornm.
V. Contra ldola. XXI£. Anpossinl prodesse ldota.
VI. De Legtbus neglectis. X X X . De Precibus Chrixtianorum;
VII. De Infanliridio et Fama Incestus. X X X I . De Oratione pro inimicis pro Impciio
9

VIII. DeFama Incerti. et potestate Imperatorum.

IX. De Sceleribns Centilium. CAP. XXXII. D' non jurando per Genium Casaris.
X. De non cotendo Idoto. XXXIII. Pro Imperatore.
X I . De hominibus post mortem in Diviniiatem X X X I V . Pro Augusto linperatore.
altectis. — X X X V . De Sotetnnibus Ccesarum.
CAP. XII. Conlra Deorum Simutacra. X X X V I . De AZquatitate omnium personarum.
XIII. De irreverentia erga Deos. X X X V I I . Ne malum contra malum.
X I V . De Sacrificando. XXXVIII. DeCoetn.
X V . De Fabulis et Minjis Deorumque fce.iita- X X X I X . De disciplina Christianornm.
tibas. X L . Contra Eihnieam rationem.
CAP. X V I . De Capite Asinino et cceieris insignibus, X L I . Qnod Dens spernitnr et slatues adorantur.
quce Christiani dicebantur cotere. ^ X L I l . Quod lnfructuosos dicunt.
CAP. XVII. De Deo. £ XLUI. De Lenocinio.
XVIII. De Prophetis el Scripluris Dominicis. X L I V . De Custodiis Ethnicorum.
XIX. De Moyse Propheta, X L V . De Innocenlia Christianorum.
X X . De Stalu Temporum. X L V t . De Christianis et Phiiosophis.
X X I . De Chrislianis ei Judceis Christo et Om-
9 —— X L V I I . Quod Phitosophi el Poetce sua ex L<*ge
nipotenle. Dei desumpserint.
CAP. X X I I . De Damwnum nalura. CAP. XLVIII. De Resurrectione Corporis.
XXIII. De Phantasmatibus magicis et d(pmo- X L I X . De Tolerandis Christianis:
niacis. L . Preestantia doctrinas Christiance.
CAP. X X I V . De Varietale Deorum.

LECTORI CANDIDO
S. P, D. SIGEBERTUS HAVERCAMPUS.

Seniper Africa novi aliquid. Illa, soiitudine horrida D genns , triste malum uvis , protuberantious primum in
9

ferarum allrix, schotas bestiarum Romanorumque olim

9 Ecctesia Christiana vitibus , procreavil; sed el metuen-
munera , m\tte diversa horroris specie roborisque am- dos dentibns apros, vineta ipsa c/fodientes horre»dnm
9 9

plitudine , ditavit animalibus. Illa in sanctissima Mar- rugientes teones, immitesque ursos subministra:: At
tyrum corpora, spectante tceta Romnli plebe, spectato- vero sicut ad temperandam JJrbis jEternaz , f Jf faiso
ribus non dissimilia Lybica immisit monstra. Fuit nomine sibi blandiebalur Roma, tcetitiam, Afri pra:-
eadem Africa, quas non vulpes solum, doli ptcnum serlim efftagitabantur venalores, qui, viribus valentes f
251 LECTORICANDIDO 251

frustrandisque bestiarum morsibus artifices, impetum A Grcecas Romanasque traclamus. i Merito ilaque nobili
earum eluderent, ipiasque confieerent; sic etiam satis litterato, et diffusm eruditionis Rarthio audit P A T E R
magnum celerna vere Dei veri Civitas centra Valenti- E R U D I T I O N U M , lib. Adversar. xui. Cap. xvi. Apud quem
nianos Gnosticos, Arianos, similiaque Naturce por-
} lib. x i x . Cap. 1. IICPC etiam legi possunt. c Scriptorum,
tenla, genitum ex eadem sibi AJrica vidit prcesidium. t quantum ad nos venit, eruditior nemo est, exque
Quid enim Augustini ego subtilitatem et eruditionem c quo ptura condiscere-possis, quam T E R T U L L I A N U S ,
laudem? mellifluam Lactantii eloquentiam probem? i Nutlus in eo apex est non cum cura positns, ut, quo
Amobii doctam curiositatem persequar? Undique in f pacto alii inopia, hic abundantia litlerarum peccare
Cypriani scriptis relucentem pietatem, quam ipse san- f nonnunquam videalur. > Quibus merito adjungendum
gnne suo signavit, suspiciam ? Quid denique, qui uno Thomce Campanetlce testimonium, viri cujus ingenii
etiam libelto multum verce glorice meruit, Minucii admirer vehementiam et judicii acrimoniam scepe sum admira-
rotundum et lenefluens eloquium! Vnus inslar omnium tus. llte in Libello de Libris Propriis et Recta Ratione
est T E R T U L L I A N U S , in quo mutlum sibi placet Augus- Sludendi Cap. ix.Edit :Crentance pag. 2 1 6 . ubi virtutes
tinus; Omnis generis litterarum periiiam agnoscit Lac- et vitia Scriplorum quorumdam, qui Theologica trac-
tanlius; Quem sequendum sibi proponit Atnobius; Ma- larunt, enumeravit, ita in hoc Nostro Auctore finit.
gistrum , quoiies tibros ejus pescit, vocai Cyprianus; B T E R T O L L I A M J S denique ut Theologorum Magister,
(

in suo denique Diatogo, qui velut contraclum ex vasto f plus probal duobus verbis , quam cateri mitte argu-
Apologetici hujus pelago sinus est curvamen, tantum c meniis : gravis, arduus , acer, efficax, brevis, con-
non transcribit Minutius. De quo quidem T E R T U L L I A . N O , c cinnus : phitosophicaz grammaticce , non autem ci-
quid Veleres et Rtcenles Auctores non sine laudum cu- f vitis cultor, et suo africanismo homines velui ad
muto senserint, quamvis hic exscribere miki non sil c peregrinas merces atliciens. »
propositum, tamen nen possum, quin peuca deiibem. Quid igitur mirum, si tantus Auetir nen tantum tam
El Veterum quidem perhonorifka testimonia hisce con- insignes taudatores, sed tt omnium Gentium invenerit
traxit Vincentius Lirinensis, quinti seculi, cui ittum Commentatores. Cum T E R T U L L I A N I enim nomine conse-
Cangiue, assignat, non infacundns ecripior. H i c , in- crata jEternitati, ex omni statu et disciplina, manebunt
quit, apud Laiinos noslrorum omnium facile princeps nomina R H E N A N O R U M , P A M E L I O R U M , JUNIORUM , D E L A
judicandus. Quid enina lioc viro doctius? Quid in CERDARUM , HERALDORUM , GOTBOFREDORUM , SALMASIO-
Divinis aique Uuuianis Rtbus excrciia^ius ? Ncmpe R U M , R I G A L T I O R U M . Ut jam taceam Z E P H Y R O S , B A R -
omnem Pbiiosophiam et cunclas Philosophorum Sec- R.«OS , G A G N £ O S , LATINIOS , GELENIOS , MERCERIOS ,

tas, auctores assertorcsque Seclarum , omnesque W O U W E R I O S , aliamque satis numerosam erudilorum

r

eorum disciplinas, omnem historianim ct studiorum lurbam, qui hujus Auctoris studium pubtieis ingeniisui
varietatem miraquadnm mentis capaeitatecomplexus monwnenlis testatum poeteris voluerunt. El-ex his qui-
est. Ingenio vcro nonne tam gra\i ct vehementi ex- dem plurimi cuncta nobis T E R T U L L I A N I Opera elutida-
celluil, uli nihil sibi pcne ad expugnandum propo-^ tionibus suis exornata dederunt. Inier quos primus
sueril, quod non aut acwuine irruperit, aut pondcre R H E N A N U S , (cui et huncet plurimos alios Auctoresin
illiseril ? Jam porro orationis sure laudesquis exequi tncem protractos grata debet posteritas) bis ttrve repeti-
valeat ? Quaj tanU» nescio qua, rationum densliate tis editionibus, G E L E N I L M B A R R _ E U M Q U E habuit secuto-
conserta est, ut ad consensum s u i , quos suadere noa res P A M F X I U M dekiac J U N I O M Q U E , et egregiee doctrinm
f

potuerit, impellat: cujus quot pene verba, t6t sen- L U D O V I C U M D E L A C E R D A . Post quos. ut et quemdam
tentia. sunt, quot sensus, tot victoriae. Ex Recentio- G E O R O I U M A M B I N A T E J I , qui operosi sui Omniloquii trium
ribus quidem, Uiastris Nobiliiaiie Jesepho Scaiigero voluminum hiatu nihil dignum prcestitit, tantum non
subtimius et perfectius in omni genere doctrince et ex morlnis redivhum retraxit notce doctrince vir Ntco-
Scientiarum non novit Orbis eruditus. Vide ilaque L A U S R I G A L T I U S . Cujus editiones saepissime Parisienses
quantum sit a taudato taudari. Verba ejus sunt in Pri- sub prcelum revocarunt, P H I L I P P I P R I O R I I auspiciis, sed
nm Scaligeranis pag. 9 6 . c T E R T U L L I A N U S semper in J) ipsius Rigaitii inquinatiores mullo, ut scepius a Nobis
c manibus habendus accurateque kfendue est, tum in hoc urto Isbetlo est ostensum. Per parles vero iverunt
c propter Linguce Romanee proprietatem , tum propter retiqui, vel Emendaliones Nolulasque ab Auctoris ope-
c discipiinarum ac liiterarum omnium cognilionem ; re separatim editas reliquerunt. Quos inter eminet tn-
c Fuit enim doclor omniscius ft argutns, qni iltotis dnstria DESIDETUI H E A A L D I , qni ht hunc A P O L O G E T I C U M ,
i .manibus tractandus non est, nec obiter legendus , cui el Nobisanimnmetcogitationes primum appticare li-
c ubiquc enim remoralur lectorem. T E R T U L L I A N U S certe buiifiommentarium varice eruditionis plenum, Digressio-
excellentissimus aucior est in emnibue. c Exsiant ctiam nutnque libros sane doctos eondidil; sed et scriplum hoc
doclissimi el accuratissimi Lipsii iilterce, iib. iv. Ep. i x . jam olim F R A N C I S C U S Z E P H V R U S Paraphrasi quadam ut-
ad Jacobum PameHum, in hunc sensum. s Audio te, cumque ittustraveral et A L D U S Raptistce Egnaiii secu-
9

f ciariseime Pameii in emendando T E R T U L L I A N O esse. tus curam, ediderat eeparatim ad caieem Laciantii,
f

i Major, an utHior ate res suscepta, nescio. Scrip- Anno M D X V . et M D X X X V . Quem tamen prceoccupaverat
i toremplenum anisquceei recondkee doctrinee corrigereJoannes Tacuinus, qui itidem Lactanlio annexuerat it~
f arduum; eumdem r.orrectum dari, non soium veslra lum Veneliis, anno M D I X .
c Theologorum interest sed nosira omnium, qui litteras
t
Ettamen posl tot tantosaueviros in publicum predire
 S. P. D. SIGEBERfUS HAVERCAMPUS. Kl
emm flWitw, ttim ut Studium meum ditigenliamque vin- A i m reprasentavimus. Accettit insuper accurata Codicis
ditarem, aUt ex reprehensionefloritegiisqufialioruht, Agobardini Coilatio, non quidem illius, ex quo lantum
quod detestot et 0di mihi taudis corollam texerem sedUQU ex inferis excitata jam leguntur reliqua T E R T U L -
9 9

nt Theologus Theologo T E R T U L L I A N O , Theologisque L I A N I scripla , et in quo solo et unico , depruvalissimi

nostris meam qualemcumque navarem operam; Ul ad hinc hactenus duo ad Nationes tibri inveniuntur; sed la-
Auctoris, omnium elogio, Crcecarum Romanarumque men notce salis bonce , nutlisque hactenus, quod et de
antiquitatum et disciplinarum peritissimi, inteltectum Codice Lugduno-Balavo dictum sii, editoribus T E R T U L -
eubnunistrarem, l i quid se mihi, dum iltum forte sub L I A N I inspeclo. Diversos esse duos istos Codices Ago*
manibus tero, in utriusque Linguce Scriptoribus , quod bardinos tribus mihi argumentis persuadeo. Prima, qnod
ad hoc ejus Scriptum faceret, obtulil ; quorum quidem R I G A L T I U S , qui quamplurimos Tertuliiani libros ex MS.
tectione et versatione non inficior me a teneris vatdeantiquissimo Agobardino ante ociingentos , et quod ex-
fuisse deleclalum raptumque ; Denique , ut ilti, si quiscurrit annos scripto, emendavit, singutisque libris pra?-
9

atius, post tot medkos, corruptissimo adhuc el pessime notavil, ex quo libro et auot tocis emendaverit, atite
affecto , %kdicinam atiquam facerem. Quod ultimum , A P O L O G E T I C I libeilum hujus Codicis non memineril.
cum haudignotum mihi esset, quam sit difflcile, in hoc ]j Secundo, quod in accuratissima Agobardini istius anti*
prcesertim Auctore , vet ex his Mugni Scaligeri verbis qnissimi MS. Collalione , quam juxla Pumelianam
in Scaligeranis pag. 4 7 . < Beza aliqnid fecerat in Ten- Editionem sua manu instituit, Agobardi, ut ipse ads-
i tutlianum , sed bene fecit, quod nonedidit: difflciie cripsit Anno 1 6 2 5 . JOSIAS M E R C E R U S , non vero J O A N -
9

i est atiquid in itlum Auctorem ederesine MSS. ccepi N E S M E R C E R I U S , ul impressum in Bibliotheca, pag. 7 1 .
s chrcumspicere subsidii itlud genus, quo certe eruditinisi plane fallat me memoria, qui illo tlbro scepissime
< carere non possunl, nec arceri debenl. < Nec tamen sum usus, A P O L O G E T I C I ora* nuitis noiis conspersce sint.
mihi excurrendum putabam Augustam Taurinorum us- Visitur autem hodieque is liber in Bibtiotheca Lugduno-
qne ubi sexcentorum annorum cetalem referenteni hu-Batava, p. 7 1 . Teriio prcecipue, quod J A C O B U S G O T O O -
9

jus A P O L O G E T I C I Lodicem offendisse se testatur Mabil- F R E D U S , Librorum Ad Nationes editor, qui ipse insi-
ionius in ltinerario Italico, pag. & Consulant Mem- gnis hujus Thesanri antequam Regis Gallornm Biblio-
9

branas Utas , quibus ticct esse tam beatis. Nobis vero thecce inferrctur, fuit possessor, ubiin Pratfalione libro*
sese obtulit insignis Codex Membranaceus, in quo prmerrum Ad Nationes diligenter catalogum contexit illorum
hunc libellum plurima T E R T U L L I A N I scripta continen- Librorum , qui Codice isto comprehendantur A P O L O G E -
9

tur. Occupat ille secundum inter MSS. InstrucUssimce Q TICUII illis non annumeret. Ilcec vero Coliatio alterws
bibliothecce Lugduno-Batavce locum, ibique, pag. 324. Agobardini Codtcis, quam Nos jam damns itidem a
tecensetur. Qnem sicul valde veterem asserere non au-J O S L € M E R C E R I , qui a J O A N N E M E R C E R J O , qui Antccessor
demus, tamen ex opiimo et vetusiissimo csse derivalum,Biturencensis fuit, et Notas in TeYlulliani librum de
nobis conferentibus tiquido constitisse, et cum Fut- Patlio conscripsit, el multum anle vixit, distinguilur,
densi atiisque optimisin muUisconvenire, asseveramus. diligcntia profecia esl. Tesiatur id manus P A U L I C O L O -
Non enim puto usquam terrarum aiiquos exstare M E S I I , qui hcec orai Rigattiance ediiionis alleverat. < In

Codices hujus A P O L O G E T I C I , qui cum illo, qui quondam < margine hujus volumims habes JOSI.C M E R C E R I Notas
in Bibliolheca Futdensi fuil, singularitate et prccstanlia 4 et Varias Lecliones e Codice Agoburdino ab eodem
comparari possit. IIujus Codicis Lecliones Variantes ad < erutas Descripsit Soudlejai, prope Windsoram in
exemptarquod Michael Julianus (non vero ut J U N I U S , t JEdibus. Vossianis P A U L U S C O L O M E S I U S , Anno M D C L X X -
qui itlam editionem , qucc hinc a uobis etiam accurute< X I I . > Hujus libri mentionem iujecerat mihi F R A N C I S C U S
est recensita, non inspexit, scribit, B E N A T U S L A U R E N - F A B R I C I U S , SS.Theotogiw in Acadetnia Lugduno-Ra-

T I U S ) Lutetfa Parisiorum Anno M D L X X X . K E N A T O L A U - lava Doctor et Professor ceieberrinms , seque eum pos-
R E N T I O B A R R _ E O nuctore edidit, adscripserat FrancUcus sidere dixeral, pctenii dein proferri jussil, et pro sin-
Modius Brugensis , vir diligenlissimus doctissimusque; gulari sua humanilate copiam ejtts fecil. Sed janiopeiw
quce cum postca in Gasparis Scioppii mansts pervenis-ad finem usque Cap. x i . eranl progressce, quare postu-
sent, ab iito ad J U N I U M sunl Iransmissat. Sed quum tota lare mihi res vlsa fuit , ut priorum undecim Capitum
jam adornata esset ejus ediiio, ab itlo ad catcem T E R - Coitatio Addendis insereretur. Par raiio habenda fuit
T U L L I A N A R U M suurum notarum fuit rejecta. Quod vero alterjus MS. Membranacei, qui recensetur in Bibliotheca
mihi maximesemper mirumest visum, nec D E L A C E R D A , JLugd. Bal. pag. 5 7 6 . cum Cupriani utiorumque scriptis
nec ipse H E R A L D U S oculos in hanc tam nobilem Golta* eoiiigatus. fngerat is tiber primo ditigentiam Noslram 9

tionem conjeccrunt, tatuilque post ittas J U N I I Notas , sed tamen nuperrime a Nobis diligentissime coltatus est 9

nutti fere nisi G O T D O F R E D O cognita. Donec acris vir iisdemque Addendis Varia? ejus Lecliones insertce sunt.
doctrince N I C O L A U S R I G A L T I C S illis in cmendatiore sua Codex erat sane prmtans, et licet scriplionis ralione
prioribus editione usus est, sed ita ut quce ipsi placue- prioribus Lugd. Bat. Membranis minus niiidut, vetustate
9

rint, inde desumpserit, neque ullam reliquarum , quce tamen et accuratione superans. Usus sum prmlerea Jo-
satis multce erant,iu Noiis suis mentionem fecerit. Ita- NII Editione, cui J O S E P D U S S C A L I G E R conjecturas non-
que et nobis satis fcecundum ex illa ipsa Coilatione re- nutlas adscripserat, quce debito honore nomini tanti viri
iiquit Spicilegium, cujus Lectiones ubique fidetiter , ubiquesunt reddilce; utet ejusdem editionis exemptari /
prout fide dignissimus excerpsit Modius, in Nolis nos- cui P E T R U S S C R I V E R I U S emendaiiones nonnu//ai exCo
255 L E C T O R l C A N D I D O S . P. D . SIGEBERTUS HAVERCAMPUS. »56
dicibus veluslis adjecerat, quod mihi dudum ex Bibtio-i quod ex duobus parvis Ad Nationes Libellis non quce- 9

theca aimeioveniana in ejus distraciione compnraveram.sita sed uttro oblala occasione, in hoc Nostro Commen-
Referri forsan debent ad Codices Jesuitce docti et amicitario plus viginti mendas suslulerimus in quibus, quo-
9

Scriverii, Heriberli Rosvveidi. Ad Hiumverte pertinent niamnullum a MSS. unico tanlum supersiite, superest
hcec quw iibro suo otim prcefixit doctissimus S C R I V E - subsidium, ingenio fuil indulgendum.
9

R I C S ; < Heribertus Rosvvey epistolaanno MDCIII. sexlo ld tamen seiri veiim magnam non modo curam tit
9

s Maii ad me scripla : Nactus sum nuper duo exem- hoc A P O L O G E T I C O a T E R T U L L I A N O adhibitam sed et hie
9

< plaria MScripta A P O L O G E T I C I T E R T U L L I A N E I quce idem hoc Scriplum, hic itlic paulum in verbis et ora-
R

< mire conspirant, et veteres tectiones tuentur contratione immulatum, ab illo in publicum emissum esse 9

< Criticorum acumen. Sane miratus sum magnum Sca- quod Leclori ecidcnter, ut putamus, apparebit, si con-
< iigerum, quod Gonipliosin nobis in T K R T U L L I A N O ex- ferat, quce a nobis afferuntur paginis 292. b. 313, a.
< -cogitarit, plausibili quidem conjectura , sed minime 409. b. el prcesertim 439, a. b. Ncc id mirum videri
9

4 necessaria ctc. > Nec plus apparet ibidem Prajter d$bet, etiamsi nultus ante nos observaverit, cum idem
9 9

hanc MStorum Codicum acees&ionem , quolquot hacte- et Lucretio ei Lncano accidisse in promptu^it oslen-
nus exierunt T E R T U L L I A N I Opminv, vet A P O L O G E T I C I dere; adeoque non immerito Hugo ille Grotius idem
hujus^ditioncs, diligentcr conquisivi, conluli, ct in quo judicium de Lucano ferat lib. VI. versu 1 8 7 . agnoscat-
variarenl annotavi; ut nemo imparatum me ad tantum que in mutiis Auctoribus id observari posse Conradus
Auctorem, et tam nobile cjns Scriptum , qualein pri- Riiiershusius in Commentario ad Oppianum cujus
9 9

mis hic A P O L O G E T I C U S , accessisse dicrurus sit. Quid verba inde excerpta exhibentur a Gaspare Scioppio De
vero prcestilerim (equx lectoris cril judicare , qui sicubiArle Critica pag. 8 7 . inviclis denique argumentis evice-
lapsus fuero, quod et maximis ante me Viris in hoc ipso rit magnus Salmasius in Notis ad AchUlem Tatium.
opusculo scepissime accidit, et in isto scribendi genere Et hcec quidem haclenus quce si tibi placuerint, be-
9

evitari non potest, facile, ut pulo, condonabit. nigne Lector, spondemus indesinentet opetam nostrant
9

Supersunl adhuc qucedam dicenda mihi quce perti- usui tuo profuturam nam el mulla habemus inchoata
9
9 9

neant ad vitam T E R T U L L I A N I , mores opiniones, non senuperfecla, absoluta eliam, quce non parco exculie-
9

omfics in omnibus cum orihodoxa Ecctesia consentien- mus sinu dum animus et otium suppelit, et dum
9

tes, tempus quo A P O L O G E T I C U M hunc scripserit, quibus

inieger aevi
tunc parlibus, et an Monlani fuerit addictus, et cur huic
A P O L O G E T I C O quasi antebulones fecerit duos Ad Natio- Sanguis inest, solictoque suo stant robore vircs.
nes Libros, Justini Marlyris scilicei, ut mihi observa-
tum est exemplo; sed luec partim uberius ab aliis per-
9
Namque nt sobrie prcecipit Syracusani dulcis Musa
traclata sunt pdrtim in ipso hoc Commenlario per-
9
Theocriti, Idyll. xiv. vcrsu ultimo :
slringunlur, partim etiam proferentur a nobis in Prote-
TXOUIV ri $cT Oi yovu X^ttf.Y»
gomeni* ad reliquos, quos adversus Genles variis titulis
composuit [tib/os, quos brevi jam si Deo humanarum
Dabam ex Museorneo,in pago Stad aan 't Haringvliet,
rerum arbitro placueril, Noluis Nostris aliorumque
in Insula OverQakke, ipsis Calendis Junii, Anno
illustratos, edere esl animus. Et sane non mediocrem
in illis diligentiam a Nobis positam esse vet inde paiet
9
M DCCXVIII.
%
 QUINTl SEPTIMII FLORENTtS

T E R T U L L I A N I

OPERUM PARS PRIMA,

IN Q U A C O N T I N E N T U R

LIBRI ANTE SUSCEPTDM AB AUCTORE MONTANISMUM SCRIPTI.

$ttU* ptim.

LIBRI APOLOGETICI.
APOLOGETICUS ADVERSUS GENTES. DE SPECTACULIS. *
AD NATIONES libri II. DE IDOLOLATRIA.
DE TESTIMONIO A N I 4 L E . LIBER AD 8 C A P U L A M ,
AD MARTYRES. APPKltDICIS INSTAR.

APOLOGETICUS
ADVERSUS GENTES PRO CHRISTIANIS.

TOTIUS OPERIS ARGUMENTUM. omnes redegissei ad incitas. Juslini marlyris et Ari-

k
siidis vestigia premere poterat vernmita eioquentiam
9

Imperante Septvnio Severo et cum Amonino piio rei

9
est rmitalus ut ei dicendi characlere et argumcnlo-
f 9

Romanas administranle Tertullianus, verce religionis

9
rum pondere ac docirinm varietatc utrumque supe-
9

ardore flagrans itlius utpole sacris initiatus moleste

9 9 9
rasse videatur.
pro eo ac debuit, patiebaiur religionem, quce efferre t
sese quodammodo caperat, opprimi sub initium 9
CAPUT PRIMUM.
persecutionis quintas qua sazviente, insonles passim
t
A R G U M E N T U B I . — Cum sub Severo negatum essel Christia»
Chrisiiani, nulla sexus aut cetatis habita ratione, in- nis in judicio se defendere, scriplwn hoc prcesidibus
auditis ente ittam diem suppiiciis cruciabantur. Pro Romani imperii oblutit aucior, oslendens hoc capite
summa qua tunc pollebat facundia Christianorum
9
iniquam islamjudicandi fonnutam, pcrquam defensio
patrocinium suscepit, quorum adeo deplorata erat negaturinsontibuSy et veritas absconditur; cuminterim
conditio ut indicta caussa et sotius nominis prceju-
9 t
tol tantique qui quolidie ad hanc seclam transeant,
9

dicio damnarentur. Commttni malo ac publico occur- ittam aliqua consideratione dignam faciant, qui sane
rcre et erumpenlem in dies tempestatem, quanlum in omnes remoti ab atiqua perversitatis cutpw ostendant
f
9 9

se erat, compescere, parles suas duxit missaque hanc sese tonge atium affectum induisse quam istum qui in
9
9

ob caussam ad anlittiles romanos apologia, effrcenatos mateficis semper deprehendilur.

* advcrsariorum impetus fregit tantisper ac debilitavil.
Eo quippe vigore eaque eruditione canssam egit, ut si Si non licel vobis, Romani imperii anUslites (a),
rationibus et veritate disceptandum (uisset gentites 9
C A P . I. — (a) Imperii antistites. Antislitcs vcro ap-
2& , TERTULLIANI . 4 2G0
in aperlo etediio ipso (I) fere verticc (a) civiiaiis A Scit sc peregrinam (/<) in lerris agere, interexira-
pmsidentibus ad judicandum, palam dispicere (2) ncos facile inimicos invcnire, cxlerum genus, se-
et coram examinare quid sit liquido in caussa dem (i), spem, gratiam, dignitatcm in coelis babere.
Cliristianorum; si (5) ad hanc soiam speciem (b) auc- Unum gestit interdum, ne ignorata damnctur. Quid
loritas(c) vestra de justitiac diligentia in publico aut binc (9) deperit (k) legibus in suo regno dominanti-
timetaul crubescitinqnircre; sidenique, quodproxime J bus, si audiatur? Ad boc magis gloriabitur poteslas
accidit,domesticis(d)judiciis(4) uimis operala (5) (e) earum, quod etiam audilam (10) dainnabunt veriia-
scctce bujus infestatio (() obstruit viam (6) defcnsioni, tem? Coelerum, inaudilam si damnent, praeter invi-
liceat veritati vei occulta (g) via tacitarum lilcrarum diara iniquitatis etiam suspicionem mcrebuntur a l i -
ad aures vestras pervenire, Nihil (7) illa de caussa cujus conscientiac, nolentes audire, quod auditum
sua deprecatur (8), quia nec de conditione miralur. damnare non possint. Hanc itaque primaiu caussam

LECTIONES V A R I A N T E S .

(1) Etin ipso loco Paris. Et edito, in ipso Rigalt. Rig. Haverc. ex MS. os defensioni MS. F.
(2) Describere Barr. MS. L. B. Despicere. Rlienan. 171 Nilus de causa Junius.
Jnn. (8) Deprecaretur Rhen. Paris.
(5) Sed ad hanc alti. (9) Hic Paris. Yenet.
B
(4) Ilallerald. RigaU. Haverc. lodiciis cod. F. vell edi- 4 (10) Quod eliam nhen. La Cerd. Pamel. Quod inaudium
lion de G, cod. Putean. Jacob. Bongars. et Hugol. Quo eliam audi-
(5) Onerata Paris. Animis M. F . tara Herald. Rigalt. Havercamp. scribere maluil: at... ea-
(6) Ila Pamelius, La Cerda, Rhen.Viam del. Jun. Herald. rum qtiod veritatem.

COMMENTARIUS.
pellal, inquit Franciscus Zephyrus ( i n suisqune no- Necesse est vel hoc modo erumpere ad proponenda vo-
slris conjunximus scholiis), ipsos pontificcs, quorum bis ea qnos palam non vnltis audire. Et huic affine
auctorhas rem sacram, cacremonias, omnem denique illud Martialis in Praefatione lib. XI Epigr. : Video
religionem administrabat, in quibus inlerprelandis quare tragcedi epistolam accipianl, quibus pro se loqui
summa Reip. versabatur, unde ct principes publici non licet. H A V E R C A M P U S .
consilii a Cicerone appetlanlur et deorum immor- (h) Sic se peregrinam interris. Prosper Aquilanus in
talium antistites.. Atque inter eos etiam ipsos impe- \\\). Epigramm., ubi exprimil illud Augustini: Omnis
ratores fnisse constat ex inscriptionibus antiquis, qui ad supertxam periinet civitalem, peregrinus est
in quibus Pontifices Maximi vocantur. P A M E L I U S . mundi; et dum temporali utitur vita, tn patria vivit
(a) In ipso fere vertice civitalis proesidenlibus ad ju- aliena ; ita canit:
dicandum. Capitolium significat. E l Cbalcidius in Tim.
Plat. rationem dicit suam obtinere sedem in Capiie, Ccelestem ad palriam, Chrislo rediraente, vocaius,
C Vitam labentis temporis hospes agit:
tamquam tolius corporis Capilolio. R I G A L T I U S . Dumque ad promissara requiem nonper sua lendit,
(b) Ad hanc solam speciem. Quoniam deplorata yide- Muodanae patitur multa pericla viae:
tur caussa Cbristianorum, propter pracjroicia ct varia Quae nunc obsessa adversis, nunc plena secundis,
dccreta, adeo u l nemo pro iisdem loqui non refor- Aul fraogit trepidos, obligal aut dubios:
midet, sicquc apcrlo patrocinio indigeanl, nobis Inter quos laqueos currentem ad gaudia viis»,
sattem privatim pro Cbristianis disceptare conceda- Non capiet mundus cui via Christus erit.
tur, datisque ad vos lileris, doloris nostri teslibus et HAVERC.
ain0ris,linguissubsidiumaliquolreservate.LE P R I E U R . (i) Sedem. Id est palriam ; quam qua?rit, quam
, J[c) Aucloritasveslra. Perauctoritatem intelligitactuin curat, exoptat. Anaxagoras philosophus summus,
sUimniim adminislrationis, stimmam in admiiiistrando cum rei publicae et privatac valde esset negligens,
iinpcrio potentiam alque aucloritalem. Il;ique aucto- compellatus a quodam hoc modo : Nullane tibi pa-
ritas est inslilutoris , dispensatoris, procuratoris. Ut triaccura est? respondit, ipoi y<ko xa# ofilpA^fjiUt ris
ergo isti indigent auctoritate summa, ita de pr.esidi- TtttrpiSof, ZitZxs rdv oupavSv, i . e. Mihi vero patrice cura,
bus istis, inquit^auctoritatem esse illorum, neminem et quiq)em summa est; digitum in coslum intendens
tiinere ct erubescere, quominus tuto possint judicare. Narrat Diogenes in Vita ejus. Chrysost. Homel. de
L A CERDA. SS. Bernice et Prosdoce : Al mulieres altatranquilli-
(d) Proxime accidit, domeslicis judiciis. lnnuit rc- tatc (ruebantur : siquidem undiqueillas spes (uturornm
centem historiam socvitiic* quorunidam ex iis quos muniebai, quoniam et peregre cum degerent, peregre
imperii. Romani antistites vocal, (pai scilicet domes- non degebant: veram enim patriam fidem habebant;
tico judicio in liberos aut servos suos, eo quod Cliri- j ) civitatem propriam habebant confessionem, et cum
slianonun scclae nomen dedissent, aliquid atrocius oplima spe alereniur, nullis rebus prcesenlibus afficie •
slatuerant, quasi inde contracta asperitate, allatis baniur, fuiuras namque solum spectabant. Adeo cum
domo prxjudiciis, ad ipsa tribunalia caussis Christia- Graccorum omnium Iiberrimo Diogene gloriari pole-
norum judicandis infestiores accedcrcnt. L A C rant. Ex<tv itxrpti<x. v.lo\U-i x*i fftv/ocv ocvalearov T?5 rvxy»
(e) Operata. Helleuiceel Virgilius, I Georgic, Lcelis i . e. Habere se patriam, contemptum glorice et pauper-
operatus in herbis. Dicit autem cthnicos conatos ab iis talem, quce in potestalem fortunce numquamsint ces»
qui familiariter cmn Ciirislianis versabantur, a famu- sura. H A V .
lis, inquam, et aitcillis investigarc crimiua, dc quibus (k) Deperil legibus. Rarum verbum, el quod vix
vulgo infamabantur, nihilquc tiniquain deprcliensum apud alios invenias. Est tamen apud Lucrelium ,
csse. L A C . quem studiose legil noster Seplimius. I s lib. X I ,
M

iS) Sectce hujus infestatio. Eodcm sensuChalcidius 296: *

in Tim. Plat. sectam sanctiorcm dixit, ex Ilcbrea
Christianam siguilicans. Qtiod quidem, inquii, verum
csse lestatur eminens quucd.un doclrirm sectac san-
clioris. L A C .
(g) Occulta via tacitqrum literarum. Similiter de
eadein liac re ioquitur in lib. ad Scapulam, cap. 1 :
Nam neque adaugescit quidquam neque deperit iode.
Quod si quaedam testimonia collcgerit Festus, ea pcr-
ierunt, truncatumque hoc solum nobis reliquit epito-
mator ejus Pauius, deperire stgnificat valde perirc.
HAV.
2M APOWMSETKBS. i6i
apud vos collocamus (a), iuiquitalem ( i ) odii erga A odissc ? Ita utrumque ex alterntro redarguimns, ct
nomenChiistianorum. Quam iniquitatcra idem titulus ignorare iilos, dum oderunt, et injuste odisse, durri
et onerat cl revincil, qui vidclur excusare , ignoran- ignorant. Tcslimonium iguoranliac est, quie iniqui-
lia sciiicct. Quid cnim iniquius , quam ut oderint tatem , dum (5) excusat, condeninat; cum omnes,
homines, quod ignorant ctiamsi res mercretur qui retro oderant, quia ignorabant quale esset quod
odium ? Tunc elenim meretur (*), cum cognoscitur, oderant, simul ut (6) desinunt iguorare, cessenl (7)
an mereatur. Vacante autem meriti uotitia, unde odii etodisse. E x liis liunt Chrisliaiii, utique de com-
jusiitia defenditur q u « non de eventu , sed de cons- perto et incipiiint odisse quod fuerant, et profitcri
cientia probanda cst? Cum ergo propterea odcrint (3) quod oderant; etsunt tanti (6), quanti et dcuotamur
bomines (4), quia ignornnt, quale sit quod oderunt, (8). Ohsessam vociferantur civitatem (c), iuagris, in
cur non liceat cjusmodi illud esse, quod non debeant easteHis, in iusulis Christianos; omnem sexum ,
LECTIONES VARIANTES.
<t) IniquiUtis. RigaU. Smler. Uopoid. Haoer. odiom (6) Pamelius, Semier, aliis rhristianuf v*ro quid simile?
Pamel. Barr. Biten. in edtt. christiaui» v. qutdsimde? Cod. Luqd. B. chri-
(2) Merereuir. Pamel. Fran. Semler. siianorum,s€d recte statutt Havercamp.cod.fuid.scripiuram
(3) Fateuiur. Paris. restituendam esse, nec repugsumi quce sequuniur.
(4) Performamur. Rlten. Heratd. Rigafl. Haverc. P r a - (7) Nmuram mali. Rhen. Barr. Semler. I.eopold.
formantur. Panwl. Barr. B (8) Denottntur Paris. Barr. Bhen. Heraid. lacerd.
* (5) Womcer mavuil scribi' ex MS8. Quls negit tamen (kmfmams-Getenius.
quod vere malum est quos captt defendere.
COMMESTARIUS.
(a) Quam poiiorem sequimur prac aliis leclionem, Itli enim utriusqne relifflonis ignari hsdxoM et Cbris-
inquii de Gonrcy , ea sane prae alits nitide, obvio- tianos confundebant. Unde Dion bi Domitjano dicit
que sensu sonat et egregio. Cottocare caussaai apud ipsum Clcmcntein et Domitillam, necessarios suos,
judices, iiiem est enim ac diem coram judice dicere, illum capitis supplicio, hanc deporiatione in insuiam
rcm sigillalim explicare , minime vero rei caussam Pandatariampunissc, tUrkrS» Vc^i^ v ^ iioxt\\*vr*<.
afferrc. Nec lotus eo loci est Tertullianus m assi- i . e. protapsos in ritus iJudceorum eratit veroCbris-
gnandis odii in Christianos causis, quin potius pne- tiani. Idem de Nervo successore lyranni refert ve-
cipua eorum causae capita recenseat. Summae esse tutsse illtim quemquam eOr« &*e€ti*< cOrt io\A*i v M

injuriac eos damnare in boc primo capite asserer* *itr*.irtdLr9*i i . t. neque contemptus Deorum, neque
aggreditur. Ineunte vero postea capite IV jam qui- Judaiciritus crimine in pesterum accusare. Sulpitius
natn sit genuinus ibidem sensus* ipsemet aperte pa- Severus, l i b . l i . Hisl.sacite : Qua tempestate Hadria-
tclacit cum a i t : c Atque adeo quasi pr&fatus rwec ad nus existimans se Chrisiianam fidem ioci injuria pe-
suggillandam odii erga nos publici iniquitatero, etc. i rmpturumjn tcmpio ac loco Dominicce paseionis simu~
EDD. r« lacra constiiuit. tt quia Christiani ex Judmis potissi-
b Et sunt lanti. Pcrinde ac si dixisset, Tanta est thum pulabantur (namque tum nieroeolumce non ui$i
corunr muliiludo, quaiita vos non praeteril, scd judi- ex circumcisione habebat Ecclesia sacerdotem) mihtum
catis ac deploramini mtilta proclamatione dolentes coltortem cuslodias in perpetuum agitare jttssit, quat
sub prsctextu jusliliae, et quasi accepto detrimenlo Judceos omnes Hierosotymce aditu arceret. Quod qui-
obsideri orbein bac Christiana religione, et ad hoc dem Christiancc fidei proficiebat, quia tum pene omnes
nomcn omues homincs confugere, ut merito de Ec- Christum Deum sub tegis observatione crekebmt. A i -
clewa llovtiatium illud decantari posset: Merges prc- mirum id Domino ordinante disposilum ut tegis ter- %

fundo, pulchrior evcnit. P A U . vitus a Ubertate fidei alque Ecctesiee totleretur. Unde
c Obsessam vociferanlur civitatem, c t c . ) , fiarr. forsan nec Arrianus illosdiscernit Dissert. Epictei. 11.
Civitalem obsessam vocif. Ex muUitudine nominum 9.ubi laxat itlos qtri philosophi persenaiii sumtint:
undique ad verilateni conflueiiliuiii probare conalur cum rcvera non siut. T( c w , itiquit, ffreix** >t>€e«
SepUmius non tam iniquam Chrislianorum csse reli- avxvr&r. rl ^airatft; T O W ; m\Xobq\ M ( M W N I ^ V » J , ioviuiof
gionem ac illi suspicarcntur, ad quam ubiqiie et ab Stv , IX^.ijvac; cvx Trft« l/Mvro^ Xiycrac iev2a/«< ; n&t
omni sexu e l conditione tantus fierel concursus, O-Vp0f\ 7 C G « « I 7 & 7 T T I O C ; JMti ^ T A V C«»«t inOtfJLfOWfigoVTX
adeoque non vulgus lamiiin instabilc, sed et viri r&6>/av,e/£9apev liftiv' OOx ioriv *c\jt+t*t &.^\jKor.pi)*T*i.
i

clarilatc nalaliuiu ct exisliraatioue insignes ad iliam frav Zk avaXa^v} r6 r6 TOZ /NCa/R/iive^ rirt %eti irrc
seclam Iransirenl. Inlra cap. 111. Bonus vir Catus T&SJTI, r.*.l xa>ctTae tovZv.io(. \. t. Quid appeliae te
Seius, tantunt quod Chrislianus, et ibidem : Ego Sloicum ? quare decipis et failis tam tnuiios ? quam ob
Lucium sapienlem virum repenle fuctum chrisiianum _ causam vis haberi inter Graxos, cum sis Judeeus? an
demiror. Illud pati non polcranl lenebris Genlilium nescis quam ob ceusam qnts habeatur pre Justeeo, pro
u

addicii,unde vel Taciti ilia indignatio, lib. xv. Annal. Syro, pro Mggptto ? At quando conspexerimue aiupsem
cap. x u v . Repressqque in prqjsens (supplicio scil. incertarum partium, etque ancipite fide, dicere sate-
Chrisli a Pomio Pilalo uecali/ cxiliabilis superstitio mns : Judarus non esl> sed simstiat. Quunt autem
rursus erumpebut, non modo per Judatam ortginem affectum induit bapti%ati et inter sectatores adsciti,
ejus maii, sed per urbem eliam, quo cuncta undique tum revera etestet appettatut Judeeus. Quamvis eiiara
atrocia aut pudenda conftuunt celebranturque, loqtiilurJitdacornm proselyti non rncogniti iiii fuerint ex
de tetnpore Nerbnis. Plinius, lib. x. cpist. 97. Multi furore iilo quein PtiarisaeU adscribil Chrisius, Mattli.
enim omnis cetalis omnis ordinis, ulriusque sexus xxui. 15. Elegans vero verbum usttrpat in*pfOTMpi£tiv
%
%

etiam, vocaniur in veiiculum, et vocabuntur. Pieque quod notat ita ad utramque partem propelndere, ut
enint civitates tanlumt, sed vicos eliam, alque ugros quo pertineat nescias. ArisMteles de Anima, lib. I I .
superstiiionis istius contagio pervugata est. H>nc Ruti- 8. Ivta 81 T 6 V ^ W « V in+pfortpigti T ^ V j.u*tv, T « T C <*;0f.6t-
lii,qui Ilonorii temporibus floruit, in Ilinerario versu xati TOTC Trrpbpjrwtv,©iov i . e. Sunt qua natura
1

395, amarulentiuu lilud : ancipiie, partim heminem, partim quadruped&u imi-

Atqne utinam uunquam Juctea subacta fuisset
Poinpeii bellis iinperioque Tili.
Latws excisa? geiitis comagia serpuut,
VKtoresq^e snosjuitio victa prcmit
ientur ut «fmwr; et tursus i v . 10. • ik K#r,r<^ «ia TOV
y %
T ^ V //OfpVjv iit«/BifOTCp<fttv, 9Ml [xifaripw T c/vcrt xce/ &ftf
trkpuv,fttttTOVTO ottrt e&fav i^ct, <XtTt ioyU. i . e. Siuuus
vero quod controvcrsa eit xnber bipesUeat *}UG*tr*ipedee
t t
263 TERTULLIANI 264
aUtem, conditioncm, eiiam dignitatem (a) transgredi A lioc (b) ipso modo ad xstimationem alicujus latentis
ad lioc nomcn quasi dclrimenlo mocrent. Nec tamen (I) boni promovent animos; non licet rectius sus-
LECTIONES VAHIANTES.
(1) Latentis Paris.
COMMENTARIUS.
quod quidem ad formam atlmet, ideo nec candam anno Domilianus cum atios multos, tumvero Fabium
habet, nec nates : videlicet, ul bipes cauda vacat : ul Cleinentem Consulem [ elsi patruelis ejus erut, et Fla-
quadrupesnatibus. E l iit pulchropucro venuste cxpres- viam Domiiillam Domitiani consanguineam uxorem
sit Ausonius epigr. c. v. habebal] morte^affecit, illato ambobus crimine atheismi
Dum dubitat Natura marem facerelne puellam : [ila eiiiin Cbristiana religio vocabatur quae Deos
Faciuseo pulcher pcue puclla puer. irridebat ] Cujus rei causa mutsi, qui in mores Judceo-
E l in srmili argumcnlo de Gyge Cnidio Horal. Carm. rum transierant, damnati sunl : quorum pars occisa
est, pars spoliata facuttatibus : Domiiitta tantummodo
i i . v . 21.
in Pandatariam retegata est. Nota etiam hic Jodseos
Quem si puellarum insereres choro, et Chrisiianos confundi, et repone pro f&ptov ?la/9tev,
Mire sagaces felleret hospiles, ut expresse dicitur a Sueionio in Domit. c. xv. nec
Discrimen obscurum, solutis 4

Crinibus, ambiguoque vullu. alias oatruelis principis ess» poluU nisi ex geute F l a -
g via non Fabia. Uxor ejus videtur hoc nomen adepta
Sed ut unde digressus sum redeam, procul dubio dc in hoiiorem matris Domitiani, qn;e iia vocabatur et
Christianis loquitur fragmenluin iliud Senecui, qtiod cum cogiiomiue filia inaturc periit. Addit ibidcm
nobU servavit Augustinus iu lib. de Civitate Dei v i . Xiphilin. virum clarissimum Gluhrioneua ob idem
l i . De ittis sane Judceis cum loqnerelur, ait : Cum Criineil periiSSe. Tdvoi Ct) r/ajSptW ro* /MTU TOD Tpata-
interim uique eo sceleratissimo! genlis consuetudo eon- vou apgavTa, xarr^/epy^ivTa tct T C a/>a /oti olu ot :toAioi,x*<
valuit, ul per omnesjam terras recepta sil. Vicli viclo- ort x*i Qrjfioii ifxo\xiTo ot7ct/Tct>cv. i. e. Clabrionem quo-
ribus teges dederunt. En cui coiniuercium litterarum que. qui cum Trajano magislruluin gcsseral, accusatum
%
cuui Paulo fabuianlur! Quein locum eo libenljus prceter ccelera superioris criminis, etiam cum bcsliis
adduxi ul qtt* ibi sequunlur euiendem. llli tamen, quando pugnassel, interfici jussit. objectus eniin fuqrat
inquil verbts Seneca! Augiistinus, cauxas ritus sui nove- ab iilo leoni ferocissimo, queui ope Dei et virtute
runt, major pars popuii facit, quod cur faciai ignoret. sua confecerat. Singtilaris quoque est inscriplio quafe
Ita babcnl libri optimi iiteris Longobardicis cxarati, reperitur iu coemeterio D. Agneti> via Nomcnlana,
quorum collaiioiiein servo, non et major pars, ut pas- rcierente Aringio Roiuas Sublerra. lih. i l i . cap. 22.
sim legilur. quamvis eniin in illo suo qualicunque p. 340.
scripto, quod jam deperdiium e s l , superslitionem
isiam odiosam sibi damnet Scneca, fatetur tamen SIC PREMIA S E R V A S VESPASIANE DIRE
illos ritus sui causam nosse, cuiii major pars populi, CIVITAS VBl GLORIE T U E AUTORl
Roinani nempe, cujus vecordiam et ignaviani ihidem PRKMIATUS ES MORTK GAUDENTI L E T A R B
taxabat, ign<>ret cur faciat id quod facil. Et sane PROMISIT ISTE l)AT KRISTUS OMNIA TIBI
prajter MSS. auclorilatei.i cvincuut id prxcedenlia C QUI ALIUM PARAVIT TIIKATRUM IN C E L O .
apud auctorein verba : Subjecit ptane sententiam, qna Rcferl Ariugius ad Domitianum qui Gaudeutio arclti-
significaret, quid de illorujn sacramenlorum ralione tccto theatri xdificaiidi curam cominiserat, ciquc,
sentirel. Ait enim, ilti lumen, etc. Facit huc eiiam cuin alia, lum civitatem dono daturum promiscrat;
Suiionii locus in Doiniliauo, cap. xu. Prceter cwleros lituic aulein re |)erfecta,cum velul Christianusdelatns
Judaicus fiscus acerbissime actus est, ad quem defere- essct ad priucipcm, mariyrium putat pro mercede
banlur, qui velut professi Judaicam intra urbem vive- sortilum e$sc. Quani conjecluram impii^nat Reinesius
renl vilum, vel dissimulaia origine imposita genti tri- iu inscript. n. 955. legens VE^. PASI^iH. DIRE.
buta fwn pependisscnt. Inlerfuisse me adolescentuium CIVILITAS UBI. til sit fnterjectib minatitis et detes-
nieimni, quum a procuratore, (requenlissimoque concilio tautis, ct rcferl ad Anloiiiuui Bassianum Qaracallam,
inspiccretur nonagenarius scnex an circumcisus essel. qui scxl;e pcrsecutionis auctor fuit. ncgatque Vespa-
Vides circumcisionis discrimine opus fuis*e uldignos- siani nomine itisignilum untpiun Domitianum, quod
cerciilur. lino adeo nullum discrimen intcr has sectas tamen probant, quie cital llermolaus Barbarus ad
facil iEiius Sparliauus ul iu principio viuc Cara- Pliuii Piaifal. mouumcnlu prisci apris, in quibus ifa
calke dc eo scribal : Septennis puer, quum collusorem scriptum est, IMP. C^ES. DOMITIANUS VESP. A U G .
suum puerum, ob Juduicain retigionem gravius verbe- G E R M . JOVI VICTORl. Unde tlubiuin ad quem
ratum audissct, neque palrem suum, neque patrem referri ,debeat iiiud iioiuen in raris^imo magni ceris
pueri, vel auctores verberum diu respexil. Uudc et iiuiiiuio apud Patiiium in Thes. p. i48. ubi ab una
Liinpridius dcAiexandro Severo Iinpeialorc. Cianta-
iarle supcrbissimi ainphilhcatri structura, ab allera
bataue scepiusquod a quibusdamsive Judceis sive Chiis-
tiauis audiveral, et lenebat; idque per prcci.onem. quum
f igura spoliis iusidcns, cum ramo oliva*, ct hac
iiiscriplioue DIVO AUG. DIVI V E S P . F . V E S P A S I A N .
aiiquem emendaret, dici jubebat : Quod tibi fieri non
atteri ne ieceris. Queui eundeiu Iuiperalore;n Eiciiim ad Tiluiu referri polcst, ut sit Vespasiano, et
Cbristum inter Deosreferre et teinpluin illi exstruere - ad Doiiiiliamun qui. id memoriae fratris tribuerit;
voluisse uarrat, sed prohibilum ab iis, qui consulenlcs quamvis ad prioreui potius periinere arbitrer; cum
sacra, repererani omnes chnstianos (uturos, si id aliter uomcn Imperaloris nou cxprimatur. Cuicuuque
optato evenisset et lempla reliqua dcserenda : De mul-Iinper.itori tribuenda sint verba, satis obscure certe
titudine Chrislianoruiu adi etiam iufra apud Aucto- theatri structura intelligitur pcr illa GLORIE T U E
rem noslriiin c.ip. xxxvu. et qu;c ibi nolaiitur. IUv. ALTOHI cx opposilione thcatri in ccelo. Quod si ad
Douiiiiauum referas, maliin secu ido versu legere
a Et jjnm digmtatem) Recle ita Rigalt. ct MS. Lugd. CIVILITAS UBIGLORIE T U E AUTORIS.
B t l . Alii ettain. quoiuodo MS. Fuld. Xiphiiuius in ita euiiii de illo Svelonius, cap. X V i l L Commendari se
epitome Oioois de crudeiitate Domiliani. K * i T<i«0rw verecundia oris adeo seniiebai, ut apud Senatum sic
frcc HXovi T C 7ro»ou>, x*i Tdv •a/8tov K / ^ a s v r a , urcaTCu- quondam jactaverit, Uspte adhuc certe animum meum
c/TCt,x«.Ln*p a/c^tcv o*vTa,x;ti yuvaZxAxaiauTVjvauyyivv] Cflrurov proboitis et vuttum. Vox ALIUM .quoque offendit me
•a^tav Ao/itTiX/av f^ovra. xaTtVpa£«v 6 Ao/Atrtavof, - in ultimo versu maie forsau descripla pro AGION. i.
vifQri li o\fjLfoiv cyxXvj/Mi O0C6>»JTO«, bf fti xai aViot h ra e. Sanctorum. H A V .
T 6 V fouSatov HQYI IfoxtXXovrcf 7TO>AC1 xaTeStxAatfjjaav. d ck c ISec tamen hoc elc.) Acer ad inquirendum sti-
AepvriXXat, vniPvpioOn /*4vov ti$ HavdaTCptotv. i . e. Eodcm mulus, tot ac taies homines ad sectam illain trau-
 2G5 APOLOGETICUS. 26$
picari, non libet (1) propius expcriri. Hic tantum A injuste odisse; si vero de merilo conslct, non modo
liumana (2) curiositas lorpescit, amant ignorare , nihil odii delrahatur (c), sed ainplius acquiratur ad
cura alii gaudeant cognovisse. Quanio magis hos pcrscverantiam, etiam justilix ipsius auctorilate.
Anacharsis denotasset imprudenles de prudentibus Sed non ideo, inquit ( 6 ) , bonum, quia multos
judicantcs, qtiam immusicos (3) de musicis f o ) ! convertit (d). Quanti enim ad malum (e) prxforman-
Malunt nescire (b), quia jam oderunt; adeo quod tur ( 7 ) , quanli transfugae in perversum? Quis ne-
nesciunt, praejudicant (4) id esse, quod, si sciant, gat (8) ? Tamen quod vere malum e s l , ne ipsi qui-
odisse non poterant (5); quando si nullum odii de- dem, quos rapit, defendere pro bono audent/Omne
bilum deprehendatur, oplimum utique s i l desinere roalum aut timorc aut pudore natura perfudit (/)•
LECTIONES YARIANTES.
(i) Libet Paris. licet... libet Jtig. (6) Inquiunt Jun.
Ci) Bhen.: Hic t. urbana, ai. Sic t. urbana. Bhen., Heratd., Bigalt. et Haverc. e codd. Put. %

(3) Non musicos Paris. Bong. etLugd. performantur; cod. Fuld. reformantur;
(4) Praejudicandi esse Rig. Patnet. et Barrceus : praefoi maniur.
(5) Poterunt Jun. (8) Wouwer. tnavult scribi ex MS. Quis negat tamen
quod vere malum est quos capit defeodere.
COMMENTARIUS.
sire. quare augetur ignorantiae crimen, quod non B praformantur, quasi illos respiciat quos Cebes ez
hisce exemplis ad penitius iuquirenditm moveatur, poculo Erroris et Ignorantise ab Impostura propinaue
non enim ut vulgus, cujus aures ct oculi sa3pe testes largius haurire dicit, alqne ita ad malum praforma-
nrali sunt, ut ail Pubiius, ita et qui sapere existiman- r i , qnum i i quos Terlullianus vocat transfngas,
tur et in bonis quod perdaut habent, tam repente sint qui ibidem ab OpinionibuS, Yoltiptatibus, etc. in
iransirent, nisi occiiltum et ignotum qunddam anlea transversum a recta via rapiunlur. Sed ipse Cebes
bonum sese ipsis obtulisset. Infra cap. ult. ltla ipsa diguus est cujus vcrba adscrihaniur. 6^&$, iuquit ibi
obstinatio quam exprobralis magistraest. Quisenim non monstralor labuhe, 7tapa T ^ V TCU)>JV Opivos T O U T O V , xa0*
contcmplatione ejus concutilur ad inquirendum quid Sv siffTCcpiusTat 6 o ^ o g , if ott xa0>jTat yuvij 7cert>aa-/*lv>j TO}
inlus in re sit? qnis non ubi requisivit accedit? ubi ijBtt, x a i 7ct0avyj p a t v o / x s v r j , x a i iv T J ) xetpi ^ X 0 U 7 a 7 C O T
^P^v
uccessit pati exoplat ?
% Tt", A ^ ) . a Ttc ioriv a u r ^ , IJPIJV. A*7taT>j x a / e l r a t p y j v i v ,
(a) Anacharsis. Laerlios inejus vita : 8 a u / x a £ e t v U i ^ rravTJt; T O U ; av0p6j7cou$ Tc).avfi»oa. E i T a TI TtpaTTCi a u T » j ;
?ri

ic&j T&li i^/ijatv aywvi^ovrat pkv cl T c x v t r a t , x a l xofvoiwt T o u $ ei**;copcuo/z£vou; ct$ T6V fllov 7 C O T ^ C I TVJ e a u T r J ^ 5 u v a «
5t o l fxrt T c ^ v t T a t , hoc esi, iuierprete Rhenauo : Mirari fitt. T O O T O 3C TI hri. TO* TZOT6V ; n).<tT>j, IJJKJV, x a . A y v o c a .
autem se dixil. quomodo apud Gra?cos, artifices quidamE i T a T £ ; Ui6vtti T O U T O , noptvovTXt e i ; T6V /9t"ov. Uorspoj
certarent, verum judicarenl qui non essent artifices. P A M .ouv cravTCc tJtvouo-t T6V 7t).Avov, r) o u ; H a v T C * 7ri'vou»tv eprjv.
(h) Matunt nescire. Causam ostendit cur in illis OLAX' oi fikv TticTov , ol i c v j r r o v . Erct 3i ou^* o p a ; iv<Jov T ^ J
cxemplum aliorum et curiosilas humani non ultra n u ) > j ; 7cXrj9o5 T I y u v a t x & v , i r a t p w v a a v T o S a r t a ; / x o p p a ; e*^-
progrediautur, quia malunt nescire, ctc. Miniicius Q O U ^ O J V ; Opfl A u T a i T O I V U V , A i ^ a t x a i E V t O u / x f a t , x a i n 5 o -
p. 51.
^i .ul.anie
. i « f - incipiant homines« w
M odisse
;*., quam. . « .nosse
.^ . : nev a i xaiouvTat. O r a v ouv ctaTcopcuCTat 6 ^ ) o ; avarojSfiytv f

cojnitos aut imitari possint, aul damnare non possint. a u T a , x a i Tt/lxovTai rcpdj J x a r r o v , c i T a aTtayouat. nou bi
Quo facil et iliud Scneoe Epist. X X I X . de quodam aerayouvtv auTCu,*; A i fxl* tlf T6 a ^ e a & a t , _pvj, a t oc ci$ T<3
Mancllino : Raro ad nos venit, non alia ex cau&a., arco).)ua&at Sta T_JV A V a T > j v , i . e. Videsne, inquit, jux-
quam quia verum audire tiinet. a quo periculo jam ta portam sotium positum , qua turbu ingreditur, cui
gbesl : nulli enim nisi audituro dicendum est. I I A V . mnlier insidet, ficlo vuiiu , argulaque specie, ef ma/ut
(c) Odii dclrahalur. Ms. Fuld. legii odio 'detrahatur. poculuin quoddam tenensl Video, inquam , sid <7Mtc
Nou dissimile valde esl aigijmenluiii, quo iitilur Pro- itlaestl Imposlura, inquit, qnce omms hoinines dedu-
nietlicus ad Jovem , apud Luciaiiuiti, vinculissolvi ct a cit. Et quid agit illal iis qni in vitam inqredinntur, /a-
Laucaso liberari CllpieilS. O u ya/> a y v o ^ e t f au0tf fv0a culiatemsuam propinat. Quce vero est illa potio! Error,
6 K a u x a a o ; c W t v . ouo' aicofv^ecf Sea/xwv ^v T I reyyx^j a ) t * inquit, et ignoramia. Quid luih? Ilacpola veniunt in vi-
c/.eu/zat. i . e. iSon enim ignoras rursus ubi Caucasus tnm. Num erao omnes Errorem bibuntl Omnes bibunt,
ai? neqne indigebis vtnculis, si quo modo versuiias inquit; sedatit plus alii minus.Nonne prceierea intra por- f

agens deprehendar. Fictusque ille latro apud Apu- tam vides turbam quandam mutierum prceditarum variis
leium in Asino lib. vu. prceseriim vobis, si sentenlia luec merelricum formisi Video.Hceergo opimones cupi:litates t

mea dispticuerit, liceat rursus ad asinum redire. Sensus et votuplates appellaiitur, turbaque infrediente exilientes,
cst, coguosci utique debere causam Christianorum , amptectunlur singulos, aique abducunt. Quo vero ab-
i|iisc si insons, iili lamen eain odisse si velint possunt, ducunt eos? Ai'm ad salutem, inquit, atice ad interitum
q»« •~ "*' .W.^.^W, .... _rM. »• . . _ '" — f 1 '
nmvis ait
Curtium bene
lib.merilis
v i . 10. non insidiari
sin secus debere
accidat ille apud
in criminis ob imposluram. Sequilur ibidetn : Ot 5* 8ta TV^V fiyvotav,
cxaminatione, justa odii causa cst, ut quai eiiam jus- x a i T6J ar/avov, 6v 7TCTcojxaot 7 c a p a TVJ« A*7caT>j; , o u ^ eupt*-
litio: auctoritate nilatur. Idcm Curtius v i . n . iu fine : oxouai Tcoia io-Ttv y, v.\vfiv*r bldt rj i v T W /9I'W, a i ) a 7cAav6v-
t

llaque anceps quojstio fuit: dttm inficiatus est facinus, r a t . i . e. Ittivero propter ignorantiam ei eirorem, quem
crudettter torqueri videbaiur,j)ost confessionem ,.Phi- apud imposturam hauseruiU veram degendce vilte viam t

totas ne amicorum quidem mmricordiam meruil. H A V . non inveniunl : sed iemere oberrant. Et hauc quidem
(d) Quia muttos convertil) Hanc superius causam in tahulam veteres sapientes s%pe respieiuiit, ila ut
prttrog&tivam suaui traxer.it Auclor, lot oinnis gc- Paulo Apostolo haud incognitam fuisse appare.it cum
neris, sexus, locorum, ad Cliristiajios transire : sed aliis in locis, tum Ephes. iv. 2 i . Tdv ?ca).atdv i v d ^ - %

quia juxta Publii illud verf. 148.
Est lurba semper argumenlum pessimi,
ideo diiuil hanc ohjeciiouem egregie in seqiienlibus
cx virlute Christiaiiorura. Uixerat ante quoque, non
tanltim oranem sexum, sed et dignilatem ad boc Quomodo ieciio h.rc prceformantur augeret sensum
nomen transgredi, facilem inde quotpie vtam dcfen-
sioni monsirante eodeui Publio versu 489.
Non qua muilis placeas, sed qualibus, slude (HAV.).
(e) Admalum prceformanlur. EdilioBarrcci eiPamelii
TERTLI.LIAM I .
7rov rdv ^dctpo/uvov^Sta TU.% E i t t 0 u / t { a g Tr)i A 7caTvj{. HinC
jllud Lucretii lib* n , 9.
Despicere unde qtteas alios, passimque videre
Errare, atque viatn palanles quaerere vttae.
apud Tertuii. nostrum, cum non lantum multi a bo-
na via quam ingressi sunt avocentur ab opinionibus,
elc. scd etiam plerique nimis poti de Impostur.e po-
culo tola via vel a priiicipio auerrent. I I A V .
(0 Natura perfudit. MS.Lugd. Bat. perfundit. Ele-
(Neuf.)
2G5 TERTULLIANl 264
astatem, condiiioncm, etiam dignitalcm (a) transgredi A hoc (b) ipso modo ad xstimationem alicujus latentis
ad boc nomcn quasi dctrimenlo mocrent. Nec lamen (1) boni promovcnt animos; non licet rectius sus-
LECTIONES VAIUANTES.
(1) Latentis Paris.
COMMENTAIUUS.
quod quidein ad forinam aliinet, ideo nec caudani anno Domitianus cum alios multos, tum vero Fabium
habet, nec nates : videlicel, nt bipes cauda vacai : nt Cleinenlem Consulem [ elsi patruelis ejus erut, et Fla-
quadrupesnatibus. E l iit pulcbropucro venusle expres- viam Domititlam Domitiani consanguineam uxorem
sit Ausonius epigr. c. v. habebat) morte^ affecit, ittato ambobus crimine atheismi
Dum dubitat Nalura marcm faceretne puellam : [ita eiiim Chrihtiana religio vocabatur quae Deos
Faciuseo pulcber pcne puclla puer. irridebal ] Cujus rei causa mulsi, qui in mores Judceo-
E l in simili argumenlo de Gyge Cnidio Iloral. Carm. rum transierant, damnati sunt : quorum pars occisa
11. v . 2 i . est, pars spotiata facullatibus : Domititta tantummodo
in Pandatariam reUgata est. Nota etiam hic Judaeos
Quem si pnellarum insercrea cboro, et Christianos confundi, et repone pro payStov ftepto*,
Mire sagaces falleret hospites,
Discrimen obscurum, solutis ut expresse dicitur a Stietonio in Domil. c. xv. uec
Criuibus, ambiguoque vullu. alias oalruelis principis esse potuit nisi ex geute F l a -
via non Fabia. Uxor ejus videtur boc nonien adepta
Sed ut unde digressus sum redeam, procul dubio dc ® in hoitorem malris Domitiani, qux iia vocabatur et
Chrislianis loquilur fragmeuluni illud Senec;c, quod cuin cognomiiie filia mature periit. Addit ibidem
nobis servavil Augusiinus iu lib. de Civitale Dei v i . Xiphiliu. virum clarissiminn Gluhrioneua ob idem
11. Deittis sane Judccis cum loqneretur, ail : Cum Crimeil perilSSC. T o v i k Z T / a ^ o t W / a Tivfuru TOV T p a t a -
n
interim uique eo sceleratissimoi genlis consueiudo con- vou olp^avra, xaTy,yopyj^ivTa t i T« a / i a x*t o t a ot T t o A x O t , x * i
valuit nl per omnesjam lerras recepta sii. Vicli viclo- ort x«i dvjpioti i/jjxx*To otTcixTctvcv. i. e. Ctabrionem quo-
f

ribus teges dederunt. En cui coiiituerciutu litteraruin que qui cum Trajano magistralum gcsseral, accusatum
%
cuiu Paulo fabulantur! Quem locum eo libeutius pmter ccetera superioris criminis, eliam cum bcstiis
adduxi ut quae ibi sequunlur eiiieudcni. llti tamen, quando pugnassel. interfici jussit. objectus eniui fuqrat
inquit verbis Senecaj Augustinus, causas rilussui nove- ab iiio Ieooi ferocissimo, queinope Dci et virtute
runt, major pars populi facit, quod cur faciat ignoret. sua confeceral. Singularis qtioque est inscripiio quafe
lla habcnt iibri optimi literis Longobardicis cxarati, reperitur iu coeuieterio D . AgnelU via Noiucnlana,
quorum collaiioiiem servo, non et major pars, ut pas- rcferenle Aringio Romae Subtcrra. iib. 111. cap. 22.
sim legilur. quamvis eniin in illo suo qualicunque
p. 340.
scripto, quod jam deperdilum e s l , superslilionem
istain odiosam sibi damnet Sciieca, fatetur umen SIC PREMIA S E R V A S VESPASIANE DIRE
illos rilus sui causam nosse, ctnn major pars populi, CIVITAS VBI GLORIE T U E AUTORl
Rotnani ncmpe, cujus vecordiam et ignaviam ibidein PREMIATUS ES MORTE GAUDENTI L E T A R E
taxabal, uznoret cur faciat id quod facil. Et sane PROMISIT ISTE D A T K R I S T U S OMNIA TIBI
prater MSS. auclorilaier.i evincuut id praecedenlia C QUI ALIUM PARAVIT T i l l i A T R U M IN C E L O .
apud auctorein verba : Subjecit piane sentenliam, qna Rcferl Aringius ad Domitianiim qui Gaudeutio archi-
significaret, quid de illoruin sacramentorum ratione lccto theatri acdificaudi curam commiserat, cique,
sentiret. Ait enim, ilti lamen, etc. Facit huc eliam cuui aiia, tuin civilalem dono daiurum promiserai;
Sucionii locus in Domiliano, cap. xu. Prwler cwteros litiiie aulem rc pei fecla,cum velut Chrislianusdclains
Juduicus fiscus acerbissime actus est, ad quein defere- essct ad priucipem, martyrium puial pro mercede
bantur, qui vetut professi Judaicam intra urbem vive- sortilum e^se. Quaui conjccluram impu^iiat Reinesius
rent vitum, vet dissimulaia origine intposita genti tri- in inscripi. p. 955. legens V E . PASI.^IH. DIRE.
buta fton pependissent. lnterfuisse me adolescentulum CIVILITAS. U B l . ul sil inierjectib minantis et detes-
meunni, quum a procuratore, (requenlissimoque concitiotantis, ei rcfert ad Anloiiiuiu Bassianum Qaracallaui,
inspiccretur nonageiutrius scnex an circumcisus esset. qui scxtr pcrseculioms auctor fuit. negatque Vespa-
Vides circunicisionis disci iiiime opus fuis^e ul dignos- siani nomine iusignitum unqiiim Domitianum, quod
cerentur. Imo adeo nuilum discrimen inter has sectas tamen prohant, tpix cilat llermolaus Barbarus ad
facit iElius Spartiauus ut iu principio viue Cara- Piiitii Pr&fat. inoiiumcnta prisci ^ r i s , in quibus ita
calhc dc eo scrihal : Septennis puer, quum coltusorem scriptum esl, IMP. O E S . DOMITIANUS VESP. A U G .
suum puerum, ob Judaicam religionem gravius ' verbc- G E R M . JOVl VICTORI. Unde dubiutn ad quem
ratum audissct, neque patrem suum, neque patrem rcferri ,debeat iilud iiomcii in raris>imo tnagni seris
pueri, vet auctores verberum diu respexit. Uudc et IIUIIIIIIO apud Patiuum in Tlies. p. 148. itbi ab una
Liinpridius de Aiexandro Severo Iiuperalore. Ctanta-
).irie superbissimi ainphitheatri slruclura, ab allera
bainue scepiusquod a quibusdam'sive Judccis siveClnis- D { igura spoliis insidcns, cum ramo olivic, ct hac
liauis audiverai, et tenebal; idque per prwi.onem. quum
inscriplioue DIVO AUG. DIVI V E S P . F.VESPASIAN.
aliquem emendaret, dici jubebat : Quod tibi fieri iton
Elcuiui ad Tiluiii refcrri polcst, ut sit Vespasiano, et
vis, aileri ne ieceris. Queui eundeui Iuiperatorem -
Christum iuler Deosreferre et lempluin illi exstruere ad Doitiiliaiiuin qui • id niemorine fratris tribuerit;
voiuisse narral, sed prohibilum ab iis, qui constdentes quamvis ad priorem potius pertiuere arbitrer; cum
sacra, repererani omnes chrtslianos futuros, si id aliter r.omen Impcr.itoris nou cxprimatur. Cuicuuque
optato evenisset et lempta retiqna dcsereitda ; De mul-Iinperalori trihueuda sint verba , satis obscure certe
tiludine Christianoruiu adi eliam iufra apud Aucto- theatri structura inielligilur per illa GLORIE T U E
rem nostrum c i p . xxxvu. et qu;c ibi notantur. IUv. AUTORl cx opposiiione thcatri in ccelo. Quod si ad
Domiiiaitum referas, ntalnn secu ido versu legere
a Et jam digmtatem) Recle ita Rigalt. ct MS. Lugd. CIVILITAS UBIGLORIE T U E AUTORIS.
B.tt. Alii etiam. quomodo MS. Fuld. Xiphiltnus in ita eiiim de illo Sveionius, cap. X V t l L Commendarise
epitome Dioois de crudelitate Domiliani. K*t T G ! aOr£> verecundia oris adeo seniiebal, ut apud Senatum sic
fret «txiov» T C 7coA>oO{, xal TO*V *a/3tov K^/Acvra, uTcaTeu- quondam jactaverii, (Jspte adhuc certe animum meum
cvTa,xalTt«f avi^tov d V r a , x * i yuvaZxAxaiauTV^ouyy^/rjCtfurov probaflis et vullum. Vox ALIUM .quoque offendit me
•ay9tav Ao/ttTiX/av f g o v r a . xaT«Vpa|ev b Ao/itTtavo;, ijtq • in ulttmo versu maie forsau descripla pro AGION. i .
viyQn 8c a/xpoZ/ fyxAvj/Mt otffeOTvrroc, vf rjf x a i a V i o t i$ r a e. Sanclorum. H A V .
r 6 v iouoaiojvtyvil(oxtA}ov?f$ noXXoi xaTe8ix*of vjaav. ll U c fliec tamen Itoc etc.) Acer ad inquirendum sti-
Ao/ivctiXai uTCCfft>pio9i} /xivov ci$ IIav6aT«piav. i . e. Eodem mulus, tot ac tales homines ad sectam illam irau-
 2C5 APOLOCETICUS. 26$
picari, non libet (I) propius experiri llic tantum A injusle odisse; si vero de mcrito constct, non modo
liumana (2) curiositas lorpescit, amant ignorare, nihil odii detrahatur (c), sed ainplius acquiratur ad
cum alii gaudeant cognovisse. Quanio mugis Iios pcrseverantiam, eliam justitiic ipsius auctorilate.
Anacharsis denotasset imprudentes de prudentibus Sed non ideo, inquit ( 6 ) , bonum, quia multos
judicantes, quam imrousicos (5) de musicis fo)! convertit (d). Quanti enim ad malum (e) praiforman-
Malunt nescire (b), quia jam oderunt; adeo quod tur ( 7 ) , quanti transfugac in perversum ? Quis ne-
nesciunt, pracjudicanl (4) id esse, quod, si sciant, gal (8) ? Tamen quod vere malum est, ne ipsi qui-
odisse non poterant (5); quando si nullum odii de- dem, quos rapit, defendere pro bono audent/Omne
Litum deprebendatur, oplimum utique sit desinere roalum aut timore aut pudore natura perfudit (f).
, LECTIONES YARIANTES.
(1) Libet Paris. licet... libet Big. (6) I n q t i i u n l Jun.
(2) Rhen.: Hic t. urbana, al. Sic t. urbana. (7) Bhen., Herald., Bigalt. et Haverc. e codd. Put. %

(3) Non musicos Paris. Bong.eiLugd. performantur; cod. Futd. reforruantur;

I4) Prajudicandi esse Bxg. Pamei. et Barrams : praeforinantur.
(5) Poterunt Jun. (8) Wouwer. mavult scribi ex MS. Quis negal tamen
quod vere malum est quos capil defeudere.
COMMENTARIUS.
sire. quarc augetur ignorantiae crimen quod non B pr&formuntnr, quasi illos respiciat quos Cebes ex
hisce exemplis ad peniiius inquirendum rhoveatur, pocuio Erroris et Ignorantiae ab Impostura propinatae
non enim ut vulgus, cujus aures ct oculi saepe testes largius haurire dicit, alqucita ad malum prteforma-
nrali sunt, ut ait Publius, ita et qui sapere existiman- r i , quiim i i quos Terlullianus vocat transfugas,
tur et in bouis quod perdant habent, tam repente sint qui ibidem ab Opinionibus, Voluptatibus, etc. in
iransirent, nisi occultum et ignotum quoddam antea Iraiisversum a reeta via rupiuntur. Sed ipse Cebes
lionum sese ipsis oblulisset. Infra cap. ult. liia ipsa diguus est cujus vcrba adscribantur. 6/s&$, iuquil ibi
obslinatio quam exprobralis magislraesl. Quis enim non monstralor tabuhe, Tcapa TVJV TCU*VJV 0p4vo/ T O U T O V , x a 9 '
contemplatione ejus conculitur ad inquirendum quid ©v eioTcopiuerat 6 o*x/o$, if ou xaflyjrat yu/y) TteTc/aoyAfvyj r&
inlus in re sit? quis non ubi requisivit accedit? ubi vJ0et, x a i Tttflavvj patvo/xsvvj, x a l «*v T*5 X P * i'X°^ - TtorApciv 4t 9

aecessil, pati exoptat? Tt; 6p~. A ' / / a ri$ eVrtv aurvj, ipvjv. A V a r v ; xa/.efTat. pyjyiv,
(a) Anacharsis. Laertius inejus vita : 6 a u / i a £ e t v 5e &>>} vj Tca/Tats T O V ; av0po/Tcou$ Tc).av£»*a. E i r a TI" Tcparret aurvj;
it&i roli IXivjotv ayojvi^ovrat /*iv o i Tfgvfracc, xoti xoivovwt T o u ; et*»Tcopeuo/*ivou; ct$ T6* /9I'OV TCOTt*£et rij* eauryj^ Suva •
oi ot fxn Tc^vaat, hoc est, iuterprete Rhenauo : Mirari /*et. TcOro Zk T( hrt r6 TCOTOV ; n)«rvj, fpyjv, xa£ A yvota.
autem se dixit, quomodo apud Gra?cos, artifices quidam E r r a TtJ ntovrcf T O U T O , ttopeuovTat « i ; Tdv /9t*ov. rtorepov
certarent, verum judicarent qui non essentartifices. P A M . ou/ cravr«c tJivouot TAV T C ) . * V O V , r) ot>; H a v r c ; Tct'vou?tv e»*jv.
(h) Matunt nescire. Causam ostendit cur in illis a / A ' ol /*ev Tcietov , ol 34 VJTTOV. ETCI 8 i ou^* op«» «vSov ryj?
exemplum aliorum et curiositas humani uon ultra 7cu).»j; TcXvj^o^ T ! yuvatx&v, iratpfiv aavTOOajca; /«oppai i%-
progrcdiunlur, quia m;>lunt nescire, clc. Minucius (] ou«6»v; 6p6» A u r a i T O I V U V , A o | a t x a i E V t d u ^ a t , x a t H6O
p. 51. ut.ante incipiant hominespdisse quam nosse : nevai x a / o" 1
u v r a—
t . Orav
?
^ ouv cto-rcopeuerat
L
' o 6%Xoi
"-^-t avart»j56»7tv
n
* -
cognitos aut imitari possint, aui damnarc non possint. auTa , x a l Tt>ixovrat Tcpd; lxa»TOv, e l r a artayoufft. nou 5c
Quo facil et illud Senecse Epist. X X I X . de quodatn a a a y c u v t v aurcu,-; A l /Ai/ c^ T O aw^ea&at, Jprj, a i 3i «<; T6
Marccllino Raro ad nos venit non alia ex causa., arco/).uo&at o t a TVJV A V a r v j v , i . e. Videsne, inquit, ;ux-
quam quia verum audire timet. a quo pericuto jam la portam sutium positum , qua turba ingredilur, cui
qbest : nulli enim nisi audituro dicendum est. IIAV mulier insidei, ficto vultu , argutaque specie, et manu
(c) Qdii detrahatur. Ms.Fuld. legil odio'detrahalur. pocutum quoddam tenens ? Video, inquam , sed quce
Nou dissimile valde est aigomenluiii, quo iititur Pro- iltaesll Impostura, inquit, qnce omms homines dedu-
inellieus ad Jovem, apud Lticianuiu, vinculissolvi ct a cit. Et quid agil iilal iis qni in vitam inqrediunlur, fa-
Caucnso liberari cupiens. O u yap ay-/07)oct$ audtj {v0a cultatemsuam propinat. Quce vero esi illapolio! Error,
6 Kauxaoo^ c?Ttv. ouo' artofr>et$ oea//wv ^ V T I T C ^ V X ^ O > / a.Xi* inquit, et ignorantia. Quid lui)i? Hacpola veniuntinvi-
ovN/tat. i . e. iVon enim ignoras rursus ubi Caucasus tnm. Num ergo omiies Errorem bibuntl Omnes bibunt,
eit? neque indigebis vinculis, si quo modo versutias iuquit; sedalit plus,alii minus.Nonne prceierea intra por-
agens deprehendar. Ficiusqoe ille latro apud Apu- tam vides lurbam quandam mulierum prasdilarum variis
lcium in Asinolib. vu. prceserlim vobis, si sententia hascmerelricum (ormisl Video.Hceergo opiixiones/upiditates
mea dtsplicueril, liceat rursus ad asinum redire. Sensus et voluplales appeltantur, turbaque injfediente exilientes,
cst, cogiiosci utique debere causam Christianorum , amplectuntur singulos, atque abducunl. Quo vero ab-
qiix si ...WW.W,
insons, .illi ducunt cost Alice ad satutem, inquit, alice ad inleritum
. . . tamen
.U...W.. eam
V U . . . odisse si velini
V#X. IWOV M. * VS.I..» possunt,
|.WMV.W..», . ^ 1 j—-- ,
quamvis bene merilis non insidiari debere ille apud u
obimposluram. Seqiiilur ibidem : Ot Si 8ta T V J / a y v o t a v ,
iCurtium
• . ait
^:. lib.
i: u v...i . 10.
J A
sin secus accidat « •
in criminis xai _T6J
:. v „ _ : . ^ : . . . » i .
a / a v o v , £5/. Tr«TC«J»xaot
j • TiJs At*Tcarvj;
Tcapa _. , o u ^ .:.«/_
tbpl-
cxaminaliouc, jusla odii causa C a l , ut quai etiaiu jus- ozoufft Ttote ivrvt r,ff.Xrfltvi)6l6i t) h r& /9i'w, a » a TcAavoiv-
litix auctoritate nilatur. Idcm Ciirtius v i . n . in fiue : T a t . i . e. Illivero propter ignoranliam et errorem, quem
ltaque anceps quaittio fuil: dum inftciaius est facinus, apud imposturam Itauserunt, veram degendoe vitie viam
crudeltler lorqueri videbatur,nost confessionem ,.Phi- non inveniunl : sed temere oberrant. Et hanc quidem
totas ne amicorum quidem mmricordiam meruit. IIAV. tahiiiam veteres sapientes sonpe respiciiinl, ila ut
(d) Quia muttos convertii) llauc stiperius causam in Paulo Apostolo haud incognitam fuissc appareat cum
prxrogblivain stiam traxcr.it Auclor, lot omnis gc- aiiis in locis, tum Ephes. iv. 2 i . T6v r c a i a t d / Mpu-
t

ueris, sexus, locoruin, ad Chrisliajios transire : sed ffov r d v ^ctpo/ACvov^-ta r a c ETCtflu/xiotf TVJ» A V a r y j j . U i n C
quia juxta Publii iilud verf. 148.
Est lurba semper urgumenlum pestimi,
ideo diiuil hauc ohjectiouem egregie in sequentibus
cx virtute Chrisliaiiorum. Uixerat aute quoque, non
tantiim omnem sexum, sed et dignilatem ad hoc
ntimen transgredi, facilem inde quotpie vtam dcfeu-
sioni inoustranle eodeni Publio versu 489.
Non qua multis placeas, sed qualibus, slude (HAV.).
(e) Admalum prceformantur. EditioBarnci etPamelii
TERTII.UAM I.
illud Lucretii libT u , 9.
Despicere unde queas alios, passimque videre
Errare, atque viam palantes quaBrere vitae.
Quomodo lectio II.TC prceformantur augeret sensuin
apud Tertuli. nostrum, cum non lanlum muiti a bo-
na via quam ingressi sunt avocentur ab opiuionibus,
etc. scd etiam plerique nimis poti de Imposturx* po-
cuio lota via vel a principio aberrent. H A V .
(0 Natura perfudit. MS. Lugd. Bat. perfundit. Ele-
(Ncuf.)
«67 TEtVtllllANI . 268
Denique mnlcflci gestiuul hiere (a), fdevitant appa- A condcmnati (l) moerenl; dinumcranl jn semelip-
r e r c , trepidant deprehensi , negant accusaii , ne sos (c), mentis malax impetus (2) vel fato (d) vcl
lorti (b) quidem facile aut semper confltentur; certe asiris (e) imputanl; nolunt enim suum esse, quod
LECTIONES V A i y A N T E S .
(1) Daronati Semkr. Condemnati Paris. et alii. (i) Cod. Ftdd.: mentis ignaviam.
COMMENTAIUUS.
gans est iiujus verbi usus, iranslatus a rebus liqui - log. x x v . cujus oratio cum minus sii religiosa, soc-
dis , in quo , ut saepe , seculus est Lalinissimum auc- cedat iili Prospcr Aquitanus, cujus verba sunt : Faii
torem Lucretfum. Ille lib. iv. 80 : enim opinio vana est el de fatsitate concepta^; prcede-
t

stinationis autem ftdes mutta sanclarum auctoritate

Tam magis haec intus pcrfusalcporc
Omnia conrldent, conrepta luce«iei. Scripturarum munila esi :cui nuUo modo fas est ea, qua?
ldecn describens vim mortis lib. eodem, versn 921 : ab hominibus maie aguniur adscribi : qui in prociivila-
f

Namque jaeeret tem cadendi non ex condiiione Dei, sed ex priini patris
/Eterno corpus perfusum frigore letbi. prcevnricatione vcnerunt. in respmisiooib. ad capitula
tjoia vero tnrbatur ila nicns afFeciibus, non raro Galloriun c. I. et ibid. Prcedestinalionem Dei nnlltts
foras ostcndil monstri quid iutns alat. Sallustius de Calholicns negat : falatem aut nccessilntem, multi,
on
,
Roccho
W 1 V I I V _ cge , dubitanie
Mauriiauim rcge, dubilante an Sullam
buliam Ju
JU - » christiani, rcfutant. Ipsc cnim Tertullianus de
«urtfoc. Jiuuirthamnc Sulte traderet , cap. cxm. u Anuna c. xx. Snper hwc siet alta quce prmsunt potes-
WaurusadJiMtisamicis, ac stalim inmwtata volun- *a[e* : entm verotnatnni. Secundttm nos quidem Do-
tate, remotis cwieris. dicintr sccttm ipse mxdta agilu- iniiiM* Deus.et Diubolus wmulus, secundum comntunem
visse, vutlu wporis pwiter alque animo varius : qnm atitem opinionem et Providenlia et Fatum el Necessitas
sciltcel tacente ipso oceutla oris palefecisse. lege pec- el arbitrii Libertas. Nam Itwc el Philosophi dis!h§nnt t

toris ex MS. inagistri quondam mei Petri Francii. el nos secundum fidem di.sserenda suo jam novimus li-
HAV. tulo. sapienier ilaque ad Auctoris meutein magnus ille
(a) Gestiunt latere. Prout pulchre preces illorum de- HomerusOdyss. A . versu 32.apud quem Jupiter.^
seribii Horatius lib. Episl. i , xvi, 60. U c o s o i , ofj» O"IJ yy 0 t o v ; jioorot aVu&wnai.
E ; itf&n "fdp «paai nax< i j t ^ ' * . ' ot $i x a i «JTOI
Pulcra Laverna,
l5f,<r«.v dTai^aXlijuiv Vntji JJLO^OV aX"fi t^oviiv.
J)a mibi fallcre; da justo sanctoque videri :
Noctem peccatis, et fraudibus objice nubem. Va Proh, quam ounc homiues injuste Numiue oulpant!
l"x nohis namque cssc mala ajunt : at sibi y si.
In>pH poet* Lucrctii pii vcrsus sunt v. 4153. in im- Nequitia propria, pneter Fatnm, mala gignunt HAV.
prolws :
(e) Vcl asiris. Significat vannm oowim opinionem ,
Nec facfle est placidam, ac pacatam de^erc vilam, i
qui viia , suaj casus prospcros et advorsos abastris
Qui violat fachs commuoiafoederapacis.
Etsi fallit enim Divum geuus humanumquc : (iependrre credcbant, qu»3 ars Gencthliaca dicobatur
Perpetuo tamen id fore clam diflidere debcl. vulgo, de qua etiamiuim exslat vetustissimiim car-
_ ... , . ... . . ^ inen MaucihoniSiEgyptii, cnjus Apotelesmalica pri
Qnare salnbrc illud Ciceroms consilium : Salis per- Q mus luce donavit ot ab inloritu vindicavit prjcceptor
sunsum esse debet, si omnes Deos hominesque celare incus, vir summu>, • Jacobus . .Giouovius
. . . : uiulta quoque
r
possimus, mltillanten avare, nihil injuste, uUtH libidi- apud Maniliom Fuigcidium c l aiios in hanc rem pas-
vose, nihil inconlinenler csse facicndum. H A V . sim legas. Mcriloautcm pro ridiculo bibitum hoc a
(b) iVe iorti quidem. Idem scclus ihidem apud Apu- Chiistianis, melius cdociis, quoriun passim scripla
leiuin revalescenle prorsns asluiia , constantissime ne- persiringuiit vauissimam lianc opiuionenu Noster dc
gare et accersere mendttcii medicum nondesiit. Elpaulo Idololatria c. ix. De astrofogis ne loquendum quidcm
po.-.t, evidentius etiam convictonec rota vel equuleus* est. Sed quoniam quidam istis diebus provocavil, defen-
morc Grojcorum tormenlis ejus apparata jam deerant: dens sibi perscverantiam professionis islius, paucis utar.
scd obftrinalus mir.i prmsumptione, ntttlts vcrberibus ac Non ullego , quod idola honoret, quorum nomina coelo
ne ipso quidem succubuit igni. Hieero Parlit. Orat. c. inscrip\it quibus omnem Dei polestatem addixit: quod
t

L . ubi torturam dissuadct : Alii autem , inquit, rml proptcrea hoinines non putant Dcuin requirendum ,
nntura corporis, aul consueludine dolendi, aul mtln priesumenles sletlarttm nos immutabili arbiirio agi etc. %

r.uppticii, aul mortis, tiim tormentorum periuterunt.
Hvv.
(c) Dinumerantinsemetipsos.Idest, recolunl collus-
trantel recensenfinlus semclipsos, hoc esl, acta sua,
vercsemelipsosscrulanlur. Numerare enim cst rccen-
scre, tcsle Virg., IV Georg.
Atque cbao densos divum numerabal amores:
Ouod si peniliusexplices dinumerant, essc poteril, acs-. veteribus Theologi, Prospcri Aquilani, vcrsus ad
tTinnnlsc; nam qui numoratur et censetur, in prelio
aliquo est ct censu. L A C .
(d) Vel fato. Primum objeolum, in quod homo
culpam n se removens conjicit. Zeno Sloicus olin>
sorviim , inTurlo deprebonsum , cum castigarei, al-
que ille se purgnus reclamarel, ifatale mitti erat fu-
rari, tangens doclrinam magistri, ille nOn inscile , et
ccedi xai oapijvatinquit. Illacnim nalura hominis;o6/'/(r-
gamus qnotidic fatum dicil Seneca in pr&slaulissima
t Non renuit magq nosse Deum. auam cuiquc elemento
illa epist. xcm. Idem deProvid. c. v. ex illorum
mente : Quarelamen Deus tam iniquus in dislribu-
tionc Fali fnit, ul bonis viris paupertatem, vutnera, et
ttcerba funera adscriberet? Idque ex drsciplina Aristo*
tclis, nt docet nos Theodoreius in pulchcrriino i i -
bcllo, qui inscribitur, Graicarum afjeclionum cura-
tto, vel, Evdnqelicw veritntis et Grwca Phitosophia
cognitio. p. cdit. Sylburg. 80. Addo Lucianum Dia-
quosihidem ex Suelonio Urbe el llalia expulsos quon-
dam narral. Valerius Maximus.Iib. i . c. 4. C . Come-
tius Hispallus pr&lor peregrinus M. PojnUio Lamate ,
Cti. Calpurnio consutibus edicio Chaldwos inlra deci-
mum diem abire ex Urbe, alque Italia jus&ti : levibus
j p et ineplis ingeniis fattaci siderum interpretalwne, quiv-
stuosnm mendaciis suis caliginem injicientes. Eximii cx
hanc vamlaiem pertinentes adscribendos d u x i , sunt
auicm cx aureo poemate'de Providentia Dei.
Sed quo te pnecGpsjjapit orbita? vis bonus esse
Absque lahore tuo?wedis hoc cedere possc,
Si tibi mutenlur uatalia sidera, quorum
Te pravum docursns agit, quid vana velusti •
Perfugia erroris Chatdaiis q«a?ris in astris?
Uuamvis sollicitis adeas cceleslia curis,
£t penilus causas rerum scruteris apertas,
Naturam dederit: qua |>ontum iege moveri
Jusserit: aul leneris quam vim conseverit auris :
Sidereosque ignes iu quae momenta creavit.
Qui cum sincerus sit fons ajquiquc bonique,
Immitem jussis le^em pra*scripsit iniquis,
Si prius ipse bominum mores constrinxerat aslris.
Namque adversa sihi suothuBc, nimiumque repugnant,
Exigere insontes actus: delictaque poeuis
Afficere, et cunctos eadem ad promissa vocarc :
269 APOLOGETICUS 270
roalem agnoscimt, GbrisUonos vero, nibil s i w l e (4); A probari soieai. Imo ostendit vet inde Sectce hujus
neminera pudei («), nemuiem poenkci, nisi pJane (b) imocentiam, quod olim Trajanus inquiri eos pro-
reiro non fuissc. Si denotator, glorittur ; accnsalur; hibueril, licet oblatos damnari voluerit, cujus ridei
non defendii; inlerrogalus (?) vel ujiro /cojifileair; centuram sibi ipsi contrariam, pergitque, cum in
damnatus gratias agit. Quid Jioc waii est (3) quxxj Ula explodenda , lumin reprehendendis perversis ju-
umnratja (r) malj (4) JMH. Isabei, iuuarem, pudorem, dicum , in emendaudis Chritlianis, aclibus , simui
tergiyersaiionein , poeniuntiaiu , dfploraUonera 7 in causam hujns maU inquirens, quod iUos eum
Qui4 UAcmnh esi (6), cujus reus gaudci ? cujus aecu- nudo Somine Chrisiianoruni facit proetiari.
saiio yoiun^ est, et poeaa feticiias (6) ? Mon poles
Si ccrtum cst denique nos nocentissimos esse,
dcjucuiiajty dkere, qui reviiicerts iguoraitt.
cur a vobis ipsis aliter Iraclamur, quam pares nostri,
CAPUT II. id c*i cacteri nocenles ? cum ejusdem (7) noxce
eadeni iraclaiio dcberei ioterveoire. Quodctmuiue
Jam vero , si ul matefuos iraclare aetini Chrisiianos , dicimur (8), cuiii alii diciinlur (d), cj proprip ore
oportuil sallem eodem modo in Jnre cum ntrisqne agi,ct mcrccuaria advocaUo^e (e) utuniur ad innocen-
nec facullas qnocunque modo $e defendendi, illis ab- Ji-p suuc comincudationem. Respondendi, alier-
ncgari, cum crimen ex circumstantiis vel dilul, vcl J J candi (f) facullas palet, quando nec liceaj indefensos
LECTJONE* YABUBT0S.
(I) Pumei., Sender., alt. ;Cbrislianus v. quid simile? (3) Quod hoc maium est Cod. Ago.b Lugd.
Buenatws m ed. I. Oirisiiaois v. quid s. Coa. Luqd. B. (i) Naturam mali Bhen. Semter. Leopofd.
Chrislianorum v. q. s. sed rectc sUUuit Uiwercampus cod. C*i) Quod boc maium esi uUi.
Fuld. scriplurant reMiluendam esse; mc repugtuml qux (C>) Cod. Futd. pficna vicioria.
sequnntur. - (7) Noxietaiis BiguU. Haverc.
p) Interrogatur Paris. * (8) Diciaius Parts.
COMMEtfTARIUS.
Cootra autera nalis violenUim affigere sidus, promie ualurale. MS. L . B . nalura alia snati n. h.
Quod nec velle homini ccdat, nec posse, sea omnes HAV,
Desuper ignaros et vrrtus ducat et error.
Ergo aut aethereis nullum est jus ignihus in nos. (d) Cum alii dicuntur. Sensus c s i , cum alii rei ac-
Aulsi quid nostri. rctinent, amittere possuut. cusaimir ejus criminis , quod nohis impoidlur, qua^
lecumqjtte id sij, dauir iliis proprio ore, eic. H i v .
Ubi vcrsu seplimo scrihciidum puto^exigenle sensu,
opcrtas. Gregorius Nazianzcnus Orat. xxxix. insan- (e) Ht mercenaria advocatione uluntur. Barr. mer^
cta lumina. Ovofc /veV/cov SJTIH etc. id cst : magorum cenarii. Cic. lib. vu. Ep. u. hoc consitii dederun, t i l
sacrificandi a singulis inierregibus binas advocationes postulent.
bucrincanut fnculias,
jacuuut, atque
uiuue VJUexiwrurum
fibrarumIHVIHIUIIC
incisione pra?
i/rttf- _• o - . • _ _ . • . • • J
uienL : JcCHUmrim aJotoyaet na.irUa^ «*. G iporte
^ * CJaudii.
« S S « MS. » J - «et >\nroprio
^ £ Fuld. ~ ° * et ™ it
" "mercenario
l

servaiio res noslras eodem cum sideribns motu volvens,

ore, at advocalione utunlur. Est enim advocatio id quod
cum tnmen nec qnid ipsimet sint, aut fnluri sint cog -
jam consuJluiio dicitur. Cic. ad Trcbai. lih. vu. E p .
noscere queant. ubi consulendus Scoliasles Nicelas p.
13. ln re mititari mutto est cautior, qnam in udvocar
COI.HAV.
tionibus. et u i . Verr. c. 42 p. Quo soepenumero sena-
(a) Neminem pudet n. p. Pliuius in cclebratissima lus convocaiur, quo wiximarum rerum(juotidieadvo
isla epist. Interrogavi ipsos , tm essent christiani ; cationes fiwit. Triplcx.itaque pra._idii:m r c i s , vcl i»
confiienlcs iierum ac tertio interrogavi, supplicium* elo juenlia sua . nam iu Publius 71.
minatus : perseverantes duci iussi. Neque enim dubtta-
bam, qualecumqne esset quoa falermlur : pervicaciam Qui pro innocente dicit,-satis est eloqnens.
cerle, et inflexibilemobstinationem debere pnniri. Quam Suetonius de censura Clandii c. x v i . Nec queniqnam
poliu^ animi constantiam prse se fert nostcr etiam nisi sttn voce, utcumque qnis posset , ac sine patrono ,
Terlullian. in lihro ad Scapulam c. i . Sos quidetn rationem viiai pastus est rcddere. Diogenes Laerlius
neque expuvescimus , neque pertimescimus ea, qtim de ab Aristippi nurral objurgalum illum , quod in causa
ignoranlibus patimur : cum ad hanc seclam uiiqne sus- propria nieiorem conduxisscl, respondisse, et co-
cepia conditione ejus pacli venerimus, ut etiam animas quum conducere solere dum ccenam faccret; vel in
noslras auclorali in has pttgnas accedamus, ea quce lingua advocali conducta , cujus
Deus reproinhlit, consequi oplantcs el ea quoe diversce
% mcestos
vitm comminatur, pati timenles. Denique cum omni jy Defensura reos vocem facundia mittit,
sceviiia vestra concertamus, etiam ullro erumpentes:
magisque datnnati, quam absotuti gaudemus. IIAV. ut de Pisonc auctor panegyrici ad eum, qui nec Ovi-
(b) Nisi plane retro non fuisse. TatUunj abest, u l dius nec Lucanus ,'&cd alius quispiam non ineptus
omniiio mccrcant uon ante c l olim tales factos esse. pocta , ut alias oslendam ; vel dcuique in advocaiio-
Ita Lucretius dixit deplano pro certe vei omnino , l , ne , quum iiistruiiur reus arguiueutis, quibus causiim
412. suam defendal. Taiis merccuai ius Tertulius Act. xxiv,
i . cum Paulus proprio ore se defcuderet, H A V .
Hoc tibi de plaoo possum promiltere, Memm^. HAV. (f) Hespondendi, attercandi. Quod sompcr fere in
(c) Naluraiia mali. Ita MS. Fuld. et Pamelius, quem judiciis Uoinanoruiii obtinebat, eraique [ut yeieres
sequilur Junius, e l Rigaitius. alri MSS. Barr. et testanlur] in istis altcrcaionibiis inordacis joci mi.-
Rhen. habeiit naluram mali, quam lectionem malit rus arlilex Tuliius Cicero. Apuleius ha.c quoque ita
Scriverius, non ego. Noster enim ita singulare natu- coajunxit lib. x. Aurei Asini: Quibus aulem verbis ac-
rate usurpavit, C. XLK de anima. Maium igitur ani- cusator iitveneril, quibus rebus diluerit reus, ac prorsus
mw, prancr quod cx obventu spiritus nequam super-orationes allcrcalionesqite, neque abteits ipse apudpreese-
struitur, ex originis vitio antecedii, naturale quoaam- piuni$cire neque ad vos qute ignoravi, possum enuntiare.
% t

modo. iVam, ut diximus, nalurce corruptio atta natura Nemo vero melius describil q'iani ipse Qiiintiliaiius,
est, habens suum Deum ei palrem , ipsum sciticet cor-qui ex professo de hac arte agit Inst. O r a t . v i , 5 .
ruptionis auclorem : ut tamen insit et bonum animce heque atia dicuntur n aliercatione, (juam sc. in ora-
tione ipsa, sed aliier, aut interrogando, aut respon-
9

Hiud principate, iUud divinum mque germanum el t

27t TERTULLIANI
el inauditos omnino damnari (a). Scd Gliristianis solis A gatis, qualiiatcm facti, numcrum, locum (5), mc-
niliii pcrmittitur loqui, quod caussam purget, quod dum , tempus, conscios, socios. De nobis niliil t:«Ie,
veritaiem defendat, quod judicem non faciat injus- cum acque extorqueri oporterei, quodcuiiquc falso
tum (b). Scd illud solum exspectatur (I) (c) quod jactatur , quot quisque jam infanticidia degustasset ,
odio publico necessarium est, confessio uominis, quot iiicesta contenebrasset (6), qui coci, qui canes
non examinalio criminis : quando si dc (2) aliquo affuisscnt. 0 quanta illius pncsidis gloria, si eruisset
nocente cognosciiis, non stalim coufesso eo nomen (7) aliquem , qui cenlura jam iiifantcs comedissel t
tooniicidce , vei sacriiegi, vel incesti, vel publici Atquin invenimus inquisilionem quoque in nos pro-
hostis (ut de nostris (3) elogiis (4) (d) loquar) contenti hibitam. Plinius enim Secundus (e) cum provinciam
H
silis ad pronuntiandum, nisi et cousequentia^cxi- regerct, damnalis quibusdam Christianis, quibusdam
LECTIONES V A R I A N T E S .
(t) Spectatur corrigit Avercamp. (5) Numerum abesi Par. Jtig.
(2| Alio Sender. (6) Bhenanus m ed. I. et Geiemus: conceiebrasset.
(3i Semler altique : veslris. (7) Iovenisset Parisin.
(4) De nostris eclogiis Parisin.
COMMENTARIUS.
dendo.&l pstulo post: Ita in iis causis [quee sunt fre- B et vccordis i ne illud irriielur, hinc in principio Apo-
qutnlissimce\ qua\ vei solis extra artem probationibus, log. liujiis, i i non licel vobis, Antistiles •: odiiim enim
vel mistis continentur asperrima in hac parte dimica- conlra christianos erat publicum. Sauc Popiii Pilati
%

liq est nec alibi dixeris mags mucrone pugnari. Nam simiies judices hic mibi contcmpl.iri vidcor, et fate-
%

el firmissima quccque memoriw judicis incutcunda sunt beris, si conferas Job. xix. 12. H A V .
%

el prcestandum quicquid in actione promisimus , el re- (d) Noslris elogiis. Rectc iidem : non, vestris, iiaec
pellenda mendacia. Nnsqitam esl deniqne qui cognoscit enim eloj^a crant chrislianorum, ul satis ex sequen-
intentior. Nec immerito quidatn quanquam in dicendo lihiis apparebit. Gaudet aulem sncpius Tertull. hanc
%

mediocres, hac tamen altercandi prazstantia meruerunt vocem rc|)Ctcre eo siguiOcntti, quein in re judiciaria
nonum patronorum. ostendilque ihidem non cujusvis oblincbat; moris enim erat, ut nominibus damnato-
esse, i b i : Opus est igitur in primis ingenio veloci ac ruin adjiceretur brevis qucedam scriplura, seu titulus
mobili, animo prcesenti el acri. Non entm cogitandum demonstrans , cujus potissimum criniiuis rei essent,
%

sed dicendum statim est, et prope sub conatu adver- quod clarUsime apparel ex Sueionio in Callig. c 27.
sarii, manus erigenda. Rodolphus Agricola, omuis custodiarum seriem recognoscens, nnllius inspecto elo-
littcralurae sxcularis aceuratus vindex, jaclavit oiim gio, stans, tanlummodo intra poriicum medium, a
lib. III. de Invent. Dialecl. c. xv. el u. c. xn. habere calvo ad calvum duci imperavit. Et iiisigni loco apud
se M. Fabii Aliercatiouuin librum unum cujiis fidem Vulcatium Gallicauum in Vita Avidii Cassii: Vides
in hoc suspectain liabuil Petrus Pilhoeus, si tamen multis opus esse glndiis, muitis elogiis, ut in antiquum
vera, fuilejusmodi opus [hodie euim uusquam, quod Q statum publica forma reddatur. Et oplime Spartianus
xcio, invenire est] qualc controversine Senec::e, et de Sevci o ; in qua legatione, quum quidam munici-
forle eaedem; vel declamationum hodte etiam Quin- pum snorum Leptitanus, prcecedentibus fascibus, ut an-
Uliano inscriptaruin libellus, co liudo iusignitus fuit. liquum contubernatem ipse plebcius complexus essel,
HAV. fnttibus ettm sub ctogio ejusdem prceconis cecidit Le-%

(a) Quando nec liceat etc. Apud Livitim Titus Quin- aaium P. It. homo plebeius lemcre atnplccti noli. Hinc
lius clamitat ^ reum capitis indemnatum indicta caussa Noster inlelligeiidus, ciim scribil ad Scipulam c. IV.
non debere vioiari. Ila tamen cuin chrislianis actum. Pudens eliam ntissnm ad se chrisiianttm in etogiof

Vide. c. xxxi Admitlilis enim probare, quodcuinque concussionc ejus inlcllecia, dimisit, scisso eodem elo-
defendimus. Ironice. H A V . gio , sine excusatore negans se auditurum hominem. Et
(b) Judicem non faciat injuslum. Eleganler dicliun, de Coroua miliiisc. v. Omne uulem qnod conlrana-
sic supra c. i . Cccterum inauditam si damneni, prceter turam esl, monstri meretur nolam omnes penes, penes
invidiam iniquitatis, eliam suspicionem merebunlur ali- nos vero eiiam elogium sacrilegii, in Deum uaiurai do-
cujus conscientioe , noleutes audire quod auditum dam minum - et auclorent; dc Anima c. xvn. Imo jam ne
nare non possint. Alexandcr apud Ciirtium v n . 2. Nisi ipsis quidem caussis adscribendum esl faltuciiv etogium.
quce delata essent excussissem ; valde dissimulatio meaIIAV.
suspecla esse potuisset. Ipsu quoque (e) Plinius enim secundus. Magni istius nalurcc] In-
digatoris ex sororc ncpos, oinnibus jain salis notus ,
Se damnal judex, iiinoccntem qui opprimit.
cujus eliainnuni exslaiillcrsi et cleganies epislolarum
Publius vers. 602. H A V . 1'libii x. quorum ultiinus rescri|im quoquc Trajant
(c) Exspectatur. Meliori sensti, ul puto, legasspc* Ccesaris continet, in quibus ct diviuus, iit vocahat
etatur. simile mcndum ohsetiit codiccs Augustini de Scatigcr.ad Imperatoreni Trajanuui Panegyricus. Hu-
Civitate Dei, lih. v i . c. 10 Doctus Anhimimus , senex jus cpisl. 97. lib. x. cl Trajaui rcspoiisum ep. 91.
jam decrefntus quolidicin Capitolio Miinnm ageb.it, <iiguis>inirc sunl legi et iiou tanlum ad hanc veteris
% %

quasi Dii libenter exspeclarent, qnem illi homines de- Christianismi uotiiiaiii uieiuoriter teuciuhc. Nam eas
riserant. ubi ita lego : quasi Dii libenier speciarent, legissesuo temporc HieionyinumiioiatScaliger in la-
auemiUi forte olim homines, clc. sed uequesic sanus boribus Euscbumis. Orosius lib. vu. Histor. c. 8. de
y

lociis : lege itaque uliima ex coll «tionc optimi codi- Trajano : In pertequendis christianis errore deceptus
gis MS. iitteris Longobardicis evarati, BibIiolhec:e tertius a Ncrone cuin passim repertos cogi ad sacrifi-
Fuldcnsis, quuc peues me cst, quem illis homines de- cnndttm idolis uc detrectantcs interfici prxcepisset ptu-
%

sierant sc. spcctarc, crat eniii jam dccrepitus,

% rimique inlerficerentur; Plinii Secundt, qut inler cas-
bucc verissima cst lectio. Apud Virgil. lib. u , 102. teros judices persecutor datus eral, relatu admonitus
Sinon: eos homines prceter confessionem Chrisii honestaque
si oinnes uno ordiue habelis Achivos convenlicuta nihil contrarium Romanis legibus facere %

fiducia sune innocentis confessionis nemini mortem gra-

Idque audire sat cst.
vem ac formidotosam videri, rescripus itlico levioribus
Illud vu.t diccre Tciiullianus, non curam cerere le- lemperavil edictum. Hieronymi verba ex Eusebio et
gum judices, ut iliac obscrventur, sed vulgi-amenlis Tertulliano conflata sunt in Cbronico suo Euscbiaoo
S73 APOLOGETICUS. 274
gradu pulsis (a), ipsa lamen muhiludine perturbaius, A orgo oblatum ; quem nemo voluil requisiluni, q u i ,
quid.de caetero ageret, consuluil tunc (1) Trajanum puto , jnm non ideo meruit pcenam, quia nocens est,
imperatorem, allegans pneter obstinationem 11011 sed qtiia , uon requirendus, inventus est (10). Itaque
sacriiicandi, nihil aliud se de sacramentis (2) eorum nec in illo ex forma maiorum judicandorum agitis
comperissc, quam ccetus autelucanos (b) ad canen- erga nos, quod creleris negautibus adhibetis lormenta
dum (c) Christo ui (3) Deo et ad confoedcrniidam (4) ad coufncnduin , solis Christianis ad negandum;
disciplinam, bomicidium , adulterium , fraudeni , cum, si maliim csset, nos quidein negaremus, vos
perfidiam, et caitera scelcra probibcnles. Tunc Traja- vero conOteri tormeutis coropelleretis. Neque
nus rescripsil, hoc gcnus inquirendos quidcm non enim ideo.putareii; non (II) requirenda (d) quae-
esse, oblatos vcro puniri oporlere. 0 senlentiaro sliouikus scelera, quia certi essetis admitti ea ex no-
ncccssilale coiifusain ! Nogat inquirendos ut innocen- miuis confessionc, qui hodie de confesso uomicida ,
tes, et mandat puniendos (5) ut nocenles. Paccit et scienles homicidium quid sil, nihiloiuinus ordinem
sxvtt, dissimitial ct animadvertit. Quid temelipsum extorquetis admissi: quo perversius, cum pracsu-
(G) censura circumve:iis ? si damnas, cur non el (7) matis de sceleribus nostris ex nominis confcssione
iiiquiris ? si imn inquiris , cur uon et absolvis? L a - 13 (12) cogilis tormentis de confessione decedere,
tronibus vcsligaudis (8) pcr uuiversas provincias ut ncgantes noiuen pariter utique negemus et
niilitaris slatio sortitur; in reos majesCtlis et publi- scclera , de quibus ex confessione n o m i n ^ prse-
cos hostes omuis homo milcs est, ad socios, ad sumpseralis. Sed, opinor, uon vultis nos perire, quos
conscios usque inqnisitio extcndilur. Solum Christia- pessimos creditis. Sic enim soletis dicere homici-
nnm inquiri non licct, oflerri licet, quasi aliud esset d:c (13); (14) Nega (1;): laniari ([) juhere sacrilegum,
actura inquisitio , quam oblaiionein (9). Damuatis si confiteri perseveravcrit. Si non ita agitis circa
LECTIONES VARIANTES.
(1) Tunc abest Parism. 7) Et abesi Fran.
(2) Heruidus e MS. el Haxerc. e cod. Fuld. sacramentis; 8) Investigandis Paris.
Setnlcr ali: sacris. Cf. Plinii epp. 10, 90. 9) oblatio Semler.
(5) Ila cod. Fuld.; Rhen. et Ch. et Deo; atii : Ch et 10) E&l abesiaiHs.
dco. 11) Nori putaretis requirenda Hig.
C01
14) Conferendam Paris. 12) De confesso Latin.
(ii) Puniri Puris. 13} Homicidas Frm.
(6) u ouw. Itia. et Haverc. lemetipsam.
y 14) Negare Fran.
COMMENTAMUS.
ad annum mutidi xxcxxi. Plinins Secundns, cum (d) Ideo non< putarelis. La Cerda sic tegit : Neque
quamdam provinciam regereU et in magistratn suo ptu- «11111 ideo non pulatis requirenda qnmtionibns scelera,
rimos chrislianornm inierfecissel, muttitudine eorttm quia cerli essetis admitli ea ex nominis confessione. Qui
perterritus. qua*sivit de Trajano, quid facto opns esset,hodie , de confesso homicida, scientes homtcidium quod
nnntians ei prater obstinationem non sacriftcandi, et sil, n. o.q. admissi ? addita nota inleirogatinnis et
anletucanos ccelus ad canendum cuidam Christo ut explicans qui per quomodo. Affiuis huic valde est
Deo, nihil apud eos reperiri, praterea ad confcederan- locus in lib. Ad Nal. 11. cap. 15. qnem io graliam
dam disciptinam vetari ab his homicidia, fnrta, arful- JClorum illustrabo, olemcndaho. Scriptura malc per
terkt talrocinia el his similia. Ad. quce commotus injuriam tcmporis habila haic est. Qttomodo
% % de
Trajanns rescripsit : hoc genus quidem inquirendos nonfugitivo palatnjaclnm solemus et operam rjns percon
esse\ oblatos vero puniri oportere. Terlutlianus refert inabusu nundinWe : Su.oini viri Rig. el Golhofredus
Apotogetico. H A V . atiingere non sunl nusi. Supplc uico peiiculocl scri-
(a) Qttibusdam gradu pulsis. Ex iis sc. qui cx bone- be : Quomodo , quando de fugitivo palum faclum , sole-
sttore ordine ad islaiii scctam inclinnhant, nam ad mtts et operam ejns percontando ubnsui nundinarc.
boc nomcn omuis comiitio, ctiam digtiilas transgre- Nullus dubitabit, qui iocuui inspexcrit U l eiiim nos
diebatur, ut supra dixil. Qtiod ruin Severi eliam n J C l i , inquit, male nimis inquirendo ngiinus, inoduin
lcmporihus accideret, piincipis cjus ccineuliatii el " palrandai fuguj d«»centes, ita c l poeta? fuhiilis suis dc
justitiam pncdical Terluil. nostcr ad Scapulaiu c. iv. Diis. Dixit supra hoc eodem captle : Quando si de
Sed el cturissiinu (cemiuas et vtarissimos virosSeverus atiqno nocente cognoscitis , non statim confcsso eo fio-
sciens hujus secta* esse, non moJo non lcesit, vernm ytten et homtcidee, vet sucrilegi, vel incesti, elc. conienli
t

testitnonio exomnvit, et populo furenti in eos pnlam silis ad pronuntiandnm , 11151 et conseqncntia exigatis ,
restitit. H A V . qantitalem facti, locitm, modnm, ctc. IIAV.
(h) Ccetus anletucanos. De coelu est quod nolcs, sob- (c) Sic enim sotetis dtccre honticidce, tiega. Lantart
tam dari voccm lianc rebus sacris. Ilinc Moursius jub. sacr. Qui torqccodo chriatiauo pra?sidebat, diccrc
illud Couslantini Manassae in annalihus : solebal, JSegn le esse chrisiianuni : qnasi stiggcrerct
per quod.evadcre ille possct. Idcni Cbristianiiin CO:J-
lilenlem torqueri iiihiluiiiiiius jtibebal : cum lauicn
ita reddit : nam hi retigiosorum hominum coetu coactofruslra lorqucatur qui c;>nlite!ur. Itique pcrvcrsam
Dionysius Exiguus haiic voceiu dat iutcrpreians in el ahsurdam jiidicioriiin formniu carpil TertuIIianus;
Yita S. Pachomii : Monachorum ccetibus aggregabat. Nempe, inquit, sic solelis dicere homicid;» confitenti,
LAC Nega ie esse homicidam : nempc sacrilego fatcnti se
(c) Ad canendum. Pium exfTcilium, dc quo et ad sacrilegiun admoveri juuetis lormciita. lpse Tcrtullia-
Uxorem lib. 11. c. 9. iVoh furtiva signatio non trcpi'
t ntis lib. I. ad uationes : sane coeteros ad hoc tendiliset
da grutulatio, non muta benedictio : sonant inter duos excarnificalis utuegent esse quod esse dicuntur, ctc.
t
Pmtmi et Hymni, et mutuo provocant, quis melius Deo Hic vero in sequcntihus icgenduui vidclur : Si non xta
suo camt/scribc cantet vel canat. et exhorlat. ad Cas- agitis circa nocentes. P A M .
litat. c. x. Si oralionem facit ad Dominum, prope
estcaelo. Si Scripturaj incumbit, totus itlic est. Si Psal- (f) Laniari. Torn.cnlis nempc, qualibus Philotas
mum canit, ptacet sibi. H A V . npnd Curtium v i . 11. Sed vosiqnnm intumcscens corpus
275 TERTULLIANl 27»
nocenles, ergo nos innoconiissimos judicatis, cttm A culto (a) , qm tos adversus fofmam, adversus na-
•fuasi toffoccmissimos non vultis in ea confcssione turam judicandi, contra ipsas quoque leges minis-
pttstverite, qaam neccssitate, noh justitia dam- tret (2) (b). Nisi cnim fallor, leges malos erui (c) j u -
ifcrtfdom a tobid scialis. Yociferatur homo: Chris- bent, non abscondi; confessos damnari (d) pnescri-
iimm Siitti. Quod est dicit; tu tis audire quod non bunt, non absolti. Ilocsenatus consulta, hoc prioci-
est. YeriWtis exlorquendae praesides , de nobis solis pum mandata dcflniont, boc imperium, cujus ministri
ifiendaerttm eiaboratis audire. lluc sum, inquit, quod estis. Citilis , non tyrannica dominatio (5) [testra]
q t & r l s , an sim; qnid me torques in perversurri? est. Apod tyranOos enim tormenta el^am pro
COrtfketfr, et torques; quid faccres, si tiegnrcm? poena adhibeutur; apud vos soli qusestioni tempe-
PlarreaTih negantibus fion facilc fidem accomm^lalis; rantur (e). Yestram illis servate legem usquc ad
nbbis, si rtegaveritritfS, statim creditis. Sospecta sit confcssionem; et si (4) confhssione prasvc*
•otris (I) ista perversitas, ne qua tis latcat in oc- niantur, vacabunt. Sententia opus e s t ; dcbito (/)
LECTIONES VARIANTES.
(1) Burraeus : sit nohis, Vamti. el Semler : lit nobis, j3) Definiunt. Hoc... domiuatio est Rigalt.
caneri omnes : sit vobis;1 legendum. foriasse : sit in vobis. [1] At. ad conf. iiecessariam; et jam si conf., ote.
(2) Infestet Wouwer. '
* COMMENTARIUS.
utcerlbus, ftagetlorutn icius nudis ossibus incuskds ferre B »ust. Catil. LIL detonfessis, sicuti de manifestis rerum
non poterat; qtii pro co quod noster laniati, dixil /a- capiiatmm , more majorum supplicium sumendum
r 1
- ultimos
cerari, Per • •
deinde crucialus, ulpole damnatus, Curtius supra. adde Suetoiuijucuni inox adduciuui
et inimicisin graiiam regis lorquentibus laceratur. Pro- inde illud Matth. x x v i , 6 > . 6 n ieien^pr^t' rt fot.
prium hoc verbum in gladiatoribus, tindc nccl.imatio #«<*v lyotxv* [jLx»TJpt*>; nam ut reetc Publius ters. 473.
Scnatus dC cadavcrc Coiumodi apud Lanipridium : Nisi vindices delicta improbilatem, adjuvas.
Hostis pairiai, parricida, gladiator, in spoliario lanie- ct eodcm teste vers. 642.
lur. Sensum Terlulliani unicc tcligil HcralJus qui hic Qui culpse ignoscit urd, suadet pluribus.
cst : Yos sciliccl in quacslione babendn admoftelis
homicidam, ut ncgct homicidium; ita si cotflitctur, imo vers. 99.
cujus rei gralia qtiaestionem babctis, tameii, qtiasi Bonis nocet quisquis pcpercit malis.
coiifessum nondum , lorquetis. Id certe feges pfohi- deniqucvers. 215.
beut, ncc vos facitis; nobiscuni itaque si rroccntes
Felix improbilas, oplimorum est calamilas.
sumus, agile ut cum noceulibus : loqui pcr ironiam
patet. Fuld. lc^it laniari debere. In cxteris MS. Lugd. Tertull. Ad Scap. cap, iv. Qnid enim amptius tibi
Bal. Darraui cdil. et Her. c l Hig. conscnlit, quomodo mandatur, quam noceutes confessos damnare , negan-
etwm Juuius legit, sed raalc interpretntur. Pam. la tes aulem ad tormenta revocarc ? Nam ut idem Dc
Cerda el Rhenan. pessime legunt, quos pesslmos cre* Spcctac. cap. xix. Bonum est cum puniunlnr nocen-
ttilis (sic enim iolelis dicere) homicidas. Ncgatis laniari Q '< H A V .
le

jubere sacrilegum, e l c ; quasiita mcdium suggercrent (e) Ullra confessionem ilaqtie qurcslio non proce-
ouo evadcrenl, et lale quid hic innucre vellet Terlut- dit. Cicero Ornt; pro Milone. cap. L V H . Quut optts
lianus quate respicit in libro ad Scapulam c rt.
t
est tonore? quid queeris? oeciderilne? occidii. Jure, an
Quanli auteni [i. e. quol] prcesideS et conslantiorcs et injuria? nihil ad tortorcm. Facti enim in equuteo
crudeliores, dissimulavcrunt ub hujusmodi canssis? ut quceslio est, jurisin judicio. Commendatur inleriin
Cincius Sevcrus, qni Thistri ipse dedit remedium qtto- hic nobis consuotudo mitis et humana imperii Homa-
inodo responderettt chrisliani, ttt dimMti possent. Ubin i ; quam laudans Liviuslib. i . cap. 18. ubi crudcle
non placet crudeliores, corrigo : et iiaeni meiiores, qui Metti Fuffeti proditoris suppliciuui descripsil. a d d i l :
lapsus ex Iitierarum duciu facile liqucrc potcst. Ta- Primum'nltimumque illud snpplicium apud Homanos
Icm ipsum Augustum , sed ex inisericordia itijusimn, exempli parum memdris legum humanurnm fuit. In
descripsil nobis Sueloiiiiis in Yita ejus xxxui. Dixil aliis gioriari ticet, nulti gtntium ntiliores placuisse
autetn jus non ditigentia modo siimma sed et lenitate'; pa>nas. Ut vero nostef dixil qucestioni temperare, ila
siquidem manifesli parricidii rettm, ne culco insuere- Sallusiius etiam videiur locutus essc, diim dicil vic-
tur, quod uon nisi confessi ufficiuntur hac pccna, ita torice temperare nequc etiim iliud, titfitvulgo, e\-
t

fertur inlerrogasse : Patrcm tuunt non occidisti ? Scd et plicare nusiin , quasi essct scriplum obiempcrare,
bic loci acetuni Sepliniii adverle , et vocem tyranno- proot pcjoris not c codices nonuulli exhibeut. Locus
rum propriam,ut Gallieni in vindicandaseditione vel ad est Catil. cap. x i . Igitnr ii milites, postquam vicioriam
senum el iitfautimi inlcrnccionein ; lacera : occide, adepti sttnt , nihil reliqui vktis fecere. Quippe secundaj
concide. apud Trehcllium Poliionem. H A V . D res sapientium animos futigant. Ne illi, corruptis mo-
. (a) Ne qua vis tuieat in occulto. Salatiam intclligit. ribus , victoria? temperarenl. i . e. inntum abcsl, ut
Pariler Lactantius Inslit. Divin. u. i . Quanam istnd Hcquissimi ilii et pcrditi inodcrcutiir victorix , non
ex caussafieriputemus? nisiesse aliquam perversam po- ut victores, sed ut iatroues giassatoresquc se gcre:;-
teslalem, quw veritatis sit super iitimica, etc. Noster tes. H A V .
irifra vocat rationem cemulce operalionis. IIAV. (f) Expungendus est. Hoc verhum et Terlulliano
(b) Quai vos coitlra ipsas quoque leges ministret. Hoc proprium. Adv. Judajos c. iv. Sequitur itaque ut qua-
%

est, Quu^contra ipsas iegcs vcslro ministerio utatur. tenus circumcisionis carnulis, ei legis veleris abolitio ex-
PAM. punclu suis temporibus demonstratur, iia subbati quo-
(c) Erui jubenl. Amnt hoc vcrbttm Tefttillianns ru que observatio temporalis futsse demonslretur. Signifi-
disquisitione judiciaria de inaleficis. Supra : o qttanta cat apud illum passiin explere , perficere. hic vero
illius prcesidis gtorla, si eruissel aliquem qui cenlunt eamdem sigiiiiicalionem babet, quam apud Persium
jam infantes comedisset. Et infra c. t n . dicinttir tamenSat. ii. vers. 12.
semper, nec vos, qttod tam diu dicimur erueu curatis. Pupillumve ulinam, quem proxime haeres
Ergo aut eruite, si creditis, aut nolite credere, qHi Impelio, expuogam! Namque est scabiosus, et acri
non eruistis. H A V . Bile tumet :
(d) Confessos danmari. Ex vetustissima lege. S:d- ubi vetus Scholtasles nolit tractum a militibus, qui
»77 APOLOGETICUS. 278
nocensexpangendas(l)(a)est non eximendus (6). A
t Christianos (4). Cum igitur in omnihus nos nliter
Denique illum nemo gestit absolvere (2), non iicet disponatis, quam caneros nocentes (5), id unum con-
hoc velle; ideo nec cogitur quisquam negare. Chris- tendendo , ut de eo nomine excludamur (excludimur
tianum, hominenj omniom scclerum reum (c) deorum, enim, si facimus, quoc faciunt non Christiani), intel-
imperatorum, legum, morum , naturse totius inimi- ligere potcstis non scelus aliqnod in caussa esse, sed
cum existimas, et cogis negare, ut absolvas, quem nomen , quod quaedam ratio acmulae operationis
non poteris absolvere, nisi negaverit (3). Proevari- insequitur , hoc primum ngens (6), ut homines no-
naris in leges (d). Vis ergo neget se nocentem, nt lint scjre pro certo, quod se nescire pro certo sciunt.
eum facias innocenlem , et quidem invitum jam, nee Ideo et crcdunt de nobis quae non probantur, et no-
de praterilo reum. Uudc ista perversitas ? ut ctiam lunl inquirr, ne probentur non essc , quce malunt
illud uctn recogiletis, sponte confesso magis creden- credi *esse, ut nomen illius aemulac rntionis (7)
dum esse , quam per vim neganti ; vel ne compulsus inimictim, praesumptis, non probatis criminihus , de
negare, non ex (e) fide negarit; et absolutus ibidem sua sola confessione damnctur. Ideo torquemur con-
post tribunal de vestra rideat acmulatione, iterum fitentes, et punimur pcrscverantes, et absolvimur
LECTIONES VARIANTES.
m Exoi _ ii Parisin. nhenan. B pouatis), quum in ccel. Sed tuenda est scriptura cod. Fuld.
(2) Vobis addit Womver. respondct enim voc. disponere gr. WhoO»;.
(3) Ita Wouw. 161 AgenlesPorw. •

t•ij AiH inter Chrisiianos.

$

3) Semler uiHque: in nos alitcr disponitis (Rhen. dis-

7) ttauulatipnis Franeq.

COMMENTARIUS.
expuncii dicuntur, dum (oras a mititia emittuntur. Item morutn, quin festivitates publicas c l idolorum cultum
metaphora a bello, in quo, cadente qui primus est, negligcbnni. Tacilus xv. Annal.44. Igitur primi corre-
succeittnriaiur alius. Itaque expungi est deleri, de me- pti qui fatebaniur , haud perinde in crimine incendii 9

dio couferri. Adde notam Higaltii, qui recte docet a quam odio humani gencris convicti sunt. Hoc odium
rationibus desiimptum. H A V . unde Hlis ut criincu fueril objeclum, quare hostes
(n) Debito Poena? nocens expungendus est. Noxii qui- pubiici dicebanlur, disces ex TertuII. Cap. xxxv. Pone
que debent poenas/ Dnmnati dicnntur scrvi poenae : coinma post chrisiianum. I I A V .
suppiicio siunplo, Ocdisse pcenns iulelliguntnr. Itaque (d) Pravaricaris in teges. Ita teges V . C. quctn con-
in peragcndn cognilionc, cxnctor pceuariiiii de tahella suluit Scrivcrius, non male. Fe^tus, Prxvaricatores
seu malriciila , dnninati cujusque nomen cum elogio a praetcrgrcdtendo suntvocati. itaque prcevaricari leges
seu caussa citatum, simu) snpplicio sumploexpuiigebut. esl praitergrcdi. Asconius Pedianus inlibello, qui est
Sic peracta cognilione , dainnalorum omnium nomina P ii^er vcleres Grammolicos, Rejiciens matos et retinens
in cnlalogo cernebnnlur expuncta , el dcbilo pcenac bonos, verus accusalor inleltigitur. Qui t?ero cotitra (a~
uocenles expuncti. RIG. cit, ut sil impedimento cajteris, asluque tegat, de hoc
(b) Non eximendus. Alcxnnder Sovcrus, refcrcnte intetligilttr, quod prcevaricaior. quae scnsum Terlull.
Lnmpridio in Vila cjus, prcefectis suis semper detutit, opiime illusiranl. Pro vis ergo Cod. Fuld. mox visut
asserens eum, qui mereatur injuriam pmi, ao imperatoreneget. Bairoci cditio delet jam. H A V .
damnandum esse non dimiltcndunu Gravilcr quoque
%
(e) Non cx fide negarit. Falso simulavit sc non
Pythagoras, seu quisalius apud Stoh. Scrm. X L I V . christiahum, supplicando diis, qnos corde abnegct.
Kai ot ^vy»5« a | i a , etc. i . e. Damnandi, non absotvendi Trajanus Imperator ad Piinium epist. xcvui. lia ia-
sunt, qui atiquid dignum exiiio , aut. vincutis, aliave men , ut qui negaverit se Chrislianum esse , idque reip-
pama commiilunt. Si quis vero temere «bsotverit, lucrisa manifeslttm fecerii, id cst supplicando Diis nostris ,
uut voluplalis gratia, ittjusie facil: et iitjuslitiam eicordi quamvis suspectus in prceteritum fuerit veniam ex pat-
9

esse necessarium est. Usus cst verbo eximere Terlull. nitentia impetret. Nec gentilcs tautum ila christianos
pcrinde nt ct Livius, npud quem Papirius , dc Quinto Deuin suum abuegare persuadere conati sunt, ut la-
Fabio, Maximo poslca , ita insit: non noxee eximitur tius apparebit, sed et inveuta est perversa Ossenorum
Q. Fabius; sed noxce damnatus donatur Populo Ro* ha?resis, qnam ob boc crimen in jus vocat Epipha-
muno. Horal. n. Curm. u , 21. nius lib. I . ha^rcs. 19. {moxp(T*s S i & i S i a x e i , etc. Hypo-
crilas autem docet, dicens non esse peccatum, etiamsi
Redditum Cyri solio Phraaten simulacra ipsos adorare contingul, persecutionis tempo-
Di6sidens plebi, numero beato- D re instante, si solum in conscientia non adorent : et si
Rum oxhuil Virtus. HAV. tanlum confiteanlur in ore non auiem in corde. Talis
%

Hippolytus apud Euripidem, cujus exsecrandu vox :

(c) Omnium scelerunt reum. Dc quibus omnibus in-
signiter cos purgal Terlull. In hoc Apolog. naturas
inimicos vocat, quia infanlicida;, incesli, iiifruc-
luosi negotiis, ut puiabant. Ita de DolabelIa,quondam quod vcrtit Crolius in Excerpt. p. 214.
amico sibi, Cicero ail Philipp. x i . cap. 10. se neqtic Jurala lingua est, mente juravi nihil.
nunc fortasse alienum ab eo fore, nisi supcr alia
mulla scelcra denique naturojet hnmanitati inventus essel Scd iinprobum hoc consilium. Vere Tertull. et exme-
inimicus. Imperatoru^ quoniam crimcn perducllionis liori niento De idol. cap. xiu. Cur eiiim lateas, cum
et hcsni majesiatis iislntenlabaiur.Gcnuj/iomiiiMwi su- ignoranlia ultertus luam lOitscieniiam conlumines. Non
perslilionis novce ac malelicte nppcllat Suelon. cap. xvi. si ignoraris quod sis chrislianus (ila sciibe) tenta-
U l mies persecuti fnere principes impii. Velus inscri- ris ? Et conlra conscientiam ulterius agis, lanquam non
ptioex Dioclctinni et Maximiani nivo apud Grulcr. n. christtanus ? Enimvero etsi siniulaveris, tentatus addi-
280. SUPERSTITIONE CIIRIST. UBIQ. D E L E T A . ctus es. I I A V .
Unde et corumdem apud Raroniuin in Annal. ct Span- (e) Non ex fide negarit. Nolanda uuice hujus viri f

hem. in lib. De Usu ct Pncsl. Nuiii. Dioclctiani et propriclas; est enim in juro, non ego mediuoi quid-
t

Maxiininni Impp. inscriplio, NOMINE CHRISTIANO- daui inter nerganiem, et verc aftiriuaiitcm. Ideo illain
RUM D L L E T O , Q U RE)1P. EVERTERANT• Legum et tradit christiano, nou neganti ex anuno. LA*;.
270 TERTULLWNl 280
negantes, quia nominis 'prcelium est. Denique quid A Quid ? quod ila plerique clausis oculis in odium
de tabclla (a) rccitatis illum Chrisiianum, cur non et ejus impingunt, ut bonum alicui testfmonium ferentes
liomicidam? S i (1) homicida Christianus, cur non admisccant nominis cxprobralionem : Bonus vir
incestus ? vel quodcunque aiiud nos esse creditis ? Caius Seius (c), tanium quod (d) (ibrislianus. Item
Innobis solispudet aul piget ipsis nominbtis scele- alius : Ego rairor (4) Lucium sapientem virura
rum pronuntiare (b)1 Christianus si nullius (2) repenle factum Christianum. Nemo relractat: Nonne
criminis reus est, nomen valde infestum , si solius ideo bonus Caius, et *pnidens Lucius (5), quia
nominis crimen est (3). Christianus? aul ideo Cbrislianus, quia prudens et
CAP. 111. bonus? Laudaut qnas sciunt, vitupcrant qu.nc igno-
Odii eorum ccecilatem oslendit, qui quo$ viluperant eo rant, ct id quod sciunt, eo quod ignorant, corrura-
ipso elogio iaudare coguntur, sed qui tnm sunt effe- punt; cum sit jusiius occulla de manifestis prcejudi-
rati, ut matint uxorem fainitiamque probris onustam care, quam manifesta de occultis pncdamnare. A l i i ,
pati, quam Christianam, id est emendalam. Cum quos relro ante hoc nomen vagos, v i l s, improhos (e)
itaque nudum iltud Nomen tantas concitet rixas, noverant, ex ipso denotant (f), quo laudant (6);
inquirit in iltud, quod nusquam spernendum , vel g ciccilale odii in suflrngium impingunt. Quse mulicr!
perperam ab illis pronuntiatum , amabite quid con- quam lasciva, quam festiva! Qui juvenN! qitam
tinet, et id commune liabel cum reliquis Sectis, quod lascivus, qtiam amasius! .Facli sunt Christiani.
Nomen ab Auciore mutuetur, cum tamen nunquam Ita nomen emeiidalioni impiilalur. Nonimlli etiam de
Secta quoedam ob Nomen soinm persequatur. At ulilitatibus suis cnm odio islo paciscitntur, conlenli
Chrisliani, cl quoad Sectam, ei quoad Nomen probi, iujuria , dum ne domi habcant, quod odcruut. U*o-
jusfi, ob Nominis tantnm odium, inauditi, incognili rem jam (7) pudicam (g) imirittis jam non zclotypus
condemnantur. cjecit, filium jam subjcctum pater reiro paliens abdi-
LECTIONES V A R I A N T E S .
(I) Et additWouwer. caeieri: EgoLucium... Chr. de ivro .quod v. in plnrimis y

(2> Nominc addit Paris. nomcn cst Rig. codd. non nmgis dcsideraUtr, quam v. niiror. Sed tf. ad Nat. i

(5) Hcec est lect. vulg.; Rhen. si nullius criminis oomi c. 4. Ha?c Leop.
ne reus est, valde iofestum, elc. Cod. Fuld. Chr. si nullius (5) Codd. pleriqne : Luciuss. Lutitis s. Lusius; codd.
criminis noinen esl, valde ineplum; codd. Pui. et Bonq. Urstni et Scriverii: iascivus.
incestum, codd. Agobardi et Lugd. iueptum incestus) si (6) Wontver cx veU. tib. sic tegit : cx. ipso quo de-
sol. nom. criioeo est. Becepit hauc lect. Haverc. additis nolant laudaut; c. o. i . s. i . Quod mulier, quod lasciva ,
m fine verbis : valde infeslum, eumque seculus esi Ios.quod fesliva. Quod juvenis, qucd lascivus, quod amasius,
Ign. Bitter. facti sunt Christiani.
n

(4) Bigatt. el Haverc. e cod. Fuld. Ego niiror Luc.,ete.; L (7)~Jam abesl Paris
COMMENTARIUS.
(a) Quid de tabelta.Otim, inquil Rheuanus, senlen- quod puiidum nulli meliores libri MSS. agnoscuiit,
tia animadversionis cnpitalis <le tnl>ella recilabalur. et Salmasiiis, Rigalt. la Cerda ct Scnliger deleut.
Quod confirmatur ex vila D. Cyprinni per Pontiom ct Tantum quod idem quod graccis w/^v SJOI vel TZX^ 6rt.
Paulum Diaconum. P A M . Synesius, cilante Siepbano n).^» eaov ^1«.^. Sic
(h) lpsis nominibus sceterum. Cicero de Legibus II. qnoque Arislophnnes Nubihusdixil Tt/^ydn. D A V .
Legum leges voce proponam. Cum atttem reliqui no- (c) Vogos, viles, improbos. Vagos oh libidincm,
ccnles suum in tabelln habentelogitim, sacrilegi, ho- viles ob copiam sui viiifactnm, improbos ob mores
micidaB, e l c , cur Christiani, inquil,quos et islormn. malos: vagos istos per ambulare cxprcssil Adrianus
et omnium crimiiium reos habetis, soli islo tantum C:esar in illo nd Floruiii epgr. npud Spartian.
]iomiiie,iiulio addito crimine, propomiuliir? hinc istud Ego nolo Floms esse,
nomen ut peculinris illius tituius noxa; occurril iu Ambulare, per tabernas,
clegantissimo Auctorisioco c. X L I V . Vestros enim Latitare per popinas,
contestamur actus, qui quotidie judicandis custodiis Caliccs pali rotundos.
prcesidetis, qui sententiis eloaia dispungith: tot a vobis (f) Ex tpso donotant, elc. Pameliusct Rig. legunt :
nocentes variis criminum elogiis recensentur. Quis itticex ipso denotant, quo landant, ccecitatc odii in suf-
frugium impingunt. Quai mutier ! quam lasciva ! qnam
sicarius ? quis manticuliarius? quis sdcrilegus aul f , e $ .-h m fl• f L u, . ,
c i m fc ,
corruplor aut tavantium prcedo?quts ex tlits eliam Chns- quamD \ „amasius,
^ t~-,i
facti
n t n.-„,i„... MS.-FuId.
sunt Christiam. » i c W.1.exlwc
1 /.^-
•tianus adscribitur? aut cum Cltristiani suo titulo offerun- ipso denotant, 9110 laudanl, ccecitale odti, in snffra-
tur , quis ex iltis etiam talis quates tot nocentes ? Postgium enarranles, qttce nudier, 17101111 tasciia, quam
g ronundare notarn iutcrrogalionis poniiul Pam. ct fesliva! qtti juvenes , quam Lusitis, quatn amasius, ctc.
diennn. Rigalt. vcro Rarr. Fuld. et Herald punctiiui. Rheiian. ex ipso denotanl, cotlaudant c. 0. MS. quem
Utrumque rcctum,scd postcriori modo ciiin irouia pio- coiisulnit Scrivcrius : ex ipso quo denotattt, tandant,
ferri dcbet,quasi scripsisset,In nobissolisscilicct.HAV. al. collaudant, ei mox , quod mulier, quod lasciva ,
(c) CaiusSeius.\erbi\ sunt Jureconsnltis frequentis- quod festtva, qnod juvenis, qtiod lascivus, quod anta-
sima, uhi exempli gralia, aliquid inculcarc voluul de sius, etc., nnprobaiite illo.Scaliger dcnique ex iiigcnio
personis iii gcnere. L A C corrigehal roluuilius, eo ipso quo denolant, laudanl.
(d) TantUmquod. Familiaris Auclori uoslro loootio: Diogenes Laei tius pnritcr di; .%i>tophano et Comicis
Suetoniiis quoquc in Ncronc c. vi. de lciopore uali- dicit illos, duni Socralem traduccre et vituperare
vilatis ejus : tanlum quod exoriente sote, pcene ut ra-conanlur, eo ipso laudnre.Verha cjiissonl in Socratis
diis priusquam lerra conlingeretur. Sensus esl Ncronem
Vlta : 01 ).&'A)&.-;ov9 t'j Cfltvrou;, St^wv a-Ktsinowu iirattvoOvrc;
,

interccpisse radios solares, qoi prius ipsuni qtiam

lerram luce sua perfuderunl: sumpsit, ut piura , ab
Lucrelio. llle lib. II. 220.
tantum quod nomeu mutatum dicere possts.
Vetcrcs excusi babenl hic sed malus tuntum quod ,
aurov, el dc ZcilOllC: ot yi ^ /.oi^ i/ol i).u.jOajo-j i~KiJOu^t^
avrdv 3ia T W V «wauaTwv, i . c. coinici lainen intprudentes,
hunc dum viluperanl, taudant. Spectant nd sequen-
tia iila Noslri ad Scnp. cnp. II. nec atiunde nascibiles
qunm de emendalione vitiorum pristiuorum. I I A V .
(g) Jam pudicam. Rhcn. ct MS. Lugd. f}il, uxorem .
 •Y
S8I APOLOGETICUS.
cavit, servum jam fidelem dominus olim mitis ab A innocnis etiam nomen innocuum. At enim secta (b)
•r
ocoiis relegavit :' ut qnisquc boc nomine emendatur niiimr
oditur m
in nnmSn*
nomine „i:r., *..: auctoris.
utique sui *..„!,...:<, Quid novi,
— « si 1A

offendit. Tanli non cst bonum, quanli esl odium aliqua disciplina de magistro cognomentum sectalo-
(I) Christianorujp. Nunc igilur, si nominis odium rihus suis inducit? Nonne plrilosophi de aucloribus
est, quis nominura rcalus? Quaj accusalio vocabu- suis nuncupantur Platonici, Epicurei, Pythagorici?
lorum, nisi si aut barbarum sonat aliqua vox noini- etiam a locis couventiculorum et stationum suaruin
ais, aut infaustum , aut maledicum, aut impudicum? Sloici, Academici ? aique medici ab Erasistralo, et
Christianus vero (a), quantum interpretatio est, de grammatici ab Aristarcho, coci etiamab Apicio (c)?
unctione deducitur. Sed ct (2) cum perpcrnm Ncc tamen quemquam olTendit professio nominis,
Cbreslianus proniiuiialur a vobis (nam ncc nominis cuin inslitulione transmissa ab iusiitutore. Plane s i
certa (3) est notitia penes vos), de suavitate vel qui (4) probcl malam scctam el ila mnlum nucto-
benignitatc compositum est. Oditur crgo in hominihus rcm, is prohabil et nomen malum diguum odio dc
LECTIONES VARIANTES.
Jam addii Paris. (3) CerU abesi Par.
Et abest Paris. Probavit Paris.
w
COMMENTARIUS.
pudicam. lta lib. Ad Scaf>. cap. m . Claudius Ilcnni- B phemo ore lalral in Philopalr. p. 1003. e# r!> ot yi x

nianus indigne
J fert
r~-. uxorem suam ad / /.lumc sectam
*~ —-trans Xfir,<TT^x*t ij iOvut, siquidem ei inter gentes Chreslus fue
isse. Fiebat id pravn pnesiiinptionc, qtnv palcrc poiest rit. Nec miruni hauc appellationem npnd Geiilibs
ex sacrilcgis Apuleii vcrhis As. Aur. lib. ix. Tune iuvaluisse, cum plurimos Chrestos apud ilios sit i n -
spretis ntque catcutisDivinis Numinibusjn vicem certcevenirc, ntillos vero Christos. Libct ciiam aliquos
religionis, mentitce sacritcga prcesumpiione Dei quem apponerc. Apud Appiaimm in Mithriduieis non longe
t

prcedicaret unicum , conficiis observationibus vacuis, a principio memoralur Socrales quidam cognomiue
fattens omnes honiines, et niiserum marilum decipiens^ Chrestus, qucm Bilhynia! regno imposnil Milbridalcs,
matutino mero et continuo stupro corpus manciparat. Ponli rcx, cxp*ilso Niconicde. Imo et Chrestus qui-
Loquitttr ibi de mattuinis Chrislianortiui convemibus, dnm meinorattir Aurclio Victori iu Annibaliaiio :
sacris illis et innocuis , sed a Gcutilibus mmidaciis ct conspiravere aliquanti mititares in ejus necem. autor'^
calumuiis oneralis. Omnia vero hiec per hyphen juxta bus Cltresto et Marceltino, simulque Magnenlio.fcjsiaul-
antiquilatis inorcin suut scrihenda jmn-pudicam retro- que Marlialis cpigramwata in Chrcstum quemd m lih.
paliens, jam-fidetis, otim-mitis. ut apud Yirgil. Eccl. L VII. 54.et ix.28. ut etin Chreslillum, lih. x i . 91. F i l c i
Namque erit ille mihi seiuper. Deus, Chrestae meniio in Iscrip.aniiqtin qu.c est in vineis Vall.
et Georg. III. 92. de itobili cquo, qui ut Eunius Hoc, virtus, faiique decus, et amabile nomen,
senio confcciu, quicscit. >Dole pudicitiae, celcbrata laboribus actis
Vitae Chresta jaeet condila nunc tuoiulo.'
Hunc quoque ubi aut morbo gravis, aut jam segnior aonis
DeOcit, a))de domo nec-turpi ignosce senecUe. Fulgcntius quoqtie iu libello, quem composuit dc
In cujus inicrprcuitiouc luruUer se dal Gifanius in Sermone Prisco , in voce injuges boves, memiuit cu-
indice Lucrctiaoo, qui ipse quoque I. 125. jusdam Matiilii Chresti, quem iibruni de Deoruoi
Unde sibi exorlam semper-florcntis Homeri byiiiuis scripsisse ait, ibiileiuquc fragnicnlum indc
Commemorai speciem. adducit. Ausonius denique cleganter in sigiiificatione
jiec alio modo Ptihlitis , vers. 731. vocabuli lusil cpigr. xxxix.
Suum sequiiur lumen semper innocentia. Xtf<nQ$f Aatviwor, i\«\v a$i>^oi, outta Si tixvs.
Qtiomodo acclntuntio Scnaliis apud Vopiscum , probo Moribus ambo malis uomiua iatsa gerunl.
Impcratori facla, nccipi cliaui debct : Probe Augusie,
dii te servent. Olim-dignus, et fonis , el juslus, etc. tJna pottsL a.ubos tittera corrigere.
Denique illc douiious olim-ntith c>l Tercntio afro A?*cv Xyip~.'* r*.vj, xa\ Axt.^v/'.; aX? awAiff];,
heri semper-lenitas. Quod non ohscrvnlmii et infrn, ut K I ^ J V C C hic liet, frater kwpv* crit.
suo loco dicctur, clegnntiniu nuctori nostro nbslolit, el cpigr. X L .
ct nilore.u Lucauo magnili. o PoeUc, qui lib. I X . 158. Germani fratres sunt: Chrcslos, Acindynos allcr.
ita legendus: Falsum nomen utrique, sed ul verum sit utrique,
Atplia su ;m Chrislo det Aciiulynos ipse sine alpha
Evolvam huslo jam-numen gcnlihus Isim HAV Pcrmancal: verum nomen ulerque gerel.
(a) Chreuianus. Ha viri Docti docuerunt jnm oliui m < ;
Mnlc iu cdit. Rig.
L B p e r p c r a m
e^l ttttt Cltristitinus.
Cliristiaiius. In eodem ms.Quntnvis
quan c l
faanc appellalioneiii rm»se fiiimiit:iiaiii el noyissimc D /niii
Va | M I I 4 interpretatione
Uiternretittionepro pro interpretatto
interpretatio cst. Rhen. Scd
eleganleui doetumquc de bnc i inuuiaiioiic iibelhun cunt perperam christianus. t \ v
cdidit Groiiing.e Micha-1 Ito>sal. Nota suut, qme [b) At enim seclaoditur. elc. E l hic et passim apml
protuleruol Suctonius ct Tncitus. HlciiiCiaudioc. xxv. Auci. noslrum sccta ul Gnecoruui y.X^t^ in boinm
t
Judam, imputsore Chret.to assidue tumttltunhtes, nccipitur parlcm, ipioti scmcl liioouissc sufficiai.
Roma expulit. Duhitnl Orosius an et Christinui sint pari mo.lo ut A c l . xxvi. 5. Apostolus Paulus 6rt
expuM : Me magis, inqoit lib. vu..cap. 4. Suetonrus X « T « TTJV a/pt6eyTXTvjvaipJ7ivT»55 ^fitrifec; O^TAtiot;
movet, qui utrum coniraChristitm tnmultuantes Judajospaptvaio;. Iluuc vero locuui paulo amplilicat nosler c.
coerccri et comprimi jusserit, an etiam Cltrislianos si- X L V I . L'«r crgo, quibtis comparamnr de disciplina ,
mut, vetul cognntos retigiokiis homines votnerii expelli,proinde iltis non adai.ptamur ad ticentiam impunita-
nequaquam discernitur. Causa liimuUus ( ut vm at lemqtte disciptinwt vel cnr ct itli ut pares nostri non
Suelonius) foit comptilsntio iulcr hos cl illos, duui nrgeniur ad officia, qito! nos non obcuntes, periclita -
vcnisseChristum negnnl Jud.ci, nffirmnnt Chrisiinui. ttiurl etc. luque Domtus propriuni loculum cs e
SedOrosios frtisira duiiitnt: hucesi euim rcferendiim Tcreiitium in Phor.uione I. II.
edicium Claudii Act. xvin. 2. $t* -.>> SwTtrotxijott
K).au5tov yniplgnQxi n&j?*; rov; livfabv; £A T*5; P W / Z V J ^ .
Sjctari, in ludumdocere ct reducere,
Tacitus itcruin Annal. xv. 44. ryuo* pcr flagitia docct, nnuotans : Bene cavillatns est el jocularifer in
invisos vutgus Christinnos appetlabat. Anctbr nomU adolesccnlein £iii ajlas ad scciamlos phitoscphos apla
t

nis Chrestus, otc. Lucianus denique in Philopairid.) erat. H A V .

aperte X ^ O - J nppcllut. Lno^idein Lucinnus ita blas- (c) Apicio. Notissimojielluon:. Exslanl cliamnu n de
MS TERTULUANl tftl
reatu sectae et auctoris. Ideoque ante odium nominis A Atque adeo quasi praefatus baee ad suggillan*
compelebat prius de auctore seclam recognoscere, dara (b) odii erga nos publici iniquitalem, jam d*
vcl auctorem de secta. Atnunc (a) utriusque inquisi- caussa innocentise consistam (c), nec tanlum refu*
lioneet agnitione neglecta nomen detinetur, nomen tabo quae nobis objiciunlur, scd etiam in ipsos
expugnalur, et ignolam sectam, ignotum et auctorem retorquebo qui (1) objiciunt; ut ex lioc quoque
vox sola praedamnat, quia nominanlur, non quia scianl omnes in Christianis non esse quoe in se non
revincuntur. nesciunt esse (d), simul uti erubescant accusanlcs,
CAPUT IV non dico pessimi optimos, sed jam , ut volunt, cqm-
parcs (e) suos. Respondebimus ad singula qu;e in
Prceparat jam se ad defensionem criminum quibus occulto admittere dictmur, quae ilios palam admit-
Christiani onerabanlur. Sed, cum vei post justissimam tentes invenitnus (2), in qtiibus scelesti, in qui-
defensionem lamen violentia legis obsequium exigal, bus vani, in quibus damuandi, in quibus trrtdetidi
artificiose ei valide ostendit, leges, ut condi, ita repro- deputamur (f). Sedquoniam, cum ad omnia occurrit
bari et mutari posse, imo debere nonnunquam , nec id veritns nostra, postremo legum obstruitur (g) auclo-
sine exemplo; cum sciiicet vel crudetes vei injustce3 ritas adversus eam, ut aut nihil dicatur relractan-
9

sint deprehensce. Lex enim justa esse coiligitur, post-duiu (h) csse post iegcs, atil. ingratis necessitas
qnam in valorem ejus inquisitio facta est; improba ve- ebsequii praeferalur veritati : de legibus prius con-
ro, non jam iex, sed tyrannis invenitur. eurrara (3) vobiscum ut cum tutoribus legtim. Jam
LECTIONES V A R I A N T E S .
I) Quae Paris. nireatur. Rig.
2] Ila Mst. Bibtiotli. regice. 2616 — quae palam adinve- (3) Gonsistam Rig.
COMMENTARIUS.
ReCulinaria libri Apici, non htijus [ila eliam faisum ideo peccator non consistet in judicio ueque improbus
9

habemus Macrum de hcrbis aliosque], sed q u i , quod in caHujustorum. H A V .

facil ad confifnialionem senleiitiaj Auctoris nostri,ad (d) in se non nesciunt esse. U l sciant adversarii
istius palatum et ex ipsius sententia sunt conscripti. nostri nos noii tantum immunes esse istorum scele-
llujus vero non tautum meminil in libro de Pallio c. rum, sed illos ipsos illa paiam perpelrare, si vcrum
v. Taceo Nerones, et Apicios , et Rufot. Sed et Adv. insptcere vclint. ila VCTO ex Coli. Mod. Rigalt. a i i i ,
Psyehicos c. xu. Quid ergo cessalis Paructetum , quem in se nesciunl csse. IIAV.
in Montano negatis, in Apicio credere ? unde condi- (e) Compares. Ideo compares i . e. sirailcs, qut
menta Apiciana in lib. de Aiiima c. xxxm. Nonne illa Christianis illa ohjiciunt, falso quamvis, qu c ipsi re-
anima plus solatii quam supplicii retatura est ? quod L vera faciunl. Acer autem Terlull. est in perstriiigcndis
funus inter coquos prcliosissimos invenit, quod condi-falso scoinmale Gentilibus. Ita quod cum hoc loco valde
mentis Apicianis el Lurconianis humatur, quod mensis congruil c. xvi. Sed etqui crucis nos reiigiosos putal,
Ciceronianis infertur , quod lancibus splendidissimis consecraneus erit nosier. Utilur rursus Auctor hac
Syltanis effertur; etc. Pro ceque modici Barr. et L . B . voce compar pro pari lib. de Orat. c. x. Nemo adver-
et Kh. aique : Herald , neque , sed melius MS. Fuld. sarium recipit, nemo nisi comparem suum admillil. Et
Rig. et Pam. ceque. H A V . adv. Maicioiicm I. 1. c. xvi. Alia membra foriia, alia
(a) Nomen detineiur. Non assenlior De la Cerdae infirma : alia honesla , alia inhonesia : alia gemina,
Junioqiie legcnlibus denoiatur. Nomen enim solutu in alia unica : atia cooiparia , alia disparia. H A Y .
jus rapi ostendit, et quasi maleflcum et pan icidain (f) Dcpulamur. Id esl valde pulamur, ducimur,
colio inserla catena trahi, ut depinxit nobis Dessum illud eniiii de in coniposilioue auget. Alias deputari
inlerfeCtorem Dariia Spilameite adductum Curlius Aticlori noiro osl detruncare.Sic cxhori. ad Caslil. c. v i .
vn. 5. IIAV. Eral Vetus disposilio, quce in Evangetio Novo depuia-
(b) Ad suggitlandam. Id esl conviucendam non lan- tur; t/i auo^etc.ySecuriSad radicem arboris posita esl.Uw.
tum,sed lurpiludiuein, livorem et vibicem iuurendam, (g) Legum obstruitur audoritas. Pam. el Rlicn. ad-
utpublice ostentui sit. Ila suggillationem dicit cap. x i . Slruutur , quod minus elegans. MS. L . R. obstrunlur,
suggillatio est in cceto vestra juslitia. Minus recle quod necesse uon est. Dicit aulcm eieganier obslrui
MS. I. B.-el conjectura Junii item ex MSS. sigillan- leges defensioni, ut moleni invictam, quam fas non
s 1
dam. Eodem modo licet invenias in Fabulis ^Esopicis D ' veritati perriunpere, est enim tnde desumpla simi-
AnonyiniapudNjveieCuuiFab.xvi.dcLeonejam sene, iitudo , ila apud Lucanum lib. U . versu 495.
Saevil asellus iners el frontem calce sigillat. Obstruilis cam[>osfluviisquearcerc paratis:
id esl notat. H A V . et CGl:
(c) Consistam. Amal ila ioqui Terlullianus. Sic de Sed molibus uudas
Idol. c. xin. De hoc quidem primo consistam; ct in Obstruit, et latum dejectis rupibus aequor.
v

Apol. c. X L V I . Conslilimus ut opinor adversus om- E l pl uiiiis eliam noster c. i . obstruil defensioni, si-
nium criminnm inlenlionent, quce Chrislianorum san- iuili locutione. U l htiuc loctiin imitalus sil Lnctaniius
guinem flugilat. Esl nulciu genus loquendi tractum ab itistit. Div. II. 20. Nunc vero major nobisuc dlfficiiior
athlelis ctghdialoribiH , qni pedem in arena iigunt, cum philosophis proposita tuclatio est, quornm suinma
ne facile stjpplanlari vcl dcjici po.^sint. lu re quo- doclrina et etoquentia, quasi motes atiqua mihi opponi-
(|oc miiilari, cum jaui ad manus csl vcniciidum, tur. H A V .
subsistere, vel consisiere agmen , dicilur. Lucrelius HI) Nihil dicalur retraciandum. Quasi dicnl, Vana
eodem modo lib. vi 454. ubi raiiuiicoi reddit, qtto- dcfensio ; aut eniin rcspoudcbil judex, nihil coutra
modo nubes condensentur ct ccelum obscurelur. ieges iieri debere, iliasque reformari noti liccre,
Haec faciunl primum parvas consistere nubes. ideoque inauditum, ut lex jubel, ablegabil, aul si
delcnsionen. audiat prouus cliam , facilis , iino cou-
et paulo post: victus, vciil nolit, sibi tameii dicet legibus obtent-
Propterea quia cum consistanl nubila^rimtim. perindutn. Vocihus retraclare et ingratis vcl iugraliis
9

veideuiquea judiciis traiubtimii. Psahuo I. m* ult. Gr. ouwiu;, saepe ulilur Auclor. udv. Uermogenem
185 APOLOGETICUS. 186
primum (I) quam dure deflnilis diccndo : N o n A a u t (5) errare potuisse in lege condenda, aut resi-
licel esse vos! Et hoc sine ullo retractatu humaniore puissc (6) in reprobanda? Nonne (7) et ipsius
prsescribitis; viro profllemini el iniquam ex arce domi- Lycurgi ieges a Lacedocmoniis emendatae, lantum
nalionem (a) (2), si ideo negatis licerc, quia vultis, auctori suo doloris i/icusserunt, ut in secessu (c)
non quia debuit non licere. Quod si quia non debet, incdia de semetipso judicarit? Nonne et vos (d) quo-
ideo non vultis licerc, sinedubioid non dehet Iicere, tidie experimenlis iUuminantibus lenebras antiqui-
quod male fit (3), et ulique boc ipso praejudicalur tatis lotam iilam veterem ct squalentcm silvam legum
liccre, quod bene lit. Si bonnm iuvenero esse, quod novis principaliura rescriptorum (c) et cdiclorum
lex tua proiiibuit, nonue ex ilio praejudicio prohihere securihus truncatis (8) et caedjtts? Nonne vanissi-
me non polest (4), quod si malum esset, jure prohi- mas Papias (f) leges, quae anie liberos suscipi
berel? Si lex lua crravit, puto , ab hominc concepta cogunt, quam Juliae (9) rnalrimoniutu (g) conlrahi,
c s l ; ncque enim de ccelo ruit (b). Miramini homiucm
LECTIONES VARIANTES.
(I) At. cnm dure; Rhen., Fr. Junius et nouwer : quam (5) Aut delet Paris.
dme\;\Havercamp. cum jure. fO) Recepisse se Paris.
(2| "Ex arce Paris. Rig. (7) Non enim Rjg.
(3) Quodmale mdeletParis. f> (8) Pamet., fieraldus aliique : truncatis; Scatlger et
D
(4) Sic. cod. Luqd.y Herald.et Semier.; Getenhts : proht- Scrtver.: runcaiis- Rigall. rustalis; Haverc. ruscatis.
buR nomeo, ex illo jtrohibere me uon potesl; Rigidt. ei (9) Wouwer. e JfS. quam Juliie perntittunt matr. etc.
Haverc.: n. e. i . praejudicoprohibcre eatnuon posse.
COMMENTARIUS.
c. x v i . Igitur in prcestrttjctione hujus articuli, ct alibi renles? Quum vero clarissimus et doctiss. Golhofre-
(orsitan retractandi, equidem definio, e l c , statim, hoc dus in Notis suis ad finein cap. 6. lib. II. Ad Nat.
sine ullo retractutu Itumaniore prcescribilis. Infra in scribat in hunc modum Sevcrum linp. legibtis Pa-
Apolog. c. xxvi. ingratis resistimus. Adde Piaulum, Te- piis derogasse, nou etiam eas abrogasse , quod , in-
reittinm, Lttcrelium denique , qui ttim alibi, lum lib. quit, falso plerisque traditum alihi jam refulare ine-
I I I . vers. 108?. qtiasi hunc nostruui judicemdescribat: tniiii , gralam positurum me operam putavi, si
Effagcre iiatta polis est, ingrntis haeret et angit. HAV. mnxitni viri notatu ex commeniariis ad legem Juliam
(a) luiquatn ex arce dominalionem. Phavdrus , A r - de Maritandis Ordinibits hic inscrerem. Ita scribit nd
ceni lyrannus occupat Pisistrates. Juvenalis, X , cnp. xxin. Legis Juliaj ct Papiae. i Orbitalis pocnis
Nulius ephehum conjuges non tenebantur, si vir nondum aniioruin
Dcformem saeva castravit in arce tyranuus. R I G . vigiuti quinque , uxor nonditm viginti csseiil : Ati-
(b) f)e coelo ruit. ^iottuU ut nolanl Inlerpr. Eviden- quando (ait Ulpianus de L . Papia fragm. (il. X Y I . in
ter vero langit et irridet ancilia Roinauorum, el princip. ^agena) l i r et uxor inler se sotidttm capere
Trojie origiois iEncadartim Palladium; ex quorurn c * \
possuul * J quevct alleruter eorum nondttm
vel 8i uter

imitntione iilnd, qtiod lcgimus in Act. Ap. xix , 35

i i u i l n l i n i i A iIIhiI iittrkil l i W l M t l l C 111 A / t l A r\ T I V ejus
* . oJtatis
. sit, quai. .ttberos
. . exigit,
. . . id est,
. si
. vir nunor
de urhe Ephcso ;cdittta : t^i /A«yi)>js Ow» Aprtyu8e{x*i annotum viginfi quimjue sit, aut uxor anfiorum vi-
T»5 AtoKSTo^.' Nimplr.e quoqtie Egeriuu cum Numa gimi. Ac no quis dubilare deinceps possit xtatem
Pompilio colloquium sugiiinre pariter videlur. H A V . certe legc Papin stiscipiendis liberis defiititam, T c r -
(c) Ut in secessu elc.Quod verum Plutarchus aflir-
t
tttllianus cuui Ulpiano collalus Apologi.tici I V . fncicl:
mai, sed propter alinm cnussain, ciiui nempc, quasi Nonne vunissimns, etc. Suscipiendis igitur liberis en,
dcmio nd Oraculum profccturus , Lncedicmoiiios ob- qttani d i x i , ajtns Lcge Papia pra.finita fuil. Veruin
sti inxissct jitrejoraiido Icgcs suas incorruplas ad redi- laxior a Scvcro constiluli , neuipe illa , (piain
tum scrvaluros , qure ut seiiipcr imrnotac tnnncrcnt , UlpianiH ait. Et ad nuptiarum coutrahendaruni
nunqitatn rcdiit, scd in Crissa inedio morlem sihi sctatcm id Soiomenus dc L . Jtilia et Papia agens
consciTil. Posl vcro intillas nlias lcges Icgibns L y - lih. I. cap. 9. errore transtulii. Ni/*o , inqtiit, ;
etirgi adjectas fuisse dctuonstrai idcm Cragius 111. i . rij Po//«ti2if ir±ym6( , tt.ixd ehon Kttl it£vx« ixftv , TOU
(d) Nonne et vos, etc. Ab cxlerts ad ipsos Rom. IWJ «r£iou?0*e xo/y»/ T«Vf ocya/*avc f*-'^i TOIOVTOI^ , d i -
transiliouetu facit, quos qtiotidie doeet vetere* abro- cerc dcbtiil Zozoinenus un/.jou; sctt «tcottoa;, non
garc, corrigere , novas supcrinducere ct saiicirc le- «y«povc. Definila itaquc LegePapia suscipieiidis iiberis
ges. Iltic faciunl qtue lcgas apud Auctoreui uostrom a-las fuil ; nempe vigesitnus quitilus anuus in
cxhort. ad Cnstilatejn c. v i . Puto autem humunam masculo, vi^esiinus in foemina : intrn quani arlatem
constitulionem atque deeretumpostea prislims prajva- ie g e s j i u i ; e i d c i n maliiinonium cou-
a i l l c a n e (|U

lere. Notum elinm est S. C. Orfiihtntim, factuin OrtilO W . coge i v |

M C o g o r i o r i locoTertuliinnus docet,
) a i l l > u t s u p e

el Vetto C<»s^. de qtio inielli^endiis llicronymti.H nd

a. C L X X I X . Impcrifiores maliis multa tnrgiii stinl : et
pecuniam , <\uw fisco debebatnr , provinciis concedeutes
tabnlas debitorum in medio Romance urbis foro inceudi
fecerunl : ac ne qttid [ ita lege ] bonitali deessct, duras
quatqne teges ttovis conslilutionibus teinperarunt.
(e) Principulium resaiptorum. Rtirsuni Jureconsul-
toiutn phrasis. I)., I, I, de Orig. jur., I. I I , de qua
Zephyrus : Kcscripln principnlin , mnudata principis
dicebautur, qtiibus spoulc sun piecibus exoralus itu-
pcrator, alictti privaLe persome vel communititi nii-
quid autconcetlcbat, nut cxclucbnt, qu;c ex eo iiomeii
traxrmnt, quin [ul Tacitos scribil] moris luit Princi- tuo) , scd ct Apologetici 'Scoliaslis doctissitnis
pem quemquain pr.csctnetn scripto adire, quae scripla
libelli supplices a Marliatedicuntur, nostra leinpcstale llAV.
supplicationes. P A M .
(f) Vanissimas Papias Leges. Ad quas in deorum
A qtin nutcoi ;i*tatc ntatrimoniiitit Lege^ Julia: con-
irnhi , vcl Papi-.c liberos suscipcre cocgerint, dici
liquido iion potc.il. Proiude tcrtiuin quod iii Ter-
tu!lin:>i vet bis dubium h;crct, quidnnui vidclicet
Sit illod, cpiOd Severum L^ges Papias, qu;n pre-
inatiir«i libcros suscipi cogebaul . ext:lusi>sc scribit,
SCnsiim Imnc habet perspicuum [ qui laiueii vel sa-
gacissimos hacteuus fugil ] : Sijvertiin vidclicei laxio-
rcm ad suseipieinhis lihcros nrlatein, qunm L c x
Papia fcccral, iiidulsissc , deiiuivisse, vcducto ( ut
pulo) Lcg.im juliaritm jure. E i ila quidein tria ,
qu-je superiore Tctlulliaiii loco non cicteris tau-
f
incoinpcrta fuerunt haclciius, accipienda censeo. »
(g) Julice malrimonium contrahi.L^ Cerda etScriver.
exWouw. Coll. addi volunt permittunt perpcram; f

etiatn generatione lepide alludit,lib. II. cnp. 12. scnsus ettim cst, Lcgem Papiatn coegisse liberos
Erant unde ccetibes diu et orbi. antequam mariti et pa<
9 suscipere anle iiiud tcmpus, quo maifimoniuiu et
$87 TfcRTULLlANl 288
posl lantas auclorilatis (a) 'seneclntem heri Severus A versa(d); bonorum adbibita proscriptione (i) suffun-
consuntissimus (b) principuin exclusit? Sed el judi- dere maluit bominis sanguinem, quam effundere. Quot
catos relro in parles secari (c) a creditoribus leges adhuc vobis repurgandaj (4) leges latent (e) , quas
erant; consensu tamcn publico crudelitas posica neque annorum numerus (f), ueqne conditorum
erasa est el in pudoris notam capilis pccna con- diguitas commendat, sed sequitas sola ? et ideo cum
LECTIONES VARIANTES.
(1) ProscripUo Big. (2) Repugoambe Paris.
COMMENTARIUS. *
congressus nuplialis jam antc desponsatis indicebalur manum inferre posset in caussa eleemosynce. Quisenim
per Lcgem Juiiain , adeoque iliam rogassc orbilatis ab alio secari omnino non sustinens, ipse ferrum in
pcenas TOTC ocTixvoi«, antc illud tempus. quo hicc corpore suo ducit? Admonct me oobilis hic locus, ut
pccnas cacltbntus irrogabat T O I C «yipotc: qnas Legcs ex eo iliustrem id quod legitur npud Mallh;eom, c.
Papias idco vanissimas potnit nppcllurc, cuin prac- XXIV. 51. el LllC Xll.46.it<tf S I ^ O T O J U T J T I I A U T O V itflti rd /uipoc
serliin Chrisiiani jam titiii linem s:ecnli exspeciamit. eturou fierk T O U ^oxpfTuv 0y>st: ubi omnino ad corporis
Scilicclcuui mntiire sponsalia hVrenliutcr Romnnos, ex hac lege sopplicium respici ptito, quamvis inde
annos niiquol indiilscral Lcx Julia, nnlequani neces- ad spiritualem sensum trausferri posse non negem ,
sario niiptkc et congressits ficrcnt, ciiin iuterim dcs- U adeoqtie ad hanc legem nlludi; quod supplicium certe
ponsnti frttereitutr jure itinriioriim. At per Legcm graviits , qtiam vel dimensum ejus diurnum minuere,
Papiam coacii fucruut maturius darc operam libcris, iil vult Bezn , eumque a reliquis scpnrare, aut etiam
cujus rci longior vacatio dahaitir pcr Legern Juliam. flageliis cxdcre el dilncemre , qttod hahel Cnsaubo-
Quod benc cst tcneudiim , cum htic ruisns rcspiciat nus ad Suetonii Aug. c. xm. qui ibidem legem ipsam
in lib. deMoitog.uiiia c. xci. Atiudestsi et apud Chris- (qttod et hic facit Junjus) cx notissimo Gcilii loco
tum legibus Juliis ugi credunt, et existhnant catibes et aflert, sed laiitum ut doceat dissecari bomines jam
vrbos ex teslamento Dei soiidum non posse capere. Adde olim fuisse in usu, non ut inde locum S. S. illustret,
de hisce legibusLipsium adTnciluniAnnnl.iii. 25.HAV. quein alter, ut puto, ita nondum explicuil. Scrvus hic
(n)Tflnta? aucloritatis senectutem. Ciccrodc Legibtis perfidus apud Evangelislas qttis aiius, quam bonoruin
I. 21. Sunt certa legum verba, Quinte, neque ita domini s u i , quihus illttm nhseute se proefeccral
prisra , utin veleribus ex iis sacrathqne legibus : elta- decoclor? patet.qula ahsenlc illo apfv?T«tt Mftiv n **1
men , quo plus auctoritalis liabeant, paulo antiquiora, vbti» fxzT* T & y ^uivTwv, et cx vinolenlia in violentinm
auant hic sermo est. Arnobius simililer inveteratas re- versus, conservos sitos, «jui recta monebaul «ruirTetv.
ligiones dixit in princip. libri priuii. Quid inde nisi grande aes aiienum domino suo cou-
(h) Constanlissimus prhuipum. Queni hoc elogio, tit trahere potiiit? Jam vero , regresso domino , vel r i -
arbitror , ornavit quia illc ipse esl , iu quo Inudnt in gidissimai legis poenam mcrcri poluit ille famae bono-
lib. ad Scnpulnm c. iv. bnnc nniuii viriutcm, qunm rtimquadomini stti prodigits. Si quoquc ha?c ad men-
Horalius in constanli sibi requirit, cum d i c i l : lem solam trau^ferri debent, ctir nou elegantissimo
Jttsiumet tenacem propositi virum C vCrbo ZixoQvpioi (ita vero scripsisse dicere non ausim)
Non civium ardor prava jubenliuui... usi sunt? quod formarc potcrant a &iy6$u/M quod (

MentequaUt Solida. nottiin est npud Lexitographos. Dcnique si quo modo

ab antiquitate adjuvari possem , lubens ea qune se-
Et elcganiissimus lnctts esl aptid iElium Lnmpriditim
' qitunlur itn explicarem K&ITO ^ p o c «turoO fxnk roG
quo titillus mclitis hoc auctoris dictum illustrarc po-
UTTOX^TWV \. c. dissccias ejtts partes[ul Itodieque
test. Ille de Alexntidro liupernlorc Maninur»:c filio ,
fll in Anglia | in illo loco sttspeiidet, uhi facinoroso-
cui Severi coguomcn fuit, itn disserit : ob ingeutem
rum et ex lege dissectorum hypocritarura ,
vigorem animi et mirandam singuluremqne conslanliam
contra militum insolcnliam, Severi nomen a militibus Qui Curios simulant et Racchanalia vivunt,
eidem indilum esl, quod illi ingentem in prvsentia re- adeoquc cndilores sttos oere eiiiiinguiit, corpora sc-
verentiam, magnam apud posteros gloriam pcperit, pcliiintiir. Prout servus ille apnd Plautum dc crttce,
quum eo accessisset, ut de animi virlute nomen uccepe-consiteto servorum supplicio, iu quo paler, avus, aba-
ril. De nostro Scvero Viclor : Acer ingenio, ad omnia vus , Irilavus sepulli eranl jocabnfur , cerle pro ros-
quasinlendissel in finem pcrseverwis. Benevolentia quo tris c:csn cervix dcxlrnqiic Cicerouis pependit, ibi-
inciinassel mirabili ac perpelua; ad quairendum dili- demquc capila prosi-i iptorum; ul et aliis in locis ,
gens, ad iargiendum tibcralis; in amicos inimicos- propoiiebniitur : mos cx Appinno pr.i cipue salis no-
que pariler vehemens. Quod vero cx Sputinno adducit lus. Scio hoc postremum lameii aliter posse accipi,
Hignlt. id non tam nd lnudciii quain iufamiam el cru- sed nec ha?c contemitenda videntttr; ila enim dc ipso
n

dcliiatcm Severi periinctjila cniiit locusiiiteger:'d<mi- ' Severo noster : Sed ei ctarissimas fcemtnas et ctarissi-
A

nabanlur autem pleriqne, cur jocati essent, ulii cur tacuis- mos viros Severus sciens hujus seclce esse, non modo
sent, atii cur pleraquefiguratedixissent, ul esset im- non twsil, verum et testimonio exornavit, et poputo
peratorjoere nominis */</, vere Pertinax , vere Severus.furenti in os patam restitit. H A V .
Cnpitoiintis qtioque dc Macrino : Nam et Severum se (d) Et in pudoris notam capitis pcena conversa est.
Perlinacem yoluerat nnncupari: qnw duo illi asperita- Totum Iioc ubest n MS. Lugd. Rat. nec vacat sus
tis nomina videbantur. Atnoiiien, in quoalij nsperita- picione. Redolet eniiit nescib qitid aliena) nianus, in
lem notaruiil, ab nliis virluti auimi dari potuit. H A V . alieno opere mnle scduhc.
(c) Betro tn parlcs secari. Vocem relro i . e. ante, (e) Suffundcre tnatuil hominis sanguinemquam effnn-
olim, ex MS. Fuld. inseruit Rigaltius. Extrn crepi- dcra* Oplntus, lih. II. Fundentes sanguinem, non
dam nostram est, dcfinire, an olim rcvera tnm cru- corporis, sed pudoris. At quis alius pudotis sanguis,
delc excu-.plum fuerit exhibitum, an vero ipse homo qtiamcorpori^? Gregorius Ba^ticus, sive quis alius auc-
veniindntus et quod ex illo rcdibal, inter crcditores lor libri de Fide advcrstts Arianos : Iiiipudenscoriiin
fucril disseclum. Prxtcr nobilcm JCtum , qui singu- frons illa , qti;c est siue signo Ddmiui, crebris tesli-
Inri cnpite de hnc lege agil,, videri etiam potcst Sal- nioniorum Inpidibus elidenda cst, ttlsi non caro ilio-
inasiusdc Usuris p. 544. Noster nntura auslerus se- rum ciTuuditcruorcm multis etTo^st vulneribtts, taiucn
veriori adhaisit scntenlix. Itaquc binc rtirsus cundeni vcl pudor suiTusiouc sanguinis erttbescat. R I G .
illustro ct explico , cum scribil iu lib. Dc paticnlii (I) Quas neque annorum numerus. To* quas, non ad
cap. vn. Jam qui minutum sibi aliquid anl [urto , aul ieges rcpurgandas referri dcbel phccise, sed gencra-
vi, uut eliam ignavia , non consiauter svstinere consti- liter ad Icgcs : Quasi diccrct; Legcs, uequc annorum
tuit ; nescio an facile, vel ex animo, ipse rei suce numerus, ucquc conditorum diguttas commcndai, sed
 APOLOGETICUS. 390
itiiquac recognosciintur, merilo damnantur, licct A cito subjectam. lnde Tiberii de Christo sententiam pro-
damnent (1). Quumodo iniquas dicimus? imo, si nuntiat, senatttsque refragationem : ostendil nutlos,
nomen puniunt, etiam stuitas. Si vero facta, cur (2) nisi Neronem, illique simillimos, nomen christianum
in nobis de soio nomiue puniuut facta, qucc iu aliis afftixisse cum contra M. Auretius miraculo etiam mo-
t t

de admisso, non de uomine probata defenduot (3) ? nitus cum itlo Verus, et ante iitos Vespasianus
t 9

Inceslus sum, cur non requirunl ?• infanticida, cur Trajanus, Hadrianus, Pius , chrislianos esse passi
non extorquent? in deus, in Caesares aliquid com- sint. Concludit denique, Ulos ut a bonis probatos , a
t

mitrb, cur non audior (4), qui babeo quo purger(S)? matis afjlictos, bonos non matos, ex simildudine mo-
t

Nulla lcx velat discuti quod probibet admilli; rum, putari debere.
quia neque judex jusle ulciscilur, nisi cognoscat ad- Ut (6) de origine aliquid retractemusejusmodi
missum esse quod non licet; neque civis fidcliter legilegum velus crat decreitim (a) ne qui deus ab in>
9

obsequiiur, iguoraus, quale sit, quod ulciscitur. peratore consecrarettir (b), nisi a seuatti probatus.
Nulla lex sibi soli conscicntiam justitioe sunc debet,(c) (7). Scit (8) M. iEmilius de deo stto Alburno.
scdeis, a quibus obsequium exspectat. Cccterum Facit ciboc ad caussam nostram, quod apud vosde
suspecta lcx est, quae probari se non vult, improba g bumano arbilratu divinilas pensitalur. Nisi liomini
autent, si uon probala dominetur. Dcus placuerit, Deus non cril (rf);homo jam Deo pro-
CAPUT V. piltus esse debebit. Tiberius ergo, cujus tcmpore
Jnquirit in ejusmodi iegum originem, et occasione nomen christianum in sncculum inlroivit, anuuntiatum
Alburni quem jEmitiusin Deorum nume^um referri sihi cx Syria Pakcstina, quod illic vcritalem illius
t

volebal, oslendit per iilas divinitatem hominum pla-

t divinitatis revelaverat (9) , dctulit ad senatum (e)
LECTIONES VARIANTES,
(1) Damnentur. Paris. (7) Probaretur Par.
(2) In nobis addit srouwer. (8) ueraldus ct Hqverc. Scit; Pamet. el Seml.: tJt;
(3) Wouver. et Rigalt.: probanda definiunt, Haverc. Rlien.: Ul — Alburno fecil; Gangnmus : Ul — Alburno
probanda defcudunl, Heraldus : prohata defendunt. facit. Et etc.
(4) Cur non atidior, bi quid habeo, Wouw . (9) 3ieraldus : annunliatura — qnae — revelarat; nig.
(5) Purgem Par. et tiaverc. : annuutiata — quse — revclarant.
[0) At Par.
COwMENTARlUS.
.Tqnitas sola. Ideoquc apud Livium , lih. X X X I V . stultorum aperiri coetum mortuis arbitreturf antaliquid
t

L . Valcrius trih. pl. legcs diert aliasesse inorlalcs, quod ipse non habeat, dare alteri posse? apud Roina-
alias retcrnas: Exltis lcgtbtts que nou in lempu> ali- p nos Deus Jtitius, quiahoc sctterato homini placuit An-
qtiod, sed pcipelu:r ulilitalis cau-a in aqerniim laue tonio : Deus Quirinus, quia hoc pastoribui visnm est :
sunt, iiiillam abrogari djberc fatcor , nisi qtiam atit '
cnm aller —' fratris.exstiteril,
germani *' '* aller
' '
patrias par-
IISIIS arguit, aut staius aliquis rcipuhlicc iuutilem ricida : quod si Consul non fuisset Antonius. C. Ccesar
fccit: sicquas leinporaaliqiia desideranl lcges, mor- pro suis in Retnpubticam merilis etiam defuncti hominis
t

talcs ttt »ia dicam , ct tcmporibus ipsis uiutabilci csse honore caruisset. IIvv.
vidco. Idem (c) Tiberius. Totum hoc descripsit Eusebiiisetllisto-
(a) Ne qui Deus ab Imperatore consecraretur nisi a ri:e su;c Eedesiaslicni 11. 2. inseitiit, cuflis verba
senatuprobatns. Ejusdem scusus csl qqotl in fragnicn- Gra?ca citat Jtinitis , prout ex Tertulliano se vertisse
tis Ulpiani legiintts, Deos hncrcdcs inslitoi uon posse, leslJtur Eusehitis, qui h:rc anlc illa esl pra»fatus: In-
praiier eos, quos senatiisconstillo , coustittittonibtis terea cum per omnem jam locum , etc. Inprimis vero
principutn instituere coiiccssum cst. K I G A L T . mcntorabile illud , quod Icgiinus apud yEliwin Lam-
Vetus dccrelum. H a k s l c ^ n i ipsam apud Cice- pridiuin in Vita Alcxandri Scveri, ila de illo : Christo
ronem n. de Logib. SEPARATIM NEMO IIABESSIT templum facere voluit, cumqne inter Deos recipere.
DEOS, N E V E NOVOS": SEI) NE ADVEN \S , NISl Quod cl Adriunns cogitasse fertur, qui tcmpla in omnibus
PUBLICE ADSCITOS , PRIVATIM COLUN TO. civitatibus sine simulacris jnsserat fieri : qnce hodie
. (b) Ab imperalore. latra exenipluiii pouit iu Tiberio, idcirco quia non habcnt numiiia , dicutttur Aliriani qua;
%

ipstim Christum in deorum iiumerum infcrre conato. ille ad hoc parusse diccbatttr : sed prohibitus est ab iis
t

IIAV qui consulentes sacra, rrpererant omnes Cltrislianos / M -

(c) Nisi a Senatn probatus. Et hanc illorum stulti^D turos, t>i id optato evenisset et tempia reliqua deseren-
t
4
liani el« ganter laxat Prudentitis iib. I. iu Symmachum da. ltito idcm Scverus, quum Christiani quemdam /o-
versu 243. cum qui publicus fttorul, occupussent contra popinarii
t

dicerent,sibi eumdeberi, rescripsit, melius esseutquan-

Vera ratus, quaecuraquefiantauclore Senatu, docttmque illic Deus colatur quam popinariis dedalur.
t
Coniulit ad siinulacra fiJem, doniinosi{ue putavit Narrat idcm L tiupt idius. Sed dc Tiberio nostro ope-
iEtheris,horrifico qui stant ex ordine vullu. nc pretiuui est coufct re Tauaquiilum Fahruui tomo
Iliic Alcides, etc. Rhen. probarelur. De atictoritale Sc- II. Epist. XII, qui mullis cvinccre conatur deceptuin
(
;
natuset Imt>eratorum postea consenstt in recip endo esse Tertulliaintm , verilatemque hujus rei elevat.
aliquointcr Deos consttle Petrttm Fahrunt lib. 111. Argumeiilis qualuor tititur ^ quod hisloria^ ex libro
Semeslrium cap 1. Exstat apud Dioneiii Cassium supposito sit hausla, Aclis Pilati scilicet. Quod reli-
clegans loctisde fanis Serapidisdemolitis , quia pri- giouis curant litillatugcsserit Tiherius, undeSuetonio
vato consilio exstructa erant. Piotulimtis iliutn ad fi- dicilur circa Deos ac rcligiones negligentior; qtiod Se-
nem, cnp.fi. HAV. natus Romanus sub Tibcrio ad vilissimnm adttlatio-
(d) Nisi hontini Deus, elc. Elegans illtid, cui pnr nem prolapsus , ne hisccrc quidem conlra Principem
uod hahct c. xtu.Num ut supra perstrinximus status ausus fuissct; quod ex chrouoiogin pateat, Christia-
2 t

>ei cujusquein Senatusaestimalione pendebat. Dcusnon num itomen eo tempore vix noliim RomaB fuisse. Qui-
erat quem homo consuttus noluisset, et nolendo dam- bus addo infensum potius Tibcrium ut Judaco , ila et
9

nasset. Copiose Lactantius Instit. Div. 1 . 1 5 . Qttisenim Christinno nomiiii fuisse, utclare patetex Suetou.
tam demens qui consensu, et ptacito innumerabilium cap. 3 6 : Externas cceremonias, AZgyptios, Judaicosquc
t
101 TERTCLLIANl 192
cum pracrogativa suflragii sui (a). Sena- A loribus cbristianorum. Consulite commeniarios ves-
lus,, quia non ipse probaverat, respuit; Caesar in tros; illic reperietis primum Neronem (b) in liane
senleniia mansit, comminatus periculum accusa- sectam cum maxime Romac orientem (c) Caesariano

COMMENTARIUS.

ritus compescuit. Judceorum juventuiem per speciem de, ipso superstite, a Senalu conferri pnr erat.
sacramenti in provincias gravioris cocli dislribuil , reti- Nihil vero eo loei facere cbronologiam liquet, cum
quos gentis ejusdem, vel similia seciantes Urbe submovit t
de ipso Christo in Judaca passoet coram toi teslibus
sub pama perpetuce scrvitulis, uisi obtemperasseni. Hicredivivo, niinimc vcro de nomine Christianorum
pcr simitia sectanles nulii nisi Christiani inielligi pos- serius ociusve nuncupnto ngitetur. — Nec demum de
stipj. Si vero aliquaudo curiosior Tiberius, privams grato iofensove Tiberii inquirendum est animo,
adliuc Rhodi agens, Diogencm, Grammaticum, dispu- dumuiodo et reipsa constat varium fuisse, ad nova
tare Sabbatis solitum, ut nnrral Suelon. cap. 3 2 , insolitaquc pronum, ncc proiude a stupenda rerum
audire fuil avidus, buic de Christo opinioni nihil [ ut in Jud.-ea gestarum rdatione arrectis auribus audicnda
quidem putabat Torrentius ) cunferre polest. Contra- alicnum.
rium eniindocelSucionius. E l sahe creduli nimisfue- An vcro, inquit Doctissimus Mansi, scripta baec
runl c l simplices prisci illi Palrcs , qui ohlata qu.T- Pilali ad Tiberiuui modo supersint, incertum. Neque
cumquc avidc arripicntcs pltimbeis s.-epc giadiis pu- B enimPscndollcgesipptisqiiilitlerns Pilati ad Tibcrium
goarunt. IUv. recilnt in sun cpitome libri Josephi de bello Judaico
IJ:ec audacior sttbinde ac prqelcr solilum vi rcpcn- tam asserta auctoritas est ui a nobis lidcm extor-
lina hltercandi in veteres Palres abreplus, Haver- qticat. Multo vero inceriissimum si forie snpersiiil in-
campius intendere non dubitavit. Quonain amabo ju- ler miitla et varia id generis scripla et ex mss. velustis
re ? Sub lcctore judice iis esto. codicibusevtilgata,geuuinum quidsit,quidve spiurium.
Porro mulla sunt ac pra?clara Vctcrum , nec jam Horum actorum exempla plura collegit Jo. Alberl. Fa-
ulla sanc crcdtilitaie vcl simplicilate nimia, plumbeo- bricitts in codice apocrypho Nov. Testaiuent. part. I,
vc gladio dcspicabilium lestimonia, quibus hxc a T i - p. 2 9 8 et part. IV , p. 4 5 6 . Aliud ego ab his fabri-
berio ad Scnaium dc morte slupenda Christi relatio ciauis plane diversitm (quanium fugicuti oculo inspi-
coutirmatur. Exslal enimvero lestis in memoria ho- cere potui) nactussum in veluslissiiuo codrcesceculi
mimiui priimis S. Justinus martyrin Apoiogia ad lat- VHI, quod, Deo dante, cuin pcr otium iicebil m i h i ,
peratorcs prima, Romx et propemodum ante fores dcscribnm et in anecdotis quae meditor, suo lempore
Curiaj data, oculis stihjecta hoslium scdula invidia evtilgabo. E D D .
nudientium, quibushanc facillimam rednrgueudi nciu (a) Cum prafrogativa suffragii sui. Sane quam miran-
falsum rcvocandi ansam darc non potuit lanlus cxi- dum [si veruml in boc principe, qui omnia ex Sena-
miaquc rerum noiilia Aiiclorcouimendalus. Tesliscsl lus attciorilaie facere veiie viderelur, simulandimirus
ab ipso secuudus ncc impar hic nostcr Tertullianus, arlifex, ut passim describit Tacilus 111. et IV. Annal.
accuratus cx omniuiw confcsso rerum vetuslarum Q cujusque seuleuUa in simili casu de iibris Sibyliinis
iodagator, ac pracfata? tradiliouis adeo peculiariter praivaluit. Helalum inde ad Palres a Quintiiiano Tri-
cerlior, ut semci c l itertimidcm inscriptis quamlatis- buno plebi de tibro Sibylla, qucm Caninius Gallus
simc evutgaudis, invidia qunm infcusissimn legendts Quindecim vir recipi inter cceteros ejusdem vatis, el ea
conscripseril ( cf. S. Justiit Apol. 1. u. 3 5 . Tcrlull. de re Senatusconsullum postutarat. Quo per discessio-
apoioget. v.id. X X I . ) . Tesles pncterca habuimus sibi nem facto misit titteras Catsar ymodice Tribunum iucre-
t

continuo succcdcnles, albuntque sutun singulis sae- pans, ignaruni unliqui moris ob juvemam. Gatlo expro-
culis calculum adjicientes , Ettsebium nempe CUJSU- brabat, quod scicnti& c&remoni.irunique velus , incerto
t

rienscm* S. Joantfm Chrysostomum, Orosiuin Au- auclore, ante sententiam coltegii, uon tu assolet, lectb
gustini discipiitia cdoctuin ,'Gregoritim nostrum Tu- per magistros cestimaloaue carmine apud infrequentem
t

roncuscm , itini Cedrcniun , Nicephoruuiqiie, caele- Senutum egissel. VI. Annal. 1 2 . Tcrlulliauo ndhojrcl.
rosqnc infcrioris icvi permtdtos. ( Cf. Euseh. Hist. CbrLtopb. Cellnrius Disscri. XIV. I I A V .
eccles. lib. V . c. 2 . S. Jo. Chrys. hom. 2 6 . Ep. II. ad (h) Primutn Neronem. F.t h;cc quoquc ad verhum
Cor. eialiosvell.collatosapudNat. Alcx. sect. I.c. IV. descripsil Eusebius el in Commentarios suos dc Hisl.
cl J. C.Otton. l . d c S . Juslin. scripUset doclrinn, p.110. Ecclcs. contulil, ul nolavit Junius , addilo iusigui de
not.45.).— lmo ipsime,l suffragnnttir gcntiuni scriplo- auclorc nostro lestimonio , qui poslquam omnibus
res, Piiuitis tiempe ctmi ex illius epistola ad Trajanum flngitiis infnmcm Ncronem oslendit, iln ordilur : His
constal id praesidibus moris fttissequ&cumque in pro- igitur omnibus deerat, ul ipse primus ex Impcratoribus
vincja sua accidexam memorauda ad impcrntorem de- romanis etiam in ipsum Deum impielaUs arma conver-
ferre;tum Suctonium,aquoTiheriiim, licel circaDeos teret, sicut Tertullianus vir scriplorum nobilhsimus re-
t

ac religioucm negligentiorem, fuisse nibitominus au-

dieadi Jud.ros Cbristiauosvedtsputantes aviduin acccpi-
raus; lum demum Lampridium ab ipso Havercarapto
S ert, dicens : Consulite, elc. Hiercnymus in Chronjco
Jaudnium, necobscure imnientemqiinnisidlicileplurcs
Cu)snres,qu;c Christianis intercssenl/invesligaverint.—
Ncc insupcr arduum eslqoadd>et preealiala TanaquiHi
Fabri Havercampiquc argumeota rescindere. Nam ad
priiuum, subindeoccurrit, id hanc Tertulliani senlcn-
tiam, nullam erui cx ementitis Pontii Pilati actis qtise
circumferuutur, imo vcroabiiistrumenlis Scnatuspu-
blicis ac diurnis depromi : quod sane tam audacter ,
nisi iiabuissel penilus in compertum, afferre nou
sustinuisset. —Salis ad sectiiidtim, prxdaudalis mc-
do aucloribus pnganis, faclum fuisse videlur el insu-
perex codemSueionio noverimus,tiihil, vel impcranlc
Tiberio, accidisse sive parvum sive magnutii, ut pu-
blicis , privalisve rebus, quod uon fuerit ad Senaium
continuo relatum. Ad lerlium, memineris vclim jam
Tihcrium, secusiiceiconsulente senattt ac deprecante,
respuisse templa , juraque Divina quaj nemiui proin- prcesens exitiabilis superstiiio rursus erumpebat, non
Cusebiano. Primus Nero super omnia scelera suaeliam
pcrsecutionem inler Christianos facit. Nosler quoque
iterutn c. X V . adv. Gnoslicos: VilasCwsarumlegimus;
orienlem fidem Iiomceprimus Nero cruentavit. ludein-
tellige islud Orosii, qui ubi lib. VU. cap. 8 . de per-
seculione sub Trnjano facta verba fccit, addit : Ve-
rumtamcn conlinuo Romce aurca domus a Nerone tot
privalis pubticisque rebus intpehsis condilu , repcntino
eonflagravit incendio : utinlelligeretntissa eliamab atio
persecutio in ipsis potissimc monumentis a quo primum
t
cxorta esset, atque in ipso auctore puniri. fecit vero
ainoliendie ii>vidi£c;uisa,quam inccnsa Roma conflari
sibi videbat. H A V .
(c) Cum maxime Romcv. MS. Fuid. maxime Ronuv.
Riieu.etPam. tum maxime llomce, id csi temporc Nc-
ronis. Non placct; scnsus esl, non alibi magis, quam
RomaB hancseciam suos sectatores invenisse: quod in-
nuere videtur Tacitus X V . Annnl. 44. Rcpressaque in
f95 APOLOGETICUS. *94
gladio (a) ferocisse. Sed (ali dedicalorc (b) damnatio- A restituiis' etiam quos relegaverat (f). Tales semper
nis nosine etiam gloriamur. Qtii enim scil illum, in- nobis insecntores (6), injusti , impii, turpes, quos
teiligere potest, non nisi grande (c) aiiquod bonum a et ipsi damnare consuestis,et a quibus daronatos re-
Neronc damnalum. Tentaveral ct Domitianus, portio stiluere soliti eslis. Caelerum de tot exinde prineipibus
(I) Neronis (2) (d) .dc crudelitate (3); sed qua [ ttsque (7)] ad bodiernum divinum bumanumque sa-
(4) et bomo (e), fecile cceplum (5) rcpressit, pienlibus (g), cdite aitquem debeilatorem (h) Chris-

LECTIONES VARIANTES.
(1) Pra?nomiae Ner. Paris. ($) Receptum Paris.
J2) Pra?monitu Neronis Wouw. (6) Persecutores Wowver.
(5) Eanidem crudelitalem Wouw (7) Usquc abesl Paris.
(4) Quta Paris. quid? Woutoer.
<4)MMENTARHJS.
modo pcr Judmm oritjinem ejus mati; sed per Urbem nequeineis quicquam criminis inveniret, ei ulitilaUm
eiiam : quo cuucla undique airocia atque pudenda CQH- eorumcmn . maxime conlemnerei, abire eos libere jubei.
fluunt, al braulttrquc. IIAV. Sed et persecutionem, quam udvcrsum Ecclesias agilari
(a) G&sarlaw) glttdioJterte giadius hoc loeo pro omni ^jusserat, daiis rursum compescuil ediclis : Ha?c quidem
iuoirtnociKo aciipilur, quo mors Uiferiur. Nam uon du- Egcsippus. Ctijtts verba recoquuni posl Eusebium Z o -
baum qttin Terlulliarois loqualiir, cum respectu ad Pe- nnrns ntque Nicephorus, scriitentes Domttinnum x * r «
trom ct P B U I U I U : atquiPetrus nou giadio viiam fmiit. irdLU7Xt 5 i a «-poffTay^aTCs T3V x a r a x^» Exx).*j7£«5 2twy//6y
LAC. i . e. edictoedito Ecclesicepersecutionem repressisse. I.i-
ter iios reiegatos qnoqjuc Eusebius et ex illo Hiero-
(bj TsW dedicalorc damnationis nostrce. Dixil dcdicato-
nymus nnrraot Flaviam Domitillam Flavii Ctemenlis
rem atictorem,inslKulorc primum.Ita poenitentiam dedi-
Consulis ex sorore neptem iu insniam Ponlimn relega-
coverit, i . e. primus institttit, lib. de Pccnit., c. 2. et in
tam, quia se Chrisiianam lestala sit. nd nmuim MMCX.
hoc apoiog., cap. 12.inpntibuloprimumcorpm Deives-
dc quo Futvio CtiitteiUe ct ipso n Christi sacris hnud
tridedicnlur, idesl inchoatur. AdSeptimii nostri verba
aiieao, pntrudi vero Imperntoris nos pljurn ad c. X L .
rcspexitSiilpitiusScverus,cum scribit in Historia Sacra
lib. 11. Pauli deductioncm Romam factam Nerone II. A i iNerv.T rcctius trihuil Orosius lib. VII. cap. 7.
iniperanle : quinon dicam Regnm, scd onpnunt hontinum Hicprimo edicto suo cunclos exules levocavit. ilnde el
et vctimtnanium bestiarum sotdidissimus, dignusexstitit, Joauncs Apostoius hac gcnerali indulyenlia iiberalus
qui perseculionem in Christianos primns incipercl. Et Ephesum rcdiit. E i Xiphifrnus in Nerva : 6 Nc/^6y; T C V T T *
mox : Hic printns Christianum nomcn toltere aggressus xzucpijQvs iic aytfoia ajjetxe, x * i TOV; ^suysvrK; x*Ty//*yi,
est: quippe semper inimicavirtutibusvitia stint, et oplimi i . c. Nervn eos, qni rci factierant impictatis (imidligtl
quiqne ab improbis quasi exprobrantes nspiciunlur : nam-Chrislinnos, ut supra ex Dione nlicubi nolnmus ) ab-
queeotemporedivina apudUrbemreligioinvatneral.Uw. Csolvil, exidesque rcstitnit. Ctim itaqnc constcl non Do-
miliauum. sajvum illuiu el snnguinariutu , &cd miiis-
(c) Nonnisi grande.Qrit nihil iaudabat, nisi grande simum scucm Nervaiu Cocceiuin revocasse relegatos,
jnalum. Suclonius dc eo c. X X I X . ExnonnulUs com- non inunerito stimmus Scnliger in N . ad. Euseb. p.
peri, persuasisiimum habuisse eum, ncminem pndicum,2021. TerUilIiani b»c ^*)/*a /mv^ovtxov nolal, a4it iilo-
auL ulla corporis parte purum esss: verum plerosquedis- rum quos seqttiiur : a qua culpa doclisswutun Patrem
simulare vitium, et callidilate obtegere : ideoque pro-libcraius, si ami Codice Vaticano tolum hoc cxpiiA-
festis apud se obscoenitatem, ccetera qttoqtte concessisse gas. Si^vero mibi aJiquid dcferendtim, scripsit polius
dclicta. Imo dc quo porlcnl^rccens nalo , oininosa auctor resittuistis; nmi, restiiuiis: quod scquculia con-
vox Domitii pattis exccpia eT, inler gratulaiionesami- WvmM\aquibusdamnatos reslituere soliti estis.Uiitadi-
corum negantis, quidquam exse el Atjrippina, pisidctes*calDomiiiamiw nouad tinem usque aequc acrilerChri-
tabile , et malo publico nosci poluisse, ul narral idein sliauoscsse perscculuui; imo Pop.Roui. poslca rcilitum
ihid. cap. 6. IIAV. e\olii>us iiidtilsissc. Rcs ccrtc ci.irn cssci, si ila iu
(d) De crudetilale. ILrc vcra e>t et germana lcctio, MSS. cxstnrci, scd Nerva bonus facile ceeptum repressit,
qttaui confirmat noster c. X I . Quot tumen potiores reslituUs etiam quos relcgaverat.ilh cerle InudaUssiuuis
viros apud inferos reliqnislis : aliquem de sapienlia So- Pnuccps fuit, qu4 cuucta in meliusmuiavit, |iacidus
cralem , de jttstilia Aristidem, de mititia Themisloclem, Cl uittissiiuu^ appcllatusa Maniaio Uh. VIII. cp. 70.
de sublimitate Alexandrum,de feticitate Polycralem,de Quanla'quies piacidi, iaiUa esl facuudia Ncrva?,
elotpienlia Deniostlienem , et aliis locis. Haud vcro
frustra addidit de crudeittale , in Ula enim sc ostcndil D et XII, 6.
portioncm Neronis, iu rdiquis vitiis magis honto , ut Contigit Ausonia» procerum milissimus aulsc
inox stihjrcit. Naturam hanccjus cvidenter docet in Nerva, Itcet toto nttnc Heiicone frui.
iHo muscapum caplandarum llorario. Suelonius cap. Exprcsse bonus Nerva dicitur Symmncho I. 13. Ad
3. qui ctiam cap. 10. ita dc co loquilur. Sednequein- qtt:c fclicia icmpora nspirat mcnte ideiu pocla , dum
clementice, neque in abstinenitw tenore pcrmansit : cl in cnstt columbiC (|ii;o delnpsa cratiu biiitim Arctulloi
tamen aliquanto celeriits ad savitiam descivil quam ad inter nlin IKCC ludit lib. VIII. 32.
cupiditatem. E l cap. 11. Erat autem non solum magnce Si nieliorapice fas cst sperare sorori,
sed et callidoj ittopittataique soevitia?, c l c IIAV. Et domimun mundi flectere vola valent.
(e) Qttaet Itonto. II;cc csl optima lcctio quam cditi Ua^c a Sardois tihi forsilan exulis oris.
el MSS. meliores agnoscunt,etiain L . B . cum in Fuld. Fralre reversuro, nuntia venit avis. HAV.
sit quia homo ct npud Rhcn. quia et Itciho, minus sin- (g) Divinum humanuntqtic sapientibus. Stimmn Inus,
ccrc. Hanccnim scripturam confirmat ipseinlra cap. quam Josepho quoquc Jacobi Palriarchaj lilio ausus
30. Sciunt quis illis dedml imperium , sctMiit qua ho- est tribucre Trogus Pompeius, nobilissimus scriptor,
mines. Pelron. nam el homo sum. Vult diccrc Tertul- si cjus sunt vcrba , quas leguntur apud Justinum,
liaiius Domitianum , qui non inslar Nerouis omuem X X X V L 2. Nam el prodigiorum sagacissimus erat, et
planc humaniialem exueral, landem mulasse senlcn- somniorum primus intetligentiam condidit, nihilque
liam. H A V . divini juris humanique ei incognitum videbatur. H A V .
(f) Restitutis etiam qnos relegaverat. Ex Egesippo (h) Debetlatorem. Ex opposilo proteciorem oslendit
(ex quo noslcr) pariter el Teriuliianus rcpelit; luec quid per debellatorem inicliigi v c i i l , non scil. exlinc-
Eusebius Hist. cccl. 111. 20. Ad hcec Domitianus, cum torcm, scd aggressorem, pcrsecutorem. Eodein vero
293 TERTULLIANI 29G
lianorum. At nos e conlrario cdimus proleclorcm, si A palam difpersil (d), adjecta ctiam (e) acciisaioribus
lilteruj (a) M. Aurclii gravissimi itnperatoris requi- damnatione, et qutdem tctriore. Qtiales ergo ieges is-
rantur, quibus ( 1 ) illam gcrmanicaui "sitim (6 ) ta\ quas adversus nos soli exsequuntur impii (2), in-
chrislianorum forte militum prccatioiiibus impeirato jnsti, lurpcs, truces, vani (3), dcmenlcs? quas Traja-
imbri discussam conlestalur. Qui sicut non palam (r) nus cx parte frustratus est vetando inquiri christianos,
ab ejusmodi hominibus poenam dimovit, ita alio modo quas ntillus Adrianus (/), quanquam cui iositaium
LECTIONES VARIANTES.
(1) Illam abest Paris. (5) Varii Paris. truces abesl Haverc.
(i) Exsequqntur Baverc.
COMMENTARIUS.
ordine bosa Terlulliano nominatos Imperalores coi- impetrata , quum siti taborarent. Iluc pcrlinel Jupiler
locat Theodoretus, nisi quod contrario censti hosom- ille Pluvius, cujus icouem ex Cdumna Antoiiiana
nes persecnlores Ecclesiae vocet, qttam latncn debef- dediinus el dc qtto propediem singularom Disserta-
lareel exslinguere nequivcrint. Convenient autem, si tioiiem pnelo subjiciemus, quain conler , si placet
dicas id, quod res est, tccleqnidcm omncs, iton vero ^ (lcoiiemhuncpassimeditum videas vclim nempe apud
B
aperta vi,ut
aperta , Ncro, ut Domitiatius,. fuisse _grassatos.h Baron.). H A V .
itaque p. 126. tka.\ii*nTtx*iTtXuw, cic., i . e. At (c) Non paiam. Marcus Aurelius ct conscientise suae
teges quas nostri piscalores et publicani , quasque sulor satisfacere el lcgibus nihil detrahcre voluil. Itaquc
tentoriorum tuterunt ac promulgarunt , non Cuius, non ne accusarentur facile, crttcem delatorihus constiluit,
Claudius dissolvere potuerunl, nec qui eis succnssit Ne- cum tamen accusalos ct convictos, (idemque ab-
ro. hic enim tamelsi duos opinnos legislatores suasmma- nuere recusanles pcr leges IIMI-S certa iiianerel. Pes-
nitate prostraverit; Petrum namque ac Paulum interfici sime itaque T6 non sustulerunt noiiuuHi , M}Rhcu.
jussil; at certe, quas itli promulgarunt leges , minime Huic rei valde afiine est, qttod occurrit in iihro E s -
suslutit. Non denique Vespasianns, non Titus,non Do- ther. cap. VIII. 3. H . itt perdiiiisimo Jud.corum statu
mitianus; quanquam muUis ac variis machinationibus et feiici exilit periculi, ut clD.iniel. III. 29. H A V .
easoppugnare conlenderit, multos enimde medio sustu- (d) Dispersit. Id esl frustratus cst, anniliilavit, in
tit, qui se legibus UUs addixerunl, omne tormentoruntventos disjecit. H A V .
genus contra eos intendens. Trajanus insuper atque (c) Adjecta etiam. Exslat hujtis Imperatoris rescrip-
Adrtanus, magno seapparatu conlraeas leges instruxe- lutn ad Asianos apud Euscb. in lih. IV. Ilisi. Eccl.
runl. Ac Trajanus qttidem Persarum potenlatum dissoi- cap. 13. quod quouia o loogiiisculum , iude petanl
vit, Armeniosque liomanorum Jrceno subjecit; Scythicas sltidiosi, in line h;cc hnheiittir : Quod si quis persistit
prceterea nationes comvnltt sceptrissuis parere: pisca- hujus modi hominibus absque ullo crimine movere ne-
torum tamen noslrique sutoris teges abolere noti potuit,golia, iile quidetn qui delatus pro hoc nomine fuerit,
Adriattus veto,urhetn Judceorum,a qwbuscrucifivusest Q absolvatur, eiiamsi probetitr id esse quod ei objicitur ,
Chritlus, totam diruit et evertit.at eos,qui in Christum Christiantts.
/v
- * crinten oblendit,
Is autem qni '' ' reus pcena
credidetunl,abducerea Christi servitute non potuit. H A V . ipsius. quam objecit. exislat. A \ds cpistohm Adriani,
(a) LUlerce M. Auretii. Ilierouyinusad aou.Clirislia* qu;e mox repraesentabibur. in illo Rcscriplo vcro A:t-
nrc asr;e C L X X I V . Imperaior Anloninus multis udver- relii falso poiiitur aUolutio Cliristiaui. Itle enim non
sum se nascentibus bellis sape ipse inlererat, scepe duces ahsolvcbalur, si coiislanter lidcm dcfenderet, ^ed ne-
nobillissimos deslinebat, in quibus semet Perlinaci, el cabatur, ut p-itcl cxeniplo Apollonii apttd ctimd :m
exercitni, qui cntn eo in Qmdorum regione pngmbat, Eusehititn Htst. Eccl. v. 21. ct videre cst apud l l e -
siti oppresso , pluvia divtnilus missa est: quutn e con- raidum , al iipu facile accusabaiur , meuieiitc dela-
trario Germanos et Sarmatas futmina persequerentur, torc ccriissimaiit p i c i i a i ^ c d in istisR/scriptis multa
et pturimos eorum interfUerenl. Exsiant lillerce M. Au- fraus d uniiiatur. Itaipie , ut Plinii utar verhis ex in-
relii gravissimi linperaioris, quibus itlatn Germanicatn sigui illo P.mcgyrico Trajan;» diclo : Ai ln , Ccssar ,
sititn Christianorum forte mililum precationibus impe- quam pulchrum spectuculum nobis exhibuisti, cum conli-
trato imbri discussam testtilur. Ad quem loctnn omnitio gil desuper intueri delatorumsnpinaoraretortasque cer-
videudus Scaliger, et j.i licimn ejus de suppositis qtt:e vices. Agnoscebamns el frtiebamw, cum velut piaculares
hujtis Imperaioris nomine ad lincm Apologetict Jus- publicaf solUcitadinis vtctimm, snpra snngniitem noxio-
liui circumferunttir. p. 222 et 223. qut el hunc Oro- rum ad lenta supplicia graviorcsque pamas dncerentur,
sii locum adducit : Exstare etiam nunc apud plerosqtteetc. Veriu* hic priucops quam apu I Sueto:t. ln Cal.
lilterce Imperatoris Antonini ubi invocatione nominis T | cap. 16. perdilns illc neguvit se delatoribts aures /ia-
Chrisli, per milites Christianos et sttim illam depulsam, bere. Nam ul pulchre apud ctiiidc.n Domiiiautis , scd
ct colUiiatn fatelur fuisse victoriam. I I A V . n mduin efleralu*, cap. 9. Princeps, qni delatorem non
(h) Germanicam sitim. lnimicum exercilui raalum, castigat, irrilat. Dequibus vcre afiiriii.it Taciltis csse
quod lamen sxpe contingit, Curlius non un> loco, gtnus hominum pubtico exilii repertum . et poenis qui-
Lucantis lib. I X . de exercini Catonis in deserlis Lt- demnunquamsatiscoercitum. Anial. IV, 30 I I A V .
byai, apud quem Afranius et Pctreius in Hispania ob (I) Nttilus Adrianus. Iliiuc post Vespasianum col-
idemiiifortuiiiumcastra traderc victori C.esari coacli locat Mjdiana Collatto, approbanle Jimio. Non vero
stitit, ut lalitis pocta cxcnuittir lih. IV. Gcrmanica; sual dtvellendi, q li ah atiliqtiiiale , ul iusigne bouo-
hujus sitis, cum Marcus advcrsits Marcomanitos co- rum par, scmper fiicrunl coujuttcti. Gregorius Na-
pias duceret, memitiit rursus Aucior in lib. ad Sca- ziaiizemis invecliva secunda iit Julianum ait, illum
pulam c. 4. Marcus quoqae Auretius in Germanica Ti ajanos illos ct Aliianossibi proposuisse, quorutn
expeditione Christianorum mililum orationibtts ad Deum pariler el catttio in periculis vitandis et animi ma-
factis, imbres in sili ilUt impetravit. Qnomodo non ge- gnitudo in conietnneiulis admirntioni e^se solebat.
niculationibus et jejunationibus noslris etiam siccitates irpd; TGV; , itiqilit, pXivwiiithov;, x a i T O U ; Aopiavouf. w#
sunt depulsce; Tunc et populus acctamaitt DeoDeorum,o u / ^ r r o v ?ijc a^opeia; , a-jpaiic l0au/*a£eTO. E l ita
*et qni solus potens, in Jovis nomine Deo nostro lesit- passim jungiiiitur. Mctitis Falco.iius Nicomaclius in
monium reddidit. Invidentes tamen gloriae Christia • oratione nd Tacitum, Imperatorem elcctum : lmitare
norum gentiles , ab iliis hoc decus amoliri conati Nervas, Trajanos , Adrianos, apud Flavittin Vopiscuin
sunt. Itaque inoribus sanctis Aureiii ipsius tribuil in in Vita Tacit. de quo et in Fioriaoi Yita de Probo :
Vita ejus Capitolinus : Fulmen de ccelo precibus suis vir Auretiano, Trajano, Adriano, Anloninis, Alexandro,
contra hostium machinamentum extorsit , suis pluvia Ctaudioque praferendus. Imo si Lampridio lides a sa-
£97 ArOLOGETlCUS. 298
cmniura cxplorntor («), nullus Vespasianus, qnanquam A sludenleS) magis quam ipsi christiani, Deos suos ne-
Judxorum debellator, nuilus Pius, nuilus Verus ( 1 ) glexerinl; quod uitimum cum latius alibi sil exsecur
jmprcssit (b). Facilius (2) ulique pessimi ab opli > tuns, in fine se prceparat ad diluendas occultorum
mis quibusque, ut ab aemulis, quam a suis sociis era- facinorum objectiones falsas.
dicandi judicarenlur.
Nunc religiosissimi (c) legunret paternorum insti-
CAPUT VI.
tulorum proteclores (d) ct cullores (3) respondeant
A R C C M E N T E M . — Quin ipsos illos iegum el antiqui cre-
vclim de sua fide et bonore et obsequio erga majorum
patores quam longissime a paternis institutis desci-
consufta, si a nullo descivertinl, si in nullo (4)
v'is$e, ostendit: Utpote prodigo$, sumptuosos, volu-
exorbitaverunt (e) si non necessaria et aptissima
t

pluarios, immosfe$lo$,$uperbo$,vino$o$, conjugii osores

quaeque disciplinac oblilteravcrunt. Quonam ( 5 )
factos :£ui nec in ipsis religionibus velerum decreta
Hlac leges (f) abierunt sumptum et ambitioncm com-
servarinl, sed peregrinas rciigiones Rontam advexe-
primentes , qune centum aera non amplius in coenam
rint,damnatasque restiluerint: qni in omnibus novitati
subscribi jubebant, nec amplius quam unam inferri (g)
LECTIONES V A R I A N T E S .
(1) Severos. Paris. B Agob. et Lugd.: ultores.
(2) Itaque Seml. (4) DIo Parisin.
(3) Heraid., Big., Haverc. : cultores; codd. Fuld. t(3) Quomodo Jim.
COMMENTARIUS
cris Christi non omnino abhorruit Adrianus; ut alibi vocat Romam.
in boc Commentario ostendimus, qui et idem cum (d) Nonnulli ut MS. Fuld. legunt ultores, et in MS.
optimis principibus, ut Noster, conjungit in Helioga- L . B. esl ut ultores, quod dicct exsecutores pcenarum
balo: compensationem sibi ieclor diliaens faciet, quumquas lcx minaiur. Ita ipsa lex ulcisci dicitur, id est
irgerit Augustum , Vespasianum , Ttlum , Trajanum , punire : nesciens quid sit quod ulciscitur lex; atque ita
Adrianum, Pium, Marcum contra lios prodigiosos ty- viderc maleticum el ultore oculo observare. Publius
t

rannos. Rursusque Flavius Vopiscus inter acclama- Syrus versu 348.

tiones a Senalu Tacito dalas el banc numerat: Et Lex videt iratum, iratus legem non videt.
Trajanus ad imperium senex venit : el Adrianus ad im-
pcrium senex venit: el Antoninus ad imperium senex (e) Exorbitaverunt. Gommodum occurrit mihi, quod
venil. Sextus Aurelius Victordenique in CocceioNcr- est in Plauti Trinummo i v . 3. 30.
va : Quid enim Nerva prudenlius aut moderatius ? quid Mores leges perduxerunt jam in potestatem suam,
Trajano divinius ? quid prcestantius Adriano ? Quod Magis qut sunt obnoxiosi quam parentes liberis.
quidem et famae litteratissimi principis vellicatae a Eae miserse etiam ad parietem suntfixaeclavis ferreis,
nonnulli*, et lectioni Tertuliiani verae fuit dandum. C Ubi malos mores affigi nimio fuerat acquius.
IIAV.
Qui idem nimis lepide calidae comparal, itiox frigidae,
(a) Curiosilatum omnium explorator. Quale studium Curcul. iv, i i . 25.
in Bruto quoque laudat Appianus in extremo I. IV, 6
Quasi aquam ferventem frigidam esse, ita vos putatis
Kdc99co<,etc. Cassiusquidem in unum bellum intentus, leges.
sicul gladiator in adversprium , nihil spectabut aiind :
Jhutus vero , nbicumqne erat, visendarum rerumet au- Sensus est: leges cum primum ferunlur, nt ferventem
diendi fnil cupidus, quippe qui ft Pjiilosophiam libera- aquam limeri, post ttt camdem aquam frigere, et abs-
litcr aitigerat. Quae certe curiositas Adrianiobservalur que noxa transgredi. Exorbitaverunt vero, id est a
ah Epiphanio , in lihcllo de Mensuris ct Ponderibus, recla via deHexcrunt. Ila rursus cap. i x . per quod
qui uhi de itincribus cjus in Syriam, Phcenicctn et Pa- exorbitare eos vullis. et cap. xvi. exorbitantes el ipsi a
hrstinam agit, illum avSpa ^OoUropv. vocal. Hac voce Judaico more. et libro de PaJIio cap. v. si quid exorbi-
iiiitur Auctor rursus lib. de Tcstim. Animae cap. I . tavil, reformato. etpassim. Fuit scilicel lempus, quo
Nonnulli, quibus de pristina Utteratura et curiositatis Florus dicerellih. u . cap. 19. Hactenus Populus Ho-
labor el memoria? tenor perseveravit. GlossrcMSS. qui-manus pulcher, egregius, pius, sanclus, atque magnifi-
bus ususBarthius Advers. X I X , I . Curiosus, Faalis, cus. Rhcn. exorbitarunU
dicax, facelns, docilis, urb mus. quecuiicla Adrianus. (f) Quoniam illce ieges. Alludit ad leges sumpluarias,
Si vero lalis Adriauus, exploratam quoque habuit et de ambilu, qttas parlim rctraclasse, parlim ex inle-
Chrislianorum religioncm, quam non perscquendo cro sanxisse Augusium Imp. teslis est Suelouius iu
tacitus collaudavii. Imo si lidcs Orosio , aliisquc lib. D Oclavio, cap. 31. Ex quibus de Licinia sive ccntussi
VII. 13. per Quadratum discipulum Aposlolorum et satis apte Zephyrus itt sua paraphrasi, sicut et de
Aristidcm Atheniensem, virumfidcsapientiaque plenum, Censoria , qtiae cx ceusura Fabricii Liciuii, juxla V a -
ct per Cranium iegntjpn (de quo sttpra) libris de Chris- ler. Max., lib. II. cap. 4. decem argenti libras Sena-
tiana religione composilis instructns at^ue erudilus i>rcc- lori duntaxat concedebat, ct ca qua spcctacula inter-
cepit-per epistolam , ad Minucium Fuudanum Procon- dicla sunt, ac de digoitatum ingenuorumque insigni-
sulem Asice dalam, ut nemini Uceret£hri$tianos sineob- bus, ut pluribus non sil opus, quod ad eas 4. leges
jeclu criminis aut probatione damnare. H A V . allinet. P A M .
(h) Impressit. A re militari desuinplum, ubi im- (g) Unam infcrri gallinam. Cum poslea necphoeni-
pnssionem facere dicuuturcohorlcs ; cum in hoslittm eopleris sua raritas, nec psillacis imilandi ars verba.
aciem procursant, camque turbant. Loci apud histo- nostra, nec pavoni sua pulclrritudo quidquam profue-
ricos, ct prsccrptie Crcsarem, sunt ohvii. H A V . rit. Quid miriiin itaque, si veteribus ct sanctis viris
CAP. VI.— (c) Nunc religiosissimi. Postquam legcs indigua romano imperio visa est Melelli luxqria?
ipsas ostendit pro utilitate et commodo publico cor- quam taxat Sallust. aptid Macrob. u.Serm. 9. epuias
rigi, mutari, deleri, pergit, ul doceat, cas ipsas, qu c vero exquisitissinm; neque per omnem modo provin-
laudaiidaa s i n l , male passim observari, adeo jue illos ciam, sed trans maria ex Maurilania volucrum el fera-
ipsos contra illas leges, quas tautopere crepent, pcc- rum incognita anlea plura genera. Ubi et ponlificis ve-
care. lllud religiosi$siini ironice pronunti utdum est, tus ccena vituperatur. recenseturque inter mulla gul®
quomodo cap. ix. religiosissimam urbem Mneadarnm irritamenta gallina^altilis. Videndus Suetonius de i n -
TERTULLIANI I. (Dix.)
299 TERTILLIAM 300
gallinam, et eam non snginatam (n); quoc patri- A slmebant (d); qu?c.(l) dignilatum (e) et bonestortmi
cium (b), quod decem pondo argenli babuisset, pro nalalium insignia non lemere, nec impunc usurpari
magno tilulo ambilionis senalu summovebanl; quae sinebanl? Ttdeo enim et centenarias cocnas (/*), a
theatra stuprandis (c) moribus orienlia statira -de- centenis jam scstertiis dicendas, el in lances (g)
LECTIONES VARIANTES.
(I) Dignitatem Paris.
COMMENTARItlS.
gluvieCajsarumquoruindam.Martialiscliam.
gluvieCajsarumquoruindam. Martialis ctiam. lib. xni.
lib. xiu. complures in Vrbe mimi ndiculorum, cl quidquid ad
Epigr. 70.
£pigr. 70. obscamitatent el flagitiosam dissolntamque musicam per-
Miraris quoties gemmantes explicat alas, tinet, uc tanlum ad corruplelam prcecipitavit, ideo in
Et potes hunc sacvo tradcre, dure, coquo. Repub. quod essent, qui horum dcmemtiam imilarcnlur.
E l Publius Syrus in maguificis iliis apud Pelroniiim Facious enim illos, quos inquinai, acquat, et parem
versibns : noxam contrahunt aures el liuguce secundum Lactan-
Tuo palato clausus pavo pascitur, liuni, scilicet ut defiuit Apuleius lib. ult. Miles. Quod
Plumato amiclus auro Babylonico. faccre veiitum esl, idem et adspicere veiitum est. Pec-
Gallina tibi Numidica, tibi gallus spado. care videticet el peccalo favcre perinde esl. Idco nostcr .
Ciconia eliam grata, peregrina, hospita, Tcrlull. qui in lib. de Specl# eodem facinore obstric-
Pietatis cullrix, gracilipes, crotalis tria, g tum spectatorem cum actore dicit, ila decarccre loqui*
Avis exul hiemj^ tilulus tejpidi temporis, lur in iib. Ad Martyr. cap. n . Non vides alienos Dcos,
Nequiliae nidunon cacabo iecit tuo.
non imaginibus eorum incurris, non solemnes nationum
(a) Nou saqinatam. Cujus gulae primus artifex Aufi • dies ipsa commixlione participas, non nidoribus spurcis
dius Lurco. Noster dc Pallio cap. v. qua Anfldius verberaris, non clamoribus speclaculorum, atrocilate
Lurco primus sagina corpora vitiavit, et coactis ati- vel furore, vel impudicitia celebranlium cwderis: non in
mentis in adulterinum provexit saporem. llaque Martia- loca libidinnm publicarum ocuti tui intpingunt: vacas a
lis lib. x i n . ep. 62. - scandalis, a tentuionibus, a recordationibus malis. Qunc
Pasctlur et dulcl facilis gallina farirta, . ipsa anle oculos habuiiChrysost. cumdixililoin. L X I I .
Pascitur et tenebris. Ingeniosa gula est. ad Pop. Anlioch. Jn thealro autetn omnia coniraria,
Docentrcm Varro et Collumelb. Joannes eliam Sa- risus, inepliludo,diabolicus fas(us effusio, temporisim-
y

risheriensis in Policralico, sive de Nugis Curialiuni , pendittm, et supcrflua dierumconsuniplio, malcecupidita-

Varronis ista considerans, de temporum suorum i n - tis indttctio, adttllerii meditatio, fornicationis gymna-
conlinenlia addit: Nihil autem eorum luxus jam habet sium, intemperanliajschola lurpiludinis exhortalio, risus
t

uolam, sed est civilitalis insigne, quicquid incentivum matcria, inhonestalis exempla. H A V .
esl gulce. Dicilur vero Caius Annius Fanoius Romu (d)Stalitn destruebant. Tcrlull. deSpect. cap. x. Uoc
lcge prohibuisse. Temporihus vero C^sarum pro deniqne ntodo id gentts operis in scecttlo evasit. Nam
munere habitum est; uude Velus lnsci iplio Romau in swpe censores renascentia cum maxime theatra destrue-
Via Appia, quam produxit Reincsius. p. 534. buiit moribus consulenles, quorum scilicel periculumin-
y

CINNAMVS Q gens de luscivia providebant; ut jam hinc ethnicis in tes-

T l . C/ESARIS timonium cedat sententia ipsorum nobiscum facicns, et
AVIVM FARTOR nobis in exaggerationem disciplincc etiam hutnanai prcc-
C. SVLPICIO NYMPHALI rogativa. Ituque Pompeius Maynus, solo thealro suo
FILIO FECIT. minor, cum illam arccm omnium turpiludinum extrn-
Et aptid Gruterum D L X X X . 15. cognoscitur Anligo- xisset, veritus qnundoque ntetnorim suce censoriam ani-
iius Drusi Cacsaris AVIUM FARTOR.Imo ad privalos madArsionem, Veneris ccdem mperposuit, et ad dedi-
hunc luxum Irausiisse doccmur ibidem apud Reiuc- cationem edicto populuvt vocans, non theatrum, sed
sium x x x i n . n . uhi L . Vavi Ambibuli mcmoratur Veneris teiuplum nuncupavit, cui subjecimus, inqnil,
AVIARIVS ALTILIARIVS. gradus spcctacutorum: ila dumnatum et damnandum
(b) Quce Patricium. Rererl Valcr. Max. Ccnsorcm opus lentpli titttto prcetexuit, et disciplinam superslitione
Fabricium, Senatu rrtovissc Cornciium Ruffinmu, duo- delusit. Ei Augustinus de Civ. Dei, n 15. laudans
bus consulatibus el diclatura spcciosissima fucctum, vclcrcin Romam, addit: llias theatratcs artesdiu vir-
quod lanquam malo exemplo luxui iosus, decem pon- tns romana non noverat, qttoj etsi ad oblectantenlum
do vasa argentea comparasset : ad Jmc cxcmplum voluptatis humance quairercniur, et vitio mornm irrepe-
adspirat Tertullianus. L A C . rent humanorum, Dii sibi et,s exhiberi pelivertmt. Quid
(c) Tlieatra stuprandis moribus orientia. Undc consis- igilur feceruiil Chrisliani? Audi Joaiinem Chrysuslo-
torium impudiciiiaj vocat lib. de Spcclac. cap. xvi. ct mum in cap. Matlh. x. Hom. 59. Diruemusigiiur om-
cap. x. sacrarium Veneris. In qua? spurc;i; sanva, vilia nittm loca ludorum,inquies? Utinamjam diruta esscnt,
votuplalis genera acriler dcclaniarunt scriplores . quantvis, quantum ad nos attinet, jampridem desolata
Christiani. Salvianus: In tlteatris nihil bonum rcatuh jacent. Nihil tamen facere horum vos jnbeo, quippe
vacat, quia et concttpiscentiis aninius et auditu aures, etcum adi/iciorum ntagnificentia permuncre possit , el
aspeclu ocuti poltuuntur. Cyprianus Ep. u . Ad Dona- ludi el tripudia omnino cessare : quod majori vobis taudi
lum : Deinde morum quanta labes? quce probrorum [o- erit, quam si cuncta funditus everierelis. H A V .
menta ? qucc alimenla vitiorum ? histrionis gestibus in-(e) Quce dignitalum. Eranl cnim apud velercs Roma-
auinari. Joannes Cbrysostomiis in Cap. Maithaci x. oos, uon modo iitffanuorum , quae enunterat Zephyr.
Hom. xxxix. Matefici atttem nonne a iheatratibus ludisscd ctiam consulana, senatoria, quacstoria, ct cques-
mulli conslituunlur? Namut universum poputum ad ha?ctria insignia, de quibus late tractat Pel. Fabcr prae-
pos&int inftunntare, ut tripudiantes suas conscquanturscs Tolosanus Seuicsir., lib. II, cap.6. ac 22. usquc
voluptates, ut modestds mulieres nterelricibus commixlas ad 129, c l prtfscrlim de aunulis aureis , quos jam a
corrumpant, ad tantum mateficii genus perveniunt, ul lcmpore Augusti liberlinis concedi coeptos tradit.
nec ab ossibus quidem mortuorum abstineant. Quid di- PAM. >
cam,quod addiaboticas has sodalitates innumcras mutli (f) Centenarias coenas. Siiinpluosissimas, ul in quibus
consumunt pecunias ? qttidrfelascivia; quid de aliis ma-tot scslerlia qtiam oliui acra cousumebaiilur. Ila vero
lis ? Animadvertis te ittum csse, qui universam vitam in lib. De Ccroua Militis rosas centum folia habcnlcs
hominum evcrtis, cum ad lucc cceteros trahis, non me vocat centenarias cap. xiv. centenariis quoque rosis ex
qui hujuscentodi omnesludos omitlendos censeo. Revcra horto Midw tectis. Ita in lib. dc Pallio ccnlenarium
cnim pcstis baecei iitterins benc morataj Rcipublica», pondus. Addc Sahn. de Foen. Trapez. p. 641. H A V .
ut bct;c nol;;t Zosimus in Thcodosio: tuniutn, fnquit, (g) In tuuces. Cujus luxurise nictKii.il c.ip. v. de
 :0i APOLOGETlCUS. 302
(param est (I) [enim] si scnalorum el (2) non l i - A discrimen relictum. Circa feminas quidemetiam ilia
bcrtinorum (a) vel adhuc flagra rumpcntium) (6) ar- majorum inslituia ceciderunl, quoe modesliae, quae
gentaria metalla producta. Yidco c l theatra nec sin- sohrietati palrocinabanlur , cum aurum nulta (4)
guia satis esse, nec nnda (c). Nam nc vel hicme norat (/), pncler unico digilo (5), quem sponsus
voluptas impudica frigcret, primi Laeedaemonii (d) oppignerassct pronubo annulo ; cum mulieres usque
odium pcnulae (e) Iudis (3) cxcogilavcrunt. Vidco adeo a vino (6) abstinerent (g) ut malronam ob resi-
et inter matronas alquc prostihiilasnulltim de habitu
LECTIONES VARlANTEfS.
(t) Etiam/tm. (4] Rhenanus: cum aurum nulla membra norant prae-
(2 Kt delet Jun*. ter unicum digiLum, quem, etc.
(3) Sic Rig.et Hav. e cod. Futd.; Her. Seml: aliique:
t
(5) Unicum digitum Par.
Lacedaemonii penulam, clc; Bhen. pcnulam nudis, etc. (0) Ahstinerent Par.

COMMLNTARIUS.
1
Pallio: item quas lances centenarii ponderis Sulla moli- «/>.* ©>w; h y>5 ?*f* ?oursu; TOU,- Oezv; i . e. cum fuerint
tur! el de Anima cap. xxxm. quod lancibus splendi- servitia infida el flagris pessime subncta, et quas cica-
dissimis Sullanis efferlur. Imo Maximini Impcratoris trkcs scclerum ac nequitice vestigia corporibus circum-
temporibus celcbratissimam isliusmodi lancem adhuc B ferrent: ejusmodi tamen Deos ferl tellus. H A V .
siiperfuisse docet Trebellius Pollio in familia Ccnso (c) Nec nuda. Ut plurimum thcatra sinc tecto et
rinorum vel Pisonum, uhi de Calphurnia Tili lyranni nuda fuere : qttare velis et carhasis legi ncccsse fuit
?

uxore agit : Hasc unioncs Cleopatranas habuisse perlti-ad arcendum vel frigus, vel calorem. L A C .
betur : hcec lancem centum librarum aryenti, cujus ple- (d) Primi Laccedcmvnii odium penulce tudis excogita-
rique poelce meminernnl, in qna majornm ejus cxpressaverunt. Lacacdcmonii dura et hcllica gcns, ad milita-
osicnditnr hisloria. Scd maxime tangil aniinum Juve- rcs potius cxpediliones cliani hieme obeumlas, quam
nalis acre ingcnium, graphice dcscribeulis lancem ad ludos aui theaira, pcnulas graves ac prac pondcre
vcl patinam potius Domiliani, ingenlis rhombi capa- odiosas excogilasscnt. Ilaque TerluHianus ridcndo d/-
cem. Is Sat. i v . 150. cil, Nam ne vel hieme votuptas impudica friyeret, pri-
Quidnam igitur censes? conciditur? Absit ab illo mi Lacwdcmonii odium penulos ludis excoqiiaverttnt.
Dedecus boc, Moutaiius ait. Testae aha paretur, Odium pcnuloc , ut iuitio libri de Corona, (iravissimas
Qua? lenui muro sj aliosum colligat orbem. penulas posuit, revelari auspicalus. Eliam gatisapinas
Debetur magnus palime subitusque Promelheus. ill.is pondcrosas fuissc, iunuunt illa Marti.ilis XIII,
Argillam atque rotam citius properatc : sed ex hoc 145. Lemmata Pcnuhc gausnpin.T. Is inihi candor
Tempore jam, Caesar, figuli tua castra sequantur, incst, villorum gratia lanta cst; Ut nic vel incdia su-
Hic csl rhombus ille, ad quem alludit Marlialis lib. nicrc mes>c veli*. RIG.
xiii. ep. 81. (c) Odium penutoj. Ctim ironia pronunliauda hacc
Quamvis lata geral patella rhomhum onini.n, hahenl enim concla suam emphasim. Hauc
Rhoiubns lalior est tamcu patella. H A V . C vcro lcctioncm piimus cx pnvstanlissimo MS. Fuld.
(a) Liberiinorum. Inter quoscxcellucrunt rompciani revocavil Rigall. rcliqui eniin omncs ct cdirt penulam,
ct Ciaudiani. Dc Pallio cap. v. Vereor sane ne pnrva nonnulli cliain penutam nudis ut MS. L . B. cl Rhcii.
sit iste trutina, cum Drusiltanus , equidem servus lidiculc. Elegantcr odium penulm etiam dicil pro pe-
Ctattdii, quinquenariam promulsidem ajdi/ical sjipra t
nula odiosa, c l quia gravis matcria crassa el ponderc,
scriplis fortasse mensis necessarlam, cui si officina ex- ct qti*a nova Ronianis moribu>. Tcnqtorc Atigusti
strucla es/, debuit el trictinium. Rhen. lcgit parum est noudtim invaluis^e oslcudil Suctonius, ubideClaudio
enim addito enim.
t
cap. I I . 06 Ivmc cmndem valcludiuem el gtadiatorio
(h) Vet adhuc flagra rumpentium. Nupcram admodum muncre, quod simut cum frutre memoriaj patris cdebut t

fl///oM/Ms novo more prcesedit. De usu penulae boc

scrvitulcm signilicat, in quoruni lcrgis vestigia* rc-
ccnlia cxstent disruplorum in cadendo flagellorum.
Qttos lepidc hcstemos Quirites vocat Pcrsius Sal. i n .
S lartialis xiv, 137.
Amphilheatrales nos commendamur ad usus,
4DC. Cum lcgit algcntes nostra lacerua tOgas.
(f) Aurum uulla noral. Atqui pronubus illc annulus
At Hlum
ex fcrro cral, ut docet Plinius xxx. i . hoccine igno-
Hesterni capile induto subiere Quiriles.
ravil Tcriulliaiius, an pro aevi sui more locttlusest?
Ubi velusScoliastes: Hesterni: a defuncto pridie ma- ut pulal Kippingius Anliq. Rom. I V . 2. au potius male
numissiy libeni et cives Romani facti. Quia vcro hic intcllexcrmil Plinium, qui non deannulo pronubo est
cibus fere al ,ue potus erat miserriniTe condiiionis ho- locutus, sed de symbolo frugalitatis et modcstiae, qua
minibus indc servi dicti plampaltda ei flagHnba: D fld {< : | | | a g h
J
d a s q u e Sabinas sponsa seu nova
orri

Planto Mostcll. „ , 9, et Pseud. i , n, 5. I.dem apud n u p l a . Rhenani cdiliones ila legunt, cum
r e v o c a r c t u r

Juvenalem Sat. v i . versu 378. aurum nulla membra norant prcetcr unicum digitum f

Hic frangit ferulas, rubel ille flagcllo. quem, etc

De mulicribus quoque servorum amorc captis Chrysis (g) A vino abstinerentur. Ila reposui ex MS. Fuld. cui
ancilla Circesad Eumolpum apud Petronium : Vidc- lectioui succiuit MS. L . B . in quo ulctapud Ilcraid.
rint malroncCf qucc flagellorum vesiigia osculanlur. Sed vino obstinerenlur. Quoinodo cliam Rigail. sed non iu
imprimis luculenlus est locus apud Eunapium in Vila omnibus cditionibus: meinini cnim mc in aljqua Prio-
yEdesii, ubi irridet anxiam illam vclcrum Christiano- riana invenisse vino absiinereni, qttomodo passim re-
rum ctiram in sanclorum morluoritm reliquiis sihi liquaj cditiones. Sed oplime Fuldanus, ita cuim Theo-
couqnircndis, pag. 65. li uamque, inquit, condita et sa- dorus Priscianus medicus etarchiaterlib. n . cap.40.
tiia eornm capita, qui ob scelerum muliitudinem a judi- ab omnibus camosis sibi et mullum nutrienlibus absti-
cibus extremo supplicio fuerant affecti pro Divis osten- nendi sunl, ab odoribus bonisvelihymiamatibu$ ab a$-
t t

dcbaut: iis genua $ubmitlebant eos in Deorum numerum

t pectu vcl commotxone pulchrarum pmitus ftgururum, ttt
receplabant, ad illorum sepulcra pulvere sordibusque neque tangcndi ncque visendi cis copia prwbeatur. A m a -
conspurcati: in his nonnulli marlyres diaconi alii et
t t vit novilalem hanc passivoroiu Terluliianus, ul clare
legali arbitrique precum apud Deos nominabantur. in lih. Ad Nat. i . 12. in marmor, in lutum, vet m, vel
<xv6/?aTrooa 3e3ou/.£u/.dTa xotxft?, x * l / A « J T I £ I xccTaSsoa^av»;- quodcutnque placuit Deum fieri, transmigratur. Hoc
p i v a , xat TOj rifc pc/0r fl<A$ WT«t>«> h T0l£ itUu^i
t flpow ctiani libro cap. tx. sed el nunc in occutto persevera-
503 TERTULLIANI m
gnatos (a) cellac vinariae locolos sui inedia necarinl. A mus scripsit ? A l nunc in foeminis pras auro (d) nul-
SubRomulo vero quac vinum atligerat,impune a Me- lum leve est membrum; prac vino nullum liberum
ceuio (b) marito trucidata esl (I). ldcirco et oscula cst osculum (e); repudium vero jam et votum c s l ,
propinquis ( 2 ) offerre necessitas erat, ut spirilu quasi matrimonii fructus (/*). Etiam circa ipsos deos
judicarcnlur (5). Ubi est illa felicitas matrimonio- veslros quae prospecte (4) decrevcrant patres ves-
rum de moribns uliquc prosperala, qua per annos (c) tri, iidem vos obsequentissimi rescidistis. Liberum
fcrme sexcenlos ab Urbe condila nulla rcpudium do- patrem cum mysteriis ( 5 ) suis consules senatus
LECTIONES VARIANTES.
(1) Est Paris. (4) Rhen.: perspecte. Rig., Hav., Seml.: prospecte,
(2) Eliam add. Fran. cod. Fuid. specte.
(3) Indicarentur Fr. (5) Suis delel Paristn.

COMMENTARIUS.
tnr hoc sacrum facinus. Ila ct abstinere aliquoS dixe- jores nostri. Irridct nimias Gregorius Nazianz. Adv.
runt. Marlial. lib. I X . ep. 87. mulieres, nihil venustatis acccderc alhrmans, qnod
Maiius ac pedes aureo vinculo constringant, servili-
Languidior nostersi quandoPaulus. Alhini est,
Non se convivas ahstinet iile suos. I J quc gloria fruantur. Docenie Paulo i . ad Timotli. I L
9. cultum foemiuarum spcctahilcm essc h XOCTOOTO).*
(a) Resignatos. Id est apertos. effraelos, Scra cnim xfir/*(<u, fiira. a i o o u ; x*( owpporvvijf xto/iclv «avrotf. /ti) h
non tnntttm, scd et sigiilo inunicbanl cellas in quihiis nUyfiKou, fi xpwry, t fietp*fot.pixoni. Uttdc, ut christianis
vina atque esctilcnla condichanl, quo de more ele- pra'sertim indecora , execralur illa ornamenla Zeno
gaiitem lusum legcre est alicuhi dc Pyrrhonio phi- Martyr, Serm. u . de Avar. Ancilla Christi falsum ido-
losopho, qtti cutn ohsignata jmua clavemet aniiiilinn lunt respnis ? Mihi crede, in tecolis, cujusornatum, cu-
per for.imctt intusjacere solilus cssel, servus ejitshoc jus imaginem non deponit. Ad Ecclesiam Dei opere
more obscrvalo, semper indc quantum libebal rapie- vario lotum inaurata corpns, execrabili metallo proce-
bat, rcjecto inttis nnntiio, mira iuterim arte dcludens dis onusta, ubique delicata, sub molibus fortis (ita cor-
lierum, qui seciindum suac scctae opinionem nikil pro .rigo pro eo quod in mco esl mollibus, id enim sequcn-
ccrlo credere tcnehatur. Utilur boc verbo Adv. Mar- tia sntis cvincunt) deque ipso cultus rigore in oratione
cion.cap. xxvui. signal igitur hominem nunquam apud non fiecleris : non manus lettdis : tumidum monitibus
se resignatum. pectus prostemere dedignaris: sane cervicem curvas non
(b) Mecenio marito. Egnatio Melello adscribil et religione, sed pondere, quando i^ofioj^/poiJ facies, quce
fuste necasse narrat Vaierius Maximus v i . 111. 9» Sed pltts pro ornatu es quam pro satute sollicita ? Et tamen
t

Meccnnio constantcr Plinius l i h . xiv. cap. 13. ct qui- veeordia h:cc viros qnoque iuccssil. protit Micyllus de
dem Egoatio vindicat, qucm fuste etiam uxorem iti- se apud Lucianum in Galio p. 245. iy& lk rrjv erf^ra %

terfecisse narrat, ut, qunm de tino codemqtie homi- wv x

rr,v ixtivov fx » * l o a x r v / t e u ; fiotptls, ^ o v , txx^^cxoc
ne hisce tribus sermo sa, videatur Plinio magis et ifypfjiiHVi, T 6 » OOXTUAWV. i . e. Me interim iltius veste
Tertulliano adhaercflduin, vitialosque esse MSS. Va- C amictum, annulosqne graves, circiter sexdecim digitis
lerii, prou^ hic in MS. L . B . in Tertull. lcgilur Mete- inserlos, gerentem. Imo aunuli cuderciiiur leviores et
nino, pariter mendosc. At quid si iliud Clodii succur- graviorcs, a?stivlcl hycmales.
risset, in ipsam Dcnin Fatuam, sivc Qonam Deam , (e) Prccvino nulhim liberum est oscutnm. Quod quam
qtiod notavit nobis Lnctantius Inst. Div. i . 22. Sextnx turpe in mulicrc cloqucntissimc excqiiilur Chrysosto-
Clodius ineo libro, quem Crcece scripsit, refeit Fauni mus Hom. xxvu. nd cap. xm. Acl. Apostol. Pithil [ce-
hanc uxorem fuisse; quaz qnia contra morem decitsque dius ntuliere quce in deticiifagit, nihtt turpius ea qticc
regium clam vini otlam ebiberat, ct cbria facta erat, vir- ebria esl: obscttralur illi ftos visus, turbalttr screnitas et
gis myrteis a viro u$que ad mortem cwsa: postea veropuritas ocutoram, qttasi ttube quadum radiis sotaribus
cum eum factisui pceniteret. et desiderxum ejus ferre nonsuccedenle. Opus illiberate ac scrvile, et omni ignobi-
possel, divinum illi honorem detulisse, idckco in sacris litate plenttm. Quam insuavis est mulier vinttm spirans,
ejus obvolulam vini amphoram poni. MS. L . B. a Mc- quod otet ac corruplum est, dum erttctat carnium cor-
tenino marito; Barr. Mccennio. Attigit cxcmpltim hoc ruptarum humorem, gravata et cxcilari non valens, ru-
Varro in lib. dc Yila Pop. Rorn. ut hoc docel frag- bicunda qttam opus, plena oscilatione et magna nebuta.
mcntum : Quantopere abstemias mulieres voltterint esse, Qua^ lotidem vcrhis inveuins in exccrntn indc homi-
vel ex uno exetnpto potesl videri. Iia LIV. nd Pop. Antioch. Vere certc V.ilerius Maxi-
(c) Qua per muios.CarbiliusSpurius primus uxorcm mus v i , i i i . 9. Et sane quarunque fcemiua vini usum
suam oh stcrililalem dimisit, cum pcr 520. anuos^b immoderate appctit, omnibus et virtulibusjanuam clan-
Urbe condita inaudilum illud ftiissel. L E P R . dit, cl deliciis aperil. Nam Lticiano ctiam nuctorc de
(d) Pmauro nullum lcveest meinbrum.Vi appnrcat j ) Qca Syria p. 892. 5i otv», e l c , i . c. Pariter cum
quasi triumphnla aliqua Zenobia, qiuc in pompain vino ingrediente et loquendi fiducia accedit: nec admo-
Romac producebatitr ita nt ornamentorum onere lubo- duin turpe est non impctrasse, sed eornm qttoj agunlur
raret, prout de illa scribil Trchellius Pollio, utique singttla obtivioni traduntur.
sxpe tolttm palrlmonitim mnjorum, miuimis corpo- (f) Repudium rero jam.Wwnm ni ad illa Scnccaeas-
ris partihtis gcstcl. Splcndidc Tcrtullianns dcscrihil piraveiii iih. m . De Bcnefic. c. Mi.Nuuquidjam ulta
de Hab. Mulichri cap. ix. Satlus et insutas tenera cer- repudio erubmcil, postquam iliustres quwdam ac nobiles
vix (erl. Graciles aurium cutes kateitdarhtm expendunt, foemina?, non Consulum numero, sed maritorum annos
el sinistra per singulos digilos dc saccis singulis ludit. suo$ compulant, el exeunl malrimonii caussa, nubunl
JHce sunt vires ambitionis, tanlarum usurarum substan-repudii.
tiam ttno et muliebri corpuscuto bajutare. Hisce ilaquc
rebus ctim ohnoxius sit mulicrum nniinus, ila in illas Sic Gunt octo marili,
Quiuque per aulumnos.
invehitur Cato apud Livitim l i h . xxxiv. Quid Itones-
tum dictu sattem $editioni prcetenditur muliebri? ul auro inquit Juvenalis v i . 20. Iino judicio Martialis v i . 7.
et purpura fulgeamus inquiunt, c l mox : neultus modus Toties quae nubit, adultera lege est.
sumptibus nec luxurice sit. In quihus idem fercndum Offeudor mcecha simpticiter minus.
censet ihidcm L . Valerius : Munditia?, et ornalus, et
cultus, hcec foeminarum insignia sttnl: his gaudenl etSed ita apud gcnles olim
gtoriantur, hunc mundum mutiebrem appellarunt ma- Lusus erat sacrae connubia fallere ucda?.
305 APOLOGETICUS. 506
auctorilale non niodo urbe, sed uiiivcrsa ltalia c l i n i i - A dico deorum colendoium, dc quo maxime erravit
verant. Serapidem et Isidcm ct Harpocratem («) cutn (4) antiquilas, licet Serapidi (g) jam-Romano aras
suoCynocephalo (b), Capitolio prohibitos (c) [inferri], restruxeritis, iicet Baccho jam-Ilalico furias vestras
id est curia deorttm pulsos, Piso el Gabinius consttles, immolaritis , suo loco oslendara proinde despici
uon utique christiani, cversis ( d) eliam aris corum (5) et ncgligi ct destrui a vobis adversus majorum
abdicaverant, turpitim el o:iosarum sitperslitioniim auctorilatcm. Nunc euim ad illam occultorum faci-
vitia cobibentes. Ilis vos restitutis (e) summam uorum infamiam rcspondebo, ul viam mihi ad mani-
majestatem contulistis. Ubi rcligio, ubi vcneralio festiora purgem (G).
majoribus debita a vobis ? Habitu, viclu, instruciu
CAPUT VII.
(f), sensu ( i ) , ipso denique sermone proavis
A R G U M E N T U M . — Itaque provocalillos , ul quos gravis-
renuntiastis .Laudatis semper antiquilaiem, et (2)
simorum criminuin reos putanl, infanticidas, puero-
nove de die viviiis. Pcr quod oslenditur, dum a bo-
rum voralores, inceslos denique, probent, neque famce,
nis majorum inslitutis deccditis, ca vos reiinere c l
cujus origo scepe mendax, et rumor incertus, am-
custodire, quas non debuistis, cum qua? debuistis non
piius inconsiderale credant.
custodistis (3). Ipsum adhuc quod videmini fidc-
lissime lueri a pairibus tradilum. in quo principaliler B Dicimur sceleratissimi de sacramenlo infantici-
rcos iransgrcssionis Chrislianos deslinaiis, studinm dii, ct pabuio (7) inde (8) (h), et post conviviura
LECTIONES VARIANTES.
(I) Sic tibri mss. omnes, Rig. : censu ; ct addit Pa- (6) Ut viam mihi ad manifestoria purgem Jim. ex MS.
rts. Haverc— Itu e codd. tocum restituerunl Herald., Rig.,
|2) Antiquos, sed Rig. Hav. alt. Bdd. vetl.: ut jam inde ad manifestiora pergam.
(5) Custoditis Haverc. (7) De S N I I .
(4) Curavil/tm. m IRIien. : pabulo crudae.
Perinde Puris.
COMMENTARIUS.
iil cst apud Marlial. vi, 2. A l ut verc aureus noster Nos in templa tuam Romana recepimus Isim :
Ptiblius versu 425. Semideosque cancs, el sislra jubenlia luctus:
Et quem tu plaugeus hoininem lestaris Osirim.
Muiier quse multis nubit, multis non placct.
nhl secundo vcrsu potiiis legerim, semicanesqnc deos.
(a) Seramdem et Isidem et Harpocratem. Prins illud
Nescio an Oviditts uc Pane,
et dclenl MS. Fuid. et edilio Rarrxi. H c c pcrcgrina
numiiia conjoiictn boc modonpparent in geminis apud Semideusque caper, semicaperque Deus.
Gorhcum tom. n . num. 468, ct 470. E l duo priora ^ De Minolatiro cerle 11. de Arle Amandi, 24.
ibidem num. 466. ^ Dacdalus ut clausit conceplum crimine matris
(b) Cynocephalo. Qui passim iu gcmmis, inarmori- Scmibovcmque virum, semi\1tuirique bovem.
bus ct nuinmis adjungitur Isidi. (() Instructu. Iuteliigil splciididiim npp:0ittm et in-
(c) Capitolio prohibitos inferri. Tcmplis exlrn po- slrumentuin domesiicuiu invidiostim. lsutorus Orig.
mceria posilis. DioCassius lib. X L . x«tl 5rc y ^ c l c , i . e. v. 25. Instrnctum, quod per instrumenlum efficitur : ut
Ubi ea sententiaobtinuit, ut pubiice jam coli inciperent, bacutus, codex, tabuta. Barr.-cus c l Riien. el instructu.
exlra pomcerium eos deos cotlocaverunl. Undc dc Sc- (g) Serapidi jam-Homano. Ila reslituendus esl itati-
rapid. Avicnus npud Macrobium lib. i . cap. 7. wgrc a vus anliqititalis spleudor Auctori noslro, quod et
vobis admissum audio. Inferri vero dcest in lib. Ad supra docui: lege tnox, ul edituin, jam-Italico. E l c -
Nat. i . 10. ut ct bic iu MS. Fuld. ct abcsse potcst. ganter Lucaiius lib. i . 65. ad Neronem :
Omiiino vide iuc Golhofredi iiolam ad lib. Ad Nu-
tiones. Sed mihi jam-Nomen :
(d) Eversis etiam aris eorum.Qmd plus scmci acci- el lib. ix'. 158. ferox Pompeius patrios ullurus cinc-
dit. DioCassius loco mcmoralo: T O U ; v«p jxoi>i au7&i>, rcs, minatur in h;cc verha :
etc, i . e. Eorum divorum faua, quce privatim nonnulli Evolvam busto Numen-jam Gentibus Isim;
exstruxerant, senatus demoliri jussil, quod eos non mu-
gnopcre ihternumina numerabai. Idcmlib. X L H . f£oge ita enim hi loci sttnt corrigendi el passini mulli nlii
yv«^>j, e t c , i . c. Itaqne aruspices omnia templa Isidis
eodem modo apud omncs vetcres scriptorcs. Sencca
Serapjdisque demoliri jusserunt.Valerius Max. i . ui. 3. quoque Tragicus in Hcrcule furente vcrsu 2. semper-
L . JEnuttus Puutus Consul, cum Senatus Isidis et Se-D aliennm Jovem. Huc spectat, quod de Adriano referl
rapidis (ana diruenda censuisset, eaque nemo opificumin Vila ejus Sparlianus : sacra Homana ditigentissime
attingere auderet : posila prculexlu securim arripuit, curavit: peregrina contempsit. Conlra nc idera dc Ras-
iemplique ejus (oribns nffixit. siano Caracallo, in Vita ejns: Sacra Isidis Homam de-
portavit, ettempta ubique magnifica eidem dc<e fecit.
(c) ///* vos restitulis. Meminit Augustin. de Civ.Dci
Sacra etiam majore reverentia celebravil, quam ante ce-
U , 44. Certe vet Priapo vel alicui Cynocephato : pos-
lebrabantur. In quo quidemmihi mirum videlur; quem-
iremo vel Febri, quce Homani numina partim peregrina
admodum sacra Isidis primum per hunc llomam ve-
receperunt, partim sua propriasacraverunt. Facium id
nisse dicanlur, quum Antoninus Commodus ita ea cete-
tcmporibus C;esaris,*ut notai Dio lib. XLVII. *&i vediv
braverit, ut cl Anubin portaret, et pausa ccderet: nisi
TW TI ScfotTrtSt, / * i rJi lotSt i^tjftoavro; i . c. temptuni
orte iste addidil celcbritali,noneam primus invexit. Et
Serapidt Isidique decreverunt. Multa ibi nefaria Ovid.
de Arte i . 77.
( -ampridius iteiit de Alexandro Sevcro: Isim ct Sera-
pim decenter orncvit additis signis et deliacis, et omni-
Neu fuge Niliaca? Memphitica sacra juvenca?, busmysticis. m mt B 1#1 t
Multas illa facit, quod fuit ipsa Jovi. C A P . V I L — ( h ) £ ( pabuto inde. In quihusdam Iibrls
£l iii. 635. legitur, Et pabulo crudce, quasi objcclum fuerit christia-
Cum sedeat Phariae sistris operata JuvencaB, nis.crudas infaniis jugulaticarncspabulo fuisse.quod
Quoque sui coraiies ire vetentur, eat. quidem signilicare vidclur ipsc Terlullianus lib. 1. ad
Indignabundus itaque Lucanus vu. 83. ad iEgyptum: Naljones,cum a i l : Qnis unquam tamensemeso pucro su
907 TERTULUANl 30»
incesto, quod evcrsores (a) luminum canes, lenones A exlranei, ct quidem proprii (3) *ex acmulatione J u -
scilicct, tcnebrartim et libidinum impiaruui ( i ) d.ei, ex concussionc miliies ( f), ex nalura ipsi ctiam
inverecundia (b) procurenl ( 2 ) . Dicunur lamcn domcslici noslri (g). Quolidie obsidcmur, quotidje
semper, ncc vos qttod larri diu dicimur eruerecura- prodimur, in ipsis plurimum ccetibus ct congregatio-
tis. Ergo aul eruite, si crediiis, aul nolile crcderc, nibus noslris opprimimur. Quis uuquam taliter va-
qui non eruistis. De vcslra vobis dissiniulationc pra> gienti infanti supervenii? Quis crucnta, ut inwenerat,
fccribitur, non csse, quod ncc ipsi audelis crucrc. Cyclopum et Sircntim (4) ora (h) judici reseravit (5) ?
Longe aliud munuscarnifici in Cbrislianos impcratis, Quis vcl iu uxoribus aliqua immunda ( 6 ) ves-
non ut dicanl quac faciunt, sed ut ncgcnl (c) quod tigia dcprehcndit ?. Quis taiia facinora , cum inve-
sunt. Censtis (d) islius disciplinx, ut jam edidimus, nissct, cclavil, aut vendidit ( i ) ipsos trahens homi-
a Tiberio esl. Cum odio sui cocpit veritas, stmul a i - ncs(7). Sisempcr latemus, quandoproditum cst quod
que apparuil, inimica esse (e). Tol hosles cjus, quot admitliiims? Imo a quibus prodi poluit? Ab ipsis enim
LECTIONES VARIANTES.
(1) Rigall. e Ms. emendavit i lcnet)ras, tum et libidi-(4) Sirenarum Paris.
num impiarum inverecuudiam procureut. — Impiarum (5) Codd. Agob. et Lugd. judicium rcservavit; Her.,
delel Jun. Rig. ct Hav. judici reservavit; Rhen. judicium rcscrvavil;
(&) Tenebras, tum et libidinum imp. iuverecuudiara |> Gangnwus el Semi. judici reseravit.
1 5
p. Wanwer. Haverc. (0) Forle : aliqua uuquam Huverc.
(3) PropriePar. (7) Vendcos iwis.
COMMENTARIUS.
pervenit? Hic lamen laiitiim de sanguinis pabulo , et (f) Ex concussione ntitiles. Qui graitim se faccre «'ir-
pnne quo sanguiuis juruleitiia coiligatur, nec intcr illa bilrati i.uperaloribus suis commilitoi.es suos tradimt,
quas subjungit patris sacrorum dictala, de crudis cnr- produnt, et d^.ferunt. lta rursus concussoris vocabul)
nibusvoraudisquicquam:nec ibidcin ctiim,iu illo ad tililur Oc Fttga in perseq. c. x . i . Quid enim dicil itle
Naliones ; sed panisquiiu sanguinc iufringitiir, clsan- concussor? Da mthi pecuniam. Cerle ne enm tradat. Et
guis in quo panis saliatur. ImoadconviiiccndnsChris- ibid. c. xni. dum scias verisitnile non esse , ul concus-
liauos produci debuissc aitnon solum iufaoiarios, scd sores nostri in ainiciliam redacti per mammoitam, rcci-
ct coquos. Producercntur, inquii, infaiilarii ei coqui, piant tunc nos in tabernacuh asterna. iJcm ut hic con-
ipsi cancs pronubi; cmendala rcs c-sei. R i c cnssionis, ad Scapulam c. l v . Pudens etiam missntn mt
(a) Eversores luminum canes. Quituts ptitabanl nn- se christianum , m elogio concussione ejn$ intellecta ,
nexa candelabra, qunrj% saliu illis in objccta ossa sc dimisit, scisso codem elogio. Florus quoquc lib. i u : i:i
proripientibus, cvcrtcbaTiiur. Vidc cnp. scqtiens. cpitome bclli Jugurthini: Alqui uon lcviter $e Numidia
Apud postcrioris ;cvi chrisiiaiioslcgiiriiiscaudclas pro« concussit. E l Fiavius Vopiscus in Tacilo imp. llac ora-
jcclas et cx,tiuctas in excoiiimiiiiicalionibus, prout liope el Tacitns ipse vchementer est motus, ct totus Sc-
mullisillustrat Dom. Du Cangein gloss. inedhu et inf.C ntttorius ordo concussus. Imo ipse Sallustius Calil. c.
Latinitatis. Scd huiicinorcm Tcrlulliani ajvonou pulO xxii. quod factum primo populares coitjnralionis con-
fuissc \\\ j | ^ u . cus^erat. Ita cemutatione pro odio esl IISIIS , ut supra
dcclaratum. Pro qjtot exlranei, Mod. Coll. habet tvt
(b) ImWecundiam procuriii/. Lticianus in Lnpithis: exlr. manifeslo vilio. IIAV.
ai).flt -KODK inpoLyQrj, KV.I Sfiva h T £ * < X / . < J T « , c l C , i . C. et
(a\lt>ijiaiura. Nalurali siinultale, qux* iliis nohiscuiu
multa ac gravia in tencbris commissa sunt. Et cum
cs^.^^ait Zephyrus. Nam ccrle scrvus ercpta lihcr-
tandem atiquis tucernam afferret, deprehensus est Alci-
latfc^ uui«m» dontino passim el malevolo in illum anirao
damas (erat vcrO ille philosophus Cynteus) qnidem
conoipitur. Naturale est enim el odisse, qucm timeas,
tibicince vestem attottens, et per vim cum ea congredi
el auein metueris infestare, si possis , iuquit Miuucius
properans.
Felix p. 51. edit. Ouzeliau.c. Quol antc iilum olim
(c) Ut negentquod sunt. Atqui, iuqnil, Tertuilinntis, dixerat Ser.ecn iv. De bcnef. 19. Necquisquam amat
ne oujicialis , confessos turpitudinem suam damnari qttos tjmct. Videri polcst rcspcxissc ad illud Scrvato-
Chrislianos; adco illud falsum est, ul cogalis tormcn- i is noslri effatum , quo sortctn Evangelii ostcndit,
lis negare hoc nomcn , quod si sceleris participcs , Mallll. X . 56. Kal i%Qpoi toZ avdp&mov o i oi/ta/ct auTCu.
omnibus modis cxtorqiienda erat ejus confessio. C y - Pertiiient huc eliani vcrba Chrysostomi, llomilia dc
priauus Scplimii mngislii sui vcsligiis insislens ad 4 SS Rernice c l Prosdocc, quas ipsc paieruna cuni ,
Dcinclriaiiiim p. 25(5. Torquentur rei, qui se negant uxorc sua illaruin malrc Domnina nrodidit. Vcrba
crimine . quo accusantur , leneri, ttt facinoris verilas , ejus snnl : Duplex enim erat hqc bcllum (loquilur dc
qttce indice voce non promitur , dolore xorporis expri-P stalu Ecclcsia;) : tinuin quidem intus, ulterum vero fo-
matur. Nunc vero, cttm sponle profitear ac clttmem, elris exortttm; hoc a domesticis, illud ab hostibus ;
crebris ac repetilis identidem vocibus cltrislianum nte unum ab alicnis, a familiaribus illatttm uliernm, c l c
csse contcster , quid tormenla adhibes confilenli. Tor- (h) Heservavit. lia MS. Puieau. ct Coll. Mod. qiiam
queri debui, si negaretn. H A V . veram esse lcclioncm doceut illa pra^ccdcnlia icruen-
(d) Census istius rf.Origo, icslimatio, professio, cl sic tu ttt invenerat; quamvis el reseravil, quod Rarrscui
sa?peNostcr. Lege c. v. el Paiuelius et la Cerda babent, omniuo nou dani-
(e) CtiHi odio sui, clc. Scnsus est: verilas, simul al- nem ; significare eniiii polost ferinum illuui hoininis
qiieapparuit,cccpil cuin odio sni el inimica fuil. Odio bellu^ similis rictum , denliuin ordinc quasi sera
itaquc non laiitum habcnl, sed ul hostes eliam pcr- claustiin, vi diffractum et aperluin, quomodo uoiiduiu
sequunlur. Junitis ila dislinguit, a Tiberio cst cuin :nl sloui.ichuin miss;c particuhc c irnis huntanx in ore
odio sui; Coll. Mod. cum odio sui ccepit sitnul veritasdcprchendaiiltir. Cyclopibus Sircnas junxit, quoniam
atque inintica est. Rarrams , cepit veritas : simul ulqncet marcs el fuuniuas hoc scelere coof.edcrati intcr
appaiuil csse. Membanac Lugd. Ral. a Tibcrio; de- chrisiiauos putabal. Mcndosc apud • Rhen. indicium
lel TO cst. Cum odio sui cozpit simut verita$,alque appa-pro judicii.
rttil iiiimicu est. Lego Cnm adio sno dtepit vcrilas : si- (i) Qnis lalia facinora cum invcnisset celavit aut vcn-
mul atqtte apparuil, htimica cst; i . c. (piainpriniuni didtt. Quussilores criminuui faciuora vcndcrc diciiii-
apparuit. Potc.^1 ct sic dislingui cum odio sui coepit s c tur, (|ui scclera vestigando deprehcnsa prctso corrupti'
discipliua vcritas simul atque apparuit, inimica est» non deferunt ad liibunalia. Quis autem crcdat faci-
509 APOLOGETICUS. 310
reis non utique, cum vel ex forma (a) omnibus mys- A probavit, cessat essc, et quasi officio nuntiandi func-
teriis (1) silentii fides debeatur. Samothracia (b) et la, rem tradit, ct exinde res tenetur, res nominaiur.
Eleusinia (c) reticenlur: quanto magis talia, quae Nec quisquam dicit, verbi gralia : Hoc Romce aiunt
prodita interim (2) etiam humanam animadversio- factum; aot : Fama est iiium provinciam sortitum;
nem provocabuut, dum divina servatur (3)? Si sed : Sortitus ilie provinciam, et : Hoc faclum est Ro-
ergo non ipsi prodilores sui, sequilur ut extranci. Et mce (8). Fama, nomen incerli, locum non habet, ubi
unde exlraneis notitia ? cmn semper eliam piae (4) cerlum cst. An vero famas credat, nisi inconsidera-
initiationes (d) arceant profanos el nb arbitris (5) tus? Qui est sapiens, non credit incerto (9). Om-
caveant, uisi si impii minits metuunt? natura famffi nium est (10) arstimare ( I I ) ( e ) , quantacumque
omnibus nota est. Vestrum est: illa (12) ambitione dififusa sit, quautacumque asseve-
Fama (6) malum, quo non aliud velocius ullum. ratione construcla. Quod ab unoaiiquando principo
exorla sit, neccssc est exinde in traduces linguarum (()
Cur malum fama (7)?quia velox?quia index? an el auriuni serpat. E l ila modici seminis viliuin caelcra
quia plurimum mendax? qure ne tunc quidem, cum rumoris obscurat (13), ut nemo recogitet, ne pri-
aliquid veri aflert, sine mendacii vitio cst, delrahens, mum illud os mendacium seminaveril, quod saepc fit
adjiciens, demulaiis de veritate. Quid? quod ea illi ® aul ingenio aemulalionis, autarbitrio suspicionis, aut
couditio est, ul non nisi cum mentitur perseveret, non nova, sed ingenita quibusdam mentiendi volup-
et lamdiu vivit, quamdiu non probat. Siquidem ubi tate. Bene aulcm, quod omnia tempus revelat (g) tes-
LECTIONES VARIANTES.
1) Omnium mysterium Semier. (8) Faroaest, hoc Romse factum Paris.
2) Inleriment, jam Paris. (9) ita hunc locum emendamt Haverc.; cdn quia sa-
Servantur Fr<m. piens non credil incerto.

1
i) Iinpie Fran. 10) Erit nig.
'5) Et arbitros Fran. 11) Existimare Par.
0) N. f. o. nota est veslrum. Est fama m. — Paris. 12) llla delet Par.
7) Famae malum. semler. I3J Obscuraot Paris.
COMMENTARIUS.
norosos potuisse faciuora sua redimcre, cum ipsi Sit trabibus fragilem mecum
quotidie ad Proconsulem rertraherenlur? P A M . — Solvat phaselum.
Aut vendidit, ipsos trahens homines. Inlcrpreles si- Nostcr vero nudori adscrihit, detegcns corum ntidi-
l e n l , vel pra?ler Rigalt. turbaulur varie c l uestuant, talem ad Valentin. c. i : Nam et illa Eleusinia, hajres
ut Herahlus, ctijus notam, ul sacpc, stiam fecit La etipsa Atticce superslilionis, quod tacent, pudor csl.
Cenla. Sensus tamencsl simplicissimus. DicitTcrluI- p H A V . — Palrcs fere o n w s de hisce sacris memine-
lianus, Quislalia [acinora, cum invenissel, celavit aut runt. Erant niitcm sacra Cereri el Proserpinai d i -
vendidit? scilicet non homines. ulabsurdc iu cxplica- cata, qu;c a Muscco insliluta fuerunt,jet cclchrari
tione,qnam tiotis sttis prreire fecil La Cerda, sed solita in pago quodam Altidis qui Elcusis dicebatur.
Stn facinora illa accepto pretio celans, ipso- trahens LE PR.
honnnes? u e. «um lamen reos ipsos eon* - j„di- (d) Pice initiationes. Ila Rigalt. ex MS. Ftild. ct
cium raperel? Pro invenerat alii habent sset. anle itluin Heraldus et la Cerda, ipseque Tertnll. Ad
Miniicitts huc respiciens: Nec intelligebchi. s ib his Nat. i , 7, et os sit ferreum, cor plumbeum, cui non
fabulas ittas semper ventilari et numquam vel in-
9
probetur. Legebalur impice in. Cum vero, inquit, piac
vcstigari vel vrobari, nec tanlo tempore aliquem exis • lniiiationes, i . e. quus pise el sacrosanctae nabentur
tere , qui proderet, non tanlum facti veniam , verum aptid vos, extraneos arceant, an non muho magis
etiam judicii gratiam conseculurum. Rhen. ipsos ven- impiis id facere convenit, mctu legisetiam territis?
dens homines. H A V . in cxtrcmo Cbll. Mod. legil, nisi impii, delelOT* si non t
(a) CMWI velex fonna. MS. L . Rat. cxhibcl, cum vc- recle; nam et sic supra cleganter csl locutus cap. m .
tus exfornw ut referalttr ad id quod seqttilur, fides. nisi si ant barbaram sonat aliqua vox nominis, aut in-
%

Julius Firmictis Astron. lib. vii, in Pncf.: Cnm ignotis fiiuslum: ubi etiam r6 si redttndat, quemadmodutn in
hrminibus Orpheus sacrorum cceremonias aperiret. nihilloco ipiem ex Ovidii Alelam. lib. V , 20, adduxit
aliud ab iis quos initiabat in primo vcstibulo, nisi juris- ibi La Cerdn,
t

jnrandi necessitatem, et cum terribili qnadam auclori-

tate religionis exigil, ne profunh auribus invenlm ac jy Nisi st crudelis idipsum
Exigis, ut pereat.
composiKe religionis secreta proderentur. Sed et Plato
Timceum perpetuo apud se [requenter continuit, ne se-Itcm aliu cx Plinio, qui ibidem videri potest. Mox
cretarum dispulalionum veueranda commenta imperitis ln MS. Fuld. nisi si inconsideratus. I I A V .
aliquando inlimaret, patiuntur enim hwc omnia jactu- (e) Omnium est wslimare, etc. Id leneri vull, qunn-
ram, cum perdilis et desperatis nnimis ingeruntur. Apud tunivis iiiaguo npparaiu dispersa sil faina, quantitm-
Pythagorwos noster Porphyrius religiosa epulantem vis adseveretur palam, uuuin tamen tanlum habere
animum nostrum silenlium consecravit. H A V . auctorem, nec omncs illos magis curandos, quam si
(b) Samolhracia. < In Samolhrace insula, inquit uuus loqualur, imo dilalando, imtnulando, alijicicn-
Zeph., inilialiones quwdam foissc dicuntur, nd reme- do, addendo, vcritas amittitur. I I A V .
dia nonnullarum pcricliiaiionum, uhi el Corybaiilum (f) Traduces linguarum. Ila elcganter illam appcllat,
mysteria et Hecates sacra celebrabantur,cuicaiiesad qtiam Hcbrxi vocaliant atteram linguam, hinc tradux
antrum Zerinlhum immolahanl. > P A M . incesli, c. i , et de Prcescript. adv. accret., c . x x x n , d i -
(c) Eltusinia reliccntur. Nihil notum magis, prccscr- sciptili ct succcssores Apostolorum traduces vocautur
tim postquam Meursii Eletisinia noliora laciasunt, corum quos ab Apostolis in episcopatum conslitulos,
qui dc hoc silenlio plnrihus c. xx. quo de fontc om- apostotici seminis traduces habenl.
nes potant. Uinc tritum illud Horatii m, Od. 2 : (g) Tempus omnia revelat, leslibus etiam proverbiis
"Vetaboqnt Ccrcris sacrum vestris. Agellius, lib. XII, cap 2. Alitts quidam vctc-
Vnlgaril arcana?, suh iisdcm rum pociarum, cujus uomcii mihi nunc metnoriic non
Sll TERTULLIANI Sl2
tibtts etiam vestris proverbiis atqne sententiis, ex A anetquicredideris,tanlibabeasader\mlaliconscicniia
disposiltotie natura, quae ila ordinavit, ut nihil diu pervenire. Veni, demerge ferrum (c) iu iufantem nuilius
lateat, eliam quod fama uon dislulil. Merito igitur fama inimicum, nulliusreum, omnium iilium (d); vel sialte-
tamdiu conscia sola est seelerum ChristiaTiorum (a). rius officium est, tu modoadsistc morJenli homiui anle-
Ilanc tndicem adversus nos profertis, quoe, quod ali- quam vixit (e); fugienlem animam novam exspe-
quandojactavit tanloque temporisspatio in opinionem c t a ( l ) ; excipe rudem sanguinem, eo panem tuum
corroboravil, usque adhuc probare non valuit. satia, vescere libenter. Interea diseumbens dinumcra
Ioca, ubi mater, ubisoror; nota diligenter, ut, quum
CAPUT VIH.
fcnebre ceciderint canina?, non erres. Piaculum enim
A R C L M E N T U M . — Nec falsa tanlunt, $ed ut conlra na-
t

admiseris, nisi inceslum feceris (2). Talia initiatus

turcefidem haud c edenda ostendit, idque oratione
%
r

et consignatus vivis in aevuni. Cupio respondcas , si

vehemenli. Toitil dein objectiones, qua$i reccntet Chri-
tanti aelernitas, autsi non, ideo nec credenda. Etiamsi
sliam per ignoranliam et imposturam seducantur,
credideris, nego te velle; etiamsi volueris, nego te
nec postea metu pcenw proclamare ausint; cum e con*
posse. Cur ergo alii possint, si vos non poleslis ? Cur
trario lales $int qui mortem pudendis anteferant.
%
non possitis, si aiii possunt? Alia nos (3), opinor,
Ut fidem naturae ipsius appellcm (b) adversus B natura; (4) cynopaene (f) aut sciapodes (o)? Alii or-
eos qui lalia credeuda esse prxsumunt, ccce propo- dines dentium (A), alii ad incestam libidinem nervi?
nimus borum facinorum mercedem ; vilam xlernam Qui ista credis de homine, potes et facere. llomo es
repromiltunt. Credite intcrim. De hoc enin* quacro, et ipse, quod et Chrislianus. Qui non potes facere, non
LECTIONES VARIANTES.
(1) Specu Paris. (3) Vos Wouw.
( 2 ) Piaculum enim nisi incestum feceris vet admiseris (4) Cyclopes Wotav. Cyoophanes Fran.
coniic. Havercamp.
COMMENTARIUS.
cst, Veritatem Temporis filiam esse dixit. Et sunt in deinceps precee fundunl ad Deum. Quod non Ulusum
cam scntentiam versus bophoclis. est nobis, inquiunt, a principe concupiscentia, $edcolte-
« d v t a XOOICT» |tT,$iv, * K a « a v 6 ' 6p6v gimus deliclum fralris. H A V .
K a l icdvr* dnovotv. «dvV dvaicrvaaci joovo* R l G . (c) Morienli homini antequam vixit. Crebra tela,
(a) Christianorum. Seqiiunliirloco haec: Quiddiciiur acula, instat, urgel. Lucanus quoque u, 1 0 9 :
semper esl, quia qugd esl, desinit dici. Suppeditat vero Criraine quo parvi caedem polucre mereri ?
solum MS. F u l d . ; adscripsit Scioppius, argulc dicluin p Sed satis est jaai posse mori.
ct unguc Tcrlulliani dignum. Rigilt. pracieriii, La ^ In marmore antiquo, ubi anus et pueruli defletur fu-
Ccrda improhaf, ct faletur sensum sc non capere, nus ; hacc est ciausula :
qui hic potest esse, illud esse sempcr quod dicitur, Vix lucem vidisse satis, qui vivere posset.
i . e. Chrisliauos semper pro impiis haberi, quia d i - Vivere quae nollet, vix poluisse mori.
cuntur, quod vero est, non dici, sed csse. Sed est Nec longe abil dira Jobi imprecatio, X 1 8 et 1 9 : Ex
t

insigne sophisma. U l apud Arislophancm in Hanis, utero cur me proiulisli ? utinam animam efflassem, nec
Act. v . sc. i , ubi Euripidem caplal iEschylus : oculus me vidisset! e$$em auasi non fuissem, ex utero
ET. E i x ' iriv»T' av»0i< d4Xt&ra-co{ p&oriv. matris migrassem ad sepulcrum. H A V .
A l . M d tov A f o\> 4\ficov «aOaaco. (f) Cynopwne. Magno consensu lihri veleres. Cyno-
EU. Postea hominum repente fuil miserrimus. penne : pro Cynopxme, id esl Cynopcsne. Cynopc^
ALS: Non per Jovcm: nam baud uniquam miser csse Tcrlulliauo Cynopa?. ut Sireo.c p. 3U8,A, ct Aniazone
[ desiit. t. II, advers. Marc. 1. IV. Cynopes auicm sive Cyno-
Loquuntur de OEdipo. Praclerqnam quod sensus hic pc, suutCyiioccphati, hoiuiucs cauinis capilibus, dc
sit nimis contortus. Ilaque, posl aliquam cogitaiionis quibus cx lndicis Ctesiae Pliuius, lib. VII, eap. 2 ; at-
morain , inlrepide proiiunlio perlincre hac ad illa que his suhjuiigit etiam Sciapodas. Mabct autem T c r -
qtias superius hoc cap. reperiunlur : Et tam diu vivit, tuliianus a Plitiio nou pauca. \ ' 'sliuus quoque,
quam diu non probat. IIAV. lib XVI de Civitate Dei, cap. 8 odas rcccnsct,
C A P . VIU. — (h) (Jt fidcm naturw ipsius appellem. et mox Cynocephalos. Notandum uuiter, quod ideui
Poslquam
-,- - rumori vano ct saepissimc falso uon esse Augustinus tradidit hujusmodi homiiium, vel quasi
crcdendum dcmonslravit, conalur ex ipsa homuiis na- D hominuin gcnera, in jwariliuia pialca Carlhagiuis, mu-
tura docerc id quod iliis ut crimen impouilur in nul- s ivo picta fuisse, cx lihris, utlpse ail, de prompta vcl-
lum hominem cadere posse. H A V ut curiosioris bislorie. R I G
(c) Veni demerqe ferrum. Hancqtiasi legem chrislia-
f (g) Sciapodes. Plinius lib. VII, cap. 2 : eosdem Scia-
nismi proponil, qua iniliandus cjns sacris praefor- podes vocari, quod in majore a>$lu humi jacentes supi-
matttr; demergere ferrum di.xit respeclu vulncrum , ni umbra se pedum protegant. Ilesychius: 2 x t a ^ o 5 « otc> f

quae acubus fieri arbilrahaulur iu infaulem per farris AtCurj i r i o t T S i f tyowi TOX»C irooac x«et itoiouri vxtaLv c.wrotc
stipcrficiem itnpressis. H A V . iv TW xaMfwxt. Sciapodes populi in Libya, habentes
(d) Omniumfilinm.Ex cmnmuni inccrtonalum. D i - taias pedum pluntas, et iis Vmbram sibi in catore fa-
scc ex Epipbanio de Gno>ticis, Haresi xxvi:e*v cixzi cientes. Dc ii>dcm Stcphanus Rysantinus : Sx/attoo-c,
vpsXr}?')-} r t f atwTfijv, cic. Si vero etiam quis prceoccupntus iOvot Aidtoitutdj, wc E ' X * T * T C C -xzpirtyr.ott A/yuTTTOU ; Scith
fuent, ul immilial dejeclionem deftuxus naluratis, et podes, gens Ethiopica, ut Hecateus tu periegesi Egyp-
prwgnans facla fuerit mulier, quid gravius ac horribi- ti. H A V .
lius designent lales, audi; detraclum enim fcetum quo- (h) Alii ordines dentium. Quasi dracones Cadmacii.
cumqne tandcm teinpore id adgressi fucrint, accipiunt,Ovid. Metam. iib. m. in priucip.:
ei in mortario quodam pistido lundunt, et admixto Triplici staut ordine dentes.
melle et pipere, et atiis quibusdam aromalis el unguen - Idcm vero dicvtquod Solinusc. LII. de capite canino
tis, ad avertendam nauseam, sic congregati omnes, pr.cdilis : Megastliencs per.diversos Indice montes esse
porcornm ac canum horum sodales, participes fiunt scribil nationes capUibus caninis, armatas unguibus,
conlusi pueri, atque bic humance carnis esu peraclo, amictas veslitu tergorum, ad sermonem humanum nul-
313 APOLOGETICUS. 514
debes crcdcre. Homoest enim etCliristianus, et quod A CAPUT I X .
et l u . Sed ignorantibus subjicilur el impouilur. N i - A R G U M E N T U J * . — At vero cuncla illa crimina, qum falso
liil enim laie de Christiabis asscvcrari sciebanl, ob- Chrisiianis objiciunlur, vera in Gentibus accusatori-
servaudum utiquc sibi ct omni vigilantia invcsiigan- bus deprehendi; apud illos sacrificia humana, et olhn
dum. Atquin volcnlibns iniliari moris est, opinor, in aperto, et nunc in occulto committi-; homicidia lce-
prius patrcm illum sacrorum (a) adire, qunc praepa- tis in theatro oculis spectari; infanlicidia quotidie ab»
randa sinl describere (b). Tum ille: infans tibi neccs- jeclo, necato etiam parlu, vel abortu coacto perpetrari;
sarius, adhuc tener, qui nesciat mortem, qui sub cul- sangumem quoque gladiatorum recens necatorumsitiri;
Iro tuo rideat; item panis, quo sanguinis jurulentiam h§manum pabulum de ferinis quceri; imo in seiptos
colligas (4 ) ; prxlerea candelabra et lucernas, invicem incendi: Christianos contra, ab ontni cruore,
etcanes aliqui etoffula?, quae illos ad eversiouem l u - animalium eliam, abhorrere; apud illqsincestum quo-
minum eitendant (c), ante omnia cum maire ctso- tidie commilli, cum. per scortationem vagam et gnato-
rore toa venire debebis. Quid, si noluerint, vel nullae rum abjeclionem , liberi etiam a parentibus ignoren-
fuerint ? Quid denique singulares christiani ? Non erit, tur ; quw cuncta a Chrislianis , utpotc castis, conti*
opiuor, legitimus christianus, nisi frater aut filius. nenlibus, veneris etiam licita? ( prout nonnulli apud
Quid n u n c , e t s i isia omnia ignaris prncparantur? ^ itlos ) expertibus, longissime abesse; neque hcec de
Certe postea cognoscunt, etsustinentel ignoscunt. T i - Chrlstianis ab uilis credi possc, nisi qui credant %

ment plecti, qui si proclament, defendi merebuntur, et ipsi itla faciant, el ex se de aliis judicent.
qui etlam ultro perire malint, quam sub laliconscien- H;cc quo magis refutaverim, a vobis fieri osten-
tia vivere. Age nunc timeant, cur ctiam perscverant? dam (d) partim in apcrio, parlim in occulto, per quod
Sequitur enim,ne ultra veiis id te csse, quod si prius forsilan et de nobis credidistis. lnfantes penes A f i i -
scisses, uon fuisses. cam (e) Saturno immolabantur palam usque ad pro-
consulatum (f) T i b e r i i , qui ipsos sacerdolcs in cis-
LECTIONES YARIANTES.
(I) Ithen., Barrceus ei cod. Agob. virulentiam.
COMMENTARIUS.
la voce, ted lalratibus tantum sonantes , asperis ricli- (c) Exlendebant. Cogilabam primo incendant; ?ed
bus. Ita enim Solinum scripsisse couleudo, non nt omninoita scripsil Tertullianus. Extendi enim dicit
emendat Salmasius , ritibus, snnt euim alia catcilis cancs., quum in pedes se conjicientes, spe pnrda: in-
Melilensihus, aiia Molossis ora. Clarissime Lucre- r lernodia corporis laxant el 6piras extendunl, signifi-
tius v. 1062. ^ cal enim mensuram corporis canini, qua» in molti di-
Inritata canura cum primum magna Molossum latalur. Clarissitne Ovidius Metamorph. lib. xn. vcrs.
Mollia ricta fremunt, duros nudanlia denlis: 476. de Latreo Centauro a Cxneo interfccto.
Longe alio soniturahie districta minantur : Jactantt talia Coeneus
Et quura jaui latrant, et vocibus onmia coiuplenl. Exlenlum cursu missa latus eruit hasta,
Mollia ricla Lucretio dicunlur respectu cutis et car- <jua vir equo commissus cfat.
nis qu.T ora Molossoruin tegunt, si tangas sunt C A P . IX. — (d) A vobis fieri ostendam. Porphyritis
mollissimx, at asperis rictibus Soiiuus respectu apud Tbcodorel. p. 108. el 109. Gncc. Aff. cur E W r a
denlium. In eodeni loco apud Solinum, ubi vir ma- yup, p>;otv, L> Po$w, c l c Mactabatur enim. iiiquit, x v i .
ximus valde anxie ver.-alor, uon dubilo, quin sit ie- kalend. Novembris homo apud Rhodios in honorcm Sa-
genduin : amictas vestilu tigrium vel pantherarum, id turni: quod, cum perdiu servalum fuisset, in consuetudi-
est enim , quod Plinius dicit ferarum pettes. nem abiit. quemdam enim ex iis, qui pubtica jsententia
(a) Putremillum tacrorum. Qui itpofanw dicchatur; damnati essent ad capilale snpplicium, adusque Salnrna*,
dc quo mulla scilv o?na vide in aurcolo Meursii l i * lia vivum asservabant: addil ibideiti alios populos, qui
bcllo Eleus. c. x- \tro ad Nat.i .l.ad Magistrum in iufandiim bunc rilum consenserint. Iroo nolal Lac-
sacrorum vel Patrem adire. lautius Iust div. i . 13. in Historia sacra Eunii olini
(b) Describere. Ex lihris nempe rilualibus, qui con- fuissc scriptum : Saturnum et Opem, cceterosque tunc
tinebanltir lapidibus duobns quam aptissime coag- homines , humanam carnem sotitos esilare; oerum pri-
mentatis,. quod ^irf^y. appeilabant, u l discere est mumJovem leges hominibus moresque condentem edtc-
itidem e\ Elcusitiis Mcursii c. x, Patisanias Arcadicis to prohibuisse , neliceret eocibo vesci. Ilaque cuj's cst
D

p. m. E d . Wcch. 249. ubi agit dc Piicnealis , qoibus pndoris , 71/1/1 imo inverecundioj, cujus quod agere te
omnia cum Alhcnicii<>ibus communia : *«V«KT«I{ 8 i x a j videas , in eo ullerum reprehendere? Muledicti et crinti-
Mpr xpoi £9Ttv itpfo E).«u7ivi'ai, e l c , i.e.: Est apnd Phc- nis toco dare ea, quce in te possinl reciprocaia vicissitu-
t

neutas etinm Cereris cognomento Elensinios fannm; cui dine retorqueri ? ul loquilur Aniobius iib. 11. H A V .
initia eodcm ritu, quo apud Eleusinem peraquntur, (e) ln(antes pcnes Africam. Tcslimonia Ycicrum si
cum ipsi tamen ea sacra apud se primum insliluta autu- quis desidcrcl, adeat Elinenhorstium et alios ad illud
ment. Et stalim : Piope fanum kleusinice lapides emi- Miimcii p. 34. Merilo in nonnullis Africce parlibus in-
%

nent pncgrandes duo , atter apte atteri impositus : Pe-fantes immolttbantur, btandiliis et osculo comprimente
troma vocant eos tapides , ubi anniversarii sacri, quai vagiium , nc flebilis hostia immolctur. E l Plutarchus
majora nominunt initia, dies appropinquant, disjun - in Apophlhegmat. narrat Gelojiem tyrannum victis
gunt, atque inde litteras educunt, qutbus pompce ritus,Carthaginiensibusad Himcram coegisse inscribcre fce-
et quw fieri oportel onmia consignata sunt.Eum com- dcribus, qnod ccssaremimmolare iilios Saluroo. I I A V .
mentarium cum sacrificulis audientibus recilandum cu- (f) Proconsutatum Tiberii. Nodum,quierudilosmuI-
rarint, ea ipsa nocle in prislinam sedem reponunt. tmu lorscrat, solvisse vcl scidisse polius Scaligerum,
tcstatttr Heraldus in Notis. Et sanedigna legiesl Epi-
(a) Mirum quantum facillimis in rebus desudent quando- slola ejus ad Casaub. L X V I . ubi disputata Propr.c-
qtte commentatores, cum rictusaspcri nihil sint alind quam- tore vcl Ptoconsulc Tiberii (qtii ct sacrilicia crucnta
ingratus quidam ridendi modus vel parum liberalis oris
contraclio, et vestitus tcrgorumidemsouit ac pellium. EPD. Gallorujn, lcste Pliuio, s stulcrat) c l haic sublala
315 TKRTULUANI 31«
dem arboribus templi sui obumbralricibus (a) scelc- A (urnus non pepercit, extraneis utique non parcendo
rum votivis crucibus (1) (b) exposuit, teste militia perseverabat, quos quidem ipsi parentes sui offere-
patriae nostra (c) quoe id ipsum munus iili proconsuli bant, et libenles respondebant (2) (f), et infantibus
functa est. Sed et nunc inocculto (d) pcrseverat hoc blandiebanlur, ne lacrymantcs immoiarenlur (g). E l
sacrum facinus. Non soli vos contemnunt Christiani, tamen multum homicidio parricidium differt. Major
(e) nec ullum scelus in perpetuum eradicatur, aut oetas apud Galios Mercurio prosecabatur (5) (//). R e -
mores suos aliquis deus mulat. Cum propriis filiisSa- .
LECTIONES VARIANTES
ji) Vivos addil. Havcrc. e cod. Fuld. • exponebant. Sed in cod. Agob. et in allero lugd. desunt
(2) Vocem in rebus sacris solemnem habenl codd.voces: et libeutes resp. et inf. blandiebanlur.
Put., Bong., Fuid., Lugd'., edd. Rhen., Pam. el Seml., (3) Prosecatur. Rig. Semter.

COMMENTARIUS.
esse. Quod ut verum puto, lamen non possum i i - apud Prosperum Aquilanicum De Promiss. el Prae-
luslr. viri emendalioiiem probare, usque ad Procon- dict. Dei, parte m.cap. 38. Sub Constautio et Augusta
sulem Tiberii; ita enim legit, licet operae expresse- Placidia , quorum nunc filius Valentinus pius et chris-
rint Proconsulatum, conlra sententiam ejus. Peccavit B tianus imperat, Urso insistente tribuno , omnia illa ad
euim in Genium Tertnlliani, qui omnino Proconsula- solum usque perducta, agrum reliquit in seputturam
tum voluit, sed i l a , ut iilo Proconsulein exprimeret, scilicet morluorum : ipsamque viam sine memoria sui
quemadmndum iu hoc libro saepe loculus est, ut cOin nunc Vandatica manus evcrtit. H A V .
dixit naufragiis pro ipsis naufragis , cap. 39. cl mi- (d) In occulto perseveralur. Pueruli ejusmodi obJutio
nisteriis alibi pro ministris. I I A V . super pateram , quam Pythia sacerdos tcncl, ante
(a) Arboribus templi sui obumbratricibus scelerum. oculos ponitur in sculptura getnmae hujus, quam
Arbores dicit leuebris suis obscurassc sceiera lempli %
prodtixit oliin Leonard. Auguslinus, lom. i . num.
et sacrorum, quac ita ut can. vu. de canibus dixit fue- 107. ubi siuiile Apoilini sncrilicigm apud Creieases ,
rinl ienones tenebrarum. Unde apparet veluslissimus exhibitum fuisse docetur. Vid. tab. 1. n° 1. H A V .
mos tcmpla arboribus obumbrare , et propter horro- (e) Non soli vos c. C. Sensus est, non solos Chris-
rem religiouis, et ad venlorum vim arcendam , ul fit tianos religioni s u x , spretis idolis adbaercrc , cum
hodie. Prout vero sua cuiquc Deo dicata erat arbor, cliaui occuita illa Salurni sacrificia licel eradicala
ila illa Dei sui lcmplum obumbrabat. Virgil. u . iEneid. publicc et prohibita, apud quosdam durcnt. I I A V .
713. ^lncas ail ad suos : (f) Libentes respondebanl. Vox nola in sacris, quoe-
Est urbe egressis tumulus tcmplumque vetustum. que in oplimis MSS. Herald. Fuld. L . B . inveiiittir
Dcsertae caereris, juxtaquc autiqua cut»ressus; inale Barr. et Rhcn. et Pam. Exponebant significat
ubi doclenolalServius poetam (unebrem arborem bene votum inisellnrum istonim parenlum. Plutarchus
ante lemplum Dece lugentis induxisse. Cujqs antiqui- iu lib. de Superstilione, in line, ubi laxat hunc
tatis nobile monumentum exhibet sculptura gemmac , C Carlhaginiensium morem , Empedoclis hos profert
1
quxspeclanda proponilur Daclyl. Gorl. tom. u. num. versus ;
321. ubi sacra , et ad lalus arbor, statimque a nohis
ad notam decimam repraesentabitur. Ut vero nosler Moo^v S' *\Xa;avt* i:atf,p, ^lXov ulov attpai;,
ltvo
Xod^tt iwJX°{ v «^* tliitt;, addit, itaV y\v«i«ovTt«;
dicit iisdem arboribus, ita dc obsccena cujusdani libidi- avxoi T * vjtw twva JtaOupiuov. H A V .
ne Seneca verba faciens Nat. Quocst. lib. i . cap. 17.
de monslro illo dicit, ad speculum snunx immolandus (g) Ne lacrtjmantes imtnotarenlur. Notum csl id in
fuit. Et Nazianzenus de illis , qui christianas exen- sacrificiis maxime q inesituni, ne reluclanlcs inuno-
teralas et hordeo fartas porcis objiciehanl, dignos qui larentur. Generosa itaque ad lyraiinum vox Romani
ipsi Daamones suos pascerenl. Locum ipsum vide in- marlyris , quani refert Chrysost. Hom. de S. Romano
fra ad illa lcruditantes adhuc; hoc cap. Pam. comma in line : Cerviccs meas incide, nec "aram commacula:
post sceterum neglexit. H A V . habes viclimam voluntariam , cur captivum taurum col-
(b) Votivis crucibus vivos exposuit. Vocem vivos exligas rcluctantem ? E l ipsc Terltillianusad Scap. cap.
Cod. Fuld. apposuimus, quam sane non debuerat ita II. Ilaelsi nos compuleritis ad sacrificandunt, nihii
ncgligere Rjgallius. Voiivas cruces cum eodem Rigai- pmstabilis Diis vestris : ab invitis cnim sacrificia non
tio ita expiico: Tibcriurq istum ex votivis arboribus desiderabant\ nisi contentiosi sunl. Adde infra. cap.
volivas fecisse cruces, in quibus scclerati isli sacerdo- XXVIII.
tcs pulchre pendebanl, tanquain anathemata ex voto. (h) Mercurio prosecabatur. Et de hoc satis intcrprc-
Narral Lucianus sacrillcii quemdam ritum , qui hinc lesad Miiiucium. Ila vere cdidit Rigall. ex Coll. Mod.
non longe ahit in Dca Syria p. 910. A-vSpa ^ a i a r\ Prosecta in sacrificaudo dicebantur exta, qurc aris
i x x ^ a m ? , etc. Magnas arbores excisas in alrio cotto- dabanlur ex fibris pecudtim dissecla, leste Noni<>, pro-
cant : postea adductas capras , oves, aliasque vivas ciciem extorum Varro dixit apud eumdem , et hinc
pecudes, ex arboribus sc. illis suspendunt: inter quce prosecare pro sacrificando Deo offerre apud Nosjrum
sunt etiam aves, vestes, et aurea argenteaque opera. passint, ita eniin c. X L V i . de Socrate : .Escuiapio
Ac postquam omnia perfecte composuerunt, et simulacratamen gallinaceum prosecari jam in fine jubcbat. Quo-
deorum circa arbores tulerunt ,pyram accendunt, ct modo el c, xxiu. alia vis pronuntielur in eo , qtti gcni-
omnia repenle cremantur. H A V . 9
talia vet lacerlos , atia qui sibi guiam prosecat. Firiuant
(c) Miluia patrice nostra?. Quoniam Terluliian. patre lcctionem Modianain ilia Suctonii in Claudio. c. xxv.
ccnlurione proconsulari fuit prognalus, sispicari Druidarutn religionem apud Gallos dirw immnnitatis ,
quis possit rcponi dcbcre patris nostri, quomodo ccrte et tantum civibus sub Augusto interdictatn peniltts abo'
pra3 sc ferre dicilur Cod. Fuld. Sed cum ille Tiberii levit. N im cerle desiisse lestatur etiam Pompouitis
Impcratoris tempora attingere non potucril, diversus M la lil). l i i . c. 2. Aliquando adeo immanes Gclti, tti
ab islo proconsul quidem Tiberius forct staluenJus , hominem gratissimam Diis victiinam crederenl: mancnt
de quo hic loquerctur, quod non puto. Mox idetn vestigia feritatis jam abolitcc, atque ul ab uttimis ca>-
Cod. quai ad ipsum manus. id esl apnd ipsmn , vide dibus temperant, ita nihilominus ubi devotas aitaribus
indicem ; cum vero mox sequalur hic : iocum non adtnovere, detibant. Unde ctiam Gallogreci ab bis
potcst habere. Solebanl vero Proconsules majoresque o r l i , et ritus cu n nomine rctiucnles, aptid Jusiinuiii
magistratus per cenluriones vel tribiinos talia exsc- . x x v i . 2. in auspicia pugme hostius casdunl : quarum
qui.Insimilifere casu luculenlumexstai tcstimonium extiscuM magna cwdes; inlerilusque omnium prajdice*
 317 APOLOGETICUS. 318
mitlo Tauricas (a) fabulas tbealris suis. Eccc in illa A anarbitrio perpelrelur (licet parricidiumbomicidio(2)
reiigiosissima urbe iEneadarum piorum (b) est Ju- inlcrsit) convertar ad populura. Quot vultis ex his
piter quidam (c), quem ludis suis bumano proiuunt circumstantibuset in Christianorumsanguinem hianli-
sanguine. Sed bcstiarii (d), inquitis. IIoc, opinor, mi- bus, ex ipsis etiam vobis juslissimis et severissimis
nus quam bominis. An Iioc(i) turpius, quod mali in uos praesidibus aptid conscicntiaspulsem, qui nalos
bomiuis ? Ccrte lamen de homicidio fuiiditur. 0 Jo- sibi liheros enecent (f) ? Siquidem et dc genere necis
vcm Christianum el solum patris liliuni (e) de crudcli- differt (3) ulique crudelius (g) in qua spirilum
tale! Sed quouiam de infanlicidio nihil inlerest, sacro exiorquelis, aul frigori et fami et canibus (h) exponi-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Forle ut hoc Haverc. (3) Haverc. e collatione Modiana: Si quid ct dc genere
(2) Sic ed. RJien., Her., SemL; cod. Aqob. homicidium necis? Differt. Utique, elc. Qucan scripturam servato codem
parricidio. Rig. el Hav. licet de parricidio jntersit. Sed ordine verborum Semlerus quoque prwtutit caterorum
tota sententia videlur non a Tertuil. profecta esse. iibrorum auctorituli.
COMMENTARILS.
tur, non in timorcm, sed in furorem versi, speran* fiiium christiana fidc credimus, sic et Jttpiler solus
tesque Deorum minas expiari cmde suorum posse, con- B c l uuicus Saltirni filius habealur. Ulrumque aulcm
juges et liberos suos trucidanl. Ante legehalur, prose de crudelilale. Jupiter christiauus, quia Chrislo
cant. IIAV. sanguine liumano lilari menliebanlur, ut Jovisuo L a -
(a) Tauricas fabutas. IIuc perlinel iile scriptus et in liali. Jitpiler solus Palris hlius, quia solus patrisu-
tergo, necdum finitus Orestes. De his sat iiiulla ad perstes, cetcris ab Saturno illo manduco crudelissime
Miitucium. Nec carpere ccssal Lucian. in Dia?. Junonis devoratis. RIG.
et Latonae et Apoil. et Racchi. HAV. (f) Natos sibi liberos.enecent. 0 crudele, o inhuma-
(b) Mneadarum piorum. Ila cos vocal raiione auc- num'faciuus, in infanles ferrum slringere, uullius
toris gcneris et originis (qtii uullihi non hac cotn- inimicos, nullius reos, qui vel ad hosles subcullro
mendatione apud Poelam inlroducitiir), scd ut simul rideant! etlamen uihil magis trilum apud illos. Unde
impictaleui illorum stib tali nomine flagellcl. Imiialur admiratio simui el iocus Germahoriim apud Tacilum
autem Lticrct. qui ita lib. v i . 1277. Alheuiensiuin c. xix. Numerum liberorum finire , aut quemquam ex
populiim pium vocat, sed absqtie ironia: agnatis necare, flagitium habelur. Gravilerquc impie-
Ncc mos tlle sepulturae remauebat in urbe, lalem islam taxal Lactant.Tib. vi.20. Ergo nc illud
llt pius hic populus semper consueral bumari. quidem concedi aliquis existimet ut recentes natos liccat
%

oblidere : qua* vel maximaest impielas. Adviium enim

(c) Jupitcr gtiidflffi.Postremam vocem non agnoscit Deus inspirat animas non ad mortem. Verum homincs,
9
MS. L . R. lnlcUigit vero Laliarem , dequosalis multa ne quod sit facinus. quo manus suas non polluant, ru-
alii. Insigncm vcro Cypriaui locum producil in notis dibus adhuc, et simplicibus animi abneganl luccm non a
suis doctissinius vir Desiderius Ueraldus. videsis MS F ld
C
plura apwlI Minncianos iuierprcics. E i royer;. i,l oliui
in more ftiisse docet pluribus Scaliger ad Euscbium
11^,^'"° *^ ' " '
(g) Siquid et de genere necis, e t c , IlaColI. Modiana,
p. 30. ct qui cx Plinio docct, qttando ab hac crudeli-
omnino melius quara a l i i , siquidem el de genere necis
tate sil lempcrattim, in cujus sacrificii locura sanguis
differl, uliquc, elc. Cum tiliquc quocumque ntodo pcr-
dciude bcstiarioruin succcssit effusus. Prudculius vers.
petratum sit parricidium el hoimcidium , lamcn si ct
379^ lib. i . Contra. Symm.
nccis genus considercs, nliud alio est crudclius; fer-
Respice territici scelerala sacraria Ditis, rmn quod cilo ahsumit honiiuem , quodque ideo ma-
Cui cadit infausta fusus gladiator arena, jorcs nalii, occidenlcs se cligunl, leuius morlis gcnus
Heu male tustratae Ptdegetonlia victiuia Komas! est quam louga innquis jactatio, aul frigorc famcvc
Quidni igitur usurpcmus illa Sencc;c in extremo Oc- consumplio , aut deni ,ue viva vivo scpeliri corpora
tavfaevers. 978. busto, ul loquimr Lticrclius. In scquenlibus nonnul-
Urbe est nostra miiior Aulis, he edilioncs legunt: Spiritum extorquelis, anl Jrigori
Et Taurorum barbara tellus. el f. et c. e. feiro enim mori utus q. m. opUivit. Ila
Hospitis illic ca;de lilatur vero distingno ; el siquid et de gencre necis? differl,
Numen superum : civis gattdet Vtique crudeiius in aqua clc. H A V .
t
Romae cruore. (h) Frigori cl fami et canibus exponitis. Laclaul. I. v.
(d) Sed Bestiarii.Hc$tiarorium,E(\. Rarraei.Hi sunt Quinatos exse pueros.aut slrangutant, aut si nimium
qui cum bestiis congrcdiebanlur in arena, sivc nocen- pii fuerint. exponunl. ilerum vi. 20. Quid illi , quos
ics, sive iuopia illoru.it , al.i cum immanibus fcris falsa pietas cogit exponere ? Non possunt innocentes
comparati. llisce ultimum ntMiantihtis liberaliterap- D existimari, qui viscera sua in prwdam canibus, obji-
ponebaitir mensa. A j o L c. XLII. Non in pubitco tibe- ciunl: et quaittum in ipsis est, crudelius necanl, quam
ratibus discumbo, quod bestiuriis suprema coenauttbussi siranguhissent. Itaquc merilo de Saturno lib. u . Ad
mos est. Nat. cap. 12. llaque fitios viriti sex devorubat : nicliu$
(c) 0 Jovem cttristianum et sotnm patris filium de ipse.quam lupi, si exponeret. Notatu ver» digniun
crud. Objicicbantur Chrislianisinitia qmedam sncra- e s l , quod observavi iu lectione Isidori, npud qucm
mcnlo infanticdii cruenla, quasi Dcus ac Dominus huic Teilnllianaca iiiveniuntur, sed more sup aucto-
nostcr sangtiitie gatidcrel, homicidioque coleretur. res , undc profecerit, nomiiie abscondito , et vcrbis
Qnod Terliilliamis primo falsissiinum esse ostendit, paulum inVersis. Is ilaquc dc poenis in lcgibus.consti-
dciude criiuciiipsum in accusalores retorquei- Eleniui tntis. lib. v. c. 27. inipso quoque gencre necis differt.
Sattmio suo infaittes immolari, ipsuuique adeo pro- Crudetitts esl enim in aqua spirttum lorquenli eXimgui:
priis filiis non pcpcrcisse , uuico Jove paliis impii iynibus tiri, frigore el fume necari, canibus et bestiis
dcnlibus erepto fuga. Sed et Jovem Roni:v quoqiieliu- exponi. Nam ferro mori, cclas quoque mqjor optarit ,
mano sanguine coli. Unde colligit, jocaturque excla- addilque aliunde, gladius cnim sine graviori crucialu
mando, 0 Jovem christianuin, qui sciiicet humano compendiosa morte vilam finire novit. Peritnet luic
saiigtiiuepiacari vclit utChristus: nam hoc dcChrislo fragincnlum illud Salluslii ex iib. Ilislor. Sin vis ob-
fama calutiiniosissime vttlgaverat; et, soltioi palrh sistat, ferro quam fame cequius perituros, quam Pom-
filimn , quasi hoc sitetiam Jovi commuiic cum Cliris^- peius ibidem mortem vocat omniunt miserrimam. lib.
to, el quemadmodum Chri^tum unigenitum Palris III. IIAV.
31» TERTULLIANI 320
lis; ferro enim mori (a) oelas quoque maior oplaverit. A animam, an nascenlem disturbet: homoest (e), el qui
(b) Nohis vcro, homicitiio semcl interdicto , etiam est fulurus; etiam fructus omnis jam in semine est.
conceptum ulero(c), dum adhucsanguis in hominem (f) De sangninis pahuio (g) et eiusmodi tragicis
delibatur (rf), dissolvere non liect. Homicidii festiiialio fercuiis legite, noncuhi relalum sit (1), [est apud
est prohibere nasci; nec refert natam qttis eripiat Hcrodotum, opinorj (2) defusum (h) brachiis san-
LECTIONES VARIANTES.
(I) Edd. omncs: legile nectihi rel. sit (cod. Amh. ei nescio an debeaniur manui Ubrarii male sedulce. Riium
Lugd. est), prceter unum Scriverium, qui recte habei: autem isium Scytharum describit Uerodoi. 4, 70.
nuncubi. Verbauncisinctusa, quce desunt in Rhenani ed. (2) Diffusum Send.
t

COMMENTARIUS.
(a) Ferroenim mori. UndeiEueoc illa indignatio apud L . B . et uon est improbandum. Lucem baud parvam
Virgilium lib. i , 130. accipit ex notissimo Ausonii dislicho :
0 Danaum forlissime gcnlis Dum dubitat NaLura marem faceretue pueliam, '
Tydide, mene lliacis occumbere eampis Faclus es, o pulcber, pene puella, puer.
Non poluisse! tuaque animaiu hanceflundcrc dextra! Sed omnium instar elegantissimus ille Varronis loctts
Mortem hanc ferro inventam, Romanam appella- sit de Origine humana apud Censorinum de Die N a -
tam , quasi forlcm et virilem collige cx istis Marlia- laii cap. ix. ex scntcntia Pylhagorac. Qua3 quidem fra-
lis, lib. i ;79. de Festo, qui laborabal faucium morlK). gmenta , rccoudiiaj antiquitaiis plena , emcndata
HAV. auctaque et uotis illustrala, adjecto omnium verbo-
(b) Semel interdicto. Elcgans bujus vocis, sed non rum vocabulario,ad editioitem babemus parata. Sed
ila passim notus,multa loca apud bonos auclores ipse Varro: numeros , qui in unoquoque partu atiquid
corrupit, tta hic ante meliorcs MSS, semper legeba- adferunt mutationis, aum aut semen in sanguinem;
balur; etapud Lucretium in simul hodieque esl mu- aut sanguis in carnem, aul caro in homims figuram
tatum, apud quem abene multis illum aiiquaudo men- convertitur. Denique ipse rursus Tertulliauus lib. iv.
dis, quan adhuc resident, vindicattiri ex MSS. Yossi- Adv. Marcionem cap. 21. non decem mensium crnciatu
anis Btblioth. Lug. B . reponimus ila : deiiberatus. Ita et ibi enim meliores MSS. pro quo alii
Admistum quoniam scmel est in rebus. • delibatus. Sensus est, dum deliberat Natura in utero,
etegoantejam ita correxeram, adduclus locoLucani velitne conccptum seinen commixtumque in hominem
vni. 707. ubi de Pompcio. formare, an sinere ut effluat, naluralemque paliatur
Simul impulit illum abortum. H A V .
Dilata Fortuna manu, pulsatur arenis, (e) Homo est el qui esl futurus^ Marlialis lib. ix. ep.42.
Carpitur in scopuiis, bauslo per vulnera fluctu I|)sam credetibi naturam dicerc verum.
Ludibrium pelagi. Islud quod digitis, Pontice, perdis, bomo est.
Nostcr dcnique rursus c. x. Scquetur ut eadem ralio- Licet enim JCtis partus nundum edilus nondum homo
ne pro aliis non sacrificemus, quia nec pro nobismei- dicatur, recte tamen Paulus § de stalu hominum
ipsis, semet deos non colendo. H A V . Ctestatur, qui in utero est\ permde ac si in rebus hu-
(c) Conceptum vtero. Accepta potalione ad Abortunu manis essei, custodiri. Quomodo enim prius a JClis
Juvcnalis Sat. v i . 5M. quem vide. Ovidiustdcm abo- dicatur, patel ex collatiotie verborttm Papiniani ad
ininatur lib. u . elc. ut el versu 29. Fit itaque in Legem Falcidiam Dig. xxxv. tir. 2. § 9. In Faicida
formae lenocinium et scortis cst fantiliarc.Hinc Pros- placuil, ut fruclus postea percepti, qui maturi morlis
perAquiian. Dc Prom. et Pncdict. lib. n. cap. 15. tempore fuerunt, augeant hwrediiatis (v.stimalionem
ut sit jam uxor, quce pauto ante fuerat meretrix, ha- fundi nomine, qui vidclur itlo in tempore fuisse pretio-
bcatque filios, quce studebat filios non habere, necjamsior. Circa venlrem ancilta nutla lemvori admissa dis-
libidini, sed snscipiendce serviat proli. At vero nulta tinclio est. nec immerito, quia partus nondum editus ,
mutier, utbene Auguslinus, polationes ad abortum ac- homo non recte fuisse dicitur. Scrmo est de le^alo ct
x

cipiat, nec conceptosaut natos occidat. Quw mortiferasliacredilalibus. Pecus appellat iuforme illud nondtim
potiones accipit, ut non concipiat, quantoscumque pa- bominem Tcrlull. lib. de Atiiuia c.sp. 25. etmembra-
rere potuisset, tanlorum homicidiorum est rca: est vero na fcetum involvens a^viov, quasi pellcm agnelli d i -
tantorum, tot, tam multorutn, ut soepc apud Nostrum cas, vcieribus nuncapala fuil. iLiquc nec audieudus
cliam. Res sane medicis prohihila. Thcodorus Pris* est Aristoleles/qui niminm civitim mtiltiludiiicm in
ciantts in Victoriam libro i u . Aborlum dare nulli un- unacivitale dissuasurus,semen vullcorrumpi etabor-
quam fas esl : ut enim Hippocratis tcslutur oratio , tam tivum reddi, antequam homo possit nominari. Verba
^durireatusconscieniia medicorum innocens officiumnon ejus sunt lib. vu. Politicorum cap. 16.
debet maculare. Imo Icge pfohibita : Paulus 1. Si quis (f) Eliam fructus omnis, jam in semine est. De Zenone
aiiqnid. §. Qui nbOrtionis. § ne pcenis. Qui aborlio- j) SloiCO Theodoret. p. 73. tdv y«p roi avd^Tttvov ewopov,
nis aut amatorium pocutum dant, etsi doto non faciant,vypdv Bvxa. xai furi/pmot nvtupMTOf, rfc f ^ X ^ I l f «cvac
tamen quia mali exeinpli rcs est, humiiiorcs in meiat- itipoi Tt xett unoaimapLV.. Genitale siquidem hominis se-
lum, honestiores in insulam, amissa bonorum parte, mcn, quod humore ac spiritu pwditum esse cernitur,
relegantur. Quod si eo mutier aut homo perierit, sum- partem esse animm, quamdamque veluli abscissionem
mo snppticio afficiunlur. Simiiis lcx Mosis Exodi x x i , putavit. Impiic itaqtie. Platonis leges apud cumdem p.
22. Codex Fttld. Icgil conceptum uterum , notatque 431. Orav ai.alvuvaou*, elc. Ubi autem viri et mutie-
Scioppius ex jurc phrasin esse. H A V .
rcs gignendi tempus excesser\nt iiberos eos sincmus
(d) /n hominem delibuur. Deliberatur Jun. male, slitt conversari ut velini; hoc solum pra>monenlcs ne quem
t

editiones melius delibatur. Delibari in hominem dici- amplius conceptum foetum in lucem edanl: st quis autem,
t

tur sanguis , dum ex prceslanlissimo hominis succo inslitutum hoc ita violarit ut fcetum ad partum verdu-
t
embryo nutrilur. Lucrctius. cat Ha eum deniqne exponat, ul bmni prorsus atimonia
t

Floriferis ut apes in saltibus omnia libant. careat. A l i i , et fructuso. jamin s. e. Rhen. et fruclus
Estque id ipsum quod Jobus c. x. vers. 13. Nonne hominis.
sicut tac mulsistt me, elcaseum me coagulasti! Theo- (g) De sangutnis pabuto. Relorquet in advcrsarios
doret. p. 78. quo alludit rex David Ps. cxxxix. 15. crimen de pabulo crudae el sanguinis hauslu; de quo
nonne occuttatum est os meum in abdito, et artificiose more multa congesserunt Iuterpreies Minuciani.
acuoictus sum in imis partibus terrai ? Rigaltius lamen (h) Defusum brachiis sqnguinem. Yide Lydii Syn-
ex MS. Puleanocdidit deliberatur, quod et ego feci cx tngma sacrum de Rc Mil. p. 203. et notas ad Miuu-
8tf APOLOGETICUS.
guinem ex alierulro degustalum nationes quasdam A n e m recenlcm'[dc jngulo dccurrenlem cxccpium ]
fcederi comparasse. Nescio quid et sub Calilina (a) avida siti comiliali (e) morbo medentcs hauscrunl,
tafe degustaium est. Aiunlet apud quosdam gentiles ubi (6) sunt? ilem i i l i , qui de arcna fcrinis obso-
Scytbarum defunclum qucmque a suis comedi (/)). niis ( ( ) ceenant, qui deapro, qui decervo pelunl?
Longe cxcurro. Hodie istic (i) Bellonac sacralos Aper ille, quem cruentavii, colluclando (7) [g) delcr-
sanguis (2) de femore proscisso parmula (3) (c) sit; ccrvus illc in gladiatoris sangtiine sejactavlt.
cxceptus et suis datus signat (4). ltem i l l i , qui mu- Ipsorum (8) (h) ursorum alvei appetuntur crudi-
ncre in arena noxiorum jugulatorum (5) (d) sangui- tantes (9) adhuc de visceribus humanis. Ructatur
LECTIONES VARIANTES.
(1) Et hlc Womv. (5) Rigulatornm Cod. Fuld. Forte : vigilatorum Ha-
(2) Sacratur Wouw. Succalus Barr. verc.
(3) In palmulam Fran. (6) Auferunl Par.
(4) Coa. Lugd. Hodie islic Bellonae sacralus sanguis de 7) Conculcando paris.
fem. proscisso iu oalmuiam exceptus et sui dalus signat. . , Jacuit Paris. Cervus ille se glad. sanguine jactavit
Cod. Fuld. Hodie i . B. secator s. de f. pr. palmula excep- Haverc.
tus et usui daius signat. Cod. Put. et Bong. exceptus et (9) Trucidanlibus Jun. Tuditantibus vel trudilantibus
sui datus signat. Bhen.: parmula. Havercamp.
COMMENTARIUS.
citim. AlhcnoDus Carmanonim morem narral lih. n . B Ipse denique Tcrtullian. Rigere et pallere post lava-
solitos illos muluum saiiguincm iu comnotationibus — crum mortuus possum iufra c. XLII. Frustra enim
%

propinare firmandx amiciti.-e. In Cod. Fuld. cst alter- • ohligatur juguhim in arena, ubi vutntis est, morlife-
ulro. MS. L . B . ct Pani. diffusum. rum, et qiicm, ut notum est, victi prxbere debebant.
(a) Nescio quid et. A l d i t hoc taledAX. Mod. cl recte Eadem Coliatio inox delet exceptum quod ct abesse t

dubilantis more expressit Atictor, quoniam ncc ipse potcst. Sed quod Rigallii.s quoquc* inducal in Edit.
Sallustius asscverat, setl ul rumorem ponit. Fuere ea sua lia?c, de jugulo decurrentem, ferre non possum,
iempestatc, qtti diccrent Catilinam etc. ttbi videndus nempe conctirstis iste repetiti vocabuli non placuii,
t t

doctissitnus Putscbius. Simile contigissc fertur suh ncc irtvenla cst mediciua, nisi alrox urendo, secaudo.
lyranno Mtgneiilio. HAV.
(h) A suis comedi. Adv. Marcionem lib. i . Parentnm (e) Comiiiali morbo. Minucius : Ipsum credo Jovem
caaavera cum pecudibus ccesa convivio convorant. Qui Satnrni (ilium comitialem nurbum hominis sanguine,
non ila decesscrint, nl escatiles (ucritit, maledicta morsid est morbo graviore sanare. Ubi Wouwcrius ex
t t

est. Siiutlis Massa^ciarum inghivies. Hicron. adver- Scribonio Lar/o medico uotat c. xu. cx jecinore gla-
sus Jovian. u. Htissagetai miserrimos pulant, qni diatoris juqtdati particulam ali luam novies datam con-
eegrolatione moriantnr, et parentes cognatos propm- sumant. Nola quoqqe historia Fauslimc Antonini
t

quos. cum ad senectam venerinl jugulatos devorant: xb Philosophi Imperatorisuxoris, cuigladialorcm ainanli
t

et non agno>cchat Edit. Barr;c,ia. C in rcmediuin amoris sanguis ip-ius occisi oblatus est,
(c) Parmuta exceptus. Ita Rhcnan. cdilio, et recle, ut tiarral Julim Capitolinus. H A V .
quid cnim illud qtiod oumcs alii subsiiliiuiit palmuta? (f) Ferinis obsoniis ccenant. Totum tocum adtimbra-
an vola manus, an paltnx arboris ligouiti? Rcm ip- vil Minucius, p. 34. Non dissimites et qui de arcna de-
sam, ipsum sacrum, iu ipso aclu Bcilouaiiiiui vide voranl iltitas cruore, vel membris hominis et viscere sagi-
ad aram Dejj in sculpiura gctnuix hujus iitsiguis, in naljs. Quos quomodo notahit Ovidius, apud quem
Dactyl. Gorljcana toin. u . iittin. 66fc. ct hic pag. 91. briitorum etiam csuui dissuadenlis Pytltagorae oratio
ubi vclim notes clypeolum vel parmulam aro: innixam cst Metaiu. lib. xv. vcrs. 88.
et ad sangtiiuis exccptionem destiuatam. Scd et pal- Hou! quantum scelus est, in viscera viscera coadi,
, mulam adhibitam in his sa< ris patcl cx nolahili hac Congesloqu.e avidum piuguescere corpore corpus,
gcmnKC sculptura, quam produxit doctis^. Lcon. Ati- AltcritiS(}ue aniaiantem animantis vivcre leiho!
gtistiit. i . 171. ubi nudtis lalis Bclloiiarius couspici- (g) Colluctando. MS. Fuld. conluclando. Barr. tuc-
tur, qui latus ferro sibi, quod siuisiia gciit, fodit, tando. At vero Rheuan. c l MS. Lugd. Bat. legunt
cruorequi dc fcmorc proscisso lahitur, devtram ple- concutcando, qtiod magis reclum puto, ul magis pro-
uam anlc Belloiue signum subievaiis. Sed accuratius priiim apris. Itaque ex rialura illorum loquitur Chri-
intuenti divcrsus hujussacri rilus apparct, ct ul san- StUS Maltll. V I I . 6. fi-^nzxi xaTa7tarYj3W7tv auTOvs iv roig
gtiihis esus in priuia, ita devotio in sccuwdc gemmui TZCJIJ autdv. H A V .
sculpttira. (h) ln gladiatoris sanyuine jacuit. lk\ MS. L . B. et
(d) Jugtttalorum. Rigutatorum Cod. Fuld. pro in om- editiones Rhcu. ct R gaitii. A l vcro Barr. ct Hcrald.
nibtis aliis cst jttgutatorum. Probat Scioppius c l de j) p.» cliusque jactavit : quomodo ferc MS. Fuld. seu
m

fascia cxplicat, qua obvolvebant vulnus saiigtiincin Coll. Mod. sanguinem jaclavit. Puto rcponi debere :
que sistebant. llaque Noniuin in parles adducit in cervus itle se gtad. sanauine lactuvit. Cxcil. apud No-
voce riea. Posset ct Festuui. Is : ricce et riculai vocan- nium in lactare : Quid protuvium quas volupias; qum
9
tur parva vicinia ut palliola ad usum capitis facta.
t te laclal largitas ? i. c. mulcct, dclectat, afllcit, vel
Granius quidem ait esse mttliebre ctnaulum capilis, quo in g.s. lactavit. Cicero ibid. Matevolentia tactans mato
pro vittce Flaminica redimalur. Et fsidoruin xix. 31. alieno et hoc verissiinum. Si cnim jactavit vet jacuit
t
Higula est mitra virginatis capitis; uon cnim p'acet re- tantum,-dctracta pcllecrucnta nihil sceleris remanel;
pctitio illa juguiatorum c l mox jngulo. Quid si cx ncc huinani sanguinis vesligium, scd si hauserit crtio-
vestigiis MS. Icctionis facias rigtdulorum, ut innual rem, jam alia res e*l. Non ingratum fore judico hic
gladiatores noxiosve jam ex disciplina jugulum pr.x- inscrerc, quarc iEgyplii a quibusdam dicantur suilla
bere fortitcr jussos, ex vtilnere pallere et rigere, qui abstinuisse. /Llianus in libro dc Animalib. x. c. 16.
slatus corporis aniuix fugam comitatur. Adriauus ingtuviem suum vel ab esu httmanac carnis non absti-
Caesar moribundus apud Sparlianum iu Vita ejus, bos ueiilium uotai. A w x a t T f i v tiita* T I X V W V , e l c , i . e. Suit-
versus effundit: lum pecus tantopere explendo abdomtni deditum e$t nt t

Animula vagula, blandula,
Hospes, comesque corporis,
Qu% nuuc abibis in loca
Pallidula, rigida, nudula,
Nec, ut soles, dabis jocos.
nc propriis quidem suis (oetibus parcal neque heltuatio-
t
nem suam ab humano corpore abstineat. Quce causa e$t t
cur hujusmodi animat, ut impurum, detestabile ei vo-
*
racissimum, apud ALgyptios in summo odio habeatur.
 323 TERTULLIANI 52*
proinde (1) ab hominc caro pasia (a) de homine. A viscera scpulto. Denique inter teslamenta Chrislia-
riicc qui
cditis, quantum abeslis a conviviis Chrislia norum bolulos (d) etiam cruore distentos admove-
norum? Minus autem iili faciunt, qui libidine fera tis, cerlissimi {5) scilicet, illicitum esse penes illos,
buraanis membris inhianl, quia (2) vivos voranl ? pcr quod exorbilare eos vultls. Porro quale est, ut
minushumano sanguine ad spurcitiam (3) consc- quos snnguinem pecoris horrere conflditis, bumano
crantur, quia fulurum sanguinem lambunt (b) ? non inhiare (6) credalis, nisi forte suaviorem eum ex-
cdunt infantes ptane , sed magis puberes. Erubescat perti ? Quem quidem et ipsum proinde examinatorera
error vesler Christianis , qui ne animaiium quidcm Chrislianorum adhiberi ut foculum, ut acerram (e)
sauguinem in epulis esculenlis (c) habemus, qui oportebal. Proinde (7) enim probaienlur sangui-
proplerea suffocatis quoque ct morticinis absline- nem humanum appetendo, quemadmodum sacriiicium
mus, ne qno (4) s.inguinc conlamincmur vel intra respuendo (f); alioquin necandi (g) si guslatfsenttS),

LECTIONES VARIANTES.
Deinde Paris. (6) Iniliare legit Wouwerius ad Minucium p. 39.
Qua Jwi. (7) Perinde Par.
13) A spurcitia
. Parjs. (8) Sic Her.< Wouw., Big., Hav.eMS.; Cod. Fuld.ne-
(4) Quo modo Fran. quoque MS. L. Bat. i» candi (Patnel. aliique : ncgandi) si nou guslassent, qu. si
w
(o) Cerlissimi — Porro abest raris. immobsseut.
COMMENTARIUS.
Oratio Scplimii noslri ita inlelligi debcl: Animalia nucius edulium dicit, qurc significanl lauliores epu las,
isla, quorum carnes vos avide devoralis, priusquam quibus nonnunquam pro lemporis ralione Chnsliani
iu arena a hestiariis slrata sunt, mullos ante advcr- sc invilabant, qui ilaque ne in deliciis quidcin suis
sariorum occiderunt, ita apcr cruorem, quem e vul- sanguine vel besliarum vescerentur, quomodo huma-
nerc demibus olicuit, duin conculcat semiinorluum, nitm ingurgiutrent? Clcmenlia; hinc quoque laudem
hominem, detersil et hausit; ceryus polum dcfessus aptid Romanos sihi peperit Domiliauus, sed inilio i u i -
silicos avide ingurgitavit, ursus homincm ipsum i u - perii, proferens Virgilii versum :
tra visccra sua etiam sepelivit. Marlialis t, ep. 44. Impia quara cxsis gens est epulata juvencis.
Ponatur tibi nnllus aper post talia facla; adeo ut ediccre dcslinaverit, ne boves immotarentur,
Sed lu ponaris, cui Cbaridemus, apro. pront in Vita cjus c. i x . narrat Sttetonius. Scripsit l i -
Tcrlull. de Spcctac. cap. x » .riisiet feris humana cor- bellum de hac rc Evanlhius Abbas, scriplor pius et
pora dissipareninr. E l cap. xxt. idem in amphithealro vetustus. H A V .
derosa el dissipata, el in suo sunguinc squallentia cor- (d) Hotutos etiam cruore distentos. De bis omnino v i -
pora palienlissimis oculis desuper incubat. dcndus Lco linperator in Constitutione LVIII. qua2
(a) Pasta de homine. Utilur et hac locutione Pru- botuloruin et oninino sanguinis csum velaf. Jamque
dcntius contra Symm. l . vers. 383. increpans volupta- r Homeri tcmporc hoc genus cdulii notum fuit, u l p a -
L

teni oculorum iii caedibus gladiatoruui : letexOdyss. 2. vers. 44 et 117. U l vcro Gra?ci ya-
OT^S; el YLZTptpkpyovti appellarunt helluones, quod loco
Quid sanguine pasta voluptas. citato latius cxsequiltir Euslathius, il£ etiam Noster
Intelligc ex illis Scnec.c Nat. Quncst. n, 3. Pars est lales bolu.os vocal advcrsus Psychicos G. i. exieriores
nostri, manus, ossa, neni oculi: materia, snccus re- et intcriorcs botuli Psychicorum. Lego vero hic ex Mo-
f

tenlicibb, iturusin partes. I I A V . diana collationc eliicacius : m tormenta christianorum

(h) Futurum sanguinem lambunt. Epipbanius de Gno- botutos etiam cruorc,c\v.; qtto cnim vexarenl miseros,
Sticis, Hnrresi X X V I . 01 5« T<kXx»t /*«yiv c« KXWOIS,
iy T xal bolulos in os iiifarciebant, habcntescxploraluin, san-
w; Ixi a^fate; aio^uvo/MU e'i7r«Tv r a nupot TO7$ auTdg guinc oninino ahslincrc. H A V .
utvypk Tzpv.TTOp.Vicx. , xara rdv ayiov knboTo)ov, xal r a noip >
(c) Vl foculnm,nl accrram. Qnibus nonmtnquam v i -
auTOtj ytvd/xeva v.Uyp6t «Vrt xai /iyetv • fyws oux ahyws& tam suam redimebant, qui eam anima cariorcin ba-
/ f y t t v , a auTOi ^oielv oux a^uvovTai, ?va x a r a TiavTa Tp6- bcbant. Adv. Marc. i , 27. Quid non el in persecutio-
1
7T3V pptgtv ipyfcoifiKi TO7« axoouat r a Trap auT&v y«vo>eva nibus statim oblata acena animam negalione lucraris ?
otliyfovpyfu.u.TV.. / m a yap T6 /utcy^vat rraOet Txopvtlo*,, Ttpoae- MS. L . B . transponil, adhiberi oportebal ul focutum,
7rt$ouTOt£ avetTetvovTSs Tijv iauTtwv y9iat9f»jttiav tl$ oupavdv, ut acerram. Picialcm mcram spiranl ilia, quae Ausonii
ol^STKt /xevT6 yuvatov xai 6 avyjp >iv puatv T^V O\TZ6 TCU carmina inief leguulur. Sunt in Parecbasi :
T

cLppntonU tilxt-i a v T « v ) j « ^ a 5 , C l C . , xai ©UT«> auTO* iVOtouii, Nec thus creuiandum postttlo,
//£Ta/a/*gavovT«« T^V «VUTWV axaflafa tav, xat f a ^ t ' Touxi Nec liba crusti mellei:
£ * T t r6 oOtta TOO XptvTov. Supra ; homo esl. et qui est ^ Foculumque vivi cespitis
futurus, et fructus omnisjam in semine esi. H A V . D Vauis relinquo altaribus.
(v) Sanguinem in epulis escutentis. Muilis I K C C illu- (fj Quemadmodum sucrifxcium. PraHuIerim leclio-
stravit Elmenhorstius ad Minucii iociim, hinc expli- neni MS. Fuld. appetendo christiant, qui sacrificistm
eaus illud Acl. xv, 27. quod nos superius aliter expo- rCspuendo. Sensus est, iis qui recusatione sacrificii
suinius. Ibidem docet sequiores christianos in totum probautur christiaui, magis rllius sect;c probarenttir
noniiunquam carnibus abstinuissc ex hoc Pruden- csu sanguinis, quod illis soleinnc. Sed hanc ct mullas
tiano Cathcmer. alias cjus Codicis lcclioncs pra2icrmisit Rigaltius.
Absit enim procul illa fames, etc. HAV.
Cacdibus ut pecudum libcat (g) Nccandi si gu$lassent.'\\$nc teclionem prxferunt
Sauguineas lacerare dapes. Hcrald. Wouwcrius el Rigall. ad quain aspirat MS.
Sint fera gentibus indomitis Fuld. in quo necandi si non gustassenL Sed et altcra
Prandiade nece quadrupedum,
Nos o!eriscoma,nos siliqua non infirmo libicine nixa cst, negandi si non gustas-
Fcela legumine mullimodo sent, quemadmodum si immotassent; quam reccpcrunt
Paverit innocuis epulis. Pam. et la Cerda et Junius, et anle illos Barncus et
Gelenius, lulalur etiam MS. Lugd. Bal. Ncgandi sci-
unde Blandina apud Euscb. Hist. Eccl. v, 1. Ruffini ver- liccl chrisliani, qui sanguinetn non apfietent, acque
bis: Mulium erraiis, o viri, quod putatis infantum visceri-ul nunc qui sacrificent. Priorem lectionem ila ex-
bus vesci eos, qui ne mutorum quidem animalium car* plico, tum demum morte puniri debere ut patratores
mbus utuntnr. Nota veib tllud, epuiis esculentis, M i - infunticidii et humani sanguinis appetenles, si dcgu-
325 APOLOGETICUS. 326
quemndmoilum si non immolassent. E l utique non A ribus parentibus (f) emancipatis. Alienati gcneris
decssct (n) vobis in auditione cuslodiarum ct damna- necesse esl quandoque memoriam dissipari; et semel
tione sanguis bumanus. Proinde incesli qui magis , error impegeril, exinde jam tradux proficiet incesli,
qnam quos ipse Jupiler docuit (b) 1 Persas cum suis serpente gonere cum scelere. Tunc deinde quocum-
malribus misccri Clesias rcfcrt. Sed ct Macedones qnc in Ioco, domi, peregre, trans freta , comes est
stispccti, qnia quum primuni OEdipum tragcediam libido, cujus ubique saltus facile possunt alicubi
audisscnl, ridenles inccsti dolorem, ^>auv«,diccbant, ignaris (3) filios pangere vel ex aliqua seminis
th T/ V fir^ipa. (i) (c). Jam nunc recogitate , quantum
( porlione (4); ut ita (5) sparsum genus per coni-
liceat crroribtif ad incesta misccnda , suppeditante meicia humana concurrat in memorias suas, nc-
matcrias passivilnle (d) luxuriaj (2). Imprimis fi- quc eas coitus inccsli sanguinis agnoscat. Nos ab
lios exponitis suscipicndos nb aliqua pneicreitnte nii- isto (g) cvcnlu diligenlissima ct *fide)issima castitas
scricordia (3) cxtranea (e), vel adoptandos molio- scpsit,quinlunrque ab sttipris et ab oiuiii post malri-
LECTIONES VAHIANTES.
(I) In codd. (lijnjn, cpnvi, iwwtvel ijuiv <fcc. t\4TtjT
vtjvMTi^»;
Mtt^»} (3) Matre extranea paris; misericordiae extranese Fran.
Gotlwf cclm in lib. ad Nal. I, 16. r>we dic. ^ ^xt^, et ' tta
' x» ^ (*)(4) wy-
Rig. et Hav,
e l
Hav. paugere, velut ex al. sem. spar-
Hav. Sentt., Riit. Sedv. ii; non est detendum.
y B sione, eic.
(2) llhat. : suppeditare malerias lassim invitante (5) Uti aspersnm Franeq.
luxuria.

COMMENTARIUS.
slando fidcm fecerint, qucmadmodum sacrificare dum sive OEdipum ipstim conversi, ut ptitavit Rigal-
ncgantes, interficiuniur. I I A V . lius. Scilicet illi, qui tanto cachinno speciaciilnm
(a) Non deesset vnbis. Taciiam diluil objeclioncm, trucidati oculos OEdipi exceperant, improbain hanc
uude iste snnguis petatur; quasi homicidium vcl oh causam dcrisus stii assessorihus suis in codeitt thea-
id, vel venarum incisio necessaria essenl, cum sem- tro dcderuiii. Huc spectare possit illud Minucii, Me~
pcrapud illos acsluaret noxiis career, et qnolidie bo- moria: et irugoedice vestrce incesiis glortantur, qnas vos
ininuin, vel chrisliaiiorum, sanguis funderelur. I I A V . libenter el legitis et uudilis. In Fuld. MS. cral «>a/Ta«
(b) lpseJupiter docuil. Seneca in Apocolocynl. de aichntit ptxipv.i. I I A V .
Claudiolillum Deum ab Jove? auem, quantum quidcm (d) Pussivilate luxurice. Ila appetl.nl Vcnercm islam
in itlo fuil, damnavit incesii. L. Silanum crittn gcnerum crroneam et passim per liciia el iilicita vagam.Qno-
suum occidit. Oro per quod ? Sororem feslivissimam modo cuin sacpe, lum.ctiitit vox illa occurril lib. Adv.
omnitim pueltarwn, quam omnes Venerem v4carent Hermogenem cap. X L I . Hatcinquies non est, ha*c lur-
9

maluit Junonem vocare. Ita inlcrpiingo^et cxplico : bulentia et passivitas non est, sed moderatio et modestia,
poteslne ille fieri Deus Jovialis, ut ila dicam (loctitio Malc iiaquc Rhen. snppeditare muterias passitn invi-
cst ul apud Lucrclium Ceres ab iaccho, id cst iaccbi tanle luxuria. Grarcis tUxi6rr<$, unde «fxaTa itpiear
malcr, etapud TerluHiauum s.cpius de prndentia, de C passales oves. vidcScaligerum ad Manilium p. 68. H A V .
jusiitia, elc.) qui Jovem inccsli damnayit in Silano, (c) Misericordia extranea. Ita passim libriMSS. longe
qtiem occidit, quoiiiam sororem suam Juniam Calvi- meiius quam edili qtiidam ndsericordice extranece, aut
nam, ut Jup'#r Junonem, id est, pro uxorc habere Rbeuani matre extranea : quomodo etiam Barractts.
dicebalur. Et qticmadmodum Nosier non Pcrsarum Eleganler Paulus JCms, citante Wouw. ad Minuc.
adjungit cxemplum, ita lepidc Luciauus Jovem dicil Necare videlur uon lanlum is qui parlum prcefocat, sed
uxoresquidcm complurcs duxisse alias, sed poslremo ct is qui publicis locis misericordiai causa exponit,
loco Juuonem gcrmanam suam, idque juxta Persa- quam ipse non hubtt. Nou possuiu quin Laciantii lo-
rutn el Assyriorum insiittitum. Verba ejus suiit in cuui adducam, scd ita ttt einendalior legalur. Is VI.
Dialogo de Sacrificiis, Ky/}/*« 3« noA>Ki & > ; a « , U»T8- 20. ut vtilgali iihri habent. Quis dubitel, quin impius
TJJV ok, TVJV H p a v T/iv a 5 e / p ^ v , x a T a TOU? U s p 7 & v TOUTO, sit, qni alieno2 misericordt03 locttnx non tribuii ? quin
x a i k-jovptwj v6i*ov;. H A V . ctiam si conlingut ei quod voluit, ul aiatur, addixit certe
(c) u / a v v s dicebant T>JV /*r,T«>a. Ctim locus hic in MSS. sdiiguinem suum, vel ad servilutem, vel ad lupanar. Ni-
iiujus Apologetici varie sil conceplus, ridiculos mul- hii luiuus dicit, qtiam quod vidctur vellc, iu mco cerle
tos foeltts ertiditi commcutatorcs inde exlraxcrunt, exemplari. Repone, qui alienw misericordiw locutn,
prout in illorum notis vtdcri potest. Scriplura co- non sutv lYibuunt, id exigtiui qua? ibi scqttuulur. Etf-
dicttin quidcm iila csl. Rarncus ^ijuyjvs diccbant, ctc. traneam talem inisericordiam videre licel (Iliaricleae
Aldus c l MS. Rongars. *>tve. Rhen. aliiquc «>»)ve vel cvenisse apud Heliodorum /Elbiop. lib. H . p. 118.
iptvt dicebant *u T& wripct, alii aliter. Tandem R i edit. Contmcl. Scd nos de crudclilaic hac plura in
galt. finxil suuin i).*»*t dicebunt th w?ip*, quasi D initio hujus capitis, quihus nddi potest Kippingius
ad OEdipum til ditcem ct rcgem clamassent, age duc , l 1
iih. 1. "cap. I." p. 15.'----«•-.•-—:-
1 , r
novaj cdilionis.»---
HAV.
t/i matrem, ut urbem vcl casielluin cxpugnaturus ; (f) Adoptandos melioribus parentibus. Qui aiieuos l i -
eamdcmquc lcclionein contra MS. Agobardiui fidcm hcros amorc patcrno complectanlur, quos parentcs
iti lib. Ad Nat. i . cap. 10. inlrusil. Priorius dcniquc, ipsl ablepudo a sc odisse professi sunt. Interim l a -
ciiin de suo ctiain affcrrc aliquid vcllel, itihilquc ha- ineu laudibus apud Scriplores bic adoplandi mos tion
herct, suffuratus cst conjecttiram Ilcraldi, omnium cartiit. Nolabilis loctis e^l apud Phiioticm JudxMiin iu
pessiniatn, «>iyjv«, i . c. incestavit, tam oscitahundus, ut iuiii > iihelli de Agricultura, quem vide. ILvv.
velul MSS. leclioncm nobis obtrudcrcl, qtiorum ilie (g) Nos ab isto. Pulcbcrrimumcbrisiiancc conlinen-
ne uno quidcm unqtiam usus videiur. Illa sola vera tijc encomium. Minucius p. 85. Al uos pudorem non
lectio csl, quam suppedilal liber Ad nationcs» quam- facie, sed mente prwslamus, uritus malrimonii vinculo
quc ibi probavit Golhofredus : Atque exinde atter ad tibenler inhceremus; cupiditalem procrcandi aut uitam
(tllerum, elaune ten matera^ dicebatis. Id esl si vertas, scimus, aul nullatn. Et mox ibid. Tantum dcnique
agilavit matrem^ prout verbum iilud passim de equo- abcsl incesii cupido, ut nonnutlis rubori sit etiatn pu-
rtim.ngitatione et incitalione sumitur. Confirmatur- dica conjunctio. Sed maxitne huc facit locus Origeuis
quc MS. Fuld. in quo xb «t« non invenias; nam Lugd. (oulra Ceisitm lib. I. qucm quutn ntc docueril E l -
Bat. hic nihil sani, dotorem, dicebant epala. Nec po- inenhorstius.religioest noinen cjus reticere.ot 2' w
Uisse alitcr dicere Macedoncs palel iude, cjuia con- aOxwv^Tti tciwrta igouO^oO/Atvet, e l c , id.esl ; Ca3terum
f

veisi altcr aJ allcrum ila locuti sunt, non ad tr >gu> homincs idioltv ab iltis pronihilo habitis. ut siulti et it*
527 TERTULLIANl
monium exccisu, lanlum et ab inccsti casu tuti su- A bis ipsis, scmel dcos non colendo. Itaque sacrilegit
mus. Quidam mullo sccuriorcs totam vim bujus erro- (b) ct inajcstaiis rei convcnimnr. Summa lucc cau*sa,
ris virginc conlineuiia depcllunt, scnes pucri. ILxc imo tota cst, et uliquc digna cognosci, si non prac-
In vobis esse si considerarclis, proinde in Chrislianis sumptio attt iniquitas judicet, altera q u » desperat,
non csse perspicerclis. lidem oculi reituntiasseitt (2) altcra qux recusat (3) verilatem. Deos vestros
ulrumque. Scd cxcilatis duas spccics facile concur- colere desinimus (c); ex quo illos non esse cognos-
runt, ut qui non vident quac sunt, vidcre videanlur cimus. Hoc igitur exigere debetis, uti probemus non
qua? non sunl. Sic per oninia ostendam. Nunc de ma- esse illos deos , e l idcirco non colendos, quia tunc
nifesiioribus dicam ( i ) . demum coli debuissent, si dii fuissenl. Tunc et Cbris-
tiani puniendi, si quos non colereul, quia putarent
CAPUT X .
non esse, conslaret illos deos esse. Sed nobis inqui-
ARGCMEPCTUII.—Progredilur jam ad crimen irretigiosita- tis, dii sunl. Appellamus el provocamus a vobis ipsis
l i i , aitque Chrislianos Deorum cuitum recusare, quia ad conscieniiam vestram , ilia nos judicct, illa nos
Dii non sunt, colendi, si Divinitas eorum demonstrari condemnct, si poterit negare omnes istos deos vestros
possit.Provocat itaque ad conscientiam Genlilium, qua; homines fuislfe (d). Scd et ipsa inficias st ierit, de suis
negarenonpotestomnesillosDeoshominesolimfuisse, B iiquitatum instrumenlis revincetur, de quibuseos
an

quodjam unius Salumi exemplo liquidodemonstrat. ^ timonium perhibentibus ad bodierum et

d | d i c | l le8

(o) Deos, inquitis, non colitis, el pro imperatori- civilatibus, in quihus nati sunt (e), et regionibos 9

bus sacrificia non impenditis. Sequilur ut eadem in quibus aliquid operaii vestigia reliquerunt, in q u i -
ralione pro aliis non sacrificemus, quia nec pro no- bus etiam sepulti (f) demonslranlur. Ncc cgo per sin*
LECTIONES VARIANTES.
(1) Vv. Sic per omnia ostendam desunt in ed. Jthenani, g) Desperet Paris.
et qiue sequuntur : Nunc de manifestioribus dicam, c. I. Recuset Paris.
adscripta. Rig. de Uav. Nunc et manifestis.
COMMENTARIUS.
liberales, si modo commiltant se in fidem Dei, el doc- 67. qiti interro^atus a Nerone, qiibus cauds ad obli-
trinam Jesu recipiant, tantum absunl ab omni iascivia, vioncm sacr.unenti proces*issci : O.lerant le. inquit,
spurcitia. turpitu^ine libidinum, ut in morem perfecto- necjquisquam tibi fidelior miiuunt friit. dunt amari mc-
rum sacerdolum ab omrit coitu abhorrentimn, muiti eo- rritsli; odistc ccepi^postqnam pirricida matris et uxo-
rum in totum caste pnreqne vivant, alieni a congressuris, auriga, histrio et incendiarim exstitisti. H A V .
mulierum etiam legilimo. Mox a Rhcn. abcst et fidelis- (d) Homines fuisse. Hnec habet TullitnTuscul. I, 42.
sima. l U v . C Quid totum prope ccelnm , ne ptures persequar, nonne
C A P . X . — (a) Deos. inquitis, non colitis. Passim humvto gencre cotnpletttm est ? Si vero scrniari vetera
apud Arnob. ut hb. I. Ergone impice religionis sumus el ex his ea qttce scriptores Grcecia? prodiderunt eruere
apud vos rei, et quod caput rerunt et colunten venera-coner, ipsi illi nvijornm geniium dii qrit hnbenlnr, hinc
bilibus adimus obsequiis (ut conviclo utamur vestro) in-a nobis profecti in ccctum reperiuntnr.^nasre quornni
fausli et athei nuncupamur. L i b . V . Audere vos dicere demomtrantnr sepulchra in Grcccia : reminiscere qno-
et his atheum, irreligiosum, sacrilegum, qui Deos esse, ritirm cs initiatus quce tradunlur mtjsteriis, lunt denique
omnino ant neg.int, aut dubitent. Et lib. VI. In hac qnam hoc tale pate.it intelliges. H.ec similiter dc dits
enint consueslis parte invidias nobis tnmntlnosissimas fegyptiorum, cctcrorum pie populoriini tradit Diodo-
concitare, appettare nos aiheos. et quod minimum tri- ri^s Sicul. lih. I, p. 17 : Uipi uit oZt rs» h ovpav*» 0«<&v,
buamus Dns. Vtde plura apud Interpretcs Arnobia- x*t yittvrt vioiot ir/rrttnto> roi&vrs. XiytjTit Asyvwrio*.
nos. H A V . A M o v c 8« i * T 5 u r « v ivcyiiove yittrQxt ?&TI • virxp£a>r«c yuiv
(b) Sacrilegii. Convicium quod coitfeslim christtanis OvyjTOuc, 3<«t Ik av>i7i> xxi xo/vrv p4y*<*w tvipywUiv r r r u *
ingerebalur, sttpra c. u . quando de aliquo nocente ^ V J K O T * C TT^C o\B±va^ix{. v i-iovc x * i fixri\i7( y.yoths.1 xArk
cognoscitis, etc.; ct ibid. taniari jubere sacrilegnm, si r>i> AfyvTTo;. fHi6r)p ur)>tvQ uh(>i> 0 &\not> rt>tt( fjtk> ofttt -
( )

confiteri perseveraverit. et ad Scapulam c. u . Tamen vu^uowc W A p ^ f i v ro7( cup*vfoic, rrtkc 8 i Joi*v «*7^v}»ivac
nos, quos sacrilegos existimalis, nec in furlo unquam 'Xforrryofit.t, HUitrt, KAI Kpb,o>, x a i P i a v , tri o i tia.1 A/«t
deprehendistis, nedum in sacrilegio. Imo solita populi rbt IWT9 TIVOJV SfAfxrta. irtOTAyipvjbutK-t.
erat acclamatio indeposceiidisiiiiiocepluin suppliciis, II cc autein de diis qtii in coelo stirit ct quorum aslcr-
Totte sacrite^os. Ruiiiiusex Eusebio Eccl. Hist. IV. D iium est genus ^Egyptii commcmoranl Ex iis aiunt
Judex ad Potycarpum
.1 :. habeio
....i.... cetatis tuce reveren c ortos , morulcsque primtim fuissc, lunc ob
l c r r a

tiam, ct parce ultinuv senectuti tuce, jura fortunam Cce-ingcnium collalaquc omuibtis bominibus bcnefich
saris, gerens de prioribus paeniludinem, et coticlama immorlalitatem adcpto«; quorum noniiullos iu i £ g y -
eliam tu : Tolle sacrilegos. Ibidetn , de morto Poli- plo reges cxlitisse; quortundaui nomina vei ita mu-
carpi : Cum ex hujus tam insignis morte stuporcm tala fuissc , ut cutn c;clestibus voce coiisimilcs fie-
cepisset astantis populi multiludo et totius christiano- rcnt, vel ad priorem normam servata, absqtie mu-
rum gentis mirari virtutem de coniemnenda morte cce- talione, videlicet Solis, Saturnique et Rcaj ac ipsius-
pisscnl, conclamanl omnes : Toile sacriiegos. Ex quo- mel Jovis qnem quidam Ainintmein appellariml. E D D .
ruin comparalionc lucem capere possunt, quu? dc Ju- (e) ln quibus nati sunt. Non lanlum Apollo, Diana,
daorum in Scrvatorem clamore legimtis apud Lucam Bacchus, Hcrcules, alii, sed Jupiter ipsc Divum pa-
X X I U . 18. Av«xf«£av Sl Tra/A^^x^l, Xiyotrti • Alpt rourot. tcr atquc homiittim, .-eternus rex, de cujus ipse no-
Quod idem in Paulo accidit Act. X X I , 36. AxoiojOtt ster natali solo c. X X V . solila irrisione. Sed non sia-
y&p rb nllfioi TOO iaow xpk^or oupt awT^v, et multo ma- tim ct Jupiler Crelam suam romanis (ascibus concuii
gis XXII, 22. A<fe« o\ub Tfjj '/lii tdv TOtowTOv* ou yo\p xa- sinercl, oblilns*antrnm illud ldivum el cera Corybantia 9

0f,xov awrdv ^ v . M A V . et jucnndissimum iltic nulricis suce odorem. IIAV.

(c) Colere desinimus. Egregia oralio resipiscentine, (f) Seputti demonsttantur. Hinc illud infra C. XII. / i t
cui par audax libertas Subrii Flavii Tribuui, conspi- insuias relegamur ? Solet et insulis aiiauis deus vesier
rationis in Neronem convicti, apud Tacit. X V , Ann. aut nasci aut mori. Jovis certe incunabula quis nescit
9
5*9 APOLOGETICUS. 350
gulos decnrram , lol nc lanlos (a), novos, veieres, A Thallus, neque Cassius Sevcrus,aul Cornclius Nepos,
barbaros (6),Graecos, Romanos, peregrinos, captivos, nequc uilus commentator ejuscemodi anliquitatum
(c) adoptivos, proprios, communes, masculos, femi- aliudquam bominem promulgaverunt; si quantumre-
tias, rustiros, urbanos, nauticos, militares; otiosum romargumcnla, nusquam invenio tideliora,quam apud
est etiam titulos persequi, ut colligamin compendium ipsam Ilaliam,iiiqua(^)Saturnus post multas cxpeditio-
(d) , el boc non quo cognoscatis, sed rccognoscatis; nes poslque Altica hospilia consedit,exceplus a Jano,
certe enim oblilos agilis. Ante Saturnum deus penes vel Jane, ut Salii volunt. Mons, qnem incoluerat (f),
vos nemo est,ab illocensus totiusvel potioris vei no- Saturnius dictus ; civilas,quam depalaverat, Saturnia
tioris divinitatis. Iiaquc quod de origine constiterit, fd usque nunc est; tota denique Italia, post OEnolriam ,
de posteriute conveniet. Saturnum itaque, si quan- (g) Salurnia cognominabatur (2). Ab ipso primum
tum (t) lilterx docent, neque Diodorus Graccus, aul tabuke et imagine signatus numus (A), et inde aerario
LECTIONES VARIANTES.
(1) Cod. Lugd. si quantum; cceleri : quantum, atque restituerutU : si quanlum rer. argumenla. etc.
tft altera periodi parle proeo,quod Geienius ainque sub- (2) Rhen. et Gelen. : Mons quem coluerat Saturnius
stituerant : si quaeras rer. arg., e codd. Heratd. et Rig. dictus, civitasquamdebellaveralSaturniacognominabatur.
COMMENTARIUS.
ct illum B cxistimationis ergo ct opis, arcam foederis in templo
Vagitum, in Creta quondam ocuitasse feruntur Dagonis Dei sui collMcarinl, de quo I. Sara. c. V. Ccrte
quem olim Curetes, quum non lcvia de Israeliiarum Deo sensisse, conslat ex
Annati io numeram pulsarent aeribus sera, vers. 7. c. IV et 6. cap. VI. Gravissime vero tulit
Ne Saturnus eum malis mandarel adeptus, Deus, quos vicerant, el populorum quos eradicaraitr,
iEternumque daret matri sub pectore volnus, in niimina sua recipcrent, ut patet ex II. Reg. X V I ,
3, et XVII. 7. 8. H A V .
ut cecinit Lucret. lib. II. vers. 633. Epiph mium adde (d) Colligam in compendium. Notetur locutio Hinc-
in lib. Ancoratus aliquanlo ante finem : O u xd /x-^ux mari Rliemensis arch. qui in epist. ait, ut cunclabre-
c v x bilyoii iort o ^ o v ^ i v K ^ T T ) yup T*J vvjaw, iv 6 Sptt r&
T
viter cingulo perstringamus; unde allucet locutioneni
Xrjofiivt» Actoim, i u ; Ztupo luxr\i)oltixxtiroii, \d est : Cu-
istam breviter perstrrngcre, usitatam Latinisauctori-
jus monmmntum non paucis notum esl, in Creta enim bus. stimptam a re vestiaria, et pneserliin a ciitgulo.
insuta, in monte Lasio appellato, usque huc digito os- Undehic Tertullianus signate, coltigam in compendium,
tenditur. Quod indignatus Callimacnus, veterem ta* qtiasi vestes ciitgulo, ne diniiiani. Nequc a vestibus
incn famam coufirmat hymno I. vers. 8. H A V . abit loculio Senecae ept 76. ut in arctnm quce dicta
(a) Tot ac tantos.oAc. De his ex professo agit Augu- siml, conlraham. L A C .
siinus de Civ. Dei lib. III. c. 12. Sub hoc tot Deornm (e) ln quo Saturnus. Prudenlius in Svmmachum
proesidio, quos numerare quis potest ? mdigenas el alie- lib.1.1I. vers. 42. hic inspiciendus, uhi incipit.
ttigenas, ccetestes, terreslres, infernos, marinos, fonta- p
tios, ftuviates, et ui Varro dicit, certos atque incertos, Num melius Saturnus avos rexis*e Latinos
in onmibusque generibus Deorum, sicut in aniniulibus, Creditur? edictis qui taltbus informavit
Agrestes animos, et barhara corda virorum. HAV.
maref et (oeimnas, uhi etiam forle iuelius legas, lot ac
lanto, quomodo ex Cod. MS. ad exemplar Augiislini (f) Mons quem incoluerat. Hunc locum videtor de-
mei. ab ipso>Vive, ut pitto, est adscriplum. Minucius sutnpsisse ex Varronel. IV. de lingua latina, citatum
Felix quoque p. 6. Qum undique hospites Deos quce- etiaui a D. Aognst. 1. VII. de Civ. Dei cap. 2. Mons,
runl, et svos faciunt:dum aras exstruunt etiam ignolis inquit, in quo Capitolium est, ante Tarpeitts dictus est.
ttutninibus. IIAV. Hunc aniea moutem Satumium appellalurn prodide~
(h) Harbaros, Grcecos. Antisthenes Thracia malre et runl, el abeolateSaturniam tcrram, ut etiam Ennius
inde irristis a Graecis, dixisse fertur, Kul ii fx^p 6iv appellat. Antiquum oppidum in hoc fuisse Salurnium
T

6 « w v , tpvriioi. hnv. \. e. Et Deorum nuiter Phrygia est.

scrihilur. Ejtts vestigia etiam nunc maucnt tria; qttod
Laerlius iu Vita cjtis. H A V . Salttrni lanum in faucihus, qnod Salurnia porta qu tm
(c) Captivos. Quod ut lurpe quum amovere a se Junius scribit, quam nunc vocant Paodanum , quod
vellent miseri, prius evocare conabanlur, obsessaque post 9cdem Saturiii, in ocdificiorum legibus, parietes
tirbc aliqua transferre in se favorem Deorum lutela- postici, muri, sunl scripli. In quem locum atTert
rium. Notat Servius ad illud Virgil. U. iEncid. 351. Scaliger ipsos Enuii ct similes Maronis versus do Ja-
niculo. P A M .
Excessere^omnes, adytis arisque reliclis (g) OEuo/nam.ltalia dicla estOEnotria l>*6 roZ oho-j,
Di, quibus impcrium hoc stcterat. n vino, iion ab alitpio regc huju^ noininis : (|Uic opi-
Quia, inquit, ante expugnationem evocabantur ab hosti-nio consenlitcuni Aristolele tib. VII. Polilic. clctim
bus numina, propter vilanda sacrilegia. Et cx illo Ma- D Strabone lib. VI. qui nulia facla OEnotorii menlione,
crobius III, 9. ul cum obsiderent urbem hostium eam- illam indigilant. L A C
que jam capi posse confiderenl. certo carmine evocarent (h) lmagine signatus numus. Isidorus Orig. l . X V I .
tutelares Deos : quod aut atiter urbem capi posse nonc. 17. Postea a Salumo cereus numtnus vtventtts est.
crederent, aut si possel, nefus cestimarent Deos haberelpse enim signari nummos et scribi consliluil. Propler-*
captivos. Quo refcro consilium forsan Balaci ct B i - ea et cerarium Saturno a genlilibus consecraium est.
lcami, Nutticror. XXIII. 3. 23. Nolabile illud e s l L i - vidc plura apud Elmenhorsl. in N . ad Min. nt et
yii Itb. V . cap. 22. quod vide. A l quid confidere po-< apud Lipsii exccrpla, quac novic editioni Kippingianro
ierant cact gentiles islis Diis, qui impotentcs erant adjecta sunl p. 597. et grande liilcrarum decus, sti.c-
sua defendere, ut infra ostendet Auctor; quare cliam que GerinaHiac verum hodie splendorem Jo. Alb. F a -
paruil consilio PhiloLc Alexander apud Curlium V , 2. bricium in Bibliographia Antiqtiaria p. 525. Non est
cum jam in eo esset, ut sacram Diis mensam, qua vero reticendum, quod ila cxhibcat Collatio MSS.
vesci solitus Daritis, et e re nala pro scabetlo sihi in Fuld. et imagine ei signatus nummus. undc conjece-
regia sede alliore substrakim, subduci juherel, moni- ram, scriptum forle, ei imagines, ei signalus nummus.
lus his verbis : Minime vero hcec fecerit rex, sed omenMinucius certe, qtti gnaviter noslrtim dcscripsil, lam-
quoque accipe: mensam, ex qua libavit hostis epnlas, tum hahel nummos signare, ul c l reliqui. Quiim vero
tuis pedibus esse subjectam. Quare iu dubio est, iilrum alii de putalionc arboruin, de coronis, de navigiis ad-
Philislaei ut lropa3iun de hoste viclo, an vcro divinac danl, poiuit Nosler invenium statuariaj et sculptorioc
TERTULLIANI I. (Onze.)
551 TERTULLIAM «2
presidet. Taraen sihomoSatnruus, etiqueex homine, A hominem (e) quam ex bomiue, et deinceps totum ge-
et quia ab bomine non utique de coeloet terra. Sed neris exaraen tam roorttle quam semkiis sui par.
ctijus parenles ignoli erant, foctle fuit eorum filium CAPCT X ! .
dici, quorum et omnes possumus videri (o). Quis AMCMENTOV.—At cum poti mortem hominm ob merito-
enim non coelutu et terram matrem et patrem ve- rum prmstaniiam in Deosadiedi dicaniur,inquirit hoc
neraiiouis et bouoris gratia appellet, vel ex capite in caussas quee hoc exegerint: qwe quidem re-
consuetudine humana, qua igneli vel ex inopi- tpectu sstmmi Dei htveniri nequeunt, cum ille aiiorum
nato apparentes de eorio supervemsse dicuntur ? ope non indigeat : respectu ipsorum, vei vance sunt,
Proinde Saturno repentioo(l) (b) ubtque eoditeai vci taies, ut meweaniur potius obHlas cum maleficis
contigit d k i . Nam et lerrae fiiios vulgus vocat, quo- in imitm tartarum detrudi, ubi coUocarunt eos viros f

rujn genus incertum est. Taceo quod ita rudes tunc qui el inoentis, et meritis itlos longe superarunt.
(2) homines agebanV, ut cujuslibet novi viri aspec- Et quoniam, sicul iilos homines fuissc non
tu quasi divino (c) commoverentur, quum bodie jam audelis negare, ita pest loortem dcos feclos instiUii-
pofhi, qnos ante paucos dies luclu publico mortuos stis asscverare, cau&sas qua> iioc exegeriut retracie-
(d) sint confessi, in deos consecrenl. Satis jam de mus. Imprimis quidem necesse est concedalis csse
Salurno, licet paucis. Eliam Jovem osiendemus tam B aliquem \f) subiimiorem Deuin ct mancipem (g)

LECTIONES V A R I A N T E S .

(1) Ita Her. ei Hav. e codd.; Wouuj. : Saturoode re- (2) odd. Futd. tuoc.; cf. ad Nai. II, 12. CaUeri adhuc.
penlioo adventu.
COMMENTJRIUS.
artisSalurnoadscribere, quam ante simttlacra rudi et acri aceto'C»sarum cotisecratio et adoratio liic a
informi palo constareiU. H A V . Tertutliano peifundiiur, non euim inortui lantuin,
(a) Quorum et omnes possumus videri. Hinc ttatet sed et couclamati, sed et sepulli. Possisetlam iegcre
quomodo locus, qui ltixalus esl io lib. II. Ad Nat. humane mortuos, i . e. more hominum, quibus oppo-
cap. XII, sit resiituendus, ibi : sed cui paranles.... stierit in deos consecrent. Similis irrisio peregrinoriun
qnibusdam facite fuit iltum Deotym fUium dici, quo- iiiimiuum, quoruni cultus Ronuc invaluerat, apud Lu-
rmn poss.... videri. supplerout per ignaii, vt-possunl canum lib. VIII. versu 853.
vel possumus omnes, rccte* Sed el rb Deorum prima Kt quem tu plangens hominem testaris Osirim.
liliera minui oportebat. tSeqniuir et ibi eniai, quis Male mox Riten. oslendimus. H A V .
enim Ccelum et Tcrram, etc. H A V . (e) Tam hominem, etc. Sanchoniatiion,vetustissimus
(b) Repentinoubique. lla MS. L.B.Herald. et Rigalt. scriptor, apttd Theodorel. Serm. III. p. 42. Satumum
Iiilruserttnt alii mious recte vocem adventu. Itaqtie C fttisse hominem, Re.im mulicrcm, Saturni cotuiigera
nec illud Wouweriauum probaudum de repentino ad- tradii, qui Jovem et Jitttoiiein liiios procrearinr; qui-
ventu ulique. Dicit eniin de- Salnnio Tertull. id quod que omtics, ob beuelicia coilala, postea ab Phoeoici-
de subornalo falsoque Agrippa TaciLus II. Aunal. 59. bus pro Diis sunl habiti. Totam quoque Jovis genea-
relinquebat famam, aut pramniebat. Nolal similiter logiam cum ex sacris Hbris Ennit rclultssct Lactan
Laerlius in Empedoclis Viia, a Sehnunliis illum re- tius, ita concludit lib. I. c. 14. Hcec (ui scripta sunt)
pcntina sua apparilione divinos honores impctrasse. Jovis fratrumque ejus stirps, atque cognutio, in hunc
Scd el qui pro desperalo ah alils ivlictus est locus modum ex sacra scriptione tradita est. H A V .
iih. II. AdNat. cap. XIU. una operasanabo. Ihi de eo- CAP. XI.—(f) Sublimiorem Deum. Qiii HOII tantiim
dcmStimmo: Proinde... semper eg... repentino. ubique sit AVXKCOTOCTOS, ul de Jano HerodianusMih. I. cap. 16.
inolevitCoztitem dici. Scripscral f ertullianus, Proinde sed etkvroxpoirtap, ut iunummo, quem ad cap. X X X I V .
Salumo semper egeno et repeutino. Ilie euim puisus profcremus, vocalHr Caius respcclu scil. ad Solem et
icgno a Jove filio, dicilur ibidem plurimas terras Lunnm, qtii Otoi *vTO*paropti vocanlur aptid Philoiieni
pcragrasse; quare ilbun mendico, qui uusquain diu de Monarch. lib. I, p. 812. adeotpic Deoruiq Deus, ut
iiianet, assimilal. I I A V . Macrobio rursus Janus vocaiur, lib. I. cap. 9. A^coup-
(c) Quasi divino. Apud Justinum v. 4. Aihenienses ydi x«l Qtif 0e6v, quomodo Bierocles in Aur. Canft. de-
Alcihiadem cum viclore exercitu suhito sihi icdditum scrihil siimmum Deum, Cr-ealorem soium Deum, quem
iniranlur : in hunc oculos civitas universa, in hunc sus-Deum Deorum dixerit aliquis, ei Deum esumwu et op-
pensa ora convertil : hunc quasi de coeio nussum, ei limuin. TOV otifiioupyd-j fUvo* &v 6tdv6t&j «.J unot Tt^. xai
II/ ipsam Vicloriam coutucniur. Lactanltus k>co supraD 6td* vn*.TO-j xal Apivrov. I I A V .
mcmorato : Minucius Felix in eo tibro, qui Oclavius (g) Mancipem. Qualem iutelligere dalLuciatius vcl
inscribitur, sic argumenlalus est : Salurnum, cum fu- Lacianlius Slatii Scoliastcs ad lib. IV. Thebaid. cuin
gatus essei a fitio in ltaliamque venissei, Coeli (ilium scribit : Infxmii autem Philosophorum, Magorum,
dictum : quod soieamus eos quorum virtulem miremur, Persce item confirinant, revera esse prceler hos Deos
aut eos, qui repentine advcnerint, de coelo cecidisse di- cogiutos qui coluntur in lemplis, atium principem, et
cere. Hiuc illud vulgalum : maxime ueum, coeierorum Numinum ordinalorent. Ter-
Tertius e ccelo ceciditCato. tull. rurstis lib. De SpecUic. c. X . Quue vero voce ei
modis el organis et turiae transiguntur, Apotlines ei
Nec jam mirum ainplius, cur Paulum c l Barnabam, Musas el Minervas et Mercurios mancipes habent.HkV.
Mcrcurium csse Jovemque, et coalites dcsccndisse — Mancipem quemdam divinitatis. Quasi magna-
putaverint Lystrenses Act. Apost. XIV. 12. quotnodo rinm quemdam divinitatis negotiatorem. Mancipes
ibidem XXVII, 6. Paulum nihii a vipera hcsuin Deum Asconius inlerprelalur Principes pubiicanoruin Re-
crcdidcrunl Melitenses, el barbari et iiisulani/ IIAV. demptores. Sic apud Auctores juris, Mancipes V i a -
(d) Luc/upu6/icomor/M03.Codex Fuld. postrema ila rum, Salinaruin, elc. Sic et Tertuliianus Jib. de Ido-
concipil: humatosmortuos, quod referri possil ad iiio- lolalria dixit, Mancipes idoiorum. RIG. — Mancipem
rcm descriptorum qui ila variam lectionem invcnien- quemdam. Veuuste , inquil Rlienanus , mancipem d i -
lesuiiannpic connectentesreponehanl; nisi malis ita vinitatis vocat Deum illum superiorem, ac potiorem,
sciibcic: mortuos et humatos.Wdevc facile liccl, quod- qui reliquis divinitatem communicarit, sicuu Sulrinjj
®& APOLQGETIOJS. l 334
quemdam (a) divinitaUs,quiex hommibusdeosfecerii. A insiructmn el ordinatum cum omnis rationis guber-
Nam neque sihi ilii poluissent sumerc diviukaieuif&), naculo invenlum esl. Imperfecium (d) non potuitesse,
quam non babebaiu, nec alius praestare eam MOA ha- quod perfeck omuia. Nibil Salurnum el Saturniam
benUbus, nisi qui proprie possidetoi (t). CaUerum gentem exspectabat. Vani erunt homines, nisi certi (e)
si nemo esset, qui deos faceret frustra prjesumitis
9 s i n i , a primordio et pluvias de coelo ruisse ((), et
deos facujs auferemio faciorem. C*rie quidera si sidera radiasse, et lumiua floruisse, et lonitrua mu-
ipsi se facere potuisse^, tuimquaai fcomines fuis- gisse et ipstwn Jovem, qua* in manu ejus ponitis, fui-
s e n l , po*side*ies apud se settjett meJioris condi- Biina timuisse (\); item oinnem (g) frugem anie L i -
tionis peiestalew. Igiiuftei est qui fadat deos, revertorberwn et Cercrem et Minervatn , imo ante ullum
ad caussas eiaminaudas faciendorum ez hominibus aliqucra priiicipem bominem (h) de terra exuberasse,
deorum , nec uJias invenio, nSsi si (2) miiiisieria (c) quia nibil conlinendo et suslincndo liominr prospe-
et auxdia otticiis divkiis desideravii iUe magmis otum post hominem potuit inferri. Denique invenisse
Dcus. Primo indigniim est, ut alicujus opera indige- dicuntur necessaria ista vitae, non insikoisse. Quod
ret, c i qwdem morlui, qinun diguius ab mUio deum auletn hiveuitur (i), fuit; et quodftiil, non ejus depu-
aJjquciB foeisset, qui utoriiii erat operam desidcratu- labiiwr, qui invenil, sed ejus qui instiitiit: erat enim,
rus. Sed nec operae locimi video. Totum enim Ii<ac antequam invenireuir. O i c r u m si propterea Liber
nuittdi corpus sive iiHjaUuu et i*£ecUuH sectmdtMU Py- ^ deus , quod vitem demonstravit, male cum L u -
thagoram, sive natum et factum secundum PJalonem, cuiJo (i) acium est, qui primus (k) cerasa ex Ponto
semci uiique in ista (3) consiructionc disposilum ct I i a t o promulgavit, quod nott est propterea consecra-
LECTIONES.VAIUANTES.
(1) Possidebant paris. (3) In 11 lisposilione Haverc.
(2) Mysteria paris. (4) IoRl et Gel. desunt vv. et ipsum —»timuisse.
COMMEWTARHJS.
maglstrum Plinius mancipem vocat, et in qualibel re Servwsin ¥HI. JSneid. Virg. Aul certe ad bisloria»
qui surorai sunt, mancipes dieuntur. P A M . Gfncseos tibi c . l l l . dieiiur cmissus Adani de paradi&o
(a) Quemdam. Ed. Rarr.quidem. ul el M S . L . R. H A V . volopiatis utoperaretur tairram, el cap. %. Abel pastdr
(i>) Sumere. diviniiatem. Infra c. XXII. cemulantur ovium fuisse dicilur etTain ngricota, cui conseu-
divinitatem , dum furantur divinationem. ubi vide quae tiens Josephits. I. anttq. Jud. P A M .
nolamus. H A V . (h) Hominem. Coil. Mod. hominum. Nouprobo; sed
(c) Nisisi mmsteria.Ad verle TerHrtlinnum dilemma brcviter locum explicabo. Omne eliam fruguio gcnus,
conlicere. Idcirco magnus Dens ndjiHoretn sibi pos- inq+itt, debttit ex lcrra provenire, ante picchum, Ce-
tulavit, vcl quia indigerci aoxiiio et ministerio alicu- p rercm, Miuervam. imo eliam antc primum hominem,
j u s , sine qtio oon posset haec madiina mundi tieri : quicumque*rl1e fuerit, quia nihil, quo hoiuini, ul in
vel quia hoc pelebant merila alicujus Dei. Non p r i - vka perduraret, prospicerctor, postquaiu jam fuit
mum, quia nulius locus merilo altoHendi iu cadum, homo, creari poiuil vcl dehuit.
cum sint mulla mcrita siipprimcndi ad Tartarum, et' (\)Quod auicm invenitur, fuit. Nimis premil Septi-
IIJCC vis tota bujus capitis. L A C mitisetymon cjusquod invenlum dicitgr. Nam in ista
(d) imperfectum non potuit esse. Docet la Cerda haec disputatione, invctitiim , idcm cst quod cowyoeuium,
non de Deo isto mancipe, sed muudo esse accipienda, ct invenlor.s arliujn diciintur^qui prinii cxcogitave-
quo facto seu creato omnia erant consuiuiuala; id runt arics, el macbinas: vcrbi jjratia arandaj tclltiris,
itaque imperfectum censeri non potest, quod perfecit panis pinsemii, coquendi : vitis pastiuanda\ propa-
omma, i . e. quod finem omni creature de novo fa- gaoda: : vini faclilandi, condendi, scrvaudiqtie, et
ciend% dedit, neqtie ulla ejus parsSaturnum aut alios Cttlcra hu|4tsmodi ad vilam necessaria, sive ulilia et
expectabat, a quibus ul diis crearcttir, jam in initio jueunda. RIG.
3Ni pcrfecta ; cui cxplicalioiii el cgo assentior : nam (j) Mate cum Lucutto. Non minus lepidequam vere
istam abunde exigunt illa qua? prncccdunt, sed nec idipsttm D. Ilierooymtts ad Marcellam [Plin. hnud
operce iocum video, et quse mox scqtientur jam, a duiwe secutus lib. X V . Natur. bist. c. 25. ] : Accepi-
primordio et piuvias de ccelo ruisse, elc. I I A V . mus, inquit, ei canistrum cerasis refertum tatibus et
(e) Nisi certi sint, a primordio, e t c , Mauilius lib. I. tam virglnati verecundia rubenlibus, ut ea nunc Lu-
cap. 5. %
cutlo deiala existimarem. Siqtiidem hoc genus p o m i ,
Ponlo et Ariuenia (hcllo ttempe Mithridatico , ae. v.
Jam lum cum Graiae verteruut Pergama gente§,
Arctos et OrVon adversis frontibus ibant. D c. 680.) stthjttgatis, de Cerastinlc pritnns Romaui
Haec contettta suos in verlice flectere gyros, pertulit, unde el de palria, arboruomen accepit.
Ille ex diverso vertentem surgere contra Ostensor et inveutor, a Puteani libro absunt. P A M .
Obvius, Jt toto semper decurrere inuudo. (k) Qui primus cerasa ex Ponto. MS. Fuld. iegil, qui
Scmcl scilicet posuit Deus ordinem rerum, qui.cum primus Romanis c. e. P . quod cum 11011 polerai (olc-
mundo conslilutus et observari ccrptus, durabit cum rari, ob id quod mox sequitur, Ilatiaf, plausum iioti
illo, Hippodamus Pythagor. in fragmenlo, quod su- invcnit. Forsilan scripsit, qui primus Uomams cerasa,
pcrest nobis, de Fcliciiate : At« yap * b xiffMOf, elc. quomodo Lticrclius, quem exprimU saepc, locu-
cio* ouo viAioi ^ v . ow3* a ffi).etva, ol wXavarej ioxipti tus est quondam de maguihco poela Etuiio, qui pri-
cvV o\ o\n').a»iti. OVTOS yt TOO xOff/wD,xai TOUTWV JxaffTOv mus Roiuanoruiti laurum meruit iib. 1. versu l i $ .
i<rv$. i . c. Si enim mundus non esset, nec sot, nec luna, Eouius ut noster cecinit qui primus atnceno
nec vel fixce vel errantes exstarent slellce : Postauam DeUiht exHelicoue perenui froude corooam;
vero niundus est, horuin quoque singuia ceruuniur. H A V .
(I) Lumina floruisse. Lucretium, ut soepe alias, est i. e. primus nostrum; sic primuf Rotnamts csl prunus
imilakis. is lib. IV.vers. 4 5 I . H A V . Romanorum. Idem Lucretius lib. V . vcrs. Vi.
(g) liem omnem frugem. Aul alludit ad actatem Sa- Quo neque noster adit quisquam, neqtie barbarus audet.
l u r n i , quein scribit Macrobius in Latio primum agri-
Culturam docuissc, el viniquoque usum demonsirasse, Pompcio tribuitur hoc ipsum ab ipso noslro Teriul-
 TERTLLLIANI 350
tus, ut novx frugis auclor, quia invcntor et ostensor. A el qui occidunt, et qui furantur, ct qui dccipiunt, et
Quamobrem si ab initio ct iuslrucia et certis exercen- quicumque similcs sunt alictijus dei vcstri, quem (c)
dofum ofbciorum suorum rationibus dispeusala uni- neminem (2) integrum a crimine aut vitio probarc
versitas conslitit, vacat ex hac parte caussa allegendx poleritis, nisi hominem negaveritis. Atquin ut illos
bumaiiilatis in diviuilitcm , quia quas illis stalioncs bomines fuisse non potestis negare , etiam islae noUe
et potestatcs distribuistis, tam fuerunt ab initio, acccduni, qux nec deos postea* faclos credi permit-
quam el fuissenl, etiamsi deos istos non creassctis. tunl. Si enim talibus vos puniendis pnesidelis si t

Sed convertimini ad caussam aliam, respondcnles commercium, colloquium, coiwictum malorum et

collaiionem (a) divinitatis meritOrum- remuncrando- turpium probi quique respuitfo , horum aulem pares
rum fuisse ralionem. Et hinc conccdelis, opinor, ilhim Deus ille majestatis sux consortio ascivit, quid ergo
Deum deilicum juslilia prxcellcrc, qui nec lemere, damnatis, quorum collegas (d) adoratis? Suggilla-
nec indigne ncc prodige tantum prxmium dispensa- lio (e) est in coelo (3) vcstra justitia. Deos (4) facite (f)
rit. Volo ig^ur nicrita recensere (I) ,-an ejusmodi criminosissimos quosquc (g), ul placealis diis veslris.
siut, ut illos in coelum cxluleriut, et non politis in Illorum est honor consecratio coxqualium. Sed ut
imum lartarum demerseriut, qticm carccrem poena- omitlam htijus indignitaiis retraclattim (/i) probi el i n -
rum infernaruin cum mtillis aflirmatis. Illtic enim B tegri et boni fucrint." Quot tamen potiores Viros
abstrudi (6> solent impii quiqttc in parentes, et in apud inferos reliquislis ? aliquem de sapientia Socra-
sorores incesii, et maritartim aduiteri, et virginum tem (t), de justilia Aristidcm (j), de militia Themi-
raptores et puerorum conlaminalores, ct,qui sxviunt,
LECTIONES V A f l l A N T E S .
(1) Vullis BJQ. (3) Coi. Fidd. et Hav. : in coclum.
(2) Bhen. el Geien.: Quem hominem negaveriUs ? (4) DcosfacilisSeml.
COMMENTARIUS.
liano in lib. Ad. Nat. II. 1 6 . Ceratium Cn. Pompeiue judicio se Dcos suos, quos in coelis collocarunt, da-
de Ponto primut ltatice provulgavit. H A V . mnare, quorum certe nulltun esse probat, quod et
(a) CollaXionem divinitatit merilorum remunerandorum passim conslahat apud oinnes, qtiin sil iiiceslus,
futsse rationem. Plinius liln#u. Ilic est vcttistissimus adulter, fur, homicida , virgiutiin et pueronitn raujtor
refercndi bene merentibus gratitm mos,ut tales numi- alque corruptor; quare qtium parcs Deorttm suorttin
nibus adscribantur. RIG. atqtie in scclei ibus collegas puniaul, hoc ccrte con-
(b) Abttrudi tolent impii, etc. Enuincrat ibi pariter hos ttimeliam ab iilis«depulabunt Dii sui, ut ioquitur in
Lucianus in Necromanliit : iripwOiJ oi, inquit, <n^i r
fine c. XIII. H A V .
yjro, etc, i . e. Ex altera vero parte adducebantur or- (I) Deos facite, etc. Ut unda undam, sic lelum lcluin
dine multi longa catena vincti, qui dicebantur adulteri, apud Nosirtnn excipit. Qu isi jam palrnnus impielali
lenones, publicani, adulutoret, sgcopUantce, atqueit- factus , defendct eam , qtio ceric auxilio vel defeusoro
tiusmodi turbm quidvit in vita turbuntium. Kespicil no- non gattdeat. Par sarcasmus, qucm iiivenies c. x i u .
ster Tertullianus sntis evideuter majestaieni Virgilia- Sed digne Imperatoribus defunctis honorem divhtitalis
nam, quie in descrihendo pccnarum infernalium loco, dicatis, quibus el viventibus eum addicitis, accepto fe-
inler aiia, hxc edisscril: lih. v i , vers. 108. 014. et renl Dii vetiri, imo gratulabuntur, quod pares eis fiant
621, 24 Vide. domini sui. Pessimc vcro cdilio Pamelii cxhihct Deos
(c) Quem neminem. Non dcbtiit hanc lectionem sid- fucitis. D.is euim, cttr non ex vinctis pessimos tioceii -
licilare Lalinius, nec dcpravabun alii laudare. Lati- tes Dcos facitis, hoc faclo rem grataui Diis vcstris
nissime cniiit locutus e a Afcr uosler, ct plane ul Sue • prxstabilis, par eniin pari gaudet. Rcctc ilaque sci i -
toniusde Nerone c. xxxix. in Vitacjus : Ex nonuullit buiil fuciie Mcmhr. L . R. llcrald. La Cerda, Rigal.
comperi, persuatittimnm liabuitte eum, neminem ho- Rhenan. et relitpii. H A V .
tninem pudicnm . aut ulla corporit parte purum este ; (g) Criininosissimos quosque. Arnobiits lib. v. Si con+
verumplerosque dittimulare vitium , et calltditate oble- templor aliq;iis Numinum , cl tacritegi pectoris immani-
gere\ Eodem modo supra dixit cap. x. Anle Salurnnm tale furiosus, inlendissel animum malcdicere Diit ve-
Deut penes vos nemo est. Quod vcro Ed. Aldina habet stris : auderet in eos qttidquam gravius diccre, quam ista
et Rhen. hominem, quasi noviiin hic Tcrlulliani ar- prodil hisloria, quam. velut qniddam mirabile, cotnmen-
gumeutum incipiat, proharc non possuin, nec cuim larii contuUsiis tn formulam ? ac ne illam vis temporis,
cum interrogandi signo, ul facit Rtrrxus» est scri- D el vetustafis obsolefaccrel longiutdo. perpetuilatis honore
bendus locus, apud quem fruslra qua;ras illa verba maciastis. Quid est eitim de Diis in ea posilum, quidee
atquin ul homines illos fttisse non poicstis neqare. I I A Vconscriptum
. , quod non, si in hominem dixeris pudi-
(d) Collegas. Ut infra : nihil aliud deprehcndo, qnant bttndis moribus, et disciplinis horridioribus educalum ,
materias sorores esse vasculorum, inslrumenlorumque el contumetice reus sis, el injuriw, cl o/fenuionis odium
communium. Psellusiid Naziauz. p: 1084. Quonam pa- simultatibus subeas inexpiabttibus comparalum ? I I A V .
clo derideam tales cultus ? idolorum sc. ct simulacro- (\\)Potiores vivos apud inferos rettquistis. Libcra pa-
rum, et sttbsannabo eos qui talia colunt ? cl qui attri- rilcr vox Diogenis, qui ro;anliUns Athcniensihus ul
buunt cuttus et honores creaturcc el materiei: si ipse iniiiarolur, atqtte diccutihus , quod apud iiileros ii
adorem conservos , et quce nihil vet parum distant ab qui-iniliaii suul, prxsidcnt, Vitoio*, ij>rj, si A'
his, qui apud illos habentur Dit. Lo juitur de figmento ftk-j x*i E rraucveovdy.; h rw fiopSctpi* 0 i i ^ c ^ 7 i v , tJrsiili Si
circa Filium D e i , ut creaturarum primum. H A V . TIV«; /xc/Avyj/*ivoi ii rai^ fjuuxp&t vr.ioti IJOJTKI', i . e. Per-
(e) Suggillatio est in c.j. v. Ita coll. Mod. quampro- ridiculum, respondit, siqnidein Agesilaus et Epamitton-
bissimam expertam passim sequor. Alii omnes, pari das in coeno degent, viles aulem quiqui initiati in beaio-
fere sensu, in co?/o. Non abludil hinc illud ex lib. n. rum insntis erunt. IIAV.
Ad Nal. cap. 7 seputcris Hegum vestrorum coelum in- (i) Socratem. Cui recte inter sapientes primas par-
famatis. Coeierum elegans esl locus, el plenus acri tes assignat, ab ipso ApoIIine sapienlissimus rnorta-
scommate. Cum cnim maleficos, adulteros, homici- lium diclo. H A V .
das, fures, juste in terris puniant, non vidcnt codem (j) Aristidem. Cujus tantain tolerandis adversis pa-
337 APOLOGETICUS. 558
sloclem («), de subliiniiaie Alexandrum (b), de feli- A ipsis Christianis, qui propter illa puniuntur. Ut
cilatc Polycralem (c). de copia Crcesum (d), de enim Dii fiant, crucibus, velul Christiani, figun-
eloquentia Demosihenem (e) ? Quis ex illis diis tur, asciis edolantur , truncanlur denique. Leo-
vesiris gravior et sapientior Calone (f), justior et nibus eliam cinguntur, et in tapicidinis habitant,
militariorScipione (g)1 quis sublimior Pompeio (h), alque ex insulis proveniunt. Quce sicut ipsi non
felicior S y l l a ( i ) , copiosior Crasso, cloquentior T u l - sentiunt, ita nec honores, qui ipsis fiunt. Non
l i o ( ; ) ? Quanto dignius istos deos ille assuiuendos ilaquc ntagis damnandi Chrisliani, qui itlos respuunt,
expeclasvet, prscscius utique potiorum? Properavit, quam ipse olim Seneca, qui simititer inanes super-
opinor, et ccelum semel clusit, et nunc utique stiliones improbavil: Hidiculos enim esse Deos, qui
mclioribusapud juferos mussilanlibus (k) erubcscit. injurias vilissimarum etiam bestiolarum pateant imo t

CAPUT XII. qui,cum non sint nec illis qui sunt benefacere,
t

A R C L M E N T L M . — Jam porro ostendit, Numina illa nec ab illis lcedi possunt.

nihil esse, ni»i inania mortuorum nomina, quorum Cesso jam de istis, ut qui sciam mc ex ipsa
simuiacra, respectu materice fabricajque mazimc verilale demonslraturum quid non sint,*quum osten-
f

conlemni mercantur, ut adeo in solatium sint yj dero quid sint. Quanlum igilur de diis veslris, nomina

COMMENTARIUS.

ticulia, ut cum suflrngia comportarenltir, quibus ille rumque Alexandri xmulo. Testis Sallustius in fragm.
in exsiiium miileretur. igitoto cuidain igiioltis ipse pe- qtiJ3 de m . Hisl. lihro supcrsunt. Sed Pompeius apri-
l c n t i , ut nomcn Arislidis illilerato sihi in calculoscri- ma adolesceMia, sermone (autorum , similem fore se
beret, parueril. nihil aliud causanti, quam non pla- credens Atexandro regi, factu, consttltaque ejus quidetn
ccre sihi iiimis justuui audire ArUtidein. Cujus laitia (emulus erat. I I A V .
iutegritas, tit post rcdituiti ah ex*ilio, qiitttn semper (i) Sgllce. Inde cognotnine Felix appellatus, el qtiod
maximis in Rep. mtinerihus functus cssct, in re te- raro sanguinariis coniiugii, piacida morle ablalus,
nui dcfonctits, puhlice sit claliH ct hiiabus de puhlico nam,
dos sit ifula. Laudatus hoc noiniiie cum ah aliis, tuui a
Siuc aede el vulnere pauci
Nuziauzcno in carm. Cygneis.O sicculi felicitalcm.llAV. Descendunt reges, et sicca morle lyranni.
(a) Uemiliiia Themisloclem. Thcmistoclisgloria emi-
cuikbcllo Mcdico , pugna Marathouia , suh atispiciis Lucanus de iilo lih. 11, vers. 221.
Mim.ulis, ctuiox ipsc alipiol annis posl, dux Aihe- Hisne satusrerum ? Felix his Sulla vocari?
iticiisittm , adversits Xcrxis navales copins :td Salami- His meruit tumulum mcdio sihi tolterc campo ?
nani mcmorabili cum laude coirilixk. L A C Q
ia
(j) Tullio. Juvenal. Sat. x. vers. 114.
(h) A/fXflndrMm.Ctijus/*eya/o^ux omnem paginain
apttd Arrianuui ct Curtiuuvimplei. I I A V . Eloquium ac famam Dcmostheuis aut Cicerouis
(c) Polgcratem. Non is pari passu amhtilat, in fine Incipitoptare, clc.
vitx ab oiiiui fortuiia deMrbatus , el niisei e in cruce (k) Mussitantibus. Scrihenduiti fortc mushtanlibus ,
nccaius, felicis lainen nomcn vindicavit illi niiuia qtiod propius accedit ad siripiuram MS. L . B . c t
Foriunse indulgentia , el a.piscc reporlalus ahjcclus Aldinam , qu.c est musiiuittibus. Ut vcro docet Isido-
in inare aiuiulus. I I A V . rti3 Orig. lib. xu. c. 1. musino cstaiiiinal itatum exca-
(d) De cqpia Crwsum. Miror haec i n E d . Juninna nou pra ei arielc; unde hoc verhum formari potuil, atqtie
comparcre , cttiii etiain Aldus agnoscal, uhi pcrpcrani iia salirice ditit forlcs illas aiiimas*, apud iuferos
Crassum ponitur. Dcluhr 1 vcro Deoruni Lydisc ir.ijus coniscarc , el quasi arieles , cornihus ob illatam i u -
auro dilala opiileutiaiit cjus ostenderuul. Omisil quo juriain minitari, conciirsiiras, si copia dctur, ctim
quc Rhctianus. H A V . infcrioribus sibi diis ccelestihus. Respcxit puto, ut
(v) Demostlieucm.Cu\i\s volubiiis linjinu ftiliniua at- s.cpe illa Luciaoi in Ris Accus. p. 309 uhi Mcrcurius
t-init.t slupuit Graicia. IIAV. ad Palrcm Joveni : n a v u ayavaxrowaev, o> : r a T « f , x a i oyt-
rXixgoMn. xzl ii r d fccnpc-j fiij ou roifiotii / i y c t v , 'vxoyoy
(f) Catone. lilo, qui de coelo cecidissc dicc.ba(ur qui y v f o i m Si a v y « x w p o « c ; i . e. Vttlde indignaittur. pater,
v

btuitts cssc qu.uii vidcri malcbal. H A V .
(g) Scipiottc. In quo duas islas virtutes conjungU,
qitcmque ArUtidi ct Thcmistocli opponit, quantis vi- j j in lcpidissimo iilo dc Chtudii Apolheosi lusti? Nitii-
rts ! ct cerle in laude mililiac oittnibus ah Litciano au-
tcponilur, 11110 Alcxandro exccpto, in jucuuda isla
nltcrcalioiie Anuib;iTis el Alexandri, imer Dialogos
Mortuorum, qui eliain iu rccensione imperalorum
roiiianoruiii primas oblinet apud Theodoret. Ad
CriCCOS p. 121. OvxGePw/xaewv ntpifOLnoroiTOi orpocrv/ol,
ct animo iniquo ferunt; nec palam profiteri audent, scd
apud se submurmuraiti inciinati. Vel certe illud SenecB
tmntur Jovi venisse quemdam bonai stuturat , bene ca-
num , nescio quid illum mitiari : assidue enim caput mo-
vere. Si vcro tuliorcni velus videatur ieclio, scial pari
modo mussilare sutim' fabricasse Tcrlullianum, quo
fiu^iu Uonicrus Iliad. A
OJ $1 x i |iu;av A ^ v a i ^ t t xai Upr .
4

o SxeTTtwv 6 xp&roi, ctc. i . e. Non Roimnormn prceclu-

rissimi unperatores , Scipionum major, etc. Eliani justi
elogiom nicruil Scipionis nomeii insigni islo facto,
quo dc prxda virginem oinniiim fonnosissimam inta-
clain spouso suo rcsliluil. Historiam narraul Livius
lib. xxvi. i:i fnte, et Yalerius Maximtis lih. 1v.cap.111.
Factiim hoc (iiaitt Tertulliantis S( ipioues, omnes sui
simillimos, confundit, u l et Calones duos ) etiamniim
loquiiur iiisignis raritate clypcus amiquus, cujus
ectypon nunc passim esl noluui, et ul alibi sic in jnussarc itaque valel hic 11011 audere hiscere, ne /xO
B i b l . Lugd. Bat. pendet. H A V .
(h) Potnpeio. Magno illo, faclorum omnittm diclQ-
el mussxre hinc Lucrelius iih. n , vers. b'58.
Sed quia multasibi vident contraria mussant.
el lib. v i , vers. 1177.
Mussabai tacito medicina dolore.
necVirg. imitari puduit. is i C n . xu.
Mussat rex ipse Latinus.
quidem profcrrc audere, ut cx Varronc recte vir
Grccce Latincqiic doctissituus Diouysitis Lambinus.
339 TERTULLIANI 340
solummode video quoruftdam velerwn '(a) mortno- A nror, sotottum panarum e^se possU, qued eadem et
rum, ct fabidas aodio, et sacra de fabulis raeognosco; ipsi potiufttor , ot ftant. Crncibus ct stipKibtrs (c) rm-
quantum. autem dc simtilacris rpsrs, nihil almd depre- ponitrs cbristiafios : qtiod simulacrum non priuS
hendo, quam materbs (I) (b) sorores esse vaseulo- argilla deformat cruci et stipiti (d) stiperstrucla? In
rum HistnmientOTumqoe communinm, vel ex iisdem patibulo primum corpus dei vestrf dcdicalur (<?).
vasculis et instrumenlis quasi faium conseeratione Ungulis dcraditis (f) lalera christianorum; at rn
mutantes, lieenth arlis transfignrante, et quidem deos vestros per omnia membra validius incumbunt
conttimeltosissrme et in ipso opere sacrilege, ut asefae, etrnncinre, et scobinae (g). Cervices ponrmus(A):
revcra itobis maxime, qui propler deos ipsos pleeti- antc plumbum et glotiuum et gomphos (i) sine c a -
LECTrOFIES VARIANTES.
(t) tler. el TUg.: malerias sorores, Haverc. ex uno cod. Ald. : malres sorores, Semt.: matre sorores.
COMMENTARIUS.
C A P . X I I . * - (a) Veterum morluorum. Similker Lae- debant, ossa denudabant, viscera ipsa interiora perva -
tantius lust. div. lih. II. c. 2. et ideo simulacra con- debant. II rc vero poenarum geitera rccenset etiam
slitUuril, quce qnia mortnorum sunl imagines, sitnilia Thcodorcl. adv. Grajcos Serm. VIII. p. t i i . K a i
mortuis tunt, omnienim.sensu carent. Etnpud eumdem ovx a ^ i w j I-ti9w, e l c , id cst: Neque vero tenuem ul
Q
vcrsus Sibyllini 1. c. I I . snperinnatantemfidemfecerunt, sed adeo profundis n i -
Aaipovas etyOjfO-jf, v u w i'$«Aa xa;iGvtwv, xam radiribus, ut magna hominttm mutlitudo pro hisce
retinendis doctrinis ntortem tibentissimc snstinucrit, ea-
L e. D&mones inanimes , cadavcrum smvtdpcramortxio- que inficiari volentibns, non tinguas ttd defensionem ob-
rnni; quoritm Creta in jactantiam sepulcra misera ha- jecerit, sed ftagris humeros, sed tampadibns latera fer-
bet. Prudentifts quoque I , contri Symtqacbam reisqni nngutis, ei cervices gladiis supposucrit, lympanis
4£t lot tcmpla Deum Romae uuot in orbe septdcra ac fidiaulis extenta fuerit, palis infixa eonsiucrit, ab
Herouni numerare licet. H A V . immanibus se feris taniari conspexerit, vivique sunt in-
flammati. Unde pnlet, stipiiibus impoiiere, hic esic
(b) Materias sorores esse. Ex eadem quippe maieria erudehssintum illud supplicii geous, quo iuferiora ho-
ct dii et vasa domestica fingi solehant, aique eliam minis acuto palo in terra eteclo impontinttir, ita ut
quac vasa pritls fticraul in deos mtitabaiittir contrita fere per btimeros et ad cervicem emineat, hoc Grav
et pislillo aliquo conlusa, unde maleriasoror hocest cis eral iva7xtv5u>evta9at, quod Hesychius exponit
eir/yvjy>s, aique u l habetur apttd Georgittm Pahtmam: aya7xo>.o^rt^i;vat, in festucam totli. Ideill, ffxtyoa^uto;
« S e / p a j?aai, xato/A4xo>pa, x a i xf,q *VT».« xepa/tetec. L E P R . vel axtvoa>//o5, ax6)of, i . e. fesiuca. Seneca quoque i u -
(c) Crucibus el stipitibus. Pttlchrc dcducit iisdem sup- ler terrihilem supplh iorum apparatum rccenset E p .
pliciis affici ab illis deos suos, quihus in Christianos XIV. Ingens alterius mali pompa est, ferrttm circa se et
animadvei lebant, qu.c eraut cruces, stipites, ungu- ignes habet, el caienas , el tnrbam ferarum , quam in
lae, cnpilis pcena, b c s l i c , ijjncs, el in melalla rcle- C viscera intmiltat humana. Cogila hoc loco carceretn , et
gatio. Imitatur autcm etiam h x per omnia Tcrlttllia- cruces, el equuleos, et uncttm, el adactum pcr medittm
niim Mitiueius, dislingucns iuter simulacra; nt iti - hominem, qui per os emergat, stipiiem, et distracta in
ligneum compeUit suspendi, caedi, doiari, rurtcinare, diversnm atlis curribus membra; ittam tnnicam ntimen -
constrtii; in acreum vel argeiiteum conllari, fundi, tis ignium et illitam et intentam; et Cousol. ad Mar*
plumbari, tundi malleis, et inctidihus figurari; In ciam c. X X . Video istic cruces noh unius qnidem gene-
Jnpideum deniquecaedi, sculpi, lajvigari elerigi. \t- ris, sed aliter ab aliis fabricatas, alii capite conversos
qui iilud argilta deformat cruci et stipili superstmcta, fti lerram suspendere, alii per obsccena stipilem egerunt,
ita explicat Josephtis Scalger in Festum , tit nlludat alii brachia palibulo explicuerunt; et refcro itiollissi-
auctor nd derivationem slipitis a stipa, quac propric nioseffosmiiiatiMxcenatis versusajmd cumdem Ep. CI.
crnx esl cui argillam impoiittnl plastae. P A N . Vita dum superest, bene est.
(d) Cruciet Stipiti. Plastae enimcum simulacrmn ali- Hauc mihi, vel acula.
qtiod deformare velint, nceesse habenl crecliim po- Si sedeam cruce, sustine.
nere stipilem, cui corpus circiimstruattir, et lignum GrxcP receniiores 7rarra)e{>«t* dixcrnul. Httjtts ejiam
iransversum, ul brachia forhienlur. Tolum hoc ar- supplicji mcmiiiil Procopius iiii. III, Rclli Gothit i . H A V .
gtimentum Minuciusquoque similiter exsequilur p. 46. (%)Scobino3. Et haec instrumeiita erant ad poliliorcm
Quodsiinanimum quis inducat, tormentis quibus,et qui- ornaliini, Glossarium Roff//yjTy.ptov, scoba dicchanl cnim
bus machinis simulacrum omne (ormelur, erubescel li- Hn pro tcopa, et hinc scobtna , el vcrbum scoberc.
mere *e materiem, ab artifice, ul Deum facerel, iltusam. Guido II. prior Carlusicnsis, qui ohiil n. 1188, ct
Deus enim ligueus, rogi fortasse, vel infelicis slipitie D editus csl n Chiflelio in staltitis cjusdcm ordinis c. X X .
porlio, SHSpendhur , cmlitur , dotatur, runcinatur , et § 2. Habeat itaque Martha laudnbilc qttidem , sed lamen
Deus meus vel argcnteuSi de immnndo vasculo, ut sce- non sine sotlicitudine el periurbntione ministeriuin : nec
pius factum JEgyptio regi, conflalur, lundilur malleis , sororem solticite Chrisli vestigiis inltccrentcm, el quo-
et incudibus ftguratur: el lapideus cceditur, scatpilur, et niam ipse est Dcus , vacando videntcm, spiritum suum
ab hnpurato homine latvigatur. Ubi vide Elmenhorst. scobeniem, suamque orationem in sinum sttum conver-
Arnobius lih.' VI. Fornacibus incocta figutinis, ex tii- tentcm. HAV.
cudibus et ntatleis , tormis rasa, descobinata Ttmis; (h) Cervieesponimus. Respicit inorcm vetcrnm cttm,
serris , perforncuiis , asciis, secta , dolala, effossa; te~ ul hodieque in Anglia, securi pcrcuiiebanlur dccol-
rebrarum excavata verligine, runcinarum lcevigala de fandi: nam apud anliquissiinos, ttt Lticanus lib. VII!..
planis. H A V .
(e) Dei vestri dcdicatur. Sic snpra Neronem dixit Noudum artis erat caput ense rotare.
dedicatorem damnationis Chrisiianoruin , accipiens Quoc mortis condilio honoralior visa esl postea, ut
dedicare pro incipere, in quo illum imitatur etiani D. patet ex iiidigiiaiiotie Bassiani apud Spartiaiuun in
Cynrianus, ep.,33. P A M . Vila Geue :Utet Papianus ipse secnri percussus sit, im-
(f) Unguliieradiiis. Ita malim cum MS.Fuid. quam, probante Bassiano, quod non gladio res peracta sil. H A V .
deraditis. Chrysoslomus Hom. de S. Roinnno martyre, (i) Gomphos. Scaltger ad oram iibri sui emendavit
Tanqttam cnitn belluai qucedam iminanes corpus ejuscir- ita : Ciirvices ponimus ante plumbum : glulinum et gom-
cumcidentes carnifices latera effodkbant carnem dera-phosis capiti sunt Diis vestris: hancquc propjnil in no-
7
341 APOLOGETICUS. 34*
pitet>)fturtdUftt^ A deus vester aut nasct ant mori (g). Si per h*c con-
Libero (4),et Cybele,et Coelesti(t) spplicatis. Ignibus sut divtnitas aHqna, ergo qul punionrur consccran-
«rimur : hoc et illi a prima quidem massa (c). Iu lur, et numina erunt diceuda supplicfa. Scd planc
metalla damnamur (d): inde censentur (e) dii vesiri. non sentiont (/i) has mjurias et eontumelias suoe fabri-
In insula» relegamur (f): solet et in insulis aliquis cationis dii vestri, srcul nec obsequia. 0 impiae
LECTIONES VARIANTES.
(!) JUien. et Semt.: Cereri.
COMMENTARIUS.
ftfe ad Manilinm p. 509, adeo sibi placens, nl cum en • apud Asios, tulclnre Carthaginis numen : ct hodicque
comio repetat in notis ad Euseb. p. 226. Sed fallitur in nummis Severi et Caracallae, qui ex Africa oriuu-
vir illustriss. Ita enim, ut edili Rheu. Jun. la Cerdae di visilur currcnli insidens leoni, dextra fulmen ,
ct Rig. el oinues, scribcndum est; sensus esl simplcx lueva sceptrum tenens, capul cincla diademate , prout
ct elcgnns. Quod et in ora codicis mei nolavil P. Scri- etiam rcprcsenlalnr in geinma cornal. Daclyliothecae
verius, scribeiis : c Scaltger nd Maititittm , Cervices, Goleo GronoV. n. 569, qu.e sculptura notari dehei,
c etc. Improbat Epistola ad me sua Heribertus Ruswey quotiiam in nummis pro ftilmine crotalum suspicaba-
c n. 1602, el in libello edito a. 1607. Cervices, elc. tur Antonius Augustintis. Hujits dec etiam duobus
c Itn distinguendum vidcttir, i]U;c minima mutntio cst. lenionihus cinctae slatua valde memorabilis occurrit
c Rogo, utique curn sic opUmo sensu legitttr, quid B p d Roissnrd. Anliq. IV, png. 95, quae eadem con-
a U

c. fluclus
ft *> :in simpulo
.. ~ : excilamtis ? uHactenus
~w^:_«. r
ille.
. > . i . . . . :n
n - .> rTria
_:~ " spicienda
— : _ : *__. -pr vbetur iin
«__. _.u__.. _ »Thesntiro
n _Gruteri,
n . •_ nova?
__ edi-

vero, quae circa capila Deorum , qu;is statuis unpo- tionis totii. I , p. 86. Piura de hac dea ad cap. XXIV.
ncbanlur, fiebant, recensel Tcrlulhanus, vlumbum t Malc ali.c Edit. Cereri.
soudeerzel vel soldarzet nobis, quod et a sotidare, quod (c) A prima. Certe dum rudis adhuc matcria de
inaureis, argeiiteis, stamicis, plttmbeis tiebat simu- inottte eiossa igni cottiquatur, non tanlum quum
lacris; glulinum, quod in ligueis el ex argilla con- formis infuiidilur. H A V .
fcclis, gomphos, quod in colossis , ubi caput ccrvi- (d) In melatla damnamur.. IIoc quidem qucritur H i -
cibus , quod quidcm ob longitudincm prospcctus non larius contra Constantium Augustum, qui ipsos adbuc
ila incurreret in oculos, clavis ferreis afligcbatur, vel episcopos htiic operi damnavit. Verha cjus : Jussos
plumhcis binis autternis , ut hodieqtte esl vidcrc Ro a le Episcopos, quos condemnare nultus audebal etiam t

imc in auliquissimis slatuis, tcste Scaligero ad E u - nunc Ecclesiasticis frontibus scriptos metatticie damna-
sch. vcrs. 226. Quo respicit Jeremias |>ropheta, cuin lionis litulos recensere. Et Lucifcr Cdarilauus Episco-
deillis dicit x. 4. affigunt gomphis et mnlleis, ne fati- pttslib. i . proAthanasioadeumdetnConsfantium. L A C
scqitt, confer Isaiam cap. X L I , 7. Modttm vcro con- (c) Dii vesiri. Sunt eniin vcl ex metallo quaidam ,
jitngeiidi per glutinum et pliimbuiit, plus tino in loco vcl saxo, vel marmorc. Lucianns dc Sacrilicirs : O/M>;
docet insignis arlilcx PomponiusGauricus, in cb ganti 3' ou; ol 7capeivTf«, e l c , I. c. Altamen qui templa ingre-
libello dc sculplura seu statitaria, q u i , post repctitam diuntur, nonjamarbitrantur,sevidete vet
t ebur ab i n -
bis terve cdilioncm, iiovissnne accessit Vilruvio. Gtos- dis advcctmn , vet e Thrncum venis effossum aurum:
sarttim Gr. Lat. H . Steph. iVpo*, iittovfo;. Compages, C verum ipsum Saturni Rheatque filium a Phidia in ter-
Sudis. Insignis locus est in Aclis S. Thyrsi u. 21, de ram hosmlcm adductum. Noster infra cap. X X I X , de
simulacris: Quia ipsa magisieguntur gomphis ferreis, stattits beonim: Puto autem et hce ipsce matericc de
ei ptumbo et saxo. Coll. Mod. Gtutini et correptos nesciometaltis Ccesarum veuinnt. H A V .
qtiid sibi veiil. Aldtis e l Herald. ita , scd male distin- (f) In insulas. ItaFuld.et Rig. sed Ald. iit insuta;
gttii, c. p. a. plumbum,et glutinum, ctc. H A V . Herald. in insutis. Alii mox aliquis, non pro more No-
(a) Sine capite. Dcmere eiiim solebanl caput alicu- slri. Solcbant olim damnalis quibusdam igni ct aqua
jus dei, tit alittd imponcrent, ila Vespasianus caput interdicere, quo modo, nemine necessaria hncc vitac
Ncronis colosso «jus ademil el caput Solis habens sc- proeltere auso, peribant mfserc. Successit in huius
plcm radios uuposuit, quo rursus deinpto sacrilcge crudelitalis loctun rclegalio in insulam, sive, ul l o -
suum capul imposuit Commodus , ul narrat Sparti t- quuiilur J C l i , deportatio, stcrilem plerumque, ulpote
iiiisin Viia cjus. Apud Stietonium iu Tiberiocap. L V I l l . ibidem neccssanis ad vitam rebus deOcieniibus ple-
Stutuw quidem Augusii caput dempserat, ul ulierius im*risque: noti dissimilis valde pcena. Lege II. Digest.
poneret. Ubi stimmus Casauboitus uout Irequens illud dc Pcenis : deporlatio in locum aquce et ignis interdi-
apud Rhodios foisse, de quorum statuis urbani homincs clionis successit. Lege 1. Cod. de Repudiis sl Matrimo-
dicercsinlsolili, casessc histiiouibus simiics, addu- nium quidem deportatione, vel aqua et ignis interdi-
citque hunc DionisChrysostomi iu Rhodiaca oratione ctione non solvitur. Tacitus dc Cassio Severo IV. A n -
iocum : iWcp yapifaivcav i x a i r o v kXXoj &j\/\ov c#ociv«t, x<*< nal. 21. bonis exutus interdicto igni alque aqua saxo
t 9

tolii avfycVvra* «WTO7« &XXovt & » a )a/*««vctv 7 r p o * » * a , xa* Seriphio consenuit. H A V .

fxmptv Ziiv b-nof.puofii-/cui t V r « y a t . Et apposile ad liunc D (g) Autnasci aut mori. Iu Dclo Apollo et Diana, in
locum ciiat Scaliger loco supra notato illum Iliero- Samo, ad Imbrasum fluvium Juno ,.sub vitice planla,
nyini in cap. III. Habacuci: Si quando tyrannus detrun" prottt patet ex singularissimo apud Seguin. nummo
r.nlur, imagines quoqne ejus deponuntur, el statua : etp. 171, in Crcta ijrsc Jnpiter supra c. x. et infra c.
rultu tuntummodo commutato, ublatoque capite, ejusX X V . Sed non statim Jupiter Crelam suam Romanis
qui vicerit facies superponitur; ul manenle corpore, fascibns, etc. Lnctantius quoquc lnst. Div. lib. I. c.
cupiiibus prarcisis , capul aliud commuteiur. Quamdiu i i . Miate pessumata, in Cretn, vitam commutavii, et
igitur caput dei cummiitctur, csl siue capilc, itim a ad deos abiit. Enmque curetes ftlii sui curaverunt de- t

prima fnhrica , anlcqtiaiti vel phimbo , vel glutino, coruverunlque eum. Et sepulcmm ejus est in Creia in
vclgomphis, capul huincrisclccrvicibusapteliir.JlAV. oppido Cnosso: et dicitur Vestam hunc urbem creavisse 9

(b) Libero et Cijbete. Bacchi cuiui ciirrum li^rides et in qua septtlcro ejus esl iuscriptum b ZsO; TOD Kpovov , t

lyuccs trahunt, dc Cybcle vero Lucret. lib. I I , id est Latine, Jupiter Saluriti. Quamobreni etiam Cre-
veis. 600. tie ut bs icrapyrna in sigiium uati atquc educati Jovis,
Hanc vctcres Grajum docli ceciuere poela? atpiilab lypum in nummis signavil, ut viderc cst apud
Sccjibus in curru bijugos agiiare leones. Palin. iu Thes. p. 22. e l Spanli. de Usu et P r . - N .
Apparet rcs ex Boissardi labula Anliq. III, 47. Grut. p. 475. qui ctiam inde ex Tiislano Jovis KPUTA*
Thes. I, 27, c l numinis pncclaris, quos olim in The- rENOTS memiiiit. H A V .
sauro suo vulgavit Patinus p.*82 c t i 5 8 , s e d nola (h) Non sentiunt. Jeremias iu libro Barachi cap.
quod ibi quadrijugi appareaul Iconcs. Noincn (>celcsti VI. 25. neque sentiebant cum funderentur. Ridiculo
345 TERTILUANI 344
.voces, o sacrilega convicia! infrendile , inspamalc! A et ipsi deos faciunt; at certe meretricibus, cineedis,
iidemcstis, qui Senecam (a)aliquem pluribus et ama- simitibusque pubiicce libidinis victimis', non sine inft-
rioribus de vestra superstitione perorantem repre- gni deorum contumetia, licet H ipsi nihito nobitiores
bendisiis (I). lgilur si statuas et imagines frigidas sint, addici potesl.
mortuorum suorum similliuias non adoramus, quas Sed nobis dii sunt, inquitis. Et quomodo vos e
milvi (b) et mures et araiteae intelligunt, nonne lau- contrario impii et sacrilegret irreligiosi erga deos
dem magis, quam poenain, merebatur repudium agniti vestros deprehendimini, qui quos praesumiiis esse,
erroris? Possumus enim videri laedere eos, quos ccrti negligatis, quos timelis, deslruatis, quos etiam vindi-
sumus oinnino non esse? Quod non esl, nibii ab uiio catis, illudatis? Recogtioscile, si mentiar. Primo
patilur, quia non esl (2). quidem, cum alii alios colilis, utique quos non colitis
offenditis (c). Praelatio alterius sine contumelia alte-
CAPUT X U L
rius non potest procedcre, qttia nec clectio sine
A H G U M E N T U I I . — Si tamen hac numina censeri velint, reprobatione. Jam ergo conlemnitis quos reprobatis,
colere uiique oportebat, non spernere, quod tamen quos reprobando oflendere non timetis. Nam ut
passim facere ilios ostendit, cum singulipiurescolanl. sopra perstrinximus (3), status dei cujusquc in scna-
cum divinitas ab humano pendeatarbitrio, cum simu- B tus aestimalione pendebat. Deus non erat, quem homo
lacra eorum, ut domestica instrumenta pignerentur, consultus noluissetet nolendo damnasset. Domesticos
venditentur, necprivaiatantum, sed et pubtica,ul adeo deos (d), quos lares dicitis , domeslica poteslate tra-
majestas qucestuaria efficiaiur: mortuis qnoque id ctatis pignerando, vetiditando, demutando aliquando
honoris quod diis habealur, qui tanto dignius sciticel in cacabulum (e) dc Salqrno (4), aliquando in trullam
imperaloribus etiamnum viventibus tribuitur, quoniam de Mincrva , ut quisqtie contritus alque contusus est»
LECTIONES VARIANTES.
(1) Herald. e codd. Pnt. et Borg. : quam pluribus et verc.: aliquem — peror. probaiis.
amarioribus — repreheudUlis. Wouwer. e codd. Pithcei (2) Ab eo patitur qui non esi, Semler.
el F. Vrsmi: non reprehendistis. Cod. Luqd., ed. Rlien. (3) prtestruximus, Send.
et Ald.: plur. et a majoribus — reprehendisUs vel repre- (4) In edd. Rhen. et Gelemi desunt w. aliquando in cac.
hcnditis. Cod. Fuld.: perorantem prohelis. Rig. et Ha~ de Saturno. codd. Futd. ei Lugd. : caccabuhiai.
COMMENTARIUS.
acque, sed alio sensu, de Raccho vapulante jEacus rat, satis signiGcavit, quanluin iu. idolis squalloris
. . . . - ^ K-
apud Aristophanem in Ranis Act. u . sc. v i . rcsidcrel, quandoi|uidem arane.e in ipsis habiiare
K f a c p 6tdi yupirru, oux otio6i,otron, i . e. Si enim solerent. L E P R .
deus ett, nihil plagarumseniiet. H A V . CAP. XIII.—(c) Noncotitis, ojenditis. Quorum ita-.
(a) lidemestisqui Senecamaliquempluributel amario- que iraminiseri etviitdicinmexspeclarehabebaiit.Cur-
ribus de vestra supersiilione perorantem probatis. In l i -tiusdeAlcxaiidroin ueceCUiW.WW.c.l.Scrutanlemque,
bris scilicet quos de superstitione Romanoriim coin- C num ira deorum ad tantum nefas actus esset, subit,
osuit,qui Jibri cilanturab Augiistiuo lib. VI. de Civ. anniversarium sacrnm Libero patri non esse reddilum
S >ei. Dixit autem Septiniius, aliquem Scnecain, u l statuto tempore, itaque inler vinum et epulas ccede
alibi passini, aliqua Dido, aliquis Liciauus , aliquis commissa, iram dei fuisse manifestam. Qttac eadem
Lazarus. Itaijitc non esl qtiod tuovere nos deheai au- cum narrasscl Arriatuis lib. IV. p. 1 6 3 . edil. Grouov.
ctoritas codicis Pilhaani quem laudavii Nic. Fahcr prudenler, u l philosophus, addit : Entl cv? a u r A
pracfalioneadSeneeam edituiiiLuteiiacM.I). L X X X V H . &/.o;ri qvjii /A»JV*V rov Qtbv, /uucx/ov ^ ri v axixou KOfx6rr,rx
t 9

Credo quia ttinc lemporis, ctim editio illa Seuecae i-jccfiptoBoLt r^j ovfifopk-j. Siqwdem nou ingraium ei
prodiret, adhuc in Terliilliano legebatur, pturibus eral. casum illnm ad irant .numinis potins quam ad
et majoribus perorantem reprehendistis; quae scriplura suum maleficium referri. Ingens itaqite adtniralio v i r -
vilio uon carehat. In vetuslissimo exeinplari bildio- tutis C. Fabii Dorsotiis apud Liviuin lth. V . c. 4 6 .
thccae Puieanae disertissime scripttim legimtts, Idcm qui C ipitolio a Gallis obscsso sacrificiuin gctiti suae
eslis qui Senecam aliquem pluribus et amarioribu* per - in colle Quiriuali stdcmuc . pcr medias hostittm sta-
orantem reprehendistis; oniissa perpcfam iu postre- tiones vadcns percgil. Sed vanos hos ittctus non
niis istis dictione, quam servavit Piihoeanus, eu |tie immerito ridct Laclanlius lib. X I . c. 1 7 . Quotics au-
sane praeslal. In Fuld- legilur probatis. R I G . — Qui iem pericula impendent, ob aliquam ineptam el tevcm
Senecam aliquem. Seneca voluineu scripsit de supcr- caussam se profitentur iratos : sicul JUIM Varroni, quod
slilioue gciitiiium cujus inemiuii Aurelius Augusliiius formosum puerum in lemplo Jovis ad exuvias tencndas
r
KHEWANUS. - bmttHm ahuuem. hxslai hujus de s.i- j , 'coUoearal . e l o b h m cei' am
mM Romanum nonxn apud
perslilioue fragnfciilum, tjuod aiTerl Lipsius lib. Cannas -pene deletum est. Cum ctiaui satis ridicule
II. Elect. cap. 18. ct siimpsil ex August. iib. VI. dc apid Lucianum in Philospeudc ;creus aliquis llippo-
Civit. Dci cap. 1 0 . L A C crates ncglecto soicum saci ilicio omiies pixides et
(b) Quas milvi , et mures,el araneat inleiligunl. Hoc cuncta inedicainenta pcrturbct , ut narralitr ibi
est, Sciutit noii csse deos; scd x r a , vcl saxa, vel pag. 483. ProproredereMS.Fuld. niox h.tbet esse. H A V .
ligua. In iis crgo nidtiiauttir. immo h.cc ipsa qmcpro
Diis colitis, iiiquinare omni conluiiielia non veren- (d) Domeslicos deos. Quomodo Larcs etiam appellat
tur. Nenipe id sibi per ipsos impuueforc inielligiint. Hieronymus in Isai;c c »p. LVIII. Nutlus fuerit iocus,
Iluc perlinet lepida illa Priapi Horatiani dcjeralio, qui non idololaitice sordibus inquineiur ,sed t/i tantum,
Mcntior at si quid, merdis capul inquiuer aihis ui posl fores domorum idola ponerent, quos domes-
Corvorum. R I G . . ticos appetlanl Lires, et tam pubtice quam privatim
— Milvus, et mures, et aranex. Cleinens Alex., A r - animalium suorum sangnincm funderent. Vide ID.
nobius, aliique vettistissitui chrisiiajue religio- Cuperuin in Inscripl. ei Marmorib. Antiq. Homeri
nis defensores, deorum apud genliles sttiltiliam Apotheosi subncxis p. 2 7 9 . ubi deSvivano, Phoebo,
arguebant cx incuria' ct sordibus quihus scatebant, et Jove ipso doinestico erudile dissefit, et hoc Auc-
'ctiui mures in iis iiidularetiiur, el afaneai tclis ex- tori> iii parlcs vocat.JIw.
tendcrciil. Sieqtie rom.tntis ilie impefator qui senio- (e) Cnccabutmn. Ita manifeslc Membr. Fu!d. et
rum opera dccctn millium ponlo arancarum cocge- Lugd. Rat. noa cacabulum. Q U J C vox ctiamsi notione
545 APOLOGETICUS. 546
dum diu colitur, ut quisque ( i ) dominus (a) sanctio- A conducitur. Sed enim agri tributo onusti viliorcs f

rem eipertus est domesticam necessiiutem. Pubiicos hominum capila stipendio censa ignobiliora; nam
aeque publico jure foedalis, quos iu hasiario (b) vecli- hae (2) sunt uotae captiviiatis. Dii vero qui magis
gales habetis. Sic CapitoliHin, sic oiitorium (c) forum tributarii? magis sancli; imo qui magis sancti, magis
petitur; subeadem voce procconis, sub eadem hasta (d), tributarii. Majestas quaesluaria cfficitur. Circuil cau-
sub eadetii annolatioue quxstoris divinitas addicta ponas(e) religioraendicans(0.Exigilis racrcedem (g)
LECTIONES VARIANTES.
(I) Dorainum, Paris, Deum, Hav. (2) Haec Paris.

COMMENTARILS.
spurca passim non occurrat, ultro lamcn patct adhi- (c) Sic Olitorum. Ita recte Rigaltius, cui adstipula-
bita esse cum altera voce trulla, ut inslriuncnta, lur MS. L . B. et lib. ad Nat. el edit. Aldina, alit, si
quibus ventris et vesicie onu» cxcipiatur, notet. ut Capitoiium, si OUtorium. Tolum hunc locitm male pcr-
vero deos in vasa immundis usibus dcslinala com- ceptum ab Intcrpretibus, qui multis insudant, ut
niulari dicit noster, ita el Minucius iude iilos ipsos seusum idouettiti eliciant, solus recle explicavit
derivat jp. 26. DeuS cereus vei argenteus de immundoNicohius Rigaltius, qtiem vide. Atqui Terlullianus hic
vasculo, ut scepius (aclum JEggplio regi, conflaiur. non de vcndilione deorum vel staHianiin cx prada c l
w
Horum certe sorores csse elegans doccat iocus ab mantibiis hostium pai tarum a^it, ut sonmiat la
Elmenborslio adduclus Philonis de Vila Conlemplat.' Cerda , scd de couductione seu locatione , unde vec-
p. 610. &v Toe a o t i p a fiipri x a i auyysvij )ouxpcf6pot y r y d \ a - ligal tisci pttblici augebatur. Scilicet uon attenderunt
e i x a i no%G\>lirTpcc, xa< a i / a a r / a T&V urtporipbn, & itpb{viri docli eximiam anliqttitatis noiiiiam nobis hic
r«5 h ffxir»» v«r>jf«T€i juaA/ov, TOC$ iv fotrl', l. C indagaii. Nam ul uhiqtie omnia Romae siatuaruin
quorum [sc. simiilacroruin) cognalai partes vcrsa erant plena, ita ut quasi altcr poptilus cssct,. adco-
sunt in serias et pelluvia, cwteraque vasa sordida adhi-que non immerito ille apud Pcironium dicat: utique
benda stcretis usibus. Desiiut hac in Rhcnana. H A V . nostra regio tam prceseulibus plena esl numinibus, ul
(a) Ut qnisque Denm) Ila cx MS.Fuld.Rigallius. At faCilius possis deum quam hominem invenire; lotquc
Latinius, Rhen. Ahlus, Pamclius unius nialuut, ul vei deortim a.'des, til el hic potuisset cxclamare Gr;c-
et (proul Aldus) quisque dominum suncliorem expertus cultis ille, Audtte iempla; ua Capitolium illius maxi-
esi domesiicam uecestitatcm. Quod qoainvis bonum et me ornalum e r a l , quod a publicanis coitducebatur,
aplum faciat sensum, louge lamen Fuldensem scrip- ul pro adilu sacri, pro solo templi et similibus, unde
turam prafero. Viderat et Scaiig. qui Dominum gralts deos noii licere nossc ait, sedituis et custodi •
emendat. Ait eniin rcvera illos cognoscere uihil sibi bus ingens provcuirel cmolomenlum. Eodcm ilaquc
boni a diis istis acccdere, qui majori vi suhjecli stinl, modo ut oliiorium forum, ubi olera vendcbanl, peic-
nccessitali nemne domeslica*. Ilaque Martialis ad baltir, etiam Capiloliuin ct lempla sacra maxime
Priapum suum VIII. 40. licitabaiiiurab aiiis iu commoduiii suum et publicuin.
HAV.
Nou i.orti neque | almiiis beali, Q (d) Sub eadem hasta. Dc hnslarum et auctionum
Sed rari neinoris, Priape, custos, origine ac rilu vidcri possunt Alcxander Ab Alexau-
Ex quo nalus es, cl potes renasci, dro l i i . i 6 . et Junius Rabiritis, cujus libcr ex edi-
Furaces mooeo manus repcllas, lionc Parisiensi A . t o 5 i . 4.' inserlus cst totno V .
Et sylvam domiui focis reservcs. Thcs. Gracviani. Confcrri cum his dcbcnt verba cx
Si defecerit hoc, et ipse liguuin es. lib. Ad Nal. i . i O . qtiae lolum hoc tmice illustraiH.
Jam primum quos in haslarium regessislis, publicanis
Huc facit et Diagoroe illud scomma apud Epiphnniuni subditatis, omui quinquetmio inter vectigatia vestra
in libro Aticnrntus, qui in pcuuria ligni Hcrculem proscriplos addicitis : sic Serapenm, sic Capitotiuih
siliun lignciim cxcussit, et per ludibrium ad ipsum petitur, uddicitur, conducitur Diviuitas sub eadem voce
dixit : Agc Ilerculcs, dccinitini lcriium laborcin prceconis, eadem exaciioneqiiattloris. Uld egregie eliani
subiturus ndesto, ohsonitim nohis coclurtts. Et s uie, anle Rigalliuni, quuxumque huc pcrtinent docuit
iiiquil Epiph. acccptutn ipstim in scandulas fidit, dociissimus JClus Golhotrcdus, os'cndilqoe in quin-
peridens proprium Dcum, veltit qui nulltis essel, et qucnuiiiin a puhlicauis fuissc coitditclunu I I A V .
apposilo illi pntudio, illudeus pascchatur. ln Gr;eca (e) Circuil canponas. Genliliuin lurpissimiini iucruiu
c d . milli.p. 5i2.O0x o x o i o i m y a p A i a y d f o u , C l C , AldllS nrguil,apud quossacerdotcs Cyheles slipcni ostia-
habet, et qnuqne dominnm. Pamclius, llerald. et la titn cvigchant, undesat. 8. Juvcnalis :
Cerda, ut quisque dominus sanctiorem e. d. n. Scd I.iter carniflces, et fabros satidapilarnm,
forsan olim ila scripluiii, ut quisque Dominus Deum Et resupinati cessanlia tyutpana Galli. L B Pn.
etc. H A V . D (I) Religio mcndicans. Coll. Mod. reiigio ni. Lucrc-
(b) Quos in haslario vestigales lubelis. Ipsc lib. i . tius<noii sine aculco lib. II. vcrs. 624.
nd Nationes dixcral. Quos in ha.slaritun rcgcssislis.
Baslaritiui igilur est Libcr liastarius, scu Tabtilariuui Ergo, cum primum magnas invecta per urbes
ct Regcsltiiu vectigaliortim, qiuu sub hasta et voce Muniticat tacita morlales muta salule ,
pncconis quinqucunio quoque nddici rcdemplorihns yEre atque argeuto steruunt iler omue viarum,
solehant. Sic foricac conducchaniur : sic forum oii- Largifica stipe dilantes.
loiiuiu.cl alii hujusmodi publica; natn el Serapea ct
Capitolia codcin jurc proscripta. Denique sub cadcm N >ster rnrsiis c. XLIL non enim sufficimus, ei homini-
bnstaCapitoiiiim et Olilorium addicebatur pctcnti re- bus, ct diis vestris mendicaniibus opem *ferre. Minucius
dcmptori. Sed quid transibai ad rcdcmptorem ea p. 26. meiidicanles vicatim deos ducunt ; uhi *vide
addiciione? lloc vidclicct, ut olitorio foro iu quin- Intcrpretcs. Ilunc tamcn locum intelligi debcrc non
qiiennium addiclo, ex mcicimoniis qu;e inibi lolo eo de circumforancis saccrdotibus ct ostiatim mendi-
teinporc proponerenlur, certas stipes cogerct; skni- canie religiouc, scd de invitatione puhlica ad loca-
liter, Capiulio conduclo, cxigcrct iucrccdes pro iis tionem, ahunde oslcnditur in lib. Ad Nat. i . i O .
•qtuc notat ipso Tcr.tilliaiitis hb. i . ad Nationcs, cap. Negotiatio religione proscribiiur, sanctitas tocaiionem
1 0 , pro soio lcmpii. pro adilu sacri, pro slipilibus, mendical. Falliltir ilaque Pamclius. I I A V .
pro osliis. Ric. (g) Exigitis mcrcedem. Quain publicauis pendcrc
547 TERTULUANI 548
pro soTo templi, pro aditutaeri (a); non lieet deos A ptione sancti dei inauguratis; quum depacdagogiis(5)
nossc gratis, venales sunt. Quid omnino ad honoran- auiicis nescio quem (6) synodi (g) deum Eacitis:
dos eos faciiis, quodnon etiam mortuis vestris con- licct non nobiliores dii veteres, tamen contumeliam a
feratis ? ardes proinde, aras proinde (I). Idem habitus vobis deputabunt, hoc et aliis licuissc, quod solis
ct insignia in statuis. Ut aetas, ut ars , ut negotium antiquitas conlulit (7).
mortui fuit, ita deus est. Quo differt ab epulo Jovis CAPUT XIV.
silicernium (b) a simpulo (2) (c) obba, ab haru-
9

spice poliinctor? nam et baruspex mortuis appa- ARGUMENTUH. — Obiler inde avaritia in victimis probis
rcl (d). Sed digne imperatoribus defunclis honorem offerendis taxala, Bomerum retiquosquevaies aggredi-
divinilatis dicalis , quibus et vivenlibus eum addici- tur,docetquequamturpiadoctdreshi de diisloquantur,
lis (3). Acccpto fercut dii vestri, imo gratulabuntur, qui lamen ut exempiur linguce et morum juventuti
quod parcs eis fianl domini sui (e). Sed quum Laren- proponuntur: Tragicos item et Comicos, imo et Piii-
tinam (4), publicum scortum , veiim saltem Laidem losophos, quorum princeps Socratcs, cum Diogene
aut Phrynen , inler Junones et Cereres ac Dianas et Varrone, deos irrisit, destruxit.
adoratis; quum Simoneiu Magum statua (f) el inscri- Nolo (8) et ritus vestros recensere; non dico
LECTIONES VARIANTES
(1) vEdes perinde aras. Pnris. 5) aut addit Paris.
(t) Rhen. et Geten. : simpuvio. B 16) Cincedum, Semter.
(3) Adjicitis, Paris. |7) Uav. e cod..Fuld.: qnod soli ab antiquitale praece-
(i) Rhen., Ald., Scatiger : Larentiam. Cf. Minutii Fei perant. Rig. : perceperant.
Oct. c. 25. (8) Codd. excepto Luqd. onmes ; Volo; illam Lugd.
COMMENTARIUS.
necessc erat, nam de locaiione ut apparet ex lib. Ad ob consecrationem divi J u l i i ; quem binc lormatorem
Nat. I. 10. Majestas constituilur in qucestum : negolia- puparum rideus appellat ititperator idem et philo-
tio religione proscribitur, sanclitas locationem hien- sophtis Julianus in Capsaribus, quod quemadmodum
diral: exigitis mercedem pro soto templi, pro aditu piastx nympbas, iia ille deos formaret. Impia quo-
sacri, pro stipibus , pro hostiis, venditis tolam divinila- que, sed diis talibus digna Neronis vox apud Scnecam
lem, non licet eam gratis coti : ptus denique publicanis in Octavia vers. 450.
refigitur, quam sacerdoiibus. Pro sacri Cod. Fuld. legit Stulle verebor, ipse cum faciam Deos.
$acrarii,Ql pro honorandos ihidcm inhonorandos. H A V . Claud. boietum iunuens. Ald.pro fer. hab. ferrent. H A V .
(a) Froaditu sacri. Qtiid ilaque mirum, si el Judaei (f) Eaindemstatuamcommemorat S. Juslinus, Apol.
aniiuam peusionem dare coacti fueriul pro loco in l . 20. etiam c. 5 6 . , eumque pracler Eusebium secuti
quo sacra sua transigebant ? Vidc infra cap. XVIII. ad suut Irenaeus adv. heres, i . e. 23. §. I. p. 99. c d .
illud : vectigatis liber scilicet, nL Jtivcnal. Sat. m. 15. Massuet. — Coll. Clemenl. Recognn. n . c. 9 . —
Omnis enim populo mercedem pendere jussa est C Cyrill. Hieros. Catech. vi. c. 14. — Alios. llujus rei
Arbor, ct ejectts mendicat sylva camaenis. narralionem defonderc conali sunl Thiiibius, Mara-
Mendicat pocla dicit, ut Nostersttpra, circuit cauponas nus (Pracfat. p. ui. p. L X X X V I . sq.), Rraunius cl pr;e
retiaio mendicans. IIAV. cxteris Fogginius (De romano D. Pelri itinere c l epi-
(b) Ab epulo Juvi$ etc. Epulum ccena csl Jovijam scopatu. Florent. 1741. 4. p. 247. sq.). — Conira
t

;randi deosacra, silicernium proprie eral convivium
?iinebre senibus exhibitum. Simpulumvel simpuvium
vas erat quo in sacriiiciis vinum tibabatur, obba ve-
ro erat vasis ventricosi genus, quo diis manibus lila-
batur. L E P R .
dixerunt Grabtus, vau Dale (De oraculis velt. cihni-
coruin ed. 2 Amsteiod. 1700. 4. p. 579. sqq.), S i m -
son (I. c. p, 36. sqq.) aliiquc permulli.
— Auno 1574. iapis, sutuae oiim basis, in insula
Tiberiua e rudeiibuseffo sus esl (vid. Raron. Aunall.
3

ad. ann. 44. toin. i . Coion. 1624. p. 3G3. s q . ; coll. •

(c) A sinipulo o66a.Di!igenler de hisce egeruntlnler- Montefaicon. Diarium italic. elc. p. 268.) hacce no-
preles. Nihil differre ait epuluin Jovis jam natu gran- latus inscriplione : Semoni sanco Deo Fidio sacrum ,
disafunebri senum convivio, ucc vasa ct ulensilia in etc. (apudCruter. inscript. amiq. totius orhis Roin.
utroque, nec ministeria, quac cuncta suo nominc ap- ed. Graev. toui. i. p. xcvi. n. 5.).HicSemodicieliara
pellat. Dicebant vcro simpulum et simpuvium, quo~ poterat Simo, ut sa^pe Mircurius, Camina, Gimina
modo est aptid Rliciiaiium. Indc forsan diversa, quod al. Sancus (vcl Sangus, ul apud Grulcr. i. c. n. 6. ,
hoc cx iigno csscl, illud lictile. Nonius: simpuvium est ctSanctus, ut Ovid. Fasi. v i . 213. sq.) Sabinqrum
vas ligneum. Feslus : simpulum vas parvum non dissi- erat Deus (ef. Ovid. i . c. 217 et Lactant. Inslitt. divin.
n
mile cyatho, quo vinum in sacri/iciis libabatur. Apu- 1. c. 15. cd. Le Bruu ctDufresn. tom. i.) qui paclis
leius : ln hodiernum populus romanus Diis immorla- ct foederilms prajcrai, asanciendo dicius; quapropter
libus simpulo el caiino fictili sacrificat. Piurima con- eliam Detts Fidius (Ovid. i. c. 213. el Gruter. n. cc.)
gessit Kippingiiis Anliq. Roin. p. 209. uovac cdilionis. appellahatur, a lide. EDD.
De Silicernio vide Donatum adfercnt. Adclph. p.299. (g) Sinodi Deunu Vel hitic praestanlia MS. L . B .
IIAV. apparet, qui sicut anliquus non est, lanien cx oplimo
(d) Apparel. Ilinc paiel quoihodo hoc verbtim de- cxcmplati derivatus apparet. In eo piane eral sinodi,
bcat accipi in lih. II. Ad Nat. c. 5. quem locutri una ui in Fuld. antiquiore scriptura Cinhothi. Male oiiiues
ojjera cineiidabo : cui (deo) apparere videulur universa pr.ctcr Rigalt. eduut cincedum. AHudit,non M\ Roma-
negotiatio mundalis proveniens ad humani generis u/i- noruth Consenlcs deos seu « ^ o u / c O o v T t f f el Grae-
tilalem, et.... onem. Supplet Golofredus seu acces- corum tlxpi&pooi
1
f sed ad i"°s superioris ordinis c t
sioiiem? ego vero et tatsionem? Doceul id quai prac- dignationis, qui o\j-j$po>oi dicehantur. lnscrintio vetus
ccdunt, quie sequunlur. H A V . satis superque rcm docet, et leclionem confirmat:
(e) Domini sui. Admirabililer! Ipsi enim jam in ANTINOO
nuiiiiiittm ordiiiem redigunltir, qui anlc et diis im- CTNePONQ TQN
perabanl, et facicbanl deos. Manilius Iib. IV. dc Aug. EN AirTUTQ 8EQN
Jam facit ipSe Deos, miltitque ad sidera numen M . OTAUIOS AnOAAONIOS
Majus, et Auguslo crescil sub principe ccelum, UPO*UTH2 llAY.
549 . APOLOCETICUS. 550
quales shfs ta sacrifl&mtfo, eum enecta (a) et tabidosa A nassetis; com de decima Herculia (d) nec tertiam
et scabtosa qvxqae mactatis; cum de optmis et inte- partem in aram ejus iraponitis (t). Laudo magis sa-
gris sflpcrvacaa (b) quxqoe truttcatis capitula ef un- pienttam, quod de perdito (e) aliquid eripitis (2).Sed
gulas (c), qtiae dorai quoque pueris vel canibus desti- conversus ad litteras vestras, quibus informamini ad
LECTIONBS VARIANTES.
scripturam. Nolo Jiaverc. auctore ptobarunt Sender et (1) Laudaboo Seml.
RiUer. (2) Deripitis Jtm.
COMMENTARIUS.
CA1\ XIV. — (a) Enecta. Tantum deorum con- non Planudeas, num. X L V I L nbi viator Mercurio
lemplum notat,ut vel pessimas diis viclimasofferrent, dimidium rei inveniundae vovel, invcnlnqiic pera
vel pcssimasetspernendas pnrtes, cum ex lcge et ritti cariolarum c l amygdalarum plcna, comedil eas,
antiquo oalima qurcque Diis domtri conveniret. Quade r a ik T«*V ipotvUon OffTa, xat T « TWV a/xvySA/wv x«)up»; ^^t
re multa collegit Hieron. Magitis Misccll. lib. IV. TCVO? aviSvjxe fiitfnov, fyj^a$* tXTttyets, o> Kp/ut*;, TV>V «UX^V*
cap. 4. el alii. Debebatenim csse TOU yap «upvjOivTo; TO: i/.r&i x a i i v r d ; np*s oe Scavi/Avj/uat;
Victiraa labe carens ct prseslantissima forma, R i . e. Sed cariotarum ossa et amygdalarum corticcs
ut indignatur Pythagorns apud Ovid. Mctam. X V . super altari quodam iniposuit , inquiens : Uabes, 6
150.* Diligcnter ttaqtic inquirehant popoc et sacrifi- Mercuri, votum; nam rei inventce exteriora et inleriora
c u l i , victimam a capile ad calcetn perscrtttanies. tecum partior. Notal<|tie Adfabulatio dictum in ava-
ros x * l T0O5 OeoO* 3 t « 7r)eove^av xara70c>e£oa«v©vf, i . C .
LuCianuS ill MCrif. Kat wo/i» y« -nportpQ-* i ^ T a a a v r e ;
qui ipsos Deos ob cupidilalem fallunl. IIAV.
i/. i-nej.ru sin Uu pi) £«Tcav a-y^rjoT»/ ri xaTa-jptXTT&m", i .
e. Muitdque ante exploratit, num legilinut sit, el sacris ^c) Capitutaft ungulas. Capitulum pro parvo capile
idonea : n§ qnid forte mactent ex his, qnce religio etiani Piauto usilatum iu Curcul. cl Tercntio in E u -
repudiat. Unde in Passione S. Victoris Massil. quara iitic. el ipsi Terlulliano lib. dc Pallio. Eleganlissime
MS. cxsiarc docet Du Cangc in Bib. Vaticaita, ubi in autem , ul ante me aiinotavit Josephus Scaligcr, cir-
Glossario toni. III. oxplicat vcrbura Occare, ita ciimloquitur, quic Pesius et antiqui vocant ahicgmina,
martyrem alloquitur geutilis : id esX partcs qua? diis porrigebanlur.^PAii.
(d) Decinta tierculis. In frac. X X X I X . Herculanarum
Surge deosque voca, sumensque pcr occiput occa decimurum sumptus tabularii sUpputabunt; uhi vide
De gregc quidquid ames. Junium. Patct vero hiuc deeiinaui lucri partctn Her-
cuii vovisse, ttl cl fcstivo ex joco servi Plautini
Qnae victima ita lecl t et justa appellabalur myslica.
Gelac io- Truculcnlo Act. 11. sc. vu. verd. 10. qui
Tibuiius iib. I. Eleg. n .
ex illa sporlula, quam ad mereiricem lerri ju^serat
At nobis aerata, Lares, depellite tela. doniiuus, sibi quoque bcnefaciehat.
Hostia erit plena mystica porcus hara.
Nam jam dc hoc obsonto, dc mina una demiuui
4ndignalur itaque Pan apud Lucianum in Ris Accus. Q Modo quinquc nummos: mihi delraxi partein Hcrcu-
p. 515. vettihim hircum sibi offcrri. Vcrha ejus [laueam.
S U I t t : Ofua^ 3« 8lj r) rpii rov trcu; avtevr«$ , « 7 t t > i £ a / / « v o t
rpk-fot iioyo* Qbtuoi /*ot, itoHf.t rr)i xtvA6f*$ a i r o £ o v r a ; Sed et ad hunc perlinet inscriptio Reatina apud
i . e. Sed tamen bis terve quotannis ascendentes, segre- Grutcrum p. XCVI. iuun*. 7. suh Semunis Sanci uo-
gatoab hoc Itirco aliquo coleato, multnm grave olenti, inine, qua3 talis est. SANCO. FIDIO. S E M O P A I R I .
mihi sacrificant. E l magis ipse Jupilcr frustralus' DE. DECVMA. VICTOR. TIBEI. LVCIVS. MVVIIVS.
hccatomhis quas promiseral Mnesilheus diis, si navein DONVM. MORIBVS. ANTIQVEIS. PRO. VSVRA.
suant Cipharci scopulis eripcrent, at ille « x x a £ 3 « x « IIOC. DARE. SEMPLR. VISVM ANIMO. SVO. P E R -
Oicbi « W t d y , a / i x r p u i v a fiijoj xoiriOvot, yiponv. x a / . c l v ^ v , FECIT. T V A . OI»E. ROGANS. T E . COGENDEI.
jfiti XA) xopw^wvTa, i . e. Sedecim Diis epulnm prabens, DISSOLVENDEI. T V . V T . FACILIA. F A X S L I S .
gallum unicum immolavit, eumque senem, et gravedine PKRFICIVSQ. Dh:CV.MAM. V T . FACIAT. V E R / E .
jam laboruntem. lnfra, cap. X X X . Nec sungninem RATIONIS. 1'ROQV E. HOC. ADQVE. ALIEIS. DONIS.
reprobi bovis mori optuntis. Imo vero Deoaptid Lrao- DliS. DIGNA. M E R E N T l . •
litas niiiil nisi omnihus partihus absoigluui offerri Sumptuosus ccrtc Deus, qui tam grandi dispeudio
decehal : unde justa indigiialio Malach. 1, 8. cum. coli necesse habebat. Qtiam in rcm elegautissimi
cacum qui ad sacrificandum adducitis, non videlur siniul ct veracissimi versus suiil Antipalri Anthoiogix
vobismalum, cumque claudum quid moibidumve a[- libro I.
fcrlis, nec illud vobis maluin videtur. Quo fpcclat EfyoXo? E f ^ i i a ? i «oi}Uvi(, iv Sk ra^axtiv
illttd quod dicit in eos Ctirysoslomtis, (|tii eleeinosy- T \ X a l j w , s«l Ipyiv» 9«iv$o;uvo{ |uXtx\.
nas cx mpto tribtinnt, in "cap. X X V I . Matlh. lloiii. AXV HpxxVim' Ev« Si itxiXov, ^ izaylr* i o v *
L X X X V L Si eiiim accusabantur, qui clandicautcs A'.-:!'., x a i r.dvxw^ tv 0v»o; ixAiytTai.

offerebant hosliat, cum tu pejorar facias, quomoilo A V X i Xintou{ iipYti* T i 4t TO "sXiov, tt t<J yAa^Oiv
v
OXViTa'., tiTt ). JXOI<, u«o TOO fuXaxo^.
veniam impetrabis? Quod oblinuisse eiiam temporihus
paganismi, apud avaros certc, est colligere, cum Vcrsus Gr.ccos hoc inodo clcgantcr Josephtis Scaligcr
supra, tuin cx simili loco Aiheuaci lih. XII. cap. 13. Latinos fccil :
4>. 551. uhi Hermippus ila Bacchum alloquitur :
Mercurius, pueri, minimo placabilis, illo
vuv oi vdtp «cv4|uvoi Lacte, vel agresii melle litatus erit.
Avdirqpat ffOt tdovviv ^ i i ) ftotJiot Non sic Alcides: aries aut agnus opimus
Poscitur, autaliquo dc grege lecta pecns. •
Dicis, al ilio Iupos arcet, qttasi reierat, utrum
i . e. Nuttc vero pauperculi tibi mutilas sacrificant Cu5los, anne rapax perdat ovile iupus. HAV.
bucuias, Leotrephide ac Thanmantide exiliores. Scri-
biuit qtiorpie fabulaiores iude infaiidum Pasipliaci . c De pcrdito. Idem illd Plattiinus scrvus istis ver-
amorem in tauruiii csse natuin , qtiod Minos titarilus, sibus qui pr.ccedunt incrcpans hcri sliilliliaiu :
;

qtiutn pulcherrimum lauruiu Jovi patri vovisset, ipso- Douii quiJquid hahel, verritur quandoquidem ipsius
armcniis pnefecto, alium immolaverit. H A V . [perdituiu se it,
(b) Supervacua qnceque. Iluc spectat fabella elegans Secreto hercle equidem illum adjutabo, neque mea
iEsopica intcr veras illas, quas Ncveletus vulgavit, [quidera
551 TERTULLdANI 552
prudentiam et ad liberalia officia, quanta invenio A tem in sororem sub commemoratione non ila dilecta-
ludibria! deos intcr se propter Trojanos et Achivos rum jampridcm amicarum (a)\ Exinde quis non poeta
ut gladiatorum paria congressos depugnasse; Venc- ex aucloritate principis sui dedecorator invenilur
rem bumana sagitla sauciatam, quod hlitim suum deorum? ilic Apollinem Admeto regi pasccndis peco*
iEnean pcne interfectum ab eodem Diomcde rapere ribus addicil (6), iile Neplutii structorias operas L a o -
veliet (1); Martem tredecim meusibus in vinculis pene medonti iocat. Est et iHis dfe lyricis (Piiidarum
consumpium; Jovem, neeamdcm vim a cxteris cccli- dico) (c), qui yEsculapium cauil avaritiac merilo, qua
tibus experirelur, opera cujusdam monstri liberalum, niedicinam nocenler- cxercebal (d), fulmine vindica-
el nunc tlenlem Sarpedotiis casuin, nunc foede suban- tum (2). Maius Jupiter, si fulmen iliius est (e), impitis
LECTIONES VARIANTES.
(1) Cod. Fuld.: cum filiumsuum j£neam,nc interime eodex Bibt. Req. Paris. 2616.
:

relur rapere voluissel. Quce Scripturce diversitas movit (2) Rig. ei Hav. e cod. Fuld. :jodicatum (i. e. punilum).
Rigaltium, ut fuvc verba prorsus deteret. Hcec habel Mscr.
COMMENTARIUS
Opera numquam nihilominus propere, quam potest Sed postquam meus est, ntdla me pellice laesit:
[peribit. Tam frugi Jttno vellet habere Jovem.
etqui pone sequuniur. B thalamio lliantidis et Stellac , lib. VI, 21.
Possis htinc locum ita cliam reformare, non ita dilec-
Nara hoc assimile cst, quasi de fluvio qui aqtiam deri-
tarum quidem amicarum, vel, non ila dilectarum haud
[vat sibi,
Nisi derivelur; tamen omnis ea aqua aheat in mare, pridem amicarum. Quod siuliitiam illiusJovismagis ar-
Nam hoc iu mare abil, inisereque pcrtt sine omni bena gtiil, ut qui Juiionis siuc recentia foderet vulnera. H A V .
[gratia. (h) Addicit. Propria pnetorisvox in peculium a l i -
Iluc quoque spectanl Lactantii verba in lib. II, cap. 4. cujus scrviltiteraque quem(|iiam detrudentis, quod in
IIis anrum et argentum consocrant, quoj tam non ha- obaralis ct mancipiis lieri solebal. Livius de provo-
benl, qui accipiunt, quam qui illu doiturunt, ubi ct Dio- calionc Appii'Clattdii postscclus inlentalum i n V i r -
nysii sacrilegi* vcrba advciie. Hi Dii sciiicel sttiit ex giuiam : liapique in vincula egentemjure libertatii, qui
illis mortuis. dc quibus sapicns ille Mimus, Puhlium iiberum corpus in servitutem addixisset, lib. I I I , c. 56,
dico versu 008. supra : Divinitas addicta condncitur ; de veudilioiiibus
Mortuo munus qui mittit, nil dat illi, adimil sibi. et locationibus. Vocem rerji delet Cod. Ftild. H A V .
Non iitjiictiuda igitur allercatio Carionis cum Mercu- (c) Quia mediciuam nocenter exercebat. Etcnim fahu-
rio apud Aristoph. in Plaui. Acl. v. sc.-i. lantttr, iflsculapiitiii advcrsits Fata, hoc est, adver-
sus voliinialem Jovis, mortuos quosdam , ingetili
E P . K o l |djv VK'QZ% TI oxriapiov -VJ WROTOU
prelio caplum,adviiaiii revocassc. Av3pa 4x fiavaTou x o *
TytAoo, ifi» 9i Xavftavttv irolovv «Ul.
K A . Ef' wrt iMTiy^tiv a-JTo;, w T O t v w ^ t ,
/ti9?at UZr} e i i w x o T a . PilidarilS Pytll. od. I I I . w / f f KOJX.
Hxcv vap av aet vao-co^ VJ xrKt-AfUvo; p rj. RlG.
E P . EctiTa TOVTOV Y* aVtoc av xa-niffQu? d Nocenter.) Quia ne sccuudum Platonem cx P i n -
K A . OAJ y i p |&rrt?vt< xa< Coa? «X-qva^ kjtol, daro avarum senem sanitali resiiluit, et secundum
O-ftori TI Xij?9tti)v «avovp-piffac lv*#. alios deorum jura violavit, morltios ad vilam revo-
MER. At tu eum vasculum aliquod surriperes hero, eando ? Iiinuit cei le iiialam faniam Theodoret.,
Faciebamego, ncquis te in furto de| relieoderet. Sermon. V I I I , p. 114 , scribens : K a i 6 xepawoc oe,
CA. Hoc ideo faciebas, perfossor parietum,
Quod sperares te furti parlicipem fore. xat 6 -/uifxi/Oi i[ATrpr fx6f, 3rj)oI rf^ f\J9tt>»i ro'irtixpr po'*
t t §

Nam panis mellilus eo cedebat lihr.
MER. Sed eum pauem lute ipse edebas postea.
CA. Recte, neque enim tu eorumdem mecum verbcrutn
Fiebas pariiceps, sicuhi deprehcndcrer
Aliquod commitlcns flagilium.
E l eamdein pb caussam Diogenes ayorflat TWV £OU/UV, ol
Xo&ponorfowxws op&jrte rovo Sea-n-STac , /*»;2ev af7ia£otiv TOJV
|y0io,u«v«v, i . e.. servos mirabatur, qui, quum edaces do-rito jure, quaz iam mulam besiiam eduleral? I I A V .
minos cernerent, nihil deriperent ciborum , ut narrat
Laerlitis. H A V
(a) Non ita dilectarum amicarum. Ita malim cum
opiimo Fuldano codice, quam cum aliis omnibus : non
ila dileclarum jampridem amicarum. Siquidetn istum
in vciitnm nisum et negatum a natura silum ipsa i) nens, ut supra observabamus, et clypcus Alcibiadis
abtinde Juuo norat, quapropler nonnuiiquam se Jovi
sttb pcllicis sspecic substituisse narrat Philostrat., p.
911 , t<5«Tv aUTOV T0T2 Ylfctos , OTt auTYffUV«3TtJ<x6f>X, T»Yv atow xat i).«pavTOc Trenooj/xivvjv, i? r,c ^v iniarifi.O'j E p « c
V « o a t o e y a i a v Ti9tixcv ti» x).6irqv /totx«iac. Et satiS bella
excusatio amoritm yEli:e sua3 Vero videbatur apud
Spartian., c. v. cum diceret ad uxorem : Patere me
per alias exercere cupiditates meas; uxor enim digni-
tatisnomen est,nonvoluptatis.Sed locus, quem respcxil
ancior, etcum illo Minucius, cslapud Hmnerumlliad.,
S. vcrs. 514, nbi Jupiler Trojano bello intenlus, rc-
vociius .vcro inde blanditiis uxoris, acreui siimultim
Vencris prodit, iongamque amicarum scriem pertexit,
iion umiiiam erga iilas ita, ut tttiic erga Junonem af-
fectus. Uude expressius cliani ad Iloiuenun ct lecito-
neni nostram in lib. Ad Nal., 1,10, ««r luxuriantem
cum Junone fcedissime indncit, comtnendato libidinis
desiderio per cavvnemorationem et enumerationem anti-
carum. De Martc suo Venus apud Martialcm in cpi-
i . e. Illud vero incnssum fulmen, itlaque insequuta com-
bustio, haud penitus fincerce vitce impollutique ingenii
argumenia sunt. An politis, secundum lcpidaiu islaiu
Noslri in Iib. I I , Ad Nat., cap. 14, notatit. quce qui-
dem ille vivos ad mortem , non mortuos ad vitum, prce-
varicatione venalis wedicina' agebat, quod casu matris
Epidaurii illitstral, quam dicit eodem casu obiisse, mc-
(e) Sifulmen illiusest. E%re%\e. Nam uon taiilum aule
Jovem fuere futmina, qiuc ipse honio timuit, sed et
alii dii gcstabaut, vei saliem a picloribus et poetis
illis iributinlur lla passim Juno Ccelestis Alricse prxses
occurrit in numuiis et sculpturis dexlra fulinen te-
nolatur cxdatura Cupidinis fuitiien vibrantis. Alhe-
liaeus, lib. XII, C. I, p. 534. A V s i o a youv e?x«iv «V xpM-
xepauvdv riyxvXrjphoe, i . e. Uaque scutum ox cbore et
auro confectnm ilie habuit, et pro eo in insigni. Cupi-
dinem, qui fulmen vibraret cubito elato , ita coini cx-
plicaudus locus, qiiem male vcrlil iutcrprcs, qui
ulnis fulmen amplecteretur. Inde de nece Ajacis mi«
noris Valerius Haccus Argon., lib. I, vers. 572.
' Et tortum non a Jovc fuhnen Oileus
Qui gemet, Euboicas nato stridente per undas.
a Pallade enim fuil inlerfecltis , ut ostcndit iudigna-
buuda? Junonis oratio npttd Virgil., lib. I, vers. 45.
Pallasne exurere classem
" Argivum, atquc ipsos potuit submergere ponto,
1'mus ob noxam et furias Ajacts Oilei?
Ipsa Jovis rapidum jaculata e nuhitms igncm.
cl quae scquuntur, ubi oumino videiidus Scrvius, qui
353 APOLOGETICUS. 354
in nepotem, invidus in anificem. Ilasc neque vcra A nem (c) dcjerabat. Sed propterea damnatus esl Socra-
prodi (a), ncque falsa confingi (ft)apud reltgiosissimos tes, quia deos destruebat (d). Plane olim, id est scm-
oportebal. Nec tragici qnidcm aut comici parcunl, u l per, veritas odio csL Tamen cuir» poenitentia senlen-
non acnimnas vcl errores domus alicujus dei praefen- liae (e) Alhenienses ct criminatores Socratis postea
tur (I). Tacco de philosophis, Socrale contentus, qui afflixcrint (2) ( [ ) , et imaginem ejus auream in tem-
in conlumeliam dcorum quercum et bircum et ca-
LECTIONES VARIANTES
(1) Prae se ferant paris. praferant Jun. et — praefantur ntenses, ut criminatores Socr. effiixerint, et — rescissa-
Baverc. damnalione test. Socr. reddiderunt.
(2) Cod. Fuld. Tamen cum poenilet senteutiae Alhe-
COMMENTARIUS
ex Varrone quaiuor Dcos fulmina sua vibrasse docct, Dens fulminari non potest, apparet non esse factum.
uum osiendateiiam, cttr noitnunqunm non sutim scd lmo vero quia factum esl. apparet hominent fuisse. No-
3 ovis ftilmen adhibuerint. Quare eliam fulmeti vibrans talur Chrysippus apud Lacrlitim, ul qui in Physiolo-
icis foeda de Junone ct Jove finxerit. ACVXPOT4T»JV y&f
occurrit Pallas in nummo Anligoni Tuloris, qiiem
cxhihet Spanhcmius de Us. et Praest. Num., p. 576, f
pao*l) TawTvjv ava7r>aTTfe brspfoc*', e* xal inatvel
v
illaqtie clarius Palin. in Thes., p. 26 , et Noctua ilii B *.^ » x*f**»Tu:rac p&nw npincvvu t) e«©£o i . e. Turpis-
pu*t-

idcm officium, quod aquila Jovi prastat, unguihus simam enim (aiunt) hancftngithistoriam , etsi ut natu-
fulmen teuens, ut in aliisnnmmis videri potesl. Exhi- ratem laudat; lustris tamen magis convenientem quam
betur ab eodem Hercules fulmine armaltis, in uuiti- Diis. H A V .
mo Herenni, p. 595. E i apud uie in veteris gemitiac (c) Quercum et hircnm et canem. Httjus cxemplo Ze-
ectypoolerc vecla fulmcn quatil Ccres sinislra. dexlra no percapparim jurabat, ait Laerlios. Dc hisce jura-
spicas gerens. Alque ex ilia Thuseorum disciplina mcntis agit Lydius de Juram., cap. I I I , § 2 5 , 21.
Lucretius, lib. VI, vers. 586 : Quoniam vcroin MS. Fuld., mcdia vox abest, suspi-
Qtiod si Jupiter, atque alii fulgentia Divi eatur Rigall. ex sono pra^cedenlis querquum viliatis
TerriQco qualiuut sonitu coeleslia templa, auribus irrepsissc. Sed docte nolavit Hcraldtts ex
E l jaciuul ignes, quo quoique est cumque voluntas. Scoliaste Aristophanis cliam per hirctim dejerasse,
Quac quklcm fulinitia colore dislare ex Acrono ad imo per ansercm dt alia qtiaecuiomit!, ut fuse idem
Horatium doccl Nanmus Atcmar., Misccll., i u , 5. ohservat. Faciebat vero id doccrc volens pcr Deos
Minntttr ccrte Jurro quoque nvognum malutn Argo- non esse jurandum. Nos qnoniam nihil habemus,
nautis apud Val. Fiaccunt, lib. 1 , versu i t 4 : quod nddamus diligentiai lleraldiine, nostra enim
proferre vidumus, uon aliena, symlxdum damus cx
luibrem cgo, et tenebras, ssevumqtie tridentem gemmis Gorlacanis, lom. I I , niim. 505, 506, 507,515,
Jamjam cgo, ct mvili torsissem conjugis ignem.
516, 517. 522, 525, uhi conspici possunt capita an-
Scneca, Nat. Qu., lil». II, cap. 45. Quare ergo id ful- seris aquil c , canis g a i i i , nrielis sive hirci, cqui, et
men 7iiod solux Jupiter mitiil (MS. Lugd. B.it., anti- ~ folium querqiius; sunt ibidcm , ubi proboscis cle-
quissimns Icgit, qnare id solum fntmen , qnod Jupiler^plmulina occurrit. I I A V .
miltit) placabile est : pernkiosiim idde quo deliberauil % (d) Deos destruebat. Ita de Platone judicalTheodo-
et qnoa alits quoqne Diis auctoribus ntisii ? Quia Jovcm,rctus , Serm., p. I I I , p. 5 0 , eum non ausum totam
idest, Regcm prodesse etiam solum oporlet (Reclc ita- idolnrum fahricam lollcrc, metu populi Alheiiiensis,
qtie optid Nostrum, matus Jupiter, si futmen iltius est) scd jttssisse nc cx alia materia quam ligno vel saxo
nocere non, ntji cum pluribtts visumcsl. Dcniqiie Arno- ficrcnl, quam pylaret conteiiiplui obnoxiam facilc v i -
bius, lib. III, ex Plinio doccl Novensiles, sccundum litalcm suo populo persuasuram. Lactaiilius quoquc
Manilium Deos novem esse, quibus sotis Jnpiter potes-dc omiiihtis poelis, lib. I, c. 12 : Meluebanl enim ma-
latem jaciendi sui permiserii futminis. Ihid. Quod sibi /nm, si contra publicam persuasionem faterentur quod y

sunt, quos Cincius praidical, Manitius dicere reperietur erat verum. Et dc Ciccrone inpritnis, lib. I I , c. 3 :
fatsum , qui atieni julminis jaculalorcs sub istius voca- lnteltigebat Cicero fatsa esse, quce Iwmines adorarent.
tninis appellatione concludit. Malum bunc Jovein , ni- Nam cnm mulla dixisset, qum ad eversionein religionmn
biloque Saturuo patre mciiorcui, pirro dicit impiuin valerent, ait tamen non esse ea vutgo dispntauda, ne
in nepotem, Jovis cuini filitts Apollo, Apollonis v£s- suseeptas publice religiones disputatio lalis extingnat.
culapius Oraciiluin infaiili datuni apud Ovidium Mc- Uhicgregie de Chrisiianis ille Cicero in Marciim Tttl-
tam., 1. II, versu 646. lium invehiiur plenis cloquenthe vclis, diceos inier
Animas libi reddere ademptas alia : Sed nimiritm Socrutis carcerem times : ideoque
Fas crit; idque semel Diis indignanlibus ausu*, patrocinium veritatis suscipere non audes At mortem9 t

Posse dare lioc iterum flamina prohibere avita. j. ut sapiens, contemnere debuisti, el quae sequuntur.
Eque Deo corpus fies exsaugue, Deusque, V
IIAY.
Qui modo corpus eras, et bis lua lata uovabis. HAV. (c) Pcenitciiiiaf sententia. Diogenes Laerlius in Vila
(a) Veraprodi.CoII. Motf. vero proinde. GiaviieriEs- ejilS : AOijvaioi o' tvQvf furiyvwt. €nat x>«tva< x a i Tta-
chylus apud Aristophanem in Rauis, Act. IV, sc. 2, JiafrTpa? y.at yu/«v*Tia, i . c. Athetiiensibus statim tanta
in allercalione cum Euripide, ihi Euripidcs: ejus facti pceititcntia incessit, ut palcestras el gymnasia
nortpov S' ovx ovt« >4YOV TCIOVTOV itcot rii taiipo; awi9r,xa; ctnuderent. IIAV.
A l . M d ai\ dXV oVc.' d*V dxoxpdicTttv jjprj TO «ovxpov YI «OIT.TTJV. (f) Afflixerint. Lncrlius, ihid. : x a i TCVC /*«V i?vyk-
K a t jiJj * a p d Y . R ^ itidaxttv. TOX; j*iv vdp rat^dp-.otffiv.
tlv 1
8«v»7av , MeXiTSu Ik 0avaTOv xaTiyvwvav,. Avtrriv T« tmlv\-
Effrt oi&aaxaXoc, ooTt^ Tpd^ct, TOIC S' V)$6<rt RotTjai,
/jty;7avTa auO/;/xepdv i£sxr',fu£av dp«x>eoJTa(, i . C., Ul alios
Quid? egoue primus de Phiedra scripsi hiec quasi nova,
qnidem exilio, Meiitum vero morte damnarent Anytum t
[ o jfSschylc ? dic dum.
ipsa die, dum peregre essel, Heracleotce exterminarunt.
JES. Imo trila : sed haec qua3 sunt mala, decet occul-
Ad hanc opiuionem dc morluo Socralc apud judices
[ tare poetam,
Non producere, non'condocefacere: nou pueris solet ipsos ailudjt Phaidrus, nominis et famae ambitiosus,
lih. I I I , fah. 9.
[ aequa
Dictare magister : adultis instillant praecepta poetae. Cujus non fugio morlem, si famnm assequar,
HAV. Et cedo invidiae, dummodo absotvar cinis.
(b) Confingi. Laclanl., lib. I, cap. 1 9 , Sed homines In MS. Fuld. ita scribebatur: Poinilet senlentioe Alhe-
ingeniosi lumc secum habebunt forlasse ralionem , quia nienses, ut criminatores Socratis postea efftixerint>et
355 TERTUJAIANI 556
plo (a) coUocarioi, rescissa damnatio testimouium \ cenios Joves, sive JupReret (4) dfcendum , sine
Socraii reddidit. Sed et Diogenes nescio quid (b) in capilibus (e) introduril (4).
IIcTCulem ludk • et Romanus (c) Cynicus Varra tre-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Inlroduxit Paris.
COMMENTARIIIS.
imaginem ejus auream in lemplo collocarint, rescissa peus dicttis a Symmacho in epistola quam primus edi-
damuatione testimonium Socrati reddiderunt; et sic dit et correxit Lnd. Carrio Emendat., L U , c. U :
usurpatur eflligendi vcrbnm , lib. I V . , Adv. M a r c , Studium quidem Menippes Varronis imiiaris* sed vincis
c. 12, additScioppius.Criminatores bi Socratis ruisus ingemum, et ab Arnobio , lib. VI, Varro ut dicit Me-
npud Gorlaeum eodem tomo occurrunt nobis, raodo nippus, non ut dicil Menippeis , cx ejusdem emenda-
dependentcs a vulm Socralis c l Palladis, nmn. 3 0 1 , lionc, c. 17. H A V .
modo aliter, num. 350, fiierunlque Anytus, Melitus et Romanus Cynicus. Libere inquit Rhenam» , Var-
Lycon. dc statua aurea quac scqiitiutur, alias copio- ro loctitus est de diis geuttum , id quod vel ea sen-
sius. Locus bic ob angusiiain non palitur. H A V . tcnlia salis argunt, qtice citari solet de exstispiciis :
(I)In-tempto. Suspecta quodammodo lectio. Narrat
c
Nou soittm otiosos, sed sordidis imos Deos, si i n
qmdcm Fiavius Vopiscus Tacitum iiupcratorem sla- jecorum et viscerum ^ierquilinio sua occuluerunt
ttinrn argciKcam divo Aurcliano in lcinplo Solis de- B coitsilia , homiiiibus ab insanis sacerdotibos manifes-
dicare voluisse, itemquc divorum tcmpltini fieri jus- tnnda. Idem Satyras suas Menippaas a Cynicocogno-
si^se, ui qtio essent stature principum bonorum. Sed minavit. P A M .
ista erant numina Romanorum quibus el hosliac et (d) Jupiteres. Vide Priscianmn. Nam Jovts non est
vota liebaiH. Laerlius dicil fuissc slatuam h Uonmu* genitivus TOO Jupiter, sed antiqui noininalivi Jovis.
erectam, publico aedificio ut notat Casaubonus ex Pol- ut passim videre est ex exemplis poelnruin apttd
iuce, in quo u l ptitat, a fto/A*«ia, i . e., pomparum
T
Grammalicos. Lndc Varro diserte , lib. VII, de L . L .
choragia nsservabanlur. Uudc etiam forsau pretiosio- Nuiic in consueludine aliler dicere pro Joois, Jupiter : 9

rcs imagincs condilas ibi fcstis dicbus proferri po- pro bovts el bus, bos : pro slruis , sirues. Jupiter vero
ttiernnl ad solcmnitatem ampliltcandam. Scripsil i l a - est quasi juvans paier, ut Marspiter e l rectos modo
qtie exiemplo Terttiilianus, quod jprobo ex Lacrlio, casus habct secundum eumdem. De quo videri potest
quidicit poenitentiacorreptos Atbcnicnses « u 0 u , mox c
Ger. Job. Vossius Hle pansophus io addendis ad lib.
aique indc pubiicum luclum iudixisse, accusatorcs II, c. 8 , de Aualogia , M t . Lugd. fiat. legit Jumtros
pcrdidissc, Socralem statua honorasse. Sed ct iu lciu- dicendos. Fuld., Jupheros. H A V .
piis Deorum siatuas illtislrium virorum esse eroctas (e) Capiiibus. Locus difficilis , tanlo magis , quia
docct Leoiitino Gorgi c bonos iste in templo Apolli- nec vola nec vestigium ejus apud Varronem , cujus
ni* Pyttoii babilus, prout saue stalusc illustriuiu IUU- pleraque et longe opliina interciderunt, quorttra nau-
licrum etiaui in loco altquo numiui cuidam dedicalo fragas tahulas collcgerunl Riccobonus, Slcpuanus,
cxcitabanlur. Ita testameiiio suo non tantum voluit Popma, utis etiam in iis operam aliquam posuimus.
Thcophrasius ut Aristoteiis imago in simili sacrario C Junius cx^Festo aliquid affert, sed in quo acquiescere
rcponcretur. Itt Vita ejus Diogeites Laerl., f i r c t r a T / > non possjm. Qui non immerito indc deridetur a Ia
ActTTOTkXouc IU4JK r e ^ / . v a t «i< T6 itpdv. Scd idem ipse Ccrda, cujtis laCerdac uota est, sine capitibus, id est,
Aristoteles demnlris sua? stalua fieri volnil, u l i n Vita nihiuli capite, quoruiu ncc conditioneui nec familiam,
ejus eidem scriptor : x a » TT,J T»5C /*>JT^C TYJS *j/*«T€fa« uec civitaicm commemorat, quibus triplex dimiuulio
TiJ A r j / x j j T p i a v a t f e l v a t ei$ Ne/*eav, i. C. , mairis quoqne capius exi>rimitiir. Haec ille, Oblique vero ctiaro Varro
noslrat sc. slaioaiu Cereri quce in Nemea esl dicari vo- laxavil, ut ego quidem puto, Dcuni Stoicum, munduui,
io. Adde quae de Calphuruia modo diximus. H A V . rotuiidum, globosum, Sencca, Epist. X C V I , si roiun-
(h) Diogencs nescio quid. Resptcit Laertii illud in dam illis qualem Deo.dederinl formam. Idcm in ridi-
t

Vita cjos, qtio gloriabatur Diogeues llcrctilis vilam cttia iiU Apocolocyntosi,quam sinccachiimo iego nuo -
vivcre , /trjfiiv iUvOtpia§ Ttfoxpivwv, r t a v r a r w v a o p u v e i v a i quam , de Clatidio : Quaiem Deum istum fieri velist
> i y a v , i . c , itihil Itbertate ducere prcestantius, el otnnia Sloicum. Quomodo poicst roiuudus csse (ui ait Varro) -
sapicntinm esse prcedicans. Dicit atileui nescio quid, sine capite sine prceputio ? Est aliquid tti eo Sloici J)ei:
quia ultima illa sttbobsatre vitn el injurias Hercttlis jam video, nec cor nec capul habet. Prottt atttem non-
%

innuchant, quas imitabanlur illi Cynici, vi capienles nulli iunumerabiles dixere mundos , ila Varro tre-
si quis pelenlihus ncgaret, nec baculo alilcr quam cenlos Deos sive Jupileres inlroduxit, in illo scripto
uod ambo, ct Seneca et Terlullianus, respexisse v i -
Hcicules clava utenlcs, ut passitn videri polesl npud
Luciinum. Quomodonpud illum in Vilarnm Auclione 3 enlur. Est adbuc qux morari nos potest leclio Cod.
ititcrrogalus a mercntore Diogcnes, quem imitarelur ? Ad Nat., 1-10, uhi est inducit, quo, nisi usurpariipro
//crrw/cm rcspondit. Sic de Hcrcule iegimus apud L a - D introducil, vidctur noiaii expunctio horum Deorum,
ctaulium locoqucin non ionge hinc produccmus, ller- qui ul laCerdaait deminuli sint capite, quasi ibi exa-
cules, solita violenliausus, quia unum accipere twn po- minarit Varro soliditatem c l valorcm Divinilaiis cti-
tuit utruniqne suslulil. Imo huncconditorem scclae suae jusque Jtipileris invencritquc trecentos, quos ab illo
gloi iabanlur. Lepidissimn esl confabulatio Diogenis ct iioiuinc excluscrit, (itiod si placel et hic scribi deiuie-
llcrculis inlcr Dialogos Mortuorum Samosatejisis L u - rat indncit. Favit huic conjcclurac . quod in eodcm
ciani. Uhi llerculi iiludit Cynicus : q. vidc, ct quac libro legilur, cap. X H , de multituaiite Deorum. Tot
sequuntur facta sane. ltaque nihil mirum si intcr lot enim familicc, iot nathnes census bona fide qucerunt,
Ilcrculis cfligics , juvenis, senis, barbali, imberbis, ul disptci et distingui describique non possint. Itno ita
ctiam Cynici ioctim habeat, cujtis nudum, squalidum, clare boc loco eliam MS. F u k l . , ul vix dubilationi
barba capilloque hirsulum capulcx vcteri geuima pro- locus sit. Aldinus pnvfert capidibus. At vcro Capis
fcrt nobiiissiraus antiquarkis Leon. Auguslin. in ut notat Festus Pompeius, erat pocuti jjenus, diclwn a
Gemm. Antiq., p. 1, N . 6 . I I A V . capiendo. Nonius Marceiius jungU cum armillo , apud
(c) Romantis Cynicus. Ita dictus ob Satyras Menip- quem Varro dc Vita P . R., lib. I, Etiam nunc copula 9

pcas, quas couscripsit, quarum fragmenta cpllegil et quce vocant capulas, ac capides, quod est copuli genus 9

notis illustraxit Ausonius Popma, Aulus Gellius Noct. item armillum, auod esl urceoli genus vinarii. Ut vero
A l l . , hb. II, c. 1 8 : Ex quibus ille Menippus (uil, cu* armilium inde dictum, quod armo, id est Immero por- 9

jus libros M. Varro in Satiris ceinulalus est: quas alii tetur, ut Festus, ila capis vascuium ininoris form&»
Cynicas, ipse appellat Menippeas. Ipse inde Mcnip- quod mauu capi toliique posset, Varro de L . L . iib«
557 APOLOGETICUS. 3*8
CAPUT X V . A suos stultos, insanos, osores vero cordaios et sapientes
oslendit.
ARCUMEKTIM.—Demonstrai porro, quam indecore Deo- > Caetera lascivi» ingenta etiam voluptatibos ves-
rumfaeto et nomina, adocuiorumet aurium volupia- tris, per deorum dedectit operaniar. Dispiciie Lentu-
tem, ab ipsit in scenicis voiuptatibus inflectanlur, ut lorum (a) et llostilioruin (b) venusutes, uirum
divinilas plaudente popuio conslupretur; utet quam mimos (c) an deos veslros in jocis ct strophis (d)
crudetiter in cavea et tudis theatralibus adhibeanlur, ridealis (1) : MOECUUM A N U B I M (e) , ' et M A S C U L U M
ubi viiissime majeslas iita tractalur; denique quant LUNAM (f), Ct DlANAM PLAGELLATAM (g), Ct JOVIS
irreverenter Dii ab ipsis habeantur, dum coram ittis MORTUI TESTAMENTUM TCCitalUm, Cl TRES llERCULES (h)
tibidinem suam explent. Quatis quidcm retigio cultoresF A M E L I C O S irrisos. Sed et bisiriouum liuerjc (i) ( 2 )
LECTIONES VARIANTES.
(1) Ridealis abest Paris. (2) Rhen. : iatera; sed cf. Ad Nat. 1,10.»
COMMENTARIUS.
IV : Etminores, capides, a capiendo; quod ansatrn, ut mone confictam. Fuil enim ille Marulhis insignis Mi-
prehendi pqssint, id est capi. Hiumm figurus in vasefs g mographus, cujus exstat diclum hoc ad parasitum
sacreis ligtius ct ficiites antiquas etiam nunc videmus gulosum : Tu • lleclorem imilaris,
•» ab itio nunquam
— ——
rece-
Cum lituis conjungit ettam Livius , lib. X , e. 7 , de dis, ludcntis in duplici significalione llii, qua et ur-
babilu Ponlificio loquens, si conspiciatur cum capide bcm et inteslinura denotat. Refert Servius ad Virgil.,
ac ittuo, capiie velato victintam ccedal, auguriumve ex Eclog. V I I . 2 6 , el ^Eneid. V I I . 499. Nolat passim id
urce capiat. Apparet itaque fuisse instrumentum ad quod vulgo dicitur raillerie, een toopje. UUlur hac
saera pfertincns, nam et armiltnm, leste Feslo, vas vi- vocc rursus in lib. de Auima , c. X X V I I , deridens
tutriunt m saeris. Quasi alicubi in Satyris Menippeis Panlboidem Pytbagoram : Nam qui talem commenlus
ingentem hanc Jtipiterum phalangcm iulroduxisset esl stroptutm, e l c , titadv. Marciou., lih. III, c. 10 :
irrisam qnia nullus sacer ornatus circa illosappare- Quamo dianus neccssitasfidem,quatn stropltam admi-
bat. Sedego lectioni MS. Fuld. et libri adflat. potius nistrasset f Hicronymus quoque contra Ruff.: Yis srire
acquietco. Adde quod hic de abohtione diviititatis tolas argutiarum luamunsiropftas; vel specularum insi-
agatnr qux non inagis aple potest expriml, quam per dias ? Et hinc voces ilhc apttd Papiam : Strophus, tor-
vcrbum induci. H A V . tus, fraudator, Stroplta , nequitia , fraus. Stropliarius,
CAP.XV.—(a) Leti(N/orfint.DePaUio,c.YV, meriloque impostor, fraudalor. C >d. Agohard., inilio slrophis.
Mimogruplto Lentuio in Catinensibus commemoratus. H A V .
Utijus etiam Hieronymus meminit non setnei. H A V . (e) Mcedium AwiMm. Idcm esl Deus AnubisetCyno-
(b) Bostiliorum. Nobilissima inlcr Romauos fami* CCjdialus, u:ide Viig. dixit, et lutrator Aitttbis. E l
l i a , et quoruro nomina nontiulh nobis reliqua fecit iiiriusque forma colebatur Mcrcuritis, sunt aulein isl;c
antiquitas. Primusest Hostius llosiilius, qtti cum Ro- inscripliones fabularura. Itaque Anubis uncchus ede-
muio coutm Sabinos pugnuvil, inemoratus Livio, C hatur, sicut Luna inasculus, clc. L A C
Jib.I.Meminii el llostiliaiiarum actionumCicero ,lib. I, (f) Mascutam Lunam. Ita omncs MSS. et cdili.
dc Oratore, c. 2 4 5 , et C. HoUilii Mancini, ibid., Meursius Lnnunt mavull, qtto no.i opus esl. Quae vero
c. 2 5 8 . Apud Retnesium quoque occurrunt, C. Hosii- de notilia hujus Numinis el cuilu dici posstiut, ex la-
iius, qni cum C. Popiliu Lcnate iegaius in Syriam est pidibus, iiummis, aliisque veteribus inonumentis col-
mtssus ad Syrix» et yEgypti reguitm bellum compo- lecla, dabimus in Disscilationc peculiari, dc Dco Luno
iicnduni. Inscript. IV» 8 , et L . Hoslilius Fortunatus, et Diis llcrmaphrodiiis. H A V .
cinn i i l i i Uostiiia Januaria , XII, 4 5 . Apud eumdem, (g) Diattam ftagettatam. Islud ngnomen , inqttit L a
X V I , 24.. Ccrda iiivenit poela in conttimeliam Duin.c. Ego po-
C. HOSTILIO. C . F . FRLGIOM tius ptilo lituluin seti iuscriptioiiem miini fuissc, ideo-
C. HOSTILIO. C. F. NEPOTI. quc ut reliquas iilteras majusculis cfferendos. I I A V .
(h) Hercuies fameticos. Quidquid fuerit, jam igno-
E l rursu*, XVII. 154. HOSTILLE ATTIIIDI. Quis
l u i i i , noii absimile lamcn illud videtur, qttod lcgcre
vero liic Hostilius mihi non liquel et Mimi tim cum
est apud Lactanlitim, lib. I, c. 2 1 , ubi sacrorum llcr-
ipsis iuscriplionibus dudum perieruni, Hostms voca-
culis, qtue apitd Linduni, oppidunt Rhodi, maledictis
lur iu lib. ad Nationes. De Hostii cujusdam iibidiue
et ex&ecrationibtts celcbrantur, hanc cx Gentium
Seneca, N . 11,1.16. H A V .
scriptis ratiouem narrat: Hercutes quuni eo delalus
(c) Minws an Deos vestros. Laclant., lrb. V . cap. 2 1 . esset, famemque pateretur, aratorem quemdam aspexit
Num pejus ? quam iidem ipsi, qui cum Deos se cotere operanlcm : ab eoque petere ccepit, ut sibi unum bovetn
s

dicunt,
. . tamen eos
. publice
. . turpiterque
. - "**
ue deridentucqwr
aer Hl : de qui- . / f . Enimvcro itte negavlt fieri possc : quia spes
:
n r<7M tfre

bnseitumper mtmosagi, cum rtsu et votttptaU pattun-1> , ( ^ ;„-, / .

lur ? quatis ha?c rciigio, dul quunta majestas pulanda f | f a 0 | | | | | | f c o k n d ( c f e r r a n u m e n l h ere ur

est, quce adoratur in templis, iliuditur in theatris. Ter- Ilercules, sotiia violentia nsus, quia unum accipere non
potnit, uirumque sustutit. At ilte infelix, cum boves suos
lulL, de Spectac, cap. X X V U . Itlic nomen Dei blas- maclari videret, injuriam suam maledictts uttns esl :
phemalur. H A V . qnod homini etegunli et urbano gralissimum fuit. Nam
(d) Strophis. Patct quid per hanc vocem intelligat dum coptilibus suis epulas apparat, dumque alienos bo-
Auctor, conjungens iilam cum jocis. Dicit enim pro- ves devorat , iltum sibi amarissime conviciantem cum
prie callidam tn fallendo verauliam , Marlialis de risu el cachinnis audiebat. Sed postquam Hercuti divi-
uioecha, X I , 8 . nos honores ad admirationem virtutis deferri placuit, a
Jam strophatalis ahil. civibus ei ara posita est, quam defaclo 6ou£vyov, id est,
a verbo C T ^ W , cui affine cst nostrum proverbium de bovisjugum nwninavit.Ad quam duojuncli boves immo-
rc cailtde surrcpta, yls donker groen verwem , Nam tarentur, sicut illi, quos abstulerat aratori, eumque
cerie quod de slrophis et anlistrophis in carmine ly- ipsum stbi constiluit sacerdotcm, ac)rrwcepit ut iisdem
rico notat la Cerda, hic in mimo innui vix quidem mulediclissemper in cetebrandis sacrificiis uteretur, quod
puto. Cum potius a suhjecta malcria geuus ludi lam nejfaret se unquam cpulatum esse jucundius. Hae vero
stropha quam mimus appellatum ftiisse videatur. Hie- nimorum iuscriptiones de Jove et Hercule a Codico
ronymus, Anol. II, adv. Ruiin. Ei quasi uumum Phi- MS. Fuldano abcranL U A V .
iistionis vei Lentuli ac Marulli stropham ctcganli ser- (i) llistrionum tiuerce, Aduinbravil oninia hacc A r - '
559 TKRTULLIANI »0
omnem fc&ditalcm (a) eornm designant. Lugei A Minervam a pastore judicari. Quid , quod imago dei
Sol ftlium jactalum (b) de calo, ketaniibus vobis, vcsiri ignominiosum caput (h) et famosum vestil?
et Cybete (c) (I) pasiorem suspirat (d) fastidio- quod corpus impurum et ad istam artem effemina-
sum (*), non erubescenlibus vobis. Et susiinetis tione (i) productum Minervam aliquam vel llerculem
Jovis etogia (f) cantari, ct Junoucm (g), Venerera, repnesenlai? Nonnc violalur majestas et divimlas
LECTIONES VARIANTES.
(2) Et Cybele post.— non erubescentibus vobis abest Paris.

COMMENTARIUS.
nonius in fine libri V . Sed poetis lantummodo licere Nec tenues ventos sospirat Anauros. H A V .
voiuistis indignas de Diis fabntas , et flagitiosa tndibria (e) Fastidiosum. Spernentem amores suos.Virgil.in
comminisci. Quid panlomimi vestri, quid hislriones, quidftne Eclogae u . •
ilta mimorum aique exoleti generis muliilndo ? Nonne
ad usum qnaslus sui abutuntur Diis vestris, et lenocinia Invenies alium, si te hic fastidit, Alexio.
votuptatum ex injnriis altrahunt contumeiiisque divini ? Ita enim non Alexis lcgi debere, nota quoque Scrvii
Notanda est lectio Rhcnant latera, ttl nd effceminn- indical. Altum Alexim , alium puerutn (ormosissimum ,
tionem producttnn corptis el famosam latcrum inflc- JJ qui te minime spernat. H A V .
xionem respiciat; in lib. tamcnad Nat., I, 10, leges, (f) Jovis elogta. Qtise vox supra a mc explicata esf.
ut hic , hisirionicas lilteras. Arnobius loco sanpius raeraoralo: Quin et illein fabulis
(a) Fceditalem eorum. Amores, adulteria , rixas, et mnxhmts ipse regnalor poli, sine ulla numinis majesta-
simiiia. Huc perltnet, quod ibidein apttd Amobiuin tisqne formidine, udullerorum agere inlroducilnr partes ;
sequiliir : Quod nefarium esset auditu, genlis itla gmi- atque ul faltere castitaiem alienarnm possit famitias ma-
trix Marcia:, regnatoris et populi procrealrix amaits trum, ora immutare pellacia, et in species eonjugum
saltatur Venus et per affecius omnes meretricice vilitatissubditivi corpo*is simnlalione sbccelere. Jovis itaque
impudica exprimitur imitatione bacchari. H A V . elogia stint hi tituli : Jtipitcr Antphitryo, aurutn vel
(b) Jactaium. Cod. Fuld. habel delractum de coelo, iraber auretis, ptiima vel cygnu<, iaurus,ct qua* sunt
quasi rideret Seplunyis modum eiiam quo fiiiiiiiualio plures furtivoruin atnorum cjtis specics. Imo recen-
Phaethoiilis ligur.ibatur, qut machina aliqua tit in sel elogia h*c Arnobius itertnn lib. vn. Ponii animos
curru subliiiiis sursuin erat evecius, ita rnrsus alit Jupiler , si Amphitryo fuerit actus pronuntiatusque
delraheretur et sic in terram pnecipiiaretur. Reliqui Plautinus ? Aut si Europa , si Leda, Ganymedes fuerit
vero, tit et Agobard , factalum. I I A V . saltalus, aitt Daiute, motunt compescel irurum? quod-
(c) Cybete) Eodem teuore Arnobius ibidem : Salla- que ad sosptr oiteoi Attiii Cybelcm attinel, ibidem
tur el magna sacris compla cum infulis Mater : et con- ail : Tranquillior, lenior, maler magna efficiiur , is
tra decus celatis iita Pessinunti a Dindymene, in bu- Aiydis conspexeril priscam refricari ab histrionibus fa-
bulciunius amplexu ftagitiosafittgittirappeihione gesiire. bulam? (Id.)
Quibus riuVndi matenam pr.ebuit Dcoruin illc sub- p
(g) Junonem. Vidc hoc jmticium intcr Samosalensis
saunator Lucianus, et quo et hoc et complura ali.t
Luciani Di.ilogos. I p a Vcuu> liinc occurrii ut viclrix
mutuatum esse Septiiitiiini noslruin agno^co. Is ila
aiircuui ostcntaiis maluin, idque gaudendi similis
loquentem inducit Veneretn ad Ctipidiitcm suuni in
iuspicicis. Dacl. Gorl. tom. ti. uunt. 21. 77. 79. t6G.
Deorum dialogis : A ' / / « v u , w To^utjpora™, e l c , i . e.
272. et in nummis Platttilhn ct Faustin.c. Veruni
Verum eliam, tu audacissime, ipsam Wieam jam anuni,
t
ipsa judicii scena clarissime apparet cx ectypo hoc
totque Deorum matrem ad pusionis amorem compulisti,
%
vctcris gemnKn et tiummo quein olim protulit Mo-
et ad PhrygiiilUus adolescentis desiderium. Eaquejam
reilius. (Vid. ad lltig. lom. froutem.)
a le acla est in insaniam, junclisque leonibus , et as -
snmptis Corybantibns, quippe qui ipsi quoque furore (\\) Imagodei veslriignomiuiosissimum caputet famo-
quodam afflati sunl, sursuin ac deorsum per Idum sum veslit. Hacc verha, loitim hisJrionis c tput, ipsitis
vberranl: Mcec quidem propler Attidetn eju(ans, eic. Dei qucin repr.cscntabu , p.MSona conveslitum fuisse
HAV. significant, quod apertissi mc declarat Gabius Russus
(d) Pastorem suspiral. Quod nobis eleganlcr ante apud Gellitim, cap. 7. lib. v. Natn capnt, inquil, ei os
ocuios ponilur in gemma pulcherritna , qme notand t cooperiinento perso ue tecttim uudique , uuaque tan-
venit habitu Endymionis pastorali, toino Dact. Gori. tuui vocis emiilend.e via pervium, ct vidcmu* in an-
I I . 498. Describii vero in insigui impostore Alcxau- tifpiis Comicorum exemplarihus perso ias in hanc
dro Lucianusin Pscudomanle.KAt b pk> xaOiuow; ^Ot^ omnino formam dcpictas. Roclhius lih. de duahtis
e t c , i . c. Cum hic dormiens scilicet in medio jacerel: Cbristi Nat. uhi de persomc vocahulo. Quod si acuatur
descenderet autem in eum e lecli fasligio, tanquam e antepenultiina
y. , inquil, apertissimc a sono dicta v i -
coito Lunas vicem agens liutilia qucedam (ormosisstma
% 9
debiltir. Idcirco auiem a souo , qui t conc tviiatc ip>a
cujusdam e Ccesarece domus prcefectis uxor, qucc nimi- major necesse est voivatur sonus. R I G . — lgno-
rum ul amabat Alexandrnm., iia vicissim ab illo ama- miniosissimum caput, el famosum veslit. Rcspicit
batur. Ac sub oculis perditissimi illius marili luin com- sccnictiiti apparatuin et inprimis larvas quibus ca-
plexus agebantur tum oscula idque in propatuto. Qnodput suum iiiserebanl histrioiies. Ilhe enim tion lan-
f %

nisi complures (uissenl tccdce, fofsan nonntliil et eorunt, tum Socralem aliosque repraisenlabant, til videri pa-
quaifierisolent infra sinum, patraium (uissel. Ita vcro tcst in gemmh Gorl. t. n. n. 203. 311. 509. 559. sed
dictum est lioc pdslorem suspirat, id est desiderat, ut et ipsorum Deorum facies. Iia larva Panos speclabilis
suspirat amorem in Diris, qua3 Valerio Catoni assi- est ihidem n. 50>. Ad hmtc rituin ctiam respicit clo-
guanlur, ibi : quens ille Gregorius Nazianzenus Orat. Adv. Muiie-
Invideo vobis agri, formosaque prata: rcs : ubi docet iudignum esse honeslis mulieribus
Hoc formosa magis, mea quod formosa puella fuco faciem tingere. Ignominiosum legii Cod. Ago-
Est vobis. Tacite vestrum suspirat atnorem; bard. et pro qutd, ipsum. H A V . . .
tit rccte ibi observavit Lindenbrogius, nisi quod malim (\) Arlem etfamiinatione prod. Pariler Ilieronymus
ex Manutii editione, ad Marcellain tom. I. ep. 8. In theatraiibut scenis
idem histrio nunc Herculem robusius ostendit, nunc
Tacite et vestrum suspirat amorem. motlis in Venerem frangitur. Quem loctun ut et alios
Longe vero aliud Lucani v i , 370. Cypriani, Laciantii, Augustini adducit Elmenuorstius
 APOLOGETICUS. 562
consluprator (a) plaudentibus vobis? Plane religio- A deum ex Pessinunle; et qui vivus ardebat, Herculem
siores estis in cavea, ubi supcrsanguinem bumanum, (d) induerat. Risimus et iuter ludicras meridianorum
super inquinamenta poenarum proindc sailant dii (e) crudelitates Mercurium mortuos cauterio (() exa-
veslri, argumenla et bistorias noxiis ministrantes, minantem. Vidimus et Jovis fratrem gladialorum
nisi quod et ipsos deos vestros saepe noxii (b) in- cadavera cum malleo deducentem (g). Singula ista
duunt ? Vidimus aliquando castralum Atyn (c), illum quxque adbuc investigare quis possil? Si bonorem
COMMENTARIUS.
ad illud Aruobii lib. vn in fcemineas mollitudines in cadaveribus etiam fuisse perpetrala. H A V .
encrvantes se viros. Coll. Mod." arcem vitiose. Scri- (0 Mercurium morluos cauterio examinantem. Jovis
pltira in MS. L . B . compcudiosa videbatur velle fratrem cadavera cum malleo deducentem. Et Mercu-
scenicam arlem. Ilav. rio et Diti, seu Plutoui, virgaui iribuunt Poet33. Ani-
(a) PtaudetUibus vobis. Itaedidit Rig. ex MS. Fuld. mas autem ille deducebat; isle cadavera. Itaque per
iin el Cod. Agobard. Antea legebatur laudantibus jocuin et risum, qui Mcrcurium indtierat, niorluos
vobis. Exprimil boc ila Arnob. I. iv. Sedenl et in spe- explorabal virga fcrrca candeiiti, Iioc illi cauteriura,
ctaculis publicis sacerdolum omnia magittratuumque excitandis nnimarunt rcliquiis, languentibus forlean
coltegia , Pontifices Maximi, et Mnximi curiones : sc- el pigris. Qui vero Plutonem, ctun virga quidem
dent Quindecimviri laureati, et qiue sequunlur. C y - incedebat, sedariuala maiieo, quo faciiius contuu-
prianus etiara : Homo fractus omnibus membris, et vir B dcrct, si quid aniuu» latentis in illis gladialoruin a
ultra muliebrem moltitiem ditsolutus, cui ars sit verba ptigna recentium cadaveribus itiler eundum forle re-
manibus expedire, et propter unum nescio quem , nec bellaret. Malleum et clavam G r a e c i ^ 5 o v , vocant et
v:rum nec fceminam, commovetur civxlus tota, ut desat-v£pTv?x«, etc. R l G .
tenlur fabutosce autiquitatum tibidines. H A V . Cauterio examinantem. Quas partes Mercurio da-
(b) Noxii induunl* Vull dicere noxios iilos ex more bantur, quia illius erat dcfunctorum animas ad tristia
Ilomanorum non lantuin personas Deorum suslinere, tarlara mitlere, quod dogma ul Pytliagoricuin etiam,
sed saepe etiain in poenam ad vivum repneseniare sed restrictius, recenscl Laertius in Vita ejus : Tdv Sk
id quod de Diis istis Ongiiur, castrari, comburi. £p 9iv
r t ra/MCCv «Tvat T U V ^ U ^ W V KAI o i a TOWTO H o ^ T i i a Myta -
Huc facit illud Martialis [quem vide iib. i . 5 . 7 . xi. 6eei, xat/ Ile/aZov^x*/ X W v i o v , ItutSYimp ourog tioTiifimt QiC. 9 9

x. 2 5 . ] i . e. Mercurium porro auimarum aucestorem esse alque t

Non falsa pendens in cruce Laureolus. ideo Ductorem dirf, Janitorem ct Ferrenum, quod is ex
corporibus, el ex lerra et mari animas immittat et pu-f %
Ausonius etiam alludit iliuc Epist. xxxui. ras quidem atque purgaias in excelsum ducat, impuras
Deceptae felix casus se miscuit arti. vero ittis ne appropinquare quidem, nequeinticem sibi ip-
Histrio saltavit qui Capanaea ruit, sis, ccelerum vinciri a Furixs insotubitibus noxibus. Plu-
Idem qui Nioben saltavit saxeus, ut tum rimi vero omnium aiiimarum curam Mercurio dica-
Spectator veram crediderit Nioben.
In Canace visus mullo fclicior ipsa : runl. Lepidum exstat Epigramma iib. 2. AntboL Ni-
Quod non liic gladio viscera dissecuil. carclii in Zopyrum medicuin, enumerat enim animas
(c) UtumDeumexPessinunte.m primo divinilntem C aliquotquas ille sub tristia tartara n.isil, nihilque ini-
ndeptus est, et corptts ejus est cousecratum. Hislo- rura dicit, quoniam ut Mercurius caduceo ct talaribus
riam vel faburara vide apttd Arnob. lib. v. Cod. Fuld. iitstructus, eos quos curandos suscepil, ad inferos de-
Denm veslrum e Pessinunle. Rben. Atten.U\Y. ducit:
(d) Hercutem. Arnob. lib. iv. Nec non et illa proles Kw&xiov 7*f Ijyn guXtvov, m«l«WrA *l8tk%,
Jovis u Sophoclein Trachiuiis Hercules pestiferi legmi-
nis circumretitus indagine miserabiliter edere inducitur A l vero quoniam
ejulalus violentia doloris frangi atque in ultimam ta-
% %
Corpora viva nefas Slygta veclare carina,
bem diffluentium viscerum maceralione consumi. Idetn Mercurius prius cauterio an rectc essent morlui cxa-
lib. vu. Indignatio reiangnescel Alcidce, si tragcedia
niinarc introducebatur. Aldtis caulerio. I I A V .
Sophoctis, cui Trachinioe nomen est Euripidis aut Her-
%

cnles actiieiur? Merilo ilaque irrisus a Lactantio lib. (g)/ov/ifra/rem.HItislrat bunclocum lib. Ad Nat. i ,
i . c. 9. llunc homines Deum putanl. Sed Philocteles 1 0 , ubi ita concipilur. Quod Dis Pater Jovis fraler f

ejns haires non putuvil, qui facem supposuil arsuro, quigladiatorum exequias cum malleo deducil, quod Mer-
artus suos et nervos cremah ac dissolvi vidit, qui ossa curius, in calvilio pennainlus, in caduceo ignitulus, cor-
ejus ac cineres in Oeta monle sepethit. Ilaque false pora exanimata jam morlemve simulantia e caulerio
itridettir ab jEsculapio in Dialogis apud Lucian. ct probal. Unde patel extremitatem caducei ignilum ct
fruslratur priori loco, ul scrius tnortuus. Lucianus caiidcutem Ituic crudclilati inscrviisse : ut c l rectc
dedncerc esse retinendum contra Junium qui vult di-
ipsc ita iEsculapium inducil : t u u W f etc, i . c. d t b n b a l S c a l i E l | | h c i n l e l l i {

liecte dtcts , quomamet muslwnes tuas curavt, quando I) ^iausula £ bistrionis, demon-
m i i n i e l g e s l
b
u s

paulo ante ascetnitstt ad nos semtuslulatus , corpore ^ £ n p | u ? s apt.d Sueton. in Ne-

d r o l m n l i : n l i

titnntque corrupto ct perdito , eta tuntca tsta, el post ^* c a p " QrcJxobis ducit pedes. Licct enim di-
5 9

etiam a ftamma. Litcm dirimit Jupiler jubens priori
loco acctimbere ^sciilapium non ui prius Dcum fa-
C t t l l l i ; sed U l Ttpbupo-* a r r o O a v ^ T a . H A V .
(e) Meridianorum crudelitales. Non erat bi Icgitimi
gladiatores, sed fcre ii qui ex spcctaculo maiuiino et
bcstiariis reliqui facti crant, quibus, quamvis bcstias
cvasisscnt, laincn missio non dabatur, iuler se eiiiui
committcbantur post prandium ad iulernecioncni
nudi ad morlem concursuri, nefandum bumanis octi-
lis speclaculum, mcritoqtte a Seneca exagiiatum. Dc
bis vide Lipsium in egregio illo opusculo, quod iu-
scripsit Serm. Salurnal. I. n . c. 15. el Leonard.
Acgustin. in Gemm. Aiuiq. tom. i . N . 167. ei 108.
nbi tales exbibere putat. E x hoc vero unico Tcrtul-
li.uii loco possunius colligere, quod si vel nulli vel
pauci cx malutinis deptignatoribus supcrftiissenl, talia
TEUTULLIANI I.
duccret forsan illa cadavera Plulo contundendo virga
sua malleata, tamen prius pedibtts arrepta deduce-
bat. Crcdo scenam ideo repraesentatam, qtiia fingc-
bant nibii nostri nisi lenues urabras quasdain et simu-
lacra.
Modis pallentia miris.
permanare adOrcum. Jam vero Pluto cum raallco fuit
introdticttts, qui lam diu nitida et saginata isia gla-
diaiorum corpora, pncsertim si animx' quid a caute-
rio Mcrcutii fuissel excitalum ct ialenlis spirittis ap-
pnrercl, lunderel, atque, ut aurifalui melatla, didu-
ccret, donec nihil nisi trama iigurai, ul ciim Persio
loquar, reli(|uuin esset, quod cxpeditc Pluloniutn
suum rcgnutit subire possct. Vir Doctus qui locum
bunc corrigcre vult in operosissimo Antiq. Rom.
[Douze*)
 363 TERTULLIAM 3W
sdHcet amino, de crua, de tole, de ftcto isto
inqnielant divinitatis, si majestatis vcstigia obsolc- A
tant (1), de contemptu utique cerrsenlur, tam eorum Numine biformi, quod inscribebatur ONOKOIHS.
qui ejusmodi factitnnt, quam eorum quibus factitant. Ho?c omnia non sine risu morsuque diiuit, inque illos
Scd ludicra isla sunt. Caeterum si adjiciam, quoe non ipsos accusatores magk quadrare osiendit. quo pacto
minus conscienlioc omniiim recognoscent, in templis sibi viamaddemonstrationemreiigiotus nosirce purgai.
aduheria (a) cnmponi, inter aras lenocinia tractari, Nam, ut quidam , «onmiasiis caput asininum^sse
in ipsis plerumque xdituorum el sacerdotum laber- deumnostrum (c). Hanc Cornelius Tacitus suspi-
naculis, sub iisdem viais et apicibus et purfwris, cionem cjusmodi inseruit (2). Js enim in quinta
tiiure flagrante libidinem expungi (b): nescio, plusnc Historiarum suarum bellura Judaicum exorsus ab
dc vobis dii vcslri, .quam Jc Christianis querantur. origine gentis, etiam de tpsa lam origine, quam de
Cerie sacrilegi de vcslris senipcr appreiiendunlur. norainc et rcligione gcntis qune voluit argtimentaius
CbHsliani enim (empla nec inlerdiu noruut; spolia- ( 3 ) , Judrros refert (4) iEgypto cxpeditos (d),
rcnt forsilan ea c l ipsi, si c l ipsi ea adorarent. Quid sive, ul putavit, exlorres (5), in vaslis Arabise
crgo colunt, qui lalia nou colunt? Jam quidem intel- locis aquarum cgcnlissimis , cttm siti maccrarenlur,
Jigi subjacet verilatis csse cultores, q«i mendacii non onagris, qui forle de paslu potum pcliluri acslima-
sint : tiec errare amplius in c o , in quo errasse se £ banlur, indtcibus fonlis wsos ob eam gradatn consi-
recognosccndo ccssavorinl. Jloc prius capite, et om- milis bcstia» superftciem consecrasse. Atqoe na inde,
ncm liinc sacrameuti nostri ordincra baurite, reper* opinor, prxsumplum, nos quoque ut judaica? reli-
cussis ante tamen opinionibus falsis. gionis (6) propinquos, eidom simulacro initiari. A t
CAPUT X V L enim idem Cornelius Taciltis, sanc Hle mendaciorum
• A G O M E N T O M . — Oslensurus jam, quemfteum,et quo- loquacissimus (e), in eadem bistoria refert Cnneum

modo illum colant Christiani, aniea acctngit se a4 Pompeiura, cum Hierusalera ce|tisset, proptereaque
convellendas opiniones de isto cultu falsas : de capite tcmpium adiisset specuiandis judaicoe reiigiems arca-
LfiCTIONfcS V A R I A N T E S .
(1) Rig. et Hav. e cod. Fuid.: majestaiis fasligium ad- inseruit. Sed mUiqaiorem verborum distmctkmem reiinus-
solaut, uti eliam scripium cst in lib. 1. ad Natl. cap. 10. mus, quo facto v. haac non delendum est, ut voluerunt
exlr. neinrtchius et Riiier, sed insevit pro inseruit scri-
(2) JUten., Ald., Barr&us, Gang$ceu% : Nam qui- bendum.
dttn, elc. ; Gelen., Fr. Junius. ta Cwda/. jam ut quidam; (3) Argutatus Jun.
ffaverc. et fli^.: Nam et quidam {ed.a. 175*.**am ct qui- Inferl Paris.
<Jem). fiaverc. Nam, ut quidam somuiasUs, ciput — uo- r
Exterminatos Havercamp.
siruin, banc— ejusmodi inseruit. Fr. Jumus : Judaismo L Religionis abest Parisin.
COMMENTARIUS.
Lexico, infeliccm adhibet medicinam , quoniam uoa in fine capitis secundi. Pro ejusmodi Cod. Fuld. hu-
coutulit Tertulliani Libftuii ad Nalioacs,nec constanli. jusmodi. H A V .
MSS. leclioni altcndit. JIAV. (d) Mggpto expeditos. In libro nd Nationcs scrip-
(a) hitemplis* Expressil lioc quoqueMiiwcitisp.28. serat, Judceos refert in expedilione, e l c ; et in Glossis,
Ubi autem magis a sacerdotibus, quam iuler aras et de-Expcditio dicitur iloloi ek w/ejw; In aliis , «£ooo? i x - *
lubra conducuntur slupra, tractimtur lenocinia, adulleria Sn/iTrrixyj ^ T p a T i w r a v . Ilic lamcit expcdilosi£gyplo J u -
meditanlur? frequentius denique in csdiluorum celluiis, dseos dicit, quasi de trislis i£gypliorum jugo libe-
qnain in ipsis bipanaribus flagraiis itbido dcfungilur. V i - ratos : non extorles aul exulcs, ul putavit Tacilus.
RIG.
de ibi Elmenhorstium^ el nolis cjus adde boc Ovidii
lib. i . de Artc amandi versu 77. (c) Mendaciorum loquacissimus. Quod non mirum ubi
de Judieis agit, cum omnes, quot<|tiot stint, in isla
Nec iuge Niliacse Memphitica sacra Juvencae. bisloria coeculivcrint, ct eadcm crroris chorda ober-
Muitas illa facit, quod fuit ipsa Jovi.
raverinl, Icge Tacitum et Juslinum, el ridebis. In
Scilicet ul idcm ait lib. III. 635. caussaerat mos Judxorum, de quibus ipsc TaciitisV.
Histor. c. 5. Sed adversus omnes alios hostite odium.
Cum sedent Phariae sistris operata juvenc<x ? Separati eputis, discreti cubitibus. Liberius Juvcnalis
Quoque sui comites ire vetcntur, eat?
Cum fuget a templis oculos booa Diva virorum? Sat. XIV. vcrsu 1 0 1 .
Praeierquam si quos illa vcuirc jubet. D Romaaas autem solili cootemnerc ieges,
Nola vcro orationis gradationem a templis ad aras, ab Judaicum ediscunt, el servant, ac metuunt jus,
arisad tabernacula avdiluorom, indc ad Fpsum sacrnm Tradidit arcano quodcumque volumioe Moses,
balntum sncriquc adininistraliunein , dum dala puris Non monstrare vias, eadem nisi sacra colenti:
quasi manihus tbtira ardent in focuio. Nola e^Uiislo- Qu.csitum ad fontem solos deduccre verpos.
ria Clodii, qui uxorem Ca>saris in sacris Bonac Deaj Quarc ridicuium et intoierabile illud quod la Cerda
vitiavit, ncc dissimile faclum , proplcr quod Dei ira Tacilo afhnxit, quasi in muiliioquium ejus dixerit
conlra familiam Eli accensa cst, narratur I. Samuelis Sidonius :
n. 22. H A V . Qua pompa Tacitus, nuoquam sine fine loquendus:
(b) Libidinemexpungi, i . c. perfici,consummari.De ubi quum Varroni, Salluslio, Plauto conjungatur, vel
Tiberio Suctonius in Vita ejus c. X L I V . Ferlur eiiam coeco appareal laudes cjus contineri, et legcndtim :
in sacrificando quondam captus (acie ministri, acerram sine laude loquendus. Quanquam de omnibus scripto-
prwferenlis, nequisse abslincre , quin poenc vixdum re * ribus ila pronuntiat Vopiscus in Aurcliano. Nemo
divina perucla , ibidem statim seductum conslupraret, scriplorum, quanlum ad hxstoriam pertinel, non est ati-
shnutque fralrem cjus libicinein. I I A V . quid meniilns, in quo Livius , in quo Sallustius, tft quo
CAP. \ V . — (c) Capul asininnm. Prneclaracl doclc Cornetius Tacitus, in quo denique Trogus, manifeslis
congesta vidcri hoc loc.o apud intcrprclcs Taciti pos- crroribus convincerenlur. Iulcr quos Taciltim quidein
suui quibus addcndus Lydius dc Uo Miiit. iib. n . ab utriusque Vopisci ei Tcrlwlliani calumnia acritcr,
 86S APOLOGETICUS. 3G0
n i s , Hulhnrj illic reperisse simuiaerom(//). Et utique A-reHgiosos puiat (6), cdusecrancus (d) nosier crit.
si id colebatur, quod abqua effigie repra&efttabaiur, Cwn lignum aliquod propitiatur, viderii habitus,
nusquam magis quam in sacrariosuo exhiberctur, eo dum materix qualitas eadem sit; viderit forma, dum
magis, quia nec verebatur (1) extraneos arbilros id ipsum dei corpus sil. Et tamen quanlo distinguitur
(2) quanquam vana cuitura. Solis euim sacerdoli- a crucis stipitc Pallas (e) Allica, etCeresJ/") Pbaria
bus ndirc iicituro (£), et conspectus cxterorutn velo (7), quae sine effigic rudi palo et informi Iigno
oppanso iuterdicebntur (6). Yos lamcn noq ncga- prOdlal (8)? Pars crucis cst omne robur, quod
bitis , et jumenla omnia ct totos cauthcrios cum sua erccta statioiie (g) defigitur; nos, si forte, integrum^
Epooa (4) (c) coli a vobis. Hoc forsitan improbamur et tolum deum coiimus. Diximus origiuem deorum
(3) , quod inter cultores omnium peeudum beslia- vestrorum a plastis de cruce induci (h). Sed et Y i c -
romqtic, asinarii tantum sumus. Sed et qui crucis nos
i£CTK)N£S V.tRIANTES
( I ) Verelur Jun. (6) Onsectaueus Paris. Cousacraneus Womv. Jun.
fe) Arbitros abest Par. (7) Rlten., Her. et Semier.: farrea; Rig. et Hav. Pba-
(3) Oppanso Paris; alh\ oppanso iutercidebalur. ria, nam in codd. Furia, Fariam, Farina.
(4) Wten. atiique : Hippona; cf. ad Nall. 1,11. (8) Prostat Paris.
(5) hnprobancUun se Semier.
COMMENTARIUS.
farge, et ex professo defendit eloqucnlissimus More- B (d) Consecraneus. Non male emendal Juuius, con
tus Oper. tom. I. Orat. 14. Recte vero idem Cerda sacraneus. Ita cnim clare sr.riptum fuit iu lib. A d
observat argutiam nostri cum Taciium illum ut lo- Not.; ita aliquot iuscriptiones apud Gruteritm, ut 18.
quacissimtnn et lingtue mininrc contincntis dcnolcl, 6. 867. 5. SACRANEA bEM CERERIS. Ita quoque
sccus ac ipsum nomen pr;c se fert. I I A V . Cnpilolitii ioeus est iegendus consacranei, nou conse*
(n) Nullnmillicreperisse simulacrum.Quod verum esl cranei ubi Maximini verba ad mililes refert. Deniqiie
%

vel ipsa ctcitate tcsle. Unquamne qttis geniiliiim ut recte emendat vir illustris Car. du Fresne, Ano-
majus de Mose et judaiea religione , primisqoe iilo- nymus •Barensis in Chron. an. 10i8. RcbeUavii
rum institutoribus ausus est proferre testimonium Tomikei cum Makedonis, et Botazxi consacraneo suo
qnam l l O C est ? StxatOTrpayovvTij x * i 0io;e6e7{ w$ a).r,06$ perrexit ConUaniinopoHm, ut faceret se Imperaiorem.
6ni; justi el vere reiigiosi. Verba sunt Slrabonis , cx Pro consocraneo. Ed. Aid. noster erit. Rhen. consecta-
t

libro ejus X V I . Cnjus lcstimonium de Mose el cultu neus. J J A V .

Numinis ibidem prcecedit, in bunc modnm : M & w ^ (e) Paltas Attica. Qu;e Graecis AQr^in. Sed quam
yap,etc, i . e. Nam Moses unus ex ASgyptiis sacerdo- bac forata prostilisse ueino hacleiius docerc poiuit,
tibus, cum partem quamdam regionis huberet, ac moteste cerle inicrprctesScpiimii nostri ignorare sc profiten-
ferret prcesentem stalum, inde hnc commigravit, mullis tur. Puto anicm imiui illam, quui a Grajcis l i p y a v ^
eum comitantibus , quibus divina cordi erant. Affirma- C dicta est, cujus simulacrum ex iapidc quadr.no (qua-
bat enim docebatque, jEgypiios non recte seniire , qui ies icrc Inpides, ut in Athcuieiisiiim Mercuriis videre
bestiarum ac pecorum imugines deo tribuerent, itemque est, rudiorcs in longiludyiem aliquaui dosincbunt)
Afros, nec Groecos, qui Diis hominum naturam affinge- nieniorat solus Pausanias, insignis C r ccaniearum an-
rent. Id vero solum esse Deum, quod nos et terram eltiqutlatum ^vindex, in Arcadicis , hisce verbis : E i ? i
mare continet, quod ccelum el mundum ct rerum om- ufcoie«T<crlxvTC o/iyov Oici* icapi^ovTat ik x a i o u t o t T ^ j u a
nium naluram appellamus, eujus profecto imaginem TiTfaywvov. E ^ y a r a c oc toriv a0rol> i a u t > r , a ^ , AOr,** TC
ttemo sanoe mentis alicujus earum rerum quai penes nos EpyA-»»?, x * l A i r i > / w v A y v t i v ^ , i . e. Pauxtllum descen-
sunt similem audeat effingere. Proinde omni simulacro-denlibus Dii se ostin((unt e qnadratis lapidibtis, cogno *
rum effictione repudtala, dignum ei temptum ac detubrumminanlur vero Ergalce, seu Operarii: Minerva Ergane,
'statuendum, ac sinealiqua figura colendum. H A V . el Agyeus Apollo. Illa ipsa, cujus meminil Plutarchus
(b) Solis enim sacerdotibus. Notanda sunt quae de -ntpl Tuyr]i ubi ncscio cujtis iambi: y

Simiii Orientali templo et sacrorum ritu scribil L u - Bfre' cl« 45iv Sii, c a l ; 6 gtifuvag U M V .
cianus in Diaiogo de Syria Dea p. 901. in qtto cum V
Oi T^ Ai4$ Y'PT* KfT* J ° ^ « ^ vtv YT V T 0

sanctiusconclaveaiqueiiiteriorem thalamum csseuar-

ravit, adtlit l l X C : E i f /xiv ouv ~.b> /xiyav ^bt Tiam; t\oip- i . e. Procedite vos ttuba operaria qui manibus victnm
ypnoci, ei$ 3e rov 0aXa/xov oi Upiti j&ov/ov. cv xoi r.knis qua*ritis qui Deatn Corgoniam Erganen canhiris cotitis.
upU; t a / > * TOI fxiAirra. o\y%LQszi ri tlit, x * i rolot Tr&Ta Et Stlbjungit : r ^ v yap Epyavjjv x * l T V ; A^ijvav a t Ti%*x.i
*U to Upoj [IIUTUI c. Itaque in magnam nkptZfo* ^
Biponttirj; \. !x t* Erganen enim,
( , qum el Mitterva est
0U7lv
7 t

cedem ingrediunlur onmes : in ihalamum soU sacerdo- D aries patronam sortiice sunt. I I A V .
tes , nec tamen omncs , sed qui ad Deum proxime ac- (I) Ceres Pharia. Quamvis conlcmnenda sunt, quae
cedunt, el quibus omnis 1/1 letnplum cura impenditur. nonnulii affcrunt ex iEliano et ntimniis pro Ccrerc
HAV. Farrea, quibusctim lacit Meursius, tamcu altera lectio
(c) Cum sua Epona.Sic babcnt vetercs membranai, meiior louge, vel indc qttod [confirmelur ab optimo
non solum Tertulliani, scd cliam Minttcii Felicis, et MS. Ftitd. ncc Minucitts nliam ngnoscal, ncc ipsc dc-
Apulcii; sic et lapides nnliqui; dcnique apttd Juvena- nique Terlutlianus in libro nd Nalioncs i . Quod si de
lcm lcgimus jurat Solam Eponnm ct facies olida hoc difterenlia intersedit, quanlo disliuguitur a crucis
ad prcvsepia pictas. Hxc lam falua vulgus induxit, stiptte Pallas Attica, et Ccres Phariu, qua sine forma ,
simiil et vocabula pravc indidit. Illud obitcr dixerim, rudi palo ei soto ttaticulo ligni informk deajcatur, qttjc
y

in Miuucio legendum vidcri. Vos et totos asinos in poslrctna ita lcgc ciun mngno Salmasio ad Solin. p .
ttabulis cum veslra betta Epona consecralis. In cod. 1)4. MS. L . B. Farina, ul dubitiin sil an voluerit Fa-
Reg. Rib. veltistiss. iegilur, Cum vestra vci Epona. Rtc. riam diccrc an Farinaceam. I I A V .
— Legunl iioitnulli Hippona, sic apud Minulium ; (g) Erccla staiione defigitur. Adv. Judrcos cap. x . vel
ceiisetem tamen ctim Rigaltio legendum Epouam, xi. Num et in anlemna navis, qnarcrucis pars est, ex-
est auicm inquit Jtivcnauis scholiastes, dca imilio- tremitates cornua vocanlur. unicomis aulem medio sti-
num. Id omne ex Plutardio patct, in pnrallclis, x a i pata palus. H A V .
&VLJI*,3VJ ETuovav •fcWiU n Ttpivotav izoiovphifi IMIO», (h) Aptastis de cruci.LcclioMod.Coll. in cruce, po-
1*£ FR« tcstcliam comma poni po^t vestrorum. Dixinitis Doo-
 567 TERTULLIANI 308
lorias adoraiis (a), cum in tropseis cruces intestina A bus diis (c) praponit. Omnes illi iroaginum suggcslus
sint tropxorum (1). Religio Romanorum lola cas- in (d) siguis (2) moniiia crucum (e) sunt. Siphara
trensis signa veneratur (b), signa jurat, signa omni-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Haverc. emend.com in eis cruces int. sed tr. Sed Sed et vict. ador. in tropaeis, cum cruces int. sint trop.
maluerim singula vocabula ita transpo)iere, ul iegatur : (2) In signis emendat Ltps. Ep. Qu. V, 15.
COMMENTARIUS.
rom vestrorum origine supra, inquit; etquam habent Clirislus purpureum gemmalo texlusin auro
originem? a plastis de cruce induci, ibi : quod simu- Signabatlabarum : clypeorum insignia Christus
lacrum non prius argiila deformai cruci et siipiti super- Scripseral.
structa? in patibulo primum corpus Dei vestridedicatur. Quod simui cum cruce magni/ke et cum insiqni pompa
c. x u . ubi vide qtiac nolavimus. Sed vuigata is bona exercilum ducil, in subtime eveclum,.quod laborum sol-
quas dicit, Deos vestros diximus, cum formanlur a vendorum vim habet, ab eoqne apud Latinos nomen tra*
plastis, de cruce incipcre. Ad Nal. i . 12. plastaautem hit, principatumque, ut ila dicam, in retiqua omnia ve-
tignum crucis in primo ttaluil, quoniam ipsi quoque xitla tenet, lam quaz /mperatorum imaginibus atque 9

corpori nostro tacita el secretaiinea crucis situs est. Ibi- expassis lexluris in variis tinclionibus litterarumque
- l ^ . . . :. Si
deiii igitur ...
C^. 2r.ll.im in genere Deorum
*./%.%/.../% crucem
t\ AAt* t. originem
4« «.If 111 i\».nt picluris itlustrunlur quasique gestiunl, quam quee hor
colitis. Ald. a plaustris, pessime. Scaliger emend.it B
™idis draconum hiatibus super summas ttastas eiatis
didicimus. IIAV involantia ac per tractus contextis squammis distinctos
(a) Sed et Victorias adoratis. Quod certe ridiculum, venlilala, jncundissimum sintul el formidotosum specta-
cum ila venerarenlur arma victorum hostium. Et ta- culum oculis prcebent. Hinc [venusle inlelligas quare
men ut rem iudubiam ponit in lib. A d N t t . l . 12. Ad pulchriludini Sponsac horrorem signoruin mililariutn
manifesta jam, ita Icgc, non al. Victorias, ut numina, addat Salomon Cant. v i . 10. Imo quod Tertullianus
et quidem angustiora quanlo lcctiora, veneramini: Con- hic ait, monilia crucum, est sane dictum pulchre, et
tignatione quid melius extotlant, cruces erunt iutestina, quod Sacras Litlcras etiam juvare polest. Suggeslus
quodammodo tropa3nm. Victoria* ipsius signum una imaginum vocat Noster parmulas sive clypeolos qui in
cum tropreis aliquando in nuinmis conspicimus, ut iu orbcm signis appendebantur, ita atit inullae essent
nummis Hostiiii et Aurelii, aliorumque. H A V . gradationcs, altiores dcpressiorcsve, velul tabulata et
(b) Signa veneralur. Sequitur iu Coli. Mod.siqnaado- circuitus in lurrihus visiinlttr, in illis depicUe erant
rat. Vocat ideo Tacilus propria legionum Nuntina. imagines imperatorum qui consecrati et iuterdivos
lib. i . Annalium c. 19. Quin nou ornabanltanlum, de relati crant, vel eiiainnum adhuc impcrabant, ut ex
quo mox Auclor, sed ut Deorum imagines inungebant Lipsiano loco de Viteliii iinagine liquet, nam hoc
ctiam. Quod ut barbarum et molle dclcstatur Plinius eliam iucunculis aureis el argcutcis ficbat, ut passim
llist. Nat. lib. xiu. c. 3. M axime tamen mirum est, hanc adhtic ex marmoribus et picturis et gcmmis, e t c , v i -
gratiam penetrasse ct in castra. Aquila: certe ac signa, dere esl. Adcoque maguifica el regta cst illa compu-
pulverulenta illa el custodiis horrida: inunguntur festis talio, quas in eIaborntissi.no Saloiiionis Epilhnlamio
diebus : utinamque dicere possemus, quis primus insti- C occurril cap. iv. -4. Sicut turrisj)avidis collum luum ,
tuissel. lta est, himirum hac mercede corruptce terra- cedificata ad propugnandum, ' J
mitie clypei'protenduntur
1 J

rumorbem devicereaquitce. Iluuc rilum, ulnotum sane, ab ea, omnes parmce heroum. Ita enim locus istc vcrli
cum multis demonslrcitl Inlerpretes, tum docet insi- dehct, ubi mire crraiit iiilerprcles. Non cnim teretein
gnislocusSozomeni Eccl. Hist. 1. i . c. 4. ubi de L a - tanlum roiundamque altitudinem in collo amaix suae
baro SYI/ACZOV 3e TSUTO TC/ueliTaTOv, xadoVc ast TOO ^SaacXcuf laudai, sed iu hac comparationc ab ornatti eliam de-
^ y c l a f l a i , xctl Tcp«jxvve?s0ac VCVO/AIGTO Trapa ^paTtWTwv. i . C . scribil c l coinmcndal,quod ncmt>e sicul litrris Davi-
Hoc signum venerabile maxime, qnia et principem anie- dis, ciinislaiit undique validi proteclores in transtris,
cedere, et adorari etiam a mititibus sotebat. Videnduspcr orbem fulgentibtis clypeis cincla nitei, ita pre-
Lipsius nd Tnciium qui de culin, religione et forma tiosa uionilia ingens decus uativx* pulchriludiiii addant.
eorum ngil lib. iv. de Re Mil. Rom. cap. 3. 5. 9. et Qualis npud Lucatium (ormam fucata nocentem, lib. x .
' Causeum Totn. x . A , R. p. 1528.Uiideaquilainsislcns versu 140.
ixrx vcl fulmini occtnril iuler duo signa apud Gor- Plena Maris Rubri spoliis, colloque comisquc
la?tim i i . 41. et 1.161. c l 122. el nolabili cullu apud Divitias Cleopaira geiit, culiuque laborat.
Segitin p. 109. de quo mox. I I A V . Non itidem Catonis Marcia, cujus
» (e) Omnibus Diis. Nihilnliud iiinuiL Auclor, quam
militcs facilins saci a oinnia cl profaun polluere, quam Baliheus haud fluxos gemmis adslrinxit amidus,
Colla monile dectns,
mililare sacinmciituiii fallcrc. Eodcm modo infra c.
xxvn. Cilius deniqueapud vos pcr omnes Deos, quam apud eumd. iib. n. 362. Eadem opera, dum aliud
per unum GeniumCccsaris pejeralur. Laeliusad S c i p i o - D a g o , explicabo supcrioris Cantic. c. vu. 5. Caput
nem apud Livium lih. xxxvi. in certnininc de corona tuum
' ~super"te, ut mons' Carmelus,
x
'- lemniscus
' comce luce
murali inlcr Q. Trebellium ct Sex. Digiliuin: Stare purpureus, rex iigatus est in ejus suggestis; ila Lallne
hinc Legionarios mitites. hiucclussicos, per omnes Deosdicas. Grajci vocant, ^ o x i / x o v ; . Ilesychius exponit,
paratos jurare magis quce vclini, quam qno3 sciant vera xov8u/ou« T«V tptyjuj «jfiTt).eyjKiv«v, i . e. cincinnos capitlo-
xsse, et obstringere perjurio non sc sotum suumque ca- rum, qui digitis crispantur. Quomodo Juuo sese ornat
put, sed signa militariu ct aquitas sucramentique retlgio- Jovem illectura in ainorem siii apud Homeruin iiiad.
nem. Vocein signa hic neglexil Rhcnaiius. H A V . ver»u 176.
(d) ln signis. Palmaria haec est cmendalio Lipsii
Episl. Quuist. 1. v. ep. 15. quam omniiio inspicias ve-
lim. Anlea ineple legabalur insignes. Scd insignis illa i . e. et pectcns crines, manibus cincinnos disposuit pui-
Coll. Mod. quoquc iiissignis, quod lamcn cdiliones chros.lia Nostcr imaginumsuggestus. Hisce locosStatii
Rigaltii neglexerunt. I I A V . et Juvenalis possis addere, uotos omnihtis. Non per-
(e) Monitia crucum. Pulchci rimus cst locus Grcg. indc ille Nazianzeni, qui Invcctivam suam in mulie-
Nazienzeui Oral i . ln Juiianum : T o / ^ « U ^ x * c x a r a rcs ila ordiiur: Cavete o mulieres, ne caput vestrunx
%

TOO fivji.'*\oo ovvQr,nutoi, Llc., \. e. Quin eo quoque auda-nothis ei adutlerinis crinibus, tanquam lurribus quibus -
' cice prorupit, ul adversus maqnum illud vexillum pra:- dam muniatis, moltia colla e scopulis deticate ostentan-
ceps fcrrctur. Loquittir de labro, cruce insignito, de tes; scripsimiis vero crucum non crucium, secuti MSS.
quo Prudcnlius couira Syuiiuachun::. <*$T, K u l l . c t L . D.ctlib. AdNationes. Suggcstus veroiili
X69 APOLOGETICUS. 370
(1) illa vexillorum el cantnbrorum (a) slolic c r u - A P e r s a s , si (2) forlc, deputabimur (licet solem non
cum (b) sunt. Laudo diligenliam, noluislis nudas et in linteo (d) depictum adoremus) habentes ipsum
incultas cruces consccrare. Alii plane humanius et ubique (3) in suo clypeo (e). Denique inde suspi-
verisimilius Soiem crcdunt detim noslrum (c). Ad c i o , quod innotuerit nos ad orienlis regionem (/)
LECTIONES VARIANTES.
Rhcn.: Sypara illa vex. et candclabrorum, etc. (3) Utique V. C.
Sic. Parii.
COMMENTARIUS.
imaginum ut moniulia crucum cgrcgie apparent, in Incrum apud illos esse discum brcvem perticre supra
nuuimo Tiberii quem vulgavit clatis*. Seguinus inter longissima? afOxum. Quod ipsuni in Trajani Decii au-
Selcct. Num. p. 109. quemqne modo, uhi de aquila reo nummo exhiberi suspicatus est Hemeiarius, ilio
scrmo erat exhihuimus. Cui simillimi duo, qiioruni scil. cni inscribitnr PANNONLE. H A V .
altcr Germanici C csaris est, occurrunt apud Iliuslr. (e) Ubiqne in sno ctypeo. Locns notabilis, qtiemque
Spnnh. dc Usu el Pr. Num. p. 120. Imo abhis diver- cuin pfiores interpreies nou inteilexissent la Cerda
sus apud eumdcm p. 558. in dcnario Gcntis Valerine. priinus rectc non ad Pcrsas, sed ad ipsos christianos
HAV. pertinere demonslrnvit. Sed et a nobis lucem acci-
(a) Cantabrorum. Ita c l Minucius, ci Nostcr rursuu pere non dedignnbitnr. Nam in illo assentiri doclissi
n
B
ad Nationes, "quare frustra litigant Viri docli, m u / mis viris la Cerdaeet Rignltio non possum, quod per
tando vei in carides labarornm, ul Scaliger, vel canta voces in clypeo stto ipsum solis orbem, quasi clypeum
brorum, vel candelabrorum, vcl lobaronim, ut nlii el Dei, ut vocat Ovid. Mctnm. xv. 192. intelligit: nam
Bnrr. et Aldus,cum fuerit vexilii gcnus cujus nominis ccelum hic intelligi debet, in ctijus orbe praeter lunam
origo ignota esl, quac forsnn ad Persas, Romanos vel stellasque minores, insignis Sol eminet. Quot ipsum
Ilispanos non magis refcrri polesl, quam ad ipsos ccelum , qtiasi dimidia sua parte clypei imaginem re*
Afros, qni quoniam rnulta cum llcbr.eis communia ferens poetico artificio clypeo Achillis insculpens Ho-
vocabula hnbnerunt, vocem habuerunl forsan similem merus, solem etiam in eo non neglexit. Versus ejus
Persico Kanatb vel llebr. Kendes, quocqiie magis hisce sunl II. £. versu 483.
cantabris nppropinqtinvcril. Iiiveni; quoque npud pos- fiv plv yaTav Uvjk', iv 8* ovpavov, iv Slte-tarow*
teriorcs inler vexilliferos reccnseri cantabrarios, ut HOt6v i' axdfU-vra, crtXqvqv T« *Mflvjmv,
doccl me Dom. dti Cangeex 1. 2 . C . T h . dc Collegiat. tv Si T A ttipca «avxa T A TOI$ T'avpavo< larcsavwsat.
Sypara passim cditiones, sed recle Rig. Sypharawt i . e. Jn eo quidem (scuto Vulcanus) terram effinxit,et
Cod. Fobl. c l Agobard.qttod ct vult L.R. ubi Sifara. Jd. coelum, etmare, solemque indefessum, luttantque ple-
(h) Stolce crucum sunt. Quodbellcoculis scse exhi- nam, syderaque omnia, quibus ccelum coronalum est.
bcl in iuimmis quibus latn, qui passim inveniri intcr Et qu:c sequuntur, in compendium collecta ab Ovidio
Arschotnnns possuni, Augiisli aureus, uhi egrcgie Mctam. xiu. versu 110.
crtiris apparet ligurn, ArgenteusMaxenlii, ubi aquihc Nec clypeus vasti ccelalus imaginc mundi.
iigura stohe iulexln couspicitiir. Constnntis ilem nr- p Jnm tibi clqpei vocahulo ccelum occurril in anliqnis*
genlcus ipsam lahnri sed christiani et sacro nomine simis illis Enoii versibtis ex Iphigenin Euriptdis, quos
insignitam ostetidil formam. Id. rcliquil nobislalinissitnus Varro in medio ferc lib. v i .
(c) Deum nostmm. Juvenal. de Judaeis, quos curn de L . L .
cliristianis confundebant : Quid nocli videlur! In altisono
Nihil praeter nubes et cceli numen adoranl. Coeli clupeo lemo superat
Stellas, cogens subltme ctiam
Unde Nosier infra cap. xxiv. Colat alius Deum, alius Atque etiam noctis iter.
Joveni, alius ad ccelum supplices manus tendat : alins Hic multam noctem ostendere vutt a temonis niolu,
ad aram fidei,alius, si Itoc putalis, nubes numerel orans,inqttit Varro. Qunre stispiciendi veniunt hi dtio num-
atius lacmiaria. IIAV. mi Trajani et Alexandri Imperatortim, in qttibus Sol
(d) Jn linteo depictum. Dc ctillu Solis npud Persas et luna cum duodecim zodiaci sisnis in clypeo quasi
mullt Inlerprctes, quibus digna addi siinl qu.r» col- coeliinsculpti npparent. Dcnique hinc pzlvl, nonuttqne,
iegit nmpliss. Rrissonius in libello dc Regno Persa- quod vull Wouvverius, .«equiturque in edilione sua
ritm lib. u . c. i . Pro diverso vero cullu diversus ha- Rignltius, sed ubiqne quomodo cum alii MSS. tum
biltts dcpiclt Solis cral, quod disco ex memorabili etiam Agobard. exhihct, legcndum esse. Quia inquit
loco Flavii Vopisci in Vita Aureliani, cui inter alia et Septimitis, non illttm solem in tnbclla aliqun suspici-
hoc prodigiiiui fuiuri ittiperii obvenisse observat: mus matiu hominis depictitm, sed ipsum Dei digitum,
Dalus est ei pmieren, qnum Legntus ad J ersas isset, in stto loco, el tibiqtic terrartim, qtioniam ubique lu*
y

quulis solet Jinperatoribus dari a Jlege Persarum, in cef. Imo ubique, inqunn, legendum est quod ipsa v

qua tnsculptus eratSoi eo habitu quo colebatur in tem- D Luciani verba docere possunl; quem quidein ego de-
pto in quo mater ejus fueral sacerdos. Itnque vcrba in prebendi mirnbililer Scptimio nostro in multis pla-
linteo depictum, uoti tntilum de vexiliis Persnrtim nc- cuisse, inipietntcmei hlisphemiasexcludo. Ille itaque
cjpio, sed de quibusctimquc tnbulis ct lino in quihiis de Den Syria p. 90\. hnuc rationem reddit, cur ibi
Numeii illtid depicttim intra teinpli stii ntcenia nb illis aliisDiisefngialisSoliselLtinrcinwgiiies non rcpcrian-
colcbnlur. Apud /Egyplios cerle varia forma Sol pin- lur: Myouot, inquit, tolvt fikj x>./ot?t&io?yi, ono* l / x a s v « t
gebattir, mlans, puer, juvenis, vir, sencx, ut iiolat Ma- f s a v a 7toie?jr9at'ou y a p vJPIWV f v j j a v l a 7r«tV7t xu ei^ta. U i-
crobius lib. i . Snt. xviu. Cujus vcrba simt: JJceautem XtOi 5c, x * l ae/vjvaiy) -rrA/Anav i-JUpyii;, x a t l o^sa^ 7C«tvTC$
celatum diversitates ad Solem referuntnr, ut parvulus optow, notv) OUJ odrivi ^ o a v o u p y t » j « , r o l a t e*v t i ipt fcttvo*
videatur Itiemuti sotstitio qualem Mgyptii proferunt exM i v o t a f i . e. Casiens quidem diis fasesseaiunt simula-
adylo die certa : quod tunc brevissimo die vetuti parvus cra facere, qnorum species non sunt omnibus conspicua?.
et mfans videatur : exinde autem procedentibus nug- Sol autem et tuaa ptane sunl manifesli, illosque nemo
mentis ceqninoctio vernati simititer atque adotescentis adi-non videt. Quorsum igitur eorum cum tti aere appareant
piscitur vires, pguraque juvenis omatur. Postea statui- effigiem effinxissem? Dc cielatura clypeortim pr.-eter
tur ejus oetas plenissima effigie barbce sotslitio cestivo;ea quac iu digressionibus ad hunc auctorem Heraldus
quo lempore summum sui consequilur angmentum. babet, videri potesl promuscondtis amiquitalis et om«
Exinde per deminutiones dierum veluti senescenti quar-nislitieraturrc elegatitioris liher Jo. Alberti Fabricii,
ta forma Deus figuratur. Sed cl Paeones Solctn colerc qui inscribilttr Ribltograpbia Anliquaria p. 562. I I A V .
Maximtis Tyriusscribit Ora:. xxxvm. Solisqticsiuiu- (fj Ad oricntisregionein.ExsliXdi} boc ritu singula-^
371 TERTULLIANI 37»
precari, Sed ct plcriqoe vesirum afltetalione ali- , \ (e) more, quem ignoranl. Scd nova jam dei nostri
qirando ct ccccsiia adorartdi ad solrs ortum labia in ista civitate proxiute cditio puldicata est, cx quo
vibratis (a). /Equcsi diem sofis lfctiti» indulgemus, (1) quidam in fruslrandis (_) bestiis mercenarius
alia longc rtrtione quam dc religione solis (b), secundo noxius (f) picturam proposuil cum ejusmodi inscri-
loco ab cis sumus (c), qui dicm Saturni olio et pttone: DEUS CIIRISTIANORUMONOKOITHS (g) (3).
viclui (d) decernunt, cxorbilanlcs c i ipsi a Judaico
LECTIONES YARIANTES
et Lugd.: Onochotasis; cod. Vauc.: Onochorsiles; codd.
g|
v_. Cfuidam Par. Cerda.
fnfrustrandusla
a Agob., PuL Fuld. et Lugd. alter : Onochoilis; Rig.: Ono-
(3) Rhen., Mer., Gaugiceus : OnonYchites; codd. Hong. choeles; Hav.: Onokoius.
COMMENTARIUS.
ris dispulalio Jac. Tlwroasii Lipshe odila 1670. Ykle- hoc loco ita exprimi secundo locoabiissumus. Nam quod
rique possunt€osmas lndopleustcs v . p . 20$. Menar-
t
ad lectioncm MS. Agobardini attinet, in quo Ebreis
dus et alii, quos cilat Jo Alb. Fabrieius Ribiiogr. A n - legitur, illam probarc non possum, ncc tilli, speciosa
liqu. pag. 361. Quod vero Gcniilesetiam adcoeltun licet primo intuilii, ul pulo, placebit. H A V .
suspexerint, et orieniem versus precali fuerint. ciun (d) Oiio et victui. IIoc quidcm vitio Judacis daba-
nlitmulti, tum docero potest Kippingius, p. 173 et n tur a gentibus, quomodo cerle violasse sua sacra lan-
180» H A V . " quam sibi non Dco vncarcnt, sa;pe ille suinmus coruin
(a) Labia vibratis* Taeito murmucc. Horat. Epist. i . Lcgislalor per Prophclas suos csl questus. Juvenalis
Sat. v. versu 106.
16. 60.
Jane patcr, clare, clare cum dlxit, AooUo, Sed pater in causa : cui seplimn qurcque fuit lnx
Labra movet, metutfns audiri, puichra Laverna, Ignava, et partem vitae non attigii ullam.
Da mihi fallere, etc. Ex eodem fortc Tacilus Hist. v. \. Septimo die olinm
Sedsatis mulm In Ccrdn, nt et de Persis Brouerins placuisse ferunt; quia is finem labornm tuierit, dein
de Adornl. Y e l . P. 195. et 199. dthgens vir eierudi- btandienle inertia septimum quoifue annum ignaviceda-
.lus. H A V . tum. Sed hic ad gcntes ipsos perlinet ad quos refe-
(h) De religione solis. Ita restttoe, uon retiipotie S. renda et iila Persii Sat. v. vcrsu 18. *
idqne auctorrtnre oplimi Ftildensis, de relightte ni su- At cum
pra dejnstilia, de sapieniia et soepissime npnd Nos- Herodis venere dtes, unctaque fencstra
trum pro propter sapientiam, vel ob jusiitiam. Non Disf ositiB pinguem nebulaui vomuere luceruaB,
vero gravati simt christiani hoc nojnen muttiafeim H- Eortanles violas, rubruswque aruplexa calinum
Cauda natat thynni, tumct alba udelia vino.
cel abElhnicis, in istitis diei appelhitieite rejUnere,
qiioniam , ut Ambrositts scrihit Serm. L X k tn ea die Nam eerle ipsi genliles ahqtrot dies, quasi ex J u -
Scdvalor vcluti Sotoriens, ditcuftis infernorum tenebris, daico ritit otio (ransigehant, uihil nisi victum curan-
luce resurrcctionis emicuil. H A V . r lcs, Id in iib. Ad Nat. dixit, quo die lavacrum snbtra-
(c) Secundo loco. Dicit septimius nos solem, ut ^ hatis, ant invesperam differalis,aut oiinmet prandiuni
Pcrsas fncittnt, colere evinci non posse inde, quod curetis. Sencca, Joscphus cotitrn Appionein et Clemens
stnlus prccanlis Cliristiani ad orientem sil convcrsus Alexandrrnus idem iradunL H A V .
(quod obtincbat in prima Ecelesia, qnia Soli oricnti (c) /1 Juduico more. Depravalum censct locum Go-
comparnturChrisiusMnhtch. IV. 2. inde eliaw snpre- (hofrcdus, vultque illud a dekri. Non a^sentior. Hic
ma die nppariturus in judicio, ul puiabant). Necinde, cnini serisus e s l : Quid cnvillnri nos gaudclis, qttasi
quod is dies qui feslus cst nohis, soli sit sacratus dicm solis hilari ct voluptatc difflncntes transigainus,
npud gentes. Quod forsan siuiie sotyicarentor, qiro- iedem vcstrum preinimus, non longc absumus a vo-
modo in jocitlarium erraliimTacittis inciditdeSoturno
cogitans Hisl. v. c. 4. Alii lionorem enm Saiurno ha-
f
tis, vos cnint ipsi dicm Satumi qui iioslrum pr.ccedit,
a Judacis, quos nou intelligitis, rcceplo morc, hcliori
beri; seu principia religionis iradentibus idceis , quos gtilx et inerliac dicalis, ita a majorum inoribtis ct
cum Saturno pulsos, et condilores gentis accepimns; insiiliilis, peregrinos ritns invehi nolucrunt, non tnn-
seu quodeseptem sidcribus, quismortaies reguntur, al- lumdisccdentcs, scd etexorbilnntes a vero Judoeorum
tissimo orbe et prcecipua potentia atella Salumi feratur: scopo, qui quietcm illa die, non iueriiam exigit. N i m ,
ac ptcraque coslestium, vim suam et cursum seplimos per ut cst in lib. Ad Nat. Judai isti dies sunt fesli, sabbata
numeros conficiant. Quod vero, jam scquilur, secnndo el ccena pura, et Judaici ritus lucemarinn, et jejnnia
toco ab eis sumus, quidiem Saiurni, etc. idetiam egre- cnm azymis, et orationcs littorales.quce uliqne aliena sunl
gie sale salyrico aspersum c*L Tangit enim, non Ju- u Diis vesiris. H A V .
d*.ros, tit passini siht pcrsttaserunt Interpretes, sed (f) Mercenarius noxius. Ncc Gothofrcdi placet i n -
ipsos hic gentilcs, qui ila a majorum iitsiilutis degc- D tcrpretalio, necRigiltii, rnulto minus niiorum. P r i -
neraverant, nt- nulta gens esset, quortun ritus non inus noxium pro obnoxio capit. Secundus non bona
dccerpta abqua porlione stios feeisscnt, utpulcrede- fidc ait versnlum , quia loties dcntes ^icstiarmn e!u-
inonslrat Gothofredus in notis suis pcreruditis ad sernt, ideoque noxium. At qtml simplicitis quam i n -
Tcrltillinni libritm Ad Nat. qttem viruui sane doctuin tclligere lalem, qui cttm nullani habuisset necessila-
non pluris passim (ieri mdignor. Opcraj pretium crit lcm pugnandi citm bcstiis, iuler noyio^ illis non ad-
apponcre hic locmn ex lib. Ad Nat. quia indc hicNos- dicltis, tnmen lucclli cupiditale ,'mercede pacta, ipsc
ler intclligi debct. Ihi lib. i cap. xm. Vos cerle estis sc lanisLe tradidcrnt. Pugiinm ciim besliis vero ele-
quis eliam in laterculum septem dierum solem reccpis- gauler frtistrationem dicii, quoniam audacis illiusnr-
tis, cx diebus ipsorum prailcgislis, qno die tavacrnns tis maxima pars erat impelum besliarum cluJere.
subtrahatis , aut in vespcram differatis, aul otiwn el Noxiis Cod. Agobard. quasi nd Genles perlineat, quos
prandium curetis : Quod quidem facilis cxorbjlanles et noxios vocct, quod non pnto. H A V .
ipsi a vestris ad atienas religiones : Judati enim festi, (g) DEUS CIIRISTIANORUM ONOKOITHS. Mon-
Sabbata et ccena pura, el Judaici ritns iucernarum, et strum hoc vaiic deformaruiit monstra lectionum.
jeiunia cum azymis, et orationes titlorales quas utique Non-uilI;e editiones onochoisitis, quod Raptisia Pius
atiena sunt a uiis vestris. Qnare, ut ab excessu rever- cmeudal, in ononychites rcformans, placuilqtie id
lar, qui Solcm et diem ejus nobis exprobratis, agnosciteDarrxo, Pamelio aliisque. HarioraUir tamen adhuc
vicintlatcm : nou lonqe a Satumo et Sabbalis vestrissu- ononychotiiis,i\b asino, ungue et atire sic diclum, vel
mus. Quod itaqtie ibi dicit «r/»io*c?fe v/ciwi/a^w, etc, td ononychottis Annot. Post c, xix. Juqiuiex MS. Yatic.
 575 APOL06ETTCUS. 374
Is erat auribus asininis (a) altero pedc ungula- A biforrne numen (2), quia et canino et leo nino ca-
tus (b) librum gestans, et togatus. Risimus et nomen pile conunistos (c), ct de capro et de ariele comu-
et forroam. Sed ilii debebant (i) adorare statim tos (d), et a lumbis lurcos, el a cruribus (e)ser-
LEGTIONESVARIANTES.
(t) Debuerant Haverc. (2) Nomen Parfc.
COMMENTARIUS.
mavuU Onocorsites. Deuiaue Rigaltius edidit Deus Quae sic moventur, ut solent asellorum,
cluristtattorum Onochoetes. Iseral, elc. Qui qiioquc in Quis morionis filium negct Gurthae?
notis onocoilis explical qunsi cx nsino ei homineeon- Stint insrgnes duo loci apnd Epipbanium contrn Gnos-
ceplum, opiime. Itaque in lexluni recepimus. Vnlt ticos I. i . hseresi 26. foii) U ^ v £ « 6 a „ 0 ol 6WJ pop-
enim illnm tectioncm clnre MS. Lugd. Bat. in quo legi £tv
fti» *x » 0 1
xfiifGv» i . e. Deum Sabaolh alii asini (or-
Onochoiiissis eral. Et Aldin in quo Onochoiiis erat, ut matn, alii porci habere dicunt. Et paulo post : E ' x TO6-
el ipse priestans Codcx Agobard. in quo clare Ono- TOU ys.f> fv.ii TOV Za^apfav, c l c , i . c. Ex hac enim causa
choitis. ls erat, elc. Dcniiue MS. Fuld. qui mnle ta- inquiunt Zacharium occisum in tentplo, rmoniam visio-
men itn dislinguit : DEUS CHRISTIANORUM Ono- nem vidil, el cx timore volens narrare visionem, oris
choiles is erat. Cndc putaret forsan quis voccm Ono- obturalioncm pertulit. Vidit enim, inquium, in hora su(-
choiles non pertincre ad inscriptioncni ipsam a scurra g filns (accrel, homincm quemdamstahtem, asini formam
jndilnm, scd csse cxplienlioneni qunin ipse Tcrtullia habentem , et qmtm egressus csset, ao dicerc vettet: vaz
ntts ndjungat, eam quooiaj» Graecc uno vocabuloaple vobis! quem rtdoratis l ebturavit ipsius os illc qui visus
exprcsserai, ob Latini sermoiiis egcstatcm pluribus, est ab ipso in lemplo, ut loqui non posset. Quutn vero
circumscribcre coactus, nisi niox adderct, fiisimus et apcrirct ossuutn ul loqueretur, tunc revelavit ipsis, et
nomen ct forntent. Verbuin tatncn fooxcfrrx quod Lnti- ccciderunt ipsum. H A V .
nis, ui mos olint dcscriptoribtis, reprasciitabatur, (b) Atlero pede ungulatus. Cur non ulroque, prout
nusquain illo sensu apttd gra*cos scriptorcs iuveiiias iu nuriculis ^inixturam bomiuis cuim rcliquum cor-
ut fcelum cx nsino ct alio animaii conccptum notct, pns ducere poluit. An rcspexit Empusam? Fuit enim
sed quidcin concumbcntcm asino, ut nafaxcfr>;s dici- spcctrum Hccates meridian.-e lioc nomhie, alteito pede
Itir qui ttxori suxt conctimbit, et o\*.oLtm vel OXOITCS qu.-c ut bomo inccdens, altcro ula&inus. Docent PhHostia-
marito lalns tcgit, scd invcnilur tnmcn siniile apud tus iib. n. et I V . Dc Vita Apellonit Tyanwi. Seholias-
L X X . hitcrprcles, qtti voce xoirr.s pro prolc, saepius tes Apoliouii Rbodii ad iib. m . Argonntit. Etiam
usi sunt, unde cxplicnt Grolius loctini Panli nd Ro- Aristopiiancs iu Ranis, ubi Xautbus ct Racchus ad
llinnos C . IX. versu 10. A ) / a xal VeU/./.x. l£ hd; xoiTnv Inferos dcscendunl.Act. i . Sc. v i . x a t po)iQtM Sa-fipov,
iyouva. ha_x TOO iwTfd* tys». Qui ipse locus nonduiu i . e. atierutn crus asiniimm. ubi d( clus Scitoiiastes spec-
saiis pcrspectus niibi videlur : illud enim i$ «v<J* non Iriim illud cxpiicans indc vocari dicil ov^/.w)cv; i . e.
rcfcroad Isaacum, ul lil pa*sim, absurduiii enini in altero p&de asrnum. IdcmScholiastes nppellat foocY.tltlo-.
tam casta conjugc Rebecca pcregrinam opcm cogi crnre asinino ad Goncionair. iton longe a fine. ipsnm
tare, sed nd congrcssum mnritalcm, ipsom conctt-^ iliam Empusam conspicor ex Aristophanis dcscrip-
bilum; ct cerle inde nttgetur vis argtimeiitatlorris lione inter
; , , ,
- " Gcimnas ^Gorl.
- Dact. *lom.
n r t , i M , 4 n o 1 1
^ 11. "n. k\, qunm,
L k

Apostolicaj qui de stcrili haclenus Rebecca agcns, nl puto, hactcuus ¥iri Docti ibi denotari non mtel-
notat illam itoo congrcssu gcmellos iu ulero concc- lexerunt. H A V .
pisse, ul omnem superfoetaiionem excludnl, de qua (c) Commixtos. Quod captavit olim jam Porphyrius
agitHippocratesinlibrode Diala ctquam Medicoruin in stihtilissimo scripto suo de Abslin. ab Aiumal.
filii norunt. Iu.o mutto magis ut oslendat Jacobutn et fib. IV. docena quodlibel animal cuin homiuc ojim
Esavum uno ulero pn gressos, 111*0 codcmquc tetn- asstimpium ad>simulacrorum compositionem, veltiti
pore conccptos el editos, dissimillimam tninen for- eum bumnno corpori facies avis cujuspinm , attt Ico-
lunnm apud Deum invenisse. Adco vcrissinium illud nis jtingcretur, aiquc inde nelas lale quid cdcrc, aut
Pcrsii est sano sensu receptum Sat. vi. versu 18. manducare. H A V .
Geminos horoscope varo (d) Ariete corriutos. Lucan. lib. I X . de JoveLybico
Producis geuio. Slat certior illic
Pra terea vox boox non refcrcnda e.-t ad i$ h b i , scd Jupiter, utmemorant, sed non attt fulmina vibrans
Aut simtlis nostro, sed torUs cornibus Amrnon ;
a d p « 6 i x z a , ut ita comma ponalur jaute et Uoax,
quasi esset SCriptum P a S i x x a , IcaaxTOu.TcaTpd; iifiotj «1 ila lege cx oplimi MS. cmendatione. Reliqui sunl
bt< X©CT»>V lyouoa, \, c. Itcbecca, uxor putris noslrt Isu- Pancs, Satyri, Cyneeephali, Mtrhrac. Adde Spanho-
aci ex una congressionc proUm [quam binam iaudat iii mium de Usu et Praest. Num. p. 349. H A V .
sequenlibus] quum suscepisset. liUnc itaque Dcum lic (e) A cruribus setpenles. An innutt Pattedte crimen
luniexhahitucorporisquasiovoxc^vdcnolavilscurra n Vulcam hlium Enclithonium? dequo mulia Lactan-
Judarus, lurpi- qtiasi• mcecha • prognalum, qualis *- fcritta
* • tius I. I . c. 17. cuique apporreclum draconem afiingit
libido apud Juvcnalcm Sat. v i . versu 550. Ovid. Mct. \ \. 5C3. Qucm per serpenlem ad pedes
Minervx Pliidiacce innui putal Pausanias. Cui ob
Si mtiii esl, servis iifcurrilur, absuileris spem
Servorum, veniel conductus aquarius, hic si originis subjimitalein el faclorum claritatein templa
Quaritur, et dcsvnt homines : mora uulla pcr ipsam, et nra_ signaqiic erccla fueriul, qunmvis dc illo nibil
Quo minus imposito cluncm submittal asello. Icgisse niemini, ut Dco culto. Tnmcn id (icri potuit,
Tale<]uid in Pasiphnes fabuln ad vivum reprxseutala cum ctiain Euripides notet in cjus honorcui inaiisisso
speclnsse ausos Romanorum ocuios, stib impurissi- morcm Alheniensibus mulicrcuiis , obi rcgnavit, ut
ntis beiiuis Neroue ct Domitiaiio, auclorcs Sueton. pnrvuios aureis serpentibus orucui. Vcrba ejus suirt
cap. xii. Marlial. 1. 5. I I A V . 111 lone :
(n) ^Auribus astninis. Undc Petronius in cpigram- oltv _pt^*i^Ti« ixtt
mate:
Judaeus licet et porcinum numcn adoret,
Et cilli summas advocet auriculas. liunc sculplura quadam innui apud Gorl. Dact.
toiu. 11. 11. 489. pulatit uonuulii. scd ir.agisler meus
Ita emendavit Piihoeus pro coeli x «vo,- apud Hc- Gronovius, vir sutnmus, rcctius ad gigautcHi serpen-
sychium. Hominem fcre talcm dcscribit Marlialis lipedem pertinere docuit. A*i polius innuii Scrapin?
Epigr. v i . 30. , cujtts capul e.t in pouico Aiiloiiiui P i i , corporc ser-
Hunc vero acuto capilc, ct auribus longis, pentino cum muitis spiris, quibus spicam involvil
578 TERTULLIANI 571
pentes, c l planta (a) vcl lcrgo alites (b) deos rece- A manis ( 6 ) sensibus ( c ) sestimetur; ideo ( 7 )
pertint. Haec cx nbuudanli, neqnid rumoris irreper verus et tantus est. Caelerum qnod vidcri communiier,
cussum ( 4 ) qu.si de conscicntia pncterissemus. quod comprehendi, quod aestimari potest (d), minus
Qiue omnia, conversi jam (2) ad demonstrationein est et oculis quibus ocupalur, ct mnnibus quibus
religionis nostnn, reptirgavimus (3). conlaminatur, el sensibus quibtis invenilur. Quod
C A P U T XVII. vero immensum csl, soit sibi nottim est. Hoc est quod
A R G U M E N T U M . — Deum verum, qui omnia fecit, cujus, Deum aestimari facit, dum nestimari non capit (c).
et naturam describit, Christianos coiereasscrit: hujus Ita (8) eum vis magnittidinis et notum hominibus
notitiam et agnitiouem naluraliter homini insilam objicit et ignottim. Et hnec (9) est summa delicti
docet, ita tit magnitudinem ejus, bonitalem, beni- ([) nolentium recognoscere, quem ignorare non pos-
gnilatem, auxilium et justitiam non ignoret, inque stint. Vultis ex operibus ipsius tot ac talibus, quibus
cozlis agere, non in terra, credat. continemur, quibus ( 1 0 ) suslinemur, quibus oblec-
Quod colimus [nos] ( 4 ) , Dcus unus cst; qui tamur, cliam quihus exlerrcmtir, vullis cx animx
tolam molem islam ctim omni iiistrumento elemen- ipsius teslimonio comprobemus? Quas licct carcere
lorum , corporum, spirittitim , verbo, quo jussit, corporis pressa, licet institulionihus pravis (g) c i r -
ralione, qua disposuit, virlute, qua potuit, de nibilo cumscripta, licet libidinibus ac concupiscentiis evi-
expressit, in ornamenttim majestatis suae : unde et gorata, licet falsis diis exancillata (II), cum tamen
Grxci nomen mundo xdvpov accommodaverunl. Invisi- rcsipiscit, ut ex crapula, ut ex somno (A), ut ex
bilis est(5), clsi videattir; incompreliensibilis, clsi aliqua valetudinc, et sanitatcm suam ( 1 2 ) patitur
per gmliam reprxsentetur; inxstimabilis, etsi hu- (t), DEUM nominat, bocsolo nomine, quia proprio
LECTIONE8 VARIANTES.
(1) Impercussum Paris. CJ) Adeo Fran.
(2) OmveTsari jam Jun. (8) Sobjicit Sun.
(3) Repurgabimus Paris. (9) Est delet Paris.
(1) Nos abest Paris. (10) Qttibus suslinemur abesl Paris.
(5) Et si Paris. (11) Exanculata Jun.
(6; Sensibilis Paris. (12) Et add. Paris.

COMMENTARIUS.
recensenle Monlfattconio in Diario Italico p. 4 4 3 . An coryphcus, quod plenior et perspicacior Dei notiiia
vero draconem illum cuin humano capite? qualem nohis sil seposila. Ita enim ille I. ad Corinth. X R l . 1 2 .
depictum in nummo quodam Amphipolitarum, v i - Jlii-zOfJLtjyxp&pTt oiirdnpou tv ui-Jiy/iv.Tt, TOTI $k izpooomo*
disse se memorat III. Spanhem. de Usu et P r . N . C irpdi Kpbiohitoj' &pn yiv&oxot i x fiipoui^Tort 3e e7Ttyv_eoj_au
p. 1 7 4 . qtiemque ibidem p. 1 8 1 . in Nicomedial num- xa0d>; x a l incyvcixyO^v. IIAV.
mo sub Caracalla signaio a Tristauo vitlgaium docet: (e) Cavit. Iia grxcissat Nostcr saepe. De Spect.
eumdem scilicet qtiem dcscribit Lucianus in Pseudo- C l i i . Generaliter dictum intelligamus, cnm quid
manli, el cujus jam a lcmpore Antoninoram magna eiiam specialiler inierpretari capit. Adv. Marc. L V .
sub Giauconis nomine, divioilatis, apud imperilum c. 1 0 . animale dici cupit. capit est hoix u
recte
mi
l

vulgus, fama erat. Cui fere cuncta npplicari possint, la Ccrtla. H A V .

nulTum aliud Numcn video qtiam Milhrie, de quo Deo (Q Sumtna delicti. Aveexcp«).a.fo7e?, redactio in sum-
egit singulari opere P h . a Turre. Etiam aptid Gor- iiifiiii, brcve compcndiuui, ita potius cxplico, qtiam
heum in Abraxeis semper fere angtiibus comiialur, ut alii, stimmum deiiclum. HAV.
capile eliam leonino ut videre est. Eminent vero (g) Institulionibus pravis. Mtilla hona doctc Intcr-
icones, quas publicavit ct contemplatus cst nnliqui- prelcs congcsserunt nd hnnc cnpit^s parlcm; sed
taiis stuuiosissiiiius Rernh. de Monlfaucon in Diario omnino nnimadvcrtendtini cst nihil lam nb Nostro
Ital. p. 1 9 8 . I I A V . spectari, qttam puh herrimam iliain Cebctis tahcllnm,
(a) Aplanta.Mercurium innuitCyllcniuni illum,qui ubi hnc prav;c Iiistitutiones, qtiibus Itomo circutn-
scrihitttr, i . e. fillittir, sunt A ^ a e , Opiniones el %
pcdibus talaria nectit ^euSonatUtoi, falsi tiominis eruditio, Poetse, Orntores,
Aurea, quae sublimem alis, sive aequora supra,
Seu terram rapido pariter cumflamineporlanl; Diaiectici, Mttsici cl quictiinquc ihi receosentur. L i b i -
dines el coucttpiscenti:c ibi VmQvntoit, x«t l i S c v a i ,
Apud Virg. IV. JEn. versu 244. Id. II Cnpiditates et Voluptates appellnntiir. Tandent ex
(b) Tergo aliles. Cupidinem iiitelligitetngmeu Amo- crnpula resipiunt i i , quibus in nflliclis rebtts f<»rte
rum, ipse nTtpoiti ho-j 6pvtq, sicut pennipotens avis cir-M s T i v o t a , Pcenitentia lit obvinm, qtise illis comitcs
cumvolat, describentc matreaptid Moschum Eidyl. 1. dnns nlias 0(»iniones ct Cupiditntes 1^5 T*V A^yjdtv^*
Horum .omnium plentorem notitiain dabil speclat:e IlatSetav, ad Veram ernditionem perduciX. Qticm libcl-
eruditionis vir Matth. Rrouerius qui de Diis Alalis lum cum hisce conferrc, si quis dignetur, openc non
synlagma prom.isit in pr.Tfalionc ad libeilum de poenitebit. Stnttm Aldus et concttp. non vero ac; sed
Adorationihtis Vctcritm. Id. nou est tanli. HAV.
CAP. XVII. — (c) //iftnafiiiMiiif^iis.TacitusV.nist. (h) Ex somno. Prosper Senlent. lib. cx Attguslino
Judcei mente sola, unumque Kumen ititelligunt. P r o -C C C X V . .Sic «tift^, qtii colunt idola, quomodo qui in
fanos, qui Dcum imagiites, mortalibus materiis, in somnis vident vana. Si otttem evigilet aniim ipsorum,
species hominum effvigaiit. Facil huc locus Pauli ad intelligit a quo facla sil, el non colil quod ipsa fecit.
KphosioSC. V . veiMI 1 7 . A t a TOUTO /U^ ylvtoOt &fpo-Jt; , Idcni Lucianus in Ris Accus. p. 323. K*i witip i£
a»a ovJtinti TI TO Our,/ia. TOU K u p t o u . H A V . unvorj fSuQiof avey«tf6/*evoj, elC., i. C . A c Velul e profundo
(d) Minus est. Pulcherriina oratio, qtta docemur somno experrectus, cum se aspiciebal quo pado esset
nollc nimis altum sapere, cum sibi arcanorum suorum affeclus, tum vitam anleactam damnabat, ct rubor illc
soltts conscitts sit Deus, nobis cx iis quac revelavit et ex temulenlia coortus deflorescebat, cvanescebatque :
secunduin ea (Taciti verbis utar) gloria obsequii sola ipse autem prai pudore eorum quce fecerat erubesccbat.
r

relicta sit. Imo inde gloriam futuri :cvi praesiariliam- IIAV.

qtie perfectioris naturx noslrai dcducit Apostoioruin (i) El sanitatcm suam patitur. Mirabar politur
377 APOLOGETICUS. 578
Dei veri D E U S M A G N U S , D E U S BONUS , ct QUOD DEUS A deservire. Viros enira justitia el innocenlia dignos
DEDEHIT , omnium vox est. Judicem quoqne coniesta- deum nosse et ostendere a primordio in saeculura
tur illum, D E U S V I D E T , et D E O COMMENDO , et D E U S emisit spiritu divino inundatos, quo predicarcnt
N I H I R E D D E T . 0 testimonium animae nattiraliter cliris- Deum unicum esse, qui universa condiderit, qui
tianx (a)! Denique pronuntians Itacc, non ad Capi- hominem de bumo struxerit; hic enim csl (I)
tolium.sed ad ccelunt rcspicit. No\it enim scdem verus Prometheus; qtii saeculum certis temportnu
Dei v i v i ; ab illo, et inde descendit. dispositionihus et exilibus ordinavcrii; exinde r ui (

CAPUT XVIIL signa (b) majestatis suae judicantis ediderit per iin-
A B G U M E N T U M . — Istum Deum, non contentum insila sui bres, per ignes (c); qtti demerendo sibi disciplinas
hominibus notitia, aberrantet verbo el tcriptura do- determinavcril, quas ignoratis aut deseritis (d); sed
cerevoluitse ostendit: itaque prophctasmisisse Spiritu et observnntibiis (2) praemia destinarit, ut qui
divino inundalos, quipopulumsuumdete suoque cultu (3) prodncto ncvo isto judicattirus sit suos cultorcs
et potentia edocerenl. Hoec, quaniam prasrogativa erat in vitae aeternac retribulionem, profauos in ignein
Judceorum, hebraicam requirebant linguam ; sed aeque pcrpelem et jugem, stiscitalis omnibus ab
quoniam jussu Ptolemcei in grcecam lingnam monu- initio defunctis, et reformatis et recensttis, (e) ad
menta ita versa erant, facile adiri posse , tanta qui- B ulriusqtie merili dispnnclionem. Iln?c ct nos risimtis
dem veritatis vi coruscantia, ut qui tegeril vet audierit, atiquando. De vestris fuiintis (f); fiunt, non nascun-
etiam credere cogatur. tur christiani ( g). Quos diximus (4) pracdicatores,
Sed quo plenius et impressius tam ipsum dispo- prophetac de officio prafandi (5) vocantur. Voces
sitiones ejus et voluntates adiremus, inslrumen- eorum itemque virtules (h), quas ad ftdem divinilatis
tum adjecit lilteraturse, si qui vclit de Deo inquirere, edebant, in thesauris litterarum manent, nec istac
et inquisito invenire, et invento credcre, et credito nunc iatent. Ptolcmjeorum erudilissimus (i), quent
LECTIONES VARIANTES.
(I) Non est Franeq. (4) Dicimus Jun.
(_) Observalionibus Paris. (5) Prophetandi Paris.
(3) Producto Fran.
COMMENTARIUS.
Rigallio in cdilionibus plncttisse, sed postea vidi peram a l i i , quce ignoratis et deseritis, vel quibus ftpto-
Priorii e>se, qtiod forsan hahet a Lnlinio, sed palilur ratis aut desertis. Aut eiiitu ignorarttnl geutes disri-
eliam Codcx L . R i l . et edili omncs. Pro t?i mavult plinns hns, ttt verbum Dci Judaris suis traditum,
dum Latinitis, Fwld- MS. delet. Pati vcro et de re C nut deserucruut; illns scilicet non innium , quns cx
lacla e l ndversn dicittir, ut Graccum, qtiod imitari mtindi opilicio c l mirnbili rerttm omniiiin ordi. e
voltiil, 7CA9xccv. Snam hic emphasi non carct, sed cst colligere debiienint, prout binc nrgtiuicntntur Apo-
ut conlrario et tristiori sensu in uoiissimo illo dic- stolus Patilus Act. XVII. 27. collato c. X I V . 16. 17.
tutn, qnod Moses Isrneli incitlcni. I . V . c. 17. 19. doccns
Quisque suos patimur manes, praerogativam ipsorum, qttos sibi per sc ipstim do*
cendos nssutnpserat Dcus, rcliqttis populis coelnm,
apud Virgil. lib. VI. In Codice Agobard; esl paseitnr, solcm, lunnm, slcllas distribuens, ut ita per longas
quod prohare uoti possum. IIAV. dciiium ambnges rudiler lanimii notiliam Dcitnlis
(n) Naluralilcr Christian&.Dz Testim. Animae c. I . ctijusdnm )iabei*enl; sed e l , qttod hic pnccipue rcs-
Sed non eam teadvoco (auiinam) quce schotis formata, picit, jnm sihi ciiam per Novi Teslamciiti indulgcii-
bibliothecis exercitaia, academiis el porticibut Alticis tinm obtatas. H A V .
partam sapientiam ructas. Te timplicem et rudem et (e) Recensilis. Cod. Fuld. recensis. Quod sequitor
impolitam, et idioticam compello, qualem habent, qtii dispungere n re ntitnmaria est stimptutn , lnbulisqtie
te tolum hnbent clc. accepti et expensi. Uude c l illa locutio Apoc. i u . 5.
C A P . XVIII. — (h) Exinde qnitigna. Locus varie ab pl) ifaXttyot TO SsOfiot atuTOv CX Ti}$ Bifiiou Tf.* ?WiJ€. I I A V .
doctis interprelibus sollicitalus, protit apud Wouwe* (1) Uevesihs fuimus. Diogcncs Lacrlitis de Diogenc
rium.La Cenlain,aiiosqtte videre est. Patnelius, MS. Cynico.. Ille exprobranti sibi, quod aliquando fal.o
Lugd. Bat. Agob. Ilerald. el dcnique Rhenaiium, p C c t i n i a i t l siguasset, llv -jrore, iliquil, xpcrti eVclvo*
Exinde qute signa majestaiis suw judicantis edideril p. BrHfx^ f / * TOWOTO?onoio.-ou vGv onoio; *'_-/*v&v, ob ou6>
i . , e t c ; quoinodoeiinni Ald.nisiqitod \s\vAhelindicantis. TTSTC; i . e. ltempus fuil quumtalis eram. qttalis in modo:
Rigall. incliiis, Exinde qni s. m. s. jttdicaniis edideril. qualis autem ego modo snm , nunquam tu eris. I I A V .
Bajrr. majeslatisucevindicandoi, quod sequiiiir Wouwe- (g) Eiunt, uon nascuntnr. De Auima c. 1. Ficri
rius. Optimtis Fuldanus : majestatis suai edideril, enint, non nasci soles christian.i. Naui christianos non
judicando ediderit. Uude npparet lectiouem cam vo- acii generatio, sed regeiteruiio, scciittdutn Aiigusliu.
Itiissc : Exinde qtti sigtta majestatis suas ediderit, f
. III. de peccai. Mcr. e l Rem. c. 9. scilicet alitemc
judicando per imbres, etc. Forsitan legendutn, Exinde poetu% quiitascunlur, non litinl. Exstat nd dicitun hoc
qui signa majeslali sua? vindicandce ediderit, judicando Tertullinni couiniciitarioius Mallh. Ziniiiiqriiiaiiiu
perimbres, etc. Dicit hic exinde, e l c , quod cap. X I X . Lipsiai 1662.4. I I A V .
et mox utlricem iniffuitatis illius atvi vim catactysmi. (h) Viuntes. De moribus itiiclliguiit inlcrprctes,
IIAV. cuio^-prTfius niirncula per illos cditn, qtiu; pnssini
(c) Per itnbres. Respicit judicium primi mttiidi, ct virtutes in S. S. nudiunt, innuanttir. Mox pro ad
poenam Sodomae; qu;c duo plane ita conjiiitguntur fidem cd. Ald. Herald. et Rhcn. ad ftnctn. nialc. IIAV.
eiiaiu a Petro, Epist. u . 2. 5. 6. x«i a ^ ^ o u xoo/iou (i) Ptotemceorum erudilissintus. Il;cc si vcrn scrip-
e v x iftlooiTO, Ai„* tjZoot N f i c t5txatoau^^ xijpuxoe ifvlo^t, tttra cst, quomodo hactenus omncs cditioues prx se
xotTCUAU9fi6* xifata ivtfi&v intyxs. K a l 7t4).et« _o8o/*_»/ ferunl, innucre vtilt totnm Ptolenncorum gentem
x*t TofUffdf ttfpwjoii xaTa»T/>op>5 xaTlxptvcv, vndSttypoi sttidiis valdc fttisse dcdilnm : quomodo omnis etiam
fiiDorcrjii ui'6tiiTt0siA'J>s. IIAV. Cacsarum stirps a Julio de<ccndens satis liitcrata
(d) Quas ignoratis aut. Rectissime ita Rigalt. Per*- fuisse traditur. Et certc non lantum tmperii formator
379 TERTUUIANI
Philadelphum supernominant, e l omnis liiteraturse A domesticam Dei gentem ex patrum gratia. Ilebrrei
sagacissimus (a), cum stttdio bibliothecarum (b) retro, qui nunc Judaei; igitur et lilterae Hebra&e, e i
Pisistratutn, opinor, aemularelur, inter caetera me- eloquium. Sed ne notitia vacaret, boc quoquePtole-
moriarum, quibus aut vemstas aut curiositas aliqua maeo a Judaeis subscriptum est, septuaginta et duobus
ad famam patrocinabatur, ex suggestu (c) Demetrii mterpretibus induitis, quos Menedenuis quoque phi-
Phalerei (d) grammalicorum tunc probatissimi, cui iosophus providentiae vindex (o) de senlenliae com-
praefecturam mandaverat, libros (e) a Judaeis quoque munione suspexit. Affirinavit haec vObis etiam Aris-
poslulavit, proprias (4) [scilicct] atque vernaculas taeas. Ita iti Graecnm siyhrm ex apcrto (2) moni-
lilteras, quas seii habebant. Ex ipsis enim et ad menta rcliquit. Hodie apud Serapmum (g) Ptoiemaei
ipsos semper propbctae peroravcrant, scilicet ad bibiiotbecae cum ipsis Uebraicis (h) lilteris cxhiben-
LECTIONES VARIANTES.
(I) Scilicet delel Jun. Haverc. (2) Exaperto Havirc. exaperta coniSciopp.
COMMENTARIUS.
Plolemaeus L a g i , etiam Regis et Imperatoris sui occasionem dedit Tcrtulliano, utvocetetim Gr_m-
Alexandri res gestas littcris consignavit, unde prpfe- +* maticorum tunc probatissimnm , quetn iuteritn tan-
cisse se Arriauus testatur, scd in qua uomcn regium quam Antiquiiaium scriptorcm cilat infra cap. scq.
defecit vel foemina Cleopatra cognitione linguarum PAMEL.
slrenue fuit imbula. Aliam lameu iectionem suppe- (d) Demetrii Phaterei. De insigui boc viro omnino
dilat codex Fuld. Ptotemams [quem Philadetphum inspici merenlur noiae Euscbianae maximi erudito-
supernominanl ] erudilissimus rex el omnis, etc., ita rum Joscphi Scnligeri p. 153. qui ibidcm ptttat jejune
Scioppius corrigit quod ibi viliosum rexil omni. Hujus nimis hoc nomtiie de illo locutum TertuII. cnm
fuit praeceptor Strato philosophua, donalus ab eo tamen tempore illius in summa bude vocabtiium
L X X X . laicnlis. Dkigenes Laerlius in Vita Siratouis. ilhtd poneretur, ut nobilem illaiu criiicam siguifica-
HAV. ret, qua de scriptis vetcrum iudicamus. Ilaqtte
(a) Sagacissimus. IIoc epiphonemate ex vero iltuiu moximo propric Ioctttus c s t : unde Donatus lib. II.
ornat, iiuiuens quasi canem vcnaticum omnes angu- tiiteratum explicat. Melius Scaliger, falsaiu docclesse
los bibiiolhecarum, quae in Gr&cia ct alibi exslabanl, bauc opiiiioncm , quouiain ab hoc Pliiladclpho statim
perscrtilassc , ingenlc mque iude praedani asportasse. ut regnare incoepil relegalus, cst, quippc Patri ejtis
Athenapus qtioque de illo lib. XII. p. 536. 7 i a t 5 e i a $ , auclor fucrat trausfcrendi jus rcgiuin in lilium aiia
«; T(« &/>o*, k<_i a.\tx6q eVijM>r,0««; i . e. fitteraturce,siquis matre uaium. Itaque in cxsilio uiorsu aspidis pcriit.
alius, studiosissimus. Quj eumdem suiiimo clogio. TI_VT Sed slttdium suum patri Lagid;c pneslarc potuit et
olotoTov, i . e. undrquaque opiimum, Iib. V . cap. 5. et in nomine fuisse erratum. Dc hoc viro clcgantissimi
lib. XII. •jxotvTWv «/AVOTKTOV •ytvd/*evov TWV $UV*7TWV. 1. C. Mureli teslimcnium nobis sit instar oinuium. IUe
omnium principum gravissimum appetlat. Eutndem Orat. XXIII. ait : « Trecenias scxaginta Demetrio
virltitibus regiis &upra omncs aetatis smc superio- C « Phalereo slatuas acreas populus Atheniensis anno
runique sscculorum principes nobilem, praedicat t unoeoquc non lolo posuerat: quibus onmibus ipse
Philo Jtidaeus lib. n . de Vita Mosis. M A V . < Demetrius supcrslcs fuit. At quae ipse sibi monu-
c mentaingcuii acdocliiuae magnituduieexstruxerat,
(b) Studio bibliolhecarum. Quas paier ejus Lagides
c ea et niuliis posl ipsom sxculisvigtierunl; et, cum
comporlare Alexandriam coeperat. Persuasus abAris-
c postea densa quaedam ct opaca nox onincui prope
totele vel iustituto ejns moius Strabo lib. XIII.
c disciplinarum luceui exstinxisset, ex osulis erepta,
6 ApivroxilrK , itponoi &v wv T o / u v , ouv«yay*v Gi&/ia,
c iucrcdibilc desiderium sui iii ouiuium cruditoruiu
x a i £ t £ _ { a « TOO* i v tLtyvirtv B a o t > i a « Bt&uoOiixqc oovra|tv ,
c animis reliqucruut. > H A V .
i . e. Aristoteles primus omnium, qui nobis sunt noii,
Bibliothecam composuit, idque jEgypti reges facere (e) LIRROS aJudceis postulavit. Josepbus lib. x u .
docuit. _Egyptiorum vero studium, ut omnis sapieutiae T« T ^ l & u 3 a t w v vo/uioOeoias y S t 6 / t a . Ac deinccps semper
avidum, iiaeliaui Bibliolliecarum, commendat lib. II. bos libros vocatNd/iov, ul ab illis Sepluagintu mhit
cap. 49. Diodorus Sicuhis, ubi narrat Osymandiam praelerPentateuchumallatum, aul in Grjecamiinguam
translalum fuisse videatur. Hilarius quoque Prologo
antiquissimum _Egyptioriim Regem, praeter monu-
iu Psal. ait Septuqgiuia senioribus a rege Ptoloimeo
menla aiia condidisse Bibliotbecam, super cujus
transferendae ex liebraeo iu Graecum sermouem t o
limcn praescribi jnsscrit Y T X U _ U T P B I O N , i . e., ut
litts Legis curain inandatam fuisse. At Cicmcns Alex.
Lipsins verlit, ANIMI OFFICINA MEDICA. Ptole-
Strom. i . conversasabiisin Lalinum sertnonem fuisse
maeortim vero uterque Lagides el Philadelphus, ille
cum Berenice, hic cum Arsinoe sorore eadem et refert TO^ ypocfki , TO« TOU V6J_OU xai TOC* itpofr^xuLo\i. IrC-
conjuge, veteribus nummis aureis, quos Spanhe- D nscus quoque Apostoios tradit, ac deiuceps horuin
inius publicavit, se coospicieudos pnebeanl. scctatores proplieiica omnia ita annuiuiavissc que-
madmodum seniorum interpretatio coiitinct. Et lamen
Exhibet hos in lib. praeslaiitissimo de Usti ct Praest. nb Aposloiis citala quajdam cx propbelis Hieronymus
Num. p. 40(1. et p. 404. el anle illum tertium item nolavil, quae in iila Sepluagiula interpreiuin versiouo
Seguin. in Sci. Num. p. 47. sed quod Illud Spanh. nou rcpcriuiitur; qua de rc gravis est viri iliius doc-
inalcverli ptilat Deorum Fratrum, in eo fallitur : ita lissimi qucrcla, Prxfalionibus in Penlaleucluim e t
enim distinctc nobiii Ioco Terlull. lib. II. ad Nat. Tradil. ileb. R I G .
cap. 1 3 . Incesto jam junclos Opem et Salumum fraires (f) Providentice vindex. Nimirum divinam cxhisDei
recepistis. Mox Cod. Agobard. wmulatnr. I I A V . providenliam intucns, quod omnes in eamdein sen-
(c) Ex suggestu Dcmelrii. Discrlis verbis hoc habent tentiam conveuissenl: quod certe non fuisscl mirum,
cliam Joscphus, ct ante ilium ni fallor Anstxas locis nibi scparatim eanidemScripluram esseut inierpreiali.
supra citatis. Vivcs in D. Aug. de Civ. Dei, addit, Ilaque separati fuerunl Septnaginla interpretcs : i d
Demclriuiii hunc Atlicnis anlea maxiuiis dignitatibus quod tradit Irenaeusiib. III. c.2d. L A C .
functum , civium invidia puisum a Ptnlomaeo fuisse (g) JJodieapud Se™po3um. Locus hicaulesl Serapi-
susceptum, et bibliothccse prx»fectum, quod ex Dio- dcs leinpltim, de quoTIicodoritus lib. V . cap. 22. aut
gene Lacrtio sumpsit in Vita ejusdem Dcmetrii, ubi locirs Serapidis templo c l Alcxandrix vicinus, iu quo
librumabeo cliam conscriptum dicil qui Ptoloinoeus Plolomaei as^ervaliir bibliothcca. L E P R .
iuscribebaiur, et alterum de Rheloiica, qui fortassis (b) Jpsis Hebraicis. Unde patet biglosson fuisse hoc
58i AmOfiflTICHS. S8S
tur (1). Sed et Judaei palam (a) lecUlanl; vcctigalis A quoque religiottis esfin&ta*, fidem (4) de tcmpork
libertas (b) vulgo aditur sabbalis omnibus. Qui au- bus asserere.
d ierit, inveuiet Deum; qui eliam studuerit iuteliigere, (Quce sequuntur uncis inctusa primusecod. Fuldensi
cogetur et credere. Havercampus pubtiei juris fecit, sed alters scriptoris
CAPUT X I X . recognilioni tribuens sub finem editionis suce exprimenda
A R C U M E K T C M , — Hujus Deiveram cognitionem, scripiis curavit).
proditam anliquiorem omni litleratura sacuiari osten-
t (c) [Primus (d) enim propbetes Moyses.quimundi
dif, imo omnibus iilorum diis ipsis, utpote qui postea conditionem (e) et generis humani pollulationem et
in deorum numerum sint relaii. Cum enim Moses mox ullricem iniquitatis (f) illius aevi vim cataclysmi
ipso Inacho jetate fete par sit, Danaum igitur, bel- do praclerito (p)exorsus est, pervaticinationem nsque
ium Trojanum, Homerum, et siquid antiquum ad suain xiatem el deinceps per res suas (h) ftiturorum
aufiU, ionge post se relinquit: quod, si velU, se ex imaginesedidit, penes quem et lemporum ordo digestus
chronologis confirmare posse, satis superque osiendit. ab initio supputationem saeculi (i) prceslilit: superior
Primam igitur iustrumenlis istis (2) auctori- inveni lur annis circiler trecenlis, quam ille antiquis-
tatem suwma antiquitas vuidicat (3). Apud vos simus penes vos Danaus in Argo transvenisset (j);
LECTIONES VARIANTES.
(1) Litleris abesi cod. fuid. B (3) Vindicat Jun.
(2) Istis abesl Paris. (i) Finem fran.
COMMENTARIUS.
monumentum, quantvis fere sola Grajca inlcrprcia- Non desunt qui genuinuin esse illud fragmentum
trone Judaei Alexandrini postca ul etaiii fuerint con- negant. Semler ab oditionc stia expunxii. Auctor
tenti. Adde Scaiigeri notam Eusebianam p. 134. ed. retenlisapud Gallos vcrsionis Apologelici, D. Allard,
opiimae. Cod. Fuld. delct vocem litteris , cui facile ac- mulla verba polius in eo respucndo, quam argumenla
cedo. Delel et MS. L . Balav. iu.o et Agobard. qui in- stippedilal: nobis \cro quibus cuncta vclerum aucto-
super in_h_e'i4 cmn ipsis. IIAV. ram frngmenta vel (hibia servare relltgio est, illud
(a) Scd et Jtidm palam. Quoniatn lottga via erat ad ex etlitione accurata Leopoldi edcndum acccpimus.
Serapidis lemphtw in /Egyplo, dccet propiorem, pu- EDD.
blicara, co^tieoppcrlunaiii. Unde patet Carlhagin* (d) Pntntis enim. Non quidem in numero eorum,
eiiam etaltbi , peisohua aiiiiwa pcnsione , M»ere sy- Oui ftitura prarnuoiiarunt, sed qui, ut ahbi loquitur,
nag.gas suas fieqtieiitasse Judscos. Romac certe et m mansurae in perpetuum verilatis famae scrtptis patro-
Itnlia mansioncm suam redimere debuisse pulo, cum cinati sunl. Nota grancam Prophetes vocein hic re-
singoli ciiam ex imperio 1 iti ZtifaxjM Jovi Capilo- tentam. (Seqiientcs nolac tinius sunt Havcrcampi.)
lino infeneni, gravius cliam ct durius a Domiuano C (e) CondtUonem. Hac vocc. passim utittir pro crea-
ha b i l i , lcnius a Norva, ut docct cjus nuiiinius tioue cl creatura. De Coroua Mililis cap. vi. Quaris f

inscriptus FISCI. IVDAICI. CALVMNIA S V B L A - an conditioni ejus fruendce nalura nobis debeat prceire %

T A . apud Clariss. Palin. in Tbesauro. p. 155. H A V .
(b) Vcciigalis Aibertas. lla rcclc distiiiguimt Aldus
et Rigall. A l i i : vectigalis liberlas vulgo [ La Cerda vut- corrupit. Mox in MS. pullatione viliose pro pullulu-
gi ] adilur, sabbalis omnibus. Vidc quas notat is. Ca- tionem.
saub. ad Sueloii. Domitian. c 12. Nos addimus Juve-
nalem Sat. III, 13.
Nunc sacri fontis ncmus ct delubra locantur
Judajis.
Ut vcre in simili fereconquestttsfnerit Jeremias in
Tbren. v. 4. aquam nostram mcrcede bibimus: et tignnm
nosirum pretio nobis venit. I I A V .
CAP. X I X . — (c) Nobiie boc fragmenlum perli-
netad inilium cap. xix ; mox cnim post illa fidem de
temtwribusadserere tolumboc,qiiantumcumqtiecst in
x Estque, patet.
praMtauiissimo Codic eFuldauo, illoque soio adkibelur,
quieiinahis, uts__pc iiobisnolattim,multiunareiiquis y>
MSS.discedii. PrimusFranci-Cu^ModiusBrugensi», vir
eruditiosne et studio uiidique veteres libros MSS. con-
quirendi clarus, ilio Codice accuratc c o l l a t o , c t i d
pbservavk; quaro collationem postea nactus Gaspar
Scioppius, vir in laliuis apprime doclus, cum Fran-
cisco Junio, hic illic emendatiuncuiis suis adjeclis ,
communicavit. Sed cum jam ad linem Junii labor
(qui hinc muilo melior in hoc Terluliiani scriplo po-
tiiissel emergere) esset perductus, ad calcem lijjri
tota collatio ilia rejccta est. Quod vero jure mireris ,
qui Junium seculi suut, Heraldus, La Cerda, atque
adeo ipse Rigallius, optinie de uoslro Auctore meriti,
nullam plane hujus Fragmenli meniionein fecerunl,
u l Parisicnses taceam, qui loties htiuc Auctorem no-
bis dederuni. Ego vero arbilror omnino h_ec omnia
ab ipsius Tertulliani manu esse, sed quae i n secunda
Apologetici sui editione poliverit, mulaveril, quod ct
nobis alibi in hoc libello, scilicet p. 293 et 313. ob-
servatum est. Quoniam vero el b_ec exslare et iegi -
erudiiorum intererai,hic rcpraesentarevoluimus. H A V .
ne illa rupiamur, qua Dei cemulus universam conditio-
nem cerlis usibus homini muncipatam, cum ipso homine
(f) (Jltricem iniqurtatis. Cap. xxvm. judicando per
hnbres, per ignes.
(g) DeinratcrUo. Ea veri vatislaus, secundum llome-
r u i i i , nosse el pnesenlia, c l ftttura, et prnclcrila. Is,
dc Calchante, lhad. A . dd.
Quc in se conjungit Apollo apud Ovid. lib. i . Metam.
ycrsu 17.
Per me quod eritque, fuitque,
Et in Proleo Virgil. iv. Georg. versu 592.
Novit namque omnia vates,
Quse sint, qua} fticrint, qtiae mox venlura trahanlur.
Illa quoqtic ratione tripodem Phoebo dedicatum no-
l a u l , qnia sccuudiim tria lcmpora vaticinatur, proe-
scns, pra-terilum , futurum. Suidas in illa voce:
nrAfi\r)i\j0oroLKOii /xliiovTa. Tria haqitc hacc in Mose ple-
nissitnc conjungunttir.
(h) Per res suas. Pulo corrigeudum essc verissimas.
(i) Suppuiaiionem mculi.Quum penes vetustissimos
gentilium ultra Danaum ct Againciiinoiia ascendere
non iiceat, Gricci Olympiadas , Romaui condiue
Urbis annos nuinerent. liatpio prudenler opinionem
de acternitate mundi rcfeliit Lucrctius iib. v. versu
3i7.
Cur supra bellum Thebanum et funera Trojae,
Non alias alii quoque res cecinerc poetae?
Quo tot facta virum tolies cecidcre? neque usquam
/Eleruis fam_3 monumeniis iusila^florcnt ?
(j) Transvenisset. Legendum videtur transvenit, et.
S83 TERTULLIANI m
Trojano denique (a) praelio ad mille annos anle est, A semen (j) necesse esi. Inde quacdam uobiscnm vel
undc ct ipso Saturno. Secundum enim historiam prope nos habetis. De sophia amor ejus pbilosophia
Thalli (fc), qua relalum est bclium Assyriorum et vocitatus est, de prophetia affectatio ejus (k) poeti-
Saturnum Titanorum regem (c) cum Jove dimicasse, cam valicinalionemdepuiavit (/). Gloriae homines(m),
ostenditur bellum (d) C C C X X . ct duobus annis Iliactim
si quid invenerant, ut proprium (n) facerent, adulte-
exitiitm (e) anlecessisse. Per hunc Moysen etiam illaravcrunl; eliam fructibusa semine dcgenerare con-
lex propria Jtidaeis a Deo missa est. Deinceps mul- tigit (o). Multis adhuc de vetustale modis consiste-
rem (p) divinarum iitlcrarum, si non major auctoritas
ta (i) (0 el aiii prophctae vetustiores lilteris vestris.
Nam ct qui ultimo cecinit, aut aliquantulo praccucur- illis ad iidem de veritatis stiac viribus, quam retatis
r i l , aut cerle concurrit actatc sapientirc auctoribus,
annalibus suppetisset. Quid cnim 'potentius patro-
etiam laloribus legis. Cyri enim et Darii regno fuit dnabilur testimonio eamm , nisi disptmctio (q)
Zacharias,qtto in lemporc Thales phy sicorum princeps,quotidiana saeculi totius,cum dispositiones (4) reguo*
sciscitanti Crcoso '(_) (g) uihil cerlnm de Divinilaiorum (r), cum casus urbium, cum exitus gentium,
respondil, lurbalus scilicct vocihus prophelarum, So-cum status lempormn ita omnihus respondent,quem-
lon eidcm rcgi iincm longe vit.e intucndum prcdi- admodum anle millia annorum (i) pnenuntiabantur T
cavit non alilcr, qtiam Prophctae (5)(n); adeo respici
Unde et spes nostrn, t|uam ridetis, animatur, e l fidu-
potest, tam jura veslra quam studia de lege (i) deqtie
cia, quam prrcsumplionem (t) vocatis, corrobora-
divina doclrina conccpissc. Quod prius est, hoc sit B tur. Idonea est (u) enim recognitio praetcrito-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Haverc. cont. mutti; sed verbum atiquod excidisse (3) Ps. XXXIX. 5.
veri similius esl. (4) Cod. cum dispositione regnorum, etc.
(2) Cod. Ms. Cyro.
COMMENTARIUS.
(a) Trojano denique. Ita modo male in MS. tioi pro vos. (m) Glorice homines. Philosophi prnecipue, de quibus
(b) Thalli. Celebris Chrouographi,quemutinamha- elcganter Cicero pro Archia cap. xxvi. lpsi itti philo-
beremus! Iliijus bis adhuc mentionem facit, iu medio sophi, etiam in itlis libellis, quos de contemnenda gloria
hujtis capitis xix. et supra cap. x. Cave autem putes scribunt, nomen suum inscribunt: in eo ipso , in quo
confecisse historiam belli Assyrii, cinn tanlum mentio prcedicationem nobilitatemque despiciunt, prcedicari se
cjtts necessario in ipsiusChronicodcbueril lieri, et ad ac nominari volunt. Noster etiam infra, cap. XLVii.
a

ccrttim aliqnod lempus restringi. Mimice Philokoplii affectant veritatem, et affectando

(c) Regem. Pulsus enitn a Jove regno ct sceptris,
ope Titanum , qitorum dticetn fecil Tiiallus , recupe-
rare regnum couattis est, \ictusquc profugil in lta-
liain. Vide Fabulatores. Male in MS. est reget.
(d) Bellum. Videtur cxcidissc vox ittud, vel mtitan-
duin in itlum, tit ila ad Saiuroum ipsutn rcferatur.
(e) Exitium. Ita manifesie reponendum pro eo, quod
iu MS. est exitum.
(f) Mutta. Melius forte mutti; vel innuit, que- ejus depcrit.
madmodum Moses varia pracdixit fittura , ita et reli-
corrumpunt, ul qui gtoriam captant. Vidc ibidcm i n
hunc sensom multo pltira.
(n) Utpropnum.Addendo, deirabendo, iromutando.
C Horatius de Ane Poet. vcrsu 47.
Dixeris egregic, nolum st callida verbum
Reddiderit junctura novum.
Sed uhi in ipsa hoc fit verilate ct perfectione, naturao
(o) Loniigit. Forte contingit sed tamen nihil muto.
f

quos illo posteriores prophetas similia inulla prx- (p) Consisterem. Gadcm loqucndi formula cap. iv.
inonstrasse. Jam de cauta innocentice contittam et alibi. Scnstis
%

(g) Crozso. Viliosc, quod etScioppius nolavitinMS. idcm esl ac si scrip>isset, multit adhuc comitterem
e.4 Cyro. modit de vetutlale Divinarum litterarum, ti non ctc.
(h) Quam prophetos. Davidisrcspicitvottim Ps. xxxix. (q) Ditpunclio. Sacpius hac voce a rationihtisdesum-
5. Domine, (ac milii cognitumfinemmeum quceque sitpta titilur. cap. xvui. Ad utriusque meriti dispunctio-
%

mensnra diernm mearum, ut sciam ego quam sim cadii\nem. de Tesliin. Aniinae cap. iv. Afirmamus te manere
cn*. Dixit vcro Propheta: illa iigura , qua cap. x x i . post vitce dispunctionem; et de Aniina.cap.xxxiii.Cum,
Proculi solent, quum et propheta unus, et unus dixe- si quod judicium animas manet, gravius debeal creds
rit Proculus. in dispunctione vitce quam in administratione. Adde et
(i) Sludia. de lege. Et leges,inqtiit,quasvobis con- Indicem uostrum. Est itaque dispunctio quotidiana
didit, el ratioiiem sltidiorum, quibus sapiens audivit, sosculi ille mundi stattis et exitus rerum, qui quotidie
Divinis lillcris mt.ttiatus cst. Hariim enim aliqua D vcritatem prasdictionis ipso eyentu unplet, ut in se
Saltcm Vo^niiionc imhtitos Thaletem ct Solonem af- queniihus ipse laiius persequiiur.
lirmarc Nosler vidclur, dtim mtindatia el ipuc tcrre- (r) Dispositione regnorum. Ita reformandusestlocus
nortiin ociilos pcrsiritiguiit despicientes, vcram scru- corrttplus nisi dtspunctio quolidiana tcecuii totiut?Cum
tari virtutcm vohtissc videntttr. dispositiones regnorum, cum catut urbium, elc. Sttnt
(j) Sit semcn. Thcodoretus Graecar. AfT.Cur. p. 6. enim ditpotitionet regnorum mutalioncs et sticcessio-
••.»1 oi a w r - u ; , ctc, i . c. Aiunt vero philosophos illos in ues eorum, de quihus libere disponit manceps regtto-
AZgypto, noii ab ipsis solum ASgyptiis, sed tlebrceis rum el Rex regum : Usque faleare, Altitsimum domi-
quoque prceceptoribus, Dei veri doclrinam cognitionem-nari supra regna hominum, itlaque dare cuicumquevelit.
que percepitte. Quod idem fere de Platone reliquis- mimesunt Danielis iv. _4. ad Nehucadnezarem. Ipsi
qtic philosophis scribit idcm, p. 31. et seqq. Imperatores sciunt, quis itlis dederit Imperium, infra
(k) Affectatio ejut. iEtnulalio, assimilatio. Affeclant cap. xx*.
veritalem, el affectando corrumpunt. De iisdcm cap. (s) Miltia annorum. Nota locutionent, qualis apud
XI.VII. Aptiieium ardua montium , et iiifuiila alia apud alios
(i) Deputavit. Arcessivit, sed ita, ut ramtim vi ab scriptores.
arbore nvulstim, qui deliciente suceo nrcscit, unde (t) Pr<r«impftOM_m. Dum secta qttxdam homiuis
inox dicit adutteraverunt. Exhorl. ad Casti. cap. v i . placito innilens creditur christianismus, de quo egit
Erat vctus ditpositio, quce in Evangelio novo dcpu- cap. xxvi. »
tatur. (u) Idonea est. Scilicet lot jain videmusimpleta, quae
385 APOLOGETICUS.
rum ad disponendam fiduciam futurorum: eadem vo- A gines, ordines, venns veterani cujusque slyli vesiri t

ces (<i) praedicaverunt ulramque parlein (6), cndem
litlerre nolaverunt. Unum est lempus (c) apud ilias,
quod apud nos separari videlur. Ita omniaquae super-
sunt improbata (1) sunt (d)nobis, quiacum illis, quu.
probala sunl, tunc fuluris pracdicabantur. Uabetis ,
quod sciam (e) ct vosSibyllam, quaienus appeiia-
p lac scrinium (g) saeculis vincil, in quo videlur thesau-
tioue ita vera vates dci veri passim super caeteros,
qui vaticinari vidcbanlur, usurpaia cst, sicutvcstrac
Sibyllae nomcn de veritale mcntita., quemadmodum
et dci vestri (2). ]
Omncs itaque substautias, omnesqtte materias, ori-
genles eliam plerasque et urbes insignes, bistoriaruin
canas (3), et incmoriarmn, ipsas deniijue effigies
(f) litterarum, indices cuslodesque rerum, et (puto
adbuc minus dicimus) ipsos inquam deos vestros,
ipsa templa ct oracula et sacra uuius inlerim prophe-
rus collocattis totius Judaici sacramenti, c l inde (4)
etiain noslri. Si qttcm audistis interlm Moyscn,
Argivo Inacho parilcr actale cst; qttadringentis pcne
(h) annis, nam et seplein minus, Danaum, et ipsum

LECTIONES VARIANTES.'

(I) Scoppius: jam probata, Haverc. in probalo. sed le- _j Sibyllae, nomen de verttatcmenliUe, qtiemadmodum et dei
genduni slatuo : qua» sypersunt improbata, probata sunt vesiri.
nohis, etc. (3) Rhen. el Gangn. historias et caussas mcmoria-
(_) CoH. Ms. llabetis, quod sciam, cl nos Sibyllam, qua- ru:u, etc.; Ald. historiarum el caussas canas i| sas et mem.;
teuus appellatio ista— de» uostri. uaverc. locum ita resti- Herald. hisloriarum causas ct memoriarum; cod. Futd.
ttui : Habemus, quod sciam, et nos Sibyllam, quatenus hisloriarum et arcana memoriaruin; codd. rul. et Lugd.
appellaUo isla verae vatis dei vcri passinisuper caeteras, bisioriaruin ct canas memoriamm.
quae valicinari videbaotur, usu probata est. Sciunt veslrae (4) Proinde v. c.

COMMENTARIUS.
per Prophelias Detis prxdixit, ergo et quac restant Phoenicia iu Gr.Tciam atlulit, cui populo hauc famam
iiiiplemenlum accipient. constans vindicat opinio, tinde apud Lucanum lib. 111,
(a) \oces. Vivac, illaqiie, additqtioe dixerunt, non 220.
elTtuxerunt, scd el scriplis consignata suul.
Phcenices primi, faraae si creditur, ausi
(b) Utrantque parletn. E l quod jam cst implctum, et Mansuram rudibus vocem signare tiguris.
quod adhuc implcbitur.
(cfUnum est tempusAto inlellige.id qtiod nobis se- Qualesvc iti Alcumenae scpulcro inveulas tradii P h i -
paratim el pcr diversos tcmportim Iracius occurril, tarchus in lib. de Socratis Gcnio; vclusiissinias, quas
jd Prophetis S ;iihus Sanctus uno ohtuto c l actu Q vocal TGU; tforsu* seu formas illius gramuialica\ quain
t
,A A u 1
repr^seiilavit. Inio ut apud Deum pr;escnlia, fiitura Protco rcgnaiile '~ didicit
' * - "Hercules. — sed— et»:••---
lilleraruin
uihil iu coguitione diffcrunl, ita ncc apud ilios a Deo usum setilptis ct effigiaiis animalibus senstim animi
inspiralos et iliuminalos. cfferebant. Porphyrius, qui el Maichus, in Vila Pytha-
(A) lntprobata sunl. Manifesloviiiosum corrcxit ita- gor;r, p. IS novae edit. refert illtim liuguim iEgyp*
r

que Scioppitts jatn probata sunt. Sed ntelius ad meu- tioi uin (tcrdidicisse,!triplexque litterarum genus, epis-
tcm Scplimii ei litlerarum duciiim, si lcgas in probato tolictim scilicet, hieroglyphictim el sym|>oIicum. Tfiv
sunt, id cst, probanlur facile. Est vcro in co, ul dc- p\j xowoloyovtxivtoj zurct fiifxrj^tv , TOIJ lk i alXr yopovjj.hon
inonslrcl, fufcuriim leuipus quasi tiuutn c l pr;isens X O C T — Ttv«c « i v c y ^ u , - ; i . c. Quorum itiud propriam el
Prophetis appartiisse , quod quidcm nobis cst diver- coinmttitetn ioquendi consueludinem imilatur; retiqua
6iiui, quia pai-tein lanltiiii ex evcnlu probare possu- per allegorias, sub quibusdam wnigmutum involucris ,
mus, pars probanda ex fuluris reslai: S i c , iuquii, sensum exprimunt. Rursus Lucanus :
el i d , qttod jam cst implclum, quodquc iinplenduin
Nondom flumineas Memphis contexere biblos
sitpctcsl, in ipsooliui pncdiclionis lcmporc, ttl fulu- Noverat: et saxis lanlum,volucresquc, feraeque,
•rtim con*iderari dcbuit, quia nihil adhuc lunc implc- Sculptaque servabant magicas animalta linguas.
tum eral. Ctijus parti priori quoniam respondit cveiilus,
inde cliani futurorum ceriittidincm in promplu et Servabant , Nostro custodes rerum indc diclae. Voca-
probalo hahcmus. banlur hicroglyphica , dc quibus singularcui compo-
(c)Habelis, quod sciam. To\m hic iocusmiriuceesl stiii libcltuiu Ortis, illuslralus a Jo. Mcrccro cl aliis.
corruplus, nec ullutn sanitin seusum ndiniltil, imo Q«o Quo m iu si
sttidio intcr oinnes ciuicat industrit Laurciuii
quater nicdicina indigel. Rcstiluo ita : Habemus, quod Pignoni. H A V .
u

sciam , el uos Sibyttam , quatenus appettalio ista verce (g) Scrinium. Quomodo Prudcnlium ctiam loculum
vatis Dei veri, passim super cceteras, quw vaticinari ofileitdit L a Cerda. Iuepta scriptio et insulsa apud
videbanlur , usu probata esl. Sciunt vestm sibytlce, Persiuni Sat. t . vcrsu iOb*.
uomen de veritale mentita!,quemadmodum et dii vestri.
Ita supra cap. v. Scil M. jEmilius de deo suo Alburno. Nec pluteum caedit, necdemorsos sapit ungues.
Iiilclligil vero Cltaldasam vcl Erythraeam, qtiam Ipse Horatius ut Noster pro scriptioue i . iib. Sat. ! .
saepc landat Lactantius, aliiqne Palres ciedulitate 120.
nimia decipi facilcs. De Sihyllis vidcri possunt, Ne me Crispini scrinia lippi
praler Suidam, Jo. Alb. Fabricitts Bibl. Gr. toni. i . Compilasse pulcs, verbum non amphus addam.
p. 107. Pelilus, van Dalen , aliiqtie. TeslaUir etiain
Semleru* in Ribliotheca Gesneriana, recondi Rom;e Cod. Agoh. ita legil, intus interim propheta; scrinium
iti Bib. Vaticana xiv. libros Sibyllae, divcrsos lortc a swcuta vincil. IIAV.
Rhapsodia illa quam habemus. Memoratur ibidem (b) Quadringeniis. Ita cliam Cod. Fuld. perlitteras
hOC tilulo VOltimen. E x TWV trpoj>rjTi/._v, Zipi>lj.r i / d y o ; exprimens, tit passim. cccc. el haecsinc dislinclione
t

0. fxiyoi TCO u. Exsiat eliaiti dc Sibyllis oratio hu- supcrioribns coiiueclens. Aldus legil, ocitngeniis pene
manissimi dociissimique Jetuii. Pergii jam Cod. Ftild. annis ante Urbem conditatu, centntn septuagitita Danaum,
ita : Ontnes itaque su.j/mi/fa?,etc.,qux'cap. xtx vidcri ipsnn apud vos vetustissimum,prcevenit.Qux profeclo
possunt. hatid absurda sunl. Qtiocuntque cnim modo compulum
(f) Effigies litterarum indices. Non invenlionem litle- inieris , Moses et Dauaus pcr quadriiigentos anuos a
raruin tantum innuit, quam versutus illeCadmus ex se invicetn disccdere non possunt. Et apte Urbis R o -
 TERTULLIANI SS8
987
apud vos velustisstmum , pracvcnit (i), mille (_) A t qui istos aui probat aut revincit (6 ), judacus J a -
e

circiter(a) cladem Priami anteccdit; posscm etiamdi.
cere, quingentis(6) ampiiuset Homeruro, habens quos
sequar. Caeteri quoque prophelae , ( 3) etsi Moysi
posthumant, extremissimi tamen eorum non retrosio-
ros (c) deprehenduntur primoribus vcstris sapienti-
bus ct legiferis et hisloricis. Haec quibus ordtnibus
probari possinl, non tam difficile est nobis exponere,
quam enorme, nec arduum, sed inlerim longuni. Mui-
tis instrumentis, cum digilorum suppuiariis gesliculis
assidetidum est. Reseranda antiquissimarum etiam
gentium archiva, /Egyptiorum, Chaldaeorum, Phoeni-
cum; advocandi ctiam municipes eorum, per quos
notitia submiitislrata e s l ; aliqui ( 4 ) Mancthon JE-
gvptius, el Berosus Chaldr^us, sed ct Iromus (d)
Phocnix Tyri rex ( 5 ) ; sectatores quoquc eorum B quoe adhuc resiant futura, quoniam et in ilia com-
Mendesius Ptolemacus, et Menander Ephesius, et Dc
«ncirius Phalcreus, el rex Juba, et Appion, et Thailus,
LECTIONES
VARIANTES.
(I) Rlien. Ganqn. el Aldus : Siqutdem audistis iutcrim
Mnysen, Argivo Inacho parem setate (par est «tate, Fra-
nek.) octingenlis pene aunis ante Urbeni conditam, nam
el ceulum scptuaginta Dauaum ipsum apud vos velustis-
simum prsevenit, trecentoscirciter clademPriami anteccdit
[_] I recentos. v. c.
COMMENTARIUS.
maa mcnlioncm facit tam amiqtiae Qunrc Cum nec
ipsc Moses Inachi aetate vixeril, scd aliquanio post,
ut ronslal, ila cx Cod. Fuld. dislinguo: Argivo lnacho
pariler est cetate quadringeniis pene annis. Jamxum
Aldina cdilionc , Oclingentis ante Urbem condilain.
Centum sepluaginta Danaum, clc. Condidit eoini lua-
chtts regnum Argivum circa anuum -093. natus Mo-
scs anno .373. Israelcm ex iEgypto eduxit anno
2ici0. H A V .
(n) Mille circiter. Ald. trecentos circiter. qtiod me- 3. dignissimits amicilia David et Salomonis , quibus
sephosaniiquitalum Judaicarum vernacuhis vindex («)".
Graecorum etiam censuales ({% conferendi, ct quae
quando sint gesla, ut concatenatioiies temporum ape-
riantur, per qttae iuceanl annalium numeri. Peregri-
nandum est in historias et litteras orbis. Et tamen
quasi partem (7) jam probalionis inlulimus, quum
per quaj probari possint, aspersimus. Verum differre
praestat, ne vel minus persequamur feslinando, v e l
diutius evagemur pcrsequendo.
CAPUT. X X .
AitoomiTU-i.—Sed omissa anliquitale, quae errdre po-
iest, dsvtnitatem Sacrce Scriptum ostendit, exiture-
rum comprobatce : qucecumque enim fiunt, jam in
illa prcedicta inveniuntur, ut adeo necesse ml credere
:
prehensa et pmdicta sunt.
Pitts jam offerimus pro ista dilatione, « a j e s t t -
3) Et si Parts.
4) Alioquin Jun. ex MS.
5) Hieronymus F i an.
(6) Et Apiuu et Thatlus, et (si qui islos probai aut re-
vineit) Judaeus Jun. ex MS.
(7) PatremJMn.
prophelce, vetustiores litleris vestrU. Nam et qui ulii-
mo cecinit, elc., ibi qui vetustiores bic dicuntur re/ro-
siores. H A V .
(d) lromus. Quomodo, sivefffcromtcf legendum esse
docuit princeps omnis littcralurnc Joseph. Scaliger in
prolegomenis ad. lib. de Emend. Temp, p. 38. et in
Fragmenlis eidemoperi annexis, p. 26. Estque is ipse
C Hiram , incmorams in historia Sacra (nam ctEtpaj_os
veteri cuidam Scriptori appellatus est) u . Cbron. n.
1

lius cuin Chrouoiogis conveuit, uipole factum anno non mious obdivitias quam sapientiae studium ama-
2707. I I A V . - bilis fuisse videlur , posteritati eliam scriplis erudi-
(b) Possem etiam dicvre qningentis. Cod. Fuld. dicere . tioncm sttam lestaltis. H A V . — Iromus Phcenix. In Me*
etiam. Voccm amplius dclcl Aldus. Eodem vcro mo- nandri Epbesii fragmcnlis a Scaligero edilis , tthi de
d o , cum alii, tum etiam Theodorettis argtimentatur. TCgih. Tyri : Te)eyT*fravTO$ S i A6i6evou JieSifaTO /Sotac-
Is Grncc. Aff. Ctir. Scrm. u , p. 29. E * TOIVW TO6TMV ).£('av 6 vidi.tt.vTOu Efpw//o,-. R l G .
JJ.\>, c l c , i . c. Cum ergo, ut Porphyrius inquit, Moses f Vernaculus vindex. Cave Gorionidem cogites.
hisce poetis ( Orpiico, L i n o , Musaco, Thamyri, P h i - Vernaculus vindex Josephus , sive ul Scaligcret Cod.
lammonc) sit miltc annis antiquior, hi vero poetarum Fuld. Josippus a Tcrtiilliano dicittir , quoniam ipse
tintantiqnissimi (post eoc enimet Homerus et Hesiodus Judicus Jtida3orum suorum origincs et bella.cum
nati sunl, qui el Thatetem et alios philosophos multis Romnnis, graxe l i c c t , descripsit. Quod imitatum
annorum spatiis pmcessernnt), cnmquesit Thales, au- Hierouymum doeet Scaliger ad Euseb. p. 186. Jose-
ditoresque Thaletis, vetustior insecutis philosophis: plius autem vernaculus scriptor. cl apud eumdem Pau-
curnon quccso, his omnibus relictis, ad Moscn, ocea- lam et Eustochiam ad Mareclium : Denique eliam Jo-
num iheologice, tmnsimus, a quo , ul poetice dicam, phum, qui vernacutus est scriptor,et apudeiimdem Pau-
fluvii omnes el maria omnia derivanlnr ? Vidcs enm- lam et Eustochium ad Marcellum : Denique ettam Jo
n

deni de Thalete, qu;e supra in fragmcnlo , mcntio- V sephum, qui vernaculus est scriptor Judceorum. De Ju-
iicm. I J A V . d&orum instrumenlo supracap. XYHI proprias scilicet
(c) ISon relrosiores. Meursius rclrorsiores. Nam ve- aiquevernaculas. Ita geniisTrojanum vernacuium de»3
tcrcs dicehanl relrorsus a. um. ttnde in tisti permansit Cyljclesappellaiurc.23.Graecidixeriinlo?jte7ov.DeProa> s

suhstantivutii neulrum, ut vocant grammatici advcr- ' resio Sophista celebri Euuapius Sardianus, p. 109.
bialiler tisurpahim, retrorsum. Sicul o\nd rov prorsns a. TJpo9ctpe?t&i Se 6 IIO/TOC oloc KAI ra iitijoi vpooouun TOVJ
um. prorsum. ilrcc iirc. Sed et prosum avri TOO prorsum o/*t).>jTaf «vfwejusov, oxrwif o/*e/ov a y a d o v r i v AvSpa 6aw/wi-^
dicchant. Sic possct ct relrosum pro retrorsum dici. io-jrst; i . c Proasresio vero Ponlus universus ac finiti-
Sanc Varro prosis lectis dixit. ha ad oram libri mei limos gentes discipuios submisere, virum illum ianquam
Scrivcritis. Scd lamcn ctim Junio et La Ccrda malini vernaculum bonum admirantes. Ubt recte in inlerpre-
dcduccrc n rctro quod passim npud Nostrum occurrit, lalionc addit Junius et ajmd se nalum. Nosler etiain
ul inde etiam dcduxcrit siitim retrosior, (|ui magis rc- rursus c. xxxv. Romanos appellat vcrnacutam septem
tro, i . c. vclustior, antiquior est. Hincconsiderandum collium ptebem. Codex Agob. ila locum effcrt: et si
rclinquo, an non polins TO non cum Junio, La Cerda, quis istos approbal, etc.; sed postea correctum etscrip-
ct Rhcnano, sit dclendtim ; ut ita non dicat exlretnis- tum, reprobat. IIAV.
simos prophetnrum non esse posteriores sapientibus ' (I) Censuales. Videtur innuere illos qtti diaria et
eorum ct legiferis, sed vero vetusliores. Supra in annales et acla publica confecerunt, quos vocabulo
fragmcuto in princip. hujus cap« Deincepsmulta et alii sui sevi appcllat, ut notant inlcrpretes. H A V ,
589 APOLOGETICUS. 360
lcm Scripturarum, si non vetustatem (i) ; divinas A quod regnis regna compulsant; quod fames et iues
probamus f si dubilatur anliqtias(_). Nec (3) boc et locales quaequeclades (a) et frequentiae pleraque
tardius aut nliunrie discenrium: coram sunt, quje do- montium ( 4 ) vastant; quod humiles sublimitate,
ccburH, mtindus, el sa?cttitmi, et exilits. Quidquid agi- sublimes humililate mutanlur; quod justilia rarescit,
tur, pra*ntititiabntux; quidqtiid videtur, audiebatttr. iniqititas incrcbrescit, bonarum emuium discjplina-
Quod lerrnc voranl urbes, quod insuias maria frau- rum cura torpescit; quod etiam officia temporum (c)
dant; quod externa atqtie interna bella dilaniant;

LECTIONES VARIANTES.
t) Vetustate Paris. eflerventiura) plerumque monlium, nerald. et cod. Lugd.
2) Aniiquitas Paris. frcquenliae plerumque mortium; Geten. frequenlia* plera*.
! 3) rie Paris. qtte mortuaj; Gaiujnceus : Frequentiaj plerumquc mon-
(4) Wuman. ined. I. frequentium (in ed. II. et Barrceus: tium; Wouw.y Rig. el Hav. frcquentiaj pleraqtte montium.
£0MMENTAR1US
CAP. X X . — (a) Locales queeque ciades. Tales ut yEstuat in ramos incumbens arboris arbor.
pulo Fegiones inleiligit qua; aeris et pahiduin incle- Exprimitur vaiidis extrilus viribus ignis,
mentia infames, mullos mortaiium, pracserlim illis Et micat interdumflammaifervidus ardor.
tcrris non nssuelos, lollunt. E l antiquior illoThucydidcs. Islib. n . iiS»? yfy hBpt-
(Juod latus mundi, nebuke, malusque aiv u/rj TfifQtTaot. \yif acvi/iM icpdf aturr.v oVird T«UTO/_«TOU qrup
Jupiler urget. %x.t fUyu. u7r'auToO avf.xe. i. c, Jam enim in moniibus sytva
Terbis Horai. lib. I. Carm. Od. X X I L Martiaiis : a ventis invicem contrita, sponte sua ex se ignem ct /lam-
Medio in Tiburc Sardinia est, matn sursum extulit. Quem locum el iamb. ibidem et
demonslrans vel in saluberrimis locis morlem inve- Casaub. adriucil ad Suclon. Tiherium c. 6 . ubi Tihe-
rius itinerc noctumo, discrimen vil&adil : flamma re-
niri posse, nam penle e sylvis undique exorta , adtoque otunem comita-
A mortc bomines semper tantumdem absumus. tum circttmplexa, ut Livice pars vesiis et capilli ambu-
sccundum Publium, versu i . Ncque neglexit boc d i - rerentur. Locus csl erJes. X X X I V . 9 . s e d ad tcrram
scrtissimus natunc indagator Lucretius, qiti ubi de- Chanaan perlinens, terra eorum in picemardentem con-
monslravil locos pcslilente spiritu avibus c l quadru- versaerit. Ut eiDenl. X X X I I . __. Ignis accensus estin
pedihus iufe>tos , docel idcm in hominihus ohtinere ira mea, cl ardebil ininfima inferni, terramque cumre»
lib.VI, versu 7o9. dilibus suis vorabil, et fundamenta montium inflamma*
Princtpio hoc dico, qnod dixi saepe quoque ante, bit. Sed hic quidcm loculiones abardcniibusinonlihus
In terra quojusquc modi rerum esse nguras : sumunttir; sed ad lerram Chanann perlinent , qoam
Multa, uomini qoxc sunt vitalia : multaque morhos velut nmbustam hodie stcrilitaie Strabo c l nlii scrip*
Incutere, et mortem quae possunt ac ceterare lores docent. Euseh. in Demonst. Evang. lih. VI, c.
Inietliri possunt etiam lerrac moltts, monlitim emc- C 7. ad vcrba ps. CVII, 34. k c c nolat: A xai vo^t; ava
talioues, fluminum biundationes et similia. H A V fy«u_v, e t c , e. i . QUK qttidem ptane cognita habebis, si
(b) Frequentice pleraque montium. Intclligit fcras percurreris illam Judaica: genlis anliquilus celebralam
bestias freqticnles in monlihits iUorumque incolas, ut JJierusalon , ejnsque yloriam, ac divince frugis proven-
lcojies, ursos, e i c , tit rccte Wouw. el Rtgalt. Namcum tum : eorum uiique sanclorum hominum, Deique ami-
scmper Africa feris abundaverii, iln ulNumidas dtcat corum, qui in ea vixerini, qttam utiquem prcesenti om-
Stiabo lib II. o u Suva/xevou$ ytovpyuv , ot« rd itlr)$Oi Tolv nibus his rebus privalam spoliatamque invenies. Nam
Gr^totj rb 7ca).aiov. antiquitus agrum colere non potuisse
post Christi adventtm facta est vere infructuosa, el sine
propter ferarum multiludinem. Ita magis adhucdeser- aqua et omnino descrta, et ul ail Propheta , in salsu-
y

tac facte sunt regiones iiia3 assiduis bclloriim com- ginem, a mutilia inhubitantium ettm. Nisi forlc re.ipi-
pulsalionibus , fencque indc tnultiplic-atae late stra- cint Auctor ad illa quae Babcii minatur Jercmias c.
gem dederunl. Aliac ediliones , Geleuiaua frequentice LI. _5. ponaui te in montem ignis i . e. convcrtam te
f

piereeque morluee. Aldina frequeuiium ptertintque mon-in inontcm ardentem. A l ntihi dubiuui non e s l , quin
tium. Rarr. efferventium plerumque montium. quoine- respcxcrk Auctor ad iocum Ezecb. v. 47. Ha omnia
h r c illic cnmnerantur , et ipsa quidem ad Juriscos
do Rbenan. in cdil. secunda , nam iu prima (requcn-
specianlia, sed illustrior locus uullus ad manum erat,
tium edidit. Quao leclio si plnusjbilis alicui videtur,
quo muliiplex Dci vindicta per plagas suas tn hosles
ita corrcclam mniim : et effervetitia; pleruntque mon-
nomiuis sui qupscumque expr/meretur , frequentias
tium. Certec. X L . ubi laiius omnin liacc exscquilur :
plerumqne mortium prxfcrutil MS. Fuid. et Agob.
Sed nec Tuscia jam tunc atque Campania de Christia-
nis querebatur, qnum Volsitiios de cceio , Pompeios de D cdiiinncs Hcraldi et Pamelii, sed frustra , cum hic
suomonte perfudit igtris. Quare et ipsc iwu valde re- smgulana recenscanlur , ut sunt fames, lucs, be-
s l , a e e l c n h Y
pugno, scd ul nliam prncieraiti in causa esl, quod in » - '
conclu^iouc dicat providentia? scriptasunt. Innuensita (c) Officia tentportim. Cum r.ec \xr, ncc aestas, nec
omnia isla quae hodic cotitingant, qu;cque jenumerat aultimnus oflicio suo satis funganlur in produccndis
jam, in sacris lilleris ante prajdicta csse. At ubi ar- frugihus, qu;c kctiorcs olim evenire solitne siul, iis«pie
dcntes monles uilriceni Dei flammam cruclantes in- vcl nimii imhrcs, vel soiisaeslus iioceanl. De Deo Ter-
quiramus ? tion cerle in ApocalypM VIII. 8 . ubi ma* lull. in iih. Dc Patientia cap. u. qiti temporum officia,
gmts ille mons ardcns igne in mare dejeclus. Nec ps. elementofum servitia, totius gemturee tributa digms si -
L X X X I I l . 15. Velulignisdescrtum urit elvelut fiamma^ mul ct iudignit patitur occurrerc. Insignis locus cst
t

montes accendit. Ihi cnim dc arhorihus Iocus esl, qupe apud Flavium Vegciium lib. I. deRc miiitnri. Disseril
vento iu montibus agilat.-c, aliquaudo igticm conci-
piunl. Tcstis Lucretius lib. I, 8 9 U .
At saepe in magnisfitraoniihus,inquis, ut altis
Arlwribus vtcina cacuniina summa teranlur
Inter so, validis facere id cogentibus auslris.
Donec fulscrunt flamtnai flore coorte.
Idem l.b. V . 1095.
Et rainosa tamen cum ventis puisa vaotlians,
iht rie mundi inlcritu, el inler alia itn» scribit: tftque
de Ilalia loquar, pturimcein ea parles sttul, qttee olim a
frequetnissimis populis habitabaniur, nunc autem ferme
desertce videnlur. PtNrinta? rtem quas vcterum Homano-
rum teinporibns pauci admodum incotebant, ita snnl im-
mutatce, ut nihitsupra. Quodel aliis ontnibus orbis par-
libus fieri non est ambigendum. Proindc si aerem pte-
rumque, qui otim saluberrimus erat nostristemporibus
f
391 TERTULLIANI 393
etelemenlorum munia ctorbitant (a); quod ct mons- A verbi Divini impiementum agnoscere notuerint: cujus
tris ct portentis naluraiium forma lurbatur, providen- sane divinitate percepta, falsce religiom rcnumiare
ter scripta sutit (I). Duui patitnur, legunlur; dum decet, cum eiiam ab ipsis malignis spiritibus, quibus
recognoscimus, probantur. Idoneuin, opinor, teslimo- imperatytestimoniumaliquando polentlce suce exigat.
nium divinilatis veriuts (_) divinationis. Ilinc i g i - 21. Sed quoniam edidimus, antiquissimis JudaeoFum
tur apud nos futurorum quoque lides lula est, jam insiriiinentis sectam islam esse suflultnm, quam a l i -
scilicet probatorum, quia cum illis, quae quotidie pro- quanto novcllam (b) u l Tiberiani lemporis (c), ple-
t

bantttr, pracdiccbantur. Eadem (3) voces sonant, rique sciunt, profuenlibus (5) nobis (d) quoque;
eadem lillera» iiotant, idem spiritus pulsat, unuin fojttbse an boc nomine de statu ejus rctractetur (e),
tempus estdivinationi futura prajfanti apud bomines, quasi sub umbraculo insignissimae rcligionis, certe
si forte distinguilur dum expungilur, dum c i fuluro licitae (6), aliquid propriac pracsumplionis abscon-
(4) praesens, deliinc ex pracsenli praclcritum depu- dat, vel quia praeler aelatetn neque de victus cxceplio-
talur. Quid dciinquimus, oro vos, fulura quoque cre- nibus, nequc de soiemnitatibus dierum, ncque de
dentes/qui jam mMicimusillisperduosgraduscredere ? ipso signaculo corporis, neqiie de consorlio iiomiuis
CAPUT X X I . cuut Judaeis agimus, quod utique oporterel, si eidem
A R G U H E N T U H . — Hocinsigni capile plenissima proptna- Deo manciparemur ? Sed ct vulgtts jam scil Christum,
tur Christi, Dei Filii, hisloria, qui, prout ad salutem bomiiiem ulique aliquein,.qoalcm Judaei judicaverunt,
animarum debet cognosci, late et nervosc 'describitur.quo facilius quis uos hoiiiiuis cultorcs cxUtiinaverit
Ostenditur inlerim quid Judceis evenerit dum in ilio (7 f). Verum neque de Chrislo crubescimus, quum
9 t

LECTIONES VAHIANTES.

(t) Providentiae Semler. 5) Vobis Fran.

(2) Veriutem Paris. 6) Certe hceutiae Fran.
(3) E&dem eadem. Jun. Qu — exislimaverint atii Jun.
(7) ~»oi
(4) Futura Paris. (8) Ut quos Haverc
COMMENTAUIU
pestilentem videmus, cur non multas regiones , quce diumt, nos Jsraettuus novimus te. Os. viu. _• Aliilegunt,
beltica gioria celebraiai sunt, immutata aeris , qui a Barraetis i]uidem el Ald. et lleraid. et Rhen. quam
cceli statu qualitatem sumil, condilione, in hominum aliquando noveltam. La Cerda quam aliquanto novellam,
virtute degenerasse affirmabimus ? IIujus rei causain ut et MS. L . B . el Agobard. et Patuelitis ct Rigalt.
ruenti saeculo adscribit Lucretius dum terram quast r H A V .

efloetam parenlem cousiderari vult. Versus ojus sunt (c) Tiberiani temporis. Ila clare MSS. Agobard. c t
lib. 11,1149. L . B . ila Pam. c i R i g . ct Rheu. qui cuiii uon dislin-
ptiant post temporis, videntur intcliigcre de scripto-
Jamque adeo afiecta est aetas, eflcpiaque tellus rihus Tiberiani temporis, quod bic falsmii est. Dicit
Vix aoimalia parva creat, quae cuncta creavit
Seeda, dedilque ferarum ingeniia corpora partu. enim pIeros(|iie iutrogre>sum novae htijus sectae i n
orbem scire factutn tcmpore Tibcrii, forlassis itaque
La lege cum MSS. Voss. Bib. L . B. Quomodo plane pulaturosnovam b.uicpi.esumptioncin sub illa vclus-
eliam Salluilius Cat. c. LIII. de Rep. Rom. ac veluti lalc sti.t roborata Judacorum iQligionc, ut posl Ajacis
effoela parentium, mutlis tempestatibus haud sane alictijtts clypetiiu, latcrc velie. Alii legcbant, ul
quisquam Romce virlute magnus fuit. Idem Lticret. Tiberii temporibus, qitod cum sin J sensii, additum fuit
cum agricohc qucreias induxisset versu 1170. ila itt Fuld. ortam ita : tit Ttberianis temporibus ortam.
9

concludit, ln cdiliooe Prioriaua Rig. cx postremis viliose legitur

Tiberini. Supra cap. v. Tiberius ergo cujus tempore
t
Nec tenet, omnia paulatiro tabescere: et ire nomen christianum in saculum imroivit. Hav.
Ad scopulum, spalio 32tati defessa vetuslo.
(d) ISobis quoque. Ila Rig. Ald. Jun. Alii vobis, ut
Et hic scribeex eleganti islorum MSS. correctione Pam. quod vitiosum est, id euim Judxis et Gentibus
ad capulum, i . e. ad sepulluram. I I A V . facile coucedimus, novam csse secl.un, scd tamen
(a) Exorbitant. Rarr. et Ald. exorbilantur. Adum- anliquissimis vel ipsorum Judaeorum instrumeiitis
bravit basc omnia pulcre Prospcr Aquitanus libro jy suflullatti, quae disciplinam Deo gralam non lollit,
Epigramm. scd illuminal, s#d reformat. La Cerda, nostris.
Non idem status est agris, non urbihus ullis, (c) Relractetur. Cum vero de siaiu ejus retractari
Omniaque in flnem prsecipitata ruttnt. dicil, puto innui malignitatem ct invidiam qua judica-
Ferro, pesie, farae, vinclis, algore, caiorc, bant de rcligione. Itetractare cniin apud Nostruin
Mille uiodis miseros mors raptt una Itoniines. quideni passim signilicat diligenter tractare et reco-
Undique bella fremunt, homidis furor excitat, armis guoscerc. scd quouiani illc qtti lippus ipsc rccta alio-
Incumbunt reges regibus innumeris. rum aspicere uou vult, obtrcctationis ergo diligenter
Jmpia confuso saevil discordia mundo ;
Pax abiit terris, ultima quaeque vides. HAV. iuquirlt, sicuhi faculam invidiae c l nialedicentiae
accendere possil, idco hic pro carpere accipio. Quo-
CAP. X X I . — (h) Aliquanto noveltam. Per aliam le- modo ferc otitor in libro dc Jcjuuiis c. xv. cerle i n
ctiotiem, quae in Cod. Ftild. est, aliussensns huic loco malam parlein : Atquin ad Homanos scribens vos nunc%

daltir, ibi legilur, quamscient aliquando, ut ad Jud;eos compungit retractatores hitjus officii; i . c. detreclato-
rcfcralur. Pulo veritis ex sequenti sciunl hic illam vo rcs, iiiohedientcs, irris-ores. Hav.
cem duplicatam essc. Sccuudum Fuld. MS. sensus, qui (f) Qtfts nos. Aldinum cxcmplaraui itos h. c. existi-
scse hic alius aperire videttir, iile est: Ipsi illi Juda?i mavcrint. Verus sensus esi, vel inde humaiio ingeuio
scicul aliquando banc sectam, i . e. intelligenl et laiiiuiii rationis debuisse iudulgeri, ut M congriiiun et
approbahunt, in noslra eastra sese conjicientes, simile alicujus vcri lingcre el mentiri iili voluissent,
sccundum dictum Oseae m. 5. tum qutim scient et btiinaiiam sailcm speciem Dei Chrislianorum finxis-
coguosceut ipsum, Jcrcm. xxxi. 34. clauiantcs: Deus sent, non fcrinam, monslrosam, ut feccrant in O n o -
393 APOLOGETICUS. 394
sub nomine ejus deputari et damnari juvat, ne- A bundi, et cceli etsoiisui extorres, vagantur per orbem *
que de deo aliter prcesumimus. Necesse est igitur sine (c) homine, sine Deo rege (8), quibus nec ad-
pauca (I) dicamus de Christo ut Dco (_). Tnntum venarum jure terram palriam saliem vestigio salutare
Juckeis erat apud Deum gratia, ubi et insignis jttsiiiia (d) conceditur. Cum haec illis sanetae voces (e) prae-
et fides (3) originalium auctorum, unde iiiis et ge- minarentur, eaedem fere semper omnes ingerebant
neris magnitudo et regni sublimitas floruil (a) ettanta fore, uli sub extimis curriculis saeculi ex omni jam
felicitas, ut Dei vocibus, quibus edocebantur, de pro- gente, et populo* et loco cultores sibi allegeret Deus
merendoDeo, e l non offendendo, praemonerentur (4). multo fideliores, in quos gratiam transferret, et
Sed quanta deliquerint (5) (6), flducia patrum inflali pleniorem quidem ob disciplinae auclioris capacitalem
[ ad delirandum ] (6), derivanles ( 7 ) a disciplina (9). [ Yenit igilur, qui ad reformandaro et illuminan
in profanum modum, etsi ipsi non conflterenltir, dam eam venturus a Deo pracnunliabatur, Christus ille
probaret exitus hodiernus ipsorum. Dispersi, pala-

LECTIONES VARIANTES.

(1) voc. dicamns recepimus auctorilate cod. Fuld. B
( 2 ) Ut de Deo totum Fran.
(3) Big. ei Hav. ol> insignem justiliam etfldem,elc.
(4) cod. Fuid. ei t. fel. de Dei vocihus afluit, quihus do-
cebantur, et promercndo Deo et nou off. praemonebantur.
(3) Dereliquerint Fran.
(6) W. ad delirandum, quce Hav. e cod. Fuid. recepit,
delevit Rigaltius. Rhen. el Ueraid. ad deciinandum.
0) Derivantes: ita cod. Lugd. et edd. pieraique; Geien.
declinantes, Rig. et Jnn. e cod. Urs. devianies.
(8) Sealiger emend. sine nomine, sine Deo rege: cod.
Lugd. II. sine homine ( Lug. I. sine honore), sine Deo,
feine rege.
(9) lta h. locum emend. Fr. Junius, vulgo scriptum:
transferret, pl. qu. ob disc. auctoris (coi. Gorz.: altioris,
cod. put. auctoris) capacitatem.,

COMMENTARIUS.

choile, de quo paulo snperius egit, quasi ex gente sine Rege, sine Deo; id cst, nec jam Resp., nec
Ccntaurorum; Chimccrarum, Sidiiugum hybrida quis Regnum, nec Theocratia. IIAV.
a nohis coleretur. Iuquo certe egissetit tit Jttdaei olim, (il) K«/igfio«n/tt(_re.Legemhorrcndicarminis prae-
qui Deum ipsum, Jcsttm noslruiu, nihil nisi niidmn scripsit Adrianus victor.Hieronymus in Chron. Euseb.
liominem ptitaveruni. Prout cerle egertint etiam illi MMCL. ex quo tempore etiam introeundi eisJcrosolumam
intcr gentes, qui Christianos accusaruiil tit cultores licentia ablata. Eusebitis ex Arislonc Pell.co. To TT«V
hominis suspensi. I I A V . iOvot it i x i f v o u , e t c , i . e. Omnis ha*c natiojam ex illo
(a) Regni sublimitas flonnl. Similia Justini hislorici ab omni regionefinitimaHierosolymorum penitusarce-
illa, licet ab errante profecta : Semperque exinde liic batur, cum sanctione divince lcgis tum maximc consti- t

suos apud Judceos (uit ut eosdem, reges et sacerdotes tutionibus et decretis Adriani, ita ut ne de excelsiore
iiaberent: quorumjustitia religione permixta, incredibile quidem prospectu eminus eis sallem paternnm solum
qnnntum coaluere. tlt et Strabonis libro x v i . Oi profanis obtutubus liceret inspicere; i . iv. Hist. Eccl.
&'t oia&cga/isvot, ^ p i v o u f plt TCVOC; h ro7{ a u T O l f Steue/vov c. 6. Plura ex Justino Martyre, Hilario. Hieronymo
oi/.orcOoreayovvTe;, x * l Otootfitlf o\kv)$&s B-jrts J i . e.Suc- c l aliis proferl summus Scahger in Animadv. Euseb.
cessores (Mosis) aliquandiu in iisdeminstitulis perman- p. 216. edit.opt. I I A V .
scre, justi et vere reUaiosi. Hla itaque vcre fuit (e) Prceminarenlur. Deulcron. xxxu. 26.Ps. LIX.I2.
Judaeorumgloria,quam filsosibi assignabant Romani Qrcumervare fac per potentiam luam. Ei pr;cscrtim
pro merito religiositatis diligentistimai in tantum subli- versu i 5 . ganniant ut canis et circumerrent civitatem.
mitatis elatos, infra cap. xxv. I I A V . Qttod ccrte ex hoc loco quomodo implcmenliim
accepcril, jam nemini duhiuni essc potcsi. Quando-
(h) Deliquerint. Omnes libri, quos ego et Pamelius quidem pncsertim ad pncfiguraltim Davidis rcgno et
vidimus, hnbenl dereliquerunt vel dereliquerint. Rigal- casibus Messiae rcgnum veri theologi oculus rcspicere
titis lamen et Scaliger, elvetusUc editiones, ui et dcbct. Inspicc ct Es. i . 7. Ezech. v. 10. 0 cx m .
Rben. et Aldi deliquerint. Nec lcmere. Est enim a 10. c l x. 3. Amos ix. 9. Thcodoretus Gr. AfiT. Cur.
delinquere, unde seriorcs formartuit delinquentiam p. 163. K a l 6>i tU «Tra*av T*1V OJXCU/A£^>JV, etC, i . C Fore
pro deiicto, Paschasios Radhcrtus iu Epitaph. Wahc etiam utJudaii, qui se crucis ligno af/ixuri erant, pairio
J . I. d £ 8 . E t i n glossario Papiae Deliquio exponitur solo extorres, per universum ierrm orbem dispergerentur.
oblivio. H A V . Agedum ilaque videamus, an hcec prcedictio ad cventnm
(c) Sine homine. Acule Scaliger, qui in lihro suo pervenerit. Ac de Judceis quidem vos dubilaturos non
ad mnrginem emendavit sine nomine. sine Deo rege. puto. I*atria enim urbe expulsi jam sunt, alioque terra-
Puto ilhim ita imerprelari voluissc Osc:c illa m . 4. rum commigrarunt; et quae sequuntlir. lpsc Tei lullia-
Aam diebus multis desidebunt Jsraelitce sine rege, sine ntis in egregio Ad Judrcoslibro, cap. x i . iVani ct pro
princtpe. Etsi eiiim rex non sit, potest tnmeu nomen istis merilis vestris cladem vestram futuram Ezechiel
imperii esse, quale Jtidiciim post Mosen, et Princi- nuntiat: et non solum in isto sosculo quai jam evenit,
puitt tentiK>ribus Esdrae:ltnpcratorum,quuinMaccab.nei sed in die tribulationis quos subsequetur. Et clarissime
insurrexisseut in oppressores Jndaeorum. Tameii a cap. xin. Et alio loco sic per Prophelam dicitur (est
vulgata non discedo, quae vehemeutior est, nec enim Jes. x x x m . 17.) Regem cum clariiate videbitis, id est
j;tm Deum regem habent, qnem olim jam spreverunl Christum fatientem virtutes in gloria Dei Palris, et
ad exemplum genlium hominem sihi regem quaerenlcs oculi veslri videbunt terram de longinqua : quod vobis
et visihile regnum, in quo tilos T u p a w o u a^tcv oculis pro merilis vestris post expugnationein Hierusalem,
blandiretur, l . Sam. viu. 5. Nec hominem ipsum, prohibiiis ingredi in terram veslram de longinquo cam
%

cujtis aspectu conlra forluita casuum corroborarentur, oculis tantum videre permissnm est. Ibidcm': QUOJ cum
fiuompdo Tacilum lcre alicubi loqui pulo. Scaligera- ita commisissent, nec intellexissent Cliristum iu tcmpore
nairw iamen conjecturam adjuvat, senstimqtte adatiget suce vtsilationis inveniendum, facla esl lerra eoriim de-
MS. L . B . in qtio sine homine, sine Deo sine Jiege. serla el civitates eorumigni exustce. Ilicronyinus loco
9 t

Quae lectio si placet, ita corrigenda est, sine Nomine, supra allato, primum Deinutu, sicul prophetce vaticinaii
TERTLLLIANI L (Treize.)
m TERTULLIAM
Filius dei ] (I). Hujusigilur gratiae disciplinacque arbi- \ semine; non de sororis inceslo (c), ncc de slupro fi-
teret magisler, iliuminatoralquededoctor (a) gencris
humani, Filius Dei annuntiabatur, non quidem ita ge-
nilus, ut erubeseat de filii nomine (b) aut de patris
LECTIONES VARIANTES.
(1) Uncis incutsa delent Big. ei Haverc.
COMMENTARIUS.
snnt. deinde Romanit faterdictionibut. Et ibi inspice
Scnligerom. IIAV.
(a) Deductor. Quem Graeci boc sensn o a k & x o v ,
396
iiae aut coniugis alien» (d) deum'patrem passus est,
squamalum, aut cornutum, (e)aut plumalum amalo-
rem (f), aut in aurum couversum (g) (2) : Jovis enim
(2) Aut in auro conversum Danaldis Fran.
suoe vir. Mcrito itiqtie Noster c. i x . Proinde inceili qui
tnagis quam quos ipse Jnpitcr docnit ?
t IIAV.
(d) Conjugis. Cod. Ftthl. de conjugis mettdose. Ille
t

Lilter.e Sacra aprjyov vocarent. Dicebatur enim ila enim omnittm inulicrum vir. E|uphan. «ra?Gv y w a c x A y
propric in sacris Eleusiniis illcqui facem mauu icucns o\jr,p ui de C;es:irc Suctouius.
%

alios praeibat alque viam iiluminans dcdticchat,uldocet (e) Coruutum. Ideni ihiilcm in lib. Ancoraltis :
Etisiath. adHom. II. A . vcrsum279. Apud Arriauum DvjvtXowxv fih yo\p fSslpzi, 3T >;v rj>T^ayo;y»vOjUfvo;* T^ayof
ad Epictetum L i u . c . 21. aliquis Deormncontemplor: /aev oluat, iyi>sro OtaT^ axpatov ryj;TOu ye/efou no .po:-x)ox.? ;lr
l

i . e. Penetopen enim corrupit. propter ipsam hircus

Oty.rj/Aa £ » r i y.al iv K/cv7ivi, Joou xat i v f l a o e * e/.ei i s p c p a v -
TVJJ, x a i iy& nocviTM i e / ? 0 ? a * r r j v Ixel x v ; p u £ , * * *
factus. Hircus autem ut puto fttctus est ob similitudinem
xrjouxa g
xaTaTTr;ffW e x e l Sdfoujr©;, xoV/ftj lu.Zs\>yo<;\\.e.ALdes est, et acuminaias implexeque barba*. Ita enim loctis iste verti
imidem in Eteusinrts. etiam apud nos est : iitic antistes et intelligi debct. Prnescrlim tnnrus. Ibidem : K a l
est sacrorum, et cgo cfficiam ut hic sit: iltic prccco, et ^o;n*7tparjv o l Taupo; eyiveTO, eWauT©*; xot< w^;Ewp«7trjy.
cgo consiiiuam hic prceconem : illic facem ferens, ct ego Et erga Pasiphaen lanrus faclus est. similiter erga
dadnchus. kpy^fo* zra Jesum nppellal Petrus Europam. Un le eliam hucreferrt meretur Nummus
A c l . i i i . 13. Qu;e scquunlur Fitius Dei delet MS. L . Goriyn:e in trisula Creta urbis, nnem prodtixit et
D. utet Agohard. IIAV. illustravit Glariss. Paliuus in Thesnuro stio p. 21.
(b) De filii nomine. Ita repone cum Cod. Fuld. Scdel ab tinn parle Europa virgiititalis florem raptum
V u k a l i in fitii nomine. Quanlumvis enim gloi iarenttir Ingens in platano vel suh umbra ejus, ab altera
npuii poetas veteres illi heroes Deos palrcset proavos Jupilcr rnptor iascivicntis forma iauri conspicitur.
jaclanles, debelianl tameii posl catidie eiplicationem Plinius lib. 12. cap. 10. Est Corliniai rn insuta Creta
cum pavone pedes iutulcntos et scabros aspicicnte*, juxia fontem platanus una insignis utrinsqne tinguat
rcvera dc origine sua, qtta? non alia quam stnprniu monwncntis, nnnquam folia dimittens, statimque et
vcl ndulteriiim esse possel, coiiTuudi. Neque deconun Grcecice fabnlositassuperfuit, Jovem sub ea cum Europa
hic neglexil ut mirabilis doctrinae sic suitiitit ariiiicii concubnisse , Veciam tatiro puelta u , et elcgantcr
pocta Virgdius. Qui quum de griginc jEueic sui depictatti exhiltel etiam in gemma Leon. Augtistinus
mcriio crubesceret, adullcrium specioso nomiHCCon- loin. l . tnh. 185. et in Gctai Numino a Ryzanliis
jitgii velat, apud quem llelenus lib. I I I . versu 475. percusso rurstis Patinus in suo vere Thesauro p. 192.
ita senetn Trojanum afTatur: p Sidoniorum pariler Niimmus apud Spaub. dc U . et
Conjugio Anchisa Veneris dignate superbo. Pr. N . p. 780. Suavissimuin cst epigranima Moschi
Alqtie ita suis ipse vcrbis snh pcrsona Didonis Sn huc respiciens, et cur non addam ? luscriptio, e*«
E f w r a apoTpiivTa.
iEnea peccantis lib. i v . 172.
Conjugium vocat, hoc praetexil nomlne culpara. OvXo$ «^ptjv 8' itjri xaTWjiaitr.v.
De patris semine. Videltir idcm diccre, cum lamen v iva
K a l C^C*; tfltXatp-fiv VK6 C^T^ d " ' X
minime sit idcm. De inodo enim progeucrationis jam femtecv A T ^ J ; tAXaxa wipopdfov.
loquitur, quae monstrosa et pudcnda iu illis eral : E l w S' OVM SXi^m^ a&r* Mv n^vov dfo6o«f,
nmplcxu draconis, insullu tauri, hirci, arietis, cri&sa- M4 v t , TOV Ei>p<ffi^ p«0v br.' dfOTpa &6.X*.
lioneoloris, etuuae suulsimi!ia. Undc paictleciioiiem, I. e. Fau deposita ct arcu, boum agitatricem accepit
quic e^t in Cou. Fuldano ex glo^sa marginali csse, virgnm perniciosus Amor. Pendebai autem illi pera ab
depatris semine sicutdeconcubilu lauri ex apta tanien humeris : et juncto laborum patienti sub jngum collo
t f

et docla interprelalionc. Respexisse siuiul videri iaurorum seminavit Cereris sulcum frugifernm: Dixit
potest ad Cceli el Saiurni hisioriam, sed quasi per autem stnsum aspiciens ipsi Jovi : Coinburearva, ne te
transennam. HAV. Europa? bivem aratro sttbdam. Ita vnlgo vertunt. Sed
(c) Sororis incesto. Junonis, cum el filiae Veneri sc eleg.intior ustts esl dictionis p.h « . signtfical cnim nce
misctrcrit; Proserpinae itcm vocalus apud inferos ego te sc. rursus n. s. cnm diphthongo. Perperam
Pluio, cui Jovi nomen apud superos. Imo uec matre qitoque in cdit. A l d . ct Rrod. legitur /io^M^ et
Rhca ahslinuissc crcdilur. Theodorct. Gr. AIT. Cur 7C/rjffOV.
p. 13. OG y a p o/j /xovvjv T / V a o s / p r , v , etc, i . c. Seaue enim D (f) Aut ptumatutn. Quum cvgnus esset faelus ob
lantum sororem sed matrem quoque ac jilias sibi uxores
% Lcdam. De Speclac. cap. vm. ue cygno Jove non eru-
adjuuxit : prceterque hus ipsas. innumeras prope el bescunt. Furta iila Jovts passim nobis exhibent
mutieres et Deas stupri commercio viliavit. Unde isli Gemmoi nntiquae. Led;o quidem concnbitum, Gor-
justa indignalioin hauc ferinamcogitationum rahiein, l;cus i . 26. et Leon. Auguslinus n. 19. marmorque
p. 53. O i o e T w S e TW7ia9ci, etc, i . e. Si qui vero in Musei Jusiiiiianaei.
adntteria inciderunt, necessariis lamen ac consangnineis (g) In uurum conversum. Ald. Pain. et alhe Edit.
fteminis pepercerunt. Quod si quis inventus est qui in auro c. Sed ita Rig. et la Gcrda. Vocem quae
sororiis amoribus captus fuerit, at in malrem debaccha*sequobalur Danaidis expunxi cum Rig. et Rben; est
tns non est. neque in filiam insauivil : sed humance enim a glossa, qualcs plures hoc cap. £ t cur ipsam
natnriF ac dignitatis eam rationem habuit quam debebdt, Pamcn polius auro conjungat, quatn plumae Ledam,
nejue induit brulorum animulium fatuitalem. Et ntox, cornibus Peuelopen, Pasiphaen, anl Luropam. A l d .
Ofcro? 2 l , %•* 6 c * ; , c t c , i . e. Islc vero quem Uomerus
% legit, et ista sunt numina vestra. Epiphanras eodem
hominum palrlm Deorumque ap])elluvit, Junonem loco : Up6i Aavaijv l\ xp™** «VeviTo, e t c , i . e. Erga
quidem germanam sororem sibi uxorem fecit. IpsieliamDanaen vero aurumfiebat ut virginem castam thalamo %

iihca?, quam et Deonam el Demetram (id est Ccrcrem) inctusam corrumperet. At itie anrum fteri nuno**"*
vocant quanquam ea sibi maler essct.actus furore libi- potuit sed prcestigiator fuit, et per auri largltionem
%

dinis, admixtus csl: Phersephaltamque ( i . c. Proscrpi- virginem decepil. Et apud Ledam rursus csjgnus factus
nam) ex co qenitam stupro, uxorem duxit; factus filix est inflainmationem fervoris voluptalis sua significans;
t
«W APOLOGLTICUS. 398
Ista sunt numina (t)vestri («). Cretcrum Dei Filius A mondi Verboet Raiione et Virtutemolitum.Apud ves-
nullam dc impudicitia (b) (2) babet mairem, etiam tros quoqne sapienles (d) A O H W , ld esl Sermonem
quamvidetur babere (c) non nupserat. Sed priussub- atqueRationem, constat artificem videri universitatis.
Slaniiam cdisseram, (3) et ita naliviiatis qunlitas i n - Hunc enim Zcno (e) determinai factilatorem, qui
tclligelur. Jam edixiinus Deum universitatcm banc cuncta in disposilione formaverit, eumdem et fatum
LECTIONES VARIANTES.
I Nomiin vestri MS. et mimina vesira V. C. ratn defendit etiam Rigall.
(2] Wien. Lat. Pom. et Hav. de pudicitia, quam scriplu-
t % (3) Et abest Paris.
COMMENTARIUS
ccv«ttf«pov«&at enim estaccendi cupiditate rei alicujus. tuariee fitius. Qtiomodo emendavil Rigaltius, qttem
Thcodoret. p. 51. K a i T $ A r ; 8 a IJ tlott x u x v o u /uyvu/at- lamcn rcprehciiderc audel Priorius, cum la Cerda
vov, x a l /X_VTOI x a t ei$ TOV A a v a r j j xdXnov yf>W70v . . x r j y eligcns vulgntumaM_*stoaWi;qtiod qtiid estaliud, quam
ftpliuvoi. Ledce vero consertum in cygni sprcie, Danaes-posl invenlns fruges glandibtts vcsci? Non Rigaiiius
que in smum adinstarauri illapsum. Parmenioepigrain<- enim iin tanlum iu Agobardino cxcmplari invenii, sed
inalarius lib. vu. Anthol. % et Josias Mercerus annoinvit ad librum stium quem
E l _ Acvdvjv i(3pc.-t-; 6\{/yL%it, jrpvffoc, iv' ij r.ali
f
ciim isto codjce diligentissiine contulii, qui libcr in
U{ Shpf «cio^-rj, |_t} .p-nj, 4 ; K?ovfeoSjv. Bibl. Lugd. Bat. Iiodic asservalur. H A V .
id est cx vcrsione Pcircii Tiar_e, B (c) Non nnpserat. Pessime Barr. et Ald. nupserat.
Licct enim Malih. 1. 19. Josephus dicalur ^np a_Tij$
InDanaen aurum fltmsli Jupiler, ttt ne scicndum est id per prolcpsin lieri, quomodo Chor_c-
Fulmine lerreres, sed caperes pretio.
bus apud Virg. I. n. iEneid. 3 4 i .
Quare idem poeta sibi eamdcm viam qu.xrctidam
Gcner auxilium Priamo Phrygibusque ferebal:
puiat in vcrsiculis, qui proxime sequtinliir, quosque Inielix, qui non sponsae praecepta furetilis
ego supcrioribtis conncctcjidos ptiio. Suiit aulem h i : Audierai.
6 Z i u ; xip Aavd-v fgrjmv, xavw 8i ai jrpvoov. Vocalur jam gener, cum desponsata illi taulum esset
rTVilov* -pkp oV.vai TO5 A16; 06 -6v«{__ti.
Cassnndra. Iiidem ut Silainis Claudii gener vocatur,
Auro le phcem, eliin sic Jupiter ipse cttm desponsala ipsi esset Octavia apud Stieton. in
[Et libi quid possum rcddere plusj Danaen. Claiid. c. x. xvu. Mariam ipsam acerbam adhuc ct
Jam scilicel olim, vcl Uoralio in ipsa hac fahula leslc noudum nnbilem plenis annis fuisse vcl iude colligi
1. 111. Carm. Od. x v i . 12. potest, qttod cura potuisset respondcre angclo oux i^»
Auroni per medios ire satellites, A v S p a , nuomodo Christo re^pondebatur a Samaritana
Et perrumpere amal saxa, poientius ista iiiiilicre Joh. iv. 7. maltiil dicere Mp% ou y.v_#*x«,
Ictu fuimiueo. HAV. vcl ipsa actate partum abnuentc. Jud.ei cnim non
(n) Jovis enimista suntnumina veslri. H_cc quidetn tantum conjogii vincolo, ul omnihtis notum impnbe-
leclio verissima mihi videlur, (|uam rcprivsentavi cx res destinalianiur, sed vel apud Romanos excmplum
Cod. MS. Lngd. Rat. Scrivcrius iii MSS. non loiige hinc C dare poluit Cicsnr, qiuc dimissa Cossutia. quce familia 9

abeunlem iiivenil Jovis enim ista sunl nominavestri.
Ila c v i i i . d e Spect. : Aniinadverte,Chrisliane quotnp-
%
equestri, sed admodum dives, praitextaio desponsata
fuerat, Corneliam Cince iv. Cos. filiam dnxit uxorem
t %

smna immunda possederint circum. Quam lectioncm si lcsie Sucion. c. 1.

quis praeferrc velit, nolim repugnare, cst enim acerbo (d) Sapienles Aoyov. Pr.cter, quos noniinat, PIu-
satc plena. Sed alteri et velteineiilia, varia et MSS. tnrclnis et Nunicuius, Ploiinuset ipse Plnto. Theodo-
et editorum lcclio magis blandiiur; Barr. Jovis, et ret. Gr. Aff. Cur. p. 96. Plotini vcrbis: O&rw iv^
ista sunt nuinina vestra. Qooinodo eliam Aldus. Pam. vot/ xat TOdaTt aurotf Xoyow,avi»Trj r6$t rS -rrav x a l tiiieTr) ;
el Hcrald. c l Rhcn. ct Cod. Agob. Jovis ista sunt, et i . c. Itaigilur ex um Mcnte. atqueex Verbo.qnod ab
numina vestra. Satis concinne Cod. Fuld. ista sunt ea prodiil. onine hoc emersil serreiumque est. Et rursus
humana vestri. Rigal. dcnique edidit quidem Jovis n. 39 uhi Trinitalis S. S. verilatcm cx libris Veteris
enim ista sunl numina vestri. Sed lameti in Notis Tesinm. vitidicavit prorsus egregic, hasc «tiaui profert:
Jegeudum putal, Jovis enim ista sunt omnht vestri. A0Wx« robw TV)V nxor«ivo; e t c j . e . Ploiinu* itaquc ac
t

Minus valide. Numenius, explicantes Platonis menlein, tria inquiunt

(b) Catterum Dei filius nullam de impudicitia habet a Platone posita fuisse, quce sint supertemporatia et
matrem. Quod Lntiuius c l Pamelius iu qnibusdam cetema; iptum tiidtlicei lonum mentemmte et hnjus
% 9

exeinplarihus scripttim e^se tcstanlur: Pfullam de universi ammam. Vocat enim RONUM, quem nos dici-
pudiciiia habet malrem, reclum cst, ucc dehutt mu- mus P A T R E M ; MENTEM vero seu hueUcclnm, quem
tari. Dei fiiiu^ Dominus nosler uon ex tiliis ntiptiis nos FILIUM VERRUMQUE appW/anms ;POTENTIAM
esl nattis, ne quidem iustis aul legitimis. Itaque non D uero quce animei omnia ct vivificei, ANI.MA.M vocai
itabetde ptidicitia iitatrem. Ncmpe, Maria virgofacta eam ipsamvideiicet.quam SPIRITU.M SANCTUM Lit-
mater ejus nou alicujus inalrimoiiii nexu, qnamitbct lerce Sacrce appellant. Sed et Numeuii de Pintone
pudici, scd solo verho Dei. Vulgo tamcn Dominus dictum cxstat apud ilesychium Illiisirium Milesium,
itoster hnbebalur iilius Josephi et Mari.e. LJnde ail qui hac uo;a iiltim perstrinxit o>« U T A V M w T a i x - i v
Tcrtitllianus, Etiam quam vidclur babere matrem , fiifiXtoit T « ntpi BtoZ x a l xou.uou a7roauXT.ffa7av; i . C . quod
ea mater non nupserat. R I G . — De pndicitia. vetuti plagio snbripneril e Mosaicis libris quce de Deo
Recte adstruil in Notis bauc lcctionem Rigalt. elmundoprodidit; quare abeodem voctlus fuil Mose»
prdeter cuiin rationes ab eo allalus, confirmalus Atlicisans. Ti y a o i . r t U U T O - V , r\ MWTVIC R T T I X ^ W V ; quid
Rbcnani cditione. Vull itaque dicere non tantum enim aliud est Plalo quam Moses Atticisans? Vide
%

ex impuro et iilicilo concubitu non esse natum
Jestim noslrum, sed uc quidem ex puro licitoque
ntatrimonio suscepttim, Sp>rittis sciliccl sui vi et
divinae natune capacitatc, qu;e sibi domiciliutn inter
I-omines exslruxii, et humanaB originationis fcrmen-
tuin iu ulero virginali concitavtl. Qui non inlellexe-
r»mt, substilueruht de impudicitia. Jud_eiatnen ptidi-
citiam ejus ausi sunl oppugnare, ut patet ex iib. De
Spectac cap« ult. Jiic esi iile (dicam) fabri aut que*<
Illustrium in Vita phiiosophi Pylbagorici Numenii.
Plura ihidem profert teslimonia.
(e) Jiunc enim Zeno dcterminat aclitatbrem. Zeno-
noui aliquid pnelerea dixisse, ex Laertio discimus.
Nempo, Duo essc omnium principia , Crentorem et
Malerinin.T. noiow xat T . Tca?xov. Et M iteriam quidem
essc qualilatisexpcilcm substantiam. Creatorem vero,
T_V ij «uTf| >_y?v T_. SioV tourov yao<vT« afotov xca j w w i f
fccvf). 6rj/Atdu^yiIv i/a^ra. RlG* *
509 TERTULLIANI 400
vocari, ctdeum et animum Jovis(a), et neeessiutem AGbristum, scilicet quibus prophetae loquebanlnr. Nam
omnium rerum, Haec Cleanthes in spiritum congerit, et nunc adventum ejus cxspectant, nec alia magis i n -
qucm permeatorem universitatis nffirmat. Et nos etiam tcr nos et illos compulsatio est, quam quod jam ve-
Sermoni atqueRationi ilemquc Virluti,pcr qure omnia nisse non credunt. Duobus cnim adveniibus cjus s i -
jnolitum Dcum ediximus, propriam substanliam spiri- gnificalis : primo, quijam expunctus est in humililate
tum (1) inscribimus, ctii ct Scrmo insil pronunlianli, conditionis humanae; secundo, qui conciudendosxculo
et Ralio adsit disponcnti, cl virtus prrcsit perlfcicnti. imminei in sublimitate divinitalis exsertrc : primum
Hunc ex Deo prolatura didicimus, et prolalione genc- non inlelligeudo, secundum, qucm manifestius pra?di-
ratum,ct idcirco Filium Dei et Deum diclum ex unitate catum(t_.) sperant,unum existimaverunt. Neenim i n -
subslanlia.. Nam et Deus spirilus. E l ctim radius ex lelligerenl pristinum, credituri si intellcxissent, ct
sole porrigitur, portio ex summa; sed sol erit in ra • consecuturi salutem si crcdidissent, meritum fuit de-
dio (_i), quia solis est radius, nec separatur subslantia, liclum eoruin (13). Ipsi legunt ila scriptum mulclatosse
6ed exlcnditur. Ita de Spiritu Spiritus, et de Deo Deus sapientia et intelligenlia el oculorum et aurium fruge.
(3), u l lumen dc lumine accehsttm. Manet integra et Quem igitur solummodo hominem (14) prcesumpserant
indefecla malerirc matrix , etsi plurcs (4) inde tradu- de huniilitalc, se |ucbalur uti magum xslimarent de
oes qualitatum mulueris (5). Ita ct (6) quod de Deo B poleslale, ctim ille verbo dccmonia de hominibus
profectum cst, Deus est, et Dci Fiiius, ct unusambo. excu:eret,ca?cos reiuminaret (15), ieprosos purgaret,
Ita et de Spiciiu Spiritus, et de Deo Deus modulo paralylicos restringeret, mortuos deniqnc verbo red-
alterum, non numero (b), gradu, non slalti (7) fecit, deret vitrc, elemenia ipsa famularet (c), compescens
et a matrice non rccessil, sed excessit. Isle igilur proccllas ct frela ingredicns, ostendens se esse A O -
Dei radius, ut relro scmper prrcdicabalur (8), dciapsus rON Dci, id cst vcrbttm illud primordiale (16) primo-
in virginem quamdam, et in utcroejus caro figurattis genitum, virlute et rationc comitatum, et spirituful-
(9) , nascitur Homo Deo mistus. Caro spirilu instrucla tum (17), eumdem quiverboomnia, e l f.tceret, el (18)
(10) nulritur, adolescii, affaiur, docel, operatur, et fecisset.Ad doclrinam vero ejus,qua (19)rcvinceban-
Cbristus est. Recipile inierim hanc fabulam, similis lur magistri primorcsque Jud_corum, ita exaspera-
cst veslris, dum ostendimus quomodo Christus pro- bantur, maxime quod ad etim ingcns multittidodeflec-
helur. Sciebant el qui penes vos ejusmodi fabulas teret (20), ut postremo oblalutn Pontio Pilalo Syriam
emulas ad destructionem veritatis istiusmodi praemi- tuncex parte (21)Romana (_._!) (d) procuranti(e), vio-
nistraverunt (11). Scicbant et Judsei venturum esse ientia suffragiorum in crucetn (23) dedi sibi exlorsc-
LECTIONES VARIANTES.
Sptritus Paris. C meriium fuit delictorum.
Exit Jun. '14) Solum homin^m niodo Semt.
lta de sp. — Deus desunl tn cod. Fuld. el ed. Rhen. 15) Illuminaret Paris.
In Par. 16) Cod Futd. ostcndens se esse filiitm et Rlum olim a
Codd. Fuid. et pamet. qualitalis; Lugd. II. traducis Deo prffidicatum, et ad omnium salutent natum verbum -
qualitates. Dei ilind, etc, ct ondssis rerbis: eumdtm qui — fecisset.
(6) Et abest Parts. (17) Rhen.. Her. Gangn.: instructum, cod. Lugd. suf-
t

(7) Non gradu sed statu Paris. Modulo alternum, nu- fullum.
merum gradu, non statu Fran. (18) Istam ^ . . v eumdem — fecissel detet RiguUius; Eaver-
(8) Prajdicebaiur cod. vel. Scriverii. cammus autem tuetur sic reformatam : eumcfem qui omnia
(9) Figuratus Jun. Haverc; quamdam et in uteroejus el faceret et fecisset.
caro
L»ftguratur
iiguiaiui bcod.
_ n t . *Futd
«•«_» ,;figurauSemler, (19) Quia Par.
10) Structa MS. Fuld. ..... Conflueretcod. Fuld.
(11) Sic locum resliluerunt 'unl Scrtver., Rtg. et Haverc; (21) Piebe MS. Lugd. Bat.
praeministraverint. (21) O>o\ Lugd. ex plebe Romana, Fuld. ex parte Ro-
(12) Gelen.: praMiclum. manam.
(13) Rhen. ined. I., Ald., pamel., Barrceus. Gang.: (23) Ita cod. Futd.; alii: in cr. Jesum dedL
COMMENTARIUS

(a) Eumdem et fatum vocari et Deum et animum
Jovis. Eadem verba apud Laclaniitim. Laerlius au- M
tem Zenonis senteutiam sic retulit, h « ticBm 8 e _ v
xai Nouv, E\fxot.p/xhr v , xat Afa, R l C
i servitutem redigere, et ita alios etiam loculos notant
(b) Modulo alterum, non numero. Alius a Filio
Pater e s l , qua Pater, non qua Deus. Alius a Patre
iilius e s l , qua filitis , non qtia de Deo Deus. Alius a
Patre el Filio Spirilns, qua Spiritus, non qua ctim
Dco Patrc et Filio Deus est. Nam cum sit tmus a
Palre el Filio Spirilus, uno spiritti, una subst.mtia
Pater et Filius et Spirittis tuium sunt, qtiod unum
Dcus est. R I G . — Moduto nlterum. Sic adversus
Praxeam, pag. 640. (Son tamen diversitale aliunt
filium a Patre, sed distributione; nec divisione atium,
sed distinctione, quia non sit idem Pater el Filius, vel
modulo alius ab alio. Et pag. 645. Visibilem vero
Fitium agnoscamus , pro modulo derivationis. Ilaque
modus et modtihis est cerlarum rerum secundum sui
eneris rationcs dispositio, ordinalio, ceconomia.
J denu
(c) Famutaret. Cum usiim verbi non inleliigerent,
subslituerunl in Cod. Aldino et Agobard. famutarent.
Volttit Noster exprimere gnrcum o W . G v , quod cst in
interpretcs.
(d) Ex parte Romana. MS. L . R. ex ptebe Romana.
Qtiasi innuat plebeiam Ponliorum fuisse getiletn. Fuld.
vero ex parte Romanam, quasi i.ollet Romanortim
provinciis annumerari in Syria Comagenen et J u -
d:i)ain. titpote suis dynastis et regulis subjectas. Erat
vero illtid soliium Romanis isiis temporibus, ut sese
turbidis rebns populortim et reguin dissidiis immi-
scerent, quo potentiores qtii nulti suo Remp. rege-
bant et pedum pulsti exercitus colligerent, ex rapinis
ditescerent et regna ac potestates, quibtis vellent, do-
narent. Quomodo illt obnoxii patronis sttis ne hiscere
quidcm contra audebant.
(e) Procuranti. Tacitusde neccCIiristi Annal. X V .
44. Qui Tiberio imperilante. per Procuralorem Pcm-
tium Pitatum suppticio affectus erat. Hieron. i n Cbron.
401 APOLOGETICUS. 403
rint. Prxdixeral et ipsc ita facturos. Parum iioc, si A rat sepuicrum, et custodia pavore disjecta, nuiiis
non eiprophclcc retro. Et lamen suflixus spiritum (1) apparentibus discipulis, nihil in sepulcro repertum
cum verho sponte dimisit, prccvenlo carnificis officio est, prceterquam exuvice sepulti. (8) Nihilominus ta-
(a). Eodem moinento dies, medium (b) (2) orbem men priiuores,quorum intererat, et scelus divulgare',
signante sole, subductaest. Deiiquium (c) uliquc po- et populum vectigalem et famularem sibi a fide (9)
taverunl, qui id quoque super Christo prcedicatura revocare, subreptum a discipulis jaclitaverunt. Nam
non scierunt; [ratione non deprehensa, negaveruui] nec ille sc in vulguseduxit, ne impiierrore liberaren-
(3) ; et tamen eum uiundi casum relatum in arcanis lur, ut ct fidcs, non mediocri prccmio destinata, dif-
(4) vestris habetis. Tuuc Juthci deiractum et scpulcro ficultate constaret. Cum discipulis autem quibusdam
conditum magna eliam mililaris cuslodice (5) diligen- apud Galiiujaiii Jud;eae regionem ad quadraginla dies
tia circumsederunt (6), ne, quia prcedixerat lerlia die egit, doccns eos quce docereni. Dehiuc ordinatis eis
resiirrccturum se a morie, discipuli furto amoliti ca- ad officium prccdicandi per orbem, circumfusa nube
daver falierent suspectos. Sed ecce die lertia (7) con- in cceltini est ereptus (10), multo verius quam apud
cussa repenie terra, et mole revoluta, quae obstruxc- vos asseverarede Homulo (11) Proculi (d) soIcnt.Ea
LECTIONES VARIANTES.
(1) Edd.ante Rgaltiumel Hav.: propbetae retro etiam. B (5) Mililari manu custodia? Franeq. Parisin.
Tanien suffixus mutta mortis iilius propria osiendit insi- (6) Circumsepseruol MS. Aaobard.
gnia. Nam spiritnm, etc. Vv. mutla. — Nam in cod. Fuld. (7) Sed ad diem tcrtiam MS. Fuid.
desunt. Riq. emend. E l landem suff. (%) Praeter exuvias sepullurae cod. Fuid.
(2) Mediam Seml. (9) AdfidemFraneq.
(5) Vv. fincis inctusa in solo cod. Fnid. addita tequntur.
(3) (10) Receptus Fran
Ita Rig. et Hav. e cod. Fuld.; caeteri: in archtvis. | l t j Cod.
- ' Fuld. Rig. ei Hav. Romulis.
w COMMENTARIUS.
Euscb. num. MMXLH. Pitatus procurator Judaxe a questetlas. Ctijus ego loci hic respici pulo iocutionem.
Tiberio mittitur. Qme qutitn mirum iu modum passira (c) Deliquium utique putaverunt. Pblegon nempe et
ttirhcntur a quihtisdam, sciendum, Viiellium, viriiui Thallus, Insignes chronologi, quoruui prioris nomine
consularcm, fuisse tum lcmporis prccsidcm lotius Sy- et sludio Adrianus Cxsar, vir inulliscitis, usus crcdi-
rirc. sed habuisse suos procuratores, qui fere erant tttr in suis pnblicandis. Testimonia nota sunt, et
equiic- Rom. quos vci iu miuores provincias, vcl in digna qua. leganlur aptid Eusebium Chron. p. 202.
rcgtta sociorum miliebat, ul ibi admiuistrarcnt res De quibus lesiimoniis et hujus rci miracitlo oinuino
Pnp. Rom. sive in exigendis trihulis, el pactis cum videri debel, ihidein plures locos adducens, illtislris
Rom. fcedcrihits scrvandis, sive iu universum inspi- Scaligcr p. 186. et De Emend. Temporum p. 561. Cui
cicndis ne qtiid dctrimenti Rcsp. capercl. Sic imer addi potest Ryoaeus lih. III. c. 8. dc Mortc I. C. H A V .
illos Jmheam sonilus est parlem Syricu Ponlius Pila- £ (d) DeRomulisprocutis. Ita Rig. cx Cod. Fuld. nota
tus ut cam proctirarel. HAV. locutio. Alii de iiomulo Proculi. Atigiislin. dc Civ.
(a) Frceventocarnificis officio. Duo loca apponerc H- Dei 1. III. c. 15. osiendil e_Cicrrone illam inter Dcos
bct l.iec ntaxime illustraulia, Suelotiii unum, Senecae Romuii reccptionem creditam esse magis qtiain fa-
allerum. In Vila Tiberii c. L X I . Mori votenlibus vis claut. Ncc mirum cuin eliam sepulcriun ejus exsliic-
adhibita vivendi. Nam mortem adeo teve supplicium r i l , si Varroni iides. Porphyr. ad Horat. Epod. lib.
puiabat, ut cum audisset unum ex eis, Carnalium uo- ad carmcn, quod incipil Altcra jam tcritur. boc no-
viine, anticipasse eam. exclamaverit.Carnatius me eva- tat, nam Varro post rostra fuisse sepulcrnm Romuli
sit. S^ncca ad M.irciam c. XXII. dc patre ejtts Cie- dicit. Ilaquc vere Augusiiit. Viderint quidam scriptores
mutio Cordo, sub codem priucipe inedia mori certo, eliam, qui eum propter ferocitulcm a Senutu discerptum
ne rcus perirct. Accusalorcs. Sejano anctore, adtunt esse dixerunt, subornatumque nescio quem Julium Pro-
Consulnm tribunalia : qucruntur mori Cordum, in/cr- culum, qui cum sibi apparuisse dicerel, euiwtue per se
petlantes quod coegerant. Adeo itiis Cordus videbaturpopulo mandasse Romano, ul inter numina colerctur %

effugere. Magnareserat in qucestione, an morte rei pro-eoque modo populum, qui contra Senatum intumescere
hiberentur. Dum deliberatur, dum accusatores ilcrum cceperat repressum atquc sedatum. Nam ccrle precalio
adeunt. itle se absolverat. satis diviuilalein obliouissc docct Aurel. Victor in
~ (b) Diei, medium. Confirmai ip.-c TcrluIIianus Adv. Epir. in Marco Anlon. El quod de Romulo cegre credi-
Judicos c.\.Namquodinpassione ejus accidil, utmedia tum est, omnes pari sensu pwsutnmerunt, Marcum
Etdics tenebresccrel. Amos proplietaannuntiat, dicens : coelo receplum esse. E l huc forsan ivlerri potesl semi-
erit, inquit, in die itta, dicit Dominus, occidet sot media uudus ille juveiiis, qui apud Reliorium iu Adm. Rom.
n

die, ttnebrescel super terram dies iuminis. Ibideui : ui ^ Anliij. Vcstigiis tab. 56. Faustinatn Marci, habitu
proplietiai adimpterentur, properavit dies vesperam fa- Diame Lucifcrcc, ccolo infcrti, intentis oculis admi-
cere. Idem biuc explical Hierem. II. 12. Expavit co>- ratttr, nisi ptdiu.s cx babitu et diadcmale, quo caput
ium super islo. Et quomodo etquando expavit ? Indu- ornatur, Detts Gctiius sit .TStiinaiidus : lanla scilicet
bitale, quando pnssus est Chrislus. Et horruit,inquit, gloricc vccordia hoitiiucs iitccsscrat. Suctonitts de
plurimum nimis, et sol media die tenebricavit. Et quan* Augusti aiiiina ca(). c. Nec defuit vir prcetorius, quise
do horruit nimis. nisi in passione Christi ? Simile m i - effigiem cremati euntcm in ccclum vidisse jurassct. Sed
raculum anuolai in iib. Ad Scapulam cap. III. Num el audi Tertull. dc Spectat. cap. ull. de pcena inferni :
soi iiie tii conventu Cticensi extincto pene lumine, adeospectans tol ac tantos ttcges, qui in caeium recepli nun-
portentum [uit, ul non potuerit ex ordinario detiquio tiabantur, cum ipso Jove et islis suis tcstibus in imis
Jtoc pati, posilus in suo hgpsomate et domicilio. Dixit tenebris congemiscentes. Vcrius de iriiimphatorc inor-
orbem signante sole, i . e. occullanle lumen stiuui et lis Jesu no_tro illud usurpamtis, qtiod non nisi adula-
ohsiguanie. Nam signare aiitiqui dixerunt pro obsi- toric Vaicrius Maximus dc Julio C.usare diccre poluit
gnare et occultare. Nonius, signatam integram vxrgi- IV. 5. Jn huuc modum non homincs exrpirant, scd dii
nem velustas voluit dicere. Unde illud Cantic. IV. 12. immortales sedes suas repetunt. Alludere ptilo Terlul-
scaluriqio clausa ei, fons obsignatus. Imo de ipsa luce lianum cum dicil Ad Nat. 1.10. coram populo non oe-
coelcsliuin gtoborum, exstat h;cc locutio apud Jobttra jeraret contemplalor ccelilis in ccetum recepli. Sed nic
IX 7. de Pco qtti Soli dut jm.a sw, nec oriuir, signal* locus moucl mc mcclicinx qua sujume indiget illo ca-
405 TERTLLLIANI 404
omnia super Chrislo Pilalus, et ipse jam pro sua A Alhenis, Meiampus Argis, Trophonius Rceotiao inilia-
conscicuiia chrislianus (a), Cncsarituin Tiherio nun- lionibus homines obiigavcrunl; ut ad vosquoque do-
tiavit. Scd et Qcsares credidis.enl supcr Chrislo, si minatores gcntium aspiciam, bomo fuit Pompilius
aulCotsares non essenlsxculo necessarii (6),aut si Nuina , qui Romanos opcrosissimis superslilionibus
etchrisliani poluUsenl esse cxsares (c). Discipuli oneravit. Licueril e l Christo cominentari divinitatem
quoque diffusi pcr orhcm, CK prxcepto migisii i Dei rem propriam; non qui rupices (d) ct adbuc feros ho-
paruerunt, qui ct ipsi a Jud&is insequcutibus multa inines multitudine tot numinum demerendorum atlo-
perpessi, utique pro iiducia ve/ilalis libenter, Rorox nilos efficiendo ad humanitatem temperaret, quod
poslremo per Neronis savitiam, sauguincm chrisiia- Numa; sed qui jam espolitos et ipsa urbanilate de-
num semiuaveruni, Scd monslrabimus (1) vobis ido- cepios in agnitionein veritaiis ocularet (e). Quaerile
neos lestes Christi, ipscs illos quos adoratis. Multum ergo, si vera s i l ista divinitas Christi. Si ea est,
est, si eos adhibeam ut crcdatis Chrisiianis , propter qua cognila ad bonum quis reformclur (7), sequilur,
quos non credilis Cbristianis (2). lnlerim hic est ordo ut falsa renuntielur quajvis alia contraria comperta;
uoslras instituiionis, bunc eJidiinus (5) et sectao et imprimis iiia omni ralione (8), qusc delitescens sub
nominis censuro cum suo aticiore. Nemo jam infa- nominibus ct imagiuibus monuorum, quibusdam s i -
miam inculiat, ncmoaliud exislimct, quiancc fas (4) ^ gnis, el miraculis, el oraculis fidem diviuitatis opcra-
est ulli de sun rcligione mentiri. Ex eo enim , quod lur.
aliud a sc coli dicit, quameolit, negat quod coiit, et CAPUT X X I I .
culturam et honorcm (5) iu aiterum transfert, et ARGUMEXTUII.—Expiicnt jam dcemonum naturam,quo-
transferendo jam non colit quod negavit. Dicimus, et rum notiliama Phitosophiset Poetis etiam imtillatam
palam dicimus, ct vobis torquenlibus lacerati et docet, inde illorum spirilualem substanliam edisserii,
cruenti vociferamur: Deum colimus per Chrislum. atque inde eljcit modum agendiin homines, utnoceant,
Illum bomincm putale, pereum ct in eo se cognosei osienditurque illud (aliaciis suis solum agere, ut
vult Deus et coli. Ut autem Judaeis respoudeam, et reliclo Deo vero falsat religioni creduli mortates
ipsi Deum per [hominein] ( 6 ) Moyseu colerc didice- mancipentur.
runt; ul Gnecis occurram, Orpheus Pieriae, Musaeus Atque adeo dicimus, esse substantia6 quasdam
LECTIONES V A R U N T E S .
Demonstrabimus Semler. in honorem. Utrumque videlur ab itderprete adjectum
Adhibeam, ut credatis cbristiani Fran. esse.
Emdimus Fran. (0) Cod. Fuld. et Uav. per Moysem.
Nefas ai. 7 lleformatur Semler.
In cod. Fuid. desunt w. et culturam.Tn cod. Agob. C (8; Omni rationi comperta-illa omnt rationi. conj. Hav.
COMMENTARIUS.
pite libellus iste. Legitur ihi : Quts istam contumeliam lino, qtiem et s.rculi procsidem, et christinnum csse
exeuset. quce ui aut moriuos cnm Deis depulet; qucju poluisse dixerunt, et quantis non ingcnii G r x c i
loctim minus sanum pronuntial rccte Gothofredtis, viribus probaverunt! Sub eo ccrtc christianariim
medicinam non adhibct. Rigaltius nihil nolal, nihii rcrum ndhuc iguaro hacrelici calholicis insultahnnt
mutat;*tinam dele litlcrnlam,verissima cmerget lcclio, bnjusniodi convicio, Quid chrisiianis cum regibtis?
scribendo utut mortuos. \. e. qtiocumquc inore tau- aut quid cpiscopis cum palalio ? Optatus, lib. I . R I G .
dctn morlui fucrinl, tit scil. scsevus iste Romulus, qui (d) Itupices vocat homines rusticos et incuUos a
dissipatis membris ne intcger quidem lumulum invc- Gr;vco /5ucr«| el pvvros. De Pnllio c. IV. Ilte apud ru-
nit. Yide plura apttJ intcrprctcs el Ehnenhorsl. ad picem et tytvicolam et monstrum eruditorem scrupea
Minnc. p. 56. H A V . schola eruditus. tbid. rupices in urbanis, scurras in fo-
(a) Conscienliu christianus.Cui cum conscienlia di- rcnsibus. paganos in militaribus: Ki de Anima c. V I .
ctaret injuste accusatum Christum, nullam vel mini- Qnid aulem fucient tot ac tantce animaz rupicum et var-
main noxam in illo inveniri posse, coaclum non vo- ronum. quibus alimenla sapientim desunt ? It.t locum
luntarium se ad ptiuiendum nccessisse, tibi nulium lege. non barbarorum. Hespexit cniiti versum Lucilii,
erat dclictttm, ucccssc hahuil, ut ipsi vivo, ita me- Varronum ac ruptcum squarrosa incondita rostra.
morix ejus f.tvcrc. Christinnus ilaque Pilalus dicitur (c) Ocutarel. E'I;W/I/*«TW78
t ... inquit Scali^er, quem
nostro, planc ul pcr jocnm Livitun' Augustus Pompe- onnino vidc nd Manilium p. 418. Videlur Noster vo-
n

ianum nppellare sidchai, qtiod cxstat in pr.cclara d c - ^ ccm oculare usurpare, nuasi significarct visum rcd-
fensione Cremulii Cordi apud Tacilum IV. Annal. 34. dere, quomodo ypud Noslrum de Poenit. c. X I L
Titus Lbius. elonucnlice ac fidei prarctarus imprinus, Iliiundo, si excatcavcrit pullos, novit ittos oculare
Ctt. Pompeium tanlis iaudibus tulit. ul Pompeianuin rursns de sna chetidonia. Qttod innscripsit Pacianus
cum Augustus appellaret : ne<iue id umicitice eorum of- iu Par.cnesi ad Pceuiteul. Excoecnios hirundo pultos
fecit. Lihet itaquc cxclamare ad Pontium, ul Nosler novil occulare de sna chelidonia. Adeoqtte acccpisse iia
ad Trnjatium c. u . 0 senientiam nccessitate confusam ! videlur Cyi»rianus ille Nostri leclor c l admirator
el : Quid ieineiipsam censura circumvenis ? si damnas. assiduus. Is de Idolortnn c l vanitale : Ut homines ab
cur inquiris? si inquiris, cur non et absolvis? ut paulum errore tenebrarum ad viam litcis addncerent, ccecos el
inflcctam. H A V . ignaros ad agnitionem veritatis occularenl. Differt enim
(b) Si aut Caisnres non essent sceculo neclessarii.ab inoculare quod est pet»t im a cullura arltorum,
Hoc e s l , lmperio Romano , quod taindiu duraturum quc sub ipsa vocc hac oculeeren ctiivis nota e>t.
dicebant quamdiu s;cculnni. Ex illo vidclicet Pauli, Oculus eniin iilis e t tuberculiis ille, ex quo ramult
Tantum quitenet. teneat. FI. Vopiscus de Aurcliano, germinare debcut. Calo de Re Rust. c. VI. Ibi ocutos
hic fliiis , innuit, Aurciiano fuil, principi neccssario arnndinis pedes tcrnos, alium ab alio serunto. Ipse
magis quam bono. Ric. Tcrtullian. lib. de Auima. c. X I X . 'Aut unde mox
(c) Aut si et ctiristiani potuissent csse Cassares. iltis el (rutices inoculantur, ei fotia formantur, et ger-
Longe aliai mentes christiauorum fuere sub Constan- mina inflantur, H A V .
 405 APOLOGETICUS. 406
spirilales; nec noroen novnm cst. Sciunl damtonas A sic malitia spiritalis a primordio auspicata est in ho-
Philosophi,Socratc ipso ad d$moniiarbilriumexspe- minis exitium.ltaque corporibus quidem, ct valeludi-
clante. Quidni? cum ct ipsi daemonium adhncsisse a nes infligttnt (g) et aliquos casus acerbos, animac
t

puerilia dicalur, debortatorium plane a bono (a). vcro rcpentinos el extrnordinarios per vim excessus.
Dacmonas sciunt Poetae, cliam vulgus indoctum in Suppetil illis ad utramqtie substantiam hominls ad-
usum maiedicti frequenint, nam et Satanam ( i ) , ' eundam mira (4) subtilitas c l lcnuilas sua. Mullum
principem bujus mnii generis, proinde de propria spiritalibus viribus licct, ulinvisibilcs et inscnsibilcs iu
conscientia animac, eadcm execramenti voce prontin- effcctu potius quam iu aciu suo apparcant: si poma,
lial (b). Augelos quoque cliam Piato non uegavit, si^ fruges nescio quod aurac lalcns vitium in flore
Utriusque nominis testes vel magi asserunt (2) (c). praicipilal, in germine cxanimal, in pubcrlate con-
Sed quomodo de angelis (d) quihusdain sua sponte vulner.it, ac si caeca ratione lentatus aer pcstilenles
corruptis corruplior gens damonum (e) evaserit haiislus suos offundil: endem igitnr obscuritate con-
damuata a Deo cum gcncris auctorihus, el cu.u co tngionis aspiratio dajmonum et angelorum mcutis
quem dixiinnspriucipe (f), apud lilteras sauctas or- quoque corniptclas agil furoribus et amentiis foedis ,
dinc cogooscitur (3). Nuttc de operatione eoi um satis aul saevis libidinibus cum crroribus variis ; quorum
erit exponere. Operatio eorum esl hominis eversio : B iste potissimus, quo deos islos caplis el circumscri-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Wouw. $ ms.' et Rig. Daemonas; cceteri : Omnes. serunt; cod. Put. vel magi adsunt, quod receperunt Jtig.,
Hav. ct alii: frequentat Satanam. Sed vv. nam et, quo? in Huv., Send.
codd Gorz. ei Lugd. leguntur, nec supervacua ncc eji- (5) Ordo Semier.
cienda. (4) Mira abcst Fran. Rig.
(2) Sic cod. Fuid.; Rhen., Fam. aiHque : vel magosas-
COMMENTAIUUS.

C A P . XXII.—(n)Dehortatorium. Planeabono.\}h\(\ue necessitalem odii importunum. Satanam deuique in

anlea sic legebalur et disiingiiehalur,dicatur. Dehorta- omni aversatioue, et aspernatione, et detestatione pro-
toriuntpiane a bonoomnessciuntpoetce.Sod recleemen- nuntias, quem nos dicimus malitice angelum, elc. Ut
davit Rig.posuitqueposidicalnr commn, uos elinni post entin absoiute malus Christianis pro Damione ct
dehortatorium piiuclum. Iste enini genius seti d;vmon Satana, ita hic Terlulliano Sanas el Dwmonium pro
Socralis cclehrnbatur nt dehoi talorius si qnid mali malo. H A V .
ipsi in>l»ret vel occurrerel, imo ridens inquil Teiiul- (c) Utriusquenominis teste* csse, vei Magi adsunt.
lianus a bono sc. ipsum avertcus.Ituquesicdistiuguo, Haec omnino est scripltira codicis auli<pii Puicauo-
dicatur dehorlatorium. Plane, a bono i . e. imo babirit
t rtim, quain essc puto vcriorem ista Fuldensi, vet
dacmonium, sed quod illum a bono deliortnrelur. Ila Q maai asserunt. Ait Septiinius, cliam hominibus ab
rd plane passim, ct lib. Ad Nat. i . 10. Plune, quo- Dei civitate aiieuis haud igoota esse vocabula, Dae-
niam illis coztum pntel, i . e. imo, recle. Itaqtte ut hcne monttm c l angeiorum. Daemonas, inquit, sciunt
Lactant. I . i . c. 14. Sed ipsicum sini perditores homi- philosophi, sciunt poctae: Angclos quoquc eliam Piato
num, custodes tamen se vtderi volunt, ut ipsi cotanlur non negat. Deindc addit, Llriusque nominis tcslcs
et Deus non colalur. Possis ila ctiam intcrpungere esse vel Magi adsunl. Hoc est, adsunt lcstcs; adsiiut
locum, dicatur dehortalorium. Plane a bono. Scd quo- testificari; ndsunl lesiinionio dicundo , itempe esse
modocumque flat distinctio, nuilus alius notcst csse et Dscmunas et Angelos. Ipse png. scq. Magos habere
sensus, quam ille quem nos dedimus. Mala ccrte dicit invilalorum Angclorum et Dxnionum assistcn-
dislinctionc deccptus a vcro aberral Casp. Rarthius, tem sibi potestnlem. R I G .
qui couteniplatus esl haec verba in iibro Advj L V . (d) De angelis. In stulta ista opinione fuit quoque
cap. 5. vullqtic lcgi, dehorlatorinm a bono Orfei sciunt Terluli. ut putarit cx commislione angelorinn cum
ooeta; ulita innuaiiiur illa carmina et hymni, qtti homiiiibus natos dantnonas, male intellccto Gcn. V I .
hodicque exslnnt istius nomini inscripii, ct satis sunt 2. Ilaque rursus De Idolol. cap. IX. Angelos iilos esse
vetttsti. De Dounonio vero Socralts locuti sapienliores desertores Dei, amatores (oeminarum. Lactautitui quo-
Ethnici, nihil aiiud intcllexcrunt nisi providuin cjus quo lib. II. c. 15. llaqueiitos cum hominibus commo-
animum et perspicaccni iu fuluris rcbus. Ilinc oat>«v ranies, dominator ille terrce (allacissiwus consuetudine
«XOCJTCU <p»xv cuique animus daimon dicitur a Xcno-ipsipaulatim ad vitiapetlexit, el mulierum congressibus
crate Philosopho apud Arislotclcin n. Topicorum, inquinavit, etc. Scd prudenlior Augustinus,quem vide
qui ibidem «uSatytova appellat cttm cui bona mcns D deCiv. D c i l . X V . c . 25.
contigisset. Socralicn ctiam sapientia tmbulus Euri- (e) Gens dcemonum. Lactaul. ibid. Qui autem sunt
pidcs aptid Thconem p. 60. Pmgymn. ?dv vovv ^&v ex his procreati, quia neque angeli neque hcmines fue*
«/.aiTou ^«(3v dixit, mentem suamdwmonem cuique. IIAV.riifil, sed mediumquamdamnaturamgerentes, non sunt
(h) iSum ci Satanam execramenti voce pronunltat. ad inferos recepli, sicnt nec in ccelum parenies eorunu
Quid ? Satana» vocnhtiluin Routani unquam usurpa- (I) kt cumeo quem d. p. d»d. Fuld. el qucmdixi-
vere in malediclis attt execrationibits / Neutiquam mus principem uul t. sanctas ordo cognoscilur. Lactant.
sane. Scd mnlorttm daemonum principein Saia- rurstts : lii sunt immundi spiritus, malorum, quai
n im pronuntiaverc , pronuntiaodo , Maium. R I G . gruntur auctores, quorum idcm diabolus est priuceps.
— Sensus verborum mihi hic videlur : Vtilgus unde Trismcgisius illunt 3ai/*$vapx vocat.
ov

qtioque jatn indoctuin pro maledicto Ircquental Snn- (g) Et valetudines inflignnt. Videtur iuibi spcclare
nattt nuctorcm hujus generis, dasmoniorumjscii.. unde nd minislros publicos, qui pnniunt hoinines, qui
post generis disiinciioneni cunt optimis postii. Cuiu infl gu l verbera, qui boinines excariiilicaut. Quem-
vero conscientiant nnimae hic advocel, lalius perso- admodum Joannes Chrysostoinu^ oral. de diabolo
qtti necesse hahuit iu lihcllo de Teslitnonio Aniuiae : tciitatore vocal diaboium ipsiim a a w ^ T c v c ^ t o v . q . d.
cap. lii. qu;e quidem ejus vcrba ex hoc loco lucem curnificem incorporeum. Et buc illc coiifert illud Dei
capiunt. Sunt vero ista : Dtemonium vocas hominem ad diabolum i ^ x t Tfo capxd; aurcD : lange carnem ejus.
aut immunditia, aul malitia, aut insoientia, aut qua* id est constiiuo te ad iulligcnda vuhieia pubiicum
- cumque macula quam nos dcemoniis deputamus, aut ad carniiicom. L A C .
f
407 TERTULUANI 408
ptis hominum mentibus commendat, ut et sibi pabuia A locitas divinitas creditur, quia subslantia ignoratur.
propria nidori; (a) et sanguinis procuret simulacris Sic et auctores interdum videri volunt eorum quae
et imaginibus oblata , el quae iilis accuratior pascua annuntiant: et sunt plane maloruih nonnunquam ,
est, bominem a cogitatu verae divinitalis avertant bonorum tamen nunquam. Dispositiones etiam Dei, et
praestigiis falsae divinationis (i). Quas et ipsas quo- tunc prophetis concionanlibus exceperunt (4), et nunc
modo operentur, expediam. Omnis spiritus alcs est. lectionibus resonantibus carpuut. Ita et binc sumenles
boc angeli et daemones. Igilur momcnto ubiquc sunl: quasdam lemporum sortes,xmulauturdivinitatem dom
totus orbis iliis locus uuus est (2); quid ubique ge * furanturdivinalionem (c).In oraculisautemquoingenio
ratur, tam facile sciunt (b), quam cnuutiant (5). V c - ambiguitates tempercnt in eventus (d), sciunt Croesi,
LECTIONES VARIANTES.
(1) Codd. plerique: a cogitatu; vel: e cogilatu, Rig. a re- (2) ubi Hav.
cogitalu, Hav. recogitaiu. Antev.hommeminseruit Rhen. (3) AnnunUant. Jun. ex Mu.
qua, Herald. : quam ut, Rig. : nisi ut, addilo post divina* (4) Nunc excerpunt Fran.
tionis interrogandi sigiw.
COMMENTARIUS.
(a) Nidoris et sanguinis. procurel) Permulta bic B tuo proprio, nec anima pecudis impensa, sed anima lua.
docte et industrie congesserunt interpretes, quibus IIAV.
addi possunt. quae ad simiies Minucii et Arnobii locos (b) Tam facile sciunt, quam enuntiant. Cod. Fuld.
notata sunt. Credebaut euim stulti illi mirifice Deos el Lugd. Bat. aununtiant, sed id mox dicit. Pcrtinei
suos islo nidore delectari, adeoque quod sibi nobis- huc elegaus jocus Lucinui qui inscribltur Navigium.
que paedor, ad illis ucctar esse. Ilinc apud llomerum uhi iuter itulios islos optalores postreinns Gygisoptat
haud iugraius Trojanis Jupiter liberalitatem eorum annulum, quo induto a nullo possit conspici, atque
commendal llliad. A . versu 48. ita inter alia inquit : Et quod omnium suaviuiimm
fuerit, uno eodemque die annuntiare Rabylonem pos-
Ow r«p p*l «ott pwp&c Uc&reo Swxoi Uoift,
AoijMfc tt, xvia«i]c T4.
sem, quisnnm in Olympiis vicissel : el si forte in Syria
pransus essem ccenarein Jlaiia. E l quor^um ha?c?
i . e. non enim mihi unquam ara carebat eonvivio pari addit paulo posl, Ac Deus vidcrer cmleris : x a i eUt
t
%

libationeque nidoreque. Quam stultitiam cura sa?pe Woxouv TOte dt/)otc. IIAV.
Lucianus. tum insiguiler taxat Theodoretus Serm. (c) Furantur divinationem. Rapiunt. Satis apposite
VII. p. 10 i . quem ut inspicias suadeo. l^co. y « p ad vim verbi hujus Viuceutius Relvacensis, scriptor
c l c u 0
g
fltvrouj x°d? b'i - Q seusu Tertullianus ad Marlyr. aelate sua non conlemiicndus : JJomo cum in honore
cap. II. nOn nidoribus spurcis verberaris. Theodoreiiis esset non intellexit : quia contra veritalem semetipsum
rursus ibidcm p. 14(1. ex verbis Socratis ostendit, illuminantem intumuit : nam pingui cervice armatus
nuiiius qtiidem rei Deum indignum esse, nihilque habere adversus Deum erecto collo cucnrrit : et dnm ipsam
aliud ejusmodi hostias prwter fumum, ac putorem qui- Q Divinitatem rapcre voluil : impelu sno (rustratus et etu-
dem muito gravissimum: XOCTCVOG & w / l o v o f a e v fjcovoiv a t sus iniquitatis succ pondere qnodam ad semelipsum
t
T O t a O r a t S v o i a t , x a l xairvou $v7G*pfa{ fUsrcu. Et lameil
proruit. tta ille in vaslis illis voluminibiis, quae i n -
mirifice appetere huuc uidorem puiabaut Dcos suos. scripsit Spcciilum Qundripartilum, in Spcc. Doctr.
Unde Nonnusin Oral Nazianz. u . in Juiiau. p. 818. lib. i i . cap. 1. Qu.mioilo elegnuter etiam de Scrva-
Doemones omnes sucrificiorum nidoribus gaudentes, tore nostro scd contrario et vero sensu locutus est
liguritores sunt, pratsertim aulem hoc nomine sugiltatur Paulus in Epist. nd Philipp. c u. t'. O h iiopft
Mercurius. Unde et o».oxpto*v dicitur, quasi oV.wv x p e a , 6eou inzaLpxoi/y ou^ apitayjttdv ^yyjjaTO TO.etvat hu 6 e o 0 ,
c

, i . e. carnes persequens. Iiaque miseri h l i Dii misere negans illum ainulaii diviniiaicm, quia quidquid
esttriebant, nuliis sacrificiis oblatis. Mercurius ille veilel ex suo possct sumere. Itn lyranui vel impera-
apud Aristophanem iu Piuto Act. i . Sc. i . 21. tores vilio creati rapere imperium dicebantur apud
Kot i6v (ilv «XX*v JJWI Ocflv «jrcav pi\ti. Romanos. E l pulchre qtindral loctis iEhi Lampridii
in Alexandro Severo : Non enim aut gruvitati senatus
congruebat omnia simul deferre, aut bono principi rap-
I. e. De reiiquis diis minus anxie laboro : sed quantum
tum ire tot simnl dignilales. Quo refero et illud V o -
ad me atlinet, fame confectus perii. Idemque veretur
pisci in Taciti Vita : Tunc odio prmsentium exercitus t f
Jupiter apud Lucian. iu Menippo p. 302. el apud
qui creare imperalorem raptim solebnt, ad senatum
eumdem in Ris Accus. p. 307 O U A V O T , e l c , i . c. Sed
tittcras misit petens, ut ex ordine suo principem tegeret.
tempta coronis carebunt, sine nidore erunt plateas, sine t

Pulchreque oblcgit Severi Afri ambitionem specioso

libamentis craleres frigidaque passim ara? denique sine
t t
jy litulo Ausonius in C;esarib. cp. x x .
sacrificiis, ac victimis omnia, multaque fames futura.
Rursus lepide Arislophancs. in Avibus avTt?p. x&x. Di bene, quod spohis Didius nou gaudet opimis ,
IB. versu 32. uhi Promcthcus : ,Wo).<w/ev 6 Z;w, elc. E l cilo perjuro pnemia adempta seni.
Tuque Severe pater, titulum ne horresce novantis,
A v e v &uyj).6iv. PR. Periit Jupiter. Pl. quam diu est
Non rapii imperium vis lua, sed recipit.
quod periit? PR. Ex qno vos habitastis aerem. Sacrifi-
cat enim mullus, hominum quidquam amplius Diis, Sic quoque Chrislum coelos. cctlosi|uc illum recepisse
neque nidor a cruribus ascendit ad nos ub illo tempore : non rapuisse p >s>umus dicere. Pelrus ccrte Act. i u .
sea quanquam festisCercri\ jejunamns absquesacrificiis. 2 1 . Ov 6cl oupavdv /xiv S i ^ a a S a t a x P 1
!>''<*'> « i t o x a *
Quare cum ipsi Judaei ad slultam hanc opinionem TajTowiwc 7TfltvTo>v. Pvodum MS. L . R. mavult Dei male.
transiisscul, iucrcpat illos Dcus Ps. L . 13. Jes. 1. n . HAV.
Jcrem. V I . 20. Amos V. 22. et aliis iu locis. Scilicct, (d) Ambiguitates temperent in eventus. Lactanl. l l .
noneget Deus conditor universitatis, odoris autsanguinis15. Et ideo solem responsa in ambiguos exitustemperare.
t

aticujus. JJcec enim daiinoniorum pabula sunt ut recteex Noslro Quare evemnm. quod habel Cod. Fuld. non
t

Nostcr ad Scnp. c. n Nam quid stullius, quid infir- probo, quamvis iln etiam in MS. L . R. invenerim.
mius, quam sacrificiorum cruenlorum et hotocauslo- Theodoret. p. 193. Lucian. in Dialogo Junouis et
matum nidorosorum a Deo exatio? ejusdem verbis Latouae O & Ano>xuv izpoc^onXrat, c t c , i . e. Apolloau-
Contra Marc. I. V . c. 5. Quomodo igitur colendus? tem simulat quidem omnia snre sese, et jacnlari et
lla ul alio sensu ad idololatras Tertuil. de Idol. c. V . cythara canere. el medicunt esse, et valicinart. Et erec-
Cotis autem non spirilu vilissimi nidoris alicujus, sed tis vatkinandi labernis hic in Delphis, UUc in Claro et
 409 APOLOGETICUS. «10
sciunl Pyrrhi. Caelerum testudinem decoqui cum A vem cingulo promotam (/"), et barbam tactu irrufa-
carnibus pecudis (a) Pythius eo modo renunliavit, quo tam (g), u l numina lapides crederentur, et Deus
supra diximtis; momentoapud Lydiam fuerat (b). Ha- verus non quaererelur (2) ?
bent de incolatu acris ct de vicinia sidcrum et dc com- CAPUT XXIIL
mercio nubium (c) ccclcslcs sapcre paraturas, ut et
ARGUMEINTUM. — Quanlumvis vero magna sit dcemonum
pluvias, quas jam scntiunl, repromittnnt. Vcnefici (I)
polentia, nutjori, Chrisli nempe subjici docet; quare
9

plane et circa curas valetudinum. Locdunt euim

etiam de itla ipsi Chrisliani iriumpliant, quum scilicet
primo (d), dehinc cemedia praccipiunt ad miraculum
immundos spirilus virtuie ejus, vei invilos ejiciunt.
9

nova, sive conlraria , post qucc desinunt loedere (c),

et curasse creduntur. Quid ergo de c;ctcris ingeniis
vel etiam viribus fallache spiritalis cdisseram , phan-
tasmata Castorum, el aquam cribro gestatam, et na-
Qui dum imperio Christi obsequium prceslant, suant
ipsi divinitatem abnuunt, ejusque solam agnoscunt.
Porro si et magi phantasmata edunt (h), et jam

LECTIONES VARIANTES.
(1) Cod. Fuld. Venefici; cceteri: Benefici. 13 picatus est, veram esse scripluram : non quareretur, ef-
(20) Cod. Fuld.; non qua eJTecerint, unde Uaverc. svs- tecerunt.
CQMMENTARIUS.
Dydimn, decipit consulentes se, obliqua el in ntramquebausit, de quibus idem Diogenes in Prooemio. Asse-
partem qnoestionis propositce inftexa respondendo, nerere enini ait t)cii).oa TzXipv) «frat TOV a f p a , xaT&
videlicet erroris possil convinci. Et in Auct. Vitarumad a7ro/5potav uird a v * ^ u / * t * « w ; eioxpivopfvoiv Tals Sfttt T6»V
Heraclilum mcrcator. Ahiyjiurx ).iftis e t c , i.e.Beus
t
bivoipA&r, i . e. plenum esse dcemonibus aera, qui te*
tu cenigmata loqueris, an griphos componis ? plane enimnuiter, ac veluti ex evaporatione cementium oculis
tanquamApollo, nihilexpticas. E l ad Apollinem ipsum inflnant. I I A V .
scile Momus in Jove Trngcedo, T o u r o /*«v 6pQ&s «/«£*«, (d) Ladunt enimprimo. Supra : Corporibus etvale»
e t c , i . e . Equidem hoc recte dixisti,Apollo, collaudutis tudines inftigunt, etc. Atque ipse Pylbagoras non
iis qui in orationibus perspicuitate utuntur, quanquam liegat. "Tnd TOUT&V, inquit,tt«>ir«TSaiavSpoinoii TOUC TC
tu hoc ipsum in promendis atque reddendis oraculis nonbnipovt, xal TOC o>?fi«Ia, vooou* T« xat uyuixc-' xal eu /*6'/ov
admodum usurpare soleus, ancipitia et ambiguitaie avSp&jrotf, a U a xai <jrpc/3«T0tc, x a i TO*C aAA4t< XTVJV«»C ; i .
inlricata multa in medium secure projiciens, adeo ul e. AbJiis immitti homimbus somnia , signaque, morbos
audientes alio ad interpretnndum oracula opus habcanl eliam et sanitales : nec solum hominibus, sed pecudibus
Pythio. Sunl apud Arunbium, Minuciiini, alios, multa et jumenlis. In Vila ejus apud Diog. Laertium. MS.
similia.NecipseLucian. inPscudomaniincglexil. I I A V . L . D. primum. H A V .
(*)Carnibus pecudis. Cod. Fuld. carnibus pecoris, (e) Post quce dcsinunt tatdere. Adhibitis scil. illis
et mox pro fuerat idcni fuerant. Mox MS. L . Rai. pro remediis novis c l inusitatis. Sed Rhen. ct Aldus
m w A « w / M C J U I l u u i l i IUCIUIII. n U A Mi?. Li. D u l . U I O . • « k . i • . . •l »
rennniiavit,
Lucianus, apud denuntiavit.
qucm rursus Nec Momtis
hoc irridere C
i.eglcxit
ad Appollinem
, e
B \ ' f^e contrana : Postauam desmunt e t c , idest
u l 1

i n Jove Tragoedo p. 2 1 2 . Aiys, /*ov©v oa i5a«,eic,* i . e.

?
quandojam non ninphus lapdiint vulen vohint benehci
Dic, sed perspicua tantum oratione, Apollo, quas neque et sospitalores. lliinclocuntrespexit saeculo suo egrc-
pairono neque inlerprete indigeat. Etenim non ovitla gie doctus Jo. Sarcsheriensis, Episcopus, qui iia
carnes, aut tesiudo coquitur in Ltjdia, sed probe scis qua scriptum reliquii dc acvi sui pre-byteris ei purpuratis
de re sit consullatio. H A V . in libro qucm inscripsit Policraticiim, lib.* Vl. c a p . 2 4 .
k

(b) Momento apud Lydiam. Ac si dicat eo momenlo Nocent saspius, et in eo Dwmones imitantur, quod tunc
qtio testmio nCrce^o dccoquebatur, iu Lydia fuerat, prodesse putanturcum nocere desistunt. Vixit is scrip-
quod in Ptrrhus rcnuntiahal. Alqui siculi annotat in lor saeculo iindecimo. H A V .
sua pnraplirasi Zephyrtis habent, etc. Sapere paratu- (f) Et uavem cingulo promotam. Relaluin ab Hero*
ras. Graeca dicendi (igura est, quam noslri eliam uon dinnoest lih. 1. hisl. Navigium quo Pcssiuunlia Dea
refiigium , ut, hahco intilin dicere, id esl possum. Tiheri advchebaliir, suhito divina quadam vi subsii-
Et Cicero nd Lcutuluin : De Alexandriua re causaque tisse , nec iude ullis viribus moveri poluisse , donec
regia, tauluni habeo me polliceri, me libi absenti, astilit sacerdos Vestalis ( ipse non nominat, scd
etc. Paratura vero nomen uoiiduin memini apud alios dicinm Claudiam Ovidius in fasiis canit, et scrihit
legissc , ex nunlogia tnmen cadem dicilur tpia scis- Livius lib. 2 9 . ) Eacum argueretur virgiuiutem pol-
sura, commissura , c l a Plinio divisura diclitm e s l , luisse, damnalioiiemque meluercl, petiit a populo ,
et volatura nro voialu, quod 11011 niinus novum v i - ut judicium de se I)e:e Pessiiiuniia: committereni.
deri potest. P A U . Quo impetrnto, clare Deain precala est, ul si sc esso
(c) liubent de incolatu aeris. Nolarunt alii phrasin D iiiteinemtam Dca sciret, navcm prt»gredi juberet.
habent sapere. Possunt, iiiquil , iucoienles el mausio- Quo dicto zonam recinxil, ct navigio illignvit, quod
nem habentes in nere, sidcrihus viciui, et nuhibus ssntim diiccnlein manti virgincm couseculum e&t.
assueli, scire cuiistitulioncni acris, ndeoqtie piuvias, Laclantius lib. 2 . cap. 7 . L A C .
sicciuiem, pestilentinin , fametn praedicere. lta eniin (g) Barbam taclu irrufatam. Noln IKCC sunt omnia
d.cmonas istos quasi nraneas iu aere peudentes con- ex historicis et cominciitaloribus, de nttnliis victorine
cipiebant. Laclnnl. 11. 1 5 . Qui autem sunl ex his pro- Macedonic.c, virginibus Vestalibus, Tucia c l Claudia,
creati, quia neque angeli, neque homines fuerunt, sed et Domitio iEnoharbo, qucm respicicns Marliaiis
tnediam quamdam naturam gerentes, non sunt ad inferos scribil iib. VIII. Ep. 5 2 .
recepti, sicul nec in coslum parcnies eorum. Jta duo Tonsorem j.ueruin, scd arle talem,
genera dwmonum fucla sunt, unum coeleste, allerum Qualis nec Thalainus tuil Nerouis,
Drusorum cui conligerc barba?.
terrenum. Jii sunl iimnundi spiritus, malorum quce F u i l ciiini Nero ex genle Domilia c l familia ^Eno-
g eruntur auctores , quorum idem Diabolus est princeps barborum : vide Suelouiiimjn Vita ejuscap. 1. etscq,
>e Pylhagorae opinione Diog. Laerl. iu Vila ejus.
%

per matrcm vero Aggrippinam Drusos attigit.! H A V .

E j v a t T«raxvroeTOV aipa ^xjyCtt f/ATt/soV xal TOUTOU; C A P . XXIII.--(\\)Mayi phanlusnuttaedunl. Quidquid
&ci>ov«f « xat vo/u^«»t?at; i . c. quin totum aera illifaciunlid faciunlpolestntedaemonunisibiministran-
plenum esse animis, eosque ei dannones et heroas existi- tium, quauto itaque facilius similc pcrpetrarc ipsis
mari. Qtiod iilo quidcin cx Chatdoeorum disciplina d*monibusin propriu C J U S U operautibus? Apuleius dc
#U TERTULUANI +{%
defunctoruminfomant (l)animas(a); si pueros inelo- \ quae et dii veslri; ubi est ergo prcecellentia divinita-
quium oraculi elidunt (2) (b), si mulla miracula cir- tis, quae ulique superior omnt potestate credenda
culaloriis praestigiis ludunt, si et somnia immittunl ha- est(3)? Non crgodignius praesumctur, ipsos esse qui
hentes scmel invitatoruin angetorum ct dar-monum se dcos faciant, cum eadem edant qu;c faciant deos
assislentem (r) sibi potestatem, per quos et caprx et credi, qttam pares angclis et d&monibus deos esse ?
meusce divinare (d) consueverunt; quanto magis ilia Locorum differentia distiuguitur, opinor, ut a templis
potestas de suo arbitrio et pro suo negotio studeat deos acslimciis (e) (4), quos alibi dcos non dicitis ; ut
totis viribus operari, quod alienac procstat negotia- aliler demcntirc (f) vidcatur, qui sacras turres (g)
tioni? Aut si eadem et angeli et dxmones operantur, pervolat, aliler qui lecla vicinix transilit; et alia vis
LECTIONES VARIANTES.
(1) Tnclaroanl Franeq. credendum est.
Ilacodd. Fuid.. Luqd. ei Herald. edd. Riq. Hav., % (4) Wouwer.e nu.ei Haverc. distinguit; cod. Fuld.
Shiil. et Rilteri. Retiqni onmes : inclamant — eliciunt. dislinguit, opinor, ul in templis, elc. Lalinius ei Rigatt.
(3) Sic cod. Fuid.y cceleri: quam utique superiorem— eslimetis, cceteri: existiuieus.
COMMCNTARIUS.
illis: Horum de numero curant singuli, ut esl cuique fi lege ex MSS. deserta fdrort. Elidere vcro est spiri
tributa
. • ! i _ provincia,
_..__._.._. vet
. . _ . ! somniis
_._•>•»....•_» confirmandis,
_>__i_ £wm__H//«. vei
«./_V extk
tuin suffocare. Laclantius
I m n Ctl_Tii_rt«k«.A
SCII Luctaiius
¥ • . n l n n t i i i e r> __•• I iiyii.iii,.
Placidus
Pl I« ,_'. J
in•

fissiculandis, vet prcepetibus gubemandis, vel vatibus Epiloma Metam. Ovid. iih. VII. cap. 2. ut jEsonem,
inspirandis, vel fulminibus jaculandis, cceterisque adeo senectute elisum in adotescentiam reduceret. Flavius
9

per quce futura prcenoscimus. I l w . Vopiscus tensis mcuibris fieri dicit iu Floriano :
(a) Defuncturum infamant animas. Pulcberritna Fanaticus quidam in templo Sytvani tensis membris
leclioquam ex Cod. ru.d. repraesentavit Rig. lau- exctamavil. H A V .
danle cliam Junio. Ego cum ipsain in MS. L . B. (c) Assislentem s. p. De Chald.ris Diog. J.aert. in
quoque deprehcndi, ul et llcratd. in suis. Ipse A d PrOOeiniO : A*xetv T« x a l /tavTtxf.v x a l Tip6ppr,<jw x a i
Nation. i . 5. qui superficie vocabuli infamant verita- AUTOIC <k©fc» fa^avifg^at M-yovTK,; i . e. Divinationem
tem. et u . 7. sepulcris Regum vestrorum coelum praterea prmdictionemque exercere, sibi Deos apparere
infamatis. Nec cum Pam. aliisque inclamunt mallem. asserentes. IIAV.
Illud euim cst infamare aniiuas deftinclorum, quando (d) Caprce et mensce. Capras primum oractilum
forlium ct pnestantium virorum umbrae ad iibitum fccisse DelpltK scribit Diodorus lib. 16. mcnsae ctiam
impurissimau veuclicic cxcilanlur, vel excitari simu- ad canidem divinationem ascitsc sunt a geutilihus, et
Janiur; uam nihii suut nisi nierae uug.e ct fallaciae. opcra daeiiiounm iocutx». Virg. 2. ^Eneid.
Uinc jusla fingilur iudiguatio Samuelis Sauluut incre- Huc undiqtte Troia gaza
paulis, cur commovisli me, excitari me faciens ? I. locensis erepta adytis, men&eque deorum
Sam. XXVIII. 15. Apud Eunapium Sardianum legas (e) Dislinguit opinor : ut a lcmplis, Ita pracelare ex
in Vila jEdesii, Jamblicum", Apollinem exciente JjfS- Wouwerius, probante La Lerda. Ita cliam M S .
c

quodam iEgyplio, coque appareule, attonilis viso Fulda num, nisi quod ihi in tempiis. Rig. nou sectitum
praeseiilibtis, dixisse : Desiniie, sodales mei mirari; uiiror. Coilatio Scrivcriana uon mullum ahit, dislin-
t

est enim gladiutoris , qui singulari cerlamine inleriit,
spectrum. Nec plausihilior iuerces a maga Thessala scl. (. d. distiuguit ui opinor, a tempiis Deos existima*
propouitur excitalo cadaveri in graliam Scxti Pom-
peii, quam nuili unquam siiniii infamalioni obno-
xium fore, apud Lucan. 1. V I . 762.
Dic, inquit Thcssala, magna^
Quod jubeo mercede mihi: nam vera iocutum
Immunem loto muudi praestabimus aevo
Artibus Ha?moniis : tali tua meiubra sepulcro,
Talibus exuram Slygio cum carmine sylvis,
Ut nullos canlala magos exaudiet umbra.
Sit tanti vixisse ilerum : nec verba, nec herbae
Audebunt longie somnum Ubi solvere letltes
A mc morte data.
In eloqnium oracuii elidunl. E l hacc Junii Cod. coucilio Deorum pr;cdicerel quisnain ex Sopbislis de
Fuki'. MSS. Herald. L . R. et Rig. lectio est, veris-
sima; alii eliciunt. Juuius de sacridciis puerortitn
qune divinalio/S5« o/iiavT«te vei paedomantia dicebatur. n ^
? x .-
Vide Elmenhorsl ad Gcmiad. p.| 195 e l 210.
Bonifacium lib. VIII. Hist. Liidicr« cap. 21. L a
Ccrda, Hcrald. ct Rig. ad valicinantis inorem ut
corriierel refcrunt. Ulrumque verum. Lucan., ibid.
versu 554. iti mngi;e cullu agttoscit.
Nec refugit cacdes, vivum si sacra cruorem,
Extaque fuuercse | oscuoL trepidautia meusae.
Efficax ilaquc oratio qna Dcos lnfcros debilum suum
agnoscere vullma-a vcrsu 707.
Si nunqtiam hocc carmina fihris
Humanis jejuna cano, si peciora pleua
Saepe dedi, el lavi calido prosecta cerebro :
Si quis, qui vesiris caput cxiaquc. lancihus infans
lmposuit, victurus erat, parete precaiili.
Poslerius lameu hoc loco magis convenire pulo quo-
modo apnd eumdem poetain lib. I . 695. mairona
Romana vaticinari dcsinens
Lassojacuitdeserta furore.
guit [ul opinor] a leinplis. quomodo reponendum es-
tis, elc. Possis etiam legere distingui opinor. Sed W " U -
werianam ob sequentia magis probo. Vulgati distits-
guiiur (opinor) ut a i. Minucii, p. 30, locus esl, quem
huic conlerunt: Ui suutet (urentes, quos in pubticum
videtis excurrere, vates et ipsi absque templo, sic insa-
niunt, ctc. Qucin locum Ileraidus tion inteilexil, quod
dum (aletur, depravat, legeus : vates et ipsi ipso in
templo. Error inde quod male distinxcrit. Scd procui
dubio respexil Tertullianus (qticm passim sequilur
Miuucius) facctum Luciani sui jocum , apud quem
in Jove Tragcedo iuiscr Apoilo provocattts a Motwo,
ut quouiam summus haberelur vates, jam lum i n
Diis el Deorum culiu dispulantibus viclor foret, nibii
r
habet quod respondcat, quam ridiculum illttd : U<£s-,
. - . * j , , . - , ^ . ^
v
t i
fiixe 0u/ua/*&T«v, % wijvii; /*avrtx»5«, o/a K a i t a / i a irrtv;
i . e. Qui tioc ullo pactofieripossii, Momc, ncque prcc-
sente nobis tripode, neque tliymiamalis, nec fonteau*
gurati. quutis est Castatia. H A V .
(I) Dementire. ita ex Cod. Fttld. Rig. qtiod et Para.
ct alii uuiplext sunt. Ita ego in MS. L . inveni. Rarr.
et Aid. Rh. demeniare, Closs. Lat. Gr. demeniat «'£«*-
cTTjatv. t$to)Tu£>c. Uude apud posleriores Laliuos de-
meiitatus ei demenlator pro meule alicnato, el illo quj
nienteui alicujus pervertil. Videlur euim inngis s i *
gnilicare viiu alteri illataoi. Demeniirc csl insanire.
De Aiiima, C XVIII. Nam cum et demeniii homo, de-
mentit anima. Iuio i|ise Lticrelius, III, 464.
Quin etiam tnorhis iu corporis avius errat
Sxpe aiiimus, dcmeutil cniui deliraque faiur.
Ita omiics fcrc MSS. cliam VolF. Lugd. But. uec de-
buil lentare Lamhittus suhslitucndo demenlat. Hav.
(g) Qui sacras turres, ctc.Huc refero saitutu e saxo
 413 APOLOGETICUS. 414
pronuntietur in eo qui geniUlia vel lacertos, alia in A ergo subjecta est Christianis divinitas veslra ; nec
eo qui sibi guiam prosecal. Compar exilus furoris, ct utique divinitas deputanda est, quac subdita cst ho-
una ratio est instigalionis. Sed hactenus verba, jam mini , . c l si quid ad dedecus facit, aemulis suis. Si
binc demonslratio rei ipsius , qua oslendemus unam akera parte daimones sunt vel angeli, cur sc alibi
esse utriusque nominis qualilatem. Edatur bic aliquis pro diis agere respondcnt ? Nam sicul i l l i , qui dii
Sub tribunalihus veslris, quem dajmone agi constct. babentur (4), dacmones se dicere noluissent, si
Jussus a quolibet chrisliano loqui spirilus ille , lam vere dii cssent, scilicet, ne de majestatc se depone-
se daemonem confitebilur de vero, quam alibi deum rcut: ita et i s t i , quos directo dacmones nostis , non
de falso. iEque producalur aliquis ex iis, qui de Deo auderent alibi pro diis agere, si aliqui omnino dii
pati existimautur, qui aris inhalantes numen de nidore esscnl, quorum noininibus utuntur ; vcrcrentur enim
concipiunt, qui ruclando curantur (1), qui anhclan- abuli majeslate supcriorum (5) sine dubio ci timen-
do (a) profantur. Isla ipsa Virgo Ccelestis (6) pluvia- dorum. Adeo nulla est divinilas ista quain lenelis ,
rum poilicitatrix, isie ipse jEscuJapius medicinarum quia si cssct, ncque a daemoniis afleclarelur (6), nc-
demonstrator alia die moriluris (c) Socordio et Tha- que a diis uegareltir. Cum ergo utraque pars concur-
natio et Asclcpiodoto vitaa summiuislrator : nisi se rit in confessionem , deos csse negans, agnoscite
daeinones confessi fuerini, christiano mentiri non B unum gcnus esse, ul est dxmonas. Verum ulrobi-
audenles, ibidem illius christiaui procacissimi san- que (7) jam deos quflcritc; quos enim pra_sump$era-
guinem fundite. Quid isto opere nianifestius? quid lis, dacmonas esse cognoscitis. Eadem vero opera
bac probatione fidelius? siinpiicitas verilalis in medio nostra ab eisdem diis veslris non lantum hoc dele-
est; virlus ilii sua assistil; nihii suspicari liccbit. genlibus, quod ncqtte ipsi dii (8) sinl neque ulii
Magia aut aliqua ejusmodi fallacia fieri dicetis (_), si alii, (9) etiam iilud in continenti cognoscilis, qui sit
oculi vestri et aures permiserint vobis. Quid autem vere deus , ct an illc , et an tinicus , quem christiani
inniti polest adversus id, quod ostenditur nuda since- proiitemur, et an ita credendus colendusque, ut
ritate ? Si altera parle (3) vere dci s u u l , cur sese fides, ut disciplina disposila est Christianorum. D i -
daemonia mentiuntur ? an ut uobis obsequantur ? Jam ceut ibidem : ecquis ilic Chrislus cuni sua fabula?

LECTIONES VARIANTES.

(1) Ila codd. omnes: Rig. emend. conantur, Hav. cur-; (4) Dici Par. -
vantur, Nescio an scribendum sit: occupautur vel occur- (5) Majestalem superiorem Fran.; majeslale superiore
sant. Paris.
(2) Rhen. atiique : licebit, roagica —fieri. Diclis non (6) Rhenan. aliique : afleclaretur in confcssione, etc,
steiis, si, ctc. Ju#. et Hav. receperunt scrivturam cod. 0002 duo vv. interpretationis causa adscripta delevermt
Fuld.; cod. BongarsH : magia— iieri dictis. Nou dicelis, Rig. el Hav.
&i, elc., codd. lut., Lugd. et Agob. fieri dicitis. Nou di- (7) Fr. Junius, Hav. Send. et Ritt. distinguunt: da.mo-
t

celis, si, ctc. nas, verum, utrohique. Jam Deos, etc.

(5) MS. Luud. Bat. Ml\irx unde Haverc. suspicatur na-
t
(8) Sunt raruin.
tura vel vere natura.
t
9 Sed add. lar.

COMMENTAIUUS.

Leucadis prope deluhrum Apollinis, quoabamore vetustissimns ille el opt mtis Interprcs : Hmiolus est t

liberari ccediti sunt amalores, quasi non idem qui divina menle vaticinatur. Dielus hariotus, quasi (a-
tiodvis saxum pnestarel morietn pro vita relribuens. rioius a (atis ct a fando quum F pro / i , el iiem II pro
S vidius iu Sapphus cpi^t.
t t

F in multis locuiionibus ponatur. An quod imiinntur

aspiralionem in exlialando ? nam halitu solent excludere
Hanc legem locus ille lenet: pele protinus altam
Leucada, nec saxo desiluisseliine. vetut mortalem animam, ul divinam recipianl. nnde et
vocem ejusmodi dubant, quas csi 0 E, quod OE sonus
Nec multum diCfcrl stultitia Ileliogabali, de quo Lam-
exhalundivim prceslal. II_v.
pridius : Paraverat igitur funes blalla el serico et cocco
tnlorlos, quibus si necesse esset laqueo vitam finiret. Pa- (b) Virao Cceleslis. Inlclligit Junonem^Carlhagi-
raverat et gladios aurcos, quibus se occideret, si aliqua nensium Numen primariuin , de quo uos supra ad
vis urgerel. Paraveral el in cerauncis el hyacinthis ct j) cap. XII, cl praechtre etiam dispulat la Ccrda ad cap.
in smaragdis vcnena , quibns se inlerimeret si quid gra- sequcus, docei.s virgincni iilam appeSlari, et non ah-
vius immineret. Fecerat el allissimam turrim, subslra- surde pltiviarum hic incntioueni conjtingi, qu;c ex
tis aureis gemmatisque anle tabulis, ex qua se prcecipi- acre dcscendunt. Hinc cei le Orphcus iu hymno ad
laret. dicens eiiam morlem suam pretiosam esse debere illam :
t
OiAJ-pw jilv 5 u f 6 v , m*ii/um TfOfC, za/xz*(i»ri\t.
et ad speciem luxurice, ut dicerelur nemo sic periisse.
Nimborum mater, ventorumque omnigenilrix.
HAV.
At Junonem Virgincm fahulosa antiquilas haud con-
(a) Anhelando profantur. Id non fichat sinc confu-
ticuit, tcslis milii Pausaoias in Corinlhiacis^ in fine :
vocis et valeulissiooe simo anhclitu. Lucan., v. 148.
K a i vrriyii R«v«0Of xa/ou/Aivrj* «vraoOa TY.V li pav fuoto
Sub pectore licla quieto «Apyeloi xaroc ero« /ou/*iv/,v napflivev yivwSat* ourof fih o>J
Verba refert, uullo confusa. murmuro vocis
oftvu «x T«>«r»5f *;v ayoufft T>} II f a , /oyoc TWV o\uoppr ro»j
Instinclam sacro mentcm teslala furore. t

«<r^, i- e. Et fonscui nomcn Canatlius. In co fonte vutgo

Et mox :
apud Argivos prodilum Junonem ubi quotannis laverit
t t t

Non rupta trementi
Verba sono, nou vox antri complere capacis
Sufficious spatium, etc.
Adde versum 170 el sequentes. Sed non possunt haec
xnelius disci quam ex Donati nola ad Tereulii Phor-
denuo virginem fieri. Manavit hic sermo ab arcanis ini-
tiorum qum Junoni sotenni ritu fiunt. Cod. Ald. IOX
t
coelestis pessime, ut et Rhen. vis ccelestis. IIAV.
(c) Aiia die moriluris. Ila prajclare restituit Rig. ex
MS. Fuld. qui habel aiia die morilurus ut el M S S .
9

mionem I V , scena IV, ad illa ; Interdisit ariolus, lbi Herald. iu quibus morituris. Ridet enim islaui vilae
4iS TERTULLIANI 41$
t i liomo cotnmunis conditionis, si magus, si posl A runt, quia plurimum illis"credendo Gbristo domino
mortem (1) de sepulcro a discipulis subrepius, si crediiniis (9). Ipsilitterarum nostrarum fidem
nunc deniquc penes inferos, si non in coelis poiius (2), accendunt, ipsi spei nostrae iidenliam aedificant. A t
et inde venturus cum totius mundi motu , cum bor- colitis ilios, quod sciam, etiam de sanguine christia-
rore.orbis , cum pianctu omniuin , sed non Christia- norum. Nollent itaquc vos lam fructuosos, tam ofli-
noriiro (3), ut Dei Yirtus et Dei Spiritus ct Sermo et ciosos sibi amittcre, vel ne a vobis quandoque cliri-
Sapientia et Ratioet Dei Filius. Quodctimque ridelis, stianis'(lO)fugentur, (rf)si illis sub chrtsliano, volente
ridcant et ilii vobiscum; negentCliristuin oinncro ab vobis verilalem probare, mentiri liceret.
aevo aniinain reslitulo corpore judicalurum. Dicant CAPUT X X I V .
boc pro tribunali, si forle, Minoen el Rbadaman- A R G U H E N T U M . — Falsum itaque esse crimen irreiigiosita-
tbum («) secundum consensum (4) Platonis et poe- tis el ad Romanos potius quam Christianos pertinere
t 9

tarum essc sortitos ; suae sailem ignoininiic et dam- quos vel ex hac subjectione dcemonnm pateat ma- 9

nationis noiam refutent : renuant se immundos JJ jorem itlis et sublimiorem Deum coiere; adeoque vel
spirilus esse, quod vei ex pabulis eorum sanguine tibertatem sattem religionis iltis esse relinquendam,
et fumo el pulidis rogis pccorum (b) et impiiralissi- quce cum atiis detur tum nec ipsis JEyyptiis ncgelur.
t

mis liuguis ipsorum valum iuleliigi debuit; re- Sed apud itlosquidvis coli ticere prceier Deum verum.
nuant (5) ob maliiiaui prxdamnatos se in eumdem Omnis ista confessio illoruin, qua se deos ne-
jtidicii diem cum ouuiibus cuiloribus et operatori- gant esse, quaque non aliuni dcum respondent prae-
bus (6) suis. Alqui omnis liacc noslra in illos domina- ter unum, cui nos mancipainur, satis idonea cst ad
tio et potcslas de nomiuaiionc Cliristi valet (c), et depellendimi crimenlraaepublicae el maxime romanae
dc commemoralione eorum, qnae sibi a Deo per religionis (e)(i\). Si enim non snnl dei pro certo, nec
arbilrum Cbristutn imminentia exspectanl. Cliristum religio pro certo est; si religio non est, quia nec Dei
liinenles in Deo, ct Deum in Clirisio, suhjiciuntur pro certo, nec nos pro certo rei sumus laesae reli-
servis Dei el Christi. Ita de contaclu deque alHatu gionis. Ateeontrario in vos exprobatio resullahil (12),
nostro coiilemplaliouc et repraescniatione ignis illius qui mendacium colentes , veram religionem veri det
correpti, etiam de corporibus nostro im|>erio cxce- non modo negiigendo, quin insuper expugnaudo(15),
dnnt inviti el dolcntes, et vobis pracsentibus erube- ittverum(l4)commiililis crimcn verae irrcligiositalis.
scentes. Crcdile illis, cum verum (7) de se loquunlur, Nuuc, ut constarct illos deos esse, nouue concedilis
qtii mentieiitibus creditis. Ncmo ad siium dedecus de aestimatioue cominuni aliquem esse sublituioreta
menlitur, quio potius ad bonorem. Magis fides (8) et potentioreui veltil principem mundi, pcrleclac po-
proua est adversus seinetipsos confitentes, quam teotiie (15) el majestatis? Nam et sic plerique dispo-
pio semetipsis negames. Hoec denique testimonia nunl divinitalem, ut imperium sumraae dominatioiiis
deorum vestrorum christianos facere consueve- esse penes ununi, olficia ejus penes multos veiint; ut
LECTIONES VARIANTES.
Crucem Haverc. C (19) Quandoaue christianis fugenlur Frmt^. fugarentur
Ocius Semi. Womer. e Cod.
Si non Fran. (11) Sic Haverc. ex auctoriiate cod. Futd.; cceteri: Ues»
Sensum Paris. maxime R. rel.
Renuncicnt Frmu Big. 121 Resultavil, Fran. reista resultabil V.Cod. Fuid.
6) Codd. Put. et Lugd., Rhen., Ald. el Fr. Juuius : 13) Oppugando Jun.
operationibus. 14 Ita cod. Fidd. Rig. et Hav.; cod. Lugd. m vero;
t

(7) Verum abesti Parsin. cxaen omnes: inDeum.

|8| Plena ta Cerda proxima Haverc.
t (15) PeriliaeFra/i.
(9) In Christo dominum mavuU Wouwer.
COMMENTARIUS
largitionem , qu:c tamcn paulo posictim morte foret (c) Omnis hcec nosira in illos dominalio', et potestas
commiilanda. Vulg. aiiasdemoriinris. Aldus lamen atia de nominatione Christi valet. Nolabiiis est in banc
demorituris, tit el L . R. et Agob. tit pateat T6 die senlentiam Iremei loctis, lib. u . cap. 5. Domini
excidisse. Sallustiiis Sutlam in periculis imperterri- nostri nomini, inquit, subjecla sunt omnia. Et prop-
tum hocmodo argumcntari ad Volocem facit, in Bello ter boc Jod;ci usque nunc bac ipsa advocatione da>
)ug. cap. CVI. Eliamsi certa pestis adessel, mansurum monas effuganl. P A M .
potius, quam prodiiis qnos ducebat, lurpi fuga incerta, 0 (d) Si illis. Sensus obscurior, sed tamen bic est:
ac forsilan paulo post morbo inltrilurce viicc parceret. credile illis, cum adjurali a nobis vcrum dicunl, si
HAV. cnim liceret illis mentiri, quando hoino Christianus
(a) Minoen ei Radamanthum. Poetis in hoc conscn- veritatem vobis probare v u i l , facercnt certe; nc vos
lire Platonem in hacc verba receuset D. Just. Marlyr. lam frttctuosos sibi amitterenl, imo ne a vobis ipsis,
Apol. 2. Plalo, iuquit, Radamanlhum et Minoen l t i - olim forte Christianis, ab aliqua possessioue sua de-
dem iujustos ad se venienles plextirum esse docuil, turbarentur„HAV.
nos autem idipsum factum iri dicirous, sed a Christo. C A P . X X I V . — (c) Lcesce publica? et maximai Rom. r .
Addit. orat. pro Chrislianis Athenagoras :Nos atttem Mirum nonadvcrlissehanclectioiiemRigiltiumaliosve,
sive Minos sive Radatnanlbus sit sive aliquis eorutn sed edidisse loesce maxitm Rom.r. Tria cnim diluit: c r i -
pater, nn cum quidem ipsum effugiturum ecse judi- nien primo ljrsae rciigionis, quam Gentcs passim ob- .
cium Dci dicimus. P A U . scrvaut, ttim iinprirnis Romanac , quas certe distabat
(b) Pulidis rogis pecorum. Vclcrum conlumeliis a cynoccphaiiselinquinauieutisJBgypiioruin,licetnon«
oncratos d;cmoii:ts noluin csl. Sulpititisde S. Martino. iiutiquam ctiain Rotnnc receptis. Tertio tilulttm I rsaa
Quid hic iuquil, adstas, cruenla bestia? Nihil in me, auguslioris majestatis Ca^saris sc. de quo c. X X V I U ,
t

funeste, reperics. L A C . cui et Gentium et Romauorum Dii subjecti. Debemus

 417 APOLOGETICl^S. 418
Plato Jovem magnum (a) in coelo comiiaium A aliuslacunaria(d),aliiis sunm nnimam(e) deosnovo-
exercitu dcscrihit deorum pariter etdccmonum. Ita- vcat, alius birci(f). Yidctcenimiie et Iioc ad irreligio-
que oporlere el procurantes ct prajfecios ct prxsides sitalis clogium concurrat (2), adimere iiberlatem re-
parilcr suscipi (1). Et tamen quod facinus admittit, ligionis et interdicere optiouem divinitalis, ut non
qui magis ad Csesarem promcrendum el operam ct liceat milii coiere qtiem veiim, sed cogar colere quem
spem suam transfert, nec appellatioucm dci ita ut nolim. Ncmo se ab invito coli volet (3), ne liomo
imperatoris in alio quam principe confileiur, cum quidem; atqtie adeo et jEgyptiis pcrmissa est tam
capitale essc jtidicelur alium praeler Caesarem et d i - vanae superstilionis potestas, avibtts ct bestiis conse-
cere et audire? Colatalius Deum, alius Jovem, alius crandis, el capite damnandis qui aliqnem Iiujusmodi
ad ccelum (b) supplices manus tendat, alins ad aram deum occiderint. Unicttique eiiam provincioe ct civitati
Fidei, alius, si lioc putatis, nubcs numeret orans (c), suus deus est, ut Syrioc Alagarlis (g), ul Arabias
LECTIONES VARIANTES.
(1) Bhen. atiique suscipi. B (3) Vellet Fran.
(2) Excurrat MS. I. B.
COMMENTARIUS.
banc et plurimas lectiones Cod. Fuld. in qtio la*m sislcnies arrecti stabant, niiasilacunaria numerarent.
publiceet maximce H. r. Scd notum in MSS.,comp!u- Mariialis de jEthonte 1. X I I , ep. 78.
ribus diphiliongos non ita accuratc notari. H A V . Multis dum precibus Jovem salulat,
(i\)Ptuto. Quem respicere puto Lucianum in lcaro- Stans summos resupinus usquc in tmgues,
menippo p. 277. 01 Se e>7ra).tv «'rtiSa^Jeui/avot, iro>- iEthon in Capitolio pependit. H A V . .
>O\KT« auTOu; arcl^acvcv, xal oul6pv>oi , TO"V piv Tcva itpQ- (c) Alius suam animam. Prosper in lih. Epigr.
TOV S-e-Jv e*7rexa)ouv, TOT; 84 TQC 8euT«pa, xai rflrcc ffvc/tov
Qutd voveat Domino, quisqttis bene corde volutat,
rin S-JOTVJTOJ; i . e. E diverso atii liberaliores, multos Ipsum se lotum praeparet et voveat,
deo$ faciebant: quibns divisis , hunc quidem primum Major enim oflerri nequit liostia mentis in ara,
deum nnncupabant: illis secundas aut tertias divinita- Nec Chrisli ex tempto suavior exit odor.
tis partes tribnebant. Quos ad triginla niiliia multipli-
cavit Hesiodus: Expressit illtid Augusiini: Quisquis bene cogitat, quid
Deo voveat, et quce vota persolvat, se ipsum voveat et
1
Alavc-ro . ZTJVO; ^Aawt* •mtiTtiv av4o6«uv. reddat. Hoc exigitur , hoc jubeiur : imago Cwsaris red-
Ut non immerito certos atquc incertos prodideril Var- datur Ca?sari: imago Dei reddatur Deo, A l vero, tit
r o , et ex illo Prospcr Aquil. Prom. el Pravdicl. III, C ptilchrePhilo Judaeusaitiu lihelIo,Quod I M c r . Pot. In-
38. At quorsum illi ? cum jam Socrates proiutntia- S i d i , CtC. nerr/avyjTat xai OUTO» TT^d; a?ij9«c«v 68ou, e t C . ;
verit non indigere Deum illis nec eoriim oueia? ;«c- i . e. Aberravit illea vita pietalis, in ceremoniis suncti-
Tcvpvtat« , propriis cujusqne offUiis, ut ex ip*o PJatouc tatem collocans, et dona dans ei, qui his non capitur f

notavit Theodoretus, Gr. A I L Cur. p. 110. I I A V . — nec unquam alia accipit, et adulans ei, cui palpari non
Piato Jovem Magnum. Ilunc Plalouis locuin sic potest, quia cultu vero delectatur, cum anima solum et
recenset Alhcnag. Magnus illc dtix in cce!o Jupiter, unicum saerifieium offert, nempe veritatem: adulteri-
volucrcm reperis currttm [qmc ipsavcrba cifal orat. num autem avcrsatur, quates sunt ostentationes opum
ad gent D. Jttst.] exornaus, orans,el curaos omuia. externarum. IIAV.
Uunc autem consequitur exercittis Deorttm atqitc Da> (f) Alius Itirci. Fuld. alius hircum. Respicit sacrift-
m o n u m . Illud vero, iitquit, nou ad cuui qui Salumi cia. De Idolol. c. v i , scd alio sensu : Colis autem non
filius esse dicilur, perliuct Jovem ; nomihc namque spiritu vitissimi nidoris uticujns , sed tno proprio : nec
ipso condilor rerum universariiin dcsigualur : Dccla- anima pecudis impensa, scd anima tua. Solebal atitein
r a t i d ipsc Pialo. Nnm ciim non [sic lcgo] haberet hirciis vel caper cum Pani, ttini Raccho immolari.
aliud quo eum sigoilicaulcr appeliarcl, vulgari et Nolus in vastantem vincas Domitianum versiculus
tisiialo, minime autem proprio Dei nomine ; cviden- apud Suelonium cap. xiv.
tioris designalionis gralia est usus ; adjecla iusuper
yerbo Magnus, ttl discerncrcl coelcstcni a lerreito, Off<iov irX cnttlffai K a i i a p i foopiivw,
ingenituma gemlo. Paticis idem rcpetilur ab Arnohio Quasi dicas latinc :
lib. i . adv. gentes, vel ex appellatione qua Jupiter j ) Rode, caper, vitem, tamen hinc cum slabis ad aram,
Opl. Max. dicitur el hahetur. P A U . In tua quod fundi cornua possit, erit.
(b) Ad ccelum. Demonax apud Lucianiim, invitaltis Gemmx rem decJarant, qttarum una ex Chottlio,
ab amico adesset iili ad fanum /Esculapii pro lilii sa- aliera cx Gorlaco mutuata. Dact. 1 , 2 1 .
lutc OralUrO, rravu, tfYi xwp<Jv yjyfl xdv A<xx> rjmov, «£ /zvj
y (%) Syrice Alargutis. lla restituiexCod. Fuld. opti-
S u y x m t xavT«ud«v vj/*o>v «uyjo/tfvwv axouctv. Vatde SUrdum mo, qui habel Adargutis. Cui lcctioni accedit teslimo-
deum narras, inquit, si etiam hic nos non audiat. IIAV. nium ex lih. II. ad Nation. c. 8. Quanti sunt qui no*
(c) Atius nubes numeret orans. Christiani plerum- runt visum vel auditum et Argalim [ leg. Atargatim ]
que conveuiebant in areis, ibiquc orantes ccelum sus- Syrorum : Ccelestem Afrorum, ut rectc thidem , et ex
piciebanl absquearis, absque statuis; eos igitur elhnici illo fitinc locum cmendal Golhitfrcdits. Yaria enim
deridebant, quasi nubes orando numerarent, idcirco nomina sorlita erat h.cc Dea. Strabo iit fine lih. X V I .
' Terlullianus abstirditatem absurditaie alia refeilit. At8«T6iV OVO^OtTWV //.«Ta7TT&>7«C;,Xai poMtVTOC T«V fioip^OLfl-
N o s , inqttit, nubes numeramus, vos lacunaria tem- xwv 7io/).a(* xaOa^«j> TOV Aaptrixy.v Aap«Iov exaX«»av, TOV 8e
plorum neinpe, sive Capiloliortim. Sic ipse i . pag. •ap^t^tv n a p u o ^ r t v , Kxff.ffv.xry oe T i v AWtpav [ Afiapav
37. Coelum apttd Capiloiiuin qujcrilis, nubila de la- currigit Casatib. ad Atliciia.M lib. VIII, c. 8 ] , AepxeTd*
qucaribus exspectatis. P A M . l\ «tuT^.v K T V J J I O ^ x a i e ? ; i . e. Nominum enim mutationes
(d) Atius lacunaria. Periinet ad gentiles, apud quos permulice sunt, prceserlim Barbarorum, quemadmodum
deaurata crauitemplortim laquearia. VideLips. l i h . H I , Dariacem Darium , Pharztrim vero Parysatim, Atar-
de Magn. Rom. cap. 5. Mcurs. de Luxu cap. X l l , et qatam Atharam dixerunt: quam Ctesias Derceio vocavit.
Rycq. de Capuolio p. 200, et in quos reperculit id Vocalur ct Derceto , seu Dercetis ab Ovid. Melam. IV.
quod christianis el Jud;cis ohjiciebant nubes numc- ±5. et Plinio Nat. Hist. v. 13. et apud Hygiiium ma-
rare. Ipsi enim illi sacrificanles in Capitolio manibus ter Scmiramidis nomine boc vocatur Fab. C C X X I I I ,
non tautum sursum levalis, sed et pedum digitis in- quem fecit Semiramis Dercelis fitia. Illa vero Deo Atar-
 419 TERTtJLLIANI 4»
Dusares (a) , ut Noricis Belenus (b), ut Afrioe Coe- A earum, quia Roraae non magif eoluntur , quam qui
lestis(c), utMauritanhe Reguli sni (d). Romanas, ut per ipsam quoque italiam municipali consecratione
opinor, provincias edidi, nec lamen romanos deos censentur : Casiuiensium Deiventinus (1), Narnien-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Hosc esl scriptura cod. FuldenMs, qwmprebavk at. Ascuianorum (Eemesius conj. Fesulanoram) — pro
Huverc. Nam pro Casiniensium alii: Casiancnsium, C isia- Nortia al. Norsia, Norcia, Nursia, Nurscia, Nersia, — pro
nentium, Crustuminiensium,— pro Delv. al. Relventinus, Ocric. cd. Otriculanorum, Cericuianorum, pro Sutr.
— pro Narn. Vis. al. Narnensium Viridianus. — pro Msc Hostia ai. Sutr. Nortia.
COMMENTARIUS
gatis isto nomine praecipue colebalur in nrbe Syriae Africam , Carthagini cceleslis xnesse fertbani templum,
Uambyca. Strabo lib. X V I . i*e>xetTat & xoZ *oTa/*ov, nimis amplum, omnium Deorum suorum cedibus vaila-
fyo>o\j; TiT-rapa« Idypwjoi $ Ba/xy9Jxrj, *}v xai EoWtav x«< tum. Cujus platea lithostrata, pavimento ac pretiosis
l«p*vicrf>.ivxaiou»ev*4v5Ti aaTtTT-v2upiav 5e£v TYV Arap-
(
cotumnis et mcenibus decorata; prope in duobus fera
7«TIV; i . e. Quatuor schcenorum spaiio traits ftumen estmillibus passuum protendebatur. Cum diutius clausum
Banubyca, qitam Edessam et llierapotim qnoque , idcst incuria, spinosa virgulla circumseptum obruerent, vet-
sacram urbem vocant. In ea Alargatim Syrinm Deam co-letque populus chrislianus usui verrn religionis vindi-
lunt. Oune lepidam fabellam esurieutibus Givrculis % care aracones aspidesque illic esse obcustodiam tem-
pr&buit apud Athmictim I. VIII, c. 8. On * rkns - •* pli, gentilis populus clamitabat. Quo magis chrisliani
TtSv 2up»v pxiiUvra. o u r a » ; V/V tyopityoc, «<*:« Z ) j ; v { « < &xif fervore succensi, ea facite omnia amoverunt iUatsi, quo
TkrioQi firMs* ix*" i*$ttu inr o\-/M%< 3e TOUJ w s i i o u c R templum suo vero ccelesti liegi et Domino consecrarent.
J
9

fj.l> A T i p y a u v o v o y ^ c t v , * i ^ u & » 3« a.niy_n$ui\ i . e. Nam cuin sanctam Pasc/uv solemnis ageretur fesiivilas t

Galin reginam Syrorum in tantum obsoniorum avidam collecla illic , et undique omni curiositate etiam adve-
fnisse , ut edicto per prceconem vetueril, pitcibus , kxtpniens muilitudo sacerdotum multorum pater et dignae t

rartSoc", i . c. prceter Gatidem quemquam vesci: rerum- mcmorice nominandus antistes Aurelius, ccetestis jam
qteignoralione mullos etillam Atergatim vocavisse , et patricc civis, cathedram iltic loco cceleslis el habuit et
a piscibus abslinuisse. Adde Liicianum de Dea Syria* sedit. Ipse lunc aderam cum sociis et amicis, alqne [ ui
p. 881. ()e Aslarte vero et illis nuininibtis quae se- se adolescentium celas impatiens circumquaque vertebat ]
(jiiunlnr consulc hoc loco Junium et la Ccrdam , ex dum curiosi siugula, quccque pro magnitudine inspici-
quo pleraquc inlcrpreies Minuciani, ct Piihceuni i . mus, mtrum quoddam et incredibile noslro se ingessil
Sub6iciv. c 3 et A.FioriduinSabiiius Subsiciv. u. 7. aspcclui, titulus ameis grandioribusque litteris in \ron -
scaiigcrumdcmendatioiie lemporumin Fraguieniis, tispicio templi conscriptus: Aurelius pontifex dedicavil.
p. 27. Kippingium in Aniiqii. Rom. I. I , c. 6 , et in llunc tegentes populi mirabantur. Prcesago tunc spiritu
primis Scldctium de DitsSyris. Vulgatac cdilioncs sic acta, qnce prcescius Dei ordo certo isto fine concluserat.
ha!)ciil .S't/n# Aslartes. Ald. Astartis. H A V .
,
Cumque a quodam pagano falsum vaticinium, vetsst
(a) DusaresAiVL scribecum Fuld. qui Duzarts. nam ejusdem cnelestis proferretur, quo rursus et via et tent-
dtto nuinina Arabcs in primis coluisse videnlur Obo- pla prisco sacrorum rilui redderentnr, ilte inqnam re*
9

dan el Dustarem, tit recle observat Gothofredus ila rus Deus, cujus prophetica vaticinia nesciunl omnino
emendans Obodanedussirem quod in lib. ad Nalioncs oc- mentiri nec fatlerc, sub Constantio el Augusta Placidia 9

curril, pariierqueosleitdcnscx llesychio Dusarem esse quorum nunc Filius Valeniinus pius et christianus irn-
Racchtifii. Rarr.etRhen. Diasares. Vulg. Disares. I I A V . n peral, Urso insistente tribuno ; omnia itla ad sotum us
(b)
/tx JSoricis niBetenus. MaleA iAld. .i V Norico
^ _ : _ - T . Tibelenus
-L./ _ Vi que perducta, agrum reltquit
el . . . . . . •in sepulturam scilicet mor+
Pamel. Norici Bctenus. Sed scrihcndtitn forle Norico luorum: ipsamque viam, sine memoria sui, nunc Van-
Beleims, til conveniat cum reliquis. Ilujus Dei men- dalica manus evertit; camdem , Dcam peplo ornari
tio sacpe iu luscriptionihus occurrii apud Gruieruiii et solitam docetTrebellius Pollio iu Celso.qui inter ty-
Reinesiuiit, qui postrcmus nd inscriptionetn 51 lih. 1. raimos nuuieratur XXVIII. Cetsum Imperatorem ap-
nolat Noricis trihui a Tertuliiano , quod in conftnio petlaverunt, peplo Dece Ccelestis omalum. Eliam apud
Norici ct lllyrici esscul in agro Cai noruin, Veneloriim Aintuiantiiii Asclepiades philosophus De;e ccelestisiina*
p irs et ;emuli quoudam , hodie suhditt, Aquileieitses. gtinculam sccitm ubiqtie tulisse dicimr, adeo ut iude
Erat ciiini hoc tuiclare niimen Aquileia? urbis, q<iod coguoscerctur. Nec duhium sane undc hujttscultus
cuiu clarissime pttcatex Capitolini loco in Maximi- Carth.iginc invaluerit, cum nola sit omiiibtis Phoeui-
nis, qucm adductiiU interprelei, tum etiam ex in- cia Dido, atque ita discrte scribat Pausanias in Atti-
scriplionihus ibidem rcpertis, quas cnm Dco suo Re- cis. tyArot; 5k a v 9 p i c T o » v A o a u p i o u elc., i. e. Primi om-
t

leno cxaminal el explical ihidcui doctissimus Keiue- nium mortalium Assyrii Coslestem coluerunt: a qutbus
sius. Cui suo mcrito addi dehet Jac. Nicol. Loensis, Paphii iu Cypro acceptum sacrorum ritum, cum Phae-
qtti cx ruinis Aquileiensihtis plurimas iiiscripliones nicibus, qui in Paleestina Ascalonem urbem incotunt :
cong^ssit cl de Releno, Noricis et Aquilcjensibus Phcenices cum Cytheriis communicarunt, in Atticis p.
disscril copiose Miscell. Epiphillid. 1. V. c. 13. quem- 1 4 , ed Wech. 1583. Quse licct ibi ul Venus celenre-
que Lamposi stiaB Critica; inseruit laboriosissimus an- lur, tamen nihil obstat, quo mintis Junoni eliam su e
liquitalis vindex Gmterus in supplemenlo tomi ** Afri applicaverinl, nam ita Cmlestis et Juno el Luna
qtiinti. Praetcrca Scaliger Lection. Auson. lib. I. cap. et Vetttis vocanlur. Lucianus in Diaiogis Meretric.
10. Le Moyne Notis ad Varia Sacra p. 612. etdcnique Dial. VII. A v ITI T O t o u r o v epatTTVjv eflpojjutev, etC. , i . e.
Philipptis a Turre in Monumenlts velcris Antii. H A V . Ergo si talem amatorem posthac inveniamus, Musa-
(c) Africas Cceteslis. Nec liujiis Deac silentium est rium, qualis hic Chcerea est, immolare oportebit nos,
aptid scriptores. Erat vero Jniio , Carlhaginis tute- Pubiicce qnidem Veneri capram candidam, Ccetesti au-
Iire nttihen. Vid;c qmc supra nolavimus ad c. XII. et tem et ei quce in Hortis est, juvenCam niique. H A V .
XXIII. De qua variae etiam tnscriptiones occurrunt (d) Maurilanice reguli sut. Laciantius l . 45. Hcec
apttd Grttterum et Reiuesium , etiam Loensis ille sciticcl raiione liomani Ccesares suos consecraverunl,
modo laudatus pulcherrimtiin taput cocgil, compila- et Mauri reges suos, el pauto post, Ifatirt Jubam. C y -
lus a postcriorihus scriptoribus, lib. VII. c. 13. Ex- priani simdis locus esl,sed utroque rolundior M i -
stanlque in gemmis Gorl. u . 566. ct nttmmis mo- nucius : el Juba, voteniibus Mauris. Deusest. Huc re-
numcuta. Ilttjus tneminil etiam Prosper Aquiianus de fero Spartiaui locum, ubi crtidelitatem Imperatoris
Promissionib. ct Praediciionib. I. III. c. 38. memo- Severi notal: Horum iaitur tanlorum ac tam illnslrium
rahile ejus tcmplum descvibcns, et mirandam tem tirorum interfector, ab Afris ut Deus habelur. E r a t
quam ipse oculis suis usurpavit. Locum iuiegritin , enim genere Afer, unde de illo Ausoniu* :
utpoie lcgi dignissimutn nec ab Interpretibus Tertul- Punica origo illi, sed qui virtute probaret
liarti animadvcrstrm adscribero haud gravabor. Apud Non obstare k>cum, com vaiet togenium H A V «
 APOLOGETICUS. m

$num Visidianus, Jflsculanorum (a) Ancharia , Volsi- A tamen homines, el illi ipsi reges, sine diis non fue-
•niensium Norlia (6), Ocriculanorum Valeniia, Sulri- rml: olim etiam paupere cuitu dU haberenlur;
norumHostia (c), Faliscorum in honorem patris(d) ut adeo non Romani ob Retigiositatem] magni,
Curis, unde accepit cognomen , Juno. Scd nos soli sed ob magnitudinem- religiosi facti appareant.
arcemur a religionis proprielale. Lxdimus Romanos, Quinimo non retigiosos habendos , ^tii religiones
nec romani hahemur, quia non Romanorum deum lcedendo facti sint magni, quandoquidem cum
colimus. Bene, quod omnium Dcus est, cujus velimus populis etiam Deos eorum devicerint , itlorumque
aut nolimtis oinnes sumus. Sed apud vos quodvis templa vaslarint statuas dejecerinl, sacra aboleverint;
9

colere jus est, prxtcr verum Deum, quasi non liic ma- quum etiam illi populi non minus retigiosi in Deos
gis omnium sit Deus, cujus omncs sumtis. suos fuerinl, qui lamcn a Romanis devicli, in Uio-
rum imperii summam conflali sunt.
CAPUT X X V .
Salis mihi qtiidem videor probasse de falsa et
Alt€UMETrrjif.—Immerito itaque magnitudinem Impern vcra divinitalc, cttm demonstravi, quemadmodum
Romanorum in tam immensnm auclam pro merito probaiio consislat, non modo dispulalionibus ncc ar-
retigiositalis illorum in deos censeri, qui id illis con- gumentaliouibus, sed ipsorum etiam testimoniis, quos
ferre poluerint adeoque soii dii sint. Cum iamen itU B deos creditis, ut nihii jam ad hanc caussam sil retrac-
y

et ridiculi, et pudendi, vel etiam peregrini sint, qui landtim. Quoniam tamcn Romani rrominis proprie
(quod mullo cum soteprosequitur) sua potius contraRo-mentio occnrril, non omillam congressionem, quam
vianos tutaiifuissent siquaiUisvisinesset. Nonnullos
9 provocat illa pracsumplio dicentium Romanos pro
quoque eorum deos reges fuisse dicit, quo tempore merito religiositatis (e) diiigenlissimcc iu tantum su-
COMMENTARIUS.
(a) jEscntanorum. NonnuUt ul Rigalt. legun! Ascu- nicnsium Nursciam Sulriiioruni Nortiam fuisseDeam
9

tanorum. Sed aliler lih. Ad Nat. Ald. Herald. Rhcn.
c l MS. L . R. Repone Fcesutanorutn, ex eincnd. Rei-
ne.->ii. Fuit enim Aucharia seu Ancaria locale Elrusci
liujus populi Numen, qui imaginem scn signum ejtis
coiebal. Quoil chtrissime palet ex inscriptione invenla
Facsulis aiuiquo Elruria» oppido , qua» collapsaiu ve-
tustate scu aiio casu imaginem Dex* civis uobUis pri-
valo sumptu restitutam dicit:
L . MAGILIUS L . F . P A V L L I
NVS VAKISCUS. III. VIR
SICNVM A N C H A R L E
SVA P E C . RESTITV.
cum vari.-capud omncs auctores MSS. Ieciioncs ostcn •
dant satis eamdem deam, uominis vcro variam fuisse
pronuiiliasioiieiii. H A V .
(d) In honorem Palris Curis el a. c. J. Ilaethxc ipsa
nntiquitaic fere olirula cx MSS. restilucrunt Jun. et
Rig. ila etiam Cod. Agoh. Junius cx Put. legit, fa
honore patris Curis, el a. c. J. Sed ntelius adliuc for-
san MS. Lugd. B tt. qui iu his nominihiis cxiiiiiaui bo-
nitatcm suam osteodit. In co ita scripium inveni,
Faliscorum in honore Patris Cnrris el accepit cogno-
p mcn Juno. Passim euim iu hoc scripto conlundunl li*
^ hrarii in honorem et in honore. Apud illos qtioque Cur-
J

L . D. D. D. ris pronunliaium crcdo, quomodo el iu lextu scripsit

Rigalt. licet in Notis cdatur Curis. Nisi vclis ita c x -
publicavit Rcines. iu luscript. I. I I , Inscr. 23. Hujus
plicare ctim Junio, apud Faliscos Juno bonorem ha-
I)eoc numitie afllatos, ejusvciuinistros fnisse appellatos
bet Palris Cttris, imo el cogiiomen indeaccepit. Rig.
Ancarios pulaiTuritebus Advcrs. I. X V I I , c. 24. H A V .
etiam Cod. Fuld. adjutus est, qui habet, in honorem
(b) Yotsiniensium Nortia. Ila malui 6crihcre cum
patris Chumis, el a. c. J. Vulgali omnes : in honore
Cod. L . B. ul el Fttld. adstipulanle MSS. Agob. Nor-
est pater Curis unde a. c. J. Sed salis palct Tcrtul-
sia. Put. Norcia, et clarius ipso Tcrtull. ad Nation. y

lianum innuerc Jiinonem Faliscorum in honorem suc-

Vulsiniensium Norlia. qiiam ttt Barr. A l d . Her. et
ccssisse Patris Curis [ quo Jupiter nomine diclus pu-
Rig. Nursia. ul Pam. Rhen. Jun. el la Cerda Nersia.
tatitr ut Curetum princeps ] et simile nomen adeptam.
MSS. codices apud Liviuin el Juvcnaleiu variant in
Pulo ego vocatam fuisse Curiiim , qitod clare docet
Kursia Nortia et Nurscia , sed clare inscriplio vctus
%
Festus, quamvis aliam denominationis ralionem ad-
Florenlia^ repcrta quain protulit Reincsius i . 131.
dat carnifex ejus Paulus Diaconus. Is in lit. C. Cwri-
Norliam appellat:
lim Junonem appetlabanl, quia eamdem ferre hastain
MACN.€ DEiE puiabant. I)e Diis (uteiaribus et topicis consuleetiara
NORTIiE. Jo. Alh. Fahric. Sciagr. p. 256. I I A V .
Hoc certe pccnliare numen Votsiniensinm ftiisse do C A P . XXV.—(a) Religiosilaiis diligenlissime. Ila re-
eetLivius, apudqucm Cincius memorat in ejns templo cte n
cte Rig.
Rig. etelalii
alii ex
e\ MSS.
MSS. etiam L . B . sic. Nonnulli ut
clavosmdicesmmeriannorumfixo*.EiSn\enuY\^^ et editi quidam r. diligentissimc. Fuld. ctiani religio
Idcm populus, si Nortia Tusco ni5, qttasi ila ad Deos polius rcfcrri deheat, qui i n -
Favtsset, si oppressa foret secura senectus primis Reip. Rom. curam gesscriut. Iu lih. adNal. II,
Principis, hac ipsa Sejanum diceret hora cap. 1 7 . qtii cum Auguslino.deCivilale Dei, IV. c l C y -
Augustum; priano de Idolorum Vanitate confcrri cum hoc capite
ul observavit Lipsius ad IV, Annal. T a c i l i , qui Seja- dcbct, cst quod o/pciis retigionum meruerint domina -
num genitum Vulsiniis tradit. H A V . tum orbis. ipse bic mox repctil religiositatis meritis
(c)Siffrifioriim Hosiia. ExpressiscriptnramCod. Ful- deputare. Dc religiosilate Romanorttm hac et ob banc
dani. Sunteiiim nomina qurcdam tntelarium dearum favore, ul pulabanl Deorum , exstal luculenlum Cice-
Deornmque salis iguola nohis, quale hoc. Quomodo ipsa ronis testimonium Oral. X X X de Haruspicuin Resp.
ItinoLucina forsan nppellata fuit. Nam quidam secun- cap.19. Etenim quis esl tam vecors , qui aut, cum su-
dum Isidorum lib. Vlll, c. 11. Junonem dicuni quasi spexcrii in coelum, Deos esse non sentiat, et ea, quaa
janonem, i. e.januam , pro purgationibus fceminaium, tanta mente fiunt, nt vix quisquam arle ulla ordinem
eo quod quasi portas matrnm natorum pandal, id est nu- rerunt ac vicissiludincm persequi possil, casu fieri pu-
btntinm maritis. Corrige : nalurce vel natis pandat et tel ? aut, cuni Deos c*sc ititellcxerit, non inlcltigat,
trubenhum maritis. Sic Hostiaria vel Hoslia vel simili eorum numine hoc lantum imperium esse nalum , et au-
vocabuio appeliari poluit. quamvis id ajprmare non au- ctum et retcnlum ? Quam volumus ticet, P . C. ipsi nos
•tm Yulgati SulrtnwTMm Norlia. 8ed ego non i uto Volsi- amemus: iamen nec numero Bispanos, nec robore Qat m
425 TERTULLIANI 4M
blimilatis clalos, tit orbem occuparint (#i), ct ndeo A nos enim deos non putem extranea- genti magis fau-
deosesse, ul prneter coeteros floreaut,qui illis officium tum (b) voluisse quam suae, et patrium soium, in quo
praeter caclcros faciant. Scilicet ista mcrces Romanis nali, adulti, nobilitali, sepultique sunt, transfretanis
a diis (I) pro grntia expensa cst, Stcrculius, et Mu- dedissc. Yiderit Cybele, si urbem romanam ut memo-
tunus (2), ct Larcniiua provexit imperium. Peregri- riam Trojani generi* adamavit, vernaculi sui scilicct
LECTIONES VARIANTES.
(I) Fr. Jun. Rig. et Hav. a Rom. diis; Cod. Fuld. Scil. (2) Al. Stcrculus, Stercutius — Mutinus, Mucunius.
ista merces Romano nomini a deis praerogaUva exp. est.
COMMENTARIUS.
los, nec cailiditate Pcenos, nec artibus Grcecos\ nec de- ROMANiE. RF.IP. ARCANAQUE. URRIS. PR^ESt-
nique hoc ipso hujus genlis ac lerrce domestico nativa- DIA. ANNUANT. QUORUM. NUTU. ROMANO. IM-
ue sensu, Jiaios ipsos ac Latinos , sed pielate, acre* PERIO. R E G N A . C E S S E R E . Et binc est, quod i n
? igione alque hac una sapientia, quod Deorum immor- operosa illa epistola quam pro Ara Victori» dedi-
talium numine omnia regi gubernarique perspeximus, canda ad Imperatores Valent, Theod. et Arcad. scri-
omnes genles nationesque superavimus. H.cc ul orator psit Symmachus, ita loquens introducator Roma :
Cicero : Polybius vero superstitioncm magis , uterai, Hic cuttus in leges meas orbem redegil. A l vero hand
appcllavit, addila politica bac cxcursionc, lib. V I , ila ila credulus
u
credulus Pluiarchus,
Plutarchus, vicissi
vicissitudini rerum adscribit
cap. 54, quain Latinam dedisse sufficiat. Sed, inquit, * el Forlunx imputat. Ilaque lib. I, cap. 4. Quodentm
nulta re ceque prasstare cceteris populis Rontanos arbi- operis nostri proprtum est, nostroque tempore miran-
tror ac opivione itla quam de Diis habent. Atque adeo, dum accidit, hoc illud est: quod sicut prope universat
%

quce res apud retiquos mortalcs vitio vertilur ea ipsa totius qna habitatur orbis, in unam partem inclinavit,
t

contincre Rom. Remp. mihividetur: superstitionem dico. atque omnia ad unnm eumdenupie scopnm vergere coe-
Nam, quod merilo multi mirentur usque eo apnd hos gil: ita el nos scriptione hac sub unum quasi conspe-
t

superstitio in majus est exaggerata, et cum in privalam ctum lectoribus ponimus, quonam se modo ad operis
hominum vitam, lum in publica consitia est inducta ut hujus universi consummalionem ipsa se Forluna gesse-
9

non queal magis , quod equidem multitudinis causa fa-rit. Cum polius studia belii et pacis illos in tam alto
ctum ab illis existimo. Enimvero si ex sotis sapientibus fasligio locariot, mortimque integritas, u l disputat
conslilui possit Respublica, esset fortasse totum illud Auguslinus lib. V . dc Civ. Dei cap. 1. Imo sanctius
genus non nccessarium : nunc quum omnis multiludo et vcrius judical Prudcnlius Dcum barharosper illos
sit levit, plena illicilarum cupiditatum, ira cestuet prce- emolliisse,omuesqtic populosuuo illo Roman.x ditio-
cipili, el ad vim iracundia vnpellatur ; hoc retlat, ut nis vinculo illigasse, ttt sitnul Christo Domino, l a -
terroribus nec manifestis, et ejusmodi terribiiibus fig- pidi sine manuuni opcra abscisso, subjiccrcntur, fa-
menlis vulgus cohibeatur. Aliter vera constal rcligio, stusque illorum ab illo contcrcretur. Nolandi sunt
quae non roetu poenae tamquam amore boni Deum colens versus ejtis in S. Laurentii Passione a versti 419. et
ultro Numen habet propilimn. Hinc Moses Deuteron. deinceps , ul et hi comra Synimachum lih. II. 582.
I V . 6. 7. 8. vel hosies praedicare facil Israeli felicita- Vis dicam, quae cattsa tuos, Romane, labores
tem, ut dicant. Hic ipse populus sapiens vere et ma- C In lanlum extulcrit? queis gloria .onlibus aucta
gnus est. Sci!icel,ut ipse addil, Quis magnus adeo Sic cluat, imposilis ut mundum fracnei habenis?
populus, cui tam propinqui Dii sunt, etc. Dispulant Disjordes linguis populos, el dissona cultu
itaque licet de successu reruin ex religiositate Jud.ci, Regna volens sociare Deus, suhjungier uni.
Imperio, quidquid tractahile moribus csset,
R . Lipman. in lib. N . 122. p. 158. et R . Albo cap. Concordique jugo retinacula mollia ferro
X X V . Orat. III. Sephcr Ikkar. p. 14. ex vers. Ge- Conslituit, quo corda hominum coujuiicia tenerel
neb. vere inagnus est popuius Dci dominalor orbis, Relligionis amor, nec cnim IH copula Chrislo
quoniam subjiciantur necesse est omnia regna Do- Digna, nisi itnplicitas socict mens unica gentes.
mtno, cujus sceptrum ex Sione missum Moahilarutn HAV.
populatur limites ftliosquc Selbi debcliat. Hic lanta
(b) Hagis fautnm. Digna adscribi ,sunt, qtfcc P o m -
deorum itla turba certorum atque incertorum, quos
ponius L J B I U S C X veleribus observavit in Rom. Hist.
Varro prodit, t//i etiam proceres et electi dii cum ipso
Compendio cap. de Magn. Imp. Rom. in ftne. clJello
rege suo Jove fulmina vibrante, consilio potentiaque,
Punico secundo M . Marccllus, devietis Syracusis,
ut eorum cullores (erunl, metuendi, armisque terribiles,
ostendit opes, et signa intulitct Deorum simulacra :
hic hic aliquid, si non pro mundo, saltem pro se opor-
in quo rcprehensus cst a Q. Fabio Maximo, quod
tebat agere : ne scilicet unus eos perderet crucifixus.
reliuquere debuisset Deos suis iratos , ttt ipse prius
Periisse vero et nos novimus, ct David propheta con-
feccral de Tarenliuis. Verum iuvahiit consuetudo
firmat, dicens: Periil memoria eorum cum strepitu, et
Marcelli. Nam longe aiib*a captis Veiis, M . Furitis
Dominus in ceternum manet. Verba sunt Prosperi Aqui-
Camillus Veieiitanam Juuoneiii intulit urhi. i E t
tanici de Prom. et Prned. lib. III, cap 38, Iiaque de D
ad id certa interrogationis formula utehaiilur, tit ex
Romanis recte Noster mfra h. c. Sed quam vanum est,
Livio palet, qtii I. v. c. 22. Quumjam humance opes
fastigium Romani nominis religiositatis meritis depulare.
egesta? ex Veiis essenl, amotiri tum Deum dona iptos-
Rcfutat idetn iu (ine cap. Certc non potesl fidei conve-
que Deos sed cotenlium magis quam rapientium modo
nire , ul retigionis .merilis excrevisse videantur, qui ut 9 %

ccepcre; natnque delecti ex omni exercilu juvenes, pure

suggcssimus, religionetn aut lajdendo creverunt, aut
totis corporibus, candida vesle quibus deportanda Ro-
crescendo laeserunl. H A V . %

mam Regina Juno assignata erat venerabundi tem-

f

a Ut orbem occuparinl. Propler istam suam scilicet ptum inire primo religiose admoventes manus. Deinde
f

religiostlalem. Huc refert Havercampius elegintem cum quidam seu spiritu divino (ucius. seujuvenili joco 9

sculpluram, ubi yEneadum geuilrix intcr victricia Ro- Visne Romam ire Juno ? annuisse cceleribeam concla -
%

inanorumsuortim signa conspicitur comitata Diis, Jo- maverunt: inde (abutce adjeclum est, vocem quoque di-
ve, Neptuno, Viilcano et Mcrcurio, qui iili imperiuin cenlis: Velle auditam. Quod quamvis hic joco vel d i -
t

orbis lerraruinconiirmare videnlur. vinitus factum pulcl, tamen ex lib. i . colligi potest
Notanda cjuoque venitantiqua bxc inscriplio, qtiam pro ritu etiam oblintiisse, quod enim c. L V . ubi agi-
mcmorant Grulerus p. 85. num. 45. el Boi^sardtis lur de Dco Termino qui ipsi Jovi cederc noluit, dicit
part. III. Anttq. Rom. lab. 120. SECULO. FELICI. aves in Tcrmini (ano non addixere, id in Epitome sim-
P I H S I A S . SACERDOS. ISIDI. SALUTARIS. C O N - plicius. Terminus et Juventas non addixere. Unde c o l -
SECRATIO. PONIIFICIS. VOTIS.. ANNUANT DII. ligere quis pRssit ipsas Nuininuin cfligies rogatas
4*5 APOLOGETICUS. 42G
advcrsus Achivorum arma protecti, si ad ultores (1) A quoque castrando lihabat, prosalute imperatoris Mar-
transire prospexil (a), quos sciebal Graeciam Phry- ci jam iulercepti (2) soiila aeque imperia mandavit (c)<
ghe debellatricetn sttbacturos. ltaque majestalis suae 0 nuntios lardos, o somuiculosa diplomata (d), quo-
In urbetu collalas grande documentum nostrae etiam rum vitio excessum imperatoris non ante Cybeie
aetati proposuit, cum Marco Aurelio apud Sirmium cognovit, ne deam talem riderent Christiani. Sed non
reipublicae exenipto, die decimo sexlo Kalcndarum stalim et Jupiler Crctam suam Romanis (3) fascibus (e)
Aprilium, Arthigallus (b) ille sanctissiinus, die nono concuti sineret, obiitus antrum illud Idaeum, et gera
Kalend. earumdem, quo sanguinem impurum, lacertos Corybantia ((), et jucundissimum illic nutricis s u »
LECTIONES V A R I A N T E S .
(t) Ad eosultra, Fran. • (5) Facibus, Seml.
(2) Interempti, Seml.
COMMENTARIUS.
fuissean cedere vellent, ex auguriis vero de respon- sente$ missis diplomatibus consignatis, rescribilque or-
sis ariolatum. dine ad ea, quce consultatione abdita continentur. Id
(a) Ad ultores.lU Jun:ex MS. Put. Herald. ex suis. enim vult Macrohius quod fuse in Psetidoinanti tiar-
Hig. ex Fuld. qtti Cod. mox tranferre pro transire. rat Lucianus. Solebant enim codicillas obsignatos
Patn.ad eos ullra, u l c t L a Ccrda. Barr. ultro adeos. B initlere ad oracula. qtios integros, ul p i t i b n i t , unn
A l d . R h . HS. L . B. el Agob. adulteros. Sensus est, cum respon^o dei ad imcrrogaia in scriplo islo reci-
recte fecisse Cvbeien cum cultu stio ad Romanos pichant. Sed fraus eratinera, arte enim ccra avelie-
transiens, quod sciverit forte inde ultores Ilit prodi- batur rursusqiic imnonebitur sinf? Irasione impressi
turos. At quomodo lam seram prospicere temporis sigui, quomodo f.icile ad interrog ita respmderi polc-
forliinam poltiil, qiuc paucos dies iitfato Atirelii dis- rat. Id observans Lucianus, missaque obsignalione
ceruere non potuit? Hic loci sensusest. Suhjugaudo accuratiore, quae sinc evidenti fractura dissolvi non
vero Graeciam ulti sunt Romani excidimn l l i i ; sein- poterat, ridicula semper etaliena ad intcrrogata re-
perque h.cc incuuahula g»miis suae in sumuio habue- sponsa accepit. IIAV.
ruiit honore. Id patet ex Tacili Ann. I. xu. c. 59. et (e) Romanis fascibus illam. Ila recle Heraldus in
dociis ihidem auimadversioiiibus Justi Lip>ii. L ite Notis, declaratque ex Afro Hebroeos imitahle sermone,
etiain in hoc campo exspatiatur Lticanus suh persona adducitqne similein Apuleii locum. Sed ipse Virgilius
Caesaris in fitte iib. ix. Impiumque Fimbriae faclum mijestatein quamdtm in hac voce cognovit, elegan-
uotat Appianus, quo reliquias miscraiidi nominis ullo liae catissa adhibens ubi superdua aliis viderelur. Ita-
Agamemnonecrudelius vastavil vir cognattis, cum a que is iEneid. lib. x. versu 707.
Sylla ipso in gratiam urbs accepla esset. Verba ejus Ac velut ille canum morsu de montibus altis
sunt de Bellis Mithridaticis : VXtoXt lk-xokiop*.o\>}il*Qii, Actus aper;
c t c , i . e. lliensesaulemoppugnati a6eo(Fimbria) con- et lib. x i .
fugerunt ad Syllam: qui cum se venturum promisissel,
denunciassetque Fimbrice abstineret a suis dedilitiis, Ac velut flle, prius quam tela iuimica sequantur,
Continuo in montes sese avius abdidit altos
laudavil illejam reversos in Pop. Rom. amicitiam, nt- Occiso pastore lupus.
liilominus petebalul sequoque hominem romanum reci-
pcrent: cavillatus nescio quid in eognationem jaclatam et lib. x n .
ab Itiensibus: tandem itrumpensinterfecil omnes obvios Saucius ille gravi venantum vnlnere pectus
9
Tum demum movel arma leo.
et concremavit omnia. H A V .
Quod etiam posteriores poetas Statium, Valerium
(b) Archigallus. De Restirr. c. x v i . vel Archigalli,
Flaccum, Claudianum imilatos abiindc docet elegan-
ret gtadialoris aul carnificis spiritu infectum. Inscnplio
tissimus Guilh. Canterus Nov. Lection. m . 26. Quid
velus apud Grut. p. 308. C. C \ M E R l U S . CRESCENS.
mtilta? eccutti tibi Terliilliaui locttm omni exceptionc
ARCIIIGXLLVS. MATIMS. DEVM M A G N J E . IDEiE.
majorem ex lib. Ad Nat. n . 4. Quod si nomen istud
ET. ATTIS. POPVLI. ROMANI. Ita dicitur Cyheles
proprium Divinitalis et simplex, nec in_lerpretatorium in
cvnxdorum princeps. Mox impurissimus legil Cod.
illo Deo. Nec atidiendus hic Aldus aut Jon. aut Sca-
Fuld. ex glossa, qu\c ?d sanclissimus voluit interpre-
liger, atil Rig. qui, liomanis fascibus concuti, aut Pam.
tari. Virgil.
qui, Romanis facibus illum concuti. Crela a Melello
Quid non mortalia pectora cogis fuit domita : Lucan. lib. ut. vcrsu 163. deCaesare ra-
Auri sacra tames? piente fiscum P. Rom.
(c) Sotita ceque imperia mandavit. An archigallus Victorique dedtt Minoia Creta Mete!lo.
iste solito niore deattt rogavit seu jtissit lueri Marci Catisa helli satis impia, ipso falenle Floro ilr. 7. Cre-
valetudinem? Pulo iiondum satis iudagalam auiiqui- ticum bellum. si vera volumus noscere, nos fecimus
sola vincendi nobilem insulam cupiditate. Favisse Mi-
J i
lalem i u hisce latere, ui qucmadmodtitn in Eleusi-
Ihridati vidfbatur; hoc placnit auuis vindicare. Unde
v r c e r a l s e i 1
n i i s foit «fx*» » qui * , prx'fcclus mysleriis,
He^ychio B a a t / i v ; , &pyoit rti ASrjvyjat p.vi<TY fLoi) itpo-K&v , sa is vere ipsc Milhridate^ in Epist. ad Arcaccm, qttne
l

cui, tit suh|ccli impeno ejus, ad,iiugebantur ol Em- iolegra servata esi nohis iuter fiagmenta Salluslii iv.
/ u i i r r a i et \tfOTtoiot. dc quibus Pollux viu. 8. 3. ei 26. Hislor. Nain quid ego me appellem, c l mox : Cretenses
et pra?clare Meursius in Eleusiuiis c. xv ; ita cliam sotos omnium liberos ea tempestate, el regem Plote-
hic in Cybeies miiii>lerio lalis galloruni rex seu ar- mwumfMS. L . B. facibus concuti. IIAV.
chigaltus innuiturquisuos babe.it sacriliciiloset miuo- (f) Mra Corybantia. Nota satis ex Lucretio Ct
res gallos, quibus itidetn imperaverii vota facere et aliis. Ovidius apud Lactaul. i . 21.
lncenos secare pro Aurclii salute. H A V .
Pars clypeos sudibtts, galeas |>ars lundit inaucs,
(d)O somniculosa diplomata. Miror quid Pamelium Hoc Curetes habent, boc Corybant&s opus.
impulerit itt ad magica metaphorice dacmonum diplo-
niaia confugerit. Sunpliciler cnim intelligunlur nun- Ubi qooc plura videri possunt egregie ex dtiobtis his
tii pttblici el diplomata publica, qttibus irascilur quasi ntiminis illusiraniiir, quortim atlcr Trajani, alter Ma-
Terttillianiis quod non citius ad Cybclcn ct nrclugal- ximini est, quo^ vnlgavit p> aestatil ssimus Seguiii. in
Itun ejns pcrrexcrini. Mullo minus huc faciunt ora- S. N . p. 116. 186. Ihi Curetcs seu (^oryhanlcs pulsant
ctila qua* idem somuiat, et locus Macr ibii, quem non clypcos ne incurvatx parttti ienlisqtie Rtiex* gemilus
inlcllexit, lib. i . Saturnal. Consulunt hunc deum el ab- vel nali Jovis vagilus a Saturno exaudiri possint. Pr;c-
TERTLLLIANI I. (Quatorze.)
4*7 TERTULLIANI m

odorem(a).NonneomniCapitoKo (umulum illum suum ^ Misera ilhi conjux Jovis et soror adversus fata non
praeposuisset, ut ea potius orhi terra (6) praeeellercl, valuit plane :
(juce cineres Jovis texit (c)? Vellet Juno(d) Puidcam Vato slat Jupiter ipse (e).
urhem posthabiia Samo dilectam ab Ameadarum u i i - Nec tanlnm tamen honoris Romani dicaverunt fatis (f)
quc gencre deleri? Quod si dcdenlibus sibi Carlhagincrn adversus destinatum vo-
Hlc illius arma, tumque Junonis, quantum proslitutisslma* (1) lopae
Hic currus fbit, hoo regnum dea gentibus *sse , Larentinae. Plures deos vestros regnasse certum est.
Si qua fala siuant, jam lum tenciitque fovetque,
(Vn\G. Mn. 1.18. seqq.) Igitur si confcrendi imperil lenent poleslatem, cum
LECTIONES VARIANTES.
(1) Prostratissiina?, Haver.
COMMENTARIUS.
clare vero ibi non gladii tantum, sed et sudes appa- ab altera Auguslum exhibcns, suh Slratego Cornelio
rcut. Tcrtium itcm Maximini exhibei Patinu* iu Tho- Lupo. I U V .
sauro p. 123. (c) Cineres Jovis (exi/.Neminem,opiuor,lalet floruisse
(a) Jucuudissimum Ulic i . o. Apud eumdem Ger- in ultimis Etbnicae vetustatis temporibtisphilosophum
roanicus in A r a u i s : quemdam, Siculum, ut putattir, Evbemerum nempe,
llla putatur coecum vcluti apo$iolicae pra?dicationis antesignanum,
Nulrix esse Jovis, si vere Jupiter iofans quianiles labesceutis ultro mythoiogiae fabulaj acriter
Lbcra Cretcae mulsil tidissima capraj. exagitaveril, d«w, inquit Lactantius, res gestas Jo~
F u i l enim aliquando quuin muudus esset sub Jove vis ei cceierarum qui dii putanlu*, collegii, kisloriamque
%

iiondum barbato, ct ipse capriuo lactc educarciur. contexuU ex litulis et inscripliouibus sucris qua iu au-
t

Iiinc ilium iu numtnis el gemmis puerum et jtivencm tiquissmis tempiis habebaulur (Insl. iib. i c. l l ) . C u m
aii(piaudo conspiciiuus et capella sua coinitatum, eo- aiitem aetatis nostr* inyihograpbi ac symbobcus
qne icfero sculplurascx GOIIUHI lom. u . nuin. 493. qqisquepatitheisla njhil uou moveatut susdeque vertat
ul/i pro nicrilis illis coelo nulriceni infert. et n. 103. scuteiiliam ^vhciiicrianam,iipn uiiilius oper.c pretium
1
ubi capella csltatiltim utiu Philippi luinuno qrgentco, eri , eo loci, idsaltem quod de Jove humjiie iu Creta
e t l o m . i . nuni. 189. uhi ittdibttndus insidct plano ut inMiIa morttio nec non et sepulio docet, pleuius coo-
lu Valci iani nutnmo argenleo. Jupiter juvenis occur- iirmare.Ciii iicet adversatus opinioni, oani tamenCd-
r l inler nqiiuno- Commodj, et iinhcrbis siiuulaciuin iimachusvoliuviius patrocinatur,his carminibusJovi
reccnset Paiisanias Eliacor. lib. v. K * T I Ik x*i *>>.«; dicati^ :
'liv; c\u e*«v «w/6vt«, esl c{ ibideiu alius Jupiter scd
imbcrbis. Ju\al hic una dcfendcre vtdgaiam lih. ad
ISat. i . 10. leclionem, quam fruslra oinues solliti- Porphyrius, ia V i u Pytbagorae, eap. xvu, lestatur
l.int, substiluendo, quam per ullum Jovcm, qunin le- hanc Cretensiuiu opiniopein ipsuinniei philosopbaim
galur rccle in MS. quod iiuicum supercst parvuinm r l atam habuisse, multaque lihamina sparsisse cannen-
Jvvew, non tantttm praeittdicio parvuli Jovis qui oniui que huic tumuio itisciibeudum curavisse E l ( iS*?m
niiliquitaii tiotus est et bic iu Apol. eiiam samius a xtuovymvdv i v r ^ o v «#r«t€4f . . . u&Biym *A A<i, T4V T« w o p -
Seplnnio subsannatur, sed ct ipsius loci in hb. A d
Nal. ubi parvulus Jupilcr Cc«ari opponitur. Alque *f fri T i f ^Of*P**' R T e
A rU PA ^ TQ All,
x
juraincnluin solcnine erat pcr GeitttimC.csnris jurare,
ot conslat ex Apologelico, qoi quidcm Gcnii passiin U8ittav*.vKttTai ^ i » , h AiA XPIX^«MU«U EDD.
ul pucruli expressi cliam nmiciii marmoribus vhttn-
(d) Veiiet Jutw] God. Fuld. vetlet et Juno. recte.
tui, uude patt-t coilatio Jovis parvtili et Geuii Cicsa-
ita supra, Sed non stalim et Jupiter. Lactant. Iib. n .
ris. Si tamcn ihi utimcn augnstuin C;osarts sen mor-
C. 17. Nam Juno auderenon poterat, aul Carthagineni
lui seu vivi iiilclligitur, aeque sibi constal lectio: quid
defendere, ubi arma ejus el currtts fuil, aut Hoinanis
cnini parvulus Jupitcr ad niagnum Caesarctn ? Multa
nocere: quia progeniem Trojano a sanguine duci
adhuc in islo libcllo mihi notandaet cmendanda suut. Audierat, Tyrias ohm qttae vertcret arces. (Har.)
Ila ibidcm paulum supra, quanquam perjuria apud (c) tato slal Jupiter ipse. Theodoret. Gr;ec. Aff. C u r .
vo$,quod unusquisque purus es/.Qui(lttcttisiu simpulo p. 85. de Jove et Homero: Ka* •/«/> TOVTWV C xopvf*7*s
cxcilari amat, consulat interprctes Gothofredtim et
Rig tltiom, cnin unica lilerula immutata intcgram auc- zd-j TWV €Uwv xopufWiov o)«pu^i/xevov $ « x v u ? t v , 6i$ ixoipZrnxi.
toris manum rcprttsenlct. Lcgimus ilaque, tanquam, T f i w a t S i fxii S u v A / x f i v o v , e l c , i . c. Quaudo ei princeps poe-
i l\ Quid igiiur dc lali deo sperandum, qui aeialis tarum deorum principem flebililer introducil conqueren-
liidiiueuta intcr capraiios nosuit ? Pulchre Jesus ille lem quod fitium ulcisci non possil; eo (juod Ctothoiue
%

Siracides xxxvui. 26. 27. Quam ab Ulo exspectessa- fitio inferior sit, eaque dissolvere quidem *elit, sed ab
n

pieulhtm qui stivam tenel qui glorialur in slimulo quo Airopo el Lachesi vrohibealur; eamqueob rem tamen- t

bovcsimvellit, eleducatnrin operibus illorum loquitur- tis, fteiibus, utulatuque permulto verba commisceat.
%

ijue dejuvencis ? Cor suum componet sulcos ut faciat. ei Idem el Neptunum inquit velle qnidem uttionem sume-
vigilubil armentis pascendis. Noster rn.ore stio pmigil, re de Ccphalcniorum duce. qui Polyphemo ocutum
rcspiciens foitc Thcocriii versus Idyll. viu. 76. uui eruit, hand tamen potuisse Fatnm superare, quando-
bubulcus Daphnis yituloi utn suorum hasiis dignus: quidem Fato jam decrelum erat,UlyssmLaertee filium
ad Ithacam patriam redilurum esse. In illam sentenliam
iufiiiiia dicax Lucianus. Herald. Falo S. J. esse. IILV.
(f) Falis Romani dicaverunt. Ita transposuit R i g .
A l i i . R. de fatis. Respicil vero Spanbemius bunc l o -
i . e. Duicis vox estvitula, dulcis spirilut: suaviter cum, cum concludit ex verbis Procopii quae adducit,
mugit ct vilulus, et vacca suavitcr. IUv. fuisse erectum his deabus Romae icmplum, sed post
(b) Orbi terra. Ita Barr. Pam. Rhen. ct Rigaltius, Terttilliani tempora, forte a Diocleliano, cujus num-
inagis commode, quam orbi terra, quomodo Aldus mtim sineularem cxplicat, cum singulari item inscrip-
Hcrald/MSS. Fuld. et L . B . Cerle apud Seguinum in tione. E\hibentur ibi trcs mulieres vestit;e facibus
clegaiilissiinoSelecl. Num. librop. 114. superbissimo nrmatae, cttm inscriptiotie FATIS VICTRICIBUS ;
tilulo Crctaru TftN appcllalur, id csl icrra terrurum, victa scilicet et dehcllata exstinctaqne Christianorurn
ut voccm illam dividil c l cxplictl uobilis Antiquarius. gcutc. Conspici potcst iu nunquaiu laudaudo Satis
bighauts vcro i»tc uuinmua ab una partc Tibcrium, operc de Usu et Pr. Num. p. 838.
429 APOLOGETICUS. 430
ipsi regnarcnt, a quibus acccperant eam graiiam ? A perstitiosa, nondum lamen aul simulacris aut templis
qtiem
nilAin colueral Salurnus el
/tAlllAlMkf ColnaniiC nl Jupiter
Innilna ?
9 aliquem
n l l / n i / m i opinor
Anlnnii res
mtsin divina apud
~ — . .Jk Romanos
V% — couslabai;
_ .. •- 1 . _ frugi
I» • religio
I• •

Siercolium fsed Romae postea] (a), cum indigenis et pauperes ritus, et nulia capitolia certautia coelo,
suis ( i ) . Eiiam si qui non regnarunt, (ameu rcgiia- sed temeraria decespite altaria, et vasa adhuc Samia
batur ab aliis uoudum cultoribus suis, ul qui nondum (6), et nidor ex iilis, et Deus ipse nusquam. Nondmii
dii habcbanlur. Ergo aliorum est regnum dare, quia enim tunc ingenia Graecorum (c) atque Tuscorum (d)
regnabatur multo ante quam istidii inciderenlur. Sed fingeudis simulacris urbem inundaverant. Ergo non
quam vanum est fastigium Romani iiominis religio- ante religiosi Romani, quam magni; ideoque uon ob
sitatis meritis deputare, cum post imperium sive hocmagni, quia religiosi. Atqui quomodo ob religio-
adhuc regnum [auclis jam rebus] religio profece- nem magui, quibus magnitudo de irreligiositale (e)
rit (2). Nam elsi a Numa concepta esl curiositas su- (3) provenit ? Ni falior enim, omne regnum vei iiu-

LECTIONES VARIANTES.
(\) Suisabest Haverc. religio nrofecerit Fraii.
(2) Adhuc regnum religio profecerit? Age jam rebus (3) De rehgiosiuUe Fran. De vera irreligiositate Jtm.
COMMENTARIUS.
(a) Sed Homce poitea cum indigenis. Mira perlurha- B De vasis Samiis Tibullus lib. Eteg. i :
tio et varietas in edilis et MSS. Lugd. Bat. ct Agob Adsilis, Divi, nec vos c pattpere mensa
sed poslea Romanam cnm indignis suis. Fuld. sed post- Dona, nec e parvis spernite fictilibus.
ea apud Romam cum inditamentis suis. Heraldus el R i - Illustrat hoc Nostri vetus ille nec vetus miuus pro-
galt. silent, et aliud agii La Cerda, cum iu parapbrasi verbialis versiculus :
siia, quam editioni stibjtinxil, nescio quid de aborigi-
nibus,quorumnonmilii regnaverint, nonntilli non.pro- Doen de kelken waren van hout,
Doen waren de priesters van goud.
fcrt. legens : sed Romce postea cum indigenissuisetiam Maar nu de kelken zyn van goud
siquinon regnarunt, tamen, elc. Aldus \v\bel> sed Ro- Nu zo zyn de priesters van hout.
mam posteacumindigeniscuttoribussuis. Pam. etRhen.
Postquam scilicet munda batnea inventa sunt,spurciores
scd Romce poslea cum indigenis suis. Herald. ct Rig.
sunt qui lavant, ut jam olim Seneca Epist. xxv. Sed
sed Ronue posteacumindigenis. MS. Cod. Fuld. lectioni
proverhiale illud desumplum observavi ex dicto Botii-
adscripseral Scioppius, induamentis; lego indigita-
facii (cpisc. el marl.), quod exstat Decrei. parle m .
mentis, id esl tihris pontificalibus suis qtti Slerculo
de Consccrat. dislincl. 1. can. h\. Cnm inqoit, liqneis
scrviant: salsc dictum. Glossarium lndigitamenla
uteremur ealicibus, aureos sacerdotcs tmbebamus. Nunc
t

Bt£Xici 'apoLttxA. Ita libri et interprcles, quorum tama

aureos habemus catices, tigneos sacerdotes. Johannos
varietas abunde docet jam olim locum fuisse corrtt- Saresberiensis, in Potycratico lib. v i . cap. U, acer-
ptum. Quid igitur senliam quaeris? Delenda illa sed rime saeculum suum increpat. ihi de sacerdoiihus et
Romce postea ct in morboniam releganda. Quis enim presbyleris e l alia ct haec : Sedenl in ea Scriba* et
iion videt ex glossa irrensisse? Sciiicet ila iege.idtim ,es onera 'importabilia in humeris ho
judtco aliquem opinor Sterculum cum mdigems sutsj ^ j £ ^ n m Dominantur in cte-
c o n l m
v
a u n U

vel potitis, si non fruslra indilamentis suppedital MS ro, nec forma jiunt gregi, qni recto calte pergit ad r i -
Fuld. quod vanum haud reor, hoc modo : atiquem tam (forte perqat el qua:); pretiosam supetlectitem
opinor Stercuium cum indigenis et inditamentis suis. In congerunt, anro et argento onerant mensas. sibi etiam
eo falsi fuerunt iulerpretes, quod r* indigenis ad Ro- ab avaritia nimis parci. Nam panper aut nultus aut rn-
manos, nonvem, tit dehet. ad Slerctilum retulerint. r«i admittilur. quem interdum non lam Christus, quam
Stint enim indigence ilii qui tina cum Slerculo vcrna- vanagtoria introducit. Concutinnl Ecclesias, iitesexci-
culi et proprii Rotn.morum dii. ui Muiunus, Tuiunus tant, cotlidunt clerum et popuium, iaboribus et miseriis
et simiics. Hos iudigenas appeilare voiuit, ea forma afflictorum nequaquam compatiunlur. Ecctesiurmn /*-
qua Ovid. v i , Met. 330: tantur spoliis. et qucestum omnem reputanl pielaletn.
etc Ihidem paulo p o s l : Pra>terea omnes arguunt, quod
Naiadum Faunique foret tamen ara rogabam, ruentibuset collabentibusecclesiis, quuspalrum constin-
Indigenaeve Dei. xil devoiiOy altaribus quoque inculiis, palalia exstruit,
el ipse non modo purpuratus. sed et deauraius incedil.
Jam vero glossator aliquis, observans hos Romae Patatia splemient sacerdotum, et in manibus eorum
demumcultos longe postquam Jupiter a suis in deo- Chrisii sordidatur Ecclesia. Haccille. H A V .
rtim numerum relattis sit, annotavit culitim illum (c) Nondum enim ingenia Cratcorum atqueTuscor. 9

Sterculo Romae postea praestitum; inepliores alii ut fingendis simutacris. Priseos Romanos plusquam ntt-
a Tertulliano profectum receperunt in contextum. H A V nos 170 sine simulacro Deos coluisse Vario tradidit.
(b) \asa adhuc Samia. Cicero lib. 111 de Nat. Deo- D Quod si adhuc, inquit, maiisissel, castius dii obscr-
rum : Docebo meliora me didicisse de cotendis diis im varentur. Ejus sentemine suae testem adhibet inler
mortatibus, jure pontificio et more maiorum, capedun- caetera eliam gentem Judacam. Nec dubitat, inquit
cutis quas JSuma nobis retiquit, de quibus in ittaaureolaAugustinus IV de Civ. Dei emn locum ita coinlti- 9

oratiuncuta dicit Lcetius quam rationibus Stoicorum.

f
dere, ut dicat eos qui primi simulacra deorum po-
Cujus Laplianae orationis mentio etiam occurrit inter puiis posuerunt, civitatibus suis et inetum deinpsissc,
fragmenla Ciceronis de Rep. 1. v i . Exstat oratio Lcelii et errorem addidisse, prudenter existimans deos fa-
$

quam omnes habemus in manibus, quam sympina pon-cile posse simulacrorura stoliditale contemni. P A M .
tificum diis immortatibus gratia sint. Samiceque, nt is (d) Tuscorum. Aquibusin sacris muila mutuati sunt
scribit, capedines; u l emendavit Hadr. Jtinitis. Vasa Romani. Noster de Spectac. c. 5. Igitur in Hetruria
Samia stint teslae ftcliles. Imo usqtie ad devictam inter cceteros ritus superstitionum suarum speclacuia
Asiam, qttae opes simul et htxum intulit, ipsa eiiam quoque religionis nomine instituunU lnde Romani ur-
deorum simulacra lignea tantum Romanis vcl (iclilia, cessitos artifices mutuantur lempus, enuntiationem. P l i -
%

fuisse diserte testalur Plinius Nal. Hist. xxxiv. 7 : Mi- nius etiam de simtilacris Hist. Nat. lib. xxxiv. 7 :
rumque mihi videtur, cum statuarum origo tam vetus inSigna quoqueTuscanica per terrasdispersa quce tn 9

Jtalia sit, lignea potius aut fictitia deorum simulacra in truria factitata non est dubium. H A V .
delubris dicata usqne ad devictam Asiam, unde tuxuricu (e) De irretigiositate. Ita MS. L . B. R«g* Ald. He-
431 TERTULLIANI
perium bellis quaeritur et victoriis propagatur. Porro A
bella et victoriae captis et eversis pturimum urbibos
constant. Id negotiumsinedeoruminjuria (a) non est.
Eaedem strages moenium et templorum, pares caedes
civium et sacerdotum, nec dissimiles rapinae sacra-
rum divitiarum et profanarum. Tot igitur sacrilegia
Romanorum, quot tropnaca; tot de diis, quot de gen-
tibus triumpbi; lot manubiac, quot manenl adhuc s i -
mulacra captivorum deorum. Et ab hostibus ergo
suis suslinenl adorari, et iltis imperium sine (iue de-
cernunl, quorum magis injnrlas quam adulationes (1)
remunerasse debuerant. Sed qui nihil senliunt, tam
impune laeduntur, quam frustra coluntur. Corte non
potest (idei conveoire, ul religioius ineriiis cxcrevkse
videantur, qui, ut suggessimus, religionem aut lae-
dendo crevcrunt, aul orescendo laeserunt. Etiam iili,
quorum regna conflata suat in imperii Romani sum-
mam, cum ea amiuereui, sine rdigiombus non fue-
runt.
CAPUT XXVI.
A R G U M E N T U M . — Dcum potius sotum regnare, de im-
k periis, urbibus , hominibus, temporibus ipsis ut de
f
suo, disponere; qui etiam, ante cognitam Romam,
• Babyloniis , jEgyptHs, Assfrhs dominationem dede-
432
ille vices dominationum ipsis temporibos in saeculo
ordinarit, qui ante omne tempus fuii (2) et saeculum
(3) (c) corpus temporum fecit; ne ille civitatcs cxiol-
lat aut deprimat. Sub quo fuit aliquando sine civita-
libus genus hominum (4) ? Quid erralis ? prior est
quibusdam diis suis (5) silvestris Roma ; ante regna-
v i l quam tanlum ambitum Capitolii exstrueret (6).
Regnaverunt et Babylonii ante pontttiees (d), et
Medi ante quindecimviros, el ^Egyptii ante Salios, et
Assyrii ante Lupercos, et Amazones ante virgiues
Yestales. Postremo, si Romanae rebgiones regna p r x -
stant,numquam retro Judaea regnasset despectrix com-
munium (7) istarum divinitaturo, cujus et deum v i -
ctimis, et templum donis, etgeniam foederibus a l i -
quamdiu Romani (8) honorastrs, n um q ua
m domina-
B turi ejus, si uon uilimo deliquisset in Chrislum (9).
CAPUT xxvn.
AaGtmiNTUK. — Satk iiaqne confutaste te mUai cri-
men tctsee Divinitatis, quce, quia non ett, nihit pati
potest. iliam sibi demereri noite Christianos ait, thmre
mtsm redimentes, quod scsant diaboii hoc tsse consi-
/ttrot, amuM smi et invisH, qmi, ficet s\e Christi pottn-
tia iilis subjectus sil pro odio tamen et perfidia, JKB-
f

rit : Judceis ipsis etiam incotume diu regnum prccsti- naiis serviiutis more renititur, et numquam magis ab
ierit, deslruentibus eiiam omnes iiios deos, quos Ro- itlis, qmam cruenta pro fide morte detriumphatur.
mani Geniesque ui datores regnorum suspiciunt. Satis haec adve.rsus intenlionem laesae (10) r e l i -
Videte igitur ne ille regna dispensei (b), cujus est gionis ac divinitalis, quo non videamur iaedere eam,
et orbis qui regnalur, t i bomo ipse qui regnat; ne quam ostendimus non esse. Igitur, provocati adsacri-

LECTIONES YARIANTES.
(1} AduUtkmes Paris. r strueretur Leop.
(t) Ante omnia nec tempus cod. L. B. Agob. (7) Omnium Jun.
(3) Qui saeculum cod. Fuld. (8) F . Romani deievit Rig. Wauwer e ms. abquando,
(4) Genus bumanum Rhen. Paris. Gens homhium cod. 0 Romani, boo.
Xuga. (9) Sk teq. in codd. Fuld. ct Agob.; incceteris : si Deo
(u) Dlscipulis suls Bhen. non deliquissel, ultimo in Chrislum.
(6) Codd. omnes exstraeretar; Jthen. et Rig. extroeret. (10) Vv. religiouis ac Hamc. addidii e cod. Fntd^
TlesciQ an scribendum sii: tanto ambiui Capiudium ex-

COMMENTARIUS.
rald. LaCerda ita omnino scribendum. Alii de reiigith Perlinacis, Severi, Ralbini Pupieni, Attreliani eiinm
sitate. Cod. Pith. etiam devera irrehgiotitate, pro quo et Aplonini Pii. Ut indecliam iu nummo Severi, qticm
forte melius stihsiituas revera de irr. Mithridates in vulgavil Trislanus, legalur Jupiter Imperalor, quasi
epistola ad Arsacen, lib. tv. Hist. Sdluslii, Romanos illi soli hoc nonien cotupeteret. I I A V .
ncgat quicquam a principio, nisi raptum habere, do- (c) Qui scecuium. Ita nialo cum Fuld. Cod qnnm
ffticm, conjuges, agros, imperium..; quibus non humaua cum aliis etsceculum. Zephyrus inlelligit de atate illt
utla, neque dtvina obstani quin socios, amicos, procul incerta, iu qtia nec prius nec posteriusdigtioscehatur,
9

juxtaque silos, inopes potentesque trahant excidantque; in ordinem vicesque redacta. De mundo taineu mn-
omniaque non serva el maxime regna, hostiiia ducant.
9 vull Heraldus, ille enim cst corptis lemporum, a
HAV. cujus cteatione aevum, annos ttienses, dies numera-
(a) Deorum injuria. Livius de Marcello Syracusae mus; ullra quem vices temporum distinguere non
debelkilore etdesltuctore lib. x x v , c . 40 : Ornamenta*v possumus, sed ipsa est aeteruitas, ipse Dcus sibi et
urbis, signa tabulasque, quibus abundanl Syracusw, v
tempus et omnia inveuitur. Potest etiain simpliciter
Romam devexit. Hostium quidem ilta spolia, et parta sancuiiim procorpore centum annorum capi.-^HAv. Et
beltijure : cwierum inde pnmum initium mirandi Graj- seeculum corpus lemporum fecit. Corpus temporuni
carum ariium opera, licentiaque hinc sacra profanaque est collettio seu comprehensio complui ium annorum,
omnia tulgo spoliandi, facium esi, qua postremo in aut saeculorum. Sic corpus Iloineri, omnia scripla
Romanos aeos, templum idipsum primum, quod a Mar- Homcri, I. Libror. de leg. III. Augustinus dixit ordi-
cetto -eximie ornatum est, vertit. Visebantur enim ub nemsaculorum a Deo condilum laiuquam pulcherri-
externis ad portam Capenam dedicata a ttarcello tem- mum carincn, cx quibusdam etiam quasi antilhetis
pla propter exceltentia ejus generis ornamenta, quorum
% honestatuin. Cap. 18; lib. XI.de Civ. Dei. L A C .
perexigua pars comparet. Ita eiiim videtur legendum, (d) Rabylonii anle pontifices. Dicli, inquit Varro, de
non videtur enim, etc. Vide de eodera Marcello Plutar- Ling. lat. iib. IV, ut Q. Scaevola pontifex maximus
chum. H A V . dicebat, a posse et facere. Ponlifiqesego a pontearbi-
C A P . X X V I . — (b) Regna dispenset. Quod ct ipsi tror : uaiu ab iis Subiicius pons factus est primum,
imperatores inlellexisse sc agnoverunt iu tot nuraaiis et restituius wepe, quod eo sacra et a/i et cis Tiberim
inscripti* P R 0 V 1 D E N T I 4 P E O R U M , ut patet ex iliis fiant. PAM.
453 APOLOGETICUS. 45 i
ficandum, obstruimus gradum pro lidc (a) conscicntiae A sit nobis tota vis daemonum et ejusmodi spirituum ( 1 )
nostrse, qua certi sumus, ad quos ista perveniantor ut nequam tamenservi metui iionnunquam contuma-
ficia*sub imaglnum proslitulione et humanorum nomi- ciam (2) miscent, et laedere gesliunt quos alias veren-
num consecratione. Scd quidam dementiam existi- tur : odium enim etiam timor (3) inspirat (b), praeter-
mant, quod cum possimus et sacrificare in praesenti, quam quod (i) desperata condilio eorumex praedamna-
et illaesi abire manente apud animum proposito, ob- tione (c) solatium rcputat fruendae interim malignitatis
stinalionem saluti prasferaraus. Datis scilieet consi- de poenae mora. Et lamen apprehensi subigunturct
Iium, quo vobis abutamur; sed agnoscimus, unde conditioni sttac succidunt (5), et quos de longinquo
taha suggerantur, quis tolum hoc agitet, et quomodo oppugnant, de proximo obsecrant. Ilaquedum vice (6)
nunc astutia suadcndi nunc duritia saeviendi ad con- rebellantium ergasttiiorum (d) sivecarcerum, vel rae-
siantiam nostram dejiciendam operetur. Ule scilicet tallorum, velhocgeiiuspoenalisservitutis (e)erumpunt
spiritus dacmoniacaR et angelicae paratune, qui noster adversus nos, in quorum potestate sunt, cerli et im-
ob divortium CCJIIUIUS et ob Dei gratiam invidus, pares se esse et hoc raagis perditos (7) ingratis resi-
de mentibus vestris adversus uos pracliatur, occuita stimus ut aequales, et repugnamus perseverantes in
inspiralione, modulaiis et subornatis ad omnem , eo quod oppugnant, et illos nunquam magis detrium-
quam in pritnordio exorsi stunus, et judicandi pcr- g phamus (e), quam quura pro fidei obstinatione dam-
vcrsitatem et saeviendi iniquitatem. Nam licet subjecta namur.
LECTIONES VARIANTES.
Spiritus, Paris. R'g. Succinuut, Paris.
Metum nonnunquam contumacise, cod. Fuld. Repugnantium et add. Haverc. Fuid.
Ita Havercamp. et Fuld. reiiqui spirat. Perdilos, Fran. Paris. I .
i Praeterquam el, Fran., praeterque et, Rig.
COMMENTARIUS.
CAP.XXVII.—(a) Pro Ftde.Non contemnenda est le- inquit Prosper Aquitanus de Promiss. etPnedict. Dei
rtio Cod. L . B. per/it/tfl, cuiasscotilur edilio Rhenani et dimid. Temp. cap. vi. I I A V .
MS. Agob. ut ila innualTciluilianus nolleChristianos (d) Ergastutorum. Non dubium quin loqnatur cum
illud quaerereeffugiuin, tithoslias tantuin mactcnt, car- respecttt ad Romanas historias, in nuibns trilum est.
ncs sacrificiorttm comedant, thura acceudant, absque serviles hominessaepe revclasse : videndusPhilarchus
inqttirendo qua illud occasione fiai, quia periidam ita in V i u C r a s M , ubi conspirant homines ou^ti ei-nti
X

reddercnt conscientiam siiam, cui perlidia», i.e., pcr- vincti. Pouit aulem ergaslula pro hominibns vinctis
suasioni mahc ohviam»ire el omnes inlroitusin corda iu crgastulis, sictit postea inetalla pro hominibus dam-
sua occludere debent. Tunc illud qua, qnou sequitur natis ad metalla. L A C
ctininc aM fidem rcfcrttir, habct relattonein ad ipsam Q (e) Pcenalis servitutis. Quibus scrvi affici solenl.
conscientiam. quasi scripsissct, per quam certi su- Undc inter nefaria Caii Caliguiae faciuora numcrat
nius. Couferri possnint, quae disputat Paulus de esu Sueton. c. xxvn. Mutlos Itonesti ordinis, deformatos
«fcwioSvrwy i . Cor. VIII. i . 8. 10. H \ v . prius siigmalum notis. ad metalta, autad viarum muni-
(b) Timor inspirat. Ita reposui ex Fttld.; uon cnim tiones, aut ad bestias condemnavit; craul enim servo-
spirat, ut alii, i . e.:atidet praeseferre odium apcrtura rum passim lalia. Unde illc apud Plaul. Poen. iv. u. 5.
obnoxia servitus, sed inspiral illi odittm, quia qucm Ita me Dii ament, vel in latumiis, vcl in pislrino ma-
mctuit, nou diligit. Ennius apud Cic. 11 OlT. quem [veiim
metunnt oderunt: quem quisque odit perisse expedit. Agere aetatem, prsepeditus latera forti ferro mea.
Huc periinet tyrannicum illud:
E l rainax Hegio Caput. m. v. 64.
Oderint. duin metuant. Ducitc
Quod exagitans Scneca i . Clem. 12. scribit: Nam et Ubi ponderosascrassas capiat compedes.
invisns est quia timetur, et limeri vult quia invisuscst.
9
Inde ibis porro iu lalomias lapidarias:
Sciliccl. Ihi quom alii ocloncs effodient,
Nisi cotidianus sesquiopus confeceris,
Nccessc esl mullos limeat, quem multi timcnt, Sexcenloplago nomen indctur libi.
pronuitciaute Puhlio Syro, vers 455. H A V . Exquo loco pulchre etiam pensum diurnunilapicid.t-
(c) Ex prcedirmmtione, solutium. Adv. Marcionem rumcoiligi potest. Molcstissitnum ihidom laborem ex-
lib. u . c. 10. Quem tamen et pratdamnundo testatus estpci tus lestatur Tyndarus v. iv. i .
%

ab instilutionis forma libidine propria conceploz ullro jy Vidv ego mulla sa?|;e picla, qua» Acherunti flerent
malitice exoibitasse. Sensus est, immundos spiritus Cruciamenta; verum enimvero nulla adaeque est Ache-
[runs,
scientcs rcservari sc ad poenara in diein Judicii, sola- Alque ubi cgo fui in lapicidiuis.
tiuniquaertinl pcenarum iu ipsa illa mora lemporis, ut Haec poBuartim geucra i cccnsentur ab Nostro etiam
interim sese expleaut omnigena bonorum afflictione infra c. X L I V . Devcstris simper ccstuat carcer: de ves-
et fruantur malignitate sua. Nara ^ tris semper metatla suspirant: de veslris semper bestias
Solamen miseris socios habuisse malorum. saginuntur: de vestris semper munerarii noxiorum qre-
Et binc invidiosa illa oratio Possini ad Prolcraaeum ges pascunt. At vero, etiam qui damnaniur in tudum,
de Ponpejo profugo apud Lucanum, vm. 504. quale esi,ut de ieviore deticto in homicidas emen-
quaerit datione proficianl, inquit lib. de Spectac. Nota vero
Cum qna gente cadat. mctalia eliam significare venas lapidum. Lucantis I Y .
303.
Apud Lucianum in Dial. De Syria Dea p. 897. dicunt Tunc cxhaosla super multo sudore juvenlus
nonnillli Wf ^ Hp>j fiMovea Ko/i6«6c»v, ?co»oi9c T^V ?of*\v Exlrahitur duris silicum lassala metallis.
inl vdov ?6od/£v, omoiifxri /wwvof inl rfi avav3p«fr
4 \\jnioiro; et v i . 34.
i . e. Junonem cum amarel Combabum, mullos ad se cas~ Ingenles caulcs avulsaque saxa melallis. H A V .
trandum imputissc ne solus itte lugeret, quod eviratus
9

esset. Caslraverat enim sese. Ita mutta saneper divcr- (f) Nunquam magis detriumphamus. Prosper Epigr.
sits lerras agit iUc qui sucn perditionis wcios quajrit. Quod plerumqtte u»al« in sanclos sajvire siuuntur. ^
435 TERTULLIANI
C A P U T XXVIII.
A R C U U E N T L U . — H i n c , postquam paucisostendit iniquita-
tem coaciw religionis, qualis vis Numini probari non
potest cui (vel ex illorum sententia)libens animus addici
t
debet^ pergil ad secundum titulum twsce, et quidem
majoris, Divinilatis : siquidem illi Numen viventium
Imperatorum prce omnibus Diis suis, mortuis sciticei
venerari sinl soliti; depreltundunturque ila irreligiosi
ergaDeos snos, quos pra?Qa?saribus suis contemnere et
perjuriis polluere non desistant.
Queniam auiem facile iniquum videretur ( 1 ) ,
liberos homines invitos nrgeri ad sacriftcandum (nam
et aiias divinae rei faeiendae libens animus indicitur):
LECTIONES VARIANTES.
(1) Videtur, Fran.
(2) Inducilur, Rlien. Paris.
(3) Qui, Seml.
(4) Informali,
" " • Paris.
(5) Calidiore Haverc. e cod. Fuld.
COMMENTARIUS.
Quodque bonis pravi saepe nocerc queunt.
Hosque Dei nutu non fit, qui corda suorum
His etiain bellis glorilicanda probat.
Crescunt virtutum pa1m$, crcscuntque coronae
Mutanlur mundi praelia pace Dei.
CAP. X X V I l L — (a) Ex qua vetil fronle. Qtiem i l a -
que tuto subsannaho, nec vidcbil me.
0 Jane, a tergo quem nulla cieonia pinsit,
Nec manus auriculas imitata est raobiiis albas,
Nec linguae, quanlum sitiat canis appula, tant»;
apud Persium S a l . i . 5. Qui Janus in ridicula illa Clau- Ille faifcrMivxTot cujus praesens erat atixilium. Hinc
dii Apocolocynlosi, quam lusit Sencca, vocalur Homo Q Valerii Maximi adulatorium, illud in prologoad T i -
quanlunwis vafer, qni semper videt otu«T^aw x«i M™. bcrium, qucm diis prneponit, quod, inqitil, catera Di-
Quem itaque bilinguem inducit Slalius Sylv. iv. 2.
15. Consnlat. Domitiani:
Levat ecce suptnas
Hinc atqoe inde manus, gemiuaque bac voce profalur.
Hoc IOCO T^exexpungii F u l d . : unde fortasse vera con- leclioneui. pro qua Rig. mavttlt quilibet non mortuo
jectura Jnnii clquiavelit fronle. H A V .
(b) Calidiore timiditate. Ila cxpresse legilur in Cod.
Fuld. adstipulanle eliam Aldino, cum in aliis lcgatur
locumque passim occuparit vox calidiore. Quae hic mi-
nus apta vidctur; vull enim exprimere attcior fervo-
rem et zeltim religionis quem praelendebant genlilcs,
quemque oslendit nrdentiorem multo circa Itnpcra-
tores, qui homiucs lanluiu, quam Deos ipsos quos
credcbanl immortales. Et sicut calidam timidilalem
appellat Tcrlull. assentalionem illam qu;c suh reli-
gionis el honoris specie multis incplts vcrbis fit G:c-
sari, ila Lucrclius quoquc nmicain cujus lingua uun- r .
quam siiel, sed verbosas ntigas semper et ubique
profundil, aptissimo verbo vocat flagrantem. ltb. I V .
4159.
At flagrans, odiosa, loquacula, u^xiStv* tft.
Facile itaque Diis suis superinduxil Asia Romam et
Ctcsarem, quibus templa crexit adhucdum iti ntimntis
conspkua, tilulo ROM. ET AVG. COM. ASI. Consule
proferciilem illos Patinum in Thes. p.48 et 52. Cod.
L . B . majori et cattidiori. H A V .
(c) DeOtympo Jovem. Ila elegantcr loquitur, cum
potuisset dicere Jovem Olympium. Sed voltiit imitari
Lucrelium suum, qui ita tnammosam Cerercm appel-
lavit ab lacclw, pro lacchi vel Bacchi nmicain, vel,
ut notat Salmas, ad dedicat. staluae Regtllae p. 36.
lacchi inatrein qui fraier fueril Proscrpinae. Locus
poetae est iv. 1162.
At gernina etjnammosi, Cercs esl tpsa ah Iaccho.
43«
A (2) certe ineplum existimnrelur, si quis ab alio coge-
retur ad honorem deorum, quos ullro sui caussa pla-
care deberet, iio pracmanti csscl jure lihertatis dicere:
Nolo mihi Jovem propitium; tu, quis (3) csl me con-
vcniat Janus (a) iratus ex qua vclil firontc; qttid libi me-
cttmest?Formaticstis(4)ab iisdem uliqtie spiritibus,
ut nos pro salule imperatoris sacrificnre cogalis, el im-
posita esl tam vobis necessitas cogendi, quam nobis ob-
ligatio periclihtndi. Vcntum est igiiur ad secundum t i -
tnium laesac augnstioris majcstatis , siquidem majore
formidine et callhliore (5) timiditale (b) Cresarem ob-
servatis , quam rpsum dc Olympo Jovem , (c) et me-
rito (rf) si sciatis. Quis enim Cx vivenlibus non quoli-
bel mortuo tuo polior (e) (6) ? Sed nec hoc vos ratione
B (6) Wouwer. ems. et Scalig. mortuo polior? Haterc.:
Quid cuim? {ex conject. Rigall.) ex vivenlibus quilibel non
otnnl mortno ijolior? Herdtd. ex viv. non quilibet mortuo
potior? ramel. aliique : ex viv. noncuilibet mortuo potior?
Quo respiciens Arnob. lib. m . Avetanimus, atquear-
det in chalcidicis iltis magnis, atqne in palaiiis cceti
deosque densque conspicereintertis corporibns atque nu-
dis: Ab laceho Cererem [ musa nt preedicat Lucretii ]
mnmmosam. etc. HAV.
(d) Ei merilo. Voculam et delet L . B . Ald. Barr.
et Rhen. ed. prima: etiam legunt, Scilicet ul Juvcna-
lis Sal. v. 132. iltc deus erat, qui prodesset.
Qttadringenla tibi si quis deus, aut similis dis,
Et melior fatis donaret homtmcio.
vinitus opinione colligiiur, tua prccscnli fidc, paterno
aviioque sideri par videtur. Qutd mircmtir itaque Ovi-_
dii votum, ttbi loquilur de Augtisto?
Ut mihi Di faveant, deus est manifestior ipsis. H A V .
(e) Quilibel non omni m. p. Expressi Cod. Fuld.
potior ? Quomodo el representant Memhranae L . B .
Herald. non quilibel. Wouw. ex MS. c l Scaliger pr;e-
feruiit ron quolibet mortuo p. Pam. denique et alii,
non cuilibet m. p. Pulo tamen scripsisse Noslrum,
nonne onmi mortuo potior? Est vero diclum provcrhia-
liler, pttlchreqtie exttilit sapientissiinus rex Salomo
in lihro ctii lituhis Ecclcs. i x . 4. Canis vivns mortuo
teone potior. Cum enim mortuus nihil sentiat, lepide
DOO sepolcro, sedsibi vivo videnti sentientique dona
exhiberi vult iste in Anthologia lib. u. c. X L V H . ep.,3.
ftupa, j i ^ ffTiod' ov? Xtttv«i; or^iflttcri j«pi^<ij,
Mrfii *6 * J$ oHlw • tl? xtviv ^ ai«r4v*j.
T
ZGrei jtet, eC«c» tOx^, f t p w ttypijv Si j i t ^ i o w »
OT,XOV xoiifax^, x' ovj 4 0«v«v l i t r a t .
Quod prneter nlios ventiste ita transttiltt Ruchananus.
Nemo meas cumulet vtolis fragrantibus umbras,
N J C mihi pyramidum mole sepulcra loccl.
St quis amat/vivo largum se pra?stct amico,
lalibus ofliciis dutn locus esse potest.
Vcrum ubi cmsumpios Lachesis milii finiet annos,
Vcl fracta fncullis horreat urna rubis.
Et pressius paulo Opsopoeus.
Marmoreas statnas noli redimire coronis,
Grata nec inflammaslundere vina vels.
Viventt, si juid placitum est, largire sodali;
Perlundens cinerem, reddts amice lulum.
Qna tibi re saltem sumnius perduutur inanes,
Et mihi defuncto nulfus habetur honos.
Quod argumeutum Anaxarchus sophista etiam nort
neglexit apud Arrianum de Expcd. Alex. p. 165.
437 APGLOGETICUS. 458
facitis potius quam respeciu pracsentaneae (I) (a) po- A %ei magis itlos, qui satutem Ccesuris suamque non
testatis, adeo et in isto irreligiosi erga deos vestros solum a DHs tatibusexspectent, qui dare non possunt,
(2) deprehendimini, qui pius (5) limoris humnno do- std el illos persequantur qui a vero Numine iltam
9

minio dicatis. Citius deniqueapud vos per omnes et petere sciant et impetrnre.
deos, quam per unum geniuin Cajsarts pejeratur. Constet igitur prius, si isti, qulbus sacrifica-
CAPUT X X I X . tur, sahitent imperatori (4) vel cttilibet homini imper-
ARGCMENTUM. — Netfue ndrari id oporlere, quum ipsi tiri possunt, et ita nos crimini (5) addictte. Si angeli
r illi DH Cwsarem Dominum agnoscant, qui ittos txtubHsaut daembnes substantia pessimi spiritus bencficium
suis saltesprccslel, non quem ipsi numme sno incoht-aliquod operantirr, si perditi conscrvant, sl damnati
mem servent , experli ilium et iraium el bentvotum. liberant, si denique (quod (6) In consrjlentia vesira
Non iiaque irreligiosos habtri debere Christuinos Cm- esl) mortai vivos (b) tnentnr : Jam utiqtic sna$ prtmO
sorique inimico$ qui illum rebus suis non subjiciont statuas et imaginesetoedestttcrentur (c) (7), qti3c,opi-
9 9

LECTIONES VARIANTES.
(1) Praesentaneae, Paris. (5) Majeslatis, add. Fran.
(2) Deprehendeurtni, Fran. (6) In add. Fran.
(3) Cum plus, Fran. Paris., Rig (7) Vindtcarent, cod. Fuid.
l (4)
t

Imperaloribus, Fran., Riq. B

COMMENTARIUS.
l i b . I V . cum contenderel vivo Alexandro divtnum ho- c. xxxiv. p&nasqnt parricrditrnm reprwseniabat, \. e.
norem esse praeslandtim. Kai yo\p aiebat, Mk i x i t v o
9 sine dilatioue exigebat. Quo nomine Claudirml V i l u -
eJvat o\ftfUorfo* Sri o\m\Qb*r*. yt i\ ozvQp&nm d»$ Otbt rt- pcrat Suetonius, quod et sxciilo suo talem inustam
9

«vjcovo-t, itfae* 8* Stxatort/sov £a>vT« y t p a t ^ t t » ^ t r e p xtltv- notam vcllct et iustineret pr;vsen5 avide speclare,
r>>avra, h 6 tlot xo} vtpotfiivti; i. e. Neque enhA aliter ac Augustus imperii fonnalor, de quo idcm
r

dubium esse, quin postquam e vivis excessisset, nt c. xxni. in Vita ejus : Dixit antem jus non ditigentia
deum culiuri esseni,mullo igitur satius esse vivoilti modo summa std et tenitate : siquidem manifesti par-
y 9

honores divinos conferre quam mortuo , quum nuUa ad ricidii rtum nt cnleo insneretnr, qtiod non nisi con-
9

eum cullus utilitas esset perventura. Yerissimc itaque fessi aficikntur hdc pama, ita ftrtur interroqassC: Certe
PubliusSyrus Mimus versu 808. tn patrem tuunt non occidisti. Qtii Casaub. quoque
Mortuo munus qui miltil, nil dat ilii adimit sibi.
9 Valerii Maximi v i . 5. locum ndducit de Chnronda
Imoomnium inortuoruin parva raiio babetur, unde Thurio , qut cnm Mtlisset lcgem ne qtiis ferro acctnc-
Mnesilochus ille Plautinus jussusa Pistociero Bacch. tus in concione adesset, ipse inprovidus peccans suae
i v . iii. 16. boiiura habere aniinuni, rcspondit: legis u l l o r sc intcrfecit. Cumque liceret culpam vet
dissimulare ttl errore defendere: pcenam tamen re-
9
Unde habeam ? mortuus pluris pretii est, quam ego prwsenture matuit ne qua frans justitice fieret. De A u -
9
[sum. Q gusto Sueion. cap. ult. Quam summam reprcestntari
Ilaque ut morluo leoni insultant lepores, non aliter jussH nam et confiscatam semper repositOmrme habut-
9

Megapeutbes ille a servulo suo, jain mortuus, im- rat .'loqnitur de testamento cjus. Idemqne oe Nerone
pune contemnitur, cacdilur, conspurcatur. Vide L u - cap. v. Std et in proetura mercede palmarnm auriga-
cianum in Tyranno. P r o vos in sequentibus, vobis
9 rios fraudnvtrit. Notatus ob heec et sororis joco, que-
kabet Cod. Agob. H A V . rentibns dominis factionnm, reprcesentanda pramia in
(a) Reprsuenlanece potestatis. Aldus et Rhen. prae- posterum sanxH. H A V .
ferunt preesenianeai, quasi alterum illud vcl mimis sit C A P . X X I X . — (a) Mortuis vivos. Insignis sareasmus
latiuum vei hoc loco sit inconveniens, quomodo in Lucretiano par, qui de matre deum Cybele simile
MSS. suis exstare etiam testatur Heraldus, qui ta- pronunciare non dubitat l i b . n . 625.
men rectc veterem et optimorum codicum lectionem Ergo cum primum magnas invecta per urbeis
adslruil. Est enim reprccsentanea polestas hic illa, qux Mnnincat tacita mortaleis muta salute;
divinam reprsesentat et suslinel in terris vicem, quid enim lapis informis, mutus, bomini praestarepo-
quam non ratione illa quod Dei vicem pracstet, sed test? H A V .
sui ipsius respectu, quasi in se divina sit, illos co- (c) Imagines et cedes tuerentur. Fuld. Cod. legit
lere ait Teriuliianus, tttpote quae etiam potis erat vindicarenl, quasi nolit cum aliis repelere tuerentur,
repraesetiiare poenas, td est, coufcstim exigere, ubi modo dixit tuenlur. Tantum vero abest, illas ut
esselque ideo titnenda mafgts quam illa miserorum tueantur miseri dii i s t i , ut polius illis ipsis non par-
deorum, qui fatoobnoxii inultos dolores cum Juuone Cant, nec a fulmine vel suo vindicare possint, c u m
saepe flere cogunttir vei si fulmen emittant tandem
9 semelex manibus sit elapsum : testis Lucrelius lib.
etscro, nonntinquam aberrantes a scopo alienos a D
v i . 416.
culpa transverberare pntabantur, qnum vidercnt,
Poslremo cur sancta Deum deluhra suasque
quomodo ex Epicurea Lucretii mcttte II. 1192. te- Disculit infesto praxlaras fulmine sedes,
lum Jovis ipsius Et benefacta Deum frangit simulacra, suisque
Saepe nocenteis Demit imaginibus violento volnere honorem ?
Pnetertt, exanimatque indignos inque merenteis. Idem Iib. n . 1100.
Qttem locum imitalus cst Lucianus cum in Jove Cou- Tum fulmina millat, et aedes
futalo Cynicum ila loqtientem facit, altcrcaniem cum Saepe suas disturbet.
Jove : Tt ^nore TGU* Upo7u)ouf, ctc. i . e. Qui [it tan- De quo queritur ilie apud Aristophanem h Ne©a.
dem , ul omissis tot sacrilegis , tatronibus, (lagiliosis ,
quod cum perjuros petere deberct Jupitcr, tllos ite-
violentis , perjuris, quercum aliquam pterumque, aut
gligerel,
tapidem, aut nnvis insontis vetum (ulmine pelalis, in-
AXXdk TOV ov-toO vtiv pdXXtt, xa\ ttvtov «xoov AOTJVGV.
lerdum eiiam frugi ac sanctum vialorem ? Nec in N a l .
Quaest. ncglcxit Scneca. Ibi cap. X L I I . IVIYUMI enim , Sed temptum polius suum el promontarium Athenarum
inquit, cum emisil ignes, quibus innoxia capita percu- Sunium peleret. Quem quoque romanae religioni tion
terel scelerata transiret, aui notuit justius mittere,
9
magis favisse testis est M . Ttillius libro de Consu-
aut non successit fQuare ila quoque inlerpreiatur fax lalu :
eruditionis Is. Casobouus illud Suctouii in Claudi. Nam pater allilonans slellanli nixus Olympo
430 TERTULLIANI 440
nor Caesarum miliies excubiis suis (I) salva prae- A eorym, qui eam non putamus in manibus esse plum-
stanl (a). Pulo autero , bae ipsae materiac de metallis batis (c). Sed vos religiosi ( 5 ) , qui eam quaeritis ubi
Caesarum veniunt, et tota templa de nutu Caesaris non est, petitis a quibus dari non potest, praeterito
constant (b). Multi denique dii babuerunt Caesarem eo in cujus est potestate. Insuper eos debeiiatis, qui
iratum. Facit ad caussam , si el propitium , cum illis eam sciunt pelere, qui etiam possint (6) impetrare ,
aliquid (2) aut liberalitatis aut privilegii, conTert. ila dum sciunt petere.
qui sunt in Caesaris potestate, cujus. ct toti sunt, CAPUT X X X .
quomodo babebunt salutem Caesaris in potestate, ut ARGUMENTUM.— Sotos enim Chrislianos pro Imperatore
eam praestare posse videanlur, quam facilius ipsi a Deum verum, Deum vivum invocare, itlum Deum, quem
.Caesareconseqnuntur(3) ? Ideo ergo (4) committimus naturatiter, et se majorem novit ipte Imperator, cui
in majestatem imperatorum, quia iilos non subjici- cuncta debet,aquo exspectat. Ab hoctyos,quce Impe-
mus rebus suis ; quia non ludimus de ofOcio salutis ratorifOrbi, $ibi tuta sint, pie, vere recte petere el impt- 9

LECTIONES V A R I A N T E S .
(1) Suis, abest Paris. 4) Enim, cod. Fuldens.
(2) Si et propitius iUis aliquid, leg. Parisin. 5) Irreligiosi, Fran.
(3) Consequantur, cod. Lugd. B 6) Possint, Fran.
COMMENTARIUS.
Ipse suas arees atque inclyta templa petivit, c. 4 . concludens : In eo igitur quia homines sacrilegia
Et Capitolinis injecit sedibus ignem. ' vindicare non poterant, oportuit deos ipsos sui vindices
esse. Id vero faclutn non est, nec in Dionysio illo nec
Quod cum saepissime accidisse veterum testimonia in aliis, sectire ideo Joveni ailatrante Cyitisco apud
declarent, (um Apollini ctiam accidisse, et quidem Lucianum rutsus, sibi nihil nb ipso iuetiiere pr;vdi-
poenarum vice, quando Babylae mariyris cineres cans : iiui OUOVUTOU,-, e l c , i . e.quoniam neque itlos
loco moveri vellel, aucior est Tbeodoret. Aff. Gra c. ipsos sacritegos puniri video : sed ptnrimi mahus vcs-
Cur. p. 1 4 2 . K a l b A a p v a t O f hnbxltov TOV ^fiirtfov irapa- tras effugiunt. Qoae omnia pulchrc exsequitur Prosper
ffxeuxaa; / x i r a T c O y J v a i v e x p d v , ovifav46ev e 2 i ( « r o TO"V a x y j j r r d v . Aqtiilnnicus De Proniiss. et Praedict. lih. m. c. 5 8 .
Quin boiiiinibus eliain «bnoxii sunl, nou tantum ostcndens nuilam vim cttnciis Genlium Diis inesse ut
quando capia urbe ab hosiibus eadem slrages muros aucloritalem suam contra unum filium homiuis C h r i -
et tempia, eadem rapma sacra et profana involvit, stuin crucifixuni tueanlur. Verba cjus sttnl. Hictanta
sed cum perfossor aliquis, fur vel praedoipsa simu- deorum illa lurba cerlorum atque incertorum quos
t

lacra et dcorum orn.imciiia aufen. Nolat Diogenes
Laerlius Demeliium quemdaro philosopliuiu Ixionem
cognomiiialttm, quouiam injuria aifecerat Junoucm ,
m c
quae quaiis lueril docel Hesychius Milesius. Arj/xvrpt^ C
rif irt£0$ I f i w v i n e x i v t f r j , Stort } f i r c o o c X P * * » XAITTTWV
1
TOU e*v A A e g a v o f e l o c T f c h f a $ &y£.)pxrOi ifvpkJbvi ; i . C De-
metrius alter cognomenlo Ixion dictus quod depre- mut, dicens : peritt memoria eorum cum strepitu, et
9 9
Varro prodit, illi etiam proceres et elecli dii, cum ipso
rege suo Jove futmina vibrantes consilio poleiitidque,
nl eornm cuttores ferunt, metuendi. armisque lerribiles,
n i c
oliquid, si non pro mundo, salicm pro se opor
9 tebat agere ne scilicet unus eos perderet crucifixus.
Perisse vero et nos novimus, et David propheta confir-

hensus fuerit lurto subduxisse . bracteas aureas ab Dominus in ceternum manet. H A V .

Atexandrince Junonis simulacro. Rogatqtie Menippum (a) Excvbiis suis salva prcestant. Vocem suis non
Jtipilcr an comprcliensi esscnt qui Dodonaetim tem- agiiosctnit Ald. ct Rhenanus. H»nc inierim discas l i -
pium sacrilegio spohassent. Apud Lucianum p. 2 9 4 . cet, preliosiora siinulacra manu toilitiin luisse cus-
in Icaromeiiippo. Scilicet ut vete Raruchus, cap. v i . todila, qtiod c l pulcherrimc di^cas ex loco Juslini
5 6 . Neque contra fures, neque prcedones lutari scipsosMartyris a La Cerda allato : sed esl nlter Lnctaniii ;
possunt lignei, argentei, aureique dii. Quomodo ipsi is iib. II. c. 4 . de hisce sintuis iln disserit: Adorant
sacerdotes deae Syriai in furto deprehenduntur apud ergo mortalia, ui a mortalibus facta : frangi enim cre-
%

Lucianum in Asino p. 1 5 4 . occulianles phialam mari possunt ac perire. Nam et lectis vetustale taben-
auream, ex delubro raptum donaritim, in sinu deae tibus soepe comminui solent et consumpla inccndio di-
9

suae. Irridelqtie Solon apudLuciaiiuui Croesum aureos labuntur in cinercm : et plerumquc [nisi sua illis magni-
lateres Apollini deslinanlcni, iu Charonle, aliis scili- tudo subvenertt, aui custodia diligens sepserit) in prae-
cet paratain et opimam pnedant. Lepide Cynicus ad dam furibus cedunt; quod certc nccidit Prinpo isti
Joveiu apud Lucian., in Dial. cui nouien Jup. Coufu- mariiioreo apud Martial. v i . 7 2 . Adeoqtte dc omiiihiis
tatus : yo\p H y r t v , ctc., i.e. Omitlo vos perinde atque islis nugis exciamare libet istud Firmici de Pnlladio
nos latrociniis ei sacrilegiis compitari a sacnLgis, el ex j x in libelio de Errore profan. Genliuin : Incensa esl
dilissimis puuperrimos momento temporis evadere,*nulli Troja a Grcccis, a Callis Homa, el ex utroque incendio
enim vestrum ex auro argentove confluli sunt. Exper- Paltadtum reservatum cst. Sed reservalum non pro-
tus Apollo : quein idem Lucian. uiisere deiiudatum priis virtutibus, sed humano prmidio, ab utroque enim
prostituit in J"vc Tragoedo, uhi ita Mercurius : K a i loco homines tiberant; ei transtutum esl, ne hnmano fta-
y a p x a i T o v ATt6).>w b auTo$ 7io>.u^fuaov, e t c , i . e. Sedenim grarel incendio. H A V .
illeipse, llotncrussc, auri multi et opum possessorem (b) Tola lempta de nulu C . De Caligula Suelon*
Apollinem dixit: quem lamen in extremis sedentem vi- c. xxu. Datoque negotio, ut simulacra iiuminum, reis-
debis. direptu ipsi a latronibus corona, et surreptis ci- gione et arle prwclara , inier quce Olympici Jovis , ap-
tharce veriicillis. Quic quidem indubie ex Varroue de- portarenlur e Grcecia, quibus capiie dempto suum impo-
stinipla sunt, cuju* fiagincnium ex Salyris Menippeis nerenl, parlem patatii ad foruni usque promovit, atqste
buc spectans exhibet nobis Aruob. iib. vi. Ubi deni- cede Cusioris el Pollucis m veslibulum irunsfigurata f

que Apollo diviuits, cum a piiaiis marilimisque prcedo- consistens scepe inler fratrcs dcos medium se adoran»
nibus el spoiialus ila est cl incensus, ui ex lol auri
9 duin adcuiuibus exhtbebat.
ponderibus, quai injinila congesserant SOJCUIU, ne unum (c) Plumbatis. Plumbutce manus sunl fulcro qnodam
quidem habuerit scnpulum, quod hirundiiiibus haspitis pluinbi ferruminatae, ne Tacile delabercntur vel de-
ostenderel. Sed illud superest, ul miseri verbis etiain hisccrent, ut rectc iuterpreles. Id in incurvatione b r a -
contuineliosis rideanlur, prout affaiim. m Dionysio chiorum et manuum cxieusiouc prjccipue requireba-
Siculo latrone ilio eorum ostcndit Laclaniius lib. n . lur, H A V .
441 APOLOGETIGUS. 442
trare, aliterae Gentium vota tunt, gravissimas ora- A omnes homines (5), qui uiique vivunt et mortuis an-
tione ostendit. Tales in ipso supplicaiionis gestu listant. Recogitant, quousque vires imperii sui va-
mactent, inquit, animam Deum pro Imperatore am- leant, et ita Deum intelligunt; adversus quem valere
bientem exlorqueant, veritalem et Dei devolionem 9 non possunt, per eum valere se cognoscunt. Coelum
irretigiosilatem, si possinl, deputenl» denique debelIel(c)imperator, ccelum captivum trium-
Nos enim pro salute imperalorum (a) Deum in- phosuo invehat (d), coelo mittal cxcnbias, ccelo vec-
vocamus aeternum, Deum verum(l), Deuin vivum , ligalia imponat (6). Non potest; ideo magnus est,
quem et ipsi iinperatores propitium sibi praeter caele- quia coeio minor est. Ulius cnim est ipse, cujus ct
ros malunt. Sciuni, quis illis dederit imperiuin (b); coelum est et omnis creatura. Inde esl imperalor,
sciunt, qua (2) homines, quis et animam (3); sen- unde est et homo antequam imperator; inde potestas
tiunt, eum Deum esse solum, in eujus solius poie- i l l i , unde et spirilus. llluc (7) suspicientes Chri-
statesunt, aquo sunt secundi, post quem primi, ante stiani manibus expansis (e) quia innocuis, capite nu-
omnes et super omnes deos. Quidni (4) ? cum super
LECTIONES VARIANTES
I" E t , addit. Paris. B Qnidni — homtnes. Cod. Lugd. I. et Gelen.: deos [homi-
Quis, Paris. miues qui, elc. Aldus : Qui ifiu cum, etc. — Loco voce.
Animos, Paris. vivunt et Hav. e. cod- Fidd. viventes.
Quidui ? cum — homines, abest Paris. |6j Ccelo — impouat, abest Paris.
i ) In cod. Fuid. et Rtienani edit. desiderantur vv. Sursum, e cod. Futd. add. Haverc.
COMMENTARIUS.
(a) CAP. XW.—Prosalute Imperatomm.AdSca- (d) Triumpho suo invehat. Nolus mos anliqmis»
pulam c. u . Ita nos magis oramus pro saluteimperatoris 9 captarum urbiitm picturas, memorabiles eliatn pu-
abeodem postulanies.quiprceslarepotest. Elsanememo- gnas et victorias depictas in thensis circumferri a
rabilis huie rei confirmandac est sculplura geirimae,cujus iriiimphantibus solitas. Iluc alludit Terlullianus.
ectypon in Ludovici Chaluci Daclyliotheca M S . quae Rhen. Codex sex sequentes voces non agnoscebat.
est S. Genovefae Parisiensis exstare testalur Dom. Du HAV.
Cange in Disserlat. de iuferioris '«evi numismalibus (e) Ittuc suspicientes Chrisliani manibus expansis.
p. 20. Huic gemmaj insculptum cst Christi niono- Apiissime ad htinc christianum sensum rilumqtte
gramma cum A . et Q. ad latcra, et hiscc in circuilu TripllOll Luciatli : fyu?« r d v i* k$tyuit Ayv6j<rrov ifiv-
cbaracteribus, SAL. DO. N . A L E X . F I L . L U C E ; i . c. povrtf x«t/ 1
^oerxvvvjaavTt^ , x '^* e
' * ovpv.vbv t x T t t v a v T t ? ,
ut expHcant, Salus Domini noslri Alexandri filii Mam- TOUTW luyjxpiartfloixvj.Caeteruui ciiam ethuitos iiinnihus
mwce lucet. Qunlis inonograniutatis inscripiio in titim-expansis adorasse discimus ex Lucrelii versu lib. V .
mis Constamii ct Deceutii eliam inveuilur. Dubitat Nec procumbere humi prostratum, et pandere palmas
tamen illuslriss. Dti Cauge an lempoie Alexandri p Antc deumdeluhra.
islius sculpta fwcrit, quoniam fucuiti facit illi vox
RiG. — llluc sursum suspicientes. Qui ipsc habitus
Donuni nosiri. qttac tamch sensu cotnmitui uon vice
iu coeluin ercclus tntindi conicmptum iudicnt.
Dci dicla, tit loqttilur Noslcr c. xxxiv. sumi potcst.
Pulchre Clcmens Alexandrinus l . v u . Slrom. p 231.
Sed ego gemmam istam polius relercndam puto
E . In ccelum erigimur, una cum verbo corpus a terra
ad aliquem Alexiiim ex Impcratoribus Gonstan-
abducere conantes. erectam el eievatam aniuxam desiderio
tinopolilanis, ut sil Salus Domini nostri Alexii fitiis
meliorum cogimus in sancla progredi maguo animocarnis
Manuetis tucet. Qitiit pro salulc Caesaris non alium
vinculum despicieutes. Mnuricius Senonensis, dc
quam ipsiim Jovcm suuunum sibi deum invoca-
Missa. quctii Bibliographiaj >u;c niincxuit s;cpius lau-
bant gentiles. Martialis vu. 59. adnlatorie admo-
datus Jo. Alb. Fabricius versu 00. de lurba inSacro
dum :
sianie, etc.
Tarpeise venerandac rector aulae, Ut sis attenlus, paticns, erectus in hoslem,
Qucui salvo ducc credhuus lonantem, Et caput, el baculus et staius ipse doc<:l.
Cum votis sibi quisqu« le laligel, Quippe capul retegcns aiieiitc audirc moneris;
Et poscat dare, quae Dii potcslis : Parcere, cum baculutn rt^jicis, iustrueris.
Nil pro uie, mihi, Jupiler, polenti Stans, discis quoniam stantes iuignare solemus,
Nc succensueris, velut su|ierbo. Quod lc pugna gravis sub vigili hoste mauet.-
Te |jro Ca?sare debeo rogare :
Pro nte debco Cacsarein rogarc. Joh. Chrysostomns in Ps. cxxix. de Elia *- Si vis au-
tcm eum etiam rectum videre stanlem in orutione, vide
Ilaque gemma vel ad Alcxium refcrri debet, vel pos- eum rursus extensum in coelum, et ita exlensum nt eOam
sessor ejus fuit homo chrislianus jam sub Alexandro ^ igncm e coelo dejiceret. Scilicct crecto corporc spiri-
Severo. H A V . lus incurvatur, nec pallii scd cordis scissionctn pos-
(b) Dederil imperium. Qtiod ncquctinl Dii falsi, qui tulal Deus. Ilinc Hicronymus lih. u. iu cp. ad Eph.
ut ait Jeremias iu lihro Raruchi cap. vi. 33. Regem c. 3. Sicut extema genuflexio cediftcat simplices, sic
throno imponere veldejicere neqneunt. Pliuitis quoqtie veram geniculationhn esse docenms in animo, quia
siguilicanicr in Panegyrico ad Trajauum : Ac, siad- mutti corporalc fleclentes genu, animm nequaquam po»
huc dubium fuisset forie casuque rectores lerris an n/i- plitem curvaverunt : et conira alii erecto Deum cor-
quo numine darentur, principem tamen nostrum / i - pore deprecanles, magis sc animo curvaverunl. H A V .
queret divinilus conslilutum. ISon enim occutta potestateManibus expansis. Quod cuiii in oinni vilaj dis-
falorum, sed ab Jove ipso coram ac palam repertus,' criminc homini proprium noicl Apulcius in vcrsione
electus est. U A V . Aristotelis de Mtindo, (um pracscrlim Dei servus, qui
(c) Ccelum debeilet Imperalor. Pari modo Calli- abillo et vilnni ct salulem cxspcctat, maittis ndcoelum
sthcnis procedil argumenlatio apud Curtiuuv lib vm. Dctimqtic siiuul cum corde tollere jubelur n Jercmia
c . 5. ubi foedam Cleonis adulationem de Alexandro Thrcnor. iu. 41. De hoc ritu vidcri merciitur Joh.
vivo ut dco colendo refulai: Polcnliam tuam experiri Philopontis nd Hexaemeroii p. 43. Joach. Hildebran-
libet? Fac aliquem regem, si deum potes facere : fa- dus (jtii tres operosos libros de prccibus Christiano-
ciiius est impcrinm aare quam coetum. Pro valere se rum vetcrunr cdidil lih. u . cnp. 9. Joh. Pricacus,
Rhcn. sc vatere. I I A V . Claud. Espcncctis ad i . Tunoth. 2. Burth. Advcrs.
44S TERTULUANl 441
do (a), quia non erubeseimus, denique sine moni- A soius pracstat, et egosum cui impetrare dcbelur, fa-
tore (b), quia de pectore oramus. Precantes sumus roulus ejus, qui eum solum observo, qui propter (2)
omnes semper pro omnibus imperatoribus, vitam iilis disciplinam ejus occidor (3), qui ei oflero opimam et
prolixam, imperium securum, doroum tutam , exer- majorem bostiam (c),quam ipse mandavit, oratio-
citus fortes, senatum fidelem, populum probum, or- nem de carne pudica , de anima innocenti, de spiritu
bem quietum, etquxcumque liominis et Cacsaris vola sancto profeclam. Non grana tburis (d) unius assis (e),
sunt. Haec ab alio orare non possum, quam a quo Arabicae arboris lacrymas ([) ncc duas meri gut-
scio (1) me consecuturum, quoniam el ipse est qui

LECTIONES V A R I A N T E S .

(i) Sciam, Paris. disc. e. occidor non legimtur in edd. Bhen. Aidi, Heraldi
( t j Rhen.,
- Gel., Gangnmts:
' ernn solum; cmleri : solas. et cod. Lugd. II.
iri sqq. Hav. e cod. Fuld. pro disciplina. vv. qui propter (3) Qui — occidor, abest Paris.

COMMENTARIUS.
III. 2. Hoornbeek Niscell. p. 297. Adam Rechem-
bera. i n N . T. el Hist. Eccles. pag. 445. Brouerius
de Miedek eleganti libellode Adorationibus cap. x x i . B
Et landem, cujusde boc argumeotoexstat sittgularis
disscrtatio Adamus iterum Rechenbcrgius iipsicc A .
1688. edita. H A V .
(a) Nudo. Non ut genliles velato. Consule intcr-
pretes, Heraldum et la Cerdam. Fuid. Cod. nudato.
Consuie et hic laudatum Broueriura p. 444. el Cal-
voerium Tom. n. Ritualis Ecclesiastici p. 555. H A T .
(b) Sine monitore. Apud Ethntcos monitor praeibal
preces , ac .de scripto quidem , ne quid verborum
praeteriretur, aut praeposterum diceretur; rursusque
alius custos erat, qui atlendcret; alius qui faveri lin-
guis juberet. Plinius cap. 2, lib. X X V I I I . R I G . — Mo-
nitore. Addi potest notis Interpretum Plautus in
Mosteli.
Ad legionem cum stant adminlculum
Ei dabunt aliquem cognatum suum.
•U TV^V iuxv&cv, x*t Bvplttpa., r& jtatpfi TV)« a y t a « Ttpovpoca^
L E PR.
(e) Uniusassis. Videlicet exigui pretii. Dabatttrenim
vix tantum, quanlumdno (resve digiti comprchehdere
possent. Lactnnt. v. 19. ex mcnte Gentilium. Nam
crudari atque interftci malle, quam thura tribus digi-
tis comprehensa in focum juctare; tam ineptum vidc-
tur, quam in periculo vitce alterius animam magis
auam suam curare. Ilieronymus quoque in Epist. ad
Heliodorum : Non est in eo tantum servitus idoli, si
tfuis dnobus digitulis thura compressa in bustum arm
jaciat, elc. Lactant. rursns i . 20. Colunt enim thure ,
ac summis digitis , quce sensibns intimis colore debue-
runt. Quos ilaquc digilos liberus a fasciis in sicrifi-
cando voluit esse Numa Rex apud Liv. i . 21. Manu-
que ad digilos usque involnta rem divinam facere. Per-
linel et huc locus Ctirtii lib. v m . c. 5. ubi Cleo ndu-
lator Alcxandro divinum hoiiorem vivoetiammim ba-
beri vult : quibus uno modo referri gratia possel , «i f

tales enim monitores romanis adolescentibus anno quem intetligerent Deum esse, confilerentur, exigua
stipendii pri mo additos docet Scrvius, et apud Val. thuris impensa lanta bcnepcia pensatnri. Irridet et
Flaccum Ipbiclus adest Argaunotis lib. l . 475. non ut p morc suo Lucianus, non lantum in Aspio p. 122* ubi
pugnet ,
XuxvoufalQriM; i . c. acceptis duobus granis, thus igni
monitus sed tradat ut acres, lucernce imposuil. Sed praescrtim in Jovc Tragoedo p.
Magnorumqtte viros qui laudtbus urai avorum. 200 ttbi de sordibus Meuesiihei queritur Jupiter , qui
qui pvvjuovcsGraccis dicebantur ut decuit Mcursius ad velulum gallum immolaverat. Pmterea quatuor tlta*
Cassandram Lycophronisp.458. Ita in Sacris Monito- ris grana , carie obsita , ila ut prunis exliuguerentur t

res erant qui formulam precum insusurrabant,quiqtie
praeibant formulam precum, sive meditatum carmen. . Porphyrii quoque el Ovidii locos adducit Doctissimus
Arislander apud Curtium lib. iv. cap. xui. in candida
vesle, verbenas manu prceferens, capile velato pratibat
prceces regi. Plinius hujus religiosi ritus multa perse- ille , imprimis ab ineunte aetale magmfice Deos c o -
quilur lib. xxvm. cap. 2. cui adde Alexandrum ab
Alex. Gcnial. Dier. n . 44. e l i v . 4?. meliorique fato
dignissimum Rarnabam Brissonium lib. de Formu-
im
lis, i , p. 64. F o r d a talis necessaria certe, in lol notis
ignotisquc nominibiis, quorum appeilatione Deos suos
delectariarbitrabanlur, quam ^arrd^oytavappellatSer-
vator nosler, monitor mclioris forinulae, Mallh. v i . 7.
9. cujus S. Spirilus nobiscum el pro nobis ineffabili-
bus orat gemiiibus. H A V .
(c) Qut ei offero opimam et majorem. Cuni locum
buncdelorqueant Magdeburgenscs adversus sacrift*
cium allaris, requirebat de eo tractatum laliorem ;
sed remittimus lcclorcm ad lib. ad Scapulum, infra:
quetn etiam perperam pro se allegant : qttippc qni
nomiiiatim voce sacrificamus ibidein utiltir. P A M . —
Uostia; aliae majores, nliae lactcnles dicchaotur. De
majoribus , id c s l , niaximis est locus Ciceronis 2.
Oral. in Rulluni. Erunt liotlla? majores in foro con-
stitutce. Porro majores hosliac sive victiinae (sic enim
licenler omnes vocant) craul l a u r i , ncc eniin nunc
discriiucn iliud inler oves et lauros coustiluo. L A C
(d) Non grana lliuris. Fruslra cssei qtti locum hunc
usui Eeclesiae ndversari dicerel, quje in sacrificiis
thure utitur. Adhibetur quippe ex traditione et insli-
tutione apostolica. Can. 3. Apost. id habet /** i£o-; Zk
I r r w rrp5»«y«7^«( TC ^T«f?v T T ^ J T^ ^wywcwyp IOV , y l>*tov
nequesummis tuntillum naribus odorem praeberet fumus.
Brodacus Miscell. lib. v. cap. 8. qtiae Lampadis sui
lomo 1 1 . inseruit Janus Grulerus. Aiexander. Magnus
luisse dicilur. Itaqtre Sacro quodam libera manu
thura injiciens fiammis , a Leonida , parco et scvero
viro * ita fuit correplus : Sic adolebis , quum regiones
subegeris, ubi Itcec nascuntur. Cujus vocis memor ?
quum postea victor Arabia esset politus, grandem
odorum vim Leonidae misisse diciiur, cum hoc elo-
gio : ne posthac in Deorum honoribus restriclior esse
veilet, qnos intettigeret dona hitariter oblata tam taraa
D manu rependere. Narranl hisloriam Plutarchus m
Alex. c. X L I V . et Apophlh. xxxvn. Plin, xn. 14. 47.
Deniqtte marmora et nurami retn ante oculos ponunt,
ut apud Choulium videre licet in marmore llomano
antiqtro, quod adducit ct exhibct in libro de R c l i -
gione Veterum Rom. eo in loco ubi de vcstihus Sa-
cerdotutn xylinis agit, et in numino Lucillae Au^tistae,
uhi itla habitti Pictalis laeva acerram tenet, dcxtra
thtis mitlit, trinis digiiis flore capto , ut apud PIi~
nium lib. xxtv. c. 40. etncndat Scaliger Epist. x v m .
iilum Ovidii locum adducens ,
Et digitis tria tbura tribus sub limine ponit.
Eadein Pictatis facies, idem habitus in L . j £ l i i
nummo ccrnilur, nisi quod ibi laeva etiam paterant
tcneal. H A V .
(I) Arabica? arboris tafrymas. Barr. Rhen. Herald.
ct ipsc Rigall. scribunl non Arabicce a. I. quomodo
et L . B . Sed miuus rccte , deiet cnim Fuld. ct Pam.
445 APOLOGETIGU& 44*
tas(a),necsanguinemreprobibovis (l)mori optantis, A Quod et naturce consmtcnenm quia turbata Repu-
9

et post omnia inquinamenta ctiam conscicntiam spur-
cam : ut mirer, cum hostise probantur (2) penes vos
a viliosissimis sacerdotibus, cur praecordia potius v i -
cliniarum, quam ipsorum sacriflcmlium cxaminen-
tur (3). Sic itaque nos ad dcum expansos ungutae fo-
dianl, cruces suspendant, ignes lambant (b), gladii
gultura detruncent, bestiae instliant; paratus esl ad
omne supplicium Spse habitus orantis (c) Ghristiani.
Hec agiie, boni prsesides, extorquete animam Deo
suppiicantem pro Imperatore. Hic erit crimen, ubi
veriUs cst Dei ct devolio(4).
CAPUT X X X I .
btica ipsi etiam Christiani inquietantur.
Adulati nunc sumus imperatori ; et mebtili
vota , quae diximus , ad evadendam (5) sciiicct
vim (6). Piane (7) proficit isla fallacia. Admittitis
enim nos probare quodcumque defendimus. Qui ergo
pulaveris (8) nibil nos de salule Caesarum curare,
inspice dei voces, litteras nostras, quas neque ipsi
sopprimimus et pierique casus ad extraneos transfe-
runt. Scito ex iilis, praeceptum esse nobis (9) ad rc-
dundantiam bcnignilatis, eiiam pro inimicis Deum
orare, et persecutoribus noslris bona precari. Qiii
magis inimici et persecutores Christianorum, quam
de quorum majestate convenimur in crimen ? Sed
eliam nominatim alque manifeste : Orate inquit, pro 9

B
AftGUMESTim.—Idagiaclirislianis si in dubium vocent regibus, el pro principitms ei potestatibus, ut omnia
9 9

in promptu esse ostendit Sacras Scripturas quee nee (d) tranquiila sint vobis. Cum enim (10) conculitur
9

Gentibusvarhsexcasibusignotwsini : exquibuspatere imperium, concussis etiam caeteris membris ejus,

possit ibidem Christianis injungi, pro Regibus, ulique et nos, iicet exlranei a turbis (II), in aliffuo
9

Principibus Potestatibus el publica tranquitlitate orare. loco casus invenimur.

LECTIONES VARIANTES.
i i ) Homlnis, Frrm. 7 Tamen, cod. Fuld.
Probentor, Paris. 8 Putas, Fran9 Paris.
Examinentur mavutt Jun., Haverc. 0 Scio ex iltis praeceptum esse nobis, Fran.,Paris. Big.
9

4) Ita cod. Futd.; alii : veritas et Dei devotio est. 1Y>- 10) Tranquilla sint. vobiscum, Fran., Paris.
lam sententiam : Hic erit — devotio, detevit Bigalt. 11) Ita legitur in cod. Fuld.eiinedd. Big. et Hav, re- 9

[5] Evadendum, Paris. liquce omnes : a turbis aestimemur.

(6) Vim, abest Paris.
COMMENTARIUS.
Grana feto thuris' dicjt Arabicce arboris lacrymas , Scena n .
namque ut Plinius copiose disserit N . "Hisl. xu. 14 Venus de paulo paululum hoc tibi dabo,
De arbore Arabuni ihurifera : Mitti semel anno sole- inquil amalor. Quoniam vero hic cum thure jungi-
bat, tninore occasione vendendi. Jam qua?slus alteramt u r , mngis id iunui videtur quod ait Virg. iib. tv.
vindemiam affert. Prior atque naturalis vindemia circa Gcorg. 384
canis ortum,
MtHi nrlnm (lagrantissitno
ilnnrnnti&ximn ceslu
n*tlti , inriti*niihu»
incidentibusmm
qua
^ Ter iiquido ardentem pertudit nectare Vestam.
maxime videatur esse prcegnans, tenuissimusque tendiSuetonius lib. vn. c. 18. Nihil invenil prceter tepidam
cortex. Laxatur hic plaga non adimilur. Inde prositit in ara favitlam , atratumqne juxta senem in catino vi-
spuma pinguis. Rcec concrela densatur, ubi loci natura treo thus tenenlem , et in cahce ficlili merum. Hic r i -
poscat legete patmea excipiente , atiubi area circumpa-ttis quam fueril antiquus palel ex Jothnmi illo Judic.
vila. Pnrius ilto modo , sed hoc ponderosius. Quod in ix. 13. uhi vitis regntim oblatum repudi.nt, diccns:
arbore hccsit, ferro depectitnr. Ideo corticosum. Arno- Num dereliquam mustnm meum , quod lcetificat Deum
bius quoque lib. vu. Sed tamen, o pietas! quanlus isle et homines ? H A V .
esi honor, aut qualis, qui ex ignis odore confieilur, (h) Ignes lambant. Corpus circumvoiuli adurant.
et resinaex arboribus coniparatur? Vide et quae se- Virg. i i . jEneid. 684. delulo :
quunlur ibidem. Sic omnis humor ab arborihus dis-
lillans lacryma vocatur, pncsertiin qui ex vile. Ideni Lambereflammacomas ct circum lempora pasct.
P i i n . liq. xxxm. in procemio : Lacryma vitium , quce Unde transtHlit Persiu> in Prologo :
tetnli grumi est, lepras et Uclienas et psoras nitro ante quoruin imgines lambunt
wrosparatas sanat. Aldinn editio legit non a radice ar- Hederae sequaces.
woris tacrynms, qunsi vero sticcus ille a radicibtis de- Quoraodo ignis edax etiara dicitur Virgiiio eodem
fueret. llsrtm vero quem thura Christianis prxsta- lib. versu 758.
bant vide rnfra ad cap. X L I I . H A V . Ilicet ignis edax summa ad fastigia vento
(a) BuaS mefi gttttas. Pra;tcr morenl illum, qucm Volvitur.
e i Attrribid hoiavit Ilerald. rcfcrri ctiam polcst ad Apud Lucretium lih n .
ilhrm, quo poculnm vini hauricntcs , id quod crat SubsHiunt igncs ad tecta domontm,
residtiumin fundo Diis libnntes, pavimenloallidebanl. Et celeriflammadegustant ligna trabesque.
Quod illustrari potest ex Tacito lib. xvi. Annnl. cap.
iill. ubi Tbrnsca morilnrus porreclis uiriusque brac- (c) Habitus otantis Christiani. Ilunc liabilum mire
chii venis, poslquam cruorem effudtt, humum super describit Eusebins iu vitaGciistanlinilib. IV. cap. 13
LAC
spargens, propius voculo quceslore , Libemus , in.,uit,
Jovi Liberatori. Id Gruxi dicchant x a r T c t ^ e t v et ip- CAP. X X X I . — (d) Ut omnia. Idcm etomnia. Res-
sum plausum K o ^ ^ t . Xenopbon de Theramene picil vcro locos Pauli ad Rom. xiu i . T d . n i . i .
uuo ex triginta Tyraunis , qui Critiac jttssti interfcctus Pctri i . i i . 13. ct praesenimPauIi i . Tim. u . 2. Magis-
tratus scilicct Parentcs noslri sunt, amandi si boni,
est, Hist. Gr. lib. l l . K A J iiriiye a«o9vY>itet-> avct€xd^i- fcrendi si mali. Prosper Aquitan.
fMVOf 10 «OJVCiOvTvtC, TO >Ct«4/USVOV CJ»«7*V a^OXOTTof/fffetVTJfc
imth «uTov.K^t-Tta TOWT fffrw T «
1
. i . e. Tandem quum Reddcudum est, quicquid mundi bene postulat ordo,
morlem obire cogeretur, ac cicutam biberet : prodilum Propositumque piae non violat fidei.
Miiibus ot sanctis nulia est spernenda potestas :
est id, qnod retiquum erat in poculo , sic ipsum eje- iEquum servire e^t regibus et dominis ,
cisse , ti/ resonarex simutque dixisse: Roc sibi putcher
% Ut Chrisli famulis ad verum prosit honorew,
ilteCritias habeat. Apud Plautura in Curcul. Act i .
4 Dilexisse bonos et tolerasse malos. H A V .
44S TERTULUANi 444
do (a), quia non erubeseimus, denique sine moni- A solus praeslat, et ego sum eui impetrare dcbetur, fa-
tore (b), quia de pectore oramus. Precantes sumug mulus ejus, qui eum solum observo, qui propter (2)
omnes semper pro omnibus imperatoribus, vitam iilis disciplinam ejus occidor (3), qui ei offero opiraam et
prolixam, itnperium securum, doroum tulam , excr- majorem bostiam (c), quam ipse mandavit, oratio-
citus fortes, senatum fidelera, populum probum, or- nem de carne pudica , de anima innocenti, de spiritu
bem quieium, etquaecumque liominis et Caesaris vota sanclo profectam. Non grana tburis (d) unius assis (e),
sunt. Haec ab alio orare non possum , quam a quo Arabicae arboris lacrymaa ([) ncc duas meri gut-
scio (i) me consecuturum, quoniam e l ipse est qui

LECTIONE3 VARIANTES.

(i) Sciam, Paris. disc. e. occidor non leguntur in edd. Bhen. Atd%\ HeraUU
Hhen. Get., Ganqnams : emn solum; cmteri: solns. et eod. Lugd. II.
9

Jri iqq. Hav. e cod. Putd. pro disciplina. vv. <rai propter (3) Qui — occidor, abtst Paris.

COMMENTARIUS.
I I I . 2 . Hoornbeek Nisccll. p. 2 9 7 . Adam Rechem-
berg. in N . T . et Hist. Eccles. pag. 4 4 5 . Brouerius
de Miedek eleganli libello de Adoratiouibus cap. x x i . B
Et tandem, cujusde boc argumentoexsuit shtgularis
dissertatio Adamus iterum Recheubergius lipsiae A .
4 6 8 8 . edila. H A V .
(a) Nudo. Non ut gentiles velato. Consule intcr-
preles, Heraldum el la Cerdam. Fuld. Cod. nudato.
Consule et hic iaudntum Broueriura p. 4 4 4 . et Cal-
voerium Tom. n . Rilualis Ecclcsiastici p. 5 5 5 . H A V .
(b) Sine monitore. Apud Ethnicos monitor praeibat
preces , ac de scripto quidem , ne quid verborura
t jaciaty etc. Lactanl. rursus i . 2 0 . Colunt enim thure ,
praeteriretur, aut praeposterum dicerelur ; rursusque
alius custos erat, qui allendcret; alius qui faveri lin-
guis juberet. Plinius cap. 2 , lib. XXVIII. R I G . — Mo-
nitore. Addi potest notis Interpretum Plautus in
Mostell.
Ad legionem cum siant adminiculum
Ei dabunt aliquem cognatum suum.
tales enim monitores romanis adolescentibus anno
stipendii pri mo additos docet Servius, et apud Val.
Flaccum lphiclus adesl Argaunotis lib. I . 4 7 5 . non ut p
pugnet ,
monilus sed tradat ut acres,
Magnorumque viros qui laudibus urai avorum.
qui p»}/xove; Graecis dicebanlur ut decuit Mcursius ad
Cassandram Lycophronisp.458. Ita in SacrisMonito-
tU T^V i u x v t a v , / * t Ovpletpa, T * jtatpw TV)J a y t a j npQWf&f
LEPR.
(e) Uniusassis. Videlicet exigui pretii. Dabatnrenim
vix tantum, quanlum duo (resve digili comprchchdere
possent. Lacttnt. v. 1 9 . ex mcnte Gentilium. Nam
crudari aique interfici malle , quam thura tribus digi-
Hs comprehensa in focum jactare; tam ineptum vide-
tur, quam in periculo vitce ailerius animam magis
auam suam curare. Hieronymus quoque in Epist. ad
Heliodorum : Non esl in eo tantum servitus idoli, si
quis duobus digilulis thura compressa in bustum arm
ac summis digilis , qum sensibus inlimis colore debue-
runt. Quos itaquc digitos libcrus a fasciis in slcrifi-
cando voluit esse Numa Rex apud Liv. i . 2 1 . Manu-
que ad digilos usque involnta rem divinam facere. Per-
linet et huc locus Cnrlii lib. v u i . c. 5 . ubi Cleo adu-
lator Alexandro ilivinuni houorem vivoetiamutim ha-
beri vult : quibus uno modo referri gratia possel/si
quem intetligerent Deum esse, confilerenlur, exigua
thuris impensa tanla beneficia pensatnri. Irridet et
more suo Lucianus, nou tantum in As(uo p. 4 2 2 . nbi
^ maga x6-Apcv{ Suo ><t6o&Va, Tdv /ziv >c6avo>T(3», TO) irvfl TO3
lv%vov inlQrs.i; i . c. acceptis duobus granis, thus igni
tncernm imposuil. Sed pracscrtim in Jove Tragoedo p.
2 0 0 ubi de sordibus Meiiesithei queritur Jupitcr , qui
velulum gallum immolaverat. Prmterea quatuor tha*
ris grana, carie obsita , ita ut prunis extiuguerentur t

res eranl qui formulam precum insusurrabant,quique neque summis tunlillum naribus odorem prmberel fumus.
praeibant formulam precnm, sive meditatum carmen. . Porphyrii quoque ct Ovidii locos adducil Doctissimus
Aristander apud Curtiumlib. i v . cap. x m . incandida Brodacus Miscell. lib. v. cap. 8 . quae Lampadis sui
veste verbenas manu prmferens, capite velato prmibat
%
lomo 11. inscruit Jantis Gruterus. Alexander. Magnus
prceces regi. Plinius hujus religiosi ritus multa perse- ille , imprimis ab ineunte aelale magmfice Deos co-
quilur lib. xxvm. cap. 2 . cui adde Alexandrum ab luisse dicilur. Itaque Sacro quodam libcra manu
Alex. Gcnial. Dier. n . 4 4 . e t i v . 4 ? . meliorique foio thura injicicns flammis , a Leonida , parco el scvcro
dignissimum Rarnabam Brissonium lib. de Formu- viro ita fuil correplus : Sic adolebis , quum regiones
K

lis, l , p. 6 4 . For^uia lalis necessaria ccrte, in tot notis subegeris, ubi hmc nascuntur. Cujus vocis memor ?
ignolisquc nominibus, quorum appeiiaiione Deos suos quum postca victor Arabia esset potitus, grnndem
deleclnriarbilrabantur, quam /SaTToioyiavappellalSer- odorutn vhn Lconidae ntisisse dicttur, cuni hoc elo-
gio : ne posthac in Deorum honoribus restriclior esse
valor noster, monitor mclioris formuiae, Malth. v i . 7 .
veilet, qnos intetligeret dona hitariter oblata tam larga
9 . cujus S. Spirilus nobiscuin et pro nobis ineffabiii-
bus orat gemilibus. H A V . D manu rependere. Narrant historiam Plutarchus i n
Alex. c. x u v . ct Apophlh. xxxvu. Pliu. x u . 4 4 . 4 7 .
(c) Qut ei offero opimam et majorem. Cuni locum
Deniqtte marmora et nummi rem ante oculos ponutit,
buncdelorqueant Magdeburgenses adversus sacrifi- ul apud Choulitim videre licet in marmorc Romano
cium allaris, requirebal de eo tractatuin laliorem ; antiquo, quod adducit ct exhibet in libro dc Reli-
sed remittimus leciorem ad lib. ad Scnpulum, infra: gionc Vetcrum Rom. eo in loco ubi de vcstthus Sa-
quem eliam perperam pro se nllegnnt : quippc qui ccrdolum xylinis agit, et in numtno Lucillae Au«usue,
nominntitn voce sacriftcatnus ibidcm utiinr. 1 ' A M . — uhi illa habttti Pietatis laeva acerram tenet, dcxtra
llostia; aliae majores, aliae Inctentes diccbautur. De thtis initlit, trinis digiiis ftore capto , ut apud P l i -
majoribus, i d e s l , maximis esl loctis Ciceronis 2 . ninm lih. xxiv. c. 4 0 . emendal Scaliger Epist. xviu.
Orai. in Rullum. Erunl hottice majores in foro con- iilum Ovidii locum adducens ,
stitutcc. Porro majores hostiac sivc victimae (sic enim
licenter omnes vocant) craut tauri, ucc eniin nuuc Et digitis tria tbura tribus sub limine ponit.
discrimcn iilud interoves el tauros constiluo. L A C . Eadem Piclutis facies, idem habilus in L . i E l i i
(d) Non grana thuris. Fruslra esset qui locuni httnc nummo ccrnitur, nisi quod ibi laeva etiam pateram
usui Ecclesiai adversari diccrel, quae in sacrificiis tcneat. H A V .
thure utitur. Adhihetur quippe ex traditione et insti- (f) Arabicm arboris laprgmas. Barr. Rhen. Hcrald.
tutione aposlolica. Can. 3. Apost. id habet i±* o\ ct ipse Rigalt. scribunt non Arabicm a. I. quomodo
im» jtp$txy€79v.( TI eVipjv 7f^dj T^ Qv7Mrrr'p tov , y l / * t o v et L . B . Sed minus rccte, delet cnim Fuid. et Pam.
445 APOLOCETIGU& 44«

tas(a),nec sanguinem reprobi bovis (i) mori optaniis, A Quodet naturce consontaneum> quia turbata Repu-
et post omnia inquinamenta clinm conscicntiam spur- blica ipsi etiam Christiani inquietantur.
cam : ut mirer, cum hostiac probanlur (2) penes vos Adulali nunc suraus imperatori ; et menlili
a vitiosissimis sacerdotibus, cur praecordia potius v i - vota , quae diximus , ad evadendam (5) scilicct
cliniarum, quam ipsorum sacrificantium examinen- vim (6). Piane (7) proficit ista faiiacia. Admittitis
tur (3). Sic itaque nos ad dcum expansos ungulae fo- enim nos probare quodcumque defendimus. Qui ergo
diant, cruces suspendanl, ignes lambant(6), gladii pulaveris (8) nihil nos de salute Caesarum corare,
guttura detruncent, bestiae insiliant; paratus est nd inspice dei voces , litteras nostras, quas neque ipsi
omne supplicium ipse habitus orantis (c) Christfani. supprimimus et plerique casus ad cxtraneos transfe-
Hec agile, boni praesides, exlorquele animam Deo runt. Scito ex i l l i s , praeceptum esse nobis (9) ad rc-
supplicantem pro Imperatore. Hic erit crimen, ubi dundanliam bcnignitatis, etiam pro inimicis Dcum
veritas csl Dei et devotio(4). orare, et persecutoribus nostris bona precari. Qui
magis inimici et perseculores Chrislianorum, quam
CAPUT X X X I . de quorum majestate convenimur in crimen ? Sed
etiam nominatim atque manifeste : Orate, inquit, pra
B
ARGCMENTOM.—Jdagiachristianis si in dubium vocent regibus, et pro principibus, ei polestalibus, ut omnia
%

in promptu esse ostendit Sacras Scripturus quce nec (d) tranquitta sint vobis. Cum enim (10) conculitur
9

Genlibusvariisexcasibusignotwsint : exquibuspatere imperium , concussis eiiam caeteris membris ejus,

possit, ibidem Chrislianis injungi, pro Regibus, ulique et nos, licet extranei a turbis (II), in alitfuo
Principibus Potestatibus et pubtica tranquiititate orare. loco cnsus invenimur.
LECTIONES V A R l A N T E S .
i) Hominis, Fran. 7 Tamen,cod. Fuld.
I 2) Probentnr, Paris. 8 Putas, Fran., Paris.
13) Examineotur mavuit Jun. Haverc. t 9 Scio ex illis praeceptum essenobis, Fran. Paris. Rig.
4\ Ita cod. Futd.; alH : veritas et Dei devolio est. To-
t f

10) Tranquilla sint. Vobiscum, Fran., Paris.

lam sentenliam : Hic erit — devotio, delevil Rigalt. 11) Ita legitur in cod. Fuld.etinedd. Rig. el Hav. re- %

(5) Evadendum, Paris. liquce omnes : a turbis sestimenrar.

(6) Vim, abest Paris.
COMMENTARIUS.
Grana ista thuris' dicit Arabicce arboris tacrymas , Scena u .
namque ut Plinius copiose disserit N . ' H i s l . xu. 14. Venusde paulo paululum boc tibi dabo,
De arbore Arabuni thurifera : Mitti semel anno sole- inquit amalor. Quoniam vero hic cum thure jttngi-
but minore occasione vendendi. Jam quo?stus atleram t
t magis id innui videtur quod a i l Virg. lib. I V .
u r f

vindemiam affert. Prior alque naturalis vindemia circa n Georg. 384.

canis
^ y m i * ortum,
nrtnvn (lagrantissimo
flnnrnntiKtimn cestu,
mttu incidentibus
inriA*»iihu* qua
n»n - f i i | d trdentem perradit nectare Vestam.
er q U 0

maxime videatur esse prcegnans, tenuissimusque tendi Suetonius lib. vu. c. 18. IVtAif invenit prteter tepidam
cortex. Laxatur hic ptaga non adimitur. Inde prositit in ara favillam , atratumqne juxta senem in catino vi-
spuma pinguis. Hcec concreta densatur ubi toci naturatreo thus tenentem , ct in catice fictili merum. Hic r i -
%

poscat tegete palmea excipiente , aliubi area circumpa-ttts quam fueril antiqttus patet ex Jothami illo Judic.
vita. Purius illo modo , sed hoc ponderosius. Quod in ix. 13. ubi vitis regutim oblatum repudiat, diccns :
arbore hcesit, ferro depectitnr. Ideo corticosum. Arno- iViim dereliquam mustum meum , quod lojtifxcat Denm
bius qtioque iib. vu. Sed lamen o pietas! quanlns iste et homines ? H A V .
9

esl honor, aut qualis, qui ex ignis odore conftcitur, (h) Ignes tambant. Corpus circumvoluti adtrrant.
et jresinaex arboribus contparatur ? Vide et quae se- Virg. n . idneid. 684. de lulo :
quunlur ibidem. Sic otunis humor ab arborihus dis-
tillnns lacryma vocatur, pncsertiin qtti ex vite. Idem Larabereflammacomas et circum tcmpora pasci.
P l i n . liq. xxxm. in procemio : Lacryma vilium , qum Unde transtnlit Persiu* in Prologo :
vetnti grumi est, lepras el liclienas et psoras nitro ante quorum imgines lambunt
prozparatas sanal. Aldina eilitio legit non a radice ar» Hederae sequaces.
boris lacrumas, qunsi vero succus ille a radicibus de- Quomodo ignis edax etiam dicilur Virgilio eodem
flueret. Usnm vero quem thura Christianis pracsta- lib. versu 758.
bnnt vide infra nd cap. X L I I . H A V . Ilicet ignis edax summa ad fasligia vento
(a) Duas meri gnltas. Pracler morcm illum, qttcm Volvttur.
ex Arhohib notavtt Hernld. rcfcrri ctiatn potcst ad Apud Lucretium lib n .
i l l u m , quo poculnm vini hauricntes , id quod crat Substliunt tgncs ad tecta domontm,
residuumin fundo Diis libnntes, pavimenloallidebant.
Et celeriflammadegustant ligna trabesquc.
Quod illustrari potesl ex Tacito lib. x v i . Anuai. cap.
ult. ubi Thmsca morilurus porreclis ulriusque brac- (c) Habitus otantis Christiani. Hunc habiliim mire
chii vcnis, postquam cruorem effudil, hummn super describit Eusebins iu vilaCciistanlini iib. IV. cap. 13
spargens, propius vocalo quasstore, Libemus , iii uit,
t
LAC-

Jovi Liberatori. Id Graxi dicehnut x*TT«t6t£ctv el ip-
sum plausutn K©VT*$I*/U3C. Xenophon de Therameue
uuo ex triginta Tyraunis , qui Critiae jussu inlerfccius
est, Ilist. Gr. lib, l l . K * J inrd Y oWo0v7>xetv a v * S x * ^ £ -
C A P . X X X I . — (d) Ul omnia. Idem et omnia. Res-
picit vcro locos Pauli ad Rom. xiu i . Tit. m . t.
Petri i . i i . 13. et pr^seriiinPatili i . Tim. n . 2. Magis-
tratus scilicct Pareiitcs noslri sunt, amandi si boni,
1

^UCVOC T9 X&>V4/0V r«Tl£, TO >Ct4rO/UCVOV 2p*»etv aWOXOTT*yfretVTA
tmth Awrdv.K^tTfy. T O D T ' itrv T « x « t / f . i . e. Tandem quum
mortem obire cogeretur, ac cicutam biberel : proditum
esi id, quod reliquum eral in poculo , sic ipsum eje-
cisse , ul resonarel simulque dixisse: Hoc sibi pulcher
f
illeCritias habeat. Apud, Plaulum in Curcul. Act f ,
ferendi si raal, . Prosper Aqtiitan.
Reddendura est, quicquid mundi bene postulat ordo,
Propositumque piae non violat fidei.
Mitibus et sanclis nulla est spernenda potestas :
^Ekpium servire est regibus el domini5 ,
Ut Christi famulis ad verum prosit honoreoi,
Dilexisse bonos et tolerasse malos. H A V .
«47 TERTULLIANI 448
CAPUT X X X I L A nas, id est genios, adjurare consuevimus, ut illos de
A R G U M E N T U M . — Adhuc ottendit salutem Intperaloris et hominibus exigamus, nondejerare, ut illis honorem
Imperii Christianis cordiesse,scientibushorrenda orbi divinitatis conferamus.
imminere RomanumImperium esse desierit, ipsamque
t
C A P U T XXXIII.
adeo clausuram sceculuduratione ejus retardari. Sed et
ARGUMENTUM.-—lmo necessario illos Imperatorem suspi-
qui per salutemCcesaris jurent, omnibus Geniis augus-
cere utpolequema Deo suo sibi dalum sciant adeoque
9 9
tiorem, non esse cogendos, ul per ejus Genium jurent
vere suum\ducant. Quem si Deum non vocent quia
9
t
dcfendit ulpote qui Genios, id est, Dcemonas adju-
9
mentiri illumve deridere nolunt id faciant, quia ipsd
9
fando lcedere , non dejerando honorare consuevcrint.
Deo subjectus, sub illo imperat, cujus etiam intersit
E s l ei alia major necessilas nobis oraudi pro
Deo cedere quique ut id faciat in triumphi invidioso
%
Imperatoribus, etiam pro omui statu imperii rebus-
honoreadmonealur, lantacoruscansgloria ut revocari,
que romanis, qui ( l ) v i m maximam univcrso orbi
ne falso se Deum exislimet, necesse habeat.
imminentem, ipsamqueclausulain (2) saeculi (a) acer-
bilates horrendas comminantem Romani imperii com- Sed quid ego amplius de religione atque pie-
meatu (b) scimus relardari. Ita quae nolumus expe- tate chrisiiana in imperatorem ? quem necesse est su-
r i r i , ea dum prccamurdiflerri, Romanac diuturnitati B spiciamus ut eum, quem dominus noster elegerit(5).
favemus. Sed et juramus(c),sicutnon per genios Cae- Et merilo dixerim, noster est magis Caesar, ut a no-
sarum, ita per salutem (d) eorum, quae est augustior stro Deo constitutus. Itaque et in eo (6) plus ego iili
omnibus geniis. Nescitisgenios daemonas d i c i , et inde operor in salutem, non solum quod eam ab eo po-
diminuiiva voee daemonia ? Nos judicium dei suspi- stulo, qui (7) potest pracstare , aut quod talis postulo,
cimus in imperatoribus, qui gcnlibus ilios praefecit. qui merear impetrare, sed etiam quotTtemperansma-
Id in eis scimus essc, quod Deus voluit, ideoque et jestatem Caesaris infra deum magis illum commendo
salvum volumus esse (3), quod Deus voluit (4), et dco, cui soli subjicio. Subjicio autem , cui non adae-
pro magno id juramento habemus. Caeterum daemo- quo. Non enim deum Imperalorem dicam , vel quia
LECTIONES VARIANTES.
(I) Quod, Fran. Paris. rantur.
2) Clauturam, Paris. (51 Elegit Semler.
(5 Esse abest cod. Fuld. 6) Wouwer. e ms. et in eo; Rhen. Ald. Gangnceus :
f t

(4) Vv. ideoque — voluit Pamel. e codd. et Rigalt. ex ut m eo, caeteri: ut meo.
Fuld. recepit; m reliquis libris et scriptis et edd. deside- (7) Siquidem non solum abeo postulo eam qui Fran.
COMMENTARIUS.
CAP.XXXII.—fa)Clausnlamsa?cuitacerbitateshorren-C ac sapienter fuerint dccepti. Et bene fallimur, si se-
dascomminantem Romani imperii commeatuscimusretar- cundum illos quoque sic decipimur, ut simus ad diem
dari. Paulus cum ad Ecclesiatu Thessaloiiiccnsiuin scri itluin veiut sempcr inslantissimum vigilcs, quem solus
berclnon venluruindiem Domini priusqiiam Imperium Paier novil, ut peudula exspectalione sollicitudo fidei
Romauum defeeisfel, rem xvo illo aboniiuati^simam probetur. R I G .
verhis qiiaesitissimis obscuravit. Eodem consilio Ter-
tullianus hoc »d proceres Romanos Apologetico rcm (h) Romani Imp. commeatu. De linperii Romani
eamdem significalurus tam ingeniose coioresohduxit, diuturnilale ioquiiur lanqtiam de spatio leuiporis
ut etiam placere potueril. Et cousimili schemate ad quo irimnphi pompa traducilur. Sic lih. de Pcenit. p.
Scapulam procons. Chrislianiis, itKjuil, iiiiliius est 143. Dcliti(|ueudi commcalum dixit, tcmpus quod pec-
hostis, nedum Imperatoris : qucin sciens a Deo suo cando dticuni calcchumeiii inter. aguiiam Fidei veri-
constitui, nccesse est ut ei ipsum diligal, et reverea- latcm et obsignationcm baptismi; quash deiictorum
t u r , et honoret, ct salvuin velil cum loto Romano agmini trausVehendo. R I G .
Imperio, quousque saeculum stahit, tamdiu cnimsln- (c) Sed et Juramus. Qnamvis sibi omni juramento
bit. Ar, jampridein Romana rcs abiii pessum, et co- julerdicium c>se agnoscercnl Christiani, pr;c caeleri
meavit Imperii Romani poinpa : venit defeciio: ct lamen cavebani, ue per genios aut forluuam Principis
sublalum cslde medio quod obstare dicebatur, et ta- jurarent. unde in celeberrimo B. Polycarpi martyrio,
incn durasse iniindum legimus, el starc saeciiluin scn apud Eusebiumlib. iv. proconsu) cum ci dixisset, o>a-
timus. Quid ? vanain cs^e diciuius Pauli sententiain ? ~ xafcap* T ^ V , respoodit coiistanlissiiue Bea
a o v T i y c

Apo^toli lanli
Apo^ioli lanti lam<|ue
taimiue eximic a Domiiiu selecli! A h - ItlS marivr;
lliartyr: ci
{ { I S e; *cvt>5<
xevcSc^c/j, fwh, /va hfiSov T*V Xatoapo*;
sit. Nam et verissiiiiam credimus, et jamolim disjecti TWX>7'» Wf Xiyttc itpoTirQiovfUYOs ayjoeh OVTIJ «i/*t, /wru. TCO^»
j

Romanorum imperii rudera calcamus. Quid crgo? p«j9ta{ axovt' XptoTtavoc ttp*. L E P R .
jampridem (pioque advcnisse dicimus houiinem pec-
cati ? Iinmiuem perditionis? cujus mysterium etiam (tl) Per salutem eorum. Elegans est locus aptid
tunc Paulo scribenle agilabalur. Veuisse inquam jan> Epiclcti enarratorem Arrianum lib. i . c. 14. TOVT? 0I<*
pridem, sed nostrmn illud pridem in quas lempora Htl Ktti VfJL&( bjUVVZU OpjtOV OIOV Ot TTfdLTluTAt T * x«t(yjtj)#.
profcratur si qtiajrimus, nihilagimns , imo satis im- Ai.X' *7xc7vot i&v Trv /uto^opoetatvifii^ctvovTCc bfjuvoyit crctvrwv
p e quxTimus. Objecil Domiuus curiositati iiuhem , *jrporifX7,7ti'J TVV TOU K«tio-*^c 0WT»jp(av, I. C. Etenim pOT
adorandam nobis, non submovendam. Sufficial iu - erat vos etiamDeo obstrictos esse jurejurando, quemad-
tucri quod aperil Pclrus, unuin dicm apud Doininum modum milites sunt Ccesari. At vero illi siipendium ca-
perinde essc ul annos mille, et ntille annos , uldicin pietites jurant, Ccesaris salutem omnibus rcbus anteferre.
untim, Vencrit homo ille net|uissimus, sive houiinum Foriiiulam ipsara exhibct Sueion. in Calig. c. xv. de
nequissimorum iiumerus , el jam anni supra millesi- sororibus auctor fuit, ut omnibus Sacramenlis adjice-
mmn stirganl. Quid anni mille, millibus centies ccn- retur : NEQUE. ME. L l B E R O S i l U E . MEOS. CARIO-
lcnis io immcnsam aetertiitatem cmitinuaiidis coinpa- RES. HABEBO. QUAM. CAIVM. E T . SORORES.
rati ? Si quid hac iu rc temporis ctiain htunaua EIYS. Unde patet militare fuisse Sacrameulum adco-
cogitaiione brevissimi promiserant sibi vetercs, bcne que etiam Christianis licitum. l U v .
U9 APOLOGETICUS.

menliri nescio (a), vcl quia iilura deridere non au- A CAPUT X X X I V .
deo (b), vel quia nec ipse se deum volet dici (c). Si A R G C M E N T U M . — Qutn et Auguslum ipsum Domini ty-
liomo s i t , interest hominis deo cedere ; satis haheat ranni cumnomen abhorruisse <quod et viceDeidictum t t

appellari imperator. Grande et hoc norneu cst, quud Divince Dominationis suggillatio sit communi more el
t

a deo iradilur. Negat iilum imperatorem, qui deum a Christianis dici possit. Pater Patria vero qui voce»
t

dicit. Nisi homo sit, non est imperalor. Homiuem se tur Dominum appellari non debere, mullo minus
t

esse cliam triumphans in illo suhlimissimo curru ad- Deum,quodrebellio est in Deum matedictum in Cce-
t

monetur. Suggeritur enim ei a (d) tergo : Respice post sarem, qui apud Romanos posl mortem demum Deus y

te (e), hominem memeiilo le. E t utique hoc magis soleat fieri.

gaudet tanta se gloria coruscare, ut illi admonitio Auguslus impcrii formalor (f) ne dominum t

condilionis suac sit necessaria. [ Minor crat, si tunc quidem dici se volebat; et hoc cnini dei est cogno-
deus diceretur, quia non vere diceretur (1). ] Major men. Dicam plane imperatorem dominum, sed more
est qui revocatur, ne se deum existiraet. communi, sed qtiando non cogor, ut dominum dei
LECTIONES VARIANTES.
(1) Hcec senteniia, quce in ed. Ald. deest, non dubitat B Haverc, qum sit a Ubrario quodam iltata,
COMMENTARIUS.
(a) CAP. XXXIIL—Hentiri nescio. Prout Christia- quod esset sutor: nam in hujusmodi hominibus vulgari-
nussibiTcrentianum illud usurpare polest, mentiri non bus quam iis qui dignitate aliqua pratslant, tibertas di-
est mewn,etSeptimius indicare vult. ad assentalionem cendi (acilius loleratur. Vocula se toiiil L . B. quasi fo-
se non csse natum, neque possc ridicnlus esse neque rct legendum Deus.
f ^ HAV.
plagas perpeti, ut apud eundem ille Eunuch. u . 2. Ju- (d) Suggeritur enim. Praeter L a Cerdain et alios,
vennlis Snt. m . versu 41. vide quae habet magnus Casaubonus ad Sueton. A u -
Quid Romae faciam ? menltri nescio, librum gust. c. xci.
Si malus est, ncqueo laudare. (e) llespice posl te. Barr. legit Respice le. L . B .
Splendidtim certe Ovidii mendacium nihil lamen vero Respice post, quac forsau vera lectio, brevitas
bontino suo prqfuturum tale exstal. lib. iv. de Pouto enim taiibus monitis aniatur. Duo vero memorantur
Eicg. I X . monita : Hominem metnenlo te : et Respice posl te.
Nec pietas ignota mea est, videt hospita terra Quo uliimo non id innui puto qtiod Zonaras existi-
In nostra sacrum Caesaris esse domo. mat. tom. II. Annal. retro videre jubens: quo mone-
Stant pariier nalusque pius conjuxque sacerdos, bat, ut reliquce vitce cursum provideret, nec eo honore
Numina jam facto non leyiora Deo. elalus superbiret. Sed potius rorsan ohlique inttieri
Innuit Angustum el Liviam sihi vivo Numina viva , rotarum mohilitalein juberi, quomodo til rolam fors
ncc minore honorc quam ipse Divus Julius culta. omnia verset, tit quoodam Sesostrim fclicissimum
IIAV. C ^Egypli regem docuisse tradilur unus ex caplis regi-
(b) Deridere non audeo. Tam enim hoc ahsurdum, bus, qui currum ejus aureum trahebant. Vel magis ut
ut tpsc hoc picto Oam ridiculus el iliutn simul el intuilu servi, qui eodem vehebalur curru post illuin,
palam et inlus deridere videnr. Jusla itaque adduhi- discercl el se re male gesta nb hostihus sub jugtim
tatio Apellis tragcedi quid Caliguhe rcsponderel, de mitli posse adeoque agnoscere illud Publii versu 792.
quo Sueton. cap. xxxm. Inter varios jocos , cum as- Heu quam miserum est, discere servire ubi dominari
sislens simutacro Jovis Appellem Tragcedum consuluis- [doclus est!
set, uler itli major videretur, cunctantem (lagettis dis- Servus cnim publicus eodem cum iriumpbaiore ve-
cidit. Qtiod sibi simil ter ne occiderct arguto responso bebalur curru , qui ne oliosus videretur auream ejus
avertit ViteUitis, apinl Dionem Cassium lib. L I X . coronam , salis magni pondcris , nianti sustiucbat,
x«t{ TTOTC TOD TAIOV 9vyyht^0a.t T« Tji 9tfo,vr, C t C , id est,
t ul docel Piinius lib. xxxiu. cap. i . Et cum corona ex
Aliquando Caius rem sibi esse cum Luna dixil, per- auro Hctrusca sustineretur a tergo , unnutus tameli ti*
contalusque est Viteltium vidissetne se cum dea con- digito ferreus erat, ceque triumphantis et servi fortasse
t

gredi: tum Vitellius , ocutis in lerram demissis , Ire- coronam sustinenlis. Qiiem carnificem niinis comicc
inens , exiguumque quid sonans : solis , inquit, do- appellat Isidorus Orig. Iih. xvu. cap. 3. Qaod vero a
mine, vobis diis iicet invicem videre. Quam loculionein carnifice contingebalnr, id erat indtcio , u/ ad tanium
iuvetii expressam esse vel potius transsumptam a
Martiale lib. vn. 00. ubi Domitianum cum Jove coin- { r
'asiigium evecti mediocritatis humance connnonerentur.
actum eliam hoc ad invidiam dcprccandain , quam
parat his vcrhis : nimiae fcliciialis vindicein credebant antiqui, recte
Cum votis sibi quisque le fatiget, D docucroni V. D. el nobiiis in primis locus cst apud
Et poscat dare, quae Dii potestis. Liviuni lib. v. c. 2. ubi captis Veiis precatur Camil-
Sic enim recle Paris. edilio Colinoci et aliae, pro lus, ul si cui deorum hominumque nimia sua fortuna
quo |iadriantis Jiinius potestas. Sed et idem Catigula Pop. Rom. viderelur, ut eam invidiam lenire suo pri-
pras melu crudelitalis ejus , hceres a quibusdam testa- vato incommodo , quam minimo pubtico Romani Pop.
mento appellatus , derisores vocabat, quod post nun* liceret. Appositeque Callistheiics prohiheus decreium
cupalionem vivere perseverarenl, et multis vcnenalas de Alexnudro Deo facieiido apttd Curt. vtu. 5. iii(|uit,
macteas misit. Stieton. in Vita ejus c. X X X V I I I . H A V . Neu rebus felicissime gestis invidiam tati adutatione
(c) Piec ipse se Deum. Ad quam deineiitiani ctim contraheres. E i mox ibidem: Dii propitii sine invidia,
aspirassel stultus Caiiguia inerilo a sutore derisus quce Cleo dixil, audicrinl eodemque cursu , fluxere rcs
t t

est. Namque ut narrat idem Dio eodem lib (nec lo- ire palianlur. Apud Suelon. hinc Auguslus stipem
ctim adscrihere pigeljxjt/ *fot TIC «vfp yt\6t.Tm lo&> petiisse iiarratnr. H A V .
Tdv im y9y.futT0c vfviXov i v Atoc tloti 5Q5y//u*Tt^ovTat, etC. CAP. X X X I V . — (f) Auguslus imperii formator. Ne-
i . e. Forle quadam accidit ui Gatlus qutdum eum promo ucscit Augusttim iinperatorem,ut releTi Sueionitis
t

exceiso iribunali sub specie Jovisjus duntem vidrret m» domininomeit ropudiasse alque exhorruisse.cumqiie
t

que cachinnum solveretur; cum Caius vocatum perconla mimu^ iu ludis intblicis doitiinum eum nppclla&set,
tus est, quidnam ipsi videretur ? respondil ilte [ verba id adco moleste tulil, ut sequeitti die, hanc sibi tribui
enim ipsa ponam]: magnus stultus. idque impune tulit,appellationem edicto prohibuit. L E PA.
m TERTULLIANI 4*i
vice dicam. Caelerum iiher sum i i l i ; dominus enim A itlorum conscientia potiusquam tascivia celebrent ob- t

meus unus est, Deus omnipotens el aeiernus , idem tervantes illamodesle verecunde pudice,pie; aliter ac
t t

qui et ipsius. Qui pater patriae e s l , quomodo domi- ipsi Romaniinterquosnonplebs tantumCoesarem scepe
nus est. Sed estgratius (i) nomen pietalis, quam po- convitiisdiscindat, novum atque novum in dies lucelli
t

teslalis ; etiam familiae magis palres, quam domini causa idque in ipso congiario dividundo exoptet, sed
t

vocantur. Tanto (2) abest, ut imperator deusdebeat(n) ipsi Senatores, Equites Primores Urbis Caslrorum-
t

d i c i , quod non potest eredi non modo turpissima, que vitos Ccesaris immineant, el cum Catsiis, Nigris
t 9

sed et (3) perniciosa adulatione ; tanquam si habens Atbinisque conspirent, grandi inlerim lcetiliarum appa-
imperalorem, aiterum appelies, nonne maximam et ratu ad eruptionem usque prodilionem suam legenles.
incxorabilem (4) offensam contrahcs ejus , qucm ha- Nullos in his inveniri Christianos qui nec Astrotogos
$

buisti, etiam ipsi limendam, quem appellasti ? Esto de salute Ccesarum cousulant quodfierinon potest,
t

religiosus in deum, qui vis illum propitium impera- n\si rerum novarum cupiditale a qua ilti omnino
t

tori. Desine alium Deum colere vel credere, alque ita abhorrent.
et hunc deum dicere , cui deo (b) opus est. Si non Propterea igitur publici hostes Chrisliani, quia
de mendacio erubescit adulalio cjusmodi, hominem imperaioribus neque vanos neque mentienles neque
deum appellans, timeat sallem de infausio. Maledi- B iemerarios honores dicant, quia verae religionis ho-
clum est ante apotheosin (c) deum Caesarem nuncu- mines etiam solemnia eorum, couscientia potiusquam
pare (5). lascivia celebrant. Grande videlicet officium, focos et
CAPUT X X X V . toros in publicum educere, vicatim epuiari, civita-
A R G U M E N T U M . — N o n itaquerectepublicoshostes Christia- tem tabcrnae habilu abolcfacere (6), vino lutum co-
nosdici, quodccetera inlmperatores retigiosi sotemnia gere (d) calcrvatim cursitare ad injurias, ad impu-
t

LECTIONES V A R I A N T E S .
(1) Sic cod. Lugd. II. et ed. Ald.; aiii: Sed et gr. est, male velle et male abominari, ut vivente adhuc impera-
etc., s. sed et gr. nomen est, etc., s. sed et gr. nomen, etc. tore Deum appelles, quod nomen illi mortuum accidit,
2) Autem addii Fran. (Hav. corr. mortuo accedit.)
3) Nisi non per. Eran. (6) nhen., Geten. et Scaliger : obole fecere; pro ba-
4 Inexphcabilem, cod. Agobard. bitu Eav. scriUere matuit habiiu. Cod. Fuld.: civiUtem in
! 5 Coda, Agob , Lugd. uterque, et ed. Pamel. nuncu- tabernae habitum demutare.
parl. In cod Futd. hasc vv. sequunlur : Scio te isto nomine
COMMENTARIUS.
(a) Deus debcat dici. Quod nomen vivos sibi usur- disserentem facit lib. vm. c. 5. Nuttum esse eumdem
passe Aurclianum el^ Carum docet Spanhemius de C el diuturnum etprcecocem fructum; ccelestesque liono-
Us.. P r x s l . Num. p. 418. 419. nroduciis etinm ipsis res non dare le Hegi sed auferre. lnlervalto enimopus
t

nnmmis, in quibus legilur : DEO L T DOMINO NATO est, «/ credalur Deus semperque hanc gratiam magnis
t

AVRELIANO AVG. E T DEO ET DOMINO CARO viris posteri reddunt. Ego autem seram immoriatilatem
A V G . Imo praeter Domiiianum el Caius id affectavit, precor Regi, ul viia diuturna sit, ei ceterna majestas.
ut palet ex singulari ejus nummo, quem profert Homincm consequitur aliquando , nunquam comilalur
Spanh. p. 417. Cum ipsa iEgyplioruni gens adula- diviniias. Hercuiem modo el Puirem Liberum conse-
tioni el serviluli nnta , reges ndhuc supersliles Deo- cratm immortalitalis exempla referebas. Credisne illos
rum quidem Itonorihus ciduerit, sed siue Dei appel- unius convivii decreto deos factos ? prius ab oculis mor-
latione , quod honoris soli Dario Xerxis palri couccs- talium amoliia nutura est, quam in coelum fama per-
sum narrat Diodorus lib. i . H A V . veheret, Cajsarnm Apollieosin satis apcrte deridet
(h) Deo. Fuld Deis. Elegans locus est npud Arrian. Pliuius Hist. Nat. lib. vu. cap. 55. ubi contra hn-
in Exp. Alex. M . 1. iv. p. 166. ubi inlcr alia argu- morlnlilatem animae multa g a r r i l , scrihens : Alias
menla quihus adoratioiiem Rcgis dissuadet Callisthe- sensum inferis dando, et manes cotendo , deumque fa*
nes el hoc vel maxime est: Ouxovv,inquit,ow5c AXi^v- ciendo qui jam eiiam homo esse desierit. Quem oppo-
3foc» etc.,i. e. Neque enim paterelur Alexander privatum nas licel impiae adulationi Valerii Maximi, qui ila ad
aliquem regios honores electione suffragiisque ittegili* Tiberium in Prolog. — Deos enim reiiquos , Ccesares
mis usurpare. Mullo Uaque justius deos indignaturos , dedimus. Cod. Fuld. habet male traditum ante viliose.
si quis mortalium divinos honores sibi arrogel aut ab9 HAV.
atiis delatossnstineal. I I A V .
D CA P.XXXV.—(d) Vino lulum cogere.Nec boc inlellcxe-
(c) Maledicium est. Omnino egregia sunt quoe hoc runi librarii. Demutarunt itaque uwinoteiUum cogere t

capiie afferl Herald. tum pncsertim h i c , ubi ex Ta- ut est in Cod. L . B. vel in vinulentiam facere prout
t

cito docct vcrum loci sensum, ubi Lipsius etiatn hunc exhihetCod.Fuld.Esi xerovinum lulum cogere, humum
Tcrtuiliani locutn in parlcs advocare non ueglexit. miilto vino conspergere et inehriare, proterviae luxus-
Ego ne aliorum scrinia compilem, addam quai cx que siguum. Taugii(|ue Uoratius avaruin notans , de
Arriano c l Curtio aliiS(|ue observavi. I b i , apud A r - quo Publius Syrus ait vcrsu 59.
rian. lib. iv. p. 165. edit. Pranccptoris niei (<|uo glo- Avarus, n si cum moritur, nil recte facit.
rior) Jac. Gronovii, Anaxnrchus adulalus Alexandro,
Graccis persuadcre conalur ul Pcrsartuii more Ueum Ita cnim Flaccus 1 1 . Odar xiv.
lanf|tiam colant. Dicit iiaque : K<ti ytf ouo^ hiivo Absumet haeres Caecuba digntor
&fxpi\oyo),Brt ovniMiTd. yt 1% av0p&«rojv wc Osi-* vipii.ffowi
f
Servata cenium clavibus : ei ntero
ffivOi Oi, OlKAiOTtfOJ gCfJTd. JZpdLiplCJ fatf TCXeUTr>«tVTct , l(
Tinget pavimciitum supcrbum
Pontificum potiore oucnu.
ouitv S^eXocTw Ti/A&ydvw. i . e. Neque enim dubium esse 9

quia postquuin c vivis cxcessissel utdcum culluriessenl. Cicero quoque Philipp. n. Personabant omnia vocibus
t

Mutto igilur satius esse vivo illi divinos honores deferre

t ebriorum, nalabant pavimenla viuo, madebanl parietes.
quum mortuo, quum nultu ad cum cutlus ulilitas essel E l is quidcm milii loci hujus seosus vidclur , qttod
perventura. Quihus cum sapientcr respondct ihidcui eniin la Cerda refert ad uoviiiuui inorem vini fontes
Caiiisihcucs, tum Curiius euindem in hunc modum facicndi, vereor ut atitiquis etiam iu usu fuisse #
485 APOLOGETICUS. 454
deniias, ad libidinis iilecebras. Siccine exprimitur A men in hac quoque religione secundae majestatis, de
publicum gaudium per dedecus publicum ? Haeccine qua in secundum sacriiegium convenimur Christiani,
solemues dics principum decent(a), quae alios dies non celebrando vobiscum solemnia Caesarum , quo
non deccnt?Qui observaut disciplinam de Caesaris more celebrari nec modestia nec verecundia nec pu-
respectu, bi eam propter Caesarem deserent (I) , et dicitia pennillunt, sed occasio voluptatis magis quam
malorum morum liccntia pietas eril, occasio luxuriae digna ratio persuasit, fidem et veritatem veslram
religio depulabitur? 0 nos merito damnandosl Cur demonstrare; ne forte et islhic deteriorcs Christia-
enira vota e i gaudia Caesarum casti et sobrii et probi nis deprehendantur , qui nos nolunt Romanos habe-
expungimus? cur die laeto non iaurcis postesobum- ri > sed hosles principum Romanorum. Ipsos Quiriles,
bramus (2) (b) neclucernis diem infringimus? Honesta ipsam vernaculam septem collium plebem convenio,
res cst solemnilate publica exigenle induere (3) dor an alicui Caesari suo parcatilla Iingua Romana (c)1
mui tuac babitum alicujus novi lupanaris. Ycliin ta-
LECTIONES VARIANTES.
II) Deserunt ? Fran. (5) Inducere, Paris.
(2) Adumbramus, Paris.
COMMENTARIUS.
possit probarc. Fuit etiam Yeneris festum, in quo B Amst. apud Wetstenium. Lectionem lamen molare
ad tempium Deai multum vini effunderclur ; cujus non sum ausus MS. Agob. q. atios non d. deleto dies.
instiiui JSueam auctorem laudal Plutarclius. Qucsl. HAV.
Itom. X L V . additquc efTiisionis rationem : 8 x«t< TODT» (b) Laureis posles obumbramus. Rhenan adumbra-
vbuGolov e V n TOU w*y vrlpovratf eo/jrAfetv, o\\\et jxr fuluoj*mus. minus rccte. Tacilus eonjuratione in caput Ne-
T«tc» WCTWV 0e£v /x&Uov TO7C ly/kouai x«np6*r*»' T£V volirj roois delQCla scrihit Irh. xv. Annal c. 17. Sed com-
**/>*TOV, V^TO/C VIJOW.IUO enim significatur sobrie, non pleri inlerim urbs funeribus , Capitolium victimis: atins
vero temulente (esta celebranda esse effusione vini multo
t
filio , fralre alius, aut propinquo , aul amico interfec-
magis gaudenlibus diis , quam hominum vinolentia. tis, agere gralias Deis ornare tauru domum , genua
t

Quod el huic iuori forsan orlum dedil. ld Graeci dice- ipsius advolvi et dexiram oseutis futigare. Noster de
rcnt irnUj nouh ul ille , qui vivo sibi tribui optahat idol. c. xv. Si autem eorum sunt quce iu ostiis adoren-
i d , quod mortuis Gt fruslra, in Anlhoi. lib. u . c. X L . lur ad eos el lucernce et taurece pertinebunt. Idolo fe-
t

cp, 3. ceris, quidquid ostio feceris. Commcndat hoc nomine

jWvri |«AI wt» Witi^, goVouMu* liffq» i t |utv«*Mv,
lauruni Pliuius Hist. Nal. x v i . 30. Laurus triumphis
proprie dicatur, vet gratissima domibus janilrix Civsa-
rum Pontificumque : quw sola et domos exornat, el
i . e. Viventi mihi, it quid voies exhibe cinerem vero
t
anle limina excubat. In votis quoque Deos placandi
inebrianSy lutum coges morluus vero non honora-
t
gratia incanlationibus operam dantes, lauriim postl-
tur. H A V
(a) Princmum decent. Miro hic in MSS. tnrbatur , C b u s
«PPKcabaiil, ul patel ex Diogenis Laertii in Bio
x
namubi ' . . P a m . e t a.l i. i.: .Hatccinesolemncs
r
. *
dies principum inem
t A i n RBoryslheniem
A r v c l l i A t i l A t n nepigrammate,
niornmmalA nqui
m iin morbo
n m nrhn
decent, quce atios dies non decent ? Fiildanus mirilice : PAjivdvTi *al KI^OV Sifvr i
t

tlcec in solemnes dixi principum decernuntque alios t « i p •v?*|v il^xtv.

dies non decet. Quae raanifesto viliosa Novura sensum I. C. rhamnumque el tauri ramum januce imposuit.
prabet MS. L . B . Hceccine solemnes dies princlpium HAV.
dicent, qua? alios non dicenl; proquo ullimo lcgendum (c) Parcat itla tingua Homana. Quod cum a vulgo
decent. Principium dicere est omcn de reliquis submi- el f;ccc homiuum , qui nec in faina qtiod inquincul,
nistrare, fiebant euim haec vola pnccipue Caicndis nec iu rc quod amillant habent, facile sit exp^clan-
Jannariis, ul sic ad totum annum exicndercutur. dum , lum scurrr. isti satis docent apud Trebellium
Tacilus lib. I V . Annal. Ca?*ar solenmia incipienlis anni Pollionem in Gallieno, qui tiniuscujusque vultum
Caiendas Januarias epistola precatus cui loco gemi- mira inhianione rimantes , Patrem principis quaerere
t

num ex Caio JCto cilat L a Ccrda. Legiturque npud se dicebant. Is auiem erpt Valeiianus a Pcrsis cap-
Dionem lib. L I X . png> 1M. ed. Steph. iu principitu tus, qttos ridicule Gallicntis ncglecla vindicta genito-
Caii Caligulae prima anni die Machaonem quemdam risin Pompa traducebat. Nullus dcscripsil accuratius
servum ad pulvinar Jovis Capitoliui ascuidisse, qunm isle qui Caesarum ritus pari qua vixeruut ipsi
ibique multa etdira vaticinaium , catellum quein se- lihcrtale lilleris commisit Suelonius Trauquillus. in
cum atlulerat, ac post se ipsum occidisse. Quod Nerone c. xxxix. Transeunlem eum Isidorus Cynicus
profecto futuri lemporis dirum erat principium et in pubtico ctura vocc corripuerat, quod Nauptif mala
praesagium , qunndo Caius, qui ut bouus medicus ^ bene cantitarct, sua bona male disponerel. Ibidein :
vulnera RoiO. Reip. a Tiherio iuflicta debuerat sa- Dalis Atellanarum hisirio in canlico quodam tyaive
nare , significahatiir et Rempubl. perditurus, et ipse *o\xi tyative fiiTep ita
rt t demonstraverai, ul bibentem
crtienla nece perilurus. Eratque Ha ille dies tilulus natnntemque facerel, cxitum Caii Claudit Agrippinceque
anni, ut Qiim Pclronio loquar , apud quem avis c i - significans; et in novissima clausula ,
conia est tiiulus tepidi temporis. Dicebaturque Impe-
ralor aperire annum. Slalius iv. Sylv. Carni. i . 2. de Orcus vobis ducil pedes,
Seuatura geslu uotaret.
Domiliano:
Insignemque aperit Germauicus annum. Uhi famosissimos etiam versus in illum proposilos ad-
dticil, sicut el anteCIaudius et po^Domilianus passim
ct ibidem versu 20 :
idem passi sunt. Sed et opliinus Imperalorutn Yespa-
Sic annos intrare decct. sianus ipse urhanus satjs dicaciuitem istius liuguic
De (ino rilu consuli potest eruditus Joh. Pelri Bcllo- non cvasit, qui cuui cssct vultu adduclo nitentis i . e.
rii Coinmentarioltis De Novi Anui Auspiciis ad sin- cacatiirieiilis, vellcique ab urhano quodam lacelae
gtilarem Anlonini Pii Nutninnm, inscripluui S. P . Q. linguao, ut ct in se aliquid dicerel, audne dcbttil, dico
R A. N . F . F . OPTIMO PRINCIPI. PIO i . e. annwn cum ventrem exonerare desieris. Imo vei in funcrc
novum , faustum , feticem. Editus est primiun Romae, ipsins cuin ex nmre mimi adhibereutur, inortuo parci
inde ad calcem Seiect. Numism« Gar. Garpegnx, nou poiuit,quiuutuoutSueion, c.xix* Ifavo archimi*
 TERTULLIANI 453
Tesfis est Tiberis (a), et schokc bestiarum (b). A De nOstris anuis tihi Jnpiter augeat annos.
Jam si pectoribtis ad trnnslucendum (c) quamdam Haec Christianus tam entintiare non novit, quam de
specularem materiam natura obduxissei, cujus non novo Cacsare oplarc. Scd vulgus , inquis. Ut vulgus,
praecordia insciiipta appnrcrcut (I) novi ac novi Cae- tamen Romani, nec ulli magis dcpostulatores (S)
sarisscenam congiario (d) dividundo praesidenlis (7)? Chrisliaiiortim , quam vulgus. Plane c.Tteri ordines
etiam illa hora qtia acclamant: pro auctorilale religiosi ex fide; uihii hosticum de
LECTIONES YARIANTES.
(t] Pamel. et Herald. : appararent, Fr. Junim e tem, e. i. h. quo reclamat. Scriver. ; apparerent hac novi
cod. Put. apparent, cazteri: apparerent. Porro Gelen., Caesars scena.
Wouw.yGang. :scen$ ; Cod. Fuid. insculpta pareret novum [31] Cod. Fuld. depopulatores.
ac novum Caesarem. Sceua conceario dividundo praesiden-
COMMENTARIUS.
mus personam ejus ferens, imitansque ut est mos factaargueretur ex veriloquia, neque \am deciperemur. Jam
f

ac dicta vivi, interrogatis palam procuratoribut quanti enim ejus lempore vel Spartani talcs erant, ut ait in
sumus et pompa constaret: ut audivit H. S. centies , Andromacha:
exclamarit, Cenlum sibi sestertia darent, ac se vei in Eu i i v o v r i c «tXXa | i l v ,
Tiberim projicerent. Ubi scurra iste videtur mihi B DMva^ foovoOvrcf S* aXk' a v c j p m c « ^ ' acU
respexisse ad illud Vespasiani dicluin laclttmquc quod Quod quasi interpres ita noster Pubiius extulit versu
idem Stteton. narral c. xxtu. Nnntiantibus legatis, «05.
decrelum ei publice non mediocris summa; staluam co- Homo semper m os ferl aliud, alind cogitat
losseam : jussit, ut conlinuo ponerenl, cavam manum Dixilque more suo breviter et fortiter Sallust. Cat.
oslenlans, el paralam basim dicens. H A V . C. Aliud ciausum in pectore, aliud tingua propintum
(n) Teslis et Tiberis. MS. Fuld. et Herald. est pro habere. Quandoquidem aliquando sub honiinum effigie
et. Vir Clariss. Golhofredus in Nolis ad lib. Ad Nat. Senece verba sunt] lalet fcrinus animus, iino feris
1.17. rcfert hoc ad domum Tiberjanam seu palatium
Caesarum. Sed olim ut puto fluvii riphe vulgus adha-
S cevior el immanior.
(a) Congiurio dividundo. Congiarium esl mtinus ac
bitabat, poteuliores monles occiipjbant, tuti ah snmma pccuni e, qua Imperator populum universu m
inuiidaliouibtis. Cuin itaque de plebe loquatur, nihil afliciehai; el donalivnni quo miliies. Si qttando vero
coniifiodius , quam habitaiionis iocum indigitare po- in congiario aliquid prjcter pccuniam dabalur , appo-
tuit. Gallus interpres Gity tiescio de qua Tybridis nehattir. L A C
statna som\m\ lesplacardsque fon allache a la slaiue
%
(e) De nostris unnis. Occnsioncm qua verisimilecst
du Tibre . Denique leriiunt quid innuere videtur MS. hauc acclamaiionem usiirpalioi, pulchrc inquirit
L . B . i b i , Testis et Vesta, Tiberis , et scholce beslia- Heraldus, quodqtic saepius versti concepta fuerinl
rum, voltiii forie et slatuce, in lib. cum Ad Nal. de ejiismodi ncroatnala illustrare potest id quod in Cali-
statuis etiam loquitur. H A V . gula c. V I . notat Sueton. Germanico pristinae sanilati
(b) Scholce bestiarum. Rig. Schola. Nonnulli ut etQ restituto ul putabaturab univcrso populo fuisscaccla-
Scriverius bestiariorum Scholce bestiarum vidctur vo- matitm :
care stndium illud Romanorutn, quo ad bestiarum Salva,Roma, salva patrta. salvus esl Gcnnanicus,
pugnas et venaiionum spectacula tanquam ad schoiam cst cnim iuteger trochaicus. E l nperle testalur Corip-
conveniebant. lhi mulla oris licentia , ut in cunclis pus in cnrmine quod iu laudem Itnperaloris Juslini
spectaculis, vcl innuii locum ubi dainnati ad bestias scripsillih. n . vcrsu 317.
exercehantur, ibi maledictis iocus, nihil enim airo- Disponttnt canlus, modulos et vocibus addant.
cius morte i l l a , metui poterat. Damnat thealra hoc nbi cxprimere voluil illud Sueionii in Caligulac. X V I .
etiam tiltilo Chrysost. Hom. i . ad Es. v i . i . An ex nobilisque pneris ac puetlis, carmine modulato , laudes
conUimeliis , conviliis , scommatibusque , quibus spec-virtutes ejus-canen\fbus. Qui idem princeps imperii
tatores ejusmodi rerum se mutuo conspergnnt ? I I A V . iniiio tit optimi Gernianici lilius, inntani de se spem
(c) Jam si pectoribus. MS. Fuld.. hoc uiodo leclio- el ainorem excitavcrat, ui ubi in advcrsam valeludi-
neni format, jam si pecl. humanis ad transducendum ncm iucidil, non defucrinl, qui dcpugnaturos se armis
quoddam specularem materiam n. o. Unde Scriverius pro talule ccgri, quique capita sua proposito litulo vove-
in ora lihri mei, et Mcursius in Exerc. Cril. ex Juve- rent ihid. c. XIV. quos pnstea crudelis ille tyrannus
t

nale et aliis quoddam speculare emendant. c. Ego po- votum explcre c«>egit c. XXVII. Vcheuiens vero amo-
lius insistcns vestigiis leclionis MS. lego ,jam sipec- ris isle a sius, quo pro alio mori quis cupit, ipsi ut
j

loribus humanis ad iranslucendum quondam specularemvita prorogettir, tantoque sceleralius, vel in lalibus
materium, etc. Nam vox humanis ex Fuld. addeuda verhis tiiorlem cjus optare. Iloc plerumque amaloribus
videtur, et TO quondam quondam signilicat lemptts in ore crat, unde puichre lloratius lih. i u Carm. ix. 9.
illtid quo homo foruiam accepil, quant oitiues posteri jy Me nunc Tresse Chlos regit,
servam. Illud scilicet duduin Momiis repreheuderat, Dulces docta modos, ei cilharae sciens :
volueratqttc S«»crates fenesti aium hominis pectus, ne Pro qua uon metuam mori,
occultiores delilescerentsensus. Ex cujus philosophia Si parcent animae fata superstiti.
bilingucs hoinines oplahat Euripides, ila ut sonus cui pulchrius respoudet Lydia :
verae et falsa- cuicuiuque proderetur : In Hippoi. eiiim Mc torrel facc mutua
vers. 92i>. Thcseus ila loquilur : Thurini CalaistiliusOrnithi,
Pro quo bis patiar mori,
• t U , JJjfSf* {l»OT&I<n TOV OtWv TtX{ll[pt6V
Si parceut puero tala superstili.
Xa?4{ TI xitovai, x a l Siayvwaiv fOtvAv,
5rci< T ' aA*9rfc i v r i v , ©Vu (t^ fiXo<. Etapud Plauium, Asin. m. 3. 18. amicae conquerent
tlv
Aicroa< ii fwva^ «avTa^ dv&p&itovt t x > Cur tu obsecro immerito meo mc mortis dedere opUs,
Ttjv | i l v i W i a v , Tt> S' S * U K iTvrvaviv,
0< *j «ppovoiiffa t* aotx* UIJM-QHTO
dal respousum amans juvcnis :
Uoo; T % Swueu;, xoux av vjc«T6}ufa. Ego te ? quam si intelligam deGcere vita, jam ipse
I. e. Heu! oporlebat hominibus notam amicorum ma- Vitam meam tibi largiar, ct de mea ad tuam addam.
nifestam aliquam esse, et dijudicationem mentis, quis- Quod tamen merito magis illi usurpent, inter qnos
nam verus sit amicus, el quis non; et omnes hominesnoii mnlis inlerruptam querimoniis h ud cititis extre-
dupitcem vocem habere : unam quidem veracem , alte-ma die copulam aumr solvil, ut facil lugeiis isle T i l i
ram vero pro re naia obviam, ut quce cogitaret injusta Caesaris libertus Arimelus :
 4S7 APOLOGETICUS. 458
ipso senatu, de equite, de castris, de palatiis ipsis A omnes illi sub ipsa usque impieutis eruplione ct sacra
spirat ( 1 ) . Unde Cassii, et Nigri et Albini (a)? unde faciebant (d) pro salute lmperat"ris, et genium ejus
quiinter duas laurus (b) obsident Caesarem? unde qui dejerabant, alii foris (e); alii iulus , et utique publi-
faucibus ( 2 ) ejus exprimendis palaestricam exercent? corum hostium nomen Chrislianis dabant. Sed et qui
unde qui armati palatium irrumpunt, omnibus (c) nuncsceleslarumpartium socii autplausores (f) quoti-
Sigeriis ( 3 ) atque Partheniis audaciores? De Roma- die revelantur, post vindemiam parricidarum racematio
nis, nisi failor, id est de non-Christianis. Atqueadeo superstes, quam recentissimis el ramossirois iaureis
LECTIONES V A R U N T E S .
(1) Sic emend. Rig. et Hav.; reliqui omnes: spirant. (3) Gel., Gangn., Heraid. : Stephanis; codd. s. omni-
(2) BHen. et Aidus: fescibus. bus Sigeriis, s. omn. tot. Sig. Cf. Marl. epigr. 4 , 78.
COMMENTARIUS.
Si pensare animas ? sinerent crudelia fata, elegans Luciani Dialogus, qui inscribilur Tvrannus.
Et posset redimi morte aliena salus : ibi Clolhoni de fictis amicis suis respondet Megapen-
Quantulacumque mea3 debentur tempora vilae, theS : K a l fx*v 9iccvSovTC$ h TOT( ovfixooloig elc. i . e.
Pensassem pro te, cara Homonsea, libens, Atque si quando in conviviis ex more vinum tibarent,
Exstat inscriplio Roma? in cardinalis Coelii horlis, re- magna voce omnia mihi bona precabantur, adeo ut si
«ferique iliam Gruterus et alii in inscripl. Multi vero _ fieri posset, unusquisque eorum etiam pro me mortem
B
Codices e d i l i , ut A l d . Rhen. MSS. ut Fuld. et L . B. subire paratus esset. In summa , per nihit aliud quam
habent:
per nomen meum jurabant. Cui Clolho rursus : rot-
De nostris annis aogeat tibi Jupiter anoos. yoyou/ noif hi BWTO»* etc. i . e. Propterea ex cama, quam
(a) Unde Cassii. Pariter in lib. 1 . ad Nat. c. 1 7 . Agnos- heri cum quodam eorum cepisti, slatim mortem oppe-
cimus $ane Romanam in Ccesares fidem! Nulla unquam tiisii. Qui idem de haeredipelis similiter in Dial.Mort.
conjuratio erupAt, nullus in Senatu vet in paiatiis ipsis Plut. et Merc. ubi osteudit votum esseillorum utcito
sanguinis (leg. sanguis) Ccesaris notam fixil ? Nulla in senex dives moriatur. Quod tamen, inquit, omnium
Provinciis affectata majestas ? Adhuc Syriaz cadaverum sceleratissimum est,' interea cum talia precantur, tamen
odoribus soirant: adhuc Gailice Rhodanb stto non la- observant et colunt manifeste utique ittum. Ac quce
vant. Et nuc spectant illa quae adducit in lib. A d wgrotante illo apud se consultent, nemo ignorat; atta-
Martyr. c. VI. Ad hoc quidem vei prcesentia nobis tem-men sacrificaluros sese promittunt, si convalescat denuo.
pora documenta sint quantce quaiesque personm inopi-
% HAV.
ttatos natalibuss, et digmtatibus, elcorporibns, et cetati- (e) A/ttfori*. Inserviat hoc illustrando et emendando
bus suis, exitus referunl, hominis causa : aut ab ipso, libro AdNat. il.cap.undec. uhi posi hiatum legitur...
si contra eum fecerint, aut ab adversariis ejus, si pro eo Parcite, Dei impudentes, luctantibus sponsis nemo inler-
steterint. H A V . venit,... quorum votum est foris qaudentes erubescunt.
(b) Inter duas iaurus. Innuit laurelum, quo seces- Lacunam priorem non tangit Golhofredus, poslerio-
serat Commodus aeris salubrioris grajia, cum i n U r - rem supplet per t//i, etr* foris explicat de illis qui
be pestilentia grassaretur. Historiam narrat Herodia- foris laetitiae nupliali operantur. Perocrain. Ita res-
r

nus lib. I. Pub. Victor. regione Urbis XIII. memiuit C tilue: Humano pudori parcile, Dei impudenles,eic. ipsi,
Laoreli majoris et Laureii minoris. Eranl duo luci. quorum votum est etc. Dicit cnim illos ipsos, qui gau-
t

E t in vetustis martyrologiis legilnr, i n . ld. Aug. Ro- dium illud ntipliale animo praesumunt et tacite gau-
mai inter duas lauros Tiburtii martyris Chronicon dent,ad praetexlata lamen verba lascivosque jocos
AIexandrimim,ubi de Valentioiani Iinp. nece, i*?* r) r foris rubore suffundi, quomodo devirginata illa apud
V&urt /*iffov 3wo 5*fv^v.Sicet apud Livium, lib. I. Locus Theocritum puella Idyll. X X V I I . 68.
inief duos locos. RIG. H «vtypotiivr, S\lrtin p42a vo)it&tiv
t

(c) Sigeriis. Male mulli V. D. hoc mutarunt in Ste- OtHicmv aliojOvi), xfoilij Si oi Iv^ov Uvv^-
phanis, cum non taulumomiieslibri MSS. consenliant L e. Ipsaque cum surrexisset, ibat ad oves pascendas,
ln illo, sed etiam Xiphilinusinlerconjuratosin Domi- ocutis pudore suffusis; cor autem illi intus gestiebat.
tiani caput clare Sigerium numerct; Martialis quoque HAV.
cum Parthcuio coujuiigal lib. IV. episi. 88. (f) Plausores. i . e. fnulores, auxiliatores, vel certe
Et sacro decies repetis palaLia clivo, idetn optantes. De Poenit. c. X . Quid consortes casuum
Sigeriosque meros Parlheniosque sonas. tuorum et plausores fugis ? ila lege , non ut plausores.
u l recte nouvit Golhofredus ad lib. i. Ad Nal. c. 17. ibi enim de amore (.hristianoriim mutuo, et sacra-
Idi enim inlimae admissionis erant apud Doinitianum. mento quod omnes Christo diximus, agitur. Et satis
itldocet Xipnilinus, ei viri magn.c anctoritalis, maxi- crudeliter medicinnm exercuisse Severum, muilum-
misqitea Casare heiieft»iis niTecti, quare illos maluil que in eo ualurue periisse, quod vetal Puhlius Syrus,
nominare TertulliantK, qtiam ignobilcm Stephanum, n
edilionis itostrae versu 365.
qui roboris causa lanttim ad iiiterlicieiidiim lyranuum Mala est medicina ubi aliquid natura perit.
immissus est. Unde etiam Hadr. Juuio assenlior cor-
rigenti aptid Martial. in Apophoretis ep. C. L X X X U . Item versu 247.
Sigillum Sigeri ficlile. malo ibi tamen Sigerii, pro Graviora quaedam sunt remedia periculis.
Ciberti. Caleruin cttm F r . Juuio facile persuadeomiht Satis teslari potcst sapietis consilium Gela: filii, fratre
Sigeritim hunc germnnum fuisse, cum constet, iiiter Ba>siano vita e l imperio dignior. Adscriham verba
illos Batavisin principiscustodia maxiineloctim luisse. Spartiani in vita ejus, aigna eoim sunt cognosci :
Imo vel frisiuin fuisse suspicor, apud qtios vel iiniti- Hujus illud pueri fertur insigne, quod quum vetlet par-
mos Groninganos non lantum crebra adhucdum sunl lium diversarum viros Severus occidere, el inler suos
composita ista nomina. SigclVidus, Sigebertus, sed diceret, hosies vobis eripio . consenliretque adeo usque
etiamnum nobilissima vetusest familia Sigerorum vel Rassianus, ut eorum etiam liberos, si sibi consuleret,
Sigei iorum Siaers. Gum vero iu omnibus ifere MSS. diceret occidendos, Gela interrogasse ferlur, quantus
exstet tot Sigertis, unde depravatum in L . B./of Siqnis, essel interfictendorum numerus , cnmqne dixisset
si non pro omnibus ut varia lectio substilula fuit, pater, iite interrogavit : Isli habenl parentes, habent
praeler nominatos isios duos eliam qtiosctimque alios propinquos? quum responsum essei, habere complures:
mcltidit, qui simili scelere majeslatein principis vio- Plures ergo in civitate tristes ernnt qmtm lceti, quod
larunt. IIAV. vicimus.Eiobinuisset, addil ibidcm Spart.,*;tu sen-
(d) Sacra faciebant pro S. / . ] Qmnino bucpertinel teniio, nisi Piautianus prcefectus vel Juvenatts mslitts-
T E R T U L L I A N I . I. (Quinze.)
459 TEhTTJLLIANI 460
(I) postes praestruebant (o) ? quam elatissimi* (b) ct A esse, et hostes non esse (6), ctirn hostes Teperiantur
clarissimis lucernis veslibula enubilabanl ? quani cul- qui Romani habebantar. Adeo pietas (d) et religio et
tissimis et superbissimis toris (c) forum sibi divide- fides imperatoribus dedita noh in hujusmodi ofticiis
bant? non ulgaudia publica celebrareni, sed ut vota consislil, quibus et hostilitas magis ad Vclantentom
pro^ria jam edicerent (£) c l in aficna solcmnitate sui potest fungi, sed rn iis rrrorrbus, quibus civililas
exemplum atquc imaginetn spei suae fnaugurarent, in imperatorem tam vere ( 7 ) , quam circa omnes
nomen principis in corde mutanlcs (3). Eadem officia nccesse habet (8) exhrocri. fveque enim haec opera
dependunt et qui astrologos et aruspices et augures feonae mentis solis imperatoribus debenlur a nobis.
et mago* de Caesarum capHe eonsiritaot, qoas artes Nuilum bonum sub exceptione personarum adminis-
ut ab Angetis desertoribus proditas ct a Deo Wtcrdic- tramus , quia uobis praMtamus, quitoonafe homine
tas ne suis quidem caussis adhibent Christiaiii. Coi aut laudis, aut pracmii expensum captamus : sed a Deo
autem opus est perscrutari super Caesaris salute , exactore et remuneratore induTerentis benignilatis.
nisi a qno afiquid adversus iliam cogHatur vel opta- lidem sumus tmperatoribtrs, qui et vtcints nostris.
tur, aut posl illam speralur (4) et sustinetur ? Non (9) Mate enim velle, mate facere, male dicere, male
enira ea mente de caris consulitur, qua de dominis. cogitare de quoquam ex aequo vetamur. Quedcunqoe
Aifter curiosa est soHicitudo sanguinis, aiiter ser- B non iicet in inrperatorem, id nec in quemquam, quod.
n
Vitufis. > neminem, eo forsitan magis nec Sn ipsum, qui
per Deum tantus est.
CAPUT X X X V I . CAPUT X X X V H .
A qytibus Vkrisiiank nihU mati expettandum hinc patere
Bostes igitur haberi posse, qui hostite nihit adversus possit, utpote apud quot nuttum maio coinpensare non
Romanum vei Imperium vet Imperatorem spirent, ticeat, quod si vetlent, iniqua odia el contumetias ut-
imo qui quod Imperatori sunt, etiem sini aUis^ qui- turiy faciUime possent, ei ob ingemtem numerum, quo
bus male vetle , male cogitare nm\ liceat de aHis, hrevi tempote orbis impietus est, et ob mortis con-
mutto minus de lmperatore, out ad late fasXigium a temptum, quem etiam in tormentis pto Fide prcestetit:
beo evectus est. sive id agere mallent per incenasa, sive per bella, sive
denkjue per meram dtsceuionem vastaturi Rempubii*
Si Iiaec ita sunt, ut hostes dfyrtfictidatflur , qui cam. At nuitc eiiam benefactores inimicorum factos,
Romani vocabantur, cur nos , qui bostes existima- a Damwnum incursibus illos liberare, quos tamen ge-
mor, Romani negamur (5)? non possumus et Romani neris, quam erroris humani hostes vocare maiuerint.
LECTIONES VARIANTES.
(11 Hav. e cod. Fuid. ntiWlabjmt; tttg. et Jtin. e cod. Q, (5) Negemur, Par.
Pnt. nebulabant.
. . In
, cod. Lugd. ^ desunt w. quatn elat.—eira ^jj pamel. aluque : et Romani non esse et tiostes esse.
bilabant. (1) Hanc lectkmem restkuit Wouw. e Ms., cut assenst
(2) Big. et Uav. edtcerem in al. sol., et exemplum cet. sunt Hiy., Hav. aiiique; edd, priores : qtiibus diviniUs
Al. ediscerent; cod. Lugd. II. cdisserent, ne in al. sol+H imperal, tam vere, qoam cet. Hav. autem et Rilter trans-
exemplum cet. posuenmt vv. civilitas tam vere in imp., qitam cel.
(3) Rlien. et Gei.: imitattlcs, cod. lugd. nmtantes. (8) Necesse habet abest. Pur.
(4) Scparatur, Hav. (9) Ex ipso quia et \1cinis nosiris corrigit Haverc.
COMMENTARIUS.
sentspe proscriptxonum ex quibus dilati sunt. In voci Qui idem nos docet tempus diei, quo scena ista dis-
bos vero sedetqui, rb et expungii Ald. et mox in Fuld. solvebalur toriquc domum reduccbantur lib. I V .
pro superstes mendosa scriptura babet superest, ut et ep. 8.
L . B. pro quam semper qui. Hxv. Imperat exstructos frangere nona toros.
(a) Recenttssimis. Nota mofem anliqnum, rccenles posl illam horam enim non facile probus quis per
maxime lauros adhibcre Unlamque earittn vim et plateas grassabatur, sed domum se ad coenam et stu-
inagnitudincm.utquasiatfrtusjanuarum praesrruerctur. dia recipiehat, meretriccs vero lupanar tuuc aperire
(b) Elatissimis. lntelligo de serie lucernarum et solilai erant, iude Honaricc dictae Pcrsio in fiucSat.l.
suggeslu, ut Noster supra loctrius est, quomodo quasi j)
tabuiatis aiiquot in vestiboiisvei postibus iuceruarum Si Cynico barbam petuians nonaria vellai. H A V .
islarum series aedificata fuisse videlur. (d) /w corde mutantes. Imitantes Rhen. L . B . iifoi-
(c) Cullissimis et superbissimis toris. Scrivcrius ex tantes. neutrum placet. illustrat vero hoc admodum
V . C. notat tanris,ul ad sacrificta respiciat, quoduon calumnia Valerii Omuli qua M . Antonini matrem apud
placet, stimi cnim dcbet ut in prludpio hujuS cap. Anton. Pium onerabat. Narrat Julius Capitolinus in
Grande videlicet officium focos ct toros in publkunt .vita M. Antonitii Philosophi : Erat autem in summis
educere. ubi vide IIcrald.THeii autem dMdebant,cup- obsequiis patris Marcus, quamvis non deessent, qui att-
tantes sc. commodisshntfm optimumque locnm, quasi qua adversum eum insusurrarent, et prce cwteris Vaterhts
olilores quidam atii tabemarii. Superbiam vero et Omulus : qui quum Luctltam matrem Marci in viridario
cultutn tororum seu lecticarum nemo mclius describit. venerantem simuiacrum Apolltnis vidisset, insusurravit :
Martiaie. Is. lib. i i . epig. 16. Illa nunc rogat, ut diem tttum claudas, ef filiusimpe-
ret. H A V .
Zoilus aegrotat, facfunt hanc stragula febrem. (e) Et qui astrologos. Attingit hoc crimen Tertui-
Si rucrit salvus, coccina qoidfacienl? lianus, quia sub Severo multi propter astrologos pe-
Quid torusa Nilo, quid sindone tinctus olenti ? riere. Spartianos in Severo. L A C
Osteudit slultas quid nisi morbus opcs ? (f) Adeo pietas etreligio. HacteBUS refutavit iHos ex
Quld tibi cum medicis ? dimitte machaonas omnes. propria ipsorum opinionc ; nuuc clare ait pielatein ,
Vis fieri sanus? btragtfia sumo.mea. ei religiouem, et fidcui dcbrtam lmpcratoribus tioa
461 APOLOCETICUS.
Si inimicos , ul supra diximus, jubemur diHigere, A conspiratis, de tam anfmaiis ad mortem usque pro
quem babemus (1) odisse? Hem sl (2) laesi vfcem irrjiria repensatuiu (5), quande vd u m nox pauculis
referre prohibemur, nec de facto pares simus, qoera faculis (6) fargiter n\ti(rtfe (t) fosscft operari, «i ma-
possumus laedere? Nam de isto ipsi recognoscite. fum malo dispungi penes nos Heeret ? Sed absit, nt
Quoliesenim in Cbrislianos desa^vitis, pnrtim animte ant fgm* iramnno vimhcetur dtvina seclae ( 8 ) , aut do-
propriis, partim legibus obseqaentes ? Qnoties ettam leat pati, in qoo probatur. Si enim hostes exsertos,
praelerilis (3) vebis sue jure oos Hiimicum vulgus in- (9) non tantnm vindices occidtos (e) agerc veilemus,
v ^ U iapt&biis (a) et inceudus? I^sis ibccbaaalHim deesset nobis vis nmnerorum et copiarum? Pfare6 n i -
imrm {ty aee mortuis porctmt Ciiristiaiiis, quin illos mirum Mauri ct Marcomauni ipsique ftrrtbi, vei
<le reqwe sepulturae (c), de asyio quodam moi tis , quantaecumque unius famen loci et suorum ilnmm
jam alios, jam nec totos aveilant, dissecent, disira- gerrtes, quam totius orbis. Heslerni {40) sumus et ve-
batti. Qoidtamen uiiquam denoiastk (4) de tam stra ormiia impievimus (f), urbes, insnlas, casteUa,
LECTIONES YARIANTES.
(1) nabebiinns, Paris. (7) Ita Cod. Fuldens. Rigalt., etc.Jin Jargitatem ultio-
**) Iidew ad. Cod. Fuid. nis.
(3) Prseterito* a vobis, Paris. (8) Divina aacra Fran.
<4) Denotatis, Fran. n (9i Exsortes,Paris.
(5) Repeosati, Fran. ** (t0) Ila Heraid. ems. Put., Atd., Bxg., Hav., Jun. • La
\6) Facldutis con. Haverc. Cerda; caHen: externi.
COMMENTARIUS.
esse positam in his officiis et rebus quibus velatur , sent rcveritce ? Certc, ut idcm in laudem Herqnis Orat.
tegitur, dissimulatur hostilitas, ul faciunl gentiles. qui X X X I I I , sepultura ne imphs quideni et facinorosis
cum dicant palam se romanos, clam tamen insn homtnrhus negari debet. H A V .
dianlur. L A C . (<1) De requie seputturce. Locus insignis adversus
(a) Lapidibus et incenaus. Tale supplicium vu*go nosirai tempestatis donalistarnm asseclas h;ereticos,
famiiiaie est, confer Joh. VIII. 5 9 . X . 3 1 . X I . 8. qui sepulta ehristianorum, imo regum corpora ef-
Luc. X X . 6 . Act. V . 2 6 . X I V . 1 9 . lloc modo Euse- foderunt, cam tamea asytum mortis sepultura recte a
bius antistes Samosalensis inlerfeclus fuit ab ariana Teriniliano vocctttr. Et certe gravissimai poenaj 111
muliere , tcgula in cnput cjus conjecta. De quo facto sepulcrorum violatores , vel ab ipsis ethnicis^ impe-
Nazianz. Orat. X I . Adv. A r . ct de seipso : o? lx T ^ ratorrhus, jam oiim siatutae suui. PAM.
VTitpofUti uxOincx. ILQotsfc8i2oc£5w&«/wovartf r)j*ip*q, i* (c) Vindiees occultot. Prout nunc, vindioUm Deo
/JIVYI 7c6><c. i . e. Quem ab exilio reducium lamdftnt* commUtetrtes. A« fautores subdolos adversarum par-
excepistis, ipsa in meridie, mediaque in urbe. Apud liutn inlelligil ? cum alias eliam vindices occulti
Petonium. Ex his qui in porticibus spatiabaniur, lapides possintdici ifli qui, cnm defectu virom «Icisci se in
in Eumolpum recitanlem miserunt. Ibidem : Itaque C prnesenli prohibcntur, opportunum tetnpus vindiclae
non miror si te populus lapidibus prosequxtur. Imo vei captant, quomodo incuIcatThcognis versti 362.
imagines Iinperalorum Deorumque el ipsa templa a Eu x<^ci).Xc t i v I x ^
V a
S' usojilpio^ fAOfl,
rabido vulgo lapidabantur, ut in morte Germanici T i v a i viv, *poija«Tiv (iijlt(tiav Otjuvv;.
docet Suetonius in Calig. cap. V . lusigne exempram id est, Bene demuice inhnicum, postquam vero sub po-
in Numidico, quem Cartbaginiensibus presbyteris testatem venerit, uttionem sume de eo , nuilam admit-
commendat, furiarum harum utroque genere pro- tens excusaiwnem. Et aculum illud dooet Publii Syri
ponit Cyprianus lib. IV. ep. 1 0 . Qui hortatu suo copio- Mimi versu 1 5 6 .
sum martyrum numerum iapidibus et flammis necatum
De inimico ne loquaris male,sed cogites.
anle se misit; quique uxorem adliccrentem tateri suo
concremalam simul cum cceteris (vel conservatam magisad queoi locum videri possunt, qucc ex posthtimis
dixerim) Uetus aspexk. Ipse semiustulatus et iapidibus Jani Gruteri observatiouibtis puhlico dcdimus. Poli- ^
obrutus, et pro morluo derelictus, dum postmodum fitia, ticutn tainen hoc gcutiles decct, 11011 christianos.
solticito pietatis obsequio, cadaver patris inquiril, semia- Humane scilicet Sophocles Ajacis Flag. versu 747.
nimis inventus, et refocitlatus et extractus a comilibus,
quos ipse prcemiseral, remansit invilus. H A V .
(b) ipst* Racdhanalium furiis : Alludil addescriplio- id est, Quum hostis essem ita odio eram habendus, ut
nem Bacchi, quem posiea, inquit B. Jtist. Mart. lib. qui rursus amicus fieri possem. H A V .
dc Monarch. furenicm vocal. Dc Bacchi vcro sacris, (f) Vestra omnia implevimus. Rapidus Evangelii
quam turpia, quam furiis plena, videat lecior de A u - D cursus ct potens sceptrutn fortiiudinis suac quod ex
^ust. lib. V I I , de Civ., Dei cap. 2 1 . et ibi annolai. Sione misit Dominus cito aetemas orbis portas et fores
vivis. PAM. aeratas perfre^it. Cujus iiiuslre testimonium jam vel
(c) De requie sepultura*. Alqui idem mox fere dicit secundo post Christum natum saeculo potere cst lum
in de asyio quodam morik, nam ut templa Deorum ex hoc loco, tum cap. primo. Obsessam vociferanlur %

sanctos et invioialos praesiabant eos qui in illa confu- elc. Ad Scap. etiam cap. i l . Cum tanta hominum
gcraut, vttam iliis servantes, ila morset sepulcrum muUitudo, pars peHe major civitatis cujusque, in silentio
cadaveribtis nihil nisi requiem praestare possunt. ol modestia agtmus, singuii forte noli magis quam
Praeferri itaque posset lectio Cod. Fuld. de retiquHs omnes. et cap. v. Quid facies de tanlis miitibus honu-
sepulturw, nisi idem diceret mox quoque in jam alios, num, loi viris ac foeminis, omnis sexus. omnis cetatis %

jam nec totos. Graviter itaque taxat Arianos Na*idnz. omnis dignilatis, offcrenlibus se tibi? Quantis igmbus,
4oco adducto, quod nuda sanctorum corpora fcris ob quantis gtadiis opus eril ? quid ipsa Carlhago passura
jecissent, prohibuissentque morluos sepcliri : <W»*? esl deeUnanda a ie, cum propinquos, cum contubernales
iliquit, inafriM^M^ 6fip*$ byiw* c*if*X7tv\ ki Ttvt? T^V suos iitic unisquisque cognovetit, cum viderit illic for-
«nscvO^iKov pwiv SrifLorttxxm+rt;. id est, Quosnam ferastasse, et tui ordinis viros et mutronas, et prlncipales
in corpora sanclorum immisimus? Quod quidam fece- quasque personas, et amicorum tuorum vel propinquos
tuntiHui nasuram intmanam pubiicaruni et prostitue- vel amicos ? Ad Nalion. 1. 8. Verum recogitate, nequos
runt. E i mox : Quibusnam crimini datum est a nobis, teriium genus dicitis principem iocum obtincant, siqui-
9

quod mortuos sepeiissenl quos etiam ipsos beslw

f
demftfil-
non utla gens non christiana: itaque quascumque
 A
459
»*. - *-t. * iti^ra in nk\f~_
(i) pos
«»»-* m )---•***. unJ<t>H tva. * J -
clarissi
*• *nmssu ^norii luj^i-t ]
tissimis
** «t*>**r*ir» wt* « «Btr- w* n a tmpurm »: c
bant? 11
profjria
exemplt * l . * . - l *<•- nr»4 '^rifi-ntii, tofcria, « . c ^ *
nomen \
dependn
t -% t *• *• k* «**•*-*- i « • ' ."». * -^ 7
et mago. £ J I H pm B ' i t K ego ipa
ut ab An i •• t. r»r • • —t «' r— 4
- £ . - * * - - ?-t • n *. »t qm ' J mala rrftaw*-^ 1

tas ne si r-t-»*-*-*»- f - • . » * r-«-r*a tvr-*tr-i C*r-•*- "TTTTW 4r conviot r-

autem o wm #•»: * i * **• • t rt *• **- i •* t. fr*" T* d.^ et spcifct^- -J
nisi a qm **»«**• «4 f^n» fr« #fc*tu, «*^tf jrfran, c cr^-rr. <"-
f
^ m, ol ad l^s. ;
tur, aut i
enim ea n B» S . T t f W« H f-*«* *^N>^f M W M tMTHB
pio ?'.^m ;n> iTf-pnto- * *- *•
Aiiter cor
Vitotis. HMI «»t*f twT.' i * » 4 4 * * O . td S+iXi* t\
M , -r-fcjian trwi #-»*»-*»». « ! «i *tjt<mh:ht*% r%m *mw % t** mon n
IXi TVNF.S W t t U Y l L S .
4
t* V »-!-» <*»(*t-t •tom «nt * ••r^r-jr*» •%
w I
Hostes igitt
Homanut
imo qui q
t . - - t^.
bus male
multo min
Deo evecti v- u *» J»

Si liaec iU a»'«E.>TAr» L ;

Romaiti voea
muT, Roman
_A » . * r J rra. ^
(1] Hav. e < I ^ » * N •*i*t»tf» |i..-ilhrt»»»ll,
Pitf.nebtilaban
bilabant. T
'af i«rTiiii>i. »
i±) Riq. et h
At. ediscereot; <U miu I
exemplum cet. • • v n n» i i H i, r«n
(3) Rlien. et i v* ^4 a i l i i o . h» »r« ai
(4) Scparatur I . *- Jl.ri. c. I. L ' , n - 1 ij r 4 « <

» *» Uili'» fb ;^J*t ta Jr<L. 44. *.

sent spe proscri}
bus vero sed et q »«. « tu W X Ipfc) ^ T ^ - * >iU'« /f<*aii uJa yrr, ,Smtiu miM * i
pro superstes m< fHJtl d ^ ««-.^3 •
L . B . pro quam >>4 «• ^ »• • -» %. H i \ .
(a) Hecentissin ,1 h, . i. t^* -»d T.ot Hi^ u-t-
niaxrme lauros s h* «• J** *• t u^»r«JK '.i.r. (Jji cf jr;a- - 1
**•
(/•o r-uir — •—^ -
jnagnitudincm,ut t»> »4« c» ^rv K r , fl t c f k U , (I o i i i*4
etiurfr»n » - —
(b) Elatissimis. M*4«f t i . i u ^ i . • . » a - u t i UJ r | >»|> itu IH iu » n
suggeslu, ul Noste MMi U i*- *«/ rr |* t w i u (D i l i rum *la% ILT<S
ia/ri//iv*ai c*-ro< -^. ^
tabulatis aliquot in U M . »I l u . i in m i p . >d l»r I. r^p. ir
f M i M 3

istarum series sedit * * .«4» **4|,f| f*t *• krf/<n,M, WKnjgfc/ pii «. j t i

(c) Cultissimis el i •fl *
tt^ t4*«*.*», icWa^ "«***•/»m m h:o l -*
V. C. notal tanris, u • < • * • «• i 'f, u tm b'<M TfOtini tl >d o
placet, sumi cnim W B u ! T C » * . ^ m T « ump.tcier fiar flp
Grande videticet oj tt-
educere. ubi vide H
tantes sc. commodi •>» r*«fM , r-»<i. •-«•*»4 * »'*i. i o , r i i J r-r-
olitores quidam a «jrai «-awu u u *'.
cultum tororum sr 4m ** (tAsmsm tsf±~r *t^~ s. kt
Martiale. is. lib.
« ^jr/ifar#! «Wr ^
Zoilus aegrot
25i rucrit s
Quid torusr
Osteudit
Qdid tibi c»
Vis Oerj
46» APOLOGETKUS. 470
rura divtnaram commemorationem (a), si quid pr». A tio (e) sed testimonio adepti: neque enim pretio ulla
s e n t i u m temporum quaKtas aut premonere eogit aut res Dei constat. Eliam si quod arcae genus est, non
recognoscere. Cerre fidem sanetis vocibus pascimus, de honoraria (2) (f) summa, quasi redemptne reli-
s p e m erigtrnus, fiduciam figimus, disciptinam prse- gionis congregatur (3); modicam unusquisque stipem
c e p t o r a m nibilominus in compulsalionibus(l) deusa- menstrua die, vel quum velit, et si modo velit (4) (g)
m t i s ; ibidem etiam exhortationnes, castigationnes et, etsi modo pos&it, apponU(5): nam nemp compelli-
censura divina (b). Nam et judieatur magno com pon- lur, sed sponte confert. Baec quasi deposita pietatis
dere, ut apud certos de Dci conspeetu, summumque sunt. Nam inde non epulis (G) nec polaculis, nec in-
futari judicH prrcjudicrom esl, si quis ila deliquerit, gralis voratrinis dispensatur, sed egetris alendis bu-
ut n cotrtmunicatione orattonis (c) et convcutus et mandisque, et pueris ac pueilis re ac parcnlibus des-
omnis sancti commercii relegetur, Prasident pro- titutis (7),jamque domesticis senibus (h) (8), ilem
bati quique (d) seniores, honorem islum noa pre- naufragis (9), el si qui in metallis, et si qui in insu-
LECTIONES V A R I E N T E S .
(1) In compulsationibus cod. Fuld. ttaverc. Gelen. et Gangn. In sqq. cod. Lngd. et si vel possit. cod
(2) Ita cod. Put. cta>l.,Rben.,Her. de oneraria,Pam. n Ag< Agob. et si modo vel possit. Scribendum vjdetur : vel cum
de o r d i n a r i » , Rig. et Hav. dehonoraria (i. e. inboncsla). velit, vel si modo possit, caetcris deletis.
pj Congregat Parisin. (7) Quippe non eputis iadc cod. Fuld.
(4). E t si modo veUt abest Parism. (8) Hhen., Gcl., Ald., Gangn. xuteque domitis sezubus;
Opponit Paris. Hav. e cod. Fuld. add.: jam otiosis.
(6) Y v . et si modo velil desunt in ed. Rhen., Ald., [$\ Naufragiis Haverc. cod. Fuld.
COMMENTARIUS
P a n v m i u s , Vcllerus, Faber et innureeri alti. Perti- ut scaudaliun ab Ecclcsia Dci summoverclur. Secun-
nelque ad i l i a m , de qua modo, arenae atrocitatem dus AuditWy quuiu iuter catechumenos in adilu tem-
elegans Demonactis philosophi dictum ad Athenien- pli slare permillebanlur. Tertius Subslraiio, quando
ses, quod narrat Lucianus in Vila ejus. Consuitabaut iugreda ^eret, sed ita ut reiro ambonem sese pro-
Athenienses de spectacuk) gladialorum instituendo ad sternerent et cuna catechumcnis rursus abirent. Qui-
imrtationem Corinlhiorum. Ibi sanam hanc vocem bus peraclis ccrlo temporis spatio, quod pro inagnilu-
edidit PhilOSOpllUS J&t -np6xtpov TaOTa, & A 0 » v a w i dine scandali erat dcfinilum, admiilcbanlur ad 20-
«*£s, « v [x-fi Tcv iliov T4V ptapo* x a f t ^ T t , id eSit, <7707cv, sive Consislcntiam, quando una cum iidelibus
I9e prius , o Athenienses, hcec decernatis, quam sub- stabant orantes. Nondum vero ad sacrain cccnam ac-
vertatis aram Misericordia. cedere iicebat, sed tutu detnum, cum plane Ecclesia3
(a) Coimus ad litierarum divmarum eommemorationem. reconciiiati judicarenlur. H A V .
L a Cerda habct cogimnr, id est convenimus, ut ibi (d) Prwsident vtobati quique. Iliustrc lestimonium
explicat. Eadem ferme habet Justinus martyr Apo- Alexandri Severi apud Spartianum, qui eodem rnodo
log. 2 . Quae omnia, lum Jusiini, tum Tertulliani eitan- t» praposilos provinciis eligi volebal, dicens : trave
tur a Stephano Duranto, iib. 2 . de ritibus Ecclesije, esse quum id christiani ct Judcei (acerent in prcedican-
9

cap. 4 8 . L E P R . dis sacerdoiibus qui ordinandi sunt non fieri in provin-

t

C A P . X X X I X . — a Jn compuisationibus. MS. F u l - ciarum recloribus, quibus et fortunm hominum covimil-

densis hscc lectio longe melior esl, quam aliorum in- lescnlur el cupita. H A V .
culcationibus. Et hoc enim quam maxime ad divinila- (e) A on preiio. Quo nec Dcus egeal, et dignissimi
r

tem disciplitue Christianae facii, etiam in perseculio- honorc passim excludaulur.De fllo Lucianus in Jove
nibus et assultibus improboruin (ita enim usurpat ConfutatO p. 183. w*Tt ou^ op& o\v0" ixou a-raiTetTt T3V
compulsare et compulsationem), nihit de iide, spe, fi- puQhSlni r$ /*avTtx>j, id cst quare non video. quam-
ducia, pr.cceptrs Domhii discedere. Est itaque prce- obrem et mercedem exigatis propler vaticinium. Dc hoc
ceptorum, coruni quae prnccepil nobis Dominus. Si Lex Theodosiani Cod. I. de Reclorib. Provinciar.
cui tamen rtiagis placet inculcationibus, ila cum Sal- Constantiniana : Non sit venale judicis vetum non in-
y

m a s i o de T r a p e z . Fcenore p. 4 6 4 . explicet: Non satis gressus redempti, noninfameiicilalionibussecretarium^

habemus Hrj m canendo ad Deum pascerc, et spem
e
non visio ipsa prcesidiis cum pretio. H A V .
er/gere, /idruciamque in illo figere , quibus omnibus (f) Non dehonoraria summa congregaiur. Sic omnino
nos in cum scrio credere teslainur; sed ot proccepta legitur iu velustissimo codice. In nostris, inquit, con-
i n c u l c a m u s ^ quoe non facienda el facieuda demon- ventibus congregatur summa, qux non*sit tamen de-
s l r a n i , de quibus supra cap. 1. Sed haec omnia in honestamento reiigioni, nec ideo veualis aul redempta
lectvone nostra includuntur. H A V . dici debet religio uostra. R I G .
(h) Censura(/ivimi.Locusinsignisadversus contcmp- D (g) Si modo possit.Si modo vetit. Justinus: otcw?f o£vr<c
tores exconimunicationis Ecclesisticx a Christa in- jtxi ol /ScuXo/avot xcLjk orpoatpeo-cv Zx<t<rroc T^V «*UT,OW 6
stitut33, ct a primis aposloloruin tcmporibus usitatoe. /3ouUra/ litwi. L E P R .
PAM. (h) Reac pareutibus destitutis. Suetonii dictio est,
(c)Ut a cammunicatione orationis.\eTQ gravis e t r i - in vita Neronis : senatorum nobilissimocuique, sed a
gida tuit disciplina veterum Chrislianorum, qua vel re familiarideslituto, annua salaria coustiiuit. R I G .
prorsus a communione sanctorum graves peccatorcs (ij lamque domesticis senibus. Haec est vetus leclio
rejiciebant, vel staiuebanl onerosas delictorum pce- optimorum MSS. et edit. pro quo alii, ut Aldini et
nas. Sic Tertulliani tempore v i * , et si modo, moe- Rhcn. ponere maluerunl ataieque domilis, quod non
chis, homicidis, idololatris puhlica poenilentia couce- pcrinde probo. Scribo hxc per hyphen, ut illa apud
debatttr, ut patct ex lib. de Pudiciiia, c. V ; et late ex- Virgii. Georg. III. 92. de eqtio generoso, jam vctulo :
sequuntur qtii de pceniteotia et poeois clericorumex Huoc quoque, ubi aul morbo gravis, aut jam segnior
prefesso egerunt Jo. Morinus in doctisslmo libro de anuis,
sacramenlo PoBiiitentiae, et Gabriel Aibaspinxus, vir BeGcit, ahde domo, nec turpi iguosce senectse.
otnnis antiquilatis ecclesiaslicae scicntissiOms, in Oh- quod optime contra Cauterum et aiios adstruit ele-
6ervalionibus Ecclesiasticis. Poenitentix vero gr:\dus gantissimus Andr. Schotttts Obs. Hum. lib. H . c. 51.
erant fietus, cutn a limine et omni tecto Ecclesiai Si vero malis cum Junio simpiiciter intelligero de
summotus peccator ante fores templi flens et sordi- iidei domesiicis ex Epist. ad Gaiat. VI. Ito. ad ma-
datus fideles ingredientes pren^aret, orarent pro se, num est Justini locus, qui sic lib. H . c. 10. A r t a -
459 TEftTULLlANI 460
(1) postcs prastruebant (a) ? quam elatisslmis (b) et A esse, et bo$les non esse (6), ctim hostes reperiantur
clarissimis lucernis veslibula enubilabant ? quam cul- qui Romani habebantur. Adeo pielas (d) et religio et
tissimis et superbissimis toris (c) forum sibi divide- fides impcratoribus dedita noti in hujusmodi ofliciis
banl? non ulgaudia publica celebrarent, sed ut vota consislit, quibus ct hostilitas magis ad Veiamentum
prorjria jam edicerent (2) ct in aliena solemnilate sui potcst fungl, scd in iis morrbus, quibus civilitas
exemplum atque imagincm spei suae inaugurarent, In imperatorcm tam vere ( 7 ) , quam circa omnes
nomen principis in corde mutantes (3). Eatiem officia necesse habet (t) ethfbcri. •Neqve enim ba*c opera
dependunt et qui astroiogos et aruspices et augures bonce mentis soiis imperatoribus debentur a nobis.
et raagoi de Ceesarum capHe eonsu4tam% quas artes Nullum bonum sub exceptioue personarum adminis-
ut ab Angeris deserlorittus proditas ct a Deo lnterdic- tramus , quia nobis praestavnus, quitoonab houiine
tas ne suis quidem caussis adhibent Chrisliatii. Coi aut laudis, aut praemii expensum captamus : sed a Deo
autem opus est perscrotari super Caesaris salute, exactore et remuncralore indifferentis bcnignilalis.
nisi a qno aFrquid adversus illam cogrtatur vel opta- lidem sumus imperatoribus, qui et vietnts nostris.
tur, aut post illam speratur (4) et sustinetur? Non (9) Matc enim velle, male facere, male dicere, male
enim ea mente de caris consulitur, qua de dominis. cogitare de quoquam ex sequo vetamur. Quedcunqoe
Aiiter curiosa est soMicitudo sanguinis, aliter ser- B no» Kcetin imperatorem, id nec roquemquam, quod.
Vitufis. i ° neminem, eo forsitan magis nec in ipsum, qui
per Deum tantus est.
CAPUT X X X V L CAPUT xxxvn.
A quibus Chrislianh nihti muH exptctandum kinc patere
tlostes igitur haberi posse, qui hostite nihit adversut postit, utpote apud quos matum mato coinpemutre non
Romanum vet Imperium vet Imperatorem spirent, liceat, quod si vellent, iniqua odia et contumelias ul-
imo quiquod Imperatori sunt, etiam sint aUit, qui- turi, faciliime prment, ei ob ingentem numerum, quo
bus mate vette , male cogitare ntin liceat de aliis, brevi tempote orbis impUtus est ,et ob mortis con-
muito minus de Imperatore, qui ad iate fastigium a temptum, quem etiam in tormentis pro Fide prwslent:
beo evectus est. sive id agere mallent per incendht, sive per betia, sive
denique per meram discetsionem vastaiuri Rempubli*
Si liacc ila sunt, ut hostes dCfpfetietidafhtur , qui cam. At nunc etiam benefactores intrhicorum factos,
Romaui vocabantur , cur nos , qui bostes existima- a Damonum incursibus itlos tiberare, quos tamen ge-
mor, Romani negamur(5)?non possurmtset Romani neris, quam crroris humani hostm vocare maluerint.
LECTIONES VARIANTES.
(11 Bav. e cod. Ftdd. nrfbflabaiit; tVg. et Jun. e cod. Q 5) Negemur, Par.
Pnl. nebtilabant. In cod. Lngd. deswu w. qoam elat. enu- [6) Pamet. atiique : et Romani noa esse et hostes esse.
bilabant. ,7) Hanc lectkmem restkuil Wouw. e Ms., cui assensi
(2) Rig. et Hav. edicereot fual. sol., et exemplum cet. suiU Rxg., Hav. aliique; edd. priores : quibus divinilas
Al. ediscerent; cod. tugd. II. edisserent, ne in sd. soljet imperal, tam vere. qaam cct. Hav. autcm et Ritter trans-
exemplum cet. posuerunl vv. civilitas tam vere in imp., quain cet.
(3) Rhen. et Gel.: taritautes, cod. tugd. mvHantes. (8) Necesse habet abest. Par.
(4) Scparatur, Hav. (9) Ex ipso quia et vicinis nostris corrigit Haverc.
COMMENTARJUS.
senlspe proscriplionum ex quibus ditati sunt. ln voci Qui idem nos docet tempus diei, quo scetia ista dis-
bos vero sed et qui, xb et expungii Ald. et mox in Fuld. solvebatur torique domum rcduccbantur lib. I V .
pro superstes mendosa scripiura babet superest, ut et ep. 8.
L . B . pro quam serapcr qui. H \ v . Imperat exstructos frangere nona toros.
(a) Recenttssimis. Nota morem antfqmim, recenles posl illam horam enim non facile probus quis per
makime lauros adhibere tantamque eartnn vim et platcas grassabatur, sed doraum se ad coenam et stu-
magnitudincm,utquasi adftusjanuarum prcesrruerctur. dia recipiebat, meretriccs vero lupanar luuc aperire
(b) Elatissimis. lntelligo de serie lucernarum et solitai erant, iude honarice dictae Pcrsio in fincSal. 1.
suggeslu, ut Nosler supra locWus est, quomodoquasi TJ Si Cynico barbam petulans nonaria veihu. HAV.
tabuiatis aliquot in vestibelis vel postibus iucernarum (d) ln corde mutantes. Imilantes Rhen. L . B . invi-
islarum series aedificata fuisse videtur. tantes. neutrum placet. illustrat vero hoc admodum
(c) Cultissimis et superbissiuiis toris. Scrivcrius ex catumnia Valerii Omuli qua M. Antonini matrem apud
Y . C. notat tanris, ut ad sacrificia respiciat, (]U0d non
Anton. Pium ouerabat. Narrat Julius Capiloiinus in
placet, sumi cnim debet ut in priiidpio hu|u§ cap.
vila M. Antoniui Phtlosophi : Erat autem in summis
Crande videlicet officium fodos et toros in pubtkum .
educere. ubi vide Hcrald.Dicii autem dividebant mp- obsequiis patris Marcus, quamvis non deessent, qui aU-
tantes sc. comrnodissmitim optimumque locmn, quasi
t
qua adversum eum insusurrarent, et prce mteris Vaterius
olitores quidam aut tabcrnarii. Superbiam Vero et Omutus : qui quum Luciliam matrem Marci in viridario
cultum tororum seu lecticarum nerno mclios describit. venerantem smutacrum Apolltnis vuksset, insusurravit :
Marliale. Is. lib. 41. epig. 16. Itta nunc rogat, ut diem tttum ctaudtss, et fitxusimpe-
ret. H A V .
Zoilus segrotat, fachmt banc stragula febrem. <e) Et qui astrologos. Attingit hoc crimett Tertul-
25i fucrit salvus, coccina quid facieut? lianus, quia sub Severo multi propter astrologos pe-
Quid torusa Nilo, quid sindone tinctus olehti ? riere. Spartianos in Severo. LAC.
Ostendit slullas quid nisi morbus opes ? (f) Adeo pietas etreUgio. Hactenus refutavit iltos ex
Qtfid tibi cum medicis ? dimitie machaonas ooraes. propria ipsorum opinione; nunc ciare ak pietatem ,
Vis fieri sanus? stragula sumo.oiea. ei reiigioiiem, et fideiu dcbitatu lmpcraioribus noa
 -
461 APOLOGETICUS. m
Si inimicos , ut supra diximos, jubemur dilligerc, k conspiratis, de tam auimatis ad mortem usque pro
quem babemus (1) odisse? Item si (2) laesi vicem injwria repensatom (5), quande vd uoa nox pauculis
referre probibemur, nec de facto pares simus, qtiera ficulis (6) fargiter nltioftt* (V) fmm operari, si ma-
possumus laedere? Nam de isto ipsi recognosctte. tum malo dtspungi penes nos itceret ? S*d absit, ui
Quolies enim in Chrislianos desaevitis, partitn animfc ant fgnt Iramano vindiceturdivina sectae ( 8 ) ,aut do-
propriis, partira legibus obseqaentes ? Qnolies ettam leat paii, in qoo probatut. Si enim hostes exsertos,
praeteritis ( 3 ) vebts sue jure uos tuitnicuin vuigus in- (9) non tantum vindices occtdtos (e) agere veilemes,
vadit iaprtibufi (a) et inceiidik ? L^ftis iiaccbanaliuui deesset nobis vis numerurum et copiarum? Ptares ni-
4mrm ijsj «ee mortuis porcuot Cbrisuanis, quin iilos minrm Mauri <ct Marcomanni ipsique ftrrthi, vel
4e requie sepulturse (c), de asylo quodam mortis, quantrecumque unius famen leci et suorum fimum
jam alios, jam nec totos avellaot, dissecent, dislra- gentes, qnam totius orbis. Hesterni (10) sumus et ve-
ka*t. Qoidtamen uiiquam denotastie <4) de tam stra onmia impievimus (f), urbes, insulas, casleUa,
LECTIONES VARIANTES.
(1) Habebitmis, Paris. (7) Ita Cod. Fuldens. Rigall., etcjin ;iargitatem ullio-
<Vf Iiden ad. Cod. Fuid. nis.
(3) Pra^teritos a vobis, Paris. (8) Divina sacra Fran.
(4) Denotatis, Fran. n (9) Exsortes,Paris.
(5) Repensati, Fran. ** (10) Ila Herald. e ms. Put., Atd., Rig. Hav. Jmt., La
t t

(6) Facidulis con. Haverc. Cerda; caHeri: externi.

COMMENTARIUS.
esse positam in his officiis et rebus quibus velatur , sent reveritce ? Cerlc, ut idcm in laudem Herqnis Orat.
tegitur, dissiraulatur hoslilitas, ul faciunl gcntiles. qui X X X I 1 I , sepultura ne impiis qtrtdem et CacmOTOsis
cum dicanl palam se roraanos, clam tamen inst Iroimnrhus M g a r i debet. H A V .
diantur. L A C (d) De requie sepuliurce. Locus insignis adver«us
(a) Lapidibus et incendiis. Tale supplicium vti go !
nostrai tempeslatis doiiatislarnm asseclas hxreiicos,
farailiaie est, confer Joh. VIII. £ 9 . X . 3 1 . X I . 8 . qui sepulta eliristianorum, imo regum corpora ef-
Luc. X X . 6 . Act. V . 2 6 . XIV. 1 9 . l l o c modo Euse- fmterunt, com tame* asytum mortrs sepultura recte a
bius antistes Samosalensis inlerfeclus fuit ab ariana Teriuliiano vocetur. E l certe gravissinuu pcenaa in
muliere , tcgula in caput ejus conjecta. De quo facto sepulcrorum violatores , vel ab ipsis ethnicis^ impe-
Nazianz. Orat. X I . Adv. A r . ct de seipso :fcvh rf^ ratortbus, jara o i i m stMutae suut. PAM.
vTupoptote ax0ivfcc UOois e 8 i 2 a | a a $ « /xeaouarjs hp&p*s% «*v(e) Vindices occuUos. Prout nunc, vindiotain Deo
ploy TtdUi. i . e. Quem ab exilio reductum lapidfini* committeirtes. An fautores subdoios adversarum par-
excipistis, ipsa in merid'\e, mediaque in urbe. Apud tium uitelligit ? cum alias etiam vindices occulti
Petonium. Ex his qui in porticibus spatiabaniur, iapides possintdici illi qtii, cnm defectu virum «rlcisci se in
in Eumolpum recitaniem miserunt. fbidem t Itaque C pi\-esenii prohibentur, opportunum tetnpus vindiclas
non miror si te poputus lapidibus prosequitur. Imo vel caplant, quomodo inculcal Theognis verstt 3 6 2 .
iraagines Imperalorum Deorumque el ipsa templa a
rabido vulgo lapidabantur, ul itt morle Germanici Tioai vtv, icoofaviv w&iyLva» Otjuvv;.
docet Suetonius in Calig. cap. V . iusigne exemphim id est, fiene demulce inimicum, postquam vero sub po~
in Numidico, quem Carthagiuiensibus presbyteris teslatem venerit, ultionem sume de eo , nuilam admit-
commendat, furiarum barum utroque genere pro- tens excusationem. Et aculum ilittd dooet Publii Syri
ponit Cyprianus lib. IV. ep. 10. Qui hortatu suo copto* Mimi versu 156.
sum martyrum numerum lapidibus el fiammis necatum
De inimico ne loquaris male,sed cogkes.
ante se misit; quique uxorem adluvrentem lateri suo
concrematam simul cum cceteris (vel conservatam magisad queoi locum videri possunt, qua? ex posihtrmis
dixerim) Uetus aspexk. Ipse stmiustulatus et iapidibus Jani Gruteri observationibtis publico dcdimus. Poii-
obrutus, et pro mortuo derelictus, dum posimodum fiiia, ticum lamen hoc gcnliles decet, iion christianos.
sollicilo pietaiis obsequio, cadaver palris inquirit, semia- Humane scilicet Sophocles Ajacis Flag. versu 747.
nimis invenlus, et refocillatus et extractus a comilibus, OV iy.0oo; ^ATJV 1$ TOOOV$' i^Opavriofp
quos ipse prcemiserat remansit invitus. H A V .
% h$ M l l f0klj<TMV avOif.
(b) Ipsis Bacdtanalium furiis: Alludit addescriplio- id est, Quum hostis essem ita odio eram ftabendus, ut
nem Bacchi, quem postea, inquit B. Jttst. Mart. lib. qui rursus amicusfieripossem. H A V .
dc Monarch. fureniem vocat. Dc Bacchi vcro sacris, (f) Vestra omnia imptevimus. Rapidus Evatigelu
quam turpia, quam furiis pleua, videat iector de Au- D cursus et potens sceptruin forliludinis suae quod e x
.gusi. lib. V I I , de Civ., Dei cap. 2 1 . et ibi annotat. Sione misit Dominus cito seternas orbisportas et fores
vivis. PAM. a^ratas perfregit. Cujus illustre testimonium jam v e l
(c) I)e requie sepulturce. Atqui idem mox fere dicit secundo post Christum nattim sxculo potere est tum
in de asylo quodam monis, nam ut templa Deorum ex boc l o c o , tttm cap. primo, Obsessum vociferantur,
sanctos et inviolatos prsestabant eos qui in illa confu- O l c Ad Scap. etiam cap. 1 1 . Cum tanta hominum
gerant, vttam illis servanles, ita mors et sepulcrum multitudo, pars pene major civitatiscujusque, in sitenUo
cadaveribus nihil nisi requiem praBStare possunt. et modestia agimus, singuli forte noii magis quam
Pncfcrri iiaque oosset lectio Cod. Fuld. de retiquHs omnes. et cap. v. Quid facies de tantis millibus homi-
sepuilurw, nisi idem diceret mox quoque in jam aUos, num, loi viris ac f&minis, omnis sexus. omnis astatis 9

jam nec totos. Graviter itaque taxat Arianos Navrianz. omnis dignitatis, offcrenlibus se tibi ? Quantis igmbus,
ioco adducto, quod nuda sanctorura corpora fcris ob- quantis gtadiis opus erit ? quid ipsa Carthago passura
jccissent, prohibuissentque mortuos sepeiiri : rO*e est dechnanda a te, cum propinquos, cum contubernales
inquit, eicafv)xa/av 6v}f*$ ay(a>v ovpoutv; &i Ttvcs T^V suos iUic unisquisque cognovetit, cum videiit illic for-
anavO^wnov ^uiyiv $vt*09t*{f9*v*id est, Quasnant feras tasse, et tui ordinis viros et mulronas, el prinpipates
in corpora sanclorum immisimus? Quod quidam fece- quasque personas, el amicorum tuorum vel propinquos
runt, qui naturam humanam puhiicaruni et prostitue- velamxcos ? Ad Nalion. 1. 8. Verum recogitate, nequos
runt. E l mox : Quibusnam crimini datum est a nobis, tertium genus dicilis principem locum obiineant, siqui-
f

quod mortuos sepeiissent quos etiam ipw bettixdent

t fuii-non ulta gens non chrisUana: itaque quwcumque
 405 TERTULLIANI 4«4
mnoicipia, conciliabula, caslra ipsa, tribus, decu- A uliioni, quod vacua eiinde possessio immundis spi-
rias, palaiium, senatum , forum; sola vobis reliqui- ritibns pateretis. (6) Porro nec tanii praesidii com-
mus templa. Possumus dinumerare (a) exercitus ves- pensalionem cogitantes, non modo non moleslum
tros : unius provinciae plures erunt (1). Cui bello non vobis genus, verum cliam necessarium, bostes
idonei, non prompti fuissemus, eliam impares co- judicare maluistis : qui sumus plane, non generis
p i i s , qui tam libenter trucidamur (b), si non apud humani tamen , sed potius erroris.
istam discipiinaui magis occidi liceret, quam occide- CAPUT X X X V I I I .
re ? Potuimus et iuermes, nec rebelles, sed tantum- Quce quum ita sint, toterari, ut Sectam aliquam, quce
modo discordes, solius divonii invidia adversus vos nihit mati operetur debere, non enim metuendum, ne
dimicasse. Si enim tanta vis bominum in aliquein or- tales ad illicitas factiones coeant, qui toca faclionum
bis remoli sioum abrupissemus a vobis, suffudisset vitent, qui dudum renuntiare didicerbtt spectacuUs,
[pudore] (2) utique dominationem veslram tot qua-
circo, theatro, arence, xysto, unde crudetes, insa-
liumcumque amissiocivium,imoetiamet ipsa destitu-
ni, lascivi, vani, turbutenti, et ob id ad conspiran-
tione punisset .Procul dubio expa visselis ad soliludinem
dum apti redire soteant homines. Si igilur christiani
vestram , ad sitentium rerum et stuporem quemdam
aiias etigant votuptates, easque innoxii, turbas
quasi morlui orbis(3); quaesissetis quibus imperare- ®
non debere, cum gentibus etiam suas quietireUnquant.
tis. Plures hostes quam civcs vobis remansissent.
Nunc enim pauciores hostes habetis prae multitudine Proinde, nec paulo lenius, inter licitas fonctiones
cbristianorum , pene omnium civitatum (4) pene seclam istam depulari oportebal, a quanihil lalecora-
omnes cives chrislianos habendo. Sed hostes maluis- mittitur, [quale de illicitis factionibus timeri solel.
tis vocare generis humani. (5) Quh> autem vos ab illis Nisi fallor cnim, probibendarum factionum caussa de
occultis et usquequaqtie vastantibus mentes el vale- providentia constat medestiae publicae (7), ne civitas
tudines vestras hostibus rapere^? a daemoniorum in partes scinderetur, quae res facile comitia, concilia,
incursibus dico, quae de vobis sine prsemio, sine curias, conciones, speclacula etiam aemulis studio-
mercede depellimus. Suffecisset boc soium noslrae rum compulsationibus (c) inquietaret, cum jam et in
LECTIONES VARIANTES.
(1) Vv. Possumus — erunt ex uno cod. Fuid. recepit Ald. et Ganqn.: quasi mortuae urbis reliquias quas. etc.
Hav., qvAvoc. Christiani excidisse arbitratus est. (4) Ita Huverc; codd. omnes civium. Rig. delevit w.
(2) v. pudore rec. Hav. e cod. Fuld.; Luqd. diffudis- pene omniiun — generis humani, quibus atii addunt: po-
set utique. tius quam erroris bumani. *
(3) Sic Rig. et Hav. 'ex auctoritaU cod. Fuld.; codd. (5) Potius quam erroris humani add. Fran. Par. Rig.
put. et Bong. quasi mortui, urbes quaes.; PameL quasi r (6| Pateret, Fran. Paris.
u
mortuae urbis, qmesissetis, quibus in ea imperassetis; Rften. (7) Pamet. amque : ac modestia publica.

COMMENTARIUS.
gens prima, nihitominus christiana. Adversus Judaeos Praeteriisseaiios,et inprimis Rigahium, vix fero. Arbi-
uoque c. vu, ubi eiposuit: ilhtd ex Act. Apost. u . tror tamen excidisse vocem Christiani. H A V .
3# —14. subjungil, ut iam Getulorum varietales , et (b) Tam Ubenter trucidamur. Nam ut vere Publius
Maurorum multi fines ; Hispaniarum omnes termini, et Syrus Mimus versu 259. ,
GalUarum diversoe nutiones, et Britunnorum inaccessa Heu quam est timendus, qui mori tutum putat.
Homanis ioca, Christo vero subdila; et Sarmatarum,
etDacorum, et Germanorum, et Scytharum, el abdi- Ut enim idem versu 422.
tarum multarum gentium, el provinciarum et insutarum Mortem ubi contemnas^oranes viceris metus.
multarum nobis ignotarum, et quce enumerare minus Ex eodem fonle iliud Senecae ad Hclvid. c. xm. Ex
possumus? ln quibus omnibtts locis Christi nomen, quiquo pectore morlis metum ejeceris, in id nullius rei
jam venit, regnat: utpote ante quem omnium civitatum timor audebit intrare.
portce sunt aperta?, et cui nullce sunl clausce; antequem
serce ferrece sunt comminula?, cl valvai cerece snnt aper- quos ilie ttmorum
tce. Quamquam el ista spiriluahter sint intelUgenda, Maximus haud urget lethi metus, Inde rueodi
IQ ferr.um raens prona viris, animatque capaces
quo prcecordiu singutorum variis modis a diaboto.t Morlis;
obsessa, fide Chrisii sunt reserata : altamen perspicue •
sunt adimpleta, utpole in quibus omnibus tocis populus de Druidis ut canit magnus Lucant spirilus lib. i .
nontinis Uei inhabilet. E l ad eosdem c. xit. Aspice uni- ubi pro capaces lego rapaces. prairipiunt quasi mor-
versas naliones de voragine erroris humani exinde emer- tein suam. H A V ,
gentes ad Dominum Deum creatorem, el ad Deum (c) jEmulis studiorum comp. Prout factiones illae
Christum ejus. Et si audes, nega prophetatum; slatim retiariorum et parmulariorutn venetorum, et prasino-
tibi promissio Patris occurrit in Psalmis, dicens : ctc. rum, et similes ex suetottio praacipue et aliis Scripto-
De Coronu deniqtic mililis c. xu : et apud Barbaros ribus noue sunt, de quibus Lipsius in Saturnalibus
enim Christus. Vociferaturque impostor iile apud lib. II. c. 24. Alluditque Chrysost. Hom. ad Esai. v i .
Lucianuut in Pseudoin. impiis et christianis impleri 1. ubivetat compulsationes in Ecclesia. Neque prohi-
Pontum. H A V . bemus vocem taudis, sed vocem absurditatis et incon-
(a) Possumus dinumerare exercitus vestros : unius dilam,ac mutuasinler vos contentiones, manusincassum „
provincia? ptures ernnt. Totuin hoc in solo Fttldeiisi temereqne sublalas in aerem, pedes supptodentes, inde-
invenitur, et tamen plane Termll. sapit. Scimus, coros effoeminatosque mores, qui sunt illorum, qui in
inqutt, quol exercitus hodic Romani alant, quis illo- theatris ac circensibus ludis versantur, tudicra et deiicice.
nun justtis sitnumertis at tanla chrislianorum multi- lliinc nobis perniciosa invehuntur exempta, iUincirre-
tudo est, ut vel una provincia majores copias de iis ligioste vutgaresque voces, ittinc manuum ineptce gesti-
instruere pos^tt. Pulchrc his scqucniia respondent. cutationes, contentiones, concertationes, mores instabiles.
 tt5 APOLOGETICUS. 466
quacstu habere coepissentvenalem et mercenariam (a) A mundum. JEqne spectaculis vestris(d) in^unlum re-
homines violentke suac operam ( i ) . Atenim nobisab nuntiamus, in quantum originibus eorum, quas sci-
omni gloriae et dignitatis ardore frigentibus (b) nulia mus de superstitione conceptas, cum et ipsis rebus,
est necessitas coelus, nec ulla magis res aliena, quam de quibus transiguntur, praetersumus (2) (e).Nihilest
publica. Unamomnium rempublicam agnoscimus (c), nobis dictu, visu, auditu (f) cum insania cir-
LECTIONES VARIANTES.
(i) Corrigit Haverc. viiemet mercenariam omnes vio* (2) Praesumiraus, Latm. proeferimus, Paris.
lentiae suae operam.
COMMENTARIUS.
atque insulsi ittcompositique clamores. Itaque tota civi- (d) JEquc spectacuiis. Junius vocem ceqtte annecti
tas,utvulgus in speclaculis,scinderetur in partes. voluit prioribus, et post iltam punctum poni. Inique.
Ibidem: Ex innumeris contenlionibus. ex temere factit Si enim quid inulandum, praestaret legere Aqux
dejerationibus male loquentium, etc. H A V . spectacutis vestris, sc. sumus, quod cum iis quae se-
(a) Venalem et mercenariam homines. Pro venatem quuntur conciliari potest. Sed vetus leciio omnino
MS. L . fi. ostendit vellent, Fuld. vero delet vocem sana est. Ut enim foro e l curiae renuntiabanl Chris-
homines. Sed legenduni pnio, cumjam et in qucestu tiani, quia laudis et gloriae cupidi non erant, ita
habere ccepissent vilem et oierccnariam omnes violentice g
etiam spectaculis, quoniam et de idololatria nata
suce operam; ut dicat omnis ordinis et condiiionis ho- erant et humaua divinaque jura foedabant. Mem-
mines per factiones impulsos, se suaque periculo et branae Fuld. legunt, Aique adeo. Nec immerilo spec-
internecioni exponere. Is cnim miserriinus Reip. sta- laculis renuntiabant Christiaui, qui ipsi mundo
tus est, quando avaritia fidem, probitatem, cceterasque spectaculum facti ctun Paulo 1. Cor. i v . 9. abunde
artes bonas subvertit, pro his superbiam, crudetitatem, spectaculorum in verbo Dei habent. Prosperum Aqui-
Deos negtigere, omnia venalia habere edocuit; ut recte tanicum audiamus Prom. et Praedict. Dei de gloria
observat Sailustius Cat. cap. x . Qnando jam non ami- Sanct. inPeroralione. Si tpeciandi.voluptasest, inquit,
citice inicitice quneim exre, jedixcommodoaeslimantur. habes hic aurigam spiritatem Chrislum, Hetiam, qui
ut docet ibidem. H A V . curru igneo usque aa metas pervecius est cceli, currus-
(b) Ab omni glorice el dignitatis ardore. Eleganter aue Pharaonis demersos in profundo. In munere habes
ardorem vocavil gloriae cupiditatcm, quae homines Danielem sanctum, leonem non ferro sed oratione vin-
quasi urit, unde verba inftammare et similia Poctis. centem]: ursosque vexantes eoi, qui Hetiseum prophetam
Ita Iphiclus Argonautis additus apud Yal. Flaccum conlumeliis lacesserant. Habes quoqne in sancto specta-
l i b i . 75, nonut laboret: culo non mimicas turpitudines, sed Christo sacratas
Monitus sed tradat ut acres, virgines. Habes cabalistarum loco Rebcccce geminos
Magoorumque viros qui laudibus urat avorum. myslice tudentes. Habes David coram arca saitantem,
Quiim itaque proprio vocabuio Chrislianos ab illo el nudatum in passione Christum, coram servis et an-
ardorc frigere dicit, ex Philosophiae penetralibus cillis suis, illa ipsa sua historia exhibentem. Habes
ostcndit iilos esse viros sapientes, ducentes non esse C postremo fteius ptanctusque Hieremice decantatos, non
admiuistrandam sibi corruptis moribus Remp. V i - arte tragica, sed prophetica. Adde Noslrum lib. de
dentur vero haec adumbrata ex Platone, cujus locura Spect. c. xxix. H A V .
multo pulcherrimum huc pertinenlem vide iufra cap. (e) De quibus transiguntur, prastersumus. Haec est
X L V I . ad illa : et necessario appetunt. Sallttstius etiam constans iectio omnium MSS. quum editiones veteres
de se ipso in Cat. c. u i . Ac pie eum ab reliquorum Barraei, Aldi el Rhenani depravarant in exiguntur
malis moribus dissentirem, niliilo minus honoris cupido (vel transiquntur) praterimus. Rcstiluerant veram
eadem, quce cceteros, fama, atque invidia vexabal. Fuld. Pam. et alii. Sed ubi illi posuerant cum et iosis rebus f

lcgit. gloria, Ald. vero dciel r6 ab. H A V . Aid. cum ipsis rebus eaidil. Rigalt. qui ipsis rebus
(c) Unam omnium rempublicam. Et hoc ex sapien- etc. contra MSS. lamen. Elcgauter autem dicit Ter-
tum dcfinitione. quihus totus mundtis doinus est et ttillianus Chrislianos protcresse illis ipsis rebus de
patria ubique. Non abludnut hinc iiia JoannisChry- quibus spectacula transiguntur, id est, quae corum
so>tomi de sancto Luciano; is,quacstioneperlorraeiiia cstmateria, sc. furor, libido, crudelitas, quoniam
habila, i i i l e r r o g a t u s , « o ^ ti nuxptiove; Xpumuv^ «i/*«, hisce renuiitiarunt chrisliaiii facti, adeoqtie illis am-
fWt. Ti t^sec ^tryj^eu/na; X p t r r i a v ^ tlfxt. T t v a « itpcydvou^; plius non vivunt, sed tnorlni sunt,ul loquitttr Petrus
b Ik np6$ o t n a v T a i/.c/u, Bxt Xptoxtxvdi iifxi. id CSt, QuCB Epist. i . c. i l . 2 4 . et Patilus etiam Rom. v i . 2 . et
libi patria est ? Chrislianus sum, inquit. Quam artem Coloss. i u . 7 ; imo nulli sunl rebns mundanis, quo-
profileris? Christianus sum. Quibus majoribus? llte modo apposite Detim quem sibi lin^unt Epicurei
veroadomuiu dicebat, audis, quod sum Christianus? neminem humanis rebus vocat c. X L V I I . I I A V .
Ita ArislippUS «eval T« n a r p t S a rdv xdafxov aiebat, et J) (f) Quia el ipsis rcbus de quibus transiguntur , prce-
subliuiior illo Crates Thebauus in Tragoed. tersumus. Praeteressc dicit, ut superesse. Praeter-
Ovj tti iWTOt< {Mt ic6ovo<, oO ) d « vzif^, sumus igitur iis rcbus , quas pneterimus ac prxter-
M*Hi Sl ^ipvou xmX KO^no>a u u 86p«$
mitlimus , el a quibus v:»lde aiicni sttmtH : vidclicet
£TOI(MI« ^ t l v b^tsvcifftai « d o a .
nb insania c i r c i , itnpiidicitia thcatri, etc. et M . Cato
id est, Nec pro palria mihi turris una nec casa est, sed Praeterire d i x i l , quod vulgo spentere, conleinnere.
universa! arces terrce ei domus paraiam nobis mansio-Eoruin ralioues , inquil. ivi pi;ctcr. Sic enim habent
nem eicoenaculum prcebent. Scilicet ut Aristophanes in exemplaria Pliuianaead Vcspasianuni prccfaiionis, ubi
Pluto v. i . verba illa Catonis ciluntur, sub iinem. R I G .
nCTfU T*S l « l «0«* lv* rfv ICpOTTTj TI^ Iv. (g) Nihil est nobis, visu. audilu. Cod. Fuid. Niliit
id est, patria itlic cuiquesua est, ubi bene est. Scripsi enim. Reliqui nihitest. sed Rig. r6esl delevil, recte
locum cuin Rigaltio, consentieule MS. L . B. nam Ald. forte, at m iilo quod etiam exsulare jubet cum Rhe-
el alii omnes. Burr. et Rhen. et alii cognoscimus. Cod. nauo illa dictu, visu, auditu, sequi non attsim , imo
vero L . B . ita totum iacum exhibet. Nobis, etc. fri- nolo. Omnes enim MSS. agnoscunt, editiones omnes
genlibus nulla magis res atiena qui publicam unam aliac, deniqtte sensui non repugnal; dictu enim res-
omnium rempublicam agnoscimus mundum. Ut autem picit clamores incooditos factiosorum, qui cum inter
hic vocal miiiidum unam omnium rempublicam, sic se de illis aurigis qui sibi placebant certarenl et
cap. scq. uaturatu matrem unam omniuin» H A V . tuiuultuarculurj tum acciamatiouibu^ suas quiquo
4*7 TERTULLIVNI m
c\{a) ewa bnpndWtia theatri (b), cum atrocitale a r e n » A naufragos, vei ob fidem tit metelta, insutas, carceret
(c) eoi«nintaiexysti(«*). LkuitEpicureis alitfruam de- relegatos. Quam tantam affectionem omni iabe carere
cernere vokiplalisvcriutemft). Quovo$offendimus,si docet, verumque amoris titutum mereri, qui apud
atfcvs praesummw vobjputes? Si oMeetari novisse (2) geates non nisi impurus sil et simutatus : apud hos
notamus, nostra kwurta est, si forle, non vcstra. Sed convivia esse opipara, sumptuosa, libidinosa, infamia;
rcprobamus quae placent vobis, ncc vos nosira de- apud Christianos, sobria, modica, casia, pia. Talem
lectant. igitur societatem non factionem vocandam, sed cu-
CAPUT X X X I X . riam.
Vt itqque gentes dc proejudicio suo recedant, IwcraJiter Edara jam nunc ego ipsa negotia christianae fac-
ittis chrisliance factionis (ut appellabant) disciplinam tionis, ut qui (3) mala refutaverira, bona ostendam.
communkai, nobh veteris Eccteske statum tantum Corpus sumus de consctentia religtonis et drsciplinac
non ante oculos ponit: quomodo scilicel sotiti sint m divinitate (4) et spei foederc. Coimtts in cceium ej
unum cokte, ad quem, pro quibus, quidve precari, congregalionem, ut ad Deum (5), quasi manu facla,
monka Scripturas et vocts dirigere, censuram morum precattonihus ambiamus. Hsec vis Deo grata est. Ora~
exercere, conventum ordinarc, ctcemosynas cotligere,mus etiara pro imperatoribus, pro ministeriis (6) eo-
utas disiribuerc iu usum seputturw, aul ad alendos R rum ac polcstatibus (7), pro statu seculi (&), pro rc-
egenos, orphemos, senes emeritos, aut ad refociUandos rum rmiele, pro mora fmis. Cogimur (9) ad liltera-
LECTIONES VARIANTES.
~Z(\) Haec. vv. in edd. ante Rig. in fme demum eapitis dnm sit: si oblectare nos vanisshne (cl. de pudic. 1.) noltr
leeuDtiirita seripta: Sedlicuit Epicureis atiquam deceruere mus.
volupUtis vertutem, id est aaimi aequiUteoj et ampla aego- (3) Quo miaus, Cod. Fuld.
tia. Sed boe toce ea m solo cod. Fukl. posiu suut additis (4) VeviUle, Paris. uniute, Frou.
bj*: id est aaim% aequitateru. Herald. scribere malujl: Sci- (5) Cojmus adDeum, Rig.
licel ifcuit {Spteureis, etc. Wouw. ex suo cod. hanc protulit (6) Orantes add. Fran. Par.
Scripluram : Scd licuit Ep. al. dec. vol. veritatcm, aTapaFwv (7) Ministris, Fran. Par.
xa\ okoa?iav id est animi aequilatcm et a publicis ncgotita (8) Cod. pro sutu desunt in codd. Lugd. et in edd. Gcl.
remriem. Hav., Seml. et Rip.
(2) Khenanus et Geleaius t si oblectari nohimus; ood, (9) Coimus Part*.
F»id. si oblectare novisaime nolumus. Nescio aa scribea-
COMMENTARIUS.
fiactiones adhortabantur. Unde faraosus ille aoriga tis intuearis exposimm. Et ibidem : Tu vero relinquis
Scorpus appetlatur a Martiale hujns sanguinis fontem caMcemque xeveYendum, et ad
Clamost gloria circi. diabolicum istum fontem festinus accurris, ut scUicet
spectes merelricem natmtem, et naufragium aninus
Visund impudieos gesttts et nuditates theatri elxysti, patiaris, qua quippe ilta petaaus quoddam est immane
auditu ad arenam pertinet, cum ccrte bumaituin non tuxuria?, quo non corpora suomerguntur, sed naufra-
sit gemitus cadentum et a ieris discerptoruru ulula- gium infertur animabus. Nam ilta quidem in mediis
tum cum voluptate aurihus haurire. I U V . aquis nuda ludU uataiu, tu vero de sublimi spectans
(a) lnsania circi. Uhi iuconditos clnmnres jaci, cum gradu, in libidinis profunda demeYgeris. Vide et quce
alii, tum Cbrysost. docuit loco supra allaio. In arcna ibidem ionge plura in banc sentenliam sequitntur.
etiain oblinuisse docet Tertull. ad Mart. c. 1. Verum- Rursus idem Hom de Davide ct Saule : Non metuis,
tamen et gladiatores perfectissimos uon lanlum wagistri non expavescis, dum ocutis, quibus illic tecium, qui est
ei prcepositi sui, sed etiam idiotw, et supervacue quiquein orchestra, aspectas, ubi deteslandce adulterii fabulai
adhortantur de longinquo, ut swpe de ipso populo dic- peraguntur, iisdem hanc sacram mensam intueris, ubi
lata suagesta profuerint: IUv. tremenda peragunlur mysteria? Dum iisdem auribus
(b) loxpudicitia theatri. Quod alibi vocat suo no- audis ei scortum obscoene loquens, et Prophetam Apos-
mine eonsistorium tibidinis etimpudicitiai. Ubi Cl argu- toiumque ad arcana Scriplurw introducentem? Denique
mcnta fabularum, eipersonsc, c l v c r b a , elontuia Houi. Quod omnia viiia orig. ab ignavia ducant:
obscoena, ttirpia, indigna audiiu et aspeclu bpni viri Quo tempore alti quidem, quum nos hwc ex hoc toco
sunt. lUque acriler passim in illa cum a,(iis inve- dissereremus, in theatris oliose diaboli pompam spec-
hiiur Chrysost. I u enim in E p . ad Cor. 1. cap. iv. tarunt: et quidem meretricias canlilenas itli lum audive-
Hom. xm. Theatra congregant el meretricum clwros ruul: vos veto jucundissima doctrina spiriiuati vocastis.
ittuc inducentes, et pueros scortanles, et qui injuriaQ Et ilti quxdem impurissimis diaboti escis vescebantur:
ipsam afficiunl natnram; lolum poputum in loco supe- Vos vero ungueuio, spiritali detibuti eslis. Unde recte
riore faciunt considere, sic civitalem recreantes. Et ad Cyrillus Hierosol. Mystag. sive Catccii. I . cap. 4 /
Malth. cap. xi. Hom. 37. Cuncta enim simpliciter quce cxplicalurus pompam diabolicui in bapiismorenun-
ibi fiunt turpissima sunt, verba, vesiitus, tonsura, tiavimus , ait esse Sncnpo/iavix; xotl iK^oZpofila.,
incessus, voces, cantus, modutationes, ocutorum ever- *uv>)*/o^(av x a l « a ^ a v r c i a u r y j v / * K r a i 4 r * j T a .
siones ac motus, tibice, fistulw, et ipsa (abutarmn (c) Atrocitate arcnce. Ubi nihil aliud agitur, quam
argumenta, omnia, inquam, turpi lascivia vtena sunt. ut deposita humanilate rabid;c ferac iiaitt homines.
etc. quas ob res non cachinnis aiffluere seaentes, sed Jtaqticcl hic prodeat Chrysost. Hom. x m . in Epist.
lacrymis gemere ac dolore oportel. Graviler itaquc in- Ad Cor. 1. iv. Quid opus est dicere fraudes etimpos-
crepal chrislianos nefanda liasc speclare ausos, tiom. turas, quce punt in equorum curricutis et quce in pu- y
• n . in cap. Matth. u. Nam et cum eum viderit (Chris- gnis ferrarum. Sunt enim iita omnia ptena stuporis et
tum), ita cum relinquis, ui post itlum curras ad theatra, amentice. Docent assidue habere populum immiseri^
ac mimum potius ei videre ei audire desideres. Christnm cordem, swvum, ei inhumanum, et oxercent ad viAen-
quidem in spiritaii siium prcesepio dereUnquis, pro- dum homines discerm ac dilaniari, effluere sanguinem,'
peras vero jaceniem m scena spectare meretricem. E l ei ferarum crudetiiaiem omnia confundere.
mox : At vero ex hac mensa spiritaUum fons emanat (d) Vanitate xysti. idem Chrysost. Hom. in Ps.
bonorum, et hanc tu stalim relinquens curris ad thea» cxvm. Non debetts, fitii Ecclesice, depravari in vanita-
trum, ut natanies foeminas et sexum iltum pubiicis ocu-tibus spectacutorum. De his iudis scripsere Buiengerus,
4*3» APOLOGETKUS. 470
rum tfvinarum cammemeraUonem (a), si quid prae- A iio (e) sed testknonio adepti: neque enim pretio ulla
sentium temporum quatitas aut praemonere eogit aut res Dei constat. Etfam si quod arcae genus est, non
recognoseere. Gerte ftdem sanetis vocibus pascknus, de honoraria (2) (f) summa, quasi redempiae reli-
spem erighnus, ftdnciam figimus, discipiinam prae- gionis congregatur (3); modicam unusquisque stipeja
ceptorum nihitominus in compulsalionibus(l) densa- menstrua die, vei quum velit, et si modo veiit (4) (g)
mos; ibidemetiam exhortationnes, eastigationnes et, etsimodo possit, apponit(5): nam nemp compelli-
censura divroa (b). Nam et judiealur magno cmn pon- tur, sed sponte confert. Haec quasi deposita pietatis
dere, ut apud certos de Dei eonspeetu, summuraque sunt. Nam inde non epulis (6) nec potaculis, nec in-
futuri judicii pr.TJudictum est, si quis ita deliquerit, gratis voratrinis dispcnsatur, sed egcnis alendis bu-
ut a comiminicatione oratienis (c) et convcutus et mandisque, ct pueris ac puellis re ac pajrentibus des-
omnis sancti commercii relegetur, Praesident pro- titutts (7), jamque domesticis senibus (h) (8), item
bati quiqtie (d)seniores, hoaorem istum noa pre- naufragis (9), et siqui in raetallis, et si qui in insu*
LECTIONES V A R I E N T E S .
(1) In compulsationibus cod. Fuld. Haverc. Gelen. et Gangn. In sqq. cod. Lugd. et si vet posstt. cod
(2) Ita cod. Put. et all., Rhen., Her. de oneraria, Pam. t» Agob. et si modo vel possit. Scribendum videtur : vel cum
de ordinaria, Rig. et Hav. dehonoraria (i. e. inbonesla). velit. vcl si modo possit, caeteris dcletis.
3) Congregat Parisin. (7) Quippe non epulis iade cod. Fuld.
4) . Et si modo velit abest Parisin. (8) Hhen., Gel., Ald., Gangn. selateque domitis senibus;
5} Opponit Paris. Hav. e cod. Fuld. add.: jam otiosis.
6) Vv. et si modo velil desunt in ed. Rhen., Atd., C^l Naufragils Haverc. cod. Fuld.
COMMENTARIUS.
Panvmius, Vcllerus, Faber et innumeri ahi. Perli- ut scandaluui ab Ecclcsia Dci summoveretur. Secun-
netque ad illam, de qua modo, arenae atrocilatem dus Audiiio quum iuter catechumenos in aditu tem-
t

elegans Demonactis philosophi dictum ad Alhenien- pli stare permiltebanlur. Terlius Substratio, quando
ses, quod narrat Lucianus in Vita ejus. Consultabaitt iagredu iiceret, sed ita ut retro umbonem sese prc~
Athenieuscs despectacuh) gladialorum instituendo ad steruereut et cum caiechumcnis rursus abirent. Qui-
imitationem Corinthiorum. Ibi sanam hanc vocem bus peractis certo letnporis spatio, quod pro inaguilu-
edidit Philosophus JA^ itpfctpov T a O r a , & A & V a t o * dine scandali erat definitum, admjtlcbaiitur ad £ 6 -
^yj?i£«9$c, av fxrj xov EUov T6-J £G>/*OV xaf«i*)T«, id e&t, aroatv, sive Consistcntiam, quando una cum fideiibus
Ne prius, o Athenienses> hcec decernatis, quam sub- stabant orantes. Nonduin vero ad sacram coenam ac-
vertatis aram Misericordia* cedere licebat, sed tum detnum, cum plane Ecclesiae
(a) Coimus ad litterarum divinarum commemorationem. reconciiiali judicarcntur. I U V .
L a Cerda habct cogimnr, id esl convenimus, ut ibi (d) Prwsident ytobali quique. Illustrc testimoniuin
explicat. Eadem ferine habel Justinus martyr Apo- Alexandri Seven apud Sparlianum, qui eodera raodo
log. 2. Quae omnia, lum Justini, tura Tertuliiani eilan- ^ prxposilos provinciis eligi volebal, dicens : Crave
tur a Stephano Duranlo, lib. 2. de riiibus Eccleside, esse, quum ia christiani et Juacei facerent in praidican-
cap. i 8 . L E P R . dis sacerdoiibus qu\ ordinandi sunt, non ficri in provtn-
C A P . X X X I X . — a Jn compulsationibus. MS. F u l - ciarum rectoribus, quibus el fortunce hominum commit-
deusis hxc lcctio longe melior esl, quam aliorum in- ietentur et capita. H A V .
culcationibus. Et hoc enim quam maxime ad divinila- (e) iVou pretio. Quo nec Dcus egeat, et dignissimi
tem disciplinae Christiattae facii, etiam in persectilio- honore passim excludanlur. De Hto Lucianus iti Jove
nibus et assultibus improboruin (ita enim usurpat ConfulalO p. 183. W*T« OUX * b*
v
a?raiTclT« T3V
compulsare ct compuisationem), nibil de iide, spe, fi- lAuB&Slnl T $ / x a v r u i j , id cst quarc non video, quam-
ducia, prxceptrs Domtni discedere. Est itaque proe- obrem el mercedem exigatis propler vaticinium. De hoc
ceptorum, corum quae prxcepit nobis Dominus. Si Lex Theodosiani Cod. 1. de Rectorib. Provinciar.
cui tamen magis placet inculcationibus, iia cum Sal- Constantiniana : No/i sil venale judicis vetum, non in-
masio de Trapez. Foenore p. 464. explicet: Non satis gressus redempti, noninfamelicilationibussecretarium t

habemus (idem canendo ad Deura pascere, et spem non visio ipsa prcesidiis cum pretio. H A V .
erigerc, fiduciamque in illo iigerc , quibus omnibus (f) Non dehonoraria summa congregalur. Sic omnino
nos in cum serio credere testamur ; sed ot praecepta legitur in vetuslissimo codice. In nostris, iuquit, con-
4
inculcamus, quae non facienda et facienda demon- vcnlibus congregatur sumraa, quae non sit tamen de-
strant, de quibus supra cap. I. Sed haec omnia in honcstamento religioni, ncc idco venalis aut rederapta
lectione noslra includutttur. I I A V . dici debet reJigio nostra. RIG.
(b) C^nsttradtvtna.Locusinsiguisadversus contcmp- D (g) Si modo possit.Si modo vetil. Justinus: ol «OVo^ OWVT«C
tores cxcommunicationis Ecclesisticae a Christa in- foxii ol f$Cvl(lfM'J0l KAJA TfOOCcpWlV eXAffTOf T^V «*UTO« b
stitulae, et a primis apostolorum temporibus usitatae. flO\j\VT%l £toW#. L E P R .
PAM. (h) Reac parentibus deslituiis. Suetonii dictio est,
(c) Ut a communicatione orationis.\evQ gravis e t r i - in vita Neronis : senatorura nobilissimocuique, sed a
gida fuil disciplina veterum Christianoruin, qua vel re famiiiaridestituto, annua salaria couslituit. Ric.
prorsus a coramunione sanctorum graves peccalorcs (i) iamque domesticis senibus. Haec est vetus lectio
rejiciebant, vel staiuebanl onerosas delictorum poe- optunorum MSS. et edit. pro quo alii, ut Aldini et
nas. Sic Tertuliiani tempore vix, et si modo, moe- Rhcn. ponere raaiuertint mtaieque domltis, quod non
cbis, hoinicidis, idololatris publica poenitentia cooce- pcrinde probo. Scribo lucc per hyphen, ut illa apud
debalur, ut patet ex lib. de Pudiciiia, c. V ; et late ex- Virgil. Georg. III. 9 2 . de eqno generoso, jam vetulo :
sequuntur qtti de poenitentia et poeuts clericorum ex Hunc quoque, ubi aut morbo gravis, aut jara segnior
prefesso egerunt Jo. Morinus in doclissirao lihro do auois,
sacramenlo Poeiiitentiae, et Gabriei Albaspina3us, vir DeGcit, alnle domo, nec turpi iguosce senectae.
omnis antiquilatis ecclesiaslicae scientissiOuis, in Ob- quod optime conlra Cauterum et alios adstruit ele-
servationibus Ecclesiasticis. Poenitentiae vero gradus ganiissimus Andr. Schotttis Obs. Hum. iib. II. c. 5 4 #
erant fietus, cmn a limiue et omni tecto Ecclesiaa Si vero malis eura Junio simpiiciter inlelligero do
summotus peccator ante fores tcmpli flens et sordi- tidei doraesticis ex Episu ad Gaiat. VI. 1 9 . ad ma-
datus fideies ingredieiites prens,aret, orarent pro se, num est Justini kocus, qui sic lib. II. c. 1 0 . A r t a -
471 TERTULLIANl 47«
lis, vel in cuslodiis (a), dunUxat ex caussa Dei sec- A laiis, qui de uno utero ignorantiae ejusdein ad unam
tx (i) alumni confessionis suac fiunt. Sed ejusmodi lucem expaverunt (f) verilatis (4). Sed eo forlasse
vel maxime dilectionis operatio nolam nobis inurit niinus legitimi cxistimamur, quia nulla de nostra fra-
penes quosdam. Vide, inquiunt, ul invicem se dili- ternitate tragcedia (g) exclamat, velquia ex substantia
gant(fc): ipsienirainvicent oderunt; etutpro alterulro familiari fratres suraus, quse penes vos fere dirirait
mori sinl paratt: ipsi enim ad occidendun\ allerutrum fralernitalem. Itaque qui animo aniraaque raiscemur,
paratiores (2) erunt. Scd el quod fralrura (c) appcl- nihil de rei coramunicalione dubiUmus. Omnia
lationc censemur (3), non alias, opinor, infamant, indiscreta sunl apud nos, praeler uxores: in isto loco
quam quod apud ipsos omne sanguinis nomen de af- consortiumsolvimus, inquo solo caeteri hominescon-
fectatione simulatuin est. Fratres autem eliam ves- sortium excrcent, qui non amicorum solummodoma-
tri sumus, jure nalurae inatris unius, etsi vos parura triraonia usurpant, sed et sua amicis patientissime
bomines, quia mali fratres. At quanlo dignius fratres submihistrant, ex illa, credo, majorum et sapientissi-
et dicuntur et habentur (d), qui unura patrem Deura morura disciplina, Gracci Socratis et Romani Gato-
agnoverunt, qui unum Spiriluin biberunt (e) sancti- ms(/i), qui uxores suas amicis communicaverunt,
LECTIONES VARIANTES.

f
Conflictalur add. cod Fuld. B quod fratres nos vocamus, non alias, opinor, iosaniunt
Erunt delel Semler. (Her. iatamant (|uam, etc.
I u cod. Fuld. et edd. Rig. atque Hau.; alii : ;sed et (4) Expiraverunt Paris. Jun.
COMMENTARIUS.
phernem patruum Artamenis et Xerxis de regno Per- ostendercut, soliti osculo se rautuo excipere. Tcstis
sarum coutendenlium vocat domesticum judicem, ut praeter aiios Chrysostomus in Episl. H . ad Corinth.
et Nosterc. I. domesticis indiciis. Sed ego non accedo. Homilia X X X . Ob \d enim nobis datum est osculum*
HAV. ut charitatis ignicutus ac fomes sit, ut affcctum inftam-
(a) Vel in custodiis. Libro ad Martyrasc. II. Iptam met ul hac ratione nos ipsos mutuo amemus, vetut fra-
y

intcrim convertationem scecuii et carcerit comparemus, tres invicem se amant, patresque vicissim fitios : imo
ti non plus in carcere spiritus acquirit, quam caro amit- etiam multo vehementius, illa enim nalurm sunt; IUBC
tit; imo et quce justa tunt, caro non amillit, per curam gratim. Cod. Fuld. habel quando nunc. Scribendum, si
Ecciesim et agapen fratrum. Ex praecepto Christi apud isU lectio placet, quanto nunc. H A V .
Mattb. X X V . 43. 44. Itaque Noster rursus hoc no- (e) Spirilum biberunt sanctitatis, adtucemexpaveruni
mine coinmendatopusculumsuum Ad Martyras cap. I. veritatis. Bihere spiritum et pascere hicem dicil, usi-
Inter carnis alimenta, benedicli martures designali, qucetatissirao Christiauis schemate, quo solehaut viue
vobis et domina mater Ecciesia de uberibus suis et sin» inortalis eliam vocabulis uti, tanquam figuris aclernas
t

guli fratres de opibus suis propriis in carcerem submi- VetusEpigramma de Empedocle: iU 34 wp); xf^ri^
nistrant, capite aliquid et a nobis quod faciat ad spirt- Q
9 « V r . W o , x&i <wU rd ^ y . RlG.
tum auoque educandum. H A V . (f) Expaverunl. Pulcherrina mcuphora, sictit enim
(b) Vide, inquiunt, ut se invicem diligant. Dixerat illis, qui in lenebris fiteriini diulitis, si sttbito solem
Chrislus de caritate, quira tantopere coraraendavit; immillas, oculi nictare el quasi expavescere solent,
igncm veni mittere in mundum, et quid volo, nisi ut sic illi quoqtie qui ex carcere tenebrarum, morlis et
ardeat ? Ardenlis igfcur amoris effectus erat certissi- peccati, ad lucem veriutis ct Evangelii perlrahun-
mus apud vere chnstianos, quod ita se invicem ama- tur, afhiguntur corde et toli tremunt, ut conligit
rent ut esset aller pro allero inori paralissimus.LE PR. Sergio Paulo illuslri viro Act. XIV. 12. et ipsi Apo-
(c) Fratres et dicuntur el habentur, qui unum Patrem stolo Paulo, ubi ad fidem est vocatus in mirabili isla
Deum agnoverunt. Christus Dci Filius voluit esse quod visioue, quae narralitr Actor. IX. 6. Quare frustra
homo est, ut homo posset esse quod Chrislus est, hoc Ald. iegtt expiraverint. el Barr. et Rhen. cum Junio
est, Dei lilius. Communem igitur hahent Christiani expiraverunt. Melius quoque Cod. L . B . et Rig. ex
patrein in ChrUtoDeuni, et cohaeredes sumus Cbris- Fuid. expaverunl qtiam Pam. ct Herald. et La Ccrda
l i ; haeredes autem Dei, licet vivcntis. Eslenim illic expaverint. Cod. Agob. pervenerunt, quod ex glossa
viventis haereditas,ubi morlui vivunt, etmoritur ne- est. I I A V .
mo. Hoc divinae adoptionis sacramento, regni candi- (g) Tragmdia exctumat. Respicit Atridas c l fratres
datos paterui, fratres appellari voluitChristus, ut fra- Thebanos, quae maleriae quomodo vulgo placuerint
terni consortii mysterio caritatem sanciret: Ambitio- disci etiam potest ex c. I X . Unde obfrequentem tra-
sum vero patris nomen, quo sensu Pharisaei vindi- goediae repelitiotiem poelis dicitur
cabaut, usurpari vetuit, nesanctissimam fraterniutem i% Scenis agiutus Orestes.
inaequalius ulla premeret, neve aliqua diviniutis Longe alio specUt quod le^ilur apud Minuciuin p. 36.
aemulatione, prisco generis humani vitio, Palris aeterni Nec fratres vos nisi sane ad parricidium recognoscilis.
majestas violarctur. Hujusce Umen disciplina? regula HAV.
humauos aflcclus minime rcscidit, quum illa sit a (h) Romani Calonis. Qui IIorlensiolradiditMarciam
Deo instituta, quo inagis, non quo minus carilas ad- suam et post fata ejusdem resitmpsit. Cujtts Marciae
mitlatur. lUque el Apostulus Onesimura se genuisse insignem hanc oralioiiem ad virum exhibet Lucanus
ait in yiucnlis, et appellatione filii commendal P h i -
lib. II. 338.
lemoni suo. Cujus certe appcllalionis est ad patrem Dum sauguis inerat, dum vis materna, peregi
relatio. R I G . Jussa,Cau>, et geminos excepi foeU maritos,
(d) At quanlo dignius fratres. De praascript. adv. Hae- Visceribus lassis partuque exhausU revertor,
r c l . c. X X . Communicatio pacis, et uppetlatio fralerni- Jam uuIU tradenda viro;
tatis et contesseratio hospilalitatis, qum jura non alia et qtiae seqtiuniur. Toiam historiam narral in v i U
t

ratio regit, quam ejusdem sacramenli una traditio. Et Calonis Pltitarc-tus. Pritis autem Hortensius Porciam
ad Uxorem lib. II. c. 9. Qualejugum fidelium duorum Catouis liliain Bibuli uxorem scd jain duorum libero-
unius spei, unius voti, unius dxsciptinm, ejusdem servi-rum matrem a Calone petierat dtmp euyevy] x^P*»
tulis ? Ambo fratres, ambo conservi, nutla spirilus car-x . T. id est, tanquam fcecundum agrum adsoio-
nisve discretio. Hinc jam oliin Chrisiiaui, ut conjun- tent procreandam. De qua cura iile responderel iu sua
ctionem Ulam animorura ct fraternum affectum non esse poteslate quam quaerebai, ipsam Calonis
475 APOLOGETICUS. 47«
quas i n matrimonium duxerant liberorum caussa et A no oculo facilius perspicit, quam in suo trabem. Tot
alibi creandorum (a) nescio quidem an invitas; qnid
t tribobus et curiis et decuriis ructantibus acescil aer
enim (1) de castilate curarent, quam mariti tam fa- (6) (e). Saliis (f) ccenaturis credilor erit necessarius.
cile douaverant? 0 sapientiae Alticae, o Romanae Herculanarum decimarum et polluctorum (7) surap-
gravitatis exemplum ! Leno est (2) pbilosopbus et cen- tus tabularii(8) supputabant. Apaturiis, Dionysiis,
sor (b). Quid ergo rairum, si tanta caritas conviva- tnysteriis Atticis (g) coquorum delectus indicentur.
tur (3) (c) ? Nara et coenulas noslras, prseierquam A d furaum coenae Serapiacae sparteoli (h) excitabun-
sceleris infames, ut prodigas quoque (4) suggillalis. tur. De solo triclinio Christianorum relractalur, Coe*
De nobis scilicet Diogenis dictum est: Megarenses (d) na noslra de nomine rationem soi (9) ostendit; id
obsonant quasi crastina die moriluri, aedificant vero vocatur, quod dilectio penes Gnecos est (iO) (i),
quasi nunquam morituri (5). Sed stipulam quis in alie- Quantiscumque sumptibus constet, lucrum est pietatis
LECTIONES VARIANTES.
(i) Euim Abest Paris. (6) Acrescet Jnn.
ft) Lenones Havercamp. (7) Et abest Paris.
(3) Conviolalur Franeq. Cod. FuUi. convivatur; cod* (%) Slabularii Parisin. Codd. Agob., Lugd., el ed. Rhen.:
Agob. violatur, alii: conviolatur. D
T> stabularii.
(4) Quoque Abest. Parism. (9) Suam Paris.
vv. aedificanl moriturt desunt in codd.Agob. el Lugd. (iO) Sic scriplum exstat in cod. Lugd.; cod. Fuld. fd
ef inedd. Rhen. Atdi, Get., Barr. Gangn. vocatura quo, etc.; celeri vocatur enim «Tim,, id quod
t 9
dilectio penes Gr. est:
COMMENTARIUS.
Ifarciam poposcit el accepit. Simile narrant Diogenes Quare et inter Aristotelis cata dicta idem scriptor re-
Laertius et Hesychius Illustrius de Menedemo et censet, homines plerosque ita parcos esse, ac si semper
Asclepiade philosophis. Menederaum duxisse mairem, victuri essent; alios tam prodigos, ac si continuo mori-
Asciepiadero filiam, et qutim defuncta esset uxor turi. T o u ; /aiv, OUTW ftlltiBcu. W{ oc«i gy}90fjLivovs xfib; £ 4 ,
t

Asclepiadis, Menedcmi cepisse conjugem, illuinque, o u T M f avaAfoxuv &»$ auTtxa Ttdvwofiivovf. HAV.
quod Reipttb. praeesset, aliam duxisse nobilem et lo- (e) Acescit aer. Sidou. Apollinaris libr. m . 'episl.
cupletem ; nihilominus, quoniam communis erat illis 12. Atarum specubus hircosis atque ascescenlibusiatera
domus, rei familiaris administrationera priori uxori captiva circumvatlalus. Cicero iu Oral. i n L . Pisonem
permisisse. De Socrate vide mox ad illud, Lenones cap. xui. Paulisper stetimus in itto aanearum tuarum
etc HAV. nidore atque fumo : unde tu nos cum tmprobissime res-
(a) Et alibi creandorum.Prout in AmphilryonePlau- pondendo, tum lurpissime eructando ejecisli. Quod pnc
tus ait uxorem usurariara praebere, idem esse ac si muilitudine bominum in theatris et spectaculis acci-
agrum steritem fodiendum loces. I I A V dere nolanl scriptores. Ita Eunapius Sardiantis in
(b) ConfundilCaiones, ut supra Scipiones. Apud C jEdesio Constantinum Magnum notat undique incolas
Lucian. in lcpidissimo illo Dialogo, qui inscribitur Constantinopolira traduxisse *ph TOUC i> TO#C 0««rpotc
Lapilha? Zeiiolhcraidi Cleodemus objicil : A ; > ' OG ftu- xporouc iratp*5iw^6vTtuv xp^Mriirjc avtf^oViroiv id eSL, ad Cap-
oTpGixds t/oi x9a IftuvTob yuvatxo * &oittp «Tou, id est atque
1
tandos in theatro a temutentis et crapulam rejeclanlibus
ego uxoris mew leno non sum ut tu. Socratem ut ptilo ptausus. Unde elNosterde Spectac. cap. xxvu. Non
t

tangens,cujus Xanthippe altera uxor coinmuuior fuisse ergo fugies sedilia hosiium Christi, illam cathedram
perhibetur. Imo Platonici dogmalis auctorera Socra- pestilenliarum, ipsumque aerem , qui desuper incubat,
tem facit idem Luciauus in Vitarum Auclione, ubi sceteslis vocibus constupratum ? H A V .
iilud mcrcatori ul praccipuura dogma suum proponit, (f) Saliis. Qui iautissimum habebaut epulum Ca-
quodque ad uxorem spectct : Aoxet fxriZifiLw aur&v leudis Martiis in festo anciliorum. Vide Ovidiura ,
Sevc^ «tvat /xovou, i r a v r i 84 /*«T«lvat T « fiovXoftiva TOU yapouj Horatium el alios. Magttificas cjusmodi coeuas enu-
id est, Videtur mihi nullam debere cujusquam esse pro-merat Maerobius Saturn n. 9.
priam terum unamquamque passim debere accedere ad (g) Mysteriis Atticis. Sacra Eleusinia intelligit, unde
t

eum qui eam appetat. Quod platonicus etiam phiio- patet et ibi sumpluosas fuisse cceuas, quod ad Mettr-
sophus satis ridicule inLapithis proponit. sium, qui singularcm de illis sacris libellum cons-
(c) Convivatnr.O[)i\mMn hanc leciionem ex Fuldensi cripsit, observari potest. H A V .
MS. restituit Rigaltius, et anle illum recte etiam Sca- (h) Sparteoli. Qui hisiut, primus docuitCasaub. ad
liger in ora libri ct Juuius docuerant ad sequentia Augustum Stielonii c. xxx. adduceus vcleris Scho-
pertinere. Iiluslrari potest ex Suelonio in Augtisto liasue locum ad illud Juvenalis.
crtp. L X X . ubi de iilius incontinentia : Coena quoque ]) Dispositis praedives hamis vigilare cohortem
ejus secrelior in fabulis (uit, quw vulgo &»3<xa0<o{ voca- Servorum noctu Luciuus jubet,
batur : in qua Deorum dearumque habitu discubuisse qtti ibidem notat dicltim per translationem disciplinas
convivas, et ipsrim pro Apotiine ornatum, non Anlonii mililaris Sparteolorum Romce, quorum cohorles in tu-
modo epistolce singulorum nomina amarissime, annume-tetam urbiscum hamis et cum aqua vigdias curare cou-
ranlis exprobrant sed et sine auctore notissimi versus : sueverunt vicinis. ubi P. Pilhxus legu causa ignis pro
t

Cum primum istorum conducit mcnsa choraegum, vicinis, ego malim viciniis ;lnquiril ibidcm Casaubo-
Sexque deos vidit Mallia sexque deas.
Imnia uura Caesar Phcebi ineodacia ludit, nus de origine nominis, putalqoe ita dictos quia crc-
Dura nova divorttm coenal adulteria, bro funes gcslabant, vel a tuuicis calccisve sparteis:
Omuia se a terrts tunc numina declinarunt, cum possiul ita potius vidcri dicli a vasis sparteis
Fugit et auratos Jupiter ipse thronos. HAV. pice iilitis ad conlineiidain aqttain , brandemmers,
(d) Megarenses. De Agrigentinis hoc Empedoclera quibus fiicrinl instriicli. Vocab:intur hi etiam matri-
usurpasse in illo testatur Lacrlius his verbis : A x f a - carii. Scholhisles Juliani Anlecessoris in Const. xxm*
yavrtvot Tfup&?t /*4v, w ; afy>tov airodavou/uvoc oU(<x$ Skc. 88. Ubieliam hamoruin tisumdocel. Matricarii di-
xaraoxeua^oyrat, wc i r a v r a rdv ^OVOV /9iOM0/t«yot, lllter cuntur iiti qnos videmus ad tncendia currentes, et por-
dicta vero Diogenis Cynici hoc recenset, dixisse i l - tantes spongias cam ferramentis, el at\a ferramenla pe-
lum ad Tdv iro>UT«/6>; o^oivouvra, quce possint de pariete in varielem transire , et ita iit-
Ajtvpftfo; |Mi xixo; l<r<7tat, ol d y o ^ i i ^ . cendium exiingnere. Adde Wouweriura ad Sidon.
id cst,Nate mthi haud tongccvus em.innuere volens Apollinarem lih. vi. cpist. 8 I I A V .
t

prac funie cito moriturum, cum omnia obliguriisset. (i) -/</ vocaturquod d. p. G. Sic edidit Rigait. per-
475 TERTULLUNl 47«
nomine facere sumptum, aiquidem inopesquosque(I) A affectant ad gloriam (a) famuhudtt (2) liberUits sub
refrigerio isto juvamus, non qua penes vos parasiti auctoramenlo ventris (b) inter contunvebas (c) sagi-
LEGTIONES VARIANTES.
(I) Qutxwe Semi. (2) Famulare Kbertalem Jun. cf. c. 21.
COMMENTARIUS.
suasus lectione Fuld. quae ila , nisi quod vitio scrip- Viamque affeclat OJympo.
toris in ea vocatum quo. Sed intcgra exslat in M$. L. Ciccro pro Roscio Aiuerino, quod iter affeciet videus-
B . Depravata apud Aldum vocatur aykvri etc. apud H A V .
aiios: vocatus enim, id quod dilectia penes Crce- (b) Famulanaw Hbertatis. Qoi, Kberi nati cumsint,
cos est. Nomen enim bic, non ponere, sed circumscri- serviiia patiuntur. hno qui lales wmos eulinae s u »
bere voluit. Frequens vero bujus mentio in libris conducunt iliiberalibus et scenicis as&milantur a,
Christianorum. Ipse Tcrtull. de Baptismo c. rx. Cum Chrysot. ad Matlh. c. xiv. itomilia 49. gravissima
de agape docet [Chrislus], aquat caticem fratri obtatum ista orattone : Quid, inquit, amarius , responde ,
inler opera diiectionis probat. Et advcrs. Psychicos c. quam ad imaginem Dei factum pugms loxessere , et ob
X V I I . Apud te agape in caccabis fervel, fides in culinishac proximi contumetia jucundUaie affki? Annon pu-
calet, spes in fercuiis iacei. Videsis de his Agapis det speetaculum ex domo tua facere convivio hominum
praeter La Cerdam, Wouvver. ad Minuc. p. 41. et repleta, et scenicos imitari, cum ingenuus vir et gene-
Elmenhorst. ibid. p. 91. Photinm et Balsamonem ad , esse videaris? — Idera aurenm illud os eodcm
r o s u

Canonem 11. Concilu Gangrensis, Justellum et Beve- « i„ loeo : Quod si uberiores (ructus ab iis capere vofue
regium ad Canonem Nicacn. 111. Trull. v. Anciran. ris , jube, cum tibi est oiium, divinas ab iis legiscrip-
xix. Gangrens iv. Nicaeni secundi xvm. el xx. Dod- turas: libentius in his tibi morem gerent, quibus lam tu
wellum Disscrtat. Cyprianic. Valesium ad Eusebhim quam illi honestiores efficimini, gtmm in illis gnathoni-
p. 157. Suicerum m ayamjrol, aocta*,ffUV«to<*xTO«,et cis , quibus una omnes dehonestamrni, lu quasi contu-
pracipue, qui insigni elegio decoraiur apud Fabri- meliator el lemutentus, itH quasi miseri ac venlri ser-
cium [ qui hosce recensel} itt nunquam tatis iaudato vtenles. Nam qui ad contumeliam aliquos nutrie-
libro , Bibiiographia Anliquaria p. 587, Lud. A u l o - rit, gravius quid facil, quam si occiderit: qui ve*
nium Muratoriuni in Anecdotis Graecis p. 185. 218. ro ad tucrum et taudem, is magis prodesl, quam
seq. Has Agapas etiara cum Philotesiis vcterura sin- si a morte tiberaret. Utitur vero verbo arcmc pro-
gulari cura contulit Job. FrontoAcademiae parisiensis p r i o , illud enim erat gladiatorura auctoramen-
caitceliarius in Epist. Seleclis, Leodii Ebutonum tura, seu ad id sese obligabant, uri, vinciri, se-
1674. 12. editis, epist. 1. Taudem vero fuerunt abro- eari. Sic quoque parasiti ventri auctorati subibant
gatae, cum , ut vulgo i i t , jam in luxiun degenera- hauc conditionein , aiapis, sandalio, pateliis cxdi ,
rent, unde videtur Naztanzenus in PraeceplU ad V i r - conspui, et omni contumclia affici. Longe alhid
gines eas bortari illas simiiesque ccenas vitare. Ita Chrislianorum sacramenlum, de quo Terlull. A d
enira iiie in isto carmme vcrsu 166. Scapul. c. i . Nos quidem neque expavescimus , neque
noVXoxi piv owd-^tioti 6(v6^oovai dXXiPotal perlimeseimus ea quce ab ignoranlibus patimur, cum
<, IV1
nvcjjxar., xat ^do; "JJXQtv, »swvy«fc'»tiv T4 Y* *F 'K ad hanc seclam , uiique suscepla conditione ejus pacti
Tt|» dydict)v xiXiovatv, vmfXvttv avrdp huna venerimus, ut etiam animas nostras auctorati in has
KxxpadltK ixi adpxa; avwv *68ov kf^ lovaflK, pugnas cedamus. Rursus Chrysosl. de parasitis contra
H *vp, tji «vpo* < n ^ v a Xvvpa o l o W w . Gentiles in Vita Babykc : Nam qui opulentiores inter
E l TOI y4 $t ICJOO^ OTj^tov, aXXa T a x t i r a
itlos sunl, in ordinem parasitorum cogunt eos, qui ob
HXijgf.; tlo-ofowvra;. tTotjioTCfit Si TI rdvTi^
v
El? xaxiijv TiXiOoyon, poo< 5* i%\ «pn U oStyti.
ignaviam fame pereunl, quos ipsos tanquam cunes ad
mcnsas suas enutriunt , eorumque impudentes vcntres
id cst. miquarum ccenarum retiquiis differciunt, iisdcm pro
Saepe animis et mente pares coliegit in unum, animi arbitrio abutentcs. H A V .
Et lucis speciem pra3 se utlit, atque decorum
Cognouicntum agapes sui>iit: mox catlidus omnem (c) Inter contumetias saginandi. Quaiem cleganter
Ex animo ad carnes vicinas flectit amorero, se dcscribil lalis scurra in Arislophanis versibus apud
Et narnmam autflammaetristissima signa reliquit, Athenaeum lib. v i . p. 258.
Utque cliamflammanon signa impresserit ulla:
At ceier ipsa tamen lelhali pectus eomm Ilpov&tlvttv *po< obt\av Stl; xpfo*.
Vulnere concuties, in tc qui lumina torquent. A v a ^ v a l TI up6< xXijtdxwv ; K a a w t v c .
Ad vitium siquidem ferimur procltvtus omnes, Vtcopivuv tdtjyrj^; dxpwv xai xov$uXo$.
ISon secus ac per prona solet rapidissimus amuis.
id est, Ad cedes si esl progrediendum , sum aries : si
Improbavit etiain Augustinus tollique optavit Epist. ascendendum in scatas , Capanceus : si toleranda pta*
LXIV. HAV. gce, incus atque nodus. Ibidem Tiraacles ut sapienteui
(a) Affectant ad gloriam. Ut illc Gnatho apud Te- iaudat:
rcntiura sectam volens insliluere ut, qtiemadmodum L> 6pT$v dvtvtyxtlv 07*60« • i v O-X6«TTJ«, TtXa. *
phiiosophi platonici, c l c , sic parasili gnalhonici ap-
pellarenlur. Adde Lticiani Parasitum, in quo dialogo id est, Iram coercel prudenler; etiam ludibrio si habes,
miris arlem illam laudibus effert. Nec minus Diodo- ridet. Qtiorum aiictoramcntum vide ibidem p. 289. in^
rus Sinopensis ih Epiclero apud Athenaeum p. 259. r
versibtis Diodori:
BouXojiai $v£a: aaeu; otc IKU&^ «pooipuYOi
Pa^aviJa x a l aoKpov ffiXovpov «araacTaV,
9Vp*6v loTl TOUTO VlVOillTJlivOV,
l a xat {16$* Ifaaav awxov ^pvprjxtvat,
K a i TWV 0iOv tuot){Aa, T&< S' aXXa< T(VV«C
Eicti^dv S' dxocop^t | u r d TIVO< xaTaxtljuvo$,
Ov^tl^ 6tuv xaTilei^av, dXX' av&ptc voaoL
TOVTM xpoadYWv x^v ftva Sti, OVT^ fpdmu,
T o fap tcapaoiTttv tvptv o Z t y ; o ^HXVO^,
U60tv TO Oyjtidjta TOVTO Xau^dvtr.;;
6 t 6 v 6t6v [ki-{iao^ o{AoXorou{fciv«s*

id est, Aperte probarevolo venerandum. legitimum ,at-
que divinum hoc inventum esse; aliarum vero arlium
nultam a diis reperlam, sed a viris omnes sapienii-
bus. Parasilari primus cospil Philius Jupiter , omntnwt
consensu inler caliles maximus.ei qtuesequtinlur. Af-
fectant, id estvalde appetutit. sicdixerunlLatini.Virg.
lv. Georg.
id est. quibus in faciem si quis ructet radicuta voraia
aut siluro putri, rosam ipsam el viotas dicent pransum
esse : aut cum quodam accumbens, si pepedent, ad-
motis naribus vutt eum skailoqui: unde suftium hum
accepisii? Sed sapieutius tales delictas aversalur sanc-
tus Chrysosl. ad Matt. xvi. Hom. 49. Cogita, oro,
quot quaniasque res tibs gnaihones conficiunl? quo4
477 APOLOGBTICUS. 478
naodi,S6dqtmpMeftD^ coatempiatio A si illicitis parimerito damnanda, [ s i non dissimiiis
rnedtocriura. Si hoaestacaussa est convivii, reliquura damnandis (4), ] si quis do ea queritur eo titulo, quo
ordinem dtsciplinae aestimate, qui sit (I) dereligton- de factionibus querela est. In cujus perniciera ali-
nis officio: uihil viiitatis, nihil immodestiae admitiit quando convenimus? Hoc sumus congregati, quod et
t2); nonprius discumbitur, quamoratioad Deum prae- dispersi; hoc universi, quod et singuli; neminem lae-
gustetur (4); editur quantum esurientes capiunt; bi- dentes (f), neminem contristantcs. Quum probi, quum
bitur qnantum pudicis est ulile. Ita saturanUur, ut qui boni coeunt, quum pii, quum casti coogregantur, non
memioerint etiam per noctem adorandum Deuro sibi eslfactio dicenda, sed curia (g).
esse; ita fabulantur, ut qui sciant dominura audire.
CAPUT X L .
Post aquam manualem (5) et lumiqa, ut quisque de
scripturis sanctis vel de proprio ingenio potest (c) Factiosos potius esse iilos, qui benemeritis insidiaU ,
provocatur in medium Dco canere hinc probatur quo- pubtica mala christianis imputent, cum.el ante sec-
modo biberit. OEque oratio convivuim dirirait (d}. in- tam hanc majora et terliora etiam orbem quassave-
de disoeditur non iu catervas caesionum (e) neque rvit, itla vero exorta, minora levioraque esse cepe-
n efasses discursationura, nec in eruptiones lasci- riut, utpotce qum precibus suis meritas Numinis poe-
viarum, sed ad eamdem curamraodestiaeet pbdicitiae ^ nas depettat, licei ilii temere deos colentes veri Dei
ut qui non tam coenam coenaverint, quam discipli- benignitatem idolis adscribant.
nam. Baee coilio christianorum merito sane illicita, 40. At e contrario iliis nomen factionis (5) ac
LECTIONES VAHIANTES.
i) Disciplina? de causa aestimale quid sit Fran. et Hav.; sed illis receptis Haverc. posl damaaudis recte
g) Admittitur Paris. inseruisset factiosa vel factio.
'5> Aquaemanaiem • Jun. (5) Faclionem Par.
4) Vv. uncis ioclusa ex uno cod. Fuid. addideruot Rig.

COMMENTARIUS.
emolumentum tibi aut domui tuce afferunt? Prandium , ta disrumpetur: sed orationis exspectationem pro frmno
inquies , suavius reddunt : quomodo suave qukquam sensibus habens impositam, cum debila modestia ex
facere possint, qui palmis ccedunlur, qui turpissitne io- omnibus apposiiis sumet, et multa quidem animam ,
quuntur ? H A V . muttaeliam benedictione corpus imptebit. Et mox : Ab-
(a) Sed qua penes Deum. Non ilaque, inquit, ingra- surdum est enim , servos quidem nostros, si quam up-
tis voratrinis dona Dei dispcnsamus , sed , quod ilii positomm partem a nobis accipiant, et gralias agere
acceptius scimus, egenis alcndis.Puichre Chrys. ioco nobis, et cum benedictione recedere, nos autem tot bo-
saepius raemorato : Hcec a mc dicta, non quia prohi- nis potientes, nec ianlum Itonoris Deo rependere. H A V .
beam iltis alimenla minisirari, sed qnia hac de causa (e) Non in catervas ccesionum. n^xTta^Gv , inquit
noltem prmstari. Ex misericordia enim, non cx contu- C Scaliger. IInjus pelulantia? meminil Suetouius in Nt>
metia originem alimonia trahit: miseresce , non deri- rone cap. xxiv. Siqnidem redeuntes a coena verberare ,
deas, nutriasque quia inops est; nulrias, quia Christum ac repuqnanles vulnerars ctoacisque demergere assne-
in ipso nulris,non quiadiabolicis verbis cachinnum mo- verat. £ l in Othone c. n. Ferebatur el vaguri noctibus
vet, et suam obruit vitam. H A V . sotitus, atque invalidum quemque obviorum vel potu-
(b) Oratio ad Deum prcegustetur Quod si ctiam lejitum corripere; ac dhtcnto s<igo impositum in sublime
Genlilcs, prout docct nos arianus ad Epicleti )ib. m. jaclare. I I A V .
C . 21. ovtik «nrVpsuowj ei ft.\ TTV &r)fiv)Tpz. «V/ x_JE»a:- (f) Neminem contristantcs. Verhis scilicel procaci-
pivog,non serunt agros nisi prius invocata Cerere,quanto hus, tit faciebanl Cynici, qui vel in regcs lalra-
magis non decetagri ipsurn fruclum percepturos Do- hant, ul infra. Huc facil inscriptio sepulcralis apud
mini Dei bcnedictionem expostulare ? Idque rursus Grulerum Mcnophili poclae, in qtia inler alia hoc le-
ipsos genlilcs non neglexissc testalur Quintilianus gitur,
Dcclamalionc f.cci. Adisti mensam , ad qnam cum ve-
nirc ccepimus deos invocamus. E l Christianorum igi- Nullt tristis eram, nulli couvicia dixi :
l u r veri Dei vcrho ct invocatione cibus sanclificatur, qtiod ad maledicos poetas et vcterem comoediam res-
i . Tim. iv. 4. 5. Namque tit pie Chrysosl. Ad Pop. pic.it.
Antioch. Hom. rxxix. Mensa ab oratwnc sumens ini- (g) Sed curia. Elegantissime, eslque imitatus Luca-
tium , et m oradonem desinens, nunquam deficiet, sed nuin, cerle paria quae iile protulit. Sic enim apud
fonte targius ommg. nobis affcret bona : ne tantum itn- 1) »« > » puklierrima oratione gravilcr Lentulus cum
n n

que prcetermitlamus emolumentnm. Nota vero voccm in Epiro inter Pompeiattos de summa rerum consu-
prcegustetur, qua spirilualem cibum iniiuil oratio- leretur iib. v i . versu 27.
iicm. H A V . Tarpeta sedc pcrusta
(c) Vel de proprioingenio. Quod de hyranis et can- Gallovum facibus, Veiosque hahitante Camillo,
ticis interpretor, ab eruditioribus 'convivis composi- Illic Roma fuit.
t i s , prius vero de psalmis in Ecclesia publicc recep- Ante jam versu 10. ipseLucanus locuraillum curiam
tis. Et buc refercndura duco insignem locum in Epist. vocaverat,
Pauli ct Ephcsios. cap. v. 19. ittUZwt iAvro?* ^ctXjuo?^ Sccrelaquc vcrum
,
ntt) ttfjcjQig x«t/ woat?? 7rveu^e*Tixo?c, flt5ovr«c x * i ^AXJIOVTSC i* v
Hospes in externis audtvit curia lectis.
xatpJte uptSiv Tt5 xupta». H A V .
addil,
fd) Oratioconviviumdirimit. Rursus ibidem versuSO. Nam quis castra voces tot slrictas jure secures?
iu^«otrTOtWec iratvrods inr«p T_.VTWV «V bvbfjdLri TOU xuplov rj/xwv Tot fasces ?.
l»ftTowXf wTpt/, Tf 0e& x*s «Tftvrpi, ut adeo baec respexisse Non dissimile quid est apud Cfarysost. X L I X . in cap.
etiam Tert.videatur Chrysostomus eltam loco memora- xiv. Matthaei, ubi quura adhorlatus esset popuium non
to : Opus est itaque nos> et mensam petentes, et desisten- parasitos ad mensas, sed pauperes polius Dci servos
Us, Deo gratias agere. Ad hoc enim paratus , mnquam alere, sic infit: lia domus tibi non spectacutum sed
sst ebrietatem decidei aul insolenllam; nunquam crapu- ecclesia f\eu IIAV.
479 TERTULLIANI 480
commodandum est quiinodium bonorum conspi-A stetit, (c) si terra movit, (d) si fames, si lues,
f

rant, qui adversum sanguinem innocentium concla- statim(4) CHRISTIANOS AD L E O N E M . (e) Tantos
mant ( t ) , praelexentes sane ad odii defensionem ad unum? Oro vos, ante Tiberium, id estante Cbristi
illam quoque vanitatem , quod existimenl omnis adventum, quamae clades orbem et urbem cecide-
publicae cladis, omnis popularis incommodi chris- runl? Legimus Hieran , (f) Anaphen (5) et Delon et
tianos esse in caussa (2). S i Tiberis ascendit in moe- Rhodon e l Co (g) (6) insulas multis cum miUibus
Dia(3),(a) siNilus non ascendit(6) in arva, si coeium horoinura pessura abiisse. Memorat et Plato majo-
LECTIONES V A R I A N T E S .
1) Clamant Paris. (4) Acclamatur addit Jun.
'_] Causam Semler. (5) Hierapolim Fran.
3) Pro in moenia 171100! omnes Big. habet ad moenia.
t (6 Con Par.
COMMENTARIUS.
(a) Si Tiberis ascendit in mcenia. Fuil veleribus ge- ferre, indigi fuimus omnium, ferroque et fame eon-
nusquoddam superstitionis, ul puiarent omnesipsos sumpti sumus. Adeoque usurpabant i l l u d , quod alio
adversum quid valicinari, cum inundarenl aquarunt sensu dicit August. in Ps. xxxm. Quamdiu ista patie-
mole. Tacit, lib. 1. Annal. et lib. 1. Tit. Valer. Max. U mur quotidie pejora et pejora ? Apud parentes nostros
lib. I. cap. 6. Plutarch. in Camillo, Livius, lib. V . 1 5
fuerunt dies meliores. Cui recte respondet. 0 si inter-
LAC rogares ipsos parentes tuos, similiter tibi de parentibus
(b) Nilm non ascendit in arva. Fuld. rura. Quid murmurarent : Fuerunt beati patres nostri : nos miseri
mirum putasse a malitia Christianorum provenire sumus, malos dies habemus. Bene Hieronymus in cap.
posse, cum ctiam crediderinl vi magica inhiberi. L u - vii. Eccles. Nedicas:mettora tempora fuere quam nunc
canus de saga Thessala, lib. v i . 474. sunt; virtutes viventi faciunt dies bonos, vitia malos.
Id enim insilum hominibus antiqua novis , praesenti-
NUum non exlulit aeslas. bus praeierita conferre docet Lucretius lib. 11.1165.
HAV. Jamque caput quassans grandissuspirat arator,
Crebrius incassum magnum cecidisse laborem :
(c Si ccelum stetit. Stupet dixit lib. de Jejuniis , Et cum tempora temporibus pnesentia confert
uomodo de lingua, cum illam immotam tenerous, Praeteritis, laudat forlunas saepe parentis.
S icilur stupere lib. Ad Nat. I . 8. Stupente lingua.
estque id ipsum quod aeris c l ferri appellatione et as-
ubi sequentes versus satis deplorati
Tristis ilem vetulae vitis sator «qua fati^at;
similaiione exprimitur Leviiic. xxvi. 19. et Dcuter. Temporis incusat noraeo, seclumque fatigat,
X X V I I I . 23. Nos simiiiter dicimus U voeer staat zo vast
als een muur. in diuturno vel ardore vel gelu, cum ita sunt resiiluendi :
non solvitur in imbres. Ita fere Yirgiiius dixit stare Triatis item vetulae vitissator atque fatisca?
ccelum, quando aspectus soiis et pellucidiias fluidi Temporis incusat nomen foedumque fatigat.
aeris prac pulveris multitudine adimitur. Ita enim C Sic membranae Vossianae , nunc Lugd. Bat. nisi
iEneid. xu. 407. quod ibi (atiscit, fatigat fctdum. id est criminatur et
Jam pulvere ccelum convitiis incessit ut fcedum. Lege ibi in poslremo
Starevident. (Hav.y libri vcrsu ex iisdem mcmbranis ad capulum, i d
est ad sepulluram et interitum, pro ad scopuiunu
(d) Terra movit. Quod cum Asiae mullas inclytas HAV.
urbes everlit, tum etiam Italiam semper misere vexa- (g) Hieran, Anaphen. E x sola vera vexati bujus
vit. Unde in ipia etiam Roma in monte Tarpeio i n - Ioci scriptura videtur, vel prouteliam doclissimus vir
venti fuerunt putci usque ad planum urbis solum ex- Jacobus Golliofrcdus emeudal ad libros Ad Nationes
cavati, ad sedaiidos terrae motus, ut pulat antiquitatis Uieran, Nean , Anaphcn, quod enim subsiiluunt edi-
omnis peritissimus Beruard. de Montfaucoii, descri- tiones Pameiii, Rhcn. et La Cerdae Hierapolim, Bar-
bens eos in Diario Italico cap. xm. I I A V . raei, Hieropolim aperte falsum est, cum recenseat
(e) Christianos ad leonem. Solemnis formula, de qua Terlull. ilia quae anlc non quae post natum et praedi-
egit eliam Ferrarius in erudilo libro de veterum catum Chrisluin evenerunt. Sic enira in lib. ad NaU
Accl. et Plausu lib. vu. c. 18. Et quidem duo in hac loco adduclo : jEtatis nostrce nondum anni trecenti,
immanitate observari possunt, vel quod ad palum quanlce clades ante in spatium supra universum orbetn
alligali bestiis in miserriimc inortis exspeclalioue etc. ubi ridicuie Priorius supinitatera suara ostendit
objicereiilur, proul excmplis et icone ostendil L i p - restringeudo clades iilas ad lempus Christianoruin
sius de Cruce lib. 111. c. undec. quihus addo locum eorunique afflictiones, qui corrigendo sequentia in
Theodoreti Gr. Aflf. Cut. c. vm. p. 112. *AI /xivxoi «_.<D Heria Anaphe et Delos Goihofredi emendationem bona
ifMjrtY)9$iyxi, jt«i0>.p_.c avpcouc iieiv 6o/vt_j_ivovc TA -_»/_AT_., ftde suam facit. MS. Lugd. Bat. Hyeramdpceam quo-
id esl Palis infixa consliterit ub immanibus seferis laniari raodo fere etiam iiounulli alii codiccs , ex quorum
t

conspexerit. Potest laiuen ibi melius ^upplicii duplex iectione cohjecit Junius Hierem cepiam, advocato in
modusindicaii, de quosupra c, xu. ad stipitibusimpo- partes Plinio lib. V . N . 11. c. 31. Sed expressc, prout
nitis christianos. Vcl quod damnarentur ad bestias , edil Rigaltius, codex Aldinus Hierennapen quomodo,
f

11I cum illis depugnarent. Sic Glabrio vir consuiaris quod plus est, MS. unicus, in quo libri ad Naliones,
leoni objcctus a Domitiano victor evasit. Xiphiliuus: ihi plane etiam exprimit. MS. P u l . Hierennapean ,
4?c («r*T«6ovT* aurdv cic TOV AXe>_.vdv, etc. id est: Nam Agobard. Hierantnapeam. Bongarf, ltherannapeam.
quum eum Consulem in Atbanum vocastet adjuvenalia, Ut sola vera sit leclio illa,quam expressiraus. Codex.
coegissetque immanem leonem expugnare, Glabrio non Fuld. Hierannanda penes. ad quod in ora libri mei
sotum a leone lcesus non est, sed etiam eum egregie Scrivcrius ex conjectura adscripserat; Legimus ine-
confecit, quem christianum fuisse ibidero indicat ct nananda pene Deion et Rhodon etc. qui ex lib. ad NaU
%

nos ex illo etiam docuimus cap. 1. ad illa etiam dig- salis refutatur ab ipso Tertull. is in lib. Ad Nat. I ,
nitatem ad hoc nomen transgredi. H A V . c. 9. Ubi tunc Christiani cum Hierennape, et Detphos
%

(f) Ante Christt adventum. Similis ilaque fuit que- etc. Icge Hiera Anaphe vcl Napea, ut (acit etiain Sal-
9

rela gcnlilium qualis olim Jiida^oruui idololatrarum raas us ad Solinum p. i02. et ante ilhim Gothofredus.
apud Jerem. X L I V . 18. Ab itlo enim tempore, ex quo H A V . — Heria, Anapbesque duae videntur esse maris
cessavmus Regim Cozti sacrifxcare ct thymiamata of- loojci insuhiriuter Sporadas recet_>itar quaruro prior
y
«8* APOLOGBTICUS. «84
rem Asiaa et Africae tcrram Atlaniico mari creptam. A modo ? Posteriores enim ilios clade dilirvii contestan»
Sed et mare Corintliium (a) terrae (b) motus ebibit, tur ipsrc urbes, in quibus nati mortuique ( i ) s u n l ,
ct vis undarum Lucaniam Italiae abscissam (c) in Sici- etiam quas condiderunt; neque enim aliasin hodicr-
liaB nomen relegavil. Ilaec utique non sine injuria nura (2) manerent, nisi et ipsae postumae cladis
incolentium accidere potuerunt. Ubi vero tunc, non illius. Nondum judaeum ab -Egypto examen Palaes-
dicam deorum vestrorum conlemptores cbristiani, tina susceperat , nec jaro illic christianae sectae
sed ipsi dii vestri, cum totum orbem cataclysmus origo consederal, (d) quum rcgiones afflnes (3) ejus
abolevit, vel ut Plato putavit, campestre solum- Sodoma et Gomorra (e) igneus imber exussil. Olet
LECTIONES VARIANTES.
t) Morartcrae Cod. Fuld. (3) AcfinesSemler.
i) Alias hodiermim Big. Haverc.
COMMENTARIUS.

nnnc nominatur Mtxxpr, xoifwn seu Magna insuta con-
crementa, posterior verodicitur Nanfio, ambaeque ex
igneo monte submarino crevissc ac susdeque multo-
ties versae fuisse creduntur. Cf. Commentat. D. Sa-
lies in actis academ. Inscript. et litter. Paris. tora. B
III. E D D .
(a) Et Co. Sic recte reposuit Rigalt. u l et Salma-
siiis, quem omnino vide loco supra memorato Para.
aliique Coon. Ald. et Rhen. .Con. sed aperte eliam
Lugd. Bat. Cho. Poteranl et plures urbes addi , qua-
rum interitum recenset Lucretius in luculentis istis
versibus quos de origine et natura terrac molus ex-
bibet lib. VI. ubi inter alia versu 583.
In Tyria Sidone quod accidit, et fuit ^ g i s .
InPelopoueso, quas exitus hic animai,
Disturbat urbes, et terrae molus obortus!
Multaque prseterea ceciderunt mcenia magnis
Motibus Jn terris,et multae per mare pessum
Subsedere suis pariter cum civibus urbes.
HAV.
(b) Mare Corinthium terrce moiut ebibit. Levi bra-
chio transeunt interpretes , quasi nihil hic obscuri ,
amhigui aut corrupli. Solus Juniusaliquid suspicatus
emendal terrce motu. Satis infeliciter, nou enim aqua G
terram, sed terra aquambibit,cura praeterca uon ad-
datur quid mare Corinlhium ebiberil terrac motu. Et
sane quidem et prima fronte iunuere videlur Tertul-
lianus non terram aliquam maris inundalione abrup-
tam, sed mare ipsura in imo fuudo per terrac motiiin
liialu faclo absorplum, quod adhuc magis vidctur i n -
nuere Ad Nationes lib. I, c. 9. his verbis , Cum terrce
motu mare Corinthiumereptumest. prout sane in ipsa
J cetus aptira qntun ex alvcaribus crutnptint in proxi-
Peloponneso quod mare Corintbitim seu sinusCorin-
Ihicus alluit accidisse simile quid fluvio Inacho innuit
Lucianus illc et Charonlc suh exlremo snb persona
Mercurii : ot„-o0V7> oxoutri ><*p *l irbXtte o w r s p c t v 0 p o i r o j ,
,
do terrae motus i . e. terra mota 'ebiberit 'mare C o -
rintbium. Magis proprie legas imbibit. Sed ebibit vali-
dius est. Lugd. Bar. prae sc fert abibil, quasifforet
legendum sea et in mareCorinthium terrce motusabivil.
Totam hanc rerum mutationem eleganlissimo car-
mine exprimit Ovidiits loco modo memorato, quomo-
do urbes terraeuue ab aquis, fluvii a tcrris absorbean-
tur, totumque liic reponi mereliir.
Vidi ego quod quondam raerat solidissima tellus
Esse fretum, vidi factas ex sequore lerras,
Etprocul a peiagoconchae jacuere marinae,
Et vetus inventa est in montibus anchora summis,
, Quodque fuit campus, vallem decursus aquarum
Fecit, et eluvie mons est deductus io aeqnor,
Eque paludosa siccis bumi aret arenis,
Ouaeque sitim tulerant, stagnata paludibus hument,
Hic fontes natura novos emisit, et illic
Gansit, et antiquis tam multa tremoribus orbis
Flumiua prosiliunt, aut exsiccata residunl.
Sic uhi terreno Lycus esl epotus hiatu.
Exsistit procul hinc, alioque renascitur ore.
vide ibidem qtine sequuntur est locus Iongior sed ad-
modum vetiusttis. H A V .
(c) Itatice abscisam. Vocem ltalice cum MSS. He-
raldinis delet Fuldanus retinent L . Bat. et alii.Rhen.
et Herald abscissam. Meminerunt Strabo, Mela et om-
nesGeographi. etiam Sallustius in Fragm. Historia-
rum num. 297. ltatiam conjunctam Sicitia constat
fuisse: sed medium spalium aut per humilitaiem obru-
tum est aquis aut propter angustiam scissum. H A V .
t
(d) Origo consederat. Et hic persistens in meta-
riiora maxime proprie loquitur. Solent enim novelli
mo arborem ejttsque ramum vel si desit aliud quid
alluui cligerc, cui seapplicent, cuique insideaitt, uu-
de a perilo htijus rei iu nova alveana verruntur con-
stipanturque, sicque augetur res famifiaiis domino-

rum. Id iudicare voluit stimintis ille omnis eleganliae

XAI T- 'W-.patcSofoVfpOV, Xati TOTflt/XOi S\oi. Iv«t£OU OVJ o w J i
T-.J»OC h Apyei tVt x*r*Ul<Bvr*i. i . e. Urbes enim, opor-
iiior, pertnde ac homines emoriuntur. et auod longe
mirabilius , soiidi etiam ftueii, ita ut Jnachi ipsius m
Argone monumenlum quidem retiquumappnreal. Quein
quidem ipsum aeque ut Mpheum per immensos terrae
ineatus absorptum alibi emergere jam olim uiulli pu- D
labant, quos receiisetel refellit Strabo lib. VI. fcrein
medio. Sed accuralitis iocum pensitati videtur hic idem
indicari, quod Straboidem narrat lih. VIII. sub fi-
nem. c£«p6«v yxp 'wrb 9ti9(Aou rd i r i > « y o c X ( t r i x „ u t r « XAI
*0T*V x«i TO U p ^ v TOW KXixOJtou P o r « t t 5 o i v o c , I . e.
Terrce motu emm etaium mare et Helicem obruit,
et Templum Neptuni Heticonii. Ovidius Met. lib. X E . XXII, 5, ubi dc Israelitarum immensa multittidine
Si quaeras Helicen et Buran, Achaidas urbes
Invenies sub aquis, et adhuc ostendere nautae
Inclinata soleot cum moenibus oppida mersis.
Et hx Corinthio mari adjacehanl, Helice quidcra XII.
Stadiis a mari dissila el bieonio antc Leuclricam pu-
gnain absorpta, ttt Slrabo refcrt. Cau-a ruinae iuitita-
que terrac motus et inundatio , et ita quidem ut in
toca rupla ^t qnassata motu terrae, quo ipso etiatu
vicinunt raare agitabatur, irruerit aqua, ibiquc exca-
eultor Virgilius, si satis percepisseot ioterpreles vcr-
sus cjus ex lib. Georg. IV, _0.
Palmaque vestibulum. aut ingensoleaster obumbret:
Ut cutn prima novi ducent examina reges
Vere suo, ludetque favis emissa juveutus,
Vicina invilet decedere ripa calori,
Obviaque hospitiis teueat froodeitlibus arbos.
Adde Claudianum de Raptu Proserpinae lib. II. 119.
Credat examina randi
Hyblseum raptura Ibymitm, cum cerea reges
Castra moveot, fagique cava demissus ab alvo
Melliler electis exercitus obstrepit herbis.
Et hinc illustrari potest locus in lib. IV. Mosis c
quasi de examiue apitm ioquilur Hex Moabitarum :
Ecce gens prodiil ex sEgypto , ecce prospectum terrce
obtexit considetque mihi e regione. ^Egyplii etiain et
Assyrii supra Jud;eam venturi apum vel muscaruro
cxamini comparanlur Jes. VII, 18, 10. H A V .
(e) Sodoma el Comorra igneus imber excnssit. De
Pallio c. 11. ex lectione Salmasi. Aspice ad Palesti-
nam , quce Jordanes amnis finium arbiter , vastitas in-
t gens et orba regio et fruslra ager : at urbes retro, et
9

vatis alveis perraanseril. bioc jaminteiligitur quomo- populi (requentes et solus audiebat; Dehinc ut Deu$>
4SS TERTULLIANl
adhue ineendio terra , («) et si qua (b) illic arborum A cinerescunl (c). Sed necTuscia jam tuncatque Cam-
poma conantur, (1) ocuiis lenus, caHerum contacta pania de Cbristianis querebatur, quum Volsi-
LECIONES VARIANTES.
(1) Rhen., Lalin., Gangnceus: oriantur; el in-sqq. codd.
COMMENTARIUS.
censor est , impietas ignium meruU imbres. Hactenus
Sodoma , . et nulla Gomorra , et cinis omnia, et pro-
pinquitas maris juxta cum solo mortuum ivit. Et ex
carmine non Sodoma inscribilur, et ca nomiuliis as-
signalur Cypriano, simiiis Jocus a h Cerda cilatur,
scd corruptus , itaque hic medicinam accipiat:
Tunc Loth ingreditur Segor, simul exoritur sol,
Ultimus ille quidem, in Sodomamque incendia fcrvens
Iufert; nam totus radios armaveraligni.
iEmula suhsequitur caligo includere lucem
U.ccptans, alque globos confuso intexere ccelo;
Fumanles coeunt nubes, novus irruit imber,
Sullura cumflammisflagrantibus,aestuat aether.
Siclocus ille bactenus circumferlur. Restitueex op
timo HS.
Ultimus ille quidem Sodomis, jam inceudia ferveut.
Iratus toto radios armaverat igni. f
/Emula subsequitur caiigo includere lucem
Liventesque giobos coufuso intexere cceto;
Fumantes coeunt nubes, novus irruit imbcr,
Suliura cumflammis,flagratcliaos, aestuat aether.
Meminerunt Tacilus V . Histor. Slrabo lib. XIV. et
alii. Chrysostomus aureo ore ignitum iinbrcm non
uno in loco describit. Sed baec pluribus aliquandosuo
ioco. I I A V .
(a) Olet adhuc incendio terra. Res verissima el
Divinoe vindictaevivum semperexempIum.Neque eniin
ipse lacus Asphaitiles seu mare Mortuum peslilentem
balitum efflat, sed et lapidcs ruinanim reliqui igni
admoli ardent gravissimuuiquo odorem exhalant.
Teslanlur omnia ilineraria. Maninus a Baumgarlen.
Peregrin. lib. II, c. 12. afferrit. t ibi esse odorem te-
c terrimum, faciem tristem et quasi tartaream, eapo ,
remaquajsalsissimwn,etfeilea amaritodine stypli-
cum. Borchardus : mare Mortttum semper est
fumans et tenebrosum, sicut os inferni. Ocufis meis
vidi skntti cum atiis pluribus sociis teterrimum et
raalum vaporem ex mari Morttio fumantem. Sali-
grriacus etiam et aiii. i De sapore aquae Illustris -
simus princeps Radzivilius, ipse expertus, Ep. H , p.
9 6 . c Aquam valde spissam et foetentem habet, qua>
c gtiitatim deguslata, prout a nobis factura, Jinguam
c atrociter mordet, ct caput gravi pesliferoque odore
c vehemenler inflcit.i De iapidibus quod dixi, insigne
exslat teslimoniuin apiid Jo. J . Ammanum Itin. P. H ,
p. 131. qui quoniam Germanice scripsit conversa ejus
vcrba iu Latinuin appostii. c Interira, inquit, lapides
comporUtbanl Arabes, ut el uostram rionnoHi,
avulsos rupibus, sive bic illic temcre jacentes, in*
cendebanlquc illos parva flamraula , qui quidera
ardenl inflammanturqtic ut lignum, cxcitato denso
fuino, sed ita olent sulphure et pice ut propius .
manere non diu possis. Quo magis vero Mare R u -
brum accedas, eo acrius illo raodo lapidcs arderrt,
Sunt etiam rupes hae lapidesque facie alba valde ,
|uasi conspersae cineribtts albisatque constae. Cou-
? racti intus ctnerei loridique apparent. Scd neque
toli igne consuiuunlur; at vero picc cl sulphure
consumpto, aliquanto quam ante minores mauent,
fluntqtie toti nigri, et sponte sua cxtinguulur, ne-
qoe lunc amplius ardcnt, ut ipse probavi, qui iude
etiam raodicum lapidis frustrum attuli. Dicebautque
Arabcs rnpes tllas lapidesque circa mare Rubruin,
ad horae iter, nec usquam alibi hanc naturatn ha-
bere, quod non cst credibilc neque verisiraile. Ipse
id tantum expertus sum i b i , ubi aresonae sint ru-
pes olcrc quidetn graviter lapides, nou vero arde-
re. H A V .
(b) Si qua illie arborum poma conantur. Haec est
Wra lcciio, quam fieraldus etiam cum Pamelio > la
tU
Futd., Agob. et Lugd. cineres sunt.
Cerda, Aldo, et Rigaltio ex Cod. Fuldano, denique
etiam MSS. Lugd. Bal. et Agob. comprobant. Ut
adeo non debeatdicere Junius Latinium recte cx V a -
tic. et codd. omnibus reposuisse poma orianlur, quod
Pamclius cpunxerat. ineptura enim esl lam orianlur,
quod eliara Barraeus c l Rhenanus, quaro cooriantur,
quod vult Mursius. Denique ipse TertuIIianus non
aliter amat. Iufra c. 47. dum nostra conantur , ubi
Wouvverius et Rigalt. legentes eonlamittantur locum
non sanant, qui est integer, sed contaminant, quo-
modo ciiam aliis in locis auctor loquitur. Gronovius
Pater in Observ. ad script. Eccl. c. 22. emendat co-
13 natur ea quasi esse si aliqua arborum conator. Quan-
qnam, inquit, idem census voigato, modo pronomen
accipias gcnere neulro, numero plurali. Ha_cilie, IM3C
repugno. Videtur alias tam ad poma quam ad arbores
referri posse, ot si qua ut supra satis ostenswn, tan-
tundemsit ac si quo modo, tit atiqua apod Virgilium
pro aiiquo mbdo. quod, dicit mox contecta, huc vide-
tur eliam duoere. Potestedam distingui, et siqne itlic
arborum poma, conantar ocutis tenut. vei qua ittic
arborum poma, c. etc. Denique hic quoque carmen
quod inscrit>ilur Sodoma est emacurendum, ibi vulgo:
^emiperempta etiam si qua Hlic jugera, laHas
Anlumni cooantttr opes, facile oplima sese
Promittunl oculis, pira, persica, et omniamala,
Douec carpuntur; nam protinus indice tactum
Solvilur in cinerem, fit vana farillaque pomum.
Icge longe elegantius hoc modo,
Donec carpuntur, nam prottnus indict tactu
Solvitur in cinerem vacui faltacia pomi.
%/ emendaraus partira ex prasianftssirnis membra-
L N I 8 A R L , M e x
« P jngenio; nam in lllis erattwdice tactu,
pro quo reposuimus tndia; pro tndtas id est contactu
1 n o l a h c c n ! I J e x a n l l u , s
«^ !"» . !. . f l .P°-lw. ex qtribus L u
cretium noster diligeittissime legit. Sed totum illud
poematium , sane pulchrum , aliquando, si Deo pla-
cet, quast ex tenebris redivivum dahimus. Adverte
intcrim ettam hic cd conantur inculcari, adeoque om-
nem llium conatum esse irriium. H A V .
(c) Contacta sinerescunt. MSS. Agob. el Fuld. ct-
neressunt. sed illud melius, dicit enira in Sodoma.
Solvitur in cinercm.
Afflrmantid ex veteribus Josephus, Tacitus, Solinus,
Augtislintis. Adde Itineraria. Mart. a Baumgarien
testatur littus arundinibus putridisaue arboribus ple-
uum. Siligniacus etiam affirraat arbores circuracirca
crescenles, sed quae pestifero raaris afflalu nil esui
aplura producere possint. Vidcas enira poraa visude-
cora, ititus plena ciuereac favilla. Borchardus etiam
scrihit § 39. < Sub Engaddi juxlalittus maris Mortui
u
c arbores quidem sunt pulcherritnae , sed fruclus ea-
c rum, cunii discerpitur, intrinsecus favilla et cinere
c plcnus invcnitur. i Hegesippus co amplius lib. IV.
Excid. Ili rosol. raemorat pulcherriraas visu arbo-
res, qua3 lxta spccic edendi generanl speclantibns cu-
piditatem; si capias, fatiscuntel resolvuntur in cinerem,
fumumque excitant, quasi adhucardeanl. Scdsive fic-
ta Iuec sivc lcmporis spatio immutala sint, nullas
amplius supcrcsse scribit princcps Radzivilius. Digna
tanien sunt Ammanni supra laudali verba quac Latio
donenlur. Visas sibi arbores et dari omnino in via
Hierichuntina raemorat, sed diversa a priori descri-
ptione specie. En trbi verba ejus. < In v i a , inquit,
c nonnulla arborea etiam oflendiraus, sive polius
c fruticcs, late expansis copiosis ramis , aculeatas
c vafde, ut apud nos fere spinera, pulcherriraus et
c laetissimus appendet fructus, aspectu ut minora
i poma quibus paradasis nomen est, rubicuoda,
«8 APOLOGETICUS. 486
«os(^dec«to(*),Tari«io8(l)de8uom et exactorem , omnibus vitiis et criminibus
<2) ignis. Nemo adhuc Romae Deum verum adorabat, inolevit. (7) Cseterum si requisisset, (sequeretur ,
ctrm Annibal apud Cannas (c) Romanos annulos, cae- (8) ut) cognoscerel (9) et recognoscerel(lO) requisi-
des snas, modio meltebatur. Omnes dii vestri ab tum, et recognitum observaret, et observatum ma-
omnibus coiebantnr, cum ipsuni (3) Capitolium Sc- gis propitium experiretur quam iralum. Eumdem
nones (dXoccupaverum. E t bene, quod si quid ad- ergo nuuc (f) quoquc scire debet iratum , quem et
versi accidit urbibus, eaedem clades temploruro quse retro scmper, priusquam Christiani nominarenlur.
et nioeniirm fuenint, ut jam hoc revincam, non a Cnjns bonis utebatur ante cditts, quam deos sibi
«lets evenire, quia etipsit evenit. Sempcr humana fingeret, cur non ab co ctiam mala inlelligit eve-
«jens male de Deo meruit: prfmo (4) quidcm ut inof- nire, cujus bona esse non sensit? Iliius reaest,
Hciosa(3) ejus, quem cum inteHfgeret ex parie (e), cujus et ingrata. E t tamen si pristinas cladcs cotn-
non solum non requisivit timendum , sed et atios srbi paremus, leviora nunc accidunt, ex quo christianos
citius commenta cst ($) quos coleret; dehinc quod a Deo orhis accepit. E x eo enim et innoccntia seculi
non mqtrirendo ionocetHiae magistvum, etnocentiae iniquitaies temperavit, et deprecatores Dei (g) esse
LECTIONES V A R I A N T E S .
(1) Alquc Sarnl. del. Jam tunc. B alios insuper sibi commenlata est, quoscolerot; Jferatd.
(2) Tarpeios Gothofrcdus reposuit ex tib. I, ad natt. c. 9;codd. commenta quos coleret, Ald. commentaret detetis
m codd. mss. tegitur Pompeios. quw sequuntur.
3J Proludit Paris. Involvit Paris.
4) Ad addit Jun. Sequebatur Jun.
! 5) Iu officia Paris. 10) Sequeretur ut cognosceret abest Paris.
(6) Quemcumque Paris. (II) Et recognosceret delet Jun.
(7) Ita cod. Futd.; vulgo tegebatur : non requisivit, sed
COMMENTARIUS.
valdespeclabilia. Avulsi nonnulla , ut comederem, conos,et in D.Aug. L.Vives.Contigitcaclades annoab
eranl vero prorsus illepida gustu etinsuavia , i n - c. vv. cc. x l . ;kuiiloi Paulo et P . Tcr. Varrone coss.
tus plena albis granis , ut sunt grana promorunt P A M . — N i h i l tnagis obvium apud scriptores quam ptigtia
noslrorum. Quoniam vero pleni fructibns csscnt hi Cannensis in qua L . ^Emilius Paulus tum Consul oc-
frutices, nonnulia inde ponia mecum tuli. t r a n t cubuit, atque cum eo desiderata fuerunl quadragin-
vero in illis nonnulla arida el nigi icantia , confrac- la quinqtic Roinanormn millia, lantaquc fuit slrages,
taque cinerescehant et dispergebantur ut favilta; ut Uaunibal victor cladis magnitudinem , annulorum
cum vero recenlia decerpuntur, non sunt ita , ve- numero mctiretur, quorum tres fuisse modios aiunt
rum tempore arescunt ut afii fnictus. Haec ifle , nonnulli. Livitts unicum fuisse asseverat, in quo
unde apparet poma ilia si diuttus arboribus hnmo- L« adhuc dtfllculier Hli assentior, neque euim tantus
reutur corrumpi hoc modo , ut tactu solvantur in c i - erat equitum Rom. occisorum mtmerus, ul annulo-
neres. I U V . rum unus esse potoerit modius; nisi audiamus P i i -
(a) Vulsinios. Plinius Nat. Hist. I I , 52. Votsinii niuui qui iih. 39. (tromiscuum fuisse ait annulorum
opidum Thuscorum opulentissimum totum concrematum usum tum equitih. tum plebeiis, bello Punico secuii-
est fulmine. Votsimos scribunt plurimi sed Ald. el do. L E P R .
Rig. Vulsinios. L . B . Vlsineos. superscriplum Ulsci- (d) Ctim ipsumCapitolium. Etiam hanccladcm gen-
nios. Vulgata Scripluraetiam in lib. AdNaliones.IUv. ttb. objiciunt D. Atigust. lib. 2. dcciv. Dei cap. 22.
(byJTarpeios. Scripti omnes uteledili habent Pom- et Oros. lib. 2. cap. 19. quorum ille interim Capito-
petosi Cum vero jam in eo sit aucior tit ciades quae lium qno minus capcretur anseres impedivisse scri-
universo erbi non tantum sed Italiae etiam acciderunt bit: hic ohsidione nonclusam quidem in monte Capi -
aniequam chrislianum nomcn innotescerel, mcrilo tolino universam retiquam juventutem, sed mille
quscri potest quomodo clades,quae sub Ncrone demum libris auri discessionis prctittin paclos romanos.
contigit,buc referalur. E l sane in lib. MS. ad Naliones Oportet itaqne , ut occupare, hic accrpialur ab Auc-
uon Pompeios sed Trapeios exslare nolavil Golho- tore pro pncvertire, sive non opinantem opprimere
fredus, qui cliam idem nomen hoc loco reponendum phrasi IMautinaqui dixitin Rudente, occapas praeio-
monel. Tarpe enim Italiai fuit' urbs testante epitoma- qui. P A M .
tore Stephatii, quein si haberemus integrum, forsan
et banccladem, certeplura de urbe illa novissemus. (e) lnlelligerel ex parte. Theologia illa naturali,
Id malo quaui euro Galaltcro , tbeologo vere doclo , D quum duce conscientta eliain rerum creatarnm om-
memoriae lapsumin Tcrtuiliano agnoscere , quem v i - nium conlemplatione ex;cdi(icare poluetanl. Rom. I.
rum vide ad similem Antonini philosoplii et Impera- 19.11, 14.15. Job. Xn, 7. 8. 9. I O . Actor. XVII, 27.
toris iocum lib. IV, § 48. ubi mulla collegit, qmcad XIV, 17. el alibl, idquc elc tt) SIV«* *WTOU« avairoJ.o>yjTOU5,
haec et superiora speetant, quaeque exscribere non Rom. I, 20. Hinc Noster, magisiro naturce, anima dis-
deccl. Puto autem oppidum illud fuissein Catnptnia, cipulcc. Quidquid aut illa edocuit. aulista perdidicit; a
delcctumqtie tali casu, idquod exaivo suoexslaiitibus Deo tradhum esl , magistro sciticet ipsius magistrce.
adhuc scriptoribus nosse potuit Teriulliamis. Non Dicit el alihi. Prcemisit Deus naturam minislrdm ,
ettim is qui ad naliones Tatpeios nominavit lam cilo subjuncturus proplicliam. Vitiose Rhett. in officia ejus
sui oblitus videtur. Constal enim libellum islum anle quecumque. Yox quem deest^in ed. la Cerdae. H A V .
Apotogelrcura scriptum, et quasi defornialionem ejus (f) tfumdem ergo nunc. Salvianus lih. IV. de Prov:
esse. lu lib. de Pallio.ubi ctiam Pompeii nominantur, Dct. Nihit mirum si deteriora quotidie patimur. Nam
aliaest ratio; non explicuil cnim ibi quac ante Christi quotidie deterioressumus, et novaquotidie mala facimus,
tempora contigisse erat necesse, sed quae magis vuigo et velera non reUnquimus : surgunt recentia crintina,
nota erant* collegit. Unde perperam boc loco idem nec repudianlur anliqua. quis ergo est causationis lo-
cxstarc voluerunt. H A V . cus? quamiibet aspera ct adversa palimur, minora pati-
(e) Annibai apud Carmas. Late hanc describunt pug- mur quam meremur. Pro ergo in L . B . est igilur prout 9

nam , D. A*gustim«s lib. 3. de civit. Oei cap. It}. et etiam in MSS. Heraldinis. H A V .
Orosius Ub, 4. hiftt. cap. 10. # poateujn Pauius Dta. (g) Deprecatores Deu Ex quo, inquit, vobis servii
487 TERTULLIANI 488
cceperunt. Dcnique cum ab imbribus nestiva hiberna A tat, his in pamam iliis in admonitione esse : qui non
t

suspendunt (a) el annus in cura est, vos quidem, ante ceterni judicii rigorem inlerutrosque discrimen
quolidie pasif stolintque pransuri, balneis et caupo- slatuet; quod si pertinaciter Diis suis iUa adscribi
nis et lupanaribus operati, ( i ) aquilicia (b) Jovi vetint propterea quod [christianos esse patiantur, se-
t

immolatis, nudipedalia populo denuntiatis, ccelum quitur injustos, ingralos tales Deos esse, qui cutlores
t

apud Capitolium quaerilis, nubiia de laquearibus suos nna cum irrisoribus plecti velint.
exspectatis, aversi ab ipso et deo et coelo. Nos vero
jejuniis aridi et omni conlinentia expressi, (c) ab Vos igiiur importuni (d) rebus bumanis, vos
omni vitae fruge dilati, in sacco et cinere volutan- reipublicorum incommodorum , vos malorum illices
tes', invidia coelum tundimus, Deum langimus, et (2) semper, apud quos Deus spernilur', slatuae adoran-
cum mtsericordiam extorserimus, Jupiler bonora- tur. Utique enim credibilius haberi debet, eum irasci
tur a vobis, Deus negligitur. (3) qui negligatur, (e) quam qui coluntur: (4) aut nae
CAPUT X L L (5) illi iniquissimi, si propter Cbristianos etiam cul-
A J I G U M E N T U M . — Imo malorum, quce eveniunt quolidie, tores suos kedunt, (f) quos separare deberent a
ittosipsos in causa esse, qui spreto Deo statuas ado- meritis Chrisiianorum. H o c , inquitis, el in Deum
rent. Si enim dii illorum vere Dii essenl, non et eut-B vcsirum repercutere e s l , qui et ipse patiatur (6)
tores suos Christianorum poenis invoiverent: at cum propter profanos etiam cultores suos laediMdmittite
et bonis et malis, iile qui vere Deus est mala immit- prius dispositiones ejus, et non retorquebitis. Qui
t

LECTIONES V A R I A N T E S .
i) Operantibus Reg. Forte: quam qui colilur uavere.

S
z) Forte angimus Haverc.
3) Vv. a vobis, Deus negligitur m solo cod. Fuld. te-
guntur.
Sed naj cod. FuUl.
Patitur Semt.

COMMENTARIUS
injustttiae et omnis mali, orti sunt qui vicem peccato- per medium annalum facile pertraxeris. Adeo ut se-
rum vel deprecatorum apud Deum agant. Hic verus cundum illud Persianum quod hinc inteliigi potest
sensusest, undepassim apud Piautum aliosque servis Sat. VI, 73. dicipossit,
applicantur, etiam in hoc Terenliano Heaulontimo. Mihi tramae flgurae
Act. V , sc. 2. Sit reliqua, ast illi tremat omento popa venter.
Nec lu aramtibi, Occurrunt tales sed famac ncgotialores tantum hypo-
Nec peccatorem pararis, crilae isti ppharisaei apud Matthaeum, c. VI, 16. 'Aj?«-
l T
Talis deprecator Abraham Sodomaeis, etiam decem C ^ f P « ^ « ^ « ^ . iitquU Servator. Aldus
illi si inventi fnissent. Genes. XVIII, 32. H A V . Xt^adspersu sed male. H A V .
(a) jEstiva hyberna suspendunt.Senlenii* est, cum (d) Importunis rebus humanis) Id est caiamitosi, i n -
non pluit neque aestivo, neque hiemali tempore. Puer commodi, propler quos pace publica orbis caret. Vir-
sic capiat..Cum aestiva aut hyberna suspeiidunt abs- gilius X I , iEneid. 305.
tinentque ab imbribus. Annus veleribus in duas tan- Bellum importunum cives cum gente Deorum,
tum parles divisus erat, videlicet in hyemcm et aes- Invictisque viris gerimus.
tatcm; hiuc est ut frequenter has duas partes pro ubi Servius importunum cxplicat, ubi nultum refngium
anno sumant auctores, nonver, non auiumnum. L A C est, auod caret portu id *e$t quiele, ubi nutlus est por-
(b) Aquiliciia Jovis immoiatis. Aquilicia, inquitRhcna- tus. I I A V .
nus, dicla ab aquis eliciendis, quod fiebat in magna (e) Eum irasci qui negtigatur. Ex ipsa gentilium
civitate. Aquilices, sive Aquiie^es, scrutandorum fnn- opinione, unde neccm Cliti ad Deorum iras referenli
tium artifices, ab eiicibus dicti qui sunt capiia fon- Alexandro, svbil, anniversarum savrificium Libero Pa-
titim et scaturigines. Nudi pedalia atttem nmicupat, tri non esse redditum statuo lempore. Itaque inter vinum
quod nudis pedibus jubcretur in pubiicis suppiicatio- et cepulas caide commissa, iram Dei fuisse manifestam.
nihus pluviam iuvocare populus. P A M . Quae eadein narrat Arianus IV , 9. Et satis ridicula
(c) Omni contincnlia expressi. Ul qui non cum A m - exslat narralio apud lepidum istum Samosatensem,
moue Davidico pne negata votupiate arent ct mace- Lucianum, qui similc de Hippocratis stalua narrat rti
ratttur II. Sam. XIII, 4 . sed quo* zelus domus Dei Dialogo qui itiscrihilur Philopseudes. ihi Aiigonits
cotistimit. Qtiod ibidem ita Nazianzenus perseqtiilur : JJ medicus : Kot/wl, « B D x p a T t ; , InnoxpxTric iort yotixoZt
t

«rowc T ^ V vbepwfftv a6*vAT0uc, TOUC 3MI Xbnv OiS} o*uv>j/4- e t c , id est. El mihi , o Eucrales tnqnit est Hippo-
t t

ftivouc,TCucf^o«^ou x«< fjtrk TOD dtov xcti»Wa6ouc fy&>r°c, crates cereus, magnitudine ferme cubitali, qui dunta-
id cst propter mortificulionem immortales , propter so- xat exstincta tucerna, totam domum in orbem ambit,
lutionem Deo conjunctos, cupiditate alienos, et divino strepens el pyxides everten$, et pharmaca commiscens,
tibidineque vacuo amore correptos. Idemque, cando- et ostiumsubverlens, imprimissi sacrificium dijferamas,
rem Deo gratum virginibus cotntnendalurus , scribit quod eis quotanis facimus. H A V .
in Orat. Adv. Mulieres ambitiositis ornatas : Nempe (f) Etiam cultores suos lardunl) Quod est iniqtiis-
ut pulchritudini tuce pallorem adsciscas, Christique la- simum, cum secundum tritum illud IClorum, lib. V .
boribus inlabescas, alqne ei precibus et lacrymis, etdiur- Dig. de poenis satitis sjt noccntem impunitum dimittere,
nis noclurnisque pervigtlits teipsam maceres. TalU ma- qunm innocentem damhare. Polyhitis etiam lib. V . O u
gnus Albanasius, quem, in facinore Arianorum, res- yav 4 V a7rw>i(a $«7 x a i apavtoyA& TOI* ayv£jiio*i iz6).tfuv etC.
piciens , idem , ita perorat itt Orat. X I . Adv. Arian. Bonorum virorum est etiam cum minus probis non tn-
et de ipso.: Quibus meretrices induxi, propemodum ternecinum bellum gerere, sed haclenus ut delicta sar-
carne sanguineque carentibus? Et ipse Chrislus loco ciantur atque emendentur : neque insontes cum sontibus
allalo versu 23. Abeo ut umbra, cum evanescit. Quos una poena involvere. sed insonlium causa etiam sontibus
dcnique , ut nobis idem est proverbium , secundum parcere. Qualis ad Detim eliam est argtimentatio Abra-
illud Aristophanis in Pluto IV. 4. nami Genes. XVIU. 23. Quanto magis igitur Dii isti
AtA 9«xTtt>lov |4v ovt IfMu i &v ^UUVMK. ridicuii, qui cultores suos una cum hosUbus perdunt,
489 APOLOGETICUS. 400
enim semel acternttm jitdiciurn destinavit (a) post A severatis (am ingratos, (am injuslos, qui mngis vos
sa?culi finem , uon pnecipitat (b) discrclioncm, quae iu dolorem Christianorum juvarc et asscrcre debue-
est conditio judicii, ante saeculi (inem. ^qualis est rant (5) ?
inlerim super omue hominum genus el iudulgens et CAPUT XLII.
increpans; (1) communia voluit esse et commoda ARGUMENTCM.— Nec minus perperam christianosinfru-
profahis et incommoda suis, ul pari cousorlio omnes cluosos negotiis appellari, qui cum illis et de iiiis vi-
el leiiitaiem ejus et sevcritatem experiremur. Quia vant, qui opera sua et artes misceant, qui una navi-
hacc ita didicimus (2) apud ipsum , diligimus lenila- gent, miiitent, mercentur : qui si in ceremoniit qui-
tem , metuimus severitalem, vos contra utramque busdam differanl, spectaculis renuntient, thure non
dcspicitis: et sequitur, ul omnes saeculi plagic nohis, $upplicenl, stipes tempiis non jaclent, tamen el ho-
si forte, in admonilionem , vobis in castigationem a mines et cives sinl, el iilam qualemcumque jacturam
Deo obveniant. Atquin nos nullo modo hcdimur: facile compensent, cum aliis utititatibus, tum, non ut
imprimis quia nihil noslra refert in hoc aevo, nisi de itli, pubtiea vecligalia, defraudando, sed ex fide de-
eo quam celeriter excedere; dehinc, quia si quid bitum dependendo.
adversi Jnfligitur, vestris id merilis ( 5 ) deputatur.
(c) Sed etsi aliqua nos quoque perstriugunt ut vobis ^ 42. Sed alio qtioque (G) injuriarum titulo postula-
cobaerentes, laelamur magis recognitione divinarum mur, et infrucluosi in negoliis (d) dicimur. Quo
praedicationum, confirmantium scilicet fiduciam et paclo bomines vobiscum degentes (e), ejusdera vic*
bdem spei nostrae. Si vero ab eis quos colitis oinnia tus, habitus, instruclus, ejusdem ad vitam neces-
vobis mala eveniunt nostri caussa , quid colere per- sitatis? Neque enira Brachuianae (f) aut Indorum
LECTIONES V A R I A N T E S .
(1) Increpitans Fran. Pahs. Big. incessens cod. Fuld. (5) In vett. tibris excepto Fuidensi omnibus addita te-
(2) Cod. Ftdd.qui autem discimus; codd. Lugd., Gorg. guntur vv. quos separare deberenl a meritis christiano-
et ed. Panuil. uuia (Gelen qui) sequitatem didicimus, etc. rum, quee incpta delevit Rigaltius.
(3) Vestris id meriUs Jun. (6) Adhuc, cod. Fuld.
(4) Confirmatus ut aguoscentes, cod. Fuld.
COMMENTARIUS.
adeoque illorum vindicla secundum Lucrelium I I , negligitis, non vero nos qui illum soli colimus et ob-
1103: servamus, illique omntbus veslris hecatombis majo-
Saepe nocentes rem et magis opimam offerimus hostiam, illara quam
Praeterit, exanircalque indigoos inque mereules. mandavit ipse, orationem de caruc pudica, de aiiima
Nam ut recte apud Publium Syrum, versu 836: imiocenli, de Spiritu Sanclo profcclam, qttae fere Ter-
C tulliani verba suut supra cap. X X X . lertio, quia ma-
Ridiculum est, odio nocentis perdere innocenliam. gis in religioois nostrae divinitate coiilirmaintir, cura
ubi vide plura, quae huc spectanl. H A V . videmus quotidie impleri illa quae jam olim praedicta
(a) Qui enim semei ceternum judicium. Scnstis est, lcgimus. H A V .
Dcum, qui semel constituit in aeiernttiii judicare tunc (d) Ihfructuosi in negotiis dicimur. Itaque hiuc est
ctim saecttli (inis advenil, non praeoccupare aule illud procuidubio, quod iliustrem virum Flavium Clemen-
lcmpus discrettonem inler bonos et malos, in qua j u - lem, Flavii Sabini, Imperatoris Vespasiani fratris,
dicium parlim consislet. ideoque comma posl conditio filiuin, contemptissimce inerliaj vocet Siictonius Tran-
judicii, iioo debet negligi, ut iu piurimis editiouihus quiilus, christianic scct.c satis iniquus, ubi ilium a
faclttm est. \oc\s sentel elegantiani el usum supra do- Doraitiaiio patrucic occistim uarral in Domii, c. X V .
cuintus. H A V . quod recte monuit ibideui etiam Torientius. Elhnico
(b) Prcecipital discretionem. Maxime propria el cle- illi apud Minucium p. 8. lalebrosa et tidfugax nalio,
gans loculio, est cniin ittud qtiod alias prcecipere ct in publicummuta, inctitgutisgarruta. R l i n i . hicctCod.
prccoccupare dictint. Lucanus I I , 106: L . Bal. legunt. infructuosi in negotio. Fuld. vero in-
Nou senis extremum | iguit vergenlibus annis [ructuosi negottis. quomodo fcrc infr.i cap. X L V I . quod
Praecipitasse diein. usui jam et de commercio innotuit. Hcrald. Barr. A l d .
uhi prcecepisse quod habetMS. magis est inlerprelatio Paui. LaCerda, cliam Rigall. lcgttnt in neyotiis. Ta-
qttaiit vera lcclio. Apttd eumdetn cuim Pompeius VII. cilus iilis odium humani generis inipinijil X V . Annal.
352: 44. Dicehanltir vero iufructuosi re>pe lo ad nouicn,
Si socerodare regna meo, mundumque pararent, D quo chrisliani id c^l fructuosi essc niagisconveiiiebal.
Prsecipilare meam talis potuere seneclam. HAV.
i . e. Dii me niortc polucrunt pra:occupare aute hanc (e) Vobisatm degentes etc. Huc pei lincnt illa in
t

canitiein. lib. de Idololatr. c. XIV. Licei convivere cum elhnicis ,

Rurstis idem poela ejusdem libri versii 5 1 :
Sua quisque ac puhlica fata
Praecipilare cupit.
Denique lib. V . 795:
Pnccipiiantque suos luctus
Cum scilicet in>n«iuni cssct conclamatttm. I I A V .
(c) Vcslris id merilis deputalur. Sic MS Fuldensi»,
nam alii ?6 id non aguosctiut, quod ucgligere uolui,
suoenim loco ponitur. Fruslra vero Zcphyrus, Junius
ct La Cerda praeferunt nostris id m. d. contra conscn-
stinioitinium M>S. Ilisce enim non commovemur, iu- R a l B p > % u a j a c isTopsufftv irepoi h Talc u / « t c Stayetv, yv).-
q u i t . pi iiuo qtiia non curamus de hoc sujcuio silne
-coipusculo nosliu male an beue. secttudo, quia ma-
giiiim haheinus sol.diuui quod uobis bona couscien ia
praestat, vos essc iu caussa lantic Dci irae, qui liiuni
TERTCLLIANI. I.
commori non ticet. Convivamus communibus : coulatte-
mur ex communione nalurce, IIOM snperstitionis. Paris
animce sumus , non disciplinai: compossessores mundi,
non erroris. Et ibideui cap. X V I . Circa ofjicia vero
privaturum elcommunium solemuitutum, ul toyw purw,
ut sponsatium , ut nuptialium , ul nominutium , nutluni
putem periculum observarideftalu idololatriai quai inter-
venit. H A V .
(f) Brachmanae. Theodoreltts Gr. Afi\ Ctir. p, 172.
Xoic r d ffw/xaxaXuwTOVTac, id esl: .4/it quoque nurrant //is-
torici Brachnianas in silvis aqere, corpus frondibus ves-
tienles. Ibi arbortim poinis Pltnius ei Thcophraslus
victiiasse docent , ex quorum descriptioue patet,
• (Seize.)
 491 TERTULLIAM 492
gymnosophisfce sumus, sylvicplae e* (q) exules v i - ^ t r i s , cum quibus ct u> quibu$ vivimus, uon scio.
Xx. Memjnimus graiiam no^ debere Dco Domino Sed si (c) caeremonjas tuas pop freqiienlo, attamen
Creaiori; (i) nullum fructum operum ejus repudia- et illa die liomo sum. $on lavo sub npctein (i) (d)
mus ; planc lempcramus, pe ultra modum aut per- Saturnaliims, nc pt noc^m et diem pcrdam.; altamen
peram utamur. Ilaque non sinc foro, non sine ma- lavo (e) et debita bora el gajubri, (q) quqp inibi e l
cello, non sine baiucis, tabernis, officinis, slabulis, calorem ct sanguinem scrvet; rigcre cf pallcre post
nundinis vestris, caelerisque eommcrciis (b) cohabi- lavacrum morluus possum. CJon \i) pubhco Liberali-
tamus in hoc saecolo. Navigamus ct nos vobiscum et bus discqmbo, qupd pestiariis (f) supremam (4)
militamus, et rusticamur, et mercamur, proinde coenantibus mos est; attamen ubi ubi de copiis tuis
misccmus arles, operas nostras publicamus usui cceno. (5) Non emo capiti CQronarq (g). Quid tua
veslro. Quomodo infructuosi videamur negotiis ves- interest, emptis nihilominus (Joribus quomodp utar?
LECTIONES VARIANTES.
(t) Domino Deo creatori Fran. Paris. (4) Sie nig. el Hav.; al. stinrema, al. sub primam.
(2) Non lavor diluculo Fran. (5) In coud. Agob. el Luga. post coeno ittterroqandi si-
m

(5) Ita cod. Fuld.; reliqui onvies: Non lavor diluculo gnum iegilur; sed forte 'post ubi v. exciudit discuiiibo.
Sat. — lavo et honesta hora, etc.
COMMENTARIUS.
fructum. fuissc illuro,, qnem appcllamus cqcos noqiem.B quo minus id quod homini debes, vel libi komine debe-
Thcophrasti loctipi adducil Salmasius ad Solinum p. tui\ ciiradiei observationem tnas vet rccipias. Cod. puld.
% 10. ul emendet simul. E ^ T I *ul Utpo-j SsvSpov, x a l Icgit etsi toeremonias. Lugd Bat. sed sincerimonias,
«r£> fxr/idu judya, x a l ^Suxaptrov Sau/uwrfiff, x a l / « y a X i x a p - quasi lcgt debeal synccrimonius , id est itlas quas aiiae
VOJy xai £ p w v r a i rpof>) TWV l'vo«v o\ oofol xat a*rex9/iev$t,nationes vohisi uni cclcbrant. U A V .
i . c. Esi csl alia admirabili proceritale arbor magnos (d) iVo/i lavo sub nociem. Legebat, la Ccrda , Non
fruclus eosque valdc dutces proferens, victitani iltis sa-tavor sub noclem Saturnojib. inensc Dcccmbri per
pientes Indorum, qui communtbus cibis ahslinent. uhi qnip(|uc aul scplein dies (clebrabantur Satup:alia.
corrigit vir maxirau* eux a/ipexo/uvoi id esl non vcsdli Ei ai aul^tii Geutilium supersliiio, tti diein illuui ccle-
sed illa correctiooe opus non est : oi omx»iuvo.i enim hrari religiose crcderent, si a diluculo incboarent.
plane- hoc loco ilios signilicat, quos eodera seusu et LE PR.
simillimo vocabulo nazirwos dicuut Hcbrrci, quorum (e) Attmnen iavo. Cum Salurnalia inciderentin tem-
vivcndi modtimcum ritu Gyranosophislarum in inultis pus irigidissiiiium anui, fiebal til necessario salus in
conveniebat. IUv. perictiium vocare.tur, si multo mane tieret loiio. Inde
' (a) Exules vitce. Elegantiam loci httjus corrumpit commode post exercitalionem adhibcbalur iotio in
Junius porversa distinctione. Vocat eniin Teriulliaiius halnco. L A C .
illos exules vitce perinde ut Deum illum oiiosum E p i - (f) Besliariis. Notavit ^a Cerda Gra?cis hos. dici
cureiim neminem humanis rebus dixil iufra cap. X L V I I . nctp%66j.ovc id est projectwaudaciw. Recte; nam elApu-
Ita Publio nostro impaiiens brumae ciconia vocatur, p leius loco qitem citat lieraldus noiat ul perditw secu-
avis exut hyemis apud Petronium. cl iufantes illi a ^ ritalis. Adde eliaiu apud Laiiuos dictos parabotarios.
Psammeticho in sccrelo seorsumia commercio hoiiti* Juliiis Firmiciis. l|l>. VIII. ajulbeseos. tfqii sub sidere
num cnulriti describtintur ttt in totum exutes vocis hu- cauiculw erunt venutores^, arenttrti. parabolari\ et qui %

mance.m lib. Terlull. ad Nal. I. 8. I I A V . sub conspectu populi iq caveis cum feris pugnet. Qucm
(b) Cwterisque commcrciis. Tolorahiliores igiiur locum frustra sollicitat B Toaldus in Notis ad Apulc-
Chrisiiani vel ipsis philosophnrum sectis , quoruui itim legendo pyrobplarii. Eiat vcro vox uctpoffoXtu in
siullam tamcn snpienliam non lolcrabuiit lantiim, usu de c>ca besliis plgecla , pronl exemplis addiutis
scd ct admirahantur. Ltirianus noiat illos in Dcmo- confiriiial |Ie:»r. Sicpbanus, et apud Aibeo;cuui ncr.p-ji-
nacte, qucm doclrina Socraiem, frtigaliiate Dioger.em €*r/j<ic gojoit esl objectus bestiis. ld in Slephaiius vxfu-
rcfcrre d i x i l , scd humaita non can na ct ambitiosa, Gkj.j.fsQon cxponit, projecta uudacia adire pcriculum.
6\i Tzxpu.xv.puTTOiJ , inqtlil , Ta if rv)v 8tatTav , 0au//£- Homcrus lliad. I.
gcno etc. Non tamen ambitbse adulicrubat ea ipiai ud At\ ijt^v WQ%p*XUy.*»os »0*.liii^ttv.
viclum pertinebnnt. admiralionis popularis emercndce
id e>t scmper animum meam projiciens ad pugnnndum.
gratia utque ii quibuscum conversaretur in cum conjec-
9
Hinc illustrari potesl phrasis Hehccoruiu animam
ios haberent oculos. Verum communi cum aliis vivendi
suam in numn sua ponere I. Saui. XXSIIf. 21. ubi
ratione ntebalur, ne lantillum quidem philosophico fastu
maga perictiliim Vil;c smc sc adiissc prae^etilissiiniun
infectus, el cum atiis junctam consuetudinem exercebat t
cootitctur. c.onfer versum 9. Et bene sigoilicalionis
et communibns reipublicce legibus non gravatim parebat.
hujus oiigiucm in voce notpuBoXoi inde deducit L e x i -
UAV.
p cograjdius, quod qui ciiiioeiitc et projccta quadatn
(c) Sed si cwremonias tuas non frequenlo. Qiiaruni audacia facinus aiiquod aggrcdilitr, is pcriiide facere
quidem iilas, quae ad Idoloruut cultuni perlincbaiit, videatur, ac si quis ultra metas omiies jaculettir.
prorsus abnuchant Christiani. Ad raaityras c. I I , Cujus significalionis vis pariler cst iu vxpxvlirrtu apud
Non sotemnes sSalionum dics ipsa comm\xlione pnrlici- Polyhitiin iih. U . c. 13. ubi de Philopoemetie uarra-
pias. Et dc Idololatria c. XIII. De hoc quidem prhno tur quod vitKrit merccnarios suos fugere et hostem
consistam, an cum ipsts quoqne nationibus commu- nimis avidum pr&Iii locum superasse, ndeo ul iis de-
nicare in hujusmodi servus Dei dcbeat, sive habitu, serttis apparcret, quod ccrle erat temerarhiui ntaxi-
sive victu , tive instruciu , vei quo alio genere taililioe me. Vcrba ejus suot : a/*a xd <*otp%vteth TOUC $ t w x * v
earum. ihi non agit dc coiiiuiunihus ncgoliis qiiibus rus x a i TOV tonco-j ytAoQou tpnpLov. Qnod idem verbuin
infruciuosi non crantCiirisliani, ut patel ex priucipio cum unice iu N . T. ilebr. VI. 6. occurral, inde
Jiujus capitis, scd de illis qtue ad supersiitiones per- etiam siguificalionem suam rauluari debet, ul signifi-
tinebant; nam sequilur paulo post : Sunl quidam dies cet projectatn illam Judaeorum audaciam, qui Jesum,
numerum, quai apud alios honoris tilulum, apud alios Messiam, Evangclii bonitatem, et rcgni Dei in mundo
viercedis debitum expungunt. JSunc ergo, inquis , reci- admirabilera progressum vidcntcs, agnoscentes(|ue,
piam meum , vet rependam alicnum : si huuc morcm lame» ad pravas suas el caruales opioiones relabun-
sibi homines de superstitione consecraverunl, tu extra - lur. I I A V .
neus ab omni eorum vanilaie, quid parlicipas idololhy- (g) Capili coronam. Quod argumenlum fuse tractat
ta solemnia quasi libi quoque prwscripium sit de die, in nbello queni inscnpsit De Corona Militis. Vide
9
493 APOLOGpTJCUS. 494
puto gratius (o) (esse) (!) liberis ct soluiis ct urnJi-A quynt stipes quotusquisque jam jactal (f). Non
t

que vagis; sed elsi in coronant coactis , 110$ corouapj (enim ) sufficiinus el hjoiuioibus ej diis vestris men-
naribus novimus vidcrinl qui per capillum odoran-
t dicantibus opem ferre, nec putamus aliis quam pe-
lur. (b) Spectaculis non conveuimus; qtioc tamen tenlibus impcrliendum. Deniquc porrigal manum
apud illos ccelus vcndilantor (c) si dcsideravero , Jupiler c l accipiat (g), cuin interim plus nostra mise-
iibpntius de suis locis snmam. (2) (3) Tbura plane ricordia iusumit vicatim , quam vestra religio tem-
nou emimus; si Arabiae queruiUtir (d), scient (3) plalini. Sed caelera veciigalia gralias Christianis
£abaei piiiris ct carioris suas merces christianis agent ex fide dependentibus dcbilum, qua alieno
aepeiicndis profligari (e), quam diis fumigandis. fraudando abstiucmiis, ut, si ineatur qiiantum pu-
Certe , inquilis, templorum vectigaua quoiidie deco- biico (4) pereat fraude et mendacio vestrarum pro-
LECTIONES VARIANTES.
(1) ]is$e abest cod. Fuld Big. Uaverc. al. sumatur, al. sumo.
(2) Cod. Fuld. et Luyd., Hhen. et romet. tiberius.Cod. (3) Sciaui*Fr<m. vatis.
Fuid. de sois de proj rfis locis sumam, in qua script. inter>
Welis vestigia satissunt aperta; al. sumere, at. sumantur,
(4) Cod. Fuld. et Uav. publico; cwteri: vectigalibus.

ctiom interpretes Minucianos, clSirmondumadCOMMENTARIIJS.

Sidon, B (f) Stipes quotusquisque jam jactat. Prudentius lib.
iib. I. cpist. i . et Joach. Jo. Maderum de coronis II. 111 Syintn. vcrsu 909.
qui exglal in tom. VIII. Ant. Roin. Graevii. Alios chri- Ultima legati dcflela dolore querela est:
siianorum flores et coronam cx iis suaviorcin agno^ Palladiis quod farra focis, vel quod stipis ipsis
scil Nazianz. Orat. II. In Julian. **' inquit, Vir^iuibus, caslis |ue choris alimenta negenlur ;
ir&vrwv fapvm tvxMsTtpoi T* XAI /tovty.MTCpa, ClC. i . e. Vestates solitis fraudentur suuiplibus ignes.
ftores quoque habeo vernis omnibus (loridiores et fra- Vidc quc supra ohservabamtis cap. XIII. ad iila : cir-
t

grantiores, agri itlius pleni quo Dominus sacris cl sua- cui/ cauponas religio mendicans. Solcbant practerea et
t

viter olcntibis pastoribus el doctoribus , purisque et aliis diis aliaque occasione stipes dari. Sic cum dcpo-
fiximiif ptebeii ordinis hominibus benedixit. His coro-sita pra;le\la virilem togam siimerenl Rom t n i , diva?
nari ac trinmphare cupio, poslquam bonum cerlamen Juvcniiu in a?de ejus pro fclicj incremeuiq ^olvebatur
ceriavero. H A V . nmoiuos argenieus, ut testatur Dionysiiis Uaiicar-
(a) Pulo gralius tiberis. Sic ex Fuid. Rigalt. Alti nass., l i h . fV. Magislris suis Minervai, koc nomine
gralius esse. Nolo iiaque ingraiam molem capili i n i - quasi de;c consecralam stipem, dabant discipuli ,
pouere, inquit. Fuisse eoiin has corollas satis ali- quoJ improbat Nosler dc Idolalria c. X . Ipsam pri-
qttando grandes ct pouderosas docel Lucrclius mam novi discipuli siipem Minervm et hpnari ct nomini
iib. III. consecrat, ul etsi non prophanalus aticui idolo, ver-
Et inumbrant ora coronis. bo lenus de Idoloihyto esse dicalur, pro idototalra
C pjtetur. H A V .
et Horat. lib. I. Carm. IV.
(g) Porrigat manum Jupiler) Cavam scijicct, ut me«r
Nunc decet aut viridi nitidum capul impedire myrto,
Aut flore, terrae quem feruut solutae. H A V . dici solcni. Balsamo in Phoiii Nomocaiioncm : Toi
ajteuvTOj x«ti >a/i^9avovTo; tyfi; /TTaTat 6 Xpiordi, eru^xy.
(h) Qui per capitlum odorantur. Diogenes Lacrlius >aiv«v T6UTW T i v x f 'P a - L e. Petenti accipientiqne
de Diogene Cynieo: TW /i.vp&) rovc a o o a c a i e i ^ A / a v o c Spu
proxime adslat Chrtstus, cum illo cavam manum porri-
o\-x6 pJk* T ? ; xepaXvfc tU Tdv ttipot ocTttivai rd pjpo»,
(
gens. Dc quo morc omnino inspicicnd.i cst Jociissimi
and 21 TU> TtoSwv et{ T*V Btfpwa. i . c. fjuguento innngens Casaoboni nota ad Suclonii c. X C l . ubi narr.itur A u -
pedes, dixil, a cuvile quident in aertm adscendere guslus nc Ncmesin uiuiia fortiiua irriiaret, cx no-
ungnenlum. sed a pedibus t/t olfaclum. H A V .
cturno visu stipein quotannis die certo emendicasse a
(c) Apud iilos cceius vendilantur. ilinc palel nun- popnto, cavam munum asses porrigentibus prcebens.
diuatores illuc ioci confluere solitos, quod maxime Ubi idem vir doctus multis probal rapacilatis ct ava-
pst proprium, qttia maxima homitiuin ttirb.i illis cap-
rili.e hauc notam fuisse, cum honestiores cavalQ sinu
tatur. Hanc occasiooem ncgiigcre Christiauos quere-
pecunias cxcjpercnt. Sic exlensa cblaiuyde veJ vcste
bantur Gentiles, cuiii tameu nuiiuui ipsis ittdc de-
doualivuin coiigiariiuu noti iiianu excipieutcs belle
trimeitlum, cuiti necessaria vitic cx solitis oflicinis et
repracsenlatit nummi Tili Vespasiaui, Domiuaui ct
tabernis peli possent. H A V .
aliorum. Eadem facies csi oummi Hadriaui cum
(d) Si Arabice queruntur. Qmc qucri non polerant,
itiscripliouc LOCUPLETATORI ORBIS T E R R A R U M .
nam ct thure Christiaui titehaiitur, ubi rcs exigeret.
Lepidam <|Uoque dc Yespasiano hislonain io viti ejus
De Corona Mililis cap. X . el si me odor alicujus loci
\) cap. XXIII. narrat Sueloniiis : Nuntianiibus legalis,
offenderh, Arabice atiquid incendo, sed non eodem ritu,
decrelam ei pnblice non mediocris summat statuam co-
nec eodem habilu, nec eodem apparalu, quo agilur apud
losseam : jussil ut continuo poneteni, cavam manum
idola. 11 A V .
oslenlans el paralam basim dicens. Scribit hinc Seneca
(c) Chhstianis sepeliendis. Hienim quo cerlam suam 9

ad Lucilium suuiii in prxfat. ad lib. VI. Nat. Qu&st.

d£ resurrectione spein teslarentur, q;i» coilatione
Adjice nunc invictum muneribus animum, el in lanto
semenlis iu lcrratn projccti ibiqtte computresceittis
avaritice certamine nunquam supposilam manum lucro.
iliustratur a Paulo I. Corinth. 15. iioluerunl funera
Taxalque aniicai avaritiain Tibulius :
sua crcmari: illamque funerum curam iuter caus-as
incrementi istiits sectaa cnttmerat Julianus Imperator l i h cava pretium flagitat usque manu.
Episi. X L I X . Imo etiam aromatibtis condierunt, quod Negahautque Diogenes apud Lacrlium Sc?v T5 yt7p«t c

iiiuc patere potest, de quo posi La Cerdam ex illo et fai TCUC fi/.ove £itTc£vctv auyxexaa/uiivoic TO7( SaxTuXotf.
aliis inorc stio mtilta corra^it Ouzelitts ad Minticitim i . c. manns ad amicos diyitis extendi debere incurvatis.

L 63. De mcdicalo fuuere cx professo agttnl Petrus
Hnnius lib. II. Obs. c. X L V H . e l in iribus libris de
Admirabili Oper. Anliq. Pra;siantia, qui inveniuntur
toni. VIII. Thesauri Gmnoviani. Uem Athanasius
Kirchcrius in (*idipo. Joscpltus Lauzonus de Pollin-
Ctura et Balsamatione apud velcres, et alii, H A V .
Graphice vero Jovein ipsum el dcos suos ita descri-
psit Aristophanes , tthi tiegal quidquam dare se velle
Phidolus, aut in medium conrct re, cuiu accipere tau-
tum sit cousuetus. In Concioualricib.
Kal fi? ot 6<ot,
495 TBRTULLIAM 496
fessionum, facile raiio haberi possil, unius speciei A vobis quoque Vero Deo preccs slernant, quia forle
querela (I) (a) compensala pro coinmodo caeierarum non creditis (4), sed a quibus nibil timere possitis.
rationum. (2)
CAPUT X L I V .
CAPUT XLIII.
Qui tamen vere de illis conqueri possunt, esse lenones,Recogitandum itaque merito quanlum Respubtica capiat
t

perductores, sicarios, venenarios, magos, similesque, delrimenlum ex caide tot hominum et innocenttum et
t

quibus infructuosos essemagnus sitfruclus. Sedethoc bene meritorum: id patete posse ex quotidianis custo-
damnum meliori lucro permutflri: cum el ab illis dce- diarum actis el elogiis; neminem iltic inter tot no-
monia excutiant, el pro illis Dcum venerentur nullis-
t centes maleficum simul et christianum inveniri.
que, ut tales, rebus novis in exitium lieipublicw stu-
deant. 44. At enim illud detrimenlutn reipublicae, tam
grandequam verum, nemo circumspicit, illam inju-
43. Planc conhlebor , quinam, si forle, verc de riam civilatis nullus expendit, quum tot jtisti impen-
sterililale Chrislianorum conqueri possinl. (3) Primi dimur (e) , qutim tol innocentes erogamur. Veslros
erunt lenones, pcrductores, aquarioli (4 b), lum si- g enim jam conlcslamur aclus , qui quolidie iudieandis
carii, venenarii, inagi, item harioli (c), hartispices, custodiis pracsidclis, qui senletitiU clogia dispun-
roathematici. His infrucluosos essc magnus fritctus gitis (f). Tot (5) a vobis nocentes variis criminum
est. Et tanicn quodcumque dispendium est rei vesine elogiis rccensentur; quis illic sicarius, quis manlicu-
pcr hanc sectatn, ctim aliqito ulique praesidio (d) ctilarius (q), quis sacrilegus (h), atil corruptor (i),
compcnsari polcst. Quanii habotis, non dicoqui jam atit lavautium prxdo (/), idcm eliam christianus
de vobis dxmonia exculianl, non dico jain qui pro adscribilur? aut cum christiani suo (itulo ofleruntur,
LECTIONES VARIANTES.
(I) Cod. Fuld. compensatio procaHerarum rationumse- (3) Coi. Fuld. harioli, Lugd. egarioli, cod. Scriv. mce-
curitaie* charioli.
{_) Sic locnrn auctoritate codd. restituit Heraldus; olim (4) vv. qttia forte non creditis, desunt in cod. Fuld. de-
teg. Plane contilebor qui conqueretttur. Nam si qui forte levilque Rig. in ed. sua.
— possint [al. possunt, al. possent). (5) QMcod.Futd.
COMMENTARIUS.
(e) Tot justi impendimur. Est metaphora sumpta
1
6wv Y*P wx^l »'* SxSivtu rifali,
_Ol*«v ixwivovta -r^v ^tlf' Wrlav,
ah expeusis rci domestica?. Loquitur sie in lib. De
_.. . . _ , . Speclaculis c. X I X . ut tam creduliter impendantur.
i. e. Qutppetta et Dti facmnt. Quod dtsct polest vel ex C Rursus de hlolol. c. VI. nec anima pecudis impensa ,
manibussmiuiacrorum.nam cumprecamurut bonanobis d anima tua. Vitiose in cditionibus Rigalt. Prioria-
ie

elargiantur, stant itta porrigentes manum supinam, non nis lypographi posuerunt impedimur. I I A V .
quasi dalura quidqnam, sedul accipiant. I I A V . (t) Qui sententiis elogia dispungitis. Vinclorum sin-
. (a) iVmiif speciei querela compensata pro commodo. c.gulornm uomina, a?(a*s , forma , crimen (qunc omnia
v. Senstis est tantam cssc fldent Christianorttm in sol- elogia vocabanttir) judicibus in lahcllis cxaraia oCTe-
vendis tllis qtiai justa cl vcctigalium publicorum et rcbantttr : quando iiii pro cujiisque clogio pcenam
reipublicc nomine iiiiponuiitur, ut exiguum damnum ejus temperahanl. Hinc cum aliquando Caio Caligulaa
quod tcmploriim vecti{zalia ab illis non culloribus snis oblata custodiartini elogia primiim in isla serie ulti-
capiuut, facile contcmui dcbcat, illis ipsis qtti dc lioc mtimque catvos notasseut, slulttis ille Princeps in re
christianorum critninc conqticrunlur, qtiotidie mullo maxinie scria , uhi nuila longa nimis poterat csse
plura sacrilcgia commiltcntibtis, cum omnibtis modis deliberalio, jocalus, uullius inspecto elogio, slans,
vectigalia publica defraudarc lucro hahenl. Fuld. Co- tantummodo intra porticum mediam, a caivo ad cai-
dex hic legit unius speciei qnereta compensatio pro cce-vum dnci imperavit. Sucionius iu vila cjus , cap.
terarum raiionum securitale. Voccs unius speciei in XXVII. H A V .
L . B. non comparenl. I I A V . (g) Manticuturins. Vocis significatio ex Festo nola
(h) Aquarioli. Lenonum famuli ex Festo dicchantur est, ul signilicet fureiti (|ui bulgas scrutetur. Sed
aquarii, uomen adcpti ab aqua pelenda ad halneiim ctiam Glossa2 Lat. Gr. manticam cxpommt W . f a v . unde
necessaria. \quarioii aiiicm ttl annoiavit Turucbus monachi illi qtii pcra inslrticii aiuhulabanl. appel-
advers. Iib.4.cap. 12. pcr diiniuulionciii ad contem-JJ labanttir fnaMtcaiTifi. Matlhaus Paris. qui vixit
ptum, lanquam fiiiiiiium vihssuni dictuitur. P A M . anno 1248. ut peregrinarel itle monachus manticu-
(c) tlarioii. Dicii vcl n fatis c l fando, quasi Farioli, tatus. H A V .
v.el ab halando: Nam halitti solenl inortalem animam (10 Sacrilegus. Qui lcmplortim spoliat ornamenta et
excludcre sive exhalarc, tit divinam rccipiant, utide donaria. unde iila cuslodiis sepiebautur. Supra cap.
etvocem, ut nolat Donatus adTercnlii Phormiouciu, XXIX.HAV.
ejusmodi dabaut, qti;c est O E , qtti sonns exhalandi ([) Corruptor. Quomodo vox h;cc intelligi debeat
vim pr;cstat. Nolabis autem in viris hoc csse nomen patel c. X L V I I . Lego parlem scntentias Attica? in So-
sive hariolos sive fanaticos voces; iu foeminis aulem cratem : Corruptor adolescentium pronuntiatur. H A V .
veratrices , quod divinandi scicnlia vere proflteantur. (j) Lnvantium prcedo. Quorum ssepe mcutio apud
LAC veteres. Piautus Rttdcnte Act. II. Sceua III. 51.
(d) Cum aliquo > ulique vrcesidio. Prwsidium hic si-
Qui tt lavatum
gniflcat iucruin, hona, peculium. Aticior Queroli, qui In balneas, ibl cum sedulo sua vestimenla servat,
nonntillis Platiti etiitiouibus adjttiigi solet. Ergone Tamen surripiuotur: quippe qui quem illorum observet
manibus uieis prcesidinm patemum, ut efferrent de falsus est r
domo ? lbid. Fures milii ac prtvdones cui bono ? ul si Fur facile, quem observet, videt: custos, qui fur sit,
quid ttbispcinut prasidii esl totum conferant. Rtirsus :
f nescit.
Prcesidium ubi>lulisli, ct cincrcs cMidisli. Et apud info- Apule/us As. Atir. lib. I X . Enim vero vos bonce frugi
rioris scvi scriptorcs passim. I I A V . latrones inter furla parva atque servitia, timidicute per
497 APOLOGETICIJS. 498
quis ex illis eiiam talis, qtiales lot nocentcs? Dc A sed ex reverenlia Dei provenire cujns diclatione %

veslris semper ajsluaf(a) carcer, de vesiris semper perfectissimas leges nacti didicerint omni maio,
f

melalla suspirant (b), dc vestris semper bcsli.ne sagi- vel a prima origine, occurrere, sanctos se et inviola-
nantur (c), de veslris semper muncrarii noxiorum tos Deo judici reservantes.
grcges pascunt (d). Ncmo illic christiantis, nisi hoc 45. Nos crgo soli innocenles. Quid mirum, si ne-
lanlum (I), aut si el aliud, jam non jchiistianus (e). cesse cst ? Enimvero neccsse esl. Innocentiam a Deo
CAP. X L V . cdocti, el perfecle eam novimus ut a perfecto magis-
Quorum quidem innocentia, non ex timore hominis , tro rcvelalam, et fidelilcr cuslodimus, ut (2) ab incon-
LECTIONES VARIANTES.
(I) Nisi phm lantum christianus. Fran. Paris. mcomplibili dispcnsatore mandatam. Aldus : ut ab incon-
(i) Ua cod. Agob, vam. t Jun., Rig.t Hav. Sed cod. ceptibili dispensatore mandatum. Rhen. et Herald. : ab
Fuld. ab inteintibili deo doclore praeceplam. Barrxeus: ab incontemtibili dispeitsatore mandatam.

COMMENTARIUS.

bnlnens et aniles ceitutas reptantes scrutariam facitis. prout tibitum est, eodem in toco subrepturi et amissuri
Caiulius Ep. X X X . amicuta promiscue jacent. Unde reclo concludit gra-
0 furum optime bahieariorum, vissimam esse pcenam debcre qune manus furaces illo
Vibenni paier, etcinajdefili. B h\ loco coerccat. H A V .
Diogenes Cynicusapud Lacriium : tSdw <>crcox/i7rT>5v «v (a) Sempcr cestuat carcer. Ex noslro Minucius p. 40.
rfi» /fejiavcty, 1_JT* a/fc/u;/4rc9v % in a//o J/A*TIOV ; id esl : denique de vestro numero semper carcer exreslual. Ter-
vidcns vesiimentorum furem in batncis, Nnm inquil ad lull. Ad Mart. cap. I. Domus qnidem Diaboli est et
ungueniulum an vero ad aliud veslimenluin ? iNoster de carcer in qua famitiam suam continet. E l ihidem c. II.
t
t

Idol. c. V. Crcdo et fures balnearios manibus suis vivere.dicil expirat, qtio.l hic cestuai. Trisle ittic expiral, sed
et Dc Fttga iu Perscc. cap. XIII. inter tabernarios et vos odor estis suavitatis. Nola hic electa in singulis
lanios et furcs batnearnm et aleones et lenoncs. Gloss. verba et summam Auctoris curam. I I A V .
Fur balnearius. POUMOHUUTW. Et htic forsan illud (h) Melalla suspirant. Adtnodtim proprie loqtiitur.
Arislophanis spectat in Rauis Act. IV. Sc. II. gravis enim iste labor, ct ubi pr.e lassiliidiue crehra
ducuntur suspiria. Descrihittir poena ista a Platito
Pcenul. IV. II. 8. Captiv. III. V . 65. el pra>serlhn Y .
i . c. ct egressus aliqnem vestitn spoliare. Qtiomodo aptidIV. I .
Pctronitim induciiur juvenis nndus, qui vestimenta per-
diderat. Pretiosioremque ornatum dcprclial eliam Vidi ego mnlta saepe picta, qua; Achcrunti fierent
itttle Chrysostomtis Dc Virginitate, quoniaMi et in bal* Crticiamenla; verum euiinvero nulla ada?que est Ache-
neis prcesto sint el iu templis mnlieres qua; illum fu- runs,
t
Atque ubi ego fui in lapidicinis. Illic ibi demum est
rentnr. Cogehanltir ilaque lautiorcs secum addiiccre locus
servulos, qui servarent vestes, Marlialis. XII. 70. Ubi labore lassiludo o.r.ni 'st cxigunda ex corpore.
I/mtea fcrret pro variis cum vernula nuper, C
Et supra logulam lusca sederet anus. E l sic ngricolas duro lahore faligalos oiiain suspirare
facit Lucretius, cujus sunl vcrsus lih. II. 1IG5.
Ovidius lib. III. de Arle Amandi versu 539.
Cum, custode foris tunicam servante puellre, Jamque caput quassans grandissuspirat arator
Crebrius iiicassum magnum cecielisse laborem. HAV.
Certent furtivos balnea multa jocos.
Qtiihns v:c miseris, minus scdnlo si ciislodicnlihtis (c) Bestiaj saginantnr. Pro sempcr Fold. hahet ctiam
nliquid cssct ablatum. Uinc sorvus ille Pclronianiis prave. Loquitur de iliis qoi oh delicla hesiiis vcl ob-
cap. X X X . Dispoliatus procnbuit ante pedes, et rogare jiciebantur, vel cutii i!li> ptiginre jnhebantur. Insi-
coepit ul se poena! eriperemus : nec nwguum esse pecca- gnis crudelilas Caligol.c el iiihuuianiias uoiatur a
tum suum propter quod peridilaretnr. Srbducta enim Suelouio lih. IV. c. -7. Cifm ad saginam ferarum mu-
vcstimenta sibi dispensatoris.in batneo , iva: fuissent X . weri prafparatarum carins pecudes compnrurentnr. ex
IIS. uhi addc nolam Wouwerii. Deponchaiitur h.o no.xiis laniandos annotavit. Sed chiistiani etiam ad
vesies i:i apodyiorio, furlumquc eapiie puniebaiiir, ut meialla damnali, hesliis ohjccti. Respondeo, uon
conslat ex lihris JClorttm. Rationcnt dal Aristotcles, scmper, habuerunl enim s;cpio> pacem sub Impcrato-
cujus locum, quoniain leviter tmtum indicat Junius, rihus. Non eo elogto, ctiam objccti, quo sicarii, man-
nt»n gravahor integruni adscribere. Is in Problem. ticularii etsimiles. H A V .
Sectione X X I X . num. 14. in hunc modum disserit. (d) De vesiris semper munerarii noxiorum greges pas-
Ata ri TtOTe eiv //£v TCC ix /9aXa>etou x)$'/*j elC. i . e. Cur cunt. De vestris , qu >< sttpra dixit sacrilegos. Hinc
qui ex balncis furatus est, aut ex palaesira, aul ex foro jx t
Quintiiianti* iu Gladiatorc : Morabar inier saerilegos,
aut aliquo ejnsmodi loco , morle mutetatur : qui auiem incendiarios, et qna gtadinloribus una laus est, homici-
ex domo privata, furti pretium duplum persolvit ? Et das. Dixil greges, qtiooiatn dementia cditorum a l i -
respondel: % ©TI h T«?C oixtv.it, puXagat elc. i . c. quamio aliquod millia pariutn producebat. Ilttic loco
An quia in domibns rem custodire melius possumns ? illuslrando inaxime itiscrviuiii illa Phttarchi in Crasso.
nam et paries firmus et clavis est, et familiuribns res do- ubi Spanactitn gladialoreui, <pii gr.ivisstmuui il>taci
mesticw curas omnibus sunl, ut tuto serventur. At inbellum Romanisexcitavit, cttiii sociis cflfrcgisse ludttin
batneis, cajlerisque publicis locis facilis cuique facinorisLcntulli narrat. Verha ejus suiit, A i v r u / o w TtvccBaTt«Tou
perpeiralio est : nitenim ad cuslodiam salis, qui sna fiovo/xxxovt h Kflt-u/j rplfojrot eic. i . c. Lentulus qui-
posuerit, habel praeter oculos Itaqne facultas dalur ftt-dam, cognomento Halialus, mugnam gtadialornm fami-
randi, etium si aspectum paulisper devertit. Quam ob liam Capum nnlricbat, quorum maxima pars ex Catatia
rem tegislator ratus sua ipsos custodire satis non posse,et Thracia eranl orinndi, non ob ntiquod pcrpetratnm
legem adhibuil, minitaulem acerrime, vitam fniuram ab ipsis scetns. scd tanlum propter emptoris impietatem
nemini, Y/IU furlum publicis tocis commiscrit. Pcrgil necessario gtadiatoriam cxerccre coucti. I I A V .
dcinde : ert ol &h /*cv TV)V cfxtav, elc. i . c. Item in domo (c) Jam non chrisiianus. Sic Ald. c l Fuld. et
penes dominum ipsnm ett, quem vetit recipere , et cui Agobard. (ii^altiusque. Alii transpontiiit non jam.
minus credat, cavere. At ei quiin balneis quicquam po-Infra cap. X L V L Sed dicel aliquis, eliam de nostris
suit, prohibcre neminem licct nec ingredi. nec ingressmnexcedere quosdam a regula disciptinm : desinunt tum
t

vcstem suam ibi deponere, tinde subrepturus sit, scd chrisliani httberi penes uos. Minueius p. 40. ChrisUa*
199 TERfULLIANI
lemplibili dispeclore mandalam. Yobis autem hu- A et Epicurus (d) omnem crucialum (e) doloremquc de-
mjrrfrr aftimalio ( i ) iftnocentiarh tradidit, humana pretial, modicum quidcm contcmptibilem pronurr-
itfctot do*ur'?n-lio imperavit; irrde ncc pleme nec adeo tiando, magnum vero non diuturnum. Enimvero
limenda. cstis disciplinse ad innocentiae veritalem. nos qui sub Dco omnium spcculalore dispungimur,
Qtntifta eit prudentia hominis ad demoustrandum qitiqtie relernam ab eo pcenam providemus , nterito
qttJd vfeffc bortum(-)? quanta auctoritas ad cxigen- soli innoccnlice occurrimus , ct pro scieutioc plenitu-
dam? tatft ilta falli facilis, quam ista contcmni. Alque dine, el pro latebrarum difficultate, el pro magnilu-
adco quld plenius dictum est: non occides, an vero: dinecrucialus, non diuturni, verum scmpilerni, eum
ne irascaris quidem? Quid perfectius prohiberc adul- timentes, qnem timere debebit ct ipse qui timcntes
lerium, an eliam abocuiorum solitaria concupiscenlia judicat, Deum, non proconsulem limenles..
arcere? Quid erudiiius (o) de maleficio, an et de ma- CAPUT X L Y I .
leloquio interdiccre ? Quid instructius, injuriam non Occurril porro illis, qui non de Deo Christianos sapere f

permitlere, au ncc viccm iiijuria? sinere (b) ? dum
taiuen scialis ipsas quoque legcs vcstras, qu.-e viden-
tor ad innocentiam pergcrc, de divina lege ul anti-
quiorc formain (5) mulualas. Diximus jam de Mosis B
antale. Sed quanta aiiclorilas legum humanamm,
sed ut Philosophia; gcnus, fidvm et spem illorum
a?stiment, paria in utrisque virtutum genera ponde-
rantes: quibus ostcndit, qnantum nomen iilud p/ii-
tosophorum infra christianum snbsidat, dum ilti
inveitiantur vcritatis ignari et omnium scelerum rei 9

quum illas et (4) evadere honiini comingat, ei ple- hi Deum iuteltignnt, et ab onvti malitia, rel ipsi$
fiimque in admi.vsis deiilesccre (5), el aliquando stupentibus inimicis, quam longis&ime sint remoli,
conlemnerc cx voiuiilate (6) vel necessitate delin- 40. Conslilimus (/"), ut opinor, adverstts omitium
quendi (r), recogitata etiam (7) hrcvitale Supplicii crimimun intentioiiem (8), qucc Christianorum san-
cujuslibet, IIOII lamen ultra uiorieui reinausuri ? Sic guinem flagitat. Odlendimus totutn slatum noslrum, ct

LECTIONES YARIANTES.
(!) Cod. Fuld. humana doctrina; in sq. Bhen.etAld. (4) Illas etsi Fran. illas etiam Jun.
hnm. damnatio. Delitesceret Fran. delitescenti. Semt.
(2) Tanta e. p. h. a. d. qui vere bonum Ftan. paris. Involuntate. Seml.
(3) Autiquiore ferme. Ald. ut aiiliquiore forma Rhenan. Pro addit.Semt.
ut antiquioris formse Fran. ut anliquiores formas MS.
Ludg.
8! Inlentationcm Semt.

COMMENTARIUS.
nus ibi nullus, nisi aut reus suce retigionis, aut profu- qnenti. Involuntale, hoc esl, Casu.Cujiis delicti exem-
gus. Scribi debet per hyphen, ut cap. II. iterwn- r plum proponit Marcianus, I. X I . Dc poenis : cum in
chrislianus. quomodo eliani lanlum christianus. H A V . ^ venando teltim in feram missum, hominem inlerfecit;
(a) Quid erudiliusl Non salis iile erudiiur ad vir- necessitate, cuni aliter vitam suant tneri non posset.
tutem, cui tantum interdicitur maleticium, nisi Fingamus igitur Sempronhim in venamlo telmn in fc-
iuterdicatur malcloqniiint. ClariuS : Itudis .tdliuc in raiii iuisisse: eo telo, non feram, sed iniiuicum forte
virtute erit, qui tantuui abstinet a malcficio : nam traiisennterti itilerfecissc. Gaudebit Semproiijns de
debct eliam a maleloquio. Simiiiter expende seqtien- prospeio sibicrrore; quod eo casu viiam iuimico suo
tia : ut quis instruclus sil in virlute, non solutii ei adciuerit impune. Sed iinpttitc quidetn, apud Coesa-
abslinendum est ab injuria, sed ah umbra quidem rcm. non apud Cliristum. Elenim icluui, inilio ac
injurise, et ab re omm quaj habcat vicissiltidiuem deslinalione involuntarium, acceptalioiie aut ratiha-
injuriae. L A C . biiioue sua voluntarium fccit. Idem cril dicendum, si

S An nec vicem injurice. Hoc est, iujuriam non

re, sed nec referre. Sic ljbro adversus Marcio-
Tiiius furiosum, cujus aule furoreni testamcnto haeres
scriptus fueral, irruentetn in sc, cuni alitjer vitam
nem n. Vicem prohibet Deus. ct lib. 4. Christus etiam suam lueri non posset, inlerfccil. Gaudebit in sinu
s)icem injuriee cohibet. Ric. •— Vicem injurice sinere. stio quod testatori muland;c per inlervalla diiucida
Eleganiissime loquitur ita pro injuriam rependere. volunlatis facttllatem sustulcrit, eoque gaudio apud
Yirgilius 11. jEneid. vcrsu 452. Cbristttin volens occidii, quem nolens et neccssitate
coaclus interfccisse videtur apud C#sarcm,C(.gniiionc
Testor, iu occasu vestro, nec tela hec uflai Chrislipoienliore ac perfecliorc multoquam Ciesaris.
Yitavlsse-vices Daoaura.
RlG.
libi nugatur Servius. vices euim quas sc non vitavisse ^ (d) Sic et Epicurns. Cujus seutentiam luculentis-
jttral, noii stint pugnandi vici.ssiludirics, ut ipse siitits versihus describcns Lucretius errorethejusma-
explicat, scdvulncra c t c a d e s , quas sicm ipse Da- gttitudine ingenii sui adauxit el tnuilip.icavit, pra>
nais inflixerat ila si fala fuisseul ut caderet, ij*e serlim l i h . m. qui caute el prainuniio pectorc est
etiam perpeti puguaitdo uon recusaverat. H A V . iegeudtts. I h i :
(c) Conlemnere ex involuntale vel necessiiate delin-
Scirc ticet nobi^ niliil esse in morte timendum,
quendi. Ego Rigallitim sequor et explico humattartim Nec miserum fleri, qui non est, posse, teque hilum
legum prae diviuis nullam csse auciorilatem, qnod Differre, ao nullo tueritjam tem|>ore nalus,
tripliciter osteiidilur; primo, quia poeoam s«pe da- Mortalcm vitam mors qui immortalis ademit. H A V .
tur evadere; secundo, quia Icx sa»pe ilium non videt*
adeoque scelus ejus in ahdilo est; tertio, quia cou- (c) Cruciatum doloremqne depretiat.\in ista auream
temnilur aliquaiido vis illaruin, dum prjjtexitur pcc- lalinttatetn nou sapit, videtur ex tisu ei more Tcrlti-
catum iuvoluntarium ei ad quod vietneccssitate sunt liani usurpata, hac utiitir adhuc lib. 4. adv. Marcio-
coacli. Quod in divinis longc aliter se habct. Et hisce iiem. Usi siint eiiam Sidonius Apollinaris in Hurgo,
jam quarto addct supplicii brevitatem inortemque depretiala suas tnrpaut pigmenta figuras. itent epist. 10.
adeo timendam, cum in divinis se in immetisum lih. 2. ct Symiiiaclius epist. 41. lib. 8. L E rn.
aevum poeoa cxtendat. Adde Rigaltium , qui illustrat (f) Constitimus ut opinor. Arte inililari deductum ,
exempli*. H A V . — E X involuntate vel necessitate delin- ubi firmiter slantes, locum quem ceperant tuebaniur.
 501 APOLOGETICUS. 502
qtiilutf hiodis probare pnssimus Ha cssfc, sicut osien- A ergo quibus comparamur de disciplina , proiude illis
ditiius, ex ttde scllicet et antiquitate divinarum littc- non ad.rquamur ad licentiam impunitalemque disci-
rarum, item ex cdnfcssiotic spiritualium (I) potcsta- plinsc ? vel cur et illi ut parcs nostri non urgentur ad
lum. Quls nos (2) rcvincerfe audebi:, non artc vefbb- officia, quae nos non obeuntes periclitamur (5)? Quis
rum.sed eaderh forma, qua probationcin conslituimus enim philosophum sacrificare , autdejcrare, aut lu-
de veritate? (5) Sed dum iinicuique manifesiatur cerhas meridie vanas (o) prostilucre compellit? (6)
veritas nostra , intcrim incrcdulitas, dum dc bdno Quin imo ct deos vestros palam destriiunt (b), et su-
sectae hujus obducilur, quod usui jam (4) ct de perstitiones vestras commentariis quoque accusanl,
Commercio innotuit, non utiquc divinuin negoiiunt laudanlibiis vobis. Plcrique eliain in principes la-
cxisliiiial, sed magis philosophke genus. Eadcm, i n - trant (c) suslinenlibus vobis. E l facilius statuis ct sa-
quit, et philosophi inonent et profitenlur: innocentiam, lariis (7 d) remunerantur, quam ad besttas prontin-
juslitiam , patientiain , sobrielatem , pudiciliam. Cur tiautur. Sed tncrito; philosopiii eniin non christiani

LECTIONES YARIANTES.
(t) Sptritalhtm Rig. (4) Usu jam nig.
(2) Existatqui nos cod. Fuld. Uaverc. (5)) Cc-r
Cod. Ftdd.
" " non proinde adaequamur diligentiaet im-
(3) Cod. Fuld. el Uav. : Existat qui nos revincere au- munitate disciplinae? vel cur et iliud pares nostri non ur-
debit; iion de veritate audebit reniti, quum scripluram et -n geutur, etc.
. Rig p; obavit ejccta voce existat. In sqq. detevit idem w. D
(6) Proferre Fran. Paris.
dum u. m. v. nostra. (7) Salutariis Franeq.

COMMENTA&IUS.

Sic supra can. iv. notavimtis No trgm srrpius nti for-
mulis indc desumptis, ihique liiijus verbi usuin do-
cuimtis, B»rr. e l M S . L . B. conslituimus. non probo.
sed curn Fuld. et reliquis scribo constitimuS. Affine
est illud De Speciac. cap. xm. Satis , opinor, iinpte-
ligiis vanior sit. Ijuasnam igitur itla? Propciscenti cum
exercitu adversus Persas Macedorii, eidemque philoso-
phum magna insttinlia hortanii, diceret, si qua re indi-
geret: Rnlla, itle inqnil, nisi qttod tegem rogaxil, sibi a
solc ne obsiaret accidcrat cnim tum jamutphilosovhus
%

vimus ordinem, quos el quibus modis elc. H A V . a solis radiis cale/ierel. Ilaquc sic in hanc slulfiiiam
(a) Lucernas meridie vunas. Revptcit ad illud quod invebitur : llic non vos ipsos pudore suffundctisl Non
dixit cap. xxxv. nec lucemis diem infringimus, ue quis oculos fronlemque conlegelisl Non hinc fuccssentes
Diogeois factuin inniii puict, de quo Adv. Marc. lib. terra vos obruelis , ob ca ipsa vobis ptacentcs, ob quce
1. c. 1. iVflm ilia canicula Dioqenes Itominem invenire pudore suffundi oportcbat? Qnanto enim prwstiterat,
cupiebat, lucemam meridie circutnferens. H A V . veste aliqua sumpla, eaque crassiuscula ad opus ati-
(h) Deos vestros palam desiruunt. Quod cnin in quod se traduccre, neque non a rege quidpiam , quod
omnibus optisculis intendal Lucianus, tum praseriim usui fdret petere, tjtiam tacero indulum paliio sedcn-
ih Juve Tragoedo. Ast illc lotus ex irrisione factus. p tem ad sotis radios calcperi, purvorum taclcnliumque
Quid veteres philosophi? Dc Speusippo in lib. deNat. ^ puerorum nwre, quos hulrices totos,titqueinunctos ibi
Deoriun 1. Ciccro : Censuit vim quamdam esse, qua cotlocant, nbl tum pltilosophus idem sedebal, infdicis
omnia reganlnr, camque animalem, votens evellere ex aniculw gratiam ftaghans. Quo spcctat sapicns Elihu
animis cognilioncm Deorum. Scd qtiid ipsc Cicero de coiisilimii apud Jobum xxxiV, 18. Itegi quis diceret,
diis suis ccnsucrit optime palct ex ccnsorc ejus Lac- Vis bclial es principibusque, Estis impii ? Scilicet, d
%

tanlio. Is iib u. Div. Inst. c. 3. Intettigcbat Cicero no/.)fjS riii -n(iv.-/iJL9irei%i 2«7rptfi&viov etc. id est huudenini
falsa esse, qum homines adorareni. Nam cum mutla magniesi negotii, tritam vestem induere, el peram cotlo
dixissel, qua! ad eversionem retigionum valerent, ait su$pcndere el baculum in manu habere, el vocifcrari,
%

tamen, non csse itta vnlgo disputanda, nc susceptas imo potius rudere aui talrare omnibusque ihatedicere. ut
publice retigionesdisputatio lalis exlingnal. I I A V . ait Lociamis in Fugilivis. quijbidem aliquanto posf
(c) In prinches tatrant. Quod gloriosum sibi impri- de iisdem canibus: Oi rd / * i v yptoipov etc. id est quod
rhisCynici putabanl.Transeuntein Neronem tlara vocc vero in canibus natura. optintum esl, veluti cuslodia,
corripuit Isidorus Cynieus, Quod, ut nacrat Sucton. uut heri amor, aul memoria, id nequaquam imilantur:
* lib. v i . Nauplii mala bene cantitaret, sua bona mate scd lalratu, gulce, rapina? libidinibus, adulalioni blan-
disponcret. Callisthenem libenc nimis llnguoe fati sui dimentis et mensis diligentem operum dant. Quibus
oliin admonuerat Aristoteles apud Laeriiuui; ibidem Honicricum illud T r a p u f c ? : Ihc enim legcs in
quas jurant. ldem Lucian. iu Yilarum auclione :
V 5 i /Aaitora $«i itfoqifav.l, T a u T a l a r i v . e t C . i . RatC Vero
i . 0. Quatia mi toqueris, vereor sis, riate, superstes. Nec w ante omnia libi udesse necesse esl: impudcntem te esse
Anaxarcho impuiie cessit aspcT spirituS, qui Cgregio " oporlet el audacem, et omnibus sine delectu, tam regj-
convivio ab Alcxandro exceptus elde ccena intcfro- bus quam mivatis mutedicere, ita enim fiet ut omnes
gaius, rcspondisse fcrtur : H i v r a *O).VTS)W>. icsi in te ocntos conjicianl, ieque forlem esse existiment.
).oi5xiv x e p a ) . r > oa.rpv.izcu Ttvdj noipariOiUOv.i. ccrro^pCurojj Barbara quoque vox, el absonus sonitus tibi sit, quique ca-
itpii rb* Ni*5x,clovTa. i . c. magni/ice cuncta. Verum nino plune similisexistat.Wde qux» ibi sequuntur.llAV.
oportere jam capul sutrapa* cujusdam appuni. xYtVo- (d) Slatuis et salarii. lla legunt Aldus, Rlicn. He-
creontem inluens. Ilorum ommuni princcps facile rald Junius Cod. Agob. La Cerda ct Rigaltius. Qure
Diogcnes qui tyr.inno consulcnti e cujusniodi a;re qtiidetn salaria iaiita fucruul >alis, ut polest colligi
staiuuii fnndi pncslaret, ausus est respooderc, Quo cx Liiciano,Is in Etiuucho : S u v T l T a / . T a t pij, w n y ^ t i s ,
Dariuodius et Aristogilon fusi sunl. Er.int vero hi ty- oisOtt, « t fiuauloti fjnoOofopv. Tt - clc. (juaj Laiinc ita
s

rauoicida* el ob id .-laiuis dccorati. Camcula appella- SOnant: Scis Pamphite sularium, idque neitiquam
tnr iinlc a Tertull. lih. Adv. Marcionciu. c. i. Cujus cxiguum ab imperatorc fuissc constilutum siiiuulis phi-
ad Alcxandrum dicttim «piasr lih^runt adinirabanltir losophorum generibus : putastoicis, ptatonicis, epi-
iiotinutli, ltiertl*» aiilem alii d< rident ct carpit Cbry- cureis, cumque his eliam peripateiicis; ita ut uuicuique
sostomus in lib. Adv. Gcules, seu de S. Bahyla. secttc pramiium essei aquale. Caiierum demoriuo ex
Verha sunt : Dices, magnam vero phitosophus oraiio- hisce quopiatn, alius atiquis in ejus locum sulroijundus
nis liberiatcm apud regem prm se lulit. Videamus ergo est, qui sit optimatum calcutis ptobatus. Porro prm-
quce sit egregia itta tibertas, num etiam ea dotii prm* mium illud, neque leve erat quidpiam, ut ait poeta f
503 TERTULLIAM 504
cognominantur. Nomen lioc philosophorum dasmonia A mum omnium cecinit. 0 Apollinem inco nsideralum!
nonfugat. Quidni, quum secundum deos philosophi Sapientia? teslimonitim reddidit ei viro, qui negabat
daemoiias depuient (l)?Socratis vox esf.sidiemo- deos esse. In quanium odium (2) flagrat veritas, in
nium permittal. Idem el quum aliquid de veritale tantnm qui eam ex (idc pracstal offendit; qui aulem
sapiebal, deos negans, jEsculapio (a) lamen gallina- adullerat el affeclat, hoc maxime nomiue gratiara
ceum prosccari jam in line juhehat (b) crcdo oh ho- pangit apud insectatores veritali*, (quaet illusores et
noreni palris ejus, quia Socratem ApoIIo sapicntissi- contemptorcs (5). Mimicc (c) philosophi affeclant ve-

LECTIONES VARIANTES.
(1) Deputant, Francg. lugd. quam inclusores et corruptores, al. qua illusores et
(2) Odio, Fran. Paiis. corniptores.
(3) vv. uncis inclusa et sq. mimice delevU Rig. Cod.

COMMENTARIUS.
nec ludicrum,vcrum singutos in annos decies mille num» enim obvolverat, quod quidem ultimum ejus effutum fiiit.
mnm, quos accipiunl uti doceant juventulem. Ibidcm 0 Crito, inquit. gallum debemus JEsculttpio. Vos per-
aliqmilldo posl : x a t tspinoftoi T a l * fivplvn, ypii T t a f l a
% soivite neque negiiaite. Unde Lucianus iiiorlntiui dicil
/ S a f f u i w c ot.-xi?lpi90oLi. i . e neque indignus videaturae- ne gallo quidem yEsculapio pcrsoluto : itm oLOlioc TOD
cem iltis drachmarum millibus, quce forcntab Impera-g x o ) v ; i o u , fxr 5£ T9v a X e x T p u o v a TW A T x X r . i r t w a - r o o e c w x w f ,
torecapienda. MS. vero L . Bat. solariis quod jam f 11I vcrba ejtis suul iu Bis Accusalo. Inquirii iti dicti
olim in nientcm vcnisse Lipsio (cstatur Ln Cerda et htijus raiiouem Theodorelns Gr. Aff. Cur. p. 109. et
expiicat de veciigalibus, pro a*dibus in solo Reip. scribit: « y w l\ oijuxi x a t Z w x ^ a T r v , clc. i . c. Ego antem
4

struclis. Quemodo repetilur apud Eunapium Sardia- pulo ei Socratem , Sophrouisci filium immolari gal-
num illc iti Proajresio Julianus Imperator doclis ho- lum jussisse. ul illatum crimen refelleret; quippe quem
minibus agros li ibularios el vccligales adjudicasse, Atiylus et Melitus ut es&e Deos abnegantem detnlerant.
ut immuncs esscnt oncrum. Efihpst / x i v , iuquit, Cutn hoc , itim alia Socraiis Tertuiliautis r d iu lib.
ykp 6 B a o i ) £ U i TV> yf}v TOI$ E >i*joiv «J$ TOV o i p o v , 8no>i De anima cap. I . Qitod si idcirco sapienlissimus Socra-
^ U V O I V T O . Sedquomodo philosophi posstirll dici sola- tes secundnm Pythii qnoque dcemonis su/fragium, sci-
riis remtmerari, id est vectigalibus seti loci trihulo, ticet negoitum uavantis socio suo , quanto dignior alque
cum liberanlur a necessilate solvendi? idenim i n - constaniice christiunce , atque snpientice asscrlio , cujus
nuere La Cerdatn puto. Explico itaque solaria de affiatui tota vis dcemonum cedil? Hcec sapieniia de
apricis illis locis, ubi ditiorcs se calefacicbaul et schola Cceli deos quidem saiculi negare tibcrior, quce
uncti siccahanl in sole, illa signis «ruabaiii, itaque nullum jEsculapio galtinnceum reddi jubens praevari-
recle statiiis jungit solaria. Possis eiiam legere lara- ceiur , nec itova inferens dcetnouia , sed vetera depel-
rilis.Capit» linus in Anton. Pbilos. Tantum autem ho- lens: nec adotescentiam vitians, sed omni bono pudoris
noris magistris suis detulil, ut imagmes eorum aureasinformans, ideoque non unius urbis, sed universi orbis
in lurario haberet. Lampridiiis de Alcxandro Scvero : i:\iquamsententiamsustinenspro nominc verilatis, tanto
tti larario suo, in quo et divos principes, sed optimos L sciticet operosioris, quanto plenioris, et ut mortem
electos, et animas sunctiores, in queis el Appotionium, non de poculo per habitum jucunditatis absorbeat, sed
et qnantum scriptor suorum lemporum dicit, Christum, de patibuto ct viyicomburio per omne ingenium crude-
Abraham, et Orpheum, et hujusmodi Deos habebat, et titatis exhaurial, inierea in isto lcnebrosiore carcere
majorum effigies. Lral sciiicel duplex lararium viris smcuii inter suos Cebetus et suos Phcedonas, si quid de
principibus : primum , in quo d i v i ; secundtiro, in anima examinandum esl, ad Dei regulas dirtgal. De
quo viri docti c l magni.Ideiu scriptor ct ibidem paulo gallinacco tangit cliain in lih. De Corona Miiilis c »p.
posl: Virgilium autem Plaionem poetarum vocabal, X . Nam el ego mihi gallinacenm macto, non minus
ejusque imaginem cum Ciceronis simulacro, in secundo qnam JEsculapio Socrates. Vchc nenter vero Theo-
larario hubuit, ubi et Achiliis et magnorum virorum. dorelus diun caussani socralici galiinacei Apolliui
Alexandrum vero Magnum inter Divos el Optimos in iiumolandi hcrutalur, errat. Nam Terlullianus Nos-
larario majore consecruvit. Vopiscus in Floriano inler ter, qui scirc poiuii, ad caussam suam detorsit. Solc-
omuia quai Tacili mortcm prxcesserunt : In tarario bant vcro galliim vel gallitiaccuui illi qui cx inorbo
Dii omnes seu terrce ntoiu, seu casu atiquo conciderunt. se receperanl yEsculapio imitioiare , quod apparetex
Pamelius Icgit salutariis. cui adscripsit Scaliger a o t r a - sculpiura gemin>c GorUcan.e. Quare illi eitain in
? c x 6 v . Noslcr iufra c. ull. Et tamen illis omnibus ei sta- Chouliana uotabili aduioduiii gallus adjtiugttiir iuler
tuas de/unditis el imagines inscribitis el tilulos iuciditis. ca?tera ornatnenla quaa ita des<ripsil Sexltis Pom-
t

(a) JEsculapio tamen Catlinuceum prosecari jam in peitisFeslus in \oce Insula.ln insula AZsculapio facta
fine jubebat. Ait docere nos hoc voluit gemma ista oides fuU, quod wgroti a medicis uqna maxime suslen-
quam protulit magisler meus Jacohus Gronovius " tentur. Ejusdem essc tulela draconum, quod vigilanlis-
loni. 11. Daciyl. GorLeanai 221). uhiseucx, ipsc forsan simum silanimal, quce res ad iuendam vatetudinem
Socralcs, nam frous calva satiscst, supcr araiu int- oegroti maxime apla esl. Canes adhibenlur ejus templo,
molat galliuaccum ? Addc Thcsaurum Palal. 202. quod is uberibus canis sil nutritus. Dacillum habet no-
Etiaut frequenler iu Ahraxis iti Chifiletio coilalis ct dosnm, quod difficultatem significat artis. Laurea co-
a Gronovio Gorheanis gcnunis inscrtis gallinacei a l i - ronnlur, quod ea arbor pturimornm sit remediorum.
quid cum Socralica facic~inveiiittir. Coufer tom. 11. Huc gallince immotantur. Ccrte quare illi gallum irn-
ntim. 310. 517. Apparct apud Chouliuni siogulari molari voluerit Socrates patet, utpote qui jam con-
ornalu iEsctilapitis, ubi piu-lcr serpeiitem baculo valuisset primtiin, ad ineiiorem vitam ex caduca hac
involnlum, coiispicicudtis veutt detis corona radiata, et morbida emigraturiis, inimicorwn exislimatione
tit Apoliinis lilius; icuncula quam sinislra renet, punitus, suo jttdicio ftnitus. U l cleganler de Thera-
lilia Ilygieia cst, sicul gallus ad pedes inirifice cum incne Val. Maximtts lib. III. cap. II. I I A V .
Gorlrcano schcmatc Tcrtulli.ini noslri locum illustral. ^c) Mimice. Vitiose iu Fuld. inimici. Agob. inimicce.
( b ) Jam f/i ftne jubebat. Narral Plato iu Phicdone lii Lugd. Bai. de^criptor asscqui 11011 polcrat, solam
in linc, de Socrate, epo.o jatn vencno, illa : x-/.; e V . x a - lillcram M. pouens, el spaliitm vactium, Taxal taies
X v ^ u s v o c , i v s x e x a X u x T O y a p , e i i r i v ' 3 0 * TIXIWTX/OV i?Bly- Philo Judaitis in lib. Quod Detcr. Pol. inhd. bis ver-
t*T4' W KpfTWV,?p>J,T* t\7*/\rrxi'fb9tt\0(M'» OU«XT^U6V*' a i i * blS. Ilfpuxaort$k olivpterv.) tnlifAiotf yf^Oa.nxii ev auT9?c
airvSoTf, x*i v.fAtlr^u i . c.fctjam obvoluius, capnt ojtxustt, etc. i . e. Solent enim plerique omnes sophi-
m APOLOGETICUS. K06

tl(e adversarias habere suasmet ipsorum facultales, ytp iv TO/C ou/umcot<H( tydvtyetc. i . e. Quo3 vero w con-
y

dum verba eorum cogitationibus, cl consilia verbis viviis agunt, utque inrbriantur , longum esset recen-
resistunt, haud ullo consensu intercedente. DcHniunt sere. Et hcsc faciunl, quomodo putas, dum ipsi ebrie*
enim aures nostras dissercndo, qnam sociaiis res sit tatem, adulteria , luxuriam et avaritiam deprehendunt.
justilia, qnantum omnibus confcrat temperanlia, qnan- Nihil igitur invenies inler se magis conlrarium , quam
topere pobetur forlitudo, qnam ingens capialur ex ipsorum dicla faclaque. Addit : Olov xoXcuefcv fi(-
pielate utilitas, quam salubres virtutes reliquce: e con- ceiv f*it etc. i . e. Quale illud, assentationem sibi
f

tra injustitiam esse rem impacatam, intemperantiam odiosam essedicunt, cnm illa Gnathonidem et Stru-
morbiferam, impietatem nefariam, retiquum matitiam thiam superare possinl, et alios vera loqui hortantur,
perniciosam ; et tamen contraria dictis suis sapere non cum ipsi ne tinguam quidem movere queant, quin men-
desinunt; sed post decantatas laudes prudenlice, tem- tiantur. Voluptas omnibus verbo tenusest invisa, hosiis
perantice, justiiice, pietatisque , tum maxime desipiunt, Epicurus: sed reipsa quidvis ob eam faciunt. Irm pm*
tasciviunl, iniuste impieque se gerunt: et ut verbo terca vehementia , levissimarumque rerum perturbatio-
dicam , deprehenduntur omne fas iusque confundere ac ne, nec non irce facitilate nuper natos infantulos <u«
subvertere. Noater vero apposiie dicil philosophos mi- perant. Non parvum igitur risum spectatoribus movent,
mum agere, qtium alii videanlur (oris alii siut quum quavis de caussa bilis ipsis effervescit, iividoque
intus, adeoque aliqtinndo deteclis viliis ridiculi fiant. cotore cemuntur, impudentiam et animi impotentiam
Luciani accommoda illtid in Gallo : EiV «Vitoav viw aspectu pm se ferentes. Os vero spnma, vel veneno
c.v.^ao/oi /utaXi9Tap*'vovr*i TOIC TOO^IXOIC wroxf tratc. OtC. . potius, est referlum. Puto csse reponendum TOV 2Tpu0i*v
i . e. Qui ubi ctmcidermt, persimiles esse videntur tragicisiilrumqiie fuisse , non molierem. Pcrgit, nam et illa
histrionibus. Nam mutli, ul videre ett, quoad Cecvopes valde i idicula , hoc modo * M r oir/s IxtiOt TUXO«C. elc.
sunt, aut Sisyphi, aut Telephi, diademata gestant, i . e. Ne sis ibi, quum foeda illa itluvies efjunditur :
eburneisqne capulis gladios, comamque venlilaiam , et Aurum aul argenlum , hercle , possidere nolo: sufficit
chlumydem auro intertextam. Quod si quis, qualia obolus, quo htpinos emam: nam potum fons seu rivus
plerutuquc accidunt illorum impingens media in scena prcebebil. At paulo post non obotos vel drachmas pau-
%

cadat, risum profecto movet spectatoribus: videlicet cas , sed totas postutant divitias: adeo ul mercator
persona una cum ipso diademate contrita , vero aulem quispiam tanto onere imptcri vossel, quantum illis ad
actoris capiie cruenlato , cruribusque magna ex parte qucestum philosophia cQitfert. Inde postquamad satie-
renudatis, ut jam interioris amictus panni quam sint tatem corrasere, et victum comparavere, abjccta ilta
%

miseri fiat conspicuum: ac cothurnoruin quos pedibus infelici lacerna , agros nonnunquam, mottesque vesles 9

induxerunl appareat deformiias , cum pedis modo non et criniios pueros, totasque domos emunt, Cratetis
respondeanl. Qui idem cnm sicpins (tim lepide irridct perce Antisihenxs lacemce, ac Diogenis dolio tongum
%

in Dialogis Mortuor. Charonlis el Mcrcurii. Ihi de- vale dicentes. Dcscribil eosdetn cgregie quoque iu Nc-
posito mimo, cuncia phih>nphi ridicitia apparcnt. cromantia , Theodorelus quoqtie Socralis vilam acri-
Sed ipstim audiaintis Luciauum , apud quem Mercu- ler laxal iu Gr. AiT. Cur. p. 174. ubi imer alia dir.it:
curius ad harhalulom illuiii : K * r a 0 o u ov rd i/j/j.* K o i 6 ZuxfODjc S c . eic. i . e. Socrales quoque suadetus
wp&rov «TT* X*J Tflturi i r a v r * . i!>Zet7, ooryfjitvxry aX*£ovc£av omnes atque itlecebras cavere nan jubei, ut esurienles
xo u^et, OTT.V
( a/xa0tav, x * i fpiv, x * j xevoc6|i*v , etC. > non comednmus, neque sitientes bibamus: pulchriorum
i . e. Depone tn hunc habilum primum, deinde hcec quoque oscula et obtutus vitare penitus jubel; utpote
1

quoque omnia. 0 Juyitcr, quantam iite arroguntiam, quas pejus et scorpionibus et plwlungiis venenum infun-
quantam insciliam , et quantum contenlionum el ina- dant. Sed mera vcrba hax sunt, rebns factisque ca~
nis glorice, quantum quoeslionum dubiarum, qnantum rentia. lbidctn enim ostcndit Socralciu gyiunasia as-
spinosarum dispututionum et cogilationum perplexarum sidtie obiisse, tit oculos llagitioso conspcctu pascerct,
circumfeit! lmo quam multos vanos labores; et deli- inlcr poctila defessts aliis pei noclasse, ei qu;c mulio
ramenta non pauca, quantas item nuga* et quantam plitra sequunlur, dcscripta cx vettislis attcloribus ,
curiosilalem. Sed per Jovem aurum etiam hoc , et volu- qtti jam perieruut Atistoxeno ct Porphyrio. E s l et
ptatem, et impudentiam, iracunttiam, delicias et alicuhi apud Appiantttn dc philosophis in hiinc sen-
molliliem secum habet: neque enim latent nie ista, siiin locus perquam insignis sed qui jam non succui-
eliamsi sludiose celns. Verum abjice mendacia ctiam et rit. Apud Lacrliuni quoquc Diogcnes rcprehendebat
superbiam , el opinionem ttlam. qua existimas te omni- eos , qnijuslos quidem , quod pecnnias contemnebant,
bus retiquis praistantiorem esse. Nam si cum ontnibus laudnbant: pecuniosos vero imitari satagebunl. Nec
istis ingrediaris , qua? quinqueremis te uccipcrel Post ipse adco optuuus imperalor simul et philosophus
9

luec ampiilata harh.i el nbraso snpercilio etiam adti- Marcus evitare calumuiatores poiuil, quin similcm
latio adimillir:Ev trcTo £apJT*TOV und fiklr^ fx«'' T f , f i illi labem adspcrgcrcnt. JuliusCapitoliiitis* Dederunt
M f v / m r s ; K o / * x e i * v Z> Ep/Ar^-jroXXaivTA /9t&» ypr^ifxiixjttiav ci vitio quod et fictus fuisset, nec tnin simplex quain
*vrfs i . e. Lluum qniddam adhuc gravissimum gestat viderelur , aut quam vel Pius vel Verus fuisset. Martia-
sub atis. Merc. Quid, Menippe? Men. Adulationem, lis denique m cinadum philibOpiiiic sludium siiiiu-
Mercuri, qnai illi dum viveret mnlium profuii. Ubi lanteiu , lih. I X . epigr. 77.
idcm patilo post ptteriiiter plorans, causam rogaius
cnm respomlissei ideo plorare quod animam imtnor- Democritos, Zenonas, incxplicitosque Platonas,
Quidquid el hirsulis squallel, imaginihus,
lalem ptitaverit, irridetttr a Menippo , qui dicit iuen- Sic quasi PythagnraB lcnpierissuccessor ct,ha?rcs :
tiri iilum el veras dol«ris caussas profcrl. sciliccl or< Praependel mento nec tibi barba tuiuor.
fjurixhi lf.itnr <jit irolvrth, 5e/wvat, ctc. i.e. Quia uou am-
i Sed, quod et hircosis serum est, cl turpc pilosis,
piius tam opiparas ccenas habebit, neque noctu exiens, In molli rigiduui clune hbenter habes.
clam bmnibus circumvoluto paltioto capiti, ordine omnia Tuqui sectarum causas et pondera nosli,
accedet scorta , nec mane, deceplis adotescentibns sua Dic mihi, ptx*cidi, Paimice, dogma quod est.
snpientia , pecunium accipiel : ha>c sunt, qua? itli do- Adco verutii cst veliis illud : illum qui proficit in
lenl. Descrihit corum tnorcs cliam in Bis Accus. p. lillcris el deiicit in morihits, plus dcficeic qtiam pro-
228. E'>pa y9.p olfjutt, etc. i . c. Videbal enim , opinor , ficerc. Apud Luciainun in Lapithis post ridiculaiii
eos, qui de loterandis ac perferendis laboribus multa phiiosophoruiti piignam rcclc concludil i i l e . qui sic
commemorare sotent, privtttimautemvoluptatem cotunl, loquittir: Ev 6Vw ck T*DT* «VVITO, clc. i . e. Dum au-
eo usque juvenititer se jaclare, domi autem sccundum tem ha?c fiebanl, Phtlo, varia votvebanl in unimo;
roluptatis prwcepta vitam degcre : erubescentes quidem eratque itlnd in promptu, nullum esse opertv pretium
si deprehendantur ntiquid de firmitutc remittere, suam- si quis disciplinas pcrdiscat, ni simul ct vita3 rationes
que professioneui protterc. Idera in fugilivis: A ad id quod opiimum est, componat: cum viderem illos
$0? TERTULLIANI 508
ritatem et affeclando corrumpunt, ut qui gloriam A asquamur. Quid enim Thales ille princeps physico-
captant (a) : Cbristiani eam necessario appclunt el rum (c) sciscitami CroBSO de diviuilate cerlum (d) r e -
integre praestant, ut qui saluli suae curant. Adco nc- nunliavit, commealus deliberandi (c) sx-pe fruslratus!
que de scientia(l) neque de disciplina , ut putatis, Deum quilibet opifex (() chrisiianus et invenit et

LECTIONES VARIANTES.
(i) Conscientia Fran. Paris. (2) Adaequamur MS. I. Bat.
COMMENTARIUS.
aui verbis alios antecetlerent, quam ridicutos factis itaque ilitus corpus in civilale versatur, mens autem
tpsis sese exhiberent. Qualis ptthlico ediclo vere p h i - illius , hcec omma parvi faciens , ac veluti sint nulta
iosophus Athenis prouuntiatur Zeno apud Laerlinm, conlemnens, evolal in parles omnes , ut ait Pindarus,
Utpole « V apeTYV x * i owsfOTvV/.v na.pkift<L irpdf TCL fil\- tum inferna terrce loca , tum et summa dimeliens, nihi-
%

TtffT* nApozlnypx T$V Jotov £ i o v lidiic vm±iw. Qui quum loque secius ad astra cceli se toltens , omnemque natu-
ad ea quce sunl optima intendat, vilam suam verbis ac do- ram scrutubunda perlustruns. Taleni vero pliiloso-
clrince snce consentaneum exemptar omnibus proponens. phiam, hosque summos sapieulcsiton nisi apud vere
Narratque Euuapius in Prooem. Porphyriuni et Sotio- sapieulcs, christianos, inveiiiri optitne docct Theo-
nem undecumqtie coilegisse hisioriam e l vitas eorum dorei. Gr. Aff. Cur. Serm. XII. p. 1 6 9 . qui uhi hxc
TOIV f 'loc/ipwv a v * y « v , qui vere philosophait essent. Dam- B Pfatonis rcciiavil, illa de suo suhjicit : E v l\ TOJTOIC b
ualqtte merito iilos phiiosophos Kpictetus &nv TOZ nXaTWv TYVTWV ^fUTipoiv piXoyopwv i^ojypxpr^g « o X i T e U v ov
TpaTT£/v, /u§xpt TOS Xiytn, i.e.sine factis dictorum tenus. ykf $r) Ttc ^ a p ' 4?x«;Viic TOIOZTCS tyivno. I. e. WlS (lUtem
IlAV. terbis Plalo nostratium phtlosopltorum id esl chrtslia-
9

(a) (Jl qui gloriam captant. Unde nostro phitosophus norum hominnm vitam effinxit. Neque enim apud pris-
gloriee aitimat. De Atnnia cap. I. E l De Poenitentia cos ittos Gracos philosophos lalem (erme invenias vi>
cap. 1. Philosophi quidem , qui alicvjus sapientia: ani- rum. Quoruni deinde hypocrisiu dcscribil. I I A V .
malia deputanlur. Alii legunl, sapientia animatis. (c) Princeps physicorum. ,Quod elogium ipsi tri-
Vcrum sapienlem descripsil Plato lib. X I . Reip. buunl hi ycrsus , quos narrjt sialme ejus adscriplos
fivSpat airXot/v x * i <yew«?ov, X*T* AijyyU*, ov t W e / v , K\\* Dio^cnes Laeriius iu Vila Thalctis; siini autem h i :
civAt ayaOcv iftiXoi?*, etc. i. e. virum simpticem et gene-
rosum, qui utail AZschylus, essequidem bonus appetat t Tdv St edAT,v M I ^ T O ? 14« O p i ^ , ivi^ttUv
miniute autcm vtdeh. ltlud enim vidtri velle, prorsus
toltendum censeo. Nam si justus hothinibus videatur ,
honores itlum et munera insequentur. Incertum itaqueQuos ita vcrtunt:
erit, utrum is prcemiorum et dignitatum caussa sit ta-
lis. iaiis vir a Saiiuslio dcscrihitur Cato, qui esse, Muncqmc ntitrivit Milcsia lcrra Thaietem,
Astrologum primi nouiinis ipsa tulit.
quam vtderi bonus malebat; ita, quo minus gtoriimi
vetebal, eo magrs itlam assequebaur. iu Catil. cap. Dicilur autem iilic autiquissimus. E l de illo mnlta'
L i V . Scd ncgat in qucmquam metiusquam clirislia- C ihi,et apud Herodolmn et alios. De illoCieero, Acad.
nutn caderc posse Tlieodorelus. Is Gra?c. Aff. Cur. QtiX'Sl. iih. IV. cap. 1 1 8 : Thates.unus e septem , cui
Serin. XII. p. 1 7 0 . postquam adduxit illa Pbtonis sex rcltquos concessisse primas ferunt. Sic emendal
vcrba, subjungit: K * i T a O r * 81 wcr*6rwc, etc. i . e. Hcec Scaligcr pro consensisse primos. I I A V .
autem etaihlelts nostns maxime congruunt. Neque enim (d) De Divinitaie cerlum. Quousqtte tamen pervenire
quee recte faciunl (oriuerque depugnant, Antisthcnis, natura ducc poiuerit, est legere apud Lacrtium, ibi
Diogenis, el Crateits modo, inams glorias caussa fa- cjus est senleiitia : 1I^£O€>T*TOV TUV JVTWV, 6JOC, a y f w c -
ciunl: sed honesiatis sotius habila ralione. H A V . Tiv >io. i . e. aniiquisstmum eorum omnium quec sunt
(b) Et necessario appelunt. Non gloriam, sed verita- Deus: ingenitus enim. QUOJ totidem verhis rcpetit
tem. Et edidit Rigait. reiiqui eam. Cod. L . B . deiet. Slobjuus Eciog. Physic. lib. I . cap. I. BxU ^onrMU (
Dicit necessario appctere, quoniam alilcr (hient spei r( 7TP«J6UT*TSV T i v OVTWV, awsxpivttro, Bei( ayfw/sTOv y a ^ , t
' suae, salutem anuuarum , cousequi nou possunt i l l i , i . e. Thales interrogulus, quid omnium esse amiquis-
quibiis iinpetrare debctur , famuli D e i , qui esl veri- simum : Deus>respondii nam ingenilus est. Idem apud
%
las, qui illum soli observaut, ut toquitur fere cap. Lacri.,inlenogalus TI* 3 6e?ov , quid est Deus te$-
T %

^ X X . Ilaquc IIOII possuut non necessario appetcre poudil: 16 firjz apx^v ^cv (A^TI T2i«\>Trv : quod prin-
verilalem et appetitam prntstare integre. Ut adeo cipioet finecaXtt. Quid ahi slatuerintex Melissi exem-
illorum sil sludium prxstare id quod Scipioni ^Eini- plo palet, dc qno Laert. et llcsychius : a U « x a i itzpi
liano tribuit Velleius Paterculus lib. II. qui nihil in de<5v Si«ye, p \ U7i vtr^*hzo0oii % ykp ehxi y;w»tv
viia nisi laudandum, aut .. fecit,
, . aut dixit, aut sensil; *0T3V. i . e. De diis nihil definiendum dicebat, neque
iilaui virlutis pci feclionem ambire, quam describit e?nt»i iltorum manifestam esse cognttionem. H A V .
u
" i (e) Vommeatus deliberandi. Proptie aptid Romanos
lii Tlicaclelo Plalo, cujus verha sunt: AlyotjMv S r v e o i
TWV xopupaiwv, etc. i . c. Loquamur ilaque de summis commeatum petere erat poslulare veniam a priucipe
philosophis, quis enim de iis loqui cnrel, ^MI uberrant vel imperatorc, ttt propter iteccssariatn aliqtiam
a legibus institntisque philosophuc? Hi vero qui summicaussim ab urbc vel excrcitu diseedere et abesse
sunt, neque viam norunt qua? ad [orum ductt, nequelicerct. Sueton. in Caligola cap. X X I X . Prmiorium
ubi jndicium senatnsve sit atinsve publicns civitatis virum, ex secessu Anticyrce, </Mem t>ff/tfMtfhits caussa
%

consesstis. Legc.s projtcren el decreta . seu verbis feran- pttierat, propagari sibi commeutum sa'pius deside/an-
lur, sen scripta sint, neqne andiunt hi, neqne tnspi- tem , cum mandnssei tntertmi, adjecit : Necessnriam
cinnl. Stndia vero populi, suffragiaquc crcundis ma- esse sanguinis missionem cui tam diit non prodessct
gisira'ibns coll<Un ccclus alios cl conveniicuta, et
%
eltebornm. Inde ad omucm el dil.ttioueui tratislaluin
convivia tascivasqne cum iibicinis comess liones, neper est. I I A V .
somniutn quidem sibi obverstiri velint. Neqne vero ctiam (0 Qnilibet opifex. Ita Tere de Chrysnnthio stto in
novit si qnis malus rst homo in civitat<>, neqne si qnid Vila ejos a«hnirator Sopliistartim Etinapios Sardia-
olim peccalum esl ab uniiquis vel viris vel mulLribus: IUtS. fic e"3o?e xoivwwoetc TO/C9IO?C T3 tpyo-t wspi?
imo autem magis hcec ignorat, quam qnod dici solel,wc xav t^otWT^v X9t''^9*v*y?3v Zt<L%pi**.i T* »>; «xe/a, i . C. Vi*MJ(

qnot aquce congiis mare constet Verum et hcec omniaest ita nmnifeste cmn Diis communicare , ul idiota qui-
ignorure se nescil. Neque enitn his abstinet rebns ea visct sedeniarius aritfex e plebe, jndicium de prodi-
gratia ut laudetur , atque ut hominibus placeat. Solutn giis (actte dare potset. H A V .
809 APOLOGETICUS. M
ostcndilet exinde totum, qnod in Deo(l)qU3rTitur,re A tiatam (tf).^Sexum ncc femineum mulal Chrislia*
quoque assighat; licet Piato (a) affirmet factitatorem nus (4). Novi et Phrynen meretriccm Diogenis supra
universitatis neque invenlri facilem, et inventum recubantis ardori (5) subantem (e). Audio ct quem-
enarrari (b) in omnes difOcilera. Caeterum si de pudi- dam Speusippum de Plalonis schola iu aditlterio pe-
citia provocemns (2) (c), lego partem sentenliae Alticoe riisse (f). Christianus uxori suae soli masculus nasci-
in Socralem eorruptorem adolescentium ( 3 ) pronun- tur. Democrilus exccecando semelipsum (g), quod
LECTIONES Y A R I A N T E S .
(t) A Deo. Semt. nuntiaiam aut prominlialum.
(i) Provocemur uhen. tiig. (4i Christianus ad sexum nec femime mutat coi. Fuld.
(3) Eig. el Hav. aucloritale cod. Futd. Socratem : cor- etedd. R>g. ei uav.
ruptor adol. pronuoiiulur; cceteri: corruptorcm adol. pro- (5) Ardorem Fran. Paris.
COMMENTARIUS.
(a) Licet Piato affirmet. In Timaao: p. 28. C. ed. sororibus misceri? quod quidem philosophus Stooe
Steph.Tov pbf «•OIIJTYV xeei -jraTlparoDoe rov W*VTJC»eup«7v prwfectus legc sanxit. Percurrerem eliam Academia*
rt iVyov, * a i eufovra tig Kavr«c aouvctTcv X*>«tv, i . e. Clial- principem, illiusqiie discipuium : ilem et eos, de qui-
cidio interprete , Opificem, genitoremque universitalis, bus major est udmirutio, his quos nominavi obscwnio-
tam invenire difficile, quum invenlnm impossibiie digne « rcs fuhse demonstrarem : obsccenum quoque puerorunt
profari. Vide phtriimt teslimonia apud Elmenhorsl. amorem ab illis in honesiatis et philosophice pariem an-
p. 44. ad illa Minucii p. 21. Platoui itaque -in "Twiwo numeratum, otnni relecln ulteggria dcnudarem, nisi
Deus est ipso suo notnine mundi parens, aritfex animw tum nobis ad alia properunlibus oratio longior hac ra-
%

ceetetiinm terrenornmque fabricator; quem et inveniretione ficret, tum omnium illorum rilus, uno a nobis
difftcile, prw nimia el incredibiti polestute, et cuw in- deteclo , sutis superque redarguerelur. H A V .
veneris, in pubiicum dicere impossibile prwfatur. Cod. (d) Corruptor adolescenlium pronunliulur. Ilaec est
L . B . re quoque affirmal: licet Plato assignet eic. H A V . pruslantissimi Cod. Fuld. icciio, quam recvpit R i -
(b) Enarrari in omnes. Exstal epistola Thahlis ad galt. nain alii minus venusle, lego partem sententiw
Phereehiem apod Laerliutn, in qua non vult ip>um fyticw in Socraiem corruptorem adolescentium pronun-
palam apnd omnes hac de re disserere. Sic inci- itatain. Lugd. B. legil. pronumiaium. De Socralc
pit : Uuv9avo/uai ot irpiiTOv I^vwv /urfXXetv, C l C . i . e. Au- eliaui Noster lib. de Atiima c. J . udolescentium xi-
dio te primum lonum de rebus divinis apud Grwcos lians. Et passim vetercs. Luciauus in Vilarom Auc-
palam disserere parare. Verum jusliorc (ortasse sen- lioiie.etinEunuciio.iiidialogiselium Merotricis Dial.
tentia inter amicos ea quw scripseris, tegcs , quam pas-X , Tlieodprelus C r . Aff. Cur. p. 174 el 17o. Non
sim quibuxcutnque permilles nutlo illis emotumenlo fu- defucre tainen qui philosophuiu hoc crimine absol-
tura. Minucius ctiam dc Christianis, post illa Platonis vcrcnl, iliumque diiexisse pulchros dicanl, quoniaui
adducia: Eadem et illa fere quw nostra sunt. A'am el ex veiiuslo iiiciiibiorum et oris habitu virtulem ani-
Deum novimus , et parenlem omninm dicimus, et nun- mi c l gcnerosam indoicnl vcnabalur, qtto eliaiuiii-
quatn pubtice nisNnterroguti prwdicumus. Quod capien- clinat p Notmus. in exposilione ad Nazianzcui Orat.
dum sectindum illa Servatons vcrba Matth., V I I , 6 . ^ X L V I l i , qu.c e>l in Julianum secunda. Httc pertmct
M r JOTS T3 otyiov TO7C x u » i , £*X»jTe TOUC ft&pY*pt **
T geinina qua; esl iti lom. \l, Dact. Gorl. n. 514, ut
Ift&j l/u-jT»o»^v T6V x « P v . Alque iude illusli unUuiii
£ w
quihusdam placct. I I A V .
obslitiaium eiitstlem silentium c l in aula Cajapha; ct (c) Phryneii Diogenis super rccumbenlis ardori
in conspcctu P i l a l i , qnihtis dc Dcilaln et Regno suo snbunittn. luler epuias Cynico cynice morigcraiii.
non uisi ndjuralus el riie interrogalos respoudit , LAC.
Matth., X X V I , G3.,et X X V I I , 1 1 , 1 4 . H A V . (fj In adulterio periisse. Falsum hoc, si scriptori-
(c) Si de pudicitta provocemus. Quoniain in princi- bus qui adhuc exslanl iides : liaqiiesic^crihit ad |£u-
pio huiuscap. dixcrat philosopiios eadem et moncre schiuiu p. 125, Josephus Scaligcr, hoc loco iu T c r -
el pronteri, innocentiam , justitiam palienliam , so-
9
tulliano aul /uv^ovudv ofxifjm. cssc, aut, ait, imposlor
brielatem, pudicitiam siugula jamrefellil, servata
t
csl qui illi lioc persuasit. Mortuus csl cniin valde
oralionis sme numerositate, (itim dicit: de pudicttia scnex 1$ &\0vfiU(. Non dissimilis lamen niors alio-
provocemus, et de probitale defendam, el de modesliu rtiin quos cmimcrat Plinius Hist. Nal. lib. M l , c. 1 3 .
certem, et de wquanimiiale cougrcdiar, cl defidecom- Cornelius Gallus prwtorius et T. Ilaterius eques Ro-
parem , dcnique de simplicilule consiilam. Pamelius manus in Venere obiere. Et Valeritis Maximus, lib. I X ,
et alii hic legunl provocemus, sed Rhen. el Rigalt. cap. XII. Fortis hujus mors , iltorum perridicuta. Cor-
emeitdan^provocemur. Quod minus cum reliquis cou- nelius enim Gullus prwlotiusl etT* liatcrius eques
veniL Melius legas provocem. Qualis vero philoso Rom. inter usum Veneris absumpti sunt. Qui idem s a -
phonrm coiitinenlia? audi Luciauum in Fugitivis : pienler pro more suo addit h:cc: Quanquam quorsum
Oi o> ywaX* oi/wvoi,, elc. i . c. scd hi cum admoduin " allinel eorum cavUlari faia quos non tibttlo sua , sed
casti et severi exlrinsecus et publice appareant, si pue- fragililatis hiunanw rulio ubslulil! Fine namqne vitw
rum nacti fuerinl [ormosum, aui speciosam mutierem, noslrw vnriis et occultis caussis exposito, inlerdum quw-
aut speraverint, melius est tacere quw fuciunl. A o;t- dam immerentia snpremi fnti titulnm occupunt: cum
r

nulti vero suorum etiam hospilwn uxores corrumpentesmngis in tenipus tnorlis incidanl, qnam ipsam mortem
abducunt, ul Trojunus ille Puris, credo el ipsas philo- accersant. Speusippus lameii VJOCVJV ^TTWV, voluptati-
sophmi cnpienles. Chiysostomum cliam Oiat. de S. bus dcditus, est Laeriio. H A V .
Bahyla. At icmperans. inqttis, fuil coininentemque (g) Democritus excwcundo semelipsnm. Viuceiiiiiis
vitam egit Sinopensis ille, ul qui etiam Itgitimas nu-Beliovacensis in Spccolo Doctrinali lih. V , cap. U8.
plias non sustinuerit. Sed addc, obsecro , temperaniiw Terlutltanus qnoque refcrl Democritum philosophum
ac continenitw illius modutn. Tu vero nequuquam ad- excwiusse seipsum: eo quod mulieres aspiccre sine con-
des, qui libentius lemperantiw taudes ilti detraxms, cupiscentia nonvutebat. Elrnrsus cap. C L X X V , Vnde
auam temperautiw ejus modnm prodidms , aciVo certede Uemocrito phtlosopho refert Aqellius in libro
ttle infamis, ac magno dedecore ptenus. Percurrerem Noctinm Al/icurttm, quod nuitone Abderites fuerit et
hoc loco et cwtcrorum iutg is, stultum ac vanum slu- dilissimus: qui omtie palrimouium suumretiiiquenssuis
dium , denique turpiiudinem: ubi enim , quwso, utile civibus, Alhenas profeclus est et ibi ocittos sibi eruit:
est, setninis humani gustu non temperare ? id quod fa- tanquam scilicet impedimenlo bonorum studiorum , ut
ciebat Slagirites; quate commodum cum matribus ac vegelaliores cogiialiones haberet. Liberius tamen dicit
Sil TERTULLIANI
muliercs sine concupisceniia aspicerenon possei, el A congrediar, Lycurgus arrexocpT^aiv opiavit, quod Ic-
doleret si non esset potitus, incontineutiam emen- ges ejus Lacones emendassenl : Christianus etiara
datione profitelur. At clirislianus salvis oculis femi- damnatus gratias agit. Si de iide comparem, Anaxa-
nam videt, animo adversus libidinem cacus est. S i goras(d)deposilum bospilibus denegavit: Chrisiianus
de probitate defendatn, ecce lutulentis pedibus Dio- etiam extra fidelis vocatur. Si de simplicitate consis-
genes superbos Philonis loros alia superbia decul- tam, Aristoteles familiarem suum Hermiam turpiter
cat (a). Cbrislianus nec in paupercm superbil. Si de loco (I) cxcedere fccit (e): ClirUtianus nec inimi-
modcstia certem, ecce Pythagoras apud Thurios (b), cutn suum hrdit. Jdcm Aristoteles lam turpiter
Zeno apud.Prienenses tyrannidem affectant: Chris- Alexandro regcudo potius adulalur (f), quam Plato
lianus vcro nec ocdililaiem (c). Si de animi aequitate
LECTIONES VARIANTES.
(I) Forle thoro Haver.
COMMENTARIUS.
eum cculos sibi eruisse, ne viderct bene csse malis ci- (e) Hermiam turpiter toco excedere fecit. Adducit
vibus. Tertultianus dicit, quod ideo excwcavit seipsum, « ex LaertioLn Cerda Aristippi narrationem, Aristote
quia mnlicres sine concupiscentia aspicere non poterat, lem ah ~ Hermia
uu s
" —"»^-
concubinam ejtis ->«—— 1
accepissc, sed —
K
htic
Addil de suo: porro mcrilo sibi ocnlos eruit, qui ma vix pertiuere ipse falelur. Potuissct alioqoin htic re-
gicas tencbras ocuiis huinanis invenil. H A V . spexisse Luciantts , cerle allusWse; dum scribit in
(a) Diogenes superb^ elc. Hieroiiyums Conlra J o - Lftpilhis 2 u 5 i , TYV S w r r p i T O u y u v a / x a TOU « a S v j T O u e*/uo(-
vinian. Plato cum dives esset, et toros ejus Diogenes X*v7*{* « K\iicr fxi. t Tu vero, Cleodeme, Soslrati disci-
tutatis pedibus concutcaret, ut posset vacare philosophia?, puli tui uxorem ttuprasli. iliinc vcro Hermiam intimum
elegil Academiam. villam ab nrbe procul, non solum in Aristotelis nmicilia locum oblinuisse, palel ex
desertam , sed etium pestitentcm ; ul curu et assiduilale AtlienaBo in cujus lib. xv. cap. 16. philosophus ut
vtorborum tibidinis impctns (rangeretur, nndc el plures impius accusalur, qttoniam isli Hermi;c divinum tri-
cjus discipnli oculos sibi effoderunt. Pro deculcal Fuld. buissct hotiorem, memoriam cjos, ut deorum, hym-
decalcat. H A V . no celebrans, sed dcfcndens Aristotelcm Atheuams
(b) Pythagoras apud Thurios. Sic Rig. Herald. R h . demonsiral non hymnum sed scholion esse, ipsum-
et Ald. noniiulli Tliyrios. De morte Pyibagoraj ctim que carmen stibjicit, ubt ad virtutem senno est, et
vnrire opinioncs, tum eliliafuitviadversariorumdnm dc Hermia , quetn Herculi, Achilli el Ajaci comparai,
doiniiialionem afTcclat crcmatum. vide Laertium et illa exstanl:
Alhenagoram. Arnobius lih. i . Pylhagoras Samius sus-
picione dontinalionis ivjusla vivus concrematus in fano Z&< S' t v « * <ptXiou
K a l A.'T«pviw^ t v x ^ o ;
est. Lcgo iuusia, vel injusta. H A V . HtXiou yrjpw^tv erjyi^-
(c) Chrisitanis vero nec ceditilatem. Ibidem apud A I - ~ Tov aoi^tjiov tfr«K»
dum iuale Chr. vere nec civitatem. AZditiiutem vero ^ A'ftdvatdv ti jitv OCJHGWO'. Mavffai
non lemerenominat, til ad quam cl plebi paleretadi-
tus, el ad quam videnlur perlintiisse iiiiinera non Ato; ItVwj,ffi£«cou;o«ff«i
ampla valde, ut vici mngisiraius et similia. Martialis •vXia^ Ti r i f > ; j}tjiai«{.

de ridiculo Oracilii laslu el xmulatione, lib. x. epi- i . e. Ob amnbilcm formam luam se privavit iumine so-
gr. 79. tis alumnus Aternece. Quem actis rebus clarum el cele-
Consul Torquattis, vici fuit ille magister, brem scmpilermt laudc Musee decorabunt, Mnemosynes
Nec minor in tanto visus honore sihi. H A V . ac Jovis Hospitalis filiai vencrationem exlotlentes, fir-
{d) Anaxagoras depositnm hcspilibus denegavil. R e - mteque amicitice prafinia. Ihidcin citantitr ilia Aristo-
ctissime ita Cod. Ftildensis, cujtis collaiiouein a F r . lelis : Ow y o p k* wo^e V>pfui9. &uetv w<* a 3 a v * T W « r p o a i -
Modio faclam el Scioppio descriptanviiolis stiis sub- po'j ut\>Of. wc 5V*;TW fjYjf fA% /.aT€o*/.eua^ov, y.ui aSa>aTt^etv
t t

junxeral Junius. Qua cum titi potuis^enl llcraldus ct TTv fvru ySouyo aevoc £*irtTaj>toic xati Tt/u'flttce«o» ur,74tTO. I. C .
4 (

LaCctdn, illam inspicere passim neglexerunt, cdcn- Hermeim, ut immortali, cum ego sacrijicare non deti-
les cum aliis hosiibus, qtiod pnc hoc noslro absurduui berarem , sepulcrum. ut mortali, exlruxi : immortalem
valdeesl. Rigahius, qui solos pra*clara illa collaii utc vero famam ejus reddere cnpiens, funebri commenda-
in cdilione sua, uti novil, sic iraiisposuit denegavit tione atque taudatione eum cohonestavi. Sed est in MS.
hospitibus ; ctir iilud, uescio. Tangil Aristoteles htijus L . B . mon-trum aiiquod leclionis Herimantra puiri-
dclicli iiiiqiiitaicm Problem. Secl. xxix. qu. 2. culo excedere fecit. scnsum assequi nondum polui. An
et x u r sil gravius qtiam negaro mtiiuuin, *pb; ykp potiuslegendum? Hermiamturpiler ihoro excedere fecit.
r$ <f»j/uef, * * * vrirrw HFxp%p«.hii. i . c praner da-
a T v
Quod coiifmuat Laenius. H A V .
mnum emm , fides negligiiitr. ct © /uev ouv £ o W w ; ~ (Q Alexandro l v m M U . . m regendo
V,r^<(
H U
potius. IIdem
V U M H vCodex
U A« .regi,
^ . , sed
9 u
p t t w , o 8« oLnriiTiprtvti w lyflpfo. hic enini rem suam
( male. Debtieral potitis . inqtiil, ferocem ejtts adoles
credidit tanquam umico, ille denegat lanquam inimico ceutiam regere froeno modeslia?, magister ejtis, qtiam
Lucinnus de Hermodoro Epicureo similc narrat ttl aulicus ip>i asseittari et dementiam animi augcre.
in IcaromCllippO : K a t ya^) a u /axetvouc ew^wv, Ep^dow- Sed htijtis tii snpientibus sn?ctili adulationis insigue
po-i /uevTOv E^rtxou))eiov, yuiu> VJCAK cpxyjx&j i-Trto^xouvTa. nobis ex«ntplum pradiet Arrianus dc Expcd. Alex.
i . e. JVam inier eos quidem vtdebam Epicureum Her- lib. i v . cap. ix. p. 1 6 i . edit. Gron. Ibi indigiiante s i -
modorum ob milte drachmas pejerantem. Sed de Ana- bique irascenle Alcxandro ob infandam Clili ca?dem
xngorn nihil legitur, nec Intcrpreies quidquam affe- dicit ille Arrianus : Eio-i 8 i ot /eyouo-tv kik\%pyoj TOV
riiut. Non dtihiio tamen quin ad illum pertiiieant illa <rofWT\j iiQtl-j clc. i . e. Sunt qui scribant, Anaxarchum
Luciani ilidcm in Lapithis, ila Terlulliani nostri ver- sophislum consolandi ejus caussa arcesstlum, ad enm
bis respondentadamussim, eiiam amplius docenles in venisse. quimqne cubanlem atqite suspirautem offendis-
discipulosuoscelus hoc pcrpetraltim. Ibi Cleodemus: set arridentem dixisse, Ignorare ipsum cttr veieressa-
%

Ou3« TOU £lvou /UOJ^KJTOU >«/Swv Touj?ib\ov i r a p o x a T a ^ v j x a c pienles Jusiitiam Jovi assidentem (ecerinl; nimirum
foctTa w/uoo-cfc x*TatT*.c HaXltotooc /uv> ei/i*?svat. i_. e. Neque qitiu quidqnid a Jove decernitur, fd juste factum esse
hospitis discipuli, accepto viatico quod deposuerat , censeri debeal : oporiere igilur, quai a magno rege
postea per Palladem, a me non acceptum dejeravi. Vide fierent, justa exislimari, printum qttidem ab ipso rege,
Ezrchiclem cap. xvni. 12. c l Laertitjni in Pitlaco Ct deinde a cceteris mortalibus. Alque hoc quidem diclo
Plalonc H A V . tunc nonnihil solaiii Atexandro attutisse. Sed ipsc pra>
5tt APOLOGETICUS. 514
Dionysio Tentris graiia vendilalur (a). Aristippus in A cum lalibus factis in nomine et in honorc sapieniia?
purpura sub magna gravitalis superficie nepntaiur (b) perscverant npud vos. Quid adeo (I) simile philo-
%

et Hippias, dum civitali insidias disponft, occidilur(c). sophus et chrislianus , Gnrciac dhcipulus el Coeli,
Hoc pro suisomni atrocitate dissipalis nemo unquam fainai negotiator el salutis (2), verboruni el factorum
chrMianus lentavit. Sed dicet aliquis, etiam de nos- operator, rerum (3) acdificator ct dcslructor|, inter-
tris cxcederc quosdam a regula disciplime; desiuuut polalorerroris et inb»gralor vcritalis , furalor ejus et 1

tum christiani habcri pcnes nos, philosophi vcro illi custos (4).
LECTIONES VARIANTES.
(t) Cod. Lugd., Atd. Rig. et nav.: Adeo quid; scriben- 1 A N e a n d e r s i d o , o r u m
t

dum fortasse, Atque adeo quid, etc TeiSi?^ '' * scripsisse videtur
(2) Edd. caue Rigallium omnes: vita?, cod. Fuld. el sa- (4) Edd. ante Rigaltium : destr., amicus et inimicus er-
lulis vitae. ' roris, veritalis iuter,jolator ct integrator et expressor, et
(3) Fdit. Rig. excepta omnes: et renira. Sed s. deorum, furator ejus et custos ?
COMMENTARIUS.
Clarc addit: K o x * v S«/uiya « c «yai ?r,fAi mpr/irovSui A'/t- neus esset amatori cuidam ct perdito hero. Qitod ad\alia
| i ^ j o « * , ctc. i . e. Ego vero majoris errati quam prioris aitinet parandorum beltariorum est gnartts et in ador-
% %

auctorem Aiexandro Anaxarchum fuisseccnsco, si illttm jjnandis eduliis exercilatissimns. Brcvitcr voluptalis ar- 9

tiri sapientis sententiam esse staiuit; lYon oportere ni-tifcx est: iustitutus cnim esl Athenis , atque Siciliw
mirum regem summo studio delecluque habito justa tyrannis servivit, qnibus magno in pretio fuit. Idem de
agere; sed quidquid aut qualecumquc sit qnod rex faciat, codem in Parasiio : Kai OVTO phTot x a T a d v auT*v ; T

justum censcri deberc. Cui culp.x» quaiu aflinem fccermt jjpovov, etc. i . e. Etilie per id wtatis Syracnzis versa-
Arisloielem, patet ex isla cum hoc Anaxacho colla- tus est, parasitando apud Diontjsium , apud quem pa-
tione apud Lucianum in Parasiio : Eu/5wr{o»jc /uiv -/&p % rasilorum onmium ttmxime probubatnr, ut qui ad hanc
6rt Aft%}Ju* t**%pi rou SAVATOU uotptahtt, x a i A v a f a p ^ o c ariem yrw cwteris singulari prwditus essel indnslria:
A)c£«tv3pw, -riivrwc «V'trao-ai. K a i Aptrrorixr^ 3» T^C adeo ut auotidie coauos ad eum tuitteret Dionysius , ut
jn&tTtxiii *Tp£a o/uovov, Cyntip x a i T3V i / / w v TSjfvfiv. | .
T
ex ipso discerent. Hicquidem videtur digne hanc artein
e. Quod autem Euripides upud Archelaum ad mortem excoluisse. Itaquc in Bis Accusato digladiaulcs de illo
usque, Anaxarchus apud Aiexandrum egit parasitum iiidttcit Virlutem ct Volupialein seu Molliiiem. Ibi
9

plane comperlum hubes. Ccetcrum Arislotetes parasiti-VirtUS : E ^ c yatp «VTIV kpt^itstroi , 8yj/oio-<v ot i o y o i
cam orsus est solnm, til fecit in reliquis ariibus. Mor> x a i T a I p y a . i . c. 3Ieus est Aristippns , quod quidem
del philosophum, quod omniascirc et docere ctipicns, sermones ejus ei opera oslendunt. Repondet Molliiies:
in nullo perfecte excellucrit. Qtii idem lamen auli- O t y « v o D v , a } / if*,rr v TjB-jprv' iu>j ykp 6 k»rp , «c ^ t v
t t

cascallcns arlcs cogoalum sutun Cillislhcneiit fruslra opbtj a » 3 Tfiv ftfi-jw, x a i »5c *op?vpfZoc , x a * TWV. i . e.
T

montiil, lcmpcraret ferociam aniini, nc sihi f.ituin fiinime sed me (\m\ifi loqui decel) quw sum Molli-
%

matttrarct, Alcxandro cougredi iicscicns, ut supra ties. Meus enim est homo ille nt videre est ex coronis ,
%

doctiimtis. H A V . Q purpura et unguentis. Ihi lum Jtistitin judex : M * t- ?

(a) Quam Ptato Dionysio ctc. Sensus cst, nec alitts lovctxvjTc, etc. i . e. Ne contendite : dtfferetur enim et
esse polest: tatn lurpiter graliam Alcxaudri capiat hwc caussa eo usque , dum Jupiler de Dionysio sen-
Aristolcles, quam lautilias c l coenas Dionysii Plalo. tentiam feret. Hoc enim illi viaetur adsimile : adeo ut
Itaquc rectc La Cerda el Rigalt. jugulavci uiit vele- si Vvluptas vicerit, Arislippitm quoque Moltities habi-
rem lectionem, licet in omnihus sil MSS c l cdiiis ,
t turasif.si conlraStoa, hicVirtuti adjudicelur. E l luec
Plalo aDionysio. Luciauits in Parasito : 6 o« n / * T w quidcm animicxhilarniidi caussa dictasunt; sed serio
v/uwv 6 yiwae^TaTo;, c l c i . c. Vestcr quoque generosis- ah Epiphanio appcllalur yaupifxv.fr/oi x a i i>i55ovv . i . ? C

simusilie Pluto, in Sicilirm hac de caussa venit. Ubi e. gnlw et votnptalibus deditus , conlra llsnrcsiii ixxx.
cttm paucos dies apud reqem csiei parasitus, qnia adUndc sic Lactaiitiiis Div. Iiul. lih. in. c. 8 Atistippo
eam erat inhabilts , excldit. Rursu* repetitis Athenis ne respondendum quidein duco , quem in corporis vo-
postquam vehemcns studium adhibuisset, seqne ador-Inptalem semper iuluentem , nihilque aliud, quam ven-
nasset secunda ttavigatione Siciliam petivit: nbi paucostri et Vcneri servientem, wiuini dubium esl hominem
$

dies ccenatus iterum prw imperitia excidit. Mqite com- non fuisse. Sic enim vtxil, ut nihil inter cum pecudem-
%

plures aflirmasse scriptis ait Noialque ob hanc <au- que distarei, nisi unicum , quod toquebatur. H A V .
sam Nazianz. II. in Jul. Cogniiumque cx Lacrtio csl, (c) Uippias. Fuil tali nominc philosophus cujiis
quid Diogcni Plaio insusurraverit, Plalonique Dioge- ut omoitiui di>ciplinarum nou tantuiu . scd c l ariiiim
nes respondcrit. H A V . perilissimi meminit Cicero lih. iu. Dc Oraiorc. Lau-
(b) Aristippus in pnrpura ctc. Hujtis luxuriJfi mtilti des eliain copiose prosequitur Xenophon Memorab.
meinincriiiit. Nazianzenus in Carm. Cygn. ct alii. Y i - j . lib. iv. c l Luciatius iu Hypia. Sed dc hoc nihil tale
tam descripsil copiuse Lacriius. Sed el Lucianus legilur. An igiiur coofudil hiiitc cuin Hippia, qui
illud pliilosophorum flageiinm lepide denotavil. ln Pisi>trati luit lilius? de qtto Cicero scribit ad Af.i- '
Vitarum iiaque Auctione : J U I \ Alium accerse Cu- cuin. Ncfarius llivpias , Pisislrati filius, qui in Ma-
%

renwum illumpurpura amictum et coronatum. MERCUR. ralhonia pugna occidil, arma contra putriam ferens.
Agite animum adveriite omnes. Res sumptuosa est quw- Rem quoque narrat Jtistititis hb. n . cap. 9. Fuit la-
%

que divitibus indiget. Yita hwc est jucunda, vita ter men hoc magis apct ttim bellum quam disposituj urbi
beata. Qnis cupii delicias ? quis cmet moltissimum ? insidi:c. Vci igilur Hippias ille Elcus a quibusdam
M E R C A T . Accede l u , et dic quid noris , emam enim te sciiptotibus, quos Scptimo vitlere contigit, tirhi
si ulilis fueris. MERC. Neoblurba, o bone neqneinier- su:c insitlias strueiis, hoc modo periil , vel alius,
%

roga ipsum, ebrius enim est itaque non poterit tibi

t
qui>piatii iniclligiiur cujtts nomeii esl corrtiptum. Et
respondere, lingua , ul vides, titubans. MLKCATOR. cerle testanitir in MS. Fuld. exsiiiissc Tchihias, ct
Quts mcniis compos emat lam corruptmn et immodes- ipse in Cod. Lugd. Bat. obsci vavi Jethictias. Poluil
lum mancipimn? quoque lol unguenla olet, quum vero itaque fuissc aliquis e Pylhagorae scctatorilms , qui
gressu lubrico et ratioue carente incedit. Sed utique, pleriijiie illius criminis rei iuterierunl. Jamblico
Mercuri dic quibus artibus prwdilus sit aut quw tra- sane inemoratur inter ilios (}uidcm Eulhicles Rcgi-
% % %

ctare soleal. MERCUR. In summa , convivator est et neusis cap. xxxvi. qtiod noincii lectionihus MSS. val-
compotor egregius; quin ad exercendas impudicas et de est nlhue, po.uitque nb aliis scribi Eulhiclias , ct
tascivas suttationcs , una cum tibicina admodum ido- binc corruuipi iu Jeiftictias. H A Y .
 TERTULLIAW tU
lis CAPUT X L V I I . Apntavcrit? Inde igitur phiiosophi sitim ingenii sui
riguverunt; nam quia quaniam de noslris habenl, ea
A R G U U E N T I M . lmo , si quid sanum vcl verilati similein
proptcr nos comparant illis (2). Inde, opinor, et a
scriplis phitosophorum inveniatur, idtotum ab antiqui -
quihusdam phiiosophia legihus (5) quoque ejecla est,
ore lege Dei, quam incorruptam Christiani habeant,
a Thebanis dico (6), a Spartiatis el Argivis. Dum ad
mutuatum, sed ita ul pro caplu et voluntaie sua qui-
nostra conanlur (4) (c) et homines gloriae (d), ut
tibet eorum id corruperit et mutuveril, quod itaque
diximus , et eloquentia* solius iibidinosi, si quid in
nullam paritatem inter ulrosque inferat, sed magis
sanctis (5) oflcnderunl digcstis , exinde regestum (6)
oslendat, diversas illorum sectas ab unica veritate ,
prq inslitulo curiosilatis ad propriaverlerunt(7) neque
?

quam de anliquiore forma possident Christiani, in

satis credcntcs divina esse, quo minus inlerpolarent,
infinitos errores procidisse.
neque salis intelligejitcs, ul adlmc tunc subnubila (8).
47. Adliuc enim inihi (I) proficit anliquiias praj- eiiam ipsis Judxjs oburobrata, quorum propria vide-
strucla divinae litteraiuriC (o)«, quo facile crcdalur banlur. Nam et si qua simplicitas erat veritatis, eo
Ihesaurum cam fuisse posleriori cuique sapienlue. El magis scrupulosilas humana fidcm aspernata nuta-
si non onus jam voluininis temperarcm, ctiam excur- bal (9) (e), pcr quod in incertum miscuerunt etiam
rercm in hanc quoque probalionem. Qnis poetarum, B quod invencranl certum, lnvenlum enim solummodo
quis sopbistarum, qui non de prophetarum fonte Dcum non ut inveneranl (f) disputaverunf., ut de
LECTIQNES V A R I A N T E S .
( 1 ) vuUjo : Antiquior omnibus ni fallor ? Adhuc, etc. (i) Dum nostra conanlur Franeq. dum nostra contamT
Jihen.y Guiupi., Hcr.: Aut. onin. veritas [ ni fallor 1 ei. h c nautiir nhen. Wouwer. na n ad ooitra conlamiuaulur Rig m

mihi, e l c . G e l e n . custos antiquior omaibus ni fallor ? et (5) Scripturis inlruswn in rel expunxil hig.
hoc m etc. Sed recte vocc. isla ab hoc loco alieua detzve- (b) f'v. exiude regestum Rig. inscruil aucloritate cod.
runt nigatt. ull. Fuld.
(2) Ila IIOJC verba, quoJ dcleveral Rigcdt., e cod. Fuld. (7) Opera add. Ffan.
resliluil liav., cacteri: ut quaj de noslris habent, ea nos (81 Sublimia, Rhen.
comparcit illis. (9) Mutabal, nhetum.
(5) Legibus addidit Haverc. e Cod. Fuld.
COMMENTARIUS
(a) Antiquilas prceslrucla Divince literaturas. Etiain Putanl Tertull. velle dicere philosophiam ejectam a
hic iuquil inslituto ineo servil summa Divina» Scri- quibusdam civitalibtis , dum philosopbi simile Chris*
pturaa antiquitas, cujus scriptoribu* eiiaai vetusti^si- tianoruni dogmatibus somniant, quod jamsemel dixit.
mos veslros posthumare aliquol srecnlis supra cap. Simplex ita pie et veros senstis hic est: Ph losopbi,
xix. oslcndimus. Ex illis scilicet siquid vcro sapiaiit homin 's c l glori.c et eloqnentix Solius studmsi, duin
pbilpsophi veslri sua oiunia hausernni, sed dum p aliquid dc nosiro sapere volunt, Sacram Scripturam
ingcnii sui modulo mctiunlur uiullifariain delurpa- et cogniiioncm Dei corrttmpiint. Itaqtie post Argivis
runt. I I A V . purictum est ponendutn , et seusus plautis cst. Editio
(b) A Thebceis. H x c quum sit scriptio Fuld. ct Aldina legebal dwn a vestra conanlur, crrore solilo.
L u g l . B.it. MSS. pari consensu, non dubito quin Cod. Agob. dum a nostra conantur et b. g. elc. viara
voluerit sic exprimcre Tertnll. iicet alii habcant a ita npcriens ad rectatn dislinclionetn. W o i w e r . ct
Thebanis. Fuld. etiain inox cl ab Spartanis^t Argms, Rhen. dum nostra contaminantur. Unde Rigall.
ubi alii Spartiatis, et Argivis. Iino ipsis Alhenis ali- duin ad nostra contaminanlur. quomodo ex v. c. lau-
qiiuudo cxsulare coacti sunt philsophi, qiium dccre- dat iu ora libri mei c l nmplectiiur Sciiveritis. Pntn.
to S.'iphoclis filii Amphiclid.c omnihus schola iutcr- el L i Cerda dnm nostru conantur. Rectins MSS. P u -
dicla cst, nisi quos scmiliis et plebs probasscl. Testis teani Fuld. Ilerald. ciiaui Logd. Bal. dum ad nostra
Diogencs Lieriius in vita Theophr.isli, nou longe a conaniur. Sic icre cap. X L . etsiquaillic arborum poma
priucipio. Ihi de Theojbrasto : TOIQVT©* 3* Sjxuf conantur oculis tenus. H A V .
%

iwrdr.fAYpz etc. i . e. Qnum lamen csscl hujnsmodi, se- (d) Homines gtoriw, etc. Philosophtts esl animal
cessit ud tempus cl ipse ul philosophi reliqui. Qnippe gloriac,vettaieqiic rumoriim itiaiicipiuni, inqoil Tertull.
Sophoclcs Amphiclidat filins lcgem tnterui, uli ne quisalil.q, Augiistinus ep. 56. Inanis gtorice mancipia,
phitosophorttm prwesset schotaj, uisi id senatus aul sicquc passiin apud Patres et veteres sophisiarum
ptebs decrevisset; qui secus facccet, capilale essei. Sed tuitior suggillaiur ipii xUvrU-n aofia. dicilura philoso-
addilur ibidcm : A ' / / a au£if «VxvvSov «i v£«Ta clc. i . phorum llomcro. L E P R .
f

c. Verum sequenli anno denno reversi sunt, quum a n(e) Nulabat. Veteres ediliones Barr. A i d . Rhen.
Philotie Sophocti dies dicius essct. Quo tempore Athe-Heraldi, Pam. Cod. cliam L. B . mutabat. quod dis-
tticn&es ea iege abrogata, Sophoctem talcntis quinquecedens a Junio, defeodit eiiam iu notis La Ccrda.
mutclarunt, decreverunlque philosophis reditum. llhi Ast Jimius recte emetidavit nulabat, necaliter MSS.
Casaubouus illa Alha3nci profcrt Deipuosoph. lib. Ftild. Agob. el ipse Rigaliius. Philosophi «111 solitil
X I I I . Kai SosoxXvlc, ©VTIC ifno?(<TfitXTi i^DMrt rs&TV* pi/o- glorhc el eloquenli c libidinosi, sicut obuuhila iliis
^pouc Tf.c A TTi/yjj. i . e. El Sophocles, cttjus decreio atquc obtecla non intclicxcrtint, ila illis qune per se
omnes phitosophi Athenis sunt ejecti. Scd in Ilaliamsaiis clara erant lidere non sunt ausi, assueti sophi-
trausirc si vclis, ipsa urbe Roma pulsos vidcas, nam siicis nugis el philosophicis involticris, ilaque omnia
ipsa JCti verba etiamnnm cxsrant npud Ccllium tniseiierinil. Elcganler in lih. Ad Nat. u . 2. Nam et
Noct. Attic. Iih. xv. c. x i . et Suetouium de Clnris altas veritatis simplicilas per scrupulositaiem pierumque
Rhctorihus in priucipio. Huc re-picit Scnecn, quum fide ttutal. I I A V .
sajculi sui mores laxat in Consolat. Ad Helviam c x. (f) Non ut invenerant. Scnsus suhobscurus hic est.
Apicius uoslra memoria vixil, qrurtu ea urbe , ex qna Iliialiquam Dei cognitioncmcx sacris Scripturis iiau-
atiquando phiiosophi velul corrnptores juvenlutis abire rientes, nou, quod dehtierani, secundum illas Deum
jussi sunt, scicnliam popince professus disciplina sua doctterunt, nec ad illas populum relegaverunl, scd
f

sccculum infecil. H A V . quasi sua opera Diviniialein perscrulali essent, glo-

(c) Dum ad uoslra conalur. Viri docti dum haec riam ciptaverunl, nec in ipsa Dei cognilione valde
prioribus anncctcro voiunt, varie lurbant seasum. inter se cousentientes, dum aiii, etc.inquo a verUatfl
$17 APOLOGETICUS. Si8
qnalitale el de natura ejus et de $ede disceplent (a), A citum (d)\ et ul ita dixerim, neminem humanis re-
A i i i incorporalem asseverant, alii corporalem (6), bus (3); positum vero extra mundum (e) S l o i c i , qui
qua platonici, qua ct stoici (I); alii ex atomis, alii figuli modo exlrinsecns torqtieat molcm hanc, inlra
ex numeris (2) qua Epicurus et Pythagoras , alii ex mtiudtim Platonici, qui gubematoris cxcmplo, intra
ignc, qua Heracliio visum est; et Platonici qtiidem cu- illud maneat, quod regat. Si et de ipso mundo nalus
raniem rcrum; contra Epicureioiiosum(c) et inexcr- innatusve sit, dccessurus mansurusvc sit variant (/);
LECTIONES VARIANTES.
(1) Ut lam platonici quam sloici Fran. Paris. (3) Immunem ab humants rebus Wouwer.
(2) Slcut Frqn. paris.
COMMENTARIUS.
•berrare sc docent, qurc cstsitnplex el unica. Nescio (e) Positum vero extra mundnm stoici. Quaesitum
qtii facluin ul ab Edit. Rig qua u tor , totum hoc ab- quidem fuil inlcr nhilosopbos, Deus sedens opussuum
s i t , couira omnes MS$. H A V . speclet, an tractet? utrumnc exlrinsecus illi circomfusus
(a) De sede disceptent. Qucm nppnulji hoc modo sit, an toti inditus ? immorlalis sil mundus, an inter ca-
ubique essc staluunt, ut simulomnia nars sint Divi- duca, et ad tempus nala numerandus. Vcrba sunl Se-
t

pilalis. Inqua iinpia opinione fuil Lucanus, Lib. ix.' neca; de Vita Beala cap xxxi, qua?, ut ibidem plura,
582. B ad capul hoc spcctant; sed locatio illa Dei cxlra muq-
Estquc Dei sedes, ubiterra, et pontus, et aer, dum, non Stoicorum, sed Epicureornm placitis adscribi
Etccelum et virlns. Superosquid quaerimus ultra? dehel. Nnm ex illorum quidcni mcitie Ittculentam
Jupiter est quodcumque vides, quocumqtie mo\elur. hanc Dei dcscriplioncm dal Scncca in Praifat. nd
Pe Dco Epicureoriim C i c lib. I . De Nat. Deorum. Q«i;cst. Nattiral. Solus esl omnia, opus sunm et exira
cap. cnt. Verunt sit sane, ut vultis , Deus .effitjies ho- et inlra tenei. Hi vcro iniscri nugalores Dcuni extra
tniuis , ei imago. Quodejus esl doiniciliumi qnoe sedes? niundiini ejccerunt. Scneca lih. I V . De Bcneficiis
qui locus? Deittde uhi dixil ctiam cunctis animnlihus cap. 19. Tn denique Epicure, Deum inermem facis;
9

stiuni esse locum , ubi deganl, pcrgil cap. civ. Qua>- omnia illi tela, omncm detraxisti potr.nlimn et ne cui- 9

ro igitur vesler deus primnm nbi habitet? Ideui lib. quam meluendns esset, projecisli ipsum exlra metam. ut
n . dc iisdem ila pergit, Dcorum qnos perlucidos et ibideni pro meium rccte corrigit magntts lolei pres ,
perstaliies induxil sedem esse , lanquam inler duos lu-confercus cum his locis cx lib. v n . ejusdem libri
dos , sic inter duos mundos , propter meium ruinarum.Alins Diis objicit negligentiam noslri, alius illos extra
HAV. mundttm suum projicii. ct Epist. xc. iVo/i de ca philo-
(b) Alii incorporalem asseverant, alii corporalem. sophia loquor quoj civem extra patriam posuit, cxlra
Lucianus loco adduclo : E T I 8 4 , oi p i v , faiipuw n , nmndum Deos. Lbi ergo? nescio in qtiibu* intermuii-
x a t bxfjiQpfM fryouvTO «Tvat ro 6ftov. O t f c , w c iript ©-w,uaT0c dis, ad quos faccte respicil Ciccro lib. u . de Divinal.
ptwrow Suvoowvro. i . e. Ad haic alii incorporcum quiddum Deorum, quos perlucidos et perstaliles induxit, sedcm
atqnc informe pulabanl esse Numen. AUi corporis esseesse laitquam inter duos ludos, sic inter duos mundos,
imaginabantur. H A V . ^ propter melitm ruinarum. Sed oper;e pret itin e s l , ut
(c) Contra Epicurei otiosum. Dc^cribciite naltiram lcclorein ablegani ad Justi Lipsii Physiolog. Stoicor.
istius ridicultt divinilaiis, Epicurco Lucretio iib. i . lib. i cap. uli. seu 2 l . u b i locum hunc Terlulliani
57. et I I . 0 * 6 . laxat el pluiibus lestimoniis Sloicos dercndil. Nescio
Omnis enim Divum per se natura necesse est an nd hanc philosophorum opinioiiem respexeril L u -
Immoriati aevo sumiua cum paee fruaiur, cianus, an Chrisliauos poiius notare volucrit, cum sa-
Semolaa noslris rcbtts, scjtiuclaquc longe. crilega h;cc tleblatcrat iu learomeuippo p. 276. edit.
Kain privata dolore om.ii, privata perirlis, Bciicdict. Ouc x * i jMflt/wr* i9*\JtJttgoj Oedv fj\j T I V * T C X "
Ipsa suis polleus optbtis, nihil iudiga noslri, V^T>JV TtiV 8\0iJfetVTtfVTatCOV Ttf.QTlQi.T&s 3 i OUT2 oOtJ V;XWV,
Necbepe promeritis capitur, nec laugilur ira. ouTio-jroueffTwcexatjTrtiTsxTAfvsTo, i.c. Qnos equidcm cum
Quales dii non potuerc iion ri-um exculcrc cordatis primis admnabar : quod cum Deum qnemdam rernin
et sapienlibus viris. Unde Ciccro lib. u Jdc N.il. Dco- omuium opificemconstiluissem^non eliam illud adderent %

rum : flihil curare Deos , nec sui, nec alieni, sed mo- vet unde is essel profeclus neque ubi consislerel, cuin t

nogrammos el nihil agentes. Seucca quoqtie in lcpidis- siugula fabricarelur.

sima illa Apocolocyittosi de Clahdio ngcus, Modo dic (f) Gnbernatoris exemplo intra illud maneat quod
nobis, qtialem Deuiii istiun f i c i i vclis : EVi/oujse7oc regat. Boctius lib. m . melro 9. huc rcspiciens :
6cdc I t o t i p o t e s t C S S C , oure auTOc ntp&i$m. eyst O0T« ot/lotc
t
0 qui perpetua*mundum ratione guberpas
ncxpix". quod itilcrprelalur Ciccro lib. i . de Nal. Terrarum cadique sator.
Deor. Qnod wternum beatumquesit, idncc liabere ipsum
ct clarius lib. iv. meiro 6.
negotii quicquam, nec exhibere alteri. Omiiiuip dciiiquc D
oplimc dicax Luciauiis, cujus verba sunl in t e a r o i n c - SedeL interea conditor altus.
U i p p O : E i T a / . a i mpi-jou-jTWV x a ^ fy*ac */>*yjaATWv o v i r a T / v
Rerumque regens flectil hapenas.
Rex, dominus, fous et origo
f
i o i / . o u v o i O e o i , a / / a r <rkj Ttvec, ol T>5C ©*u//'nr*T»jc e V i / / « / e ' a c
t
Lex clsajiens arbiterajqui.
%
•tWTOucap/ivTSc, & W e p *\ae?ceiwSa^uevv.rsolvttv TWV ).eno\jp - Et quje motti concitat irc
ytwv TOUC yeyr pv.nrirtt(.
l ouStv^arp o r t f A \ r o l { x w ^ t x o l f Sopufo- StsiiL relrahens, ac vaga Grmat,
pVjuartv i o t / O T * c a u r o u c eeViyouytv. i . C . Deinde IIOU Nain nisi rectos revocaus intus
omnes exislimabant, res mortaltum cura; Diis csse : Plexos iteruni cogat iu orbes,
verum erant nonnulli, qni ipsos omni cura liberanles Qu;c iimicsiabiliscontinet ordp,
Dissepta suo fonte fatiscaut.
(ut nos senio confeclos a minisleriis dimiitere consvevi-
mus) nihilo aliusmodi cos inducerent, quam cujusmodi (g) Src et de ipso ntundo, natus innalitsve sit dcccs-
t

%saleUitiain eomozdiis induci solent. Apte assimiial 8o- surus mansurusve sil. Vide Seuecam loco inodo cita to.
pvyoptfjexffu xwjtttxoic, qtioniam tnut;c pcrsomc erant, Pr;clcr philosophos niultos inundum sctcrnuni, fine
et quibus u i i l l a oralio nut insignior aclus in scena prilicipioque carenteii) putavit insignis pocta Manilius
tribuehatur. H A V . ltb. i . Aslron.
(d) Et inexercilum. MSS. Fuld. el L . B , et inexerci- Uax a?tcrna manel, divisquc simillima forma.
tatum. Manel lales illud Hilarii Piclaviensis in Ps. Cui neque principium cst usquam, 0 3c (iais io ipso :
L X I I I . Vorro qui curam humana; convcrsaiionis Deo au- Scdsimilis totorcuuaet, perque oinnia par est.
feret) cognoscet celcrniregni Dcum judicein. I U v . Iden), ihidem:
519 TERTULLfANI
sic et de nnimx statu, quam alii divinam et jetcrnara, A poeuc et philosophi tribunal apud inferos ponunt. S i
alii dissolnbilem conlcndunt: ul quis sensil, iln et gchcnnam comminemur, qme est ignis arcani sub-
intulit aut reformavii. Ncc mirum , si vetus instru- tcrraucus ad poenam tliesaurus, proindc dccachinna-
menlum ingenia philosophorum inlcrverlerunt. Ex mur. Sic eiiim el Pyriphlcgethon (7) apud mortuos
horumsemincctnostrnin hanc noviiiolam (a) paratu- amnis cst. Et si paradisum nomincmus (e), locum
ram(6).viri quidamsuis opinionibus ad pliilosophicas divin.c amoenilatis recipiendis sanctoruni spiritibus
senlentias adulteraverunt, et dc una via obliquos niul- desiiiiaitim, maceria quadam igneas illius zonae a
los iramiles el inexpltcabilcs (1) seiderunt. Quod idco notitia orbis cominunis scgregatum, Elysii campi
suggesserira, ue cui nota varietas secuc hujus in hoc (idcm occupavcrunt. Unde haec, oro vos, philosophis
quoquc nos philosophis adnequare videatur , et cx aut poelis tam consimilia ? non nisi de nostris sacra-
varielate dcfensionum (e) indiccl veritalem (2). E x - mCttlis: sidenosirissacramentis, ul de prioribus, ergo
pedite nulem praescribimus ndulteris nostris iliam fideliora stint nosira , magisquc credenda , quorum
esse regulam vcrilalis , quas veniat a Christo, trans- imagines quoque fidem nveniunl;si de suis sensibus,
missa per comilcs ipsius, quibus aliqttanto posteriores jam ergo sacramenta nostra imagiues posteriorum ha-
diversi isli commenlalores probabunlur. Omnia ad- bebuntur, quod rerum, forma non sustinet; nunquam
versus veritatem de ipsa veritate couslrucia sunt, B enim corpus umbra aut verilalcm imago pncedit.
operantibusocmulationem istam(d) spiritibus erroris. CAPUT XLYIII.
Ab hisadulleria (3) hujusmodi salularis disciplinac su- ARGIMENTCM.—Mirum quoque, quod Philosophisincre-
bornata (4); ab his quxdam eliam fabulae immissse, dibitia docentibus credant, magis credibilia apud Chri-
qtiae de similitudtiie (5) fidem iulirmarent veritatis, stianos damnent; quod iuculenter admodum exsequi-
vel eam sibi potius evincerent ( 6 ) , ul quis ideo non turin resurrectionne et rcstauralione carnisseu corpo-
putet Ghrislianis credendtim, quia nec poetis , ncc
ris humani, oppasila brutce Laberii Pgthagorceque
phiiosophis, vel ideo magis Poctis el Philosophis
animarum melempsgchou.
cxistimet credendum, quia non chrislianis. Itaque et
ridemurDeum pr&dicantes judicaturum. Sic enim et Age jam, si quis philosophus affirmet, u l ait Labe-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Mullos etinexplicabiles tramites, Seml. (4) Subortata, Fran. Paris.
(2) Sic Her., Pam., la Cerda,Rig., Hav. Atd. et Rhen.:
f
(5) Dissimililudine, Fran. Paris.
ut ex veritate defensionum vindicet ventaiem. Wouw (6) Rhen., Ald. ueratd. vel etiamsi possent evincerent,
t

vanitatem, cod. Fuld. defectionem vindicet veritaus. cod. Fuld. vel eadem sibi poliusfidetnrapercnl.
(5; Adulleriis, Haverc. e cod. lugd. L (7) Ad mortuos, Huverc. e cod. Fuld.
COMMENTARHJS.
At manet incolumis mttndus, suaque oronia versat, legitur passim hic locus, tamen.si quis alius, male
Qu» nec longa dies auget, minuitque setieclus, nffccltis. Qu;e cnim in illo vel mica saui seusus?Cum
Nec mottis puncto currit, cursusqne fatigat. vidcanl vcriiatem, exponit La Cerda, a multis divcrso
Idem semper erit, quouiam semper fuit idem. tiamile dcfemli.Iianc, v»r docte , Marcionllac, Guo-
Non aliam videre patres, aliumve nepoles s l i c i , Valcniiniani c l similia hominum purgatnenta
Aspicient. veritaiem aliquo modo dcfeudtinl^ Non potest ineplitis.
Sed prauer Sophoclent. cujus mcmorahile excerptum Videamus iiaqtic quid libri editi ct MSS. suppedilent.
habes in collectionc Grotiana , qtue inscribiltir E x - Aldus, ul ex verilate defensionum vindicel veriiatein.
ccrpta ex Tr .g. el Com. Gr. p. 145. Lucanum lib. i . Rhcn. ut ex veritate defensionum vindicet veritatem.
versu 72. Ovidium alio.sque, cxcellcntissimis et argii- Herald. Pam. laCerda, el ex varietaie defensionum
meutiscl versibus orttim aliqu mdo mundum el peri- judicel veritatem. Sed Ln Cerda in notis ctitii Wouw.
turiim olini iuvicle deinonstravil Lucretius lib. v. Icgit vanitatem. MS. L . B . conspitat cum Herald. nisi
vcrsu 94. qtiod pr.t ferat cum Rhcuatio [ qiiod ct facit Cod.
Horum naturam triplicem, uria corpora Memml, Agob. ] vindicet. Oplimus deuique Fuld. hanc lectio-
Tres species tam dissimites, tria talia texta, ncm exhibel defectionem vindicet veritaiis , adscripsit
lina dies dabit exilio: nudtosque per aunos Jiiuius. quu) lectto cst rectissima. Ego httic quoqtie
Sustenlala ruet moles el maehina mundi. :tc;uiesco, nam optimus est seitsus:ne quis, ioquit,
ide qua3 ibidem seqtintilur. Sed hic sibi etiam non ^ arguat nos a vcritate, qua? una est, dcfecisse , cum
Vide
duil Lticianus, quin risiim ex hac philosophorum » ninltae c l divcrsie
'" inler nos sint senienli.e, quod
rixa caplaret. in lcaromeiiippo p. 276. edil. Bened ahntiil Terlullianus, quia ilii qui nohiscum disseu-
Up&TOjfjii* yot» auto/f ^ inp) TOU xi»/*oo, ctc. i . e. Primum liunt nostri noii amplitis jam suut. scd adulleri ex
euim varia est de mundo sententia : squidem uliis non scbola uosira ojecti. vide cap. XLvi.in fine.
genitus, nec interiturus essevidetur: alii el ejus opiftcem, (d) Operantibus asmuiationem istam spirilibus erroris.
et fabrtcandi modum ausi snnl dicere. Prorsu-» impi.i Augustin. de Triuit. lib. m. cap. 10. Diabotum ani-
sunt qiue ibidetn se<iuutur. In codeiu Dialogo p. 273 tuas deceplas illusasqite vrajcipilasse, quum polticeretur
VSTO
Ow yotp ei£6v «Ope?v o v ^ 5 ^ « c * > * i O&T« tfo oSj/uov^yov, purgationemanimai,pere>squasnXtrktappeltant trans-
©vr« otpx*]. ov0* 5re T3 T U O ; «Vriv *VTOV, i . C . Neque pgurando sc in angelum lucis, per multiformem machi-
enim invenire poleram , neqne quo pnao, negue qno nalionem, in sianis et prodigiis menducii. Quomodo
opifice faaus [uisset, neque quod esset iltius vel iniiiumvcro varia Ecclesi:c Dei nrcaua miscri* ffcntilibus
V3l finis. obtcitcbraverit auliquus scrpens, omtuno videri debet
(a) Hanc novitiolam paraturam. Novum inslru- dociissima Casauboni opera in Excrcil. ad Annal.
meiitum. R I G . Baron. Exercit. x v i cap. 43. et cjti^dem nota ad
(h) Novitiolam paraturam. Novellain sectam chris- Persii Sal. v. vcrsuni 129.
tiaiiorum alihi vocal : est euiui ab Tiberio, cujus xvo (e) Kt si Paradisum nominemus. In eo fuit errore
explieari coeiut haac lex. L A C Terlullianus, ut sauctorum animas ad diem usque
(c) El ex varielale defensionum judicet vcrilalem. Sic Judicii in Paradiso servuri crediderit. L E PR.
9*1 APOLOGETICUS.
rius(fl)de senientia Pythagorte, hominem fieri ex A tur. Quasi non, qufccumque ratio praeest (g) ani-
m u l o , colubram(t) (6) ex muliere, et in eamopinio- marum humanarum in corpora reciprocanda-
n e m omnia argumenta eloquii virtute detorserit (2), rum, ipsa exigat illas in cadem corpora revocari;
nonne consensum (3) movebit et fidem infiget etiamab quia boc sit revocari, esse quod fuerant. Nam si non
animalibus abstinendi ? proptereaque persuasum quis id sunt quod fuerant, id est, humanum et id ipsum
lioc habeat, ne forte bubuiam de aliquo proavo suo corpus indutoe, jam non ipsx crunt quac fuerant.
obsonet (c). A t enim cbristianus, si de homine ho- Porro, qua? jam nonerunt ipsa?, quomodo redisse d i -
niinem ipsuinque de Caio Caium (d) reducem repro- cenlur? Autaliud factae non crunt ipsae (/i), aut ma-
miltat, stalim illic vcsica queritur (4) (c), lapidibus ncntes ipsaj non erunt aliunde (6). Mutiis etiam jocis
magis, nec saltem cxstibus (5) (f) a populo exige- et otio (7) opus erit, si velimus adhanc partem lasci-
LECTIONES VARIANTES.
(l)CoIubram, Fran. stantiam redeant, curr. boc sit resutui, id csse quod fueralf
(1) Distorserit Seml. Jam non ipsae sunt, quae fuerant, quia non polucrunt esse
(3) Sensum Ald. Rhen. uod non eranl, nisi desinant esse quod non erant, nisi
U) Sutim illic vesiea queritur addit Hav. e cod. Fuld.
(5) Caedibus Fran.
3 esinant esse quod fuerant. Ex hac quoque scripturaf di~
versiuae conj. Hav. Apoiogeticum a Tertull. bis editum
t

(6) lla Hav. e cod. Fuld. Jn prioribusedd. locus Ua eral essc.

descriplus : Si qusecumque ralio praesl animarum huma- (7) Sic Wouw. e tns. et Ria. Pamel. aliique : jocis ex
t

narum reciprocandarummcorpora, cur oon ineamdem sub- B otio, Gel.: jocis et ocio, Hav. jocis ex otio
COMMENTARIUS.
CAP. XLVni.—(a) Ut ait Laberius. Poela fuit mi- eem repromittat, slatim illic vesica quazritur, et tapidu
niographus cnjus meminit etiam Auctor lib. de Pallio bus etc. Adscripsit collationi, sive Modius is, sive
cap. i , et Macrobius Salurnal. lib. II, ac Gellius lib. Scioppius, sive Junius : legendum vesica quceritur; id
X l , c a p . 9 . dequo plura apud Crinitum in Decio Labe- estquasi venlis distenditur cruciaturque pectus illo-
rio. Allndil ad eiimdem Minutius his verbis : Alimi rum vehemeniissime. Hactenus ille. Scd mibi prover-
officio digna isiasententia est. Atqui iociim ipsum Labe- bium hoc videlur desumptum a puerulis, qui miiigendi
n i his verbis expressit idem Crinitus de Honeslal. dis- necessitatem ultra ferre non possunt, vesica lotio
cipl. lib. U , cap. 3. impleta, adeoque saape virgatn metuentes exclamant. '
Et audio mala uiulta eliam ex bonis, Sic illi audila hac Christianorum oratione, statiin
Per illud,ut nos olim mutaut philosophi, egrediuntur audilorio, quasi niingendi necessilas ur-
Et nunc de mulo hominem, de muhere colubrum, geret. Rigaltius transiit, ncc ullo iu notulis indicio
Faciunt, et ex diversis diversa alia. P A M . relicto. Non absimile nobisest provcrbium de re i n -
(b) Colubram ex mutiere. Recie sic Junius et R i -
galt. eliam Cod. Agobard. alii colubrum. Sed veteres grata : Men zeuer de koude pis van krygen. H A V .
illi fcemininum magis amarunt, qnod hic in muliere (f) Nec sattim ccestibus. ) Veteres inenrbranae,
etiam apiius. Lucilius salyrographus apud Nonium Ccetibus. Omnimolegendum, Ccestibus, et scite admo-
Blarccllum : dum cjestus dixit, pugnos vilis plebeculae callosos,
Jam disrumpetur medius jam ut Marsu colubras C babuitque in mente illiid Juvenalis :
.Disrompitcantu. . . . et pugnis concisus adorat,
Ut liceat paucis cum denlibus inde reverti. (Sat. 3.)
Ttirpilius ibtdem : Arripuit cotubram mordicus; et Var-
ro Eumenidibus : Ait igitur Septimius : Si chrislianus aliquis in
Quid dubitaiis, utram nunc sitis cercopilheci, turba lorte, ad populum verba faciens, de re-
An colubra?,an behue ? an de albu cibus labus Alhenis? sitrrectione corporuin sermonem habeat, de qu.i
Quo in loco fOrsan et ipse irridet pythagorictim Caio aut Sempronio ipsum Caium et Sempronium
dogma, nam ut fragmenta doceut, in illa satyrac parte, rcsurrecturos asserai, is bcne a populo secum agi
suucr coeoam de philosophis sermo fuil. Quod palet pulabil, si pugttis tanlum, el non magis lapidibus
tvidentius si, cnm poptilari mco Ausonio Popma, ul- exigatur. Ipse Tcrlulliauus ad Marcionem lib. IV,
iima isia inauifeslo corrupta ad graicas litleras relra- pag. 568, lapidationem dixit popularibus coetibus, ct
Ii.-ts, locumquc sic restituas : inermi Itiinultui familiarein. Et lib. II, ad Nat., lapi-
An colubrse, an beluaj iv quibus ^«^«; deut, telitm esse ait vulgare aique caninum. R I G .
ul de crislalis gallis sit sermo, pythagoricis etiam (g) Qnatcumqueralio prceest. Ita explico: qtiasi non
apud Lucianuui in Micyllo philosophis. H A V . oninis aigumciilorum vls, quibus praestruitur et de-
(c) Ne forte bubuiam de aliquo proavo suo obsonet. feuditur reciprocatio animarum humanarum ct in
Satis ridicule dictum, potuissetque, si carmen condi- alia corpora transmigralio, iuagis etiam stringit si
disset, ita efferre : aftirmetur revocari animas ad sua quasque corpora.
Cumque boum dabills ca?sorum membra palato, Iu hoc enim sensu vcrbtim prwesse iisurpatum disci-
Mandere vos veslros scite et sentile parentes. I) iiius ex lib. De Carne Christi, cap. XVII. Ante omnia
Ubi lamen mclius forsan legas senttre; Ovidii sunl autem commendanda erit ratio quce pra?fuit. Cum vero
verstis, sedad pra_scnlem retn accommodaii. cum ille lottts ordo diclionis a me ex Cod. Fuld. sil irausiim-
scripserit, IIOII narentes, sed colonos (Lib. X V . Met., ptus, aequttm esl ut etiam vulgata leciio appotiatur,
vcrsu 141). Scd eccutii ibidcm ipse in hunc moduin qua? ita se habet : Si qucecumque ratio pra?cst anima-
•appo.site falur Pythagoras versu 173. : rum humanarum reciprocandurum in corpora, cur non
Ergo ne pietas sit victa cupidine venlris,
in eamdem substanliam redeant ? cum Itoc sit restitui,
Parcile [valicinor] cognaias ca.de nefanda
Exlurbare animas, ne sanguinesanguis alalur. H A V . id esse, quod fuerat? Jam non ipsa sunl quce fuerant,
(d) De CaioCaium reducem repromittat. Caius juris- quia non potuerunt esse quod non erant nisi desinant
t

consultus adhibetur in exemplum ad res singulas. esse quod fuerant. Et omissis quae uberiora in MS. F .
Hepromiltere autem est nuda pollicitatioite cautio- exstant, sequitur Muttis, elc/Ubi in Juniana editione
ueque promittere, non satisdato. Aiias habel signifi- post erant interserilur eliam nisi desinant esse quod
cationes, vide Schardium. P A U . nonerant. Apparet id qtiod statuimus vcrum esse, bts
(e) Statim iltic vesica querilur. Apparet hic, sed ct a TerluUiano Apoiogeticuin sttum publicnuim.llAV.
passun alibi, bonitas Codicis Fuldcusis, absquc quo (h) Aut atiud factcenon erunt tpstf.Sicnim Euphorbi
nc |>er somnium quidem excogitari hoc potuisset. In anima corpus indual Pylhagor.c, jam isle hoino non
mniiibus certe editionibus et MSS. aliis fruslra qtiaj. Euphorbus est amplius, sed Pytbagoras. Klaqtie nou
ras : locus sic coiicipitur in istis membrauis, redu- rcdiit lotus homo, quia is anima et corpore conslat.
TERTULLIANI. I. (Dix-sept.)
vire, quisinquarabe^liam refornaari vidsrqtur {i)(a). A nihilXueras priusquam esses, idjunniJ.il Cactus (e)
Sod dc uostra magis defensione, qui ,proponiiuus, cum esse desieris, c u r r i o n possis es&e >rurs,us de
mulip.uiiquedignius credi, homiiiein ex lioniinc re- ndiilo, ejusdem ipsius auctoris voUintatc, quite.voluit
diUirum (/>), quemlihel pro quplihei, dum homiuem, essede nihilo? Quidnovi libi eveniet? qui non eras,
ut eadeni quaiiias animre (c) in aamdem.re6taurctur facluses; quum itorum non eris, (ies.dtcddesi poles
condiuoneni, etsi non effigiom, cecte quia ratio res- ralionem qua factus es, et tunc require qua fies. Et
litutionis destinatio judicii e s l , necessario idein tamen faciiius ulique hesqtiod fuisti aliquando, quia
ipse qui fuerat cxhihubitur, ul boni soutconlrarii me- aeque non difficilefacluscs, quod nunquam fpisti a l i -
riti judicium n Deo referat. Ideoque raprassenlabun- quando. Dubitahiuir (2), credo, de Dci viribus, qui
turjQt corpora, quia neque pati quicquam poteat tanlum corpus hoc mundi de eo qtiod non fucrat,
anima sola sine stabili materia, id est carnc^etquod om- non ininiis quam de mortc vacationis ct iuanilalis
nino dejudicioDei pali debent animae, nou sine carue composuil (o) aiiinialum spiritti omnium animarum
merucruut, intra quam omnia cgerunt. Sed quo- animalore, signattim (f) ct per ipsum (4)humaiix r o
modo,Jnquis, dissoluta maleria exhiberi polest? Con- surrectionisexemphim in testiinotiium vobis. Lux quo-
hkicra temfitipsum, o homo, et fidem soi inve- lidie interfecU resplendet (g), et tmiebrae pari vice
nies. Rccogita quid fucris, antcquam esses : utique decedondo succeduqt .(5), sidera defuucta revivis-
l i i h i l ; incminisscs eium, si quid (uisses. Qui crgo
LECTIONES VARIANTES.
(1) Ita teg.incod. Futd., quod prob. Her.,Hig., Hav. In « sentienubus Rig. ei Hav.
cwu.edd.: Quk>, xaai^Vinen. unqUam], reformari vidir? P (4) Et ipsum Fran.
(2) Dubitatur Fran. (5) Havercttmpms sussHcalur legendum vel jdecedcnda?
(3) Codd. scripturam imposuit ita emendaiit Wouw. as- succeduntue^dccedcudo succeduot.
COMMENTARIUS.
Juval adscribcre seittentiam aurei oris, niagni illius sint quidem grwci, qui de his dubilant, iis diccmus
Chrysoslomi. Is, llomil. I, de sResurr.: Ad ha?c, si non innurherabiiia. Quidnam ? Suntenim apud ipsos quiani-
;

rcsurgil corpus, non resurgil homo. Homo cnim non est mas ad ptanlas deducunt, ad frutices+et canes. Dic mihi f

(ininw soia, ~sed corpus et anima. Si ergo animn soln quid est facilius, suum corpus accipere, an alienum ? I I A V .
resurget, dimidium animai resurget, el ita non inie- (c) Ut eadem aualitas. Eliam hoc inter Tcrlulliani
grum. Sed et deanimce noh proprie dicilur resurrectio. errores, quod videalur aninuc effigiem atlribiicre,
liesurrectio enim ejus est qnod cecidil, et quod disso- aut si de homiuis uffigie agat, eliam caute .lqgenduni
lubimest. Anima autem non dissoivilur $edeorpus. H A V . perinde ac si vidcatur non *atis iiitelleai_ae eumdem
%

(a) Quis in quam bestiam reformari videretur . Editi homiucm in eadem effigic resurrecturum. Seipsum
vuieres, ut Aldi, Barraei, Pam. et MS. L . B.,quis, in- aulem explieat paulo posl dum dicit, sed erimusiidem
qnani, besiiamreforinari vidil ?Rhcnnn., unqnam, in- ^ aui el nutic, nec atii post. .Ko quod omnino de judicio
sulse.-Sed ex V e l . Cod. correxit Wouwcrius vetit, Dei pali debent. llxc vcrb»absunt a tibro Puleaiti./PAM
qttasi rogelur nittlicr, ulrum gallina an vacca, vir (d) Quia nequc pali quidqunm, eic. llisdocks ubi de
v cro, an passer, laurus, an scarabxus esse velit. Sed anima disserit, caule lcgcitdus : anintas impioimm
pr.esiat leclio Fitldan.t, quam aniplcxus est Scioppitis jvost morlem nihil pati ait, qum e;e sint a corpore
ciRigalt., el exsuis MSS. probavil eiiamlleraldiis, separata;; quod inlerTertulliaiii erroresntimeranduui,
vidcrelur; cui assetisum uon lantum proebenl Lalhiius nisi moIesleforantMagdeburgcoscs,qui interdogmala
cl Jtinius ox AiSS. vPut. ci-Crsini, scd et Cod. Agob. illud rcceiiscnt.LE P R .
Sic quicrerctur vir.bellicosits, avarus, timidus, volu- (e) Idem nihil factus. Cautc ctiam hic 1« gi dcbet
ptuarhts, in qua? auimalia post mortcm corporis ani- et atictor, et Minulius, ncque enim nihil sumiis, aut
Di.im velil migrare, proul commode Hicyllus : ille, csse desinimus posl ohitum, sed ad iliud videtur
somiiio dives ct nunquam non aurei illius iusomuii alluderc, quod mortuus homo non sit homo. P A M .
memor, sciscitatusquisipseolim fuisset, a conluber- (I) Signatum et per ipsum. Non solum creavit
nali gallo suo docelur fuissc formicam indicam cx nittndum ex nihilo, illumque animavit, 5cd in ipsb
illis qu;c, auruui effodiunl, ut jocalur Lucianus iu signala uotataque stinl exempla plurima restirreclionis
Cailo. lmo et homiiiein induta rursus pythagorica animorum, ut sinl ilta in teslimoniuin gcntibus. Quac
iila auima dcberet simiilintum priori coniubernali luec stnl narral in scqticntibtts. L A C .
rcddcrc. L l quanluni ipse Mnesarchi filius a Pan- (g) Lux quotidieinterfectaresptendet. Ad haec ct se-
tboidealiisque abfuerit, more sno, id esl jocose docet quetilia vidcri potesl iuduslria Elineuhorslii qui ad
Tci-tull., lib. De Aninin, cap. XXXI:£ccc entm Eu- J) illa Minulii aNostro dcsumpla p. 39. Soi dennrgit et
pliorbum miliLarem et beltiatm animam satis constat nascitur; astta labunlnr et redeunt. ctc. in.iiolss p.
vel de ipsa gloria ctgpeorum consecralorum : Pythago- 400. miiltn coacct vavii. Sed ct insignis cstiocus apud
ram verojum residem et imbetlem, ut preelia tunc Grw-Epiphanium, qui me aau/*_foiov cssc non siniL ls in
ciw vUuns, Jtaliw maluerit qnielem, geomclriw el astro-libro Aticoraliis pag. m.Gr. cdil.595. K a . *i vtiauvws*.
logiw et musicw devoUis, atienus sludio el affeclu Eu-Zia.ppt^ry auTOuc ^tyyti vnopuhoueot xoc6' ixaffrrjv ^/iif>av
phorbi. Sed et Pyrrlius ille fatlendis piscibns • agebat, a v i . T a ? ! a ) c r d C?3OC, ctc. i . c.Ei univcrsa crealura paiam
Pyihagoras conira, nec adeundis, ul animalibus absli- ipsos redarguit, singutis diebus resurrectionis speciem
nens. JEUmiidcs autem et Hermptimusfabam quoque in oslendens. Occidil cnim dies, el mortuorum tnodum in-
pabulis communibus inrueral;*Pythagoras-vero neper fa-nuimus persoporem.Exoriittrdies nosexpergefaciens, et
baliaquidem trmtseundum disciputis suis tradidit. Quo- resuvreclionis signum demonstrans. Decerpuntur fruc-
modoeigoewdematumwrccuperantur,quw nec ingeniis, lus, el stalus rerum exscinditur, ita ut hinc nostri di-
nec instttuiisjam, nec victibus cwdemprobabuntnr?\\kv. scessus facies prwsiiluatur. Seminatur terraet germinat,
(b) Hominem ex homine rediturum. Minucins p. 58. quoniam fracta post sectionem resurgent. Locusla tno-
Qelerum quis tamstutlus aut brulus est, utaudeat repu- rilur,ubi quamdam sui ipsius faHuram abjeclam in terram
gnare, hominem a Deo ut primum poluisse fingi, ita defodit, et posl tempus ierra reddit ea quw defossa
%

posse denuo reformari? ubi vide notam Eimenhorslii. sunt Semina fructuum struntur, et primum moriuntur f

Pertinct et huc Chrysostomi simillimus locus iti deinde perficiuntur : nisi enim mortua fuerint non vivi-
Lpist. Pauii ad Thessalon. \ , cap. IV, Ilomil. VII: Si ficantur. Pergil deittde hoc modo : r ^ a y 7 S a < i* fy*:* b
 £25 A^Q^GIJS. jgp
cunl £1), ilwnpora ubi Gnitmlur Jnc^iiint, fi^W.s% non .alilfcr ^estinavtt, ,quam praidiwvit. Qu# ratio
coiisuniuntuf (2) et jrcdeuntf.Wlfi ^emina jtup oV^i
t un.iversimcm^ dtyer^itatec.qm^ostiit, ut omnia ex
corrupui ei dissoluta f^cundius SUrj^Jnt,,QtW)ia pe_re- Wnulis.^itbs^ntiis s^ib uniiate conslareiit ex vacuo
undo servantur, qmnia dp .interUu reTo^nantur. J g , fil suliiio, ex animaji qt inpnimali, ex comprebensibili
liomo, lanlum iiomQit (a), si jr^elbgas le, vcl de tiiulo ,qt juqqrqprqbcnsibUi, ,ex luoe el lcnebris-, ex ipsa vila
J\ythiae discens.(b), d o n i i n ^ u^uiujp jnoj. et et moi^e;^eadem rcvum quoque Ua dcstinaia ac dis-
jrosurgqnUum (c?),^d buc mftrtqris^tjp^reas^.lJW- tiucta conditiQiie conscruit, ttt prima li#c pars ab
-cumque 4-esobitus fueris, qiwe<utwflue (e ,raaiqria des-
( cxqrtjip rerum, qnam inco|imus, teniporali auale ad
twx.e*it,*ajiserit, abqlevertt Ji\ n\\\\\m i^rodegerit,Jjneni djefluai, sequens yero, ciuam eXjpectamus, iu
•tedtlet tfi. JB^us est nibiluro jpsqm,, _cujus j&t toiqm, iltftnUam a3tgrnita|em pnipagetur. Cum ergo.finis et
JS«go,riuquitis, SQiqper morie^dqm e,rji, $t .$eaipcr
t .Jijiies mqduis (e\, qui interhia.1, adOiQcit, ut.eliam
%

^es.tH5gendwm^Si ita.roxum dom'uws,de^Uitaj5set^ii|gra - ,4Utiudi ipsius species iraiisfecaiur jeqnc leiqporalis,

lis (5) (d) experireris conditionis luas Iqgcjn. At uunc ^ I K C illi dispositioqi aeteriiilaiis aukej vicc oppansa
LIvCTUWES V A I U A W S . ^
(t) Viveseunt Fran. B . © ) IngcaMis cot\j. Mavexc.
,(2):tonsummantur Fran.
COMMENTAHHJS.
6«-c fjrohjot Zik iCt) ovujfOJv, 2*** **« ^beai av-t.T-CcioJc mV/f/ super terratn homine mnjus est, sed otnnia sub
etc. i . e. Signacula in nob\$ fecit DeuspotestaU itlius sujUMem tniCap Qt)ii:iV,4iom- £ x i :
/u-t^TUfov.fltc, M

per ungues deceni et decem, qui de resurrectionis no- sXaw sicut omniumDeu&prmcipinum Jiatoat,mp6riQnwia
strai spe testimonium prcebent. Sed el veiut per coro- tam visibitia quam in»isU>Uia,^ui onmium couditor et
nam capilti resurrectionem nostram deciaravit. Wjtut opi(ejX est; sic et cutn formavit rationale hoc ammal,
quod in nobis mortuum corpus videtur, hoc est pili, sin- votuit omnium visibilium prwfeclura insigne esse. Uur-
gulis vicibus resecti rursus puilutant, resurteetiottis st$ in ^ r m o r ^ , Quod Adaui pt^lalus oiiini ci.eainr*:
spem indicantes. Et innumera dici vossunt ad incredu- Maxime, cum idem atiifex Deus -polutalm *mmin
torum certiludinem ab exemptis. *vetum ,nan jxrsuasit ommmfabrieam sidem tiojiuni fuorat MfsufywHS:; ttt
his palumbes avicula, neque animalculum myaxus. Mo- qnem secumium yrouiitem pa*t *** 4acsre jtis.pon§bat,
ritur enim hoc semestre, et paiumbes in jtiejmiQuqdrn- eumdem facexet plenum atque petfecjnjti, iabeptem iit
ginta, el rursus post temporafUa rtviviscunt. Scarabai sese et digniiatem qua prascetkwt,^ #ole$atew qua
mortivicini, in pitaflercoris sc ipsos occultant,Mtem cunctis animanlibusimperaret; jso4i senvkns,iUi. tiquo
fpitam in terramjepelienles ac defodientes, aique sic ex ei cuncta fuerani snbjugala, Mt impsvwQttfwjtdo,jter-
mo ipsorum /mmore rursus reviviscentes coniperiuntur. vi/el Deo,tCreatorem *uipkerei,cr*aiutnm jiibi parere
JUv. compeiterel, tantumque^itmnts sese Dowiw dtbett per-
(a) Tantum iiome^.lHgcnsmQmenlumniagna slo spiceret, qnantum ipsen creaiuia exigerei. ^Sed qitan-
jria! Horat. lib. III,OdeM.: ,C do((uidem lectione Chrysosloiui delector AahJe qt (

Hulti Lydia uomiuLs. incrcdihiliter aflicior, liccat mihi aliwm Jiisce ^t-
Yirgil, II. iEneid., 89 : texere loeum ex*Expos. cjus iiiJls. ix,,ubi illc,04tendit
Et nos aliqnod n^menque dex?usqpe. diminutum quidem doiiijiiiiim -islud dn diojnine.post
.pecialuin, sed tainen satis .magiium ^ r o qlijjtate
<Dc Miltiade Nepas in line : nobile nomen. VereCJny- hontinis et provideniia Divina relicluin. iVureja ejus
sost. in Ps. C X L I I l . de pr-esianliahujuscrealura.', verba^sjint : &i,aulem jmrum qjuddelrajit, huc est
wifl^mi res Iwmo; addit enim tolius crealura. pra^fe- etiam ejus prmdentiw. ut\ie in^ejimihm di)mi-
.cturam sortitum. De bomine quoque^hniliusJib.liV: nabalur bestiis; posl inobedieniimu aujem de Im po-
Exemplumque Dei quisque est in imagtne parva. icAtate atujufinium detraclum est. Xam nunc j&iam
J5t quje ibidem sequunlur. IUv. dotninalur iis Mquibus ariibus, je4 cnm jin\ore ac
(n) Yel de titutb PgOti^discens. l\e»p\c\lnoh\iem\\- tretnore. Nam ncc lotum jmperium snstutii, nec lolum
lam inscriptioneio Dejphis ad fores .^pollinis, quaa reliquit, sed qucecumque eraiit ei quidem ad alimenlum
nola satisest: rNQ8I XEATTON. Jlalc ilaque Cod. jl exercitalionem necessarwe, subjectas esse permisit:
Agobard.editio Aldirj;i, dicens dom'ummomt\ium, clc; qua autem sunt efferaliores, non ilidem, ut cx sua cum
Cl M^n.diceris dominus, €<c.;etiaqi ^IS. f u l d . disces .iltis cqnienitonel primi parenlis Adm veieris peccati
J?cum, dominuso. m.; ubi putavit|il)rariusi»olum.Dcufn admoneretur. tndeetiam ex co quod uou valde nobis
hic dici dominum (ita enim,vel .scripsit, vel.volnit) jubjiciunlur* magnum tucrum accedit; quid enim nos
omniupi morieniipm, et rcs.urgenlium. Sed vide mox juvaret, $i leonem noslrje poteslati obnoxium el man-
noslram notam. Kisi eliam aqumen bardi cujusdam,^ suefactmp hubsremus? quid nobisprodesset, tipardum
qui in linguam belgicam hoc opusculum — . « . . i . . . « .vertere,
— h a b e r e m u j s c\curem ? Riltil nisi qa arroyantiam latttum
iino pervertere ausus est, qui iitlerprelalur quaii le- el supetbiatn: propterea has quidem permisit esse
gisset tu homo tanlum si intettigas Uium, vot de l. JP. exeptptas ab imperio; quce snnl dutem nabis utiles, ef[e-
d. Dominum, etc. Nomen, inquit, homo quaii huwMs; c\t manw/qs, Obovem arantem, et qvem amicientent
et titulum Pythke interpretatur nomen, et in notuhs nosiri nudilaiem corporis, el jumenla apta ad.ea ve-
addit in gneco sermone foetorem siguiiicare et ptt- henajt quse imporiari aut exportari possunt, }wes -et
tredincm. Sed bene qtiod ab inquinaiissiniisiiianibus pisces ut esset hobis mensa lautior. Hlnstratqiic rcin a
nova et accurata versione auctorem tam morosuui jsimtli :,Qucmq4modumenim cum gnise[xha:redat filium,
vindicaro[si tamen per typographos •mptoresque l i - pon privqleutp omnibus, sea* parte Qliqua, ut se cor-
cuerii], constituerioi, utqui absoluta jain duomm riga), ila eliam Deus. lnio non sic, sed cbnlra .poitus.
naliones hb. intcrpretataone, etiam in iioc Apolog. Homo enim, qui exhccredat, majoreparte privat, mi-
satis magnos progressus fecefim.HAV. noremjjero reHnquit; Deusmiiem nuejorereficla^igua
(c) *Dominu$ omnium morientitun eLrssurgenliujnM privavit portiuncula, idque ad ejus utititatem, ne alia
eslqui cs dominus elc. earum scilicet creaUmarimu QiWiafoMtejsuperarMt-Mw.
quas modo dixi mori ^treviviscere, qaoe emnes aut .(»!) dngraiis experireris^nMifin^ mkqw-
t In-
sunt sub jugo hominis, anl commudis ejus setviunt. -0MUS, qnod alii dieunt .lugrmiis, jioc e^t, ^ i w q i
t

Chrysost. ad Gen. -cap. I, 28, liom. ix : Deus fecit uolcns expcrireris comiitiQnis i u a e d c g ^ m . ^ . t

hominem ptinctpem ommutn quce wttjupsr t4rrw *t (e) Qunt ergofmis et Hms medius, (piiJjiterJiutt, a£*
t
 TERTULLIANI
est(a); tunc resiituetur omne humanum genus, ad ex- A gitur, salvus est, ut nullo jam igni decinereseat (</).
pungendum quod in isto aevo boni seu mali meruit, Et hoc erit teslimonium ignis aeterni, boc excmplum
et exin dependendum in iminensam (1) aeleruilatis jugis judicii poenam nutricntis. Monles urunlur et
pcrpetuilatem. Ideoque nec mors jam, nec rursus durant: quid nocentes el Dei hosles?
ac rursus resurrectio, sed erimus iidcm qui nunc, nec CAPUT XLIX.
alii post: Dei quidem cultores apud Deum semper, ARCUMENTCH.—Ineplumitaque,laudari idem in Philoso-
superinduli subslantia propria aHernitaiis; profani phis et admirationi esse, in Christianis odiri et persequi:
vero et qui non integri ad Deum, in poena aeque jugis quorum opinio, vel si falsa sit, eum tamen ad reete
lgnis, babentis ex ipsa natura ejus, divinam scilicet vivenduni prosit, irrisui magis quam peenis adjudi-
subministrationem incorrupiibiliiatis (2). Noverunt cari debeat, quihus tamen exsultat vulgus, inepte
et Pbilosophi diversiutem arcani et publici ignis. l u quidem, quum pcenas istce gaudium sint Christiano-
longe alius est qui usui humano, alius qui judicio Dei rum , qui injuste vexari et damnari malint, quam a
apparet, sive de coelo fulmina siringcns (b), sive de Deo excidere.
terra per vertices montium erucians(c); noncnimab- Hacc sunl (3) quae in nobissolis pncsumptiones vo-
sumit quod exurit, sed, dum erogat, reparat, Adeo canlur, in Philosophis et Poeiis sumimc scienliae et in-
manent montes semper ardentes, et qui de coelo lan- B signia ingenia. Illi prudentes, nos inepli (e); illi bo-
LECTIONES VARIANTES.
i) Et exinde perdendum immensam F r . e. divina sc. subm. incorr.
! 2) Hav. et qui non integre ad deum, in nceoa [Rig. in (3) Haec Rig. Haverc.
poenam]»que jugisignis, habenits [Rig. babentes] ex i . n.
COMMENTARIUS.
fuerit. Loci subobscuri hic est sensus : quum ergo xertint veteres et vorticem et verticem. Lucretius, lib.
conslitutum temptis et terminus ille extremtis, qui VI, 296:
inter lemporalem et perpetuam aHaiem est, dictus a Quam cum perscidit, exlemplo cadit igueus ilie
Paulo ApoSlolo «Vre/uoc *ot* ptir* bpOctX/M^ (Epist. I, ad Vortex.
Corinlh., cap. xv, 52) aderit, utetiam ipsius mundi Idem, lib. I, 294 :
species, quae aeque temporalis est ac aevum et tem-
pus ipsum, et hactenus quasi densum velum et ma- Interdum vertice torto
ceria ingens prohibet aeiernitalis usum , transeat et Gorripiunt, rapidoque rotantia turbine porlant. H A V .
immuteiur, tunc rcstituctor omne humanum genus, (d) Ut nullo jam igni decinerescat. Vel ita locum
etc. Oratio Septimii ita distingui melius forsan pos- bunc percepit Mintilius, qtiasi innunt Tertullianus id
* s i l , cum ergo finis et limes, medius qui interhiat, ad- quod experientia docet, sciliccl cor|vora fttlminata i l -
fuerit. H A V laesa videri, dum scribit, p. 39 :sicut ignes fnlminnm
(a) Aukei viceoppansa est. Supra cap. xvi, dc vclo C corpofa tangunt, nec absumunt. Quomodo et Gallus
sancluarii : etiam conspectui cceierorum velo oppanso interpres. Vel recessit ab illa opinione quam vel tue-
interdicebatur. Hic forsau resper.it ad illud Virgilii, qui ri vel respicere videtur Auclor nosler. Dnm enim d i -
sic loqnentem Venerein ad filium yEueain inducit, cit salvum , ut nullo jam igni decinerescat, videri
lib. II, 604 : potest docere cadavera fulminau ab igni consumi non
posse. Sic ncgabant vetercs illis qtti venenum hause-
Aspice, namqtte omncm, qiiae nunc obducU tuenti
MorUles hebeut visus tibi, et humida circum rant cor cremari. Plinius, lib. x i , cap. 37 : Cornega-
Caligat, ntibem eripiam. tur cremari posse in iis qui cordiaco tnorbo obierunt,
aut veneno interentptis. Certe exslal oratio Vitcllii, qua
Homerus ilii pneiverat, apudquem. lib. Iliad. E , ver-
reum Pisonem ejus sceleris coarguit, hoc usus argu-
su 127, ad Diomedem ila falur Palias :
mento : palanwue testatus. non potuisse ob venenum
Ax^wv S* *v» «Ot * B ' itjSaXpOr* ikov ^ nplv ^ i v , cor Germanici Caisaris comburi. Et ex illa forsan lle-
truscorum disciplina iex illa Numae apud Festum in
I. e., Caliginem vero libi ab oculis absluli, quce prius voce Occisum. SEI. HOMINEM. FULMIN. JOBIS. OC-
oberaly ut benc diqnoscas. tutn hominem, tum Deum. CISIT. BM. SUPRA. GENUA. N E . TOLLITO. et ibi-
Quomodo fere Eunapius Saidiautts in simili fabula de dem : HOMO. S E l . FULMINE. OCCISUS. ESIT. EI.
Jamblichi disciptilis. p. 25 : wc ijoyWt $ ^ ^Wav TO>- JUSTA. N U L L A . F I E R l . OPORTERl!:. Sepeliebantur
^ixtf /itxpcv c7vxi 9dto-.tovT({. i . e., quod forte impeditus enim ibi, ubi eranl fulminali, ncc ul alia cadavera
tsset ipsorum visus minns acer. Et in vera historia ad cremabanlur, locusquc is sacer erat el bidental ap-
preces Eliseae aperuil Deus famuli octtlos, ul viderel D M l i a t o t ^
coelcstes copias (II Reg. v i . 17). Spectatqtie huc om-
Triste jaces lucis eviiaodumque bidenUl.
nibus geulibus desiderabiiis promissio . Dei apnd
Ubi inspici possunl doclissimi Casauboni Not-e , ut et
Iiaiam,xxv, 7 : Etin hocmonte abolebit Dominus faciei
Scaligeri ad Festum in voce, Bidental. Addique po-
involucrum, et tegumentum quo omnes tegunlur nutio-
test jacob. Nicol. LoensisMiscell.,lib. III, c:ip. xvu,
ncsrHkv.
qui ex Euripide elStatio docel graecis moribus illud
(b) Sive de ccelo fulmina stringens. Id est cliciens,
incoguiium. Vcl denique, ad hunc ritum respiciens
adeoque igneum quasi ensem ex nubibus, ut vagina,
educens. Sic Ajacem Oilei filtcim a Minerva fulmine bic auclor, dicere voluit i l l u m , qui ftilmine adeoqtie
qua ferro transfixum pectora inducil Virgilius lib. i . igni coelesti interfeclus est salvumesse aflammaro-
iEneid. 48. gt, quia non cremaretur, sed sepelirelur , quomodo
omnes Christiani, qui rogo imponi abnuebant, ut
Illum expirantem transfixo pectore flammas palet ex cap. x u i : Scient Saban pluris et carioris suas
Turbine corripuit, scopuioque affixit acuto. H A V .
merces Chrislianis sepeliendis profligari, quam Diis fu-
(c) Sive de terra per vertices montium eructarts. Gon- migandis. Sed hoc non eligo. H A V .
Jtinxit ut pcenales, cap. X L : Cum Vulsinios de coelo , (e) llli prudentes, nos inepti. Arnobius, lib. I : Et
Pompeius de suo monle perfudit. Appellal vertices un- iUicati, sapientes, prudentissimi vobis videntur,nec
dautes flainmas quae in nioitlibiis ignivomis magno reprehensionis ullius, qui Fannos, qui Fatuas , civita-
urbine adactac eruciantur et foras prorumpunt. D i - tumque Genigs, qui Pansos revereniur atque Bellonas.
 529 APOLOGETICUS. 530
norandi, nos irridcndi, imo co amplius el puniendi. A non gaudere dcbcbant, conseculis nobis quod eie-
Falsa nuuc sint quoe tuemur, et merilo prxsumptio- gimus (4).
nes, altamen necessaria; inepta, attamen utilia; si CAPUT L .
quidem nieliores fieri cogunlur, qui eis^credunt metu
aelerni suppliciictspeseternirefrigerii. llaque non ex- At vero, dum cruciatibut $e$e objiciunt, dum animam
pedit falsadici,neciiiepla baberi, quae expedit(i) vcra lubentes projiciunt, id non facere eo$ more genti-
pracsumi. Nullo lituio damnari Iicet omnino quac pro- lium quibus de$peratio et glorice pruritus eant
t

sunt (2). In vobis itaque praesumptioesl haec ipsa, qu;c contemmendi dolori$ et mortis viam $ternit $ed more t

damnat ulilia. Proinde nec ineptaesse possunt; cerle forti$$imi militis, qui bellum $umit, licet ndtt amet,
etsi falsa et inepla, nulli tainen noxia; nam et multis et de victoria gaudet, incujus tamen consecutione
aliis similia, quibus nullaspoenas irrogatis, vanis et trepidavit. Fatendum itaque eam veram e$$e constan-
fabiilosis, inaccosalis et impunilis, ul innoxiis. Sed in tiam, quce (acti$ sese, non verbis prodat, apud
cjusmodi crrores (si uliquc) irrisif judicandum est (5), Deum gratiam , non apud homines laudem qucerat,
non gladiiset ignibus, ct crucibus, et bestiis; de qua et conlemplatione exemploque ob stinationis $ua? in-
iuiquitate saevitke uon niodo caccum boc vulgus exsul- concussce plures quotidie qui amplectantur ipsam gi-
tat, sedet quidam vestrum, quibus favor vulgi de ^ gnat, quam unquam ex omnibus omnium pltiloso'
ihiquitate captatur, gloriantur, quasi non totum, phorunt scholis, capti verborum lenociniis, disciputi
quod in nos polcstis, noslrum sit arbitrium. Certe, si exierint.
vclim, chrislianus sum: tunc ergo me damnabis, si Ergo, inquitis, cur querimini quod vos insequa-
dainnari velim; cum vero quod in me potes, nisi mur, si pati vultis, cum diligere debeatis per quos
velim, non potes, jam meae votuntatis est quod potes, palimini quod vultis? Plane volumus pati (a), verum
non tuae potestatis. Proinde et vulgus vaue de nostra eo more, quo et bellum nemo quidem libens (5)
vexatioue gaudet; proinde eiiim uoslrum est gau- patitur, cum et trepidare et periclitari sit nccesse (b);
dium,quod sibi vindical, qui malumus damnari, quam ' tamen et proeliatur omnibus viribus (c), et vincens in
a Deo cxcidere: contra, illi qui nos oderunt, dolere, proelio gaudet, qui de proeiio querebatur, quia et
LECTIONES V A R I A N T E S .
(l)EtexpeditFran. ejusm. error si utique, irrisu vindicandum est, etc. Gelen.
(t) Qtia* prosunt omnino Fran. Pari$. Sed in ejusm. error, si utique irrisioni adjudicandus est,
(3; Riq. Sed in ei-isinodi euim , si ulique, in risu jud. non gtKliis,besUis vindicandus. Non dubUavimus pro error
est, etc. Hav. delevit v. euim. In Herutdi mss. Scd in scribere errores, ut adsitf quo referatur et ejusmodi et ju-
ejosmodi euim si utique irrisui jud. est., et ipse scribere dicandum.
maluit: Sed in ejusin. error sit. Utiqtte irrisu jud. est, r (4) Eligimus Fran.
etc. Cod. Futd. ut noxiis : aeque enim, si utique in risum, k,5) Ita nRig.
:
- et
" Hav. ex auctoritute cod. Fuld. Cceteri:
jud. est. Ald., Rhen. et Gangn.. Sed in ejusm.. si uli- quu et bellum miles. Nemo quippe libens, etc.
que, irrisioni adjudicandum est, etc. Ed. Fran. Sed in
COMMENTARIUS.
JVos hcbeles , stotidi, fatui, obtu$i pronuntiamur et doceturaLucano in descriptione decretorii illius iuter
bruti, qni dedidimus nos Deo, cujus nutu et arbitrio Csesarem et Pompeium pradii lib. vu, 467 :
omne quod e$l constat, et in senteniice suce perpetui- Tamenomttia torpor
tale defixum est. Idem, lib. I I : Ita non injustissimum Pectora constrinxit, gelidusque in viscera sanguis
ducitis, inequitare, illudere, ianquam stulta nobis et Percussa pietate coit, totaeque cohorles
bruta dicentibvs. Qnid est quod a vobis tanquam bruti Pila parata diu lensis tenuere lacerlis.
et slotidi judicemur** Laclant., lib. cap. IV, 13 : Cur quando, ul idem ibidcm versu 128,
igitur vulgo pro stultis, ei vanis, et inepli$ habemur, Animique truces sua peclora pulsant
qui $ectamur magistrum, etiam ipsorum deorum con- Ictibus incertis. Multorum pallor in ore
fessione sapientem ? H A V . Mortis venturae est, faciesque siniillima fato.
(a) Plane volumus pati. Poslremam vocem delet v 0W
Nam XTfarc&iTtjc & x « H * x A * X ^ » *** l v M
?' W *
MS, Fuld., etabcsse potcst. IIuc spcctanl iiia, cap. I : T a t j T o a a u r o t i TUV 6jtv*T6iv c U i v o6o l. i.e. quis enim prce-
t

Quid hoc mali ett, cujus reus gaudet ? cujus accusatio tium jamjam initurus , viclurum se certus sil, cum tot
volum est et paena victoria. Etad Scap., cap. i : magis-
t tnorlts mititi sint ? ul ail Charmides, amoris i m -
W ( B

que damnuti quam ab$oluli gaudemus. Ibid., cap. u: Ab- patiens, apud Achillem Talium, lib. iv.
t t

$il enim ut indigne feramus ea nos pali quce optamus. (c) Tatnen et prceliatur omnibut viribus. Namque, ut
Et cap. ult., Crudetilas ve$tra gloria est nostra. Vide Ajact congruens est vcrbum, apud Homerum, lliad.
tantum, ne hoc ip$o, quod talia sustinemus, ad hoc so- 0 , versu808 :
lum videamur erumpere, ut hoc ipsum probemus, nos BO.Ttf«v tj «hroXiv^at «va x$6w*, «]i SvBnmi,
hwc non timere $ed ullro vocare. Absil itttm, inqutl, lih.
t - H l i | W i zfiittwtax iv al\qi ^r,l4TT,ti,
de Palieittia,cap. vm, a $ervo Chrisli tale inquinamen- 1. e., metius aut perire setnet aut vivere quam diu con- t

tum, ul patientia majoribus tenlationibus prceparala in sumi in gravi pugna. Ibi quoniain
frivotis excidal. H A V . payido fortique cadendum est,
(h) Cum et trepidareet pcriclitari sit necesse. Ila sci- juxta oraculum Catonis apud Lucan. iib. I X , 583,
licct natura comparalutn esl, ut cum ad ipsuui pra> sa3pe ignavi lugientes turpiter pereunt, strenui et
litim et vitae discriinen veulum s i l , etiam fortissi- vivunt et vincunt. Cicero putchre, lib. u Tusculanar.:
mos quosquc horror quidam invadat, quaudoquidcm C/l fit in prceiio ut ignavus milesac timidus simut ac
t

dies ille viderit hoslem, abjecto scuto , fugiat quantum possit,

ob eamque causatn pereat, nonnunquqm etiam inlegro
corpore quum ei qui slelerit, nihit tate evenerit: $ic
t

i . e., non adtripudium venirejubet sed pugnare ut est qui dotoris spcciem ferrenon po$sunt abjiciuut se at-
t t t t

apud Homerum, Iiiad. 0 , vcreu 508. Et eleganler queila affticti et exanimati jaccnt: qui autem restiterin^
 551 TERTBfcLIANI SSt
gloriam conscquilur e l prxdam (a). Proelium cst A moV, propicrea enhn desperati et perditi existi-
nobis, quod provocamur ad tribunalia nl' illicsutr ihnmur. Sedhrccdespcratio chpcrditio penes vos, in*
t

discrimine capiiis pro veriia\€certemus. Yicldria est caiissli glorhc e# fhmsc, vexiilum virtuthr extollunr.
autemvpro-qpo ocriavoris, oblinere. Ea vicloria babel, Wuclto dexlttmsishi libens i r a r a rctimiit: o subli-
etgloriam placendi Deo, et prscdam vivendi inrcler- miias .iniml! Empedocles (e) totum sese CAtanetft-
num. Sed* obduciimir (b), ccrie cum obtinuimus : siiiint j&natfs mcendtis donavir : o vigor merttis!
erjw< viciiiKM>,.cum occidiniiir; dcniquc cvadimus, AliqtiaCanhaginls conditfixrogosecundum rnatrimo^
cuni- obducimuT : licet nunc sarmcnlicios (c) ct se- nium dedit: o ntreconhtmcastiUlis! Rtegutds, neunur
matio* (i), appelletis, quia ad stipitcm dimidii axls pro muillslloSUltos viVeret, 1'otocorporetruces pstitur:
revineti- sarmeulorum ambilu cxtirimur. Hic est o virtfm fbrtem efitt caplivrtate victorcm (f) \ Anaxar-
liabitus vietowie uostroe; hxc palmata veslis (d); lali chuy, ctrm irf ex"emplutfl<(2) ptteana? pilocontundere-
J
curru* triumtlhamu». Mcrito ilaquo victis non placc- l u r : T^rnitV, tirtfb**, aiebat ($), Anaxatchi fbllem (/#),
LECTIONES VARTANTrtS.
CiVittf. senftfeloff; f&hr.; Gdm^:, Brwrmts^ennmioe, larios el semiaxios.
Getmb semissariocfe; cooY. Lugd* semarios; Fuld. sarmen- (2) itacott. ntftf., Aid., Rfy. Hav.,alri: inexithmi. }

GGMMENTAlUOS.
discednnt scepissime superiores. Laudal idem aKTmlim B qnam Galliei et Valicani, et accessit conjeclura qua
mogmim c l conslanlein inTrebonio, de quo. in Phi- proxime faliniiis legendum putai semiaxarios cCaxis,
lipji, x i , i m v i , ait crudcliialciir DOlattetfift et*cnT- pfoeoquod hacicims oxfc. semtoarlr*, ef critiitus
'
p o i * ^rTtim^riialtr ttithst fbrtirvt. et- pattemr.
. ..^ „ . AilmV
..... j a w ^ i m u ^ bonesu disciphua lil*. I, cap. 1$, se«
|

«ftte^fiktyia* /to<#y meoqtte judieio omnimn tnaximq. inrssios, ac titerque dimidii assis. P A M .
E& eubn sapieulis , quidrpiid homini accidere possit, fd) Ha?c palmata vestis. Tuuica illa paliuata, tamcc-
td prccmeditari, [cfcndum modice, st ad*v<1iern, Ctse:Icltrls apud Rbmttnog, vestis fuittvitimpliamium dicta
Maforis onmtno est cotisitti, providefe , tie (futa>t«tt'ao^ patmnta a palmisqiKc iniertfextto erant, sarmeniaau-
i

ciddt fsctfchdtntnon mfrtori*', fortiter (tttve,* sievene- lom miibus cremabanuir pradecessores nostri etaxis
rit. H i ^ . 7 cui alligabantur, habitus cranl Iriumphi Christiano-
(a) Q«tn et gloriam conseqnitnr el prcedam. Menede rtim, illa erat pompa qua recti in coetum <*volabanl.
1

iuus duriler iiimis filium objurgans apud TerVftniUm' b& PR\

in Heautoutim. Act. I, Sccna i , inlcr alia i n q u i l : (e) Empedoctes. Qucm salsc dcridet lib. dc A n i -
6KOistucanatis,-nonamori operam dai)am, ma, cap. xxxu, tibi de Pylhag. MetcnipS. Std enim
Sed i^A«am<aWi hinc pronter iiauperiem: atqUe ibi Empedocles , quiW se Dettm detitaroi. idclrco opinor
Stmul relft; et glortam annis betli repperi dedignatus atiqucm $e heroum fecofdar. : thamnus et
Chrisliannc tnilitix* gloria placere Deo, prxda viverein? pincis. (ui, inquit; . . cur non niagis ec pepo tam in$ul$u$ f

Kternum, protit mox seojiilur imo acelltdtfo Votum el chamaleon tnminftkuus? Plane, utptscis,,ne aiiqua
v r

•cst, ct poena victoria, ut ^ dixit,

' • cap. r, " Cod
-"; j£%rj\t qui ^ sapuitnra couditio repuirescorel, assum semaluit in
cl g. I I A V . AZtnmto sr prafcfpiWmio. fttfPk.
- (h) Sed obducimur, certe cum obiinuimus. Mori- (f) 0 virum fmtmetmcaptrvftareoittdrem. Quorf
inur, inquit, in pradio, idque ohjiciiis. A t ' few illi pncconiom assignatur a Cieerone, iib. m, de Ofii-
dccortmv mori pro pntria, quce nobis coelum c s t , ciis. c.ip. xctx. Ibi uarraltir hisloria iufclicis fortilu-
cap. 1. dnlis : M. At11towteMi1U$ ctmConvut iterum in Africd
cx instdiitcaptits esset, dHee Xantttippo tacedcemonio,
imperatore antctW jraWe" Hajtnibatis Hamitcaro, jnra-
1 4
ttis missut est ad stfnatutH , «f, nisi redditi essetH Pce-
Hecioris apud nbmerum gcrerossr Vo* <tei\ If. 0 ; 4H6. u\ ca)iltvi nobites qtitdnm, rediret ipse Carlhaginem.
decorum eliam viciores mori rfdbrjqtltr ttr d+j&«k «rev /», cum Homttm venisset, uiUitati* $pcciem videbat, sed
« ) i v av«v^cffO«t, u t ^ s f c ittstalUirpjmUis ll,»Tiu>otb.,i
x
enm , itt res* dectaral, falsant judicavit: quoi erai latis,
iv, 7 . t ^ ^ ^ A f avo#*$t*0*i a Laccd*x»tuoniis dice- manere in* patria\ e$se domi svce cum uxore, CIIMI tibe-
bantur illi qui foniiCt* eTgtorinsi) porta pairiai vicio- rts: quaMi catamMaltm ateepi$set in bclto, commnnem
ria occubuerimt tiV nrtturti^ c#j<Iiatii loco> I H K V I , 6: (oriunce bellico3 judicantem, tenere consutaris digniiatis
Ol 3t tob&f ovttv(9#ptvoc x a t aod0av^vrcc Ooulot?
gradum, qMtehac neget esse utitin? Qufd censes? addit-
av«WCvf6V x/a5otc iripoiw **** in«<v«V: vjypvro. i . C . ,
que stntim : Ntagntludo animi et (oriiludo negat.
Qw tWfd stttrentio* pradmissent, et occubuis$ent, oliva
fg) Anaxarchus cttnt itt exempt. Celehre cst ilhid
aitfVrtttois redimUi\.raitdibus
jf / i / f f r r v f ^ s r r ^ ^ veJfebaxtur, Egfegie ^ pHdLaeriium. lib. tf quicum tunderetor
r t T J i r c h i :1 f

Chrysost. Scrm. d<J Mnrtynb. itnitattd. Dentque tn D r u \ : ^ w . . ^ . . t a » . ^ • •* _ i w ^ .

n«t
a C
rtmlmtHmAlbiMkt»*,*
ceVtamhW 6$rittkmu%, aut mner$tts
super$tts milesmilesnrostrato « f t v ' ^ ^ ' tnattets, pro-
ffriprf^ miK» J H W M H W p:crca quod» atidls*cr Nieocreon sc dtgnnrn esse ut
hdm- beasmpdo pratiio' redH, aut hostem victor mo
riendo devincit. Felicitcr enim vincit, qni post victo - apponerctuYdpttlanthiS; di\is<fe fcilint philosophum
riam vinci non novit. Nam, ut Prosper in lib. Epi- pletttml ntdmO :'irrfirvt ktdtyix™ Av4|*^xo*
gramtit., Ai oO mltmcu Ttittde Anaxarchi (otticulum, nam
1
Anaxarclium twtc tundis. LACT.
Ndrt ceHartti rmlta cst spcranda corona. (h)' AnaxarcM folttnY. RlegniUerdfetum : cum enim
Palmam, qua capituf gioria,flntshabet. ad instav ptisanai vcl honlci hmderciiir, poritcr nihil
Recte adtemrf r a t ^ t b u ^ desUmpium obdncere nqttaj nlimi sibi conlingcre prolitctur qtiam qtmd hordeo
sciF. uT exputigefe, qno^ dhm* imn irtteUefertitii l i - coming:it, sctlicet tit divina ilfa imcrior particula ,
brarii locum corrupertirii, undtt in* Ftdd . sed occidi- \igor mctitis, Pltfsa manerci, solusque caducus folll-
mur certo. Mahi qUoquesic. practer Rtgalt. Ct J\mium ctiltis ntmpcrctur, disitiparetur. Ita cnitn corpuscu-
distingunnl edili,s(?rfd6tfarimirr ccrte, cum\ elc. rta su- lum suum appellabar, in qtto illud nutlo modoatflige-
pra, c. xLvi,tftim debono sectm Hujutobducituf. BW. batur : quod Marco Anlonino dtcilur lib. x. rd t*&>+
(c) Sarmenticios' et Semaxios. Cur ita VoCarcnruY ty*t*pvnjUvov, Jamblicho 0cto; kvOpvnoi, Slobsco in
CiiVistfatii cx^pllcat verhts sequcntibtts , qnia a<t slfjifa Excerpt. Phys. t o ^e/xovcxov pipo Wnlbrtl Judajo
if

tem dimidii axis retfncttsarmentorunt ambmt exUrtntm*.dfemqfte* ilrv iitK dter Conventu; primag diseiplinas
Ista euim constanier legunt Mss. omnes tam Bclgiei
 535 APOLOGETICUS. 534
Anaxarcbum enim non tundis (a) o philo-A quanlum sanguinis fuderint. 0 gloriam Hcilam,
sophi magnanimitatein, qni de lali suo exjlu quia humanam, ctti nec pwcsuraptio perdtla, nec
etiam jocabalur! Omitto cos qui cum gladio proprio persuasio desperata deputatur in conterrfptu mor-
aliovo genere mortis ntiliore de laude pepigerunt. tis et atrocitaiis omnimoda?,cui tantum pro palria,
Ecce enim et tormentorum certamina coronantttr a proagro(tf), proimperio, pro amicitia pati permis-
vobis. Attica meretrix (fr), carnificc jam fatigato, sum est, qnantum pro Dco non licet! Et tamen illis
postremo linguam suam comestam in facicm tyranni omnibu3 et slaluas (d) dcfunditis , ct imagines (e)
saevrentis exspuit, ut exspuerel et vooem, ne conju- inscribilis, et titulos (f) inciditis in xlernilatem;
rntos conftteri posset, si ctiam victa voluisset. Zeno quanlum de monumcntrs potestis scilicel, prastalis
Eleates, consuHns a Dionysio quidnam philosophia et ipsi quodammodo mortuis resurrectionem. Ilanc
prxstaret, quum rcspondisset, couiemptum mortis qui veram a Deo sperat, si pro Deo palialur, insantis
(1), flagellis tyranni subjectus sentenliam suam ad est. Sed hoc agile, boni Prcsidcs, meliorcs multo
"mortem usqne signabat. Certe Lacontim flagella, sttb apud populum, si illis Christianos immotnveritts.
oculis eiiam horiantium propinquorum acerbaia, Cruciatc, torqtiele, damnnie, ailerite nos : probalio
tantum honorem tolcraniirc domtti (6) conferunl, est enim innocentia? nostrne iniquitas vestra. Ideo no&
LECTIONES VARIANTES.
' (1) SicGeien. et Rig. Cod Fuld. et ed. Hav. contemptu B bus flagellis, aht : impassibillsflagellis,etc. Voc. subjectinr
roortis impassibilem fleri, etc. Rhen. et Her. impassibili- recepimusex cod. Fuld., vtftgoleg. objectus.
COMMENTARIUS.
^V/JTW, quibus addendus incomparabilis Isaaci Ca- qui ne dignati quidem sunt inspicere tam pra*clara.
saulioni Commentariits ad Persii Sal. v. 1 2 9 , Sic enim singula singulis rcspondcnt : Mutlris, Re-
gulus, Eeno, pairhc; Lacones, ct forsan tyse Zenrr,
Sed si intus et in jecore agro
Nascanlur domini.
imperio: amtcilia?, meretrix altica; gloriaj tmmnnac,
Emi^edocles ct Anaxarchtis. A l agro, reginn Dido ,
Ex hiuc intelligitur eruditissimus Pauli sermo, cum qiuv, corio bovis 'immensam laiitudineiit dimcnsa ,
scrihit ad-Rom. vu, 24, Ttc- fit pvotrou l* roZ o&p.a.Toe Afros deccperat; ipsa enim crat Tyria. Necehim tan-
TOU O«V*TOU TOUTCU; ut ct lll^ quae leguntur verstt 23. tttm eonnubinm larba» fugit, sed providentcr pro-
Excmplo hujtis Anaxarchi passim (ollis et fotticulus vidit Carthnginem sub illa spccie peti, ut egregic pa-
ro corpore tnorlali usurpatum est, vidi exempla in tct in nuptiis Arsinoes ct Ptotemxi apud Juslinum,
K otis Lindcnhrogii ad Virgilii Catalecta, p. 501. EI- lib. xxt, cap. 3. Hxv.
(d) Statuns. Qtiibus sibi ad' rcterrritatem patroci-
mcnhorslii ad Arnob., p. 66, ct Lydio dc Re Mil., p, nata est aiitiquiias. Undesolers Phidias inventum nar-
77. Quihus
Vilae : Eslopoicst
dilfer. nddi autem,non iliud jam Jmperatori
Gregorii ut prius
Nazianz. dc C rat Cicero Tuscul. Quoest. i , 54 : Sed quid poetas ? x

contubernalis erit Gregorius, utti suo nonnihil gralifi- opifices etiam post mortem nobititari votunt. Quid enim
cans, atque inler medios eputones tristi$ et lacilus ac- Phidius ? Sttt simitem spcciem inclusit in ctypeo Mi-
cumbens, uegreqne anhelilum ducens, ac servitem in ncrvce, cum inscribere non liceret. Insignis Eusebti lo-
modum edens. H A V . cus est in lib. i deVrtaConstanlini Mhgni, c. 2, Vide-
(a) Anaxarchum enim non tundis. Idem Grcgorius licetnalnra hominum sortis (ragilis et cadttcee commenta
Cygn. Carm. de Animi Summissione, iVimt m mor- solatium, imaginibus edendis, majorum memoriam co-
tario contusionem mannum Anaxarchi vetuti non prre- lere se putavit honore permansuro : partim adnmbra-
sentis, et tamen jubentis utrcm tuum veliementcr tundi,tione picturce cera detibutce, parlim e maleria sculptum
tdnquam ipse non contusus maneret, ne quis csoel cer-et dotatum experte motu$\ sitnulacrum machinata. H A V ,
nerctur. De Zenone Diogcnes Laertius, cui hoc ads- (e) Imagines inscribitis. Qua3 passim adhuc ih.mar-
cribit: moribus, gemmis el sacris veteris sevi reliquiis
HOtXt;, & ZT,V*JV, xalV» rftiXc;, «v$p* Tuf*w>v apparenl. Quarede Varronis opere [morlali, heu! et
morlalitaiis legcs cxpcrlo ] quo ilhistrium Romano-
XTK' IUJXYJC, Y«p ot XaSitv i r J f a r y o ; iv OI|IM rum imagines scu descriptiones amplexus fuit, ita
K6-|»t. TI TOOTO >.tf«*; « A | I A yit?, «u/^t 8i at.
augiirabalur Plinius Nal. llist. lib. xxxv, cap. 2 : ln-
i . e , Egregie voluisti, o Zcno, occiso lyranno a scrvi- veniione muneris eliam Diis invidiosus, quando immor-
tute tiberare Eleam. Sed domitus est, te nairtque ca talilalem non sotum dedit, verum etiam in omnes ter-
piens tyrannns concndirin mmario* Qimt.a^fnvnt*, B^rvia misit, ulprcesentes esse ubique et claudi possenu
sed corpns tuum. Nonnus loco supra cilalo de Epic- H A V .
tclo : Unic a Macedone lyranno crus vincutis adstric- (f) Et titulos inciditis in ajternilatem. Callido itaque
tum cst. Postea autcm cum eum solvere lyrannus vellet, ad nominis sui perennationem consilio usus csl arc hi-
ex coque qucereret: Visne, Epictele, te solvam ? Quid, lectus ille , qui in superbis iEgypliorum struc turts
inquii, an sutn adstrictus ? Quibus videlicel verbis hoc nomcn sutimel opcris dediealioneiii dtiriori m ateriae
signiftcabat, animam suam nequaquam vinctam fuisse. iiif-ctilpsit, cui calce oblitac et abscondilae regis no-
Itaque non corpushomo essedkitur, sedanima. H A V . men supcrscripsjt, lacile prasvidens fragiliori mate-
(b) Atiica merelrix. Scortum hoc lyrnc cantu fami- ria delapsa, regis memoriam abolendam , suam per-
liarc Harmodio el Aristogitoni, consilia eorum de mnnsnram fore. Euscbius ihidem : Sunt qui pitas et
tyrannicidio, ad mortem usque excruciala a tyrannis, cippos inscriptos sempiternam commendationem virtulis
i;on prodidit. Quamobrem Athenienses cam iu hono- t enrtmt ,quo$ habcnt annotatos, conferre crediderint.
re Iiahere volentes, ne tamcn scortmir celebrasse v i - Undc Pnnsam et Hirtium consules pro Rcp. crcsos
derenlur, animal nominis ejtis fccere, alque ur irilc!- ila celebrat Cicero Phdipp. xiv, cap. 33 : hril igitur
ligerctur causa houoris^ in opere linguam addi ab exstrucla motes opere magnifico, incisceque liaerce, rfi-
artifice velucrunt. P A M . vincc virlutis testes sempitemce: nunquamque de vobis ,
(c) Pro patria, pro agro. Cum in Fuld. utililer eorum, qui aut videbunt vestrum monumentum, aut au-
nobis augmenlum illiid snppedilclur pro agro , non dient, gratissitnus sermo conlicescel. Ita pro morCall
debuit illud rejicerc Rigalttus, nam alios non moror, conditione vitu immortalitatem eslis consecuti. R*v.
 $35 DE JETATE APOLOGETICI 536
hx.c pati Dcus patitur. Nam et proxime, ad lenonem A Cbristiani factis docendo. Illa ipsa obstinatio, quam
(a) damnando cbristianam potius quam ad leonein, exprobratis, magistra esl. Quis enim non coniem-
confessi estis labem pudicitiae apud nos> atrociorem plationc ejus loncutilur ad requirendum, quid intus
omni pcena et oinni morle reputari. Nec quicquain in re sit? Quis non, ubi requisivit, accedil, ubi
tamen proficit exquisilior quxque crudelitas vcstra: accessit, pati exoptat, ut totain Dei gratiam redimat,
illecebra est magis secta». Plures efflcimur (b), quo- ut omnem veniam (d) ab eo compensatione sanguinis
ties metimur a vobis : semen esl sanguis Chrihliano- sui expediat? Omnia enim buic operi delicia donan-
rtim (c). Mulli apud vos ad toleranliam doloris ct lur. Inde est, quod ibidein scnrcntiis vestris gratias
inorlis horlantur, ul Ciccro in Tusculanis, ut Scneca agimus; tit est aemulatio divinaj rei et bumanac, cum
in Fortuilis, ul Diogenes, ut Pyrrhon, ut Callinicus. damnainur a vobis, a Deo absolvimur.
Ncc lamen lanlos invenittnt verba di>cipu!os, quaiitos
COMMENTARIUS.
(a) Ad lenonem damnando chrwianam. Vitiosc Ftild. Hcrcules visiltir hydrx *oXvx*?4.\ov, cum qua decerlat
ad leonem damnandam chrisiianam potius , quam ad victor, cum inscriplione HERCULI D E B E L L A T O R L
leonem putastis,et confe$$i esti$, e!c. Barr. ad lenonem Diocletiani etiatn, socii ejus in impcrioct odio adver-
clamando. Eratvero el Iiacc ex populi furenlis accla- B stisChristianos, nitmmus (aureus siiigiilarisexhibeatur
malionibiis, ut docet Ferrarius de Ver. Acclam. a Spanhemio dc U . et Pr. N . p. 838, in qtio a?que
Jib. vu, cap 18, Maxima sane pudicarum contumelia, mcndaci lilulo abolitio christiame religiouis celebra-
quam mille morlibus redemptam mallent. Itaque non tttr. Stanl ihi iria F a l a , cum iiiscripliouc FATIS
immerilo tela orationis suai vibral, cum simile fere VICTRICIBUS.Theodorct.,Scrm. ix, de Leg., p; 127:
facinusinhtiuiantim ct scelcsltim exprobret furentibus KOLI xopu€<tvrtwvTCc Kati luTTiivTcc. c t c , i . e., llaque Cory-
Arianis Nazianzenus, Orat. A d . Arian. c l deseipso: 6antium more capita proe fnrore jactantes , inciti rabie ,
Ilcepdivfriv, iltquit , *\l6it *«ti ac/r/orijc tytic &vopo»v /**j3c leclmisquc ac veteramentis usi quamplurimi$,pi$catorum
0*o>pfovetv flpovo**' ri oc TI«fyu&vijo-^wc juti x«t066p JTC /*<XP* leges non dissolvernnt qnidem, sed multo validiores
T£V adc«Wo»v, xtti oLotS&vfytoi orpovOriXt 0c«tv 'cUcctvYV xa* oppugnando eas reddiderunt; planeqne illis pcrsimiles
roD XO^O/UCTUOU irupdc a|(av , t& yko OAV&TOUC Xiytiv inventi sunl, qui flammam quidem restinguere concu-
Tf.c uio-xwrit ^iK^rlfovt: id est: Ovirginum pudor at- piscunt, oleum vero fatui instiUantes, ardenthrem itiam
que verecundia , quae ne modestorum quidem vivorum efficiunt. Elenim lii quoque, conlra pietatem belio sumpto,
xonspectum ferre poles , quis nostrum te affecit igno- pice veritati$ robur munifeslius dectararunt. Ac veiuti
, minia, eliam ad illas usque partes, qua$ epectari ntfasquondam rubus ille,quemvidil Moses, ardoreignis non
est, el impiorum oculis miserabile speclacutum propo- est absumptus; ita nec Christianos, impiorum beltis
suit, ianeque SodonMico vindicandum? Mitto enim pclitos, tcla hosiilia consumpserunl : quin potius, sicut
ccedes noc dedecore lolerabiliores. Sarisberiensis in lignatoribus sytvam cadenlibus multo plures puttutant
Polycratico iib. ut, cap. xiu, A patribus tamen pridem propaginesab radicibus. quam sint rami qui incidun-
definitum esl, quia pudicitia auferri non poteel, nisi C tur ; ila tunc quoquepiis compluribmt inlerfecli$ mutto %

meniis corruplio antecedat. Quod enim, ut magnus as- plures quotidie ad doclrinam evangeticam accedebant ;
serit Augmtinus, non pracedente libidine violenter pa- cruorque ilte cce$orum corporum, irrigalio erat novis in
titur corpus, vexatio polius dicenda e$t quam corrup- Ecclesia emergenlibus ptantis. Mox male Junii editio
$

tio. Ibi ergo servari pudicitia polest, ubi nutta nisi sanguini$. H A V .
voluntaria esse potesi corruptio, in mentis scilicet inte- (c) Semen est sanguis Christianorum. Non possunt
gritate, ubi in cetemum eervari pudicitia potest. Scili- Christiani persecutionibus imminui, quia si setnen
cet, tii Nosler alia in re, in libro De Motiogamia.cap. esl eortun sanguis, cujtisque plus effusum fucrit, eo
x v : Utiqueenim iltam magis excusari, capit, qucejn prce-niajor promilliiur (idclitim provciitus. sicut messis
lio cecidit, quam quce h cubiculo ; quce in equuteo suc-copiosa, ainplioris segetis pr.cparalio est. L A C '
cubuit, quam quce in lectuto; quce crudetitali ce$$it $

quam quw libidini; quce gemehs devicta est, quam quce (c) Vtomnem veniam. Simile est illud D. Cypr.
subans. H A V . cpist. bi, ad Antoniam, uhi martyres dicit statim ad
(b) Plures efficimur, quotics metimur a vobis. Ftild. gloriam perveuire fidei, staiim ct virtutis accipere
Ms.etiamp, e. Quid ergo mirutn, si Jultanum illtim tiicrcedem, statim a Domino coronari. Atquc adco hic
Apostalam, Episl. xxm, Constantium vocarC attdias locus annotandus est contra corum errorem , qui co-
wolvxif&Uv G2p«tv; muUorum capitum hydram ? cum ronam juslitije, adeoque et martyrii, ad diem usque
eliam Herculii Maximiani numinus ex a*re maximo Judicii differendam dicere non verentur. P A H .
exstet in gaza Chrisliamc Rcginoe , in quo iilc v e l u l D

• JOANNIS LA.TJRENTII MOSHEIM,

DE

^ T A T E APOLOGETICITERTULLIANI,
INITIOQUE PERSECUTIONIS SEVERI,

DISQUISITIO.
§ 1. Summa disquisitionum ejusmodi utilitas docctur. II. Diversarum de hoc argumento opinionum duptex
Occasio hujus. classis constituitur.
857 MOSHEIM DlSQUlSITiO. 5»
§ III. Se. produeuntur primum, qui post a. CC Apo- A stre exercuisse. Unde lamen illod peti. poterat, quo
logetictim scriptnm esse volnnt. Contra quos. ad audaciam hancce infi ingendam nil ccrtitts, atit
§ IV, V VI. Muiiis ostenditur, coepisse afflictiones
?

Chrisiianorum sub SEVEHO, antequam pecutiaria is utiliusessc poiest, Patrum quamdiu verba cuin alio-
decrela eam in rem rogarel. rum pugnant locis, semper fere elabendi facuitas da-
VII. Dodwelli speciatim argutice examinantur. bitur. Nullum si aliud pcrfugium adsit, aul nota qtia>
VIII. Qui post mortem SEVERI Apologeiicum pro-
diisse dicunt. tefelluntur. Quo faclo dam leslibus inuritur, aut novum quoddam critices
t

§ IX* Ad alteram eorum ciassem acccdilur, qni licet gcnus advocatur, quod desperatis opibus auxilium
concedanl ante a. CC eum esse consignatum, de anno ferat. Intervaila vero lemporum si curate notenlur,
tamen dissident.
si rerum sibi succedentium ordo diligcntcr cxplicc-
§ X . Nostrce untentioe proponendos iniiium ftt. ac pri-
mo suh SEVERO scriptum esse ostenditur. Deinde, ttir, aul pcrfrictse frontis infamia subeunda, aut vero
§ X I . Vost ntotus ALtilNI. Quo vero annus recte possit error ejtiraitdtis esl. Enimvero defuerunl huiccausne
constitui. eruditi homincs; sive quod molestiam his negoliis
§ XII, XIII. Hos motus a. CXCVI ccepisse. A.
CXCVII compressos fuissenovisrationibus docetur, famiiiarem fugerent; sivc quod eximium illius com-
oppositwque rationes evidenier dilnuntur. Quofacto. modum non perspicue satis cernerent, sive denique
§ XIV. Pro a. CXCVIIl. pronunlialur, ac ex iiiu- quodnon tam circumslantiarum,quam ipsarumrerum,
stri T E R T U L L I A N l ioco hcec sententia diiigenter
copfirmatur. niioncm sibi habendam esse putarent.Fueruutqiiidcm,
§ X V . Conctusio. B fatcor, <|uibus parlem hujtts laborissuscipere placuii.
§ I.— S i , qoa se utilitale cornmendal certa lempo- Ncscio vcro.qui factum sit, ulauinimis indiiigenier, aut
rum, quibus libros suos prisci doclores lilleris man- nimis infeiiciler sese expediverint. Fuerit fesiinatio,
daverc, scieutia, eo semper studio ac diiigenlia a fuerlt txdium, fuerit scctx [sludiutn, aut ncscio quid
viris eruditis quaesita fuisset, non dubito quin mullo prclcrea; fuisse aliquid, quod, ut pcssime interdum
paucioribus hodie difficullatibus historia Sacra abun- rationcs subducerent, cffecerit, explorattim est. Ilis
darel, concinuiorique instrucia esset ordihe. At qui ego de caussis, elsi illis longe inferiorem me esse
barbariei sordes primi absterseranl, inajores nostri, sentio, saxum hocce volutandi cousiiium ante ali-
id potius agebant, ut collapsse plane litlerarum rcs qtiod tempus coepi, ac de nova quadam afflictionum
erigereut, quam ut islis, quas putabant, minuliis sibi chrhtianarum historia, qu.c quutn aliis rcbtis , tuui
aliisque earum conciliarenl fastidium. Alia quidein pnccipuc diligentiori tcmporum notaiione cminc-
iis, qui divinos illos restauratores consecuti sunt, rct, cogitavi. Specimen baud ita pridetn uoslra de
meus fuit, quos Scaligero, Baronio, Pelavio, Cal- Athenagorce celate Dissertatio (4) exhibuit, qua mc
visiu, aliisque pra?euntibtis, magna iu bis curis ceieberrimi Dodwelli ratiouibus pluriinttm intu-
siadia confecisse constat. Sed, et patrum nostro- C Hsse damni, leclio lestabilur. Usus quoque ea est
r u m , nostraquc actas summos in hoc genere viros feliciUitc spinosus licet labor, ut nott dispitccret
tulit, Norisium, Pagiunv, Lloydium, Dodwellum, quoriim plurimum valel apud me auctoritas, qtiosve
Tiilemonlitim, Nourrium , muitosque , qui Palrunt inlelligeiiles harum rcrum existimatores quidquid
edidere scripta, benedictinse familije socios. Quo- prudentiorum est agnoscil. Quaproplcr nunc dciiuo
rum omnium de laudibus quauquam cgo nihil de- vires periclitari, ac num cadem dexteritate tcmptts
traho, noii taiuen multa ab eis relicta esse dissi- celeberrimi APOLOGETICI, qucm ingcniosissimus
mulo, multa crudilius qiiam felicius tracUla, mulla palrutn TERTULLIANUS rcliquil, erucre quem,
quod secta3 fl igrarent amore, aut nova3 cuidam ni- tentarc decrevi. Excitavit me, ul cilius quam consti-
mium favercut opinioni, implicata potins, quam evo- tticram id oncris mihi iiupoiiercin, clegantissima
luUt. Nulla alia cjus rei testiinonia si cxislerciit, APOLOGETICI iilius cditio, quain curis viri longe
ipsa, quibus niuluo se oppugnanl, scripta, ipsi, qui- erudilissimi, mihiquc in primis amici, Sigiberii
bus novas stibiude ralioncs couslituuiit, libri loque- Havcrcampi debemtts. Tanto eam idtore quum pr;c-
rentur. In hisloria pracipue calamilaium, quibus dilam, lam varia elcgaiitique crudilionc munilam,
vcluslissimi fratrum nostroriinijdcfuncti sunt, mngno tam ab omni parlc ilitistreiu ac emacufaiam cons-
id fuissel emolumcnto, si librorttm, quos pro illis D piccrem, id iniicc slaliin oplaham, ut codem ha-
imperatoribus ac pr.-c^idibns oblaios csse acccpimus, hitu non hujiis lanlum, vertini reliquortim ctiam Pa-
caclerorumqtic , qux f c i V i niihus istis vcxaiionibus trum, polioics prodirenl Iibri. Sicetenjm stalitebain,
consignata sunt, scriptorum alascuraie deflniia fuis- magna tacdii illitis parte, quod cum litipris hisce cou-
set. Sic etettim de rerum gcstarum seric, malorum juncltim est, hoc pacto abstersa, forc ut non am-
, illatorutn magiiiludiiie, confessonmi numero, inviclo, plius relicLe fere ac orbie a culloribus aniiquilatcs
quo sanctissimi homines valuerunt, animi rohore, sacrac rcperireuttir. Erat tamcu, quod in lam excullo
cerlior nobis ac plenior essct nolitia. Quam quideni opere dcsidcrarcm, de actate uimirum ac rationibtis
egregiain quibuscumque utiliiatein pra?slare posse, cjus disquisitio. Polliceri quidcm intelligcbam erudi-
nulli, quibus malurius esl judicium, ignorarepossunt. tissinvuin virum, sein prajparatione reliquis TERTUL-
Certe miror, quum vir alibqui immorlalis, ilenri- LIANI adversus genles libris prasmitlenda (Prccf.),
cus Dodwellus, bono fortassis consilio, totos inariy- huic etiain desiderio consullurum esse. Ego vero,
rum exercitus civitate sacra ejicerel, nemiucm illo—
!1) Exstat in hibliolheca theol.bist. philol. qua?Brema3
rum, qui advcr»us cum prodiere, in hac sese pala> prodiil; l . U, fascic.
 D E J E T A T E APOLOGETICI 5*0
tantum abest, nt in his promisste aflqoiescerem, ut A illis injecta ostendit.Quse omnia quum a ncminc m v
vel iis instigarer potius, quo hoc onereeum levarem. quam in dubium vocata, tum ea sunt, ut qua ralione
Sic enim contiriuo mecum : Brevlbr erit eomm, quae acram, qunm defendi, conflrment, prorsus nesciam.
comparat, expectatio, si laboris in alinm, quamvis Quocirca melius omissa fuisset', quam subjungil,
cxigua, particula devolvetur. Pondus his adjecit cogi- conciusio : Nulli itaque atii epochm hnjusscripti an~
tationibus optimi viri adhortatio, quae, ut ea, quae num nalalem majori verkatis specie assignare possumus.
molirer, perflcerem, cunctaniem adhuc impnlit. Quid Fundamenlum ejus non in omnibus qtiac praemiserat,
multis? E vestigio posthabilis aliis manum labori sed in hoc solo positum est, non auie a. C C i l .
admovi, ac, quod hic exhibeo, in chariam conjccf. S E Y E R U M decretis suis Cbristtanorum fortuuis mo-
Tuum jam erit dispicere, dbctissimc H A V E R - lestum fuisse. Quod quam lubricum ac infirmum sir,
CAMPI, num tanti sit opeila nostra, ut novam con- mox patebil. Scripsit cerle T E R T U L L I A N U S cura
dendi hujus ^ € ^ 1 0 ^ 8 ' dissertationem molestia 'supcr- jam malis undiqoe Iratres- obsessi essem. Veramta-
sedere queas» Quod si minus noslra tibi placuerint, men hoc non sufficit, nisi ct hoc doeeatur, non an-
animum, scio, qui cahdor est tuus, probabis. Quis tea quam edicta promulgarenlur Augusli, calamo^
vcro iiie? utcommodis litlerarum inservirem, tilsto- eum manus admovisse. Cujus quidem s'r ostendi po-
loriam malorum in Chrisltanos SEVERO Augusto g test contrarium, oranis haecce compolatio nullius
congestorum explicarem. Tequc, s i id addi paleris, aislimanda est. Neque etiam hoc vir dbclus attcndit,
ad alia perflcienda expeditiorem paulo redderem. Si etiamsi rationes ejtts multum valerent, astatem tamcn
iti Ifomine non nimis erudilo lemerarius, honestus libri ad a. CCni potius differri debere. Omnia e l -
tamcn esl. De litleris ac TERTULLIANO si minus enim cttnrab aliquo jam tempore csdibus ac suppliciis
bene merebor, de te tamen nullo modo male meri- Cttristianorum fervissent, Noster secue sua; defensor
lus videri possum. Vulgus nimirum consilia ex even- exslitit. Quare non salis credibile esl, sub ipsum
l u , boni \ i r i cx affectu sestiinant. calamitatum exordium, eo ipso, quo natae eranl, anno
defensionem istam in lilteras relatam esse. Ab hoc
§ 1L — Circumspicienti mibi, ut fas erat, qui de
atienu* tnmen non erat Henricus Dodweilus. Licet
eadem re ante me eruditi viri sensissent, ab his pe-
enim, qttid db anaicf APOLOGETICI sentiat, apcrte
nitus relictam, ab illis parum dexlre oruaiam inveni.
quod sciam uusquam proponat, ex illis lamen, quae
Generatim dissensiones ac sententiarum divorlia
de vexationibus Christianorum sub SEVERO disputat,
etiam hic regnare videbam. Dici quid a nonnuilis au-
qnid mcnte votuerit siuc ulla controversia colligilur.
diebam : ita vero, ut rationum obliviscerentur. Dili-
Ante a. C C H nimirum neminem tranquillitatem per-
genlius aiios ad calculos sedissc nnimadvertebara,
C l u r b a s s c
quoron. lan.en conaiibus non a r foriuna responde-
P « * " « s a c r i siW persuadet, idquc nonnullis,
rct. 1'luripios magni nominis viros duces potius se- qmc mox disctitiemus, argumenlis slabilire enititur.
qui, qttain in his se macerare numcris voluisse, cer- (Dissert. Cyprian. X I , §^41, p. 68. S. ed. Brem.)
nebam. Vel bajc scuteiitiarum varietas, quaenam cum Dccebat sic eum, cui nihii minus quam martyrum
veritate congt ueret, ut examinarein, mc commovit. copia fereuda videbator. Quod si ergo', ul iudubilatum
Equidem tanium lucis, quantum intricati negotii na- esr, norr antea qtram incrementa cepissent calami-
tates, praestdes provinciarOm T E R T U L L I A N U S com-
turapermiliit, ei conciliare conabor, ac duo propte-
pcHavil, certum quoque ex cjus sententia est post
rea opinionum primum genera constituam. Saecularis
a. CCIi. aut co labente factum illud csse. Et quid
annus* CC lerminus eslo, qui utrumque disjungat.
conjecturis opus? Disertiora adsunt eruditi viri ver- .
Alterum iiaque eorum erit, qui antebunc annum, aut
ba : lnde inquil (Dift. cit. §, 42. p. 69.), Itis ipsis
% t
eoipso, libri nostri nalaies quaerunt. Aherum ho-
temporibus (de n. C C l l . loquitur) vel pauloetium for-
rum, qui eiapse illo ducentesimo anno eum const-
lasse reccntiuSy nova itla quam appellat TERTUL-
t
guatum csse censent. De ultimo, qttod quum longtus
LIANUS, Christianorum Dei edilio cum ejusmodi
t
a veritate abest, lum facilius confutatur, priori loco
instriplione, Deus Chnstianorum onochoites, auribus
dicam. Prius, cujus rationes majorem postulant indu- j>
asininis, allero pede ungutato tibrum gestantis et togali.
slriam, ac ex ipsis historiae arcanis eKCutiendae suut,
Legunturca, ad qttrc provocat, in APOLOGETICO
posteriori reservabo.
(C. X V f . p. 169. cd. celcl). Havercampi, qua hic
§ IU. — Princeps in iis, quos primum audiendos 8 0 ^ ^ 0 ^ 1 1 1 0 1 * ) , cujus res hic agitur. Quid tlarius ila-
csse diximus, scntentiam dicat Guillel.Caveus, maxi- que, cum Cavco aliisque, circa hbri rctatem
mac famac el indtisli i;c vfr. Pro anno is pngnal CCII. Dodwellum conscnsisse ? Lalius hodie viri hu-
Mihi, ail (Hisloria liiicr. Script. Eccles. 1.1, p. 42. b.ed. jus de paucitate marlyrum senleniia serpsit, ^ c
Gencv.), verisimiiius videtur scriptum fuisse sub perse- plurimorum inter eruditos animos occupnvit. Igittir,
culione sexia, circa a. C C / / , quo SEVERUS aiiquos quin inultorum mentibus haec de aetale APOLOGE-
christianos fieri sub gravi pcena veiuit. Adjicit his qtiae- TICI opinio infixa sit, non dubiumest. Quorum lamcn
dam probalionis inslar, qttae, si iuihi bonum virum longius hic recensere, quum duces indicati sint, non
exagitandi animtis csset, repelerem. Pars eo pcrtinct necessarium esse arbilror. Ad Anlonium Pagitim po-
ul verct imperante SEVEKO, paccm Chrislianorum
r tius accedo, qui, licet omneni fcrc aelatem in numcris
fuisse turbatam appareat: pars non levia fuisse mala contriverit, eidem famen se addixit sententiae. Curq
 341 MOSBEftf WSQClSmo. 5 »
JrypflrTMm cOrtstr^ qui Dodwcllum sibi castigandum sum-
lius, qut pro & C X C V H L diserte pronuntiabat. Ac- psit, praetermissns est. Graviter is ac permoleste
cipe v^rtnr(UW*r. tiypatica, P. It. cnp. III. § f£. p. fert, nfflictionem totnm unius biennii spatio huuc
-117. Mg*. ttffein 4°) : TEliTULLlANUS APO- complccli. (Praf. ttdAcla Martyr. tdncera, Scct. lt.
LOGEttCUM conscripsit A. CXCYlll. quo SEVE- | 12, p. <i$. ed. Wetsten.). Generaliora vero tan-
RUS qulttquennatia edidit, Romaque di$ces$it,qnam oiftum , quibtis eum rcfellat, adducit, quortim aiter
caussanX ad magistratus Romanos ilium dlrexit. Namr slmilia', si qnaesivisset, fortnssis invenisset. Diligcn-
lieet thitlunfadtiuc ab eodem imperatore advetsusCliri- tlorem ihqnlsilionem, lemporumque notationem,
stittnos ediclum promulgatum fuisset, Fluutianus ta- quiirn negotii nalura unice flagitat, frustra cxpecta-
men, cujus auxtoritate Rornw omniafiebant,Chrisilanos veris. M;»jorem Pagius indiistriam adhibuit, tit in
vexare indpfebai. Egregie sane, quod tum legem nul- Itisce rebus plurimum possidebat scientiae. (Critica in
lum ab Aitgusto in Christibnos latam fuisse, agno- Ahn. Baroriti T. 111. ad a. CCl. n. VII p. 2. et ad
s d t Quod de Ptoutfano addit, Baroni deber su> a~. CCVll. n. 111. p. 7). Neque tamen hbc momen-
stgeroni (AfiKtff. Ectles. tv \l atf a. CC> \f. V l i . VHI. lunr attingere potuit, quoniam in initio afflictionis
p. 198*. ert. Coton. 1624. fot.)\ qunni ipse deinceps dbsignnndo ab adversario , ut ostendi, non disside-
promgav1t'(€!nff«f(id Ann. Baronii, t. II. adA\CXCIX. g b a t . In hoc igiiur tanlum occupatus est, ut ab a.
n. IV. p. 92). Probaiio vnga est ac genernlior, quar CCIL ad moncm tisque SEVERI paccm sanclo cceltii
ef in ailos> annos quadrare posset, qurbns Se- non fuisse redditam eviucat. Quod illi itaque, et
verum tfflanY ntbe abfuisse novimus. Fuerit complures a l i i , intentatum dimiserunt, id ego mihi
vero nrmrs imlrnw : veHenv nihilominos in cn> nuric pcrficiendum sumam. De anno, qui malis istis*
J

senltefttfr vflr dbctitS perstitisset. Enintvero cunr iniiium dederit, praecise nunc non agitur. Haud
Baronlum' castignret , fepudlandam sibi eam esse difflculter is cx i i s , quce de retate APOLOGETICI
duxuVaU «tatettiAPOLOOETlCl ad a. CCV. retulit. extra dubium collocabimus, erui poteril. Hic id mihi
Chmtiuriortitil; auflls Pagium (ad a~. G X C H L n. VI. tantum propositum est, ut ante a. C C i l . quo S E -
p. 95. )V persectttio time a. CCIl. decrera non fuir. V E R f inChristionos decreta publicata esse concedo,
Quarecdm Teftutlktm Apotoyeticnm swmt petsecd- inflnilam aerutnnarum vim eis exhibitam csse do-
f

lionexWitptc jant a mUlto tempore ftagrante, ut ex ipso-ceant. Primnm tenear in testibus eorum ipse nostcr
:

met Apologctico coltigitur, *crip$erti ionge tardiuv prc&>TBRTULLIANI3S. Testimonium ex eo ipso Libro,
t

stnntinirtmm ttlud optis promulgatum, ef quidem , ui cttjuS aetatem hic constituimus, dicat. Prodiit, id
conjicere licet, anno ducettiesimo quinto, qu& Anloninns* qtmd nulhis negnl, cum jam crudelissimis sup-
imperii Ca$nrei decennalta cetcbravlt, quove persecutfo Q pUclls chris"tiani dc medio lollereniur. Idem vero
mngis sccviif. Nemo pejoribus unquara auspiciis men- dc edicti? imperatoris nihil prorsus tnm audifum
tem mutavii. Dttm alium levius peccantem cmendarc fuisse, non tmo loco discrte indicat. ConJecUiram
cupit, graVi* sese crrato contaminat. Equidem scio, nunc omitto , qunm spcrnendam tamen es^e nego:
sac\1isse itrm irt Cliristianosr natioties^ a veri Nnminis iliud, qnod ad pnesides provinciarum direclus sit, eos
cultu alienns, cum Nosier sua consignaret. Qualis'- solos, nott imperntorem , inalorum fuisse auclo-
vcro hinc corfclusrrj? Ergo post emissa a Severo dc- r c s , argtimcmo esse. Evidcntioribus res peragctur
ereta liher oxaratus csf. Quasi vero tam rcrum impe- testimoniis. Primdm hoc esto (C. XXXV. p. 500) :
ritus fuerit, nt vileguin antea Iatarilm fralres imstroff Nec ulli mngis deposttttatores Cltristianomm, quam
sttpcnumero ctcruciatos fuissc nescivcrit. Aut, sT vnlgus. Plane ccclcri ordines pro aucloritate religiosi ex
rtiinus hoc perspectuvn ipsi fuisscl, hic ipsc Apologe- fide, nihit hosttcum de ipso senatn, deequite,de
ticus tum temporis hoc evenissc, eum non docere castris , de patatiis ipsis spirat. Quid pro nobis cvir
pottrisser. Sbd o% Bac re jam rncuientiuscommentnbor. dentitis facere ppssit, equidem nescio. Palatia ipsa,
J . I V . — VW^mtw, iis-, qur post a. CCH. librunriff quibtts Auguslus cum ftliis conttnebatttr, de hos-
litiernsicsser Vohmt, lioc ppascipuc obfuisse, qumt lium Christianf)rmn numcro cximil. Ilrrc. qua fronte
usqueada?.CCff. pacaiissimas fuissc^ res Christinno- ^scripsisset, si legutn in vcxandis Christiauis jam
mm crcdttifcrint. Haec vert> ex eo natacst persuasio, adfuissel auctoritas? Tota, qunccap. IV, V , VI , iegi-
quod hoc anno, qoenvdixi, decreia a S E V E R O in lur, dc legihtis disccptatio idem lticulentcr conflrmat.
Christianos proposita fuisse, itfultfs* et testimoniis Christianorum adversarii leges praelexebant, quac,
didicerant. Non pntuit videlicet illis ratiocinationis nt in eos sieviretur, praeciperent. Quasnam vero?
hujus imbeciliitas: Sanxit a. CCII. in Christianos Recens editas? Minime. Edicta drepabant a mortuis
SEVERUS leges: igilur non antea vcxari poterunt. jam rogata impcratoribus. qu.-chaud sibivlolare Itcere
Quamquam DodweHum hic cxcipi facile fero, qoi dicebant. Praeclare frigidis hisce ratiunculis vir acu-
ad alias simul argtttins confiigir, co qnod nihil in lus occurrit. Rationibus ante omnia demonslrat, tam
hac ratione praesidii positum esse perspicerct. Ilaec sanctam nullam cssc lcgem, quae non, si quid i n i -
qoum ita siiit, nulla ad hos refellendos certior via quilalis conlineat, continuo delenda sit. Nec cxem-
erit, quam si diu ante, quam Augasti ferreniur plis id carere postea docet, cum Romani vctustis-
leges, plurima mnla Chrisiianorum incubuisse cervi- simis licct decretis, quorum injustitiam cognoverinl,
cibus demonstreinr. Totqs nivxz locus a flieoderico omnem detraxerint auctoritatem, ac SEVERUS ipse
 • D E j E T A T E APOLOGETICI " 544
Ugem Pnpiam abrogaverlt Xonne et vos, inquil A quod imperatorem, quem hominem bic d i c i t , malo-
(C. X V. p. 49), guolidie experimentis illuminantibus rurn martyribus illis illatorum auctorem T E R T U L -
tenebras antiquitalis,' totam illam veterem et squalten- LIANUSesse noluerit. Alioqui enim scripsisset, ho-
tem sylvam tegum novis principatium rescriptorum et minis istius, qui vos excrucial, caussa. Mitto vero banc
edictorum seeuribus ruscatis et cceditis? V i d e v e r o , ratiocinationem, ac rem ipsam ad quam verba haec
quibus dc Icgibus sermo sit ? De anliquis, ul aper- respiciuut intueor. Caedes mullorum homiiium d i -
tum est, quibus uovas opponit. Pergit ad lalores guiiate ac meriiis illustrium commcmoraut. Expers
legum adversus Cbristianos (Cap. V, p. 56), quos hisloriae SEVERI s i l , qui haec alio, quam ad neceiu
omncs turpitudiuis, scelerumque infamia nolalos, corum , quos occasioue belli gallici ab ALBINO moii
Neroiiisque simillimos fuisse contendit. Quam lale trucidabat, trahi possc,ptitel. Hoc tempus illud erat,
hacc adscveraiio paieat, non inqitiro. Satis mibi est, quo innumeri, iique praeclari, homines prneter ont-
quod ex ca SEVERUM in eorum numcro, qui in nem spem, quod ALUINO favisse putarentur, ad
Cbrisliahos decreta sanxerint, ab eo non fuisse habi- inortem rapiebaniur. Audt Spartianum ( Vita Se-
lutn, piteat. Ratio ipsa hujus rei tcstis est. Ecquis veri, cap. XI1. p. 177. 178. ed. Obrecbti.) ilnter-
ciiiintam aincus,utsapieiiiem virum sibi persuadeat feetis innumeris ALBINl partium viris, inter quos
Iu)C arguinento legcs imptignalurum luisSe, si pcnes g multi- principes civitatis, multoe femince illustres fue-
quem tum stimma reruin erat eodem scse crimine runt (noiiiiebocidem, quod T E R T U L L I A N U S dicit),
adstrinxisse conslitisscl? Fcstivum profecto defenso- omninnt bona publicata sunt, cerariumque auxerunt.
rem! qui imperalorem , cujus auimum cmollire cu- Tum Hispanorum et Suallorum proceres multi occisi
piebat, iis adnuuieraret, qui •mortaliuin nequissimi, sunt. Mox idem nobilissimorum virorum in» istis tur-
niillisqiie flagiliis secundi fueranl. Latidal e conlrario bis vita privatorum iongum satis indicem subjungit
aliquolies S E V E R U M Noslcr, ac constantissimum (Cap. XII7, p. 178, 179.). Capitolinus ( Vita Cl.
appellat Principum. (Cap. V , p. 52). Adeo remotus Albini, c. XIl p. 217.) huic et Herodianus ( His-
t

eral ab ea opinione, ac si gladium in fratres stringi toriar. Lib. 111 et Vlll. p. 147. ed. Bofecleri.) jungi
jussisset. Sed se ipsum explicet T E R T U L L I A N U S , potest. Ecquid vero est, quod luculenlius T E R T U L -
qui Romanos sic alloquiiur (Cap. V , p. 62) : Ca?te- LIANUM explicet? Neque vero dubium ex altera
rum de tot exinde principibus ad hodiernum divinum parte ALBINUM , quod hic subindicalur, eadem sae-
humanumque sapientibus edite aliquem debellatorem vitia usum fuisse, pracsertim postcaquam a S E V E R O
Christianorum ? Quis Hodiernus ille ? SEVERUS, puto. insidias, quas ^apitolinus ( Vita Albini c. VII. 9

Iltttic vcro in dehellatoribus Christiaiiorum nume- VIII. p. 211. f.) exponit, sibi strui senserat. Cui
randutn esse negat. Quid clarius? Praelereo celebrem C hoc expendenli giave non accidat,si quisuibilominus
ex eadem dissertatione locum (Cap. V,lp. 65,65 ) : non ante a. CCII. vexatos sub SEVERO Christianos
Quates ergo leges istce, quas adversus nos soli exse- fuisse asseveret. Tumuitus A L B I N l , ul inox docebo,
quuntur impii, quas nullus Hadrianus nullus Vespasia- in a. CXCVI. incidit, clades in a. CXCVII. Perinde
9

nus, nullus Pius nultus Verus impressii. Sttnt codices,

9 est, num d e b o c , aut illo anno locus intclligatur.
qui Severum hie legunt. Ego vero l i b i , Havercampi Semper enim, louge aniequam decrcta SEVERI pro-
doctissimc, assentior, virisque egregiis, qui tecum poiierentur, illuslres Christianorum sub imperio
meliorum librorum benelicio Vertim nobis restituere. ejus martyres-exstitisse, probabit. Scorpiacus T E R -
Quam lectionem etsi minus probat Dodwellus ( Diss. TULLIANI alia quacdam mihi suppedilare posset.
Cyprian. XI, § 44. p. 69. , difiileri tamen non po- Sed alium nunc lcstem appcllari animus est, Cle-
tuit, saepitis in antiquis monumentis Scveri el Veri inentem Alexandrinum. Stromata hunc sua, quae
nomina confundi. hodie adhuc legunttir, S E V E R O reghanle cooipo-
suisse, Eusebius olim prodidit ( Hist. Eccte. Ub.
§ V . — Haec sunt, qtine pro nostra sententia ipse VI. c. VI, p. 208.). Priores specialim libripaulo
nobis submiiiistrat APOLOGETICUS, quibus quid post imperii ejus initium, COMMODO haud ila pri-.
rcponi possil, non vidco. Alius jam sticcedal T E R - ^ dem exstincto,consignaiividentur. Primoenini libro,
TULLIANIJocus, cx alio ejus libro, eo videlicet, quo temporum instituit computationem, ultra COM-
queiu ad martyres iu carcere constiiulos misit, peti- MODI morlem non progredittir. k-6 $k TQU ti^rau
itis. Eos intelligi hic uiartyres debere, qui SEVERO «y&ivoj iul T^V T&OfUfov T c X c u r / i v , trn Uarto iAixot.. A

imperanle correpti crant, extra dubium est. Ad bos primo autent certamine usque ad morlem C03IMOD1,
vero corroborandos ultimi argumenti loco haec ponit anni centum undecim (Stromatum, Lib. 1. p. 401 ed.
(Libroadmzrtyres, c. IK, p. 468. Opp.): Nemo non Polteri). Hic desinit; manifeslo indicio, non mnlto
etiam hominis caussa pati potest, quod in caussa Dei ante quam hnec scribcret, fatis occubuisse COMMO-
pati dubitat. Ad hoc quidem vel prcesentia nobis tem- DUM. Mihi quidem satis est hoc loco , iudubitatum
pora documenta sint, quonlce qualesque personce inopi- esse, ante a. CCII. hxt edidisse Clementem. Au-
natos natulibus et dignitatibus, et corporibus et cetati- clis per decrela imperatoris Alexandrinorum malis,
btts suis exitus referanl, hominis caussa : aut ab ipso, exulabat vir egregtus, ac in Palacslina Syriaque polis-
si contra eutn fecerint, aut ab adversariis ejus , si pro simum versabatur; quod posl Hieronymum ( Catat.
eo steterint. Statim hic moncrc possem, apparerc salis, Scrip. Eccl. cap. XXX V111 p. 111. ed. Fabricii
9
!H3 M0SHE1M DISQUISlTIO. 341
rec. ) ex Euscbio ( Hi$t. Eccl. lib. VI, c. XI, p / A c u I i n o n i hisioricus, nulla vocula mulala, repetiii:
212, 213) viri docti bene observarunt. Quo quidem Quinta po$t Neronem persecutione Chri$tiano$ excru-
turbuleuto accatainitoso tempore lam laborioso operi ciavit: plurimique $anclorum per diver$a$ provincias
eum vacare potuisse, nullusfacilc dixerit. Ipse cele- martyrio coronati $unt. Hanc prophanam in Christiano$
berrimus Dodwellus, qui sua saepe vineta caedil, et Ecclesiam Dei prcesumptionem Severi, cceleslis ultio
hoc agnovit, ac diu anlc a. CCII. Stromata ista exa- e vesiigio acta subsequitur. Nam continuo rapitur, vel
rata fuisse pluribus rationihus binis locis docuit potius retrahitur in Gatiiam Severus e Syria od terlium
(D't$s. 111. in lrenceum, § XXVII. p. 276, s ; et civite bellum. Unum jam enim Romce adversus Jutia-
Diss. de Roman. Pontif. primceva $ucce$$ione, c. X V, num , aliud in Syria contra Pescennium gesserat: ter-
%1V, p. 209.). Quod ilaque prWipue nobis opian- tium Clodius Albinus Juliani in occidendo Pertinacem
dum erat, id consecuti sumus. Reum babemus con- socius, qui $e in Gatlia Ccesarem fecerat, suscitabat.
fiieniem. Qtiod si non multum provecto SEVERI itn- Idcirco Numen voluisse, ut quiclem imperii ALBI-
perio Clemens scripsit, erroris esse reos, qui ante NUS turbarel, a i l , quod in Christianos SEVERUS
a. CCII. vexationem coepisse Cbristianorum ncgant, fuisset injuritis. Equidem non fs sum , qui Orosiura
exploratum est. Cacdes enim ac supplicia fralrum scri- summa fide scriptorem osse ptitem. Neque etiam om-
bcnti ob octtlos qtiotidie vcrsabantur. En quae dicat: g n i a , quae hic narrat, mea facio. Testem ejus tantura
l\ « p f l o v o i pxpxvpw nrsja.) bt&rrr^ f>fxipd,(,ij op0£)./£Otf essecupio, quod suo tempore opinio, quam tueor,

fyu5v 0eojpou/icvot, -Traco^TW/xixuv, avotTxtvSu^cuouivMv, T * S communiter recepla fuerit. Si qua fides narrationibus,
xcpodas «TOTt/xvoafvwv (Stromatum Libro II. p. 494.) : qnas a majoribus traditas accepimus, huiceiiam,
Nobis autem sunt quotidie redundantes martyrum fon- quin aliqua esse debeat, nnlltis duhitabit. Abjccissem
tes, qui nostris spectantur oculis, qui torrentur,' tor- protinus hominem , cujus manifesta nimis fuisset su-
quentur et capite truncantur. Respondeant hic, quibus perslitio, si omnium omnino bcllorum, etiam cura
Dodwolii pnecepta sequi gloriosum ducilur, ac Juliano et Nigro gestorum, caussam saeviliam in
anlc omnia virum cum se ipso concilient. Falis, quod Christianos dixisset. Jam non prorsus dcspicio, quo-
pueri norunt, ea nocle, qtiae annos CXCII. et niam religiosius instiluit, nec de suppliciis fratrum
CXCIII. scjungebat, satisfecit COMMODUS. Scrip- seroper somniat, cum bcllo orbem terrarum fla-
scrit Clemens primum suum librum tribtis post grasse intelligit.
mortcm ejus annis a. CXCV. Interccsserint iterum, § VII.—Quae hticusque disserui, tanta pracdita
id quod lamen hnud yerisimiie est, duo prope anni esse arbitror perspictiitate ac evidenlia, ut in se
inter primum et sectnidum Stromatum volumen. ipsum iniquus futurus sit, qui conlrariis iu posterura
Nihilominus, jam a. CXCYII. pulchram Alexandrix C partibus se adjungeret. Si res ita postularet, longe
eorum cohorlem inveniemtis, quae hoc inspectante plura potuissem proferre; quac, cum nullo modo
cruentam pro S E R V A T O R E morlem oppetierint. Hic flagilet, mihi in aliud tetnpus reservo. Omnia sic
vero acumcn Baronii mirari liceal, qui ob haec caduht, qtiae non sine sudore forsitan pro rationi-
Ctemenlis verba libros cjus post dccimum SEVERI bus suis celebris Dodwellus excogitavit. T E R T U L -
annum conscriplos fuisse asseverat. Cceterum, inquit LIANUM primo nobis ille eripcre conalur. Iriteltexit
(Annal., Tom. 11. ad a. CXCVl. n. X X / i . p. 278, enim in Apologeticum S E V E R U M eorum excludere
279.), cum constet inipsis Stromatum libris deChris- numero, qui violentas Christianis inanus iutulissent;
tianorum persecutione tunc vigente menlionem fieri e i s i , quae nos excussimus, illustria plane loca ne
9

affirmare necesse est, ipsum post annum decimum tangat quidem. Quid vcrb exiude cum colligcrc exis-
SEVERl $crip$is$e. Indignutn Annalium seriplore limas ? Vide et mirare. Decreta imperatoris lum
judicium ! Obliviscitur vir iUustrissimus eorum, quac quidcm jam rogata, scd in eas parlcs, ubi T E R T U L -
inox ipse defensurus erat, jam a. CXCVIII. P)au- LIANUS dcgebat, perlata non fuissc (Diss. Cyprian.
tiano instiganle, Christianis injurias fuisse illatas, XI. § 44. p. 69.). Magnittidinem videlicet mise-
quo nomine dtipiicetn committiterrorem. Recenliores riarum diminuero omnibus viribus eonatttr. Frigiduui
facit et Christiaitorum miserias, quam ipse pulabat, ^ vero somnium I qtiod fortassis ne iis quidem arridc-
ct Clementis Iibros,quam rerum permiltit conditio. bil, qui Romani imperii statutn ignoranl. At non
§. VI — Nescio an his addi mereatur, ita anti- minus in explodendo eo frigidus Ruinarliis est,
quilus jara ftiisse creditum, dudum ante a. CCII. q u i , si quo loco, hic lum inter nives gallicas ver-
Chrisiianos sub SEVERO exagitatos fuisse ? Qui ma- salus fuisse videttir (Pratf. ad Acta Mart. Sect. II.
jorura traditionibus non omnem demunt lidem, hanc { 4 i , 45, p. 46, C). Locis quibusdam lutnulluarie
non penitus obscrvatiouem spernent. Paulum igi- coacervatis longe laleque exlensain fuisse persecu-
ttir Orosiuni, quinti saeculi scriptorem , producam , tionem docet. Quid vero hoc ad Dodwclli argutias ?
q u i , antequarn ALBINUS res novas moliretur, a. qui non hoc negabat, sed non tam immanos in
miuimum C X C V I , gravem SEVERUM Christianis omnibus provinciis fuisse ausus conlendit, eo quod
fuisse tradit (Hi$toriar. Libro VII. c. XV11. p. lalac ab imperatore Iegesadomncs non pervenissent.
512. Mogunt. 1615.8 J . Verba haec sunt, quae Tre- Si quid video, ccrtius ab bac detorsionc T E R T U L *
culphus Lexoviensis ( Chronicorum Tom. II. Lib. LIANUM vindicavi. Duo alia deinceps teslimonia at-
11. c. XXIV. p. 488. ed. Genev. 1597. i n 8 . ) , sa> tuli, quae, si omnia, id quod fieri planenequil,
«47 DE iET^TE ^mmmkfii
APOLOGETIGI loca possent clidi, nihilominus anle A occwjonis saiis erat. JAeo ( t m ^ u r , noster ait TER-
ilium, quem designat, annum Gitristianos excrueiatos
Ttiisse docerent. Inanis est suspicio, cui militat vir
doctus. Valeal tamen, si qui velint. Alia adluic -su-
porsunt, quae huic non patent artilicio. llis immolis
ea quoque jacebunt, quae idem, ut ada. CGU. onv-
nium alflicliouum iniiium referui, iihmedium adduxii
(Loc. cit. § XLl,p. 68.), ad duo redeunl iila.capita.
Olium ait etoccasiouem Chrislianos mvadcndi.gan-
libus defuissc. Utriusqne facile apparalauwecilUus,
.si cum iis quae scripsi contendanlur. Demus lameu
viro erudito loquendi vcniam : Nec oiiumerul anlea,
inquil, sive ipsi imperatori, &'w prqvinciarum jttm-
fectis,.ncc iptisurbium piebibus magislwtkjusque, quas
exletna satlem.ab hostwus pax in eam mviendi tmci-
vmm plerunique cmivertit. Vix.dubito, quin alia.cogi-jj
_ _ T \ . . „ .1 _
. ~
«tavcrit, *1 ^ —'_: I
cuin sic scriberet._ .
iQuod-qu_csj>, vjuculuni
Jtarum propositionum : Bello.Romani fuerunl irapli-
.cati, e l : Chrisliani nihil maiorum seuserc? Autnihil
548
TULI4AM0S {Apaijgeiki e. ij. p. 65.), confitentes tt
ffiummur .petsevervnfes, jet fi/bmhtiamr ntgantnt, quia
NOMJNJS fJUEUUM £$T.
| VUI.-PJura quam co^u^lwnvin ooso^elasuui,qui
ante a. CCII. APOLO(iETICiJM nopfuissenattim, con-
teiidont. Nec lamcn,nimis,quod.sic lucisaiiquid his-
toria? sacrm adulituip ac^tHpqs vexaUonts Christia-
noruin subSEVfidO^ucatius constimtmai sit. Per^o
s
jam ad eos~, fluibus ioqgius adhttc procedere, ac ,
SEVERO ejtiucto, po*t a. CCX. Ubtyim prodiisse
Ucieu4ere,placet. JaciUus hiexcusantur, .quorum
jion tam n^la^Christiaqocum ejUenuare, quam ad
CAUACALLiE quoque initia ,exteadere, animtts cst.
.Longe lamon illisargumenloruni cedunt prostanlia,
quorum ,vis hic.prope nuUa.est.familiam vir sum
»11II __ /tl I/. 11 A . . . 1 r. m.'.t .»# _m_M
nuis jducii Jos.I/VC
:
GnnllAAM
Scaliger, st..'...r.
cujus aucioriutem fraudi f_.A...I
nonnuliis fuisse, equidciji* nil micor. Apoiogeticupi,
ait:i3 ( Wotis ad ChrohiconJEnse^i,, in The*. tmpor.
%

ego inteliigo, aut nulium. Metjios inler maxiuii belli p. cd. Ajex.Mori ^ltlmxc),dubito, cnsubSE-
fragores VALERIANUS inhnitas Chrislianis moles- VERO scrtpserit, cum Micat: Papia*len.es hetjSE-
tias exhibebal. Clariora iwec erunl,si distinctius ejus VMfUJS constaniisfiimufi principum cxclusit, videtur
temporis bella intueamur. <In Otientis regionibus et dc mocluo loqui. Ego vero tam aoulus non sum, ut,
Gallia inihtia) vacabal iis annis imperalor. Fueril quid haic JEIVTULLIANI VQcba de piortuo S E V E R O
i l l i c , quod tantispcr conxedam, in diviniorc coeUi exponerccogAt, videam? Laudatqrilie. Atquis vivos
paxtquod vero binc provinclarum aliarum pncfcctis, iaudibus solore decorari neget? Vox hm adbibeuir.
quod plebi erat impedimentum , quo miuus Chris- Qnauiobrem autem iiia de pr^lertto S E V E R I impe-
ti.mos in jtis voearent? Quidjootius , nunquaui ma- r i o , quodcum d i c . j c TERTULLIANUS contulissei,
Joi-em scelerum impunitalem cssc, quaui beilis om- inleiiigi debet. Tu jam recte, H_\vercampi doclis-
ni.i vasiauiibus? Quidvuigarius denique gentium illa sime,cam dc len^porenonionge elapso capi posse,
consuetudine , qiwe majoros nunquam miserios.C niQnuisti ( Notis a4 Apotoaei., p. _&7.). Au\lo ego,
Christi creabant diseipulis, quam cuui orbts roma- a p i iia debere, nisi patrum erqditissimum inepttis-
nus I>eliicis aiiisque caiamitatibus premeretur^. J\o- se vaUmus. £ x Scaligeri >eotentia tuec voluisset:
gati, quid caussai esset, sacriticuli oinnem In Citris- S E V E R U S , quum adhuc viverot ,Jeges Papias abro-
tianis residcrc eulpaut conlidenter clamabanl: Negli- g.kvit. Tacele profecto! JEdocendi iorUssis Romani
guntur J)ii, Iianc voccm eorum Arnobius refert j?rant, non apud inferos ab imporalore hoc benefi-
(L. 1. adv. gentes, p. 46. ed. Heraldi ), qtque in Um- eitun esse praes.tiluin. S i l ilaque heri hic nil aliud ,
plisjam raritas summa est: jacent antiquee derisui Quam Itaud ita pridem. Nihilo Lamen minus vir ceie-
cmrimonice , et sacrorum quondam velerrimi rilujs reii-.berrimus, Petrus Aiiixius, «Scaiigeri J(ioc argu-
gionum novarum superslitionibus occiderunt. Hinc ilhc inentuui coniprohavit, iliique praecipue opinio-
Incrymae ; hinc novi novis orientibus turbis furorcs. nem suam, miuimum uon ante a. CCXI. Apologeti-
Nou erat ilaque, curhanc ralionem clariss. Dodwelli cum lilleris esse mandatum, supecstruxit (Ddssert. de
vir nlioqui paucis iii hocgenere couferendus, Seb. T*Uttl^9ita4L*iritHit,,wm edil. Paris, 1680.
Tilletnontius, sihi ut oplimam repctendam esse .tn-4°). Quod quamimprovide4actum sit, evidensesse
ducerel (llistoiredes Emper.Tom. 111. PA. p. 146.. opinor. Adjunj.it idem dua&aliaspro Iiaccomputatione
ed. Bruxeli.).'Qu:c quidem , lanluut abest, ul aliquid' ^rationes,quas, eijamsi a oeleb. uDupiniojam brevibus
probet, ut contrariis potius partibus altquid auxiiii af- diiutae sunl (Nav. Sibi. des Auiejirj eccUs. Tom. / . p.
feral. Sedexilioradhuc altera.occasionem male C b r i - {(yiAty.ed.secundw), utbicdenuoexpendam, institu-
stianis faciendi non abfuisse. Necocsurrebalsalteniocca- lum postulal. Primum post iibmm de prcescriptionibus
sio aliqua, quce imperaloris iram in Christhmos eatei- nostrmn esse composttum exeoconslare ait,quod in r

Inrel, cum nec nigriniani fuissent illi, iiec atbiniani hoc ad iiium TEtVTULLlANUS digitum quasi inten-
f

ut TERTULLIANUS ait. Verbis hic parco, eo quod deril. De aelate Jibri^c preescriptionikus bic commen-
incoiisidcralius nil dici poiuisse pulem. Adeone nun- uudi ioctts non cst. AdopUbo intecea Cavei (His-
quam Chri*iianorum rebus imperalores infesti erant, tor. tuierar. scriptor. eccies., p. .43,), aliorumque
nisi cnm aliqui eorum i i s , qui civilia movebant senienliam, circa a. CCVH, pubiicatumesse. Qtiemad-
bciia , sese addixissent?*Ne pueri quidem id ferrent. modum clariss. Allixius probet, librum Jiunc in Apo-
Ncque vero de SEVERO hic potissimum quaeritur, logetico.commemorari, Untum videadum est.Locus,
an is ante a. CCIL in Christianos saevierit. Quan- quem produeit, 4iic est (c. XLVU, p. 519 )
quam et huic ct aiiis ipsum Christiaaorum uomea podUe auiem <PRJ£SCRlJUtkUS adutUm nosirii
£49 MOSHCIM DISQUISITIO. m>
illam esse regulam veritatis, gurn veniat a Christo, A ulile. NonnuIIi ex lus simplieiter senteutiam dicunt,
transmista per comilet iptiut, quibut aliquanto potte- ralioncs omitlunl. Manet enim haec noslra id fati ple-
riores diversi itti commentalores probabunlur. Mirabilem rumque gcnus, ut coutempla jaceant ac derelicla.
ceruis viri docli raiiociiiaiioncm : Usurpavit prcescri- Qui diligentissimi sunt, ex eodem sua loco petunt,
bendi vocabulum T E R T U L L I A N U S ^ ergo ad librum quem nos in subsidium vocabimus. Differunt io fac-
de prwscripiionibus respexit. Tum demuui aliqua ejus tis, dc quibns q m B r i t u r , ad annos suos referendis,
vis cril, si, antequam de praescriptionibus commenta- beiio uimirum Parthico, ac Albini motibus. Quapro-
retur nosler, vocem praescribendi Romauis inauditam ptcr nibil huic negotio 4>erfictejido magis conducct,
fuissc, ostenderrt. Pergit vero, langi a T E R T U L - qitam si mcam, et prontaoi.et subiliam sentenliam.
IJANO soiis defectuin Uticae a. C C X . obscrvalum. Quo faclo, quis aliorum rationibus loctis esse queat,
F e r i i , si vcra dicit. Nimis vci o iiigcniosum , qui ox obscurum amplius e^sc nequit. Ordinc vero ac<per
i i s , qux speclal, verbls iucc elici posse pulel. Audi gradus iuccdere animus est; generaliora praccedent,
illa ( Apolog., c. XX, p. 5 9 0 . ) : Quod eiiam officia ac corum caus-a, qui post S E Y E R U M dtUtcrn libri
temporum et ciementorum ntunia exorbitujil: quod et collocant, eo regnante consigiiaiura esse, demon-
montlris et porlentis naturatium forma lurbalur. U b i slrabilur. Specialior sequetur disquisitio, ac impedi-
8olis hic defectus? ubi Utica? De anm temporibus^ menta cuncta iudubilatis argumentis removebuntur.
fruges ncc inature satis, nec optime .produceqlihus Uilimo loco de ipso anno deliberabiuir.
sermoncin csse reor. Alconcedamus,quod falsum, de § X . lutperanteSEVEItO opus boc T E R T U L L I A -
oburscato sole hicaliquid dici :quo pacioeum, qui.a. NUM compo^uis^e, xum Jeei quidam Jara^upra a
CCX. obligerit, defeclum hic nolari demonstrabitur? incindicati, tum is quem nuuc .recilabo declarat.
JIX.Tandem ahquaudosicadcos veniumest,qui aut Caterum, inquit («C//p. V. p.%M*), de tot exinde
t

anle a. CC. aut eo ipsoanno Apologcticiim exaralum jprincipibus adhodiernum, IXJSILWM
csseconfilenitir, quosvc veritati amiciores qsscsupra
agnovimus. Non cumdem iili cursuin leiieiit, sed in
varia discedunt. Sunl quibus a. CXCYI. placet (Cave
llist. litter. Script. Eccl., p. 42.). Quorum ego qui-
dcm raliones ignoro. A . C X C Y i i l . PAGIUM quondam
elcgisse, antea docui. Caesar Baronius A CCI.
ut ipsc quidem computare assuevit, hoc e s l , aeras
vulgaris, quam in disqttisilionibus ejusniodi oblinero
UUMANUM-
QUE SAPIEISTJBUS, ediie aUqtmi debsliatorem
Cltrituanorum. E u m , qui tum ros .impetii admiiiis-
trabal, in principib,us diviuum humanumque sapien-
tibus, seu ulriusque juris ac iittcrarum perilis uume-
rat. fixcipe S E V E R U M ; et ouilus erit imperalorum,
iu qucui baec conveniant. Aut COMMODUS, aut^CA-
R A C A L L A , quorum ilie ante, hic post eura orbi
lerrarumjpraefuit, nomiitamJus est. PERTrNAX.enitn
v

c l
nolissimum est, a. CXCIX. librum prodiisse vult C JULIANUS, qui .paucis tantum diebus defunclo
(Annul. eccles.T. II, ad a. CC. n. VU,p. 198. aJft COMMODO (astigium boc tenuerunt, i n hunc cen-
a. CCl.n.XXVU, p.307,n. XXX VI p . 3 1 0 ) , vide- suin non vcniunt. At quales, quaaso, illi quos dixi ?
9

licet cum SEYERUS in Parlhos, quod hoc anno Nec divinum, nec humanuin sapieatos, bclluinis
factum essesine rationibus censet, moveret, Plau> verius quam butnaius moribus pracditi, flagitiorum,
tiauuni praetorio praefectum Roimc relictuin pacem uon littcrarum scioiuissiini. Multum e contrario lem-
violasse Christianorum conjicit. Quara ob causam poris iu addisc^ndis i»rlibus SJvYERUS coUocaverat.
T E R T U L L I A N U M , inurbe,- ut vult, lujn prasen- PhilosopJuce ac,dicendi studHs saiis deditum, doctrinee
lem, pericula is.U boc libro reujllcre volui*se pulaL quqque nimis cupidum , Spartianus ( Vila Severi,
Suspicionem de Plautiano Anton. Pagius jara >us- cap. £,Vlil. p.AbA.) vocat: Ardorom ejus et indu-
tuiit, qui eum in Asiam cuin SEYERO migrassc, btriaiu Dio coiumendat, iicet ad ea, quaj mente
evicit ( Crit. in Baron. T. 11. ad A. CXCIX. n. 1V. conceporat, iln usuui deduoenda non adeo aptus
p. 92, 93 ). Quod, cum TERTULLIANUS scribcret, fueril. Uunc nimirum verborum, quae exscribam,
non nisi christianos Romx degentcscxcrncLalos lulsse, sensunt es3c .opinor,(Ub. XXM, in Exeerpt. Pei*
contcndit, ipse rcfeilit Apologeticus, qucm provin resc.abUenr. Valesio edii.p.140, Paris, 1634, fn-4°):
ciarum pracsidibus iuscriptum esse certum est. Detem- 9 K&tfoi+c .ykp&tObjui p&iXo; $ imttvyx***, I U I ^ ^ T O C T O
pore belli Parlhici inferiu3 diligentcr agcUrr. Anuus x«i««).vyv*^iwv /HAU«y^«co^u>4y«{^v. Nec enim V A L E S l l
CC. a plurimis clcclus esl, iisqttc eruditissimis viris.' itiibi versiooxomni parte placet: Qisciptinarumstudio-
Esl in illis JAC. PAMELIUS, (Vite Tertultiam Opp. ejus sus poliusqttam peritus;*l reliqua. Taiis prinoeps quin
.prosftxa), si Jo. Forhesio a Corsc (Instruct. llis- suo jure cruditis connuinerari poiuerit, quisdubi-
tor. Theol. lib. VII, c. V1I\ § 16. p. 5 2 0 , 1 . i / , let? Sed longiori probaUone iiatid opus est. Ipsa res
Opp. Theoi.), qui se.eum scqui affirmat, credlmus ; oxtra otnne oollocat dtibium, sub iiullo, qnam S E
Baronius enim in sua eum castra,pcrtrahit. Esl dUi- V E R O , hoc scriptum in iitteras relatum essc.
gentissimus Tillemontius (Hist. .des Eutper. Tom. §&l. Imperalorem liabemus.Non otnnes deimte itn-
1JUP. / p.94.) - quanquain isaiio locofin sua Chro-
% pcrji cjus amios, ^ed eos tantum, qui ob a. CXCIII.
noiogia, ad calcem T. XII, Uist. p. 1221.) dubius cst, quoillud suseepit,ad a.-CC.numeranlur, spectandos
annon mqlius a. CCI. ponendus s i t ? £ s L L . E . Dupin .esse ex autea dictis noviuius. Octo igilur isle anno-
(Bibl. des Auteurs ecct. Tom. 1, p. 91J, aliiquecomplu- rum ciriudus nosjam exercebit.^Gui vero non cxt-
res, quorum nomina bic receuicrc, parum arbiicor guuiu AUiiua UiUalwtur spatium, si po#t civile A L -
851 D E J E T A T E APOLOGETICl «fc
BINI bellum in Gallia commotum seriplum cssc A Non multo veco post in Galliam S E V E R U S sicarios
librum dcmonslrabimus. Fiet id ope loci bujus, quein mitiebat, q t i i , ne qnem aiignstac digoiiatis porro
exhibeo. Nihil unqtiam in prineipum capita molilos haberet socium, ALBINUM de medio tollcrenl. Prac-
cssc seclac christianae socios dum vir ingeniosus con- ter llcrodianum (Historiar. Ub. III. c. V. p. nt. f

tendit, sic intcr alia cxclamat (Cap. XXXV, p. 133.), ipsa S E Y E R I ad ALBINUM epistola, quain
3000.): UndeCassii et Nigriet ALBlNIfUndequiinter pcrctissoribus ei rcddendam tradiderat, apud Ca-
dua$ lanros obsident Ccesarem ? De Romanis, nisi fal- pitoliimm ( Vit. Ct. Aibini c. VII, p. 212.) boc
lor, id est, de nonchristianis. Practcriia iinperii mala conhrmal. Anno miuimum post NIGRI exitium bane
praesidtbus hi memoriam hoc loco revocai pci icula-
t
exaratam csse, vel levis ejus inspectio docere potest.
que , qtiibtts Impcraiores feliciter defuncli s i n l , re- Eventus expectationi imperaloris cum noh respon-
censet. l n his prrccipue tumultuin ab ALBINO exci- dcret, insidiaeque comparatae retegerenttir, A L B I -
tatiim memorat. Ad ccrliorem itaque scientiam nil NUS continuo arma in S E V E R U M capiebal. Is nun-
amplius requirilur, quam u t , quo anno Albiniani tio boc accepto nil quieli dandum esse pulabat; sed
iii conatus compressi siut, disquiramus. colleclis e vestigio, quac poterant, copiis ineredibili
§ XII. Enimvero novi hic circuitus. Dissident i i , quo- celeritate in Galliam, qtia animi erat vehementia,
rum magnam in his rebus auctoritatem esse, paucissi- g properabat, ALBlNUMque adoriehatur. Ne Byzantii
mi ignorant. Unicus tamen anmis tanlumeos sejungit. quidem exspeclare volebat cxpugnationem. Atocft, i n -
Placet his a. C X C V I I ; aliis a. CXCVHI. Nos, quibus qtiit de eo Ilerodianus (Uist. L.lll, c. VI. p. 139.)
aliquid , quod ad caussam omnem disculiendam per-. i % 0$oi7 ttyrjnb, /xrJtfMCtJ avox*v «voMratOli.c o\So;>c fii.rt
linet, pnetermitlere religio est, indubitatis rationi- kopr*i( juifatxoLfA&rttc, xpvouc x a i Otti-s-ouf 'c-c *aT«?f6v«*v.
bos, quid sentire oporteat, doccbimus. Ottod eo qtii- Ipse iter faciebat sine iutermisiione, neque festos dies, ne-
dem libentius ftet, quoniam omnis bacc disceptatio que tabores ullos magnopere curans, atgoris atque ceslus
de Apotogetici anno ex boc negotio pcndet. Pervulgata jnxta patiens. Hanc qui festinationem considcrat, non
prior est opinio, quam plerique faslorum conditores potest, quina. CXCVI, initium a . C X C Y I I . finem A I -
( Vid. Onuphr. Panvinius fastor. consut., p. 241 , biniani bclli faclum essc constiluat. Insidialorescon-
Heidelb. 1588. ), Ccsar Baronius (Annalium Tom. cedam a. CXCY ablegatos a SEVERO csse. Anno hoc
II, ad annum CXCIX, n. /, p. 293.), Franc. pene finilo eos in facinore dcprchciisos esse, adjutt-
Mediobarbus ( In Numism. Imper.. p. 271, Me- gam. Dcnique A. CXCVI jam cxorso rei ejus cerliorem
diob. 1683 ) , celelierrimtis Tillemontius ( Histoire SEVERUM esse facltim dicam. Inlra haud iia mul-
desEmper. Tom. III, P. I, p. 72 et p r i O i ) com- tos dies morac impalientissimus imperator, qui cur-
pluresque alii tueittur. Hi si majori rationes suas C rcbat potius, qtiam proficisccbattir, Galliam post
industria inunivissent, inviohilas sine dttbio ac lectas buuc nuntium acceptuui altingere poluit. Aliud cx
conservassent. Munivissenl vero, ut opinor, si quem- obsidionis Byzaittinae tempore praesidium parabi-
qtiatn tam audaccm fore putassent, ut eas perver- IIIII<. Dio Cassitis tritun antiorum spatio, ixt 6U*
lere ae rejicere conaretur. Ego siue omni mora iis rpuTi X?*'JOJ , oppiigiiatam a SEVERO hanc ur-
me addictum esse profitcor. Cujus consilii rationes, iiein fuissc, scribit (Uisl. Lib. LXXIV, p. 8 4 5 ,
anteqnam eorum , qui secus sejilitint, apparatum ed. Francof. 1606.). Omnes rei circumslaiitiae, id quod
disjiciam, cxposittirns sum. Ftiiidaiiientis enim com- Tillcmontio (Vog. Not. V / V , sur SMre,T.UJ,
putationis nostrae indicatis, facilius judicabitur quod Hist. des Emper.,1>. I, p. 401,402.) jam obser-
pretium alteri sit slaiuei^dum. Primo omniiim hoc vatum es.se vtdeo, non de compleli aunorum trium
ohservari volo, nou diuiurnum Albiniauum fuisse circulo bas voccs explicandas esse jubent, scd ita
bellum, sed alteroanno coepium , altero absolulum. tanttim, ut tribus anuis sibi succedcnlibtis conlinua-
Magnis ac festinalis itineribus in Gailiam ex Orieute lam fuisse obsidionem indicent-, licct fortassis primo
S E V E R U S advolabat. Aderal el stalim hostis A L B l - exeunte ccepta, lerlio iucipiente perfccta s i l . Modus
NUS. Nec oiora; congrcdiuntur, ac vclilationibus hic loquendi Grccis admodum familiaris est. Non
qtiibusdam de summa rei publicac , hatid quidem ila ^ dispulabo, cui anno inilium ejus assiguari debcat,
magnis, deccrtaiit. Ancipili inilio marle pugnabalur, numa. CXCIII aut a. C X C I V : stiflicit, qtiod ite-
ac in spem victoriae ALBINUS jam ereclus crat. Sed rum Dioni dcbcmus (Histor. Lib.LXXIV, p. 844.)
paulo posl fatalis ac decretoria prope Lttgduiiiiin NIGRO nondiim exliucto urbem copiis fuisse ciitc-
pugna die X I . kal. martias, S E Y E R O victoriam, tam. Cecidit is a. CXCIV. Sivc igilur, quod aliqui
ALBINO afferehat inleritum. Omries, quos habemus, faciimt, finis a. CXCIII, sivc exordium a. CXCIV.
scriplores cuncta hacc brevi tempore gesla, nec praiferatur, semper vicimus. Ncc tamen nego, me-
ullerius quam in alterum annum prolracta esse, tes- lius longe eos sentire, !qui'A. CXCIV. eligtint, ac
lanlur. Nec quod excipi possit ulio modo intelligo. niultis qtiidem de caussis. Cadit ergo expugnatio in
J a m , cur duos bosce annos CXCVI. et CXCVII. a. CXCVI. Nondum vcro in potestatem imperaloris
essc velim , accipe. Tria in aciem argtimenta edu • urbs redacta erat id temporis, cum ALBINO oc-
cam. PESCENNIUM N I G R U M , alterum SEVERI currebat, Herodiano teste (Histor. L. III. c . VI. m

xmulum , a. CXCIV. victitm vitaque privatum esse, p. 139.). Quin in itinere galjico jam constitutus fuisse
qui in dubium vocet aut vocare possit, nullus est. videtur, cum receptae urbis nuntius ad eum perfcr-
553 MOSHEIM DISQUISITIO. »54
retur. Quod si ergo Byzantii recuperati et profectionis A rcs ipsa, ut in graliam nobiscum redeal, Peiavium
adversus ALBINUM aniius unus idemque est, ille coget (Conf. Tillemont Uist. des Emper. T. 7//,
vero nece^sario a. CXCVI s i l , sequitur omnino A . JNot. X V / , sur Sevbre, p. 404).
CXCVII praelium lngduueuse commissum fuisse. S i Henricus Norisius eidem se patrocinari opinioni
ad a. CXCVIII progrediaris,. obsidionera uua byzan- innuit (Diss. de volis decennal. Jmpp. p. 93. Patavii
tinam per quatuor durasse annos conliteberis, id 1686), at rationes non aperit, Spartianum ab eo
quod falsissimum esse ex Dione constat. Maximuni lattdari video, quem nibil bujusinodi dixisse scio.
est, quod postremo loco afferam, argtimciiiuin. Quare me confeslim ad Anton. Pagium confero, cui
Alagna apud Gruterum, aliosque inscriplionum, banc aeram ex itistitulo stabilire propositum fuit.
magna apud Biragiuin numorum, vis e s l , quae (Crit.in baron.ad A.CXCVUl, n. V, p. 89). Faliitur
natu majorem SEVERI filium, ANTONIUM, C A R A - enim Tillemontius, qui Pagium secuin facere
C A L L A M deinde vocalum, a. CXCVIIl Augusli ait (1). Summa rationum ejus, quas mire disje&as
condecorattim esse ,titulo docet. Qua quidem com- in unum colligo, baec cst: Quinqucnnalia S E V E R I ,
moti erudili bomines, licet de die, menseque discep- sine ulia controvcrsia \ . CXCVIII, Romae celebrata
tcnt ( Vid. Ant. Pagi Crit. in Baron. T. 11 , ad sunl, Herodianus vcro stalim posl pugnam iugdu-
A. CXCVIU, n. V i i , p. 9 0 ; Henr. Norisius de votis g neuscm ingenli cum cclerilale Romam eum petiisse,
deeennai. Impp. p. 94, S. Tilletnonl Histoire des ac, simul ac adveniaverit, Quinquennalia ista exhi-
Emper. T. 111, P. 1, Not. XIX, sur Severe p. 406.) buissenarral. Quaresi paulopost inleremplum A L B I -
de anni veriiate non dubitant, ac Spartianuin , NUM, cujus cladcm decima nona februarii die con-
qui id a. C C , decimo tertio C A R A C A L L i E anno, tigisse nulltis inficiaiur, imperator Romam ingressus
f.ictum fuisse a i l (Vit. Severi c. XVI; p. 182.), est. si inter reditum bunc ejus in urbem et quin-
deferendum esse moncnt. Quo bunc jure repreben- quennalia nulla aut exigua mora fuit interposiia,
d tnt, quem ego quidem non de lilulo Augusti, sed eumdem necis ALBINI et quinqiienualium annum
Imperatoris, ANTONINO a miiitibus imposito, intel- esse deberj, indubitatum est. Nisi, quam facilis in his
ligi forte debere, coujicio, non laboro. Ipsam sen- rebus lapsus esset, scirem, certe admirarer, ab
tcntiam et ampleclor, et nullis expositam csse du- bomine tam erudilo iuflrmas ejusmodi raliunculas
biis agnosco. Egregie vero ea nostrae subvenil hoc proficisci poluisse. Milii qttidera in illis generatim
loco computationi. Anno qui lugdunense praelium id dispiicet, quod sic motibns ALBINIANIS tres
sccutus est, honorem hunc C A R A C A L L i E esse habi- annos contra omnem (idem tribuit. Arma A . CXCVI,
tum ex Historicis liqucl. Herodianus paulo ante sumpta esse prolitetur. Petavium alio ioco repre-
parthicam expeditionem Ronuc ( Histor. Lib. 111, C heudit, qui ob eam, quae ipsi cum Pagio communis
c. IX, p. 148. ) Spartiaiius, ut aiunt, in Oriente erat, sententiam, sequentem annum practulerat (Diss.
illud contigisse docet. Alias rationes praetereo. Ulra- Hypatica P. 11. c. X / / . p. 211). Neque tamen, se
que* senteutia in anno CXCVIII couspirat, quo in hoc pacto in Tonge difficiliores, quatn Prtaviura ,
Parihos lmperator uiovil. Quod si igitur, immiiienle tendiculas incidere scntii, quura in tertiutn annura
jam parthico beilo, a. CXCVIII ANTONIUS Impera- omnibtis repugnantibus bellum istud prolrahat. Est
lor salutalus e s l , nullo modo a. CXCVIl occidisse ct aliud, qtiod hanc premit senlentiam. Iter SEVERI
A L B I N U M , negari potesl. in Orientem ad expeditioncm parthicam, quodeodem
§ XIII. — Equidem sic argumentis hisce compa- anno CXCVHI. factum essc concedilur a viro docto,
ratum esse arbitror, ut communera de ALDINI clade cura quinquennalibus istis, redituque in urbem con-
scntcnliam ccrlissimam essedoceanl. Si res flagitaret, jungitiir. At hoc omnium scriplorum adversatur tes-
dc aliis addendis essem solliciius. Jam salius esse timoniis, qui sic de his rebtis exponunt, ut sine omni
puto, u l , quid cos, quibtis trilatn relinquere viam dubio ad alium aiinum rcdilus S E V E R l in urbcm e
piacuit, commoverit, disquiramus. Levia suul : nec Gallia, ad alium migralio ad debellandos Parthos
tamen omitteuda. Dion. Pelavius primas leneat. refcreuda s i l . Quid de rationibus speciatim dicam,
Initium is oppugnali Byzantii ad a. CXCV refert. ^ quarom uulla sc sustentare, vel leviier potesl ?
Quam ob rent nccessariumquoque fuit, quum tricituio Distiucie qiiamlibei excutiam. Inceriissiinum c s t ,
obsidioista coulinuata sit, tit A . C X C V I L , quo Orien- a. CXCVUI quiiiqiieniialia SKVERU.M cvhibuisse.
lemreliqueritSEVERUS, a.CXCVIII quo ALBLNUM Ipse celeb. Pagius hattc inculcavit regulani : Q«m-
dcvicerit, fuisse diceret (Doctrinae tempor. Lib. XV. quennulia, Decennalia et id gcuus fesla, modo anno
p. 693. ed. Paris. 1627). Pcrspicuus est error, modo quinto ineunte, modo exeunte indiscriminutim celcbra-
observetur, foulem cjus esse, quod male cxordiutn bantur(Diss. Ilypntica P. 11, c. i i , § V, p. 87). L u -
oppugnaiionis hyzautimc a. C \ C V tribuerit. lhcc brico cain fundamento ab eo impositam esse non
vcro, ut id facerel, ralio eutn impulit, qttod NIGRO iguoro, illi nimirum , cujus princeps nucfor est, sen-
supcrstite lanlae molis operi, qttalis hicc ohsidio, teutiae, imperatores iti solemnitalibtts ejusmodi con-
SEVEUUM vscare non poluisse, credidil. Conlrarium sularcm semper dignitatcm suscepisse. Neque lamen
ex Dione vir ertiditus discere potuissei, tit jam alioqui stiis ea nervis destiluta esl, tit nonnulii sibi
iudicavi. Revocetur itaque cum Dione bysaminae
(1) Histoire des empereurs, t. III, pag. 408. Le pere
oppugnationis initium ad verum suum a. C X C I V , et Pagi, qui met comme nousla d£faited'Albin eu 198.
TERTULLUNI l . {Dix-huit.)
 DE JETATE APOLOGETICI m

persuadenl. E i s l a m ^ ^ § XIV. — Alque sic inoffenso pcde ad reliqua

.autdecimo,et eorum, quicxeuirte^o ludos bos exhi- pergi, annusque Apologetici noslri facilius conslilui
buere, exempla. In illis C0N6TANTJNU6 M . est, poiest. Libere igitur a. CXCVIII, laborantibus fra-
cujus primum anni Iricesiroi diem, X X V Julii, ccrc- tribus eo stibvcnirc voluisse, pronuntio. Locus, qui
rnoniis triccnnaiium iilustoem fuisse conslal. Appii- banc firmat ophiionem, bic est: Sed el qui nunc sce-
jccmus banc SEV£RI nitftis, ct videbimus, tam testarum parlium socii aut plausores quolidie revelantur,
a . CXCVU quam a. C X C Y U I , etun speolaeula isia post vindemiam parricidarum racemalio superstes, quam
plcbi edere ipotuisse. Prseposilus esi imperio circa recentissimisel ramossisimis laureis postes praslruebant?
roedium forte a. CXCIH. Diiin et mensem, de quo quam eiatissimis et clarissimis luccrms veslibula enubila-
alii liligaiit, scire parum refort (Vide THtemoni Bist. banl? quam cultissimis et superbissimis toris forum
jies Emper. T. 1M. Sol. Ml.sur Severe p. 595). Ego sibi dividebant? non ut gaudia publica celebrarent, scd
jpsum inlerea Pagiuni sequar, qui idibus Maii id ut vola propria jam edicerent in aliena solemriitate et
Jactum censet (Diss. Utjpat. P. II, c. XII, p± 420). exemptum atque imaginem spei suce inaugurarent,
/Qitinltis iUque itttporii.ejus a. CXCVII, mense Maio nomen prmcipis in corde mutantes. Eadem officia
^Kordiendus eril. Qure jani vero ralio afferri potest, deperdunt et qui Astrologos et Aruspices et Augures et
qna invicte demonslretur , non a. CXCVII , quo ^ MagosdeCwsarumcapiteconsullant (Apolog.c.TXXV,
quiulus SLViE&l nnnu* incipU, sed a. C X C V I l i , qtio p. 458). Non fugit illusiris hicoe iocus Baronium :
desuiit, Quknqueimaiia eum dedisse. Utruraque enim non Tdlemontium praetcriit. Sed ncuter, quod
fieri patui^se cerlum osl. Reliquorum deterior adbuc absque diminutionc tanlorum hominum dixerim, co
«onditio est. iFalsum est Herodianom dicere, recle uli potuii, eo qttod in nliis rchus crrarent.Tidit
lmperatorem «tatiin post adveaium in urbera plebi aliquid Baronius ac dc strage reliqtiiartim ALBINI
xnuncra isia edidisse, quae quinquennalia vocat. eum hrtcrpretandum csse, henc monuit (Annal. ad
Audiumus viri verba (IListoriar. L. IJI, c. VIII, a. C C , n. Hl, p. 198). jEtalem Iibri idcirro rccte
«J>. 143 O 0 0UV H&t,p£>C 44C 9& 94V Ai^C *fy«8»0C « V s i - notare non poluit, quoniam a. CXCVtTl. S E V E R U M
i6wv, x*,i rkc JiAtfVoic tilisa.; itfovpyfa* , lnr*#f l(kv e/c T *
t
reducem factum fuisse Romam , ac a. C X C I X , P a r -
/ 9 « t c r K A I «rw Ori^w «rpovdjpcftv im <wc?c VIKOCJC /u*y(W*c this signa demum illala essc , statuit. Tillemon-
A»S/**C, <ro#c & (rrf>wrio*T<z s iiticvxB
f
%pifyuutM, i r i c w r * , AAIM. tius vero, cujus induslriani stupendam alioqui esse
«r* croyjia wmxtyr *i»
t « ft^ wporifflv ttyui. Poli- •f.rleor, de NICRI eum sectatoribtis itnprovide intel-
tianus i U vertit : Postea mro •quam in templum Icxit, quos quum Parlhis jara SEVERTJS immitieret,
Jovis ingressus est , oomiomie .sacmificia de more Plautiano stiasore, eum perseciitum esse, Spar-
peregit, reversus iu patatium maguoque congiarioC lianus ( Vtt. Severi, c. XV, p. 181) prodit.
pQpulum Romanum, victorice «omine, prosecutus, ac ^Propterea a.CC autCCI Apologeticum exaratum csse
wtmnws miiitibus largitns ejsi, simui alia permuUa voluit (1). Quamquam ne id quidem intelligo, cur
indutsil, quoj nunqmm anlca acceperanl. Quinquenna- banc Nigritiianorum stragem , quam f>parlinnus
Jium bic nientionem qtucro, scd fruslra. Pagiura inter bclli partbici inifia -eotloeat, post ipsam difficil-
quidem dicere audio : Quw novilates gratiaque quin* limam urbis Atrae obsidionem accidisse, vir eruditus
qucnnalium SEVEIU indicia. lnfelicem vero divina- censeat. Nos, diligenler excusso TEftTULLtANl loco,
tioncm! Quasi non aliis tenaporibus, quam^uiuquen- facilem negolio exitum invenicmus. Parricidw quinam
nalihtis, istiusmodi rebus donari popuius pcdueril. E l smt in eo, apertum est : ii nempe, qui ALBINO i m -
quid obfuit, doclis^ime P a g i , quod vooes illas perium aliecUnli aut o|>e aul consilio affuerant.
Ilcrodiani mn videres, lizi toCn v^/wci« ? Ob vi- Cicero jamdtidum sic senserat ( Philippica / 7 ,
ctoriam de ALBINO reportaiam, nou Quinquennalis c. A / 7 / , p. 446, T. II, Opp. ed. Grutcri) ptus etiam
imperii caussa, de quibus iudis postea separalim quam parrkidas ejusmodi esse homines : siquidem,
Hcrodianus^ dicil, hanc liberalilateni S E V E R U S ut addit, atrocius est patriee parenlem quam suum occi-
cxcrcebat. Non minus in eo faiiilur, quod cx JJero- dere. At horum lottge plurimi qui aut vere criminis
diano palere ait, Augustum statini post A L B I N l D j i oranl, nut falso habebantur, tam in Gallia,
s l m s r e

cladeui Uomam conlendisse. Dicit is quidem, quum
Romam peteret, vojaf T % / eum migrasse. At
non iler illtid coedera ^ L B J N l couXesUm cxcepisse
meinorat (L. c. pag. 143). Potius, non anlea eum
Komam esse reversum nanat, quam res .ordiuasset
Briunniae, composuisset Galliam ac de magoa amico-
rum ALBINI copia suppliciuui sumpsisset. Quae lauti
ntoinenti sunt negolia, ut muitum lemporis in perfi-
cicndis iilis consumplumsinedubiofuerit.Nihil igitur
jamcertius csse affirniamus, quam A . CXCVII (I)
motus A L B I N l , auctore cjus occiso, scdatos fuisse. facLi, indicia quacdam in munis occurere.
(I) Neque vero cum Baronio bic facio, qui, nescio
quas ob caussas, liCH a. CXCVil. ALBIMJM debeilaluui
quam Romae deinde supplicio affecli erant, pr^e-
ter eos qui aperte arma tulerant. Herodianus et
Sparlianus bic possttnt consuli. Atque hoc est,
quod vindemiam T E R T C L L I A N U S vocat. Racematio
quaedam, ul quidem Imperator putabat,adhuc super-
esse concedat, tameu ante a. CXCVIU.SEVERUM Romam
redisse, negat. Annal. T. II. ad A. 200. n. I, p. 296. Omnia
pugnant cum bac opiuione ac post medium fortassis
A. CXCVII. Imperatorem urbi se reddidisse, conhrmaut.
Taceo apud Adolphum Occonem in numismat., p. 849,
adventus bujus Augusti quarto tribunHia? potesuUs anno
(1) Hist. des emp. t. iit, p. 94, ad A. 200. Une des occu-
pations de S6v6re daws rorient fut de faire de nouvelles
recherches des pariisaus de Kiger, et comme TermiUen
dil sur cela, de grapiller apr^s la vendange.
857 MOSHMM 1HS0UISITIO. 558
erat. Suspicax scilicet et simul argcnti cupidus A profusum/uiase, quum in eo essel, ut Parthos inva-
prittceps, quuiu jam omnia tranquillilali rcstituta deret. Nidlus quidem si produci tesiis posset, nihilo
essent, nihilominns quosdam c lalcljris veiuti protra- aninus certa meaesset computatio, qui onmium instar
Itebat, quos insidias sibi fecisse aieb.il, ac ad mortem TERTULIANUM commendare possem. Adest vero
.ideo rapi jubebat. Ista vigenle raeematione, ut loqui- commode Spartianus, ouspiciaque novi belli csedi-
tur, TERTULIANUS scribebat. Seire itaque, quo ims iiominum inquinata fuisse, tradit ( Vita Severi
lemporc reliquias seditiosorum invesiigavcrit S E V E - 4 . X i - V , p. 480): Muitosinter liasc (duinsc novobello
ilUJS, esl ipsum Apologelici annum 6cire. Ipse vero accingeret, dum ludos populo spcctandos prmberet,
iliud indicat post solemiita qujedam Romac facta de qtiibus aliisque in superioribus dixerat ) caustis
evenisse, in quibus isti imperatoris iniinioi roagnum vel veris vel simulatis occidit. Damnabantur autem
fudsojaudiumpraese lulerinl. Quanlum iutercesscril plerique cur jocali essent : alii cur tacuissent: alii cur
t

inlervalhim non addil. Patet tamcii, haud ila magnum pteraque figurata dixisseut : ut essel imperator vere
inleliigi debere. Est ot alius in alio cjns libro locus, nontink sui, vere Pertinax el Severus. Huc etiam, qua
qui, quod ad hoc momentum, hinc ouasi cxplidai paulo posl conscquiiutur, verba refero, quoe , ut
(Libro ad Scapulumc. 1. p.552. O/jp.): Nunquam, ail, opiuor, non ad solum Nigrinianorum iu Oricnle per-
Albiniani, aut JXigriani, vet Cassiani inveniri potuerunt g seculionem perlinent, et cum ullimis TEUTULLIANI
Cltristiani : sed iidem ipsi, qui per genios eorum 4n conlorenda «uut : Multos eliam, qutsi Clialdoios aut
pridie usque juraverant, qui pro salule eorum 'hoslias el vates de sua salute consuluissent, interemit, proscipue
voverant el fecerant. De eadem re loquitur vir inge- suspectos unumquenique idoneum imperio. Transacta
niosus, dc qua in nostris, qmc exponimus. Yoccin res est. a. CXCVIII, omnium consensu, in Parihos
itaque pridie, quoe breve denotat tempus, ad utruinquc SEYERUS profectus est. Tum post quinqucnnalia
trahi, quid prohibet? Quaenam vero erant haec gaudia exbibila, quum jam nii nisi praelia et Parihornra
publica, ad qu.c respicit? Faiior aut quinquennalia fonera spirarel, racemalio ilia rebellium, de qua T E R -
inuuit. Romam quidem quum ingrederetur SEYERUS TULLIANUS, couligit. Igitur, quin eodem anno Apo-
posl inlerfectum ALBINUM, gaudiis omnia c l plausi- logcticus sit exaralus, dubitari amplius ncquit. Licet
bus personabant (Vid. Ilerodianus Hislor. Lib. 111. nunc quoquc annum primum calamitatum chrislianis
c. V i i / , p. 145). Nec nobis id obesset, si quis eam impcraule SLVEROillataiiim desiguare. Sustinuerant
bic lacliliaro publicaro iudicari diceret. Longe laroen jara per aliquod tempus furorem hoslittm, qtiutn pro
prohabilius arbitror de quinqucnnalibus sermonem eis noslcrverba faceret. Cerlc uusquam dc vnlncribns
esse, cum alias ob caussas, tum quod vola pro salute nupcr iudiciis, sed Inveteratis jam inalis, loquitur.
Augusti tnm esse facta, subindicat: Sed ut vota pro- C Quod, si non prius, niinimum a pritcedenti a. CXCVH
pria jam edicerenl in aliena solemnitate, el reiiqua miserias corum repctcndas esse, ostendit.
Ecquid vero notitis, ludis quinquennalibus huuc § X V . — Hahes jam, quae de aetale Apologetici
morem pracciptie observatum fuisse ? Equid his numo- TERTULLIANI lccum communicarc statui.Equidem,
rum inscriplionibus celebrius : YOTA D E C E N N . ul cum robur, tum perspicuitatem iis compararera,
SUSCEP.?Tangit has ceremonias sine dubio Hero- pro viribus studtii. utrumque num coiisecutus sim,
dianus, qui praeter munus iIlud,quod Romam redux aliorum eslo judicium. Aliquidsi obscuiilalis adbx-
Imperator populo exibuerat, aliam ejus hujus generis ret, non lara meo id vitio faclura cssc cogitabis,
libcralitatcm paulo anleparlhicam expedilionem coin- quam ncgotii ipsius. Habcnt hoc disquisitioiics cjus-
memoral. V A ^ C r: /ucyAlofpbwc J i r c S f o o u , ivnilKTi oi x c t i modi, ul scmper aliquid domcslicartim secum vehant
iirmxtov otyZvx, TOUC « a » T A ^ o W v / u o u » > j c T f i w r o x p t T « t c x « # a v sorditim. Sed ncc iis, qui prima mereut slipeudia,
tycfecc[AAOI,T*.( fxtrtMrtfjppkfxivoe (L. lll,c. VI11, p. 147). scribuntur, vcrum iis qui jam aliqucui iuler cives
Sed et congiariadediluberrimaet cerlamen proposuit, un- "eruditos gradum nacli utriusquc historiae, rcrumque
dique acchis ludionibus atque alhletis.Ucm Sparlianus crilicarum noa ignari sunt. Quibus quidem, quod illis
perbibet( VilaSeveri,c.XlV, p. 150.) cujushaec s u n l : perobscurum videlur, nullara diliicultatcni parere
Profeclus deinde ad bellum partliicum est, edito gladia- ^ solet. Mihi, si lata velinl, suisque labor nosler faulo-
torio munere et congiario populo dato. Vide, quara ribus non plane caruerit, hac via pergere propositum
araice hi duo conspirent: quain apte ulerqtie praeccs- est. De reliquis TERTULLIANI operibus non cadem
sisse aiiquara magnae munificcntiae soiemnitatem tantum industria, verum etiam de vila ejus satisque
expeditionem parlhiwm tradat. Quoo si ccleberrinius diligenlius, quam huc usquc factura video, pcculiari
attendisset Tilleraonlius, alitcr sine dubio insti- libro commentabor; cui disscrtationcs quasdam in
luisset. De Pesccnni NIGRI sectatoribus, quas in opera ejus adjiciam.
Syriavcnabatur SEVERUS, sermonem hicessecenset. Dudum cst, quod crudiliorcs novam corum editio-
At cosinducitTERTULIANUS, qui Romanis interfue- ncm cxoptant. Ac ncmo me quideni libentius hoc
rint spcctaculis. Quales, qui in Syria delitesccbant, onus in se devolvissct, si ea mihi vivendi sors obti-
NIGRIsectatores non eranl.Quoanno, num a. C X C V U gissct, ut me rite co defungi posse putarem. Quae
aut CXCVIH festos hosce dies imperator indixerit, quum mihi negata s i l , ca tamen, qua dixi, ratione,
parum curo. Id mihi lantum, u l ostendam, incurabit, non lam dc hac parie, quam de ipsa Historia sacra et
sanguinem denuo Albinianorum, ut credebantur, civiii bene mercri, constitui. Molitus est cjusmodi
559 TERTULLIANI
opus immortalis memoriae vir, Henricus Dodwellus A
(Ex vita ejus a F r . Brockesby scripta vid. la Roche
Bib. Angl. Tom. 1. P. i. p. 86. 87). Mors quo-
roinus ad linem perducercl, prohibuit. Ego vero
vehementer dubito,anpar eruditioni caudorac judicii
maturitas in eo futura fuissct. Habcmus T E R T U L -
LIANI vitam a PETRO Allixio : A l eam, quam si
dixero minus esse perfeetam aeelaboratam, a veritate
non aberravero. Sintea, quae in hac Disserlatione ex
ca consideravimus, speciminis loco. Petri Thomae
560
du FOSSE vitam TERTULLIANI, qnam sine noroine
auctoris prodiisse , Dupinius testatur (Bibl. des
Auteurs ecci. Tpm. XV111. p. 258), ncc ego, nec
omnes forte, qui extra Galliam versamur, vidimus.
Palma igitur adhuc in medio posita est; quam ut
mihi vindicem, si vixero, studebo. Non is sum, qui
mc iis, quos nominavi, viris doctrina longe inferiorem
esse nesciam. Idem lamen, nimis forlassis audacter,
Dodwclium veritatis amore, cacteros assiduitate et
diligcntia me superaturum esse, spondeo.

QUINTt SEPTIMn FLORENTIS TERTULLIANI

AD NATIONES
LIBER PMMVS.
4. Testimonium ignorantiac vestrae,quae iniquitatem B mahe mentis ab innocentia transitum vel fato impu-
dum defendit, rcvincit, in promplu esi, quod omues, tant; adeo nolunt suum esse, quia maium negare
qui vobiscum relro ignorabant et vohiscum odcrant, non possunt. Christiani vero (a) quid lale conse-
simul eis contigit scire, desinunt odisse qui desinunt quuntur ? Neminem pudet, ncminem poenitet, nisi
ignorare, imo fiunt et ipsi quod oderant, et incipiunt tantum pristinorum. Si dcnolatnr , gloriatur : si tra
odisse quod fuerant. Adeoqtiotidic adolescenlero nu- bilur, non subsislil. Si accusatur, non dcfendit; i n -
merum Ghristianorum ingemitis. Obsessam vocifera- terrogatus , confiletur; damnaius, gloriatur. Quod
mini civitatem; inagris, in casteliis, in insulis Ghri- Iioc malum est, in quo mali natura ccssal ?
stianos; omnein sexum, omnem aetatem, omnem de- 2. In quo ipsi etiam contra formam indicandorum
nique dignitatem transgredi a vobis quasi detrimenlo malorum judicatis. Nam nocentes quidem pcrductos,
doletis. Nec lamen lioc ipso ad sestimationem allcujus si adroissiim negeiil,«tormcntis urgelis ad confessio-
latentis boni animos promovetis; non licet reclius nem , Chrisiianos vero sponte confessos tormentis
suspicari, non libet propius experiri; hic tantum cu- comprimilis ad iiegaiiouem. Quac tanta perversilas,
riositas humana torpescit. Amatis ignorare, quod alii C til confessioni repugnelis , tormentorum oflicia mu-
gaudeanl invenisse; mavullis nescire, quia jam odis- tetis, gratis reum evadere, invitum compellenles ne-
tis, quasi certe non odituros vos sciatis. Alquin, si gare? Praesides extorquendac vcritatis, de solis nobis
iiullum erit odii, reperietttr optimum utique ab injus- mendacium exquiritis, ut dicamtis nos non essc quod
titia priore discedere; sin vero caussa consliterit, sumus. Opinor , non vuttis nos malos esse , ideoqde
nihil odio delrahetur , quod adeo amplius jitslitix gestitis de isto nomine excludere. Saue caelerosad hoc
scientia ctimulabitur , nisi si cmendari pudet aut ex- tenditis (i) et camificatis, ut negent esse(|uod esse di
cusari piget. Scio plane, qtta responsione soletis re- cunttir. Atquin illis ncganlibus non credilis; nobis/si
dundantiae nostrac tcstimoniuro convenire: nou utique negaverimus, siatim creditis. Si certi estis nos nocen*
eo bonum prxjodicari, qtiia plcrosque convertat et tissimos esse, cur eliam in hoc aliler quam nocentes
sibi rapiat, inquiiis. Novidcmutationem menliset ma- a vobis agimur ? Non dico quod neque accusationi
las partes. Quot dcsertorcs bouae vitae? quot transfu- ncque recusalioni spatium commodetis; soietis et
gae in perversum ? Mulli bona fide , imo jam plures inaccusatos et indefensos non temere damnare. Sed ^
pro extremilalibus teroporum. Verum deficit adac- verbi gratia si de homicida confutatur (2), non statim
quatio comparationis islius. Namderoalo ita conslat confessoeo nomen homicidae dispurrcta caussaestaut
apud omnes, ul ne ipsi quidem r e i , qui ad malum D satiata cognitio. Quanquam confessis difficilc cre-
iranseunl et a vobis in perversa diverttint, defendere ditis; verum insuper consequentia exigitis, quotiens
malum pro bono audeant. Turpia timori, pudori im- caedem egeril, quibus in locis, quibus spoliis, sociis,
pia habenl; denique gestinnt lalere, devilant appa- receptoribus , ne quid omnino mali hominis delites-
rere, trepidant deprehensi, negant accusati ;j ne torti cat, aul desit aliquid instruendae ad senlenliam veri-
quidem facile autsemper conlitentur, certe damnati tati. Porro de nohis, quos atrocioribus ac pluribus
moerent; exprobrant eteniroqnod erantin semetipsos: crintinibus depulatis, breviora ac leviora clogia con-
LECTIONES VARIENTES.
(1) Le Pr. leg. tunditis. (2) RigaU conjecil: consultatur.
COMMENTARIUS.
(a) Christiani vero. Christinni nulla vi coacli Chris- accusatur non defendit, interrogatus vel uttro confitetur;
t
tianos se dicebant, eaquc de re summopere gloria- damnatus, gratias agit. qui vero id ultro fatebanlur,
bantur. sic Apolog. c. I. Si denotatur, gioriatur; si idco damnati aut rei non erant. L E PR.
561 AD NATIONES L I B . I. 562
fkilis. Gredo, non vullis oncratos, quos omni opere A vestrae niiiil nisi Ghristianum confessumnolant; nul-
perditos vultis, aut non pulalis requirenda quae noslis. lum criminis uomen exstat, nisi nominis crimen est:
Uoc ergo perversius, si cogitis ncgare, de quihus cer- haec etenim est revera ratio totius odii adversus"nos.
tissime scitis, imo, quod magis odio vestro compe- Nomen (e) in caussa est, quod quaedam occulla vis
tebat, seposita lorma judicandi, proprio siudio uon per veslratn ignoranliam oppugnat, ut nolilis scire
ad negationem certare , ne quos odislis liberaretis , pro certo, quod vos pro certo neseire certi estis, et
sed ad confessiouem singulorum sceterum, quomagis ideonec creditis quac non probantur, et, ne proben-
inimicithe saliai entur cx aggeratione poenarum, dum lur facile (1), non vultis inquirere, ut nomen inimi-
recoguoscitur , quolquisque jam convivia illa cele- cum sub praesumptione criminum puniatur : adeo ut
brasset', quotiens in tcnebris inciirsioiiis iucesta. de nomine inimico recedalur, ideo negare compelli-
Quid ? quod eradicandi generis diffundenda erat re- inur, dehinc negantes liberainur tota impunitate proe-
quisitio, poi rigenda quaeslio in socios consciosque. teritorum : jam non cruenti, neque ineesti, quia no-
Perducerenlur ( a ) infantarii et coqui et ipsi canes men illud amisimus. Sed dum haec ralio suo loco
(b) pronuhi, emctidata res essel (c). Etiam spectaculis ostendilur, vos quam insequiraini ad expugnationem
gratia aggrcgarclur; quanto enim studio in caveam nominis, edile : quod nominis crimen, quae offensa ,
conveniretur, depugnaturo aliquo, qui cenlum infan- JJ qtiae culpa ? Praescribittir enim vobis, non posse cri-
tes devorassel? Scd cnim tam horrenda tamque raina objicere, quap neque institutum (() dirigit, neque
inonstruosa de nohis deferuutur. Utique erui debue- probatio (2)assignat, neqtiesenieniiacnumerat. Quod
runt, ne incredibilia viderentur, cloditim in nospu- praesidi offeratur, quod de reo inquiratur, quod res-
biicum refrigesceret. Nam et plerique fidem lalium pondetur vel negatur, quod de consilio recitatur, i d
temperant, borretites (d)naturam quacrere pabuluniTe- reum agnosco. Ilaquede nominis tnerilo, si qui reatus
rinum,quamconcubilusab humano genere praclusit. est nominura, si qua accusatio vocabulorum, ego ar-
5. Vos igitur, alias diligentissimi ac pertinacis- bitror nullam esse vocabulo aut nomini querelam ,
simi discussores scclerum longe minorum, cum tali- nisi cum quid aul barbartiin sonat, aut infaustum sa-
bus tam horrcndis et omnem impictalem supergressis pit, vel impudicum , vel aliter quam enuntiantem
eam diligentiam deseratis, neqtie confcssionem reci- delectet. Haec vocabulorum aut nominum criraina ,
picndo judicanlibus seraper laborandam, neqne exqtti- sicuti verborura atque sermonum barbarismus est v i -
sitionem digcrendo daranatoribus semper cousuien- tium et sotecismtis et insttlsior (igttra. Ghrislianum
dam : jara apparet, orane in nos crimcn non alicujus vero nomen , quanttira significatio cst, de uncliohe
sceleris sed nominis dirigi. Adeo , si de crimiuuin inlerpretatttr; etiara cum corrupte a vobis Ghristiani
vcritatc constaret, ipsa criminum noraiua damnalis C pronunliamur (uam nenominis quidem ipsitts liquido
accommodarcnt, ul ita pronuntiarelur in nos : illum certi estis), sic quoque de suavilate vel boniiatc mo-
homicidam, vel inCestum, vel quodcumque jactamur, dulalum esl (g). Detinetis igilur in hominibus i n -
d u c i , suffigi, ad bestias dari placet. Porro sentcnliae noxiis etiara nomen innoxium nostruin , non incoin-
LECTIONES VARIENTES.
(I) tiav. corr. ne prob. falsae, etc. (2) Rig. prolauo. — Jn seqq. scrib. respondeatur vel
negetur — recitetur.
COMMENTARIUS.
(a) Perducerentur infantarii, et coqui, et ipsi canes ut quacrant et appelant pabulum ferinum; naturam
pronubi. Triitm nempe crimintim postulabanlttr : ira- adeo ferinam, ut carnibtis liiimanis iibenier vescantur,
pielalis. Thyeslaearum epulartim, et c< ncobitus i n - qune naiura esl ferarum. Eam vero uaturain ferarum,
cesti, sic Atheiiagoras rpOx. i*tjjrj/A(£©uaiv ifiiv ^ x > ^ a - id est, ferasipsas, concubilus ab liumano genere pr.-e-
r a * aSs^rrjTa, Buicrna. SsTrrva, 0 / o t n o o « ( o i yt^wj, aiebatlt clusit. Unde igilur homines nali, fcrum genus? iVa-
enim Elhnici Christianos, ubi conveuissent, mactare turam qnavrere dixil Grceco raore, quod ita factum e l
solitos iiifanlcm cujus carnc nianditcala el epoto SMU»- natuiii est tit quacral. Idem.
guiue fcedus inler seitiire, ac posl convivium ctim (e) Nomen in causa est. Qtioniam penuria criminuni
qtiibus-vis mulieribus promrscoe commisceri, adeo • Tj laborabanl gentilcs, nl Chrislianos opprimereiit, no-
qtie adbibcre cai.es in more erat ad candelahra alli- men ipsum accusabant, qua de re bic mullis Tcrtul-
gatos, qui offa injccla candclahra evertercnt, ex- lianus, et aniea in Apologclico. Erant quippe lunc
tinclisque luminihus tunc lieri dicebant foedissimaruin Christiani unt> ffu/opavrfiv <xparTo>«v©i, i i K p i i t Alhena-
illarum commixiiomiin scelera. L E P R . goras in Apologiapro Cbrislanis. In jus vocabantur et
(b) Et ip»i canes pronubi. In Apologetico, Lenones conderaiiabantur propter unum iiouien, ncque ciiini
dicuntttr, qui liic Pronubi, evcrsores luminutn. R I G . quaerehattir an mali quid<|iiam perpetrasseut Chris-
(c) Emendntu res essel. Tura demum jusla et legi- liaili, inqtlit ideitl, a > ^ ct; rd £vo,ua, wc ct*c a3txvj/tia, lis
lima inquirendi ratio esset, si perducerenlur infan- scribebatur; Nam Cbristianorum uulltis in ullo est
tarii, coqtti, etc. ldem. facinore deprebensus o03«/c <xtutovXptixw6s i\t)iy/.rai.
(d) Horrentes naturam qucerere pabuium ferinum Nominis tantum tihiqtie ralio et crimcii eral, ovoh $k
quum conc. Sic resliluimiis quae in codice Agobardi ^vo/xa, if ky.wrov x a l 5 / auTOu, ou KOVVJ/C^V O0T« xpr,0Td* vOfM.1-
legitutur absque ullo senstt. Nam ila sunt depravala : f « a 0 a e , el atllca, ovyxp xot, 4v6/*ata pfaoif " a | i a , » a xd
Honorantes naluram qncerere pabulum ferinum, qnam a S i x ^ a o'/>3c x a ! xtfibtp(Kf. Sic passiin Athcuagoras sub
t

concubitus ab humano genere prceclusit. Ait Teriullia- iniiium Apolog. L E P R .

nus, tam horrenda, tamque monslrosa de nobis de- (!) Neque inslitulum diriqit. IIoc est, mandalum.
feruntur, ut plerique fidcm talitim lemperent, hoc infra, pag. 51. Instiitituin Ncrouianura. R I G .
est, ifdcm (nlibus non adhibeaul; borrcnlcs naturain (g) f)e snavitate vel bonilate. Dc sttavilalc, Chrislia-
quacrerc pabitlum ferinum; ucmpc hotnincs ita natos, nus: Dc bonitalc, Chrcstianttb. Rto.
S6S TERTBLLIANI 56»
modunv lingtim, non auribtis nspcrum , non Itomini A est erilm , se dctim non esse, sed eum quoque sa-
m.dtim, notv patrice infeslum, sed et graecum aliis pieutissimum affirmans , qui deos abnuebal; porro
et sonortitn et interprelatione jticundum. E l utique apud vos co minus sapicns, quia dcQS abnuens, cum
non gtodfoautcruce autbestiisptinienda sunt nomina. ideo sapiens, quia deos abnuens. Quo more eiiant
4. Sed dicitfs, sectnm nominc pttniri sui auctoris. nobis solctis : bonus vir Lucius Tilius , tantum quod
Primomiidenv , scctam de auctoris appellalione no- Ghristianus ; ilcm alius : ego miror Caium Seiura gra-
t a r i , utique probum usilntumqttc jtis est, dtim philo- vein virura faclura Ghristianura. Pro slulliliae caeci-
sophi quoque de auctoribus cognomiuenlur, Pytha- tate laudant quae sciunl, vituperant qune nesciunt,
goricl et Platonici (a), ut medici Emsistratei, et ct id quod scitint eo quod nesciunt viliant. Nemini
grammaitci Arislarchii. Ilaqtre si ob auctorem maium subvenit: ne ideo bonus quis et prudens, quia Chris-
mala sccta , tradux mali noninis pleclitur. Atquin tianus ; aul ideo Chrisiianus , quia prudens et bonus;
temerilale praesumeretur; prius erat cognoscereauc- cum sit iiumanitts occulla manifeslis adjudicare ,
torem, ul cognoscerctur scctn, quam de secta inspec- quam mnnifcsta de occtillo praejudicare. Aliquos re-
tionem auctoris retinere. Al nunc ncccssario ignoran- iro ante hoc nomen vagos, viles, improbos norant,
dosectam, qut ignoratis auctorem, aut non recen- emendatos repentc miranttir, et lamen mirari quam
sendo auctorem,quiancc scctnm recensetis, in soIuVn'^ asseqtii norunt. Alii tanta obshnalione certant, ut
nomen impingtlis , quasi in illo detinenles sectara et cnm suis utilitatibus depugnenl, quas de comtnercio
auctorem qtios omnino nou nosiis. E l tamen Phtlo- istius noininis capere possutit. Scio raariluni unum
sophis palct libertas transgrediendi avobisin scciam atque alium, anxium retro de uxoris suae moribus,
etauctorem et stium nomen, nec qoitquam illis odtum qui, ne mures (d) quidem iji cubicttlura irrepenles
movct, oum inmores, rilus,cullus, vietusquevestros sine geraitu suspicionis sustinebat, comperta caussa
palani ac publice omnem etoquii amariludinera novac sedulitatts et inusitake captivilalis (e), omucni
clatrent, cura legura coutemptu , sittc respectu per- (f) uxori patientiani obtuiisse , negasse zelotypum,
sonanmi, ut quidam ctinm in principes ipsos liber- maluisse lupoe quam Christinnae maritum ; ipsi suara
lalem suani impitne jaculenlitr. Sed veritatem seculo licuil in penersum demutare naturam , muiieri non
operosissimam philosopbi quidcm afleclant, possidcnt perraisit in melius rcformari. Pater (Ilium, de quo
aulcra Christiani; idcoque qui possident, magts dis- queri desicral, cxhaeredavit. Dominus servuin, qucm
plicent, quia qui aifectnl, illudil (b), qui possidet, prarlerea necessarium senserat, iu crgaslurum dedit.
defendit: denique Socrates ex ea parte damnatuf est, Simul quis intellexcrit Clirisiiantun , mavult nocen-
quia propius tentaverat verilatem, deos vestros des- Q tem. Nam et ipsa per se traducitur disciplina , nec
trtiendo : qunnquam nondum tunc in terris noraen aliundq prodimur, quam de bouo nostro. Si ct mali
cbristianum, taraen veritas sempcr damnabatur. (g) de suo malo radiant, cttr nos soii conlra instituta
Itaque et sapicntem non negabitis, cui eliam Pyihiu» natunc pessimi de bono denotamur? Quid enim insi-
vestcr tcstimonium dixerat: Virorum, inquit, om- gne pracfcrimus, nisi primara sapientiam, qua frivola
niura Socrales sapicntissimus (c). Vicit Apoliinem humanae manus opera non adoramus ; abslinenliam,
veritas, ut ipse adversus se pronunliarei; confessus qua ab alieno tetnperamus: pudicitiam, quam nec

LECTIONES VARIANTES.

(1) LePrior. conj. Alii, quos, etc.

COMMENTARIUS.
(a) Pythagorici et Platonici. Dixerat aritea in apol. Minutius Fclix : Quanquam si philosophandi libido est %

Nonne Philosophi de auctoribu* suis nuncupantur Pla- Socratem sapientiaj Principem, quisquis vestrum tantus
tonici, Epicurei, Pythagorici ? Sic Christiani glorio- % est si potuerit, imiletur. Ejus viri, quoties de coelestibus
sum sibi ducebant ducis sui nomine indigelari, unde rogabalur, nota responsio est: Qttae supra uos, nihil ad
Chrysoslomus de B . Luciano. «7 •z«Tp(cot; Xpi- nos. ldem.
« r r t a v i f sipi, fr 7f. T( iyus e7ttT>i5eu/xa; HpiOTtccvoc eifxi. TI-
t (d) JSe mures quidem irrepentes. Curn haec scriberet
va^ ^ o y o v o u c ; o 5 i npdc a ^ a v T a V.eyi^BTtHpivTiccvos riptl D Septimius, habebat iu raente illud Juvenalis, Tesliculi
cujuses religionis? Chrislianus sum. Quam arlem pro- sibi conscius unde fugit mns. R I G .
pteris? Christianus sum. Quos habes majores? Is vero (e) Inusilalce caplivitatis. Qmc jani Chrisliana facla,
ad omnia reponebal Christianussum. L E P R .
t domo pedem vix eflerebat, rebus domeslicis attenta,
(b) Quia qui affectat includil. Includit, in Apologe- quasi ipsa sibi caplivilateni indixissel, qure antea va-
tico. Adulteral. R I G . ga cl eiTreni libidine huc illuc fercbaiur. Idem.
(c) Virorum , inquit, omnium Socrales. Vulgarc cst (f) Omnem uxori patientiam. Gcnliliura consuetti-
ApoDinis oraculo Socratent mortalium omnitiin fuisse dineiii ct pessituos inorcs ac corruplissimos tangit,
sapientissimUlll : 'Avopwv a ^ a v T W v S w x p a T ^ c ffOpwTatoc apud quos piariltis profundo somno involulum sepul-
unde Valerius Max. lib. III. c. 4. Socrates non solum (timque se vcluti ebrium sitnulat, ct ul habct Juven.
hominum consensu, verum etiam Apollinis oraculo sa- Sal. I.
pientissimus judicatus est. E l S ilvianus lib. 8. dc gu-
bernalione: Contra scipstim tamen Apollo Pyibius lo- Doctus spectare lacunar,
cutus c s l , et veritas supcrior exstilit, dum ciiim Doctus et ad calicem vigilanti stcrtere naso.
Socratcnt bominum sapientissimunt proiiuntiavit, se
deum essc uegavit. Socrates quippc tjuod de diis Hic in Chrislianis nihil ejusmodi ail occurrere. L E P R .
male scntiret, ah Albeniensibus fuit in judicium vo- (g) Mati de suo malo non radiant. Insignes fiunt, de-
catus, et morte damnatus. Attendenda vero stiul quae monstrantur, denoininantur. R I G .
565 AD NATIOWES LIB. I. 566*
oculis conlaminaraus; misericordiam, qua super in- A rcnt seciara islam, nisi de meritis apud conditores
digentes flectimur; ipsam verilatem, qua offendimus; legum constiiisset. Quid ergo^prohibuitrapudexecuto-
ipsam iibertaiem, pro qua mori novimus? Qui vult res qnoque lcgura proinde constare, cnra de caeteris
inlelligere qui sint Christiani, islis indicibus utatur criminibus, quae similiter legibus arcentur ac pu-
necesse esl. niuntur, nisi prius requiratur, pcena cessat ? verbi
5. Quod ergo dicitis : pessimj et probrosissimi gratia , homicidam , adulterum lege, diseutitur ta-
avariiia, luxuria, improbitate; non negabimus quos- men de ordine adraissi; et taraen cognituni est oin-
dain; sufGcil et hocad lestimonium nominis nostri: nibus genus facli. Chrislianura puniunt leges. S i
si non omnes, si non plures. Nccesse est in corpore, quod est factura Christiani, erui debet; nuila lex
[ei] qiiaulum velis ititegro aut puro, ut nacvus aliquis prohibet inquirere. Atquinpro legibusfacil ittquisiiio.
eflruticet, aut verrucula cxsurgat, aut lemigo sor- Quoraodo enim legem observabis cavendo quod lego
descat. Coeium ipsuin nulla serenitas tam colaia pur- prohibetur, adempta diligentia cavendiper defectura
gat, ut non alicujus nubeculae flocculo resignetur. agnoscendi quid observes. Nulla sibi lex debet cons-
Modica macula in fronle, in parle quadam exemplari cientiam justitiac suae , sed eis a quibus captat obse-
visa , quo universilas mttnda est : inejor boni portio ^ quium. Caeterum suspecla lcx cst, si probari sc non
modicomalo ad teslimoniura sui ulitur. Cuni tamen vult. Merito igitur lamdiu justae in Christianos el r c -
aliquos de nostris malos probatis, jain hoc ipso verendae et observandae censentur, quamdiu ignoralur
Christiaitos non probatis; quaerite , secta cui malitiae quod perscquuulur; merilo, post agnitiouem i n i -
depulalur ? Ipsi incolioquio, si quando adverstis nos, quissimap reperlae , cura suis raachaeris et patibulis et
cur ille, in<|uilis , fraudalor , si abslinenles Chris- leonihus despuuntur ; legis injusue houor nullus est.
liani? cur immilis , si misericordes ? Adeo testirao- Utopiuor autera, dubilalur de iniqnilale legtira qua-
nium reddilis, non esse lales Christtanos, dum cur ruindara, cura quotidie novis consukis constilutisque
taies sint qui dicuntur Christiani, retorquclis. Mul- durilias nequiliasque carum (eraperclis.
tum distanliae inler crimcn et nomen , inter opinio- 7. Undeergo, inquitis, taulum de vobis famae l i -
uem et veritatem. Nam et nomina sic sunt iusliluta, cuit, cujus testiraonium suffecerit forsitan condilori-
ut flnes suos habeant inter dici el esse. Quot denique bus legura? Quis, oro, sponsor aut illis tunc aut
philosophi dicuntur, nec tamen legein phtiosophiae exinde vobis de fide ? Fama est. Nonue haec est :
Fama (b) malum, quo non aiiud vclocius ullum.
adimpienl ? Omnes nomen de professionibus geslant;
(Virg. Mneid. IV, 174.)
seducant nomen professionis praestautia, qui superflcie
Cur malum, si vera semper s i t , non mendacio (1)
vocabuii infamant veritatem. Non statim sunt, qui (
piudmum (c) ? quae ne tum quidera cum vera defert,
dicuntur; sed quia non sunt, fruslra dicunlur, et
a libidiue mendacii cessat, ut non falsa veris intexat
faliunt eos, qui rem noraini addicunt cura de re slatus
adjiciens , deirahens , varietate confundens. Quid,
nominis corapetat. E l tamen ejusmodi neque congre-
quod ea condilio ilii, ut nonnisi cura raentitur perse-
ganl nequc participant nobiscum , facti per delicta
veret; lamdiu enim vivit, quamdiu non probat quid-
denuo vestri; quando ne illis quidem misceanuir ,
quam ; siquidem approbata cadit, ct quasi officio
quos vestra vis alque saevitia ad negandura subegit.
nuutiandi functa decedit; exinde res tenetur, res
Utique enira facilius inler nos iuvili deserlores disci-
nominatur; nec quisquam dicit, verbi gratia : hoc
plinae , quara volunlarii conliuercnlur. Caeterum sine
Romcc aiunt factum; aut.: fama est, i7/«m provin-
caussa vocalis Chrislianos, quos ipsi negant Chris-
ciam sortitum; sed : iite provinciam sortitus est, e t :
liani, qui se negare non norunt (a).
hoc factum est Romce. Nemo famam nominat, nisi
6. His propositionibus responsionihusque noslris , incerius, quia nemo sit fama, sed conscienlia certus;
quas veritas de suo suggerit, quotiens comprimitur et nerao famac credit, nisi stultus, quia sapiens non
coarctatur cousciencia veslra, lacitae ignorantiac credit incerto. Fama, quanlacumque ambilione diffusa
suae lestis, confugitis aesluantes ad aruiam quamdam, est, ab uno aliquando ore exorta sit necesse e s t ,
id est,Iegum auctoritatem, quod utique non plecle- l>exindcin traducesquodamraodolinguarum et auriunt
LECTIONES VARIANTES.
(1) Big. assentiente Haverc. emend. mendacior.
COMMENTARIUS.
(a) Qui se negare non norunt. Erant enim pro fra- convincat. Legendus Plutarchus in qtiaestionibus R o -
trintis suis mori invicera parati: atquc hanc mutuae manis quaest. 5.tiikr( rott T « ^ V « V « C y>jut70!vT«c im ftt-
(

caritatis consiantiaiti Ethnici mirabatilur. Unde illa
in Apologctico : vide , inquiunl, ut invicem se diii*
gant, el ul pro allerulro mori sinl parati. R I G .
(b) Nonne hwcest fama. Apologetici capite seplttno
famam descripserat, levem , mendaceni, injuslam :
hic eadem rcpetit, quasi iliius ialsitalcm iterum ar*
gueret. Crederes Tertullianum respicere ad Martialern
qui iib.VII. epigr. 5. de Domitiani redttu sic ait:
Certus abest auctor, sed vox hoc nuntiat omnis •
Credo libi, verura dicere,foma,soles.
Ut nimiruui illuui falsitatis cum fama dcprcheudat ct
v>jc ^«u3-5c, xojv i7tav4/&wytv , ou Sejfovflat xaTafe Supac,
o t » 0 i TW xep*/AW Tpo?6atvovT«c «i^&> xaOtoViy aurouc ; htma
quippe' «.OvpbrTOfxos seu ul habet NicetasChoniales in
Andronfco aSupoy/wTroc. Sic Thehaidos 3. facta i n -
fectaloqui posse dicitur, cl apud Claud. conlra Eutrop.
hb. II.
Jam vaga pallenlem densis terroribus aulam
Fama quatit.
(c) Non mendacio plurimum. Sic habcl cxemplar
Agobardi. Emendabiinus reddila iitterula qux cxci-
dit, Non mendacior plurimum. R I G .
567 TERTULLIANI 568
serpil et modicum originum vitium rumc-xes obscu- A licila mysteria omnem nrbilrii extraneum caveant ?
rat, ut nemo recogilet, ne primura illud os menda- nisi incliia rainus sperntint. Atqtiin extrancis tam
cia serainaverit, quod saepe fit aut aemulationis inge- honorare quam conlingere magis corapelil... domes-
nio, aut suspicionis arbitrio, aul etiani nova men- licorura curiosilas ftirata esl per riiitulas et cavernas.
tiendi voluptate. Sed bene, quod omnia tempus re- Quid, cum doniestici cos vobis prodaut? Omnes a
velat, testibus senlentiis et proverbiis veslris, ipsa- nullis magis prodimur, quanto magis, si atrocitas
que natura , quae ita ordinata cst, ut nibil lalcat, lanta sit, quae justitia indigualionis omnera familia-
etiam quod fama non prodidit. Vidcte, quulcm pro- ritatis fidem rumpit, non potuerit coutinere, qtiod
diciara (a) adversus nos sub»rnaslis, quiarquod semel horruit, niens, quod expavit, oculus? Hoc quoque
detulit lantoque tempore ad fidem corroboravii, us- mirura, si et ille, qui tanto impatientiae jure prosiluit,
que adhuc probare non potttil. Principe Auguslo (b) defcrreet non probare gestit, et ille, qui audiit, non
nomen hocortum cst, Tiberio disciplina ejus illuxil, el (1) videre curavit; siqtiidem par frtictus esl et de-
sub Neronc damnatio invaluit, ul jam hiuc de per- laloris, si quod delulit probel, et auditoris, si quod
sona perseculoris ponderelis : si pius ille princeps, audit etiam sibi credat. Tunc, inquitis, primo dela-
impii Christiani, si jtistus , si casltis , injusti et in tura et exhibitum est, aiiditum et inspceltira est,
" —r— * ^ - *
cesti Chrisliani, si non hoslis publicus, nos publici " atque exinde famne coramendalum. Hoc quidem su-
hostes; quales simus damnalor ipse demonstravit, perscendil omnera ndmiralionem, si semel deprehen-
utique aeiutila sibi pjiniens. E l lamen pertnansit era- sum est qttod semper adtuiliitor, nisi desivimus jam
sis omnibtis hoc soiom iiistiiutiim Neroiuaiiuin, jus- talia factilare. Alquin et idcm vocaraur, et in iisdem
tum denique ul di>simile stii auctoris. Igittir aetali depulamur, et de die redttndatiius; quo (2) plures,
noslrae (c) nond.un anui C C L . Tot iniqui inierea, lot hoc piuribus odiosi; magis increscit odium, incres-
cruces (d) diviniiaiera conseculae, tot infanliae truci- cenle maleria; proficientc multitudine reorum , quid
datae , tot panes cruenlati, lot strages lucernarum,
ila non proficil mullitudo nunlialqrtim ? Quod sciam ,
tol errores nupliartira, et adhuc Chrisiinuis soia
el conversatio notior facta est; scitis ct dies convcn-
fama decernil. H ibet quidcm grande fundamenlum
luum nostroriim; itaque el obsidemtir el opprimimur,
de vitio ingenii bumani, felicius in acerbis airoci-
el in ipsis arcanis congrcgationibus detincmur. Quis
busque mentittir; quanlo enim proni ad maliliam ,
unquam tameti scmeso puero (c) supervenil? quis
tanto ad mali lidera opporluui estis, facilius denique
incruenlato pane vesligia detilium deprehendil? quis
falso raalo, quani vero bono creditur. Si quera ta-
tenebris repfenlino lumine irruptis imratinda aliqua,
men apud vos prudentiae locum iniquitas reliquisset, C ne dixerim inccsta, indicia, recognovit? Si praemio
ad exploraudani famae iidem, utique justitia poscebat impetramus, ne tales in publicum cxlrabamur, qttare
dispicerc, a quibus potuisset fama in vulgus, et ila et opprimimtir? Posstimus el omiiino non extralri;
in totum orbeiu dari. Ab ipsis eniin Curisiianis non quis enira proditionein criininis alicttjus sine crimine
opinor, cum vel ex forraa ac lege oraniuin -niy^te- ipso aut vcndit aut redimit? Sed quid extraneis
riorura silentii fidcs debeatur; quanto raagis taiiuin , specuiatoribus el indicibus detractcm, qui lalia obji-
quae prodita non evitarent interim bumana ani- ciatis , quae non ab ip-is jiobis cum maxima vocife-
madver6ione praesentaneum supplicium? Si ergo ralione puhlicentur, aut stalim audila, si prius de-
non ipsi prodttores sui, sequitur ul extranei. Oro monstrantur, aut postca reperla, si interitn celentur?
v o s , exlraneis unde notitia , cura etiam justa et Sine dubio enim initiatutn volentibus mos est prius

LECTIONES VARIANTES.
(1) Rigalt. nonet probare — el non videre. (2) Rig. quod.
COMMENTARIUS.
' (a) Quaiem prodiciam. Prodiciam hic vocat quam nis fundendi silis, ut a Conslantino Manasse in Annal.
in Apologetico, Indiccm. Hanc, inqiiit, indicem ad- ^ dicalur, Lutum sanguine permislum *ri)dc afyuarc v«-
u
versus nos prqfertis, qu;c quod aliqttando jactavil, fvpfxhoe. L E l'R,
tanloque spatio iu opinronem corroboravit, u^que (e) Semeso.puero snpervenit. Variis argumentis i m -
adhuc probare non vnluil. R i c pictatein iliam qua» Christianis impiogebatur arcet,
(b) Principe Auguslo, etc. Dum rcrum potiebatur facitque sua eloquentia u l crinien iliud infnulicrdii
Augustu> Imp. nattis est Chrislus Dominus, regnante iion hnereal in Clirislianis. Notissimtun esse debet
Tiberio morlis supplicium perpesstts cst; At Impe- calumniam illam desumplam fuisse ex infamibus sa-
ranle Nerone persecttlio gravissima exorta esl, in qua cris Salurni, quae in Africa ficri consueveranl in
nimiium intcrempti sutil sancti Petrtis et Pauius. quibus maclabantur infantes. Prudenlius lib. 2. adv.
LEPR. Syinniachum:
(c) Igilur celati uoslrce nondum anni CCL. A nalo
Chrislo ad Sevcrnm sub qtto vixit Tcrliillianus non- Caedibus infantum fument Saturnia sacra,
dum auui CCL.erfluxernnt.Nani Eboraci in BtHtatinia Fiebiiibusque truces resouent vagiiibus arae.
majoris filii Caracalhc insidiis periit circa an. Ch.
211. regnavitquc octodecim fere anuis , unde paiet Nihii magis ohvium aptid Lactanlitim , Minulium ;
nonduin cffluxissc annos 50. aetatis Chrisiianorum. et caeteros. Ipse Terlullianus coutra Guosiicos haec
ldem. habet. Sed enim Scytharum D'ianam aut Galtorum 9

(d) Tot cruces divinitatem, elc. Tiberii immanilas Mercuriuniy aut Afrorum Saturnum. hominum victi-
hic reprehendilur; cujus ea fuil saevilia , ct sangui- ma placariapud scucutum ticuit. L E P R .
569 AD NATIONES LIB. I. 570
a d magisirum sacrorum vel patrem adire. Tum ille A faucium, et alii ad incesti libidinem nervi ? Non ,
dicet : lnfans libi qui adhuc vagit(l) neccssarius, qui opinior; satis enim est nobis sola veritale a vestra
immoletur, e l panis aliquanlum, qui in. sanguinc positione discerni. Tertium genusdicimur, cynopennne
infringntur, pnrterea candelahra, quae canes annexi (1) (a)aliqui, vel sciapodes, vel aliqui de subterranea
deturbent, ct offulae, qua3 eosdem canes (2) : sed et antipodes (b).
mater aut soror tibi necessaria esl. Quid, si nullae
erunt ? opinor, legitimus Christianus esse non po« 8 . Si qua istic, apnd vos saltem ratio est, edalis
teris? Hnec, oro vos, denuntiata ab nliis suslinent velim primum et secitndtim genus, ut ita d(\ tertio
prodi ? Diversum opus non est scire iiios (3); prius constet. Psammetichus quidem ptilavit libi se ingc-
fallaciae negotium perpetralur, ignaris et dnpes et nio explorattis, si de prima generis : dicilur enim
nupliae subjiciunlur. Nihil cnim unquam relro de infanles recenti e partu seorsuin a conimcrcio homi-
Christiauis mysteriis audierunt. Tamen postca co- num alendos tradidisse nulrrci, quam ct ipsam prop-
gnoscanl necesse est vel aliis quos inducuut prami • terea elinguaverat, ut in toium exsules vocis huma-
nislranda. Caeterum quam vanum est profanos scire n;e non auditu formarent loqticlam, sed stio pro-
quod nesciat sacerdos? Tacent igitur, et acccpto mentes eam primam uationem designarent, cujus
ferunt, et nihil tragoediae Thyestac vcl OEdipodis B sonum natura dictasset. Prima vox.(c) Bekkos (5)
erumpunt, et non protrahunt ad populum, fide in renuntiata est; intcrprctatio ejus Panis apud Pbry-
minislros et mngistris et de ipsis poliores morsus gas notnen c s l ; Phryges primi gcnus exinde haben-
jam doctis... rapiuut. Si nihii tale probetur, grande tur. Sed hoc unum erit de vanitatibus vestrarum
nescio qnid aesliinari oporlet, cujus cpmpensatio tan- fabuiarum non otiose nobis retractandum, quo
tarum alrocitatum lolerantia consiat. Miserae aique fidem vestram vanitalibus qtiam veritatibus (6) dedi-
misernnda? nationcs, ecce proponimus.vobis disci- tam demonstrare gestimtis, An omnino credibile sit,
plinae noslrae sponsionem. Vitam aeteruam seclatori- tali membro desccto, vastato ipsius animae organo et
bus et conscrvatoribus stiis spoitdet, e conlrario tilique radicitus caeso, castralis faucibus, qu.-r. etiain
profanis el aemulis supplicium aelernifm aelerno igni extrinsecus periculose vulnerantur, exinde labo iu
comminatur; ad ulramque caussam mortuorum praecordia refltientc, postremo aliquamdiu cessantibus
resurrectio praedicatur. Viderimus de fidc istorum, alimentis, vitam nulrici perdurasse? Age nuuc, pcr-
dum suo loco digeruntur; iiiterim credite, quemad- severaverit Philomelae medicamentis.... quam et i|>-
modum nos. Volo cnim scire, si per talia scelera sam prudentiores, non liiiguae c x d e , sed pudoi is
adireparati estis, quemadmodum nos? Veni, si quis , rubore mutam interpretantur. Si ergo v i x i ; , poluit
es, demerge ferrum in infantem ; vel si alterius offi- 1
effulire aliquid oblttsum et exnrticulalum sontim lin-
eitim est, tum roodo specta morientem auimam, ante- nitumque, sine modulatu labellorum, expanso o r c ,
qttatn vixit, cerle excipe rudem sanguiiiem in quo littgua stupcnle, de solis faucibus cogi licct: id fors
panem luum saties, vescerc libenier; interea discuin- tunc iufantes, quia uuicum , facilius commeniati,
bens dintimera loca , ubi niater aut soror torum pres- paulo modulatitis, utpote liuguatuli, in vetttum (d)
serit; nota diligenter, ut cum lenebrae irruerint, alicujus interpretatiouis impegerinl. Sint nunc pri-
tcntanles scilicct diiigentiaiti singulorum, non erres mi Phryges, non taroen tertii Chiistiaui; quanUe
extraneam iucursans : piaciilutn feceris, nisi iuces- enim aliae genlium scrics post Phrygas? Verum recb-
tum. H.ec cuni cxpunxeris, vives in aevum. Cupio gitate, ne quos'lertium genus dicitis, principem
respondeas, si tanli facias aeternitatetn ? imo idcirco locum obtineanl, siquidem non uila gens non Chris-
nec credis, et jam si credideris, nego te velle, et tiana; itaqtie quoecumque gens prima, nihilominus
jam si velles, nego le posse. Cur autem alii possint, Christiana. Ridicula demenlia , novissimos dicitis ct
. si vos non potestis? cur non possitis, si alii possunt? tertios nominatis. Sed de stiperstitione lertium genus
Impunitatem, aelernitatem quanto constare vultis? deptilamur, nou de ralione, ut sint Romani, Judaei,
An hae nobis omni modo redimendae videntur? an J J dchinc Christiani. Cbi aiitein Graci? vel si in Roma-
alii ordincs deiilium Cbristianorum , ct aiii specus norum supcrstitionibus ccnsentiir, quandoquidem
LECTIONES VARIANTES.
(t) Codd. Mss. vagetur. (3) Ria. Diversum opus. Non est sctrc illos, etc.
(2) Apol. 8. « offuia?, quae illos ad eversionem luminum (4) mg. Cynopennse; sed cf. Apol 8.
extendaut.» Quod voc. extendant hic aul restiluendum (5) Codd. Mss. Pactos. Cf. Herod. 2,2.
aui subinleUigendum esse censet Haverc. (6) Scrib. van poliusquam rev.

COMMENTARIUS.
(a) Cynopennce aiiqui, vei Sciapodes ? Legit Pame-
lius, quem seqttitur Lacerda, Cynophane, sicquc sen-
susesl : suinnsnccatiino vulltt aut canina impudeiilia
ut homicidium lani facile spectemus seu infaniicidiuin?
Vowerenitts Cyctopes legit, At Desid. Heraldus habet
Cynopenna!. L E PR.
(b) De snbterranea Antipodes. Lib. de Anima, pag.
3 3 i . dixit, Animatia subterraneum viventia. RIG.
(c) Prima vox Bcccos renuntiata est. Depravatum
est quod in codice Agobardi legitur, Pacios. Nnm
aptfd llerodoiiim el alios, qoi haiie historiain Septi-
mio irndidere.scribilur. B i x / 0 c Apud Galcnuin quoque
hb II. De dilf. a H ' ei xa* Blxxoc i 9 U e / * T^V a^TOV xetxcly,
diirip ot Qpvytf, oi.3*v f|/x?v 3c«t?!pe/. Idem.
(d) ln ventum alicujus inlerprelaiionis impegerint.
Hoc est, Teiner.trio lingue in contrarium ventuin
sive aercm nppulsu soauiu alicujus interprctalionis
edidoriitt. ldem._
871 TERTUkLbVNL 572
ctiam deos Graeciae (e 6) Roma sollicilavit, ubi sal- A nostra eradicatione negligitis, absolutum est de infir-
tem iEgypiii, el i p s i , quod sciam, privatae curiosae- mitate et mediocritate eorum : nam non irasceremur
que religionis? Porro, si lam monslruosi, qui lertii vobis in animadversione cessantibus, si ipsi exsequi
loci, quaies babendi, qui primo et secundo antece- possenl; quanquam et alias cojiiitemini istud, st
dunt? quando illos supplicio nostro videmini ulcisci. A b a -
9. Sed quid ego mirer vana vestra, cum ex forma liud a majore defendilur (<?).
nalurali concorporata et concrela intercessit malitia 10. Pudeat igitur deos ab hominedefendi. Effundile
et slultitia sub eodem mancipe (a) erroris ? Sane, jam omnia vencnn, omnia calumniae tela infligiie buic
quia non miror, enumerem necesse est, et vos reco- uomini, non cessabo ultra repeilere; at postmodum
gnoscendo miremini, iu quaniam stultitiam incidatis, obiundeniur expositione totius nostrae disciplinae;
qui omnis cladis pttblicac vel injuriae nos caussas csse nunc vero eadem ipsa de nostro corpore vulsa in vos
vullis. St Tiberis redundaverit ^ si Nilus non redun- retorquebo, eadem vulnera criminum in vobis defossa
davit, si coelum stetit, si terra movit.... tiva vaslavit, monstrabo, quo roachaeris vestris admenlationibus-
si fames afflixil, statim omnium vox : Christi que (2) cadatis. Jam primo, quod in nos generali ac-
tum. Quasi modicum habeant aut aliud meluere! cusalione dirigitis, divoriium ab institutis majorum ,
D
Quid igitur? Opinor, ut contemptores deorum ves- considerate etiam atqueetiam, ne vobiscum commu-
trorum haec jacula eorum provocainus. l)t supra edi- nicemus crimen istud. Ecce enim per omuia vttaeac
dimus, aelatis nostrae(6) nondum anni trecenti, discipiinae comiplam, imo delatam in vobis anliqui-
quantae clades ante id spatium supra universum or- talem recognosco. De legibus quidem jam supra dic-
bem ad singulas urhes et provincias cecidcrunl? tum est, quod eas novis de die consultis constitutis*
quanta bella externa et intestina? quot pesies, fames, que obruistis, De reliqua vero conversationis huma-
ignes, liiatus molusqtie terrarum seculum digessil? nae dispositione paiam subjacet, quanta a majoribus
Ubi tunc Christiani, cum res Romana tot historias mutaveritis, cultu, habitu, apparalu, ipsoque victu,
laborum suorum submiuislravil ? ubi lunc Chrisliani, ipsoque sermone. Nam pristinum ut rancidum reie-
cum Hierenappe (c) et Delphos el Rhodos (d) et gatis, exclusa ubique antrquitasin negotiis, inofflciis;
Creta insulae mttltis cum miliibus bominum pessum- totam auetoritatem majorum vestra auclorhas deje-
ierunt; vel quam Plato memorat majorem Asiam cit. Sane, quod vobis magis probro est, laudatis sem-
aul Africam in Atlantico mari mersam ; cum Vulsi- per vetuslates, et nihiiominus recusatis. Qua perver-
nios de coelo, Tarpeios de suo monte perludit- ignis, sitate lanl majorum apud vos permanere probari
cum terrae motu mare Corinlhium ereptum est, cum Q debuerunt, cum ea qnae probatis recusetis? Sed- et
lotum orbem cataclysmus abolevit ? Ubi tunc, non ipsum quod videmini a majoribus iraditum fldclissimo
dicam contemptores deornm Chrisliani, sed ipsi dei custodire et defendere, vel quo maxime reos iion
vestri, quos clade illa posleriores loca, oppida appro- traiisgressionis poslulatis, de quo lotum odium chris-
bant, in quibus nali, morati, sepulti sunt, eliam quae liani nominis animatur, deorum dico euituram, p o
condiderunt? non alias enim snperfuissent ad ho- rinde a vobis deslrui ac despici oslendam, nisi quod
diernum, nisi posthuma cladis iltitts. Sed relegere non perinde; nos enim conlemptores deorum baberi
et revolvere non curatis testimonia temporum aiiter nuila ratio est, quia nemo contemnit quod scial om-
vobis renunliata, imprimis ne deos vestros injustissi- nino non essc. Quod omnino est, id contemni polest,
mos pronuntietis, qui propter contemplores etiam quod nihii est, nihil patitur. Igitur quibus est, ab eis
cullores suos laedunl; lunc enim vosmetipsos errare patiatur necesseesse, Quo magis oneramiui, creden-
probalis, si deos traditis, qui vos a meritis profano- tes esse et coutemnentes, colentes et despuentes, ho-
rum non discernunt, Quod si, ut unus atque alius norantes etlacessentes! Licel etiam hincrecognoscere»
mus ait, idcirco vobis quoque irascuntur, quoniamde inprimis, cum aliialiosdeoscolilis,eosquosnoncolilts,
LECTIONFS VARIANTES.
2
(1) Scrib. Hiera, Anaphe [vel Napea) et delos etc., Cf. r\ ( ) ^9- admem.i. e.jaculis.
D
Apol. 40. ^
COMMENTARIUS.
bus, ut incredibile omnino id habeatur parum attente
(a) Deos Graxice Roma soliicitavit. In omnibus Grae-
cos ltnitati sunt Romani, usque ad errores et vilia: constderantibus. L E P R .
si quae in Graecia rlata aut exculta fuit superstitio, (d) Hierennape. Pro Hierenape, ut supra, Cyno-
slalimRomam convolivit, ubi tuagno hominumplausu penne*pro Cynopene. R I G .
excipiebatur. Sollicilabant cliam, hoc c n numina (e) Et Detphos et Bhodos. Apologctici cap. Ulud
illa et vaniiates barbarorum advocabanl, sic Cybeie tractavit; vide quic habetet qti.e annotata suiil. Ncs-
mater Dcoruut ultro Pessinuntc Romam advolavit. cio an corrigeiiduni esset, Hiera , et Anuphe pro
L E PR. Hierenappe, el Delos pro Delphos. Ammianus quippe
(b) Sub eodem mancipe erroris. Mnltim sive Sata- lib. 1 7 . ut in AsiaDelos emersit, et Hiera et Anaphe
t 9

nam inteltigil , magnarium illu.n fraudis et niaiiliae et Rhodus. L E P R .

negotiatorem. R I G . (r) Ab aliud a mnjore defenditnr. Sic Dmninolegi-
(c) AZtatie nostrce nondum, elc. Mox dixerat, no/i- lur in vetustiss. codice. Dixit nutem Abaliud , eadem
dtim anni CCL. Hic vere nonduin anni trcccnii. In eo forma qua Gncci E^aUov. Abaliud , qnod rcfertur ad
lamen tam brevi spttio, tot cladcs exstiterunt, lanla aliud, a quo cst aliud; ttt DetM , aliud ab hoinine.
strngesedita Cliristiauorun in omnihus orbis parli- Homo, aiiud a Deo. R J G .
5» AN NATIONES L » . I. 57*
utique conlemnitis; praelatio alterius sinealterius con- A. pubiieanis subd.. tis (fc), omni quinquennio inter
tumelia esse non polest, nec uila eiectio non (i) repro- vectigalia vestra proscriptos addicitis. Sic Serapeum,
batione componilur. Qui de pluribus suscipit aliquem, slc Capiiolium petitur, addicilur, conducitur (5)
eum quem non suscipit despexit. Sed lot ac tanti ab sub eadem voce praeconis, eadem exactione quccslo-
omnibus coli non possunt. Jam ergo tunc primo cou- ris. Sed enim agri tributo onusti viiiores, hominum
tempsistis, non veriti scilicet ita instituere, ut omnes capila stipeitdio censa ignobiliora; nam hae sunlcap-
coli non possent. At enim illi sapientissimi ac pru- tivitatis notae et poenae(4).Dei vero, qui magis tribu-
dentissimi majorcs, quorum inslilutis renuntiare non tarii, magis sancti, imo qui magis sancti magis tribu-
noslis, roaxime in persona deorum vestrorum, ipsi tarii. Mnjeslas constiluitur in quaeslum, negotiatio (d)
quoque impii deprehenduntur. Mentior, si nunqnam religione proscribitur, sanclitas locationem mendi-
censuerant, nc qui impcrator fanum, quod in proelio cat; exigitis mercedem pro solo templi, prd aditu
vovissei, prius dedicasset quam senatus probasset, sacri, pro stipilibus, pro osliis; venditis totam divi-
ut contigit M . vEmilio, qui voverat Alburno deo. nitatero, non licet eam gratis coli; plus denique pu-
Utique enim impiisimum, imo contumeliosissimum blicanis reticitur, quam sacerdotibus. Non sutTecerat
admissum est, in arbitrio el libidine sententiae huma- vectigalium deorum contumelia, de contemptu scilicet
nae locare honorem divinitalis, ut deus non sit, nisi ^ aestimanda, nec contenti estis deis honorem non ha
cui esse pertniserit senatus. Saepe censorcs ittconsullo buisse, nisi eliam, quemcumque babetis, depretietis
populo adsolaverunt; ccrte Liberum patrem (e) cum aJiqua iudignitate. Quid enim omnino ad honorandos
sacro suo consules senatus aucloritate urbe non so- eos facitis, quod eltain non morluis vcstris ex aequo
iummodo, verum tota Italia eliminaverunt. Caetcrum praebeatis? Exslruitis deis letnpla, aeque mortuis
Serapem et-lsidem (b) et Harpocratem et Anubem templa; exstruitis aras deis, aequc mortuis aras, eis-
probibilos Capitolio Varro commemorat, eorumque deiu titulis superscribitis lilteras (o), easdem stattiis
statuas a senatu dejectas, nonnisi per vim popula- inducilis formas, ut cuique arsaut negotium autaelas
rium restructos. Sed lamen el Gabinius consui K a - fuil: senex de Saturno, imberbis deApollino, virgo
lendis Januariis> cum vix hostias probarel, prae popu- de Diana liguratur, et miles in Marte, et Vulcuno fa-
lariunt' coetu* quia nibil de Serape el Lide consiituis- ber ferri consecratur. Nihil itaque mirum, si liostias
set, potiorem habuit senatus censuram, quam impetum easdem morluis, quas et deis caedttis, eosdemque
vulgi, ct aras instilui prohibuit. Habclis igitur in ma- odores crematis. Qui§ istam contumeliam excusct,
joribus vestris, etsi non nomen, attauien sectam quae ut aut (6) mortuos cum deis deputel? Regibus
cbrislianam, quae deos negligit. Horum, si vos saltem ^ quidem eliam sacerdotia adscripla sunt, sacriqtte ap
iutegrum bonoribus veslris- rei essc laesae religionis: paralus, ut teusae et currus et solisternia et lcctister-
sed invenio conspirasse a vobis tam superstitionis nia.... tie (7) etludi (a). Plane, quoniam iiliscoeium
quam impielatis profectum. Quanlo enim irreligiosio- patet, hoc quoque non siue conlumelia deorttm :
res deprehendiinitii ? Privatos enim deos, quos Lares primo quidem, quod non deouerit alios eis anntimc-
et Penates domestica consecratioue perhibetis, do- rari, quibus datum sit post mortem deos Oeri; secuu-
mestica licentia (c) inculcalis, venditando, pignerando dum, quod tam libere atque manifeste coram populo
pro necessitate ac voluntatc. Essent quidein tolerabi- pejeraret contemplator Proculus in coeium recepti,
liora ejusmodi conlumaciac sacrilegia, nisi quod eo nisi contemneret quos dejerarcl, quam ipsc, quam i i ,
jam contumeliosiora, quod modica. Sed aliquo sola- qui cipejerare pennittanl; consentiunt enim ipsi ui-
tio privalorum et domesticorum deorum querelae j u - hii esse quod dejerant, imo insuper et pracmio affl-
vantur, quod publicos turpius conlumeliosiusque trac- ciunt, quia publice contempserit perjurii vindices;
tetis.Jam primum, quos in hastariuia regcssistis^ quanquam perjurii apud vos (8) unusquisque pu-
LECTIONES VARIANTES.
1) Ex ApoL 13. f» corrtg. sine reprobatione. (5) Ita Bigalt.: Semler (vel Schutz): aras eisdem tit.
2) navcrc. ex Apol. 13. emend. subdilatis. J) superscriptis litt.
(5) Hav. ex Apol., 13. emend. conducitur divinitas sub (6) Haverc. ad Apol. 21. emend. utul mortuos.
eadem voee, ete. (7) Rig. et feriaB et ludi.
(4) God. ms. captivitale notae pcena. iHgalt. captivilatis (8) Cod. ms. quanquam perjurii apud vos, quod un. p.
notae; sed voc poeuae non estdeiendum. Cf. Apul. 13.
COMMENTARICS.
(a) Certe Liberum patrem. Ablata fuisse olim et Semideosque canes> et sistra jubentia iuctus.
abrogata sacra Bacehi fere omnes lestanlurscriplorcs. Quibus ex locis hujtis loci expositio colligi polcst.
S. Augustinus lib. VI. de Civ. Livius I. X X X I X . c U l i i . Idem.
Locum hic addam Ciceronis cx iib. 1. de legibus. Quid (c) Domestica licentia , etc Quod vanilatem maxi-
ergo, inquit, aget Jacchus , Eumolpidceque nostri, et me arguit in flclis illis diis, solebant vetercs, ven-
augusla ilta mysteria, siquidem sacra nocturna tolli- dcrc, subhaslare , et mulare dcos suos sicul dixit
mus. L E P R . Apolog. 13. mutantes aliqttatido Salurnum iu caca-
(b) Cceterum Serapemet Isidem. Idetn fere objicitjlib. bulum, Minervam in trullam, pro afleclw aut neces-
II. Arnobius, Quid ? vos j ASgyptiaca numina, 17111*6111 sitate. Idem.
Serapis aume Isis est nomen, non post Pisonem et Ga- (d) Negolialio religione proscribiiur. A u t , Negotia-
binium coss. in numerum vestrorum relutislis deorum ? tione Religio. Rtc.
Dixerat etiumLucanus: (c) Ut tensce etcurrus et solistemia et lectistemia.
Nos in templa tuam Romaua accepimus Isim, Legendum et supplendum : « ut tensae et currus
«5 TERTULLIANI 576
ros est (a). Imo jam per deos dejerandi perieulum A sui in deos insolens, aut vera prodendo?aut falsa
cvanuit (0), potiore habita religione per Caesarem de- (ingendo ? Et (ragici quidem aut comici pepercerunt,
jerandi,quod et ipsum ad ofluscationem perlitictdeo- ut non serumuas ac poenas dei pracfarentur ? Taceo
rum vestrorum; facilius eniin per Cesarem pejeran- de philosophis, qttos superbia severilatis et duriiia
tcs punirentur, quam per ullum Jovem (1). Sed con * disciplinac ab omni timore securos, uonnullusetiam
temptus bonestior est, babens quamdam superbiae afQatus vcrilalis adversus deos erigit : denique et
gloriam : venit enim aliqtiando etiam de fiducia vel Socrates in coitlumeliam coruui quercum (1) et ca-
coitscientinc securitate vel naturali sublimiiaic animi. nem et hircum (f) jurat. Natn et si idcirco damnatus
Derisus vero quanto lascivior, lanto denotalior ad est, cum | oenituerit Athenienses damnalionis, discri-
contumeliac morsum. Recognoscite igilur, quam dc- minatores quoque impenderit, restiiuitur testimo-
risores inveniamini numiuiim vestrorum, non dico nitim Socrati, et possum retorquere, probatum esse
quales sitis iu sacrificando, quod enecla et tabida in illo, quod nunc reprobatur in nobis. Sed el Dio-
quaeque mactaiis; dc opimis auleni et inlegris super- genes nescio quid in Hereuiem lusit, et Romani stili
vactia (2) esui capiltila et ungulas < t plumaruui seta-Diogenes , Varro trecentus Joves, seu Jttpiteres
rumque prnevulsa, et si quid domi quoque babiluri dicendtim esi, sine capitibus inducit. Caelera lasciviae
non fuissetis. Omitto quae vnlgne aut sacrilegae gulae ® ingenia etiam vpiuptates vestras per dedecus deorum
videbuiitur majoium prope religionem convcnire; administrant. Dispicite apud vos Lentuiorum et
atquin doctissimi gravissimi, qtiaicnus gravitas aique Hostiorum sacrilcgas venustales, utrum niimos an
prudentia dc doclrina proficere credunt, et irreve- deos vestros in strophis et jocis rideatis; sed et his-
reniissimi erga deos vestros semper existunt, nec eis trionicas litteras magna cum voluptate stiscipilis,
cessit litieralura, qttam ut aut turpia aut vana aut qtinc omnem fasditatem designant dcorum. Constu-
falsa de deis inferal. Ab ipso exordiar Homero (c) pranttir coram vobis majestates in corpore impuro.
vestro, ejus unda omnis et omne aequor (rf), cui Faroosum et diminutum caput imago cujuslibet dei
quanlum honorem addilis, tanlum deis vestris dero- vestit. Luget Soi filium fuiutine extinctum laelantibus
gaslis , magnificando qui de cis lusit. Adhuc memi- vohis, Cybela paslorem suspirat fastidiosum nou
nimus Homeri;ille,opinor, esi,qui divinam majesta- erubescentibus vobis, et sustinetis Jovis eiogia mpdu-
tem humana conditione traclavit, casibus et passio- lari. Piane religiosiores estis in gladiatorum cavea,
nibus huinauis deos imbuens, qui de illis favore ubi super sanguinem humanum, super inquinamenta
diversisgladiatoria quodammodo paria commisit: Ve- poenarum, proinde saltant dei vestri, argtimcnta et
nerem sauciatsagilta humana, Mariem tredecim men- historias nocentibus erogandis, aut in ipsis dei no-
sibus in vinculisdetinetfortasseperittirum, eadem Jo- C cenles punittnttir. Vidimus saepe castratum Attin
vem poene perpessum a coelitum plebe traducil, aut deum a Pessitiunte, etqui vivus cremabatur Herculem
lacrymas ejus super Sarpedotiem (e)exculit, 3ut luxu- induerat. Risimus et meridiani ludi de deis lusum,
riantem cumJunone loeudissime inducit, commendato quo Dis Paler, Jovis frater, gladiatorum exsequias
libidiuis desiderio pcr commemorationem amicarum. cuin roalleo deducit, quo Mercurius, in calvitio pen-
Exinde quis non poetarum ex aucloritate principis natulus(m), in caduceo igniiulus (a), corpora ex-
LECTIONES VARIENTES.
est. Hnv. ad Apol. 25. tanquam pericuria apud vos, quod (2) Rigait. supervacui; cf. Apol. U.
un. p. est.
-* (5) mgalt. heram, sed hircum scribendum esse docet
(\)Hav. corr. per parvulum Jovem jpoi. 14.
COMMENTARHJS.
solisternia et lectisternia et feriae et ludi. i A solio 'c) Abipso exordiar Homero. Nihilillustrius habere
sternendp solistcrnititri dici innuit Feslns. Solium et se credebant antiqui Genliles, Homero suo, uui ta-
Soliar dixere vetercs. Et in Glossis Philoxcui legi- nten ahsurda plurima, ut et vana et falsa de diis
mus, Sotiar, In aliis, unkirpunt, Scilistcr- scribil. ldem. s
nium. ldem. jy (d) Ejusunda omnis et omne cequor. a quo ceu fonte
(a) Quanquam perjurii apud vos unusquisque pcrenni Valum Pieriis.ora riganlur aquis. Rtc
purus est. Nam iptis haberi perjttrii reus debeat, (ej Super Sarpedonem. Haec habentur apud Home-
9
ubi falsac divinitaiis rcligio nitlla. In cod. Ago- rum lliados!6. ubi Sarpedonem inttiitus Jupiter, Ju-
bardi legitur : quamquam perjurii apud vos quod uoiieni alloquitur , stimmumqiie quem ex cjus morte
unusquisque pures est. Uude aliquis conjiciat legen- futura hauricbat dolorem , indicat:
gendum . Quanqnam perjurii apud vos quotusquisque nVoi ifSn, OT« jiol X«P«^ov« oO.TaTOv «vSowv,
purus est? Augustiuus lib. III de Civ. Dei. Corruptis- Moto' Imo Oatodxlioto MivoitiaoVi Jajxii>«i.
simis moribus , ad hoc mos jurandi servabatur anti-
qiius, uon ut a sceleribns meiu religionis prohibercn- Quod ut alia Intiiitia dco non solum aut heroe, scd
ttir, sed utperjurii quoquc sceleribus caeteris adde- viro forli indigna sunt. L E P R .
reitiur. RIG. (f) Quercum et canem et feram jurat. Alii habent
(b) Per deos dejerandi pericuium evanuit. Tolcrabi- hircum, sic legiinus in Apohtg, sotebat etiam jttrare
lius cratapud Geutiles, si quis in suorum Dcorum anserem et platannm, $ (sic) 2«*p*T>jv o^uvdsv rdv x v v *
non jam eortim numcii jurasset, qtiam si Principis Theophilusiib.nl. ad Auto-
nomen aul (orttitiain non jurassel; undc Cbristiani lycum. Jd^iii.
aliquaudo sollicitabaiitur ttt non deos, nou Jovem (g) Incaloitio pennalulus. Galcro pennato.
lapidcm, sed Cirsaris fortunam jtirarcnt, quodctiain
ex Eusebio probavimus iu Apolog. L E P R . (h) In caducceo ianitulus. Serpentes iroplexi virgao
linguas ignitulas vibrabant. RIG.
677 A D N A T I O N E S L I B . I. 57S

animata jam moriemve«tmulantia ecauterio probat. A h o c ditTerenlia intercedit quanto distinguitur a

Singula ista quaequc adhuc investigare quis possit ? crucis stipiie PaJlas Atlica el Gcres Pharia, quae sine
Si honorem inquielanl divinitalis, si majcstatis fas- forma rudi palo et solo slaticulo ligni informis re-
tigium adsolant, de cdntemptu ulique censentur, praesentatur (a)? Pars crucis, et quidem majus, est
quam eorum qui ejusmodi facliiant, quam eorum qui omne robur, quod de recta staiione defigiiur. Sed
ita suscipiunt. Quare nescio, nc plus de vobis dei nobis tota crux irnpuiatur, cum antemna scilicet sua
vestri quam dc nobis qucrantur..... exalia partc et cum illo sediiis excessu (6). Hoc quidem vos
adulamini, redimitis si qua delinquilis, et postremo incusabiliores, qui mutilum etlruncumdicastis lignum
licet vobis in eos quos esse voluistis ; nos vero in quod alii plenum et slruclum consecraverunt. Enim-
totum aversamur. vcro de reliquo integra cst religio vobis integrae
I I . Nectantum in boc nomine rei deserlaccom- crucis, sicut ostendam. Ignoratis aulem etiam ori-
munisreligionis, sed superduclne monstruosae supersli- ginem islam deis vestris de isto patibulo provenisse.
lionis. Nam, ul quidaro, somniastis caput asiniura Nam omnc simulacrtim, seu ligno seu lapide descui-
essc deum noslrum. Hanc Gornelius Tacilus suspi- pitur, seu aercdefunditur, scu quacumque alia Iocuple-
eionem fecit. Is enim in quarla historiarum suarum, tiore materia producilur, plasticae manus praecedent
ubi de bello judaico digerit, ab origine gentis exorsus B necesse est; plasta aulem lignum crucis in primo
et tam de ipsa origine quam de nomine reiigionis ut statuit, quoniam ipsi quoque corpori nostro tacita et
voluit argumentatus,* Judaeos refert iu expeditionc secreta linea crucis situs est. Quod caput emicat,
vastis in Iocis aquae inopia laborantes,onagris, qui de quod sptna dirigilur, quod Jnitrierortim obliquatio...
pastuaquam petituri aeslimabantur, indicibus fontis (1) Si staltieris homiuem mauilms cxpansis, imnginem
usos evasisse ; ita ob eam gratiam consimilis hestine crucis feceris. Huic igiltir exordio, et vclul statumini .
superficiem a Jndivis coli, inde opinor prncsumptum, argiila dcsuper intexta paulalim mcmbra coinplel, et
nos qnoque ul Judaicne religionis propinquos eidem corpus slruit, et habilum, qticm placuit argiline, intus
sinuilacro initiari. A l enim idem Cornelius Tacitus, cruci ingerit; iude circinoct plumbeis modulis prae-
sane illemendaciorumloquacissimus, oblilus affirma- paratioshnulacri in marmor, in lututn, vel aes,vel
tionis suae in posterioribus refert, Ponpeitim magnum quodcunque placuil deum fieri, trausmigralur. A
JtidaMS debellatis captisque Hierosolymis templtim cruce argilla, ab argilla dcus; quodammodo transit
adisse et perscrutatutn nihil simulacri reperissc. Ubi crux in dcum pcr argillam. Ctttcem igitur consecratis
crgo is detisfuerit? utique nusquani magis quain in a qua incipitur consecralus. Exempli gratia dictum
templo (am memorabili, praesertim omnihus praeter erii, nempede olivae nucleo et nuce persici et grano
sacerdotibus clauso, quo non vererenlur cxlraneum. piperis sub terra temperato arbor exstirgil in ramos,
Sed quid ego dcfendam, professus interim confes- in comatu, iu specicm stti gencris. Eam si transferas,
sionem temporalem omnium in vobis ex pari trans- vel de hrachiis ejus in aliam subolem utaris, cui de-
ferendorttm? Credatur dcus noster asioina nli«|iia pulahiltir quod dc traduce provenit? non illi grano
pcrsona; certe negahitis vos eadem habcrc nobiscum? aut nuci aut nucleo? Nam cum tertius gradus se-
Sane vos totos asinos colitis ct cum sua Epona, et cundo adscribihitur, aeque primo secundus, sic lertius
omnia juroenta et pecora el bcstias, quae perinde redigitur ad primttm transmissus pcr sectindum. Nec
cum suis praesepibus consccralis. E l hoc forsilan diutius super isto argumentandum est, quando natu-
crimini datis, quod inter cuitorcs omnium tanlum rali praescriplione omne omnino genus censum ad
asiuarii sumus. Sed c l qtti nos crucis nntislilcs affir- originetn refert, quantoque genus censetur, tanto
mal, consecrancus crit noster. origo convenitur in genercSi igitur in gcnere deo-
12. Crucis qualitas, signtim est de ligno; etiam de rtim crucum originem colilis, hic cril nuclcus ct
materia colilis penes vos cum efligic; qnanquam sicut granum primordialc, exqttihus apud vos siniulacro-
vestrum htimana figura c t , ita ct noslrnm propria. rum silv;c propngmitur. Ad nianifesta jam (2): Vic-
"Viderint nuuc iiuiamenta, dum una sit qualilas; v i - torias ul numina, etquidem augusliora quanio kvliora,
derit forma, dtim ipsuro sit dci corpus. Quod si de D vcneramini. Con one (5) quid melius extoilant,
LECTIONES VARIANTES.
(1) Sic recte jussii naverc. scribipro vuig.:fontibus; cf. 12) BigaU. Atman.; VeriasBav. ad man.
Apol. 16. (3) Hai'. conlignatione.
COMMENTARIUS.
(a) Pars crucis el quidem majus est ctc. Cruces no-
% 9
(b) Cum iilo sediiis excessu. Sedile Crucis palus fuit
bis reliquuutur, nobis figunlur,al ex eo maximus in brevior, medio slipili impactus. Excessum vero se-
nos honos redundat. Apud veleres quippc Chrislia- dilis dicit, quia palus iste in quo sedehant cruciarii,
nos crux scmper rebus in omuibus ndhihebatur, si- eminebal in medio stipite ad tisuiii sedilis.tv T * ^ ! » »
gnumque illius ante res omnes imprimebattir. Ipse •jnTyvuacvov ^uXov wc x!p*c, / a i * u r i ?fsyov, i? w ivtx*****
1

Tertul. dc corona mil. Cyrillus catech. 4 : noi«7Si oi aTAupou^vo/, impiit Justinus.Dialogoadvers.Trypbo-

TOVTO T3 <rr;/za/ov, i?dfa>v * * i -Trfvwv, xfltflTi/wivoc, xo/Tct^o^uevo;, nem Judacum. Irenaeus lib. II, cap. 42. Ipse habitus
Jfocv(«r£|U«voc, ia>'Jiv -7rcp/'7raTciv, a7ra|«tw)i5ic i v wctVTi « r p i ^ -
f
ctucis iiues ct summitntes habet quinqtie, duosin lon-
fMvt. Facilludsignum, comedens el bibens, sedens, recu-gitudiue , duos in latitudine , et unum in medio ubi
bans, ereclus loquens,ambulans unoverboin omni occa- requiescil, qui clavis affigilttr. Palus iste media-
% t

sione. BasiliusMag. 1. de S. Spir. c. 27, illud reponit nus lib. adv. Judaeos dicitur, Unicornis in medio sti-
inter traditioncs apostoiicas non scriptas. L E P R . pata RIG.
«79 TERTUIAJIANL 580
cmces crunt iniestina quotlammodo tropacorum. A capitc et leonino et de bove et deariele et hirco
llaqnc in Victoriis et cruces colit cnstrensis religio, cornuti dii, caprigenae vel anguini et alites planta,
signa adorat, signa dejeral, signa ipsi Jovi praefert. fronte et tergo (c). Quid itaque nostrum unicum
Sed ilie imaginum suggestus et totius auri cultus denotatis ?
ntouilia crucum sunl. Sic eliam in cantabrts alque 45. Plores Onocoeiae penes vos deprehenduntur.
vexillts, quae non miuore sauctitale militia custodit, Si in deis a?qualitale concurrimus, scquitur,ut sacri-
siphara ilia vestes crucum sunt. Erubescilis, opinor, ilcii vel sacri quoque inter nos diversitas nulla s i l ,
incultas etnudas cruces colere. ut ex alia specie comparalionis satis fiat. Nos infanti-
45. Alii plane humanius solem Christianum deum cidio litamus sive initiamus ? Vos , si dc memoria
sestiroanl, quod innouierit ad orienlis partem (a) abierunt, qu.c crede hominis, quaeque infanticidiis
faccre nos precationem vel die solis laetitiam curare. transcgisse, recognoscetis suo ordiue; nunc enim
Quitl vos inintis facitis? Non plerique affectalione dtfferimns pleraque, ne cadem videamur ubiquc re-
adoraudi aiiquando ctinm coelcstia ad solis initiinn traclare. Interim, ut dixi, ex alia parlc non deest
labra vibralis? Vosccrle estis, quictinm in ialercuium adaequatio. Nain etsi nos aliler (d), amen non aliter
seplem dicrutn solem reecptstis, ei ex diebus ipsum vos (e) qnoqtic infanlicidae, qui infantes edilos ene-
praclcgistis, quo die iavacrum subslrahatis, nut in g catiies lcgibus quidem prohibemini, sed nullae magis
vesperam differatis, aut otiuin e l prandium curelts. lcgcs tam impune, tam secure sitb omnium cons*
Quod quidem facilis exorbitanles et ipsi a vcslris ad cientiae unius ac labellis eluduntur. Sed nec eo
alicnas religiones. Judaei enim fcsti, sabbala [ c l dislant, si vos non ritu sacri, neque deo necatis.
coena pnra, et judaici rilus iucernarum et jejunia Alquin in hoc aspcrius, qtiod frigore el fame, aul
cum azymis eloralioues liiorales, quae utique alicna bestiis..^ lis, aul longiore in aquis morte de-
stint n diis vestris. Quare, ut ab excessu revertar, mergilis. At et si quo dissimilius penes vos
qui solem et diem ejus nobis exprobratis, agtioscite fit, eo addicile, quo veslra pignora ex s,
vicinitalem; non longe a Satumo et sabbatis vcstris el suppiebitur. Imo superacervabitur in vobis quid-
sumus. quid ratione defecerit. Sed de ea impietatis
14. Nova jam de Deo nostro fama suggessit. Adeo hoslia dicimur dum ita quoque in vobis recog-
nuper quidam perditissimus in ista civitale, eliam noscilur, ubi opportunius positum cst, non multo
suae religionis deserlor, solo delhmento culis J u - secernimur a vestra voracitate, si illa impudica est,
d;cus(6) utiqtie magis post bestiarum niorsus, ad
r
nosira vcro crudelis, conjungimur si forle natura,
quas se locando qtiotidie toto jam corpore decutit, qtta semper saevitia cum impudicitia concordat.
cum inoedit, piciuram in nos proposuitsubista pros- 1 6 . Quanqtiam quid minus, imo quid non amplius
criptionc: OMOKOITHZ (3). ls eral auribus can- facitis? partun scilicel humanis visceribus inhiatis,
teriorurn, et in toga , cttm iibro, altero pede uugulato. qtiia vivos et -puberes devoratis? parum humanum
E l credidit vulgus judaeo. Quod enim aliud genus sanguincm lambitis , qtioniam fulurum sauguincm
seminarium est infamise nostrx? Itaque in tola civitate C elicitis ? parum infante vescimini, quia infantem
fooxotmt praidicakur. Sed et hoc lamque externtim et tolum praecoqmim perhauritis? Ventum est ad horam
auctorilate temporis destitututum etqualitate auctoris lucernarum et caninum minisierium et ingenia tene-
infirmtim, iibenter excipiam studio retorquendi. brarum. Qno in loco melno ne cedam. Quid enim
Vidcamus igiltir, au hic quoque nobiscum deprehen- lale in vobis detinebo? Verumjam laudate consiliu m
damini. Nequc enim inlerestqua forma, dum defor- incesti verecundi, quod adultcram nociem commenti
mia simubcra curemus? Suut penes vosetcanino sumus, ne aut lucem, aut veram noctem contamina-
LECTIONES VARIANTES.
(1) riav. contigualione. et hoc in l. elin Apologel. $cr. Onochoetes.
fz) Scribendum esse ^oi^ ex Apol. 16. apparet; Rig.

COMMENTARIUS.
(a) Ad Orientis partem facere nos precationem. Veris- D ipsas affectatione descendunt, et de morsibus el de
simum cerlissimumque est christianos oiieutem ver- cicatricibus formosiores sibi videntur. Rio.
sus preces suas nunctipare solitos; illitis autem cou- (c) Alites planta fronte et tergo. In exemplari legi-
suctudinis haec erat ralio. Christus dominus in cruce tur: Aliles plana fronle et lergo, mendose; legendum :
constilutus ad Occasum respicicbat, inde christiani Planta fronleel tergo. Merctiriumenimdesignat. Jdifft.
tanquam dclixis in Christum oculis versus orientem (d) tfam etsi nos aliter. Nos hifanlicidje, cutn infan
se obvertebant, S. Ilieronymus ad cap 6. prophetae tes ad sacrilicia nostra csdere dicimur; vos infanli-
Amos: In mysleriis primum renuntiamus ci, qui in oc- cid.e, qui iufarites recens .editos pro arbttrio veslro
cidenle est, nobisque moritur cum peccaiis, et sic versi necatis : Nos pro noslra , ut dicilis . religione. Vos
qd Orieniem pactum inimus cum Sole justitia:, ei ei nos pro arbitrio vestro. Vos quidem infantes, aliter ac
serviluros esse promitlimus. Profuni c l genliles, qui nos caedere dicimur, cseditis; verumtamen c;edilis.
vcrilalis omnino erant experles obvertebantur quo- Eo igilur rjuod caeditis, acque estis infanticidae. R l € .
qtic ad Orienlcm . sed Orientem soiem deum suum (e) Tamen non aiiier uos. Infanticidii crimen et cae-
falso credcntes L E P R . lera flagitia ingentiles retorquet, qni cliristianos ea-
(b) Uliquemagispost bestiarum morsus , adquas se ruin rerum poslulabant quaruin eranl conscii, et quas
locando. Ipse libro nd Martyras : Quot oliosos af- soii goostici perpetrasse dicebantur. L E P R .
fectatio nrmorum ad gladium iocai ? Certe ad feras
m AD NATIONES LIB. I.
remtis, quod etiam lummibus lerrenisparcendum e x - A ex aliqua disciplina severiores aut cerio respectu
istimavimus , quod nostram quoque conscientiam ejusmodi evenluum a iibidine lemperatis quocumque
Iudirnus; quodcumque enim facimus, s i volumus, sus- loco domi aut peregre, ut non dispersio seminum et
picamur. CaUcrum iuccsla veslra pro sua libcrtate et saitus ubique luxuriae nescientibus filios edat, quos
Iuce omni ct nocte omni et tota cceli conscienlia aut ipsipostmodum parenles,aut alii. . . . . incurscnt,
fruunlur, quodque felicius proveniat, ciun palaro quando ctiam aetatum moderatio libidine exclusa sit.
misceatis inccsta loto conscio coelo, soli ipsi ignoratis; Quoicumque adulteria. quotcumque stupra, quotcum-
nos vero etiam in tenebris scelera nostra recognos- que publicalae libidinis sive stalivo vei ambula-
cere possumus. Plane Pcrsae, Clesias edit, tam torio litulo, tol sanguinis mixliones, tot compagincs
scientes quam non horreutes cum matribus libcre generis, lot inde traduces ad inceslum; unde adco
fiunl. Sed et Macedones, id quod probaverunl, palam mimis ct comoedis argumenlorum vena? fluunt, unde
esl faclilare, siquidem cum primus scenam corum ista quoque lalis anlc trago>dia erupit. Fusciano (a)
QEdipus intravit trucidatus oculos, risu ac derisu praifcctourbi, judicata punitionereatus.forluila negli-
exceperunt; tragacdus consternatus retracta nersona : gentia comitala ultra januam progressus iter, praner-
^himquid, ait, domini, displicui vobis ? responderuul eunlibus tractus domo excidil. Gracculns vel alimine
MacCdones : Imo lu qnidem pulchre. Aul scriplor g Gra?cuIo more(6) captaverat inlrans (2),indemulatus
vanissjinus si fuixit, aut GEdipus demeniissimus si Asine aetatc Romam in venalicio refertur. Emit
ila fecil; alquc exinde allcr ad altcrum, rj/aw* dice- imprudens paler et uliluri Grarco. Dehinc, ul vestra,
bat e/c TTV ^r.Tfpa ( i ) . Sed una vel aiiagens quantula adolcscentem dominus in agrum etvincula legat. lliic
macula totius orLjs?Nos cnim omnem iufecimus solem, jan| dudum pacdagogus et nutrix poenas dabant. Re-
omncm polluimus Oceanum I Date igitur aliquain praesentatur eis tota caussa, referunt invicem exittts
nalionem vacantem ab eis, quae omne hominum suos j illi, quod alurruius in puerilia pcriissci; ille, se
gcnus ad inccstum trahunl. Si qua gcns concubitu quoqtte a pueritia periisse, caclcrum eodcm evenlu
ipso etaetatis acsexus necessitalc, ne dixerim libi- lloinac nalum honesta domo. Forsitanelsigna quaedam
dine etluxuria, caret, ea eril qoae carebil incesto; si relexuerit. Igitur Dei volunlate,ut latiiaseciilo mactila
qua ab humana condilione privata quadam natura exprobraretur, spirilus dei (d) de die concutil :
remola est, ut neque ignoranliac ncque errori neque . tempora cum aetate respondent, aliquid el oculi de
casui opposita s i t , ea erit quae sola Chrislianis res- lincamcnlis rccordantur, proprictates nonnullac in
pondere constantius possit. Respicite igilur luxuriam corporc recensenlur. Dominos, imo jam parenles
inler errores et vcntos fluctuantem, si desunlpopuii, tanlum prolatae inquisilionis diligenlia impcllit. In-
quos ad hoc sceleris incursent lata vada el aspera C vestigatur venaliciarius (e), infeliciter invenitur.
crroris. Imprimis cum infanlcs vcstros alienae mise- Revelalo scelere, parentes sibi laqueo medentur.
ricordiae exponitis aut in adoptionem melioribus pa- Bona filio roaie superstili praefeclus adscribit, non
renlibus, oblivisciinini, quanla materia incesti, sub- ad hnereditatem, sed ad stipendium stupri et incestu
ministratur, quanta occasio casibus aperitur? Plane Saiiserat unuin istud exeinplum publicse erttbesoen-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Cf. Apolog. 9. vuig. senatus scriberet realus el v. instrans deterel.
(2) Corruptum hunc iocum ita emendavit Rigail. ut pro
COMMENTARIUS.
(ti)Fu$ciano prcefecto. Scio Fusciano senaloriiordi- qu;e talis ante tragcedia ftiit. Deinde narare incipit
nis viro , condiscipulo M. Antonini pbilosopbi imp. tragoediam, casumplane miserandum. Fusorano Pra>
Ilnjus mcminit Julius Capilolinus in M . Antonmo et fecto Urbi jndicala purritione reatus, iacinorosi n i -
4n Pertinace :;praefeclum Urbi, et homiitem sUicerum mirtim alicujus, populo ad spectaculum concurreiite,
fuisse refert. Ilerum consuiem fuisse tradit Lampri- forttiita negligentia comilum uttra jamiam progressus
dius in Commodo- Fusciani Numidiae legali mentio iter, praclcreuntibus tractus , domo cxcidit. floc de
Ht I. 7 de leg. praest. quac est Tryphoni respondentis puero sex aut circitcr annos nato inlelligendum
r _ esse
secundum conslitutionem Divi Pii ud Tuscium Fuscia- nvel ex eo fit verisimile, quod is memineril se in pue-
num. Ric. v
ritia oeriisse,
ritia periisse, dehinc
dehinc mutalttm
mutalum aetate.
aetate, relalum Ro*
(b) Grcecuio more. Honcjmorem explicat Julianns Cae- mam, et jam adolescentem iti vincttla legatum. Sic
sar libello qtiodam acephalo editionis Petavianae pag. igilur procedat historiaiForluita negligeutia comitum
•457* d W e f ot Tflt «jratSte xotv 4r}ctxoDvro; c*£a7Tetrc*vrec, TOJ ultra januain progrcssus iter, praetereunlihus tractus,
%
x « i 8#5 x«ti xpU vpo$i9$*i 4re#ouo**v axo).ou0e7v eaurol;* eiB domo exciilil. Sequitur in eodem manuscriptocodice,
&xu'J K7clrxr)ot>i7t iroppv T & V oiitt&v, i/j£4.'/XovTi; sic vauy Grccculus vet a limine Grcecuto more caplavcrat intrans,
•tirfSovro. RlG. ut haec postrcma dictio, inlrans, intcrpretatio videa-
(c) Judicata pumtione reatus. Hic vero nonnihii i n - lur c)us quod praecesserat, a limine. Quod si proba-
duisimus conjecluris. Iu exemplari legitur, Judicata vimus, eadem opera prohabitur, nulla ralione defendi
punitione Senatus. Quod apcrte mendosiim esl. Nam posse quae uncis ideo comprehendi voluimus, ut de-
quid iliud laudcm significabit ? Tragcedia judicula pn- ttahantur. Quarc, sic pergal hisloria :Gra2Ciilus Groe-
nilime Senntus. Quare autem meminit Ftisciant Prac- cttlo more captaverat. Inde mutatus Asiae alale, ctc.
fecti U r b i , si judicata fuerit puiiitiotie Senattis ? Imo, Denique, iEtatem Asi.c dixerit, in Asia transactaiiK
nihil bic ptmitum , neque a Senalu , nequc a Praefe- (d) Spiritus dedieconcutit. In eiiemplarijegilur,Spi-
cto Urbi. ltaque hoc primum statuo , Praecedentia sic ritus Dei die concutit. Nuilo senstt. Vocabulum , Dei,
cssc dislinguenda , Unde adeo mimis et comoedis argu-proxime anlecedit, neqne dcbet liic reperiri; visum
mentorum venee fluunt. Unde ista qucirue, tatis ante tra*scribere , Smritus dedie concuiit. Idem.
iia, crupit Isla scilicet vena comici argumenti, (e) Imeetigatur Vendiiciatrm. Hic advertendum ve-
m TERTULLIANI m
tue ejusmodi scelerum delilescentium in vobis. Nihil A tis, quod neque gladios nequc cruces neque bestias
semelevenil in rebus humanis, semcl planc erui veslras, non ignem, non lonnenta, ob duritatem ac
polesl. De sacranientis nostrae religionis opinorinteit- contemptiim mortis, animo recusemus. At enim haec
laiis, el sunt paria vcsiris cliam non sacramenlis. omnia apud priores majoresque vcstros non contamni
modo, sed el>am magna laude pensari ac virlute dioi-
47. De Obstinationibus vero vcl praesumplionibus,
ccrunl. Gladius quot el quantos viros voluntarios!
si qua proponilis, ne istac quidein ad coinmunionein
piget prosequi. Crucis vcro novitatcm numerosae
comparationis absistunl (a). Priina obslinalio est,
abstrusac Regulus veslcr libenter dedicavit. Rcgina
qnac sccunda ab eis religio coustiluitur Caesariauac
iEgypli bestiis suis usa est. Igncs posl Canhaginen-
majcslatis, quod irreligiosi dicamur in Cxsarcs, ne-
sem fcminam Asdrubale marilo in extremis palriae
que imugines eorum repropitiaudo, ncque genios de-
constantiorem docuerat invadere ipsa Dido. Sed et
jerando bostes populi nuncupamur. Ita vcro sit, cum
tormenta rnulier Attica fatigavil tyranno uegans, po-
ex vobis naliouibus quotidie Caesares, el Parlhici, et
stremo, ne cederet corpus et sexus, lingoam suam
Medici, et Germanici. Hoc loco Romaua geus viderit,
pastam exsptiit, totum eradicatac confessionis mini-
in quibus indomitae et extraneae nationes. Vos taineu
sterium. Sed vestris ista ad gloriam, noslris ad
de noslris adversus noslros conspiratis. Aguoscimus
d e u U l i s D e s l r u i l e n c l o r i a r a
sane romanam in Casares "fidemV Nulla unqiiam B P - "» G majorum,
quo nos quoqtie destruatis. Contenti estotc detrahere
conjuratio erupit, nullus in senatu vel in patatiis ipsis
etiam laudi parentum ad praesens, ne nobis locum
sanguis (I) Caesaris notam fixit (b); nulla iu provin-
detis. De his forsitan et lemporitm qualitas robuslio-
ciis aiTeciata majestas. Adhuc Syriae cadaverum odo-
ris antiquitalis exegerit ingenia 4uriora, at nunc
ribus spirant; adhtic Galliae Rbodano suo non lavant.
tranquillitas pacis et ingenia miliora et menles ho-
Sed omitto vesaniae crimina, quia ncc ista Romanum
minum ciiam in extrancos (e)... Eigo, inqmtis, vete-
nomen admitluut. Vanitatis sacrilegia conveniam , et
ribtts vos comparate ; nobis necesse est in vobis odio
ipsius vernaculae gentis irreverentiam recoguoscam,
prosequi quod a uobis non probatur, qitia n£C inve-
et festivos libellos, quos slatuae sciunt (c), et illa
nitur iu nobis. Respoudcte igitur ad singtilas species.
obliqtia nonnunquam dicta a concilio atque maledicta,
Non eadcm voce excmpla deposco. Si contemplu
quae circt sonanl. Si non armis, sallem lingua sem-
scilicet moriis gladius de majoribus fubulas fecit, u l i -
per rebelles estis. Sed aliud, opinor, est, non jurare
quc non vitae amore gladio vos ad lanistas auctoratis,
per gcntuiu Caesaris. Dubilatur enim deperjuris jure,
sed mortis nomen miliiioe datis (f). Si feminae alicui
cum ne pcr deos quidcm veslros ex fide dejereiis. c
c . ......
n / x n A a : ,» „ i^. .
n n % m o„^. . r
A d Lcstiis famosa mors est, medio quolidie pacis
bed non dicimus deuiu imperatorem; super noc emm, ti sponte ... libera ad. bestias
. . . itis.
. Si crucem, „ ..
configendi
quod vulgo aiunl, sannam facimus(d). A i\ An I A liliAMA A.l hAr<l IA(« • I l_
T« C • AA«M AnnlkMAM H I

corporis macbinam , nullus adhuc cx vobis Regulus

48. lmo qui deum Caesarem dicilis, et deridetis, pepigit, atlamen jam ignis conieuiplus evasil (a), ex
dicendo quod non est, et maie dicitis, quia non vult quo se quidam proximc vestiendum incendiali tunica
esse quod dicilis; mavull enim viverc, quam deus ad ccrlum usqucqtiaque iocum auctoravit. Si flagris
fieri. Rcliquum obstinationis in illo cajiitulo colloca- muiier instiliavii, hoc quoque proxime iuter veuato-
LECTIONES VARIANTES.
(I) Ita Hav.; cod. ms. sanguinis.
COMMENTARIUS.
naiiciarium non esse mercatorem, sed mangonem ; (c) Quos slatuce scinnt. Adfixis aut apponsis ad sta-
maiigouesetiiin propric non dicuotur mercatores, quia tuas tahellis RIG.
vetiulia raancioia non suut iu mcrce discernuitturque (d) Quod vulgo aiunt, sannam facimus. Sanna dert-
nicrcesa vctialibus, ct menatusa venaliliis /. I. Cod. sionis species esl quae fiehat ore distorlo vultuque ,
de Nund. et mercat. Maucipia venalia non referuniur aul certa digitorum mnntiumve coiiformaliotie, aut
ad res mohiles proprie , nam licet rcs vendatur non diictu labiorum siue ullo verbo, Sanna graece pv.xfiv,
tamen truditttr qui exceplio apud Jurisconsultos so- Adhibitas fuisse illas Sannas et oris distorsioues ad
lcmnis. Mercis atilem appellatio ad res latitiim mo- terrefacicndos ploranles pueros pat<t ex Arnobio iib.
biles pertinet ut habetur (/. 69. D. de Verb. signif.) V . Usque adeone mortales scecuti itlius ac temporiscorde
LE PR. p fuerant vacui , rationmpie sensusque nnllius , ui ab
actionib. improbis tanquam parvuli, pusiones , perso-
(a) Ne istce quidem ad communionem comparalionis narum monstruosi$sima torvitate sannis etiam constrin-
absistunt. Emctidatio in promplu videalur. A comiiiu- gerentur, el maniis ? Unde Sanniones dicti homiues ,
nione comparalionis absislunl: Verum ita scripsisse vitltii magis qnam facetiisaul diclcriis ridicttli. Genus
Terttiilianum existimo, adcommunionem. Elenim amat eliatn Sannae quoddam crat, quod ciconia dicebatur,
Iiujuscemodi composiliones , Adsludendum , Adsacri- cum nempe ciconi:e collum manibus lingebutur, de
ficium , Adhcdereutur. IIic igitur u i l , ne i»ta qiiidcm Sannis et derisionibus upud pierosque iuulta legas ,
quae objicitis, absistunt adcoiiimunioucin compara- apud Persium Sat. 4 , cl 5. L E PR.
tiouis. hoc est, non impediimt quo minus sistat se (c) Etiam in extraneos. Ipse in Apologetico Chri-
adeommunio comparatioitis. RIG. stianus et exlra fidelis vocatur. RIG. %

(b) Vel in palatiisiptis. Romanorum crudelitatem in (f) Sed mortis nomen mititim datis. Nempe armido-
suos imperatores arguit, qtii itt regia, in palatiis, in ctores ct 6 vUZtUTxaUie appellatis laiibtas, ducto
ipso Senutu Principes coufodiebant : cum tamen de taoiemt vocabulo. Idem.
nulla neqtie seditio a christianis concitaretur, neque (g) Evasit. Exarsit, perque omnia membra evasit
novis unquam rebus studere visi fuerint. L E P R . concremata. Idem.
565 A D NATIONES L t B . II. 586
rios (a) ordine transcurso remensus est, ut laccam de A laesimus, pariter indignationem eorutn provocamus.
Laconka gloria (b). Habelis et vos tertium genus, etsi non de lerlio r i t u ,
19. Hucusque, opinor, horrenda obstinationum attamen de tertio sexu (d). lliud aptius de viro et
cbristianarum; quae si vobiscum communicamus, foemina, viris et foeminis junctum. Aut numquid ipso
superest deridenda personarum conferamus; quam- vos coliegio oflendimus? Solet aequalitas aemulalionis
quam de persuasionibus omnis obslinatio nostra prae- materiam subministrare. Sic figulus figulo, faber fa-
struilur: mortuorum enim praesumimus resurrectio- bro invidet. Imo jam de fine simulata confessio redi-
nem. Spes resurrectionis fastidium est mortis. Ridete git conscientiam ad veritatero et ad constanliam
igitur quantumlibet stupidissimas mentes, quae mo- veritatis, (nam omnia ista in nobis solis erunt, et
riuutur ut vivant; sed quo facilius rideatis et resolu- a nobis solis revincunlur, quibus illata sunt;)agni-
tius decacbinnetis, arrepta spongia vel interim lingua tione scilicet diversae parlis, unde scientia inslructa
delete litleras inlerim vestras, qua? simililer asseve- el consilium inspirat et judicium gubernal. Yeslra
rant aniroas in corpora redituras. Attamen quanto denique sentenlia e s t , n e caussam quis judicet (c),
acceplabiiior nostra praesumptio est, quae in eadem nisi duobus auditis. Quod in nobis solis negligilis,
corpora redituras defendil? vobis autem quanto naturae vitio satisfacilis, ut quae in nobisjion refuletis,
vanius tradilum est, bominis spirilum in cane vel B in aliis . . . . tis, aut quorum reatum in vobis mcmine-
mulo aut pavone rediturum ? Item judicium annuntia- ritis, ea in alios jactetis.... opere occupatiores eritis,
mus a Deo pro cujusque meritis post interitum desti- in extraneos casti, in vosmetipsos incesti, exsertiores
naturo. Id vos Minoi et Radamanlho adscribilis, foris, subjecli domi. Haec esl iniquitas, ut gnari ab
justiore interim Aristide recusato. Eo judicio i n i - ignaris, absoluti a reis judicemur. Auferte stipulam
quos aeterno igni, pios et insontes amoeno in loco de oculo vestro, aut trabem de oculo vestro, ut sti-
dicimus perpetuitatem transacturos. Apud vos... quo- pulam de alieno extrabatis (4). Emendate vosmeti-
que Pyriphlegelhonlis et Elysii non alia conditio psos prius, ul cbrislianos puniatis ; nisi qiiod emen-
disponitur. Nec mythici ac poetici soli lalia canunl, daveritis, non punietis, imoerilis cbristiani, imo si
sed et philosophi (c) de animorum reciprocatione et fueritis christiani, erilis emendali. Discite quod
judicii distribulione confirroant. Quoniam igitur in nobis accuselis, et non accusabitis. Recognoscile
usque, iniquissimae nationes, non agnoscilis, imo quid in vobis non accusetis, et accusabitis. Patet
insuper exsecramini vestros, si nibil inter vos diver- etiam hinc vobis, quantum aperire potuerimus ( e
sitas habet, si uuum el eidera sumus; quia non paucis istis libellulis), erroris inspectio et veritatis
odistis quod estis: date dexlras potius, compingite recognitio. Damnale veritatero, sed inspectam si po-
1
oscula, miscete complexus, cruenti cum cruentis, testis, et probate crrorem, sed repertum si putatis.
incesti cum incestis, conjurati cum conjuratis, ob- Quodsi prsescribilur vobis errorem amare et odisse
stinati et vahi cum aequaiibus. Pariler deorum numina veritatem; cur quod amatis el odistis, non noveritis ?

LECTIONES VARIANTES.
(i) Haverc. ad Apolog. 39. emcnd. Auferte trabem de oculo vestro, ut stipulam de aiieno extrahatis.
COMMENTARIUS.
(a) Inler venatorios. Libro ad Martyras. Inter vena- r (d) Habetisetvostertiumgenus.A\ex.\nder$eveTu& 9

lorum Uureas. R I G A L T . narrante Laropridio, tertium genus hominum Eunu-

(b) Vt taceamde Laconica gloria. Sic apud Petro-
nium, Eumolpus, et ego quidem tres piagas Spartana
nobiUtate concoxi. L E P R .
(c) Sed et phitosophi. Non solum poetae qnibus om-
nia comminiscendi potestas data est, vana illa somnia
et vacui cerebri deliramenta invexerunl; sed etiam T>
philosophi, iique majorum genlium ut Plato, qui me-
tempsycbosiu tuitus cst. L E P R .
chos esse dicebal, nec videndum, nec in usu habcn-
dum a viris, sed vix a femiuis nobiiibus. R i c .
(e) Ne causam quis judicet. Justiliae legcspostulant,
ut causx' fiat disceptatio, antequam judicium feratur,
unde apud Senecam, Medea, act. II, sc. 2. sic Creontcm
alloquitur:
Qul statuit aliquid,parte inaudila altera,
iEquum licet statuerit, baud sequus fuit. L B P A .

LIBER SECUJYDUS.

i . Nunc de deis vestris, miserandae nationes, con- ignorantia erroris (a).... quo m a g i r r e i sitis. Palent
gredi vohiscum defensio nostra desiderat, provocans oculi, nec vident; hiant aures, nec audiunt; cor
ipsam conscienliam vestram, ad censendum, an vere stupet saliens, nescit animus quod agnoscit. Deni-
dei, ut vultis, an falso, ut scire non vultis. Haec enim que , si tantam perversitatem una praescriptione
materia est erroris bumani per artificem ejus, ne discuti licerct, in expedito essel nuntiatio, cum om-
COMMENTARIUS.
(a) ignorantia erroris supplendum lollalur,
t aut aliquid simile. R I G .
TERTLLLUNI. h (Dix-neuf.)
887
nes istos deos ab hominibus instilulos» non. hinc A est, certa, integra, comnmnis, quia scjlicet qmnium.
excidcre fidem verae divinitatis, quo uihil ulique Caeterum quem Deum credam? quem sqspicio aesiinu*
ajiquando cgeptum divinum videri |ure possit. Sed v i t , quem historia jactavil, quem civitas vokiit? D i -
cnim mulla sunt, quibus teneritas conscientiae obdu- gnius rouilo neminem credam, quam dubilandum aut
ratur in callositatem volunlarii erroris. Ingenti ma- pudendum aut adoptivum.
nu (a) veritas obsidetur; at ipsa de sua virtute secura 2. Sed physicorum auctoritas philosophorura ut
est. Quidni? quoscumque (b) vult, de ipsis adversariis mancipium sapieuliae patrocinatur. Sanc mera sa-
socios protecioresque sibimet assumit, et omnem pientia pbilosopborum (f), cujus infirmitaiem prima
illam expugnalorum muUiludinem (c) proslernit. A d - baec conlestatur varietas opuuonum, veniens de igno-
versus haec igitur nobis negotium est, adversus insti- rantia verilatis. Quis aulem sapiens expers veritatis,
tuliones majorum, auctoritales receptorum (d), leges qui ipsius sapientiae ac veritatis patrem et dominum
dominanlium, argumentationes prudentiura ; adversus deum ignorel?.... divina aliasenuntiatioSalomonis
vetustatem , consuetudinem , nccessitatem; adversus (Prov. IX.10; Ps. X I . 10): lnitium, inquit, sapieutiau
exempia, prodigia, miracula, quae omnia adultcrinam metus in Deum. Porro timoris origo noiitia est (g) ;
istam divinitalem corroboravcrunt. Quare secundum quis enim timebilquodignorat? Ila qui Deum limuerit.
veslros commentarios, quos ex omni theologiae ge- g omnium notitiamelveritatem assecutus, plenaxn alque
nere cepUtis,, gradum conferens, quoniam major in perfectam sapienliam obtinebit. Hoc aulcm philoso-
hujusmodi penes, vos aucloritas litterarum , quam phiae non liquido successit. Licet enira per curiositatem
rerum est, elegi ad compendium Varronis opera (e), omnimodae littcraturae inspiciendx, divinis quoque
qui rerum divinarum ex omnibus relro digestis com- scripturis ut anliquioribus possint videri incursassc, et
mentatus, idoneum se nobis scopum exposuit. Hunc inde nonnulla dempsisse, cum tamea . . . . u l (h), pco-
si interrogero, qui insinualores deorum? aut philoso- baut sese aut omnia despexisse aut non omnibus . . . .
phos designat aut populos ant poetas. Triplici cnim Nam ct alias veritatis siropiicitas per scrupuiosita-
gcnerc deorum censum distinxit: unum esse physi- tem.... ve ( 4 ) fide nulat,et itaaccedente libidineglo-
cum, quod philosophi retractant; aliud mylhicum, riae ad proprii ingenii opera mutasse, per quo4 in i n -
quod inter poelas volulelur; terlium gentile, quod certuro abiit etiam quod invenerant, et facta est argu-
populi sibi quique adoptaverunt. Igitur cum philoso- mentationum inundatio de slillicidio uno alque alio
phi physicuin conjecturis concinnarint, poelae mythi- veritaiis; invento enim solummodo eo , non ut inve-
curo de fabulis traxerint, populi gentile ultro prae- nerant, exposuerunt, ut de qualitate [(2) ejus et de
sumpserint, ubinam veriiascollocamja? in conjecluris? natura et jam de sede disceptent: Platonici quidem
sed incerla conceptio est; in fabulis? sed foeda C curantera rerura et arbitrum et judiccro; Epicurei
relatio est; in adoptionibus ? scd passiva et rouncipa- otiosum el inexercilum, et ut ita djxerim, neminera ;
lis adoptatio est. Dcnique apud pbilosophos incerta, posilum vero extra munduro, Stoici; intra mundum,
quia varia; apud poetas omnia indigna, quia turpia; Platonici. Quem non penitus admiserant, neque
apud populos passiva omnia, quia voluntaria. Porro nosse potuerunt, neque timere, nec inde sapere,
divinilas, si veram retractes, ea definitione est, ut exorbitanles scilicet ab initio sapientiae, id est, metu
istud neque argumentationibus incerlis coiiigatur, in Deum. Exstant testimonia lam ignoratae quam dubi-
neque fabulis indignis contaminetur, neque adoplio- tatae inler philosophosDivmilatis. Diogenes consultus,
nibus passivis judicetur» haberi eoira debct, sicut quid in coelis agatur : Nunquam, inquit, asxendi.

LECTIONES VARIANTES.

(1) Hav. ad i p o i . 4tl. plerumque. (2) ttigaU. invenerunt — qualitatis; cf. Apoiog. 47.

COHMENTAUlllS.
(a) Jngenti manu veritas obsidelur. Quoniam expu- ry
ut in apice nullius mdmenli veterem manum sequi
gnari non poterant Christiani nisi mendacio obrue- velle superstitione non careat. R I G .
rentur; veritatem nationes quantum in se erat preme- (d) Auctoritates receptorum. Quaejam pridem rece-
baut, verbisque et calummis infinitig causae suae licetpta, conscnsus pubUci actorilaiem obtendunU Idem.
deploratx palrocinabanlur. Vcritas nullo fere testi- (e) Yarronis ooera. Ne lergiversari videalur, atque
monio indiget, nullo verborum Jtrepitu, « * l o u c 6 utgentiles quavis sponsione premat, illorum tesli-
pvOoe «rf.c vXrfitUi ^?w> qui versus Euripfdis ea Phce-roonia, aucloresque apud eosdem probatissimos ex-
niss. citatur a Juliano imp. oral. 7. subjicilque idcm cutit, Varronem scilicet Romanorum omnium doctis-
JulianilS o*xt«y/Jotpt*c y*p ?*3»i simum. L E P R .
^euSf, K<L) 45txov oe7a6a.t
quae verba ex eodcm loco Euripidis adducuntur. Sic (f) Mera sapienlia phitosophorunu QuaJ nibii chr^i-
apud Strobacum iEschylus. Theodor. lib. 4 . therap. slianum, nihil divinum sapit. R I G .
Bafii. Caesar. orat. 4 ^ . et Simeon Cancellar. orat. 4 . (g) Porro timoris origo notitia est. Ex illo Salomo-
t

L E PR. nis loco verissime argumenlatur, utnumen adstruat:

(b) Quoseumque. In exemplari lejfitur, Qucecumque. Apud gentiles vulgalum erai Primus, tn orbe Deos Ar-
Ric. cit timor... Nullusque tunc ferine eral qui non tta
(c) Expugnatorum muititudinem. In libro Agobardi sentiret ac loqueretur. L E P R .
legitur, expugnatorem muititudinem. Quod defendi (h) Cum tamett... Lacuna illa sicexplenda videtur:
posse jam monuimus ad illud Apologetici , cap. 2£>. Cum tamen credunt, probanl sese aul omnia despexis-
Grceciam dcbeiiatorenu Sed hic tamiaciUs fuit lapsus, se aut non omnibus credidisse. L E P R .
f
m ' ADNATI9NSSUB.il. MK)
Item, an dei essenl? Nescio, inquit, nisi ut sint ex- A diviniutis, id cst aeternitale, quae sine initio c l fine
pedire. Tiiales Milesius, Cweso scisciianli, quid de censetur. Si vero instilutus omnino non cst ac pro-
deis arbitraretur, pest aliquot delibcvandi coramea- pterca deus babendus, quod ut Deus neque toiiium
tus, nibil renuntiavit. Socratcs ipse deos islos quasi neque finem sui paiitur: quomodo quidam assignat
certus negabat. Idem jEsculapio galiiuaceum secari clemenlis, quae dcos volunt, generationem, cum sloiei
quasi cerlus jubebat. Et ideo cum lam incerta et i n - oegciit quicquam Deo nasci ? Iiem, quomodo voiunt,
constans definiendi de Deo pbilosophia deprehendi- quos de elementis natos ferunt, deos baberi, cum
tur, quem potuil re ejus, quem non liquido lene- Deum negent nasci? Ilaque quod niundi erit, hoc
bat determinare ? De mundo .... dicimus. Hnnc enim elemenlis adscribetur, coelo dico et terrae et side*
physicum theologiae genus cogunl : q . . . . . U deos ribus et i g n i , quae deos et deorum parentes adversus
iradidorunt, ut Dionysjus stfticus trifariam deos negalam generationem Deiet nalivitatem fruslra credi
dividat, unam vult speciem , quae in prorapiu sit, ut proposuil Yarro. Et qui Yarro indicaverat animalia
solem, lunam aiiam, quae non compareat, ut esse coeium et aslra. Quod si ita cst, etiam mortalia
Nepiunum, reliquam, qtiae de heminibus ad diviniu- sint necesse est, sccundum animalis formam ; nam
tcm transisse dicitur, u l Herculem, Amphiaram. etsi immorlalem constat animam, ipsi hoc soli licebit,
iEque Arcesilaus trinam formam divinitatis ducil, g non etiam Uli cui adnectilur, id est corpori. Nemo
Oiympios, Aslra , Tilaneos; de Coelo et Terra, ex autem negabil mortale corpus esse, cum c l conlinga-
kis, Snturno et Ope, Neptunum, Jovem et Orcum et mus ea el contingamur ab eis, certa corpora ex illis
cacteram successionem. Xenocrates Academicua bifa- decidere videamus. Ergo si animalia deposita ratione
riam facit, Olympios el Titanios, qui de Coelo et aniiuae, qua corporum conditio , mortaiia, non u l i -
Terra. JSgyptiorum plerique qualuor deos credunt, que, dii elementa. Et tamen uude anirnalia Var-
Solem et Lunam, Coelum ac Terram. Cum rehque roui (6) videnlurelementa?Quoniaramoventur. Acne
igni superno deos ortos Democritus suspicalur, cu|us ex diverso proponalur, muila aiia raoveri, ut rotas, ut
instar vult esse naturam Xeno. Unde et Varro ignem • plau&ira,. ut machinas caeteras, ultro praevenit djcens,
mundi animum facit, ut perinde in mundo ignis omoia eo aniinalia credita, quod pcr semetipsa movereutur,
gubernet, sicut animus in nobis. Atqui vanissime. nullo extrinsecus apparente motatore eorum aut
Nam cum est, inquit, in nobis, ipsi sumus; cum mioatore, sicut apparel, qui rotam eompellit, et
exivit, emorimur. Ergo et ignis cum de mundo per plaustra volvtt, et machinam lemperat» Igitur nisi
fulgura proficiscilur, mundus emoritur. animalia, non raobilia per se. Porro ailegans, quid
3. His i u expedilis (a), videmus pbysicum islud ad nou appareat, osiendtt quid quaesisse debuerat, id
koc subornatum , ul deos elemenla contendat, cum C e s l , ariUkem el arbitrum motus; neque enim sutim
bis etiam alios deos natos allegel; Dei enim nonnisi uonest, quod, quia non videmus, non credimus
dc deis nascerentur. Quos quoniam in mythico apud esse. Imo eo altius investigandura est, quod non v i -
poetas plenius suo loco examinabimus, tamen quod deattur, ut quod videatur quaie s i l scire possimus.
de ipsis interim relracUndum est, quod ad praesen- Aiioquiu si Untum ea, quae comparent, deo esse
tem speciem facit, simul et de praesenti specie ad creduntur, quia coinparent ? Quomodo deos etiam eos
ipsos an ostensuri sumus, deos nullo modo videri recipitis qui non comparent ? Si autem videulur esse
posse,qui de elemenlis nati dicuntur, ut jam hino quinon sunt, cur non sint et qui non videnlur?
praejudicalum s i t , deos ekmenu non esse, cum qui Moutorem dico ccelestium rerum. Sint ergo et ani-
de eienientis nati dicuntur, Dei non sunt; aeque de*» malia , quia mobilia par se, etiam inobilia per s e ,
monstrando, o r U deos non esse, ad illam agnatorum quia non per alium; Umen illa non statim D e i , quia
speciem praestruemus recte non esse defendi, quo- animaiia, ita nec ideo , quia per se mobina; aut
rum parentes, id estelementia dei non auuu Scitum, quid veUt universa animalia, ut mobilia per se, deos
deum e deo nasci, quemadmodum de non deo non haberi? iia sane vaniute iGgyptiis licet.
deum. Igilur quod eiementa coutineat mundua i s t e , . 4. Aiunt quidam propterea deos fuisse appellatos.
« - ' -rx 1 r.~ „„
r

ut summaliler tractem de universiute, partibus ejus quod 6Uu et « ^ * , procurrere ac motari iuter-
t

prseministrans; nam quae conditio ejus, eadem utique pretalio est. Sane vocabulum istud non est alicujus
erit et elementorum ct membrorum, aut ab aliquo majestatis; a cursu enim et niotu, non ab diviniutis
institutus sit necesse est, qua Platonis huraanius, aut denomiuatioue formatura est. Sed cum etiam illcunus
a nullo qua Epicuri duritia. Et si institutus est, ha- Deusquem colimus, cognominetur, ncC u m c n
bendo initium habebit et finera , ita quod aliquando aut molus ullus aut cursus ejus appareat, quia nec
non fuit anle initium, et quandoque non erit post visibilis cuiquam sit, palam est, ut vocabulum is-
finem: non capit ulique videri deus carens substautia tud sumptum propriumque, quia se nati-
GOMMENTAHIVS.
(a) His Ua expediiis. Post turbam illam philosopho- ih) Et tanten unde animatia. Varronem buc altinglt
rum, qui de Deo aut pessime senserunt, aut Deos qur elementa auimalia docuerat, ex eo quod move-
omuiuo sustulerunt, validissimis ralionibus pugnat reniur. In quo ilium arguit imperitiic ; debuerat enim
ex ipsa re de qua erat quaestio , de ortu scilicet Deo- motorem investigare, aique ad primum illud princi-
r u i u , tie uuraoruliute, creatiouo, etc, L s P A . piuni ratiouis vi asccudcrc. LE P R .
&91 TERTULLLANl
y\im , divinitalis invenlum interpreiatio- A quii artificio adornatum? Merito ergo Milesius Thales
nis ejus astulia, verisimilius est non a cursu et motu (c) dum totum ccelum examinat el ambulat oculis, i n
ftovc dictos, sed de appellatione veri dei mutuatum, puleum cecidit r , multum irrisus yEgypiio
nti quos seque deos excudisseiis, 0c©vc cognominaretis. i l l i : In terra, inquit, nihil perspiciebas, coelum tibi
Denique quam ita sit, probatio suppetit, cum etiam speculandum existimas ? Itaque casus ejus per figu-
universos deos vestros, in quibus nullius cursus aut ram s notat, scilicet eos qui stupidara exerceani
molus officium denoutur,6covccommuniter appelletis. curiosiutem nalurae, quam prius in artificem
Itaque si aeque ficovc aeque immobiles , disceditur vo- ejuset praesidem, in vacuum n dum habiluros*
cabuli iuterprelatione pariter et divinitatis opinioue, 5. Quin ergo ad bumaniorem aliquanto ( d ) . . . .
quae a cursu et motu modulata rescindilur. Quod si imur opinionem, quae de communi Jomnium sensu et
nomen istud proprium divinitalis etsimplex, nec i n - simplici cog.. • . deducU videalur (1) ? Nam el Varro
terpreUtorium in illo deo reprehensum, in caelera, mdminit ejus, creditam praeterea dicens elementorum
quae deos v u i l i s , docete etiam qualiutis inter illos diviniutem, quod nihil omniuo sine suffragio illorum
esse consortium, ut jure consistat collcgium nominis gigni, a l i , provehi possit ad vilae humanac et .tcrrae
communione subslantiae.Porro6E02illejam hoc solo, sationem, quando ne ipsa quidem corpora aut ani-
B i a s
quod non sit in promptu, vacat a comparatione eo- " stillicere licuisset sine elementorum tempera
rum,quaein promptu sunt et vistii et sensui; sed roento, quo hahiutio ista mundi circulorum condi-
sensui satis, quod cst testimonii ad diversiutem tionibus foederata praesutur, nisi quod horainum i n -
occulli et manifcsti renuntiatio; si elemenu palam colatui denegavit enormitas frigoris aut caloris. Iu-
proposiU omnibus, si contra deus nemini, quoraodo que deos credi : solem , qui diei de suo cumulet,
poteris ex ea parte, quara non vidisti, quae vides, fruges caloribus, p et annum stationibus ser-
congredi? Cum ergo non habes conjungeresensu.... vet; lunam, solatium noctium, patrocinium men-
xatione, quid vocabulo conjungis, ut conjungas etiam siuro gubernaculis, item sidera, signacula quaedain
potestate? Ecce enim Zeno (o) quoque materiam 'temporura ad routationem noUndorum ; ipsum deni-
mundialem a Deo separat, vel eum per illam, tanquam que coelum, sub quo omnia; terraro, super quam
mel per favos transisse dicil. Itaque materia et Deus omnia, et quicquid illorum inter se ad commoda hu-
duo vocabula, dusc res. Pro discriminc vocabulorum mana conspirat. Nec tantum bencficiis fidem divini-
etiam res separanlur, eliam materiae conditio voca- Utis elementis convenire, sed etiam de diversis,
liulum sequitur. Quod si materia non est, quia sic et quae tanquam de ira et offensa eorum incidere so-
appeliatio praescribit, quomodo quae sunt in materia, Q leant, ut fulmina , ut grandines, ul ardores, ut au-
i d est elemenu, dei habebunlur, cum membra a rae pestilentes, item diluvia , item hiatus motusque
corpore a l i g . . . . esse non possint? Sed quid ego terrarum. Etjure credi deos, quorum natura bono-
cum argumenutionibus pbysiologicis ? S as- randa sit in secundis, metuenda sit in adversis ,' do-
cendere debuit de sutu mundi, non inceru descen minascilicet juvandi et nocendi. Porro, si ita sen-
lo platonica forma quadratum eum an- tiuntur in conversalione, non perinde rebus
gulalumque com do circino rotunda ita ipsis, quibus juvantur sive lxdunlur aut gratias refe-
collegit, quod sine capite solum credi laborat. Sed runt aut querelas intendunt, sed his, sub quorum
Epicurus, qui dixcrat, quae super nos, nihil ad nos, ducatu et potesute operatio rerum decurrit. Nam in
cura et ipse coelum inspicere desiderat, solis orbem voluputibus vestris non tibiac aut citharae coronam ad
(b) pedalem deprebendit. Adhuc scilicet frngalius praemium adjudicatis, sedarlifici, qui tibiaro et c i -
et in coelis agebalur. Deuique ut ambitio profecit, tharam suaviutis temperet vi. jEque cum quis vale-
etiam sol aciero suaro extendit, ita illmn orbero ma- ludine male est, nou lanis nec antidolis aut malag-
jorem peripatetici denoUverunt. Oro vos, quid.sapit matis ipsis gratiam meministis, sed medicis, quorum
conjecturarum libido? Quid probat tanta praesum- opera atque prudentia reroedia proveniunt. Item m
ptione asseveralionis otiuro affecutae morosiutis elo- adversis qui ferro sociantur, nongladium ipsum aut

LECTIONES VARIANTES
(I) Le Prior. supptevit: convertimur—cognatione. D

COMMENTARIUS.

(a) Ecceenim Zeno quoque. Zenonem intelligit Cit-
teium, egregiumillumphilosophum, qui ab Albenien-
fiibus aurea corona donalus est, et sepulcro roagni-
fico ab iisdem decoratus, ut refcrt Diogenes Laertius,
idque publico decreto sancitum decretumque colum-
nis duabus a scriba publico inscriptum. L E P R .
(b) Solis orbem pedalem. Inter problemaU a discipu-
lis Zenouis proposita et soluU illud recenseiur c i 6
O ( o c T^XIKODTOC cVrt ^ltxdf o&htTti an tantus sit sol,
quantus apparet T ldein de luna proponebant; m u l u
enim a praeceptore hauserant in physicisaliisquepar-
Ubus a coromuni opinione alioua. L E P R .
(c) Merito ergo Milesius Thates. Physicorum prin-
ceps dicitur Apolog. cap. 4 6 . quoniara de rebus phy-
sicis ac coelo, priraus dispuiasse fertur. Quod autem
ab iEgyptio irrisus fuerit traditur boc in ioco, cum
tamen a vetuia quadam reprehensum fuisse dicat
Laerlius his verbis : Z v ykp, 2 e * U , T * h «oaiv
OV ^UVflt/ZCVOf /5«7v fk t V l TOU OVpAVOV Olll yvtbffCfffoc.
Tu quippe, o Thates, cum ad pedes respicerevixpossis,
ccelum putas te posse cognoscere. Antiquis aulem ex-
celluisse in Aslronomia Thaletem certum est, probat-
queepigramma iconi ipsius inscuIptum.LE P R .
(a)"Qum ergo ad humaniorem aliquanto con... Ora-
593 A D NATIONES L l f i . II.
lanceam accusant, sed hostem vel latronem. Et quos A
... (I) tcgulas aut imbrices arguunt, sed veluslatem;
sicut ct.naufragi non petris elfluctibus imputant, sed
procellae. Merito. Certum enim est, quodcumque est,
ei adscribenduin, non per quod fit, sed a quo fil, quia
is est caput facii, qui et ut fiat et per quid fiat, instiluit.
Et sunt in omnibus rebus trcs liluli isti: quod est, per
quod esl, et a quo est; quia prius est, qiti quid velit
i l e r i , et quod possit, inveniri. Et ita rccte in caeteris
agilis, auctorem consideranles. At in physicis conlra
naiuram regula vestra, qua in cacteris sapienliam ju-
dicatis, auferendo suramum gradura auctoris et quac
fium, non a quo ficri.. • ita credere conlingit cle-
incniorum potesiates et a r . . . esse, quae sunt servi-
tutcs et officia. Non in ista invesligaiione a i i . . . . us
anihcis intus et domini, servilulis aulem non tendi- g
mus elementorum . • . . operis eorum quas facis po-
tcslatis. Sed Dei non serviunt; ea igitur, quae ser-
viunt, Dei non sunt. Aut doceant vulgo fieri, ut dc
licentia passivitatis liberlas approbetur, de liberiaie
dominatio de dominatione divinitas intelligatur. Nam
siomnia haccsuper noscerlis curriculis, legitimis de-
cursibus, propriis spatiis, aequis vicibus sub lcgis
insiar constiluta volvendis temporibus et exercendis
temporibus et exercendis lemporum ducatibus occur-
rere meminerunt, ex ipsa observatione conditionum
suarum et fide operum et inslanlia el cura
demutaiionum, memoria reciprocatorum, aliquam
dominationera sibi praeesse persuadeant vobis, cui
apparere videalur universa negoliaiio mundialis per
veniens ad bumani generis utilitalem et onem? C
(2) Non enim potest dicere, ea sibi agere ista ac sibi
curare nec quicquara horainum caussa disponere,
cura propterea defendas elementis divinitatem , quod
nb aliis aut juvari le aut laedi sentias; nam si sibi
prcstant, nihil eis debes.
6. Age | a m , conceditisne divinilatem non modo
non serviliter currerc, scd imprirais integre stare ,
neque minui neque inlercipi neque corrumpi debere.
Caeterum abiit omnis felicitas ejus, si quid patitur un-
quam. Ecce aulenf et astra intercidunt, et interci-
cidisse se atteslantur . Confitetur et luna (a), quan-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Rigalt. suppl. Et quos tecta opprimunt, non tegu- Apol. 13 : ulil. et I«sionem?
las, etc. (5) Le priot suppL ad mythicas artes.
(2) Gothofredusutihtetem seu accessionem IHaverc. ad D
COMMENTARIUS.
tionis series postulat ut sit, convertirour, aut aliquid
similc, et sequens lacuna sic videtur supplenda: sira-
plici cognitione. L E P R .
(aj Confitetur et Luna. Defectus solis et lunae labo-
res nic attingit; luna ncrope incrementa sua habeta
novilunio seu neomenia ad pleniluniura , et detri-
menta n plenilunio ad noviluniura. L E P R .
(b) Et Bceotus Amphiaraus. Alcinaeonis pater fuit
Amphiaraus, cujus jussu Eriphilem matrem inlere-
mit, conceptoque ex illo scelere immani furore er-
rabundus atque araens vagabatur; cura vero ad unam
ex Echinadibus insuiis pervenisset, ex oraculi re-"
sponsione furore liberatus est. Unde S. Basiiius scri-
bens ad B . Gregorium Naziaoz. : ixkv <»< ykp «Mi
x T<Tp£*9«pov, Nlooivoc. P ^ o v l ^ w * otSiittjuiiv irrt
594
tum amiserit, cum resumit. Jam majora ejus detri-
menla soletis in aquae speculo considerare, ul nihii
amplius ullam credam quod magi norunt. Ipse
etiam sol saepe defectione lentatos est. Fingite quas-
libet rationes coeleslium casuum , non volet deus aut
minor fieri, aut esse desinere. Viderint igitur hu-
manae doctr/uae palrocinia, quae conjectandi artificio
sapientiam mentiuntur et veritatem. Nam alias na-
tura sic est, ut qui melius dixerit, hic verius dixisso
videatur, non qui vcrius, is melius.
7. Caeterura cui res examinabitur, verisimilius
utique dicet elementa ista ab aliquo regi, quam ul-
tro... igitur non deos, quae sub aliquo. At si ih isto
erratur, melius est simpliciter, quam ut pbysici, d i -
iigenter. Sed enim si ad m y l h i c . t e s (3), melius jam
in physico mortalitas errat, eis divinitatem adscri-
bendo, quae super hominem pulat situ et vi et magni-
tudine et divinitate sentiri; quod enim super homi-
nem, credas Deo proximum. Cacterum ut ad mythi-
cum transeamus, quod poetis depulatur, nescio an
tantura mediocrilati nostrae, an tanti de do-
cumentis divinitatis conf ut Mopsus Africanus
el Boeolus Ampliiaraus (b). Delibanda enim nunc est
species ista , cujus suoloco ratio reddetur. Interim
bos certe homines fuisse vel eo palam est, quod non
constanter deos i l l o s , sed heroas appellatis. Quid
ergo contendimus? Si addicenda mortuis divinitas
erat, non utique talibus? Ecce vos cum eadem licen-
tia praesumpiionis sepulcris regum vestrorum coelum
infamalis, nonne probatos quosque justitia, virtute.
pietale et omni bono ejusmodi consecralionis solatio
honestatis conleuli pro talibus etiam irridcri peje-
rantes. At e contrario impios , lurpes etiam prjstinis
humanae gioriae praemiis aufertis , decreta eorum et
tilulos lancinatis, imaginesdetrahitis, monetamreper-
cutitis. Ille (c) autem conspector omnium, comproba-
tor, imo largitor bonorum, tantae indulgentiae suae
ordinationem vulgo prostituetetplusdiligentiaeatque
justitiae hominibus licebit in distribuendis diviuita-
tibus sapere ? Mundiores crunt regum et principum
comitesquam summi Dei? Atquin horretis et aversa-
roini, vagos, exsules, debiies, sordide natos ,
AIXJUULU» Extv*^< ty£wv , f r t r*t ir>«ivi»ic W.ayiro.
lllos autem heroas ac Deos fabularum audacia defendi
testatnr Gregorius Nazianz. orat. 20 in funere B . Ba-
silii. L E Pn.
(o) Monetam repercutilis. Conflatam scilicel, alterius
Principis typo percutitis. Nam reprobi nummi, quia
pretii nullius, et coromerciis inutiles, ad eos defe-
rebanlur quibus erat auri, argenti, aeris flandi et fc-
rinndi cura' et potestas. Tales fuisse Claudianos Dio
tradit, lib. lx. Sed de conflatis fusas Messaiince jussu
Mnesteri statuas indignatus. Is fuit histrio , quem illa
deperibat. Tales quoque fuisse neronianos arguunt
ha?c Arriani Epictetica : T / v a ( x ' ^ X F I P • • S T O J T *
c t r v A l U t T i < f c
f 6v RlG.
SD5 TERTOLLIAW 59»
inboncsle institufos; contra incestos , adultcros, rap- A dant prohaltoni verae divinitatis, qoanto msgis isti t

tores, parricidas etiam legibus exserendis. Ridendum
an irasccndum sit, tales deos credi, quales bomines
esse non debeant ? Sed enim in isto mytftiico generc,
quod poetae fcrunl, quani incerti agitis circa con-
scienrlas pudorem et pudoris defensionem! Nam quo- rum, Varsutinam Maurorum , Obodan et Dusaren
tiens misc...., turpia, vel airocia deorum exprobra-
rous; allegaiionem poeti e ut fabulosa defendttis! Gasmiensium Delventinum, Narniensium Visidianum,
quoltens ultro siletor de ejusmodi poetica, non modo
non borretis, sed insuper bonoratis, utque in neees-
sariis artrbus habetis. Denique per hanc initiatricem
fitleralarae ingenuitatis studia producitis. Grimina-
tores deorum poetas eliminari Plato censuit, ipsum
flomenim sane coronatum civitate pellendum. At cum
excipiatis illos et retineatis, cur non credatis laha re- rum quousque profecerit, jEgyptiorum superstitiones
texentibus de deis vestris? Igilur si creditis poetis, g docent, qui etiam bestias privatas colunt, p.... cro-
cur laudem mendacibus fertis, nec cavetis ne offen
datiseos, quorum detrectatores honoratis ?Sane fides
a poetis non exigenda. Nonnc qui dtcitis deos post
mortem factos, Iiomines confitemmi anle mortetn ?
Quid ergo novi, s i , qui homines fuerrnt, humahis aui
casibns aut criminibus aut fabulis polluuntur ? Non
creditis poelis, cum de relationibus eorum etiam sa-
cra quaenamdisposueritis? Gur rapitnr sacerdosCe-
reris, si non tale Ceres passa est? Cur Saturno alieni
liberi immolantur, si ille suis pepercit? Cur Ideae
masctilus amputatur, si nullus illi fastidiosior adoles-
cens libidinis frustatae dolore castratus est? Cur
Hercuieum polluctum (a) mulicres Lanuvinae non
guslant, si non mulierum caussa p Menliunlur
sane poetae! sed non ideo quod talia gesserint... ho- C
mincs quas defuerint nec quod divinas adscripserint
fo.... divinitatis, cum intcrim vobis credibilius visum
est deos fuisse, sed non tales, quam tales, sed non
deos.
8. Superesl gentile illud genus inter popidos dco»
rum, quos libidine sumptos , non pro noiitia verita-
tis, docet privata notitia. Deum ergo existhno ubique
notum, ubique praesentero, ubique dominantem, om-
nibus colendum, omnibus demcrendum. At enim cum
illi quoque, quos totusorbis communiter colit, exci-
LECTIONES VARIANTES.
(I) BigaU. Pneverim.
COMMENTARIUS.
(a) Herculewn polluctum. Polluclum Herculiserat p
Esculentorum
,
— -- t A
decima
~~'- —pars,
* quae Herculi dabatur.
u l :
Apud Plautum, Herculi pollucere decimam partem.
Pntabant nimirum id felices ac fortunatos homines
reddere. Apudeumdem Plautum, obsonare pojlucibi-
liter, id est spiendide et opipare; sic eoena pollucibi-
lis. L E P R .
(b) Serapis itte quidam olimJoteph. Ruffinus HisU
14, ubi de slatua Serapidis. Quidam in honorem nostri
Joseph formatum perhibent simulacrum, ob divisio-
nem frumenti, quo famis tempore subvenit
iEgyptiis. Ex eo igitur, quod apud Chrisiianos
Serapis figura fuit Josephi et Josephus figura Chri-
sti, in errorero inductus fuisse videlur Adrianus
Aug. in epistola quadam, ubi de iEgypto ad Servia-
nnm Cos. scripsit, UU qui Serapin colunt, chrittiani
tunt: et devoti tunt Serapi, qui te Chritti Episcopot
dicunt. Idem Joseph, quia Sarae prouepos, Julio F i r -
quos ne ipsi quhiem municipes sui norunt ? Nam quae
idonea aucloritas praecucurrit ejusmodi theologise,
quam etiam fama destituit ? Quanti sunt, qui norinl
visu vel auditu Atagartin Syrorum, Goelestem Afro-
Arabum, Belenum Noricum, v e l , quos Varro p o n i t ,
Aiheniensium Numentinum, iEsculanorum Ancha-
riam, et quam praeveneriro (1), Volsiniensium N o r -
tiam, quorum ne nommum quidem jdignitas humanis
cognominibus distat? Satis rideo eliaro deosdeca-
riones cojusque municipii, quibus honor intra rouros
suos determinatur. Haec libertas adoptandorum deo-
codilos el anguem suuro. Parum est si etiam homi-
nem consecrarunt. niom dico, qnem non jam jEgvp-
tus aut Graecia, verum totus orbis Afri jurant;
de cujusstatu quid conjici potest apud noslras litte-
ras ut verisimile videlur positum est. Nam Serapis
iste quidam olim Joseph ( b ) fuit de genere
sanctoruro, junior inter caeteros fralres , sed excel-
sior ab iisdem fralribus per iivorem venum
in /Egyptum datus, saeviebat in familia regis iEgyp*
torum (c) Pharao, a regina roinus pudica desideratus,
sed quia non obsequebatnr, e contraxio ab eadem de-
latus, a rege in carcerem datur. Illic somnia quibus-
dam noh perperam interpretatus, vim spiritus sui
ostendit. Interea rex quoque somnia terribilia quae-
d i m
'H*» detractis quos convocaverat, voluil expo-
ncre. Joseph expedimenta de carcere edocuit, som-
nium regi aperit : illos boves septem opimissimos,
defluentes, totidem anhorum ubertatem significarc;
posteriores aeque septem meptos , subsequentium
septem annorum inopianu Pracdicare itaque saepe de
recondendis praesidiis in futuram fantett de copia
priore , credidit rex; cxitus rerum et prude*nlcm et
sanctum semper necessarium probavil. Ilaqoe Pha-
rao universae iEgypto et frumentandac et exinde cu-
randae eum prafecit. Hunc Serapidem ex suggestu(d),
abbilsimetSerapimidolafuisseiEgyptiis veneranda ,
bic tanium addo detestationem aegyptiacae impietatis
quae habelur apud Greg.Naz. orat.24. bnec omnia com-
plecti luculenter, earoqiie more Beati iilius patris
conscriptam. L E P R .
(c) In famiUa reaie ASgyptiorum. Imo in familia P u -
tipharis Eunuchi Pharaonis, nisi dicamus ipsum E u -
nuchum in familia regis raisse. Sed in bac deinceps
historia Josephi aberrat Tertuliianus iterum ac tertio
ab iis quae tradidit Moses Genes. xli. et libro adver-
sus Judaeos, cap. 5, bistoriam Abelis et Caini tra-
ctavit indiligentius. L E P R .
(d) Hunc Serapidem ex tuggettu. Cumulum et aeer-
vum intelligere videtur, quem Gra?ciz*»pdv dicunt,
Frumenti sciiicet cumulum, modii figura designalum,
Ruffinus, Cujus caput modiut superpotitut indicet vt-
tam mortaiibut frugum largitate prmberi. Julius Firmi-
cus , Modiut quo eturientibut et ementibut (rumenta
y

mito Scrapis. R I G . — iVam Serapit itte. Monuirouf diviterat, capUi tuperpotUut ett, L x P R .
«97 AD NATIONES LIB. II. 598
quocaput QoS otttaftjm, tocaverunt, cujus suggestus A sl Auicos stupores fecipere volueruM. Nam et Athe-
modialis ligura fmmcntationis memoriam obsignat, nis ara est inscripta : rgnotis deis. Colit ergo quis
et cufam frugum super caput ejus fuisse, Ipsls spicis, quod ignorat?Tum sicertos habebant, contenti esse
quibus pet ambitum notaiur , apparet. Propterea et debuerunt, necelectos desiderare. In quo etiam irre-
canem, quetn apud mferos deputant, sub dextera ejus ligiosideprehendunlur.Si enim dei ut bulbi (c) se-
dicaverunt, quod sub mamiejos corrrpressatur (l)«(a) liguntttr, quinon seliguntur, reprTmi pronuntiantur.
iEgyptiorum, et Fariam adjnngunt, quam filiam re- Nos vero bffariarn Romanorum deos recognoscimus,
gis Pharao derivatio nominis esse demonstrat; nam communes et proprios , id est, quos cum omnibus
et lunc Pharao , inler cactera honorum et remunera- habent, et quos ipsi sunt commenti. Et numquid h i
tionum , fifiam quoque in matriroonium ei dedcrat. sunt publici et adventitiidicti? Hoc enim eraedocent,
Sed quia et feras et homines colere susceperant, adventitiorum ad fanum Carnac, publicorum in |pa-
utramque faciem in unumAnubincontulerunt, in quo latio. Quare cum communes dei, quam physico, quam
naturac conditionisque suae potius argumenta viderr in mythico comprehendantur, actum est jam de istis
posset consecrasse gens rixosa, suis regibus recon- speciebus. De propriis dicere....et. De Romanis stu-
trans (6), in extraneis dejecta, sane et gula et spur- pcamus , terlium illud genus hostilium deorum....
citia eliam servi ipsa. g eo quod nulla gens alia tantum sibi superstilionis in-
9. Haec secundum triperlitam dispositionem.... venerit.... doas species dirigimus, alios de homini-
divinitatis aut notiora aut insigmora digessimus, ut btis assumptos, alios inde conceptos. Igitur quoniam
possit jam videri salis responsum de physico gene- idem rlHs color suppetit Consecrationis moriuorura,
r c , de poetico, de gentibus. Et quoniam omnis su- tanquam ob raerita vitac, eamdem et nos responsionem
perslilio (2), non jam philosophorum nec poetanlm opponamus necesse* est, neminem ex his quoque
nec populorum , a quibus tradifa est, sed dominan- tanti fuisse. Patrem diligcnlem jEnean crediderunt,
tium Romanorum, quibus occupata est, auctoritatem militcm nonquara gloriosum, lapide debilitalum ;
sibi cxsiruxit, alia jam nobis ineunda est humani quod telum quantum vulgare, atque caninum , tanto
erroris latiludo , imo silva caedenda , quae undique ignobile vuluus! Sed et proditor patriae iEneas (d) in-
conceptis superstitionumseminibusvitii pueriliam (3) venilur; tam iEneas, quara Anlenor. Ac si hoc verum
obumbravit. Sed et Romanorum deos Varro bifariam nolunt, iEueas certe patria flagrante dereliquit socios
disposuit incertos etelectos. Tantam vanitatem! Quid foeminae Puhicae subjiciendus (e), quae maritum Has-
enim erat IUis cum incertis, si cerlos habebant ? nis! drubalem ^Eneae limiditate supplicantem hosti non
LECTIONES VARIANTES.
1) Mirmn hoc v. Le Prior. msttavU m cempressatus. C (3) Cod. ms. vitiis puerkatem, RigaU. vitii puerttatem.
2) /Jt>(i/.substiluUo.
COMMENTARIUS.
(a) Quod tub manu ejut comprettatus jEaaptiorum. rem fecefis superfluam atque inulilem, verum et di-
In ms. legitur , Quod tub manu ejut comprestatur vinitati prorsus indecoram. Hoc primum argumento
gypliorum. In promptu fuit emendatio, Compretta- Seplimius noster Deorum turbarn profligat; mox et
tut. Nihil enim deesse mihi videlur; aot si quid de- Varronem cx turba seligehtem praecipuos, irreligio-
rasum fuerit in extrema linea post dictioncm, Ejus, sum esse dtcil; hoe enira non sine rehquorum injuria
nihil aliud fuerit quam Ette, aut quid ejusmodi. Com- fecisse,quos esse quidera Deos censuerit, verum
pressatum dicit TerluIIianus, pro vexatione quae op- dignitate inferiores, aut polestate. Hos igilur non
pressnra erat yEgvptum, lit habel latina versk) Ce- tantura inofliciosi, verum et laesae divinitatis qtie-
ncs. cap. A\. Sic in Scorp. cap. 3. Mannt erat tuper rela agere: adversus hominem de Diis judicare au-
illos in mata, et compressati sunt oaide. L E P R . sum, quasi Deus non sit, nisi cui horoo propitius
(b) Regibus suis recontrans. Recontrans dicit, quod fuerit; quod sane esl Deos habere lanquam fungos...
aetali suae proximi scriptores dixere, contrarians. pralensious optima fungis Natura est, aliis male
Quod autem iric dc Judaeis Septimius, id omnino creditnr, ait Horatius. Quid aulem aliud velie cum
Lampridius de Galitcanis mentibus in Alexandro Se- Electis suis Varronem, nisi electis illis optimam esse
vcro. GaUtcance mentes, ut se habent, durce ac retro- numinis
j\ naturam; aliis male credi ? Quod vero alti-
grada*, et scepe Imperaloribus qraves. R i c . net ad exempla quae reprehensioni suae confirmanda?
(c) Sienim Dei ut bulbi sehguntur. Hoc Terttilliani affert Augustinus, videndum an conveniant divini-
dictum ab Augustino reprehendiiur in principio libri tati, sive Deo, cui proprium est unicum esse solum.
VII. de Civit. D e i . u t facclius, quam vcrius. Video baqtte ex militibns quidero eliguntur qui fiant cen-
enim , inquit, etiam ex selectis eligi nliquos ad ali- turiones ; ex ftdelibus, qui fiant praeposili : ex lapi-
quid maius atque praestantius; quamobrem non ex ditras, qui fiant angulares, nec propterea tamen re-
bocquod Dii ex multis quidam selecti sunt, vitupc- liqui dicuntur rcprobari, quia nempe horura oronturn.
randi sunt; sed animadverlendum potius quinam isti disciplina e s l , ut ordine ac potestate distinguantur.
sint et ad quara rem selecti videantur. Quae repre- At Deum esse, non rccipit td p&xu* x « i ^rrov. R I G .
hensio,si diligentius examinetur, suhtilior fortasse (d) Sed et proditor patrias Mneas. iEneas ille qui
judicabitur. Nam quod animadvertendnm praecipit, pius Virgilio, hic proditor dicitur, statimque ratio
quinam isti Dii s i n t , e l ad quam rem selecli, fccit subjicitur, quia ardenlem palriam deseruit, et Dido-
noc sane iuculenler Septimius, et Apologelico illo nem Sichaei regis viduam. Coetera quae in sequenti-
nobiii,ei hisce quidem ad Nationes libris. Sed hic bus habcntur, mullis tracta sunt in Apolog. cap. 25
merito ridet Varronianam Deorum seleclionem, cum et 50. L E P R . T

aici Deus non debeat, neqne esse possit, nisi qui sit
solus omnipotens, aeternus, iminensus, indelessus. (e) Foemince Punicce subjkiendus.lafrh fceminam pu-
Huic vero comitem si dederis aut vicarium > piane nicam censendus. R I G .
599 TERTCLLIANI 606
non c o m i u u , raptis secum filiis, formam el patrem A iEditus coenam Hercoli dependit, seorttim Larenii-
sihi habere non in fugam sapit, sed in ignes ardentis nam conducit: coenat ignis, qui S o l , et ipsius Her-
Carthaginis ut in amplexus patriae pereuntis incubuit. culis co nia ara consumpsit. Larenlina in aede
Pius iCneas ob unicum puerum et decrepilum sencm, sola dormit de lenonio iudo jactitat se somniis
Priamo et Astyanacte deslitutis. Atquin Romanis Hercnli functam, et potuit, dum animo contemplatur,
mngis detestandus, qui pro salule principum et do- somnio pali. Eam de aede progredientem mane primo
mus eorum adversus liberos et conjuges et omne pi- quidam adoiescens, lertius quod aiunt Hercules con-
gnus suum dejerant. Consecrat filium Veneris, ethoc cupiscit, ad se s id dictom sibi
Vulcanus sciens patilur et Juno concedit. Si veredi (a) ab Hercule, utique ceantur. Non enim i m -
parentumin ccelo sedent, curnon potiusArgivijuvenes pune licui.... dem quoque seribit; mox
dei habili, quod matrem, ne in sacris piaculum com- illa prop per Herculem fuerat insecuu,
mitteret, plus quam humano more jugales provexe- agrum divinitatem et filiabus suis, quas
runt? cur non magis dea, quae magispia, ilia filia pa- ut ipsas h dium a Larentiniana R o -
tris in carcere fame defecti ubcribus suis cducairix ? manorum numina digni sola de lot uxoribus
Quid aliud jEneae gloriosum, nisi quod praelio lau- Hereuli cara, sola enim dives or Cerere quae
rentino nusquam comparuit? Rursus forsitan solito g mortuo placuit. Tot exemplis et vo quisnon
more quasi desertor e praelio fugerit. Romulus aeque deus afflrmari potuit ? Quis denique Antinoo contro-
post mortem deus, si quiaurbem condidit deus, us- versiam divinitatis agitavit, quod decorior Ganyme-
que in foeminas, urbiumauctores. Sane Romulus et des (e) ant carior suoaroatori....(2)? Apud vos mor-
fratrem interfecit et alienas virgines dolo rapuit. Ideo tuis coelum, viam ab inferis ab astra subigitur. Pas-
Quirinus est, quia lunc parentibus quirilalum estper s ta ascendunt. Nemultumputetisvos praeslare
illum. Quid Slercuius (b) meruit ad divinitatem ? Si regibus vestris.
agros stercoribus Juvando diligens fuit, plus fimi A u - Non contenti eos deos asseverare, qui visi relro, au-
gias conferebat. Si Faunus Pici filius in jus (c) agita- diti contrectatique sunt, quorum effigies descriptae v

balur mente ictus, curarieum magis quam consecrari
decebat. S i Fauni filia pudicqia praecellebat, ut ne
conversaretur quidem inter viros, aut barbaria aut
conscientia deformitatis aut rubore insaniae paternae,
quanto dignior bona dea Penelopa, quae inter utilis-
simosamatoresdiversata, obsessam castitatem lenere p
protexil? Est et sanctus , propter hospitalitatem a
rege Plotio fanum consecutus: potuit et Ulixes de
humanissimo Alcinoo unum amplius deum vobis con-
tulisse.
10. A d foediora festino. Non puduit auctores ve-
stros de Larentina (1) palam facere (d). Scortum haec
merilorium fuit, sive dum Romuli nutrix, et ideo lupa,
quia scorium; sive dum Herculis amiea est, et jarn
mortui Herculis, id est, jam dei. Naro ferunt, aedituuro
ejus solum forte in aede calculis ludentem ut sibi coi-
lusorem, quem non habebal, repraesentaret, una manu
Hercuiis noraine, alia ex sua persona lusuminisse,
si ipse vicisset, coenulam et scortulum ex stipitibus
Herculis sumeret; si vero Hercules, id est manus
altera, eadem Herculi exhiberet. Vicil manus Hercu- D
lis ( quoque potuit duodecim titulis ejus adscribi).
LECTIONKS VARIANTES.
(11 ^^:Laurentia;cf.4pof. 13.
(2) Gotnofredus has lacunas sic explevit: amatori fuerit?
— subigitis. Passim alii ita ascendunt. Haverc. ad Apol. 13.
COMMENTARIUS.
(a) St veredi parentum. In Agob. lib. legitur, si bi-
tepte parentum. Fortean scnpserit Septimius, vice-
portas parentum. Hoc est, qui parentes a quibus ppr-
tati sunt, vicissim porUnt senio graves; quod fecisse
dtcitur iEneas. R I G .
negolia digesta , memoria propagata, umbras nes-
cio quas incorporales, inanimaies, el nomina de re-
bus efflagitant deosque sancront, dividentes omnera
statnm hominis singulis potestatibus ab ipso quidem
uteri conceptu, ut si detis Conscvius quidam, qui
consationibus concubitaiibus praesit^et Fluvioua,
quae infantcm in utero hinc Vituronus, et Sen-
linus, per quem viviscat infans et sentiat : dehinc
Diespiler, qui puerum perducat ad partum. Cum
prin et Candelifera, quoniam ad candehe
lumina pariebant, et quae .....us dicke..
Perverse natos to Prosae carmentis esse pro-
vin et ab eflatu Farmus, et aliis a lo
nem ad cavendum summinislrat
rix el Albana, et una Rucinia. Mirum non
esse provisos. Exinde et priroi cibi sum
Potina el Eluda, et slatuendi infantis sta do,
Abeona, et Domiducam, et habenlKdeam aeet
malam. Item voluntatis, Volumnum, Voletam
Pavenlinam, Pavoris, Spei, Venilliam; voluputis, Vo-
lupiam ntiae, Praestitiam; aeque ab actu, Perage-
norera : a consiliis Consura; juvenum, novorum to-
amatori ? Patet apud vos — subigitis. Passim i U catamiti
ascendunt.
etiam distinguunt inler Floram et Lareniiam , Minu-
tii felicis testimonio fulti qui ait: Sane et Acca La-
remia, et Ftora meretrices propudiosas, inter morbos
Romanorum et Deos computandce. L E P R .
, >^ . • ^ J •J . .

SftSi^
U

f^ssr" ™' - -
( ) Q decortor
V A H M crrimiiM «#^/>/«. R . ^
esl Ganymedes. Idunde
inler veterum
,,b de-
E uod
Sterculu*
dcsuo lo 0vid

(d) .Von puduitauctores vestros de Laurenlina. Ea- «eumorpu..

noratiaaicta sunl. Vananl hic C n t i c i : legunt alu Arsit, etinventum est aliquid, quod Jupiter esse.
Laurenttna seu Imtrentm; ahi vero Larentia; alii
9 Quaai quod erat, mtUet. '
 601 AD NATIONES LIB. IL «0»
gatorum; virorum j a m , forluna barbata nuptia- A incesta prohiberent, nec quae parricidium plecterent.
libus disseram. Afferenda est ab aiTerendis dotibus Itaque lilios virili sexu devorabat; melius ipse, quam
ordinata dor, et Mulunus et Tutunus (a), et l u p i , si exponeret; timebat scilicet, ne quis illorum
dea pertunda, et Subigus, et Prema
4 parcite, dei de paterna falce didicisset. Nato mox et abalienato
impudcntes, luctantibus sponsis nemo intcrvenit... Jove, saxum infantis ementiti deglutivit. Hoc ingenio
quorum votum est foris gaudentes crubescunt (1). diu securus, tandem (ilio, quem nondum digesserat,
12. Et quonam usque deos... quia disserendum , in tenebris adullo oppressus regnoque privalus est.
quales deos receperitis, quantum vobis erus.... Rideam Hunc vobis palriarcham deorum, Ccelum et Terra,
vanitatem, an exprobrem caecitatem, est admodum poetis obstetricantibus, procreaverunt. Scd cleganier
incertum.. Nam quot deos , c l quos ulique produ- quidam sibi vidcntur physiologice per allegoricam
cam ? roajores, an et roinores (b) ? veteres, an et n o argumentationem de Saturno inlerpretari, tempus
vitios? mares, an et foeminas? caclibes, an et l e , esse, et ideo Coelum et Terram parentes, ut et ipsos
? artifices, an et inertes? rusticos, an et urbanos? origini nulios, et ideo falcatum, quia lempore omnia
cives, an et peregrinos. Tot enim familiac, tot natio- dirimantur', et ideo voralorem suorum, quod omnia
nes sensus bona fide quaerunt, ut dispici et distingut ex se edita in se ipsum consumat. Nominis quoque
describique non possint, ut quanto diffusa res est, g testiroonium coropellant : Croniumdictum graece, ut
tanlo substringenda nobis erit. Et ideo, quis in ista Chronon; aeque latini vocabuli a sationibus rationcm
specie unum tuemur propositum demonstrandi, illos ut, qui eum procreatorem conjectantur, per cum
orones homines fuisse : non quidem ut cognoscatis, seminalia coeli in terram defcrri. Opem adjungunt,
nam quasi oblila agitis, compendioab ipsa despiciendi quod opem vidcndi semina conferant, et quod opcre
ratione summam originem generis iilorum retractan- semina evadant. Quae oro , hujus translationem
do. Origo enim tolius posteritatis. Ea origo deorum ponas. Aut Saturnus fuil, aut tcmpus. QuomodoSalur-
veslrorum Salurno, ut opinor, signalur. Neque enim nus quomodo lempus? Utrumque enim non po-
si Yarro antiquissimos deos Jovem, Junonem et M i - tes, corporaie ineo mare. Quid autem prohibuit
nervam refert, nobis excidisse debet, oronem palrem tempus coli in sua qualilate? homiuis, aul fabu-
fiiiis antiquiorem, tam Saturnum Jove, quam Ccelum lam hominis, aut famulam hominis in sua specie, non
Salurno; deCoelo eniro et Terra Saturnus. Et tainen in lempo.... Quid sibi vult inlellectio ista, nisi foedas
Coeli et Tcrrae originem omitlo. Erant inde caelibes malerias mentitis arguroeutationibus colorarc ? Sntur-
diu el orbi, antequam roariti et parentes. Longo sci- nuro neque ideo qui.. d.... teropus, aut duro eum
Jicet aevo crescendum illis fuilad tantam proceritatem. tempus facis, jam nec hominem vis fuisse. PIa....s
Dcnique simul ccepit et Coelovox insolescere et ubera C omnino Saturnus in terris humanae qualitatis apud
terrae lapilliscere, faciunt nuptias inter se. Credo, veteres memorias recensetur. Potest incorporalitcr
aut Ccelum descendil ad sponsam, aut Terra ascendit fingi quodvis, quod non fuerilomnino; vacat fingcndi
ad sponsum! Concepit tamen Terra de Coelo et pe- locus, ubi veritas est. Cum autem Saturnum conslat
perit illa Atlios, Athos Saturnuro mira ratione. Utri vixisse, fruslra demulatis; non conceditur vobis,
parentum similis? Sed et peperit, certe anteSalur- quero non negabitis fuisse hominem, qui nequVdcus
num neminem procreaverunt, nisi unam postea Opem, ncque tempus doiendi potest. Exstat apud litleras
exinde de subole cessatumest. Nam Salurnus quidem vestras usquequaquc Salurui census, legimus apud
Ccelum castravit dormientem. Legimus Coelum ge- Cassium Severum, apud Cornclios Nepotem et Taci-
nere masculiuo; cacterutn quomodo pater, nisi mas- tum, apud Graccos quoque Diodorum, quive alii an-
culinus? Sedet unde castrandum? falx i l l i : h o c s..l... tiquilatem canos coltegerunt. Nec fideiiora vesligia
Nondum enim Vulcanus arlifex ferri. Terra vero or- quam in ipsa Italia signata sunt. Nam post pluriinas
bata distulit, etsi adhuc juvenilt aetate, alii nubere. tetras et Attica hospitia Italiae, vel, ut tunc vocaba-
Sed nec habebat Coelum tamen nisi illam Mare tur, OEuotriae, consedit, exceptus ab Jano sive Jane,
amplectittir, sed olet salsuginem ....aquis-ossueta.Ita utSalii (2) vocant. Mons, quem coluerat, Saturnius
u
Saiurnus unicus masculus Coeli atque Tcrrae. Sed ipse diclus; urbs, quam depalaverat, Saturnia tisque nunc
pubescens sorori suae jungitur. Nondum leges, quae est; tota denique Italia (e) de Saturno \-ocabatur:
LECTIONES VARIANTES. *
(1) Haverc. suppi. Huniano pudori parcite--intervenit, (2) Rigalled. ut si alii vocant. Cf. ApoLi0. ut Salii
ipsi quorum, etc. volunt.
COMMENTARIUS.
Quae hic ut et alia mulla non abs re objicit scriptor rivatam olim religionem practer profanos existimat
nosler. L B P R . Nazianzenus Theologus contra Julianum imp. aitque
(a) Muiunus etTulunus. ConficladeMeo c l Tuo i n - d-pis^x&Occv Trotp*. T&V 5pyjx5>v deduci; forle ad id condu-
ter Venereos amplexus vocabula. R I G . cet quod habet Varro de L . L . lib. 4. L E P R .
(b) Majores an et minores? Majores etminoresDeos (c) Tota denique ltalia. Italiaro dictaro fuisse Satur-
fuissc nemo ambigit. Deos itcm magnos duodecim niam ex Ennio patet:
fuisse perspicuum : hic nescio an iidem sint ac ii de
quibus lib. de spectaculis cap. 8. Ante has tres arce iri- Saturnius illi
nis diis patenl, Magnis , poteiUibus, valentibus; eos- Nomen crat, de quolate Saturnia terra.
dem et Samolhracas existimant. A Samothracibus de- Et Ovidio bb. Fast. 1 :
003 TERTOLLIANI 604
tali teste terram, qu« nnne dominatu? orM etiamsi A deterioris conditionis ab initiofcssevolaeraht; ant
de origine Saturni dubitatur, de actn tamen constat si nemo est, qui dcos fccerit, quomodo'Jacti dicentur,
hominem filum fuisse. Ita si hotno Saturnus, procut qui non nisi ab alio fieri potuissent ? lta nollus datur
dubio de [homine], imoquia homo, non utique de vobis renuendi locus, esse mancipem qnemdam divi-
coelo atqae terra. Sed cujus parentes fgnoti, qaibus- nitatis. Perspiciamus itaque caussas allegandae mor-
dam facile fuit illutn eorum filium dici, qaorum pos- talitalis in coelum. Harum duplicem rationem credo
sunt omnes videri. (i)Quis enim non coelum ac terram proferetis : aut enim iilu quis idem praestans
patrem .ac matrem venerationis gratia appellet? A n facit, ut habeat vel amminicula vel munimenta vel
de consuetudine humana, qua ignoti quique ex i m v etiam ornamenta fastigii s u i ; aut meritorum neces-
pinato apparentes de coeloadvenisse dicuntur?Proin- sitas s dignis quibusqne. Aliud quid suspicari non
de.... semper eg.... repentino (_), ubique inolevit coe- datur. Nemo giendo alicui, aut non sna aut i l -
litem dici. Nam et volgo generis incertos terrae filios lius caussa facit. Sed neque petere numinl
jactitamus(a). Nihilallegode statu antiquitatis, qua... inest tanta et potestas, ut scilicet faciat, si tanta
rudes (3) tunc agebantur et oculi et raentes hominum, humanitas irrogetur, qui egeat opera vel adjuraenlo
ut cujuslibet novi viri aspectu quasi divino commo- quorumdam, et quidem mortuorum, quo mtrum ma-
vcrentur, nedum et regis, et quidem primi. Adhucde J J gis, cum alios sibi immortales institnere potuisset.
Saturno immorabor, quod et caeteris compendium Necdiulius de lus conquiret, qui homana divinis
praestruam , satiata primordiorum disputatione; nec comparavit. Sa rior opinio est, discutt debet, si
prxtermittam potiora testimonia divinarura littera- deas reminis buta si pristinis Viris
rum, quibus fidcs pro antiquilate superior debetur. recogitandum. Quod exinde nemo dig si capere
Ante enim Sibylla, quam omnis iitleratura, exstitit. jam locus non potest. Tantis videlicet a
Hla scilicet Sibylla (b), veri vera vates (c) et cujus meruerit antiquitas. Ergo aif meruerit, re me-
vocabula dacmoniorura valibus indnistis. Ea senario ruisse, proponat ipsins merita. Si quid in cunabulis
versu in bunc sensum de Saturni prosapia et rehus litalis, valent ad suffragram divinitatis, i n -
ejus exponit : decima, inquit, genitura horaiuum, ex cestorum Opem et Saturnum fratres recepistis.
quo cataclysmum prioribus accidit, regnavit Saturnus Furlivus infans : ter dignus et tecto c l ubere hn-
ct Titan et Jamfelus, Terrac et Goeli fortissimi filii. mano, meriioque incre tam mala mancbant.
Si qua ergo, vel vestris.... oribus litteris vestris su- Adultus deniquequalemcomque genitorem, ...... ii-
perioribus, sed idcirco magis proximis.... in iilius cisstrqum, regem aurei scilicet seculi, sub quo l a -
actatis, fides adjacet. boris inopiae ac pax quiescebat sub quo nulli
13. Satis deSaturno et Prosapia ejus.... um est, C subigebant arva coloni, tellus nullo poscente
homines fuisse. Tenemus compendium, in caeteros ferebat. Sed oderat patrem incestura ejus.... castra-
originis praescriptionem, ne per singulos evagcmur. torem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur,
Qualitas posteritatis a principibus generis oslenditur, uthuicprimum dictura putem : vou imrpd -cb * a t & o v .
s

mortalia de mortalibus, terrcna de terrenis, gradus Tara pius pater, quam pius filius m tunc legibus
ad gradus comparantur, nuptiac, conceptus natales ageretur, in duos culleos dividi Jovem decuit
cucurrerunt patriae sedes, regna mbnuraenta 1.... qui dubitaret, libidine ab incesto corroborata, in leviora,
natos non possunt negare, mortuos credant, qui mor- id est, et stupra dirTundere? de quo poetica
tuos confitentur, deos non putent. Sed enim manifes- sic lusitavit. Quomodo . . . . . de fugitivo palara factum
tis vis sua adsistit; quos a primordio non divini- solemus et opcram ejus percon....... abusuinundina-
tatem, affirraando illos post mortem deos factos, ut re (4)? raodo in pretia luxuriae eura figurando.... bo-
Varro, et qui cum eo somniaverunt. Hic igilur con- vem aut pretiura bovis pensaverit, et imbrera pcrgu-
sisto alle in hoc nomen et numen, ut in or- l i s . . . . aditura pecunia rupetit? modoin simiiitudines
dinem senatorinm, . . . . . vestra cedatis jara ne- actuum ip i m , qui rapuit, cycnum, qui canta-
cesse est, aliquem summum dominatorem alle- ^ verat. Adeo non fabulae istae sunt de fa sit an
gendi potestatera, et quasi Caesarera; neque quisquam n°n iasciv na hominum, quos cmissa
aliis praestare potest, qui non ipse dominetur. Caete- jam pridem a fide per incr non estnobis exten-
rum si potuerunt deos sese facere post mortem, a..., sius agendum. Si enim et r e . . . . . . . pibus et prose-
;

LECTIONES VARIANTES.
(1) Itah. I. restit. exApolog. 10. (4) Bav. ad Apolog. c._. Quomodo, quandode fugitivo
(2) Haverc. ex Apot. 10. emend. Proinde Saturno semper palam factum, soiemus et operam ejus percontando abu-
egene et repentine ubique, etc. sui nundinare ? *
(3) Lcg. qua ita rudes — hominum, ut (alii: et) etc.
COMMENTAIUUS.
Inde diu genti mansit Saturnia nomen. cuntur. L E P R .
(b) llia tcilicet Sibylla. Veram etveridicam fuisse
Urbem autera dictam fuisse Saturniam Virgilios te- illam Sibyllam ait post multos Juvenalis et cum eo
6taturiEneid. VIII. a Saturno conditam. Hanc Satur- infiniti.
nus condidit urbem. L E P R . Credit me vobis folium recltare sibyllae. L E P R .
(a) Terrce fiiios jactitamus. Quorura sciiicet ant origo (c) Veri vera vates. Arrianus Epict. III. deApoltine»
ignota est aut iucerta, i i Terrae et FUii et y^xvcu av*
603 AD N A T K W E S LIB. II. 60«
rninatoribus suis moraU plebs eadem q naturai A tore peregrino deliquit, eadem oblivibhe, imo amen-
atibi auctoritas exigebat simiiitudinem morum lia, qure patri caussa mortis fuit.
quanto deterior,* qui non melior? privato enim lilulo 15. Longurh foret recensere etiam de illis quos in
Jovem optimum l i s , ct est Virgilii aequus Jupi- sidcra sepelislis, et audaciter dei... tratis. Sic opinor
ter optimus. Proinde incesti in suos, impudici in digni de coelo Gastores et Perseus et Erigona, que-
cxtraneos , i m p i i , injusli, cui nuliam insignem infa- madmodum et Jovis expletus. Sed quid mirandum ?
miam fabula reliqutl deusficri non fuit dignus. etiam canes et scorpios cancros in ccelum transtu-
14. Sed quoniam alios scorsum volunt in diviniu- Rstis. Differo de his quos in oraculis.... ct testimo-
tem ab hominibus receptos, et dislingui inter nativos fiium hic divini, qni et trisliliac deos arbilros esse
et factos secundum Dionysium Sloicum , de ista quo- vullis.... dius, qui animam corpore viduet, quem
que specie adjiciara. De ipso quidera Hercule intra rnuros cludi non permittendo damnastis. Item
ma responsionis, an dignus ccelo et divinitate , sic Caeculus , qui oculos sensu exani.... Orbana , quac in
enim pro va.... mcritis addicunt divinitalem ? Si ob orbitatem semina exstinguat, et ipsius Mortis.... Ut
virlutem, quod feras constan ...rit,quid lara memora- caeiera transvolem, etiam locorum urbis, vel loca,
bile? nonne ludo punili, vel etiam ad... arenariae vili- deos ar.... patrera, et diva Arqitis et Lana et mon*
tatis plurimas in unum , et quidem studiosiores .... g tium Septeraontium („).... illi faciunt, qui in iisdcm
ciunt. Si ob peragralum orbera, quantfs ad locuple- locis aras vel aedes bahenl, praeterea.,.. in alieno
tibus dulcis .... tas, aut philosopbis famulatoria mcn- loco aut mercedibus habitant. Taceo Ascensum....
dicitas idem praestilil ? Non mcminerunt, Asclepia- et Levicolam (_) a clivis; taceo deos Forculum a
dcra Cynicum unica vaccula , cujus et dorso veheba- foribus, et Cardeam a cardinibus, et liminum Limcn-
tur, el si quando ubere alebalur, orl>em totum oculis tinum, sive qui aiii iuter vicinos ap.... num Janilo-
subegisse? Si etiam ad inferos adiit, quis hoc rum adorantur. Quid enim magnum? cum et habeant
nesciat, viamad inferosomni as piurimas.., s in lupanaribus, in culinis, et in imo carcere; in i . . . .
iile Porapeius qui nec hostias al n unum Uaque propr.... aliisqde Homanorum deis, quibus
agnulura Byrsac Carlha re. Quo magis Scipio, totius vitoe officia distribuuntur, taliter, ut caeteris
quara llerculis, ob....ti deputntur? Adjicile potius deis opus non sit. Imo cura privatim apud Romanos
tituli Hercula rura, uxorum, et fcetas Omfales , deputentur, quos supra signaviraus, nec facile foris
ct ob decori pueri amissio ... deserlam miliiiam A r - cogniti, quoraodo ea omnia illos praeesse voluerunt
gonaularum. Adjicite ad gloriam post turpi....am, in omni genere humano, et in omni gente prove-
etiara furias ejus; auctorate sagittas, quae filios et niunt; ubi praedes eorura, non modo honore, sed
uxorem.... erunt;qui tuuc dignius rogo sese irrogas- C ipsa quoque nolitia carenl. Sed enim quidam fruclus
set prae dotore partk.....* Qui uxoris ob lasctvtam «t Beeessftffe vtctui defnoftstraverurtt?
venepis circumventus magis metu ... honesla morte 16. Quaeso vos, cum dicitis inveuisse illos, non
moreretur. fhmc vos de pyra in coehun snble ....a . «onfitemmi prius futsse qrae mvenirenlur. Cur ergo
facililate, qua et alium ignis et divini conlectum, qui non auclorcm potius honoratis, cnjus rraec dona sunf,
pauca e... ingenia commentus, dicebatur morluosad sed auctorem transfertis inrepertores?... quam inve-
vitam recurasse... filras, tam homo, quarn Jovis ne- Itisset, «itiqfne auctori gratias egit^ ulique illum deura
pos,Saturni proncpos .... spurius ut incertopalre, ut sensil;.... ministerium instiluloris; a quo et ipse
Argivus Socrates detulh rcperlum, tarpins Jove institutus est qtii invettit.... lum quod invenircntur.
educalum, canino scilicet ubere nemo negare po- Ficum viridem Romae nemo noverat.... um Cato
test;fulmine haustus cst. Malus Jupiter,...sus est (I), senatui intulit; ut quo jam provincia hostilis essel;
impius innepotem, invidusin artificem.Sedenim pin.. cui sub.... semper instabat exprimeret. Cerasum C n .
umejusnon occultavit, cupiditateraetavaritiara lu- Pompeius de Ponto (3).... Italiae provulgavit. Potue-
cri...atam,qua quidemille vivos ad mortcm, non mOrtu runt mihi novorum apud Romanos pomorum....
.... pracvaricaliOne venalis medicinac agebat. Dicitur ruisse prxconium divinitalis. Tam vanum hoc, quam
n

etiammrderejuseodemcasuobisse;merito...sam m . . . eliam.... commenta deoshaberi; qnibus si compa-

bcstiam edidcrat iisdem quasi scalis ad coeluih eru- rentnr nostrae aeutis..,. o dignius posteris, quam
pisse. Et tamen Athenienses scient ejusmodi deis priotibus con_lcralto cbmpetisset.... on in omnibus
sacrificare. Nam iEsculapio et matri inter mortuos jam artiflciis antiquitas exolevit, usu quotidiano i n -
parentant, quasi non et ipsi Thesea suum adofent; struentenovitatem; atqueadeo quosob artessanctifi...
Mer.... deum, qui nisi conservatricera suam in lit- in ipsis artibus et provocatu in aemulis insuperatos.
LECTIONES V A R U N T E S .
(11 Rigall. emend. MalusJupiter,si fuimem ipshts est. (5) Leg. de Pooto primus luliae etc. cf. ApoI.il. _.
(2) Bigali. emend. Clivicolam.

COMMENTARIUS.
(a)E(m(mriMmSep/«mo^mm.Lib.deIdololairiacap septem montibas, quacin mensem Decembrem inci-
#

10. idem habet. Eiiam ttrente captandw, et Septemon- debat, atque in honorem nrbis conditae hoc die stre-
%», et brurnm, etc. Ceiebritas autem erat quae iam nae captari soiebant. L E PIV.
ut nos alibi anaotavimus Roraanis u s i u u dicta a
607 TERTULLIANl 60S
17. Denique.... toribus suis non negatis omnibus A quaesiu est? etsi a Numa saera introducU sunt, non-
his quos deus antiquitas voluit, posteritas c . . . su- dum tamen aut simulacris, aut templis res vestras d i -
pcrstitionum.... I.., praesumptio, cui.... bemus;prop- vina frustrabant. 28Frugi religio etpaupertina super-
terea scilicet Romanos totius orbis domi.... se, quod stitio, aluria temeraria, vasa sordida, etnidor.... cx
ofQciis reiigionum meruerint domina.... cis praeva- illis, et deus ipse nusquam.... religiosi, quam majorcs,
leant. Nimirum Slerculus.... boc imperium.... seu quia religiosi. Alquin quomodo religionem, e i
Romanorum distin.,.. tem extraneo potius.... tores deorum profundissimam curam imperium Romanis....
etdestilulores i n . . . . t i , sepultique sunt. Ita nempe.... vidcri possit, quod lxsis potius dei sauctum est ? Nrsi
oblitus anlrum illud Idaeum.... dissimum odorem. fallor enim omne rcgnum vel imperium beilis quaeri-
Nonne omni Gapitolio ut illa potius lerra regna- tur et bellis ampliatur. Porro ib. et dei urbis.
ret,... postbabita Samo dilecta, etutique _Eneadarum nam eadem strages et mcemura et templorum, pares
ignibus adolcri.... caedes et civium et sacerdotum, caedeni rapinae pro-
Hic illius arma, fanorum ct sacrorum. Tot sacrilegia Romanorum,
Hic currus fuit, hoc regnum dea gentibus esse, quot trophaea ; tot de deis quot de genlibus triumphi.
Si qua fata sinant, jam tunc tcnditque fovetque (a). Manent et simulacra captiva et ulique senti.
Misera adversus faU non valuit. Nec Umen tantum ^ os non amant. Sed quia nihil sentiunt, impune lac-~
honoris Romani satis decreverint, ut dedentibus duntur laeduntur, frustra adoranlur. ltaque
Carthaginem sibi, quantum Larentinae. Si dei isti quorum fastigium adultumest, non possuni
conferendi in pote.... uit enim Jupiter CrctaeetSa- videri religionis meritis, excrevisse nis sive lae-
turnus Italiae et Isis ^Egypto.... regnaverunt, quibus dendo creverunt. Reguum universae naliones lempo-
etiam operali plerique ttaduntur. Itaque.... mines ribus habuerunt, ut Assyrii, ut Medi, ut Persae, ut
facit, et deditilius Admeti cives romanos imper.... ^Egyptii aut penes quosdam, et Umen qui ami-
lem cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fal- serunt, non sine religionibus et cultu, et de propitio -
lcndo.... timebat deum verum constanter praenun- rum deorum mora cessit universa pene domi-
tiare regno e x c . . . potesute regnandi quoque velut natio. Sors temporum ita voluUt Quaerite quis
in urbes suas tueri potuissent. Si Romanis temporum vices ordinavit. Idem regna dispensat, et
praestitisse valuerunt, cur Athenas a Xerxe Minerva nunc penes Romanos eam summam, tanquam pecu-
non defendit? vel cur Delfos de manu Pyrrhi Apollo niam de multis nomiuibus exacum in unam arcam
non eruit ? Servarint urbem Romam, qui sua perdi- congregavit (a). Quid de ea statuerit, sciunt proximi
derunt! Si ltoc religiosilas Romana meruit; atqui, non ei.
%post summum imperium auclis jam rebus superstitio C (a) Virg. JEneid., I, 20 et seqq.

QUINTI SEPTIMI FLORENTIS TERTULLIANI

DE TESTIMONIO ANDLE
LIBER ADVERSUS GENTES^.
<^B_e®08E8BE8>
ARGCMENTtJM. — Po$t uberrimam Scriptorum segetem , verte ex eorumdem antmit opinionetn evelleret et rem %

qui reiigionis Christiance cauttam egerant, in arenam D Chrittianam in tuto coilocaret. Hujutce operit veluti
detcenderat Terlullianut, ut patet ex Apologetico et fundamenta jecerat Apotogetici cap. 17, verum hic
9

librit duobut contra Nationet; cum tamen cauttam i / - ea latiut protequitur, quce obiter tantunt perttrinx*
lam nihil jutritte videretur,hunc de Tettimonio aninm rat: Deumque prcetertim unum hic et animce ttatum
9

iibeiium exortut est, ut novo pugnoMdi genere chri- post mortem demonttrat.
ttiani nominit hottet adoriretur, conceptamque per- C A P . I. Magna curiosiute (6) et majore longe me«

COMMENTARIUS.
(a) TracUtus de Testimonio animae cum Apologe- Deo piacitum erit Adsit mihi Deus , e t c , qurc suppo-
%

tic o cihbns adversus gentes conjunctus est. In hoc
enim rcligionis argumenlum , quod in Apoiogelico,
cap. 17 protulerat, animam scilicet naturaliter
agnoscerc, et quasi invitam, unum dunlaxat deum
esse, et altcram vitam ista praeteriU , exlendit l a -
tiusque prosequitur. Hoc aulcm ex sensu nalura ipsi
insito demonstrat, et ita penitus ci insculpto, ut
ntilla re deleri qneat; adeo ut ipsi imprudenti exci-
dat; ut cum incogiUnter jaciatur, Deus velit, Quod
nunt animam Dei notitia iinbulam esse , ut mortis
timor natura insitus, nomen immorialilati commen-
dandi desiderium , misericordia in defunctos, sup-
ponunt aliam ab i s u vitam esse. Cum autem hi sen-
sus animae, et singulis hominibus natura sint insiti ,
a Deo eos manare necesse est. En quod in eo brcvi
tracutu lepide admodumTertullianus amphftcat.Lrj-P.
(b) Magna curiosilate. Vox usiuta in aevo medio :
Vopiscus in Aureiiano. Frivola hcec fortassis cuipiam t
609 LIBER DE TESHMONtO ANIMiE. 610
raoria opus cst ad (a) studendum (1), si quis velit ex A ne exprobrare possit. Nara et quod relatum est(10),
litleris reccptissimis quibusque (2) philosophorum neque omnes sciunt; neque qui sciunt, constare con-
vel poelarum vei quoruralibet doctrina sapienliae (3) fidunt. Tanto (U)abest ut nostris lilteris annuant
saecularismagistromm testimonia excerpere christia- homines, ad quas nemo venit nisi jam cbristianus.
noe veritatis; ut aerauli persecutoresque ejus de suo Novura testimonium advoco, imo omni litteratura no-
proprio instrumento, et errorisin se, et iniquitatis in lius, omni doclrina agilatius, omni editione v u l -
nos rei revincantur. Nonnulli (b) quidera (4), quibus galius, toto homine raajus, i d est totum quod est
de pristina litteratura et curiositatis lahor et memo- hominis. Consisle in mcdio, aniraa(f), seudivina et
riae tenor perseveravit, ad eura modum (5) opuscula seterna res es secundum plures philosophos, eo raa-
penes nos condiderunt, commemorantes et contesti- gis non mentiens (12). Seu minime divina, quoniam
ficantes in suggillationem et originem et iradilionem quidetn mortalis, ut Epicuro soli vidclur, eo magis
et sententiarum argumenla (c) (6), per quae recognosci (g) menliri non debebis (13), seu de coelo exciperis,
possit (7), nihil nos aut novum ant portentosura sus- seu deterraconciperis, seu numeris, seu atomis con-
cepisse, de quo non etiam coramunes ct publicae cinnaris, seu cura corpore incceperis (14), seu post
litterae ad suflragium nobis patrocinentur, si quid aut corpus induceris, uude tinde (15) et quoquo modo
erroris ejecimus, aut aequitatis adraisimus. Sed ne B bominera facis animal rationale, sensus et scientiae
suis quidem magistris, alias probatissimis atque lec- capacissiraum. Sed non eam te advoco, quae scholis
tissimis, fidem inclinavil humana de incredulitate du- formala, bibliothecis cxercilala, acaderaiis (16) et
ritia, sicubi in argumenta christianae defensionis i m - porticibus Altici partara (17) sapientiam ructas (18).
pingunt; tunc vani poetae, cum deos humanis passio- Te simplicem et rudem et impolitam et idioticam
nibus et fabulis designant (8): tunc philosophi duri, corapello, qualem (19) habent qui te solam babent,
cum veritatis fores pulsant (d). Hactenus sapiens et iilara ipsam de compito, de trivio, de textrino totam.
prudens babebitur, qui prope christianura pronun- Imperilia lua mihi opus est, quoniam aliquan-
tiarit, curo si quid prudenlix» aut sapientiae afleclave- tulae peritiae tuae nemo credit. Ea expostulo, quae
rit, seu cercmouias despuens, seu saeculum revincens, tecum in hominera (20) infers, quae aut ex temetipsa,
pro cbristiano denoletur (e). Jam igitur nihil nobis aut ex quocumque auctore luo senlire didicisli. Non
erit cum litieris ei doctrina perversac felicitatis, cui es, quod sciam, chrisliana, fierienira, non nasci solet
in falso potius creditur (9), quam in vero. Viderint (21) christiana (h). Tamen nunc a te testimonium
si qui de unico et solo deo pronuntiaverunt. Irao flagitant christiani, ab extranea adversus tuos, u l vel
nibil omnino relatum fit, quod agnoscat christianus,
LECTIONES V A R I A N T E S .
U) Adstudendum Bigait. C (11) Tantum Jun.
(2) Ex litteris receptissirai cujusque Jun. et P. Ciacon. 12) Mentieris Latin. et Ciacomus.

1
3) Doctrtnae ac sapienti» Rigtdt. 13) Debens Wouw. Bigalt.
i) Rei evincaniur : Ac nonnulli quldem Jun. [ii) Inciperis Jun. incipis Rig.
3| Ad gentes Bigait. 15) Inde Riq.
6) In sugilbtionem et originum et traditionum, et sen- 16) Academicis Parii.
tenliarum, argumenta Jun.et Latin. in siogula rationem et 171 PastaHio.
o. Rigull. 18) Eructas Wouw.
(7) Re cognosci Le Prior. 19) Teadd.Rig.
(8) Absignant Jun. 20) Tecum bomini Rig.
9) Cum in falso ejus creditur Vet. Cod. Rigait. 21) Soles Wouw.Rig.
,10) Relatum sit Jun. Bigait.
COMMENTARIUS.

el
ti nimit tevia ette videantur, ted curiotitat nihil recu- Jacobum fralrem Domini, ubi loquens de iis qui non-
tat. Casaubonus inquit in notis ad Vopisc. perier- dum sunt Christiani, ait illos esse foris. L A C .
iiam (quae vox idem est cum curiositate) factam (e) Denotetur. Hoc verbum , hic et saepe atias in
pedissequam philologiae ab Mart. Capella , et alia malara parlem surailur. Hieronymus de suspecto con-
quaepiam aflert de Aristaea scriptore antiquissimo.LAC. T\ tubernio. Vot cunctorum digUi denotabunt, id est t

(a) Oput ett adttudendum. Opus quod adstuderi infamabunt. L A C

debeat raagna curiositate, et majore memoria. R I G . (f) Consiste in rnedio, anima. Prosopopoeia adani-
(b) Nonnutli quidem. Alludil ad eos, qui ante se mam, a qua testimonium adversus gentes deposcit,
adversus gentes scripserunt, Graecos praesertim in qua persistit, usque ad finem cap. 4. Varias autem
(nam secundus ab Apollonio Lalinorum scriplorum de quibus bic paucis, Epicuri aliorumque philoso-
a D. Hieron. in catalogo recensetur), Quadratum phorura de anima opiniones latissime recenset infra
dico, Aristidem, Justinum philosophum, Anaxago- lib. de anima. Hoc unqm id dicam, nondum cum
rara, Melilonem, Theophilura Antiochenura , Apol- haec scriberet, fuisse Auctorem iu errore de anima
linarium, Tatianum, Irenaeum, Clementem Alexandr. traduce aut corporea. P A M .
et Miltiadem : quorum quaedam ad verbum pene suo (g) Eo magis mentiri non debens. In exemptaribus
Apologetico insparsit, ad quera tacilo nomine etiam legitur, Non debebis. Animam compellal: Si divina,
bic videtur ailudere. P A M . inquit, et aelerua res es, eo magis non menliris,
(c) Et sententiarum argumenta. Legendum videtur, cum sit lurpe et indignum Deo mendacium. S i mini-
et argumenta sentenliarum , et postea disjungendje me divina res es , eo magis mentiri non debes, ut
voces quce recognosci scribendumque re cognosci, teslimonium dicas in gratiam D e i , ad quem minirae
9

dhiunctim. L E P R . pertines. R i c .
(d) Veritatis fores putsant. Hanc locutionem vidi (h) Non nasci soles Christiana. Aniraa scilicet per
etiam in epislola illa magni iilius Clementis Papac ad fidem regeneratur, sicuti corpora a parentibusge-
611 TERTWXIANI 643
tibi erubescant, quod nos ob ea oderint et irrideaut, A dem (c) adscribunt. Nam si Deus (iaquiunt) irascitur,
quae te nunc consciam detineant. corruptibilis et passionalis est. Porro quod patitur,
C A P , II. Non placemus, Dominum (a) pratdicantes quodque corrumpitur etiam inleritum potest capere,
t

hoc nomine unico unicum, a quo omnia, el sub quo qucm Deus non capii.JAt iidem alibi animam divinam
universa. Dic teslimonium si ita scis. Nam te quoque et a Deo conlatam confitentes, cadunt in tesiimonium
palara et lola libertate, qua (1) non licet nobis, ipsius animae, retorquendum adversus opiniouem su>
domi ac foris audimus ita pronuntiare, Quod Deus periorera. Si enim aniroa aut divina aut a Deo data
dederit, et, S i Deus voluerit, ea voce et aliquem esse est, sine dubio dalorem suuin uovit. £ t si novit, u t i -
siguificas, et omncm illi confiteris potestateni, ad que et timet, ut tantum postremo auctorem (d). A n
cujus spectas voluntaiein, simul et caeteros negas deos non tiraet, quem raagis propitiura veiil, quam irattun?
esse, dum suis vocabulis nuncupas, Salurnum, Jo- Dnde igitur naluralis limor aniraae in Deum, si Deus
vcm, Martem, Miueryam. Nam (2) solum Deum con- non (10) novitirasci? Quomodo timetur, qui nescit
firmas, quem tantum Deum noroinas, ut et cum illos offcndi? Quid timelur, nisi ira («)? uade ira, nisi e x
interdum deos appellas, de aiieno et quasi pro mutuo animadvcrsione? Unde animadversio, nisi de (11) D e i
usa videaris. De natura quoque Dei quem (5) prac- judicio? Unde judiciuni, nisi de potesiale? Cujus
dicamus, uec te latet: Deus bonus est (4), Dcus bc- B potestas sumina , nisi Dei solius? tlinc ergo tlbt
nefacit, lua vox est. Plane ea dicis, sed horao raalus anima de conscientia s^ippetit dorai ac Joria,
scilicet (5), contraria propositione oblique et figura- nullo irridente vel prohibenle pre&care, Deus
liter exprobrans, ideo malura hominem, quia a Dco videt omnia, et Deo commendo, et Deu$ reddet, etDeus
bonoabscesserit. Etiara quod penes Deum bonitatis et inter nos jubicabit. Unde .hoc libi non Cbrisiianae?
benignitatis omnis benedictio inter nos sumraura sit Atquc (12) id pleruraque ct vitta Cereris redimita (/),
disciplinae et conversationis sacramentum, Bcnedi- et pallio Salurnicoccinalaelde«(13)IsidUUnteata (14)
cat le Deus, tam facile pronuntias, quam (6) chri- (o)? In ipsis dcnique templis Deum judicem iQ-ploras,
stiano necesse est. At cum (7) in maiedictiim (b) sub Esculapio stans, Junonem in aere cxorans(15),
convertis benedictionem D e i , perinde dicto omnem Minervae (16) calceans (17) furvis galeam (18) formis
super nos polestatem ejus consisterc sccundum nos (19), et neminem de praesentibus deis contestaiis; i a
confileris. Suut, qui etsi Deuro non(8) negent, dis- tuoforoaliundejudicera appellas,iu luis templisalium
pectorcm plane et arbitrum, et judicem non putent: deum pateris. 0 teslimonium veritalis, quas apud
in quo utique nos maxirae rejlciunt, qui ad islam ipsa daeraonia testem (20) efficit cbristianorum.
disciplinara metu praedicati judicii transvolaraus; sic C A P . III. Euimvero cur (21) daeraonia _Xfir__amus
Deum honoranles (9), dum curis observalionis, et C csse?sane quasi non et probemus, qui ea soli do
molestiis animadversionis absolvunl, cui ne iram qui- corporibus exigimus (h). Aliqui Chrysippi adsen-
LECTIQNES V A W A N T E S .
1) Quiaiua. Dei abesi Rigait.
_j Nam abestRig. (12) Adeo Jun. ttigatt.
13 Quam Rig. (13) Etdeae abest RiguU.
i 4) Bonus Riq. Lino tecta Jun.
5) Plane addicis: sed homo malus; scilicet Rig. Mre exaurans Rigait.
0) Christiane, flitf. Minervam Parit.
(7) Quum in maledictum converlis benedictionem Dei Calcias Parit.
Jun. Rig. in abe$t Lat. Veneta; MJten. Pam. et Sem. legg. 18) Furnis Parit. farris Rigait.
cum id maledictum convertis in benedictionem Dei. 19) Minervae furvis galeam fcrmis calceans Juu.
(8) Negantilia. 20) Te testemefficit Jun.
(9) Inhonorantes Jtm. 21) Cum Rigalt.
(10) Vult Bigail.
COMMENTARIUS.
neranlur, ut babet Calecb. 4, Cyrillus Hierosol. (e) Quid timetur nita ira ? Iram, inquam, ait l i -
TertulUanus ipse dixit in Apolog. c. 1 8 : Viunt non mendam, quae ejus est naturae, ut naluram invertal.
%

ntucuntur Chrhtiani, quae verba excripsit B . Hiero- J) Ideo enira illam Nicetas David in Vita I^natii epi
nymus, babenturque epist. ad Laclam. Mitto h i c ' scop. Constantinop. rc*pif wtf-tv vocat, quasi contra na-
quosdam legere tolet non, tolet. L E P R .
9 furam, et Ixcrmatv, quae naturam depravaL L A C .
(a) Non ptacemut Deum. Rigaltius Deum legit cum (f) Vita Cererit redlmita. Fruslra adducunt coronam
Pamelio, cum tamen Lacerda Dominum habeat, Cereris spiceam, cura Tertullianus viltatam dicat.
suamque lectionem ex codicibus probet, et locis bene Morisenim fuit vittas capiti apponere, auctore Plinio
mullis quibus ulitur. L E P R . lib. XVIII. c. 5. L A C
(b) At cum in matedictum. Pamehus habet perpe- (g) Et hidit linteata. PaUio scilicel: ut Saturni
r a m , at cum id mulediclum convertit in benedictio- coccineum fuerit Isidis liirteum. Etenim fuit et pal-
nem Dei, perperam inquam : nam nunquam praeces- liura muliebre. In exemplari legitur: Et Dece Itidis
sit maledictum, ut notat Lalinus, cujus est lectio tintiata. Adjectum Deae vocabuluin putavimus ab iis,
quam sequor. L A C . qtii nomen Isidis quas^ ininus notum declaratione
(c) Cut ne iram quidem. Fortassis hoc ad errorem aliqua indigcre crediderunt. Nam cur Isis Dea potius
Tertulliani vergit, quo Deum corporcum alicubi fa- dicatur quam Ceres, Juno, Minerva?quqe hic suis
c i t , et proinde passionibus obnoxiura , nisi irara Dei simpliciter nominibus appellanlur. R I G . — hidit
improprie accipiamus, sicuti alii Patrcs pro vindicta tinteata. Quae Dea Romauis Ceres dicilur, ea Isis est
Dei. P A M . apud JEgyptios. L E P R .
(d) Et tantum pptlremo auclorem. A quo scilicet (h) Qut ea toli de corporibut exigimus. Sic iib. de
tot beneficiis adaucta et cumulata est. Anuna, pag. 304; Ctiristiana potestat vim istam per^
615 LIDER D E TESTUIONIO ANIMJE. 614

talor (o) tlludit ea (1), et esse, et abominationem A quae te ab interitu defeudit: laxnen propler (8) suum
sustinerc, execrationes tuae respoodent. Daemonium
vocas, hontinera aut immunditiaj, aut roaiitia, aut
insolentia, aut quacunque roacula, quam nos daemo-
niis deputamus, aut (2) ad necessitatem odii (3) oppor-
tunara. Satanam (b) denique in orani (4) aversalione et
aspernatione etdetestatione pronunlias, quera nos d i -
cimusroalitiae angelum, totius erroris artificem, toiius
saeculi interpolatorero,per quero bomo a priraordio cir-
cumventus, ut praeceptura Dei excederet, ct propterca
in morlem datus, exinde totura genus de suo seiuiue
nomen soli vanitati et stupori, et ut dicilur, prae-
sumptioni dcputalur (d). Sed non erubesciraus, si
tecum eril nostra praesumptio. Primo enim cum a l i -
cujus defuncti recordaris, misellum vocas eum : (9)
nonutique (10) quod de bono vitae ereptum, sed ut
poenae et judicio jara adscriptura. Caeterum alias
securos vocas dcfunctos. Profiteris et vitae incom-
inodura, et morlis beneficiura. Vocas porro secu-
ros, si quando extra portara (e) cum obsoniiset (11)
roalleis (f) libi potius parentans adbusla recedis (g)
9

infeclum, suae ctiam damnationis traducem fecit.
Sentis igitur perditorem tuura. E t licel soli ilium
noverint cbristiani, vel quaecunque (5) apud Domi-
num secta, et tu tamen eura uosti, dura odisti.
C A P . IV. Jam nunc quod ad necessariorem senten
liam tuara spectet, quantura (6) et ad ipsum statum B q
aul a buslis dilutior rcdis. At ego sobriam luam sen-
tenliara cxigo : misellos vocas mortuos, cum de luo
loqueris, cura ab eis longe es. Nam in convivio (12)
eorura quasi pracsentibus et conrecumpentibus sorlem
suam exprobrare non possis, debes adulari propter
(|5) ixtius vivis. Misellum ergo vocas,qui nibil
U O S

tuum teudil, aflirmamus, te manere, posl vitae dis- sentit? quid quod ut sentienti maledicis, (14) cujus
punctionem, et exspectare diera j u d i c i i , proque meinoriam cum alicujus offensae roorsu facis. Tcrram
merilis (c) aut cruciatui destinari, aut refrigerio, gravem (h) iinprecaris, etcineri penes inferos tor-
utroque serapiterno. Quibus sustinendis necessario uientum. iEque ex bona parte, cui graliara debes,
libi substantiaro prislinam, ejusdemque bominis ma- ossibus et cineribus ejus refrigeriura comprecaris,
teriam, et roerooriam reversuram, quod et nibil et ut bene requiescat apud inferos cupis. Si nibil pas-
roali ac boni senlire possis, siue carnis passionalis sionis esl tibi post raortera, si nulla sensus perscve-
Cacultate, et nulla ratio sit judicii sine ipsius exbi- rantia, si denique nibil es ipsa, ubi corpus reliquisli:
bilione, qui meruit judicii passiouem. Ea opinio Cbris- cur mentiris in te, quasi aliquid ultra pati possis?
tiana e u i bonestior multo pytbagorica, quac te non Lmo cur in totum times raortera, si nibii est (15)
in bestias transfert; etsi plenior platonica, quae tibi tibi tiraendum post roorlem, qua nec experiundum
etiam dotem corporis reddit; etsi epicurea gratior (7), post mortem (i)? Nam etsi dicere (16) potes, ideo
LECTIONES VARIANTES
Ea abest Rigalt. 9) Non uti de bono vitae dereplum LaL
Et Wouver. C 10) Quod abestJun. uti de bono Rig.
3) Importunum RigaU. odiis opportunum Jun. l l i Kt mattyis Jun.
4) Vexatione farts. 12) Eorum abesl Rig. quum addU Lat.
5) Vel quaecumque capit Latin. sapit Ciaconius, 13) Lautius Ciacon.
6) In quantum Jun. 114} Sladd.Jun.
| | Gravior. _u'9
: 15] Malitn, si nihil es ? tibi limeodum p. mortem?
Suum abest Latm. RigaU. solum Laiin. RigaU. 16) Dici polest Rig.
COMMENTARIUS.
nidosiuimam sola traducit. Et tamen hoc etiam Ju- riosi hoc titulo , praesumptuosi vocabantur. Ita Apu-
daeos praestilisse adfirmat Irenaeus lib. X I . cap. 5. leius, lib. I X . Cbrislianara fceminam lancinabat. Tum
etiarajpostquam in eorum olea ex oleastro iusiti su- spretis atque calcatis divinis numintbus, in vicem certce
mus. R I G . Heligionis, mentia sacritega prcesumptione Dei, quem
(a) Aiiqui Chrysippi assentator. Est plane Terlul- prcedicaret unicum, etc^LkC.
lianicum, aiiqui pro aiiquis. Videtur aulem Chrysip- (e) Exlra portam. Cautum erat et prohibitum olim
pus philosophus, (de quo latius infra lib. de Anima) Romae atque legibus 12 tabularura, ne quis intra
daemonia iliusisse , libro quantum apparet de Divi- urbem , sepeliretur aut ureretur. Und* Juvenal
natione, quem citat Lactantius lib. 1. P A N . sal. 1 :
(b) Satanam denique in omni aversatione pronun- Experiar quid concedalur in illos
tias. Ergo Satanae vocabulum usurpatum Graccis aut TJ Quorum flaminia tegitur cinis atque Latina. LE PB.
Lalinis nondum Cbristianis? etenim alloquitur ani-
mam non Christianam, roinime vero : Sed Malum (f) Cum obsoniis el matleis. Ccrtura est hic Mat-
dixere, nota interjeciione apud Comicos aversantium leas esse convivia illa feralia, quae in sepulcris
aliquid , aut aspernantium ac delestaiilium. Tercn- fieri cousuevcrant, legendum porro videlur Mattyis %

tius Eunucho , qui, matum , atii ? Piautus Epidico : Nani apild Alhenxum M a r r d i j « & y noXwlU tit*f*x,
Quce, malum , hcec , impudentia esi. At Christianis , id, esl Mattya opiparum quodUbet esi ferculum.LE Pn.
Malus, absolute ponitur pro Satana. et hoc loco v i - ( g ) Ad busta recedis. Recedere eos dicit, qui cxlra
cissim Tcrtulhanus Satauam posuil pro Malo. R I G . urbem ad busta pareniatuui ibant. R I G .
(c) Proque meritis , etc. Auctor libri de fide , pag. (h) Terram gravem imprecaris. Piinius lib. X I . ubi
43. nabiluri unusquisque nostruin specialem resur- de Terra : Cujus numen uUimum jam nuUis imprece~
rectionem , pro merito fidei ac vitae , sive ad refri^e- mur irali grave; tanquam nesciamus hanc csse sotam
riura sive ad ustionera. Vide quae ad illud Septimii : quce nunquam irascatur hominu Jam nullis, id est raor-
Modico quoque delicto raora resurrectionis expenso, luis. Cicero THisculanarum 1. De mortuis loquor, qus
pag. 338. R I G . — Locus pro operum ineritis, nulli sunt. R I G . — Proverbialis hapc esl formula, i t l
quales alibi coraplures. En vero rursus vocem obso- tibi terra gravis, ut et aUepa sub iiujus capitis finem,
lctam , passionatis pro passioni obnoxia. P A M . abiit jam et reverli debet, ouae eliaranum vulgo
(d) Prcesumptioni deputalur. Rcsurreclio hoc no- quoque Tcutonico in ore est. P A M .
roiue enuutjabatur a gentilibus. Christiani enim glo- (i) Qua nec experuuiduni posi mortem? ScmpcB
 t\S TfeRTULLlANt m
morlem timeri, non ut (1) aliquid minantem, sed A putem cuiquam frivolum et frigidum videri posse, si
ut commodum vitae ampulanlem ; atqtiin cum ct recogitet naturae majestalem, ex qua censetur aucio-
incommoda longe plura vilae pariter (2) excedas, rilas animac. Quantum dederis magistrae, lantum
(3) el lucraiione gravioris parlis metum diluis, adjudicabis discipuhc. Magistra natura, animadisci-
nec jam timenda est amissio bonorum , quae allcro pula. Quicquid aut illa edocuit, aut isla perdidicit: a
bono, id est incommodorum pace , pensatur. Nou Deo tradilum est, roagislro scilicet ipsius magistnc.
est timcndum (a), quod nos iiberatab omni timendo. Quid anima possit de principali institutore praesu-
Si times vila decedere, quia oplimam nosti: certe roere, in te est aeslimare de ea quae (9) in teesu
roorlem timere non debes, quam malam nescis. At Senli illam, quae ut sentias efficit! recogita in prae-
cum times, scis malam. Non scircs aulem malam sngiis vatem, in ominibus augurem, in eventibus
quia nec limeres, si non scires aliquid esse post prospicem. Mirum si a Deo data boroini, novit divi-
mortem, quod eam malam faciat, ut limeas. Omit- nare. Tam mirum, si eum a quo data esl, iiovit»
tamus nunc naturalem formam timcndi mortem.Nemo Etiam circumventa ab adversario, meminit sui auc-
timeat, quod evadere non polest. Ex altera parte toris, et bonitatis, et decreli ejus, ct cxitus sui et
congredior, laetioris spei post moricm. Nam omni- (10) adversarii ipsius. Sic miruro, si a Deo datn,
bus fere ingenita est famae post mortem cupido. Lon- B cadem canit, quae Deus suis dedit nosse. Sed qui
gum est relexere (b) Curtios (c) et Regulos, vel ejusroodi(ll)erupiiones animae uon pulavit doctrinam
Grxcos viros, quorum innumera (4) elogia sunt con- esse nalurae et (12) congenilae et ingenitae conscientiae
temptae mortis propter poslhumam famam. Quis non (13) tacita commissa, dicet potiHS diventilatis in v u l -
hodie memoriae post morlero frequentandae ita studet, gus opinionibus, (14) publicatarum iilterarum usum,
ut vel litleraturae operibus, vel simplici Jaude mo- jaro et quasi vitium corroboraturn laiiter scrmoci-
r u m , vel ipsorum sepulcrorum ambitione, nomen nandi. Gerte prior anima, quam littera (f); et prior
fuum servet (d)? Unde anima (5) hodie affeclare aii- sermo, quam liber, ct prior sensus, quam siylus;
quid, quod velil post moriem, et tantopere praepa- et prior homo ipse, quam philosophus et poeta. Num-
rare, (.) quo sit usura post obilum : si nibii de pos- quid ergo credendum est, antc litleraturam et divul-
tero sciret? Scd forsiian de sensu post excessum lui gationem ejus mutos absque hujusmodi pronuntiatio-
cerliores, quam de resurrectione quandoque, cujus nibus homines vixisse? Nemo deum et bonilatem
nos praesumplores denotamur. Atquin hoc quoque ab ejus, nemo morlem , neroo inferos loqucbatur: men-
anima praedicatur. Nam si de aliquojam pridem dicabat sermo, opinor, imo nec ullus esse poterat,
defuncto tanquam (7) vivo quis requirat, prae cessantibus etiam tunc, sine quibus etiam bodie jam
manu occurrit dicere Abiit jam (e), et reverti c beatior, et locupletior, et prudentior essc non potest,
debet. si ea quae taro faciiia, taro assidua, tam proxima
C A P . V . Haec testimonia aniroae quanto vera, tanto hodie sunt, in ipsis quodammodo labiis parta,
simplicia ; quanto simplicia, tanto vulgaria; quanlo retro non fuerunl, antequaro litterae in saeculo ger-
vulgaria, tanlo cominunia: quanto communia, tanto minassent, anlequam Mercurius (opinor) natus fuis-
naturalia: quanto naturalia, tanlo divina. Non,(8) set. Et unde ordo ipsis litteris contingit, (15) nosse,

LECTIONES VARIANTES
(1) Ullre quid Rig. (9) Est in te Riq.
2 Excedant Venela. (10) nabeslParis
3] Ea lucratione Jun. (11) Erupiionis
unu trouwer.
Eliogia Jun. (12) Habaoest Rig.
Animae Rig. (13) Tacite commissam Wouwer.
Quae ai. (14) Publicalum Jnn.
De add. Rig. (13) Contigit? Unde nosse Jun.
PuloRiflf.
COMMENTARIUS.
haec parlicula significat partem , aut locum, ut qua I) mani non coituram labem , nisi aliquis ex nobilibus
n ! i
parle, quo loco. Ergo : cur times mortem , si ninil —* Curtius
eo se dejecisset, - -* —
vitamimpendit - *L A-C .
patriae.
timendum post mortem, eo loco aut parte , qua nihil (d) Nomen tuum tervet. Virgiliiis lib. VII. /Eneidos
experiundum post mortem ? L A C . de Cajeta /Eneae nutrice paria ferme babeu
(a) Non ett timendum, etc. S. Chrysosiomus ad
pop. hom. 21. nihil ex morle limendum docet quo- Et nunc servat honos sedem tuus, ossaque nomen.
niam ad meliorem vitam et optabiliorcm, xa< « « ^ c Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat. L E P R .
&in\\Xkyiuw QL*afML\(dL{ leudimus.Sicque Seneca etiam
epist. 102 : Proinde intrevidut horam iltam decreto- (e) Abiit jam. Veteres pro mortuut ett dicebant,
nam protpice, non ett animo tuprema, tcd corpori. vixit, abiit abiit ad nluret, apud Festuro etiam abilio
9

L E PR. pro morle sumitur. L E P R .

(h) Longum ett retexere. Nolior est Curtiorum et
Reguli qui pro patria roorlem oppetiemnt, hisioria,
qtiam ut pluribus sit opus. Potthumam famam postea
inctaphoric6ii dixit, eam quae post roortem perdurat.
PAM.
(f) Certe prior anima quam liltera. Locus iste quan-
doquidein paulo post hanc animx loquelam , Tradi-
tionem nuncnpat, optime potest adaptari ad Tradi-
tiouum e< clesiast. auctorilalein, quippe quae libris
omnibus et ttylo id est lilteralura omni priores sunl.
t

(c) Curtiot. Hic esl ille qui se diis manibus dicavit P A M . — Prior anima quam littera. Idem argumeutum .
pro salule patriae : cum enim ingenti hiatu desedisset conficit Magnus Autonius leste Athanasio in ejus vita,
terra in medio foro, responsumque accepissent R o - conlra philosophos quosdam. L A C .
617 DE TESTTMONIO ANIM/E. 6\t
et in usum loquelae disseminare, quae nulla unquam A tianus, eam conveni: cur alium colens, Deum no-
mens conceperat, aut Ilngua protulerat, aut auris minat? C u r , cum maledicendos spiritus denolat, dac-
exceperat? At eniro quumdivinaeScripturae,ojuae pe- monia pronuntiat ? Cur ad coelum contestatur (e), et
nes nos vel Judaeos sunt, in quoruni (1) oleastro insiti adterram detestatur? Cur alibi servit, alibi vindicem
surous, muito saecularibus litteris non modica tantum convenit (f) ? Cur de mortuis judicat? Cur verba
aelate aliqua antecedant, ut loco suo edocuimus ad habe\ Christianorum, quos ne (4) auditos visosque
fidem earum deinonslrandam ; etsi haec eloquia de vult ? Cur aut nobis dedit ea verba, aut accepit a
liileris usurpavit anima, utique de nostris credendum nobis? Cur aut docuit, aut didicit? Suspectam habe
erit, non de vestris: quia potiora sunt ad instruendam (5) convenienliam praedicationis in tanta disconve-
anitnam priora, quara postera, quae et ipsa a prio- nientia conversationls. Vanus es, si buic linguae soli
ribus inslrui sustinebant (a); cum, ctsi de vestris in- autgraecae, quae propinquae inler se babenlnr (g),
structam concedaraus, ad originem (amen priucipalem reputabis ejusmodi, ut neges naturae universitatem.
traditio perlineat, nostruinque omnino sit, quod- Non Latinis nec Argivis solis anima de ccelo cadit.
cunque de nostris sumpsisse et tradidisse contigit Oronium genlium unus bomo nomen est (6)., una
vobis. Quod cum ila s i t , non mulluin refert, an a aniraa , varia vox, unus spirilus, varius sonus ; pro-
Deo formata sit animae conscientia, an liltcris Dei. B pria cuique genti loquela, sed loquelae materia com
Quid igitur vis, homo, de humanis sentenliis littera- munis. Deus ubique (/i), et bonitas Dei ubique; dae-
rum tuarum exisse haec in usus (b) communis callo- monium ubique, el maledictio daeraonii ubique,
sitaiero? judicii divini invocalio ubique, mors ubique, et con-
CAPUT V I . scienlia mortls ubique et tesliraonium ubique. Omnis
Crede itaque tuis, et de commentariis nostris aniraa suo jure proclamat, quae uobis ne (7) mutire
tanto magis crede divinis, sed de anithae ipsius conceditur. Merilo igitur omnis anima rea et testis
aibitrio perinde crede naturae. Elige quam ex his est, in lanlum et rea erroris, in quantum (8) lestis
fidelius (2) sororem observes veritatis (c). Si de luis veritatis; et slabitante aulas ( i ) Dei diejudicii, (9)
litteris dubilas, neque Deus, nequenatura mentitur: nibil habens dicere. Deum prxdicabas, et nonrequi-
utetnaturae et Deo credas , crede aniraae; ita fiet, ut rebas; d;cmonia aborainabaris, et illa adorabas, j u -
e: tibi credas. lila certe esl, quara (anti fucis, quan- dicium Dei appellabas, nec esse credebas ; inferua
tum (3) illa le facit: cujus es toius; quae tibi oinnia sdpplicia praesuraebas, et non praecavebas; Christia-
est; sine qua nec vivere poles nec mori; propter nuro noroen sapiebas et Christianuin persequebaris.
quam Deum negligis(d). Quum enira times fieri chris-

LECTIONES VARIANTES.
In quorum olea ex oleastroinsiti sumus, Lat. Rigal. C gentium varium nomen est Wouw.
Fidelibus Rig. Nec Wouwer.
uanU Jun. Et add. Rig.
S ec Rig.
3» Habes Jun. Rig.
Nihii habens dicere, sed audiens dicere,Deum pras
" Jun.
Unus homo, varium nomen est Jun. Rigalt. Omnium

COMMENTARIUS.
(a) Instrui sustinebant. lloc est, exspectabant. R I G .
ad id quod stipra cap. 2 dixit, in ipsis denique tem- ,
(b) In u$us communis eatlositatem. Consuetudiuem plis Deum judicem impluras , praclerqoam quod bic
signific^it, qnae lougo usu veluli callum obduxit. non solum ut judicem , sed et ul viudicein invocari
(c) Sororem observes veritalis. Id est quae propiusab ipsis Deum innuit, id esl ut redemptorem ct asser-
ad veritatein accedat, rf.c «irjS-l/ac v.o€). ^. L E P R .
? torem, quemadmoduui ad leges 12 tab. hunc locum
(d) Propter quam Deum negtigis. Qui sciiicet tiiucs citans lalius intcrprelatur Reynardus nosler cau. 8.
fieri chr.stianus, ne nobisctim pro noinine Chrisli et 9. P A M . P

animam, hoc est vitam , ponas. R I G . (g) Quee propinquce inter se habeiitur. Veteres enim
(e) €ur ad calum contestatur. Notat Macrobius iib. graecas litteras easdem pene fuisse, quae miiic lalime
3. cap. 9. et Servius lib. 5. iEueid. Veteres pro qua- sunt, indicio esse scribil Piinius. P A M .
litale-iiuinimira, interduin iina, interduin suraraa (h) Deus ubique, elc. Ubique prajsens est clomnia
respexisse. Et Contestari testcra palam ciere. Cicero replet, Po w a v T a ^ w rc&p&v xa< ntkn*. vXr pu*, inquit S.
t

iii Verrem : Deos nominesque coitlestatus. Ideiu Cic. U

Chrysoslomus oral. 2. advcrsus Judicoi. L E P R .
appellat conlesiatum (de Diviimt.): Quem enim non mo- (i) Et slabit ante aulas Dei. Rheuaiius, et stabilis.
veat ctarissiinis monumentis conlestata consignataque Nihil mutandum. Illud, ante aulas D e i , est anlepa-
auctoritas. Estautem delestor execror , et aboininor. latia D e i , njsi fortasse seruio ad oves pertiueat, ct
LAC legenduin s i l , ante caulas Dei; nihil tamen inutaii<
(Q Cur alibi servit atibi vindicem convenit? Alludit dum. L A C
%

TERTULLIA!!! I. [Vingt.)
619 TERTULUA.NI 6 »

QUINTISEPTIMII FLORENTIS T E R T U L U A N I

AD MARTYRES
LIBER <•>.
ARGUMENTU-. — Quinla persecutione jamjam immi- A Carnem cnim saginari, ei spiritum esurire non pro-
r

nenle sub Severo opusculum istud scripsit Septimius, dest. Imo, si quod iufirmum est, curatur; aeque, quod
in quo martyres adhortatur ad constantiam in fide, infirmius est (_), negligi non debet. Nec tanlus cgo
el atacritatem in subeundo carceris squailore, judi- sum,ut vosalloquar; verumtanien et gladiatores per-
cumque decretis. Eos vero potissimum ad pacem 111-fectissimos non lantum magistri et prx-posili sui, sed
vitat, quam qui non habebant in Ecclesia, a marlyri- ctiam idiotae et supervacui quique adbortantur de
bus petcbant. longinquo , ut saepc de ipso populo dictata suggesta
profuerint. In primisergo,benedicti, noliteconirislare
CAPUT PRIMUM. .
Spirilum sanctum (Eph., IV, 3)^ qui vobiscuminlroiit
Inter carnis alimenta, benedicti martyres (b) carcerem. Si eniin non vobiscumuunc introisset, uec
designati, quae vobis et domina mater r_cclcsia de vos illic bodie fuissetis. fct ideo dateoperam, utiliic vo-
uberibus suis , et singuli fratres de opibus (1) suis biscum perseveret: ita vos inde perducat ad Dontinum.
propriis in carcerem subministrant, capile aliquid ct Domus quidem diaboli est el carcer, in qua familiani
a nobis quod faciat ad spiritum quoque educandum. suam contiiiet. Sed vos ideo in carcerem pervenistis,
LECTIONES VARIANTES.
(i) Operibus Bhen. Franeq. Paris. (b) Alii, supervacue.
(_) Aug. Neander emend. ttrmius.
COMMENTARIUS.
(a) Llber seu potius sermo ad Confessoret, quos B ribus spectaculorum, alrocitale, vel furore, vet impu
. « l i i . n . nv n v i e / i A \i\rtn_n.li m / v « . _ _<W>sit AIIMIA n n n . . _ ~ -I- • „ f -L. tl _ J 1— - _ Z_> J _ _ _ t.Ll —.*
Marlyrasex prisco loquendimore vocat.circa annum dicitia cetebrantium ccederis : non in toea libidinum
CXCVIl. judice, C l . Nxsselto, exaratus est, eo fere pubticurum ocuti tui impingunt: vacas a seandaiis, a
temporeabs Tertulliano adhuc ex asse catholico, quo tenlalionibus,a recordalionibas malis, jamel a persecu-
Severus in eos inquisiverat, qtii partes Nigri el At- tione. Uoc prmtat carcer Christiano, quod eremus Pro*
bini secuti fueraut, qttemadmodum hec ipsius Ter- phetis.... Auferamus carceris nomen, secessum vocc-
lulliani verba innuunt (Tcrluliian. lib. ad. Martyr. mus : etsi corpus includltur,eisi caro detimttur, omnia
c. 6 ) : Ad hoc quidem vel prcvsenlia vobis tempora spiritui patent. Vagare spirilu, spatiare spirhu, el non
documenla sint, quuntoe qualesque personm inopinalossladia opaca, ant porlicus longis proponens tibt, sed
natatibus et dignitalibus, et corporibus, ei matibus itlam viam, qua? ad Deum ducit : quotiens enm sphritu
suis exilus referunt, hominis caussa : aul ab ipso si deambulaveris, totiens in carcere non eris. Niftit erus
contra eum fecerint, aut ab adversariis ejus , si pro eo senlit in nervo, cum animus in coelo est (!d. ibid. % 9

sleterint. Acris is liber cst ad Marlyres adhorlatio, cnp. II). PosleaMartyres ad paticntianrcl coustaniiain
qua eos chrislianne religionis caussa in vinctilis de- adhuc excitare conatur |>eiita ralione ab obligatione
tentos ad constantiam in fide, alacritaiem iu per- in baptismo contracta iniliiandi pro servitio Dei. Sit
ferendo carceris squallore et impeudenlihus sibi nunc, inquit, carceretiam chrislianrs molestus : vocats
suppliciis vehemeriter movet et animat, eos vero sumus ad mititiam Dei vivi jam tnnc, cumin sacra-
potissimum ad pacem invital, quain qui non habe- menti verba respondimus : nemo miles ad biltum cum
banl ab Eeclesia, a marlyribus expetebant. deticiis venit, nec de cubicuto ad aciem protedit.
Ab initio laudat pieialemi fidelium, qui Martyribua Q etiam itt pace, labori, et incommodis bellunt pmi jam
in carcerc consiitulis alimenta corporalia minisira- ediscunt.... Sudore omnia constant, nt corpora atque
bant; deiu ipsos Marlyres horlalur, ne Spiritum sanc- animi expavescant, de umbra ad sotem, de sote ad cmlurn
tum contristari vcllenl, sed eum ila cuslodiant, ulpa- % (ld. ibid., cap. Hl). Tandem, ne tormeiiloruiH acer-
cem et concordiam invicem scrvenl, quam quidem in bitale viuci se sinant Confessores, exempla viroruut
Ecctesia non habentes, a Martyribus in carcere exorure et mulicrtim getiliiium qui, ex soiius vanaa gloriae
consueverunl. Et ideo eam etiam propterea in vobis ha-motivo, tornieuta et mortem fortiler sustinuerout,
bere et (overe et custodire debelis : ul si jorte et atiis adducit (ld., wid., cap. IV et V). Nihil sane hoc
prcestare possitis ( Id. ibid. cap. I ) Ex Terlulliono brevi sermone vehementius. aot movendis animis)
vepbis viri docli colligtint, emndem in communioue aptius judicc, perdocto viro Dnpinio(Dupin. BibUoth.
Ecclesije calholi<!;c pr.csentem iraclalum exarasse. des auteurs, tom. I). lioc iti argumenlo TertuiUanmn
Eactus enim montanisia IKCC omuia ludibrio habuit, poslea iiiiitatus est bealus Cyprianus in suo de
ut patet ex lihro de Pudicitia cap. XXII. et lib. de Exhortalione el laude Marlyrii libro , el in suis
Jejunio cap. XII). Ut vero Terlullianus Martyribus ad Marlyres et Confessores epislolis. Caeterum ad
ad perfereudos carceris squaliores animos addat, marlyres iu ali(|uo oppido diiiouis Carlhaginensis ,
proponit illis ipsuin magis mundum carcerem csse, aut etiaui in Carlhagine ipsa caplivos perscripsisse
al illico utilitates ex eorum in carceribus detentionc huncsermonem Septimium, censent fere omnes e r u -
profluenles enumerat ita disserens : Segregati estis ilili proplcr h;cc illius verba : Judicia denique non
ab ipso mundo, quanto magis a scecnlojebusque ejus? Proconsulis, .. sed Dei sustinet (Tertull. in Tractat. ad
Non vides alienos deos, non imaginibus corum incur- Mariyr. cap. II). Nam de Proconsule Africae plurinia
ris, non solemncs nationumdies ipsa commixtione par - fit inenlio in Nolilia imperii. L U M P .
ticipas, non nidoribus spurcis verbcraris, non ctamo- (b) Benedicli martyres. Id est laudandi : boc cpilhe*
621 LJb_.IV At> WARTYRF.S. C__
yt illum etiam in domo sua coriculcetis. Jain enim A/net; quod segregati cstis _ miindo (3). Sieriitn reco-
foris congrcssi conculcaveralis. Non ergo dicat: In gitemus ipsum magis inandum cafcereita esse, exisse
nieo sunt, lentabo illos vilibus (1) scidiis (2) (a), affe_- vos e carcerc, quam in carcerem irttrolsse, irilellige-
tionibtis, aut inlerse dissensionibus. Fugiat conspec- mtis. Majores tenebras babet muiidus, quae Momi-
tum veslrum, et ima sua delitescat contractus et num praccordia excaccanl. Graviores (4) caleuas in-
torpens , tauquam coluber excautalus aut effumiga- duil (5) mundus , qua? ipsas ahimas hominum con-
tus. Ncc illi tam bene sit in suo regno, ul vos com- stringunl. PcjoreS immunditias exspirat rmmtras,
miltat sed inveniat munilos, ct concordia armatos: tibidiues hotnintmi. Plures postremo rriundiis reos
quia pax vestra bellum est rlli. Quam pacem (b) 1
coniiuet, scilicet universum homiiiinn gcflu,. Judicia
quidam in Ecciesia non babenles, a martyribus in dcnique (c) non proconsulis, sed Dei stistihet. Quo
carcere exorare consueveruni. E l ideo cam etiam vos, hencdicli, de carccre in cUstodiaTium si forle
propterea in vobis liabere et fovere et custodire translatos cxistiinetis. Habct tcnebras, sed Itrmen (6)
debclis, ut si forle et aliis praestare possilis. ostfs ipsi: habet vincula , sed vos softrti Dco estis.
CAPUT II. Tristc illic exspirai, sed vos odor eslis snavifalis ;
Ciciera acque animi iinpedimeula usque ad limen Judex exspcclalur (7), sed vos estis de judicibtiS ipsis
carccris deduxcrint vos, quousque et paretiles ves- g jtnJicaUrri-{ Sap. III). Contrisletur illic , qui fruclum
(ri. Exinde segregali e s Q s ab ipso mundo, quanlo sacculi suspirat. Christianus cliam extra carccrem sae-
magis a saeculo, rebusque ejus ? Ncc hoc vos conster- culo renuritiavlt, iri caTcere atrtctn ctiatn carceri.

L E C T I O N E , VARIANTES.
I
(1) Odiis Fnm., inediis Rhen., pro vilibus Jtm. mavull (4) Carcas RiqaU,
utiliims; scidiis rcposuit Rigall. 5) Imbuit Semt.
(_) Defeclioriibus Rhen. (]) Lumcn vos ipsi Riqalt.
(3) kmxxndo abest Rtgalt. 7) Rhen. add. de judlcibus.
COMMENTARrtJS.

to martyresornat Terlullianus, ut paulo post Imprimis nuiein priestanlissimodivinae cnjusdam arborlsfructu:

ergo benedirti, et infra ad Martyres. Quod EIcu- istos hodie, qui in nieosunl, ncrnpc in carccrc, leu-
therio ponlitici Rom. et mnrlyri jamdcfiinclo superiu_ taho quoipre, sed Vlibus scidiis. Quasi diccrct : Olini
eliam ailribuil. Cyprianus fortissimos ct beatissimos teiilando hommi, cum esset fn paradiso , aiSnibcnda
subinde vocarc solet, qtiodani loco forlissimos et fuit magni apparatus lenutio, appctenlia scilicet fruc-
iidclUsimos. R H E N , lus qui de hominibus fiiccret dcos : nunc vero in
(a) In meo sunt, tentabo illosvilibusodiis. Hnnc esscs" pmcO positos, quipjie in carcerc ac tenebrarum rcguo,
Vaticanorum scripluram Pamelius lestalur. Sed ^ tenlabo nngis c l fpiisquiliis, pnla moml_iilan'cac cu-
martyrum inler ipsos odia et qiiidcm vilia, fuisse jusdam vexationis formidine , auiproducendae in aTi-
nenio christianus consenseril. l u m , si odia fuis- quol anuos vitae in dies inorlalis desiderio : dcnifpie
se inter mariyras Tlriuliianus tradidit, profecto commiltam ipsos et cxngitabo disscnsiouibus. IIcc
futilem et fnvoiara affectionnm ac dissensionum suhl parabiliaet obViam atque ad manUiiVSatanac lela;
exprobraliouem adjecil. Nam quae odia sine affec- quasi de vilibus scopisel scidiis arborum cremialibus.
lionibtis ac dissensione ? Imo frigldissima fue- Scidi;e sive scidia, unde el discidia, stint « r ^ - / £ c ,
rit Salatiac tcchna : Martyres qui sunt in carceres cooi- XUT/XOCTCC |6>_V, viiia cesarum arborum segmina. V i -
pulsi in meo sunl, tentabo igitur eos vilibus odiis. Iruvitis lib. n . cap. 1. Intcrvaitn scidiis et tuto ob*
Queui non quolidiehujusmodi odiis lentat ? etiam uon struunt. R I G .
in suo? etiam extra careerem ¥ ltaque non video qua
ratione defendi queat Valicanorutn scriptura. In (b) Quam pacem quidam, etc. De pacc scu recort-
editionibus antc Pamelium vulgatis legebalur, Ten- ciliationccum caclerischrislianis ac Deo primomluec
tabo ilios. vilibus inediis, defectionibus, aut inier se inlelligenda. Mos quippe inoleverat, ut qui pra_ lyran-
dissensionibus. Sed ncc. sensus inde boui colligilur nidc iu carccribiis dclinebnnlur libellos pelcnlibiis
qtiidquam. Etenim quis sanus unquam dixcril, vites darcnt fidelibus in pcenilcntia conslitulis, quorum
inediasi aul cur inedias hic ullas stispicabimur, in- opepitccm Dei oblinebanl e l cum c;cteris fratribus
ter carnis alimenla quae his ipsis inartyribus domiua communicabant. Ad indulgenliarum vero aucloii-
rnatcr Ecclesia de ubeiibtis suis iu carcciem suhmi- taicra plurinium ista conduciint, qiiartiin forsan ni-
nislrabit? sic cniin disertissime tradilur i^tius scrip- *J iniiui facititalcin arguebat Olim Cyprianiis. Alque
tionis principio:quo salis etiam refellilur intcrpretatio superiori sacculo synodus Triddnliiia quae adversus
Rhcnani, vocahulum, defectionibus, ad rerum pcnu- iKeresin ex abttsus indulgeiitiarum pretexlu ptillulan-
liam transferenlis. Quare, nec illae ante Pamelium tem coacla, Iucresi c i abusui occurrit: hacresiquidcm,
ediliones difiicultalem solvunl. Digitum ad veri fou- cuni definit ah Ecclesia pendcre, co!icedere indul-
tera intendii quisquis codicem Divionensciiiexaravit. gcnlias (nam B.P.iulus Alcxandroet llyiiieiuco olinf
Illic eniin legitur, Tenlabo illos vilibuscidiis defec- conccssit). Abusui vero, cuiti in his conccdendis mod6-
tionibus, aut inier se dissensionibus. Disjungamus quae rationem, juxla velerem el probatam in Ecclesia consue-
prave cohujrent, et genuinara Aucloris scripluram tudinem, adhibericnpit, efc.SCss. 25. Dcc. dc indulg.
habemiis : Tenlaoo illos vilibus scidiis. Audierat Ter- undc nos ad anliquos canoncs rejicit concilidruiii
tullianus esse quaedam inler martyras non odia , sed veluti ad Ancyraniim imiltis in can. NeoCajsariense,
defcclionuin ac dissensionuin semina , quibusdam Canhag. Agatensc, ctc. L K Pn.
forie sic* disputanlibus, Scripluraruin aucloritale (c) Judicia denique non proconsulis, sed Deisustinef.
non probiberi, quominus vincula sua mortemquc Susliuel, cxspeclal. RIG.—Nobis liceat dubilare de in -
ipsam aniiuinerala eoncussoribus pecunia deprecaren- lerprclationevirorum ciHidilorum.qui in bac pab^stra
lur. Ituque horiatur, id potissimum videanl ne con- nomeii aliquod sibi quacsivcrunl: puiaut nimirura
silia Salanas adversus ipsos coquat volvendo sccum ferme omnes, iu aliqtio 0)»pido diliouis Carthag. aut
ista : llomiues ego leuiavi quoudain, cum iu meo eiiam in Carthagine ipsa caplivos fuisse, projder banc
nou erant: neinpe cura erant in paradiso , tcutavi vocem Proconsulis) iiam, inquitini, de proconsule A f i i *
 TERTULLIAIM 6.4

Nihilinleresl, ubi siiis in s_eculo,qui extra saeculum A nis molestus? Vocati sumus ad militiam Dei vivi
estis; et si aliqua amisistis (i) vitaa gaudia, negotiatiojam tunc, cum in sacramenti verba respondimus
est aliquid amiltere, ut majora lucreris. Nihil adhuc (5). Nemo miles ad beilum cum deliciis venit;
dicodepraemio, ad quod Deusmartyres invilat. Ipsam nec de cubiculo ad aciein procedit, sed de papilio-
interim coirversationem saeculi et carceris compare- nibus (a) expeditis et subslriclis, ubi omnis durilia
mus, si non plus in carcere spiritus acquirit quam et imbouitaset insuavitas constitit. Etiam in pace, l a -
caro amiltit, imo et quae jusla sunt caro non amittit bore et ( 6 ) incommodis bellum pati jam ediscunt', i a
per curam Ecclesiae, agapen fratrum : et insuper armis deambulando, campum decurrendo, fossam mo-
quae seroper utilia Odei, spirilus adipiscitur. Non v i - liendo, testudinem (7) densando (e). Sudore omnia
des alienos deos , non iroaginibus eoruin incurris, constant, ne corpora atque animi expaveseant: de um-
non solemnes nationum dies ipsa commixtione parli- bra ad solem, de sole ad ccelum (8) de tunica ad l o r i -
cipas , , non nidoribus spurcis verberaris, non cla- cam, de silentio ad clamorem, dequietead tumultum.
moribns spectaculorum , atrociuie , vcl furore, vel Proinde vos, benedicti,quodcumque hoc durum est, ad
impudicilia celebrantium cacderis : non in loca libi- exercilationem virtutum animi etcorporisdepulate. Bo-
dinum oublicarum oculi tui impingunt: vacas a scan- num agouem (9) subituri estis in quo agonothetes ,
dalis, a tentalionibus, a recordationibus malis, jam rj Deusvivus est; xystarches (/), Spirilus sanctus coro-
et a persecutione. Hoc prxstat carcer christiano , na,acterniutis; brabium, angeiicae substantiae, politia
quod eremus propheiis ( Marc, I ). Ipse Dominus in incoelis, gloria in saecula saeculorum. Iuque E p i - v

secessu frequentius agebat, ut liberius oraret, ut states (g) vester Christus Jesus, qui vos spiritu un-
saeculo cederet (Luc, IV). Gloriam deuique suam xit, ctadhoc scamma produxit, voluit vosante diem
discipulis in soliludine demonstravit (Matih., X V I I ; agonis ad duriorcm tractationem a liberiore conditio-
Marc,\X; Luc, I I ; I Petri \). Auferamus carceris
t ne seponere, ut vires corroborarenlur in vobis. Nerope
nomen, secessum vocemus. Etsi corpus includitur, enim et alhlelae segregantur ad strictiorem disciplinam,
etsi caro detinelur, omnia spirilui patent. Vagare ut robori aediticando vacent: coutinenlur a iuxuria,
spirilu , spatiare spirilu , et non sladia opaca (c) aot a cibis laetioribus, a potu jucuudtore. Cuguntur, cru-
porticus longas (_) praeponens l i b i , sed illam viam, ciantur, fatigantur : quanto plus in exercitatkmibus
quac ad Deum ducit. Quotiens earo spiriiu deambu- laboraverinl, lanto plus de victoria sperant. Et i K i ,
laveris, totiens in carcere non eris. Nihil crus sentitin inquit Apostolus (I. Cor. 9),utcoronam corruptibilem
nervo (d) ( 3 ) cum animus in coelo est. Totum hominem consequantur ; nos aeternam consccuturi. Carcerem
animus circumfert, etquo velit transfert(£fau/i.,\I): Q nobis pro palaestra inlerprelemur, ut ad stadiurojlribu-
Ubi autem erit cor tuum iitic erit et thesaurus tuus. Ibi nalis beneexerciuti iiicommodisomnibus producaraur:
t

ergo sit cor nostrum, ubi voiumus babere tbesaurum. quia virlus durilia extruitur, mollitia vero destruitur.
GAPUT 111. CAPUT IV.
S i l (4) nunc, bencdicti, carcer etlam christia- Scimus ex dominico praecepto, quod caro infirma
LECTIONES VARIANTES.
'1) Amisisti Jm. (7J Desiccando Wten. densitando Lacerda, des'idendo f
;_) Proponens Fran. Paris. vel desudando atii.
3) Quum inanus Seml. De sole ad gelu Latin. de sole ad gelum Jun.
4) SicArsr.
5) Respondemus Semt. iO)
(10
B
. FmemJb^al..
Benedictae — subitura. Rhen.
6) Labor est Rhen.
COMMENTARIUS.
cae plurima fit mentio in Notitia imperii. Veruni pro Ut tamen bostiles densa tesludiiie muros
Caesarura cupiditate inulalos fuisseraagistratusnullus Tecu subit virlus. — Rio.
ignorat. L E P R . •
(a) Stadia opaca. Arboribus longa utrinque serie ( ) Testudinem densando. Oinniuin optima mihi
e

dispositis. L E P R . vidctur baec Rigaltii lectio, densando, id eniin inlelli-

(b) Nihilcrus *entitin nervo. Nervus hic ligni eenus gendum censeo de lestiiudine scutorum, quae den-
D

est multis foraininibus distincium , quo lyraniu ute- satis sculis liebat, Junius habet desudando; forte
bantur, ul martyres cruciarent, cruraque disjuncU ipsius seusum, non coniemneudum. Rhenanus desic-
etluxata frangerenlur; gcnus illud supplicii grajcis cando, alii desidendo, alii desudando Lacerda aVnsi-
t

nonnullis est £ 6 / o v , sed pluribus vetusiiorura, cst tando rescripsit. L E P R .

x d t / o v , quac duo vocabula idem siguiiicaiit. Atque (f) Xystarches spiritus sanctus. Eicganter xystar-
docuit me ScaligerivxaXovxcAcTc dictosfuisse reos apud cheu vocat spiritum sanctum. Nani hujus auxilio
Athenienses. L E P R . consuntiam marlyres debent. Proiude supra dixit
(c) Sed de papilionib. Rbenanum sequor qui ten- de Spirilu sancto: Si enim uon vobiscum nunc iulrois-
toria involuta expediriait,cum in castris cxlendunlur, set, nec vos hodie illic fuissetis. Signiticat autem
et fuuiculis ad palos terne tixos substringuntur , al- Xyslarches Xysti praesidem. R H E N .
liganlurque, ne vento disturbanle corruanl. L E P R . (g) llaque epistates vesler Christus. EpisUtem hic
(d) Testudittem^densando. Sic habcnt libri veteres: accipit pro magistro qui athletis praeest, nam utitur
alii vero perperam, desudando aut desidendo. Livius hac meuphora Terlullianus. Apud Athenietises qui
$

lib. X L I V : Quadrato agmine facto, scutis super capita decem viris diurno imperio praeeral, cVurr«Ti]( appel-
densatis, stantibus primis, secundis submissioribus, lalur Deraostheni; alioqui in acie jjrfrr-c et ir«tp-rr_c
tertiis magis ctquartis, postremis eiiam genu nixis, substites et astites dicuntur apiid iElianum, quemad-
fastigiatam, sicut tecta ftdificiorum sunt, tesludineui modum clegantissime vertit Thessalonicensis Gaxa,
faciebant. Lucanus, m : Rn-H.
€23 LIBER AD M A R T Y R E S . 626
sit, spiritus promplus. Non ergo nobis blandiamur, A aihcniensis?qua_consci.iconjurationis,cum propterea
quia Dominus consensit carnem infirmam esse. torqueretur a tyranno, et non prodidit conjuratos, et
Propterea enim praedixit spirilum promplum (I), novissime linguam suara coroestam in faciem tyrasni
ut ostenderet, quid cui debcat esse subjectum, scili- exspuit, ut nihil agere se scirent tormenta, etsi ultra
cet, ut caro serviat spirilui, infirmior fortiori, ut ab perseverarent. Nam quod (7) hodie apud Lacedae-
eo etiam ipsam (2) fortiludinem assumat. Colloqua- monassolemnitas maxima est,tt*fjn*Ttyurt (e), id est,
f

tur spiritus cum carne de communi salule, nec jam flagellatio, non latet. In quo sacro, anle aram nobiles
de incommodis carceris sed ipso agone et praelio
t quique adolesceutes, flagellis aftliguntur, astantibus
cogitans. Timebit forsitan caro gladium gravem, et parentibus et propinquis, et uti perseverentadbortan-
crucem exceLsam, et rabicm bestiarum, et summam tibus. Ornaraentum enim et gloria deputabilur majore
ignium poenam, et omne carnificis ingenium iu tor- quidera tilulo, si anima potius cesserit plagis, quam
menlis. Sed spiritus contra ponat sibi et carni, ncerba corpus. Igitur, si tantum terrenae gloriae licet de cor-
liccl ista, a multis tamen aequo animo excepta, imo poris et animi vigore, ut gladium, ignem, crucem
ct ultro appetita, famae et gloriae caussa; nec a viris bestias, tormenta contemnant, sub praemio laudis
tanlum, sed etiam a fteminis, ut vos quoquc, benedictae, humanae, possum dicere, modicae sunt islae passiones
scxui vestro respondeatis. Longnm est, si enumerem B j consecutionem gloriae ccelestis et divinae mercedis.
a(

singulos, qui se gladioconfecerint, animo suoducti (a).
De foeminis ad manum est Lucretia, quae vim stupri
passa,cultrum sibiadegit in conspectu propinquorum,
ut gioriam castitati snae pareret (b), Mulius (c),
mamim suam dexteram in aracremavit, uthoc faclum
ejus fama haberet. Minus fecerunt philosophi : Hera-
cliius (d), qui se bubulo stercore qblitum exussit;
item Empedocles, qui in ignes .Elnaei monlis dissi-
iivit; et Peregrinus, qui non olim se rogo imraisit:
cum foeminae quoque contempserint ignes : Dido (3),
nc post virum diiectissimum nubere cogerelur ; item
quum AsdrubaKs uxor, quae jam ardente Ganhagine
maritum suum supplicem Scipinnis videret, cum liliis
suis in incendium patriae devolavit. Regulus,dux Ro-
manorum, captus a Carthaginiensibus , cum se unum
pro multis captivis Garthaginiensibus compensari no-
juisset, maluit hostibus reddiet in arcac genusstipa-
tus undique extrinsecus clavis transfixus, tot cruces
sensit. Bestias foemina libens appetiit, et utique
aspides, scrpentes tauro vel urso horridiores, quas
Cleopatra immisit sibi, ne in manus inimici pcrveni-
ret. Sed morlis metus non tantus est, quanlus tor-
menlorura (5). Itaque , cessit carnifici (6) meretrix
LECTIONES VARIANTES.
(1) Esse addii Franeq.
(2) Ipsa Frun. Paris. Rig.
(3) Cura Rhen.
(4) Quum abest Pam.
(3) Quantus tormenli. Non itaque cessit carnifici, etc. (10) Tunc ont.
Jun. ilaque nec cessit Latin.
COMMENTARIUS.
(a) Animo suo ducti. Pracclare: nam martyr verus D
non debet seqni ductum suum, sed Dei: non se_ i n -
terlicere, sed lunc cadere cum Deus volucrit. L A C
(b) Utgioriam castitati suce parerel. Non fuit pudi-
citiae caritas , sed pudoris infirmitas. Augustiuus
Jib. de Civ. Dei. RiG.
( c ) Uutius dexteram suam. Proculdubio senlit
Tcrtuilianus Muiiuni cx eo vulnere crematae dexterae
animam amisisse, quod in nemine scriplorum vidi.
Ponit enim in Catalogo eoruin , qui se volunlaria
morle confecerint. L A C .
Si lanti vitrum (f) ? quanti (8) margaritum? Quis
ergonon libentissime lantum proverohabeaterogare,
quantum aiii pro falso ?
CAPUT V.
Omitto nunc gloriae causam. Eadem omnia saevi-
tiae et enicialus certamina, jam apud homiues af-
fectatio (g) quoque et morbus quidam animi con-
culcavit. Quot oliosos affectatio armorum ad gla-
dium (9) local ? Certe ad feras ipsas affectione des-
cendunt et de morsibus et de cicatricibus formosiores
sibi videntur. Jam et ad ignes quidam se autoraverunt;
ut ccrium spatium in tunica ardente (h) conficerent.
Alii iuter venatorum taureas scapuiis patientissimis
inambulavcrunt. Haec, benedicli, non siue caussa
Dorainus in seculum admisit; sed ad nos et nunc (10)
exhortandos, et in illo die confundendos, si reformi-
daverimus pati pro veritale in salutem , quae alii
affeclavcrunt pro vanitate in perditionem.
CAPUT VI.
Sed haec exempla constantiae omittamus de affe-
ctatione venientis. Convertamur ad ipsam conditio-
nis humanae contemplationem, ut et illa nos ins-
truant, si qua constanler adeunda sint, quae et invitis
(6) Carnificis Seml.
.7) Quae Fran.
(8) Tanti vitreura? quanti verum margaritum Rhen.
(9) Forlasse vocat Jun.
(e) A<A/u*rrfyo»»-.c, Ld est flageliatio. Hujus meminit
et in Apolog. sub finem. R H E N .
(f) Tanli vilrunt, quanUmargaritumt Forma adagii.
Hieronym. ad Lactam : si tanli vitrum, quare non ma-
joris pretii sit margarilum* Et ad Demctriadem,
adhuc ad Salvinara. Siimilur ad cxplicandam ingcn-
tera rerum inaequalitaiem et distanliam. Nam quis
comparat vilrum cum margarito, nisi amens ? L A C .
(g) Apudhomines affectatio. Quaeab Elhuicis paulo
rehgiosius fieri videbantur, ea affeciatioui (anquam
morbo cuidam tribucbantur, ita ut fictum judicelur,
t

(d) Heraciiiu*. ls, uti annotavil Rbcn., laborabat
morlK) aqure intercutis, et cumobscuris sermonibus
assuctus borao, quaerenduin e mcdicis jussisset,
nuinexirabre siccitatein facere p issent; et ab illis
ludi se putanlibus fuisset ncglectus, tandem ipse s i -
hi subvenire volens, bubulis excremeutis oblini
corpus suum inflatum fecit. Est apud Laertium. PAJI,
et tanlum ad osteniaiionem, non vera virtus. L A C .
(h) In tunica ardente. Tunica illa erat pice et
bitumine iliita, qua induebantur olimsancli martyres
antequam in ignem projicerenttir. Tunica dicitur
molesta Martiali, epigr. i o . l i b . 10 et Juvenali Sat. 8.
.. k Quod lioeal tunica punire molesta. Rio.
627 TERTULLIANI
evenirc consueverunl. Quoliens enim incendia vivos A
cr^inaverunl (n)! qttqtiens ferae ei in silvis suis et iu
mcdiis civiUHibus claps* cavcis (fr), bpmines dcvora-
verjiqtl quqt a I.Uronihus feiro, ab boslibus etiam
cnice e^ti^cli su,n|, lorli prius, imo ct omni coniti-
meiia cxpuupti (c)! Nemo non cliam bominis caussa
COMMENTARIUS.
(a) Quoties enim incendia vivoscremaverunt. Omisit
morboriim quorumdam actitissimos cruciatus , el
fcliriiuu, qitaruin iiiccndia plertimquc tyrannicis le-
triorn, ccrip diuturniora ; quod elegaqter obscr-
vavil ad' ftpictctiim Mium Arriauus, lib. II : Ouoi-ore
&uo£/c r u p a v v o c i£ pr rt rtva fonxgs, tufiT^c o> xetj evtotuTW
t Auclor Ammianus Marcell. lib. 59- R H E N .
woUaxtc- Ibi(|eiM ail nihii referre qua via pcr
vciiialur ad uiprtcm. Imo. si vertim ainamus, eam
esse hreviorem, <jua dtici jubel lyraimus. R I G .
(b) Et in mediiscivilatibuselapsarcaveis. Hic venitmihi
628
pali potest, quod in caussa Dei pati dubilat. Ad boc
quidcm vel pncscntia nobis teinpora documenta sint,
quantae qualesquc personc inopinatos, nalalibus, et
dignitalibus, et corporibus, ct actaiibus suis, exilus
referunt, liominis caussa : ant ab ipso, si contra cum
feceriot: aul ab advcrsariis ejus, si pro eo steterint.
in menlem duarum sacvarum ursarom, quas Valcn-
tinianus Augustus alebat, caruin caveas juxta cubi-
culum sumn locare solitus. Alleri Micje aureae no-
incn eral, alteri Innoceiilia?. Muitos illae mortales
lauiariiut, ridenle et bac saevitia delectato priucipe.
(c) Omni conlumelia expnncti. Ilic audis Terlnlliaiii
verbutn, signitical nihil contumctke omissum , quod
illi non sint perpcssi. R H E N .
P

QUINTI SEPT|MII FLORENTIS TERTULLIANI

DE SPECTACULIS
LIBER.
<#»IQW_*£>

Cum non Romae solum, scd per proviucias etiam snavitates sinl res a Deo crealce, atque propterea non
propler Severi reditum, vicloriamque de Albino re- repndiand.*c, exceplioni qtiorumdam christianoruni
poriatam edcrciitur speclacula, libros de Spectacu- assereniiuin, in Scriplura sacra nuliihi speclaculis
lis el dc Idololatria ea occasionescripsisse Teriullia- adesse exprcsse prohiheri, opponit illa regii Pro-
num Cl. Ncesseltus deinoiistravit. NonnuUi equidem C pheim : Beatusvir, qui non abiit in concHium impiorum,
conjeclanl librum de Spectaculis abs Terlulliano el in via peccatorum non stetit, et in catliedra pestilen-
composiliim fuisse in montanismo, quia in illo iis tice non sedit. Addit deini ad hanc fugam leneri fidcles,
suffragari videlur, qui revelationes pelebant (Tertult. quia aquam ingressi tidem professi sunt, et renuii-
tib. de Spect., cap. 29). Verum quis nescit, et ipsos tLissc diabolo, et pompae et angelis ejus orc suo con-
Ecclesiac catholicac martyrcs revelaliones a Deo pos- tcstati sunt, et ludos ac spcctacula ad idololalriam
tulasse, ut viderc est in actis sanclarnm Perpeltiac el pertiuere aflirmat, a qua originem suam traxisse de-
Felicitalis (XXXV. Acta sincera, Ruinart; pag. 87); monstrat, atque ludorum nomina, eorumdem appa-
Quae publice iu colleclis Icgehanlur tcmporibiis D. ralum idololalricuin, loca stiperslitiosa, ct artes re-
Atigustini (Augustin. Serm. 280)? Adde, quod S. Cy- censel. De circo disserens ait: quamvis circus idolis,
prtanus expressc asseral, coufessores de iuiniinenli ct signis supcrslitiosis cssel impletus, nihilominus
eorum tnarlyrio per visionem saepe admonilos fuisse christianos cxtra spectaculorum tempus sine crimine
(Cypriun. Epist, XI et XVI). Utut autem haec sint, possc inlrare, sicut in ip*a tcmpla intrarenl, si c_ussa
cerle scopus hnjus traclaius fuii apud TerluHianiiin, intrandi culpa vacct. De circo transit ad theatruiu
christianos, ipsosqtiecaiechtimenosa spectaculis avo- parlicularilcr Veneri cl Baccho consecratum; inde ad
care, demonstraudo quam inverecunda sinlhujusmodi P athleiarum ccrtamina stio qmcque nutnini sacraia et
ohlcctameuta, yera? pietati, culluiqtie sincero qnem denique ad gladialores, qui sniim pompis funereis
Deo debemu§, conlraria, alque iis etiam infcsta oiiginemdcbebant; ullima IKCC spcclacula ad ampbi-
qui faslus mundi, voluptatcs , ac idololalriam theatruin pertinebant. Sed praeler idololatriam, caus-
cjurarunt. Primo duo plausibilia ethnicorum argu- sainprincipalem,aliasadhuccoinmemoralralioncs,ob
menta remoyct, quorum priinum :„ Nihil obslrepere quas speclacula a christiauis vitanda sint, Periculum
retigioni ijn qnimo et in consciemia tmda solatia cxlrin- scilicet auiillendi Spirilum sanclum in commolione
secus oculorum, vei aurium , nec vero Deum o/fendi passionum noslrarum ; damnum temporis christiano
oblectatione hominis. Secundum : Clirislianos, expcdi- adco prctlosi; injurias, malcdicia, calumnias, et con-
lum morli genus, ad Uanc obstinalionem crudiri abdica- vicia. Ibi quippe pubtice omnia nefauda produceban-
tione votuptatum quo facilius vilani contemnant, ampu- lur, quae alibi summa cura occullabanlur. Quanlum a
tatis quasi retinaculis ejus. Explosa dcin alia ridicula sana ratione abhorreat, ostcndit, ea in speclaculis
ohjeclione paganorum , quod omnia quae thcatro ctipide quaerere, quae in reliquo viue commercio v i -
inserviunt, lerra, sax-a, leones vires corporis, vocis derc vel comtuitlere pudor et horror velanl. Tum
9
629 LIBER DE S P E C T ^ C U L I S . 630
pergit: Rmtm earum imaginem, quas facere non ticet A quod Deo vivis? Wae voluptates, hcec tpectacula chris-
videre non expedit; atqui in Tragcedia horrenda crimina, tinnorum, sancta, perpetua, gratuita. Tandem agones
in Comcedia lascrviam, spectatorum ocutis exhibctis. Martyrum, passionem D. N . J . Christt, propinquum
Bominem ratione proeditum, crudelem et sccvum essenon illius advenlum, judicium cxtremum, poenas impio-
decet, ergo etiam aspectu horrido, ubi homines truci-rum aeternas, praemiaque bonorum, ut sedulo con-
dantur, delectari non decef, qnamvis etiam necati fuerint tempientur, horiatur. LUMP.
morte ob scetera digni. lnsanum est, artem illam magni CAPUT PRIMUM.
facere, cujus periii ob infamice notam honestorum ho~ Qui status Odei (a), quac ratio verilntis, quod
minum soeietale excluduntur. Exin larvatonim pro- praescrtptum disciplinae, inter cceiera saecularium
terviam increpat, virisqtie, qui vestes muliebres as- errorum, etiam (b) spectaculorum voluptates ad-
sumerent, intentatam a Deo maledictionem memo- imat, Dei servi cognoscite, qni cum maxime ad
r i l ; quippe viri muliebri habilti mnlieriim personam Deum acccditis: recognoscitc , qui jam accessisse vos
in seena agebant. Postea ostendit iterum speclaeulo- testificati et confessi estis, ne aut ignorando aut dis-
ram usum esse baptismo contrarium, ipsosque gen- simtilando quis peccel. Tanta est enim vis volupta-
tiles cbristianos a repudio spectaculorum distioguere tum, (c) ul et ignorantiam protelct in occasionem,
consuevisse. Tandem exempla dtio adducil christia- B et conscientiam corrumpat in dissimulationem. A d
nerum propter frcqueniata spectacula punitorum. utrumqtie, adhuc fbrsan alicui opiniones ethnicorum
Dein exhorlatur christianos, ut in gemitibus hic vitam blandiunlur, quae (i) in ista caussa adversus nos ita
degant, dum genliles voluptatibus 6ese iihmergunt, argumentari consueverunt: Nibil (d) obstrepere reli-
nihilque magis in votis habeant, quam exire de hoc gioui in animo et consciencia (2) lanla solatia extrin-
secuto, iil ad Deum perveniaui. Volens nutem osten- secus oculorum vel aurinm : nec vero Deum offend
dere Tertullianus quaenatn sinl voluptates, et oblec- oblcctalione hominis, qua, salvo erga Dcuin metu et
lamenla, qtiae christianos decent, scribit: Quos major honore , suo in tempore et suo in ioco frui, sccius
votuptas, quam fasiidium ipsius votuptatis, quam scecuti non sit. Atquin hoc cum maxime paramus demons-
totius conlemptus, quam vera iibertas, quam eonscientiaIrare, quemadmodum islhaec (3) non compelant ve-
integra.... quod eakas Deos nationum, quod deemonia rae rehgioni et veroobsequio erga Deum verum. Sunt
expeltis, quod medicinas facis, quod reveiaiiones petis, qui existiment (e) (4) Cbristianos (5) expeditum
LECTIONES VARIANTES.
(ft) Qui um, Semi. (4) Existimant RigaU.
(2) Tua add. Fran (5) Cbristianuui SenU.
(3) IsU RigaU.
COMMENTARIUS.
(a) Qui status fidei. Scriptum hunc Hbrum non ad darum dictitabanl: 6oV»ov *v nc TOUC ©Wa M w u r o D x a *
jam Christianos tanlum, sed et Catecbumenos, quos Xpirxov ^ i i r t w f c S a f t i i v ; Citius quispiam eos Moysen et
auctor Audientes solct nuncupare, paiel, lum ex Christum dedoceret. Quod usurpavit Galenus lib. m.
verbis istis : Dei servi, cognoscite, qui maxime ad de diff. puif. Et ab Auguslino, lib. de Civil. D e i x i x ,
Deum acceditis, quae ad Catechuinenos: tum ex illis; C Apolhnjs oraculura notatur, sciscitanli Porphyrio, qua
Hecognoscite qui jam accessisse vos testificati et con- ratione ab Cbristianisrao conjugem suam revocare
fessi estis, quod ad jam baptizalos, qui tidei lestifica- possel, respondentis, Facilius ipsum litteras impres-
lioncm in baplismo reddiderant, pertinet. P A H . surum flumiui rapidissimo, aut per aera volaturum.
(b) Spectacuiorum voluotates. Illud esl profeclo RIG.—Christianos expeditum morti genus. Quasi tVt-
quod dixit B . Athanasius hom. de Sem. aearfojuavs?* SavaTiouc pt^oxtvSuvsuc, <jra/>a£6>ouc, 7t«^xtxtvSwvf\jy_ivouc.
V)$ov±s. L E P R . Paulus ad Philipp. cap. 2. de EpaphroditQ /4i#c
(c) Ut ignorantiam protelel in occasionem. Tanla 0av_-ou ^yyutt, «_^oes«)ju9-fMvo« Tij pH>xfJ. Nam ita legitur
e.st, inquit, voluptatum \is, ut homiucm suuiu tamdiu in velustissimo exemplari ubi et Latina versio sic
doceri nolil vilauda esse Christiauo spuctacuia, quam- habet: Parabolalus de anjraa sua. Auctor illius ver-
diu spcclaudi occasio sperabilur. iiac insauia etiain sionis addubitavit, dicendura sibi esset, parabolatus
aevi sui Christianos laborasse queritur Augustinus in animam suam an parabotatus de anima sua. Eodem
Psal. Ixxx : Sunl autem mutti non digne viventes bap- vero sensu w-..*_ auclor» _ ™historiae. Triparl. dixit
..«, .. ariificem
_.....v~...
tismoquem perceperunt. Quammuttienim baptizatihodie " parabolum lib. x i . sub linem : Crudeli bestiae arlifex,
circum inwlere quamistambasiticam mahierunt!LEPR. paraboluspugnet.Quod Socraleshist. 7. dixeral, iraca-
(d) Obstrepere religioni. Verbum pro impedire et 6o/cuo^ttvo$. Minime autem Epaphrodilus aliive Cliri-
esse obstaculo. Ommno quod Seneca ep. 115. obstri- sliani, vitam suam ita sprevisse exislimandi sunt, quasi
giltant; et quod Synodus Jricasliua ad Nicol. PP. obslinalione sola temerarii, perdili ac dcsperali mor-
obdicere : quae duo verba uotare volui, ut pecularia. tem oppeterent, X _ T _ ^iX^jv wapaTaftv. Quod putavit
LAC. A . M.Anloninus lib. de vila sua undec.Vcrura summo judi-
(e) Christianos, expeditum mortt genus. Arnanus ad cio, summa ratione ac prudeutia paralissimi semper
Epictcium, lib.iv. cap. 7. Chrisiianorum in ohetinda craut ad nioriem forliler obeundam pro Cbristi
morte proChristi noinine obslinationein non furori nomine, hoc esl pro vcriiale fidei Christianae, v.nb
tribuil, scd riiui et assucludini: l V i ^ u a v t e c p4vcuv*.r_z iStovjs xptViWf, X e ^ u r / x f v w c , x a t ff£//v5>5. R l G .
T<C OOTWC 5c«T«0f.vat <tph T o y r a , x * i urrd i6ov; bly&hX*i*i. Expeditum morti genus. Muita in hunc locum Rigal-
Nos lalem riium agnoscimus, et conslaulissime reli- tius de voce itetpKGoXtvvb/Mvoc, quibus addi polest illud
nendum scimus; imo furorem esse non ncgabimus, Hcsycbii : n_/5_6o>«uya/_«v« , e/c d*;aT&v €*UTOV i x S o u ; .
fi

scd sanctmii, sed divini spiriiusafilaium vchementio- Legendus itein Phiynichus in ecloge dictionum Atti-
rein, qui siiosagntincilalos. Uujus constanluc gloriam carum ad vocera %a.pa&6U^. Qua de re nos nonnulla
Ethnici obstinationis appellatione dcterere conaban- diximus in notis adGloss. graecoiat. pag. 141. coL 1.
tur, adeoque inter proverbia rerum minime speran- lin. 19. L E P R .
631 TERTULLIANI 63*
morti genus ad lianc obslinationem (a) abdicatione A runt, nisi nalurali jure, non etiam familiari, de
voluplalum (b) crudiri, quo facilius vitam coniem- louginquo, non de proximo; necesse est ignorent
nnnt, amputatis quasi retiuaculis ejus, ne desidereut, qualiter administrari aut jubeat aut probibeat quae
quam jain supervacuam (1) sibi fecerinl (2): ut boc inslituit (9), simul quis sit aemulus (10) ex diverso,
consilio polius et bumauo prospeciu, non divino adulterandis usibus divinne conditionis, quia neque
praescripto definitum existimelur.. Pigebat scilicet voluntatem , neque adversarium noveris ejus, quem
etiam perseveranles in laniis volupiaiibus propter minus noveris. Non ergo boc solum rcspiciendum
Deum mori. Quanquam elsi ita esset, tam (3)apto con- est, quo (11) omnia sint instituta, sed a quo con-
silio, tanlae obstinalio disciplinae debebat obsequium. versa. Ilaenim apparebit cujus(12) vi sint instituta,
CAPUT II. si appareat cujus non sint (13). Multum interest inter
Jam vero nemo est, qui nou boc quoque pr;e- corruptelam et integritaiem, quia multum est inter
lendat (Gen. 1.), oinnia a Deo instiiuta, et bo- instiltilorem et interpolatorem. Caeterum omnes spe*
mini atlribula (sicul pracdicamus),ctulique bona om- ciesmalorum, quae (c) eliam elhnici (14) ut indubitata,
nia, ut boui auctoris (4): inler b;ccdeputari universa et prohibent et defendunt, ex operibus Dei constaut:
i s l a , ex quibus spectacula iiistruuuliir, circum (5) Vis (15) homicidium fcrro, veneno, magicis devin-
verbi gratia, et leonem, et vircs corporis, el vocis B ctionibus(d) perflci(16).Tam ferrum Deiresest, quam
suavitates. Igitur neqtie alienum videri posse, nequc herbac, quam augeli: numquid tamen in hominis
inimicum Dei (6), quod de conditione constet ipsius: necem auctorista providit? Atquin omnem bomicidii
neque cuitoribus Dei vilandum (7), quod Dei non sit speciem uno et principali praecepto interemit: JVOM
ininiicum, quia nec alienum. Plane et ipsae exstruc- occidet (Exod. 20.) Proinde aurum, aes, argenttim,
tioncs locorum, quod saxa , quod caeraenta, quod ehur, lignum, el qoaccumque fabricandis idolis ma-
marraora, quodcoIumnae,Dei res sunt, quiea ad in- leria caplatur, quis i n saeculo posuit, nisi saeculi
strumentura tcrrae dedit: sed et ipsi actus sub coelo auctor Deus? Numquid tamen ul hac adversus ipsum
Dei transiguntur. Quara sapiens argumentatrix sibi adorentur? Alquin summa offensjo (17) penes iilura
videtur ignorantia bumana, praeserlim cum aliquid idololatria est. Quid non Dci est, quod Deum offen-
ejusmodi de gaudiis et de fructibus saeculi meluit dit? Sed cum offendit, Dei esse desiit; e l cum desul,
amittere! Phires denique invenias, quos magis peri- offendit. Ipse homo omnium flagitioruiu aclor(!8),
culum voluptatis, qtiam vitae, avocet ab hacsecla. non tautum opus Dei, verum ctiam imago esl (e)^ei
Nam mortein etiam stultus utdebitam non extimescit, lamen et corpore et spirilu descivit (19) a stio insti-
voluplatem etiam sapiens (8) ut tanlam non coniem» lutore. Neque enim oculos ad concupisceulias (20)
nit, cura alia non sitei stulto et sapienti vitae gratia, stimpsirous, neque (21) linguam ad maliioquium, et
nisi voluptas. Nerao negat, quia nerao ignorat quod nures ad exceptaculuni maliloquii, et gulam ad gukc
ullro natura suggerit, Deura esse universitatis con- crimen (f), et ventrem ad gulae satietatem (22), et
dilorera, earaque universitatcm tam bonam, qiiam genitalia ad excessus impudicitiae, et manus ad vim,
bomini mancipatam. Sed quia non penilus Deumno- ct gressus ad vagam v i l a m , aut spiritus ideo insitus

LECTIONES VARIANTES.
II) Supervacuum Jun. Parit. Cui_isui RigaU.
(2) Fecerant Jtm. fecerunt JUgalt, Si appareat cui non. Rig.
5) Quamquam et, si ita esset. Tam etc. dittinguit Jun. Indubilale, Semi.
4) Bona, ul omnia boni auctoris Riy. ri5 Vides Jun.
5) Equum RigaU. (16) i»erfici Rig.

15 Deo Parit. RigaU.

Putandum Parit. neque culpae deputandum Rigait.
8) Ulendam Jun.
9) AdminUtrari jubeat, quae inslituit RigaU.
10) Quae vis amiula ex adverso RigaU.
11) A quo Wouw. M. S.RigaU.
COMMENTARIUS.
(a) Ad hanc obttinationem. Familiaris est auclori
vox obstinatio iu bonnm partcm, pro constanlia,
sicuti et npud Taciium lib. IX obslinatiofidei.P A M .
(b) Abdicatione voiuptatum. Vngabalur dogma iuter
gentiles plulosophos, utpote iuaguos procuralores
avertendi doloris, abdicandas esse voluptates anld
morlem, ut haec dolore careret. Dngma hoc philoso-
phicum repraesenlat Seneca cpist. 27. Pulabant ergo
Gentiles illud pra*ceptum exerceri Christianis in ab-
dicatione spcciaculorum, u l ita paratiores essent ad
ferendam mortem sine dolore. L A C .
(c) Quce etiam Ethnici ut indubitata et prohibent et
dejfendunt. Defcndunt, hoc esl, assernnl, ncmpeesse
niala, et quidem indubilala ; quae scilicct mala esse
nemo elinm Ethnicorum ambigit. R I G .
(d) Magicis devinctionibut. Devinctiones accipit pro
ligaturis, de quibus latius lib. de Anima. Et hic vero
(17 Offensa Rjaalt.
(18) Auctor Paris. Rig.
(19 Et tamen corpore et spiritu desiit Rig.
(_0 Concupisceiiiiam Rig.
(_r El Rig.
J
m Socielatem Jun. ex M.S. Rig..
pulchra est Gelenii castigatio, in hpminit necem
auclor, pro in nece ett anctor. Ex Ms. paulo post lego,
ftagiiiorum actor pro anctor : neque enim bomo, sed
Diabolus intcrpolalor illorum cst auctor. P A M .
(e) Imago Dei ett. Inlelligc mentcra scriptoris : ait
hoiniuem esse et opus Dei et iinnginem Dei : opus
propler corpus, imaginem propter spirilum. Ideo sta-
tiui adjicit, defecisse et corpore et spiritu. Iiaqoe non
debent confundi verba. Nam homo imago Dei tantum
dicitur propter spiritum. Zeno Veronen. serm. 2. in
gcn. L A C
(f) Et autamad gutcecrimen. Gulae crimen solum-
modo ecclesiaslicis notum pro gulae intempcrantia
seu gulositate; profanis non item. Similiter dixit i i b .
de Jeiuniis: Aaam talutem gula vendidit, et lib. I.
adv. Marc. comilibut gulce, libidini tcilicet atque
inxurice. P A M .
63S LIBER DE S P E C T A C U L I S . 631
corpori,ut insidiarum, et fraudum, et iniquitatum A spectaculomm de Scripturis auctoritatem exposcit
cogitatorium fieret, non opinor. Nam si omnem ma- (c), et se in incertum constituit, quod non signifi-
Iignitatem, ct si tantam (I) malitiam cxcogitatant canter neque nominatim denuntietur servis Dei abs-
Deus exactor innocenliae odit, indubilale quae- tinenlia ejusraodi. Plane nusquara invenimus, quera-
cunquc condidit, non in exitum opcrum constat admodum aperte positum est (Exod., 20.), Non
condidisse (a) quae damnat, ticet eadem opera per ea occides , non idolum coles, non aduUerium , non frau-
qoae condidit administrentur, quando hacc sit toia dem admittes ; ita exerte definilum, c Non in Circuin
ratio damnationis, perversa adminisiratio conditinnis i b i s ( l ! ) , n o n in theatrum; agoncm, munus non
a conditis (2). Nos igitur qui, Domino (3)cognilo (6), spectabis (12).» Sed invenimus ad hanc quoque spo-
cliam aemulum ejus inspicimus (4), qui, institutore ciem pertincre illam primam vocem David, Felix,
comperlo, ctiam interpolaiorem una deprehendimus, inquit (ps. 1.) , qui non abiit tn concitium impiorum 9

neque mirari, neque dubitare oporiet, quuro ipsum el in via peccatorum non stetit, et in (13) cathedra pes-
hominem, opus et imaginem Dei,totius universitatis tium (d) non sedil. Nam (e) ctsi justum illum videtur
possessorem, illa (5) vis interpolatoris ct acmulatoris praedicasse, quod in concilioet in conccssu (14) Ju-
angeli ab initio de integritate dejecerit, (6) universam daeorum de Deo denegaudo (15)consultantium, non
substantiam ejus (7) pariter cum ipso in pcrversi- B commtinicavit ; laie tamen semper Scriptura divina
tatcm demutatam (8) adversus institulorem , ut quain (f) dividilur . ubicunque secundum praesentis rei
doluerat homini concessam, non s i b i , in ea ipsa et sensum etiam disciplina munitur, u l hic (16) quoque
hominein reum Deo faceret, et suam dominationem non sit aliena vox a spectaculorum interdiclione. S i
collocaret. enira pauculos tunc judaeos impiorum concilium (g)
CAPUT m. vocavit, quanto magis tanlum conventum ethnici
Ilac consciemia instructi (9) adversus opinio- populi! ni pii ethnici, (17) minus peccatores, minus
nem ethnicorura, convertamur magis ad nostro- hostes Christi, quam tunc Judaei, quo (18) et cactcra
rum detractatus (10). Qtiorumdam enim fides aut cougruunt. Nam apud spectacula et in via statur.
simplicior, aut scrupulosior, ad hanc abdicationem Vias cnira vocant (h) cardincs balteortim per ambi-

LECTIONES V A R I A N T E S .
(1) Tanlum Wouw. M. S. Rjg. ExspecUbis Rig.
(2) A conditis abest Rig. Nec — pestium sedit Rig.
(3) Deo Rig. Et in sessu Rig.
( 4 ) Inspeximus Rig. De necando domino Rig.
(5) Illi Paris. vis abest Paris. Haec Wouw. M. S.
(6) Quin universam addit Wouw. M. S. Minus impii etbnici RigaU.
(7) Pariter cumipso integritatiinstitulam add. (18) Quid quod Rigatt. ethmci populi? impii, minuspec-
(8) Demutarit Wouw. M. S. demutavit Rig. catores, ininushostes Chrisli, qnam tunc Jiidaei, quid? non
(9) Instructa Rig. et caetera congruuoU Wouw. Cod. seript. qito ad caetera
(10) Retractatus Wouw. M. S. congruunt. Latitt. Jun. mavutt Quo et caHera.
Non ihis in (lircum Rig.
COMMENTARIUS.
(a) Non in exitum operum condidisse. Locus anno- (d) In cathedra pestium. Idem babet eruditus Cle-
landiis contra Calviuum, quilnstitul. lib. III. cap. 22, mens Alex. Pa?dagogi lib. III. cum enim utilur hoc
23 et 24. adstruii, quod Deus creavit maximam par- loco prophetae regii, mfertque Christianisomni genere
tem mundi ad damualionem et perditiouem simplici spectaculorum esse iiiterdicttim,subjicit, O0 Ik ixicx»-
decreto voluntatis suae, quemadmoduin ipsi ab ilclve- T<V»C T« 9 T _ S i a xai T« Oia.vcx f.MZpa.t Xctpi&v vporhitoi
liis objectum esL P A M . — Jn exitum operum. Non TIC av, neque obs re quis tneatra et spectacuta cathedram
placel Pamclius, qui hic exitum accepit pro exilio. peslilentio? dixerit. L e P R .
Perfectissimus est sensus. Nam vox conferenda esi ad (e) Nam etsi juttum illum videtur proedicasse.
pravum usum rermii, et ila omnia cohacrent; non ad Iimuit Josephura Arimatlueensem, quem Lucas ait
perniciem: nam de hac non dispulal TertuIlianus.LAC. virum fuisse probum ac justum, nec interfuisse aut
(b) Nos igitur qui Deo cognilo etiam cemulum ejus consensissc Judaeormn consilio adversus Christuin.
inspeximus. Nihil mulavimus in hac periodo, quia Auctor Commeutariornm in Psalmos, Praef. Psal. 1.
sic constitutam reperimus in codice Agobardi. Et si " Tertultianus in tibro de Spectaculis, asserit hunc Psal-
commodior videatur srriptura cod. Fulvii Ursini: mum et de Josepho posse inlelUgi, qui corpus Domini
JVos igitur qui Deo cognilo etiam aimulum ejus inspexi- sepeiivit, et de his qui ad spectacula Gentium non con-
mus, quid inslilutore comperto etium interpotatorem veniunt. Sitiil qui eos Commeniarios Hieronymo nd-
una deprehendimns nec mirari, neque dubitare oportet,scribant. Inscrli sunt aulem operibus Redae. R I G .
%

cum ipsunt hominem, opus etimaginem Dei totius uni- ( Q Late tamen semper Scriptura divina dividitur.
%

versitutis possessorem, itla vis interpotatoris et cenmta- Ex divime copi.c occasione, ut ait adversus Valenti-
toris angeli ab. initio de integritate dejecerit, quin uni- nianos. R I G .
versam $ubstantiam ejus, pariter cum ipso integritati (g) Judaos impiorum concilium. IIoc iniscro elogio
instilutam, puriter cum ipso in perversilatem demutarit affecti sunt isti miserrimi. Sic et Augiisliniisepisi. 54.
adversus institutorent etc. R I G .
f Impios vocat Jud;i os, Joaii. Chrysost. orat. 2. adv.
(c) De scripturis auctoritatem exposcit. Cyprianus illos, dal illis a««it*v, el conc. Trulleuse cap. 1.
de spectaculis ait quoquc ita quaesilum a Christianis: o^ie«t*v. Dionysio Alexaudrino vocauttir perfidi. Et

i vcrba ejus) (Jbi, inquiunt, scripta sunt ista ? ubi prohi- Joan. Chrysost. loco citalo vocat illos «_p_vo/uov
Ua ? et adjicit loca Scriptune, quibus niterenlur ad
tuenda specJacula, male explicata, post quae subji-
AtTJtav, et illfra f%afy«7« x _ l /wux/jouc. L A C
(h) Viasenimvocantetcardinesbalteorum.be his
cit : Hoc tn loco dixerim, longe metius fuisset istis nut-omnibus <pi:e nd Circuin pertinent notabilia mulla
las titteras nosse, quam sic litteras tegere. L A C . collegit doctissimus Salmasius Piinianis ad Solinuin
035 TERTOLUANI €56
tum (_), et discrimina populirium per proclivum. A in cunabulis (5) In ueculo adoleverint: exindetitu-
Cathedra quoqiie nominalur ipse in anfractu ad con- los quorumdam, quibus nominibus nuncupenturr
sessum situs. Itaque e contrario infelix qui in quod- cxinde apparalus, quibus superstitionibus instman-
cunque conciliura impiorum abierit, et in quacunque tur : tum (4) loca , quibus pnesidibus dicentur:
via peccatorum sleterit, et in quacunque cathedra tum (5) arles, quibus aucloribus deputentur. Si quid
pestium sederit. Generaiiler dictum intelligamus, ex his non ad idolum peninuerit, id neque ad ido-
cum quid eliam specialiter inierpretari eapit. Nam lolalriam , neque ad nostram ejerationem pertinebit.
el spccialiter quaedam pronuntiata (6), generaliter sa- CAPUT V .
piunt. Cum Deus Israelitas admonet disciplinae vel De originibus quidem ut sccretioribus et igno-
objurgat, utique ad omnes habet (Exod. 12.): cum tis penes plures nostrorum altius, nec aliunde i n -
/Egyplo et A&lhiopiae exitium comminatur, in om- vestigandum fuii (d); quam de instrumentis ethnica-
nem gentem (c) pcccairicem praejudicat. Sic omnis rum (6) litterarum. Exslant auctores mnlti, qui su-
gens peccatrix vocatur it-g~ypius et _Ethiop'ia (ls. 14 per ista re commenlarios ediderunt. Ab his ludorum
ei alibi.), a specie ad genus. Quemadmodum etiam de origo sic traditur : Lydos ex Asia transvenas in IIc-
origine spectaculorum omne spectaculum concilium truria consedisse, ut Timaetis refert, duce T y r -
vocat impiorum, a geuere ad speciem. B rbeno, qui fratri suo cesserat regni conlentione :
CAPUT IY. igitur in Helruria, inter eaeteros ritus superstitkmum
Ne quis argumentari nos putet, ad principalem suarum spectacula quoque religiouis nomine insli-
auctoriutem convertar ipsius signaculi nostri. Cum tuuut: inde Romani accersitos artifices mutuantur,
aquatu ingressi christianam iidem in legis s u » tempus , enuntiationem , ut ludi a Lydis (e) voca-
verba profuemur, renunlias&e nos diabolo et pom- rentur. Sed elsi Varro Iudos a ludo, id cst a lusa
pae et angeiis ejus ore nostro contestamur. Quid inlerpreiaiur, skut et Lupercos ludos appellabant,
erit summum ac (1) praecipuum, in quo diabo- quod ludendo discurrant; Umen eum lusum juve-
lus et pompae et angeli ejus censeaniur, quau num et diebus festis, et templis, et reltgionibus re-
idololatria ? ex qua omnis immundus et nequam spi- puUt. Nibil jam de caussa vocabuli, cum (7) rei
ritus, ul ila dixerim, quia nec diutius de hoc. Igilur caussa idololatria s i l . Nam et cum promiscue ludi
si cx idololalria universam speciaculorum paralurain Liberalia (f) vocarentur, honorem Liberi patris ma-
constare constiterit, indubitate praejudicalum erit nifeste sonabant. Libero enim a rusticis prirao fie-
etiam ad specucula pertinere renuntiationis nostrae bant ob beneticiura quod ei adscribunt pro (8) de-
testimonium in lavacro, quae diabolo et pompae el monsirau gratia vini. Exinde ludi Consualia dicti,
angeiis eius sint mancipaU, scilicet per idoielatriam. qui (9) initio Neptunum honorabant. Eumdera enim
Commemorabimus origines singulorum , quibus (_) et Consum vocabaut (10). Dehiuc Equiria (11) Marti

LECTIONES VARIANTES.
(1) Atque Rjgalt. (7) Dum Rig,
(2) A quibus Jun. (8) Pro abeu Rig.
3) Incunabulis Rigall. (9) Queis Jun.
4) Tunc Rig. (10) Vocant Rig.
5) Tuin abest Rig. (11) Quis add. Rig.
! 6) Ethnicalium Rig.

COMMENTARIUS.
ExcrciUlionibus, pag. 895. R i c (e) Ut ludi a Lyats vocarentur. Varia hic ludorum
(a) El cardines Balteorum. Baltei repagula erant, genera enumerat quae fuse a bene inullis explicata
seu cingula coriacea buliis ornala, quibus conslringc- sunt. Lupcrcaies ludi in honorem Panis primum , ac
banttir equitura romanorum subseliia qui in cavea deinde in honorem Lnp;e Romuli nulricis inslitult
sedcbant, loco opcrlo : ballci autem isti hamis seu $unt. Liberalia in hoiiorem Liberi, seu Bacchi. Con-
fibulis quihusdam eraut annexi, quam ob rem tbeatri sualia, ab aliis ludi circenses, in honorera Nepluni.
luxum iudicans Themistins orat. Dixit, 6 xkrfiot T _ V «-f X) Cerealia in honorem Ccreris, Equiria in houorcm
pi<r'.\i)w rov O&xTpcv, mundus peristyiorum theatri; quo M i r i i s , sic dicli sunt ii ludi ab equorum cursu, qui
sensu dicitur mtilieibris. E D D . in campo Marlio exerccbanlnr. L E P R .
(b) JSam et specialiter quatdam pronunliata. Regula. (f) Promiscue ludi liberalia voc. Non inlellexere
ad iiilellocluin Scriptune sacra» apprime ulilis. Alqui hunc locura qui dixerc ludos omnes promiscue
quod dicit hic omnibus, diclura quod Israciiiis dice- dictos Liberalia, muitosnoio, in primis lleraldutn
batur, non uno in loco annolavit B . Hicronyraus in lib. i , digress. cap. 28. liihil absurdius. An, ohsccro,
proph. P A M . Con>ualia Equiria, Tarpeia , Rohigalia dici pote-
t ;

(c) In omnem gentem peccatricem prarjudicat. Htincranl Liberalia? apage. Hoc enim ncuto dixit, nemo
locura tractat etiam advcrsus Jud.cos. Sic ei i E g y - audivit. Qui istud imponunl Tertulliano, iujuriam
plus, inquit, uonnun piam lotus orbis inlelligi- faciuut homiui scienlissimo. Tanlum promiscuara
tur, elc. R I G . hanc usurpationem nominis in eo ponit, quod Lihe-
(d) AUius nec aliunde investigandum fuit. Sic libri ralia, Consualia, et rcliqua hujusmodi, dicunlur
liaclcnus excusi, Penes plures noslrorwu allius. Iu etiain absolute ludi. itaquevox ista, ludus, miscclur
excmplari Agobardi legilur: Ut secrelioribus et ignolis omnibus festivitatibus idoiolalricis ; nam omncs isti
penes plures nostrorum arlis. Forie, aclis, ut Roma- dicunlnr ludi. E l ideo stalim addit, Exinde hdi Con-
norum sive Genlilium reru n Origiues, acta esse suatia dicti; et inde liquet non nomen solum ludi 9

dixerit secrcliora , et plerisquechrislianorum ignola. sed rem significatam per ludum mancipalam esse dae-
Sedminimedisplicet vuigau leclio, Altius nec aliunde. monibus; hoc euim probare Tertullianus vult. L A C .
657 LIBER B E &PECTACULIS.
Romulus dixil : quanquara et Consualia Romulo (I) ±
defendunt, quod ea Conso dicavcrit Deo, ul voluni,
con?ilii: ejus scilicel, quo (2) lunc Sabinarura vjr-
ginum rapinam militibus suis in matrimonia excogi-
tavit. Piobum plane consilium, el nunc quoque apud
(3) ipsos Homanos justum et licitum, ne dixerim ,
penes Deum. Facit etenim (4) ad originis maculam,
ne bonura existimes , quod initium a malo accepit,
ab iinpudenlia, a violcnlia, ab (a) odio (5), a
fratricida institutore, a fiiio Marlis: et nunc ara
Conso illi in Circo dcfossa est ad primas metas sob
terra , cura inscriplione hujusraodi, CONSCS C O N S I L I O ,mortuis. Sed de idololalria nihii difleit apudnos,
M A R S M J E L L O , L A R E S (b) COMITIO (0) POTENTES. Sa- sub quo nomine el tilulo, dum ad eosdera fpirilus
crificant apud eam nonis Juliis sacerdoles publici,
xii. Kalen. Septcrabres (7) flamen Quirinalis , et
x
virgines. Dehiuc idem Romulu* Jovi Ferelrio ludos ^ diis faciant (19), uua condilio partis utriusque est,
instituil in Tarpeio, quos Tarpeios dictos et Capito- una idololatria
linos Piso tradidil. Post bunc Numa Pompilius Marli
et Robigini fecil (8). Nam et Robiginis (9) Deara (c)
finxerunt. Debine Tnllus Hoslilius. Dehiuc Ancus
Martius, et caeteri. Qui quolque pcr ordinem (10),
et quibus idolis ludos iustituerunt, positum cst apud
SoetORium Tranquillum, vel a quibus Tranquillus
accepil. Sedhaec satiseruiii ad originisde idololalria
vcatura.
CAPUT VI.
Accedit ad testirooniura • antiquilatis subsecuta
postcrilas , formam originis de titulis hujus quoque
temporis prxferens, per quos signaturo est, cui
LECTIONES VARIANTES.
(1) A Romulo Jun.
(2) Quod Rig.
(3) Inter Rig.
(4) Euim ct noc Rig.
'5) Al) iaipudentis violenlia? alio deo Fran.
'6) COLLO Rig.
7) XV Kalendr. septembris Jwnus.
(8) Fecilflfos! Rig.
9) Robiginem Wouw. M. S.
101 Et caetcri quoquc per ordinem* f t Fran.
11) Uniuscujusque alit.
! 12) Addilur enim Rig.
COMMENTARIUS.
(a) A violenlia, ab odio. Sic emendandum censuit
Wowerenius, nechaheo quod Aucloris menti raagis
couvcuiat, aut proprius accedal ad hac veteris scnp-
lurae vesiigia , a violenlice aUo deo. L A C
(h) Lates coitlo potentes hahel velus exemplar.
Gra?cum csl K o O w , Cavo, pcnctrali. Coeluni veteres
n^ixisseCqum, auclor est fVslus. Ad euin vcro Sca-
liger sc in vcleri membrana iegisse refeit ex Enoio,
complere coum terroribus cceti. Primum igilur
Coum, cavuui , x c D o v , deinde coilum, aul coillum,
domns penelrale, ubt Lares colcbanlur. Ab hoc igi-
tur Coilli vocalmlo, coillinus ct coitinus : unde m-
coilinus, qui el inquiUnus. L A C .
(c) Nam et Robiginem deam. Qucmadmodiim Deus
eratRobigus, ita et Dca Rohigo , qu.c ruhigincin
avertcrel; sicet Pallorera Deam, et Fcbrim feceranl,
Huic Deae sacra lieri solita eraut, nc rubigo segeies
eorrumperet. L E P R .
(d) Utriusque generis ludi. Legtinl aliqui uniuscu-
jusque: non placent; praestal cenc Paraelii explicalio,
qui ait Scriptorem locutum cum respectti ad duo tan-
tum ludorura genera, Circensium et Thealralium.
H J C C cnim solum comprehendit superiore cap. L A C .
(e) Alegalenses. Megalesia, (inquit Varro lib. 5. de
63S
idolo, et cui superslitioni nlriusque (11) generis
ludi (d) notarenlur, Mt galenses (12) (e) et Apollint-
res, item Ccrcalcs et Neplunales, et Latiares (f),
et Fiorales in coramune celebranlur: reliqui ludo-
rum, de natalibus et solemnitatibus (13) regum, et
publicis prosperitalibus et raunicipalibus fastis (14)
superstilionis (15) caussas originis (16) habent. Inlcr
quos etiara privatorum memoriis legatarian editiones
parentant, id quoque secundum institutionis anliqui-
tatem. Nam et a primordio bifariam ludi censeban-
tur, sacri et funehres (g), id est, diis na lionum et
perveniat, quibus renuntiamus (17), iicet mortuis,
licel (18) diis suis facianl. Proinde mortuis suis ut
una reuunliatio noslra adversus
idololalriam.
CAPUT VII.
Communis igitur (20) origo ludorum utriusque
generis, commwncs et l i l u l i , ut de communibus
caussis, prpinde (2iy-apparalus communes habeant
necesse est de realu gcnerali (22) idololatriae condi-
tricis sua3. Sed Circensiuin paulo pompatior sug-
gestus, quibus proprie hoc nomen, pompa, prac-
cedit (23), quorura sit in semetipsa probans (24),
de simulacrorura serie, de imaginura agmine,
do curribus, de tbensis (h), d^armaraaxis
d^a^mwn (i),
C (13) Solemnibus Rig.
(14) Festis Wottw. M. S.
15) Su|>er&titionibusoue Pari$. Jun
16) Originis abest Rig.
17) Renuntiavimus Wouw. M. S.
18) Mortuis. Licebil Rig.
I9; Faciunt Jun. nroincte
proinc^ mortuis faciunt Jtuj.
! 20) 'Igitur
' - - -Rtgalt.
abcst - -
(21) Perinde Rigail.
i
22) Genilali Juit. ex M. S.
23) Pracedens Rig.
24) Probalitijf.
ling, lat.) dicta a Grapcis , quod ex libris sibyllineis
accersita ab Attalo rege Pergami Pessinuote, ubi
Mcgalesion templum cjus De» , mngnae inquam ma-
tris Dcum . unde advecla Roraara. Iliiic et ludi Mega-
lenses. P A M .
n (f) Latiares. Sacri Jovi Latiari ciijus in Caligula
u
meminit Sueloniiis, ei nlii passim. Puto decipi P a -
ineliiim qni hos ludos ad gladiatores rcferl: exorbi-
laret sic a suo argumenlo Tcrttillianus, qui ludos
comprchensos supcriore et isto capitc, tantum de-
lerminat ad Scenam el Circum, ut apparct ex cap.
10. htijtis operis. L A C .
(g) Sacri et funebres. Sacri eranl lurfi de quibus
egil anlea , nimirtim Megalcnses, Apollinares , ctc.
funebres vcro de quibns aciurus est, qnoniam mor-
tuis in ejusmodi coiivciilibus pareulabaiur. L E P R .
(h) De Curribus, de thensis. Currus profana,
ihcnsae sacra erant vchicula : Thensam enim [ leste
Feslo ] ait vocari Sinnius (sen uti legendum ex Lac-
tanlio patet Sisinnicus ) Capito, jvehiculum, quo exu-
vios Deorum ludicris circensibus in Circum ad putvinar
vehunlur , et ex ebore, ut apud Litinium in Barbato ,
et ex argenlo. P A M .
(i) Armamaxis. Discriminat barmamaxam (sive
*39 TERTULLIANI 640
de sedibus, de coronis, de exoviis, quanta prae- A trinis diis parent, magnis potenlibus, vaientibns. f

terea sacra, quanta sacrificia praecedant, inter- Eosdem Samothracas existimant. Obelisci enormitas
cedant, succedanl, quot collegia , quot saccrdotia, (e), ut Hermateles alfirmat, Soii prostituta : scri-
quot officia moveantur, sciunt bomines illius urbis ptura ejus unde et census, de _Egypte superstitio
In qua daemoniorum conventus consedit (_). Ea si m i - est. Frigebat dacmouum concHium sine sua matre
nore cura per provincias pro minoribus viribus ad- magua; ea itaque illic praesidet Euripo. Consus
ministrantur, tamen omnes ubique Circenses illuc ( ut diximus) apud metas sub (erra delitescit. Mur-
deputandi, unde ct peluntur; inde inquinantur, tias quoque idolum fccit (9). Murtiam enim deam
unde sumunlur. Nam et rivulus lenuis ex suo fonte, araoris (f) volunt, cui in illa parte xdem vovcre.
et surculus modicus ex sua fronde, qualiutem ori- Animadverte, christiane, quot nomina (10) immunda
ginis conlinet. Videril ambitio sive frugalitas ejus possederint Circum. Aliena est libi reiigio, quam tot
quo(I) Deum offendit: qualiscunquc pompa c i r c i , diaboli spiritus occupaverunt. De locis quidem locus
etsi pauca simulacra circumferat, in uno idololalria est relractandi ad pracveuiendam quorumdam inler-
est: ct si unam ibensam traliat, Jovis tamen plau- rogationem. Quid enim , inquis, si alip in tempore
strum est: quacvis idoloiatria sordide instrticia , Vel Circura adiero , periclitabor de inquinamento? Nulla
modice locuples (_) spleudida cst censu crimiuis sui. B est praescriptio de iocis. Nam non sola ista concilia-
CAPUT VIII. bula spcctaculorura, sed etiara templa ipsa sine pcri-
Ut et de locis, secundum propositum cxsequar, culo disciplinae adire servus Dei potest, urgente
circus Soii principaliler consecratur : cujus acdes caussa simplici duntaxat, quae non pertineat ad pro-
mcdio spalio, ct effigics de fasligio acdis emicat, priura ejus loci negotium vel officium. Caelerum et
quod non piilaverint (3) sub tecto consccran- plateae, et forura , et balneae, et stabula , et ipsae
dura, quera in aperlo babcnl. Quod (4) specla- domus nostrae sine idolis omnino non sunt; totum
culum priraum a Circe habent. Soli patrisuo, ut saeculum Satanas et angeli ejus rcpleverunt. Non ta-
voluut (5), edilum affirmant: ab ea el Circi appel- men quod in saeculo sumus, a Deo excidimus, sed si
lationem argumeutanitir. Plane (6) vencfica eis uti- quid de sacculi criminibus attigerimus. Proinde si
que negotium gessit hoc, nomine quorum saccrdos Capitolium, si Serapeum sacrificator et adoralor i n -
erat, daemoniis et angelis scilicet. Quot igitur i n travero, a Deo excidam*, quemadmodum circum vel
habilu loci ipsius idololalrias recoguoscis! singula theatrura specutor. Loca nos non contaminant per
oruameuta C i r c i , singula lempla sunt. Ova honori se, sed quae in iocis fiunt, a quibus et ipsa loca
Caslorum (b) adscribunt, qui illos ovo edilos cre- ^ contaminari altercali sumus : de contaminaiis conla-
dendo de cygno Jove non erubescunt (c). Delpbi- ' minamur (11). Propterea autero commemoramus,
1

nos Neptuno vovent (d), columnas (7) sessias a se- quibus ejusmodi loca dicenttir, uteorum demonstre-
menlationibuB, messias a messibus, tulelinas a tu- mus esse , quae in his locis fiunt, quibus loca d i -
telis (8) frucluum suslinent. Antc bas tres arae, cantur.
LECTIONES VARIANTES.
(1) Quod Paris. utrumque abest Rig. (7) Vomunt columnat Rig.
(2) Et splendida Ltdin. sed splendida Paris. (8) Tutelaitig.
(3) PuU?erunt. Rig. Et ut Pet. Ciacon. (9) Murtia quoque id olim fecitlolm. Murtias. Hasquo-
U) Qui Rig. qne Rig.
(5) Ut volunt abest Rig. (10) Numina Jun.
(6) ArguUntur plane Jun. (11) Contaminautur Rig.
COMMENTARIUS.
armamaxam, ut alii scribunt) Junius ab essedo , (d) Detphinos Neptuno vomunt col. Jnyenalis Sat.
pileuto, petorito, quia alii confundunt cum illis. ail- 6. Consulit ante falas, delphinorumque cotumnos. Sep-
que esse propric vcctem gestatoritim, qui opera ho- timius coiumnas dicit vomere delphinos, quasi de
minuui tolleretur manihus humerisve, ad eutn mo- columnarum alvis eraissos, ut per tubos et canales.
dum, quo selhc gestiloriae apud Suetoniura , et ;lec- j j R I G .
ticai apud Senecam. Ergo Teriuliiaiins a curribus , ( e ) ^ .
0 b e l i s c i PUnins lib. 36. cap.
o r m t / f l 5 n o c

qui jiimenlis agebanliir, a thensis uae fumbus, transit

M 9 > b Qbeliscus, inquit, quera Divus Augustus
a ( U e m

nd barmamaxas, quae humeris tollebanlur ab homi in Circo magno statuit, excisus a rege Semneserteo,
uibus, i u atleslanlibus studium suum erga sacra quo regnanie Pylhagoras in iEgypto f u i l , cenlum
Circensia. L A C viginti quinque pedum et dodrautis praeter basim
(a) lltius urbis in qua dcemoniorum conventus con- cjusdem lapidis. ls veroqui est in campo Martio no-
sedit. Romain et Capitolium significat. E l Capitolium vcin pcdibus minor a Sesastride. P A M .
quidem in Apolog. pag. 7. Curiam Deorum esse ait,
ubi scilicet Deorum synodus, ejusdera Apologetici (f) Murciam enim deam marcoris, leg. Rigalt.
cap. 6. R r c ^iigusliuiis iv. de Civit. Dei, cap. 16. Deam Mur-
(b) Ova honori Caslrorum. Spatia curriculorura in ciain vocaverunt, quie praeter raodum non mo-
circo ovis notata fuisse ex Livio , Dione, el Cassio- veret, ac faceret hominein.tit ail Pompouius , murci-
doro primus annotavit Alciatus lib. 4. Parergon cap. dura , id est, nimis desidiosum, et inactuostim.
ull. Quo etiam alludit Varro de re rustica lih. 1. P A M . R I G . — Murciiim Deam amoris. Insigniler deceptus
(c) Qui ittos ooo editos credendo, dc cycno Jove Turiiebus lih. __. adv. c. 17,qui legit: Murliam enint
non erubescunt. Sic habet vctus cxcmplar Agobardi, Deam marmoris, quod cum insolens illi videreiur,
nisi quod syllabam geiniuavit, decus cygno, quod CSt corrigil Deam marcoris, aitque specutum ad dearo
de cucno, sive de cycno. R I G . segnium Murtiam cujusraemiiiit Arnobius.Vere iegeu-
641 LIBER DE SPECTACULIS. 642
a
CAPUT I X . A * i * Deo» utique eiiatn illa damnatur, quae eiementis
Nunc de arlificio quo circenses* exhibentur. Res mundialibus (8) profanatur.
equestris (a) retro simpiex de dorso (i) ageba- CAPUT X .
tur, et utique communis usus reus non eral. Scd Transeamus ad scenicas res, quarum et origi -
cum ad ludos coactus est, transiit a Dci munere nem communem, et titulos pares secundum ip-
ad daemoniorum oflicia. Itaque Castori et Polluci de- sam ab initio ludorum appeliationem et admiuislra-
putatur baec species, quibus eqtios a Mercurio distri- tionem conjunctam cum re equesiri jam ostendimus.
butos Stesichorus ducet. Sed et Neplunus equestris Apparatus etiam ex ca parte consortes, quae ad sce-
est, quem Graeci unrtov appellant. De jugo veio (2) nam spectat: nam a templis et aris, et iila infelici-
quadrigas s o l i , bigas lunae sanxerunt. Sed (3) et tate thuris et sanguinis (f) inter tibias et tubas itur,
Primus Ericbtbooius currus et quattuor ausus duobus inquinatissimis arbilris, funerura et sacro-
Jungere equos, rapidusque rous insistere victor. rum, designatore et baruspice. Iia cum de originibus
Lrichthonius Minervae el Vulcani filius, et quidem ludorum ad circenses transimus, inde nunc ad sce-
de caduca in terram libidine, porlentum est dacmo- nicos ludos dirigimus, a loci vitio ( ^ T b e a t r u m pro-
nicum , imo diabolus ipse, non coluber. Si vero prie sacrarium Veneris est. Hoc denique modo id
Trocbilus (4) Argivus auctor cst currus , primo (5) B genus operis in saeculoevasit. Nam saepe (g) censores
Junoni (b), id opus suum dedicavit. Si Romac Romtt- renascentia (10) cura maxirae thealra destruebant,
lus quadrigam priinus ostendit, pulo et ipse inler moribus consulentes, quoruin scilicet periculum i n -
idola conscriplus, si idem est Quirinus. Talibus au- gens de lascivia providebant, ut jam binc elbnicis in
etoribus quadrigae productae, merito et aurigis colo- testimonium cedat senienlia ipsorum nobiscum fa-
ribus (c) idololatriam vestierunt, et ab initio duo ciens,et nobis in exaggerationem dUcipliwe etiam
soli fuerunt ( 6 ) , albus et (d) russeus : aibus biemi, huraanae praerogativa. Itaque Pompeius Magnus (h)
ob nives candidas ; russeus aeslati, ob soiis rub<K solo theatro suo minor, cum iilam arcera omniuin
rcro, voti erant. Sed postea tam voluptate, quara turpitudinum exstruxisset,'verilus quandoque memo-
superstitione provecta, russeum alii Marti ,alii album riae suac ccnsoriam aniinadversionem , Veueris ac-
Zephyris consecraverunt ; Prasinutn vero (7) tcrrae dem superposuit, et ad dedicationem edicto populum
matri vel verno (e), Venetura coelo et mari, vel au- vocaos,non theatrum, sed Veneris templum nuu-
tumno. Cum autem oranis species idololalriae dainnaia cupavit: Cui subjecimus, inquit, gradus spectaculo-
LECTIONES VARIANTES.
(1) De dorso abest Rig. r tio equi duo soli fuerunt Wouwer. nam equi initio duo soU
i) De jugo vero abest Bigalt. fuerunt Rigalt..
3) Sane Rigatt. (7) Veri Latin.
4) Acrophilus Paris. (8) Mundalibus Jun.
5)
„ r
Patriat Junoni Wauw. M. S. Latin, 9). Initio Latin. Ria
\g.
6) Et aurigas coiorib. idololatriae vestierunt. Et ab ini- (10) Enascentia? Jun. nascentia Rig.
COMMENTARIUS.
dum amoris cum Pamel. ct res illustranda a Plinio lib. pertinent fere qualuor nomina equorum apud Ovid.
15. cap. 2 9 . ubi de Venere Myrtea aut Murlia. L A C . Pyrois, Eous, ^Eihon et Phlegoii, el quae sunt apud
(a) ties equeslris retro simplex agebalur. ln exem- Fuigentium Mythol. lib. 1 . Erythraeus, Aclaeon,
plari Agobardi legitur, Res equeslris retro simpiexde Lampos, et Philogeus. Nam Pyrois, et Erytbraeus
dorso aaebatur. Retro simplex, hoc est, oiiui sim- russeura etiam signilicat, si graecam derivationem
plex agebatur, nimirum, perite cquitandi sludio sim- spectemus. P A M .
p l i c i , nondum cousecrata daeraouiis uila ludorum (e) Verno. Cod. Agobardi, Vero. Cassiodorus Va-
cqtiesirium soleranilale. Stullissimus aliquis apposuit, riar. 1 1 1 . 5 1 : Prasibus virenti Vemo. R I G .
de dorso, cum ila belle sibi interprctari videretur (f) Thuris et sanguinis. Tibiae scenam, Tubae ad
Septimianum illud retro. At hic cerle cautior fuit circuin pertinebaat, pariterad scenam respicit, et
lsidorus : Nam res equestris, inquit, antea simpiex sanguis circi fcritatem. L E P R .
agebatur. R I G (g) Censores nascentia cum maxime theatra destrue-
(b) Junoni id opus suum. Legit Pamclius primo j j bant. Ipse In Apologelico, cap. 6 . Theatra slupran
Junoni, alii primoe Junoni ' , sed Joannes a Wouv. ex dis
" moribus orientia statim
J ?
' ' 'deslruebant.
' "R I G . —
Ms. correxit patrice. Fortc autem quia Juuo Argiva, Nam scepe censores. ] Tumultuaria Roraae oiim fuis-
Trochilus Argivus opus illud primuui populari deae se thdatra certissiraiim est: iege naiuque cautum
consecravit. Memoria forsau lapsus est Isidorus , erat, ne perpetua esscnt, propier raoruin corrupte-
qui haec non de Trochilo sed de Ericthonio accipil. lara. Theaira quippe Terttitliauo nostro Apolog. c. 6.
LE PR. stuprandis moribus orienlia dicuntur. Idera apud Athe-
(c) Coloribus idoloiatrice veslierunt. Colores idololalriae nienses observatum fuis^e neino arabigere potest:
dicit coiores idoiis dicaios. Agitatorura factiones qua- antequara enim stabilia fueriut, tumultuaria diceban-
tuor lotideni coioribus distinguebantur : rulfjlara tur, id euira Upi* signilicat. Sic.
Marli consecraveraiit; albatara Zepbyris ; prasiuain
t«lu< «WlOVTCf, _R0 lAv U f W
Tcrrae rnati i : veuetam Coelo. R I G .
(d) Albus et russeus. Pro eo quod hic et bis poslea
russeus legitur , Gagnaeus legebat, et similiter Isi- Arisloph. in T W . L E P R .
dorus, roseus. Verum nostrara ieciionera verara esse (h) Pompeius Magnus. Huic loco adsirailis omnino
patet vcl ex his verbis, russeus cestati ob Solis rubo- alter ille hb. 6 . de all. Ubi loquitur de Alexaudro
rem. Quum enim duo Soli ascribantur equi a Mar- Magno, et vocat iilura, sota glorta minorem. E n tibi
l i a i i , Xanthus et i E l b o n , et («v»4c graece i ufcum Pompeius ct Alexander (uterque enim dictus est Mag-
significet flavutn, et proiude etiam russeum. Eodem nus) hic raiuor theatro suo, ilie gloria. L A C .
643 TEftTULUANI «44
rum : ita damualum et damnandum opus tempii titttlo A enim ab aiiis praeoccupatum (9) fuisset, quod ad illos
practcxuit, et discipiinam superstitione derusit. Sed pervenlurum esset. Nec per alios tunc bomines edi-
Yeneri el Libero convenit. Duo isla d;cmonia conspi- dissent, quam per ipsos, in quomm nominibus et
rata et conjurata inter se sunt, ebrietalis et libklinis. imaginibus et historiis fallaciam consecrationis 6ibi
Iiaque tbeatrum Yeneris, Ltberi quoque donius esl. negotium acturae (10) constituerant (11).
Nam et alios iudos scenicot Liberalia proprie voca- CAPUT X I .
bant, praelerquam Libero devolos, quod suut Dio- Ut ordo peragatur, ineamus etiam agonum re-
nysia penes Graecos, etiam a Libero institutos. Et tractatum. Origo istis de ludorum propiuquitate est.
est plane in artibus quoque scenicis Liberi et Yene- Indc et ipsi sacrt vel funebres instituti, aut diis
rts patrociniuin , quac privata et propria sunt sccnaa, nalionum antmortursfiunt.ProindeTiluU (12) :01ym-
de gestu et corporis fluxu. Nam mollitiam Veneri et pia Jovi (d) , qtt» suni Romae eapitolina (e) ; Rent
Libero iminolabant (1): ilti per scxum (a), ilii pef Herculi Nemaea (13),Neptuno Islhmia, caeteri mor-
fltixum (_) (b), dissoluli (3). Quae vero voceet modis et tuarii (14) agones. Quid ergo mirum , si appara-
organis el lyris (4) transiguntur, Apollines et Musas (e) tus agonum idoloiatria eonspurcat de coronis profa-
et Minervas et Mercurios mancipes babent. Oderis, uis, de sacerdotalibus pracsidibus, de collegiariis mi-
christiane, quorum auctores non potcs non odisse. B nislris, de ipso postremo boum sanguine ? Ut de loco
Jam nunc volumus suggerere de artibus, et de bis, suppleam , ac de loco communi pro collegio artiurfl
quorum (5) auctores in nominibus .exsecramur. Sct- Musicarurm et Minervalium, el Apollinarium, etiam
rous nihil esse nomina niortuorum, sicut nec (6) ipsa Marlialium, per duellum , per tubam, stadio c i r -
simulacra eorum. Sed non ignoramus, qui sttb istis cnm aemuiantur (15) , quod utique templum est, ct
nominibus et instilutis simulacris operentur et gau- ipsum_ejus idoli, cujus solemniiaies agit. Sed et gy-
deant, et divinitatem mentiantur, nequam spiritus iunicas artes Castorum et Hercolum et Mercoriorum
scilicet daemones. Videmus igitur etiaro artes eorum discipliiue prodiderunt.
bonoribus dicatas esse, qui nomina incolont aueto- CAPUT XII.
rum carum (7), nec ab idoloiatria vacare, quarum in« Superest illios (() insigmssimis spectaeuli (16) ac-
stitutores (8) etiam propterea dii habentur. Imo quod ceplissimi vecognilio (17). Munos dictum est ab offi-
ad artcs pertinet, altius praescripsisse debemus, dac- cio (</), quoniam ofiicium etiam muneris nomen
monas abjnitio prospicientes sibi inter caetera idoio- est. Officium autem roorluis hoc spectaculo fa-
latrix etiam speclaculorum iuquinauienla, qiiibtn» ho- cere se vetcres arbitrabanlur, posteaquam illud hu-
minem a Deo avocarent, ct suo honori obligareut, C maniores atrociiaie lemperaverunt. Nam olim quo-
ejusmodi quoque artium ingenia inspirasse. Neqtie niam aniinasdefunctorumhumanosanguine propitiari
LECTIONES VARIANTES.
(1) J)e gestu etcorporisflexu uiolliliam VeaerietLibero (9) Procuratum liig.
immolant: Paris. de gesUi etflexucorporis moilitia. Veue- (10) ActuriJtnj.
ris el Liberi immolant Rigalt. (11) Constiluerunt Paris.
(2) Luxum Wouw. M. S. (12) Tituli abest Paris.
Z) Dissolutis Paris. Rig. (13) Capitolina, Apollini Pylhia, Herculi Nemaa, Jun.
4) Litteris Paris. Jun. (14) Mortuorum varii, ram.
!5) Quarum Jun. (15) Uls. c. aemulentur Seml.
(0) Et Rig. (16) Indignismui spectacuii, sed Jun. Insignisshui Seml.
(7) Earum abcst Rig. (17) Recognitio munus diclum Jun. ex M. S.
(8) Institores Jun.
COMMENTARIUS.
(a) ltli per sexam, itii per ftuxum dissoluti. Hoc
t Corinthiaco , crant autem sacri Neptuno. L E P B .
cst, Vencri pcr sextim dissolulae, Libero per luxum (c) tiomce Capitolina Apotlini Pylhia. In omnibus
dissolulo. Ambo dissoluti: illa per sexum, ilie per libiis scribilur; Cupiiolina, item tferculi Nemcea, etc.
fluxum. R I G . Reslituit Juuius, inierponcus Apoltini Pythia, quae de-
(b) ilti per sexum , itH per ftuxum. Sunl uimirum eranl. Nam cur ex quatuor ludis principibus uuiim
dissoloti el Sta/eXuasvoi. Apuleius Milesi 11. —incessu jy omillerel? Ilaque credibileeslhaec verba abrasa ab in-
perfluo fosminam mentkbaniur. fr/pto est apud scientibus librariis , qui cum non intelligereni, q«ia
Cfem.
fM.ii.t Alexand.
ilAVniwl LI E PR
rs Dfl
mente 'Tertullianus
_r>s\..tsv ' T A I I J I I • r» •> t.c
dhtissel Capitolina , .1deleverunt
/liWiesAl /*_•«• _ II.. «.

(c) Apoltines el Musas. Vel hinc coufirmatur, prrc- Apollini, ptitantes sacra apollinca esse eadcm quaa
cedens lectio, Lyris; Nam, ct Apoltinis siniulacro Capitolina. L A C
lyra adjuugebatur, et Musis tribuebatur lyra se- (I) Superest illius insignissimi spectaculi acceptis-
ptichordis, quemadmodum et Musica ab eis ita simi recognitio. IIJCC omnino est antiqui exemplaris
cognominata, alque adeo omnis generis, et vo- scriptura. Diclurus de Circo , hoc e s l , de gladiatori-
cuin modi, et organata instrumenla reliqua. Recte bus et agitatoribus equorum : Supereu, inquit, re-
etiam Miuervts et Mercuriis eadein tribuntur, eo cogniiio illius spectaculi, quOd esse acceptissimum
quod arliura. omnium illi parenles tradantur. Plura sulcl viris etiam insignissimts. An vero sic emenda-
vidc apnd Georg. Gyraldum de Diis Gcntiuin. P A M . inus ? Superest illius insignissimi spectaculi, ac srp-
(d) Olympia Jovi. Quanquain nonnullis otio abuli tissimi, recogniiio. Septissimuin dixerit spectaculum,
videalur, si horunice ludorum originem repeleremu>; quodinCircO el aiiiphithealro, maxima undequaque
dicam tamen obiler, LtidosOlympicoscelebratos pri- poptili corona circuinsepluin. R I G .
mum fuissesub .Eschylo judice Athenieusium, in iis- (g) Munus dictum est ab officio. Ut luJus ipse dic-
que Choroebum Ifeliensem victorem exstitisse. Ne- tum munus, i l i edilor munerarias, et Fioro Munera-
inaea fiutit in honorcm Hercnlis qui leonem occidit in tor, ubi loquilur de Spirlaco. vi le Lipsium. C eteruin
sylva Nenuca. islhmia dicti snnt ludi gymuici. qtii nc puies ely.nologiain duci a Terttilliaii >: esset euira
prius in Arcadia cclebrati, ac poslca in Isthmo slultissima. Sed Unttun ait raunus dici ab oflicio ad
 64* LIBER DE SPEGTAGULIS. 640
creditum erat, captivos vel malo ingenio ( 1 ) servos A arnphitheatrumconsecratur,qoam Capitoliumomniura
niercati in cxsequiis immolabant. Postea placuil im- daemonum templum est. Tot illic immundi spiritus con-
pietaleni voluptate adtimbrare. Ilaque quos parave- sidunt, quot homines capit. Ut et de arttbus conclu-
runt armis, quibus lunc et quaiilerpoteranteruditos, dam , Mariem et Dianam (f) utriusque ludi praesidea
tantum ut occidi discerent, mox edicto die Inferiarum novimus.
' apud tumulos erogabant (a). Ita mortera homicidiis CAPUT XIII.
consolabantur. Haec muneris (_) origo, sed paulatim Satis, opinor, implevimus ordinem , quot et
provecli ad lantam gratiam , ad quantam et crudeli- quibus modis spectacula idololalriam committant,
tatem,quia ferrum voluplati satis non faciebal(5), de apparalibus, de locis. De sacriflciis quhlem (7)
nisi ct feris humana corpora dissiparentur. Quod er- cerli sumus, nulla ex partc competere nobis ea, qui
go morluis iitabatur, utique parentationi deputabatur. bis idolis (g) reminliavimus, 1 Cor. VIII. Non quod
Quae species proinde idololalria est, quoniam et ido- idolum silallquid (ut Apostolus ail), sed quodqtiaefa-
loiatria parentationis est species (b). Tam haec quam ciunl, daemoniis faciuni, eonsislenlibus scilicet iu con-
illa raorluis ministrat. In moruiorumautem idolis dae- secralionibus idolorum sive morluorum, sive species
monia consislunt, ut ct tituios consideremus : iicet (ut putanl)deorum, Propterea igitur, quoniam utraque
transicrit hoc genus editionis ab bouoribus mortuo- B idolorum conditionis unius est, dum mortui et diiunum
rum ad honorcs vivenlium, quaesturas dico et magi- sunt,utraqueidololatria abstinemus,nec mimisfempla,
stralus, et flaminia (4) et sacerdotia : cura tamen no- quam raonumenta despuimus : neutram (h) aram novi-
, minis dignitas idololatriae crimine leneatur, necesse est inus (Acj.XX; IC'or.,X), neutram effigiera adoraraus:
quidquid dignitatis nomine administratur, communi- nonsacrificamns, non pareniamos, sed nequede sacri-
cot etiam macuias ejus, a qua habet caussas. Idem de icato el parentato edimus, quia non possnmus coenain
apparatibus interpretabiraur in ipsoi ura bonorum sug- Dei edere, ct coouam daemoniorum. S i ergo gulam
gestu depulandis, quod purpurae, <p*od fasciae, quod et ventrem ab inquinamentis liberamus , quanto ina-
vitlae, quod coronae, quod deaique conciones et edi- gis aagostiora nostra, oculos et aures, ab idololhytis
cta (c), et pultes pridianae (d) sine pompa diaboli, et necrothytis voluptatibus abstinemus, quae non
sine invitatione daemonum non sunt. Quid ergo de iuiestinis Iransiguntur, sed in ipso spiritu et anima
liorrido (5) ioco (e) perorem , quem nec perjuria digeruntor: quorum munditia magis ad Deum perti-
susiinent? pluribus enira et asperioribus numintbus (6) net, quam intestinorum.
LECTrONES VARIANTES.
11) Vel mali status Rig. Horrendo Jtfe.
I Muneri Paris. Nominibu.s Fran. Paris.
3t Ferarum voluptali satis non flebat Paris. Lat. Rig. De sacrificiis; quo certi Fran.
4) Flamina Rig.
COMMENTARRJS.
c.um modum quo Stietonius dictus est Tranquillus , deorum viclus irridel Amobius lib. 7. dicens se opi-
quia pater ejus diclus est tenis. Sic Vitruvius diclus nari proplerea illis vino opus esse in sacriftcits quo
?

csl Peliio, si Alcialocredis, non Pollio ut vulgo legitur, pulrcli.it facilius, et pcrcoqtiatur cibus. et raulto ante
el ideo Pellio quia prius Cerdo. Est ilaque qu edam eodcm Ub.Quid (ritilia ( sic eiiiiu lego a fril. pro /fli-
species ducendi iiomiuis tantum a signiticatione. L A C . /ia), quid frumen : quid aralilta , etc. P A M .
(a) Apud lumulot erogabanl. Potest siuipliciter ex- (e) Quid de horrendo toco perorem, quem nec perju-
plicari, uldicat, Dabanl, prxbebant gladialores, qui ria sustinent. Circum significat, quasi ejus loci hor-
decertarent ad tumulos; sed reclius est ut explices rorein uon sustiuerent pcjeraturi. Hoc est, horrore
erogabant, id est, expendebant consmnebaiitque in loci terrercntnr; adeoquc pejcratum irent in Capito-
rogum. Nam cum respeclu ad rogos morluorum dic- lium. EtCiiim jurisjtirandi sotemnia fiebanl in Capilo-
tutn verbum erogo. Niti potest isla expiicatio versibus lm, non in-Circo. Et notissimutn est illud P l i n i i : Atii
Virgil. lib. 1 0 : iii ipso Capitolio fallunt, ac futminantem pejerant Jo-
Quattuor hic juvenes, lotidem quos educat Ufens vem. Denique Romulum ipsum pejerante Proculo
Viventesrapit, infeiias quos immoletumbris. consecraium in Capitolio colebant. Iiiierprelaiionem
Captivoque ragi [lerfundat sanguiueflaramas.L A C . nostram confirmanl sequcntia Seplimii verha : Piu-
(b) Idololulria parenlalionis esl ipec/es.Cerleidolo ribus enim et asperiorions numinwus Anxphitheatrum
latria genus est ad oninem cullum idololalricuin , si conseeratur quam Capitotium. R I G
vivos et morluos comprehendns : si vero lanlum de (f) Martem et Dianam. Gtmiinum amphitheairi
morluis sit sermo, quos ut plurimura agnovit idoto- spictaculiim proponit : gladialores scilicet quibui
latria gentiiium [ uam Jtipiter, Mars, Neptiiiius. reli- prjcerat Mars, el venationem, scu pogn.im cura bes-
qui deiniiin dii fucre hoiniues morttii], tuiic quidera l i i s , quibiH iu veuatibus pr.uses eral Diana. Sic da
parentatio esl genus, idololatria spacies : nam cum Consiilalii Manlii Tiieod. Claudianus :
parentatio sit omnis cultus exhibitus raortuis, non Amphitbeatrali faveat latonia pompai. L B P R .
dubiura quin hic possit esse vel idololatricus, vei non (g) Qui bis idotis renuntiavimus. Primo, in Eccle-
idololairicus. L A C . sia sud aotislilis inanti, aliqnanto priu* ante lava-
(c) Denique concioncs et edicta. Similitcr loquitur crum; Deinde in ipso tavacro, aquam adituri. Sic
Livius lib. _. concione, inquit, et edicto fecit fidem , cnim solcbant veteros, ut discimus cx Hbro de Co-
ne quis civem Romanum vinctuin aul clatisum teneret. rona , cap. 3.
Vidcnlur iiaque apte editioncm muneris gladiatorii, (h) Sentram aram novhrins. In teraptis Graecoruin
atu iuter sacrificandum, aut paulo posl, variae usur- duo eram altaria, alterum majus , alterum minus:
pataefnisse conciones et edicta, ut cum Tacito lotpi ir, illud in medio situin kjxtx xpxtui* diccbatur, huc ad
iu popuhim; qu.c pleruraque etiara edicebantur siuistram vpteeui appelhibatur utscripsitSimeon, ar*
contra Chrisiianos. P A H . chiepiscoptis Tlies^aloniccnsis lih. de lempl. sacerd.
(d) Et puttes prldianaj. Pultium cl liboruin .olitos ot inysu. L \ c .
647 TERTULLIANl 648
CAPUT X I V .
plinae. Nam etsi qui modeste et probe spectaculis
Niinc interposito nomine idololatriae (a), quod fruitur, pro dignitatis vel aelatis, vel etiam naturae
solum subjcciuni sufficere dcberet ad abdicatio» sux conditione : non lamen immobilis animi est (&)
uem spectaculorum, alia jam ralione tractemus ex sine Ucila spiritus passione. Nemo ad voluptatem ve-
abundanti: propter eos maxime qui sibi blandiuntor, ^ mt sine affectu, uemo affectum sine casibus suis pa
quod non nominaiitn abstineulia isla praescripU s i l , titur . Ipsi casus incitameiiia sunt affectus. Caete-
quasi parum etiam de spectaculis (1) pronuiitietur (_), rum si cessat affectus, nulla est voluptas, et est reus
cum coiicupiscenliae saeculi damnantur. Nam sicul pe- jain ille vanitatis co conveniens, ubi nihii consequi
cuniac, vel dignitatis, vel gulae, vel libidinis, vel glo- tur. Puto autem, etiam vanilas extranea est nobis.
riac ; iia et voluptatis coucupiscentia est: spccies au- Quid quod et ipse se judicat inter eos posilus, quo-
tem voluptatis etiam spectacula. Opinor, generaliler rum se similem nolens utique detesUlorein confile-
nominatae ( 3 ) concupiscentiae contineni in se et vo- tur? Nobis satis non est, si ipsi niliii tale faciamus,
luplales: aeque generaliter intellectae voluptatcs spe- nisi et talia facientibus non conferamur. Si fu-
cialiter et in spectacula disseruntur. Caeterum reiu- rero, inquit (P*. 49), videbas, concurrebas cum eo.
limus supra de locorum conditione, quod non per Utinam ne in saeculo quidcm simul cum illis mora-
semetipsa nos inquinent, sed per ea quac iiiic geruu- remur: sed tamen in saecularibus separaniur, quia sa>
tur, per quac simul inquinamenlum conibiberint, luuc culum Dei est, saecularia autem diaboli.
ei in alteros (4) respuunl (b).
CAPUT X V . CAPUT XVI.
Viderit ergo, ut diximus (5), principalis titulus B Cum ergo furor (9) inlerdicilur nobis, ab omni
idololatris ( 6 ) , reliquas ipsarum reruui qualitates spectaculo auferiinur, etiam a Circo, ubi proprie
conlra Dei (7) omnes feramus (c). Deus pracepit furor praesidet. Aspice populum ad ( 1 0 ) spectacu-
Spirilum sanctum (d), utpote pro naturae suae bono le- lum jam cum furore venientem, jam tumuiluosuro,
nerum etdelicatum (Eph. IV), tranquiililate, etquiele jam caecuin, jam de sponsionibus concitatum. Tar-
et pace tractare, non furore, non bile, non ira, non dus cst illi Praetor, semper oculi in urna ejus cmn
dolore iuquietare. Huic quomodo cum spectaculis pp- sorlibus voiutantur. Debiuc ad signum anxii pendent,
terit convenire? Omne enim spectaculum siue concus- unius dementiae una vox esl.Cognosce (ll)demen-
sione spiritus non esl. Ubi enim voluptas, ibi et stu- tiam dc vanitate. Misit dicunl (/), et nuntianl invicem,
dium, per quod scilicet voluplas sapit. Ubi stu- quod simul ab omnibus visuin est. Teueo testimouium
dium, et aemulatio, per quam studium sapit. Porro caeciUlis (g): non videut quid s i t : mappam missam
et ubi aemulatio, ibi et furor et bilis, et ira et dolor (e), pulant ; sed est diaboli ab ailo praecipitati (1_)
el cactera ex lu> quae cum bis uon competunt disci gula (15) (h). E x eo iUque itur in furias et animos et
LECTIONES VARIANTES.
Q (81 Immobili anuno est Jun.

1
1) De lilteris Paris.
2) Proountiemus Rig. bi) Furore Jun.
3) Nomiua Pamel. (10) Id add. Fran.
4 ) Et tunc altero Rig. \\) Cognosco Rig.
5) Hic erit ergo, ut d. Jun. 12) Praeciuti Parit. Jun.
(6) Idololalria Rig. 15) Figura, Semi.
(7) Contrariis omaes Franeq.
COMMENTARIUS.
(a) Nunc interpotito nomine idotolatrice. Hoc est, toris ac munificcntic honori suo exquisit^e, flens
nomiite idololalriae tanlisper oraisso, intcrmisso. R I G . universus consurgerct, dirasque Pompeio , quas ille
(b) Tum aitero retpuunt. R I G . ) Codex Agobardi: Et mox luit, pcenas iraprecarctur. P A M .
tum aitero retpuunt. Atlero dixil adverbialiter, quem- (f) Mitit, dicunt. Placet Budaei seutentia, qui tradit
admodura Alio el sub finemlibri 1 1 . adUxor. Alteru- siguum fuisse coinmiitendoruin aurigarum. Coufirma-
tro. Sic et Atterat positum oliui fuisse ait Fesius , lur idipsuni ex Sueionio (Vit. Neron. c. __ ), Martiali
pro eo quod est adverbium Aliat. De hisce autera lo- (1.12) etJuvenali (Satir. 22). Certe nostrain sen-
corum inquinaraenlis, supra , cap. 3 . R I G . jy teutiam veram esse convincit Cassiodorus ( Var. I. 3.
c) Conira Dei omnet feramut. Sic restituiinus ex ep. 51 ad Fauslum piapos.): Mappa, inquit, quce «-
S ice Agobardi : Feramut, inquit, ret tpectaculorum gnum dare tolet circentibut, tuli catu fiuxtt in morenu
contra ret Dei. Nota locuiiu, Res D e i , pro divina seu Cum Nero prandium protenderet, el ceieritatent, ut at-
Christiana disciplina. Cunlra ferre, est contra ponere, tolet, acidut tpectandi pvpulut ftagilaret, ilte mappam 9

opponere, compoiiere, cominiltere , conferre. R I G . qua tergendit manibut utcbalur, juttit abjici per fene-
(d) Deut prcecepit Spiritum S. Alludit haud dubie ttram ut tibertatem daret certaminit pottulati. Minc
%

ad illud Ephes. 4. < Nolite conlrislare Spiritum Sanc- traclum etl ut ottenta mappa certa videalur ette pro-
% % %

lura D c i , in quo signati estis in die redemplionis. mittio circentium furorum. P A M .

Orauis amaritudo, et i r a , et indignatio, et clainor et (g) Teneo tettimonium ccecitatit. Hoc est, Accuso
blasphemia tollalur a vobis, cum oinni nialilia : indi- caeciuiis. Et caecilalem explicat deinceps. R I G .
cans per posteriora ilta verba explicari praecedentia. (h) Sed ett diaboli ab alto prcecipitati guta. E x -
(e) Et ira et dotor. Insigne hujus rei exeraplum re- pressimus codicis vetustissirai scripturam. Antea le-
ciut Plinius lib. 7. cap. 7: Universi, inquit, Pompe- gebatur : Diaboli ab allo prcecipilati figuru, acumine
i »ni elephanli eruptionem tenuvere , non sine vexa- obtuso Alludit enim ad ea qu c sacris paginls tradun-
tione popuii, circumdati ciathris ferreis. Sed amissa tur de Sataua , quem de coelo Deus egit in l a r u r a
fugae spe, misericordiam vulgi inenarrabili habilu praecipilem. ltaque raappara iliam Septiraius , quara
quaerenles, supplicavere, quadam sese lainenutione Praetor pro sigiiQ raittere solebat, mappain esse ne-
coinplorantes tauto populidoiore, ut oblitus impera- gat. Ait vero ipsum esse Diabolum, qui totus gula
849 L I B E R DE SPECTACULIS. 680
ti discordias, etquidquid nonlicet sacerdotibus pacis. A bus opus non est, praedicatur. Taceo de reliquis, ea
Inde maledicta, convicia sine justitia, odii etiam suf- quae in tenebris et in speluncis suis delitescere dece-
fragia (I) siue merito amoris. Quid enim conseculuri bat, ne diem contaminarent. Erubcscai senatus,
suum (2) iilic agunt, qui sui non sunt ? nisi forte boc erubescant ordines omnes. Ipsae illae pudoris sui i n -
soium, per quod sui non sunt : de aiiena infelicitate teremptrices, de gestibus suis ad lucein et populum
contristantur, de aliena felicilale iaciantur. Quidquid expavescentes, semel anno erubescant (d). Quod si
optant, quidquid abominanlur, extraneum ab illis est, nobis omnis impudicitia exsecranda est, cur liceat
ila et amor apud iilos otiosus, ct odium injuslum. At audire quae ioqoi non licel ? Cum ctiam scurrilitatem
forsitansine (3) caussa amare liceat,quamsiue caussa et omne vanum verbum judicatum a Deo sciamus, cur
odisse. Dqus cerle etiam cum caussa prohibet odisse, aeque iiceat videre, quae facere flagitium est? Cur
qui inimicos diligi jubet. Deus etiam cum caussa ma- quae ore prolata commuuicanl hominein, ea per ocu-
ledicere non sinil, qui maledicentes benedici praeci- los et aures admissa non videanlur homiuem com-
pit (Malth. V . Marc. VII. Rom. XIII). Sed Circo quid municare : cum spirilui appareant aures (e) et oculi,
amarius, nbi ne principibus quidera aut civibus suis nec possit mundus praestari ,.cujus apparitores inqui-
parcunt? Si quid borum quibus Circus furit, alicubi nantur? Habes igilur et tlieatri interdictionetn, de i n -
competitsanclis, eliam in Circo licebit. S i vero nus- B lerdictione impudicitiae.
quam, ideo nec in Circo. CAPUT XVIII.
CAPUT X V I I . Sin et doctrinam saecularis litteralurae, ut stul-
Similiter impudiciliain (a) omnem amoiiri (4) titiae apud Deum deputalam , aspernamur, satis
jubemur. Hoc igitur modo etiam a theatro sepa- praescribitur nobis et de illis speciebus spectaculo-
ramur , quod est privatum consistorium impudi- rum , quae saecuiari littcralura lusoriam vel agonisti-
citiae, ubi nibil probatur, quam quod alibi non pro- cam ([) scenam (5) dispungunt. Quod si (6) tragoe-
balur. Ita suroma gratia ejus de spurcitia plurimum diae et comoediae scelerum et libidinum aclrices (7),
concinnata est, quam Atellanus (b) gesticulator, quam crucntae et lascivae, impiae et prodigae : nullius rei
niimus etiam per mulieres, rcpraesentat, sexum pu- aut atrocis, aut vilis, commemoralio melior est: quod
doris cxterminans (c), ut facilius domi quam in scena in facto rejicitur, etiam in diclo non.est recipiendum.
erubescant; quam denique paiilomimus a pueritia Quod si et stadium conlendas iu Scripluris nominari,
patiiur in corpore, ut artifex esse possit. Ipsa etiam sane obtinebis. Sed quae in stadio geruntur, iudigna
proslibula publicae libidinis hosliae in scena proferun- conspeclui (8) luo non negabis, pugnos ct calces et
tur, plus miserae in praesentia feminaruin, quibus so- colaphoset omnem petulantiam manus, et quamcum-
lis latebanl, perque omuis aetatis , omnis dignitatis C que buniani oris (9), id est, divinae imaginis depug-
ora transducuntur; locus, stipes, elogium, elinm qui- nationem. Non probatis usquaro vanos cursus jacu-
LECTIONES VARIANTES.

(1) Sine Justitia odii; etiam suffragia Rig. (5) Scena Jun.
(2) Quod cnim suum consecuturi suntqui Rig. 6j Quod sint Fran. Oberth.
(3) Et forsilan siue Fran. Paris. An fors sit. Seml. 7) Auctrices Fran. Oberth.
Oberth. 8) Conspectu Jun.
(4) Similiter nec irapudicitiam omnem axnare Rig. 9) Humanioris Fran.
COMMENTARIUS.
totus gurges, totus vorago expattdilur, et furit eflu-
sus tolo circo , et saevit immaniter. R I G . — Diaboti
ab alto preecipitati. Sic libro de Anima, pag. 319.
Salanara prospectaril de coeio praecipilatum. R I G .
C A P . X V I I . — (a) Simititerimpudicitiam omnemamo-
lirijubemur. lnquoillumdiscrliimilanturR.Cypr.(e».2
et i. deSpect.,i. 5);Lactant.
" ' (/.Vl,c _0);
l ) ; AAt ui gg..(()L. TII,
l,
de Civit. Dei, c. 4, 5, 0, 7, 8, 9, 10, 1 1 , 12 ei 13). ^
Alludil autem hic Auctor ad illud Marci (VII), foV
quo reliqtia ritat sub finem hnjus capiiis : QUOJ de
homine exeunt, illa communicont hominem, c t c . ; for-
las*is et ad dlud l\om. XIII : JSon in cubilibus el tm-
pudicitiis P A M .
i
tro, ne praesentia sua spectacuii consnetudinem i m -
pediret. L A C
(d) Semel anno erubetcant. Floralibus scilicef,
S iios ludosa merelricia turba cclebrari solilos narrat
ividius Fastor. V . In iis enim meretricum , semper
alias impudentium lascivia niajor, el liberiores joci.
d
S e i|»sj»aliasquidem in cellisetfornicibuspud.irem
vero in propatulo. Expavescant, inquit,
<*d lucem populum , et sattem semet anno erubescant.
IG
" *
(e) Cum spiritui appareant aures. Sic et Tullius
seusus vocat inentis salellites. Greg. Nyss. lib. de
perfccta Chri.iiani forma , Ztwplvrj >5c _/.o»c
T

(h) Alielanus gesticulatur. Ltuiioncs Attellani notis-
siuii suut ab tirbc Atclia, vctusto Oscoitim oppido :
ca in tirbe cgregium crat olim amphiiheairum ; vi-
deris. C. Hieronymiim e\ml. ud Sabinianum. L c P R .
(c) Sexum pudoris extertniuans. Graeca phrasis.
Scxuin louge a pudore nbducens. graca loculio :
statucits extra termiuos pudoris.RiG.—Sexum pudcris
exlerminans. Reluli ad nudaiioneiu cornoruiii, nani
mimae ita saepe in tbeatro.Yaler.Max. lib. 3. loquens-
de floraiibus ait, M . Porcio Catone spectaute hos
ludos popiilum erubuisse po^lulare, ut mima_ nuda-
rcntur. Quod cum Cato cognosceret a Faonio ami-
cissimo una secum setleute in ludis, discessil e thea-
TBRTULLIANI 1.
T-fv Op^yno-c» auribus imperium accipientibus . ul
quae suhdiiae spiritui. Hic noletur loctis llieronymi
lih. I. adv. Jovinian.y ubi ail quiuque scnsus reges
iui>se et principcs saeculi, ante adventum Christi :
qu »s tameti JESUS ita subjecit, tit illos occisione
interfcccrit: ad quam rera accommodat locum Scrip-
ture. L A C .
C.\P. XVIII.— (f) Agonisticam scenam. Quin h;ec de
histrionihuset panlominisaccipiendasinliiemo dubitet
avwxerrct^ llesycbio suitt u?r©x^iT_t, hoc cst mitni. Caput
auleni istud et proximc sequens aiiiiquoruiu impunita-
lem arguit; unde miror vehemenlcr Christianos homi-
nes lanlopere laborasse, ut lurpitudinem suis coranien-
(Vingt et une.)
601 TERTULLtANl 65f
latus et saltus vanlOTe*, nisqtiam tibt vira aut A vtore dellcto in homieidss bmendatitme profteiant.
injnriosae aut vahce piacebunt, sed nee fcura factitii S6d h_ec ethnlcis respondi. Caeicrom absit tlt dc istius
corporis, utplasliconi Beisupergressa. fit propter (I) speclncull aversione diuUna discat Christianus :
otium Grseciae ailite* fcdraines (a) oderis. Kt pato- quatiqtiam nerrto hrrc omnia prenius exptimsre po-
strica diaboli ncgdtium est (b). Primos bomin.6 dia- lest, nisi qui ndhuc spectat malo non impicre, quam
bolas eUsit(Gfl«f. III). Ipsegestus colubrina vis, est memiuisse.
tenai ad occnpandtim, tortuosa ad obligandum , l i - CAPUT X X .
qnida ad elabendum. Nullds tibi coronarum «BUS est, Quamvana igitur, imo de«perata argumentatio
quid de coronis tolupiates aucuparis? eorom, qui sine dubio tergiversationem (5) ad-
CAPUT X I X . mtltendae voluptatis ( 6 ) obtendunt, nullam ejns
Expectabimtis nunc (_) et ampntteatrl repudium ab.tinentke mentioncm spccialitcr (7) in Scripturis
de Scripturis (3) (iien. I X . Exod. X X . Matth. determihari, qnae directo prohibeat, ejustnodi con-
"VI). S i sa.vitiam, si impietatem (c), si feritatem ventibusinteresse servum Dei. Novamproiimedefen-
permissam nobis contendere possumos, eamus in sionem (e) suaviludii cnjusdam (f) audivi. Sol (inquii),
ampidteatrum. Si tales sumus, quales didfcimor, imo etiam ipsc Dens de coelo tpectat, nec contamina-
deleclemursanguinehumauo. Bonum estctim panian- B l«r. Piane sol e t i n cloacam radtos suos defert (8),
tur nocentes. Quis hoc ttisi nocens uegabit ? Et tamen nee inquinatur. Ulinam autem Deus noiia flagitia ho-
innocens de suppltcio akerius laetari non pblest, cum . minum spectaret, ut Omrtes Judlcium evaderemus.
magis competat innocenti dolere, quod homo par ejus Scd spectat el latrocinia, spectat et falsa, et adulte-
tam nocens factus est, u l tam crudeliter impendatur. ria, ct fraudes, el rdobdatihs, et speclacUla ipsa. Id-
Quis autem mihi sponsor est, nocentes semper vel ad circo ergo nos non speclabimus, ne videamur ab illo
besiias vel ad quodcunque supplicinm decerni, h l noft qui omnia speclat. Comparas (9), homo, reutn el ju-
irmocentia (4) quoque inferatur, ant uitlone judlcan- dicem : reum, qui quia videiur, reus est: judicem, qui
lis s aut infirmitate defendenlis, aut instarrtia qitac&- quia videt, judex est. Numquid ergo et extra limites
tionis ? Quam melius ergo est nescire com maii pu- circi iurori studemus, et exlra cardines tueairi i m -
niuntur, ne sciam (d) etquum boni pereunt, si tamen pudicitiae intcndimos, et insolentiae extra stadium ,
bonum sapiunt. Certe quidem gladiatores innocentcs el immisericordiae extra amphithaatrum, quod deus
in ludum veniunt, ut publicac veiuptatis hosiiae liant. etiam extra cameras, et gradus (g), et apolias (h) (10)
Eliam qui damnantur iu ludum, quale est ot de le- eculos babet. Erramus , nusquam et nunquam etcu-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Supergressae propter Fran. C ( 6 ) Voluptali tttn.
Q) Ut add. Fran. (7 Vel localHer *4d. Fran
p j Petamus add. tran. (8) Deflexit Jun. ex M S.
(4) Innocentiae Paris. 0j Compares. Seml.
(5) Tergiversatione Rig. ! 10) _ t » ^ Wouw. corrigit.
COMMENTARIUS.
tariis non modo revelarent, secl et muiiisexponerent. in monte, Matth. V I , etcomphtres nlii. P\u.
L E P R . — Agoniiticam scenam. Quatiquam prima facie (d) Ne Mciam et qmrm bom ptreuttt, *t tamen bonum
pertinere islud adhuc videalur ad theairuin, cerle e l sapiunt, certe quidem, etc. De elhnicis loquitur, qui
in olympiis , ac quinquenniorum certaminibus qn-e magistraitim ethnicorum sententiis ad beslias dam-
in stadio Oebant more Gruecorum (quo pertinel illud nauttir. A i l igiiur : Quis aulem mihi sponsor est,
propter Grcecice otium) coeperunt tandem eliam co* nocentes sempcr damnari, ut nou qtiaii-oqiie ctiain
moediai et tragoedia; celebrari. P A M . iniiocenies ? Quam melius crgo est, nesctre quum
(a) Altile* homines. Alhletas seti palaestrilas intelli- mali puniunlur t ne sciam et quum boni pereunt. Hic
git, ab gymnasiarchis aii soiitos suirrma cura, ut vero, ne quis christianus obstreperet, Ergo sunl i n -
essent viribus ad cerlamina valentissimis nohiles. Ta- ler ethnicos boni, corrigil semclipsum, si tamen bo-
lium vero certaminum studiosissimi erant Gra?ci, niim sapiunt, inquit,1ioc est, si tameu est ullus boni
pubiicaj securitalis otio gaudentes. Hcec enim patie- sapor
~ . , hominibus
. . . . „ad Christum minime
, .perlinentibus!
e n a d , c , : C e r l e
bantur long.-c pacis mala. Alliles homines SeptimiuS D 9 \ T J f <V"tem gladiatores tnnocentes
d i x i l , tit Varo ct Marlialis hoves el gallinas altiles , in ludura veniunt, ut publicae voluptalis hosiiae fiaiii.
pro opimis etsagiuatis.Siclib.de Poeuitentia, Euor- Jam non dicit, bonos; scd lantura innocenlcs , qui
inem aliiiium saginam, pag. 147. R I G . non damnati, sed ullro in ludum voniunl. R I G .
C A P . X X . — (e) Novam proxime defensionem suavi-
(b) Et paicestrica diuboli negptium est. Patostra, in- tudii cujusdam audivi. Sic lib. de Baptis.: Audivi Do*
quit lsodorns vci &.ntb r f i , <7r_)*jc, id est a luctalione, vel mino teste, ejusmodi, ctc. R I G .
avd tou ira»ccv, id est a motb ruinae forlis, scilicct (I) Suavitudii cujusdam^ Eodem modo dixit Sua-
quod in luctando, cum raedios arripiant, fere quatiant, viludios vestros tio. de corona militis, ouos recte
idque apud Grtrcos VOLXXM vocatur. E l recle quidem Rhenanus ibi intcrprelalur, eos qul cx Cbristianis
ille, non secus ac qui derivant <bvd rod <._Uc», id est a speciaculorum adhuc oWectamentis, seu suavitate
motu urnae, co quod ducta forle luctabantur. Nam lndorum delectabantur. P A M .
n-Uetv vibrarc, el concutere, et forliri signiflcat. P A M . (g) Extra gradus. In circo gradus fuissc patet ex
C A P . XIX.-*r-(c) Si Satvitiam, si impietatem. Alludit Suelonio. Hiuc lex illa Othonis, Livio et Plinio tes-
nd Scripturas iriterdicentes sajviliara. iinpietaiem, tibus, nequi3 nisi cui 400 essenl sestertia ex 14
fcrilatein. Qualcs sunl imprimis illa Genes. I X . Qui gradibus speclaret: cutn Icgem luliam theatralein
e/fuderit sanguinem hominis, pro sunguine hominis alicubi Plinius nuncupat. P A M .
ejus effundetnr. Deinde pnccepium Decalogi, Exod., (b) Et apulias. Siclegitur in cod. Agobardi. Alqne
X X , Non occides illique correspondet serrao Domini hoc vocabuio signilicari videnturvela quasin thcairis
685 LlBEft DE SfrfcCTACULIS. 654
satur quod Dcns damnat. Nusqiram et nunquam licetj A fe"cliim (e) etiam oris (4) spectnculo repelat, libentius
quod semper el ubique non iicet. Hnec est veriiatif fecognosccris* de proximo * quem voluit (5) occideres
inlegritas (a), et quae ei dcbetur discipllnae pleniludo de Jongiriquo, tanto durior si noluit (6).
et arqualitas timoris, et fldes obseqoii, non Immutait CAPUT xxn.
sentenliam , nec variare Judicium. Nou polest alind Qoid mirum de (7) inacquata i_ta homihum mis-
essC, quod vere qtiidem est bonum seu malum. Om- centium et cOrtimutantium statum bonl et mali
nra autem penes veritatem Dei flxa sunt. pcr inconstantiam sensus et judicii V&riettfc (8)?
CAPUT X X I . Elenira ipsi actofes (9) et adinihislralores spectacu-
Ethnici (b) , quos penes nulla est verilatis lorum, quadrigarios, scenicos, xysticos, arenarios (f)
plcnitudo, quia nec doctor veritatis Detts, malum illos amentissimos (10), quihus Viri (11) dnimas (g),
ac bonum pro arbilrio ac libidine intcrprctantur, foemimc, aut illi ctiam,corpora sua snb-tcrnurtt, propler
alihi bonum quod alibi malum, et alibi malum quod quos in ea coinraittunt quac rcpfehendunt, ex eadent
alibi bontim. Sic ergo evenit, ut qui in publico vix artc(I_), quani (13) magnifaciunl, deponunt (14),
ncccssitale vcsicae tunicam levet, idcm in circo ali- imo ramiifesle damnant ignominia et capilis minu-
(cr non exsultel(l), nisi totum pudorem in facicm tione (h), arcenlescuria, rostris, scnatu, equite, caele-
omniom'intentel; ct qui (_) filiae virginis ab omui risque honoribus omnihus simul ac ornamentis qui-
spurco verbo aures tuettir , ipse eam in theatrum ad B busdam. Qtianta perversilas ! Amant quos mulclant,
illas voces gesticulationesque deducal; ct qui in pla- depreiiant quos probant. Artem mngnificant, aiiifi-
teis litem manu agentem aut compescit, aut detesla- ccm nolant. Quale judicium e s l , utob ea quis oflus-
tnr, idem in stadio gravioribus pugnis suifragium cetur, per qitae promcretur ? Imo quanla confessio est
fcrat; et qui ad cadavcr hominis communi lege de- malae rei, ctijus auctdres (15), cum acceplissimi sint,
functi exhorret, idem in amphiteatro derosa et diSsi- sine nota non sunt!
pala (c), et in suo sanguine squalentia corpora pa- CAPUT XXIII.
lienlissimis oculis desuper incumbat. Imo qui proptcr Quurri igitur humana recordatio, etiam obstre-
bomicidae pcenam probandam ad spectaculum vcniat, peute gratia voltiptalis, damnandos eos censeat,
idem gladiatorem ad homicidium flagellis et virgis adcmptis boriis dignitatum in quemdaifi scopulum fa-
compellal invilum ; el qui insigniori cuique homicidae mositatis, quanto niagis divina juslitia in ejusmodi
leonem poscit, idem gladiatori atroci pctat rudem, artifices animadvertit? An Dco placebit auriga ille
et pileum (d) praemiuin conferat: illum vero (3) con- lot animarum inquietator, tot furiarum (i) minister,
LECTIONES VARIANTES.
Exuat WOVAD. M. S. (9) Auctores Setnl. Oberlh. Leop.
Ut qui Wouw. M. S. (10) Ainaniissimos Fran.; amatissimos Cod.Wouw.
Et pileum illum vero Rig. '11) Viles ammas Fran. Oberth.
) Amoris Fran. Porw. Oberth. i_) Parte Fran.
l Quem noluit Cod. Wouw. 13] Qua Riq.
6) Si voluit Cod. Wouw. si non voluit Rig. 14) Et demmuunt add. Fran.
71 De, abest Rig. r 15) Cuius actores Wouw. M. S.
18) Varietatem paris. L
COMMENTARIUS
et amphitheatris, ad ornatum, et ad excltidendos (e) Itlumvero confectum etiam oris spectaculo repetat.
ictus solis fervidos. Ea vero quandoqtie purpurea , Ut etiam os et vnltum expirantis intueri ve!it. R I G .
quo colore praeslantissimae , ul ver>imire est, lanae C A P . X X I I . — (f) Arenarios. Ludusquippe gladiato-
imbuebanlur , quales ex Apulia. Marliaiis, Velleri- rius, sicut et ainphitheatrum, dictus xa^ ifo^ arena.
bus primis Apuieia. Uitde et velis nomen Apularium. Nara tamelsi haec sparsa in locis aliorum hidorum,
RlG. sed nomen ip^um lantura communicatura est ampbi-
(a) Verilalis integrilas. Incorrupta debet esse veri- theatro, pessime vero Barrneus explicat: i Quadriga-
tas quae et virginilaiis nomine atiquando donatur. rios et arenarios, illos qui currus reficiebant, istos
unde haereiici veritalem cauponari seu corrumpere qui arenara deferebanl in amphitheatrum ». Non est
dicuntur, T * J V «>^tcav xuxviUbtv, can. _. synodi Trul- ita; aurigas ct giadiatores iulelligit. L A C
lanae, ubi rccensenlur canones tum Aposlolorum,lum D (g) Quibus viri animas, foemince, aut etiam itti cor- %
superiornm conciliorum, quibus adhaerendum decer- pora sua snbstemunt. Gladialores significal, amalos
nilur. L E P R . ad insaniara tisque et viris et foeminis: viris, etiam cx
C A P . X X I . — (b) Ethnicis quos penes nulia est ve- nobiliuin ordine, iu arenam desceudenlibiis; foeminis
ritatisylenitudo. Hocest, quod supra explicavimus, qiioque nobilissimis, imo et viris, pudicitiara suam
Si lamen bonum sapitint. R I G . vilissimi alicujus mirmillonis aut retiarii amore pro-
(c) Et dissipata. Imellige hanc voculam, et simul fliganlibtis. Cujus insaniac cxempla suggerit sexla
cape incredibilem atrocilalem iudigladiatorii. Solebat Juvenalis salira. R I G .
vtctor gladiator ita frequenter vuluera repelere, ut
victum miserum dissiparel in partes, divideretque (h) Et capitis minutione. II;cc phrasis est jurecon-
borrcnda laceratione. Testis hujus crudelilalis Lac- stiliorum npud quos est D. lib. IV, tit. 5. de capite
taut. : quin eliam percussos jacenlesque repeti jubent diminutis. P A I I .
speclatores, tt cadavcra iclibus dissipnri, ne quis ilbs CAP. X X H L — ( i ) Tot furiarum minister, tol statuum.
simulaia morte deludat. Habentur haec lib. V I . c. _0. Notat furiosa veterum circa ntirigas sive agitatores stu-
LAC. dia, in qtiae sacpenumero conlrariis votis spectanlium
(d) Petat rudem et Piieum. Rudis ct piletis signa mentcs scindehantur; aliis prasinae 1 lctioni, aliis venetae
liherialis , rtide nimirum seu hactilo gramiiore dotia- favcnlihtis : unde animorutn varii motus, et varii sla-
bamur gla<iiatores qui iiiarena feliciler ptignaverant, tus, provaria scilicetngitalione, ministrati. Itaquevul-
atque rudiari dicebantur. L E P R . gatam ab Rhenano et Pamelio lectionem retinemus,
m TERTULLIANl «35«
tot statuum, ut (1) sacerdos coronatus, vel coloratus A aut congruens Dei servis (8),"quod Domino placitum
ut leno, quem curru rapiendum diabolus adversus non sit, si omnia propter diabolum inslilula, et ex
Heliam exornavit? Placebit et ille (2), qui vultus diaboli rebusinstructa mopstravimus : nihil enim non
suos novacula mutat? infidelis erga facicm suam , diaboli est, quidquid Dei non est, vel Deo displicet :
quam non contentus Saturno el Isidi et Libero proxi- boc eril pompa diaboli, adversus quam in signaculo
mam facere, insuper contumeliis alaparum sic objn fidei ejeramus. Quod autem ejeramus, neque facto,
cit, quasi de praeceplo Domini ludat? Docet scilicet et neque dicto, neque visu, neque prospectu participare
diabolus verberandam maxillam palienter offerre debemus. Caeterum nonne ejeramus et rescindimus
( Matlh. V I ) . Sic et tragcedos cotburnis exlulit, signaculum, rescindendo teslaiionem ejus ? Numquid
quia ncmo potesi adjicere cubilum unum ad staturam ergo superesl ut ab ipsis elhnicis responsum flagite-
suam (Luc X I I ) : mendacem facere vult Cbrislum. mus ? llli jam nobis renuntient, an liceat cbrislianis
Jam vero ipsum opuspersonarum, quacro an Deo pla- spectaculo uti. Atquin binc vel maxime intelligunt
ceat, qui omnem simiiiludinem velat fieri, quanto factum cbristianum, de repudio speclaculorum. Ita-
magis imaginis suae. Non amat falsum auctor verita- que negat manifesie, qui per quod agnoscitur tollil.
tis( Exod, X X ) : adullerium est apud illum omne Quid aulcm spei superesl in bujusmodi hominC?
quod fingitur. Proinde vocem, sexus, xtates men- B Nemo in caslra hostiutn transit, nisi projeclis armis
tienlem, amores, iras, gemitus, lacrymas adseveran- suis, nisi deslitulis signis et sacramenlis (d) principis
tem non probabit, qui omnem bypocrisin damnal. sui, nisi pactus simul perire.
Caelerum cum in legepracscribit, maledictumessequi CAPUT X X V .
muliebribus (a) vcsticlur ( Deut. X X I I ) , quid de An ille recogiiabil eo tempore de Deo, positus
panlomimo judicabit, qui eliam muljebribus (b) cu- illic ubi niliii est de Deo? pacem, opinor, ha-
ralur (3) ? Sane et ille arlifcx pugnorum impunilus bebil in animo contendens pro auriga; pudicitiam
ibit? Tales enim cicalrices caestuum, et callos pugno- ediscet, altonitus in mimos. Imo in omni spectaculo
rum, et aurium (4) fungos a Deo cum suo plasma- nulium magis scandalum occurret, quam ipse ille
te (5) accepit. ldeo ilii (6) oculos Deus plasmavit, mulicrum et virornm accuratior cultus : ipsa consen-
ut vapulaudo deficiant. Taceo de i l i o , qui bominem sio, ipsa in favoribus (e) aut conspiratio aul disscn-
leoni prae se opponit, ne parum sit homicida (c), sio inler se de commercio (f) scintillas libidinum
(7) qui eumdem postmodum jugulat. conslabeilaiit (g). Nemodenique in speclaculo ineun-
do prius cogilat, nisi videri et videre. Sed tragoedo
CAP13T X X I V .
vociferante (/i), exclamationes ille alicujus prophelae
Quot adhuc modis perorabimus, nibil ex his C retractabit, et inter efloeminati histrionis modos psal-
quae spectaculis deputanlur, placitum Deo esse mum secum commiiiiscclur, et cum athleiac agenl,
LECTIONES VARIANTES.

i
1) Velut Wouw. M. S. (5) Cum plasmarelur Rig.

_ Et ille abest Bigall. (6 Illos Rig.

3 Uutur Wouw. M. S.
4) Rudium Latin.
ptura, Tot furxarum minisler, tot slatus ut leno. C i s - corporc texeral, postmodum jugttlavit. Denique n o n
COMMENTARIUS.
siodorus
nihil : « hic
enim Transil
juvatprasinus; pars populi
mtitila codicis moeret; scri-
Agobardini prse-
cedit venetus ; et potior lurba civitalis affligilur , ni-
liii proficienles fervenler insullant; nihil palientes
graviler vulneraulur : et ad iuanes contenliones sic
dcscendilur , tan<{uam de slatu pericliiautis patriae j) tensis epist. 41.
laboretur. » R I G .
(a) Qui mutiebribus vestielur. Illud quoque B . C y -
prianus exagitat ep. 61, ad Euchralium. Alqne can.
62 concilii in Trullo prohihetur, ne vir loemineis
vcslibus, alque etiam ne fcemina virorum vestibus
ulatur , aut comicas per onas, saiiiicas, aut tragicas
a
quisquam indual. L E P R .
(b) Qui eliam muiieribus curatur. Qui nimirtim c l
voce et geslti et incessu accuratissime efloeminalur ,
ul saitandis foeminaruui fabuiis pro foemina haberi
possit. R I G .
(c) Ne parum sit homicida, qui eumdem postmodum
jugutal. Giadiatoribus comniissis populus noiinun-
quatn deposcebal leonem. Emisso leone, gladiator
periculo proximus, quacunque arte poleral, suhlili
recessu aut declinatione, commilitonem opponehat.
Plerumque autem accidebat, ut sccundus isle gladia-
tor, posl rem ctun leone fcliciler geslam, rcpetita
commissione gladiatoria, cum primo illo composiltis,
jugularelur. Hac ratione , primus ille Tertulliano di-
cilur non parum homicida, hoc est, iterum homici-
da : nempe jam semel, cum hominern leoni prae se
(7) Quani, add. Pam. Seml.
(8) Servo Dei Rig.
parum homicida
oppo>uit; esl, qui
iterum vero, cumservatorem suumjuguiai.
eumdem ipsum, cujus se
Ric.
CAP. X X I V . — (d) Signis et sacramentis. A militia
sumptum ut rcliqua hujus traclalus. Fulbertus Camo-
LAC
CAP. X X V . — (e) lpsa in favoribns ant conspiratio,
aut dissensio iuter sc de^commercio scintitlas tibidinum
conftabeiiant. Ilaque hoc etiam pnccipit magister
A r l i s , lib. I :
Cujus equi vcniant facito studiose requiras :
Nec mora, quisquis eril cui lavet illa, fave etc. Ria.
(f) De commercio. Jungenda haec vox cnm sequen-
tibus,noncum praecedeiitibus : altende itaque in-
lerponctioni nostrae. Junius commercium explicat
cwtfitftav, nam olim, leste Velio Longo, dictum com-
inercium a cotnmiscendo esse, ex litternriim commu-
tatione. Originatio ista hie ad r e m , nam a promiscua
conjunctione scinlillae libidinum. Quod illuslralur
cap. 2. lib. 111. paedag. Clem. Alex. etcap. 7. lib. II.
LAC
(g) Scintitlas conftabellant. Codex Agob. Flagel-
lant, non spernetida leclione : quamvis ipse Tertul-
lianus advcrsus Valeulinianos, dixerit, lgnem in-
ftabeltatum corporibus. Scinlillas aulcm absislere
oculis dixit Virgilius; et absislendo qu isi flagcllant.
RlG.
(h) Sed tragcedo vociferante. Sludium fuit tragi-
657 LIBER DE SPECTACULIS.
ille dicturus est repercutiendum nonesse (Matth. V) ? A
Poterit et de misericordia moneri detixus in morsus
ursorum et spongias retiariorum (a)? Averlat Dcus
a suis tantam voluptatis exitiosac cupiditatem. Quale
esi enim de Ecclesia Dei (b) in diaboli Ecclesiam len-
dere?de ccelo (quod aiunt) in ccenum? itlas mauus
quas ad Dominum extuleris (t), poslmodutit laudan-
do bislrionem faligare? ex ore quo amen in.Sanctum
protuleris (d), gladialori testimonium reddere, c /
658
busdominisservire(Matt.,\l; IICor.VI; Eccl.,XXXIII).
Quid luci cum teoebris? quid vitae et morti?
CAPUT X X V I I .
Odisse debemus istos conventus et ccetus elbni -
corum, vel quod illic nomen Dei blasphemalur,
illic quotidiani in nos leones expostulantur, inde
persecutiones decernuntur , inde tentaliones emit-
tuntur. Quid facies in illo sufffagiorum impio-
f

atwv«f aiwvo? (4) (e) alii omnino dicere nisi Dco rum aestuario deprehensus, non quasi aliquid illic
Cbristo? pali possis ab hominibus, ncmo te cognoscit christia-
num, sed recogita quid de te fiat in coelo. Dubilas enim
CAPUT X X V I .
illo momento, quo in diaboli Ecclesia fueris (_), omnes
Curergo non ejusmodi etiam daemoniis penetra- angelos prospicere de coelo, ct singulosdenotare, quis
biics fiant ? Nam el cxemplum accidit, Domino blaspbemiain dixeril, quis audieril, quislinguam,quis
l c s i e , ejus mulieris (f) quae iheatrum adiit, et B aures diabolo adversus Deum administraverit? (Pt. I).
inde cum dacmouio rediit. Ilaque in exorcismo curo Non ergo fugies sediiia hostium Chrisli, illam calhe-
oneraretur immundus spiritus, quod ausus esset fide- dram pestilentiarum (3), ipsumque aerem, qui desu-
lem aggredi : constanter et justissime quidem (in- per incubat, scelestis vocibus constupratum? Sint
quil)feci, in meo eam inveni. Conslat et alii l i n - dulcia licet et grata et simplicia, etiam bonesla quae-
teum in somnis ostensum ejus diei nocte, qua tra- dam. Nemo venenum temperat felle et elleboro, sed
goedum audierat, cum exprobratione nominato tra- conditis puimentis el bene saporatis, et plurimum
goedo, uec uilra qtiintum diem eam mulierem in dulcibus id mali injicil : ita et diabolus ietale quod
sacculo fuisse. Quot ulique et alia documenla cesse- conficit, rebus Dei gratissimis et acceptissimis i m -
runt de his qui cum diabolo apud spectacula commu- buit. Omnia illic scu fortia, seu honesta, seu sonora,
nicando a Domino excidertint. Nemo enim poletl duo- seu canora, seu sublilia, proinde habe acsi stillici-

LECTIONES VARIANTES.
(I) AV<a_vo<abett Rig. (3) Pestilentiariam Fran.
(_) Quo diabolus in Lcclesiam furit Cod. Wouw. Rig.

COMMENTARIUS.

corum vastissime loqui et vociferanter. Illustrat He- C tione ad adorandum corpus Christi, cum in missa
raldus in Arnobitim, lib. 7 . ex Crantore, qui apud attollitur. L A C .
Diogenem dicehal tragoedos habere vocem a * c / _ u - (d) Ex ore quo amen in Sanctum protuleris. Sanc-
TOV. Ex Demosthene qui /Eschiui objicit p w v a o v i a c int- tum inlellige, mysieriutn , sacramcntum , Corpus
Scujcv. Nam -Escbines histrioniam exercuerat. L A C . Domini. Etenim Fideiis quisque oblatam sibi a prae-
(a) Spongias retiariorum. Spongias dicit retia sic sideeucharistiae buccellam cum his verhis, CORPUS
apta cerlamini, ut effusa in adversarium scse expan- CHRISTI, accipieus dicehat, A M E N , quod est, F i a i . .
derenl, confestimque contracta sic prehensum allra- Augustiuus Sermonc ad infantes de Sacram.: Si ergo
lierent, m»n tit vivus capcrctur, sed ul retiarii fulcina vos estis corpus Christi et membra, mgsterium vestrum
scu iridenle confodercnir. Tale forte an fuit rete quo in mensa Domini positum esl : nujstcrinm Domini ac-
Pillacus Phrynona Pancraliasten singulari ccrtamine cipitis. Ad id qnod estis , Amen respondetis , ei respon-
involiitum correptumque inlerfccil. _ v i y y o v Grajci di- dendo subscribitis. Audis ergo, CORPUS CHRISTI, et
xere v a ^ i r6 o-tsx*, et a p ^ w o v . qm>d propius acccdit respondes, A M E N . Estb membrum corporU Christi, ut
ad verhum o*j?t'/yciv, utrumque retiariorum rertimini verum sit Amen. Ambrosms ld>. IV de Sicram. cap.
coiivenieiis, Nam suril reliaiii a^rao*nxo/ auTouj. 5. Dicit tibi sacerdos , CURPUS CIIRISTI, et tu dicis
— Spongias reliariorum. Mitto qttu: Rigaitius ad- A M E N , hoc est Verum. Quod confitelur lingua, teneat
duxit. Retiarii spongiis uii solebantad exiergenduin affeclus. Coruelius Episcopus Rom. iu ilia epistola
saiigtiinem e viilncribtis deflueolctii. L E P R . Dquae refcrtur ab Eusebio lib. V lltst. eccl. cap. 31.
(b) Quale ett enim de Ecclesia Dei. Etiam ad saecu- jure notavit sacrilegam Novati mentem, eo quod ab
lum Augustini durasse istam perversitatcm testaiur suarum parlium fralribus Eucharisliain accipientibus,
sauclissiini viri gravis quereia in psal. 39 : Quantit pro foriuula solemni, qua porrrgenti sacramentum,
turbit imptentur Eccietice, ttipantur parietet, pretsurit dicenlique corptis Chrisli respondehatur, Amen , jus-
te urgcnt, prope te tuffocant multitudine. liursut ab juraudum advcrsus Ponlificcm Rom. exigil. avTi TOI7
eit ipsit, si mimus esl, curritur ad amphiiheatrum. E t c/7ic?v >a/u6avovTa T^V a/stov ixec^vov, rd a/xr.v. RlG.
in psai. 50 : Si forte in ipso Circo atiqua ex caussa ex- 1

pavescant, continuo se signant, et stant illic portanles (e) EIS AIQNAS AU AIQNQM. In cod. Agobardi
in fronte, unde abcederent, si hoc m corde portarent. tantum legitur , £1_ AU' AIQNOS. alii omnino dicere,
RlG.
nisi Deo et Christo. Notat Terlullianus quod acclama -
(c) Illas manus quas ad Deum extuleris. Dolct, eas tum fuisse Commodo Narral Dio , NIKA2 NIKUSEIS
An' AIQNO_. lib. L X X I I . R I G .
manqs qmc sublal;e ad Deum , occupari rei idolola-
tric.c. Eadcm qucrela magni Alhatiasii Apoiog. adver» CAP. X X V I . — (0 Ejus mulieris. Exemplum istud
sus gentes, ubi dolet membra dicata Deo , inservire laudatissimum atque omuium vulgo in ore. Suspicarer
idoiorum obsequio, inlerque alia adducit eiiam ma- hic mulierein illam a daemone obsessam , quod forsau
nus qu;e factae «<* Uxcta-iv T^C tb* 6c^v «U/T;?. P I I - inconsuilo aul renilenlc marito adiveril spectacula.
tant aliqui verba Terlulliani (in his est Stephanus Caussa enim ista crit repudii, ut legitur iib. 5. C . l i t .
Dur. dc ritib. eccl.) capienda gsse de manuum subla- 1 7 . de Repudiis. L E P R .
 TEHTUJXIANI 666
«Jja (Q) rpeUis de ranynculo(i) venenato (b): nec A cootemptus, quam vera libertas, quam eonsciemia
tanti gulam ftcjaf vojupialjs, quanli pericuium per inlegra, quam vila sufficiens, quam mortis timor
suavilatem. nullus ; quod calcas deos nationuro, quod daemonia
CAPUT X X V U I . expellis, quod medicinas facis, quod revelationes pe-
itogineoiur ejusn_o_i dulcibus convivae s u i , ct tis, quod Deo vivis ? Hae voluptates, hacc speclacuia
loca el ipmpora el invitator ipsoruui cst. Nostrae cliristianorum, sancta, perpelua, gratuita : in bts
coenae, noslra. nupliae nondum sunt, non possu- tibi ludos Circeuses (e) interpretare, cnrsus saecuK
inus cum iliis discumbere, quia nec illi nobiscum. intuere, tempora labeniia, spalia dinumera, raetas
Vicibus dispo&ila res esl. Nunc illi kclaiitur, uos consiiinmationis exspecla, societates Ecclesiarum de-
conflictamur ( Joan., X V I ) . Sceculum ( i n q u i t ) fende, ad signtim Dei suscitare, ad tubam angeii eri-
gaudebit, vo$ lri$le$ eritis. Lugearaus ergo dum etlraici gere, ad mariyrii (4) palmas gloriare. Si scenicue (5)
gaudent, u l quum lugere coeperint, gaudearaus, ne doclrinae delectanl, salis nobis litlerarum esl, satis
pariter nunc gaudenles, tunc quoque pariter lugea- versuum est, satis senlentiarum, salis etiara cantico-
mus. Delicatus es, chrisiiane, si et in saeculo volupta- rura, salis vocuni; nec fabulae, sed verilates; nec
tera concupiscis, irao nimiura stultus, siboc existiraas strophac (f) sed simpiicitales. Vis et pugillatus et
f

voluptalera. Pbilosopbi quidara (2) (c) boc nomen -B luclatus ? ptwslo sunt, non parva, scd raulla (6). A d -
quieli et tranquiUilaU dederuni, in ea gaudeiit, in spicc impudiciiiam dejectarn a castitale, perfidiam
ea avocanlur, in ea etiara glorianlur. Tu niibi me- caesam a fide, saeviliara a raisericordia conltisaro,
tas (d) et scepas et pulverera et arenas suspiras. D i - petuiantiara a modeslia obumbratain (7), ct tales sunt
cas yelim; non possumus vivere sine volupiale, qui apud nos agones, in quibus ipsi coronamur (g). Vis
mori cum voluptate debebiraus ? Nam.quod est aliud autem el sanguinis el aliquid (h) ? habes Christt.
votum nosirum, quam quod et Apostoli, exire de sa> CAPUT X X X .
culo, et recipi apud Dominum (Phil. I)? Hic volop- Quale autem spectaculuin in proximo esl adven-
tas, ubt et votum. lus Domini jam iudubitati, jam superbi, jam
CAPUT X X I X . triumpfaantis I Quae illa exsultatio angelorum, quae
Jam nunc si putas ( 3 ) delectamentis exigere gioria resurgeiilium sanctorum 1 quale regnum exiu-
spatium lioc, cur lam ingratus es , ut tot el tales de juslorum! qualis civilas nova Hierusalem (i)! A t
voluplalcs a Deo contribulas tibi satis non ba- enim supersunt alia speclacula, ille ultiraus et perpe-
beas, neque recognoscas? Quid enim jucundius, tuus judicii dies, ilie nationibus insperatus, ille de-
quam Dei patris et domini reconciliatio, quam veri- C risus, cum lanla saeculi vetustas. et tbl ejus nalivita-
tatis revelalio, quam errorum recognitio, quam tan- tcs uno igni haiiricnlur. Quae tunc speclaculi latitu-
toruxn retro criminum yenia ? Quae major woluptas, do(j)\ quid admirer? quid rideam? ubi gatuieam,
quam fastidium ipsius voluplatis, quam saeculi totius ubi exsuliem, spectans lot ac tanios reges (8), qui in
LECTIONES VABJANTE§.
Libacunculo Fran. lucunculo Jun. 5) Scientiae Rig.
Quidcm Fran. 6} Non patica simul Rigalj.
Nunc pula Rig. 7] Adumbraiam Par. Ria.
Martyrum Rig. 18) Tot spectans regcs Rxg.
COMMENTARIUS.
(a) Stiliicidia mellis de ranuncuto venenato. U | s i tur, in sirailitudinem hebdomadis reciprocae. Ipsae
quis favuni mellis una cuin ranae rubelae pulmonibus vero mctae sccundum Zodiacos dccauos tcrnas obti-
exprimat: narainde confusa vcneno mella siillabiml; nenlsummitaies , quas ad iustar solis celeres qua-
mella qutdera, sed veuenata. R I G . drigae pervagautur. P A M .
(b) be ranunculo venenato. Juvenalis, iq prima , C A P . XXIX.—'(e) Circenses ludos. Quae ad circum
Quae molle Calenum spcctabant, hic egregie accommodat ad mores chri-
Porreciura viro miscet sitiente rubetam; stianorum. L E P R .
Etinvn: D (f) Nec strophce. Explico lechnns el fraudes, sed
A l nunc res agitur tcnui pulmone rub^tye; cum rcspcctu ad slrophas et odas bistrioniae, quibus
Et iq lerlia : opposilae anlislrophae el anlodac. Sed tit dixi hic frau-
Ranarum viscera uunquam des sunl, et ita eliam acciptl hunc locum Carolus
Inspexi. RiG. Pasch. lib. I de Cor. cap. I I . L A C
— De ronunculo venenalo. Iia lcgit cx veleri cod. (g) ipsi coronamur. Qnis nescil coronas gyranicas
Joannes Wover. Ptilal Jtiiiius lcgcndiini lucuncultim, stailii ? Iiuo de his uuis diclae coroiKc x « f iio%/,>*. Id
vox cniiii i^ta u lucuns derivartiur, Chsetque luuun- perseqtti otiosuni, imo putidum. Iitde liieroiiymus
culus v^cxflf«7T/xiv vcrhum ;el quoddam sactarali tra-
gematis ct bellani genus; dc quo Aliaiims fratriis : 2. in Jovin. diun qmcrit vrborum consecutioucs ,
luctatoribus dal comnas, ad eum modtim quo navi-
Pislori uavat, cur oon scriLlitario? gantibus portum, ct pugnantibns iriiimphum. L A C .
Ut miltal tralris filio lucunculos. (h) Vis autem et sanguinis aliquid? Crticulis volu-
Quae in hanc vocem annolavit La Ccrda, levia s u n l , ptatibus el spectaculis opponit Chrisli Domini sangui-
si ca cxiraas quae habeniur apud doctissimuni Turtie- nera pro recuperanda iiostrtim omniuin salute c£fu-
bum lib. XVIII Adv. cap. 20. L E P R . suin. L E P R .
C A P . XXVUI. — (c) Phitosophi quidam. Epictireos CVP. X X X . — (i) Qualis civitas nova Jerusatem?
tangit, qui iu voloptaie surainuin bonura repouebant. Islud forlassis ad errorem Millenariortun pcrtiitot,
LE PR. queiiiaduioduin et illud quod subjicit, de tot scecuti
(d) Tn mihi metas. Septem raetis, inquil Cassiodo- nativilalibus. P A X .
rus variar. lect. lib. Ut. c. 5I,omue certaraen peragt- (j) Quco tunc spectaculi latitudo. Quot et quanta
m LIBER DE 1D0L0LATRIA.
m
coelum reoepii (a) nunliabanlur, cum ipso Jove el A malim a_ eos potius coiispeolum insatiabilem confer-
ipsis suis lestibus iu imis tenebris congemisccntes 1 re, qui in Dominura desaevierunl. Hie est itle (dicam)
item praasides, persecqtores dominici nominis, saevio- febri aut quaestuariae (_) filius (f), sabbati destructor,
ribus, quara ipsi contra christianos sacvierunl, ttam- Samarites et daemonitim babens. Hie est quem a
mis insultantibus, iique&centes ? praclerea sapientes Juda redemistis, hic est ilie arundine et colaphis d i -
illos pbilosopbos coram disqipqlis suu) una confla- verberatus, sputamentis dedecoratus, felle et aceto
grantmus (b) erubescentes, quibus nihil ad Deum potatus. Hic est quem clara diseenles subripiierunt,
pertinere suadebaut, quibus animas aut nuilas, aut ut resurrexisse dicatur, vel horiuianus detraxit (gr),ne
non in pristina corpora rediluras afurmahant, etiam lactucae sua3 frequenlia corameantiura iaederentur (3)
poetaa nen ad Rhadaraanti, nec ad Minois, sed ad (h). U l talia spectes.ut lalibus exsultes,quls tibi praelor
inopinali Christi tribunal palpitanles? Tunc magis aut consul, aut quaestor, aut sacerdos de sua libe-
tragoedi audiendi, magis sciiicet vocales in sua pro- ralitate praestabit? et tamen baec jam quodaromode
pria calaraitale. Tunc bislriones coguosccndi solutio- babemus per fidem spiritu imaginante reproeson-
res (c) muito per ignem : tunc spectandqs auriga in tata. Caelerum qualia illa sunt quae nec oculus
flammca rola totus rubens ( 1 ) (d) : tunc xyslici con- p vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascen-
tempiandi non in gymnasiis (e), sed in igne jaculati, derunt? Credo, circo el ulraque cavea et omni stadio
nisiquodnec iunc quidera illos velira visos, ut qui gratiora.
LECTIONES VARIANTES.
1) Ruber Mig. (5) AdlaedereBtur Mig.
[_) Quaestuarfl Fran.
COMMENTARIUS.
occurrent in illo speclaculo consideranda! R I G . dorimm lib. III, cap. 1 1 . Felicis sub Juiiano Caesare
(a) / n ccelum recepH. Indicat genlilicas apoibeoses: Cazje praepositi, *oov h «coto/s <rx£tWtv 07t>jpeT«7Tcu 6
jllusire exeinplum e&t in llerodi ano loqueute de Se- MxpUtvti;, quod bisloria Tripertita latine reddit:
vcro,qui vixii aevo Tertulliani. JustinusMart. apolog. Ecce qutbus vasis Murtie (Uia viniislrQiur? Apud eum-
_. sane in Augusli funere, ac postea Drusillae idem dera scriptorem , ubi de liormisdae inartyrio agitur,
fuisse aftirmaluin a viris ordinis Seiialorti, conslat tyrannus ait, Nega ftlium fabri. R I G . —* Fabri aut
ex Suetonio et Dioue. L A C . qusestuaritefitius.Non possum lihenter assentiri huie
(b) Una conflagrantibus. Hoc maiura canit gentili- Rigallii lectioni, neque etiam atteri quam ex Hiero-
btis, qui pulabaiil nou esse resurrectionem. Non sic nyino adducit in arabobus locis Lacerda, qucestuarii.
e&t; resurgetis, sed ad poenain. L A C . Nam diu est quod anuoiarutit eruditi jurisconsulti
(c) Histriones soiuiiores uiullo pcr ignem. Soluli quaestuariara esse, quae lucrum atit quaestum focit
histriones, quia raoiliiia e4 iascjvia effoeininali, ac corpore, sie in Giossario quaestuaria T^CCXTU* « « ^ .
pene ullra foeminara fluenics. Solutiores vero per L E Pa.
p

iwiipin mpmhrU
ignera, nsiulatinne liquescentibus.
raembris uslulatione liriiu>scp.ntihiis. Riq
Rir.. L (g) Vel horlulauus detraxit. Ironia haec videtur | r -
(d) Auriga in fiammea rota totus ruber. Alludil ad ridere aliquem illorura hacreticorum , qui Chrislum
agitaiorum factiouera Ro*saum. RtG. vere passum ncgant, Marcionera uempe, Cerdonem
(e) Non in gymnasits. Gymnici ludi Ipcus, jnquit
lsid. lib. 1 8 . cap. 1 7 , gymnasium dicebalur, ubi
exercebantur athletae, et cursorura velocilas compro
a u^ magistrura , et ante CQS Pasilttjem et $imoueqi
aguni, P A M .
(h) Ne lactucce suce frequentia commeantium adlce-
babalur : ita dictura, quod juveues uudi exerceren- derentur. Ideoque in locis sacris aediflcandis, quaa
tur. HiueSceidil ut omuiura prqpe arlium excrciiia apud antiquo» in confinio fere, ubi triuro vel quatuor
gymnasia dicautur. P A M . possessionum termitialio convcnirel, constitqt soie-
(f) Fabri aut Quoestuarice filius. Hieronymus Epist. Laiit, unusquisque pdssessor donabat certuni inodum
ad Heliodorum : Hie est itte aperarii et quutsluarise /I-sacro illi ex agro suo, et quantura donassct scripto
lius. ilaec fuere Judaeoruni in sanctissiiuam ct imnia- faciebal; ut per diem soiemtiilatis, privatorum agn
ciilatam Yirginem convicia, flainmis iuenda sulpbu- uullararaolestiam inculcanti^ popuii sustineren^ Notat
ratissirais. balanica bujusmodi ieguntur apud TIico- Aggenus ad lib. Fronlini de Ltmilib. agror. R I G .

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULIIANI

DE IDOLOLATRIA
LIBER.

AftGUMENTUM.
Bost tractatum de Spectacutis alterum conseripsit D initiarentur (c. _). Inde idotolatriam definit Omnis
Septimius de idotolatria in quo varios (si Ua loqui fas circq idotum famulatus et servitus, et nihil interest,
9

est) conscientice casus proponit. discutit, resolvit. Non dicit, an plastes effingal. aut ccelator exscvlpal, an
deerant siquidem, qui lanta laborarent ignoranlia, phrygio detexat, nec a\e materia referl, an gypso, an
ul arbitrarentur idololatrice crimine non poilui, nisi coloribus, an lapide, an cere, an argento, anfitoforme-
iilos, qui idolis vel thura adolerent, vet hostias offer- turidoium (cap. 3). > Addidit Deum, tam fieri idolum f

rent vel eorum mysteriis aut profano sacerdotio quam coli, prohibere (cap. 4). Hinc dicit, non ticere
f
 663 TERTULLIANI 664
Christianis idola fabrefacere, aul vendere adoraiuris, A dacium, quum lola sobstanlia ejus ntendax sit. Ita
ac quidem cum aliud non habent unde vivant (cap. 5) fii, ut omnia in idololalria. et in omnibus idoloiatria
f

Prohibet eliam cedificalionem templi, arce, cediculce, deprebendatur. Sed et alias quum universa delicta
domus in honorem idolorum (cap. 8). Quin etiam ne- adversus Dominum sapiant, nihil aulem quod adver-
goliationes mercium earum, quce ad idololalriam perti» sus Dominum (?) sapiat, non daemoniis et immundis
nent (cap. ii):a festis quoque diebus eiiam eutraordi- spiritibus deputetur, qtiibus idola mancipantur: aine
nariis abstinendum (cap. 13 ) : neqne servis licere dubio hiololatriam admitlit, quicuuque delinquit: id
mtnistrosesse idotolatrice (cap. 18): nequeticitam mili- enim facit quod ad idolorum mancipes pertinet.
tiam, in qua mililandum sit sub signo diaboli (cap. 19); C A P L T II.
dejerationem omnem me Ilercuie, medius Fidius, nec Sed universa nomina criminum discedant i n
non abjurationem Jupiler libi sit iralus, et sabbccutam, operum suorom proprietates; renianeat idolola-
responsionem, imo libi, damnat et execratur. Cccterum tria in eo quod ipsa est : suflicit sibi tam iniraicum
in perlegendo hoc tractatu discrelione opus est : quce Deo nomen, tam locuples suhslautia criminis, quae
enim velut generalia principia Tertullianus hic ponit, tot ramos porrigit, tam venas defuudit (8), ut de hoc
fere omnia vera sunt; noir autem omnia vera sunt, cum maximc nnleria suscepla s i l , quot modis uobis
quceexinde deducit. L D M P . B praecavenda sit idololalriae latitudo. Quoniam multi-
CAPUT PRIMUM. fariam servos Dci nec tanluin iguorala, sed etiam dis-
Principale crimen generis bumani, summus se- simulata ubvertil. Pleriquc id lolairiam simpliciter
culi rcatus, tota caussa judicii, idoloiatria. Nam existimant his solis modis inlerprelandam : si qtiis
etsi suam speciem tenct unumquodque delictum , aut incendat, atti immolet, aut polluceat, aut sacris
etsi suo quoque nomine ( 1 ) judicio destinatur, aliquibtis aut sacerdoliis ohligctur : quemadmodum si
in idololatrirc tamcn crimitie expungitur. Omitle quis exisliinel adulterium in osculis, et in amplexi-
titulos, operas recognosce (2) : idololalres, idem bus, et in ipsa carnis congressione censendum : aul
homicida est. Quneris quem occideril? si quid ad bomicidium in sola sanguinis profusione, et in animae
elogii ambiionem facit, non extraneum, nec ini- ereptione reputandum ( Matth., V, 2_ ). Atenim Do-
micum, sed se ipsum. Quibtts insidiis? erroris sui. minus quam exteusius ista disponatcerti sumtis, cum
Quoteio? offensa Dei. Quol plagis ? quotquot idolola- adulterium etiam iu concupiscciilia designat, siocu-
triis. Qui ncgat idololatren perisse, is negabit idolo- lum quis itnpegeril libidinose, et animam commove-
latren homicidium fecisse. Proinde (3) adulterium rit impudice ( ibidem) : cum homkidium ctiam iu
et stuprum in eodem recognoscas : nam qui faisis deis ^ verbo maledicti vel convicii judicat (9), e: in omni
servit,
_.______.* sine
t y_ dubio
M__ . • _ r_ __-_B«
#
l___-est
adulter ___>a veritalis,
_«___*• I __ I •_« quia
_-fl*__A omne
_-__-_%•___ impetu
• •__ ____ I • t irae,
•••/__ et
_
% # in
_ w%negligenlia
__!-_>,*-_- 1 I ._caritalis
_ _ _ «in_ fratrem.
_"____ • _^ __
H Si-
__" «

falsura adulterium est. Sic et in (4) slupro mcrgitur. cut (Joan. III, 15) Joannes docet homicidam esse qui
9

Quis enim immundis spiritibus operatus, non con-
spurcatus el constupratus incedit ( Ezech., XXIII)?
Atque adeo Scripturae sanctae stupri vocabulo utun-
tur in idololalria. exprobratione. Fraudis conditio ea
oderit fratrcni. Alioquin in raodico consisteret, et
diaboli ingenitira de raalilia, e l Dci Doraini (10) de
disciplina, qua nos adversus diaboli aliitudines (11)
munil ( Matth. V , cf. Apoc, V . 2_), si in his (12)
%

est opinor, si quis alienum rapiat, aul alii debitum lautum deiiclis judicaremtir, quae etiain nationes dc-
deheget, et utique erga homiuem admissa fraus maxi- creverunt vindicanda. Quomodo abundabit jusiilia
roi criminis nomen est. Atenim idololalria fraudera nostra super scribas et pharisxos, ut Dominus prae-
Deo facit, honores ilti suos denegans, et conferens scripsit, nisi abuiidanliain adversariac ejus, id est in-
aliis, ut fraudi etiam contumeliatn conjur.gat. Quod si jtislitiae perspexerimus ? Quod si captit injustili.e i<lo-
tam fraus quam stuprum atque adulteriitm mortem lolatria est, prins est titi adversus abundantiam ido-
aflerunt, jam iu his a?que (5)ido)olatria de homicidii lolatriae pracmuniamur, dum iilam non solum in ma-
realu non liberatur. Post talia crimina, tam exitiosa, nifestis recognoscimus.
tam devoraloria salutis, caeiera quoque aliquem ad | ) CAPUT III.
modura et seorsuin proinde disposita, in idololatria Idolum aliquandiu retro non eral. Priusquam
conditioncm suam repraesenlanl. In illa et concupis- hujus monslri artifices cbullissent, sola templa et
cenliae sacculi. Qu.u eniin idololatriae solemnitas sine vacuae aedcs eraut, sicul in hodiernum quibus-
ambilione culltis et ornalus? ln illa lasciviae et ebrie- dara locis velustatis vesligia pertnanent. Tamen
tales, cum plurimum victus el venlris et libidinis idololalria agebatur, nou in isto uoraiiie, sed in islo
caussa frequentanlur (6). Iu illa injusliiia. Quid enim opere. Nara et hodie exira teraplum et sine idolo agi
injtistius ea, quie jusiitiae Palrem nescit? Iit illa etiam potest. At tibi artifices statuarum ct imagiiiuin, et
vanitas, quura tota ejus ratio vaua sit; in illa men- omnis generis siraulacrorum diabolus saecuio inlulit,

LECTIONES VARIANTES.
Quodqne nomine Jm. (7) Deum — Denm Riq.
Opera recognosce Jwt. Latxn. ' (8) Diffundit
Diffu Wouw. M. S.
Perinde Paris. r (9) i Indic
Indicat Jun.
In abest Rig. (10) Dominum
Doi Jun.
Jam his aeque Iun. (tl) LatLatitudincs Wouw. M. S.,Rig.
(6) Freqnententur Rig. (12) Si "1 bis
l alii.
665 LIBER D E IDOLOLATRIA. 666
rudc illud negotium humanae calamiiatis, et nomen A versuros daemonas et spiritus deserlorum angelorora,
de idolis consecutum est, et profectum. Exinde jam ut pro Deo adversus Dominum consecrarentur. Oin-
capul facta est idololatria? ars omnis quae idolum nia igitur colit humanus error, praeter ipsum omnium
quomodo edit. Neque enim interest, an plasles efiin- coudiiorem. Eorum imagines idola, imaginum con-
gat, an cselalor exsculpat, an phrygio detcxat : quia secralio idololalria. Quicquid idololatria commiltil,
nec de materia refert, an gypso, an colorihus, an l a - in artiflcem .quemcunqtie et cujuscunque idoli depu-
pide, an aere, an argenlo, an filo formelur idolum. tetur ncccsse est. Denique idem Enoch simul et cul-
Quando- enim et sine idolo idololalria fial, utique lores idoli et fabricatores in comminalione praedam-
cum adesl idolum nihil inlerest quale sit, qua dc ma- nal. Et rursus (6) : Juro vobis peccatorcs, quod in
teria, qua de effigie (1), nc qui putet id soium ido- diem sanguinis (7) perdilionis poenilentia parata
lum habendum, quod humana efligie sit consecratuin. est. Qui servitis lapidihus, et qui imagines facilis au-
Ad boc necessaria est vocabuli interprelatio : «*$«$ reis et argenteas, et ligneas, et lapideas, et ficliles,
graecc formam sonal; ab eo per diiniiiutionem (.) el servitis phantasmatibus, et daemoniis, ct spiritibus
«;.6»icv deduclutn, aeque apud nosformulamfecii. Jgiiur infamibus (8) (d), e l omnibus erroribus non secun-
omnis forma vel formulaidolum se dici exposcit. Inde dum scientiam, nultiim ab iis iuvenietis atixilium.
idoioialria omnis circa omne idolum famulatus et ^ Esaias vero (/s., X L I V , 8), Testes, ait, non vos esiis.
servitus. Inde et omnisidoli artifcx, ejusdetn el uuius ti est Deut absque me. Et non erant tunc qui finguni et
esl criminis: nisi parum idohdatriain populusadinisil, exsculpunt, omnes vani, qui fuciunl libita sibi, quce il-
quia simulacrum vituli, et uon iiominis sibi consecravit. lis non proderunt. E l deinceps tota illa proiiunlialio,
C A P U T IV. qua in artifices, qua in cultores detestatur, cojus
Idolum tam fieri, quam coli, Deus prohibet. Quanto clausula est (Is. X L I V , 20), Cognoscite quod cinis tit
praecedilutiiat (a) quodcoli possit, tantoprius est, ne cor iilorum, et errant (9) (e) et nemo animam suam / i -
fiat, si coli non licet.Propter hanc caussam,ad eradi- berare potsil. Ubi (10) anque David, Et (II) taies
candatn scilicet roatcriam idololatriae, lexdivina pro- fiant (/*), inquit, g«i faciunt ea (Ps. CXIH, 8). E l quid
clamat (Exod., XXXII; Levit., X X V I , I; Deut. V, 8): ego tnodicae memotijc homo? ulira quid suggcram?
%

Nefecerit idolum (b). Et conjungens (Exod., X X , 8), quid recolam de Scripturis?quasi aul uon surficial vox
neque timilitudinem eornm quce in ccelo tunl, et quce in Spirilus Sancti, aut ultra deliberandum sit, an male-
terra, et quce in mari. Tolo mundo ejusmodi arlibus dixerit atque damnaveritDominus ipsos prius artifi-„
inierdixitservis Dei. Anleccsscrat (3)praedicensEnoch ces eorum, quorum cultores maledicit et damnat?
(4) (c) omnia elementa, omnem mundi sensum(5)qtiae Q CAPUT V .
ccelo, qiiaemari,quaeterraconlincntur, in idololatriam ^ Plane impensius respondebimus ad excusationcs
LECTIONES V A R I A N T E S .
(I) Quave efligie Jun. (7) Sanguiniset Jim.
i.) Deminutioitera Jun. ex M. S. (8) InfaraUs Paris. Jun.; insanis Wouw. M S.
(3) Enim hoc add. Fran. 9) Terra Rig.

1
1) Eiioch abest Paris. 10) Uli Jun.
5) Censum Jun., Ciacon. 11) Factores add. Jun. Paris. Rig.
6) Praedamnat prorsus : Juro Jun.

COMMENTARIUS.
C A P . IV.—(a) Quanlo pratcedit ut fiat. Loctis notatis de duahus columnis, Iapidca : qune rcsisteret aquis;
simusiitscias nimquam jtire natnrali probibitas imagi- lateriiia , qu;e ignibus; in quibus iuclusi libri hujus
nesvcri Dei. ItaqiieabomniaMo.ab ipso Adamo potuit viri. L A C
fieri imago Dei itt colerclur. Iliijus senientia: laudau- \d) Et spiritibus infamibns. In cod. Fnlvii Ursini
diisTertulliantis hoc loco : paritalem enim temporisip lcgitur, insanis. Al in cod. Agobardi, infamis. R I G .
utraque cousiiiuii. Sicut nullo :cvo politii ficri quod — Spirilibns infamibus. Dcscrtorcs hic spiritus infa-
non poltiil coli; iia omni :cvo prduil ficri quod po- tiics dici existiino, descrtoris nomeii a niiliiia dc-
tuil coli. An vcro jurc sciiplo id velittnii Jmhcis, dis- sumptiiin est, al miles dcsertor infamis erat ut v i -
sidcnt : doctores duo aevi bujiis gravissimi, Yasquius D . '
d c i 0 j j '
e s l D # dnomnlur infamia. L E Pn.
c n j s q u i
j
aihrmat prohibiium, Soarius oegat; postrcrao hx reo
cgo tautulos. L A C (e) Coqnoscite quod einis sit cor ittorum et er-
(b) i\e feceris idntum. Ad vcrhura transtulit, rant. Sic oinniuo restiluendits cst hic locus, pro co
ctira vulgaio iitlcrprete, 70. Crrcce est «iSw/ov, quem- ipiod corruptissime legebanlur » et terra. Nam msgua
admodum el B . Cypriauus cap. lib. 1, de exhorl. diclioiiiim vicinitas ob easdeni litferas, ct gr.ece csi
XA) n)ttj&^tti. P A M . — Cognoscite qnod cinis sit, elc.
marl. qua versionc explicatur vcrus hujtis loci seu-
siis , de quo Auctor latius lih II, adv. Marcioneiti Hoc Isaias non dicit; impouit 'ergo illi Tertolliantis?
uhi locum hujtis Scriplur.i! inlerprelalur de imagiui- iion, ^ed cxplicit. A i l Isaias ita homines slullos
bus idololalriae suhslaiiiiaiii coniinentibiis. Uno ait- fuissc, ul medium lignuin crement ad calcf «ciendiiin
tem verbo, et quce in mari, pro eo quod ex gncco alii se , ad coquendos panes ct carnes, de reliquo ligno
recle transfcruiit: et qucecumque in aquis sub terra. sibi Dctiin litciant, et adorcnt. A i l ergo Tertullianus
PAM.
sub persona Isaiae cor dcorum essc cinerem , quia
(c) Antecesserat Enoch. Liber Enoch, citi lilu- inedia pars arhoris cl princeps convcrsa in cinerem.
lus duodecim patriarcharum testamenlum, saepe ciia- Itaque cor Seplimii et meditim Isaiae idem est. L A C
tur ab Origene, Procopio, Tertulliaiio, etaliis. Multa (f) Et tdes fiant qui faciunt ea. Quum repetitio alio-
ibi vaticinia de scelcribus Hcbraorum et poenis, in- quin esset ejusdem sitpervacanea, oinisimus facto •
terqnc iila tum ct hoc propngandae per universum res. Nam Itb. ndv. Gnosticos non aliud legit, qnam :
terrarum orbeiu idololatruc Jactatum ct iliud vulgo Similes erunt illis qui ea faciunL L A C
«67 Tf-BTOLUAMl 06S
bujusmodi artiflcum, 4110* nunquam, > in domum A ab angelis diaboli llberatur» nos, dum per semet-
Dei admitti oporLet, sj quis tam, dwplinatn norit. ipsum diabolura, id est, serpenlem inlerfectum suspen-
Jam iila objici sojita vox : Pjon baheo aliod quo v i - dil, sive quac alia figurae istius expositio dignioribos
vam (a). Disirictius repercuti potesl: vjvere ergo ha- rcvelata est, dummodo (I Cor., X ) apostolus affirmet
bcs. Quid tibi cura Deo est, si tuls Jegibus ( 1 ) ? Tum oraiiia tunc ligurate populo aceidisse : bene quod
quod et de Scripturjs apdent argumenlari (b), dixis- idem Deus qui lege (7) vetuit similitudiiiera fieri, e x -
se apostolum, ut quisque fuerit invenlus, ita et persevc- traordinario praeceplo serpentis simililudinem Tndi-
ret (1 CV.V1I,_0). Possumus jgitur ontnes in peccatis xit (8). S i eumdem Deuin observas, habes legem
perseyerare ex ista interpreutione. Nec enim (2) ejus (Eacod., X X , 4), Ne feeerit timilitudinem. S i et
quisquam nostrum nqn p^ccalor iuventus est (l Cor., praeceptum faclae postea siraililudinis respicU, et to
IV), c u m Chrisius non alia ex caussa descenderit, imitare Moysen, ne facias adversus legem simuiacrum
quam peccatorum liberaudorumllem eumdem praece- aliquod, u i . i el tibi Deus jusserit.
pissc (I Jhets.) IV, 1 1 ) dicunt secuudum suum exera- CAPUT V I .
plum, ut raanibus unusquisque operetMf ad vjctum. Si nulla lex Dei prohibuisset idola fieri a n o b i s ,
Si boc praeceptum ab omnibus wanibus defendatur, ai nuila vox Spiritus sancti fabricatoribus idolo-
credo et fures (c) balnearios (3) raanjbus sujs vivere, B rum nen minus quam culloribus comminaretur : de
ct ipsos latrones manijms agere quo vivant. liera.fal- ipso sacrameuto nostro inlerpretaremur nobis adver-
sarios uttyue iion pedibus, sed uianibus operari malas sas (g) esse fidei ejusmodi artes. Quomodo enim re-
litter^s. Histriones vero non maaibus soiis, sed totis nunliavimus diabolo et angelis ejus, si eos facimus?
membrjs (d) victura elaborare. Pateat igitur EccLesia Quod repudium diximus iis, uon dico cum quibus, sed
omnibus, qui manibus et suo opero toleraniur, si de qufbus vivimus? Quam diaeordiam suscepimus in
nuila exceptio est artium, quas Dei disciplina non eos, quibus exhibilionW nostrae (h) gratia obligati
recipit (4). Sed ait quidaui adversus sjraililudiois i u - sumus? Potes lingua negasse, quod manu confiteris?
lerdiclaj proposjlionem (Num* & X I ) : Cur ergo Moses verbo destrucre, quod facto struis? unura Deum
in eremp siurahicrum serpentis ex aere fecit? Sepr- praedicare, qui lantos efficis? verum Deum prsedi-
sum (igurae, quae dispositiooi alicui arcanae praestrue- care, qui faisos facis? Facio ( ait quidam ) , sed non
bautur, non ad derogatiom?m (5) legis, sed ad exem- eolo. Quasi ob aliquam (9) caussam colere non au-
plariuro caussa^suae (c). Alioquin si haec ut adversarii deat, uisi ob quara et facere non debeat, scilicel ob
legis intei preiepiur, auroqujd 61 uos, quod et Marcio- Dei oflensam utrobique. Imo l u colis, qui facis ut
nitae, ihconsUntiara adscrihimMS Omnipolenti ? quem coli possint. Colis autem, non spirilu vilissimi nidoria
illi (6> boc mpfJo dftlrqunl ut mulabilem, dum alibi ^ aiicujus,sed luo proprio: neeanlmapecudis impensa,
veut, alibi maudat? Si quis autem dissiraulat iilam, sed jmima pia. Illis iugenium luuin iramoias, illis
effigicm aerei serpentis, suspensi in modura, figurara sudorem tuum libas, illis prudeoliam tuam accendis.
designassc dominicap crucis (f), a serppntibus, id est Plus es illisquam sacerdos, eura per te habeant sa-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Sit vis tuis legibus Cod. Wouw. Fit vit tuis legibus (5) Erogationem Sead.
Fuln. Urtin. m Omnipotenti? Quod illi Womoer. M. S.
i) Enim abett. Parit. (7) Et lege Paris. Jun.
3) Fures et aleatores Big. (8) Fieri jussit Latin. interduxit Jun. inlerdixil Fxmu
4j Recepit Frun. (9) Aliam Fran.
COMMENTARIU?
C A P - V . — (a) Non habeo aliud quo vivam. Satis ad servandas vesles, cuslodes ii dicebantur captariu
indicat, mullos praevaricari soliios a fide propter Si vero i i quoque furali essenl, in jus vocabantur
neeessitalem : de his qui prxter illam adhuc prae- corara praefccto vigilum sic 1. nain salulctu III, dig.
varicarenlur est can. U , conc. Nic. L A C de off. praef. vig. L E P R .
(b) Audent argumentari. Ilomines quibus bic ausus (d) Totit membrit victum elaborare. Pantomimos
ad lorquendas Scripturas, vocantur ab Alexandro D significat. R I G .
episc. Alexaudrino x * / ^ ^ * ^ , quibus auimalcuiis (e) Exemplarium. Quodesset posteris pro signo,
insita rauutio. Vide illura in epist. quae proponilur
figura, aenigmate. R I G .
Nicaenae synodo. Notetur verbum Theodorili iib. I ,
hist. cap. IV, T_?t 'jf&feui «V^foivcCTt^. Loquilur de Cauttas tuce. Hoc est, rei significatap, niinirum Do-
hanreticis iis sciliccl qui atident vim sacris Scripturis mincae crucis. R I G .
adducere, qui veluli dcbacchari per cbrielatem in (f) Fiauram detignatse Dominicai crucis. Lalius boc
sacras litteras videutur. L A C , iractal. lib. adv. Jiidacos, et lib. III adv. Marcio-
(c) Furet balneariot. Cod. Agobardi, furet et nem. P A M .
balneatoret. Emendal Rigall., furct et aleatoret. Nam C A P . VI. — (g) Adversas esse fidei. Ad sententiam
et alea inanibus exercetur. Si quis tamen retiuere legantur quae scnpta de quiuque martyribus, qui passi,
velit, furet baineatoret, non contradicit. Nam et quod nolienl facere idolorum staluas. Habenlur in
libro de Fuga , dixit Nosler, fures batnearum. Imo v i u sanctorum quatuor coronatorum. Certe quia pu-
addtdil, et ateenes. In Apologetico, p. 496, reperitur, Urunt hancariem esse adversamfidei.L A C
lavanlium prwdo. R I G . — Fures balnearios habet Pa- (h) Exhibitionis nostrm aratia. Quod capite praece-
melius, quara lectiouera verara puto, nam sic Catuli. denli advictum dixit, hic I U circumloquitur, tn qna
— lo furum optimt bqlnearwrum. Fures erant nirai- significatione eadem vocc utitur, cap. VIII, et XII.
rum adversus quos in balneis eonbtit.uebanlur custodea PAH.
 LIBER D E WftLDLATRlA. tfft
cerdotero. Dil igentia lua numeo ( 1 ) illorum est. Ne- ^ rojn* expcdiuni (g). Nec enim diftert, an extruas vel
gas te, quod facis, colere? Sed illi non negant, qui- exornes, si teroplura , si aram, si aedicuiam ejus im>
bus banc saginatiorera et auratiorem (a) et majorem truxeris, si bracteam expresseris(a),aut insignia, aut
hostiam cacdis, salutero tuam. etiam domum fabricayeris. Major cst ejusmodi opara,
CAPUT VII. qnus non effigiem confert, sed auclorUatem. Si iia
Tota die ad hanc paricm lelus iidei per< ra- necessilas exhibitionis exlendjtur (6), babent et alias
bit, ingemens chrislianum (b) ab idolis in Ecclesiam species, quae sine exorbilationo discipiiiiae , id est,
venire, de adversarii (c) officina in domum Dei (2) hine idoii coufectura (7) opem victus praestent. Scit
venire, altoiiere ad Deum patrem manus matres albarius tector et lecla sarcire, et tecloria inducere,
idolorum, his manibus adorare(d) quae foiis adversus el cisternam liare ( i ) , ct cymatia dtstendere (;*), el
Deum adorantur (e), eas manus adntovere corpori muita alia ornanieuta praeter siinuiacra parielibus in-
Domini (f), q u « dccmoniis corpora conferunt. Nep crustare (8). Scit et pictor, el marmorarius, cl aera-
hoc sufiicil. Paruro sii, si ab aliis mauibus acci- rjus, el quicumque caeialor, laliludines suas utique
piant quod contaminant (3); sed ciiam ipsi (4) tradunt muiio faciiiores. Nam qui signum describit, quanto
aliis quou* conjaminaverunl. Allcguntur iu ordinem jacilius ahacum linit? Qui de lilia Marlem exsculpit,
ecclesiasticum artifices idolorum. Pro scelus! Seniel B quanto cilius armarium compingit? Nulla ars non
Judaji Christo manus iululcrunl, isti quoiidie corpus aiterius arlis, aut maler, aut propinqua est. Nihil al-
ejus lacessupt. 0 manus praccidendA?! Viderint jam terius vacal (k). Tot sunt artiura venac, qu »t hominum
an persiniilitudinem dictuui $il, Sitemanustua scanda- concupiscenlia.. Sed de mercedibus et manuspreliis
lizat, omputa eam [Malth., VIII, 8).Quae raagis ampu- interest. Proinde inlerest et de labore. Minor merces
tandae.quamin quijras (5)Domini corpus scandalizaiur? frequenliore aclu repensatur. Quot parietes signa de-
CAPUT VIII. siderant? Quot (empla ct acdes idolis aedificantur»?
Sunl et aliae compiurium artium species, quap Ppmus vero, et praetoria et balnea ct insulae quanlac ?
etsi non contingunt idolorura fabricalionem, la- Soccus et baxa quolidie deaurantur, Mercurius ct
men ea siue quibus idola ni| possunt, eodem cri- Serapis non quotidic. Sufficiai ad quaestum artificio*
LECTJQNES. VAftlANTES.
(1) Noraen Venel. (0) Obteuditur Wouw. U. S. Rig. Leopotd.; attenditur

i
_) De adversaria officina in domum Dci, Send. Jun.
3) Coutaminent Wouxver. M. S. (7) Confictura Paris. Jun.

4) Ipsae Fran. r (8) Incrispare Paris. Jun. Rig. Rhen.

5) Quam quibus Jun. v
(a) Auraliorem et majorem hostiam. Hoslia, COMMENTARIUS.
inquit idolorum ctiltoribus. Quid enim erat stalua sive ido-
Feslus, dicta ab eo, quod est hostire, ferire. Aiii lum priusqtiam accederet inanus arlificis, nisi brula
ab hostibus derivanl, quod post victoriam iimnolari materia, quam periti arlificis raanus exsculpsit in
soleant, sicttti et ipse Festus alibi. Aliudit aulcm ad alicujus nuniinis effigiein ? Praetlare Septimius lib- de
eas hostias quae auro ornabanlur, quas proinde au- Resurr.: < Pbidiae inanus, inquit, Jovein Olyinpiiiin ex
ratas vocat; solcbant enim subiiide boum cornua ehore moiitae adoranlur; nec jam bestiae , et quidera
deaurari, qui iinmolabantur. P A M . — Et majorem insulsissiinae deus c s l , sed suinmuin saeculi nutnen;
hotliam. Major viclima aut ho^tia esl laiirus, bos, nou quia elephantus, sed quia Phidias lantus. R I G .
vacca: Miuor, ovis, capra , sus. IIoc certius discri- (f) Manus admovere corpori Domini. Pcrliuet hic
meu quam ut majora dicantur de viclimis, raiuora locus ad eara consuetudinem, qua in raanus tradeba-
de hostiis. Scias etiara inter primas majorem esse tur Eucharistia , quam lestati sunt pro suis quoque
taurnm, inler alleras majorem esse ovem. L A C . temporibus B . Cypr. (/. de lapsis): B . Coruel. (ad
CAP.VII.—(b) Ab idolis in Ecclesiam. Prolixius viri Fab. Antioch.); B . Diouys. Alex. (ad Xist. 'pontif.);
erudili Pamelius el Lacerda noinina congcriuit quap p. Ambros. (Orat. ad Theodos. imper.); Uieroiiym.
Deidoraui tribuiiiiiur apud vcleres: posl ipsorum incs- (ad Theophil.), elc. E D D .
sera nullum restatspicilcgium. Qui priraus Ecclesiam CAP. VIII. — (g) Expediunt. Conficiunt, ador-
seu conveiituin cbristianorura aggresstis e s l , fuit naut. R I G .
Eustathius iile qui conlemneudas esse Ecclcsias di- -pv (h) Si bracteam expresseris. Si deaurea massa brac-
cebat. In jiunc congrcgata Cangi eusis Synodus , feam exprcssci is siatuae iuduccndam icreaa. R I G .
eumquc fulmine percussil can. V. Hunc secuii sunl (i) Cisternam liare. Albarii lccloris cliam opificium
Patareni in quos restaut Honorii Tertii P . constii. et Cbse indical Piin. lib. X X X V I , c. 23. Alqui ego
Frcderici II, imper. Imilati quoqtie sunl pcssimahxc quidcm existimo iegcndum prorsus iigare, uon liare.
exempla Valdenscs, Wiclcfistae, ilussitae et alii qui Vcrum iiolui irarauiare vcterera iectionein, si forle,
cum Etislalbio salis damnali frttstra objiciunt illud uii mtilla. aliae, vox sit Tcilulliaiio pcculiaris jam
A c t . X V l I : Deusin manufactis templisnon liabital.Le- obsolela. P A M .
genda tanlum suiit quae sei|iiiiiilur, ul os oblureiur (j) Cymatia dislendere. Videlur cymatia nuncupare
impudcntissimis lioniuncioiiibtis, nimirum, nec via* arcus ipsos ten.ploruin seuicclorum, crcia incru-
nibus humanis colitur indigens aliquo cum ipse det stalos, voce derivaia a / U ^ X T ^ , id esl illuvic aqua-
ommbus, etc. L E P R . rum, quod illi arcus pluviaruin illuviein impcdiant.
(c) De adversarii vfficina in domum Dei venire. Haec P A M . — Cymatia. Ks.^c hxc omnes 1™^,%*$, id est
nou videntur esse Tcrtulliani, sed glossaloris ali- promiiicutias in adificiis, tiiin Hesythius dcfinit,
ctijus in iilud comm. quod prxcedit, ab idolis Ec- tuiii id facilc coliiget qui Vilruviutii lcgcrit. luique
clesiam venhre. RiG. injuste Pamelius arctal baiic vocein ad arcus lccto-
(d) His manibus adorare. Adorabanl enira raanibus rum et tcmploriim. Suut euim prouiiiieiiliie qujc in
ad Dcuin elaiis, allevatis, expausis. R I G . modum undae sinuantur. Suidae >ure7 dicuntur. V i -
c

(e) Quce foris adversus Deum adorantur. Matres et truvio simce a forma. L A C .
artinces idolorum manus adorabautur ab Ethnicis (k) Nihil alterius vacat. Horatius :
671 TERTULLIANI 672
r u m , frequentior est (1) omni superstitione luxuria A pulis et magistris. Sed magi et astrologi ab oriente
et ambitio. Lances et scyphos facilius ambitio, quam veneruut (Matth., II). Scimus magiae et astrologiae i n -
superstiiio desiderabit. Goronas quoque inagis luxu- ter se societatem. Primi igilur slellarum interpretes (b)
ria, quam soiemnitas erogat. Gum igilur ad hrec arti- natum Ghristum annuniiaverunt, primi munerave-
ficiorum genera cohortemur, quae idolum quidem, et runt (c). IIoc nomine Ghrislum (opinor) sibi obliga-
quae idolo competunt, non attinganl, sint autem et verunt. Qtiid lum? Ideo nunc el malhemalicis pairo-
bominibus communia saepe quae et idoiis, hoc quoque cinabilur illorum magorum rcligio? De Ghristo sciiicet
cavere debemus, ne quid, scientibus nobis, ab aliqui- est mathesis hodie (d), stellas (4) Ghristi, non S a -
bus de mariibus noslris in rem idolorum posluletur. turni et Martis et cujusque (e) , ex eodem ordine
Quod si concesserimu*, et non remediis jam (_) usi- mortuoriim observal et praedicat. At enim scientia
talis cgerimus, non puto nos a conlagio idololalriae iila usque ad Evangelium (() fuit couccssa, ut Ghristo
vacare, quorum manus non ignorantium in offi- edilo nemo exiude nativilatein alicujus de coelo i n -
cio vcl in bonore et usu daemoniorum deprchenduntur. terpretetur (5). Nam et thus illud et myrrham et au-
CAPUT I X . rum ideo infanti tunc Domino oblulerunt, quasi clau-
Animadverlimtis inter artes etiam professiones g sulam sacrificationis (g) el gloiic sxcularis, quam
quasdam obnoxias idololatriac. De astrologis ne Ghrislus erat adcmpttirus. Quod igilur iisdem magis
loqtiendum quidem est. Sed qtioniam quidam istis somnium sine duhjo ex Dei volunlate stiggessit, ut
diebus provocavil defcndcns sibi perseverantiam ircnl insua, sedalia, non qtia venerant, via, id est, ne
professionis islius, paucis utar. Non allego quod idola pristinasectasua inccderenl: nonne(6)illos Heroles
honoret,quorum nomina coeloinscripsit,quibusornnem persequerelur, qui nec persccutus est, eliam ignorans
Dei potestatcm addixit: quod propterea homines non alia via digressos , quoniam et qua venerant ignora-
putant (3) Deum requirendtim , praesutnentes steila- bal. Adeo viam rectam (7) et disciplinam inlelligere
rum nos immutabili nrbitrio agi. Unum propono, an- debemus. Ilaque magis pracceptum , ut exinde alitcr
gelos esse illos desertores Dei (Gen. V I ) , amalores
t incederent. Sic et alia illa species (8) magiae qnae m i -
foeminarum, proditores etiam hujus curiositalis, pro- raculis operalur, etiam advcrsus (Exod., VII) Moyscn
plerea quoque damuatos a Deo. 0 divina sententia aemulata, paiienliam Dei traxit ad Evangelium iisquc
usque ad lerram perlinax, cui eliam ignoranles testi- (Ac/., VIII, 18). Nam exinde et Simon Magus jam
inonium reddunt. Expelluntur niathemalici (a) sicut fidelis, quouiani aliquid adhuc de circulatoria sccla
angeli eorum.Urbs etltalia inlerdicilur malhematicis, cogitaref, ut sciliccl inter miracula professionis suae
sicutcoelumangeliseorum.Eidempoenaestexiliidisci- C etiam Spiritum Sanclum (/i)perinanuumimpositionem
LECTIONES VARIANTES.
(1) SofBciant — frequentiores Franeq. (5) Interpretatur Rigalt.
/ a x
Tam Seml. (6) Non abesl Seml.
Pulent Jun. (7) Sectain Jun.
Stellam Wouw. M. S. Rigalt. (8) Aliam iUam speciem — patientia Fran.
COMMENTARIUS.
Alterius sic eic. Frustra autcm cx hoc loco Christi genesim e
Altera poscit opem res et coujurat amice. RtG. sleliarum ctirsti metiri pos-e coniemlutit homines
C A P . IX. — (a) Expelluntur malhematici. Si quis pi rverse curiosi, intcr quos familiam dueiint Pclrus
haec, tanquam inntilia el superflia , deleri oportere de Allinco, el llieroiiymus Cardniitis L E P R .
censuerit, habetecce me adsiipiilaiorem. R I G . (c) El cujusque ex eodem ordine mortuorum. IIoc
cst, cx ordinc ilio seplenario planctarum, Salurui,
(b) Primi igitur stellarum interpretes. Chalcidius in Mariis, Mcrcurii, c l id gciuis nlioritm , qui non d i i ,
Tiiu. Plat. ad Ositun Cordobcnseiii ex hisloi ia quam sed hmnines liiere , c l jam quideiu inorliii. R I G .
voc;it sancliorcm c l vciufrahiiiorcin , ait, ortu slell.c (f) Usque ud Evangelium. Ne pulet lector conces-
cujiisdam non m<<rho> moricsqtie de;uinliatas. sed saiii divinis legibus, sid lantnui hnmaiiis, quia aute
descensuiii Dei veuerahilis ad liuinana; conservaliouis, Christuui iion pniiita , imo pcr omncs nalioiics vagala
reriimque iiiorialiuiii grali.in. S T K L L A M CIIRISTl. i , ! e n l c r , etiu pretio ac gloria habita. Nc.jue con-
lS0

Magi m Evangelio secundtim Malihaum : < vidimus D j,

l r a o cconcessam Magis adoratoribus Christi,
e 8 t

siellam cjus in Oricnte >. Primasius iu haTcsim P r i - iiam isti illa usi sunt ex niera pietalc el rchgione, imn
scillianistariim : c A signo Christi ad sigua astrolo- tit alj:egei»les ad tisus malcficos. Scd et cxplicandus
gica migraverunl. > R I G . Teriult. ciini ail coucessain usque ad Evaiigeiium,
(c) Primi muneraverunt. Chalcidius: t Chnldaeorum scilicel coiicessam ut plurimum. L A C
prolecio snpicnlcs v i r i , ct considctatione rcrum (g) Ctausulam sucrificationis. U l cxinde Chri.lus
coelestium satis cxercitati, qu.csisse dicuutur recen- fidcles suos abslinere volucrit pontificam el sarculari
lcm ortum Dei: rcpertaquc illa majeslale puerili, gloria. Claiisulam , fincm el lciniinium. Sicin Scorp.
vencratos essc, et vota Deo lanlo convenicnlia nun- ubi de Joan. Dapt. : Clausula tegis et prophetorum.
cupassc. » R I G . RIG.
(d) De Christo scilicet est malhesis hodie. Hodierna, (h) Spirilum Sanclum per manuum imposiiionem
inquit, malhcsis esl disciplina Chnsti. Stclln Cbristi, enundinarel. Convcnienlissiino verbo Simonis istius
hoc est, gencsis Christi, exempla et maudaia ejus crimen damnat. Sedci hodiernw nundinationi eorum
ohservanda stiut uobis c l praedicauda. RIG. — De quc feudali vocabulo bcncficia iiuncupanlur, simo-
Christo sciticet. Ironice, inalbe>is euiiii hodie e niic crimeu liibuere solemus, etsi inter emptorcm
ChrUli disciplina uon est; qnia nulia hodic stella et veudilorein de compirando Spiritu Sancto nequi-
Christtis dicitur. Doclrina illa corum csl qui cogno- detn cogitetur. Nam inter eos hoc lanium agilur nt
mincm stcllam hubucruut ut Jupiter, ul Saturuus, in einplorem trauseat jus percipiendi redilus ex pos-
 673 LIBER DE IDOLOLATRIA. 674
enundinaret, malcdiclus ab (Act., VIII, 20) apostolis A et de caeteris professoribus litterarum, imo non
de fide (1) ejectnscst: elalter magus qui cum Scrgio dubitandum affines ilios csse mollimodae idolola-
Pnulo, quoniam iisdcm adversabatur aposlolis, l u - tnae. Pnniitm, quibus necesseest deos nationum prac-
niinum amissione mulclalus est (Act., XIII, 6 seqq.). dicare, nomina, geuealogias, fabulas, ornamenta ho-
Boc ct aslrologi retulissent credo, si quis in aposlo- norifica quaeque eorum enunliare, tum solemnia
los incidisset (2). Attamen cum magia punitur, cttjus fcstaquc eorumdem observare, ut quibus vectigalia
est species astrologia, utique ct species in generc sua suppetant. Quis iudimagister (b) sine labula t

damnatur. Post Evangelium nusquam invenias aut septem idolorum, quinquatria tamen (3) frequenla-
sophislas, aul chaldaeos, aut incantatores, aul conje- bil (r) ? lpsam primam novi discipuli stipem M i -
ctores , aut magos, nisi plane punitos. Ubi sapiens, nervae et honori et nomini consecrat, ut etsi (4)
nbi litteralor, ubi conquisitor hujus oevi? Noniie infa- non profanatus aiicui idolo , vcrboteuus de ido-
tuavit Deussapientiam hujus sceculi (I Cor.I,20)? Nihil lothyto esse dicatur (d). Quid minus cst inquina-
scis, mathemalicc, si nesciebas te fulurum chrislia- menli (5) eo qnod pracstat quaeslus c l notninibus
num. Sinsciebas, hoc quoque scire debueras, nihil et bonoribus idolo nuncupatus? lam Minervalia Mi»
tibi foturum cum isla professione. Ipsa te de peri- uervae, quam Salurnalia Salurni, quae eliam servi-
culo suo instrueret, quac aliorum climacterica prae- culis sub tempore Satumalium celebrari necessecst
p

_.«...:. (a),
canil ;~\ Non
v«.. est tibi
.:/.: pars neque sorsin
• •._
ista „_._ _._ et
ratione Etiam strenae capiandae, . . scptimuntium,
• _. •hrtimae,
et
(Act. VIII, 21). Non potest regna cceloruiu sperare,
% et carae cognationis honoraria exigenda omnia, F i o -
cujus digitus aut radius abutitur ccclo. rae (6) schoiae coronandae (e). Flamii.icc et aediles
CAPIIT X . sacrificant, crealis (7) schola (f) honoratur /eriis.
Quaerendum aulem cst etiam de ludi magistris ldem fit idoli natali omnis diaboii pompa frequcnla-

LECTIONLS VARIANTES.

(1) Fide dejectus est Jun. quatris t. frequentabit ?

(_) Si qui — incidissent Rigalt. (4) Et ut si Paris.
(5) Sic scriptum est in coa. Agob., Rhenan : quis ludi (5) Inquinamento Paris. Jun. eoabest Paris. Jun.
magisler si non labularia frequeutabit. Rigalt: tamen nou (6) Flore Fran.
freqttentabit. Lalin. tamen non. Jun. mavuit. non Quin- (7) /Edibus sacris Cereri. Rhenan.

COMMENTARIUS.
sessionibus bene(icii titulo comprehensis. Et qure sine tabuta septem idolorum, quinquatria tamen non
apud nos pinguia sulit beneficia, veteres, etiain frequentnbil? S i c , utrovis modo lcgas, idem erit sen-
exlra Dei civitalem, dixcre «v_©«c c e p » * v v a c . Jam Q sus. Nulium esse ludimagislrum , qui no i habeat in
vcro pridcm s:cculi vitio evanucre de rebus chrisiia- ludo suo sivc schola tabui un sepiem idoloru n , hoc
nis praeclara illa Sancti Spiritus tniracula. R I G . est, septcm panctarmn ; Lune , Martis, Mcrcurii,
(n) Atiorum ctimacterica prcecanit. Climacterica et CJelcroruni, unde nomin i dierum hebdomadis c u -
dicit ccrla vilcc spalia per annos novcm aut seplem jusque. A u l si quis reperialur absque hujusmoditt-
scansili ralione currenlia, quae clialdici pcriculosa bula , hunc tamen qtiinquatria frcquctitatorum. Quis
esse affirmant, praccipue vero annum63. Iiunc enim autem fuerit apud ludimagisiro* islius tabul c sive
111 i climactcra androclam cssc aiunl gr.cco vocabulo. laterculi seplem dierum ustis, diiigeutius inquirere
Quod latini dicercnt virifraguin. Dc hoc veto c l i - non tanti est. Forsitan praescriptum aut sigiiificalum
niactcre locus est insignis Jul. Firmici Mathes. IV, illic fuit quid qtiaque die discipuiis tradi reddive
qtiem ah Jos. Scaligcro jam indicatuiii salis esse oporleret. Juvenalis, Sat. VII :
concederem, nisi emendatior hic a nobis exiret e Nil salit arcadico juveni, cujus mihi sexta
Biblioth. regia. Sic enim legimus iu vetusto exem- Quaque die miserum dirus caput Hannibal implet.
" plari : Sane cxlra cwleros climacteras, etiam septimi Ea die, scilicet, totius hebdomadis stiinma collige-
anni et noni, per omne vitce tempus muitipticata ru- balur. Septima d i e , quies el oliuin. Ipsc Terluliianus
tione currenles, nalurali quadam et latenti ralione, libro ad Naiioncs primo, cap. XIII:« Vos ccrte estis,
variis Itominem periculorum discriminibus semper affi-qui tii I.itcrcnluin scptem dierum solem recepislis,
ciunt. Unde et 63. annus, quia utriusque numeri <sum- et ex diehus ipsum praelegistis, quo die lavacrum
nuim pariter accipit. androclas appellatus est. E l paulo subtrahitis, atit in vesperam differalis, aut otium
posl : Hac cx caussa ab jEgypliis androctas dictus est, D „ | i u m curelis. y R i G .
p r a t

quod omnem virtsubstantiam frangat ac debittlel. Eadein f Quinaualria

f c) lamen fra
equentabit. Qtiinquatria ,
J^
vero occasio.ie describcutur hic ctiam ct yeteribus Ml Quitiqtiatrus,liliqila lrus .
— sacraa 31Hinervce, Nomina quaj a
s a c r

iibris qu:cdam ah Agellio cilata ex primo Isbroruni junclis quinque diebus habent. Ad II.TC sacra ludima-
quos M. Varro inscripsit hebdomades, vcl de imagi- gistros vocat idcui Ovidius lib. III. Fastor. :
nibiis scplcnarii mimeri. Ctimucleras gravissimos quos- Nec vos turba feri censn fraudata lnagislri
que peri seplenarios. R I G . Spernite, discipulos attrahit ille novos. Rio.
C A P . X . — (b) Quis tudimagister, sine tabula septem
idolorunt. Antea legebatur: Qnis ludi magisler, si non (d) Verbotenus de idolothyto esse dicatur. Sequilur
tabularia idolorum,quinqnatria tamen frequenlabil. Nullo in vulgatis edilionihns, Pro idololalra vitelur. Quod
sciisu. Rectissima crat scriptura vetus. jam observata non videlur esse Terlulliaui, elsi in cod. Agobardi
quidein Barraw, nuncetiam Agobardi codtce confir- repcrialiir, Pro idotolalria viialur.
mala. Ea esi hujusmodi: Quisludi magister sine tabula (c) Ftorcc schotce coronandce. Floralibus scilicet,
septem idolorum quinqualria lamen (requentabil. Veruin Florae sacri».
ul conslet sensus, adhibenda dislinctio. Quis ludi- (I) Creatis schola honoratur feriis. Sic babet velus
marjisler, sine tabula septem idolorum? Deinde non exemplar. Iueptissime amea legebalur, Cereris schola.
interrogniione, sed asseveranlcr, quinquatria lamen Creatas ferias dicit, qtiae non erant stataj aut scdem-
(requentabil. Aut si iiiterrogatio poiiitur in fine, ne- nes, sed indictivae: ab iEddibus scilicel atft Flanu-
ccssario legendum sicul edidimus: Quis ludimagister nicis ob sacrificia quaedam indictac.
6.5 TEftfflLLIANt
tur.Quis h.TOCom|»elerechristianoexistimabii(a)
qui potabit convenirc eliam non magistro? Scimus dici
posse : t si docere litteras Dei servis non licet, etiam
nec discere licebit. Et quomodo quis inslituerctur
ad prudentiam interim humanam, vel ad quemcum-
quesensumvel actum, cum (I) instrumentum sil ad
otnnem vitam lltlcraitira? Quomodo repudiamus sae-
ciilaria »ludia,sinequibus divina non possunt?i Vidca-
mus igitur liecessitatem lilleratoria. eruditionis ; res-
picinmus ex parte eam admitli non posse, ex partd
vitari. Fideles magis discere, quam doccre litteras ca«
pit. Diversa est enim ratio disccndi ct docendi. Si
ilJelis liiteras doceat inseitas (_) idolorum prandica-
trorte (3), sine dubio, dum docet, commendat : dum
tradit, affirmat: dumcommcmorat, teslirhonihm dicit
(E„_d.XXl!I,i3); dcos ipsos boc nominc obsignat, cum
x r - , ~ .
lex prohibeat(utdiximus)deospronuntiari (Exod.XX),
et nomen hoc in vano collocari. Hinc prima diabolo fides
aedificatur ab initiis eruditionis. Qu.rre an idolola-
triam committal qui de idolis calechizat (b) ? At cum
fidelis haec discit; si jam sapit qui sit, neque recipit,
nequc admittil, multo magis si nondum (4) saptl. Aut
ubi coeperit sapere, prius sapiat oportet^ quod prius
didk.it, id est, de Deo et fide : proinde illa respuct,
nec rccipiel. Et erit lam tutus, quam qui sciens ve-
ncnum ab ignaro accipit, nec bibit. Huic neccssilas
ad cxcusationem deputalur, quia aliler discere non
polcst. Tanto aulem facilius esl litteras nou docere,
quam non discere,quantoet reliqoa seholarum de publi-
cis propriis solemnitatibtis inquinamenta facilius disci-
puiisfldeliSnonadibil,quammagislernonfrequentabil. £
CAPUT X I
De negotiationibus ( 5 ) , si caetera delictonam
retfogitemus, in primis cupiditatem radicem om-
LECTIONES
(I) CuiRigaU.
Vi) InserU Wowv. M. 8.
(3) Prawlicaiiones Rigatt.
(i) Dudum Venel. Semi,
(5) Degenerabimus Fran. Degenerationmus Jun. Paris.
COMMENTARIUS.
67«
malorum, qua quidam irretiti, circa fldem
naufragium sunt passi (c) ; quamvis et idolola-
tria ab eodem apostolo dicta sit ctipiditas. Tum m e n -
dacifim, eupiditatis ministrum. Taceo de perjurio ,
quando ne jurare quidem llceat. Negotiatio servo
Dei apta est? Caeterum, si cupiditas abscedat, quae esC
caussa acquirendi, cessante caussa acquirendi, n o n
eril necessitas negoliandi. Sit nunc aliqua justilia
qurcstus, secura de cupiditatis et niendacii observa-
tione, in crimcnoffendereidololatriaeeam opinor, qtue
ad ipsam idolorum animam el spiritum perlinet, quae
omne daemonium sagiuat. Sane annon illa principalis
idololatria (d)? viderint si acdem merces, thura dico
cl caetera pcregrinitatis (e) ad sacrificium idolorum,
cliam hominibus ad pigmenta medicinalia(/),uobisquo-
quc insupcr ad solatia sepullurae usui sunt. Cerle cum
, r - ,
D
pompac, cum sacerdotia,cum
riculis, dedamiiis, sacrificia
de incommodis, dcidolnrumde pe»
cogitationibus,
de discursibus negoiiationibusve (g) inslruuntur, quki
aliud quam procurator idolorum demoustraris ? Nemo
contendal posse hoc modo omnibus negotiationibus
controversiam fieri. Graviora delicta quaeque pro ma-
gniludine periculi diligenliam exlcndunt observatio-
nis, ut non ab his tantum abscedamus, sed et ab iis
per quae fiunt. Licet eniui ab aliis fiat, non interest,
si (6) pcr me. In nullo necessarius esse debeo alii,
cum facit qtiod mibi non licet. Ex boc quod vetor fa-
cere, intelligere debeo curandum mibi esse, ne fiat
per me. Denique inaliacaussa non levioris reatos pra>
judicium islud observo. Nam quod mibi de stupro
interdictum sit, aliis ad eam rem nihil aut operaeaut
conscientiae exhibeo. Nam quod ipsam carnemmeam
a lupanaribus segregavi, agnosco me, neque lenoci-
ninm, neque id genus lucrum alterius caussa exercere
VARIANTES.
De gravioribus, Lat. De negolialione vero, sl caetera etc
de publicis ac propriis solemnitatirms Wouw. M. S. De
generationibus. Rheruau el Jun.
(6) Nisi Jun.

(a) Quis hoec competere christiano existimabit. Hoccutus Junium, nam in omnibus deest pr.cposilio, ut
cst omni cbri^liano, tam discipulo, qtiam magistro. videlur addenda ex sequentibus. lta eniin clariora
Ait cnim cxctisari po^se discipulum , cui necesse est otnnia. L A C
disccre lillcras ab elbnico magistro; at ferri non „ (e) Catera peregrinitatis. Constructio est graeca,
posse cbrisliaiitim, qui post fidem Christo datam notat scilicet exotica odoramenta, quue ex Arabia in
fiat Iudimagisler, el litleras doceat crehris poetarum nostrtim orbein advehuuitir. L A C .
pr.Tlectionibus, idolorum inquitiameniis, que pro D
b;>re tamen videatur enarraudo explic tndoque. R I G . (f) Flliam hominibus ad pigmenta medicinatia. Nam
(b) Qui de idolis catechizat. Hinc apparet Aucloris et pigmenta stint ulilia tnediciii.c Unde el pigmen-
senteniia, quod in praecedeitiihus non loquilur de tarii dicli pharmacopolae. Julins Ftrmicus, lib. VIII,
nuda deorum ac nominum eortimdem pronuotiatio- cap. 17 : Quicumqne sub hoc sidere nati fuerint, marsi
n c , sed catcchizaliooe et pruedicalione , ac honori- erunt, vel qui venenis ex herbarum pigmentis confectis
fica mentione, ul id nemo contra me detorqueat, salutaria soleanl homimbus remedia comparare. P\%-
qui fortas is qttibusdam vidcbor in his explicandis nieitta etiam dixcre condimenla. Cassianus. Collat. 15,
pndixior. Sed meminerit lector me non doctis. sed cap. 3: Corpora mortuorum pigmentis condit i redolen-
potissimtnn rudibnsbas nnnotaliones scribere. P A M . tibus in edilioribm cellulis recondanlur. Sit etiam
C A P . X I . —(c) Circa fidem naufragium sunt passi. Exodi cap. X X X V I I , subiinein, Opus piamenlarn
tJhique fere Terlulliamts dum citat aliquem e sacris dicitur , quod Sepiuagiula, fpyo* pivp-fov. R i c .
codicibus , Graccos sectalur; hic naufragium passi (g) De negoliationibus. Mirum sane hic intcrpretes
tamen nit pro, erraverunt, bal>eiur quippe iti graeco : ilavarias amplecii seuleniias, alii euira de genera-
«cT«t/avY,0>;«wv cirrS T>.« tlvrwf. L E P R . tionibus, habent alii de gravioribus, alii, degenerabi-
(d) Sat\£ annon itla principatis Idololatria ? scripsi mus, ahi de negotiatione. Nescio ati asseniiri delieam
annon, etc. Notam inlerrogationis adjutixi mia carent Ludovico de L i Cerda qui lectionem primam, de ge-
vulgati codices. Scripsi ad sacrificium idolorum, se- neratiombus, retmendam censet. Lfi Pn.
677 LTBER DE IDOLOLATRIA. 67.
posse. Sic el homicidii inlerdictioostendil mihi lanis- A non babeo qtio vlvarri. Jarrt hic enim plenius
tam quoque (a) ab Ecclesia arceri; nec per senon fa- illi abruptae prOpositioni r.spondebo Sero dicltur.
:

ciet, quod faciendum aliis subministrat. Ecce magitf
proximum prxjudicium. Si publicarum victimarum re-
demptor ad fidcm accedat, permittes ei in eo negotio
permnnere? Aut si jamfidelis id (1) agere susceperit,
rctinendum in Ecclesiapulabis? Non opinor, nisi si quis
et de thurnrio dissimulabit, scilicet ad alios pervenit
procuralio sanguinis, ad alios odorum. Si antequam
idola in saeculo essenl, his mercibus adhtic informif
Ante enim fuit deliberandum, ex similitudine provi-
dentisssimi aedificis Hlius (f) qui prius Sumptus ope-
riscum viribus suis suppulat, ne, ubi coeperit, de-
fectus (4) postea erubescat. Sed et nunc habes dicta
Domini, et exempla adimentia tibi omnem caussatio-
nem. Quid enim dicis? c Egebo >.Sed felices egenos
Dominus appcllai. c Victum non habebo. i Sed noli-
te inquit, eogitare de victu. Et Vestitus habemus
y

idololalria (b) transigebalur, sic et nunc fere sine
idolo opus idololatrioe incendiis odorum perpelratur,
ecquid majoris operaect erga daemonla thurariiis (_)?
nam facilius sine idolo idololatria, quam aine thurarii
merce. Ipsius fidei conscientiam perrogomus. Quoore
cjiristianus thurarius (c), si (3) per templa transibit, B
fumantes aras despuel* et exsufflabit (d), quibus ipse
prospexit? Qua constantia exorcixabit alumnos suos,
quibus domum suam cellariam pracstat? Ille quidem
si excluscritdacmonium, non sibi placeal de fide. Ne-
que enim inimicum exclusit. Facile debuii dceo impe-
trare , quem quolidie pascit. Nulla igilur ars, ntilla
professio,nullanegotiatio,quae quid autinstruendls aut
formandis idolis adminislrat, carere poterit lilulo ido-
lolatrise : nisi si aliud omnino iuterpreteinur idolo-
latriam, quam famulalum (e) idolorum colendorum.
CAPUT XII.
Male nobis de necessilatibus humanae exhibilionis
supplaudimus, si post fidem obsignatam dicimus:
cxcmplum lilia. c Substantia mihi opus erat : » At-
quin omuia vendenda sunt, el egentibtis divldenda.
c Sed liliis ct posierilati providendum. i Nemo aratro
manum imponens el relro spectans aptut est operi.
c Sed conditionalis eram (g). i Nemo dnobut dominit
tervire potett. Si vis Domini discipulus esse, crucem
tuam tollas, et Dominum sequaris necesse est, id
est, angustias et crucialus tuos, vel corpus solum,
qnod in modom crucis est (h). Parentes, conjuges,
liberi propter Deum relinqtieifdi erunt. De artibus et
negotiationibos, et de professionibus eliam libcrorunt
et pnrentttm caussa dubiias? Jam tone demonstratnra
CSl nobiS et pignora , ct arlificia , et negotia propter
Dominum derelinquenda, cura JacObds et Joannes
vocati aDominoet patrcm navemque dereiinquunt;
cum Matthaeus de leloneO Sosciiatur; cum etiam
sepelhre palrem tardum fuit fidei. Nemo eorum
quos Dominus allegit, non habeo, dixit, quo vivam.
Fides famem non timet (i). Scit etiam famem non

LECTIONES VARIANTES.
(I) Id. _lt>eslRt€f. ^ ^ C (3) Si abest Lalin.
(_) Nescio, mquH Leop> an sit icribendum : ecquid ma- \4) Defunctus fran.
jons operae est erga daemonia, quam tburarius f
COMMENTARIUS.
(a) Lanistam quoque. Supervacanenm forsan erit Agohardi, in quo siclegilur: Nemo aratro manum
hic repetere quod nemo nescit, Lanistam esse gla- imponens et retro spectans aptus est operis et condith-
diatortim praelectUm. In gloss. lanisla ,*eyr_T>7c /uovo- natis eram. Quae, ut edidimus, distingui oportere
L E PR. manifeslum cst. Condilionalis dicitur servus certae
(b) His mereibus adhuc informis. Informein idolola- conditioni adscriptus et mancipalus. 1. VII. de jure
trinm dicit; quae sine ulla forma^ sive statua aut fisci. Actuirii coitditionales, Cod. Theod. De nume-
figura, sine idolo transigehatur : solo scilicet odorum rariis , actmriis, clc. R I G .
incendio, mensibus arabicis, thure. R I G . (h) Quod in modumcrucis esl. Hanc fuisse velerem
(c) Quo ore christiannt thurariut. Si quis hanc lec- scripturam arbitramur, et quae adhuc cerauntur in
tionem, qu:c sane est codicis Agobardi, retinere antiipiis exeinplarihiis vcstigia, persuadeut. In iis
vclit, omtiiuo sic diSiinguat : Quo Ore chri&tianus euim ila scnbiltir: Aut corpus soluni, quod in mo-
thurarius] si per tempta trahsibit ? quo ore fumantcs dum Xpsest. Si copia nobis csset principaliuin exem-
aras despuet et exsufflabit, quibus ipse prospexitt AIi;isplorum , unde suuin describi jussit Agobardus, men-
commodissime scriberetur : Quo ore christianus Jj do.^ic leclioois origo patesceret. ftiterim opinari
thurarius, si per templa transibil, fumantes aras des liceat, scriplum fuisse in anliquissimis, Quod in
puet, etc. R I G . modum Xis quae nota cum cssel crucis, in hunc fa-
(d) Et exsufflabil. Allndit ad exsufflationem djemo- cile transiit X p j , quae Chrislus cst. Quo etiam modo
num , qu:c fil in exorcismis ante baptismum. Unde Birrcus in cxeutplari suo scriplum luisse teslatur.
subjiingit, quce constanlia exorciznbit alumnos suos. Qtiod aittcm hic ait Tertuilianus, corpus nostrum in
De quibus omnibus latius lib. de haptismo. VKU. . tnodum esse crttcis, idem elinm claritis cxplicat lib.
' (e) Quam famulatum idolorum. Proprie iisu.4 voce; I ad N uiones, cap. 1_. Ipsi quoque corpori nostro ,
notat enim scrvitium, id est servitutem qua genti- lacitii el secrela linect, crucis sitns est. Quod capul emi-
les addicti daemonibtis. Ab|ui famulattis proprie est cal, quod spina dirigitur, quod humerorum obligatio...
iilorum qui diciintur familiares, id est servi. Seiiec. Si ho.ninem stntuaris manibus expunsis imaginem 9

ep. _7, el Plaut. in amphil. Itaque honesta vox. ne crucis fereris. R I G .

servi nolarentur contumelii, eral lamilia el famtila- (i) Eides famem non timet. Magni semper fecit
lus: et ipsi domini dicebantur patres familus. L \ c . Terttiliianiiin llieroiiymus, nam ab hoc plurcs illo
CAP. XII. — (0 JEdihcis iliius. /Edirex pro ;edi- sumpsit senlemias, inlenpte illas cti.un hanc. Ita
ficatore, non acdium duulaxat, sed cujusvis structurae enitti ad Heliodor. : De cibo cogitas ? sed fides fam em
et niox defnnctus non pro mortuo, sed pro eo qui ab nontimet. Aral. lih. II, liist. Apistol. dixit:
operc cdepto delungitur. P A M . Neque enim discrimina novit
(g) Sed conditionalh eram. Emendavimus ex codice Formidare fidcs- L A C .
679 TERTULLIANI eSO
minus sibi contemnendam propter Deum, quam omne A rebus. De hoc quidem primo consistam, an cum i p s U
moriis genus. Didicit non respicerc vitam, quauto quoqiic nalionibuscommunicare in hiijusmodi servus
magis victum? Quolusquisque haec adimplevit? Sed Dei debent, sive habilu, sive victn , vel quo alio g e -
quxpeues homiues diflicilia, penesDcum facilia. ncre latitiae eartim. Caudere cum gaudeutibus , e t
ltigcre cum iugentibus , de fratrihus dictum cst a b
CAPUT X l i L
aposloload unanimitatemcohortanle (Rom.,XII, 1 5 ) .
Sic lamen nobis de mansuetudine et clcmen- Caeterum ad haec nihil communionis est luroini e l
tia Dei blandiamur, ut non usque ad idololatriae af- lenebris vitae et morti : aul scindimus quod est scri-
fi nitales necessitatibus largiamur : sed omncm adfla- plum (II Cor.VI, M ; Joan., X V 1 , _ 0 ) : Sceculum gaude-
tum ejusvice pcstis ctiam de longinqiio dcvilemus , bit, vos vero lugebitis. Si ctim saeculo gaudemus , v e -
non his tantum quau praemisimus, sed in universa rendiim est, necum saeculoet lugenmus. Saeculo autem
serie humanae superstiiioitis , sive deis suis, sivc de- gatidente lugeamus, et saeculo postea lugciite gaude-
functis, sive regibus mancipntae , ul ad eosdem spi- bimus ( Luc X V I , 1 9 ). Sic etLnzarus (I) (n)apud
y

rilus iinmundos pertinentis, modo per sacrificia ct ihferos in sinu Abrahae refrigerium consecutus; con-
sacerdolia, modo per spectacula, et hocgenus, modo Ira dives in tormento ignis constilulus, altcinas ma->
per festos dies. Scd de sacrificiis et de sacerdotiis B lonim et bonorum vices aemula retributione com-
quid loquar? De spectaculis autem et voluptntibus pensant (_). Sunt quidam dies munerum (b), quae
ejusmodi suum jam volumen implevimus. IIoc loco apud alios honoris titulitm , apud aiios mercedis de-
retraclari oportel de fesiis diebus, et aliis extraordi- bitum (c) expungunt. Nunc ergo , inqttis, rccipiam
nariis soiemnitatibus, quas interdura Iascivi;c, inlcr- meum, vei rcpendara alienum. Si hunc morcm sibi
dura timiditati noslrae subscribimus, adversus fidei homines de siiperstitionc consecraverunt, tuextra-
disciplinam communicantes nationibus in idolicis neus ab omni eorum vanitate , quid participas idolo-
LECTIONES VARIANTES.
(1) Eleazar Paris. alH. (_) Compensatur Paris.
COMMENTARIUS.
CAP. XIII. — (a) Sic et Lazarus. c In exemplari surreclione tradidit. Etenim postenquam probavit
Agobardi, uhique sciibittir, Eleazar, non Lazarus. omnem animara apud inferos seqtiestrari in diem
Sic etiain apud Prudenliuin, Hym. de Exequtis : Domini, coufestim ewmit ab ea dispositionc mar-
tyrtioi nnimas, pnradiso, inquit, non tnferis dever-
Gremio senis abdita sancti
RecubabiL, ubi est Eleazar. Rio. suras. Quibus certe verhis pnradisutn esse apml in-
fcros ncgil; elsi lib. de .nuima, secuudum Irenaei
Sic et Lazarus apnd inferos in sinu Abrahce. Ex sciiteoliam, Chrislum ipsiitn dixissel foruia humanae
verbis Domini ad latronem , hodie mecum eris in pa- Cinorlis apud inferos fmctum ; cosque siiperbe nimis
radiso, ct Abrahae de Lazaro ad divitem purpuralum, ccnserc, qui non pulareut animas fidelium inferis
ct Joannis marlyrum animas videittis sub allari, et dignas. Servi super dominum, inquit, et disapuii super
Pauli ad Tbessal. I, cap. IV. veterum plerique in ea ntagittrum, aspernati si forte in Abrahce sinu expectan-
sentenlia fuere, ut crederenl esse apud inferos ani- dce resurrectionis solatium capere. Ex his igitur id coi-
maruin receptacula piarum et impiarum diviui judi- ligiiuus, homines adliuc ;evo ilio valde fuisse ha-
cii diem exspeclantium. lutcrea tamen pias quidem rum rcrum iucerlos ac dubios.i tlaclcnus Rigaltius;
pace, quiete , refrigerio gnudere; itnpias conlra car- c;ctcra vero qu.e suhjtinxil ad inlirmandam, ul vide-
cere, ignibus, gehentra cruciari. Piaruoi receptacula lur, cailiolicim de Ciirisli ad infcros descensu doc-
in rccc>su quidem suhterraneo, sed iuferioribus lnul- trinam, veritate carent et lucrcsioi sapiunt. Sufticiat
loim«iarumabyssissupcrstriicto Iuler iilrumqtic au- adversus hunc commeni.iiorem opposuisse ea, qnae
lem insiiperabilis nllitudinis chnos ohlirraaiuin. Quum Nalalis Alexander, in siia Dissertatione de Sgmbolo
igilur iu hac sententia fuerit Tertuliiantis, nihil est ftdA asseruil : c Ad inferos, iuquit illc (boc esi, ad
quod hic miremiir, ct Lazarum el Abrahac sinuui locum illnin i.quem theologi Limbuin Palrum vocant),
apud inferos ccnseri. Nnm ei ipse eodeui sensu lih. aniinam Christi, non viriute taniam et operatione, sed
de nnimn, animam Christi ait egressam de cruci- re el prasentia descendtsse, dogma ftdei est, Scripluros
iixo corpore ad inleros descendisse, ut compoies sncrtctesiimoniis, ei unanimi Putrum consensn firmatum.
sni faceret paliinrchas. Alii vcro eadcm quoquc lide Grwci vero Lutinique Palres in ejnsdem caiholici dog-
et aptid inferos esse paradisum credidcre, qtio latroni malis asstntionem conspirant. > (Theol. Curs. compt
AF
Cbristus condixil; etenim paradisi vocabulo signifi- /. V I , p. _59 et seq.). V. etiaui professionem fidei ca-
cai i hortum seu pratiim, sen queiiivis alium aj».ce ii t/wticce (Theol. Curs. contpl., t. I, p. 1000). Quum
rcfris^erii locum, ubi palriarclnc, ubi Abrah »in, tibi vcro Rigallitis Rtiliauui in gr.itiani su.c senleniiic
Jicob, uhi Lazarus, ubi ille de latrone fidclis, ubi ciiaveril, tanquatn si Eccle^iae catboIic:c syiubolo
eliam mtriyrum nniime placidtim quicscant. Ac de Chrisli desccnsus ad inferos uou legeretur, hbet
inarlyribus quidein Septimius noster ila sensisse v i - pr.eseriim ca referre, qu;c de Symhtdo Aposlolorum
delur iu Scorpiace, cum ait amtnas coitiiii sub allari cxprcsserat ille ip»e Ruliniis : c Crucifixus sub Pomh
palientiain pascere, et indutas slutam cattdidain cla- Pilato, et sepullus, DESCENDIT IN I X F E H N A > (Exposit.
riiatis osurpare. Quasi sedes illa stth a l l n i , urrox_T_ iii Stjmb. Apost Auci. Itufino, mler opera S. Pypriani,
^ntrr^ov, Joauni revclata , uomine altaris terrain e.dit. Pamel., p. 5 4 4 ) . E D D .
siguilicet, superqiinm immolala mtriyruni corpora, (h) Dies munerum quas npud alios honoris titulum ex-
vcluti super altarc jacueruitl, uude ipsorum aniime pungnnt. llabcbant clhnici dies iiiuneium ct dies
in sublerraneas nmoeoilates ab angclis sunt dclatae, sireuarum. lp^e Terlullianus pag. scq. Munera com-
nbi resurreclioncm ac Dci regnum pr«stolantur: mo- meam, strenas consonant. R I G .
ram vcro lanltilam, licet complurium amioruin,
snnctis miiiime gravem aeternae gloriae Itducia s i c u - (c) Apud alios mercedis debitum. Unde e l Merce-
laris. Vcrumtamen Septimium in hac scntentia pa- domus scu Merccdtnus tneusis dictits, posteaque dies
rum fuisse coustantein arguuut ea quae libro de Re- Mercedini, in tres uienses tributi. Rio.
681 LIBER D E IDOLOLATRIA. ' 682
thyta solemnia, quasi tibi quoque praescriptum sitde A ceiebrans homlnibus placebat? an modestia et pa-
die , quo minus id quod homini debes, vel tibi ab tientia, an gravitate, an humanitate, an integritate?
homine debetur, cilra diei observationem luas, vel Proinde cum dicit, Omnia omnibus factus sum, ut om-
recipias. Da formam in qua (1) velis agi tecum (a). nes lucrifaciam (I Cor. IX, 22), numquid idololalris ido-
Cur enim [et lateas, cum ignorantia alterius tuam lolatres, numquid ethnicis ethnicus, numquid saecula-
conscientiam contamines ? si non ignoraris quod sis ribus saecularis ? Scd etsi non prohibet nos conversari
chrislianus', tentaris, et contra conscientiam alterius cum idololatris et adulteris et caeteris criminosis, d i -
agis, tanquam non chrislianus. Enimvero elsi simu- cens (I Cor., V , 10): cceterum de mundo exirelis (7);
laveris (2), tentatus, addictus es. Certe sive h a c , non utique eas habenas conversationis immutat, ut
sive iliac, reus es confusionis in Deo (Matth. X , 52 ;
9 quoniam necesse sit et convivere nos et commisceri
Luc, I X , 26). Quiautem confusus super mefuerit penes (8) cum peccatoribus, ideo et cum eis peccare (9)
homines, et ego confundar super iito , inquit, penes possimus. Ibi est commercium vitae, quod Aposlolus
Patretn meum, qui est in ccelis. concedit; hic peccare, quod nemo permiltiu Licet
CAPUT X I V . convivere cum ethnicis, commori non licet. Conviva-
Sed enim plerique jam induxerunt animo, igno- mus cum omnibus : conlaetemur ex communione na-
scenduro esse, si quando ( 5 ) , quae ethnici, f a - B turae (10), non superstitionis. Pares animasumus,
ciunt, ne nomen blasphemetur. Porro blasphemia, non disciplina : compossessoresrnundi, non erroris.
quae nobis omnino devitanda est, haec opinor est: si Quod si nobis nullunt jus est communionis in ejus-
quis nostrum ad justam blasphemiam etbnicum de- modi cum extraneis, quanlo sceleslius est, haec inter
ducat, aut fraude, aut injuria, aut conlumelia, aliave fratres frequentare (11)! Quis hoc suslinere autde-
materia dignae querelae , in qua nomen merito percu- fendere potest ? Judaeis dies suos fastos (12) expro-
titur,utmeritoirascaturetDominus(4).Ca3terum si de brat Spiritus sanctus: Sabbata, inquit, vestra et neo-
orani blasphemia dictum est: vestri (5) caussa nomen menias et cceremonias odit anima mea ( /*., 1,14).
meum btasphemalur (Rom. II, 24), perimus universi; Nobis quibus sabbata extranea sunt et neomeniae et
cum totuscircus scelestis suffragiis nulto merilo nomen feriae a Deo aiiquando dilectae, Salurnalia, et Janua-
lacessit. Desinamus, et non blasphemabitur. Imo riae, et Brumae (b), et Matronales (c) frequentan-
blasphemetur, dum sumus in observatione, non in tur? munera commeant? strenae consonant ? lusus,
t

exorbitatione discipllnae, dum probamur, non dum convivia constrepunt (13)? 0 melior fides nationum
reprobamur. 0 biaspbemiam (6) marlyrii afilnem, in suam sectam I quse nullam solemnitatem Christia-
quae tunc me testatur Christianum, cum propter eam C norum sibi vindicat, non Dominicum diem , non
detestaturl Benedictio est nominis, maledictio custo- Ventecosten (d), etiamsi nossent, nobiscum com-
ditae disciplinae. Si hominibus, inquit, veilem pla- municassent; timerentenim neChristiani viderentur.
cere servus Christi non essem (Gat. 1,10). Sed idem Nos ne ethnici pronuntiemur, non veremur. S i quid
9 9

alibi ( l C o r . , X , 33) jubet, omnibus piacere cure- et carni indulgendum est (e) habes, non dicam duos
t

mus. Quemadmodum ego, inquit, omnibus per omnia (14) dies (15) lanlum, sed et plures. Nam elbnicis
placeo. Nimirum Saturnalia et Kalendas januarias ) semel annuus dies quisque festus e s t : tibi octavus
1

LECTIONES VARIANTES.
9) Ideo et compeccare Rig.

i
(1) Formam qua Rigalt.
< _) Et dissimulaberis Paris. Rig 10) Cod. Agob. Paris. aninuB sumus, non disciplinae.
(3) Quandoque bis Fran. Rig. 11) Frequentari Jun.
4) Irascalur ei Dominus leop. primus et unus. 12) Feslos Paris. f
5) Estvae, cujus caussa Parts.Jun. Pamel.; vestra 13)Commeanl et strenae, consonant ldsus, conv. constr.
caussa Leop. Jun.
(6) Ob blasphemiam Fran. (14) Suos Cutcc. Jun. tuos Rig. Semt.; non tamen dies
(7) Exiretis paris. Pet. Rhen. Rig. exissetis Semler, tantum, sed et plures Rig.
Ciacon. (15) Non tamendies_ttg_/t
(8) Cwnmiscerl Paris.
COMMENTARICS.

(a) Da formam qua velis agi tecum, cur enim et D schol. Hesiodi, K , operum late disserit. L E P R .
tateat. Elige, inquit, qua lecum agi velis formula : (c) Et Matronaiia. Feriarum harumcelebritasCalen-
christiani inter elhnicos noli vel ignoti. Nam cum dis Marliis occurrebat, in iis de Matrihus et Matronis
apud elhuicos, solemnes ethnicoruni dies ohservas, eral solemnitas, dicebantur quoque Malralia. L E P R .
id efGcies ut lateas, atque ut tenon esse chrislianum (d) NonPentecosten. InlelligereAuctorem non solum
cthnicus pulet; et fraus est quae, hoc ipso quod Peutecostes festura, sed etiam, uti loquitur (de Cor.
ignorantiam verilatis inducit, conscientiam luara con- miL), tempus illud integrum a die Paschae in Pente
laminal. R I G . costen, patet ex eo quod mox sequitur, excerpe «m-
CAP.XIV.—(b) EtBrumce. FeriasBrumalesintelligit gulas solemnitates nationum, et in ordinem nexe Pen- %

quae Bt umalia dicebantur, fiebant autem in honorem tecosten implere non poterunt. Eodem modo et B . Hie-
Bacchi torcularium et praelorum inveiitoris circa nien- ronymus, lib. advers. Montanum et Luciferianos, per
sem Lenaeonem,hoc est, Januarium nostrum.Eae etiam omnem Pentecosten dixit. P A M .
feriae Ambrosia vocabantur graecis, quae Brumalia Ro- (e) Si quid carni indutgendum est. Alloquitur chri-
manis, nam Dionysius apud hosce est Brumus. Hac in stianum : S i quid voiuptati indulgendum est, habes
interpretatione forte hallucinatus est Pamelius L i - etiam dies festos, sicut habent etimici, non tamen
liuui Cyraldum secutus. De bac voce Ttzctzes i n dies tantum atque ilii habent, sed et piures. RIG.
TERTULLIANI I . (Vingt-deux.y
683 TERTttLlANI 68*
qufsque dies (1). Excerpe stogulas solemnitates na- A eum (anten in superstitionem deducoirtor, npere ad
lionum, et in ordinem texe (_), Pentecosien implere se daemonia et omnem spiritum immundom per con-
non poteront. secrationis obligamenlum. Alioqnm daemonia nuilura
CAPUT X V . habent nomen singuiathn, sed ibi nomen mveniunt,
Sed ( Matth. V , 16 ) luceant, inquit (a), opera
f
ubi et pignus. Etiam apud Gnecos ApoHmem 6»p*.7i 9

testra. At nunc lucent tabernae et januae nostrae: (c) et Antelios (d) daemouas ostiorum praesides legt-
ptures jam invenies etbnicorum fores sine lucernis et mus. Haec igitur ab mitio praevidens Spiritus sanetus,
laureis quam Chrislianorom. De isla quoque specie etiam ostia in superstitionem ventura praececinit per
quid videtur ? Si idoii honor est, sine dubio hioli ho- antiquissimum prophetam Enoch. Namelabaostia io
nor idoiolatria est. Si hominis caussa est, recogitemus balneis adorari videmus. Si aotem eorum sunt quae
omnem idololatriam in hominis caussam esse. Reco- in ostiis adorentur (5), ad eos et locernae et laureae
gitemus omnem idololatriam in homineS esse cultu- pertinebunl. Idolo feceris, quicqnfd ostio feceris. Hoc
ram, cum ipsos deos nationum homines retro fuisse, in loco ex auctoritate quoque Dei contcstor, quia nec
etiam apud suos constet. ltaque nihil interest, supe-» lutum est subtrahere quodcomq_c uni fuerit oslen-
rioris, an hujus saecul: viris superstitio ista praestetur. sum, utique omnium caussa. Scio fratrem per visio-
Idololarria non propter personas quae opponuntur (3), & nem eadem nocte castigatom gvaviter, quod januam
sed propter officia isttdamnata est, quae ad daemone. ejus subito annuntiatis gaudiis publieis servi coronas-
pertinent. Reddenda sunt (Matth., XXII) Ccesari quot sent. E t tamen non ipse eoronaverat, aut praecepe-
sunt Ccesark, bene quod opposoit, et qucc sunt Dei Deo.r a t , nam ante processerat, et regressas reprchende-
Quae ergo sont Caesaris ? scilicet de quibus tunc consul- rat (6) factum : adeo apud Dominum in hnjusmodi
tatio movebatur, praeslandusne esset census Caesari, etiam disciplina (e) fatniliae nostrae aestimarnr (7).
an non. Ideo et monetam ostendi sibi Dominus postit- Igitor quod attineat ad honores rcgum vel imperato-
iavit, et de imagine , cujus esset, reqnisivit. Et cunt rum (Rom., X l i l , 7), satis praeseriptom habemus, in
audisset, Caesaris : Reddite, ait, qucesunt Ccesaris Cu+- omni obsequfo esse nos oportere, secundum Apostoli
sari, et quce sunt Dei Deo (6); id est imagiuem Caesarrs praeceptum , subdrtos magistratibiis et principibus et
Caesari, quae in nummo est, et hnaginem Dei Deo, potestatibos: sed intra limites discipiinae, quwraque
quae i n homine e s t : ut Caesari qnidem pccuniam ab Jdololatria separamur. Propterea enim et illod
reddas, Deo temetipsura. Alioquin, qnid erir Dei, si exemplum trium fratrum praecucurrit, qui aliasobse-
omnia Caesaris ? Ergo, inquis, honor Dci est, lucernoc quentes erga regera Nabuchodonosor ( Dan., fH, I _ ,
pro foribus, et laurus in postibus ? non utique quod • seqq.), honorem imaginis cjos constaiitissime respue-
Dei honor est, sed quod ejus qui pro Deo hujusmodi ' r u n t , probantes idnlol itrhim esse , quicquid nltra
officiis bonoratur, quantum in manifesto est, salva humani honoris modunr ad instar divinae Subiimitatis
operattone qtiae est in occulto ; ad djcmonia perve-' extollitur (8). Sic etDanifl (Dan. VI, 5, scqq.)aeltrz
niens. Certt enim esse debemus , si quos latet per Dario subnixus, tamdlu fuit hi offtcio, quamdiua pe-
rgnorantiam litteraturae saecolaris , etiam ostiorun? riculo discipliuae (9) vaearet. Nam id ne subiret,
deos apud Romanos, Cardeam a cardinibus ap- non mngis leoties regios timuit, quam iUi regios ignes.
pellatam, et Forculum (4) a foribus , et Limen- Accendant igitur quotidie lucernas , quibus lux nulla
linum a limine, et ipsum Janum a janua : et uli- est, alfigant postibus lauros postmodum arsuras,
que scimus, licet nomina inania atque conficta sint, quibus ignes imminent; illis compclunt el testimonia
LECTIONES V A R I A N T E S .
(!) Octavo ue die /ran. (6) foronavefat, a. p. (nam ante proefes_erat) et fegres-
(%) Exsere Frah. sus depreheoderat Jun. Latin.
(3) Apponuntur Latin. l&g. tr. Jtm. Lcopold., cceieri (7) Apud deum — aestuuamurftigatt.Leop.
opponuntur. « ) Extoilit RigaU.
(4) Cod. Rig. habet foricululn ant fofe^ulum. (9) Disciplina/un.
(5) Adornentur Jun. D
COMMENTARIUS.
C A P . X V . — ( a ) Sed luceant, inquit, operaveslra. In- meminit Apoliinis itpoxvl*!*». Et qnidem Phcebum
quit Cbristus. Sic lib. de Pailio : Ipsum, inquit, fer- olim depictum in foribus videtureffici ex verbis Arno-
rum virum trabit. Hoc est, inquit Homerus. R I G . bii, lib. V L L A C
(b) Et quas sunl Dei, Deo. Notetur explicatio ista
Tertulliani plena actiminis, qnam limatur ex verbis (d) Et Antelios dcemonas. Rhen., lib. de Cor. Antelii
Grafcis Dii sunt, qui foribtis dedicantur. Sic enim
Cbristi. Ut enira nummus dandus Caesari, quia num-
aras vel divorum statuns vocabant subdivaies, ut quae
mus imago est Caesaris : sic homo dandus Deo, quia
Soli forent expositae : Hinc Hesychins: a v r r ; i t o i Otoi ol
bomo est imago Dei. L A C .
%pb T_V 7tui_v iopupuvot, e l r u r s u S , avrriilioc, 6 Ktrixpb
(c) Apollinem Thyrceum. Fuit Apollo praeses porta-
ijliov 'dpXiputfit fiufxdc ^ Otif. P A M .
rum, videlicet quia per ilias aditus estluci in domum,
\ndedop*Uc dietus. Nam Graecis 6<>p& estjanua. Ma- (e) Ditcipiina (amiiicB nostrae aniimamur. Sic vetus
crob. iib. I Satttr., cap. 9 , rationein adhibet. Huc exemplar : Apud Deum, inqnit, in hujusmodi factis
pertinent verba Scholiastae Soph. in Elecl.:cumeoim censemur ex disciplina familiae nostre : hocest, in
Phoebum prostaterium vocet Sophocles, schol. ait, iis quae ad crimen idololatriae pertinent, imputari no-
«ptTcAri.pt*, 6u npi T& dvpfo i&pvrmt, prostaterie, quo~ bis a Deo quae ob pravam disciplinam famiiia nostra
niam anie (ores stamitur. Et Arislides hymoo ad Miner* peccaverit. Idem.
685 LIBER DE IDOLOLATRIA. 689

tencbrarum, et auspicia poenarum ( Matth., V ) . Tu A quoqoe cclebrari non magis Dcus prohibet quam no-
lumen es mnndi et arbor virens semper ( Ps. I).
f men imponi. Sed his aecommodantur sacrificia. Sim
Si lemplis renuntiasti, ne feceris templum januam vocatns (e), nec adsacrificii sit titulns (2) officii et
tuam. Minus d i x i : si lupanaribus renuntiasti , ne in- operae meae expnnctio (3), quanlum sibi libet. Utinam
duerisdomi (i) tuae faciem novi lupanaris: quantum sibi quidem, nec videre possimus quae facere
CAPUT X V I . nobis nefas est I Sed quoniam ila Malus circumdedit
Circa officia vero privatarum et communium so- saeculum idololatria, licebit adesse in qurbusdam,quae
lemnitatum (a), ot togae purae (b), ut sponsalium, nos homini, non idolo, officiososhabent. Plane ad sa-
ut nuptialium, ut nominalium (e), nullum putem cerdotium et sacrificium vocatus non ibo ( proprium
perieulum observari de flatu idoloiatrix quae in- enim idoli officium e s t ) : sed neque consilio, neque
tervcnit: caussae enim sunt considerandae, quibus sumptu , aiiave opera in ejusmodi fungar. Si propter
pracstatur officiom. Eas mundas esse opinor per se- sacrificium vocatus assistam, ero particeps idolola-
met ipsas, quia neque veslitus virilis, neque annuius triae: si me alia caussa eonjungit sacriftcanti, ero tan-
aut conjunctio maritalis, de alicujus idoli lionore de- tum spectator sacrificii.
scendit. NuIIum denique cultum a Deo malediclum JAPUT X V H .
invenio, nisi muliebrem in viro (Deut.,XXII, 5 ) : Ma* ^ Caeterum quid facient servi vel liberi fideles,
ledictus enim, inquit, omnis qui muliebribus induitur. ilem officinales sacrificantibus dominis vel patro-
Toga vero etiam appellatione virilis est (d). Nuptias nis vel praesidibus suis adhaerentes? Sed si me-

LECTIONES VARIANTES.
f) Domui Jun. (3) Quid tum ? si libet. Utinam quidem nec Seml.
! 3) Ila Rigaitius emendavU; mcceteris ediiionibus ^Sb i^.
COMMENTARIUS.
CAP. XVI.—(a) Communium. Ut privatae solemnita- dum Apostoli praeceptum, subditos magistratibus et
tesdicuntur, quae uni tantum personae conveniunt ita principibus et potestatibus : sed intra limites discipK-
communesquaeduabus,ut suntnupliaeetsponsalia.LAC nx, quousque ab idoioiatria separamur. Circa officia
(b) Ut togce purce. Quam bic intelligat, mox tum his vero privatarum et communiura solemnilatum, ut to-
verbis manifestat, vestitu virilis, tum iUis, Toga vero gae purae, u l sponsalium, ut nuplialium, ut noraina-
etiam appellalioms virilis est, quam nempe deposila lium, nulltim pulera , inquit, periculum observari de
praetexta assumebant pueri an. aeiatis 1 7 . Quae et pura flatu idololatriae qu:c intervenit, caussae enim sunt
nuiicupaiur(Budaeo teste), quod necpicta esset, nee considerandae , quibus prasiattir officium. Deinde
triumphalis, nec praeiexia. Meminit ejusdem Cicero objicit: Sed his, nempe sponsalibus, nominalibus, ac
lib. I X , epist. ad Alticum, cuin scribit Ciceroni suo ^ caeteris bujusmodi soIemnitatibus,accommodantur sa-
se puram togam dedisse. P A M . crificia. Jpse conlinuo ohjectionem solvil, sumpta
(c) IIt nominalium , etc. Arguit hic pro more suo persona scrvi seu liberti cbristiani, quem dominus
ethmcorum superstitionem ridiculam, qui ex eo die gentilis adcsse aut apparere sibi jiisstt filiove, ob to-
quo puero nomen iraponebatur, bonnm omen.aut ma- gae purae vel sponsalium solcmnia sacrificanti. Sim
lum captabant; is autem dies erat hebdomadis septi- vocattis, inquit, dum oflicitim meurn et opera mea IIOII
mus, licct Lacerda decimo die id tieri scribat, qui possit haberi pro adsacrificio, id est, adminidratione
Lalinis luslricus dicebatur, Graecis vero */up/<^u*, seu participatione aut consensu sacrificii, uialur ille
vocalus idem dies Nominalia propter illam celebri- et opera mea et ofiicio meo quantum sibi iibet. Mox
tatem. Videsis hac de re 0*v/~*Wov Scaligerum in voto dictum castigat: Utinara nuantura sibi quidem,
Festum et in Aitsoniiim, Casaubonum in 2 Persii quasi diceret, Utinam illudquod proxime dixi, quan-
satyram, et Tullium, Philipp. 1 3 . L E P R . tum sibi quidem, disjungi queat ab officio operave
(d) Toga vero eliam appeltationis virilis est. Appella- mca, ul jam dominus ille gentilis ad eas solemuitaies
tur enim loga virilis, non simpliciler loga. R I G . nemineni vocaret christianuin, nec videre possemus
(e) Sim vocalus, nec adsacrificii sit titulus. Ilunc lo- quae facerc nobis ncfas est. Sed quoniam Satanas ila
cum in omnibus libris edilis depravatissimum emen- circumdedtt sxcuhim idololalria, licebit adesse in qui-
daviinus ex codice Agobardi. Emeudalionem verissi- busdam qu:c uos homini non idolo officiosos habenl.
mam esse facile probabimus explicatione. Chrislianis Deinde seiitenliam suam coticitidit: Caeterum, id est,
Gentilium dominio subditis, frequcnlissime occurre- absque hujusce distinclionis indulgenlia, quid facient
bant raliones baesitandi cousultandiquc an ct quale- D servi vel libcri fideles, item officiales, sacrlficanti-
nus potcstatibus ethnicis imperantibus aut vocaulibus bus dominis vel patronis vcl praesidibus adhaerenles?
opcrae sive officia absque idoiolatriaepericulo deberen- Hujus autem ioci depravandi occasionem dedit m i -
tur. Nimirum in familia forte aut comilatu Praesidis nirae intellecla \ox,ad sacrificii. Etenim ignari signi-
sive Proconsulis servi sunt et liberti, apparitores, ficationis mutavere, ac pro ea scripsere, in sacrificiis
9

scribae, librarii, praccones, inter hos et christiani,
et solemnia quaedain incidunt, quorum occasione
festa el sacrificia certa de more celebranlur : Praeses
altqua procurari jubetadhasce solemnilates perlinen-
tia. Quid hic consilii capiet christianus? Parebit ira-
peranti ? erit idololatriae fanlor et administer. Obsc-
S uium negabit? erit adversus polestatem contumax.
erte idoloruraculturaqualeracumque execratur Deus.
Sed et Principum ac Potestatum jura confirmai, ne-
mini christiano contumaciara indiilgel, imo cunctos
ad obsequendi officia compellit. Hac in specie Terlul-
lianus discrimeit statuii, ut quod allineat ad honores
Regtim vel Imperaiorum, satis praescriplum habeant
Christiaui, iu omui s« oUequio debere, secuu- r » c x p u u c i i o , c s t persolulio et proiDtaiio. R i c .
nullo sensu adsacrificii titulus dicitur, quemadmo-
dum admililiae gratia, 1. un. De offic. Praes. Practo-
rio. Arcadius ait, cum apud veteres Dictatoribus cd
lempus summa poteslas crederetur, magistros equitum
sibi eligebanl, qui associati, parlicipales curce admititim
gratia, secundam post eos potestalem gererent. Sic le-
gitur iu Pandectis Fiorenlinis, non ut vulgo, miliiice
gratia. Magislri equitum admiiilabant Praefectis Prae-
torio, eorumque cura dicebatur admilitia, quia additi
et adsociati erant curae Praefectorum Praetorio. Sie
etiam in sacrificiis adsacrificare dicebantur, qui prop-
ter sacrificium aderant sacrificanii, qui consilio
suiuptuve sacra facieitlem adjuvabant. Officii et opc-
687 TERTULLIAN! 683
rum quis sacrificanti tradiderit, imo si verbo quoque A eadem conditione. Tanlum enim honoris nomine con-
aliquo sacrificio necessario adjuverit, minister habe ferebantur his qui familiarilatem regum merebantur.
bilur idololalriae. Hujus regulae memores eiiam ma- Unde etpurpurati regum vocabaniiir a pnrpura, sicut
gistratibus et potestatibus officium possumus reddere apud nos a toga candida candidati: sed non ut sug-
sccundum patriarchas et caeteros majores, qui regi- gestus ille sacerdotiis quoque aul aliquibus idolorum
bus idololatris usque ad finem idololatriae apparue- officiis adstringeretur. Nam si ita esset, utique tanUe
runt. Hiuc proxime disputatio suborta (i) est, an sanctitatis et constantiae viri statim habitus inqui-
servus Dei (a) alicujus dignilatis aut potestatis admi- nalos recusassent, statimque apparuisset Danielem
nistrationem capiat, si ab omni specie idololatriae (Dofi., XII) idolisnon deservisse, nec Belem nec dra-
inlactum se, aut gralia aliqua, aut astutia etiam prae- conem colere, quod multo postea apparuit. Simplex
stare possit: secundum quod et Joseph(Gfn.,XLI),et igitur purpura illa, nec jam dignitatis erat, sed inge-
Daniel ( Dan. II et VII) mundi ab idololatria exsti-
9 nuitatis apud Barbaros insigne. Quemadmodum enim
tere, e l dignitatem et potestatem administraverunt et Joseph ( Gen. XLI) qui servus fuerat, et Daniel
f

in ornamenio et purpura lotius (2) iEgypti (b) sive (Dan. VII) qui per captivitatem slatum verterat, civi-
9

Babyloniae. Credamus itaque succedere alicui posse, tatem Babyloniam et iEgyptiam (_) sunt conseculi
ut in quoquo honore, ut (3) in solo honoris nomine B per habitum barbaricae ingenuitatis: sic penes nos
incedat, neque sacrificet, neque sacrificiis auctori- quoque fideles (5) si necesse fuerit, poterit et pueris
tatem suam accommodet, non hostias locet, non curas praetexta concedi, e l puellis (6) stola, naiivitatis in-
templorum deleget, non vectigalia eorum procuret, signia, non potestatis : generis, non h o n o r i s : ordi-
non spectacula edat de suo aut de publico, aut eden- nis, non superstitionis. Caeterum purpura vel caetera
dis praesit: nihii solemne pronunliet vel edicat, ne insignia dignitalum et potestatum, inserlae dignitati
juret quidcm : jam vero quae sunt potestatis, neque et potestatibus idololatriae ab inilio dicata , habent
judicet de capite alicujus vel pudore (feras enim profanalionis suae maculam : cum praeterea ipsis
de pecunia), neque damnet neque praedamnet (c), > etiam idolis induantur (7) praetextae. et trabeae et
neminem vinciat, neminem recludat (d), aut tor- laticlavi (h), fasces quoque c l virgac praeferantur , et
queat; si haec credibile est fieri posse. merito. Nam daemonia magislratus suiil saeculi, bujus
CAPUT x v m . collegii insignia fasces et purpuras gestant (i). Quid
Jam vero de solo suggesiu et apparatu hono- ergo proficies, si suggestu quidem utaris, opera vero
ris retractandum; proprius babitus uniuscujus- ejus non administres ? Nemo iu immundis (/) mundus
quc est, tam ad usum quotidianum, quam ad ho- . videri potest. Tunicam si induas inquinatam per se,
norem et dignitatem. Igitur purpura illa et aurum ' poterit forsitan illa non inquinari per l e , sed tu per
cervicis ornamentum eodcm more apud jEgyptios et iilam mundus esse non poteris. Jam nuuc qui de Jo-
Babylonios insignia erant dignitatis, quo more nunc seph (Gen. X L l ) etDaniel (Dan, VII) arguinentaris,
9 9

praetextae (e), vel trabae, vcl palmatae (f), et coro- scito non semper comparanda esse vetera ct nova,
nae aureae sacerdotum (g) provincialium, sed non rudia et polita, coepta et explicita, serviiia et libera-
LECTIONES VARIANTES.
(1) ObortaBia. FideliJtifl.
(2) In ornamento praefecturse totius Rig. Puerilis — puerilis Rig.
(3i Ut abesiRiq. Idolis induantur pnetextae latin. Jun.
(4) iEgyptum Fran.
COMMENTARIUS.
C A P . X V I I . — (a) An $ervtis Dei. Unde apud Philo- idololatriae : quod hic atlingitur, liquet ex more ro-
nem multa legere est, in hunc sensum lih. Quod vir mano, quo illam gestabant triumphatores : trium-
bonus liber sit. lhi mirifice extollit senarii istius au- phus autem tolus mancipatus fui: idolis. L A C .
ctorem : «ric fori 2oD)bc; TOU 0*VIIV kopvrnt d v . L E P R . (g) Coronee aurece sacerdotum provinciaiium.SMls in-
(h)Potestatem administraverunt in ornamento et pt/r- decorum videtur coronas aureas dari sacerdolibus in
pura totius JEgypli. Sic cmendavimus ex praecedenti- D provinciis, non etiam Romae. Hoc lamcn innuitleclio
busactionibussecuminvicemcoIIatis.VujgoIegebatur, vulgala, Sacerdotum provincialium. Quid si disjunga-
In ornamento et purpura exlitere totius jEgypti. E D D . mus? ut aureae coronae fueriut sacerdolum, fuerint et
(c) Neque damnet neque praedamnet. Damnat judex,provincialium; nempe Magistratnum; de quibus ipse
9

praedamnat legisiator. Ulroque abstineat Cbristianus, lib de Corona, cap. 13 : Sunt et provinciaies aurea,
nec de capile cujusquam aut legcm aut scntentiam fc- imaginumjam nonvirorum capila majora qumrentes.
9

rat. Ric. Ric.

(d) Neminem recludat. Profani auclores, quotquot (\i)Et laticlavi. Lalum clavum hic idololalriae attri-
sunt, hoc verbo utuntur, pro resero et aperio : E c - buit, el quidcm optime; nam, ul auctorum omnium
clesinstici vero saepissime pro contrario significalo, testimoniis constat, senatores non modo jus habe-
videlicet pro includo. Ita hoc loco Tertull. et Hier. bant, laticlavi sed etiam sacerdoteset sacrificuli.Ves-
epist. ad Paulinum : post solitudinis libertatem urbe tis autem illa x _ r iv*.n&yry dicitur latus clavus, pro
quasi carcere sunt reclusi. L A C . veste cui affixus erat latus clavus. L E P R .
CAP. XVni.— (e) Pr&textw. Non dnbium quin du- (i) Hujus collegii insignia fasces et purpuras. Poterat
plex fuerit praetexta : puerorum, de qua infra loqui- ferri vulgata lectio, Unius collegii. Magistratus faujus
tur, qure non obligata sacris ullis; et mngistratuum,de saeculi collegas habent Daemonia, quae ob eam causam
qua hic, et haec obnoxia eral idololatriae. L A C . insignia collegii gestant, fasces et purpuras, etc
(f) Palmatce. Palmalam vcstem, sive loga, sive tu- Ric
nica fuerit, nam utriusque usus fuit, obligatam fuisse (j) In immundis. Sciiicet vestibus, quemadmodum
689 LIBER D E IDOLOLATRIA. 690
lia. Naro illi etiam servi condilione erant: tu vero A te commonefaciat omnes hujus saeculi potestates, et
nullius servus, in quantum solius Christi, qui le dignilates, non solum alienas, verum et inimicas Dei
etiam captivitate sacculi liberavit, ( i ) ex forma domi- esse, quod per illas adversus Dei servos supplicia
nica (a) agere debebis. Ille Dominus in humiiitate et consultasunt (e) per illas et poenae (f) ad impios
9

ignobililate incessit domicilio (2) incerlus (Luc, IX): paraue irroganlur (7). Sed et nativitas e l substantia
Nam Filius, inqnit, hominis non habel ubi caput suum lua molestae tibi sunt adversus idololatriam. A d evi-
coilocet; vestilu incullus, neque enim dixisset (Matth. tandum rcmedia deesse non possunt; cum etsi defue-
X I , 8 ) : Ecce qui teneris vestiuntur, in domibus regum rint, supersit unicum illud quo (8) felicior faclus non
sunt; vuttu denique et aspectu ingtorius, sicut et in terris magislralus, sed in coelis.
Esaias (ls. LII1,2) pronuntiaverat. Si potestatem quo-
CAPUT X I X .
que nullam ne in suosquidem exercuit.quibussordido
minislerio funclus cst (Joan. XIII): si regem se de- Possel in islo capitulo etiam de mililia definitum vi-
nique fieri (b) couscius sui regni, refugit (Joan. Y l ) ,
f deri, quae inter dignitatem et potestatem est. At nunc
plcnissime deditformam suis dirigendo (3) omni fas- de isto quaeritur, an fidehs ad militiam converti pos-
ligio (c) et suggestu tam (4) dignitatis quam potesta- sit, el an militia ad fidem admitti etiam caligata, vel in
.:_ A . . : . i.:„ fnloffAi m i . m !•._:-_ . . _ /n\ _ . . : _ _ _ . : . _ _ _ _ _ _ * . _ _ :
tis. Quis enim magis bis usus fuisset quam Dei CilincO
Filius? ferior quaeque (9), cui non sit necessitas immolationuin i_«» ' .

quales et quanti (5) eum fasces producerent! qualis
purpura de humeris ejus floreret! quale aurum de
capite radiaret • nisi gloriam saeculi alienam et sibi et
suis judicasset! Igitur, quae noluit, rejecit; quae (6)
rcjecit, damnavit; quae damnavit, in pompa diaboli
vel capilalium judiciorura. Non convenit sacramento
divino et humano,signo Christi et signo diaboli, cas-
tris lucis et castris tenebrarum : non potest una ani-
ma duobus deberi, Deo et Caesari(lfaf//i.,XXII;Exod.,
III; Exod. XXVIII; Matth. III; Exod. X V I I ; Luc
9 9 9 9

depulavit. Non enim damnasset, nisi non sua: alte- III; Malth. VIII; Matlh. X X V I ) . Et virgam portavit
9

rius autem esse non possent, nisi diaboli, quae Dei Moyses, fibulam (g) et Aaron; cingitur loro et Joan-
non sunt. Tu si diaboli pompam ejerasti (d), quicquid nes; agmen agit et Jesus Nave; bellavit et populus, si
ex ea attigeris, id scias esse idololatriam; vel hoc placet ludere. Quomodo autem bellabit (h) imo (I0> 9

LECTIONES VARIANTES.
( I ) Et Fran. 6) Q_am — qunm — quam RigaU.
(_) Domicilii Ciacon. 7) Igaorantur Franeq.
(3) Derigendo Jun. 8) Quod liuialt.
(4) Quam Riq. (9) Qooque Wouw. MS.
(.) Scribendum fortasse : quales ante eum Leop. (10) Jam? Jun.
COMMENTARIUS.
Ovidius : fieri, quo minus religio christiana proficiat; ac per
boc, ignorari quae sint a Deo poenae adversus impios
Sive erit in Cois, Coadecere puta. Idem. paratae. Itaque oranes hujus saeculi potestates et d i -
gnitates non solum alienas , verum et inimicas Dci
(a) Ex forma domimca.Vclim notes hac forma usos esse, adeoque Cbristianis Dei cultoribus minime am •
scriploresccclesiasticos cum respeclu ad Filium, non biendas aui suscipiendas. R I G .
ad Patrem. Ilaquc cum dicunl dominicum, respiciunt CAP."XIX.— (g) Fibulam el Aaron. Uncinos el au-
Domiuum Filium : ila Graeci, ita et Latini. L A C reos intelligit, quibuscolligabantur superhitmerale et
(h) Si regem denique fieri conscius sui reani refugit. rationale, quemadmodura, lori noraine, Joannis Bap-
Dominus nostcr noluit rex hominum fieri, conscius tistae zonam pelliceam. P A M .
rcgnum suum non esse regnum mundi hujus. Eodein (h) Quomodo autem bcllabit: imo quomodo etiam in
sensu in Apologelico dixit, Caesares esse necessarios pace militabit sine giadio quem Dominus abstulit ? In
9 9

saectilo, verum Christianos non posse esseCxsares.Ric pace militare dicuntur, qui etiam extra belli tempus
in stationibus e l praesidiis degunl armali, aul in ar-
(c) Dirigendo omni fastigio. Sic vetus exemplar, ne- misapparent principi caeterisque potestatibus ad jussa
que esl mutandum quicquam. Derigere, seu dirigere exequenda. Ea vero priscorum Chrislianorum disci-
hoc locoest solvi ac subsidere. Glossae veleres, a - o - plina fuit, ut qnos fides in quavis railitia deprehen-
ninrm*, ^f^*J^^; JjjP^ m ^gf"f2?• D derat, ii secundum Joannis praescriptum i n ' militia
riget quivis suggestus, et habent in rigore velul su- erat, u t q u i ante fidem
non miiitarenl, post fidera nomina militiae darent
pcrhiam; nec facile cedunt; imo resistunt, nam sua; imo plerique ante fidera milites, posfeaquam
sunt in duritiem stipata. Ea vero cum soivttnlur, ut ad fidera conversj fuerant, el cingulum et giadium
igne metalla, el soie glacies, derigere dicuntur, quia deponebant. Itaquehanc ctiam obcatissam Chrisliani
jam non rigent. R I G . ethnicis odio Iudibrioque fuere, tanqtiam inertes et
(d) Tu si Diaboli pompam eierasti. Videlib. de Bap- ignavi, ac denique imperii romani hostes. Cnm igi-
tismo, de renuntiatione pompce diaboli et alicubi de tur hac invidia plurimum laborarent, tandem visum,
9

ejeralione. P A M . tam abruptum et praeceps consilium sic temperare,

(e) Quod per illas adversus Dei servos suppticia con*ut pace ab ethnicis Ecclesiae concessa, Christiani
sulta sunt. Sic Rhenanus, et post Rhenanum, editio- etiam cum ethnicis militarent. Unde Septimins
nes aliaj omnes constanter. At in codice Agobardi le- ipse in Apologetico diluens objecta Chrislianis igna-
gitttr Convulsa sunt. R I G . viae probra, Naviaamus inquit, et nos vobiscum f

(f) Per illas et pamce ad impios paratce irrogantur. mititamus. Atque m banc sententiam apertissimus
Mendose prorsus. Verissima autem esl leclio vulgata, Arelatensis Concilii Canon terlitis, De his qui arma
quam luelur etiam codex Agobardi: Per ittas et pcence projiciunt in pace ptacuit abstineri eos a communione.
%

ad impios paratceignorantur. A i l Tertull. Per iniquam At Seplimius uoster in illo de Corona, atque hoc
saecularium potestatem adversusChristianossxvitiam ctiarn de Idololatria opere, pro naturas suae ausleri-
 TERTULUANI 691
cjuomodo etiam in pacc miliiaUU (a), frine gladio, A e s l : eaelerum coitsueludinis vitium est me Her-
t u r a

quero Dominus obstulit? Nam.elsi adierant miliies ad cule dicere, me Dius fidius (e), accedenie ignorantia
Joannera, et formam obaervationis acceperaut, si quorumdam, qui ignorant jusjurandum esse per Her«
eliam cenlurio crediderat; omnem posiea militem Do« culem. Porro quid erat (_) dejeratio (5) per eos quos
ininus, io Pelro exarmaudo, discinxit. Nullus habiUis ejerasti, quam praevaricatio fidei cum idoloiatria I
licitus est apud nos illicito actui adscriptus. Quia enim per quos dejerat, non bonorat?
CAPUT X X . CAPUT X X I .
Sed £ s i m , cum conversatio divinae discipliuae Timidilatis est autem, com te alins per deos
nou faciis tantum, verum etiara verbis periclite- suos obiigat juratione vel aliqua testificatione, et
tur ( nam, sicut scripturo est : Ecce homo et (acta tu ne intelligaris quiescis. Nam aeqne quiescende
ejus (b), ila (Matlh., XII, 37) : Ex ore tuo justifica- confirmas majestatem eorum, cujus caussa videberis
beris); meminisse debemus eliam in verbis ( i ) quoque obligatus. Quid refert deos nationym dicendo deos,
idoiolatriae iiicursum praecavendum, aut de consue- an audiendo confirmes? jures (6) per i d o i a , an ab
tudinis vitio, aut limiditatis. Deos nalionum nomi- alio adjuratus acquiescas ? Cur non agnoscamus ver-
uari lex prohibet(£xcM-., XXIII, 15), noo uiique ne sutias Satanae, qui quod ore nostro periicere non po-
nomina eorum pronuntiemus, quae nobis ut dicamus 6 test, id agit, ut suorum ore perficiat, per aures infe-
conversatio extorquet; nam id plerumque dhiendum rens nobis idoiolatriam ? Certe quisquis ille e s t , aut
est: in templo jEscuiapU Utum hfiqes, e t , vico isidis amica aut inimica congressione (7) adstringit. Si ini-
habilo, et, sacerdos Jovis factus est, et multa alia in mica, jam ad pugnam vocaris, e l sds libi dimicandum
bunc modum, quando et homiuibus boc genus norai- esse. S i amica, quanto securius in Dominiun transfe-
na inducuntur. Neque enim Saturnum bonoro, si ita res responsionem tuam, ut dissolvas obligationem ejos,
vocavero eum suo noroine (2), tam nou honoro quara per quem te Malus honori idolorum, id est, idoiola-
Marcum, (c) si vocavero Marcura. Sed ait : Nomeu triae quaerebat annectere. Omnis patientia ejusmodi
atiorum deorum ue commenwremini (5),neque audialur idoiolairia. Honoras eos, quibus impositis obsequium
de ore tuo. floc praecepit, ue deos vocemusilios. Nam praeslitisli. Scio quemdam (cui Dominus ignoscat),
et in prima parte legis (Exod., X X , 7 ) : Non eumes cum iili in publico per litem dictum esset, Jupiter
9

inquit, nomcn Domini Dei tui in vano, id est, idolo. tibi sit iratus, respondisse, imo tibi. Quid aliter (8)
Cecidit igitur in idololatriam, qui idolum nomine Dei fecisset elbnicus , qui Jovem deum credidit? Etiamsi
honoraverit. Quod si deos dicendum erit, adjicien- non per eumdem retorsisset maledictum, nec per
dum est aIiquid,quo appareat, quia non egoiilos c ullum Jovis siroUem; coniirmaverat Jovem deum,
deos dico. Nam et Scriptura deos nominat; (d) sed per qucm se maledictum indigne tulisse demonstra-
adjicit suos, vel nationum. Sicut David cum deos no- verat remaledicens. Ad quid enim indigneris per eum
minasset, ubi ait (Ps. C X V , 4) : Dei autem nationum quem scis nihil esse (9)? Nam si insanis, jam esse con-
dcemonia. Sed boc mihi ad sequentia magis prae&lruc- iirmas, et erit idoloLatnae (40) professio limOris tui *•
LECTIONES VARIANTES.
(1) Debemus es_e in verbis Wouwer. MS. /7) Te add. Latm.
(2) Si ita quem vocavere suonomine Wouw. MS. (8) Aliud Latin.
(3) Commemorabitur Wouw. MS. (9) Per eum maiediclus, quem scis nihil esse Wouwer.
(4) Erit Wouw. M. S. Latm. Jun. MS.
(5 Si add.paris. (10) Idololatria Lat.
(6) juret Paris.
COMMENTARIUS.
tate christianisomnibus, eliam Ecclesia nullis perse- Lueius, sic et a Persio Sat. 5. Marcus dicitur quidam
cutionibus vexata, omne militiae genus, omnem gladii manumi|sus veluti pro excmplo, ut poluisset dici
usum adimit. R I G . Caius, auam vocem quinquies repetit. L A C .
(a) Quomodo etiaot in pace mititabit. Hoc est, quo- (d) Nam et Scriptura Deos nominat, sed adjicit, etc.
modo christianus implicabitur scecularibus curis ? quo- ry Locos ad quos ailudit, vidcre est separatim in ceco-
modo geret magistratus? Etenim in pace militant nomia methodica concordantiarum S. Scripturae
magistratus, militant officia et mimsteria magi- Georgii Bulioci. Neque inlerim sola adjectione prae-
siratuum quibus esl concessum jus ^iadii, in fa- dicia utitur Scriptura, sed vocat deos alienos, aureos,
cinorosos animadvertendi caussa. Discincto semel il.gypti, luos, nieos, conflaiiies, geutium, quos igno-
Petro, cunctis christianis giadium Dominus abstulit. rabant patreseorum, Amorrhxorum, Syriac, Sidonis,
Et lamen Apologelico suo ad proceres roraanos, ac Moab, montium, terrarum, populorum, terr£,
pag.491, Seplunius noster a i t : Navigamus et nos vo- filiorum Seir, Edom, regum Syriae, Damasci, pa-
biscum, miutamus. Sed hic quaerit, an fidelis ad mili- trum suorura, opera raaiiuum, Juda, quos fecisti, i l
tiam converli possit. Illic agit de mitilibus ad fidein lorum, falsi, lignei, qui non vident, denique muli, et
conversis. quos iidcs in railitia deprehenderat. Idem. qui nalura non sunt dii. P A M .
C A P . X X . — (b) Ecce homo et facta ejm. Haeret (e) Me Dius fidius. Juramenlum hoc esse per Her-
hic Pamclius, aitque nescire se ubinam illc locus culem nonnulli asserunt, quasi ita me amet Hercules
Scripturae reperialur, qui el ab Augustino cilatur me- Jovisfilius;alii puiant esse per Jovem fidei praesidem,
dit.pag. 39. Sequor hic lubens Junium qui id ex iibro fxkMx Tsvirrarrt&v. Ait autein Varro perforalum tec-
Enoch desumptum conjicit. L E P R . tum Herculis, ut videatur diuum, hoc est coelum-
(c) Si vocavero Marcum. Notat Brissonius in indice Noianduin vero eruditum Turnebum nostrum obser-
Jnris nomcn Blarcus usurpari a Tertulliauo pro qui- vasse, boc juramenli genere usas non fuissc fcemi-
dam, ad eum modum, quo ab aliis pouitur Caius et nas. L E P R .
 \

U B E R P E IDOLOLATRIA. m
quaoto B^gU.cuxn per ipsumremaledicis, eodero Jo- A de elhnicis mutuantes sub pignoribus fiduciaai (d)>
vis (!) houorem faois, quo ctille, qui te provocavk? juraticavent,etsicnegani(«). Scjre (/) volunt scilicet
Fideiis autem in ejusmodi ridere debet, non insanire; tempus persecuiionis, et iocuut tribunaiis, et perso-
imo, secundum praeceplum, ue per Deum quidem re- nampraesidis. Praescribil Ghristus,non esse juran-
maiedicere, sed plane benedicere per Deum, ut ot dura (g). Scripsi, inquit; sed nihii d i x i : lingua, non
idola destruas, et Deura prajdices, et adiropleas dis- littera occidit. Hic ergo, (6) naturam et conscientiam
ciplinam (c). advoco : naturam , quia nihil potest manus scribere,
CAPUT xxu. etiamsi lingua in djclitando ces>at immobilis et quieta,
_Eque benedici per deos nationum Chrtslo i o l - quod non anima dictavcrit, quanquam et ipsi lingtuc
tiatus non suslinebit, ut semper rejiciai immun- anima dictaverit, aut a se conceptum , aut ab alio
dam beuedictionem, et eam sibi in Deum conver- traditum.Jam ne dicatur,f alius diciavit,»bicconscien-
tens emundet. Benedici per deos nationum, maie- tiam appeilo, an quod alius dictavit aoima suscipiat,
dici est per Deum. Si (2) dedero eleemosynam, vel ct sive comitante sive residente lingua ad manum
aliquid praestitero beneficii, et iile mihi deos suos, transmittat. Et bene, quod in anirao et conscientia
vel coloniae geniura (b), propitios imprecelur, jam deliuqui dominus dixit. S i , inquil (Malth. V , 28)
s

oblatio mea vel operatio idolorum bonor erit, per B concupiscentia (U) vel malitia in cor hominis nscen-
quae benedictioois graliam compensat (3). Cur derit, pro faclo teueris(7). Cavisti igitur quod in
autem non sciat me Dei caussa fccisse, ut et Deus cor luum plane ascendit, quod neque ignorasse te
potius glorilicetur, et daemonia non honorentur in eo conjtendere potes (8), neque noluisse. Nam cum
quod propter Deum feci? Dcus videl (4)quoniam prop- caveres, scisti: cum scires,ulique voluisti,et haeres(9)
terip3um feci: pariter videt quoniam propter ipsum tam in facto quam cogitatu, nee potes leviore c r i -
fecisse me nolui ostendere, et praeceptum ejus idolo- mine majus (10) excludere, ut dicas falsum plane
tbylum quodammodo feci. Mulli dicunt: cNemo se de- effici, cavendo quod non facis. c Tamen non negavi,
bel promulgare: iputo atitem, nec negare; negat enim quia non juravi.» Imo etsi nihil tale fecisses, tamen
quicumque dissimuial (c), in quacumque caus&a pro dicereris dejcrare si consenseris. Non vaiet tacita
ethnico liabitus. Et ulique omnis negatio, idolola- vox in stylo, et mutus in lilteris sonus. At enim
tria est, sicut omnis idoloiatria negatio, sive in factis, (Luc. 1) Zacharias temporali vocis orbatione mulcta-
t

sive in verbis. tus, cum animo collocutus iinguani irritam (i) transit,
CAPUT xxin. manibus suis a corde dictat, et nomen filii sine
Sed est quaedem ejusmodi species in facto et C ore pronunliat, loquitur in stylo, auditur in eera
in verbo, bis (5) acuta et iufesta utrinque, lket roanus omni sono ciarior, littera omni ore vocalior.
tibi blandiatur, quasi vacet in utroque, dum fac- Quaere an dixerit, qui dixisse compertus est. Domi-
tum non videtur, quiadictum non tenetur. Pecuniam num oremus ue qua nos ejusmodi conlractus neces-
LECTIONES VARIANTES.
1) Jovi Wouwer. MS. (7) Teueii Wouw. MS.

!
2 Si cui Wouw. MS. (8) Potest Sender.
3) Compensant, Seml. E (9) Et es Send.
4) Feci. Sed Deus videt Wouw. MS. (10) Majuf Lal. Jun. Big, leop. msnus Rhen. Fraueq.
5) In facto et in rerbis, acute. Bjuj. Semier.
hoc(6)viro
Hicnotat non simpliciter
ego Wouw, MS, disciplinam, sed disct res, inquit, scisti. Ethnicum scilicet creditorem com-
pliuam severiorem, ut etiam in Cypriano locisCOMMENTARIUS.
infini- modasse libi pecuniam ea lege, u l caveres et pigno-
tis.C A
L P
A . CX X I . — (a) Diseiplinam. Semper baec vox in ribus
tum. Tertullianus
et jurejurando.contra,
Et cnm
lcneri
scires,
ait. Nam
utique
eum
voluisti.
cave-
C A P . X X I I . — (b)Vel cotonice genium. In marmori- PA«.
busanliquisexstanl iuscriptioties: GENK) COL0NIjf£. (e) Jurati cavent. Non solum jureconsulii, sed pas-
GENIO MUNICIPIL GENIO L O C l . GENIO FONTIS, sim alii latini auctores, similes schedulas aut syn-
imoet GENIO HORREORUM, etc. R I G . yv graphas vocant cautiones : et cavent; quia acihceC
(c) Negat enim quicumque dittimuiai. Locus insignis cavemus ita nobis, et reddimur securi, cum mutuum
D

conlra simulatores, el quodammodo libellalicos (cu- damus. L A C

jusvis aeUlis), qui excusarise credunt, si loco jura- (f) Negant scire. Hanc scripturam verissimamesse,
menti, quod conlra fidera et Religionem christia- docent quae sequuntur. Nam cum cavere$ $ci$tii t

natn exigitur, siraulatione quapiam aliud praesteut. cum $cire$, utique votui$ti. R i c
PAM. (g) PraHcrrbxt Ckristue non et$e furandum. fton i n -
CAP. XXHL—(d) Sub pignoribm fiduciali jurati ca- telligere attctorem omni juramento simpliciler absti-
vent, et $ic negant $cire. Crediior ethnicus muluanti nendum, patet vel ex Apolog. c. 32. P A M .
christiano pecuniam dedit sub pignortbus el jureju^ (b) S i . inmtii, concupiecentia. Cum ipsa haec verba
rando.Corifeclis bduciarii contractus tabulis praescri- itt S. Scrjpmris reperire hactenus non potuerim, v i -
ptum est, quid praedioruro obligaret; praeterea vero dctur roihi i n compendiura contraxisse illud Eccle-
quid juraret. Jurariautem oportuitquodsibijurari vo- siast. V : Ne sequarts in fortitudine tua concopiscen-
luerat creditor, propria superstiiioiie. Christianus lin- tiam cordis t u i , et ne dixeris: Quomodo potui, aut
gua non juravit, sed tabulas tesles jurisiurandi quod uis me subjicict propter facta mea? Deus enim vin-
creditorexegerat signavil. Quaerituran idololatriae cri- 3 icans vindicabit. Aut potUis illud saepe citalum allu-
miue teneaiur ? Debilor uegatse leneri, eoquia caulio- dit Matlb. V : Qui viderit mulierem, etc. P A M .
nisseu lidoci.e instrumenlura signavcril, non iuquisito (i) Linguam irritam transit, Irreiiiam et residem
naque iuteiiacto quid osset pro jurajurando pre&crip- nihitrooratur,Ric.
 695 TERTULLIANI LIBER DE IDOLOLATRIA. 696
sitas circumsistat. Et si ita evenerit, det fratribus A potest, quam cautio idololalriae, si timor ejus in capite
operandi copiam (a), vel nobis abrumpendae omnis sit. Quaecumque necessitas minot est periculo, unto
necessitalis constantiam, ne illae litterae negatrices comparala. Propterea Spiritus Sanctus, consultan-
vicariae (b) oris nostri in die judicii adversus nos libus tunc apostotis, vincuium et jugum nobis re-
proferantur signatae signis, non jam advocatorum, laxavit, ut idololatriae devitandae vacaremus. H s t
sed angelorum (c). eritlex nostra quo expedita, hoc plenius adminis-
CAPUT xxrv. tranda, propria Christianorum, per quam ab ethni-
Inter hos scopulos et sinus, inter haec vada et cis agnoscimur et examinamur: haec accedentibus ad
freta idololatriae (d), velificata spirilu Dei (c) fides fidem proponenda (/*., X X X I l l ; Matth., V I I : PmL,
navigat, tuta si cauta, secura si attonita (1) (f). I U ; Lucy X),et ingredientibus in fidem inculcanda est
Caeterum inenatabile excussis profundum est, incx- ut accedentes deliberent, observantes perseverent,
tricabile (g) impactis naufragium est, irrespirabile non observantes (2) renuntient sibi (t). Viderimns
devoratis hypobrychium in idololatria : quicumque enim si secundum arcae (Gen., VII) typum (3) 0) ct
fluctus ejus offocant; oronis vortex ejus ad inferos corvus et miivus et lupus et cauis et scrpens in Ec-
desorbet(n).Nemo dicat: c quis tam tuto praecavebit? ciesia erit, certe idololatres in arcae typo non habc-
. exeundum de saecuio e r i t ; » quasi non tanti sit exire, tur (4). Nolium animal in idololatren figuratum esl:
quam idololatren in saeculo stare. Nihil esse facilius B quod in arca non fuit, in Ecclesia non sit (k).

LECTIONES VARIANTES.

(1) Si aUenta. RigaU. ex cod. fuivii Urssni. (3) Archetypum Fran.

(2) Perseverent, non observantes abest Rig. (4) Arcbetypo Fron.

COMMENTARIUS.

(a) Det fralribusoperandi copiam. Oplime Pamelius (f) Secura,siattenta(v. tect. tflr.).Postremabujusce
explicat de eleemosyna. Verbum enim operari, est opusculi capita desiderantur in codice Agob. ea re,
largiri eleemosynam, fortasse quia inter bona opera secuti hoclocosuraus codicem Fulvii Ursini.Editioiie*
quae conferunlur fralribns, principero locum babeat Rhenani, Secura, si attonita. Quod minime spernen-
eleemosyna.HincCyprianuslibrura inscripsil,de Opere dum. Sic enim libro de Fuga in praesc.: Sedquando
et Eteemosynis, ubi saepe hanc rem inculcat. L A C Deus magis creditur nisi cum magis timetur,nisi in tem-
9

(b) Litleras vicarice oris nostri. iroc imilalus est Cy- pore persecutionis ? Tunc Ecclesia in attonito est. RIG.
priauus, epist. ad Rogatianum : Has pro me ad aures (g) Inextricabile impactis naufragium est. Lucifer
et ad ocutos vestros vicarias litteras mitto. RiG. Calaritanus dixit inextricabiles lenebras, i i b . de Con-
(c) Signatce signis non jam advocatorum, sed ange- tem. mor. pro Cbr. R I G .
r

lorum. Advocatos dicit, qui amico praesentiam suam (h) Desorbet. Mihi non dubium quin quae scrips t
commodabant signando, subscribendo, testiraonio Tertull. de hypobrychio, de fluctibus offocantibns,
dicundo.Sic Varro, )ib. II, de re rust.,cap.5: Tu ve- Q de vortice desorbente, dixerit cum respectu ad Clia
ro, Murri, veni mi advocatus, dum asses solvoPatilibus, ribdin, videlicet ex magna notitia hujus nautici pc-
si postea a me repetant, ut testimonium perhibere possis.riculi. Vide me, lib. III /Eneid., ad iliud :
RlG. Sorbet in abruptum fiuctus. L A C .
CAP.XXIV.^d)Fremido/o/a^naJ.ConsentitPetrus (\) Renunlient sibi. Desinant esse Christiani. Ric.
Chrysolog., serm. 21, qui scopulos et sinus et freta, (j) Secundum arcce lypum. Typum hoc loco dicil,
qua praelervehitur navis dominica, id est Ecclesia,ex- quod alibi exemplum, imagincm, figuram, sacramen-
pticat esse tum extrinsecus gentium inotes, quae un- tum, mysterium, similitudinem, aenigma, parabolam,
dabundae illamquatiunt, tum intrinsecus tumidos hae- roemoriam, ailegoriam, specuium, comparationeiii,
relicorum fluctus, qui irruunt in eam ct saeviunt. L A C . umbram, nebulam. Hieron. lib., II advers. Jovinia-
(e) Velificata spiritu Dei. Haec vox Auctori nostro nura, Typus sanguinis Christi, vinum. LAC
peculiaris, inter caeiera effecit, ut Sixto Senensi as- (k) Quod in arca non fuit, in Ecclesia non sit. Epipho-
sentiar, quod carmina illa Genesis et Sodomae quae neina istud prioribus longe est obscurius. Hoc in-
a me posl Morelium et Fabricium B . Cypriano ad- D terira velle vidctur. Cum in arca Noe fuerint oainis
scripta sunt, Terlulliani esse putem. P A M . — Velifi- generis animalia, munda septena et septena, im-
cata spiritu Dei. Quid hic sibi velil Paraelius nou munda vero duo et duo, exclusae vero fuerint idolo-
satis assequor, vox quippe velificari vuigaris est, et latriae omnes, consequitur, ut quod in arca uon fuit,
passim occurret apud aureae iatinitatis scriplores, in Ecclesia non s i l . Lara enim Ecclesiae figuram ges-
e l in eo ferme sensu. L E P R . sisse tradit hic auctor, lib. de Baptismo. P A M .

MONITUM.
Honc ad Scapulam librum , etsi fuerit post susce-
ptum ab Auctore montanismum, omnibus fere confitenti-
bus, exaratus, • tamen aliis praecedentibns ante Tertulliani
lapsum compositis, tum ob rerum connexionem, tum forsan
ob nonnullam aetatis relationem, uti videre est in disserta*
tione D. Le Nourry infra afferenda, statim subjicieaduia
duxioras. EDD.
 AD LIBROS APOLOGETICOS APPEJXDIX,
LIBER AD SCAPULAM.
-OEfia-
ARGDMENTUM E T SYNOPSIS. •
De epocba libri ad Scapulam dissident eruditi, ac A gaudeani chri$tiani. Po$tea cognito errore $uo, quod
—
anno 2 0 3 , aTertulliano,
m
*
editum fuisse Pamelius tormentis quosdam a proposito $uo exciderefecisut.pcne
et Baronius tradiderunt; alii, vero sub Helioga- christianmt decessit. Ccecitius Capella in iilo exitu Bysan-
balo imperatore, anno 217. Verosimilius tamen lioc tino , christiano$ gaudete, acciamavit. Sed et qni viden-
%

intermedio tempore, et circa annum 212, id accidisse tur sibi impune tutisse, venient in diem divini judicii.
•idetur, cum scilicet post palris obitum solus impe- Presidum etiani, qui in Christianos miliuscgerunt,
rarel Caracalla : quare unius tantum imperatoris eo exempla addit: Quanli autem Prcesides, et constan-
in libro meminit : Coiimus\ ergo imperatorem $ic, quo- tiores, et crudelioresdissimulaverunt ab hujusmodi caus-
modo et nobis licet, el ipsi expedit, ut hominem a Deo sis ? Ut Cincius Severus, qui Thislri ipse dedit reme*
secundum; et iterum : Itaque et $acrificamu$ pro satute dium, quomodo responderenl christiani, ut dimitti po$-
imperatoris; sed Deo nostro, et ipsius. Post diuturnam sent. Ut Vespronius Candidus, qui christianum quasi
•ero perseculionem, quae sub Severi imperio conti- tumuituosum civibus suis satisfacere dimisil. Ut Asper,
git, haec Tertullianum scripsisse inde constat, quod qui modice vexalum hominem, et statim dejectum, nec
quinque proconsules numeret, a quibus cbristiani sacrificium compulit facere, ante professus inter advo-
vexati fuerant, quiquecum in varias incidissent cala- caios et as$e$$ore$, dolere se incidisse in hanc causam.
mitates, borum exemplo Scapulam, u l sibi caveret, Pudens etiam missum ad $e chrittianum. in eiogio con-
hortatur; cum praecipue portenta quaedam Carthagine cuuione ejus intellecta, dimisit, scisso eodem eiogio,
visa fuerint, statim ac idem Scapula provinciam sine accusatore neaans $e auditurum hominem, secun*
ingressus ,• Mavilium Adrumelicum christianum ho- dum mandatum. Ucec omnia tibi, et de officio sugqeri
minem ab bestias daronaverat: Tibi quoque optamus possunt, et.ab eisdem advocatis, qui et ipsx beneficia
admonilionem solam fuisse, quod cum Adrumeticum B habent christianorum, licet acctament, quce volunt;
Mavilium ad be$tia$ damna$$e$, et statim hcec vexatio nam et cujusdam notarius, cum a dmmone prcecipitare-
iubucuta ett. tur, tiberatus est; el quorumdam propinquus, et pueru-
Quaenam autem fuerit illa vexatio, bis verbis nar- tus , et. quanti: honesti viri ( de vnlgaribus enim non
rat: Cceterum et imbre anni prceteriti, quid commerue-dicimus) aut a dcemoniis, aut valetudinibue remediati
rit genus humanum apparuit, cataclysmum uilicet, et $unt! Tum Severi refert imperatoris exemplum, qui a
retro fuiue propter incredulitalee, et iniquitates homi- christiano homine, oleo innnctus, curatus fucrai :
num ; et ignes, qui supra mcenia Carthaginis proxime Ipse etiam Severue, pater Anlonini, Christianorum me-
pependerunt per noctem, quid minati sint, sciunt, qui mor fuil: nam et Proculum christianum,qui Toparcion
viderunt; et pristina tonitrua qnid sonaverint, $ciunt cognominabatur, Evodice procuratorem, qui eum per
f

qui obduruerunt. Onmia hcec signa sunt imminentis irce oleum aliquando curaverat, requi$ivit, et in palaixo sno
Dei, quam neeesu est, quoquo modo po$$umu$,ui et habuit usuue ad mortem eju$, quem et Antoninus optime
annuntiemue, el prosdicemus, et deprecemur interim lo-noverat tacte christiano educatus. Scapulam tandein
calem esse; universatem enim et supremam suo lemooreadmouet, ut a chrislianorum perquisitione cesset, ne
sentient, qui exempla ejus atiler tnterpretantur. Nam tota Carthago chrislianorum sanguine impleatur:
et sot itle in conventu Uticensi, extincto plene luniine, Quid ipsa Carthago passura est dechnanda a te, cum
adeo portentum fuit, ut non potuerit ex ordinario deli- propinquos, cum contubernales $uo$ iliic unu$quisque
quio hoc pati, positus in $uo hypsomale, et domicitio. cognoverit, cum viderit itlic fortasse, et tui ordinis vu
Habetit aslrologot. Deinde ul Scapulam ab effundendo Q ro$, et matronas, et principalet quasque personas, el
christianorum sanguine deterreret, quid passi sint amicorum luorum, vet propinquos,. vet amicos? Parce
alii praesides, enarrat: Doieamus necesu est, quod Carthagini, si non tibi: parce provincice, quce vi$a in-
nutla civilas impune latura sit sanguinis nostri effutio- tentione tua, obnoxia facta e$t concussionibus, el mi/i-
nem,$icul et $ub Hilariano Prcetide, cum de arei$ tum, et inimicqrum suorum cujusque. Hsec idcirco,
sepullurarum nostrarum acctamasunt: Arece non $int. quod. cum seniel innotuisset, Praesidem christiunis
Arece ipsorum non fuerunt, messes enim suas non ege- infensum esse, gentiles turinatim in eos magno fui ore
runt. Ac post nonnulla alibi relala subdit: Possumus iinpetum. facere, praedari, atque enecare solebam.
ceque et exxtus quoruntdam Prmidum tibi exponere,Caeterum haud exstingui persecutione christianam tte-
qui in fine vitce suce recordati sunt deliquiue, quod ligionem, sed propagari potius,, his verbis anuoiat :
vexassent christianos. Vigeltius Saturninut, qui primus Nfec tamen deficiet hcec secta, quam tunc magis ccdificari
hic gladium in nos egit, lumina amisit. Claudius Iler- $cia$, cum ccedi videtur. Quisque enim tantam toleran-
minianut in Cappadocia, cum indigne ferens uxorem tiam tpectans, ut aliquo scruputo percuuue, et iuqui-
suam ad hanc sectam transiisse, chrislianos crudetiter rere accenditur, quid sit in cuu$$a:etubi cognoverit
tractas$et, solutque in prwlorio tuo vastatus peste, cumveritatem, et ipse statim sequitur. Hactenus Tertuliia-
vivus vermibus ebutlisset: Nemo sciat, aiebal, ne spe D nus ad Scapuiam. L U M P .
CAPUT PRIMUM. magisque damnati quam absoluti gaudemus. Itaque
Nos quidem ncque expavescimus, neque per- hunc libellum non nobis timentes misimus, sed vobis
tiroescimus ea, quae ab ignorantibus patirour : et omnibus inimicis nostris, nedum a m i c i s ( l ) : ita
cum ad hanc sectam, utique suscepta conditione enim discipiiua jubemur diligere inimicos quoquc, et
ejus, pacii venerimus, ut etiam animas noslras orarc pro eis qui nos persequuntur: ut haec sit per-
anctoraii in has pugnas accedarous, ea quae Deus fecia et propria bonitas noslra, non communis. A m i -
rcpromittit consequi optantes, et ea quae diversae cos enim diligere omniuro est, inimicos autero solo-
vitae comminatur pati limentes. Denique cum omni rum christianorum. Qui ergo dolemus de ignoran-
saevitia vestra concertamus, etiaro ultro erumpentes, tia vestra, et miseremur erroris humani, et (2) fu-
LECTIONE3 VARlANTfcS.
(1) Nec dum Bhen. (2) Eiabestltig.

tura prospicimus, et sigoa eorum quotidie iotejUari A tueruntehrj&iiani; sedideoj ipsi qoj ier genios eorum
Tidemus (1), necesseest vel hoc modo erumpere ad
proponendajobis e a , q u » p a U m _ o n vul_#au4|ire (a).
CAPUT II.
' Nos unum deum colimus, quem omnes natura-
liler nostis, ad cujus fulgura et tonitrua contre-
miscitis (_), ad cujus beneiicia gaudetis. Caeieros et
ipsi putatis deos esse, quos nos daemonas scimus.
Tamen humani juris et naturalis potestalis est uni-
cuique, quod putaverit, colere; nec alii obest aut
prodest, alterius religio. Sed nec religionis est coge-
re reiigionem (b), quae sponte suscipi debeat, non v i :
cum et hostiae ab animo libenti expostulentur. Ita
etsi nos compuleritis ad sacrificandum, nihil praesia-
bitis diis vestris: ab invilis enim sacrificia non desi-
derabunt; nisi si contentiosi sunt; contensiosus autero g
deus non est. Denique qui est verus, omuia sua ex
aequo et profanU et suis praestat. Ideoque et judi-
cium constituit aelernum de gratis et ingratis. Tamen
nos, quos sacrilegos exisiiroatis, nec in furto unquam
deprehendistis, nedum in sacrilegio. Omnes aulem
qui templa despoliant (3), et per deos jurant, et
eosdero colunt, et christiani non sunt, et sacrilegi
tamen deprebenduntur. Longum est si retexamus,
quibus aliis modis et derideantur et conlemnantur
omnes dii, ab ipsis cultoribus suis. Sicetcirca niaje-
statem Iroperatoris infaroamur (c), tamen nunquam
albiniaui (d), nec nigriani, vel cassani inveniri po-
LECTIONES VARIANTES.
(V) Ottentart yidemus, conjic. Jun.
(_( Contremiscimus Wum.
(3) DispoUaut alU.
COMMENTARIUS.
7W
in pridie usque Juraveront (e), qui pro salute eoram
iiostias et fecerant (4) et voverant, qui christianos
saepe damnaverant, hostes eorum sunl reperti. C h r i -
stianus nullius est hostis, nedum lmperatoris: quem
sciens a Deo suo constitui, necesse est ut et ipsum
diligat, ct revereatur, et honoret, et salvum v e l i t ,
cum toto romano imperio, quousque saecuium sta-
bit. Tamdiu enim stabit. Colimus ergo e l Lmperato-
rem sic, quomodo et nobis licet, et ipsi expedit, uc
hominem a Deo secundum, el quicquid est a Deo
consecuium (5), soloDeo minorem. Hoc et ipse volet.
Sic enim omnibus major est, dum solo vero Deo xni-
nor est: sic et ipsis diis majorest, dum et ipsi in po-
testate sunt ejus. Itaque et sacrificamus pro salute
Imperatoris (/), sed Deo nostro et ipsius: sed quomo-
do praecepit Deus, pura prece. Noo enim eget Deus,
conditor universitatis, odoris aut sanguinis a l i -
cujus (g). Haec enim daemoniorum pabula sunt. Dae-
mones autem non tantum respuimus, verum et r t -
vincimus, et quotidie traducimus, et de bominibus
expellimus, sicut plurimis nolum est. Ita nos magis
oramus pro salute Imperaloris, ab eo eam postulan-
tes, qui pracstare potest. E l uiique ex disciplina na-
tientiae divinae agere nos, satis manifestum esse vo-
bis potest, cum tanta hominum multitudo, pars peae
major civitatis cujusque (6), in silentio et modestia
agimus, singuii forte noti magis quam omnes : nec
(4) Effecerant Rhenan.
(5) Et add. Fran. RigaU.
16) s^abeUBhen.

C A P . I.—(a)Qtuv palamnonvultisaudirc.Rxcverbz Quod tamen in legib. Francorum severe prohibitum

aperte testanlur librum bunc supplicem non traditum constat. R H E N .
fuissein manusScapulae, sed tanturo missum. L E P R . (0 Sacrificamus quomodo prcecepit Deus, pura pre-
C A P . II.—(b) Sed necreiigioniseslcogerereiigionem. ce. Absque tbure, absque victima. Sic lib. de Posuit..
forte locum hunc delorqueai ad sectarum licentiam , Pasium et potum pura nosse, hoc est, mero pane et
annotanda venil Auctoris sententia earumdem l i - aqua. Sic Juvenalis :
bertati prorsus contraria initio Scorpiaci. P A M . Observant ubi festa mero pede sabbata reges.
(c) Circa majestalem Imperatorit. De crimine laesae Id est, nudo pede. Itaque pura prece, lioc est,
majestatis vide L . in quaestionibus D, ad leg. Juliam sola et nuda oratione , de mente sancta et i n -
majest. et totum ilium tituluro evolve.Cital LaCerda nocenti. Offerebant gentes diis vanis inanima aut
L . Meminisse, quae sit iifa lex docere debuit. L E P R . bruta, thura aut boves. Christiani Deo vero
( d ) Tamen nunquam Albiniani, nec Nigriani. otferunt animam ralioualem, laudes ct gratias dicen-
Claudius Albinus, ut scribit Sparlianus, adyersus tera Deo. Hoc diserte explicat Athenagoras iegalione
Severum imp. rebellavit in Callia. Victus est die un illa pro Chrislianis ad Antoninum e l Commodum,
decimo Kal. Marlias, apud Tiuurlium : et cadaver cilatis etiam Pauli verbis, quibus hostiam describit,
ante domum propriam ]am divisum, in Rhodanum OvaU* f_»_v, fyuv, eu_f«»rov T * 6«W, T ^ V io^otrv u
n

fluvium abiecium est. Non dissimiii fato Pescennius rpe^_v w ^ v . I p s e Terlullianus in Apologeiico : Olfen
Niger a Syriacis iegionibus imperator appellatus opimam et majorem hostiam Deo quamipse mandavit
% 9

contra Severuro, landera apud Cyzicum ab eodem orationem de carne pudica, de anima innocenti de Spi-t

est intereinptiis. At Avidius Cassius, ex familia Cas- ritu Sancto profectam. Et lib. IV, cap. 1, advers.
siorum qui in C. Julium couspiraverant, L . Vero Marcionera ad iilud Malachi.e : Offertur nomhu meo
imperaiori insidias struxil, occisus tandem non obiatio munda, scilicel simplex oratio de conscientia
jubente illo, sed lamen non vetante.Hinc Albinianos, pura. Et cap. 9, hominem ait offerre debere munus
Nigriauos el Cassianos vocat Tertullianos defectio- Deo apud tempium, orationem scilicet et actionem
num istarum conscios, sic in Apolog, Unde inquit,
t
graiiarum apud Ecclesiatn, per CHRISTUM JESUM
Cassii, et Nigri, et Aibini? unde qui inter duas catbolicum Patrissacerdotem. Minutius Felix, postca-
lauros obsident Casarem ? R H E N . quani dixit, delubra et aras non habemus , addidit:
(e) Sed iidemipsi, qui pergenios eorum. lta in Apo- lAtabilis hoslia bonus animut, et pura mens, et sincera
log. alque adeo omnes illi sub ipsa usque impietatis sententia. Hcec nostra sacrificia, hcec Dei sacra sunt.
ertiptioue, et sacra facieltant pro saltite imperatoris, Denique Eucharistica nostra confici pura prece sive
et Cenium ejus dejerabant, ahi foris, alii inlus. Cae- oratione sola Justinus adversus Trypnonera Judaeuro
lcrura ab hac per genios Caesaruin dejerandi consue- testatur. R I G .
tudine, video naiuin ut postea apud christianos prin- (g) Odoris aut sanguinis alicujus. Opponit bic
cipes per saiutero regta aut Uberorum ejus juraretur. precem puram odori aut sanguini. Et vero nos Dao
701 LIBER A D SCAPULAJf. 76*
aljunde noscibiles quara de emendaUone vitiorum A quoramdam praesidum Ubi proponere, qui in fine vitae
pristinorum. Absit enim ut indigue fcramus ea nos suac recordati sunt deliquisse, quod vexassent chri-
pati quae optamus, aut ultionem a nobis aiiquam ma- tianos. Vigellius Saturninus (5) qui primus hic gla-
ckinemur, quam a Deo exspectamus. diuroin nos egit, lumina amisil Claudius Lucius Her-
CAPUT IIL minianns ( 6 ) in Qappadocia, curo indigne ferens
Tamen (sicut supra dixiraus) doleamus »ne- uxorem suam ad hanc sectam transisse< cbristianos
cesse est, quod nulla civitas impune latura sit san- crudeliter tractasset, solusque in praetorio suo vasta-
guinis nostri effusionem (_), sicul et sub Hilariano tus peste(i), cum vivus vermibus ebullisset (f) (7) :
praeaide(t), com de areis sepullurarum nostrarum Nemo sciat, aiebat, ne (8) gaudeant chrisliani (9).
acclamassent: Arece non sint (b); areae ipsornm non Postea cognito errore suo, quod tormentis quosdam
fuerunt. Messes enim suas non egerunt. Caeterum et a proposito suo excidere fecisset, pene christianus
imbre ( _ ) anni praeteriti quid commeruerit genus decessit. Caecilius Capella in illo exilu bysantino(a):
humanuro apparuit, cataclysmuro scilicet et relro Christiani gaudele (h) exclamavit. Scd et qui viden-
9

(5) fuisse propter incredulitates et iniquitates bo- lur sibi (10) impune tulisse, venicnl in diem divini
m i n u m ; et ignes qui super rocenia Carthaginis judicii. Tibi quoque optamus adraonitionera solam
proxiroe pependerunt per noctem, quid minati sint, B fuisse, quod cum Adrimeticum Mavilum (11) ad
sciunt qui viderunt; et prislina tonitrua quid sonave- bestias damnasses , el statim haec vexatio subsecuta
runt, sciunt qui obduruerunt. Omnia haec signa sunt est,etnunc ex eadem caussa interpellatio sanguinis
irominentis ine Dei, quam necesse est, quoquo modo (t). Sed meroento de.caetero (j).
possumus, ut et annuntiemus, et praedicemus, et de- CAPUT I V .
precemur interim localem esse (4) : universa- Non te terremus, qui nec timemus : sed ve-
lem enim et supremam suo teroporc sentient, qui l i m , ut oranes salvos facere possimus, monendo
exempla ejus aliter interpretantur. Nam et soi ilie in /A% eeofiAyeh. Potes et officio juflsdiclionis tuae
conventu Uticensi (c), exlincto pene lumine, adeo fungi, et huraanitalis roeininisse , vel quia et vos sub
portentum fuit, ut non potuerit ex ordinario deli- gladio estis. Quid enim amplius tibi mandatur, quam
quio hoc pali, positus in suo bypsomate et domici- nocentes confessos damnare, negantes autem ad tor-
Uo (d). Habeiis astrologos. Possumus aeque et exitus menta revocare ? Videtis ergo quomodo ipsi vos con-
LECTIONES VARIANTES.
fi) Praeside abeslRJien. mianus Vatic. 3. Lucius Gerominianus Junhts suspicatur
(3) Imbres Rhenan. tegendum Livius Geminianus.
i3) Scilicet, et retro Jun. (7) Cutem Jun.
(4) Denrecemur interim, localem Jun. p 8) Pamelius interjecit. spe improbante RigaUio.
(5) A/tt, M. Gelltus Saturninus. Pamelius: Yalgius Sat. ^ 9) Rhenan add. aut spe christianae.
Jvmus: Vitellius Saturn. 10) TibinigaU.
(6) AIH Cl. Luc. Hierominianus, alH : Lucius Hierony- ! 11} Adrumeticum
' vel Adnimeunum Lann.
COMMENTARIUS.
non sacrificamus odore aut sanguine, sed prece pora. urbana quae differt a rustica propter elegantiam et
Nam sacrificium non nisi per preces et per invoca- nilorem. Suetou. iu Calig. cap. 37, ct in Augusto cap.
tionem sacrificalur aul offerelur. P A M . 7_. R H E N .
C A P . III.— (a) Quod nuila civitas impune laturasit. (f) Vermibus ebullisset. Hieronymus in Hilarione,
Hinc illud Cypriani martyris: nec unquain, inquit,im- Arenosa regio serpentium el venenatorum animalium
piorum scelere in nostrura nomen exsurgitur, ut non cbutlivit muUitudinem.
statim divinitus vindicta comilelur. R H E N . (g) in illo exitu Bysantino. Exifum dicit ca forma,
(b) Arece non sint. Coemeteria intelligit. Ludit enim qua interiitim, ul iib. de resurreclione carnis : Nemo
in voce. Nam cum ille acclaroasset, Arece non sint 9 adhuc Babylonis exitu ftev\t et lib. adv. Judaeos :
9

intellexit de sepulluris; cum rursum dicit: Arece i p - Exitum Christi id est, mortem. R I G .
9

sorum non fuerunt inteiligit de areis messiuro. Area

9 (h) Chrisiiani gaudete. lndicendae exultationis for-
aulenv pro coeraeterio sumitur, Ponlius, Diaconus in mula fuit, GAUDETE. Quod cliam discimus ex au-
actis Cypriani. Sepultus est in area Candidi procurato- reo nummo Maximiani Caesaris, iu quo du% vicloriae
ris. Etenim Ccemeteria vocarant veieres Arenarias et cippum sustinent, cum inscriptione : G A U D E T E R O -
areas ut testificatur 1. Bulcngerus, cap. 42, lib. 111,D MANI. Prudcnlius Cathemer. sub finem : Gaudete
de Templis. L A C quidquid gentium est. Martialis, X I , 6 _ . R I G .
(c) ln conventu Uticensu Uticae Africae oppidum ci- (i) El nunc ex eadem causa interpellatio sanguinis.
vium Rom. Catonis morle nobile, ut est apud P i i - Scapula slatiin post damnalum Movilum aculissimae
niuro. Apparet autem distinctam fuisse in convenlus, cujusdam aegriltidinis cruciatu vexari capperat, quo
instar Hispaniac ; quam citeriorero in couventus 7 etiam ttim, cum hacc scriberet Septimius, obiteratam
divisam fuisse Piinius aulorest, sicut Baeticam i n 4. in Christianos saevitiam denuo vexabatur. Clamave-
Hos idem vocai Juridicos, quod illic suo quique oppi- rat ad Deum sanguis christianus, ac divinae palien-
do finitimi discepiarent. Jstiusmodi conventus hodie the moras inlerpeliaverat.Paribus exemplis, sed caus-
referunt apud Christianos oppida episcopiis insignia, sa longe dispari Petilianus Donalista adv. Catbolicos
quanlum ad caussas attinet ecclesiasticas. Jgilur con- pngnabat, ul videre est in dissertatione Augustini.
venlum Uticensem accipe, pro tractu [qui juridictioni Eteniin Petilianus terribiliter proponere ausus est et
Ulicensium subjectuserat. R H E N . dicere : Sed ut ccetera taceam in vestris exemplis ad-
9

(d) J Posilus in suo hypsomale. Ulitur vocabulis as- vertite imperatores quamplures ac judices vestros per-
troiogorum loquens de eclipsi quadam solis,non ordi- secutionem nobis faciendo periisse. R I G .
naria, sed prodigiosa, positi scilicet, ut nunc audire (j) Sed memento de cceiero. Hoc est, de futuro,
amat, supra vel certe extra nodum lunare. EDD. mauere scilicei uliioqetn aeternain longe formidabilio-
t (e) Solusque in prcetorio suo. Praetorium est villa rem. K I G .
703 TERTULLIANI LIBER A D S C A P U L U I . 704
tra roandala faciatis, ut confessos negare cogatis. A adulteramus, pupillos pie traetamus, indigentibus r e -
Adeo confitcroini innoeentes esse nos, quos damnare frigeramus, nulli malum pro malo reddirous. Vide-
statim ex confessione non vullis. Si autem conten- rint, qui sectam mentiuntur, quos et ipsi recusamus.
ditis ad elidendos nos (1), jam ergo innocentiam Quis denique de nobis alio nomine queritur (12) ?
expugnatis. Quanti aulero praesides, el constanliores quod aliud negotium patilur chrisiianus, nisi stiae
et crudeliores, dissiroulaverunt ab hujusmodi caussis! sectae? quam iucestam, quam crudelem, tanto l e m -
ut Cincius Severus, qui Thystri ( 2 ) ipse dedit re- pore nemo probavit. Pro tanta innocenlia, pro tanta
medium (a), quomodo responderent christiani, ut d i - prohitate , pro justilia, pro pudicitia , pro fide , pro
milti possent; ut Vespronius Candidus, qui chrisiia- veritate, pro Deo vivo, cremamur; quod nec sacri-
nuro quasi luroultuosum civibus suis satisfacere (b) d i - legi, nechostes pubhci,verum (13) nec tot majestaiis
misit; u l A s p e r , qui modice vexatum hominem, rei pati solent. Nam et nunc a praeside legionis, et a
et statim dejectum, nec sacrificium compulit fa- praeside Mauritaniae vexalur boc noroen, sed gladio
cere, ante professus inter advocalos et adsessores, tenus, sicut et a priroordio mandatum est animadverii
doiere se incidisse in hanc caussam (3). Pudens in hujusmodi. Sed majora certamina, roajora sequun-
etiam missum ad se christianum in elogio concus- tur praeroia.
sione ejus inlellecta (c) dimisit, scisso eodem eiogio, CAPUT V .
sinc accusatore negans se auditurum hominem secuu- ^ Crudelitas vestra gloria est nostra. Vide tan-
dum mandalum (4). Haec omnia libi et de officio tum ne hoc ipso, quod talia sustinemus, ad hoc
suggeri possunt, et ab eisdcm advocatis ( 5 ) , qui solum videamur erumpere, ut hoc ipsum probe-
ipsi beneficia habenl Chrislianorum, licet acclament, mus, nos baec non timere, sed ultro vocare. Artius
quae volunt ( 6 ) . Nam et cujusdam notarius cum a Antoniuus in Asia cum persequeretur inslanter,
daemone prxcipitaretur, liberatus est: et quorumdam omnes illius civiialis christiani ante tribunalia ejus
propinquus et 4>uerulus, et quanti honesti viri ( de se manu facta obtulerunl, cum (14) ille, paucis
vulgaribus enim non dicimus) aut a daemoniis aut duci jussis, rcliquis a i t , 5 foiioi, tl 6iUr* &vo0r»9-
valetudinibus remediali sunt! Ipse etiam Severus pa- „ctv, xp^o^c 3 jSf6> c
u
( )-
d
Boc si placuerit et
ter Antonini, Christianorum memor fuil. Nam et hic fieri, quid facies de tantis millibus bominum,
Proculum christianum qui Torpacion cognominaba- tot viris ac foeminis, omnis sexus,omnis aetatis, omnis
tur, Euhodeac (7) procuratorem, qui eum per oleum digniutis, offerentibus sc tibi ? Quantis ignibus,
aliquandocuraverat, requisivit, etin palatio suo habuit quantis gladiis opus e r i l ! quid ipsa Carthago passora
usque ad mortein ejus: quem et Antoninus optime est, decimanda a t e , cum propinquos, cum con-
noverat lacte christiano educatus (8). Sed et claris- Q tubernales suos illic unusquisque cognoverit, com
simas foeminas et clarissiroos viros Severus sciens viderit illic forlasse et tui ordinis viros et ma-
hujus sectae esse, non* modo non laesit, verum et te- tronas,et principales quasque personas, et ami-
stimonio exornavit, el populo furenli in nos palam corum tuorum vel propinquos vel amicos? Parce ergo
restilit. Marcus quoque Aurelius in Germanica libi, si non nobis, parce Carlhagini, si non tibi, parce
expedilione christianorum militum orationibus ad provinciae, qnae visa intentione tua obnoxia facta est
Deum factis, imbres in siti illa impetravit. Quando concussionibus et militum et inimicorum suorum cu-
non geniculationibus et jejunationibus noslris etiam jusque. Magistruro neminero habemus, nisi Deum so-
siccitatcs sunt depulsce? Tunc et populus acclamans lum. Hic anle te est, nec abscondi potest, sed cui
Deo deorum (9), qui eolut polens ( 1 0 ) , in Jovis nomi- nihil faccre possis. Caeterum quos putas tibi magi-
ne Deo uoslro tcstimonium reddidit. Praeter (11) stros, homines sunt et ipsi moriluri quandoque. Nec
baec deposilum non abnegamus, matrimonium nullius taroen deficiet haec secta, quam tunc magis acdifi-

LECTIONES VARIANTES.
( 1 ] Eligendos Rigalt. Euodia?.
h) Rbvsdri Iliq. D (8) Noverat chrislianis educatum Cod. DivumensU.
13) Dolore abesl Rhen. christiano, Par.
(4) Hominem aVest nhen. (9) Et additur Rhen.

S
(5) Ejusdem Jun. e Vulic. 10) Alii potes.
(6) Et additur nhen. 11) Propter Rhen.
(7) Rhen. conjiciebat Euboese. In veleri Cod. Euhodse. 12) Qua^ritur RigaU.
Pillueus emendavit Euodi, quod vkcet liiaaltio. Idem notat(13) Publicii verum nec Latin.
Scatiqerum in unvnadv. in Euseoium defendere iectionem. , (14) Tum RJienan.

COMMENTARIUS.
C A P . IV.— fa)QuiThyitriipse dedit.Contrarium v i -tumtiltuosam providere. RIG.
detur omnino fuisse observatum: qui enim reum per- (c) Coneutsione ejus intellecta. Hoc est, vexa-
dilumvolebant, omhibtis illum robdisatque artibus.et tione. Ipse infra, sub finem Iiujus libelli: parce pro-
crebris interrogatiouibus in fraudem inducebant. Pa- vinciae, quae visa intentione tua, ohnoxia facta est
melius legit Tiristi, vel Tiristi; L a Cerda Thristri. concussionibus, et mililum et inimicorum suorum
L E PR. cujnsque. R I G . — C o n c u s s i o est subdola accusatio
(b) Quasi tumuttuosum civibus suis satisfacere. Ves- furenlis cujusdam nebuionis, non aulem legitima
pronius ille Caudidus cives suos christianum quem- actoris oratio. L E P R .
daro ad mortero deposcentes admonuit, se quidem C A P . V . — ( d ) a ZtiX i,x. T . X. Hoc est: 0 miseri, ti
0

libcnter eorum votis .aiisfaciurum, eed rem civitati mori vultis, prcscipitia habetis et taqueos. EDD.
703 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM DISSERTATIO D. L E NOURRY. ?0u
cari scias, curo caedi videtur. Quisque enim tanlam A sus (_), et inquirere accenditur, quid sit in Causa, et
toleranliam spectans (1), ul aliquo scrupulo percus- ubi cognoverit veritatem, et ipse statiro sequitur.
LECTIONES VARIANTES.
(1) Expectans Rhen. (2) In Rhen., Jun.

IN Q. SEPTIMIIFLORENTIS TERTULLIANIAPOLOGETICUM,
N U M
DUOS AD NATIONES Hg^^^^ A D
SCAPULAM,
(AUCTORlftx^^ L E NOURRY.)
PRESBYTERO E T MONACIIO ORDINIS S. _ « N E D I c f l E CONGREGATIONE SANCTI MAURL

CAPUT PRIMUM. B A d baec vcro, divinis humanisque legibus caulum

^ Anaiysis Apologelici, el quis sil Terlullianus, cujus
nomine inscribitur.
ARTICULUS PRIMUS.
Analysis Apologelici.
Curo TerluUianus non magno sine animi dolore
cemeret Cbrislianos tanla iniquitate ab ethnicis vexari
et occidi, ut nec sibi paiam se tueri, nec judicibus
eospublice audire liceret, ad ipsorumcatisam occulta
scriptorum vi apud Romani imperii Antistites agen-
dam aggressus est. Primum it&que gravissime con-
querilur, Cbristianos omnes ab etbnicis, qui eos fatebantur castos sanctosque esse mores Cbristia-
nec noverant, nec nosse volebant, contra oronia
aequitatiset naturae jura odio plane implacabili baberi
et cxcarnificari. Publicum enimvero hujus ignorantiae
testimonium eo inagis iilorum praevaricationem re-
darguebat, quod ubi primum agnoscebant quae et
qualis sit Religio christiana, slatim relicto falsorum
deorum cultu, eam toto terrarum in orbe amplexa-
banlur. Neque dicendum est iiios in maium tunc tra-
duci. Mali siquidem hominis hacc est conditio, ut
pudore et tiroore perfusus, latebras quaerat: conlra
vero Christianus elsi damnatus, ac quolibet tormen-
lorum genere excruciatus, de sua professione glo-
rialur, geslit ct exsultat (cap. 4 ) .
Deinde vero si chrislianus sacrilegii, incesti, ho-
micidii, vel altcrius cujuslibet criminis, uli garrie-
bant gentiles, reus sit, cur ab illis contra divinas
hnmanasque leges, sine ulla criminis. accusationc,
sinc teste, sine praevio ullius circumstantiae, tempo-
ris, consciorum examine, sed unico penittis nominis
praejudicio condemnalur? Plinius itaque hac injusli-
tia permotus, Trajantim imperalorem interrogavit
quid de Christianis, nullius plane, practer obstinatam
in Dei et Christi cullusuaque disciplina perseverandi
voluntalem, criminis aut delicli convictis, agen- plures a suis, aliisque legislatoribus, humanae infir-
dum esset. Sed nullum aliud ab illo responsum ac-
cepit, nisi eos non esse inquirendos, sed oblalos judi- aut noxiae aut inutiles, ab aliis postmodum emendatae,
cibus puniri oportere. Quid autem, obsecro te,
iniquius ea lege, quae Christianos, ulpole innocentes,
vetat inquiri, ct lanquam nocentes condemuari prae- suscipiendis liberis a Severo Imperatore aut correc-
cipit (cap. 2)?
est, ne ulliuscujuslibet criminis reusulla unquam tor-
querelur autpcena, aut quaestioue, nisi ut scelera sua
confiicretur. At Cbrisliani e contrario discruciaban •
tnr; ut ea, quorum accusari solebant, crimina, se-
que Christianos esse negarent. De solo itaque cbris-
lianorum nomine praelium erat. Etcerte quae a judi-
cibus detabella adversus eos pronuntiabalur senlen-
t i a , omisso cujusvis criminis elogio, nihil aliud
ferebat, nisi christianos damnari. At elhnici tum in
sacratiores lcges eo gravius peccabant, quo saepius
norum, cosque qui ex suis gentilibus christianae fidei
nomen dabant, fieri semper meliores. Verumtamen
non minori crudelitate in hos neophylos, quam in
caeteros omnes, ob assumpttun christianum nomen
saeviebant.
At nobis, inquiebant ethnici, displicet auctoris eo-
rum noroen. Quid ergo, rcspondetTertullianus,odiosi
subesse potest in Christi nomine?Nonne ex sua-
vitale vel benignitate duclum est? Quid etiam in illo
magis odio dignum, quam in ipso pbilosopborum,
medicorum, coquorum nomine, transmisso ab aucto-
ribus suis, et ab aiiis accepto ? Nullius denique seciae
nomcn roaluro aut invisum videri debet, nisi prius
quid in ipsa secta mali sit, cerlo dignoscatur et pro-
beiur (cap. 5).
Urgebant etbnici se legum, ad imperatoribus lata-
rum, praescriplo ad vexandos lollendosque chrisiia-
nos leneri. Vcrum prorsus inepla est, inquit Tcrtul-
lianus, haec excepiio. Nemo enim ulla injusta obliga-
tur lege, quac aul bonum prohibet, aut iniquum a l i -
quid imperat. Alqui tales erant sancilae in chrislianos
leges. Inficias praeterea ethnici ire non poterant
mitati obnoxiis, datas, quae quidem quia visae sunt
truncatae, abrogatae fuerunl? Nonne enim leges
Lycurgi a Lacedxmoniis, nonne leges Papia? de
tae, autantiquata. suni? Nonne lex de crediloribus i n
707 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 708
partes secandls immuiala fait? Nec mirum quidem. A v e l iisdem Christianfs pretfo aliquo traum vendidir
Eniravero neque vetuslas, neque auctoris digniias, silentium. E t vero qois baec crimina prodidissel ?
sed acquitas sola leges commendat. Nolla vero un- Non Christiani quidem, qui non minus scrupulose,
quam iniquior fuit, quam illa, quae Christianos, ob quam gentiles sua celabant mysteria. Neqne etiam
suum duntaxat nomen, nec audita causa, condem- elhnici, qui ab eorumdem Christianorum coetibus
nari jubebat (cap. 4). pcnitus exclusi,quid ineis ageretur, scire procul t l u -
Quanlum eniro non modo nova el injusta, sed eliam bio non poterant.At isti, fama, inquiebant, communi
tyrannica sit, inde TerluIIiauus demonstrat, quia T i - baee divulgaW __m\ Sed quid fama levius, qoae
berius, quo regnante christianura nomeiV per varias $an*_ qtria sempef orilur vel invidia, vel odio, aut
mundi partes dissemiuari ccepit, auditis Christi m i - suspicione, aut alios decipiendi voluptate, tamdiu
raculis, eum deorum numero voluit adscribi. Quod tantum perseverat, quamdiu mentitur (cap. 7).
quidera etsi, obstante senatu, non pcrfecerit; in Urget Tertullianus tam horribilia esse illa flagitia,
sua tamen permansit sententia, et Christianorum ut a nemine credi unquam debuerint, aut potuerint
accusatoribos periculum comminatus est. Ex succes- commitli. Sectaloribus quippe suis Cbristiani aeter-
soribus aulem illius Nero, omniura primus, heu quam nam felicitatem promittebant. Quis autem i n a n i -
impius sceleratusque bomo! Caesariano giadio ad- B mtim sibi inducat, eam pollicitos esse homini, qui i n -
versus Cbristianos ferocht. Domitianus vero, crudeli- fanlero occideret, panem coroederet recenti illiuc
tate illi non impar, cum eadem tentasset, suos sanguine intinctum, ac postea nefando inceslu pol-
cito repressit conatus. Ab utroque autem longe ab- lueretur? Imo vero nemini unqnam persuaderi
fuit Marcus Aurelius, qui christianorum miiitum pre- poterit hssc ab ethnico, cai pudoris et humaniutis
cibus impetralo divinilus imbre, jussit in eos seve- aliquis sensus sit, potuisse fieri. Neqne dixeris refi-
rius animadverti, qui Christi seclalores accusarent. gionis christianae candidatis factam ab aliis fraudem.
Antea Trajanus, nulla lege laia,prohibuiteos inquiri. Quis cnim eam facere potuit ? Num sacrorum pater,
Nulla quoque adversus illos exstat imperatorum aut alius a quo edocebantur ? At quo tandem dolo,
Adriani,Vespasiani, Pii, et Veri lex, nullumque de- quibus praestigiis eos docere polerat quidnam ab ip-
crelum. Soli itaque pessimi, nequissimi, ac impiis- sis ad cxsecranda illa crimina perpetranda esset
simi imperatores in eos saevierunt (cap. 5). agendum? Esto tamen, et fac, si velis, haec ab iltis
Tum dehinc Tertullianus, ut ethnicis omnero ex fuisse commissa, cur ergo iis tandem agnitis et actis,
majorum inslilutis ac legibus incple litigandi viam de fraude sibi facta nunquam conquesti, in tn__ta
praecludat, palam cuilibet brevi inductione iacit, sibi tam horribili doctrina tam consianter omnes
pessumdalas ab illis fuisse de sumptu, ambitu, vini C persevcrarunt? Numquid timebant ne ea patefacien-
abstinentia, divortio ac cuitu deorum leges,statuta- tespunirentur? Quin imo ethnicorum gratiam sibi
que sacratiora. Romani quippe consulcs Liberum cum inde conciliavissent: sed perire malebant, quam suk
suis mysteriis Roma atque ex lola Italia, quemadmo- tali conscientia vhere (cap. 8).
dum Piso et Gabinius, iiidem consules, Serapidero, < •Qua autem facjlitate Tertulliunus Chrislianos da
Isidem, et Harpocraicm, ex Capitolio deorumque tanlis porgat criminibus, eadem profecto ostendit
curia ejccerunt, qui postliminio duntaxat a Romanis gentiles eorumdem aut similium plane penitusqoe
sunt restituti. Denique ethnici omnes nuntium mori- convinci. Saturno namque, qui propriis fiiiis suis
bus proavorum suorum rcmiserant habitu, victu, non pepercit, infantes ad priraum usque Tiberii
inslruciu, censu, et ipso etiam sermone. Chrislianis proconsulatum paiam, ac deinceps occulie in Africa
igitur fruslra objiciebant conculcatam et profligatam immoiabant. Galii vero solebant majores natu Mer-
vetcrum patrum suorum auctoriiatera, quara i p - curio, Tauri suos hospites Dianae, Romani bestiarios,
simet tam audacter, quam impune pessumdederant non minus tamen homines, in puhlicis ludis Jovi
(cap. 6). maetare. Quid quod, alii non minori crudelitale in-
Transit inde Auctor noster ad falsa et mentita i n - fantibus aut abortu praeripiebant vitam, aut natos
fanda chrislianorum crimina, quae quidem iia diiuit, B morti exponebant mox futurae • Huc acccdit, quod
ut ipsos ab iis tam alienos, quam gentiles illorum non solum nationes quaedam, quemadmodum Catili-
reipsa reos esse evidenlissirae demonsiret. Primum na, effuso suo sanguine foedus pepigere, verum
enim Christiani a longo jam tempore infamabantur, etiam Scythae hominem comedere ferebaniur. Bel-
quasi carnes oceisi a se pueri ferino more vorarent, lonae quoque sacerdotcs suo consecrabantur sangui-
ac postea exstinctis canum opera luminibus, in quo- ne, et gladiatores, sicut comitiali morbo laboranies,
libet stupro et incestu foedissime volutareniur. A t bibebant aliorum homtnum in arena occisorum san-
certe nihil facilius erat, quam Christianos tantorum, guinem. Alii ctiam in publicis spectaculis carnesco-
si revera ab iis perpetrarentur, criminum convincere. medebanl aut cervi, qui in hominis sanguine jacuerat,
Tot enimvero iilorum inimici et hosles semper fue- aut apri, qui hominem cruenlaverat, aut ursi alveo-
runt, quot juduei, quot milites, quot domestici, quot los, qui ructabant adhuc horainum in hisce ludis
peoe eorum uxores, imo et gentilcs homines, qui inlerfcctorum viscera. Denique magis horrendo,
hTos semper insectabantur. Nullus tamen ex eis tanta nec unquaro nominando, scelere substanliam homi-
faunora agnovit unquaui, multoque miuus prodidtt nis deglutiebanL Cbristiaui e conirarioabttorrebaoi
#
709 MSSERTATK) D . L E HODRRY,
ab omni saevitiae genere, nee fas eis erat etiam crude* A qoara
lissima inter tormenla aut animatium sanguinem,
aut suffocatum aliquid, aut oblaium iaisis diis morti-
cinium praegustare (cap. 9).
Quid vero caussae erat curethnici Christianos argue-
rent incestus, cujus exemplura dederat sceleratissi-
mus Jupiter, et rei erant Pers*? Ejusdem vero sce-
leris suspecti erant Macedones, a quibus is irrisus
fuit qui OEdipi tragcediam agendo, lamentabatur
violatara a semetipso matrem suam. Quid plura?
Improbi genliles stupris assuefacti, suis eiiam liberis,
OIHTI expositis, nec sibi amplius cognitis, stuprum
casea libidiue inferebant. At Christiani aot in virgini-
tatis perseverabanl statu, aut ab omni post matrimo-
nioro excessu semper abstinebant.
8 in coelum tanquam deos suslulerunt (cap. 11)?
Ab falsis autem ficiitiisque Christianorum occultis
criminibus, ad ea transit Tertullianus, quae ethnici
manifesta et publica esse criminabanlur. Praeciptium
autem iliud erat, quo sacrilegii et laesae majestatis
divinae ideo accusabantur, quod omuem diis cul-
tum prorsus denegarent. Nec diffiletur quidem
Tertullianus grande procul dubio esse illud c r i -
men, si quos etbnici adorabant, dii revera fuerint.
At eos non dcos, sed meros homines fuisse testis
erat ipsorummet ethnicortim conscientia. Si quis ta-
men reluctari adhuc audeal; ille confestim innume-
ris revincelur Scriptorum suorum lestimoniis, qui
loca indicant, ubi commenlitii illi dii nati, ubi mor-
lalem egerunt vitam, et uhi ea finita sepulti sunt.
Quia vero longius fuisset siugulos hnsce deos nomi- Q
natira recensere, Auctor noster illud Saturni, deo-
rum oranium primi, exemplo demonstrat. Omnes
namque antiquitatum descriptores asscrunt illum re-
vera fuisse hominem, qui post multas expeditiones,
Attico hospilio ab Jano vei Inone in Italia exceptus,
monti ac civilali quam incoluit, totique Italiae dedit
Saturniae nomen. Neque id minus perspicue declara-
bant tabulae ab ipso ibi primum confictae, ct nuramus
imagine signatus, ob quem praesidere aerario perhi-
betur. Homo igitur iile fuit, nec de coelo et terra or-
tus, sicuti nonnulli fabulati sunt. Caeteros ergo oranes
deos, qui suam ex illo ducunt originera, bomines
eliam fuisse, quis negare audebit (tap. 10)?
Nec sinit quidem Tertullianus sibi responderi hos
post mortem tantum suam deorum adscriptos esse ^
numero. Divinitatem enim nullus homo sibi conferre
potest. Si cui ergo seu ante, seu post mortem data
est, is certe ab alio potentiore Deo illam aceipere
debuit. Atnulla plane caussa unquam fuit cur illesum-
mus Deus aliquos post eorum mortem deos faceret.
Nullius quippe, sive ad mundum fabricandum, sive
ad aliud quidpiam agendum unquam indiguit auxi-
lio. Ante omnes siquidem fictitios gentilium deos,
pluviae, iumina, sidera, tonitrua, fulmina, et varia
frugum genera orta sunt. Quin imo omnium
hominum primus, post omnia ad vitara cjus necessa-
ria, condilus est. Non magis ergo Liber, Ceres, Bac-
chus et M i n e m ob inveutas liruges dii facti sunt,
710
LucuUu? ob cerasa ex Ponto transvecta in Ita-
liam.
Neque' poliori ratione dici potest collatam propter
merita et virtutes hominibus divinitatem. Nam inde
conficitur supremum aliquem esse deum, qui me-
rentibus divinitatem dipensat. Deinde vero genliles
fateri cogebantur deos suos fuisse homines iraprobos,
impios, sccleratos, nequissiraos, aiiosquc illis similes
ab aliis bene moratis jure merito conderanari. Fac
taraen illos fuisse probos, sed non meliores erant
Socrate et Aristide, nec fortiores Themistocle ct
Alexandro, nec feliciores Polycrate et Sylla, nec
Croeso Crassove ditiores, eloquentiores Dcmoslhene
et Cicerone, sapientiores Catone, ac Scipione aequio-
res. Cur ergo ethnici, his apud inferos relictis, illos
Sed dic porro quinam sint hi genlilium dii. Niiiii
plane in iliis, ait Teriullianus, video, nisi mortuo-
rum hominum nomina. Nihil audio praeter fabulas,
atque ex his fabulis sacra insiiiuia recognosco. Quid
vero, quod eorum simulacra ex communium vascu-
lorum et instrumentorNm materie, vel ex ipsismet
vasculis et instrumentis fabrefacta, dii tandem sacri-
lega consecratione facla sunt? Quis insupernon v i -
deat pulchra illa simulacra, dum fabricantur, eadem
pati, atque christiani, cum ab ethnicis torquentur?
Ex meiallis enim fiunt, quibus damnantur Christiani.
Illa crucibus et stipitibus imponunlur, raduntur un-
gtilis, iguibus exuruntnr, sed his omnibus modis
Chrisiiani tolluntur e rnedio; in hoc tamen ab iilis
discrepant, quod simulacra primum sunl sine capite,
qtiod Christianis, iniquissime damnalis, tandem am-
putatur. Ad haecvero, hi in insulas relegantur, in qui-
bus plerosque omnes gentiiium deos natos raortuos-
que esse nemo nescit. Neque respondere poterant
haec mera esse Christianorura in deos convicia;
quandoquidem eosdem deos Seneca pluribus longe-
que amarioribus verbis insectatus cst. Recte ergo
Christiani illa deorum simulacra adorare renuebant,
quae a milvis, muribus, araneis coinquinata, ab ipsis
geutiiibus negliguntur, iiluduntur,destruuntur.
Quin etiam aiii alios deos colebant, nullusque sine
scnatusconsulto deus esse poterat. Domesticos vero
deos pro sua quisque aut necessitate aut potestate
oppignerabat, vel vendebat, vel mutabat modo in
trullam, modo in cacabum. Publicos autem deos in
hastario vectigales habebant, ac sub hasta, etpubtici
praeconis voce venales. Nec id profecto mirum.
Dii quippe quo magis sancti, eo magis tributarii
erant. Mendicans vero elhuicorum religio circuibat
cauponas, ac magnam pro tempii alicujus aditu exi-
gebat mercedem.
Sed agedum, quo, quaeso, roodo ethnici deos suos
honorabant? Eodem plane ac mortuos imperatores:
imo vero eumdem honorem illis vivsntibus, ac roor-
tuis diis suis detulerunt. Simili quoque modo Laren-
tinam meretricem, Simonem Magum, et nescio
quemSynedi deum, ac iropuras Junoues, Cereres, et
714 1 N TERTULLIANI APOLOCETICUlf 711
Dianas vcncrabaniur. Quid ergo amplius in vete- A Pharia, quae rudi palo et ligno a crucis stipite non
rumdeorum cnntumeliam fieri abullo homine pote- distinguebatur? In suorum praeterea deorum simula-
rat (cap. 42, 43) ? cris, in victoriis, trophaeis, signis militaribus, v e x i l -
Nonne etiam dii non minori illis erant lodibrio, lorum ct canlabrorum sipbaris, aut eorum iniestinis
qui pessima quaeque illis sacrificabant, et terliam monilibus, et stolis cruces adorabant illis supposi-
subripiebant decimarum Herculi debiiarum partem? tas.
Nonne alii suis in libris non maxima sine illorum Alii paulo quidem verisimilius suspicabantur cbris-
ignominia praedicabant eos inter sepropter Trojanos, tianorum, quemadmodnm Persarum, Deum esse S o -
aut Achivos decerlasse, Venercm saucialam, Mar- lem. Sed baec falsa suspicio inde suborta est, quod
tem in vinculis pene consumptum, Jovem a monstro iidem christiani, ad Solem conversi, Deum preca-
quodam liberatum , nunc flentem, nunc foede suban- bantur, ac die Solis sive dominico laetitiae indulge-
tem? Poetac vero canunt Apoliinem Admeto, et Lao- renl. Sed istud gentilium reprehensione eo certe
medonti Neptunum servientes, Pindarus vero _£scu- roinus dignum erat, quod illi diem Saturni otio et
lapium fulmine judicatum. Praelerea a tragoedis victui destinaverant.
decanlantur deorum aerumnae et errores. Ex philoso- Postremo Auetor noster Judaeum quemdam, maxi-
phis autem Socrates, elsi per quercum, hircum , et B mum profecto nebulonem, exsibilat, qui cum bestia-
canem juraverit, quia lamen deos destruebal, morle rius esset, intcr iudos Circenses,in ista, inquit, rf»i-
damnatus est. Sed rescissa damnatione praeclarum late novissime editos, tabellam proposuit, in qua
tandem illi reddidere teslimonium. Postremo Dio- pictus circuroferebatur Deus Christianorum auribus
genes quidam irrisit Herculcm , ac Varro trecentos asininis, altero pedc ungulatus, Iibrum gestans, et
Joves introduxit (cap. 44). togalus,cum hac ridicula inscriptione: Deus ChrisHa-
Urget adhuc Tertullianus in genlilium comcediis norum onochoetes. Sed quam falsa mendaxque fuit haec
ac tragoediis repraesentart moechum Anubim, mascu- pictura, tam verum erat ab ethnicis deos adorari ho-
luro Lunam, flagellalam Dianam, Jovis testamenluro, minum belluaruroque membris compositos (cap. 46).
tresque Hercules faroelicos. Ab histrionibus insuper Ne autem etbnici veram Christianorum doctrioam
exhibebatur Sol lugens, Cybele fastidiosum paslorem voluntaria ignoratione, et impudentibus roore solito
suspirans, Jovis elogium, Junonis Minervaeque judi- mendaciis deinceps calumniarentur, illaro Tertuliia-
cium, ac tandem in illis ignominiosissimum caput nus summa cum brevitate, tum sinceritate sic expo-
repraesentabat dei alicujus imaginem, et corpus ridi- nit. Deus, inquit, quem colimus, unus est, qui mun-
cula artc effceminaturo Minervam aut Herculem. dum universum, in suae majestatis ornamenlum , ex
Neque melius aliquid ex cavea cxpectes. Ebi enim C nihilo creavit. Quamvis autem cognoscatur, invisibi-
persona agebatur Atydis castrati, ardentis Herculis, lis lamen est, inaestimabilis, immensus, ac sibi soli
Hercurii inter ludicra meridianorum spectacula mor- tantus quanlus est, cognitus. Hunc vero unum verum-
tuos cauterio examinanlis, ac fratris Jovis cadavera que Deum revera existere demonstraul et mundus,
mortuorum hominum cum malleo deducentis. Plura et caetera omnia, quae verbo fieri jussit, ratione
alia his similia omitlit Terlullianus, vitioque gentili- composuit, ac virlute sua condidit. Quin etiam illud
bus verlit, quod intra deorum templa, ipsasque i n - evidentissime comprobalur lestimonio animae noslrae,
ter aras, atque in sacerdotum, et acdiluorum taber- naturaliter christianae, quae iu quocumque sive in-
naculis adulteria componerent, tractarentque leno- firmitalis, sive erroris, sive pravx libidinis statu sit,
cinia. Quinam ergo, ait ille, divinae majestatis rei, an ubi resipiscit, aut redit ad se ipsam, non deos,
ipsi qui lanto ludibrio deos suos habebant, an Chris- sed unum conclamat Deum, eumque judicem contes-
tiani, qui hos negabant esse deos, quique idcirco talur (cap. 47).
eorum templa interdiu non noverant, et ea si fieri Nec minus evidens divinae exisientiae argumentum
posset, penitus spoliassent (cap. 45)? desuroitur ex sacris Veteris Testamenli libris, qui
Verum contra objiciebant elhnici caput asininum scripti sunt a viris divino spiritu inundatis, et qui
a christianis tanquam deum adorari. Sed merum, ait ^ scripta sua variis verisque miraculis conlirmavere.
Tertullianus, est somnium, cui Cornelius Tacilus Aristaeus autem lestificatur hosce libros, hebraico
dedit occasionem, ubi memoriae ifalso prodidit Ju- pt imum sermone compositos, in graecum, procuran-
dxos consimilem hujus bestiac superficiein idcirco te Ptolemaeo Philadelpho, ac Menedcmo probante, a
consecrasse, quia ipsis, in iEgypto siti laborantibus, septuaginta judaeissumma fide conversos fuisse. Tum
quidam onagri fontem ostenderant. Sed hujus men- autem adhnc asservabantur in Plolemaei bibliolheca
dacissimi scriploris calumnia evidentissime patuit, hebraicis et graecis litteris exarati, quos Judaei sin-
ciim Pompeius, Judaeorum templum ingressus, nul- gulis quibusque sabbatis palam lectitabant. Nullum
lum ibi invenit simulacruro. At certe quo id falsius, ergo de iliorum veritate atque inlegritate dubium esse
eo verius erat jumenta omnia, et cantherios cum sua potcrat (cap. 48).
llippona ab cllmicis coli et honorari. Maximam autem illorum auctoritaiem vindicat an-
Ncc potiori ratione Christianis exprobrabant crucis tiquitas. Nain unius Prophetae scrinium, idest,
Cbristi cultum. Quid enim in iilo arguere poteranl? Moysis libri, caeteris gentilium commentationibus,
Nonne apud eos prostabat Pallas Altica, ac Ceres diis, teropllsf oraculis, sacris, imo oinnibus graeds
713 DISSERTATIO D, L E NOURRY. 714
ab eoque violentia suffragiorum exlorscrunl, ut cru-
characteribus» ac plerisque genlibus el urbibus ve- A
tusiiores sunt. Nam is Moyses, Inacbo coaevus, non ci, quemadmodum ille praedixerat, affigerelur. Eo
modo Homerum, et Priami cladem, sed vetustissi- autem morienle, facla est insolita plane soiis defec-
mum quoque Danamn aetate longe superat. Caeteri tio, ab iisdero'Judaeis, qui eam a prophetis annuntia-
vero prophetae , etsi illo posteriores , non brevi tam nesciebant, in arcanit suis descripta. Ab illis
porro corpus ejus scpulcro est conditum. Sed cum
l.nnon temporis intervallo graecos sapientes, legife-
ros, et bistoricos aotecedunt. Quia vero id quod lerlia die mirabiliter resurrcxisset, subreplum a dis-
omnibus probatu facillimum est, enarrare longius cipulis jactitaverunt. At ille redivivus lurbis se sub-
foret, Tertullianus hanc prooationem idcirco missam duxit, ac per dies quadraginla cum quibusdam dis-
fecii, ila tamen ur fontes indicet, citetque varios cipulis conversatus, eos doctrina ubique divulganda
imbuit, ac post haec circumfusa nube conscendit in
scriptores, ex quibus illa Scripturac sacrae antiquitas
unicuique manifestissima ficri potcst (cap. 19). coelum. Pilatus vero, qui tunc conscientia christia-
Neque porro summam illius auioritaiem repetit ex nuserat, ea omnia nuntiavitTiberio,.qui quidem
bac tanlum antiquitate, sed eo maxiuie, quod plane Christo credidisset, nisi fuisset Caesar, imperassctque
eihnicis. Yerum saeviores Judaei discipulos Christi,
divina sit. Ab illius namque auctoribus, divino spiri-
traditam sibi ab eo doclrinam praedicantes, crudeiis •
tu afflatis, mundi clades aliaque plura praedicta suut, B
quae revera accidisse cognoscimus. Pubiiare proiude sime divexarunt; eorumque sanguinem Nero primus
Romae effudit.
dc caeteris nou debemus, quae ab iis praenuntiata quo-
que fueruot. Ratum itaque fixumque esse debet Porro auiem Tertullianus constanler asseverat
unum duntaxat, qui ab eis passim praedicatur, Deum hanc veram esse chrislianac doctrinac summam, nec
cxistere, veramque esse christianam religionem, posse sibi ab eihnicis fidem abrogari. Persuasttm s i -
qu.e hisce illorutn libris suffulta est (cap. 20). quidem christiani penilus habebant fas nemini un-
Scd tum insurgebant ethnici, ac vociferabantur quam fuisse, multoque minus sibi, religionis suae do-
noveliam esse hanc religionem christianorum, qui a cumenta declarantibus, mentiri. Quid ergo in hac
Judiica, et nomine et ritibus plane penitusque dis- eorum religione et culiu poterat esse mali, qui Deum
crcpabant. Yerum his respondet Tertullianus Judaeos a se per Christum coli palam asserebant ? Nonue Ju-
suinma felicitate lamdiu iloruisse, quamdiu insigni daci Deum per Moysem venerabantur, ac gcntiles
sua justilia, ac patriarcbarum fide, gratiatn Dei pro- Graeci per alios homines, Romani vero per Numam
nicruerunt. Postquam vero couculcatis illius lcgibus, Pompiiiumsuperslitionibussuis iniiiaiisunt? Quaeren-
m.ixima in scelera prolapsi sunt, in eorum poenam dum potius erat utrum vera sit Chrisii divinitas, qua
dispersi, palabundi, ac coeli solique exlorres ita C cognita, homo in melius reformatur (cap. 21).
vagantur, ut ipsis patriam suam vesiigio sallcm Credebant praeterea christiani esse daemoncs, phi-
salutare concessum non fuerit. At non hacc lan- losophis, ac potissimum Socrati ac Zenoni, poclis
ttiin a sacris illorum valibtis praedicta s u i i l , sed atque roagis baud incognitos, quos vulgus exsecran-
futurum quoque alium populum, in quein Deus ma- do, aut aliis nialedicendo invocat. H i autem spiritua-
jorem, quam illis gratiam transferret. Christus vero lis, sicut angeli,sunt substanlie,sed in peccatum pro-
selcctMiujus populi arbiter, magislerque est, ab iis- lapsi, exitium hominis ab mundi initio molili sunt.
dem quoque prophelis praenunliatus. Et is quidem Sicut autem substantia, sicviribus spiritalihus prae-
philosophis Zenoni et Cleanthi non plaue incogni- diti, non solum fruges horoinisque valetudinem v i -
lus, Dei ioyoc sermo, ratio, sophia, sapietilia, verus- tiant, sed illius quoque animuro concutiunt pravis
quc Filius est. Non enim hominum, aut factitiorum motibus, et a divinitatis avertunt cogitatu. Naliva
dcorum more, sed sicul radius ex sole, ila spiritus ex vero agilitate curo ubiqtie uno momenlo sint, ac Dei
spiriiu, et iuinen de lumine geniius, uon recessit dispositiones cognoscant, cemulanlur divinitalem, dum
a matrice, sed ita excessit, tit nou separetur a sub- furantur divinalionem. Ad'baec vero, ambigua pro-
slantia sui Patris, a quo aiter modulo, non numero, nunlianl oractila, sanant quos laeserunt, falsa variis
gradu non statu, unus omnino cum illo est Deus. J l praesligiis faciunt miracula, phanlasmaU edunt, de-
Statulo dehinc tempore prolapsus in virginem, homo functorum infamant animas, pucrqs clidunt in ora-
Dco niislus factus fuit. culi eloquium, somnia immillunt, alque eorum opera
Ad aniles vero fabulas haec rejiccre non poterant caprae ac mensae divinare consueverant. Atqui elhni-
ncque gentilcs, qui similes alias finxerant, neque Ju- ci, qui haec oronia diis suis adscribebant, lios dubio
d;ci, qui noverajit illum a suis prophelis promissum procul daemones esse faiebantur.
fuissc. Nam hi in eo errabant, quod ca, quae in iis Neque respondere poierant deos suos non ex his
sacris Scripturis de piiino et secundo iilius advenlu quac in profanis locis, sed qtiae in eorum dunlaxat
dicta sunt, non intelligentes, illum ad nos jam ve- tcmplis fiebant, debere aestimari. Non dispar et-
uisse inficiabantur. Tanta autem erat eorum caocitas, euim est iilius furor qui ex turrc bis diis sacrala,
pci vcrsitas, et nequilia, ut huncmagiac accusaverint, et altcrius qui se ex summo vicinae domus tecto
qui cdilis miraculis* se A©>o* Dei palam ostendebat. dal praccipitem. Nec impar ctiam illius esl amenlia,
Cuin vero coelesti sua doctrina plurimos ad se allice- qui in deac honorem lacerlos et genilalia, aique
ret, luuc exasperati, iilum obtulerunt Pontio Pilato, altcrius qui sibi gulam prosecat. Sed si hacc ait t

TfiRTULLlANI I, (Vingt-lrois.)
 1 N TERTULLIANI APOL0GETICUM 7ir
Tertulllanus, levis videanlur momeoti, aliis argu-Aconcuti?Nura^
meniis inviciissime demonsiralur eosdem esse deos thaginem, sibi olim adeo dilecum, et Samo praepo-
genlilium ac daemones. Producatur enim aliquis, shaui, a Romanis deleri, ut imperii sui flnes latituv
qui de deo palitur, qui aris inhalans, numen con- propagarcnt? At si res lamen ita sit,cur Romani m i -
cipit; prodeat dea virgo pluviarum pollicitatrix, norem illi honorem, quam lupae preMituiissmtce Laren-
proferalur in medium deus yEsculapius, morientem liae tribuerunt ?
aliquem sanalurus, tumque hi omnes el siivguli si Deiude vero pkires illorum dii, sicuti Saturnus et
petenti christiano qtii siut, se dacmottes esse non fa- Jupiter, regnaverant. A quo ergo Romanorum deo
teaniur, per Tertullianum licct, u l illico fundalur, suum accepere regnum ? Numquid a quodam Stercu-
ejusdem christiani sanguis. At nihii plane hac de- io? Quis nisi fattius id dicere audeat? Muki quoque
monstratione est simplicius, manifestius et effica- fuerunt reges, qui nec Romanorum deos, nec alios
cius. Vei enim mentietur danmon, el deus non c s t : nunquam coluerant. Denique Romanum regnum anle
vel vera dicet, ac proinde dii revera daemones sunl. religioneni accrevit. Priusquain enim Numa Pompi-
Quicumque ergo haec a diis facta dixertt, is asserat lius vanas supersliliones Romae iustiiuisset, et ante
necesse cst iilos chrisiianis esse suhjectos, atque id- quam ulla apud illos fuissent deorum simulacra, phi-
circo tam falsos csse deos, quam vera est chrislia- B resLatini habuerunt reges.Romani ergo, inquk Ter-
nortim reiigio. Omuis quippe haec polestas orilur ex tullianus, non ante religioti, quani magni; ideoque no*
Chrisli noinine, quo du mones, ab illis adjurati, de ob hoc magni, quia religioti.
obsessis hominum corporibus coguntur non solum Sed acrius adbuc urget: Quomodo, inquit, isti i a
exire, sed insuper fateri se deos uonesse, sed aiiorum regna invaserunt? Nou pietate profeeio, nee
immundos spiritus, ob maliliam suam pracdamnatos, religione, sed beilis, et vietoriis, ac proinde contmuni
unicum vero esse Deum, ac vera idcircoesse quae de moenium et tempiorum, sacerdottrm et civium, re-
.Christo paulo ante dicta sunt (cap. __, 23). rum sacrarum ct profanaruin strage ac ruina. Haec-
Recle ergo ex cis Tertuliianus concludit chrislia- cine ergo est pietas, propier quam dii et lacdentibos
nos perperam laesae majestatis divinae accusari. Quam- se Romanis orbis imperium dederunt, et aliis ade-
vis enim constaret veros esse deos etlinicorum, ipsi merunl, qui suos quoque nec minori pietate cole-
tamen, quemadmodum Plato, existimabaiit penes bant deos. Denique ante jacta Romae fundamenta,
unum, puta Jovem, esse summam potestalem , et regnabant non solum Babylonii, Medi, iEgyptii, A s -
officia penes caeieros. Quid crgo peccabant christia- syrii et Amazones, scd Judaei eliam, qui omnes R o -
n), qui unum supremum Deum, sicuti alii homines mauorum aliorumque gentilium deos respuebant, et
unicum imperatorem, colebant et venerabaiilur ? C aspernabaniur. Non ergo Romanorum aut aliarum
Numquid id minus licitum illis eral, quam singulis gentium dii regna dispensant, sed solus ille orani-
quibusque hominibus, civitatibus, et provinciisquem- potens Deus, cujus, inquit attctor noster, est orbis, qui
dam proprium et peculiarem deom habere? At certe regnatur, et homo ipse, qui regnat. Non christiaui igt-
alii, nemine reptignanie, Jovem, aiii Fidem, _f)gyptii tur, qui illum colebaut, sed Romani aliique gentiles
aves et bestias, Syri Astartem, aique ila caeteri suum laesae majestatis divinac crimiue convincebantur, qoi
deum privatim colebant. Uno verbo unicuiqtie licebat non solum falsos deos cOlebant, sed eosdera chris-
quemcumque vellet colere praeter verum Deum. tianos ad eorura cultum quibuslibet suppliciis com-
Sed.nonne boc potius erat maximum, cujus falso petlere conabanlur (cap. 25, 26).
christianos insimulabant, laesae majestatis divinae cri* Quorum vero major erat clementia, bi persuadere
men? Et certe illud tanto majus erat, quanto crude- illis tenlabant, ut saltem manente apud animum veri
lius christianos ad falsa numina coienda, ac verum et Dei coleudi proposito, tam pertinaciier, tamque certo
rerum omnium crcalorem Deum pcnitus negandum capitis periculo diis sacrificare non. recusarenl. Sed
cogere nilebanlur (cap. _4). hoc falsae misericordiae consilium iis inspirabatur
Objectabant tamen Romanisepro pietatis, ac reli- fraude et aslutia daemonum, qui chrlstianorum potes-
gionisergadeossuosmeritoaccepisseiotius lerrarum ^ talem timeiiles, adversus eos implacabili odio prae-
orbis imperium. Quid ergo, ait Terlullianus ? Num- liantur. Nec minimum quidem putant esse praedam-
quid illud impetraverant a diis suis vernaculis ac do- nationis suae solatium, si constantiam illorum labe-
mesticis, qnaies erant Sterculus, Mulunus et Laren- factarc, cosque Ixdere aliquando possint. Quamobrem
tina meretrix? Quiscredat? Numquid a peregriniset christiani illis resislunt, persuasumque habent, se
advenlitiis, quibus majorRomae, quam patriaesuaepro- nunquam de ipsorum inalilia gloriosius triumphare,
tegendaecuraesse debebat? AtCybeleRomam adscita, quam cum pro constanti fidei suae professione dam-
de nuntianda magno suo sacerdoti archigalio Aurelii nantur (cap. 27).
imperaloris raorte tam parum solliciia fuit, ut tran- Porro aulera elhnici impiis daemonum dolis et
quilloanimo passasil lacertos irapururoque sanguincm arlibus christianos non modo ad deorum cultum,
ab illo lilari pro hujusce imperatoris saiute, qui jam qui oronino liber et volunlarius, aut nullus esse
ante octo dies ex hac vita migraverat. Qua vero ra- debet, invitos impellere volebant, sed ad iisdem
tione Jupiler tam patienler tulit Cretam suam, ubi •quoque diis prosalute imperatoris sacriflcandum.
uatus, morluus, et sepulius est, Romanis fascibus Quapropter baec sacrificia facere defuglenles, majo-
«7 DISSERTATIO D , L E NOURRY. 718
ris, qnam lacsae majeslatis divinae sceleris argue-A jestatis humanae, eadem perspicuitate ostendit, eos
bant. Quidni, cum viventem imperatorem longe propterea ab ethnicis dici non poluisse publicos
magis, quam deos suos morluos linierent, atque id- hostcs, quod ipsorum more non celebrarent Caesa-
circo citiqs per hos omnes pejerarent, quam per i m - rum soiemnia. Qtiis enim nisi impius homo negabit
peratoris genium ?Quid vero rectse rationi magis repu- ea agenda esse cum magna modestia, verecundia,
gnat, quam diis sacrificare pro hominis salute, quam sobrieiate, et pudicitia? Atqui genliles ea celebrabant
nec dare possunt, nec conservare. Quo enim modo, summa cum lascivia, ebrietale, impudenlia, sediiio-
urget Tertullianus, alios servahunt, qui suas aedes ac sis cursitationibus, injuriis, et appensis inslar lupa-
statuas sine caesareorum militum excubiis lueri non narium ad domoruin postes laureis ac lucernis. Huc
valent ? Quid vero, quod templa et dii multi pendent accedit quod ha:c fesla solemnia agentes, non ipsis
de Caesaris nulu ac voluntate? Itaque christiani multo parcebant imperatoribus, quibus cum plures vitae
potiori jure pro imperaloris salute non falsos iilos annos falso opiabant, tum de alio novo cogitabant
deos, sed Deum verum, vivum, et aeternum preca- creando imperalore.
bantur. Nam el ipsimet imperatores, si sanae mcntis Neque sinil auctor nosler sibi responderi haec caeci
slnf, hunc sibi optant esse propiiium, a quo hahent tanlum el ingrati vulgi esse vota, non vero aliorum.
quod homines sint, quod vivant, quod aliis houtiiii- B Non enim plebeii homincs erant infensissimi impera-
bus imperent. Pro eorum igilur salute, prosperitate, lorum liosles Cassii, Nigri, Albini, ncque alii Sigeriis
vila longiori, diuturuoque imperio christiani manibus et Partheniis audaciores, qni inler duas lauros Caesa-
expansis, nudo capite, sine praevio monilorc preces rem obsederunl; ueque i i taudem, qui harum scelcs-
fundebant de carne pudica, innoccnte anima, ac sanc- larum partium socii tum quotidie agnoscebantur. At
ttfSpirilu profectas. Sed non offercbant, sicut ethui- isti tamen pro imperatorum salute sacra faciebant,
ci, grana unius assis, nec arboris Arabicae lacrymas, per eorum dejerabant genium, ac solemnia siculi alii
nec sanguinem bovis tabie aul aetate confecti, nec omnes celebrabant. Eadem quoque dependebant offl-
spurcam conscientiam, aut hostias a viliosissimis sa- cia astrologi, aruspices, augures, magi, qui daemo-
cerdotibus immolatas. Elhnicorum itaque pracsides num artibus de Caesarum futura morle consultabaut,
provocat Tertullianus, ut chrislianos, si fas un- exoptabantque esse proximam (cap. 55).
quam s i t , eo modo Deum pro imperatoris salute Debita ergo itnpcratoribus fides, pietas et religio
precantes lorqueant, discrucient, et occidant (cap. non in his officiis consislit, quae ab eortim hostibus
28,29,50). ssepius exbiberi visa sunt, sed in iis moribus, ac bo-
Quam sincero autem animo, nec ficta adulatione, n.c mentis operibtis, quae imperatoribus et aliis om-
quae ethnicis eam objicicntibus prodesse poteral, sic Q nibus iudiscriminaiim, nullaque nisi a Deo expectata
Deum omnipolentem precarentur, inde ilie demon- merccde persolvas. At hacc pracsubanl christiani, qui
strat, quod sacris eorum lilteris, qtias non occulta- jubeutur neniini roale velle, aut facere, dc nullo male
bant, omnibus praccipitur, ut non solum pro inimicis cogitare, nemiuem odisse, diligere iuimicos, ac cum
suis, sed pro Tpsis etiam nomihatim imperatoribus laeduntur, par pari non refetrc. Quod quidem ab illis
Deum orent. Addit aliam ipsis fuisse causam, sive tam sedulo obscrvaium e s l ; ut ab vulgo lapidibus ap-
polius necessilatcm, pro imperatoribus et imperii petili, vcl aliorum furore ignibus exusti, vel baccha-
Romani slalu orandi, ut mundi nimirum, qui cum eo nalium furiis ex scpulcro eftossi, tot lantasque sibi
perire debebat, finis retardaretur. Quocirca per salu- aut suis fratribus illatas injnrias uunquam ulcisci vo-
tem imperalorum libenter jurabaht, minime vero per Iuerint. Poterant tamen de iis poenas stimere aut pau-
illortim genios, quos adjurationibus fugare consueve- culis faculis occulus, aut majoribus, quam ethnici,
rant (cap. 51, 32). militum copiis apertas. Per lotum siquidem mundum
Praeterea tanlo major, inquit auclor nostcr, erat dispersi, urbes , municipia, castra, exceptisque solis
christianorum pietas et religio erga imperalorem, deoruro lemplis, omnia impleverant. Quamvis autero
quanto cerlius sciebant illum a Deo vero elecium ac minores copias inslruere poltiissent, cui tamen bello
constitulum. Ab hoc igilur Deo imperatoris saiutem J J prompti e l idonei non erant, qui iibenter pro suae
eo facilius poterant impetrare, quod hisce precibus religmnis coufessione se trucidari patiebantur? Fac
illum Deo minorem esse fatebantur. Nefas autem ip- etiam, si velis, eos fuisse inermes. At sua sola a gen-
sis erat imperatorem deum appellare, ut pote qui tilibus defeclione, aut scparatione, sese vindicare fa-
homo est, ac dum triumphat, suae admonetur huma- cillime poterant. Tania quippe erat illorum multilu-
nae conditionis. Quin vero Auguslus imperator nole- do, uiethnici sibi solis relicti, suam obstupuissent
batse dominum vocari. E l rccte quidem; nam unus ad solitudinem, ac plures hostes habuissent, quam
est omnium atque etiam imperatoris dominus, scili- cives. Denique ad chrisiianorum vindiclam satis uti-
cet Deus omnipotens. Denique quomodo imperalor que fuisset, si dmmones non depulissent ab obsessis
adhuc vivus poterat Dei appellari nomine, quod ethnicorum corporibus. Tanlo igitur hoc uno praesi-
ethnici non ante apotheosim Caesaribus tribuebant dio, genliiibus coilato, ostcndebanl se non bumani
(cap. 33, 54) ? quidem generis, sed erroris, uti hacienus probavi-
Qua autem facilitate et evidentia Tertullianus liac- mus, esse inimicos (cap. 56, 57).
tenus probaverat christianos non esse reos txsae roa- Transit inde auctor noster ad altcram nec minus
719 IN T E R T U L U A N i APOLOGETICUM
impudcntem calumniam, qua christiani de falso illici- A d i i , totum orbem lerrarum generali, nec tantuni
t x factionis crimine postolabantur. Qux enim^ ait campestri, ut Plato pulavil, periisse diluvio. Ad b x c
i l l e , est factio iUicila, nisi bominum,qui dignilatum vero priusquam Judxi in jEgyptum migrassent, at-
aut glorix ambilione civitales ac regna turbabant? At- que adeo longe antea, quain Christus religionero
qui christiani, nuila ambitione ducli, nuntium semper suam fundasset, ultor ignis Sodomam et Gomorrbam,
remiserant eihnicorum ccelibus, et rebus publicis, Vuisinios et Poropeios co.isumpseral. Nemini quoque
queroadmodum c i r c i , theatri, a r e n x , aliorumque incompertum Romanos Cannensi praelio fuisse pro-
spectaculorum volupUtibus. Atcerle iis rejectis, nul- fligatos, et captum a Senonibus capitolium, com Ro-
lum inde etbnicis damnum, nullaque injuria, siculi tie- roani deos suos, et nulli christiani verum Deom ado-
quesi quando cbristiani alias conseciarenlur volupta- rarent. Demum eadem antea fuit urbium atque lem-
tes, quas ethnici vicissim respuebant (cap. 38). ploruin clades et ruina. A l haec non polueront hs,
Tertullianus porro ut cunctis planius adhuc osten- quorum erant templa, factitiis diis adscribi, sed itu-
derct nibil a christianis turbuiento iliicilae faclionis, pietati hominum,qui eos colueront, acverum Denm,
sed oninia solo verx religionis et pielatis animo fie- omnium bonorum fontero, aut ignorantes aut asper-
r i ; breviter ac sincere ca describit, quae in eorum nati , omni vitiorum scelerumque genere sese con-
coetibus agebantur. In illis, inquit, vim Deo facie- B iaminaverant. Huc acccdit, quod ab eo tempore, quo
bant, fusis precationibus pro imperaiorc ct potestati- exorta est Christi rcligio, leviores procul dubio fuerunt
bus, pro statu sacculi, ac rerum quiete, pro mora fini publicae hujusinodi calamilates. Illius quippe sectalo-
ulliino mundi afferenda. Tum dehinc legebantur d i - ruin innocentia iniquitatem sacculi lemperavit. Et vero
vinae Scriplurae, quibus adslantium pascerent fidem, ubi calamitate aliqua mundus premebatur, tum ethnici
spem erigerenl, ac figerenl fiduciam. Sequebantur falsos deos suos ritibus soiitis perperaro fatigabant:
postea exhorUtiones, castigationes, et divina ob gra- christiani vero continenlia, jejuniis,aiiisque poeoiten-
ve aliquod peccatum censura. Praesidebant autein his tiac actibus exorabant veri Dei misericordiam. Non hi
coetibus probali seniores, non pretio, sed merito itaque veri Dei cullores, sed etbnici, ilium spernen-
bunc honorem adepti. Unusquisque vero menstrua tes, publicarum calamiutum causa eranl (cap. 39,40).
die modicam stipem sua sponle, et pro roodulo confe- Insut adbuc Tertullianus iniqtiissimos esse horum
rebat ad alendos quoslibet cgenos, senes, pueros, deos, si propler christiauorum scclcra. illos tantis
exsules, carceribus mancipalos, aliosque ad metalla malis afflictcnt ac conficianl. Nec sinil hoc telum
damnatos. Ethnici ergo frustra conabantur hanc in- in christianos retorqueri, quos Deus iisdem atque
famare mutuam christianorum cbaritatem, qua etiam gentiles calamitatibiis opprimi paticbalur. Juslos
sese invicem vera religione adunatos, fratres voca- C <P*ippe homines, uti ipse cdixit, non discemel ab i n -
bant; suaque aiiis partiebantur bona, quibus nun- juslis, nisi in ulliroo post mundi finem judicio. Qua-
quam non dirimebatur mutuus ethnicorum aroor. propter voluit omuia in hoc humanac vitaj cursu
Indiscrela quippe illi habebant omnia, praeler uxo- omnibus esse comrounia, et adversa quidero bonis in
res, quas h i , cxtera omnia rctinenles, cum aroi- admonitionem, inaiis vero in castigilionero. Nuilis
cis suis, queroadmoduro Socrates^ct Cato, communi- praelerea adversis iaedebantur chrisliani, quibus nilul
cabant. erat opubilius, quaro de hoc mundo exire. Quacum-
Pergit Tertullianus, ac coena , inquit, chrisliano- que aulem vexatione conculerentur, spem fiduciamque
rum, non sieut Megariensiuin, vel aliorum ibi ab iilo suain pracdicatione divinarum Scripturaruin recrea-
nouiorum, prodiga erat et sumptuosa, sed jure me- bant. At ethnici e conlrario nihil in adversis solatii
rito a Graccis «ydwr>j et a Lalinis dilectio nuiTcupa- a^diis suis, neque in hac, neque in fulura v i u Iiaben-
tur. A precibus inchoatur, ac postea omnes lanta tes, injuslos uiiquecolebant et ingralos (cap. 41).
moderationc comedunl et bibuut, ut meminerint Quid praeterea magis absurdum alia cthuicorum de
Deum pcr noctcm adorandum. Posl aquam vero ma- christianis exposlulatione, qua conquerebanlur eos
nualem et lumina, quisque, ut potest, ad aliquid ex esse infructuosos ac Ilcipublicae inutiles. Non enim
Scripturis sacris Deo canendum provocaiur. Alii vero J) Bracbmanes erant, aul sylvicolae , sed quaelibet
secum colloquentes, Domimun audire sciunt. Deui- cum iisdein ethnicis commcrcia tibique babebant,
queoralio sicut incoepit, i U dirimit convivium,atque ac solis exceptis superstitiosis iilorum cxremoniis,
inde omnes non tumulluoso et lascivo etbnicorum sic artes miscebant et operas, ulcuni i i s , et de illis
more, sed summa cum tnodcsiia discedunl. Atque cx vivercnt. At lemplorum nostrorum, inquiebant gen-
ii8 ita expositis Tertullianus concludit non in bis tiles, vectigalia miuuuntur. Sed quibus, ail Tertuilia-
i hristianorum, scd ipsis gcnlilium coetibus esse illici- nus ? Numquid homitiibus diisque vcstris mendican-
tas damnandasque factioncs. tibus? Nonne christiani openi illis petentibus seiuper
Nec potiori quidem jure hi clamitabant eosdcro ferunt, eoruroque roisericordia plura vicalim tribuit,
chrislianos publicaruro omnitim calamiutum esse quam gentiles templatim? Cxtera vero vectigalia iidem
auclores. Nam anle audiltuu illorum uomen plures christiani Unta fide expenduut, quanu iroprobiute ab
insulae, ab auctore uostro deiiominatae, aut maris ethnicis fraudantur (cap. 42).
fluctibus, aut molibus lerrae absorptx sunt. ConsUt Quinam autem, pergit auctor nosler, de ehri-
ttiam antea, ac priusquam ulli cssent Roroanorum stianorum querebantur inutiiitate ? Nonne leno-
 7H DISSERTATIO D. L E NOURRY. 7__
nes, perductorcs, aquarioli, sicarii, venenarii, A Hippias in insidiis, a se alteri paratis, occisus nie-
magi, el alii ejusdem farinae liomines? At eis infruc- morantur ? Atcbristianus ab iis omnibus alienissimus,
luosos esse fruclus esi. Creleruni si cliristiani aliquid nibil unquam his siroile tentavil. Si quis eniro exces-
rcipublicac afferanl detrimenti, illud d;rmonia ex ip- sit a regula disciplinae, tum desiil esse christianus.
sorummet clhnicorum corporibus ejiciendo , satis su- Elhnici ergo frustra venditabant philosopbos suos
perque compensabant. Verum gcntiles tanla profe- christianis scientia aequiparari. Nam hi ipsi phi-
clo crudelitale, quanto reipublicac damno occidebaut losophi, quemadmodum poetae ac sophisttt , plura
chrislianos, quorum comperla omnibus esse debebat quidem placita ex sacris divinx nostrae Scripturae
innocentia,vel eo solo, quod sceleratisdum plenies- fontibus bauscrant: sed ejus simplicitalem, ac ser-
sent carceres, nullus ibi, nisi suum solum ob nomen, monem tunc obsctiruin despicientes, ea pravis cor -
cliristianus reperiebatur (cap. 45,44). ruperunt suis opinionibus. Ex hac quippe sacra
Ncque-inde lanlum probalur illorum vitae morum- Scriplura agnoverunt unum duntaxat esse Deum: sed
que inlegrifts, sed cx divinis eliam illorum legi- hnnc Platonici incorporeum, Stoici corporeum, E p i -
bus. quae sanctiiate et auctoritate sua omnibus bu- curus ex atomis, cx nutncris Pylliagoras, Heraclitus
manis longe praesiant. Nam hae homtcidium , illae ex ignc orturo esse docuerunt. Simili quoque modo
iram; hae adulterium, illae concupiscentiam: hae ma- B Plato divinam iliius providentiam asseruit, quam
lciicium, illae maleloquium ; illae injuriam vindicari negavit Epicurus. Aliqtii illum extra mundum, aliiin
pracipiunt, hae injuriae vicem redderc prohibent. eo positum censebant. Eamdem sane ob causam variae
lluc accedit quod omnia, quac in humanis gentiiium fuerunt illorum de mundi ortu et duratione, ac de
legibus probantur, haec ex divinis chrislianorum sta- animae bumanae natura opinationes. Neque objicien-
lutis delibala snnt. Prreterea ma;orem esse harum, dum est a qtiibusdam quoque christianis adulteratam
quam illarum aucloritatem hinc phne conficitiir, qtiia fuisse recentem Christi doctrinam. Nam h i , inquit
linmana lex perfringi facilc potest, vel propier reo- Tertullianus', haeretici sunl, et adversus errores illo-
rum latebras, ct peccandi ncccssitatem , vel propter rum praescribimus certissima veritatis regula, quae
stipplicii brevitatem, non ullra obitum infligcndi. ab ejusdem Christi discipulis ad nos transmissa est.
At nihil prorsus latere potesl Deum , qui aetemas de Maligna insuper daemonum calliditate, pravoque
qiiibuslihel criminum consciis puenas repelit. Quid illoruro instinctu gentiles pbilosophi et poetae quas-
inirum ergo, si lanta fuerit, siculi jam demonslra- dam excogilariint fabulas, ut falsa veritaiis, in Scrip-
tumest, christianorum illutn timentium innocenlia, turis sacris tradiue, siiniiitudine caeteri homines ipsis
ct genlilium proconsulem metuenlium perversitas potius, quain christianis , sibi odiosis, fidem praj-
(cap. 45,46)? G starent. Sic enim finxere aliquod apud inferos tribu-
At philosophi nostri, aiebant isti, eamdem ac n a l , Pyriphlegetonlem fluvium, et Elysios campos;
chrisiiani profitebantur innocenliam, justitiam, pa- quia a nostris acceperant ultiinum fore horoinum ora-
ticntiam, sobrielalem, pudicitiam. Si itaest,[res- nium Judicium, aelernas improborum poenas, ac pio-
pondct TcrturTianus, cur plures philosophi, super- rum sempiternam in para^jiso felicitatem. Sed quis
stitiones geniiiittm adspernati, laudautur, donanlur- nesciat scriptis nostris, ut pote anliquioribus, polius
qtie staluis ac salariis; christiani vero idcirco tor- quam aliis recentioribus, sicuti archetypo potius
quentur et interficiuntur ? Nnmquid Socrates, qui quaro imagini credendum (cap. 47)?
dacmonis , sibi semper adsisteutis, opera usus est, ct Et certe Pythagorica animarum transmigraiione
iEsctilapio sacrificavit, melior fuit christianis, qui longe verior est integra corporum nostrorum resti-
datinonia fngant et expellunt?Numquid Thalelis, qui tutio» Neroo quippe inficias unquaro ibit corpus
dc Deo interrogatus nihil respondit, aul Platonis, humanum ab eo refici posse, a quo anima de uno
qui dixit Detim esse inventtt c l enarratu difficilem, in aliud corpus migrandi polestatem habere per-
rnajor, aut melior est scienlia, quam cujuslibet peram fingilur. Verum enimvero ficiitia plane est illa
christiani opificis, qui Deum invenit, et quis ille sit, animarum migratio; quandoquidem nullus unquam
confestim expiicat ? Nnmquid christianorum, qui con- D se in bestiam reformalum agnovit. Praeterea hoc
tinentiam servaut, autnullam praeter uxorem, foemi- animae de uno in aiiud corpus transitu, una hominis
nam concupiscunt, minor, aut pejor est pudicitia, pars viva, altera semper morlua remanet. At necesse
quam Platonis adolescentium corruptoris, vel Dioge- omnino cst totum homiuera ad pristinara suara vitam
nis Phrynem meretricem perdite amantis, vel Speu- redire; ut de bonis aut malis, a se in hac vita actis,
sippi in adulterio morienlis, vei Democriti sese, ne uliiraum a Deo judicium referat. Quid vero, quod
mulieres corniptis ocuiis videret, obcaecanlis! Quae anima nihil sinc corpore pati potest, quae lamen non
vero fuit aut Diogenis modeslia, superbiam Plalonis sine illo aliquid meruit? Neque dixcris id non posso
alia supcrbia calcantis, aut Pythagorae et Zenonis ly- unquam ab uilo fieri. Nain qui tc, cum non esses,
rannidem affectantium ? Quac Lycurgi aequitas, qui ob sicut et omnem mundum, de nihilo creavit, potest
emendaias leges suas mortem sibi conscivit? Quid utiqne temelipsum, postquam esse p!esjeris, tolqtn
plura ? Nonne Arisloteles lanvturpiier ileriniam ioco ^ c u i i eras,. fofieere, Peslremo k x , teuebrat, s i r
_wo expttWtv q«aw Aiexamin» a^oiatos « e t t N o n n e 4w, fruoti» terws, semina, et c#tera aiia qwam
Plalo ventris gratia venditatus, Arisiq^&ttonQtolii% pluriju^rtviytfiunt, quamo rmagis ad viuui redihit
 LN T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM
homo, qui quidem si se Pytbiae oraculo noverit, om- A geues, Pyrrhon , et Callinieus, qui suos ad dotoris
nium morienlium el resurgcntium est domimis? Uhi- toierantiam et mortem cohorlati sunt. Gentiles i
cumque ergo, aut quocumque modo ad nihilum que primum quidem invictam admirati sunt chrisua-
redactus fueril, ad viiam potestate ilbus revocabitur, norum constanliam. Tum dehinc agnoverunt tania
eujus est nihUum, sicut et tolum. constanliae causam et christianae religionis verita-
Numquid igitur, arguel aliquis, moriendum semper tem. Eam porro agnitam uila absque mora amplexau,
et resurgendum ? Ila sane, ait Terlullianus, si Dco miro incensi sunt ardore martyrii, quo [noo solum
placuisset. A l ille, qui ex diversisac contrariis rebus rcmitlunlur omnia peccata ; sed tota etiam Dei gratia
creavit omnia, voiuit utique homines mortuos ad redimitur. Gratias igitur agebant etbnicorum seoten-
pristinam vitam semel eo medio temporis puncto ex- tiis, quibus damnati, a Deo absolvebantur (cap. 50).
cilari, quod in fine mundi inter hanc temporaneam AETICDLOS u.
setatem, ac seternitaiem deinde fuluram intercedit. Ostenditur TertntUanum esse hujus tibri auctorem, ac
Tunc autem Dei cullores consequentur aeternae fe- quis ille fuerit quce ejus patria , qui parentes, quo-
f

licitatis praemium, quemadmodum profani et iuiqui rum falsis religionibus primum imbutus fuit.
sempiterno igne cruciabunlur. Hujus porro ignis, a Constat sane, ac commiinis omnium, nemine uac-
terreno nostro plane diversi, exempla nobis suppe-1 tenus refragante, senteiitia fuil Tcrtullianum bujus
dilant fubnina, et montes scniper ardentes. Quae Apologeiici libri verum gcnuinumque esse auctorem.
quidem elsi philosophi agnoverint, aliique non im- Si quis tamen ccrta hujusce opinionis argumenta sibi
probaverint; hanc lamen christianorum scntenliam proferri desiderat, abunde ei satisfacere baud difficik
deridebant. Fac tamen, si Deo placet, iilam esse fai- est. Nam praeter complures manuscriptos remotioris
sam. At cerle omnibus ipsa aeternae aut poeoae, aut et propioris aetatis codices, in quibus hic ipseiiber
mercedis spcs utilis esl et necessaria. Quaceumque Tertulliani nomine inscribitur, Eusebius cujus hac in
porro illa sit, non idcirco lamen in christianos gladiis, re fides nulli suspecta esse debet, post transcripii
besliis, crucibus, et ignibus, exsultante populo , sae- quaedam hujusce libri verba, ibidem adjecit: T«VT«
viendum erat. Ethnici igitur insulse prorsus gestie- TcpruJOU-yof, T O V « Pwjuofojy yo/*ovf $xpc6«*ft&c a v t y , T * «
bant, ac gloriabantur de illorum suppliciis, qui &XXot £ySo£oc, XOLI T # » (xkltvTv. c V i P _ f n ? c }ap_pwv, b rj
damnari potius, quam a Deo excidere optantes, i m - ypuftlvr} fxev a v r f T ^ Pu^uatov fdtvA , fxn^SXr^iir^ &
morialem agebant triumphum (cap. 48, 49). x a j e V i T ? V i X i ~ 3 a y X e W a v vwip Xp#ar/av_t> ianlrfa

Sed rursus genliles acriusque vociferabantur nui- (Euseb. lib. II. Ecctes. histor. cap. 2. p. 41)
lam christianis esse querendi causam , si sua sponte Quae quidem Rufinussic latine interprelatusest: Hme
patiantur. A t his auctor noster respondet illos more G Tertultianus vir et legum et institutionum Romtnarum
pali miiitum, qui licet belli deprecentur pericula, peritissimus, et tnter nostros scriptores admodum cta%
totis lamen decertant viribus, ac demum gauden- rus, in Apoiogetico suo, quem adversus gentes pro notr
tes, praedam, victoriam et gloriam adipiscuntur. tra fide scribit (Ruf. lib. II. cap. 2 ). Nec male pro-
Christianorum quippe victoria gloriam habet pla- fccto, si aliqua non omisisset latine*sic vertenda:
cendi Deo, et vitae aeternae praedam. In glorioso au- Postea grcecum in sermonem translato. Persuasun
tem boc cerlamine ipsa, quibus crucianlur, instru- ilaque Eusebius, et ipse etiam Rufinus habueruot
menla illis sunl habitus victoriae , vestis palmata, et iiunc librum a Tertulliano conscriptum fuisse. Plura
currus triumphanlis. Ncc desperati ergo, nec perditi adbuc idem Eusebius, memoralo Tertulliani nomine,
dici poteraut ab elhnicis, qui M u l i i , Empedociis, ex hoc eodem libro transcripsit (Euseb. lib. III, eap.
Didonis, Reguli, Anaxarchi, Atticae merelricis , Ze- 23, p. 91 ), et alicubi addidit : ETxrjrxi 5' *>uv 4
nonis Eleatis, Laconum, aliorumque iu tormentis Wopfoc t*£ 55c OCVOJTI/X» ot&yjlaxa/av vov TtprvXitavot;
et crudelissima necc fortitudinem et constantiam, ^uaixf.c xvoloyUs, r) tp/Mjvte* T O & T O V f y r l TfoV«.
non maxiinis tantum exlulerunt iaudibus, sed eos Porro ex Tertutliani Apologetico, latine conscripto,
etiam statuis, imagiuibus, litulis ad quamdam ex cujus supra mentionem fecimus, hcec a nobis desumvt*
morte ad vitam revocationem , el gloriae aeternitalem D est narratio (lbid. cap. 35, pag. 105 ). Sic enim Va-
decorarunt. Tanto igitur abest ut christianus, qui a lesius graeca Terlulliani verba latina fecit. Alio deni-
Deo, pro quo patittir, veram aeiernitatem exspeclat, que adhuc in libro, citatis similiter Tertulliani nostri
insanus s i t , quin polius inde innocenliam suam , et verbis, baec praemisit (idem tib. V . cap. 5., pag. 169):
elhnicorum iniquam probet crudelilatem. Nonneetiam M _ p r v c & T o 6 r _ y yivon o * a £ t 6 # > e « c o TtprvlXtoxoe ^
hi ipsi christianam mulierem ad lenonem polius fafMixt vuynX^roi vpospmr.voit vv\p <rf,c *(ort»c
quain leonem damnando, palam confilebanlur labcm XoyUi Ijc *_) tpovOc* iyihiptonbTA/utf, TT> n W » ^
pudicitiae omni lormentorum gencre, et morte ipsa /9c€aeo<v tfvy oWoSt^ee fuigon, xttt / y a p ^ r f f a . Scd

atrociorem ab illa et aliis chrisiiani repulari? Ncquc et Tertullianus, ita interprete Valesio, ejusdem
inde, ne hilum quidem, gentilibussua prohciebat sae- rei idoneus testis est in Apologetico, quent pro fuiei
'Vilia*, quandoquidem sanguis .martyrum semen erat noslrce defensione ad senatum urbis Romce latino ser*
ehristiariwrnm, qub miram i o modum trescebaf sein- <smne>aon**tipsit eusus atiam tmpra mentwnem, fecir
f

Tper_llori«o' iiiimertis. Sua siuxjuiem morte longe plu- -snusiubiJtancMst4hw , miqm eptmentwf^
;
res ef^os#u^t msch^io^Vqu^ Cfeero, Seneca, f>io> gurn^nio ewfirnut. '• .
f
•' ^ -
 725 DISSERTATIO D. Lfi NOURRY. 7.6
Ad luec VOTO , Hieronymos ki sua ad Magnum epis- A cetHieronymus hisce verbis: Terlullianus.... provin-
#

tola ( tftmmt/m. eptst. 85, ad Af a$. pag. 6 5 6 ) : Qwd cice Africee, cimtatis Carthaginensis ( Hieronym. Ca-
Teriuttiano, inquit, «rtidiftttf, quid acutius ? Apoioge- tal. Scriplor. Eccles. cap. 55, pag. 115). Quamob-
ticus ejms, «I con/ra gentes tibetli, CMnctam «rcti/t ob- rem in chronico Eusebiano dicitur Tertulliqnus Afer
timent disciplinam. Plura autem in rem adeo certam (Ghron. Euseb. ad ann. Christ. 208) : ab Oplalo au-
euvidentem congerere niliil necesseest, nisi velis ipsi tem Terluilianus carthaginensis (Oplar. lib. 1. de
soli meridiano lucera afferri. schis. Donatist. pag. 8 ) . Sed quid testibus opus est
Antequam vero ad bunc iibrura more nostro exa- pluribus, cum ipsemet Tcrtullianus pairiam suam
minandum veniamus, operse prelium est investigarc his, quae in i l i o , de quo agitur, Apologetico le-
quis hic ipse Ulius auctor fuefit. Primo itaque qua- gimtis, verbis indicel ? Infanies penes Africam Sa-
tuor, nullo adhuc reclamanle, feruniur haec ejus no- turno immolabantur palam usque ad proconsulatum
w i n a : Quintus, Sepiimius, Florens, Tertullianus. Ne- Tiberii.... tcste militia patrice noslrce quae idipsum mu-
niiuem vero movere debet hacc tot nominura lurba. nus illi proconsuti functa est ( Tcrlullian. Apologet.
Nam plures totidem appellati suut, ut ab aiiis suae cap. 9 ) . At insuper se Carthaginejiaium fuisse tes-
gentis, ac familiae hominibus disce/ncrentur. Primum tificatur alio in libro, quemCarlhaginensibus obltilil.
autem erat praeoomen, quo i s , cui impoiiebatur, ab Oblivionis enim vitium ibi eis ideo exprobrat, quod
omnibus suis fratribus distingui posset. Eienim prac- elsi ariete olim in bellis tisi fuissenl: Cum tamen,
nomina, sicuii Varro nos moiiuit, sunt instituta ad inquit, uitimarent tempora palrice, et aries jam Roma-
usum singularia, quibus discernerentur nomina gentili- nus in muros quondam suos auderet, obstupuere iltico
tia,ula numero Prima, Secunda, TerUa, Quarta, in Carlhaginenses, ut novum extraneum ingenium (Idem
viris, ut Quintus, Sextus, Decimus; sic ab atiis rebus, lib. dc Pailio, cap. 1 ). Nonnc autem inde colligi po-
cum essent duo Terentii aut ptures\ discernendi causa test bis verbis non minus clare suam, quam illorum
ut aliquid singulare haberent, notubant ut ab eo qui quos ailoquilur, palriani ab illo designari ?
9

mane natus dicereiur, ul esset Manius qui luce Lucius, Carthagine igilur haud dubie natus est, patre, ut
9

qui post patris mortem, Poslhumus ( Varr. Ub. U , de ail Hierotiytnus, centurione proconsulari: vei sicut in
ling. laliu. pag. 126). Eusebii Cbronico legiinus: ille centurionis proconsu-
Noraen vero erat gentiiitium, sive a genle desump- taris filius fuit. At non magno quidem in honore erant
tum , ex qua suam aliquis ducebat originem. Cogno- proconsulis cenluriones ct miiites; ut pole qui illius
men porro, quod piures ab agnomiue non distingunt, apparilores, viiia miuisteria obire consueveranl(J_u?-
datum est, ut cum in una familia plures ejusdem ronym. Catal. script. Eccl. cap. 55. p. 115. Chron.
erant nominis, unusquisque ex qua natus fuisset, C Euseb. ad ann. Christ. 208 ).
dignosceretur. At quidam lamen opinaniur agnomen Ab hoc auiem palre suo Terlullianus, et aliis
ideo diclum, quod tribusjam meinoratis accesserit nunc incognitis parenlibus suis ethnicis ortus, ne-
vei ob praeclarum aiiquod factum, vel virtutein ali- fandas illorum superslillones cum lacte suxit, palam-
quam, vei aliquod animi viiiura, vel corporis naevum, que postea professus est. Nam ubi de veris christia-
vei aliam similem ob causam. Sed de bis plura Sigo- norum dogmalibus dispulat, eosdem elhnicos sic
nius, Onuphrius Panvinus, et alii (Sigon. de nomin. afiatur: ilaec et nos risimus atiquando; de veslris fui-
Roman. cap. 5. Onuphr. de nomin. Rom. § 15 et 16). mus : fiunt, non nascuntur christiani ( Tertuilian.
Tertulliani itaque praenomeit fuit Qumlus, haud Apologet. cap. 18). Suara vero, qua lunc labora-
dubie quia quinto iiiler fratres suos ordine nalus bat, caecilalem, ac veri Dei ignorantiam, his ver-
erat. Nomen Septimius , uli ipse his significat verbis, bis alio iu libro deplorat : Pxnitentiam, hoc genus
quibus librum de virginibus velandis, sic _absolvii: hominum, quod et ipsi retro fuimus, cceci, sine Do-
Hcec cum bona pace legentibus, veritatem consuetudmi mini lumine, natura tenus norant passionem animi
9

prceponentibus, pax et gratia a Domino nostro Jesu re- quamdam esse, qux veniat de offensa sententice prioris
dundet cum Septimio Tertutliano, cujushoc opusculum (Init. lib. de poeuilent. cap. 1).
est ( Tertull. lib. de Virg veiand. cap. 17 ). Nomen D Tum ergo, qucmadinoduin erudili viri observave-
autera illud SeptimU habuil, quia ortus est ex Sep- runt, veri Dei et christianac religionis lumine priva-
thnia gente. Quia vero plures eraut bujus familiae tus, profanis spectaculis delectabatur. De bis enint
v i r i , addilunt ei coguomen florens Tertullianus, nisi ille alicubi dixit; i/a/o non implere, quam mentinisse
probetur a cognomuie distingui illud agnomen, quod ( L i b . de Spectac. cap. 19). Quin ctiam non sine
ipsi aliquara pcculiarem, uti annotavimus, ob eausam animi dolore confitetur se in turpia carnis vitia essc
sit adjectum. prohipsura: Ego enim , inquiebat, scio me neque aiia
Caeterum tamelsi quatuor ipsi fuerint noraina, solo carne aduUeria commisisse, neque tunc, legendura, nunc f

•nihilomitius Terlulliani nomine ab Eusebio, uti jara alia carne ad continentiam eniti ( L i b . de Resurrect.
vidimus , atque ab Hieronymo, et aliis, quemadmo- carn. cap. 59). Nec minus aperle declarat se aliorum
dutn infra nec semel animadveriemus, appellatur. peccatorum suorum poenituisse : Tu peccator mei si-
Atque eo etiam solo Apologeticus ejus liber in manu- milis, imo me minor. Ego enim prceslanliam in delictis
scriptis nostris codicibus inscriptus est, meam agnosco (Lib. de Poeuitent. cap. _). Ac rursus.
Qua aulem in provincia et urbe natus s i t , nos do- postea: Peccator omnium notarum cum sim^nec uIU rei
 727 IN T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM
nisi pcenilentice natus non faeile possum super ea re
f
x
tacere(L\ j. de Poenil. cap. 12). At nulli procul dubio
mirum videbitur, si elhnicus homo, qui dcos adulle-
ros, etadulleris pejores adorabat, eorum exempla,
sicut Chaerens apud Terenlium (Eunuch. act. III.
scen. 5. v. 43) sequi voluerit. Sed quantae haec cri-
7_9
daemones potestatis oculatus testis fuit, aut saltem
A
de illa Ha persuasus, ut ethnicos ad pericolum illios
coram omnibtis faciendum provocel, ac nisi daemo-
nes ab illis ndjurati, se deos non esse fateantur, ho-
rumce christianorum velit fundi sanguinem? A i qtssd
isto inquit, opere manifestius, quid hac prokatiome
f

mina Tertullinno olim elhnico volupiati, tauto ipsi fidetius? Simpticitas veritatis in medio est ( I d e m ,
christianam poslca rcligionem profitenli, uti cx ejus Apologet. cap. 2 3 ) . Exploratam igilur luboit bo-
libris, alque hoc praescrtim Apologetico, patet, hor- jus rationis et experientiae v i i n . cui a nemine, nisi
rori fucrunl. falsis praejudiciis pemtus obcaecato, resisti posse ar-
bitrabatur.
ARTICULIS III.
Nec minus perspecta ipsi fuit Scripturae sacrae anc-
Quibus ralionibus Tertullianus ad christianam religio* toritas, quam, inquit, qui adierit, inveniet Destm;
nem affductus, el quando eam professus est. qui eliam studuerit inteliigere, cogetur et crederu
(Ibid. cap. 18). Nonne ergo et ilie ibi Deum inve-
Quibus Terlullianus ralionibus ad Christi fidem B nit, et falsos agnovit genlilium deos, ac verani
amplexandnm impuisus sit, si quis postulat, is a csse chrisliaiiam religionem? Tantis enim luminibus
Georgio Ambiancnsi capucino audiettres illas fuisse: haec veriias fulgebat, ut ab omnibus voluntaria obsti-
christianorum innocentiam, excellentiam sacrae Scrip- natione non obcaecatis, statim susciperelur. Sed au-
turae, ac miram eorumdcm christianorum in daemo- dias velim illum h;ec cnarrantem : Testimonium ignt-
nes poteslatem (Georg. vind.Tertull. part. u , qurnstA. ranlice est, quce iniquitatem dum excusai, condenmat;
et _). Verum haec ipsa, quantumvis valida, rationum cum omnes qdi retro oderanl, quia ignorabant quale sit
momenta ille eadem, qua adstruxerat, manu de- quod oderant, simul desinunt ignorare, cessant et odisse.
struit. Nam continenter adjunxitethnicos Judaeosque, Ex his fiunt christiani, utique de comperto, et ina-
quales utique erant Ulpianus, et Suetonius, Jose- piunt odisse quod fuerant, et profiteri quod oderant
phus et P h i l o , aliosque doctissimos viros, hisce ra- (Ibid. cap. 1). At certe si tot gentiles, fatente ipso-
tionibus non minus atiento, quam Tertullianus, met TcrttiHiano, his omnibus, aut singulis rationibos
animo ponderatis , non potuisse ad christianae reli- facti sunt christiani; quanto magis i l l e , cui adeo
gionis profcssioncm adduci. Quainobrem putat Ter- comperia fuit falsitas religiouis ethnicorum, et chri-
tullianum nutanlem adbuc, ac flticluantem, aliqua stianae veritas. Ad illam igitur rejiciendam, et hanc
singulari divinaque visione impulsum, christianae C amplexandam opus non habuit ea , quam Georgios
religioni suum dedisse nomen. Sed undenam, quaeso, finxit, divina visione.
Georgius didicit a mcmoratis ab eo cum genlilibus Quando autem cbristianae reiighmi nOmen dederit,
tnm Judaeis iilas christianae reiigionis probationes non ita facile dixeris. Opinalus est enim Pamelius l i -
tanta quanta a Terlulliano animi atlenlione, aequi- brum dc Pallio publicam in lucem ab illo emissum
tate, sinceritate expensas et ponderatas ? Unde etiam anno Chrisli 195, et statim ac ille christiana religione
accepit Tcrtullianuni illa singulari visione fuisse do- initiatus fuit. Sed faisa est hujus scriptoris opinio in
natum, qua privatus, aliis quamtumlibet validissimis assignanda hujtis libri aetate, quem longe postea, ni-
rationibus, ad christianam religionem adduci mnv mirum post ipsius a calholica Ecclesia defectionem,
quam potuissel? Siccine ergo christiano religiosoque et circa annum 211 scriptum nunc pcritiores existi-
homini licet mera eaque levissima conjectura eorum mant.
vim et robur infirmaraargumcntorum], quibus chris- Alio igiiur modo investigandum esl susceptae ab
tlanae religionis veritas, ut infra ostendemus, invic- illo hujtis professionis initium. Discimus autem ex
tissime dcmonslralur? Sed doctus ille vir animum Hieronymo cdilam ab eo de conjugii motestiis com-
haud dubie non satis adverterat ad ea TertuIIiani in mentationem: Cum adhuc esset adolescens (Hieronym.
Apologetjco de Martyrum patienlia verba : Quis D lib. 1. adv. Jovin. pag. 157 ). Quamvis autem eum
non contemplatione ejus conculilur ad requirendum quid juvenili aetale lusisse in hac materia dixerit; Eusto
intus in re sit? Quis npu, ubi requisivit, accedit? Ubi chium tamcn virginem ad hvitc, sicut el alios Cy-
accessit, mori eicoptat (Tertullian.«Apologet. cap. 50)? priani, Damasi, atque Ambrosii libros legendos ad-
E t rursus ille alleri libro sic finem imponit: Quisque hortatur: Et nunc, inquit, eadem admoneo ut ss f

tanlam tolerantiam spectans ut aliquo scrupulo per- tibi placet scire quot motestiis virgo Ubera, quot uxor
f

cussus, et inqnirere accenditur quid sit in caussa et ubi adslricta sit legas TerlulUanum ad amicum philoso-
9 f

cognoverit veritatem, et ipse statim sequitur (Libr. phum (Idem Epist. 18. ad Eustoch. p. 37 ). Sed in
ad Scapul. caf>. ullim.). A t s i quilibet gentilis, nec dubium haud immerito vocari polest ulrum hic liber,
bmnino pertinaxnec iniqutis tcrum sestimator, sic cujus jam a longo tempore jacturam* feciinus, a Ter-
agnita chrislinnx religionls yeritatc, eam amplexa- lulliano ethnico, aut christiano fuerit compositus.
Hus cst, quanio magis Tertulllahus, qui alios animi Verum c u i , inquict aliquis, verisimile videbitur
^agacitate ,*et acqtdtate longesuperabatt Hieronymum chrislianae virgini auctorem suasorem-
1
'OlrfdHrero, quod flle maximc dnistfanorum in que esse voiuisse; ut hunc sicut Cypriani Damasi et
719 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 750
Ambrosii libros pervolularct, si quid vidisset in illo A quod necessitas imperabat (Tertult. lib. I. ad Vxor.
contra sialas christianae religionis leges ? Qunmodo cap. 7). Quorsum enim haecad illam fecil verba, si
auteni Tertulliantis hnjusmodi librum conficerc po- a consuelo mairimonii tisu ipse uxorque ejus sibi
tuil, nisi iisdem legibus abunde fuerit institutus ? At- semper lemperavisscnl ? Nemo tamen est, qui inde
qui niillus, illo ipso lesie, christiannm religioncm non iutelligal quanto Tertullianus continentiac casti-
ejusque legcs agnovit, quin illam coiifeslim volucrit tatisque studio inflammatus seroper fuerit.
profileri. Pnetcrea Hieronymus haec adhuc de illo Mintts autero mirum omnibus videri deberet, quod
memoriae mandavit: Hic usque ad mediam aetalem ille uxorem suam ad coiitinentiam his in librisadhor-
presbgter Eccte$ice(ldetnCatalog. script.Eccl.cap. 53, tetur, si vera sit de tempore, quo scripti sunt, quo -
p. 415 ), videlicet catholicar, permansit, et idcirco rumdam cum heterodoxorum, tum catholicorum opi-
antequam Montani haeresi infectus fuissct. Tum vcro nio. Ab illo enim editos suspicanlur lam ingravcscenlo
ille ibidem adjecit: Fertur lixisse usque ad decrepitam ipsius, quam florente ac vivida uxoris actate. Quam-
ostatem, ad annum scilicet octogesimum , aut si velis, ohrem putnnt in iis conditas illius quasi testaracnli
nonagcsimnm. Orlhodoxus igitur presbyicr |>erman- tabulas. Sed non aliud opinionis suae argumentum
sit ad anntim aetatis suae circiler quadragesimum. At proferunt, nisi haec Terlulliani veiba, quae prioiis
nec tunc primum quidem , nec statim post emissam B hhri inilio ila legunlur: Nam scecularibus satagentes
cbristianac religionis professionem, ad hunc sacrum sumus, et utrique nostrum consultum volumus. Si latibus
ordinem evectus videtur. Ergo juvenili in aetate ex ordinamus, cur non magis dc divinis atque ccelestibus
ethnico christianus fuctus videlur. Quanli autem in posteritati nostrce prospicere debcamus, et legatum quo-
tota hanc argumentatione sit ponderis, perili quique dammodo praftegare admonitionem eL demonstrationcm
pronuntient eorum, quce ex bonis immortalibus, el de hcereditale
t ARTICULUS I V . ccclorum deputatur (Ibid. cup 1)? Scd quia in codice
Agobardi, uli nos raonet Rigaliius, bis legitur tali-
De Tertulliani eonjugio, et summo continentim amore,
bus, id correctum voluit, ac legcnduni: talibus tabu-
de ejus saeerdotio; utrum presbyter faclus, marito-
las ordinamus; et ind^ colligit hos li! ros test:>mct l i
rum more cum uxore vixerit, nec sacris ordinibus
insttr a Terlulliano, aetatc jam plurimum provccl»,
iniliatos dUlinxerit a laicis: quodnam fuerit illius
coraposilos (liigalt. Nol. 1. inhunc libr.).
vivendi genus, quam asperis moribus : quomodo et
Sed tametsi res ila esset, numquid leslamenta nun-
quando in Montanistarum hceresim prolapsus, acquo
quam, nisi ingravcscente jam aekile, ab hominibus
cetatis suce et Christi anno tongiorem vitam finieril.
facta obsignataque sunt? Numquid ncmo prudcus
Uxorcm certe Terlullianus habuit, eamque chris- C homo, ac pracsertim christianus, ctsi florenlc adhuc
lianam , uii ex duobus, quos ad iltam scripsit, libris aetate de morte semper incerta, et testamento suo
eVidcntissime dcmonstratur. At nostrae setatis scrip- conscrihcndo cogitavil? At certe Tertullianus eo po-
tores iu controversiam vocant uirum ille adhuc gen- liori jure de iilo condendoqualihcl aetate sua cogilare
tilis,aut christianusillam gentilem aut christianain debuit, quod ttinc saevieutibus in chrislianos clhnicis,
duxerit. Nam mos qnidem, u l ipse Tertuilianus tes- nescire non polcrat vitam snam quotidie periclitari.
tatur, chrisiiauis lunc erat; ut inirent ethnicorum Nonue etiani ille, tinto tamquc singulari, uti d x i -
mulierum connuhia, nullumque in illius aliorumve mus, cotitinenliae castitatisquc amore semper inccn •
scriptis exsiat vestigium, quo deprchendi possil ulrum sus, potuil quolibet vitie su e tempore uxorem soam
iile, dticta jnm uxorc, ad Christi caslra convolaverit. ad eain, si tinquam vidua forel, conscrvandam adhor-
Verum si cx iis quae paulo anie diximus, inferri possit tari ? Ad hacc vero si illa, cum Tertullianits cdendis
ab ilio adhuc juvene in leges Christi juratum, nonne his libris operam dabat, adhuc erat, tit aiunt, vivida,
et hinc qnoque concludi potesl duclam ab eo postea numquid ex ficta quorumdam illiits verbortim signifi-
uxorem ? Ubi cnim christianus factus est majori ob- catione conclndi potest illura senem fuisse aut decrc-
servandac christiauae lcgis sludio semper flagr.ivit, pilum ? Neque audiendi sunt, qui objiciunt plurn in
quam ut ipse christianus nlinm iit mntrimonium, nisi D his libris occurrere, quibus Tcriulliaiiiis suum in
christiauain accipcrei. E l vero in citntis ad vxorem M"ntnnistas jam propcnsum nnimttm patcfnrit. Num-
lihris ei persuadcre conatur, ul si ipse prior cx hac quid enim qttia uxorem stiam nd coutiucntinnt ndhor-
vita migraverit, illa aut permaneat in viduitatis statu, talur? At nonne ipse etinm Pnulus Aposiolus chris-
aut christiano nubat v i r o , si velit secundis nuptiis tianosad caradem virtutemcohortnttis est? Sednobs
illigari. Nonne autem vero prorsus »imile e s l , illum sufficit qnod concedant Tcrtullianum ctim hos ad
paruisse legibus, quas uxori suae praescripsit ? Sed uxorem scribebnt libros, nondum in Montanislnrtim
basce conjcciuras aliorum judicio permittimus. lapstim fuisse errorem. Ad mediam enim usqtie acta-
Cum stia porro uxore Tertullianus, solitoconjugum tem, uti Hieronymus , a nobis cilattis tcslificalur,
more, haud dubie vivebat, quando illi libros proxime presbyter catholicae Ecclesiae fuit. Ergo longe anta
laudatos direxit. Eam quippe, si ipse prior moriatur, sencctutem suam libros illos composuerat.
ad conlinentiam in viduilate servandam sic cohor- Atqtiemadinodum de Tertuliiani conjugio conslat,
tatur. El auod in malrimonio, inquit, non valuimus, in iia sane extra dubium esse videtur illum sacro prcs-
viduitaiesectemur. Amplectendaoccasio est,oucc adimit byteratus ordine fuisse inaugtiratum. Etenim Ilicro-
9
731 IN TERTtlLLIANI APOLOGETKUM " Wt
nymus , el libri de Praedestinatorura haeresi aucior A apudnos reveiationum charismata iortila, auas in Ec-
ilium Ecclesiae presbyterum haud dubilanler appel- clesia inler dominica solcmnia per ecstasin in spiritu
lant (Hieronym. Catal. script. Eccl. cap. SZ.pag. 115. patitur.... Post transacla solemnia , dimissapiebe, qup
Prcedestin. eap. 26. pag. 28). Quamobrem Alixius usu solel nobis renuntiare quce viderit (TertulL, iib. ds
memoraiae Rigaltii, de iibris a TertuHiano jam aelale Anim. cap. 9£. At certeibi ille sese a piebe, scu omni
confecio ad uxorcm scriptis , opinioni eo lubentius laicorum grege sccernit.
subscripsit, quod inde confici posse putabat eumdem Privatam auiem solitariamqne egit vitam.ac rejecta
Tertullianum, postquam presbyter faclus est, cum communi omnium vesle, sumptoque philosopborum
uxore sua solito vixisse more maritidi. Sed haec scn- pallio, se ex publicorum ncgotiorum tiimullu sub-
tentia et ruinoso prorsus, uli annotavimus, funda- duxisse testificaiur. Haec enim sunt ejus, ficto ejus-
mento, ac falsis Calvinianae hrereseos praejudiciis dern pallii sui nomine verba : Ego nihii [oro, nihit
innixa est. Et certe quo majori continentiae studio campo, mhil curia: debeo; nutli officio advigito, nuiiu
Tertulhanus, u l saepius diximus , ardebat, eo minus rostra prceoccupo, nutta prcetoria observo; canaiesnon
probabile est illum, poslquam presbyteratus ordini odoro; cancelios non adoro, subsetlia non coniundo,
adscriptus fuit, non stetissc in aliorum Latinae Eccle- jura non conturbo, causas non eiatro, non judico, non
siae sacerdotum vcsiigiis, qui sese ab soiiia uxorum R milito, secessi de populo, in me unicum negolium miki
consueludine continebant. Paucissimos siquidem at est, nisi aliud non curo, quam ne curem (ldem lib. de
f

que ad summttm duos vel tres invenias, qui secus Pall. cap 5).
f

egerinl. Nemo autem ulla umquam rationc ostendet Moribus vero tam caslis sanctisque fuit, quam du-
Terluliianum horum potius, quam iilorum sibi ad ris profecto et asperis. Severioris quoque discipiinae
imilandum proposuisse exempla. non solum sectator erat, sed acerrimus etiam, ac
Verum alius nescio quis forsitan, sacrorum ordi- ultra statos aequitatis limites defensor et patronus.
t

num oppugnator, a nobis postulabit, cur Terlullianus, Nec parum quidem verisimile videlur illum falsa se-
si presbyler fuit, sese aliquando in iaicorum retu- veritatis, quam montanistae prae se ferebant, specie
lerit nuineruni. Nam in libro de Oralione : Nos, deceptuin in eorum haerestm sese dedisse pnecipi-
inqutt, vel maxime nultius ioci homines (Tertult. tib. tem. Sed huc ingenila animi durilia inclinantem tra-
de Orat. cap. 14). Sed quamvis bic, sicuti opinaulur, xeruul falsaequirumdaminulierum, illiushieresis ve-
esset boruin vcrborum sensus; nihii tamen ex eis neno imbutarum, visiones, atque praedictiones. De-
conira Terluliiaui sacerdoiium concludi potest. Cer- nique invidia et contumelHs clericorunt Homanas Ex-
tum enimvero non est utruin, quando haec scripsit, ctesice, ait Hieronymus, ad Montani dogma detapsus,
tum adhuc in grege non fuerit laicorum. C in multis novce prophetice meminit, specialiter autem
At quidam nobis haud dubie objicicnt ab illo sub- adversus Ecclesiam ( Uieronym. Catatog. scripl. Ecci.
latum fuisse omne laicos inler el clericos discriinen, c. 55. p. 115).
ubi de ulrisque hunc loquitur in modum : Unde Epi- Primam ilaque vilae suae, quac iongior procul dubio
tcopi et Clerus ? Nonne de omnibus?.... Sed cum extol- fuit, partem in Ecciesia calholica, alteram miserando
timur adversus clerum, tunc unum omnes sumus, tunc sane, nec satis uuquam deplorando casu inter Mon-
ornnes sacerdotes nos Deo et Patri fecil, cum per adce- tanistas baereticos transegit. Nam sicut pergit idem
quationem disciplince sacerdotalis provocamur, depo* Hierouymus : Usque ad mediam cetalem prcesby-
nimus infutas, et impares sumus. Ita quidem iiie in ter Ecclesios permansit (ibid.). Addit autem ibidem
libro de Monogamia (idem, lib. de Monog. cap. 12). eruditissimus scriplor tllum floruisse polissimum sub
Simiii quoque modo in alio de Exhortatione castita- Severo principeet Anlonino Caracalia, atquc, uli fer*
tis: Differentiam, inquit, inter ordinem et plebem cons- tur, pervenisse ad decreptlam usque sctatem. Si vero
tituit Ecctesim auctoritas; et honor per ordinis conses- peritioribus nostri temporis Scriptoribus fidem ba-
sum sanclificatus ; adeo ubi Ecclesiastici ordinis non est beamus, natus fuerat circa annum Christi 160, etan-
consessus, et offers et tinguis , et sacerdos es tibi so-no circiter 245 moriuus est. Inficias porro nulius ibil,
9

lus (idem iib. de Exhort. Castil. cap. 7).

t ^ longiorem media parte fuisse vitae illius cursum, cujus
Verum nemini incomperlum est ilium dum haec posiremam parlem in propugnandis absurdis haereti-
scriberet, jam animo imbibisse Moiitanistarum erro- corum erroribus consumendo, ej. sibi ipsi ct aiiis
res, quos ibidem seculus adjecil : Sed ubi tres, quampluribus nocuit. Quamobrem recle jam iaudatus
Ecctesia est, liccltaici (ibid.). Quamobrem crrantium a nobis Hieronymus : In Tertulliano inquii, laudamut
f

more vel sibi non constitit, vei nomeu sacerdotis non ingenium, danmamus hceresim (ldem lib. III. Apqlog.
f

proprio et slrictiori, sed improprio et latiori accepit adv.Rufm. pag. 463). A t d e iliius ingenio paulo ube-
significatu, quemadmodum non semel sumitur ab rius agendum est.
Joanne h i s , ad quae alludere videtur vcrbis : Fecil ARTICDLUS V .
nos regnum et sacerdoles Deo et Patri suo (Apocatyps.
cap. I, 6). Aiquc ilerum poslca : Fecisti nos Deo De Tertultiani ingenio, et multiplici erudittone : uiruni
nostro regnum et sacerdotes (Ibid. cap. V . 10). Ipse jurisconsuttus fuerit, et idem ac Tertyllianus : de
enimvero idem Tertuiiianus, lametsi tunc Montani ejus stylo ac scribendi modo ei nominis cetebritate.
%

sectator, aiio in Jibro sic loquilur: Est hodie soror Severo morum viveudique genere Tertuiiianus at*>
 785 DKSERTATIO D. LE NOURRY. VS*
quebalur innatos impetus ingenii, acuiissimi quidem A ignoratur, et ipsamet auctoris scripta manifcstissi*
et acerrimi, sed nou minus aspcri ac vebemenlis. mum omnibus faciunt.
Quapropler Hieronymo vocatur : acris et vehementU At practermiltere tamen non possumus singulare
ingenii vir (Hieronym. Catalog. script. Eccl. cap. 53, quoddam eruditionis genus, quod his Eusebius verbis
pag. 115). A l quamvis id tacuisset, dururo et impa- iu Terluliiano laudavit: T«pTowXi/av3 T O U Pw^a^wv f c

tiens illiusingenium passim ubiquein ejus lucubraiiooi- wpov: iix.p 6oixo}(, xvrp T * T « &X)a fv5of Of x a i T W V / u _ X / 7 r a
t

bus emicat. Quid ergo mirum, si ilie intra legitimos Ivi Ptipnic la/jnrpc* (Euseb. lib. II. Hislor. Eccles.
patientiae, mansuetudinis, ac moderationis limites se- cap. 2, pag. 4l),id est, Valesio inlerprete : Tertultia-
se continere saepius non potuerit? Et ipse certe tam nus legum Romanarum periiissimus, et inter latinos
sincero, quam poenitenti animo palam confessus cst scriptores celeberrimus. Vaiesio longeaniea praeiverat
se patientiae virlute non omnino fuisse praeditum. Rufinus eumdem pene in modum : Tertutlianus vir et
His euim suum de eadem paticntia librum orditur legum, inquit, et instilutionum Romanarum pcritissimus,
verbis : Confiteor ad Dominum Deum tatis temere me, et inter nostros scriptores admodum ciarus(Ru(., lib. 11,
si non etiam impudenter de patientia componere ausum, hist. Eccles., cap. _). A vero autem longe ab.ttnt, qui
cui pra?standm idoneus omnino non sum, ut homo nul- inde concludi posse autumant Tcrlullianum nostrum
iius boni, quando oporleai demonstrationem, et com- B professione sua fuisse jurisconsultum, eumquc ipsum-
snendaUonem aiicujus rei adortos, ipsos prius in admi- met esse Terlyliianum, qui revera leges publice docuit
nistratione ejus rei deprehendi, et constanliam commo- et jnterprelatus esl. Nain uterque propriis suis no-
nendi proprim conversationis auctoritate dirigere, ne minibus satis dislinguilur. Deinde vero quis nesciat
dieta factis deftcientibus erubescani (Terlul. lib. de posse aliquem juribus legibusque Ronanorum afla-
Patient. cap. 1). tim imbui; lamelsi illorum scienliam nunquam in
i Yerum si acriores animi impetus virlute paiientiac scholis publicis professus fuerit ?Nou ibi itaque Euse-
mitigare non semper valuit, ingenio cei le poliebai ad bius Tertuliiani professionein iaudat, sed peiTectam
quamlibet >cientiam facile consequendam aplissimo. iegum Romanarum doctrinam atque peritiam.
Quaniuro vero omni eruditionis genere abundaverit, Par lantae iliius eruditioni non erat elocutio.
ex bis coujice Vincenlii Lirinensis verbis : Sicut Ori- _Equos autem et idoneos ea de re judices si desidc-
genes apud Grcecos, ita hic apud Laiinos nostrorum om- ras, in libi praesto esl Lactantii, quf Cicero christia-
nium facile princeps judicandus esl. Quid enim hoc nus audit, judicium : Septimius Tertullianus fuit omni
viro doctius? Quid in divinis atque humanis rebus generejitterarum peritus, sed in etoquendo parum faci-
exercidatius? Sempe omnem philotophiam, et cunclas lis, etminus compius, et mullum ofcKi/ru*(Laclaut. lib.
phitosophorum seetas, auctores assertoresque secld- C V. Inst. divin. cap. 1, pag. 459). Neque dixeris ibi Lac-
tum, onmesque eorum disciptinas, omnem hisloriarum tanlium loqui de Terlulliani potius Apologetico, aliis-
ac studiorum varietatem mira quadam mentis capaci- que libris adversus ethnicos scriptis, quam caeteris
tate comptexus est. lngcnio vero nonne tam gravi ac ejus operibus. Elenim eadem est Hieronymi de omni-
vehementi excelluit; ul nihil sibi pene adexpugnan- bus illius comnicutationibus senlentia, quam hisce
dum proposuerit, quod non aut acumine irruperit, aut paucioribus verbis pronunliavil: Tertullianus creber
pondere etiserit? Jam porro orationis suce taudes quisest in sententiis, sed difficUis in eloquendo (llierouym.
exsequi valeat ? Quce tanta neseio qua rationum neces-Epist. 49. ad Paulin. pag. 567). Nemo auiem est,
sitate conserta est, ut ad consensum sui, quos suaderequi notata ab utroque orationis difficilis, inornatae, et
non potuerit, impcllat. Cujus quot pene verba, tot sen- obscurioris vilia non statim deprehendat.
ientiwsunt, quotsensus, tot victorice. Sciunt hoc Mar- Alii vero reprehendunt inxquabilem eorum, qtii-
ciones, Apelles, Praxem, Uermogenes, Judmi, Gentiies bus ille utilur, argumentorum varietalem. Gravissi-
Gnostics, cmterique, quorum itle btasphemias multis ac mis siquidem el invictissimis, inquinnt, argumenta-
mngnis votuminum suornm molibus, vetul quibusdam lionibus plurcs alias , rapidioris ingenii acumine
fulminibus evertit /Vincent. Lirin. Commonilor. I ) . excogitatas, quandoque intcrmiscet, quae levissimi
Sed tantis laudibus iilam baud dubie omnigenam D aut nullins plane sunt momenti.
Terluliiani eruditionem cumuial, qua in primis libros At plerique omnes faienlur illud vitiosum sive d i -
suos in cbristianae reiigionis, et orthodoxorum do- cendi, sive argumeutandi genus, sicubi occurrat, mi-
gmatum defensionem scriptos passim ubique con- canti prorsus sententiarum gravitate, summaque alio-
spersit. Quatnobrem praeter Eusebium et Rufinum, rum argumetitorum vi ac pondere, quasi mira quadam
jam a nobis citatos, aliosque complures, ab Hiero- compensatione, ieniri et resarciri. Et vero si Yincen-
nymo appellatur vir eruditissimus\ (Hieronym. adv. tium Lirinensem,nonomninoineptumjudicem, jam a
Vigil. pag. 285 et epist. 85. ad Mag. pag. 656), quo nobis citatum, rursusaudire velis: T_n/a,inqtiit, nescio
quidem nihil est eruditius, et acutius. In ipso autem, qua rationum necessilate, oratio ejus, conserta est, ut
de quo nunc dispulamus, ipsius Apologetico, et ad comumsum\sui quos suadere non potuerit, impeliat.
aliis adversus gentes Hbeflis id eroicare baud dubi- Cujus quot pene verba, toi sententim sunl, quot sensus,
tanter affirmat. Operae igitur prorsus inutiiis foret tot victpria. Eam sane ob causam ille, sicuti aiebant
fcoc, sicutnfaeUe: eat, iliustrium cwjuslibet aetatis Chronici Eusebiani auctor : Omnium Ecclesiarum ser-
^pioium^iestinnwijis ^awjurebari > ^uod a jaemine nu^^ro/iu-,(Eussb. CbjoQ» ad apn.Cfa^iat. _#),
755 IN TERTULLIANI APOLOGETlCU&f 75«
Ecclesiarum autem dicit non 'solum Occidentis, sed A illud intrusum,alque ex libro adScapulam buc trans-
eliam Orientis.Quidam enim illius libri, ob mngnum, latum esse pronuniiat (Idem tib. ad Scapui. cap. 2).
quo aestimabnniur, preiium, in graccam linguam, ut Sic itaque difficultatis nodum unius verbi a m -
paulo antea annotavimus, convcrsi,*ab grxcis homi- putalione secari voltiit. Verum qua, amabo te, ra-
nibus non minus avide, quam a Intinis legehantur. lione? Nulla penitus. ac contra omnium manuscrip-
Tanti porro Cyprianus eos fccit, ut idcirco Ter- torum codicum aucioritatem. Everso itaque vanse i l -
tullianum magistrum appellaverit suum, nec diem ul- lius opinionis fundamento , et ipsa penitus mat ne-
lum sine aiicujus cx illius libris Icciionc praelerire cesse est. Quin eliam illius falsitas ex mox dicendis
voluerit. Hujus autem tam assiduae lectionis tcstis adhuc clarius paiebit.
omni fide major uobis esl Hieronymus, qui a quo, et Scaliger autem, ct Alixitis opinati snnt hunc l i -
quam certo id acceperit, sic enarrnt: Vidi ego otiem- brum in lucem lantum prodiisse post ejusdem Severi
dam Pauium Concordia?, quod oppidum ltalia est se- imperatoris monem, quae anno Gbristi 241. mense
9

tiem, qui se beati Cypriani jam grandis cetatis notariumFebruario accidit. At nullam; opinationis soae aliaro
cum ipse admodum esset adolescens Homce vidisse di-
f ' reddunt ralionem, nisi quia arbitrantnr liaec Tertul-
cerel, referreque sibi sotitum, nunquam Cyprianum liani verba : Papias leges heri conslantissimus prinei-
absque Tertulliani lectione unum diem prazteriisse, ac B pum Severus exciusil ( Idem Apologet., cap. 4 ) ,
sibi crebro dicere : Da Magistrum, Tertullianum vide- non aliter , qttam de hoc imperalore jam mor-
ticet siguificans (Ilieronym.'Calatog. scripl. Eccles. tuo posse intelligi. Numqufd ergo adverbiom, heri,
cap. 53, png. t l 5 ) . Quin ciinm plane asseveral hoc illtim potius morluum, quam adhuc viventem signi-
ex ipsismct Cypriani libris lcsiaium salis ficri. Ad ficat? Deinde vero ibi Severus glorioso constantis-
Pammachium enimvero et Oceanum baec in verba simi principis liiulo exornatur. At quomodo Tertul-
scripsit: Beatus Cyprianns Tertuttiano magistro utitur lianus hoc elogio illum decorare potuil, nisi anteqoam
9

ut ejus scripta probant: cumque eruditi et ardentis viri pnblicis edictis diram in christianos cxcilasset perse-
delectetur ingenio, Montanum cum eo Maximillamque cutionem? Alqtii cam movisse perhibetur exeunte
non sequitur (Idem episi. 42. pag. 542). Nec dubium anno Christi secundn supra ducentesimum. TertuHia-
snneest quinalii quampltirimi, qucmndmodum Cy- nusjgitur hunc librum ante hunc annum, ac proinde
prianus, Terlullinui libros pcrvohunverini. Dc illo ante hujus imperatoris obitum confecisse (dieendos
stqiiidem haec rursus nb llieronymo lilleris mandata est. Nec miuus quidem certo illud probari posset his
lcgimus : Multa scripsit volumina, quo? quia noia sunt illius vcrbis : Leges adversus Chrislianos nullus Se*
pluribus, prcetermittimus (Hieronym. ibid.). At quo- verus impressit qtiae in quibusdam bujus Apologetiei
modo iliis adeo nota esse poterant, nisi ea satpc sae- C manuscriplis c l cditis codicibus legunlur (lbid., cap.
pius legissent? 5). Quia tamen in aliis editionibus et septera nostris
CAPUT II. codicibtis manuscriptis scriptum est, nutlsut Verus
De libri Apologetici cetale quibus directus nuncupatus- impressit; hxc, de quibus adhuc postea, non nitra
9

que sit ulrum auctoris nomine primum inscriptus

9 9
qiiam oporteat, urgenda duxiraus.
quisillius titulus, quodve argumenlum, a quibus in ca- Insiat vero Alixius: ad suum Tertullianus de Pra>
pita divisus et proefixa capitum summaria, quo ap- scriptionibus hcereticorum librum alludere videtur, ubt
9

plausu susceptus, a quo in grceeam tinguam conversus in Apologetico contra illos sic disputat: Expedhe
ac quo styto conscriplus. * prmcribimus adutteris noslris iUam esse regulam «e?
rilalis quce veniat a Christo Iransmissa per comkes
9 9
ARTICULUS PRIMDS.
ipsius, quibus aliquando posteriores diversi isti cow*
Quo tempore Terlullianus Apologeticum publicam in mentatores probabuntur ( lbid., cap. 47 ). At num-
tucem emiserit. quid hoc argumentum adversus novatores, et doc-
Extra omne dubium esl Tertullinnum, uti jam os- trinae christianae corruptores ab aho adbiberi non
tcndimus, esse htijiis Apologetici libri verum ac ge potest, nisi ab eo, qni librum de Prcescriptionibus hse-
nuinum auclorcm. Atquo tcmpore eum composueril, D reticorum edideril? Deinde vero si ibi ad hunc librom
non una est omnium consensio. Georgius cnim A m - collineare voloir, cur illum clarioribus verbis non in-
bianensis pttlat illum a Tertulliano editum primis dicat, alque iis utitur, quae de illo, uti alii puUnt,
Sevcri Impcrntoris annis, hoc est, pnulo post annum tam conficiendo, quam jam composito possunt intcl-
Christi 195 (Georg. Vind.,Terlult. part. HI, § i . pag. ligi? Dcniqtienon constat inter eruditos quo tempore
9

20), quo ille Romani imperii habenas moderari cce- Terlullianus hunc de Prcescriptionibus librum publi-
pit. Suam atitem opinionem inde confirmare conatnr, cara emiserit in lucem. Peritiores autem critici cen-
qnod exislimel Tertullianum, ubi de stiperstite parri- sent nb eo divulgatum, cura nondum _b Ecciesiaca*
cidarum, qui necem impcraioribus intulerant, race- tholica defecisset.
matione ioquitur, ibi de Perlinacis interfectoribu* fe- Ncminem porroi, uii opinamur, illud movebit qnod
cisse sermonem ( Tertullian. Apotogetic. cap. 55 ). Alixius adhuc objectat designatam a Tertuiliano
Quia vero Albini, qui advcrsus Severum impera- sibi videri insolitam cciipsim, quae anno Cbristf
torem conspiravit, nomen quod iti tcxtu TertuIIiani 210. contigit (lbid. cap. 20).rQuooV emm^eitat ifibii
9
1
ilmiem-kgHfir, Imkr selrtetHiaer adv^rWri cerneijaf, Apologentt teapntjlfr^lNfHo
737 DISSERTATIO D. L E NOURRY, 738
ris el insolitae alicujus eclipsis indicium, nuliaque si- A non minimi profeclo esse ponderis, s i ethnici proxi-
gnificalio. mam linperatorum morlem oplantes, magos aliosque
Alii iiaque existimant kunc librum a Tertulliano divinandi arte pcrilos de solius Scveri Imperatoris
elucubratum fuisse, cum Severus orbi Romano i m - salute semcl lanlum consuluissent. At certe Tertullia-
perabat. Non eniro illum, nisi adbuc regnanlem, nec nus hancce consultationem sxpius pioposiiam et re-
in christianos adbucpalam sxvienlem,constantissimi, petitara fuisse baud obscure significal. Praclerea si
uti paulo ante diximus, Imperatoris elogio exornassel. hxc illius de iisdem scdiliosis factionibus verha : Sed
Deinde vero ubide perdueliibus, laesac inajestatis reis, et nunc. . . . quotidie revelantur , allenliori animo
ac publicis hostibus postea disserit : Unde inquit, expendamus, nonue inde colligi recte potest, de illis
9

Cassii, et Nigri, et Aibini Ibid. cap. 35. qui

9 sermoiiem ab illo ficri, lauquam nonduin penilus
videlicet de summa imperii polestate cum legilimis cxstinctis, sed ad suminum sopitis, capulqtie amplius
imperatoribus decertaverant. At postoccisum mense altollcre non audcnlibus? Nondum ergo Sevcrus ha-
Uaio amii 193 Peitinacein Imperatorem, C. Pescen- buisse vidcbatur apertas ctim Plautiano simultates.
nius Niger purpuram ct imperium in Pannonia as- Atqui Plautianus fiiiam suam Plautillam Caracallae
sumpsit, ejusquc in partes transiil Cassius Clemens. ejusdem Severi filio in matrimoniuin anno 204 col-
Niger vero victus a Severo, ac profligatis tertio praelio B locavit. Annoautemsubscqucnti ilie, teste Herodiano,
illius copiis, fuga saluti suae consulere fruslra conatus mauifestam Caracallae, generi sui, qui tutn uxorcm
est. Ab iiscnim, qui fugieutem insequebaiilur, occisus suara oderat, audaciam furoremque veritus, in ejus
fuit sub finem anni 194, vei 195 initium. Post hacc imperiuin insidiis invadere molitus est (Uerodia-
Severus Albino, quem falsis blandiliis, ne boslium iib. Ul in VilaSever. pag. 244et $eqq.)Sed his rcleciis
suorum numerus augcretur, deceperat, bellum i u - Caracalla i l l u m , praesente Severo palre suo, jussit
tulit. Commisso landem prope Lugdunum praelio, occidi. Anlc hunc igittir annum Tcrtuiiiaui Apologe-
Albinus iuitio anni 197 fractus ac fusus, mortera ticus, sed non mullo prius scriplus videtur. Quorsum
sibi conscivisse perhibelur. enim Plautiani polius, quam Aibiui, et aliorum pcr-
Neque tamen tunc omnino tiuiium est civile bcl- duelliura nomini pepercisset? Post amium itaqtte 197,
lura. Siqierfueruiit elenim hujus factionis faulores, quo Albiuus violenlas sibi manus altulil, etanle an-
de quibus ibidem Terlullianus noster : Sed et qui num 204 aut205, quo Plautianus necalus est, htinc
nunc scelestarum, ail, purlium socii ac plautoret quo- Terlullianus librum coufecit.
tidie reveiantur, post vindemiam racemaiio super- Probabile tainen quibusdam vidctur eum a Tcrtullia-
$te$ Ibid. cap. 38. At. haec clarius ab jEIio Spar-
9 no profcctum anno posteriore, quoAnlouini Caracaliae
tiano hunc in modtun explicautur : Multi tane pott C deceunalia Cxsariani imperii celebrata sunt, atque
Albinum, fidem ei scrvantes, betio a Severo tuperati ignis persecutioiiis, in christianos concitatae, ardentius
sunt (Spariian. in Vita Sever. pag. 323. col. 1). Ultus flagrabat. Nara dc iis Tertullianus in hoc Apologetico
tst igitur gravilcr Albinanam defectionem , itUerfectis saeprus dispulavit ( cap. 2 ) . Deinde vero plures qui-
pturimis, genere quoque ejus exslincto, iratus poputo dera ab aliis linperatoribus in cbristianos leges latas
tt senatoribus, Romam venit. Tum deinde posl me- memorat, sed nuliatn a Severo. Nonne ergo Tertul-
morata varia Severi iiinera illud adjecit: Inter hmc lianusante promulgala hujtis in eos edicla hunc Apo-
Pescennianas reliquia$,Plautiano auclore,per$equebatur logelicum librura divulgavil ?
9

ita ut nonnullos etium ex amicis $ui$, quasi vitm suaf At quamvis ille hoc in libro adversus cthnicos ,
insidiatores appeteret (Ibid. ead. pag. cot. 2). Atque ex qui Principum solemuia noii minus uefario, qtiain
bis posterioribus verbis aliqui confici posse existi- superstitioso ritu agcbant, accrrimc invehatur, non
mani Tertulliani Apologciicum in lucem prodiissenon de Caracallae tamen potius, quam Severi aliorumque
solum postexstinclas, dc quibusille disserit, perduel- Principum solemuitatibus disseril. Ad chrislianoru m
lium reliquias, sed posl Plautiani etiam caedem, qui autem persecutiones, et leges in eos scriptas , quod
jubente Caracalla, anno Chrisli 204 aut 205 inlerfec- spectat, facile concedimus Severuin imperii sui inr-
tus cst. D lioiisrevcrafavisse. Ipse siquidein Tertullianus testis
In hujus autem opiniouis confirrualionent adduci est litijusce favoris, cujus hanc reddidit rationcm ,
quoque poterant subseqtienlia ejusdem Sparliani de Ipse eiian\ inquit, Severus, pater Antonini, christiano-
9

hoc ipso Iinperalore verba : Multos etiam , qua$i rum memor fuil (Tertut. lib. ad Scapul. cap. 4).
Chaidceos, aut vales de sua salute consuluissent, intere-Nam et Procutum christianum, qui Torpacion cognomi-
mit, prcecipue suspectos unumquemque idoneum tm- nabalur, Euhodice procuratorem, qui eum per oteum
perio, cum ipse parvulos adhuc fitios haberet, idque dici aliquando curaverai, requisivit et in patatio suo habuit
9

ab iis vel crederet, vel audiret, qui sibi augurabanlur usque ad mortem ejus, quem et Antoninus optime no*
imperium(Ibid.)\ namTerlullianuseodem citatoanobis verat, tacte christiano educatus. Fatemur quoque nul-
capite dixit : Eadem officia, in priucipum scilicet lam in Apologetico fieri legis ab eodcm Severo in
solemnitalibus, dependunt, el qui aslrologo$ , et aru$- christianos sancitac mentionein.
pices, et auguret, et mago$ de Ccesaris capite consut- Verum nonindecerloconcludi posse putamus iltum
tant. (TertuUian. Apologet. cap. 35 ). cdittim fuisse postquam Caracalla , anno 211 solus
Negari quidcra non potest hanc argumenUlionem imperare ccepisset, alque ethnici eo jaui regnante, in
735 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 736
Ecclesiarum autem dicit non solum Occidentis, sed A illud intrusum,alque ex libro ad Scapulam huc trans-
etiam Orientis.Qtiidam enim illius libri, ob mngnum, latum esse pronnniiat (Idem tib. ad Scapul. cap. 2).
quo aestimabnntiir, preiium, in graccnm linguam, ut Sic itaque difficultalis nodum unius verbi a m -
paulo anlea annotavimus, convcrsi,|ab grrcis bomi- pntatione secari voluit. Yerum qua, amabo te, ra-
nibus non minus avide, quam a lntinis legebanlur. tione? NuIIa penitus. ac contra omnium manuscrip-
" Tanti porro Cyprianus eos fccit, ut idcirco Ter- torum codicum auctoritatem. Everso itaque vanae i l -
tullianum magistrum appeltaveril suum, nec diem ul- lius opinionis fundamento , et ipsa penilus ruat nc-
lum sine alicujus cx illius libris Icciionc praeterire cesse est. Quin eliam illius falsilns ex mox dicendis
voluerit. Hujus autem tam assiduae lectionis testis adhuc clarius patebit.
omni iide major nobis esl Hieronymus, qni a quo, et Scaliger autem, ct Alixitis opinati sunt hunc l i -
quam certo id acceperit, sic ennrrnt: Vidi ego quem- brum in lucem tanttim prodiisse post ejusdem Severi
dam Paulum Concordia?, quod oppidum llalia e$t $e-imperatoris mortem, quae anno Ghristi 211. mense
%

nem qui $e beati Cypriani jam grandis celalis notarium Februario accidit. AtnuIIanV opinationis snae aliam
%

cum ipte admodum esset adolesccns Homce vidi$$e di-

f ' reddunt ralionem, nisi quia arbitrantur haec Terlnl-
cerei, referreque $ibi sotilum, nunquam Cyprianum liani verba : Papias leges heri constantissimus princi-
absque Terlulliani lectione unum diem prceteriisse, ac B pum Severus exclusit ( Idem Apologet., cap. 4 ) ,
$ibi crebro dicere : Da Magistrum, Tertutlianum vide- non aliier , qtiam de boc imperatore jam mor-
ticet signipcans (Ilieronym/Catalog. scripl. Eccles. tuo posse intelligi. Numqufd ergo adverbium, heri %

cap. 53, png. t I 5 ) . Quin ctinm plnne nsseveral boc illum potius mortuum, quam adhuc viventem signi-
ex ipsismct Cypriani libris lcsiaium satis ficri. Ad ficat? Deinde vero ibi Severus glorioso constanlis-
Pammachium enimvero et Oceanum haec in verba simi principis titulo cxornatur. At quomodo Tertul-
scripsit: Beatus Cypriann$ Tertultiano magistro utitur lianus hoc elogio illum decorare potuil, nisi antequam
%

ut eju$ $cripta probant: cumque eruditi et ardentis viri pnblicis edictis diram in chrislianos excitasset perse-
dclectetur ingenio Montanum cnm eo Maximillamaue cuiionem ? Atqtii eam movisse perhibetur exeunle
%

non sequitur (Idcm epist. 42. pag. 542). Ncc dubium anno Christi secundo supra ducentesimum. Tertullia-
sanecst quinalii quamplurimi, qucmndmodum Cy- nusjgilur hunc librum ante hunc annum, ac proinde
priantis, Tertullinni libros pcrvolutaverii.l. Dc illo ante hujus imperatoris obitum confecisse 'dicendus
siquidem baec rursus nb llieronyino litleris mandata est. Nec minus quidem certo illud probari posset his
lcgimus : Multa scripsit volumina, qnce quia noia sunt illius verbis : Leges adversus Chrislianos nullus Se»
pluribus, pra?termittimus (Hieronym. i b i d ) . A l quo- verus impressit qnne in quibusdam hujus Apologetici
modo iliis adeo nota esse poterant, nisi ea satpe sne- C manuscriptis c l editis codicibus legunlur (lbid. cap*
%

pitis legissent? 5). Quia tatnen iu aliis editionibtis et septem noslris

CAPUT II. codicibtis nmnuscriptis scriptum est, nullus Verus
De libri Apologetici cetate quibus directus nuncupatus-impressit; hacc, de quibus adhuc poslen, non ullra
%

que sit ulrum auctoris nomine primum in$criplu$

% 9
quam oporleat, urgenda duximus.
quisillivs titulus quodve argumenium, a quibus in ca- Iustat vero Alixius: ad suum Tertullianus de Pra>
f

pita divi$u$ et prmpxa capitum summaria, quo ap- scripiionibus liareticorum librum alludere videtur, ubi
%

plausu susceptus, a quo in grcecam linguam convcr$u$in Apologetico conlra illos sic dispuiat: Expedite
ac quo siylo conscriptus. * prascribimus adulteris noslris itlam esse regutam ve-
rilalis quce veniat a Christo, transmi$$a per comites
%
ARTICULU5 P R I M U S .
ipsius, quibu$ aliqnando po$teriore$ diversi isiicom-
Quo tempore Tertullianus Apologelicum publicam in mentatores probabuntur (lbid., cap. 47 ). A i num-
tucem emiserit. quid hoc argumentum adversus novatores, et doc-
Extra omne dubium esl Terlullianum, uli jnm os- trinae christianae corruplores ab atio adhibcri non
tcndimus, csse bujtts Apologetici libri vernm ac ge potest, nisi ab eo, qui librum de Prcescriptionibus has~
ntiinum auclorcm. Atquo tcmpore eum composueril, D reticorum ediderit? Deinde vero si ibi ad hunc librum
non una est omnium consensio. Gcorgius cnim A m - collineare voluit, cur illum clarioribus verbisnon i n -
bianensis pulat illum a Tertulliano editum primis dicat, alque iis utitur, quae de illo, uti alii putant,
Scvcri Imperntoris annis, boc est, paulo post annum tam conficiendo, quam jnm composito possunt intcl-
Christi 193 (Georg. Vind.TerlulL, part. in, § i. pag. ligi? Dcniquenon constat inter eruditos quo lcmpore
20), quo ille Romani imperii habenas moderari cce- Tertullianus huncde Prce$criptionibu$ librtim publi-
pit. Suam atitem opinionem inde confirmare conatur, cam emiscrit in lucem. Peritiores autem critici cen-
qnod exisliiT.el Terttiliianum, tibi de superstite parri- sent nb eo divulgalum, cura nondtim nb Ecclesia ca-
cidarum, qui necem imperatoribus intulerant, race- tholica defecisset.
matione loquitur, ibi de Pcrlinacis inlerfectoribu* fe- Ncminem porrcJ, uti opinamur, illud movebitquod
cisse sermonem ( Tertultian. Apotogctic. cap. 35 ). Alixius adhuc objectat designatam a Tertuiliano
Quia vero Albini, qui adversus Scvcrum impera- sibi videri insolitam eclipsim, quac anno Chrisii
torcin conspiravit, nomcn quod iti tcxtu TertuIIiani 210. contigit (Jbjd. cap. _0). Quod emm^citat hbtk
%

1c
ibidem-kgtturi: mjk* se1r1etHi3^adv^rs^ ce^ *p0iegeffcttefl|n^
737 DISSERTATIO D. L E NOURRY, 738
ris el insolitae alicujus eclipsis indicium, nullaque s i - A non minimi profeclo esse ponderis, s i ethnici proxi-
gnificatio. mam lmperatorum mortem oplantes, magos aiiosque
Alii itaque existimant kunc librum a Tertulliano divinandi arte pcrilos de solius Severi Imperatoris
elucubralum fuissc, cum Severus orbi Romano i m - salule semcl tanlum consuluissenl. A l certe Terlullia-
perabat. Non enim illum, nisi adhuc regnantem, nec nus hancce consultationem sajpius piopositam el re-
in christianos adhuc palam saevienteni,conslantissimi, petitara fuisse baud obscure significai. Praclerea si
utipaulo ante diximus, Imperatoriselogio exornassel. hxc illius de iisdem scdiliosis factionibus verba : Sed
Dcinde vero ubi de perduellibus, laesac inajestatis reis, et nunc... . quoiidie revelantur , attentiori animo
ac publicis hostibus postea disserit : Unde, inquit, expendamus, norme inde colligi rectc polest, de illis
Cassii, et Nigri, el Albini, Ibid. cap. 35. qui scrmonem ab iilo fieri, lauquam noiiduin penitus
videlicet de summa imperii potestale cum legitimis cxstinctis, sed ad suramum sopitis, caputqtte amplius
imperatoribus decerlaverant. At postoccisum mense attollcre non audcntibus? Nondum ergo Sevcrus ha-
Maioanui 193 Peitinacein Imperatorem, G. Pescen- buisse vidcbatur a|>erias cum Plauliauo simultates.
nius Niger purpuram el imperium in Pannonia as- Atqui Plaulianus fiiiam suam Piautillam Caracallae
sumpsit, ejusquc in partes transiil Cassius Clemens. ejusdem Severi filio in matrimoniuin anno 204 col-
Niger vero viclus a Severo, ac profligalis tertio praelio B locavit. Anuoauterasubsc(|ucnti ilie, teste Herodiano,
iilius copiis, fuga saluti suae consulere fruslra conatus manifeslam Caracailac, generi sui, qui tura uxorcm
est. Ab iisenim, qui fugientem insequebantur, occisus suain oderat, audaciam furoremque veritus, in ejus
fuit sub finem auui 194, vel 195 initium. Post bacc imperium insidiis invadere niolitus est (Uerodia-
Severus Aibino, quem falsis blanditiis, ne boslium lib. III t'jt VilaSever. pag. 244 et seqq.)Sed his retcciis
suorum numerus augerclur, deceperat, belium i u - Caracalla i l l u m , pracsenle Severo patre suo, jussit
tulit. Commisso landem prope Lugdunum praelio, occidi. Antc hunc igitur annum Tcrtuiliani Apologe-
Albinns iuitio anni 197 fraclus ac fusus, morlem ticus, sed non multo prius scriptus videtur. Quorsum
sibi conscivisse perhibelur. enim Piautiani polius, quam Albiui, et aliorttm pcr-
Neque tamen lunc omnino tinilum est civile bci- duelliura noininipepercisset? Postannum itaque 197,
lum. Stqierfuerunl elenim hujus factionis fautores, quo Albinus violentas sibi manus attulit, e l a i i l e a n -
dequibus ibidein Terlullianus nostcr : Sed et qui num 204 aut205, quo Piauiiauus uecatus est, btinc
nunc scelestarum, ail, parlium socii ac piautores quo- Terlullianus librum coufecit.
tidie revelanlur, post vindemiam racematio super- Probabile tainen quibusdaravidclureumaTertuIIia-
stes, Ibid. cap. 38. At. haec clarius ab jElio Spar- no profcctum anno posteriore, quoAntotiini Caracallae
tiano hunc in modtim explicanlur : Multi sane postC decennalia Cacsariani imperii celebrata sunt, alque
Albinum, /idem ei servantes, beiio a Severo superati ignis perseculiouis, in chrislianos concitatae, ardenlius
tunl (Spartian. in Vita Sever. pag. 323. coL 1). Uitus flagrabat. Nara de iis Tertullianus iu hoc Apologelico
est igitur graviter Albinanam defectionem , interfectis sacprus dispulavil ( cap. 2 ) . Deinde vero plures qui-
plurimis, genere quoque ejus exslincto, iratus popuio dera ab aliis lmperatoribus in christianos leges latas
et senatoribus, Romam vcnit. Tum deinde posl me- meraorat, sed nullara a Severo. Nonne ergo Tertul-
morata varia Severi iiiuera illud adjccil: Inter hmc iianusante promulgata hujtis in eos edicla hunc Apo-
Pescennianas reliquia$,Plautiano auctore,persequebatur logelicum librutn divulgavil ?
%

ita ut nonnuitos etium ex amicis sui$ quasi vitce $ua$ At quamvis ille hoc in libro adversus ethnicos ,
t

intidiatores appeteret (Ibid. ead. pag. coi. 2). Alque ex qtii Principum 6olemnia non minus nefario, quain
bis posterioribus \erbis aliqui confici posse existi- superslitioso rilu agcbant, accrrime invehalur, non
jnani Terlulliani Apologcticum in luccni prodiisse non de Caracailac tamen potius, quam Severi aliorumqtte
solum postexstinclas, dc quibusilie disscrit, perduel- Priucipum soleraiiitalibus disseril. Ad christianoru ra
lium reliquias, sed post Plautiani etiam caedem, qui autem persecutioiies, el ieges in eos scriptas , quod
jubcnte Caracalia, anno Christi 204 aut 205 inlerfec- speclat, facile concedimus Severuin imperii sui inr-
tus cst. D lio iis revera favisse. Ipse siquidein Terfullianus testis
In hujus autem opinionis confirmationem adduci est htijusce favoris, cujus hauc reddidil ralioncm ,
quoque polerant subsequentia ejusdem Spartiani de lpse elia\n inquit, Severus, paler Anlouini, christiano-
%

hoc ipso Iinperalore verba : Muitos etiam , quasi rum memor fuit (Tertul. lib. ad Scapul. cap. 4).
Chaidceos, aut vates de sua saiute consuluissent, intere-Nam et Proculum christianum, qui Torpacion cognomi-
mti, prcecipue suspeclos unumquemque idoneum im- nabatur, Euhodice procuratorem, qui eum per oleum
perio, cum ipse parvulos adhuc filios haberet, idque dicialiquando curaveral, requisivit, et in palatio suo habuit
ab iis vel crederet, vet audiret, qui sibi augurabanlur usqUe ad mortem ejus, quem et Antoninus optime no-
imperium (l bid.); nam Terttillianus eodcm citato a nobis verat, lacle christiano educatus. Fatemur quoque nul-
capite dixit : Eadem officia, in principum sciiicet lam in Apologetico fieri legis ab eodcra Severo in
solemnitalibus, dependunt, et qui astrologos , et arus- christianos sancitac raenlionera.
pices, el augures, et magosde Ccesaris capile consul- Yerum nonindecertoconcludi posseputamus illum
tant. (Tertuilian. Apologet. cap. 35 ). cdittim fuisse postquam Caracalla , anno 211 solus
Negari quidcra non potest hanc argumenutionem imperare coepisset, atque eihnici eo jaui regnante, in
?39 1N TERTULLlANl APOLOCETtCOMl 1*6
christianos omnes crudelissime furebant ac baccha- A divini luminis et gratiae auxilium. Praeterea T e r t o l -
bantur. Tantus quippe erat elhnicorum in eos furor, lianus tam excelleuti ac perspicaci ingenio praeditus
utissolus, ac vanusveterum lcgum praetexlus, ipsis crat, ut quadragesimo aetatis suae anno hac ipsa,
ad quoslibel nutiquatn non excruciandos suffecerit. aliaque majori eruditione imbui, et ea lotum hunc
Ncque id a nobis temere fingitur. Eosdem enimvero Kbrum eomplere haud diffieiliter potoerit.
gcntiles Terluliianus noster his compellat verbis:
A R T I C U L U S U.
Quotie$ in chrislianos desomtis, partim animi$proprii$ 9

partim legibus obtemperantes! Quoties etiam prateritii

9
Quibutnam Antittitibut ei pr&tidibut hunc TertuUianui
vobi$ $uo jnre no$ inimicum vulgu$ invadit iapidibut
9
Apoiogeticum tibrum nuncupaveril.
et incendiis ! Ipsit Bacchanalium furii$ nec mortuis Quanto apertius clariosque Tertullianos ipso Apo-
parcunt chri$tiani$ quin ilios de requie $eputturce de logctici initio prodidit illom a se directum Romasd
t t

asylo quodam morlis jam alios , jam nec totos, avet- imperii Aatittitibus in aperto et edito in ipto fere vertka
f

tanl dissecent distrahant (Tertuliian. Apologet. cap. . chitatit prcetidentibut (TertulUan. Apologet. eap. 1.
9 9

3G. pag. 459). Paulo autem pritis ille dixerat: Nee ulli pag. 257). tauto inajori animorum contentione inter
magis depoputatores chri$tianorum quam vutyus (Idem eruditos dispulalur quinam, cujosve civitatis foerint
9

cap.35.pag.451).caecuinnempeelvesanum,quodsua
proculdubio rabic, ac ingenito quasi furore, nulloaulem
legum praescriptoad vexandos necandosquechristianos
fcrcbalur. Iluc accedil, quod ethnici in eos refunde-
bant publicarum omnium calamiialum caussatn. Ubi
igitur aliqua accidisset, tum confestim, teste adhuc
Terlulliano, conclamabant : Chrittianot ad leonem
(lbid. cap. 40).
t
Adire lamcn nobis videmur aliquem, qui adhuc
instabit haec aliaquc plura in hoc Apologetico non
potuissc ab Auctore nostro describi, quamdiu Scve-
rus Imperator favit chrislianis, nec ullam adversus
eoslegem dederat. Veritm si nullius legis ab eo
lalae Auctor noster meminit, id alii de industria fac-
tum essc opinantur, ne magts irritaret viventis tunc
Impcratorisanimum,sed facllius ad saniorem roeniero C
1 , 1
B ' pra?6ides. Apud plurimos quidem opinio jam
dudom invaloerat his verbis Romanum senatom s i -
fnificari; aliis tamen poslea visom est designari
praesides Carthaginis; aliis demom qootquot toto
Romano in imperio presides eraaft.
Priniae autem opinionis fiotores nilonior his ipsis,
qoae citavimus, Tertulliani verbis. Non aliam enim-
vero urbem nisi Romam indicari arbitraotur. E t certe
quis alius, iuquiunl, esse potest iile apertus el edi-
tus civitatis verlex , nisi Romanorum Capitobom,
quodTeriuIiiauusperiplirasi potius, quam suo nomine
appellandum censuit ? Nonne etiam i n hujus sen-
tenliae confirmationem illud proferri polerit, qood de
solis eclipsi, quae Cbristo morienle contigit, scri-
ptum ab ilio legimus : Eum mundi catumretatum
** reanit ve$tri$ habetit (lbid. cap. 2i).Qu*enam ete-
a

illum revocare posset.
Ea porro sunt rationum momenta quibus diversae
de hujus libri aeiate opiniones inuituntur. At iis se-
dulo expensis, si hacc posterior aliis praeponenda tibi
videatur, falendum est hunc librum vulgatum fuisse
post excitatam ab eodero Severo adversus chrislianos
perseculionero, uon quidein anno 197 aut 198, ut
quidam frustra opinantur, sed anno 202, quo idem
Severus leges in eos revera condidit, et decimuin, ut
ait Eusebius , imperii sui annum agebat ( Euseb. lib.
VI. Eccles. hist. cap. 2. pag. 101. et seqq.).
At si quis judicel non satis valida esse bujus
opinionis flrmamenta, is certe non diflitebilur ex
his, quae pauio ante annotabamus, recte profecto
colligi posse hunc Tcrtulliani librum in lucem ab ilto jy roboris huic sententiae eo afferri autumant, quod
emissum fuisse aliquo post Albini nccem tempore,
id est, posl 197, quemadmodum observavimus,
Chiisti annum. Quoniam vero Tertullianus ibidem
significat repressos fuisse majores factionis illius
nim illa sunt, nisi Romanorum arcana, sive arcbtva,
et chartophyiacia, in quibus acta pubiica reconde-
bantur? Nam ibi ille narrat Pilatum Tiberio Impera-
iori nuntiavisse non solum hanc eclipsim, sed ea
etiam extraordinaria omuia, qux anleet postChristi
mortem acciderant. Quis autem facile non concedel
Tiberium jussisse haec in iisdem reponi et servari
arcauis, ad quae scrutanda Tertullianos Romanos
provocat ?
Ad qood ille obscorios, hoc Eosebios darios his,
qoaenolla obscuritate involvunlur, retulit verbis:Ter-
tuliianus Apologiaro soam ptapAU^mr^H^ vptvf»-
: Ad senatum romanum conscripsit. (Eu$eb. Hb. V .
tiist. Eccie$. cap. 5. pno.169). Nec minimum quidem
Tertullianus Roroaediu cqmmoratus sit. Rursus nam-
que de Ulo Eusebius baec posteris seripto tradita
reliquit: M ) T _ V fxkUvr* Mti&pwcU ^ _ y . Et Romcc
ceieberrimus fuit (ldem ibid. Ub. II. cap. 2. pag. 41).
9

impctus, ac quasdam tantum superfuisse iiiarum re-
liquias, inde sane concludendum est, hujus libriaeta-
tem anno 199 aut potius 200 consignandam videri.
Urgcbit tandem aliquis tunc Terlullianum, u l saepius
diclum est, non atligisse quadragesimum quintum
aetatis suae anuum. Atqui summa eruditio, quae rni-
rum in moduro et passim ubique in hoc illius Apolo-
getico refulget, provectiorem aetatem desiderare v i -
detur. tmo vero supernuro, uti alii respondent,
Ihtc quoque accedit Hieronyrous (Rieronym. CataL
tcriptor. Ecctee. cap. 53. pag. 115) , qui lestiflcalur
illum clericorum Romanorum vexatum fuisse invidia
et contumeliis. Ubi autem, nisi cum Romae degebat?
Sed nihil, inquiunt alii, obstat quominus Terlullia-
nus, etiam dum Carthagine habitaret, iilis invidiac et
calomniarom aculeis pungeretor. Tam enim frequcns
erat inter Romanos et Carthaginenses commercium,
ut quam Tertuliiauus mefuerat summae eruditionis et
itt DISSERf ATIO D. LE NOURRY. 74«
doclrinae famam, abinvidis Romanae Ecclesiae clericis A Quid vero, quod postquam ostendit humanas vicli-
potueril lacerari. Nec alio certe, quam ad hanc iliius mas apud varias gentcs, et Romanosipsos diis immo*
famam Euscbitis, verbis proxime c i u t i s , respexisse lari, et in Catilinae conjurationchumanum sanguinem
ipsis videtur. Neque etiam bis illedenotat aliquam degustatum , tum haec subjunxit: Longe excurro :
TerluHiani in urbe Romahabiialionem, sed maximam hodie istic id csl, in ipsa urbe ubi baec scribebat,
9

apud Romanos nominis et farax- ejus, ob singularem Bellonos sacratos sanguis de femore proscisso in pal-
doctrinara scriptaque sua celebritaiem. mulam exceptus , esui datus signat (Ibid. cap. 9.
Urgere lamen alii poterant, neminem prorsus dif- pag. 32l)Quis ergo, inquient, non videtabillo suam
ilteri posse iliuro Romam saltem semel venisse. Quis civitatem a Romana aperte disiingui ?
enim lioc negare auderet, quod ipsemet Terlulliaiius Denique ethnicis opponit christianos, Deum non
disertissime asseruit? Gemmarum nobititalem vidimus proconsulem timentes (Ibid. cap. 45 ). Elhuici igitur
Romee de fastidio ilio Parthorum et Medorum ccetero- hunc, miiiinie vcro illuin liinebanl. Proconsul au-
t

rumque gentilium tuorum, coram matronit erubescen- tem non Romae, sed [ in provinciis hanc gcrebat
fem, nhi quo ad ottentalionem fere habenlur (TertulL primam magislrulus dignilatem. Vcrum alia superio-
mV I. de Cuitu fcem. cap. 6 ) . At certe sicut se- ris senlentiae firraamenta, quibus Romanos praesules
mel, ita saepius Romam ire potuit, ibique com- B compcllatos esse osieiidimus, his rationum momen-
morari. Optitne quidera reponent a l i i : Sed quo- tis nec destruunlur, nec iniirmaniur.
rnodo probari polerunt aiiaTertulliani in banc urbetn Tertia itaque, et inler utramque, haclenus a nobis
ilinera, auteum ibi revera mausisse quando Apolo- expositam, media illorum opinio cst, qui arbilranlur
geticutn conliciebat ? hunc Apologeticum librum a Terlulliano directum
Quamobrem plures arbitrantur illum prorsus Car- fuisse non unius tautum civitatis, aut provinciae , sed
ibagine editutn, oblatumque hujusce civitatis praesi- lotius, quam ionge laieque palebat, romani imperii
dibus. Elenim ab iilius, uti jam vidimus, exordio praesidibus. Ateasi probari possit, aliaruin assertores
iHos vocat, in aperto et edito vertice civitatit prcesiden*poteruut sccum facile reconciliari. Uirum auteui
tet (Idern, Apoioget. cap. 46. pag. 259). Rursum vera sit, quia id ab ejus patronis non satis accurate
vero alibi : In ista inquit, civitate in qua suum elu- demonstratura esi, a nobis diligcntius inquirendutn.
t

cubrabat Apologcticura. Atqui Roma non civitas, Prirao itaque constal bunc librum nullis notninatirn,
sed urbs, atque eo solo Urbis nomine per antono- sed generatim prac:>idibus missum esse etoblatum. S i
masiam appellari soiebat. Nonne enira baec ipsamet qui enim nomine suo, nec aiii practer illos appella-
sunt ejus verba : Liberum... . contuiet senatus auc- rentur, nulla esse posset lis aut conlroversia. Nam
loritate, non modo Urbe sed universa lialia etimi- C iis hunc in modum nominatis, absoluta sane ac per-
t

naoerunt (Ibid. cap. 6. pag. 305). fecta caussa erat.

Deinde se tunc illinc abfuisse baud obscure Ter- Deinde vero fatentur omnes in hoc libro Romanos
lullianus ipse significat. Nam post citata proxime praesides,nec semel quidcm,compellari. Ecquid enira
illius verba d i x i t : Ecce in illa feligiosissima urbe id negarclur, quod jara probalum est, atque his rur-
JSneadum piorum, id est, Roma, est Jupiter quidem sum.verbis confirmatur: Ut ad eos dominatores gen-
(Ibid. cap. 9. pag. 3I7).Vides hanc ab eo vocari urbero, tium adspiciam. Homo fuit Numa Pompilius (Ibid.
et his verbis* in illa significari se ab ea fuisse rerao- cap. 21 ) Neque tamcn Itos tantum pracsides , sed
t

tum. Ad baec vero, ubi patrios et indigetes quorum- QUirites, et ipsam quoqtte plebem Romatiam sic
dam nationum deos recensel : Romanas, ur opiner 9 alloquitur ( Ibid. cap. 5 5 ) : Ipsos Quirites, ipsam
inquit, provincias edidi nec tamen Romanos deos ea- vernaculam septem cottium hoc est, urbis Ro-
t t

rnm, *quia Romce non magis colunlur, quam qui niac, Plebem, convenio, an alicui Ccesari suo parcat
per iptam quoque lialiam municipaU consecratione tingua Romana? Vcrnmlamcn aliud est, inquies,
censentur ( Jbid. cap. 24). At sane sihunc librum aliquos in libro suo alloqui, aliud vero iis suum
Romano senatui nuncupasset, non his verbis, Roma- mtitere et nunctiparelibrum. Rccte quidem. Sed cur,
nas Romanos Romce, sed potius islis: vestras vestros Damabote, omnes Romanos pr.csides, Qiiirites, et
9 t t 9

ctavobis utique uteretur. Eumdem lamen in moduin

t plebeios nominibus suis appellavit, nisi quia suum ad
alibi adhuc loculus est (Ibid. cap. 24, paa. 592, cap. eos librum mittcndum esse cerio noverat?
35. pag. 454). A l satis perspicueostendimus, non Romanos tan-
Instant praeterea nullara in hoc libro ficri senatus tum, sed alios ctiam pracsides in hoc Tcrlulliani libro
Romani raentionem, sed sicuti inilio antistites et prce- compeliari. Exposita namque in secundae opinionis
sidentes, ita etiu fine prcesides compellari. Jam vero defensionem argnmcnta non minus apertc probant
audisti priora ejus verba , uunc posteriora audlas huncce librura aliis scriptum fuisse, quara Romano
velim : Sed hoc agiie boni prcesides, meliores multo
t scnalui , aut praesidibus Romanis.
apud poputum, si illis christianos immolaveritis. (Ibid. Huc accedit, quod auctor nosler in hoc Apologcti-
cap. 50. pag. 530,) At eo nomine non appellatRoma- c o , quemadmodum in duobus ad Nationes libris ,
nos senalores, aut magistratus, sed alios in urbo communera omnium, quotquol in orbe lerrarum
acprovincia, in qua manebat, Africa videlicet el Car* erant, christianorum caussam agit. Sicut ergo hos ad
thagine prcesidentes et antittites. cunctas nationes, ita Apologeticura librum ad omnes
 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 74*
Roraani iropcrii prxsides ab eo missos fuisse, cui A tem praceptis, quibus cuilibet chrisliano horrendis
vcrisimillimum non vidcbilur? cruciatibu&ac morti crudelissimx ullro se exponere
Neqtte dixcris scriptum ab illo quoqtie, in chris- vetabatur.
tianorum defensionein, aiium, u l ipse vocat, libel- Quid vero, inquiunt a l i i , si marlyrii desiderio
l u m , qucm ad Scapulam, prxposito illius nomine , inflammalus, supplicia mortemque pro Christi coo*
direxit. Cur enim, obsecro l e , huic quem, objcclas, fcssione eo minus timuerit, quo ardentius eam opta-
libello Proconsulis proprium nomcn inscripsil? cur bat? Quid etiam , si persuasum oniutno habuitnomen
in eo ubiquese ad etim spccialitn scribere significal? sutim latere diu aiiis non potuisse, sed fore ut ipso
cur c contrario in Apologelico multo graviori ac suo dicendi genere omnibus statim fleret manifes-
longiori libro, millius plane singuiaris hominis, nec tum ? Quamvis ergo judicibus palam se sistereausus
quorumdam prxsidum nomen ullibi inscruit? Nonne non fuerit; potuit tamen occultx, ut ipse loquilur,
bxc ipsa ralio est, quia Apologeticum omnibus tacitarum iitterarum v i x suum nomen prxmillere,
gencralilerellmicis prxsidibus scribendum esse ccn- quod diu occultare non poterat. Nulla quoqne v i -
suil ? Et cerle is videlur esse primorum iibri illius detur esse ratio, cur in hujus politis l i b r i , qtiam
verborum scnsus : Si non Licet vobis, Iiomani imperii aliorum ad Nationes e l Scapulam titulo nomcn suum
antislitet, id est, qui in toto Romano imperio pri- B reticuerit.
m a r i i , principes, et prxsides eslis, in aperio et edi- Cxierum quidqtiid de tadto sive expresso Tertul-
fo, in (qux tiUinia parlicula desidcralur in oinnibus liani nominedefiniatur, nemini piane dubium esse
codicibus nostris, el edilis antiquioribus) ipto [ere debel illud saltem christianis non diu fuisse incogni-
vertice civitatit, nimirtim cujusque prcetidentibus. l b i lum. Nequc cnim latuit Etisehio, neque Lactantio,
euim indeOnite d i x i t : Romani imperii antitlitet, qui qui hunc librumnon dissimulato, uli vidimus, ejus
in aperto atque edito ipso vertice civitatis cujuslibet noraine citaverunt. Quosd un igitur hujus libri co-
ad alios judicandos prxsidetis. At hxc interprelalio, dices ad manum habebant, ipso TertuIIiani tempore
et tenia opinio, hTsaltem habet commodi, quodfa- haud dubie descriplos, in quibus nomen ejus prxpo-
ciie tollat propositas ab aliarum sententiarum patro- silum eral. In duobus autem aniiquissimis nostris
nis difficultates, et ipsasmel diversas sentenlias inter codicibus manuscriplis hic esl illius titulus : Apolo-
seconciiiet. Nam hinc facile intelligiturcur quosdam geticum Tertuiiiani; c l in fine ha c verba leguntur :
prxsides aliquando, alios vero nonnunquam in boc Apotogeticum Quinti Tertulliani explicit. In cxtcris
appeilaverit libro, quem Carthagine scribebat. Om- quoque aliis codicibus, lam mauuscriptis, quamedi-
nia porro triutn illarum opinionum argumenla sive tis, luc liber Apologeticum , aut Apologeticus inscri-
ab aliis proposiia, sive a nobis adjecta candido sim- ^ bilur. Veram autem es.e hnnc inscriptionem non
plicique more noslro exposuimus; ut qux majoris, probatur hoc lantum iilorum testimouio, sed L a c -
ac gravioris ponderis sint, omnes facile agnoscant, tantii etiam, a quo is liber Apologeticus appellatur,
ac, quam veriorem judicavcrint, opinionem amplec- et Euscbii, a quo grxcis hisce citatur verbis (Lact.
tanlur. lib. V , lnst. cap. 4, pag. 470; Euseb. ioc. supr. cit.) :
{jm>p XftrriA'^ airoloyU, id e s l , chrislianorum apo-
ARTICULUS m.
logia, c l defensio. Plures autem in rem adeo certam
Vtrum Terluliianut huic Apologetico nomen intcrip- ac probatam citare tam nobis longum, quam aliis
terit tuum : de iiliut tituto, argumento , in capita molestum foret.
divisione, capitumque summariit. Quantumlibel autem brevis sit bic titulus, tolum
Disputant eruditi noslrx xlatis scriptores ulrum tamen ipsius libri complectitur arguineutum. In eo
Tcrtullianus huic libro nomen suuin prxfixerit. Ve- siquidem Tertullianus defensionem suscepit christia-
risimilius eniin quibusdam videlur illud ab eo com- norum, planeque deroonstrat ilios contra orauia cu-
pressum; quandoquidem ab ejus exordio palam ex- juslibel naturalis divinx et humanx legis prxscripla
postulat sibi aiiisque chrislianis publicx defensioni propter solum nomen suum, nec caussa unquam
viam prxciudi. Totidero quippe hxc sunt illius ver- ^ audita ab elhnicis condemnari, et occidi, qui oin-
ba : Si denique, quod proximc accidit, domesticis in- nium rei erant scelcrura , quorum eosdem christia-
diciis (manuscripli ndstri, et melioris nolx codices nos falso falsius accusabant. Ex his iLique, qux in
edili judiciis) nimis operata infestatio sectce hujus ob-proposita a nobis hnjus libri analysi fusius eiplicata
struxit defensioni (iu quibusdam editis] addilura ob- sunt, npertissime conficitur totuin illius argumenlum
struit viam), liceat verilati, vel occulta via tacitarum eo litulo cxhiberi.
titterarum ad aures vestras pervenire (Tertutl. Apolog. Quamvis autem hic ipse liber in omnibus edilis,
cap. i . paa._59).Siergochristianis non licuitcaussam ac manuscriptis eliam velustissimis codicibus, varia
suam publice ac coram judicibus defendere, quanto in capita sit divisus, ea tamen divisio a Terlulliano
minus Terlulliano, tam acriter gentilium errores im- profecta non esl. Ecquis euim qunntumlibct parum
pugnanti; ne prolato suo nomiue, caput ccito et erudiius, vel priino iutuilu non deprehendit quam
incvitabiii periculo temere offcrret ? Tum enim ille parura accurata , quamque imperfecla sit ? Plurimis
nondum superbumaudadoremque montanistarum ani- autem , qui novas illius editiones adornaruut, illud
mum induerat, sedcatholicx Ecclesix obtemperan- ila persuasum fuit, utbancce partitionemmuure non
v?4S DISSERTATIO D . L E NOURRY. 746
dubitaverint. Conatum vero iliorom qui improbet A divin. cap. 1, pag. 459). Verum qui haec objeeerit
t

puiamus esse neminem. At nullus etiam uegabit eos is animura, quaeso, ad ea advertat, quaj superius dixi-
scopum nondumaltigisse, ethunc librum posse adhuc mus, ac primura quidera a Lactanlto laudari omui-
melius in capita distribui. genam Tertulliani nostri eruditionem (Supr. cap. i ,
Porro autein, si certum sit bunc librtim, capita art. 5). Dcinde vero quod dixit illura non satis i n -
Tertulliano non fuisse divisum, longe profecto cer- venisse celebritatis, ita intelligi non debet, ac 6i m i -
tius est ab ilio edita non esse eorumdem capitum nus validis rationuin moraentis caussam egerit chri-
summaria seu argomenia. Et ea quidem in libris stianorum, sed propter difficilem, incomplam, ac mui •
quacunque antiqua manu exaratis ita inepta sunt, tum obscuram dictionem atque elocutionem. E t sane
ac praeuostera, ut nibil pejus fieri potueril. Quarao- qui hunc librum primariis, ut aiunt, labris atligerit,
brcm posterioribus hujtis Apologetici editionibus pulamus esse neminera, quin slatim fateatur illura
prafecii sluducrunl illa emendare ; nec omnino qui- frequentibus verborura a bona latinitate alienorum
dcni inutilis fuit eorum correciio, sed uon ita abso- spinis, salebris asperitatibusque respergi, et magna
luta, quin adhuc accuraliori castigatione indigeant. involvi saepius obscuritate. At nulluin quoque esse
ARTICULUS IV. credimus, qui non fatebitur Terluliianum, si hoc in
D r o
Quanto applautu hk liber tutceptut a quo grcecam in B ' »
t lectores suos verborum leporibus, venustate ser-
iinguam conversut, quo $tyio contcriptut, et utrum monis et politae elegantisque orationis suavitate non
Tertultianut $u$cepto defen$ori$ chrittiance religionitdeliniat ac delcctet, miro tamen styli acumine, sen-
munere rite functut tit. tentiarumque gravitate eos conculi, ac pleraque om-
Suramo sane omnium cum graecoruin, lum laiiuo- nia illius arguroenta tanti esse moroenti ac ponderis,
rum christianorum applausu, communique approba- ut iis aut convincantur aequiores, aut pertinaciores
tione susceptos lectusque fuit hic liber. Neque ad id conterantur alque obruantur. Neque tamen dissimu-
probandum alio opus habemos teste, quara Eusebio, lare posstimus eum asperioris ingenii impetu non-
qurHnemoriiC prodidit illum lanlo apud Graecos fuisse nunquam raptum, quaedam adhibuisse argumenta,
in pretio, ut ab eis vernaculam suam in linguam con- quae aut infirma, atque etiara falsa pluribus videntur.
versus fuerit. Ab illo qtiippe his lotideinque verbis c i - Verum infra demonstrabimus eos non satis diligenter
Utur : TfprovUi*vJc* • • l> T $ yftfiivy f*h « v r f i 1*«- attendisse, quantum ille hoc in libro brevitati con-
suluerit, et plura quae falsa putant, vera profecto de-
Wtf Xftert*vav imoUyUx. (Euseb. lib. II. Eccl. Uist. prehendi, si cum aliis, quae ipse alibi fusius enarraf,
cap. 2, pag. 41). Tertultianut.... in Apologia abipto attento animo componantur.
quidem latine contcripta pottea vero in grcecum ter- Q Non jure autem prorsus iromerito potest in hoc
t

monem transiala. libro desiderari melior argumenlorum dispositio et

At quidam iioslrae aetatis Scriptpres, erudilione sua ordo, qui majus toti operi lumen attulisset, et quo
conspicui, de hujus graecae interpretationis auctore TertuIIianus sibi facilius conciiiasset lectoris bene-
iuterse dissidenl. Nounulli enim opinanlur bunc ip- voleutiam et approbationem.
ipsum esse Eusebium. Sed hoc negant alii. Natn ubi Verum nobis aiiquis adhuc objiciet Laclantiuio,
idem Eusebius ex hoc libro plura transcripsit, quae qui hanc de eodem Tertulliani Apoiogetico lulit sen-
Pliuius ad Tiberioin de Christi miraculis rettiletat, tentiam : Quanquam Tertuilianut eamdem christiano-
ibi roulta pretermisit, quac ad suum tamen proposi- rum cautsam plene peroraverit in eo libro, cui Apolo-
tum maxime condiicebant. Sed non niagni momenti getico nomen ett; tamen quoniam aiiud ett accu$qnti-
est boc argumenlum. Majoris ponderis illud videtur, but respondere, quod in defensione aut negatione sota
quod plura lesiimonia, ex hoc adhuc libro ab eodem positum ett; aUud inttruere quod not facimut, in quo
Eusebiodesumpta, non saiis accurate in graecum ser- neceste ett doctrincetotiut tammam conlineri (Laciant.
monem versa sunt. Sed parum Ecclesiae iuteresl scire lib. V . Inst., cap. 4, p. 470). Declarat enim duo ab
quis hunc lihrum graece sit interpreiatus. Nobis au- iis agi debuisse, qui christianae religionis defensio-
tera facilius pcrsuadebitur eura graece rcdditum ante jy nem adversus elhnicos suscipiebanL Primum erat iis
Eusebii tempora, et cum tyranni majore persectitio- respondere, qui christianos plurium criminum insi-
nis aestu in christianos sacviebant. Non omnino siqui- mulabant. Secundum, doctrinam chrislianae religionis
dem obscure ille nobis significare videtur bunc i i - ita exponers, ac demonstrare; ut ea quiltbet plene
brutn a se nou antea lectum, quam gracco idiomate ac perfecte inslrueretur. At Ule primam hujus caussae
divulgaretur. Utcumque porro sese res habeal,inde partem, a Tertulliano plene peroratam fatetor, mi-
profecto liquet quanli haec Apologia a graecis homi- nime vero secundam. Verum satis TertuIIianus pro-
nibus aestimata fueril. posito soo esse potavit insulsas evertisse etluiicorum,
Quid ergo, iuquiel aliquis, nonne aliud longe di- christianos cujusvis gravissimi criutinis accusantium,
versum Lactantius de iila judicium his tulit verbis? criminationes, ac vindicasse iliorum inno: cnliam ac
Septimiut Tertuliianut fuit onvti genere litlerarum peri- morum iiitegritatem. Quain recte autem id demon-
tut ted in etoquendo parum fucilit et comptut el mui- straveril, ex data hujus lihri nnalysi alque aliis infra
9 t

tum obtcurut fuit. Ergo ne Itic quidem tatit cetebritutit diccndis, fiet oiiuiibus manifestutn.
invenit, id est, famae et Iaudis(Lac(anf., lib. Y . Uutt. Detiide vero ille peuiiu^ intactam non reliquit cbrt-
TERTLLLIANI. h (Vingt-qaatrc.)
 747 IN TBRTULLIANI APOLOGETICUM 748
fiiamc doctrins institutionam , et explicaiionem. A tueodi veri lextus spes snpewiL Sed fatelur Umen
Nam prsecipua ejus capila breviier quideoi, sed adeo suae editioni plurimum lucis et ornamenli accessisse
sincere ac candide explicat, ut ab omnibus inteliigi ex variis leclionibus, a Rhenano, et aliis meiioribus
fociJe possit naliil esse et divinis insirtuiionibus, et a Fulvio ac Junio collectis et editis. Nos insuper ad-
reclae rationi, sicut postea ostendemus, magis consen- moaet sibi ad manum fuisse inemoraiutn codicem
taueuni. Sed Lactantius longiorem proculdubio desi- Puteanorum fralrum, et alterum Petri Pitboei, ac
derabal boruui documentorum exposilionem, ac pro- variantes codicis Fuldensis ieciiones, in Irbro illtis-
bationem. Verout iu superioribus nostris disserla- trissimi Monchalli, Tholosatum axcbiepiscopi, ex au-
tionibas ostendiraus noa justam omnino esse banc tographo, ut ipse ait, descriptas. Uorum autem codi-
querimoniam (Disserlat. in Minue., cap. 2, art. 2, et cuin, atque imprimis harum lectioaura sibi missarum
in Laciant.j cap. 3, art. 2). *~' * auxilio, texlum Apologetici250 iu locis se eracndasse
CAPUT IH. gloriatur. A t penilus lacuit cujus notae et anliquitatis
sint duo ilii codices, et illud auiographum, ex quo
De hujut libri Apologelici manuscriptis codicibus, edi- Fuidenses iectiones deiibaue sint.
tionibut, et variorum in eum paraphrasibus, scholiis Nos vero non solum duos iilos primos nacti sumus
et observationibus. B eodices, sed alios etiam complures, quiquidem qua-
AETICULUS PIUMUS. iesve sint, expitcandum est. Primus itaque Puleanus,
charaetere pulcherrimo circa annum Christl 900 de-
De variit hujui libri manutcriptit codicibut.
scriptus peritioribus Videtur. In eo autem sohis Ter-
Plures saneApologetici, a Tertulliano nostro editi, tulliani Apologeticus iiber coniinetur, asservaturqiie
oodices manuscripti ad setatem usque nostram perve- in chrislianissimi, ut diximus , regis nostri biblio-
nerunt. Duos enim indicat Beatus Rhenanus, quorum theca numero 3971 notatus, quem illustrissimus abbas
opera hujus aborumque ejusdem Terlulliani libro- Telierius summa, qua solet, beuigniute nobiscum a
rum editionem adofnavit. Primus Palerniacensis, in Nicolao Clcmente communicari pra?cepit.
Paterniaci Transjurani coenobii, secundus in Hirsau- Secundus Petri, ut dixiinus, Pithgei oiim fuit, et
giensis monasterii bibliotbecis asservabautur. Uter* R R . Patrum Oratorii Jesu collegio Trecensi dono da-
que aulem plurimts iisdemque fere omnibus sic sca- tus, in eorum bibliotheca custoditus, ad nos singulari
tet mendis, ut alter ab aUero videatur descrrptus. prorsus illorum humaniute transmissus esu V i r i
Alium vero Tertulliani Operum codicem Sigismundus aulem in examinandis veteribus codicibus magis exer-
Gelenius vetustissimum, et opiimae, ut ipse ait, no- citati, ex characterum forma illum undecimo circiter
tae codicem nactus est ex Masburiensi caenobio: sed Q saeculo scriplum esse judicaruou Sed primi librarii
iile salis clare nobis non edisseruit, ulrum hic Apo- lmperitia variis passim foedatus est raendis, quae alius
logeticus uous ex Tertulliani iibris s i t , qni in hoc doctior appositis obeiis, atqoe ad marginera notis, aut
codioe desideratur. Tres praeterea exstant in biblio- correxit, aut corrigenda esse raoustravit.
theca Valicana eorumdera librorum codices, ex qui- Plures autem in eo codice transcripti sunt Tertul-
bus, sibi ab illustrissimo Cardinaio Sirieto subminis- iiani tracutus, quorum index in prima illius pagina
tratis, AlanusGopus diversas abeditisleciionescolie- exhibetur. Verum iu hoc indice praetermissus est bic
git, transraisitque Pamelio, qui iis ad concinnandam Apoiogeticus liber. Quamobrem suspicandi locus esse
novam operum Tertulliani editionem usus est. Sed videtur ulrurn post alios libros ab aliquo librario post-
tria adhuc illa illorum exemplaria ipsi suppedilata sunt, ea exaratos fueril. Nam index iile eadem manu,
et duo quidem ex S. Ainaudi ac Bavonis mouasteriis, atqtie alii libri scriptus est. Qui vero Apologeticum
tertium Ariglicum, quod penes se Joannes Clemens deinceps descripsit, is aliis imperitior et latinae l i n -
anglus habebat. Verum neque Pameiius, neque alius guae ignarus, freqoentes, quibos codex ilie passira
quispiam nobis indicavit qualia quanleevc antiquitatis ubique scatet, errores reUqoit. Aliaqooque in e o ,
ea siut. quam in aiiis libris conspicitur verboruin contractio.
In nostra autem Gallia alii cujuslibet aeutis repe- jy Quidam tamen, satis idonei scripturae veteris judices,
riontur borum librorum manoscripii codices,ex qui- hunc iibrum, sicut alios, ab eodein librario exaratum
busplures nuliis aiiis aut veneranda antiquiute, aut existiniant. tn eo autem non integer ille Apologeticua
eleganli charactere cedere videntur. Ex iis unus P u - liber exhibetur; sed duntaxat usque ad capitis trige-
teanorum olim fratrum asservalur in Regis nostri simi inilium : caelera autein, quae quariam totius libri
cbristianissimi bibliotbeca. Alterum vero Jacobus partem contineut, plane desiderantur.
Bongarlius possidebat. A d utrumque autera Deside- Terlium codicem manuscriptum nobis suppediUvit
rius Heraldus singularem Apologetici editionem cas- vir iliuslrissimus, et omni laude major, Achilles Har-
tigaviu laeus, qui postquam admirabiii prorsos juris scienlia,
Nicolaus vero Rigaltius non magna sine indigna- aequitate, probitate aliisque eximiis virtutibos per
tione conqueritor emendatissima Operom Tcrlulliani multos annos Parisiensi senatoi praefutsset; UnU
prima genuinaque exemplaria jam a longo lcmpore auioii fortitudine, quanto communi omnium desiderio
ab iis, qui Africani hujus scriptoris dictiones capere se hac dignitate abdicavit, ac servata semper eadem
non potuerunt, sic corrupta fnisse, ut vix ulla resti- vitae aequabiliute mortuus est. Godex aufem iilc cba*
 749 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 750
racteris elegantia Puteano non cedit, neque centum A tationum exempla. In primo itaquc Apolegetici capite
post annos descriptus nobis videtur. At pierasque in heec tantum in Rigaltit edilione leguntur : Omnes qui
eo easdem, atque in i i l o , deprebendimus bonas et retro oderant, quia ignorabanl, simul desinunt ignorare 9

rjnalas lectiones. etc. (Terluilian. Apologel. cap. t , p . 262). In nostris

Quartus ac quintus codex Cotbertime est biblio- autem exemplaribus tuanuscriptis , ac prioribus edi-
thecac , numerisque 989, et 5,271 signali. Antiqulor tionibus : Omnes qui relro oderant, quia ignorabant
autem ab annis circiter 700, et recentior non ante quale sit quod oderant, simul desinunt ignorare, etc.
annos 400 scripto videtur tradilus. Ribliolhecoe vero Videsne a Rigallio rejecta esse haec verba quale sit
fliius pracPectus c i . vir.Carolus Duchesne nobis quod oderant ? Neque dixcris ea a typographis omissa
utriusque codicis, jubente iilustrtesimo abbate Col- fuisse. Nam eumdem Rigallium suminac uegligenliae,
berio, copiam fecit. nec u l i i , qui editioni hujuscemodi operis praeficitur,
Diversas insuper lectiones ex duobus aliis codici- condonandae, accusabis. Postea vero haec nec plura
bus manuscriptis accepimus, quorum primos monas- in eadem Rignltiiedilione habentur: Venerem humana
icrlt est Morbacensis, in cujus fine haec leguntur saquta sauciatam, Martem, etc. (Ibid. cap. 14 ), In
terba : Orate pro domno abbate Morbacensi. Is au- iisdem aulem editis et tnanuscriplis libris : Vene-
tem ipse est Barlhoiomaeus de Andelo, qui anno 1455 B rem humana sagilta sauciatam, quod filium suum JE-
ac postea huic monasterio praposilus, coliectos tm- neam pene interfectum ab eodem Diomede, rapere vet-
y

diqtte quamplurimos codices manuscriptos eadem lel:Martem elc. Nttmquidergo et id lypographorum

t

subscriptrone notari voiuit. Longc aulem recentiori
mauu exarala sunt haec subjecta Apologeiico verba,
quam ipse Apologeticus liber, qui600aut700 abhitic
annis scriplus apparct. Yarias autem ejus lectiones
summa diligenlia, et ad scrupulum usque decerpsit,
ad nosque misit unus ejusdem monasterii monachus»
cujus bumanitati gratias nec minimas quidcm habe-
mus.
Alter codex manuscriptus, cujus variantes ab edi-
tis leciiones ad nos missae sunt, unus ex iis est,
oscitantiae aut festinalioni iribueudum ? Sin autem
Rigaltius haec ex margine, vel aliunde in textum i n -
Irusa putabat, cur nos hujus addiiamenti non admo-
nuil ? Sed age, et alia ex aucloris uostri lextu simi-
liter resecala agnosces. Alibi qtiippe Tertuliianus, ut
testantur nostri codices, scriplura reliquerat: Dicam
piatte mptratorem dominum, sed voce communi (lbid.
cap. 54). At Rigaitio haec tria postcriora verba
toliere placuit. Ncc multo post ille : Tanto abest ut
imperator Deus debeat dici non modo etc Yerum in
9 9

quibus suam bibliothecam Romae ditavit abbas illus- iisdem anttquioribus exemplaribus scriplum esl :
trissimus Justus Kontaninus , sua satis notus erudi- Tanto absst ui imperator dici debeat, quod credi non
ditione, nec a nobis unqitam sine debita laude nomi- C potest^ non modo etc Quis igUur haec vcrba : quod
9

uandus. Huuc autera ille codicera subrainislravit credi non potest ex texlu sustulit, nisi ille, qui inuli-
9

nostro Claudio Devic, qui, licet majoribos studiis de- iia et supervacua esse arhilrabatur?
ditus, curavit erutas a se diversas hojus codicis iec- Quid vero, quod non inodo excisa, sed transposita
tiones ad nos transferri. sunt ab eo isthaec Terlulliani verba : Licuit Epicureis
Quinque porro memoratos codices, Puleanum, aliquam decernere votuptatis veritatent. Quo vos offen-
PRbceanum, Harlaeanum, et utrumque Colberti- dimus, si aikts prcesumimus voluptates ? Si obtectari
num, cum adornata a Rigaltio editione diiigenter novisse ttoisunms nostra injuria est, si forte non vestra.
t

eontuitmus, atque ex hac collatione plorimas sane Sed reprobamus quce ptacent vobis; nec vos no-
'coUegimus diversas lectrones» quae ab ilio, nulia saepe stra de tectant ( lbid. cap. 38 ). In aliis vero
t

ssepius reddila ratione, sed propria, uti videtur, vetustioribus editis et manu exaralis codictbus :
auctoritate saepe ssepius aut pemtus resecatae, aut Quo vot offendimus si atias prwsumimus votupta-
t

immutatae sunl. Fatelur enhn se duobus duntaxat, tes? Si ebldctari novisse voiumus nostra injuria esl
9 9

uti diximus, codicibus, Puteano et Pithoeano, et va- si forte noslra, non veslra. Sed reprobamus quce
riis FuWensis lectionibus usum fuisse. At bae iectio- piacent vobis nec vos nostra deteclant. Sed ticuit
t

nes alieno plane in ioco inventae sunt, nec scire D EpkureU aliquam decernere voluptati$veritatem ide$t t 9

Rigaltius potuit a quo, atit qua diiigenlia coiiectae animi cequitatem et ampla negotia christiance. Sed hoc
fuerint. Nec magis compertum habuit, aut certe ne- ultimura verbura chri$tiancs in editis non invenilur.
minem admonuit cujus nolae, e l aetatis sitille codex Quid ergo? Numquid propter hoc solum verbum, ab
Fuldensis, cujus ut plurimum auctoritate .textum oscitanle librario pracposiere additum, fas aiicui fuit
immutavit Tertulliani. Nam ex collaiis nova post ii* textum Tertulliani immutare, pervertere, detrun-
lum cura Puteano, et Pilhceano, aliisque memoratis care? Shnili tamen modo Rigaltius delevit alibi bacc
codicibus , alque diversis alioruro lectionibus, plane Tertuiltani verba : Deum tanginm$ (Ibid. c. 40 ).
animadvertimus illos correctionibus Rigaltii omnino Aliod adhuc hujusoemodi immutationum exem-
adversari. Quis autera dixerit dubiatn unius FuWensis pram si velis, non kmge quaerendum est. Non enim
codicis fidem tot albrura et meliorom et antiqniorum multo post ilie haec in eodem Tertulliani textu mu-
auctoritati esse anteferendam? Ne quis vero nobis tavit editorura et codicum manuscriptorum verba :
minus, quam illi credendura esse existimet, quaedam Non lavor dituculo, ubi scribi jussit : Non tavo sub
propouenda sunt hujusmodi amputatiooum et immu- noctem. Piura alia bujus libri ioca a Rigaliio pariter
 75! 1N T L R T U L L I A N l APOLOGETICUM 752
intcrpolala, maleque mulctala possenl facile proferri. A studio, novisque typis edi curavil. Sed quod ad Apo-
Sed iis rccensendis nunc, ne eadem repelanlur, super- iogeticum, dc quo nunc disputamus, librum attinet,
scdendum esse duximus. De illis enimvero, qux ma- jam animadvertimus plura ab illo in africani scrip-
joris moinenti sunt, data inferius occasione agendum toris nostri, pro libito, propriaquc auctorilale variis
erit. Decreveramus quidem omnes prorsus vet a no- in locis immutala , trausposita , atque eliam penilus
bis, vei ab aliis excerptas varianlcs bujuscc libri lec- excisa.
tiones ad nostrx disscrtalionis calcem reprasentare. Subsequenli tamen anno 1635, allera post eumdem
Verum quia unus e sodalibus nosiris, qui adornan- Rigahium editio Parisiis ex typographorum exivit
d x omniumTerluHiani librorum editioni sedulam dat offtcina. Qui vero illi prxpositus est, is nullo ainplius
Operam, poposcit banc sibi provinciam demandari, manuscripto codice usus, voluit iibrum Terlulliani de
acquioribus illius volis satisfaciendum esse ccnsui- Paltio et Apologeticum ad Pamelii, reiiquos omnesad
mus. Ad proposilum ilaque noslrum sufficere arbi- Rigaltii numeros recudi. Yerum praefationis auctor
trainur prxcipua ac notatu digna in bac dissertaiione in hoc plane aberrat, quod editos ab Rigaltio libros
indicare corruptj, intcrpolala , excisa , et iutmulata de Patlio et Apologeticum sic perfectos esse exisli-
Tertuliiani verba; tit ejus incns, el senlenlia possil met, ul videri possiut ab illo luci publicae primum
ab omnibus facilius intelligi. B donati. Nam cx his, quac paulo ante notavimus, et
postea annolabiittus, quis non videal hunc librum a
ARTICULUS 11.
Rigaltio, pluribus in locis polius corruptum fuisse ,
De variit hujus Apologelici, aliorumque Tertultiani quam emendalum, anno nihilominus 1641 , tola illa
librorum edhionibu*. ipsa edilio talis iterum a lypographis excusa est,
' Pauca profeclo invenias vetcrum Ecclesiae Palrum qualis ab eodem Rigaltio adoruala fuerat.
opera, qux sxpius lypis uiandala sint, quam hic Apo- Qux porro has ediliones exceperunt, ex ad nullius
logeticus, alixque TerluUiani iucubraliones. Neque deinceps niauuscripli codicis, sed Uigailianx lantum
ilie simul cum istis lantum, sed seorsim quoque pu- fidem adornatx sunt. Priorem ex iis procuravit
blici juris factus est. Nam is solus ex typographorum Georgius Ambianensis, minorila capucinus. Tres au-
officina pubiicam in lticem studio ac cura Joannis tem eam divisit in loinos, quoruin primtis auno 1646,
Baptistx Egnatii exivit. secundus auno 1648, et tcrtius anuo 1650, divulga-
Altera autem hujus Apologetici editio Luleliae Pari- tus fuit. Insignem vero prxfixil loli operi tiluiuiu Ter-
siorum facta est anno 1613, labore el opera Desiderii tuttiani redivivi, perinde ac si mortua cruditissimi
Meraldi, qui ei, ut suo loco aunotavimus, M. Minucii illius africani opera ad vitam rcvocasset. Nihil pro-
Felicis Oclavium subjunxit (Dmertat. in Minuc. Oc- Q feclo necesse csl noslrum de hac inscriptiooe totaque
tav. cap. 2,or{. 3). editioue inlerponere judicium; quandoqiiideni alii
Antea veroet postea ille Apologeticus liber cura quam plurimi sutim, uec illud quidcm valde honori-
aliis Terlulliani operibus aut plurimis, aul oinnibus ficum alTatim tulerunl. Quidam lameii erudili viri
publicx luci datus fuit. Prxcipuas aulem eoruin edi- plura sane in ea laudibus liaud itnmeriio, uti paulo
tiones ul breviter rcccnseatnus, primo quidem Bea- post dicelur, digna judicant.
tus Rhenanus illa Basilex anno 1521, ac deinde anno Secundx tandera posl Rigaliium omuium Tertul-
1528, typis excudi curavit. E \ his atttem editionibus liani operum editioni prxfuit Philippus Priorius, qui
alix annis 1525, 1556 , et 1558, codem plane modo , illam anno l664,absoIvil. Sed uihii ei de novoaddidil,
divulgatx sunt; alia vero anno 1562, curis Sigismun- nisi brevem de Tertuliiani vita ct noevis dissertatiun-
di Gelenii in vulgus prodivit. Tum dcindc anno lo80,
culam, nec inlerruplum importuna notarum utoie lex-
nliam Renatus Laurcutius de la Barre nobis procura-
tum, novosquc lypographorum errores.
v i l , qua Terlulliani commcntationes veterum, ut ipse
ait, et recenliorum exeinplarimn coliationc emen- ARTICULUS III.
datx fuerunl. Nulla auiem horum librorum editio
multiplicaia magis fuit, quam iiia , qux curaule Ja- ]) De variorum in Tertultiani Apologeticum icholii$ 9

cobo Pamelio, anuis 1579, publicam in lucem emissa paraphrasibus, noli$ el ob$ervalionibu$.
t

esl. Nam ea rursus annis 1579, 1584, 1596, 1597,
1599, 4608, 1616, 1627, 16o8, 1662 et 1064, variis
recusa fuit in Europx urbibus.
Prxterea Ludovicus de ia Cerda, primarius apud
R R . e societate Jesu Patres theologix professor novo servattonibus, scboliis, parapbiasibus, etcommenta-
labore, novisque curis pieraque publicavit Tertulliani
opera : sed ea prxsertim omisit, qux ab ilio adver-
susMarcionem, et catboiicara Ecclesiam scripta sunt.
Duobus tamen toniis ea complcxus cst, qui anno 1624,
4630, ac 1641 c prxlo exicrunt.
Anno aule n 163^1, Nicolaus Rigaltius omiiia quo-
que Tertuliiani oj>eia, uno totno comprcheusa, novo
Pluressanevaria cruditioneconspicui scriplores,qui
in edcndis Terlulliani libris curam iinpendcrunt, aut
aiiud aiiquid agebaut, conali sunt obscuriora, aut no-
lalu magis digna Apologetici illius libri loca suis ob-
riisaut explicare, c l illustrare, aulconfiimare. Priino
aulem Beatus Rhenanus huic libro, a se edilo, prx-
fixit argumentum, sed longe quam par eralbrevius.
Yerum banc brevilatem suppleri posse putavit, sub-
jectis novis capitura, ut aiunt, summariis, quibusalia,
in nianuscriptis exhibita, emendare conuixus est.
A d h x c v e r o , in eodcm, ctsi brevissimo, libri hujus
753 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 754
argumcnlo tentavit paucissimis quibusdam obscuris A aliosque Tertulliani libros annotationes. Non minima
ejus locis lttcem aliquam praeferre. quippe, titi aiunt/ consperguntur sacra profanaque
Poslhapc vero Francisctts Zephyrus , cttm animad- erudilione, quac iectoribus prodesse potest. Sed hoc
verlisset quantae tttilitalis hic liher omnibus esse pos- in eis culpant, quod Pamelius a proposito saepius di-
sit, ac ne studiosi adolescentes propter sermonis grcdiaiur, plura congesserit inutilia, et interjecta,
ohscuritatem , corruptosque lihrariorum incuria lo- sictili diximns , Zephyri paraphrasi, interruperit
cos, ab ejus icclione deterrercntur, ipsius composuit Terluliiani textum, qiiemdebebat in hocetaliis libris,
ediditque paraphrasim. In ea autem, quae textui Ter- meliorum codicurn opc, pristinae, si fieri poluerit, rc-
lulliani minus qtiidcm commode inlermiscetur, pltira stituere integritaii.
loca inleileclu difficilia explanare, ac varia obcnrila- Rigaltius itaqtic iis omnibus spretis postque habi-
lis impedimenta removere molitur. Tanti porro Pa- l i s , novas scripsit in hunc Apologeticum, aliaque
inelius hanc paraphrasim acstimavit, tit illam in cum Terluliiani Opera notas et observationes. Yerum
plaue, quo in superiore editione, modum lexlui quoniam pltu imas, ab erudilis hominibus profeclas,
Au< loris noslri censuerit inserendam. haud mcrito prorsus jure praelermisit, illae rur-
Yerumtamen haec ipsa ab aliis, qni variis hujus lihri sus publici juris factae sunl in uno voluminc quod
editionibus deinde praepositi sunt, atque imprimis B anno 4655 , editum est. CoIIectae autem fue-
Ludovico la Cerda plane penilusque rejecta est. A l rnnt ex Pamelio, Latino Latinio, Beato Rhenano ,
doclus iste v i r , ne quis de hac otnissione conqneri Joanne Mercerio, Edmondo Richerio, Theodoro
tinqtiam posset, novam edidit lextus Terluliianci Mnrcilio, Joanne Wowerio, et Gabriele Albaspinaeo
inlerprelalioncm. Singulis quoqtie capilibus suhjecit Aurelianensium Episcopo.
notas suas, quibus , alias laude dignis, idcm textus, Persttasum autem eruditi quidarn viri habuerunt
non fine intcrrupta lectoris attentione legi haud fa- hoc volumine divulgatae a Rigaltio operum Tertul-
cile potesl. Sed plures etiam expostulant de intitili- liani editioni conjunclo, hanc cacleris omnibus fore
bus qnibusdam ac longioribus nolis, alque a Teitu- perfectiorem. Sed praeterquam quod in illonolarum
lianiproposito alienis digressionibus. Ah aliis nihilo- volumine omiltiinlur aliorum, sicuti la Cerdae non
mintis laudanlur, cacterisquc anlepontiiilur hactentis minus uliles notae, cl explicationes; quid, amabo te,
editis. In his itaque illud duntaxal desiderant, quod sperandum de Rigaltio, qui ad emendandumTerlulhani
lexlum Tertulliani ad manuscriplos codices non cas- texlum, nec ipsos, siculi diximtts(Ar/. tuper.) quos prac
ligaverit; quod onmia illius opera non pubiicavcril; inanibus habebat, nec alios manuscriptos codices aut
qii<»d pro sua erudilionc non cxplicavcrit cl conlir- legere, aut sequi curavit? Deinde vero non minima
maveril tradita ab eo chrislianae rcligionis docu- C quidcm in nolis suis scribendis fuit illius audacia,
menta. qtiam in pracfatione sna cxcusare coaclus est. Sed
Ab Heraldo aulem, post edilum a sehunc Terlul- paucos admodum invenias , quibus omnino accepla
liani Apologeticum , adjectus est liber, tibi ab eo sit illius excusatio.
vocattir commenlarius, quem nolis lantum , a se in- Minus quidem temerariae sunt, scd non magis pro-
vicein plane disjunctis, composuil. Ne vero in illis a bantur longissimae, ct ad nauseam usque conjectae a
Terttilliani proposilo longius excurreret, duosei sub- Georgio Ambianensi observalioncs. Nam in illas ca
junxildigrcssiouum libros, quibus diflicilia et sale- omnia inslrusit,qiiaealiamoh cattssatn, et ad publicas,
brosa cjus loca complanare nititur. 1n his autem om- uti videlur, conciones corrogaveral. Nonnulli tamcn
nihus deprchendiiur profana aucloris eruditio , sed falenlur in iis aliqua esse utilia , ac pracserlim in ca-
sacrorum et obsctiriorum chrislianae religionis dog- pittim scholiis, qtiae in adversa tcxltis Tertulliani
malum, a TertuIIiano traditorum, explicalionem partc ab ipso exbibenlur.
frustra rcquiras. Plura quoqne alia reliquit inlacta , Dcnique Priorius Yariasselegit eruditorum virorum
quae explicaiiune et conlirmatione proc.nl dubio indi- Rhenani, Pamelii, la Cerdnc, Sahnasii, Albaspinaei,
gehant. aliorumque quorumdatn auimadversiones; quibus et
Muitas quoquc in omnia Terluliiani opera animad- p qnasdam a se excogiiatas idenlidein interseruit. Sed
versiones edidil Laurentius de la Barre, quas se ex bae tam levis sunt momenti, ut qui eas approbaverit,
iis cxcerpsisse declarat, quibus Beraldus , Alciatus , vix uilus reperialur. In hoc tamen utcunque iau-
Crinitus , Turnebus, Vetranius, Homantis , Cujacius, daudus, quod omnes illas animadversiones et notas
aliique peregrinis in locis quasdam inlclleclu difficiles in paginarutn inferiori margine, absquc tilla lexlus
Tertulliani dictiones explicare contendebant. Sed TcrtuIIiani interruptione, excudi voluerit. Nam eo
qtiia hacc spcctant ad grammaticam , ibidem adjecil modo lectoris commoditati melius consullum esl. Sed
Rhenani notas, quas quidem , quia Romanorum et qtiis negligentiae vilium, ei unqnam condonabit, qui
Hispnnorum censuram non elTtigerant, a sc prius ad opera Teritilliani novis lypis rccudenda aggres-
correctas essc signilicat. At quia paucas admodum sus, nullum planc cum editis conttilit manuscripluni
easque brevissimas addidit, vixque uiiam dedit Apo- codicem , sed ^olain Rigallii edilionem , de vcrbo ad
logeticum hunc librum, vides sane quid ab eo de re- verbum scculus fuit ?
bus theologicis exspeclare debeas. i Ex iis porro, quao de lot tamque variis operum
Majoris itaque pretii aestimantur Pamelii in httnc Tertuliiaiii editionibus haclenus a nobis dispulata
755 IN T E R T U L L I A N l ArOLOGETTCUM
Mlllt , qnis nobiscum non fatebilur nuliam prorsus A qui eorum socii, et receptores, ae ea tandem i n serip*
csse quac pcrfccta et omnibus numeris absolata diei ta damnatorum sententia nominatim enuntiare. A t
merito possil ? De liUCraria igilur republica is pro- niliil tale in christianorom damnatione factitatum, nec
culduhio bene merebilur , qui sacra profanaque aliud eorum sententia pronuntialum, nisi chrisliamm
eruditione non parnm imbntus, novam parabit Apo- nomen. Solum ergo nominis crimen crat; sed hoe
logetici et aliorum Terttiiliaui operum editionem. ipsuiu nomen nihil barbarum, infauslum, inhones-
Sed ante omnia textus illius suinma fide et diiigentia lum sonat, sed vel unctionem, vel saltem suavitatem,
ad manuscriptos codices gallicanos , italicos, germa- aut bonitatem, quando ab ipsis gentilibus ckresUam
nicos, anglicanos, ac veleres cdiiiones rccognosci corrupte vocabanlur (cap. 2, 5).
debet et castigari. Plures enim supersunt saliem At bi piane desipiebant, qui solo aucloris nomine
Apologetici libri optimae nolx codices, quos nemo sectam christianorum se odisse causabantur (eap. 4).
bactcnus cum editis contulit. At si varias ac notaui Non enim Platonicos, aul Pythagorseos, ob Piatonis,
dignas lectiones, ex illis exccrptas, bona fide exhi- ant Pythagorae, nec medicos ob Erasistrati , nec
beat, de vero genuinoque Terlulliani texlu certius grammaticosob Aristarchi nomen oderant. Quia etiam
judicium ferri poteril. nesciat nefas esse scctam aliquam odio habete nisi,-
B quid in ea odio dignum s i t , antea advertatur? E l h -
CAPUT IV. nici tamcn nec chrisiianam sectam, nec ejus aucto-
De duobus Terluttiani ad naliones Ubris. rem noverant, nec volebant cognoscere. A d haee
ARTICULCS PBIMDS. vero, per ipsos cuilibet cthnico liccbat, quam vellet
philosophorum, tametsi reipuhlicae ac principibus
Analysis tibri primi ad Nationes.
infensorum , sectam amplecli. Eos quoque solos plii-
Duobus ad Nationes libris caussam Tertullianus losophos vexabant, qui veritatem ex parte docentes,
adhuc egit chrisiianorum, duasque uirumque librum aspernabantur illorum deos. Ita- sane Socratem
satis aperte divisitin partes. In prima siquidem prioris damnaverunt, quanquam Apollinis oraculo renuntia-
iibri ostendit christianos nec auditos, necdefensosfal- tus fuisset mortalium omnium sapientissimus. Non
sissimis, iniquissimisque praejudiciis a gentilibus vexa* mirum itaque si illorum in christianos odium veritas
r i , condcmnari, ac crudelissime neca ri (Lifc.i. cap. 4 . pepererit. Sed vide, quaeso, quo insanientis animi
et seqq.). Planum vero secunda in parieomnihus faeit furore. Fatcbantur eos omnes meliores factos, qui
falsa omnino esse, quorum christiaui accusabanlur , ejurato falsorum deorum cultu, suum dederant chris-
criroina, horumque reos revera esse gentiles (Cap. 9. tianae religioni nomen. Sed in illos hoc solo nomine
et seqq.). In primaautem secundi libri parte demon- Q crudelius saeviebant, eosqiie nocentes et sceleratss
strat, quam vana et absurda sit ficia a Varrone tri- sse malebant quam christianos.
C

plex ethnicorum Theologia, quae ab eo pbysica, my- Contra lamen objiciebant etbniei quosdam ex chris-
thica, ac pleheia sive gentilis apjiellalur (Lib. II. tianis pessimos esse, ae vitiis scelcribusque perditos
cap. 4 . et seqq.). In secunda aulem parte demonstrat (cap. 5).Verum hi, inquil Tertullianus, pauei admodum
deos Romanorum falsos esse, planeque commenti- erant; qui quidem, sicutnoevicorporis, ita sectae su®
tios (Cap. 9. el seqq.). Sed haec paulo enodatius ex- ostendebnnt praestantiam. Quicunqtie porro, et quot-
plicanda sunt. quol illi fuerint b i , non secus ac philosophi, scctam
Primum itaque ethnicis vitio vertit, quod impla- suam flagiliis infamantes , erant veri desertores, not
cabiii odio chrislianos persequerentur, tametsi q u i , mine tenus christiani, imo hoc indigni nomjne.
qualesve sint penitus ignorarent, nec scire unquam Urgebanl gentiles sectam christianoruro revera
voluerint. Ubi primum enim illos agnoverant, statitn malam esse, nt pote quae imperatorum legibus dam-
desinebant odisse, christianamque religionem ullro naia sit (cap. 6). A l nonne eaedem, regerit aucter
amplectebanlur. Nequo id negari poterat, quod cla- noster, imperatorum aliorumque justae leges statue-
inabat quotidiana ipsorum de multiplicalo christiano- rtint neminem unquam condemnanduin , nisi prrus
rum numero querimonia. Non sinit autem Auctor j) criminis alicujus sit rite convictus ? Cur crgo eibnici
noster sibi objici hos, ut fieri aliquando solet, in christianos nec auditos nec convictos condemnabanl?
malum eonversos. Nullam quippe mali notam habet Nonne plures etiam datae sunt ab eorumdem elhoi-
christianae religionis professio, cujus neminem aut corum legislaloribus iniqoissimae leges, postmo-
pudet aut poenitet, ac de qua omnes; gaudent et dum emendatae, vel antiqoatae ? Denique injusta lex,
gloriantur (Lib. I. cap. 4 . ) . qttalis in ehristianos lata fuerat, nullura exigit hono-r
Si qua vero fuissent chrislianorum crimina , ad ea rem aut obsequium.
utique declaranda iilos elbnici quaestione ac tormen- Nec instare poterant ethnici leges in christianos ah
tis cogere debebant. At e contrario iis nomen suum iis sancitas, qui illorum crimina communi populari-
vel sponte negantibus, vel negare coactis confeslim que fama compererant. Nonne enim fama, fatentibus
credenies, fateri quoque debebant nihil mali in eo- iisdem ethnicis, malura est quo oullura veloctus?
rum religione posse deprehendi. Suis praeterea legi- Sed illa tanditi tantum vivit, quandiu incerta, bfca,
bus qnilibct jtidices lenebanlur quorumvis crimiutiin et mcndax est. Ubi enim res est certa, ibi haec fama
reos iuierrogare quae, qualia, et quanta baec essent, desinit. Investiganda igitor illius origo, atque exspec*
757 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 75S
tanduro tempue, quod tmnta reveiat. Qais aotem ab A posse ? Quid mafis ifjtominiosom, quain a prhrato
ipso christianae reKgionis exordio objecta cbristiania quolibet homine domesticos pignorari deoa, publieos
infanticidia, mcestus, aliaque seelera in eornm syn- vcro in haatario venditari ? Quid lurpius, quam pro
axibus unquam deprehendit, patefecit, prodidit? teropli solo, aditu, stipitibus, ostiis exigi mereedem ?
Numquid ipsimet christiani ? Sed summo silentio suu Quae major deorum infamia, quam senem m Saturno,
mysteria tegebant, nec poierant lam horrenda cri- imberbem in Apolline, in Marte mililem, h> Vulcano
mina, si itlorum conscii fuissent, sine capitis pericuio fabrum consecrari, quam diis maximis aequates fa-
prodere. NGmquid genliles? Minime quidem. Quam- cere mortuos homines, quam punire per deos , non
vis enim christianos in suis synaxibus quotidie obai- vero per geninm Caesaris dejerantes, quam pessimas
derenl, nemo tamen haec deprehendisse , nee ullua qnasque viclimarum partes iis sacrificare? Quid tan-
domesticus pretio corruptus, se aut vidisse, aut ce- dem deorum majeslate magis indignum, qoam ab
lavisse unquam testificatus est. Homero aliisque poetis impune decantari Yenerem
Pneterea christiani sectatoribus suie legesCbristi sauciatam, vinctom Marlem, Jovem ab aliis dhs la-
sedulo observantibus pollicebantur aeiernam felicita- eessitom, flentem, luxuriantem, suaque adulteria
tem. At djc , quccso, titrtun non ins.wo penilus ho- dinumerantem? Quid plura? Nonne iidem dii deride-
mini credibile iiat illam aiiquando promissam fuisse g bantur in theatris, el Lentulorum , atque Hostiorum
i i s , qui tanta scclera perpetrassent ? Nemo etiam comoediis, ubi, cunctis plaodentibus, ntimt et histrio-
gentilis, vel minimo bnmaniiatis sensu praedilos, ea nes ridictdam plane agebant Cybeles pastorem sus-
perpetrare ausos nnquam fuisset. Ergo nee ulli cliris* pirantis personam, vei Jovis elogia et ignominias
tiani, quomm eadem ac caeterornm hommum na- deeantabant ? Noone dil infamabarHnr a perettis ko-
tura , nec Cynopennae erant, nec Seiapodes, nee an- minihus, qui in cavea repraesentabant Atym enstra-
lipodes (cap. 7). t o m , crematnm Herculera, Ditera giadratoruu% de-
Quis autem non rideat ethnieos, qui ridicuk) poeri, docentem exsequias, ae Mereurram mertoos exami-
a muta nutrice edocati, primoque vocis seno £fxx«*t namtem ? Quts ergo diffitebkur hojosmodi dees, ab
pronuntiantis , cemmento probare centendebant hisipsis, qui eos finxerant, gentilibos longe magie,
christianos Phrygibus aliisqoe natienibus esse posle- quam a chvistianis contemni et derideri (cap. 1 0 ) ?
riores ? Qois enim nesciat chris^aaam gentem, quae Age vero, ethnici a mendace Tacito decepti, fkise
a Judanjs orttim duxit, esse caeteris antiquiorem? asseverabant a christianis adorari asmi capot (cap.
Qunmvis autem aiiis recentior foret, tertia tamen 41). Sed ipsigentiles revcra totos adorabant asinos
postGraecos ct Romanosnalio inhunanissimis super- cum sua Epona, suisque cum praesepibus consecra-
stitionibos addicta non erat (catn &). C hant bestias. Qua vero ratione christianis crimini
tnstabant ethnict ehristianos , ob deorum eoutem- dabant, quod crucem Christi colerent, com ipsi Atrt-
plnm, omniom ciadium esse aueteres, atqoe idcirce cam Palladem ct Cererem Phariam a crucis stipite non
exterminandos (cap. 9). Sed variis TeriOllianus diserepanlem venerabantur ? Nonne etiam rectae erti-
exemplis demonstrat raundum gravissimis calaraitali- cis parti supersiroebant deos soos; ei miegris evoci-
bus, uti aquarum inundationibos, igne ccelesti, ae bus viciorias, cantabra, siphara , et signa mHitaria,
generali diiuvio perlurbatum, obrutumque ftrisse, qoae maximo habebant in honore (cap. 42)?
antequam ipsimet ethnici deos suos finxissent, ac Quidam vero ex illis perperam epinati stint Soiem
fundatae essent urbes, in quibus n a i i , commorati, a christianis adorari, qoia verom Deum suum, meie
el scpulli stint. Quid vero, quod postea bi eximii ad eumdem Solem conversa, precabantur, ac die
dii non potuerunt ab aliis cladibos suos eripere col- Dominico spiritali indolgebant laetitiae (cap. 43). Ve-
tores? rum improbi isti caluvnHiatores negare non poiuerant
Secunda hujos Kbri in parte Aoctor noster osten- morem eihnicorum fttisse simili modb factiH.es deos
dit ipsosmet gcntiles eorumdem criraiawm esse con- suos precandi, atqoe illis dicandi onum hebdomadts
scios,quorumchristianos arguere frustra conabantor. diem, qoem Dominico proximum, longe diverso ae
Nam hi qtii amiquos, sed impios rilus a christia- j ) Jodaci ritu, cetebrabant.
nis repudiatos immerilo querebantur, illi ipsi a Ttim deinde Terlullianus acriter, invehitur in bes-
majorum suorum legibos, institutis moribus desct- tiarium quemdam , Judaicae religionis desertorem ,
vcrant cultu, victti, ipsoque sermone, ac nonquam qui in Circo picluram Dei christianorum sub forma
satis a se laudatas rejeceranl vetustates. asini eireumrulerat eum hac inscriptione : Onochoe*
Deinde vero christiani deos, quos nullos esse no- tee (cap. 44). Nam qoanfo longius istud a veritate
verani, contemncre non potoerunt. Ethnici veroquos abhorrebai, tanto eertius erat ab ethnicis adorari
veros esse, ac se colere venditabant, penitus ad- deos cornutos, eaprigenas, ^ c monsiris oranino si»
spernabantur. Pluribus siquidem sprctis, et reptidia* railcs.
l i s , quosdam tantum a se selectos. honorabant. Nihil quoque falsius ftngt polerat, quam a chris-
Nonne etiam contoraeliose a senatu ejecti sunt deus tianis sacra inter mysteria occidi infanlem, ejusque
Alburnus, Liber, Serapis, Harpocrates, Anuhis, et sanguinem potari. At plane constabat ab eihnicis
staluae iliortim eversae? Quid diis adhnc magis i n - contra leges suas recens natos trucidari infantes,
juriosom , qoam sine senatusconsulto eos coli non autsurama crudelilale injuriis aeris necandosexponi,
759 IN TERTOLLIANI APOLOGETICUM 760
nnt elici eorum sanguinem, tolosque praecoquos de- i Postremo Tertullianus ex hactenus disputatis con-
vorari (cap. 15.)- cludil christianos, etiamsi omnium, quorum fiuso
Quid vero impudenlius quam christianos falsi acousabantur, criminum rei fuissent, non punieudos
omnino noclnmi incesius ab iis accusari, qui infi- taraen vexandosque ab ethnicls, qui eadem perpe-
cias ire nequibant gentiles Persas cum malribus suis Irasse revera coiivincuDtur ( cap. 20). Deniquequaro-
palam coire, quique CEdiputn scclus illud in theatro vis christiani se criminum reos esse dixissent, maxi-
repraesentantem magno cnm applausu laudabant i n - ma tiihilominits diligentia ethnici investigare debe*
citabantque. Quin etiam isii ipsi cum liberis suis, bant an haec vera essent, ac legtiimos audire, examt»
quos, sicut diximus, esposuerant infanles, nec am- nare bomm criminum testes ac conscioi. Sed nole-
plius agnoscebant, sappius infami incestu commis- bant haec a legibns suis staiuta observare, ne agnita
cehantur ( cap. i6).Nequis aiitem illudgratis fictum christianorutn innocenlia , eos amarent, qnos odisse
objiceret, ab auctore noslro confirmatur celebri ac de tnedio tollere decreverant. Volontaria igitur
excmplo , quod Fusciani Urbis praefecli icmpore, ignorantia errores soos amabant, oderantqoe verita-
nec paulo antc acciderat, quam hos libros scripsis- lem.
set.
ARTICULUS 11.
Pergit ille, palamque facit chrislianos frustra pu-
blicos hostes ab ethnicis ideo proclamari, quia non \ Analytis libri tecundi.
adorahantimnginesCaesarum, nec pereorum genium Secnndo in libro, duas qooque in partes diviso,
jurabant (cap. 17). Piane enim ostendit hoc ipsum ostendit Tcrlulltanus falsos esse geutilinm deos, pra-
in crimen merilo vocari rebelles illas nationeSj quae vosque ac rejiciendos eomm coltus (iib. U. cap. 1).
ab imperatoribus debellatae, Parthicorum, Medorum , Quacumqtie enira majorum auctorilale stabilili
Germanicorum cognomina eis pepererant. Nonne e- videantttr, illorum falsitas adeo manifesta est, ut
tiam publici hosies fuerunt Romani, qui conspirave- omnibus, qui se sponte non excsecaverint, facillr-
runt adversus imperatores suos, eosque in palatiis me agnoscatur. Indomitam ilaque borum obstina-
suis nuper in Gallia occiderunl? Nonue etiam publici tionem ut frangat Terttiliianiis, ea primura refellit,
hostes dicendi sunt,qui illos vexavcrunl omni contu- qtiae Varro , oranium sui temporis virorum erudi-
meliarum generc in ludis circensibus, vel famosis ditione praeslantiom facile princeps , in sois de re-
libellis ad eorum statuas appensis ? Denique quinam ligione libris tradiderat. Triplex aulem ibi ille dis-
publici hosles, num christiani, qui nolebant deum tinguit deorum genns : primum pbysiciira, sive phi-
vocare Imperatorem ; vel gcntiles , qui conira con- losophorum; secondom mythicum, seii poetarum ;
scientiam iilum non sine irrisione appellabant deum, fertitim gentile seu populorum. Sed primum, inquit
ac per ejus genium dcjerantes, pejerare non vere- auctor noster, incertis nititur conjecUiris, secondom
bantur ? meris faholis, tertium ridictdis deorum adoptionibos,
Novum porro hi sceius christianis inferebant, mi- cultuque insano et turpissimo. Ea ergo omnia tam
rabilem videlicet in quibuslibet cruciaiibus pro reli- fatsa sunt, quam communis unaque esse debet om-
gionis suae veritate perferendis constantiam (cap. nium de vero Dco sententia, iinanimisqueconsensos.
18) . Sed qua', quaeso, fronie et audacia? Nain ipsi Somraa qoippe erat physicoruni seu philosopho-
maximis iaudibus efferebant Regulum, qui primus rum de Dei natora dissensio, quae non aliunde, qnam
crucis supplicio; reginam jfSgypti, quae bestiarum ex ipsius ignorantia oriebalur (cap. 2). Sapientiam
morsu; uxorem Annibalis, quae, siculi Dido, volun- itaque frustra profitebantur, cujus initium est Dei
lario igne viiam finierunt? Nonne etiam laudabant timor. Qnomodo antem eum timere potuissent, quem,
atticam mulierem , quae post ncerbissima tormenta quis qualisque sit ignorabant ? Promptum tamen il-
linguam suam, ne secretum proderet, In tyrannum lis erat hunc verum Deum ex sacris nostris Scriptu-
exspuit? Nonne etiam gladiatoribus laudi tribuebant, ris cognoscere. Sed quae ex puris hisce foniibns hao
quod^i se iuvicem, aut a bestiis necari, quod quidam serant, caeca gloriae libidine ducti, variis corrupe-
vivos se comburi, quod Lacones se flagris caedi lania- runt argutiis , et exiude varias scissi snnt in partes.
rique consianter paterentur? Platonici siquidcm docebant Dei providentia omnia
»y A l cerle eo magis laudanda erat invicta chrisiiano- administrari ; contra Epicurei id plane penitusque
rum in borrendis cruciatihus fortitudo, quod illos, negabant. Asserebant iidem Platonici Denm intra ,
non sicut etbnici, ad aucupandam inanem hominum Stoici vero extra mundum esse posiium. Fatebatur
gloriam tolerabant, sed quia certissime exspectabant Diogenes sc nescirc quid in coelo agator, quive dii
futuram corpornm resurrectionem , ultimum Dei j u - sint: pritis vero Thales Milesius Croeso de diis iltura
dicium, aique aeiernam pro mcritis mercedem (cap. interroganti tiihil prorsus respondere potuit. Socra-
19) . Neque hanc propter exspectationem exsibilandi tes vero illos exislere non quidem credebat, sed
erant ab ethnicis, qui asserebant animas bominum jossit tamen gallnro gailinaceum iEscnlapio immolnri.
in alia etiam bestiarum corpora migraturas, futurum Quid plura ? Dionysius dcos trifariam divisit: p r i -
Minoisac Rhadamanibi judicium, ac postea impios mo in eos, qni stib adspeclom nostrum caduni, ut
aeterno igne, pios autem in amoeno loco vitam aeter- sol et luna; secundo in alios qni non videnfnr, ut
nanMransacturos. Neptunus ; lertio in alios, qui assompti sunt ex
m DISSERTATIO D, L E NOURRT.
hominibos, sicoti Hercules et Ampbiaraus. Triplex A
eliam , sed diver*nm deorom genus excogitavit A r -
cesilaus , nimirum Olympios, Astra, et Tilaneos.
rosteriores vero lantiim duos Xenocraies ndmisit,
quemadmoduin plcrique iEgyptii non plures, qtiam
soiem et lunam , ccelum et lerram. Suspicabaiur au-
tem Democrilus deos omnes ortos esse cum superno
igne, cujus instar Zeno uattiram esse voluit. Uude
Varro docuit nioudi aniinom esse ignem, quo quippe
exstincto, morimur,
Ad id tamen unum hae omnes,quantumvis diversae,
opiniones conspinrre videntur, ut non alios Philoso-»
phi illi deos esse putaverint, quam mundi elementa,
aut quae ex iis oriuntur (cap. 3).Verum Tertullianos
haec vigilantiom bomioum somnia esse demonstrat.
Nam Deus exseipso est, ingeuitus, et seternus, qui nec B
initium habei, nec fincm unquam habebit. Atqui ele-
meola partes sunt raundi, quem Plato creatum esse
fatetur. et solus Epicurus increatum esse somniaverat.
Ad baec vero, si mundus et elemeuta dii sint, ani-
malia esse debent, atque hoc ipso mortalia sunt, ac
divinitate careniia. Nec audiendus est Varro, qui gar-
riebat ea esse quidem animalia, sed qnx» ex se ipsis
moventnr, et idcirco immortales dii censendi sunt.
Nam quoquo modo bacc elemenla moveantnr, sunt
profecto corporca , ac proinde destrui cum possint,
dii esse nequeunt. Deinde vero, etsi sese moverent,
molus lamen sui principium acceperuut ab a l i o , quj
quamvis non videatur, omnium motuuui ptimusaoc-
tor esi, et idcirco verus solusque Deus.
Nec sinit Tertullianus sibi objici. nomen gr.rcom
erfcacorsti ac motti, quo elementa prapdita sunt,
reipsa deriv.iri (cap. 4). Nam vera Dei denominalio non
aliquam, quae oculis nostris cotispiciatur, nonsecusac
cursus el motus, qualitatero significat, sed supremanr
majestatem ac subsuntiam. Quid vero, quod pltires
eihnici deos suos bene multos immobiles esse prse-
dicabant. Ncmo insuper infictasunquam ibit elementa
componi materia, quam simplicissima Dei natura pati
non potest. Et certe Zeno materiam mundi a Deo se-
jonxit, eumque per illam, tanquam roel perfavos trans-
ire arbitrattis est. Scd dicas vclim, quo pbysici pacto
mundum, ac comprehensa in eo elementa deos esse
asseverant ? Plato enim ipsum htiuc inundttm censet
esse rotuiidiim, cnpitequc carentem. Epicttrus vcro :
Qum tupra not, inquiebat, nihil ad not f solemque ])
duntaxat pedalcm esse effulicbal: contra Peripale-
tici illum toto terrarum orbc longe majorem esse
opinabantur. Nonne ergo tales deos fingere summa
dementia est? Denique Thales Milesius coelum r i -
mando iu puleum cecidit. Qtiid autem casus ille in-
dicat, nisi vnnain fuisse curiositatem physicorum,
qui rerum nattiram frustra scrulati verum iilius arti-
ficem Deum omnipotentem non cognovenitil ?
Insubat Varro tribiieudam elementis divinila-
lem, qoa homincs aot summis beneficiis sibi devin-
ciont, aut premont incommodis (cap. 5). Verom re-
spondet Tet tolliatms elemema rerom prosperarnm
vel adversarom esse taniommodo instrumenta , ve-
76*
rumqne Deum, coi servinnt, esse illnmra aiictorem.
Nam sicoti acgroti sanalio non medicamentis, scd
medico, et mors horainis non gladio aut lanceae, sed
latroni aut hosti iribuendae, sic prospera et adversa
non elementis, sed Deo, aequo meritorura judici, ad-
scrihenda sunt. Constnt praeterea elcinenta miniii,
iiitcrcidere, ac regi ab aliquo (cap. 6). At verus Deus
nec minui, nec pati aliquid potest, omniaque regit,
ac moderaUir.
Transit inde Tertull tanusarTsecondom dcorum genus
qood Varroni mythicum seu poetarum cognominaro
placuil (cap. 7). Finxeruni autem poetae hos deos esse
beroas, qui post lrnnsactam mortalem horoinum v i -
tain, pr;eclaris factis adepti sunt divinitaiis prae-
miura. Pessimo autem hoc exeraplo Roraani suos
rcges, aliis pejerantibus, deos siimiiter renuntiarunt.
At quinam, amabo te, fueranl illi poetarum dii ? Ho-
mines utique sordida aut scelerata origine procreati,
qui per vitac suae curriculum in omni sese voluta-
runt genere scelerum. Quamobrem Plato poeUs ip-
suraquc Hoincrum, unquam improbos dcorum crimi-
naiores, civiiate pcllendos esse ceusuit. Quin eiinm
elhnici, quantumlibet irapudentcs, christianis lantam
deomm infnmiam exprobrantibtis , nihil aliud re-
spondebanl, nisi mems esse fahulas poeurtim. Veruin
etsi poetis se non credere clamarent; fictos tamcii
ab illis deos Cererem, Idacam matrero , Salurnum,
Herctilem uon solum venerabaniur, sed horrenda
quoqtie cis sacrificia facieb:iiit. Quis igitur hos poc-
urura deos non summa sine impieute ab ethnicis
C coli etvendiUri non fatebitur?
Nec minus certc insulsum erat tertium deorum
genus, qtiod Varro gentile, seu plebeium esse doce-
hat (cap. 8). Non nlii quippe eranl hi dii, quaro i l l i ,
quos quidam populi ad arbiiriumac libidincm adop-
Utos, ab aliis nec visu, nec auditu, ac ne nomine
quidem discernebanl. Tales Tertullianus memo-
rat Aiargartiro , Coelestem , Versnlinim, Obodam,
Dusaren, Belenum, Delveniinum, Visidianum , N u -
mentinum, Anchariam, Pracverim , et Nortiara. E a -
dem vero licentia factum ille putat, ut iEgyptii, qui
bestias colebant, patriarcham Joseph Serapidis no-
mine deum habuerint et honoravcriiit. Becte igilur
ex dictis concludit falsissimos csse illos popnlorum
deos ; qitando quidem soltis verus Deus ubique pnc-
seus ct omnium domious, ah omnibus pariter coien-
duset adoraudus est.
Secunda hujtis libri parle Romanorum dcos iile
spe< ialim explodit et evertit (cap. 9). Eos autera
Varrn praepostere divisil in dubios, certos, etelcc-
tos. Nara qtiis, inqtiil auclor noster, nisi amens, i n -
certum dubiumque deum honorat. Certos vero deos
et seiectos qui hnbet ac veneratur, is alios profecto
spcrnit ac reprobat. Inepta est igitur illa divisio
deorum, qui paolo meiius distingni poterant in com-
mtines et proprios. Verum primi, sive comraoiics,
iidera sunt ac publici et adventitii, qui pairlo ante mc-
morato a nobis et confutato dcorum physico vel my-
thico genere comprehenduntur. Supersunt itaque
)6S IN TERTULLIANIAPOLOGETICUM 764
tanium preprii Romanerum d i i , qui v e i e x devietis A d e m fixerai, ac toti Italiae suum imposuit nomen.
hoaiibus rapti, et Roatam asportati erani, vel pena- Qoia vero ille tanquam ex inopinato appulerat, nee
fes ei lares, quos nnusquisque privata in dome cogniti erant ejus parentes, de coelo lapsus ferebatur.
sua pecuiiarique ritu eolehat. A l h i omnes homi- Nc quid autem ethnici mutire auderent, hoc recepto
nes fuerunt, qui ob egregia quaedara fecinora dit ab illis Sibyllae testimonio confirmat.
post mortem insulsa plane conseeratione facti sunt. Itaque cum nullos ambigeodi locos detur, quin Sa-
At quaenam , ait Tertuliianus, unhw ex e i s , verhi turnus homo foerit, inde certo cotligitur, qoosethnici
gratia ^Eneae, erant merita ? Num pietas in patrem ortos ex illo, ac postea mortuos sepultosqiie fateban-
et filium ? Sed is vel suam, sicut Antenor, prodidit tur, hos reipsafuissehomines(cap. 15). Atqui mortal
patriam, vel eam, reliclo Priamo et Astyanacte, fla- homines non possunt esse dii, nisi vel a seipsis, vei
grantem deserendo, non imilatos est foemmam Puni- ab aliis suam acceperint divinitatem. A se aotem ipsis
eam, quae se cum filiis in ardeatis palriae tgnes inje- eam non babent. Non enim sivissent se primutn
cit. Numqntd melior Romanis, qui pro salute prinei- fuisse bomines, tot taotisqne homanis infirraitatibus
pom tadversus liberos et ceajuges jurabaot? Si quid otmoxios. Neque etiam suprema divinitate ab alio
porro patrem bumeris gestando promeroit nonne Ar- aHquo donati sont, nisi caeteris orenibos fl clis diis po-
givi ijovenes matrem aoam, ne in sacris piacolom B tentiore, qoi proinde solos verus Deus dici debet.
faceret, tanquam jogales vexerunt ? Si suum Ule pa- Deinde nulla prorsus assignari causa petest, cor ve-
trem ahiit, nonne filia quaedam majori pietate patri rus Deus alios fecerit deos. Non quidem ut sibi
soo, in carcere posito, adroovit ubera ? Magis ergo aoxilio essent, vel ornamento. Deus enim omnipo-
illi divinis honoribos digni eranl, quam ignavus timi- tens nuihtis ope vel oroatu indiget. Neque aliquos
dusqoe*iEneas, qui post praelium Latirentinnm mm- homines propter eorum merita deos feeit. Quid nara-
quam comparuit. Numquid etiam divinitatts honorem que merehator Saturnos, nTiorum soorum devora-
meruit Romulos, qoi interfecit fratrem suum, alie- tor; aot Jopiter patris subdncius furori, sororis adoi-
nasqoe rapuil virgines ? Numquid Hercules propter ter, qoi ot alia stupra et adulteria securius faceret,
Angi&fimum ejectum, Penelope propter castitatem, bovh>, imbris aurei, cygni, aliasque formas induisse
Sanclus propterhospitaliuterojura divinitatis potius, perhibetur? Tam impii ergo et seelerati hujusmodl
quam Sterculos, quam filia Fauni, quam Ulyxescon- bomines divinilatem nunquam meruerunt.
sequi debebant? Neque ii etiam dii suni, quos Dionysius Stoicus in
Quid vero de aHis longe turpioribus difs dicen- nativos et factos distinguit (cap. 14). Tcrtullianus
dum? Qoid, ohsecro te, divinitatis est in Laren- siquidero vel unico Hercuiis exemplo, sed quod plane
tina ineretrice publica, et Romuli nutrice .* Quid foe- C sufficit, insulsissimam hanece opinionem everlit. Nen
mina, quae in ab Herculis aedituo post ridicoium enim divinitate dignus erat Hercules, quia feras i n -
ludum vitiata, ipso Hercule jam mortuo se coro- tererait; quandoquidem plures oceiduntur a gladiato-
pressam fuisse gloriabatur ? Quis patienter ferat ribus, neqoe eliam quia terrarum percucurril orhem;
;

infamem Antinoum a Romanis deum haberi ? nam Asclepiades Cynjcus, pluresque pbilosophi ma-
Alios tamen non minus turpes deos hi commenti jori mendicitatis labore eunctas lustraverunt totios
sunt, quos nuptiis ac procreandis liberis praeesse mundi partes. Nuraquid ergo deus est, quia iile se
stultissime praedicabant. Taies sunt Consevius, F l o - contulit ad inferos ? Sed quibusnam eorum via patet?
vionia, Vitomnus, Sentinus, Diespiter, Candelifera , Pergaraus, si placet. Noune eximius iilc Hercules
Prosa, Farmus, Albana, Runcinia, Potina, Edula, conslupravit foeminas? Nonne ob amissum puerum
Abeona, Domiduca, Volomnos, Voleta, Paventina, militiam deseruit Argonaularum ? Nonne lascivae
Venilia, Volupia, Praestitia, Peragenor, Consus, uxoris venenis circumventus, accenso rogo, necera
Juventa, Fortuna, Barbata, Afferenda, Mutunus, sibi ipse conscivitl Quis ergo mentis suae compos
Tntunus, Pertunda, Subigus, Prema, e l alii quorum homo hunc credat esse deum? Quo etiam pacto i E s -
officia nominibus suis appellare vel minimus pudoris culapius potuit deus renuntiari, qui, ut narrat argt-
sensus prohibet (cap. 10, I I ) . D vus Socrales, palre iucerto natus, ob medicinae peri-
Omnes porro Romanorum deos, ut simul et seroel tiam fulmine Jovis, quemadmodum ejus mater,
Tertullianus praecidat, ipsam petit illorum origtnem, percussus fuit. Alhenienses tamen illum matremque
quam Varro a Jove, Junone et Minerva orditur : sed ejus, sicut Thesca, adoranl.
quaeaSaturno illorum parenle repetenda est (cap.il). Nec ccelo ac divinitate magis digni Castores, Pcr-
Non bic autera , multo minus ejus fllii, deus unquam seus, Erigone, exolettts Jovis, sive Ganymcdcs, sic-
esse potuit, qui e Coelo seu Chrono et Terra genitus, uti nec canes, scorpiones el cancri, quos romani
patrem suum castrasse perhibetur. Nec dicendum in astra transtulerunt. Quis yero sine risu illa audiet
haec allegorice de tempore terraeque foecunditate ex- nomina deorum, quos Roraani certis quibusdara ur-
plicari. Clarissirai siquidem scriptores Cassius Seve- bium ac domorura locis praeposilos arbitrabantnr?
rus, Cornelius Nepos, Tacitus, Diodorus , et alii d i - Ab iis quippe vocantur Viduus, Caeculus, Orbana,
sertissime asseverant Saturnum revera hominero Arguis, Lana, Asccnsus, Levicola, Forculus, Cardea,
fuisse, qui variis orbis terrae partibus peragratis, in Liraentinus, aliique singulis quibusqne vitac officiis
(Enotria seu haiia exceptos, monti et orbi, ubi se- praefecti. Sed hi solis pene Romanis cogniti, si d i i
*6$ NSSERTATIO
D» i% msm. TN
fuissent, caateris omnibus nihtl oaus erat (cap. 15), j^ed NeMenu libros eitari; ut inde iltsrmn textuo?
At ingrati plane sumos, inqoiebaot Romaai, si corrigi voluerint. Et certe postea ostendemus A o -
divinitatis honores iis denegerous, qui viue neeessa- gustluum ibi ad hos potius respexiise aoctoris nos-
ria nobis inveneruat. Tribucndi igitur sunt, ait Ter- tri libros, quam ad Apologeticum.
tullianus, ht honores Catoni, qui iicuro viridem , et Praeterea hi libri in vetosto Agohardi eodiee ma-
Pompeio qui eerasa Romam primi attulerunl. Sed nuscripto non serael inscriboutiu* ipso Tertuttiani
nihil hae ratione fuiilius. Non enim fructuum inven-
nemine. Secunda enim iliius in pagtno baec legimos:
tor, sed auctor et creator verus Deus est. E t certe
Bk sunt TertuUiani libtii Ad nationet tiber I.Item
novae artes ab hominibus quotidie inveniuntur; neroo
A4 nationes liber II. In printi etiam libri fine: Ter-
taroen harum inventores deos esse dixerit ( cap. 16).
tuiUani Ad naliones liber 1. expUcU. IncipU Uber te-
Insiabant Roroani sc sua in deos piecate ac reli- vsndus Ad nationes. Hojus porro codicis Hbrarius io
gione meruisse totius mundi dominalum. Itane vero, prima ejus pagina litteris majoribus scripsit: Liber
inquit Terluliianus ? Numquid terpis Sterculus R o - obiatus ad aitare Sei Stephani ex volo Agobardi Ep7 9

mani imperii nnes propagavit? Numquid Jupiler an- id est, Episcopi. Atis, inquiunt, ipse esl Agobardos
trildaei, Cretae patriae soae, ac jucundissimt eutrieia lugdunensis archiepiscopus, qui Caroli Magni filiorum-
suae odoris obiitus, his praetulit capitolium ? Nuav g que ejus atate, atque ineunte saeculo nono florebat
qoid Juno Carthaginis, quam Samo olim prseposoe-
Tum itaque descriptus fuit ilie codex ex alio proculdu-
rat, penitus tmmemor, voluit earo a Romanis sub-
hio antiquiore, in quo, atque aliis haud dobie phiribus,
verti? Sed horuro, aliommque imbeliium deorum
bi libri praefixum similiier babebant Tertulliani nu-
nec ulia fuit adverstis fata potcstas, nec potuerunt
raen. Coramunis igitur non eo tantum Agobardi, sed
suas urbes provinciasque adversus hoslium suorum
superiorihus etiam saeculis, opinioerat Tertuilianum
arma tueri.
borumce ad Nationes lihrovum esse auctorem.
Ad haec vere, Romanorum imperium anlea fuo-
Quamvis autem tanti rohoris ratio uobis deesset;
dalum fuit quam ulla deorum essent simulacra, cul-
horura, tamen librorum arguroentom, aetas, atque in
tus ac sacra, quae postmodum a Nuraa Pompilio tnlro-
primis styli seriptionisque genus, ac summa cum
ducta sunl. Bellis itaque accrevit illud imperiura,
Apologetico affinitas, iilos a Terlulliano profectos
atqoe idcirco pari sacerdoturo ac civium eaede, pari
esse demonstrant. E x ipsa siquidem a nobis jam ex-
rerum sacrarom aique profanarum ruina, tetquQ
bit>ita eorum analysi evidentissiroe patet illorunt
sacrilegiis, quot trophaeis ac triurophis. Denique quis
scriptorem in hoo esse totum, ui palam omnibus fa-
nescit funditos eversa fuisse regna Assyriorum, He-
ciat christianos cootra legura omniura praescripta ab
dorom, Persarom, iEgyptiorum, qui non rainore pis*
Q ethnicis injquissime vexari, eoruwque crimjnum falso
tate, qoam Romani, deos suos colehant? Solos ergo
accusari, quorum revcra cooscii erant ipsimet gen-
Deus, unus et omnipotens, regna dispensat, rainime
tiles. Scripti sunt ergo bi lipri, ipsa Tertulliani ajtate,
vero Romanorum aul aiiorum genttum dii, quos tam
cum ethnici tam caeco, qoam effrenaiQ f u w e in
factitios esse constat, quam ihorum, a quibus cottuv
chrisliauos adhuc saeviebant. Denique nihil in eis sive
tur, falsas vanasquereligiones (cap. 17).
de. chrisUaois, sive de geutibus dictum esl,quod
ARTICULUS 111. Tertulliani aetati uon conveaiat, ipsumqueejus lem-
Variis rationum momentis ostenditur TertuUianum ho- pus non indicet.
rum tibrorum esse auctorem, et nova Hoornbeeki id Singularis quoque horum librorom styios, inse-
negantis opinio refeilitur. Utum dictionum verborumque genus, plane ostendunl
Testatum nobis Hieronymus fecil editos fbisse a TertuJiianum esse veruw iilorum pareotem. Nam pe-
Tertulliano praeter Apologeticutn alios ad Gentes II- culiaris ejos ac propria caeterisque dissimilis ejus
bros, de quibus ad Magnum luec scripsit in verba : elocutio in eis ubique passim emicat, ae cito citios a
Quid TertutUana eruditius ? quid aceurathtsl Apolo- quolibet lectore deprehenditur. Ad haee vero, in Ulis
geticus ejus, et contra Gentes libri cunctam swcuts' obti- saepius occturrunl noa soluro eadem atque in Apoh>
nent disciplinam (Hieronym. epist. 85. ad Mag. jy gettco proprja insoiitaque Tertulliani verba, sed i n -
pag. 656). Quis autem non videat hos, de qoibos tegrai eiiam eaedem periodi. Neque id longa induo^
agiinus, designari libros, et ah Apologetioo dis- tione probari oecesse est, quod facile obvium, atqtie
tingui ? Quamvis enim in Agobardi codice, de quo ex postea. dicepdis manifestum omnibus flet.
infra dicendum, inscribantur Ad nationes, eumdera Nonoe autera tahta utrorumquelibroromafGnitasel
tamen atque Ad gentes tilulum esse quis diffitebilur? connexio salis aperte demonstrat illos ab onoeodem-
Hoc accedit Augustinus, qui Terlulliani nostri opi- que soriptere,niroiruai Tertulliano, esseicompositos ?
nionem refellendo, ejus nomine hosce libros, tametsi Miramur itaque reeentiorem quemdam,raagni^certe
paulo obscurius, citavit: IVon dico, inquit, quod face* apud suos nominis virum, qui aqdacter pronuntiat
tius ait Tertullianus fortasse quam verius : Si dii se~ sibi plane uon videri Tertulliaoum horum librorum
9

Uguntur ut butbi utique costeri reprobi judkantur. revera esse auctorem. Sed quibus, putas, raiionum
9

(August. Ub. VII. de Civit. cap. 1. pag. 162.) Scimus momentis? Non aliis penequam iis ipsis, quibus ei
quidera nonnullis visura ibi citari illius Apologeticura. potissimum vindicatur: Non videtur mihi inquit,
9

Sed persoasum alii ita hahoeront non alios ibi, qoatq auctor esse Tertutl%anus non ejut stylut et materm
9 0
767 IN TERTIJLLIANI APOLOGETICUM 76«
qucefere eadem qurn in Tertutliani Apologetico inde A sanae memis homo iia nnqnam argnmentatus csi?
t

polius hausta et per aiiquem forte Tertulliani a?mu- Quis non videat ab eodem scriptore, chronographuin
t

tum aut tludiotum ad eum efformata ( Hoorubeek. non agente, dici revera potuisse nondum a Cbristo
t

lib. I. de theolog. Patr. cap. 4, § 10. pag. 106). No- fluxisse200 annos, et alibi annos circiterCLX elap-
vum sane et mirum est illud arguiuentandi genus I sos esse ? Sed nos sane puderet, ta?deretque lam va-
Idem siylus, inquit doctus iiie vir, ct eadem est Apo- nam singularemque opinionem rcfellere , nisi qui-
logetici et librorum ad N.Uiones materia ; ergo hi dain postea huic, quem magnis laudibus extollunt,
libri nori a Tertulliano, sed ab ejus acmulo aut novo auclori subscripsisse viderentur.
sludioso composiii sunt. Quid,2>i iude nos simili-
ARTICULIS IV.
ter concludamus Apologeticnm non ab illo, sed ah
Quo tempore hi libri publicam in lucem prodierunt.
ejus acuiulo atit sludioso esse confeclum? Numqnid
respondebil bunc librum TenuIIiano ab aliis scripto- Quo ipso tempore Terlullianus his ad Nationet l i -
nbus adjudieari ? At nos etiam ntox ostendimus ipsi bris coiiiponendis operam dederit, dictu nec promp-
quoque ab aliis adscribi illos ad Nationes libros. tum nec facile est. Quaedam tamen in eis aetatis notae
Deindc vero eruditus ille vir nobiscum falctur, atque indicia nobis sese ofterunt. Primo etenim in
quod uegare non potesi, eumdem esse horum libro- R "bro legimus lalnm paulo antea a Fusciano, Urbis
rumet Apologeticisiylum. A i , nec iile, nec alitts un- praefecto, sententiam in quemdam patrem, qui cum
quam negabit Termiliani slylum dicendique modum filium suum recens natum exposuisset, elapso de-
ita ipsi proprium et peculiarem esse, ut vix ac ne hinc lempore, sibi amplius nou cognitum, a seqoe
vix quidem ullus unquam potuerit illuni imitari. emplum, conslupraverat (Tertull. lib. I. ad Nat.
Nonneergo hinc, ut peritiores critici solent, longe po- cap. 16). Alqui Capilolinus memioit Fosciani, Urbis
tiori jure conciudciidum cst eumdem Tertulhanum praefecli, cui Pertinax proxime successit (Cajritotin.
horuin trium librorum tsse revera parentem ? in vita Pertinaeit pott init.). lnitio autem anni 193.
lnstat Iloorubeekitis eamdem praeterea esse illo- hic imperator creatus, post tres circiter meoses occi-
rum materiam idemque argumentum. Sed quid inde ? sus fuit. Non diu ergo post Peninacis inortem Ter-
Numquid idem christianus attcior duos diversos de tullianus bos libros edidisse dicendus est.
eodciu argumento, ac poii^simum in christianae reli- Neque objicias illum in eodem libro scripsisse:
gioois, ab ethtiicis tanta iniquitatc, quania saevitia JEtati nottrce nondum anni 250, id est, a cbristianae
vcxata», defensiouem lihros conficere, aul scriplos religionis exortu ( Tertutl. lib. I. ad Nat. cap. 7).
retruclaiido rcficere, corrigere, augere, minuere non Nam postea adhuc scripsit : Ut tupra edidimus f

potuit? Nunqtiam cerle i s , qtii haec nobis objcctat, C *' ** nottrce nondum anni trecenti ( Ibid. cap.
fl/

illud inliciahilur. Nam ipse, sicut alii omnes, palam
confitetur Tertuliianum libri ad Seapulam verum
esse auctorem. Atqui in hoc iibro idem atque in Apo-
logetico, et duobus ad Nationes libris argumentum,
videlicel chrislianorum iniquissimevexatorum caussa,
sed quae brevius agitur. Ad haoc vero libri ad Natio-
net ad alios quam Apologeticut et liber ad Scapu-
t %
tam directisunt. Quid vero quod paulo post demons-
trabimus alia plura in Apologetico quam in libris ad
t
Nationet, ac vice versa penractari ? Deniqtte ostcn-
demus Terluliianum validis raliombtis ad hos libros
post Apotogeticum scribendos compulsum fuisse.
Urget lamen Hoornbeekius auctorem libri primi
5). Nihii ergo penitus certtim et exploratum i n -
de concludi polest. Majorem enimvero annorum
numerum assignare ille proctil dttbio maluit, ne
ethnicis ullum cavillandi locum praeberet. Praeterea
ex duobus illis numeris , nondum anni 250 et 500
tam disparibus, quid cerlum colligi polest? Si quid
aulem iude colligere velis, prius definiendum tibi
erit, quo Tertuliianus anno assiguaverit aerae cbris-
tianae inilium.
Nonnulli itaque existimant horum librorum aeta-
tem ceriius agnosci posse ex aliis illius verbis, qui-
bus ethnicos sic adloquiinr: Exvobis nalionibus quo-
tidie Cafsares et Parthici et Medici et Germanid
t t t

ad Nationet dixisse uondum elapsos a Cbrislo nato
annos ducentos: in libro aulem de Monogamia cir- D
citer centum el sexaginta (Tertull. lib. de Mono-
gam. tap. 3 ) . Sed ievissimas rationes alia lon-
gc leviori confirmare frusira nitilur. Nam etsi con-
siaret nullum librariorum in numeris describendis
subesse errorem, ae certum foret initium horum an-
noruitt ab ipso Cbristo d u c i ; non inde tamen con-
cludi potest libros ad Nationes Tertulliano esse
abjudicaiidos. lu ipso siquidem horum primo iegi-
mus: jEtati nostrce nondum anni CCL (Idemlib. I.
ad Nalion. cap.l).\c non multopost: Ut supra
edidimus cctatis nostrce nondum anni trecenti (lbid.
cap. 9 ) . Numqnid ergo hunc librum non ab uno
codemquo auctore editum esse dixeris ? Quis
sunt (lbid. cap. 17 ). A l haec , inquiuqt, Cara-
callam spectnnt, qui Germanis Partliisque deviclis,
Germanici Parthicique ngnomine anno 216 insigni-
tus est. Non male quidetn, si Caracallae soli haec ho-
noris cognomina data fuissent.
Clarius ergo horum librorum aetatem indicant haec
subseqitenlia Auctoris nostri verba : Adhuc Syrios
cadaverum odoribus spirant; adhuc GaAtias Rhodano
suo lavanl (Ibid. ). Nam ibi proculdubio desi-
gnanlur Pesccnnius Niger, et Clodius Aibinus, qoi
cum a Severo Imperatore defccisscnl, ille in Syria,
hic in Gailia, cum suis copiis profiigati caesique foe-
runt. Atqui hicc, quae in ejusdem Teriulliani Apologe-
tico meinorantur, contigcrunt anno 19A, vel 195, aut
potius auno 197, sicuti supra fusius explicaviraus.
769 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 770
(Supr. cap. 5. art. 2). Paulo igiltir post hunc annum A vos, quam insequimini ad expugnationem nominis, edite
hos TeriuIIianus ad Nationes libros, sicul Apologeli- rationem (Tertuil. lib. I. ad Nat. cap. 5). Nihil
cum divulgasse dicendus est. enim ibi diserte pollicetur a se deinceps agen-
Quidam vcro ex subscquenlibus illius vcrbis : dum, sed rem ipsam a se satis explicatam significasse
Temporum qualilas robu.... ris antiquitatis exege- nobis videlur.
rit ingenia duriora : at nunc tranquiiiitas pacis et At clarioribus profecto verbis spondet fore ut alibi
ingenia mitiora (ibid. cap. 18.), arbitrantur confici longiorem insliluat de futura corporum resnrreciione,
posse haec ab illo tradita, cum Christiaui sub initio aeiernisque bominum post morlem aut pncmiis aut
imperii Severi optata pacis et otii tranquillitale frue- poenis disputationem. Hunc enim iile loquitur in
reutur. At Severus iile persecutionem in eos excitavit modum : Viderimus de fide istorum, dum suo ioco
datis anno 202 cdictis. Antea igitur Tertullianus bos, digeruntur, (lbid. cap. 7 ) , id est, scriptis tra-
inquiunt, libros confccerat. denda disponuntur et pncparantur. Ubinam vero
Sed animadvertendum est illum bis verbis induxisse hoc ille adversus eihnicorum ineptias digessit ac
etbnicos, perperam objicientes duriora fuisse suorum tradidil? Non in liis quidem ad Naliones libris, sed
iugenia majorum, qui ad quoslibet etiam acerbissimos sub finem Apologetici sui, quem putius quain alium
crucialus patienlcr ferendos comparati magis erant, B librum designasse batid iminerilo dixeris (/dem, Apo-
quam aiit aetatis suse bomines, quorum ingenia trau- logel. cap. 48 et 49).
quiiiitas pacis et otii tnitiora rcddiderat. S i tamen Tum deinde, ubi alias ethnicorum, christianos
haec ipsa Auctoris nostri verba de vera christianae omnis pubiicac cladis caussam esse clamitantium,
Ecelesiac pace intelligenda esse contendas, ac proba- calumnias refellit : Postmodum, ait, obtundentur
vcris, ullro tibi assenlieinur. luficias nemo tamen expositione toiius nostrce disciplince (ldem, libr. I. ad
ibit ex superius dictis ccrtius colligi hos ad Nationes Nation. cup. 10). Dic atitein, obsecro , ubinam
libros et Apologeticum non multo post annum 197. ille ad dilUendas hasce gentititim criminationcs hanc
publicain venissc iu iuccro. Qititiam autem ex iis pri- christianam doctrinam exposuit. Non in bis cerle ad
nrara prodierint, aiia est inter eruditos controvcrsia, Nationes lihris, scd in pluribus Apologetici capiltilis,
jam a nobis excuticnda. titi vel cx sola palel, quam supra dedimus, hujiis iibri
A R T I C I L I S v. analysi (tdem, Apologet. cap. 17,18 et seqq).
Praeterea pollicetur se aliquando probaturuin falsa
Vtrum hi duo ad Nationes tibri ame vel post Terluiliani
esse de Deo non modo ethnicorum poetaruin, sed
Apoiogeticum scripti fuerint.
divinandi etiam artem proliientium documeuta : De/i-
Qui duos ad Nationes lihros post Apologelicum C banda enim inquit ille, nunc est species isia, cujus suo
t

scriptos fuissc autumant, hi ratione iriplici opiuionem toco rutio reddetur (idem lib.\\. ad Nat. cap. 5).
% %

suam stabilire conaiilttr. Primo eiiitn Apolngetictim Quo ergo in libro illam, qua gentiiium inepue ac-
anno circitcr ducentesitno, atqtte initio commotae ab cusationes redarguantur reddidit ratioiiem ? Noiitie in
imperatore Severo adversusChristianos perseculionis, Apologelico, ubi eam fuse explicatain legimus* (ldem 9

ediluiti suspicanlur; libros autctn ad Nationes jam Apotogel., cap. 21 «/22)?

provecto Caracalhe imperio, et postquain hic impe-
raior Parlhici Germanicique iiomen accepisset. cidii Cbristianos impudentissiine poslulabaut, atida-
Verum jam ostendimus nulare peuilus hujusce poste-
rioris dc Caracalla assertionis fundamenliim.
Secunda illonun ratio est, Chrisiianorum defensio-
neni, quac lolitm el Apologctici ct librorum ad Nalio- rimus pleraque, ne eadem videamur ubique retractare
ncs complectitur argumentum, plenius in his quam
in illo pertractari. Sed a nobis postea demonslrabilur
quam vero parum sitnilis sit hxc conjectura.
Terliam rationem sumunl ex verbis et periodis, D
qui aliis occurrunt in libris, quos TerluHiaiius post
suam ad Monlanistas defectiooent divtilgavit. Quasi
vcro nec alia his quoque similia reperianlur in aliis
ejus libris, ac pransertim Apo!ogelico, ubi longe plura
eadero atque in libris ad Nationes occurrere falentur.
Quam infirma autem haec rationum roomenta, tam
valida nobis videntur alia, qune ex his ipsis ad Nationes
libriserui possuut. Iu his siquidem non semel Tertul-
lianus proiniltit multa se alibi explicaturum. Nevero
aliquid dubii et inccrti proferri quidam causenlur ea
L
non urgebimus, quae Terlullianus, postqtiam probavit
Christianos ob suum duutaxat nomen vexari, conli-
nenter addidit: Sed dumhcec ratio suo loco ostenditur f
Quid plura ? Ubi ille rursus gentilium, qui infanti -
ciam relundit, illos his compellat verbis ; Vos si de
memoria abierunl qucecvdehominis, qucequeinfanticidiis
transegisse, recognoscetis suo ordfne. Nunc euim diffe-
(Lib. 11. ad Nation., cap. 15). Vides profecto
ibi dtio ab Auctorc noslro diserte enuntiari. Primo
quidem plcniiis a se ipso demoiislraudum geuliles
liomicidii atque iufanticidii esse reos. Atqui id ille
nullibi ftisius quam iu Apologetico demonstrat.
Secundo palam declarat mulia se distulisse, alibi a
se fusius cirucleanda, ne eadem aliis in libris repete*
ret, ac rctractaret. Sed ubi, qttaeso, hsec adversus
gentiles uberius, quam in Apologelico disputavit?
Quis ergo, iis omnibus, qua? rciulimus, accurate
cxpensis, nou fatebitur TertuIIiantim , cum hos ad
Nationes libros exarabat, nos ad suum misisse Apo-
logeticum quem tum conficere meditabatur (Supr.
cap. 5. arl. 1)? Prius igitur libri ad Naliones, quam
Apologeticus ab illo editi sunt. At ex assignata a
nobis hujus a?tate satis aperte colligi potest illum, ad
datam scribendi Apologetici fidem liberandam, uon
771 m T E R T U L U A N l APOLOGETICUM 77*
longum interposutsse lemporis spatiura, nec moram A cordare primum ad Nationes librum, si hnjus excipias
pati potuisse, qum Christianorum caussa, sicuti apud caput quintum, in quo petita ab ethnicis ex raalis
universas nationes, ita apud eorom praesides, judices quibusdam christianis argumeutatio diluitur; et captxt
ac magistratus perorala, iiiorum innocentiam omni- ultimum, quod totius libri conclusio est. Secundus
bus patefaccret. Si ergo Apologeticus liber circa autem liber ad nationes in septemdecim capttula
annum Christi 200, quemadmodum diximus, publicam divisus est, quorum qurodedm nihii cum Apologetico
iu lucem emissus est, hi duo ad Nationes libri paulo coromune habent. In octo autero prioribus ex h i s
aute divulgati fueraut (Ibid*). quindecim capituiis Tertutiianus flctum a V a r r o n e
triptex deorum genus physicum, mythicum, piebeiuxD»
ARTICULUS VI.
in septem vero posterioribus venditatos Romanoram
De horum tibrorum argumento, ei ulrum ilhui tHeniut deos exaghat et expiodit.
perfectiusque tn eit, quam in Apologetko pcrlractetur. Ex quinquaginta vero Apoiogetici capilulis ne medla
Piura quidem in superiori articulo retuliinus Ter- quidem pars cum duobus ad Nationet libris congruit,
ttriliani verba, quibus testatur se plura in his ad Cum caeteris antem dissidet, in quibus Tertullianus
Nationes libris praetermisisse, quae in Apologetico expiicat asseritque quam vera sint Chrisdanorum
B
fusius explicare decreverat. A l hxc plane rcpugnant *>cumenta, quam casii et incorrupli illorum mores,
ilioruro opinioui, qui conlendunt haruroce cominen- quam pii et sancti solemnes eoruro coetus, ac quam
tatiouum argumentum in iibris ad Nationet uberius, religiosee synaxes. At de his nihil in libris ad Nalioncs.
pcrfeclius, meliorique ordine, quaro in Apologetico Uno verbo in hisce libris demonstralur Christianorum
pertractari. Animuro enim nescioqua rationc iuduxe- innoceotia iniquissime vexata, ethnicorum vero injus-
titia, depravatio, corruptela et religionis pravilas,
rant acre, vehemens, acutum auctoris ingenium,
nihiique amplius. Verum in Apologetico haec quidem
igneuroque illius acuroep passiro ubique in his micare
omnia, et insuper christianae religionis sanctitas ac
Imris, sed eum violento illius impetu raptum, plura
veritas. Quis ergo ex hac horumce libroruro coliatione
scripsisse, quae non satis meditata, polita, limataque
negare poterit illoruro argumentum longe plenius ac
sunt. Verum ruit plane haec opinio, si Apologelicus
perfeclius in Apoiogetico, quam in libris ad Nationes
post libros ad Nationes ab eo, sicuti vidimus, profectus
explicari ac demonstrari ?
fuerit.
Praeterea constat plura magni sane momenti in ARTICULUS V U .
Apologclico disputari, quae iu libris ad Nationes
De Ubrorum ad Nationet lituio; cur a TertulUano
omissa sunt, tametsi nonnulla in his vicissim libris,
tcripU, ac quibut directi fuerint; de unico itlorum
et neutiquam in iiio legantur. Cunctis autem ut baec C
manutcripto codice, oariit editionibutj ac quorumdam
magis plana ac perspicua flant, exhibendum censui-
in eot notit et ebteroationibut.
tnus indicem capitum, in quibus eadem aguntur. Inde
enim unusquisque facile judicabit, in quibus hi libri Observatum a nobis fuit hos libros in Agobardi
a se invicem discrepant. eodice inscribi ad Nationes (Supr. hoc cap. arl. 3 ) ;
ab Uieronymo autem librorum ad gentet nomiue
INDEX CAPITUM citari, sed utriusque tituli eamdem esse signiftcatio-
In quibus Apologelicus et Hbri ad Nationes, inter te nem. Quia tamen ilti ad qoos hi libri directi sunt ah
conveniuni. ipso Tertuliiano Nationet aut miserce aut miserandat
nationes appellantur, binc certe potior videtur praefixa
Liber primus ad Nationes. Apologeticus.
iu Agobardi codice inscriptio (TertuU. Ub. I. ad Nat.
Caput 1 Cap ! . cap.A.etlib. II, cap.i).
Caput 2 Cap. 2. Quidam autero ex hac epigrapbe colligi posse
Caput 3. . . . . . . Cap. 2 ct 3. autumant hos libros ad ethnicorum popuiuro plebem-
Caput 4 Cap. 3 et 46. que directos, Apologeiicum vero ad ipsbrum magis-
Caput 6 Cap. 4. D tratus, judices ac principes. At de hoc quideni Apo-
Caput 7» . . . . . Cap. 7 et 8. logetico certa res, et exira controversiam posita est.
Gaput 8 Cap. 8, non totum. Quid tamen vetat quomiuus duo ad Nationet libri
Caput 0. • . . . • Cap. 40 et 41. Omnibus oronino elhnicis, cuin populis, tum judicibus
Caput 10 Cap. 12, 15,14 et 45. el praesidibus, scripli fuerint? Nonne in eis Terlullia-
Caput 11, 12, 1 3 e t i 4 . Gap. 46. nus non solum in plebem gentilium invehitur, sed
Caput 44,15 et 46. . , Cap. 9. eiiam in judices, qui conlra praescriptam aequilatis
Gaput 17 Gap. 55. legumque cunctarum formam Christianos indefensos
Caput 18. . . . . , Gap. 50. et inauditos condemnabant ? Nonne ergo dici potest
Caput 19 Cap. 47, 48, 49. TertuIIianum, curo hanc ethnicorum injustitiam
Liber sectmdus ad Nationes. Apologeticus. summamque crudelitatem cerneret, hos primum ad
Caput 12 Cap. 40. Nationet, id est, quoscuroque gentiles direxisse libros,
Caput 47 Cap. 23. uteos ad saaiorem, si fieri posset, revocaret mentenLj
Vides sanfi ex hoc iudice curn Apologetico cou Sed quia uihil aut parum certe pro(ecerat, lum ad
 DISSERTATIO D. LB NOURRT. m
jodices nominatim praesidesque suum misisse] Apolo- A niiiiur. Pauciores vero a Rigaltio more modoque suo,
geticum, quo illos compeileret ad exajainandam de quo satis supra diximus, scriptae sunt, quas Prio-
Gbristianorum caussam, neeainaudita coudemnarent rius curavit typis recudi, eisque unam ex Pamelio,
innocenles. Quanti vero hae raliones niomepti sint, et aiias proprio ingenio adjecit. Quanti autem sint
expendanl icqui rerum aestimaiores, ac pronuntient. momenti, eruditi viri non semel pronuntiarunt.
Quain mulli ac frequentes libri Apologeiici, tam CAPUT V .
rari sunt borum ad Nationes librorum codices manu-
De Tertuiiiani libro ad Scapulam.
scripti (Supr. cap. 2. art. 1). Unicus enim nobis su-
. A.RTICULUS PRIMUS.
perest, quem Agobardus, uti aiunt et a nobis jam t

annotatum est, archiepiscopus lugdunensis ad sancli Anainsis hsujus iibri.

Stephani ailare obtulerat. Verum codex ille in mar- Librum honc, sive potius supplicem libeilum Ter-
ginibus plerisquc ila situ, squalore, aut aqua pluvia luliianus ad Scapuiam Africae proconsulem direxH,
corruptus est, ut extremae hnearum litterae legi quo eum, si (ieri unquam poterat, a Chrislianis con-
amplius nequeanL Sacpitis itaque depravatis locis, tra jus omne et fas excruciandis excarniflcandisque
nisi emendaiior codex reperiatur, medica manus af- deterreret (Tertuii. lib. ad Scapui. eap. i). P r i -
ferri non potest, nec auctoris sensus plane percipi. R
mura autem declaral hunc libetlum a se acriptum,
Io vetcri aulcm illo codice totom opos uno tenore, non quodChristianis, supplicia lubenti et alaeri animo
et absquc ulla capitom divisione exaratum est. Sed perferentibus, timeret, sed gentilibus illorum inimicis,
Jacobus Golhofredus illud in varia capita dislinxit, quos vei boc solo nomine diligere, ac pro eis Deum
adjecitque capitura argumenta ac sommaria. At orare itdem Christiani tenebantur. Quaroobrem officii
Rigaitios, his omissis, retinuit solam capitum parlitio* sui csse duxit palaro omnibu6 facere innocentes om*
nem, in margine suis duntaxat numeris ittdicatam. nino csse Cbristianos, ac gentiles in hoc ipso crimi*
Cuilibet itaque integrum est hanc, si ita judicaverit, num genere revcra offendere, in quo itlos falso
dislinctionem capitum, horumque imroutare argu- reprehendebant.
menta. Non ficlitios siquidero deos, Sicut illi, coiunt, sed
Oinnium vero primus idem Gothofredus bos libros verum unicumque Deum, quem omnes naturaliler
anno 1625, tales separatim typis excudi curavit, cognoscunt, ac verentur. Christiani igitur ad
quales in roeroorato Agobardi codice dcscripli sunt. aliom colendum cogi non debent; quandoquidem
Poslea Rigaltius iilos cum aliis Tertuiliani operibus religionis non est cogere religionem. Neque etiam
divulgavit, quos septuagies oclies se correxisse asse- quicumque finguntur d i i , possunt ab invilis sacrificia
veral. Sed gratum profectb nobis fccissct, si dignalus C desiderare. Impietatis itaque aut sacrilegii, aul furli,
foisset dicere unde has omnes correctiones acceperit. aut seditionis Christiani, deos colere recusantes,
Elenim ilias non deiibavit ex unico Agobardi codice, plane immerito accusantur. Ethnici vero impune
quem,optima fide a Gothofredo typis excusum, Rigai- spoliantes deorum suorum templa illos contemnunt
lius nunquaro legisse videtur. Nam ut plura taceamos, ac dertdent.
inter haec verba, suo amatori apud vos, ilie vacoum Quid vero, quod hi soii in Albinianis, Nigrianis, et
siculi Golhofredus spatium reliquit tanquam aliquid Cassianis seditionihus eo ipso teir.pore reperti sunt,
deesset (Tertult. Ub. II. ad Nat. cap. 10). At iu
t qui per Imperatorum jurabant genios, et pro eorum
raanuscripto codice nihil deest, et omnia sana salute immolabant hostias, et sacrificia faciebant. At
atque integra sunt. Non hunc igilur codicem perius- Christiani nullius plane hostes sunl, nedum impera-
travit, sed solam ejusdem Gothofredi editionem. Ex toris, quero a Deoconstitutum scium, et idcirco sin-
bujos itaque conjecturis, qtias in notis suis consulto cere honorant, voluntque cum toto Romano impcrio
adjecerat, has Rigaltius, quas vocat, hausil emenda- salvuro esse et incolumem. Non gentiliura tamen roore
tiones, easque et alias piures a 6e, vel bene, vel illura venerantor, tanqttam deuro, sed quja falsis
saepius male excogitatas, in textum borumce librorura, omnibus diis est major, minorque solo vero Dco,
perinde ac si sui essent, audacter inlrusit. Longius j ) quem idcirco pro illius salule quotidiano precum
sane foretiilasomnesbicexbibere,qiiasunusex nostris sacrificio exorant. Caeternm lametsi maxiroa sit eo-
cum nova operum Tertuiiiani editione repraesentare rumdem Cbrislianorum multitudo, slnguli nihilominus
serio meditatur. Plores lamen, qoae majoris momenti vix aliter agnoscuntur, quara modestia, silentio ac
sunt, opportuniori loco infra notabimos. De postrema pristinorura vitiorura emendatione (cap. 2) *
tandera horum librorum editione, a Priorio adornata, Nec inquieto aut Impatienti animo irrogala sibi ab
nihil nobis amplius dicendum suppetit; quando qui- ethnicis, ait Tertullianus, ferunt supplicia, quo-
dem iiie Rigaltianam x<t at mlt*t secutus est.
T rum a Deo exspectant ultionem. Sed dolent uti<|ue
At his porro, quos iliorum ad Naiiones librorum jaro praemissa fuisse iiiius jam immineniis indicia,
edilionibus praefectos merooravimus, scriptae sont in messes nimirum, Hilariano nuper praeside, amissas,
iilos notae et observationes. Gothofredos autem plures nimios et intempestivos imbres, ignes nocturnos
qoam aiii edidit, quibos menda librarii et Tertuliiani super Carthaginisrooeniapendentes, tonitrua insolita,
verha, tainetsi quandoque non adeo obscura, expla- atque cxtraordinariara prorsus solis defeclionem.
nare, auitimilibus ipsioset aliorum dictis confinnare Vigelltus vero Saturoinus, qui primus in Africa cbris-
775 IN T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM 776
tianos interfici Jusserat, ooulorum lumine privaius Apatianiur, hic tunc veriutem cognoscit, et illorum
est. In Cappadocia quoque Claudianus Herminianus amplectitur reiigionem (cap. 4).
peste vennibusque ebullientibus obiit, etiamsi sera ARTICULUS 11.
nimis pceniientia christianus pene factus fuissct.
Oitenditur Tertullianum hujus libri esse dnctorem ;
Deniqtie Caecilius Capella cum w exitu sive cxilioBy-
quibus rationibus ad illum posf Apologelicum et
zantiuoChrislianis iusiiltando exclamasset : Gaudete,
libros ad Nationes edeudum impulsm fueril; quo
impudcntiae crudeliutisque suae pcenas solvit. Si qui
tempore illum scripserit, ac de quibusdam ethmris
vero ejusmodi praeside* impune evaserunt, ultimo
proconsulibus ac prcefeclis, qui aut crudetiut atU
Dei jtidicio punientiir. Scapulae ergo, inquit aucior
mitius cum Christianis egerunt.
uoster, ideo erat limendum, quia Adrumeticinii Ma-
villum pauloante illud exitiura Byzantiuum ad bestias Omnes magnu sane unanimique conscnsu fateolur
damiiaverat (cap. 5)» Tertuilianum hujus libri verum esse parentem. Ecquis
Serio tamen illum admonel haec a se commemorari verp id negare audeat, quod ipsemet liber, totus
non propterea quidem quod ipse aliquid formidet, aut quantus est. palam atteslatur ? Nam idem in eo atque
ut eumdem Scapulam terreat; sed quia vult omnes in Apologetico et ad Nationes iibris diccndi geuus,
salvos fiari. Quapropter illum adhoitatur, ut 3 eaedem peculiares ac Tertulliano propriae dictiones,
niorem geral legibus, quae nullum reum, nisi crimina eadera verba singularia, eaedem plerumque in Chris-
confessum, aut eorum convictum plecti pnvcipiuul. tianorum adversus eihnicos defeusiunem argunienU-
Exempla deiitde ei proponit Cincii Severi, Yespronii tiones. Quemadnioduin eliara Apologeticus el iibri ad
Candidi, Asperi, Pudentis, qui innoceiitesChrisiianos Nationes aut oranibus eibnicis aut eorum praesidibus
coridemnare noluerant. Quomodo autem hos imitare- missi sunt, ila plane constat hunc libruiu diiectum
tur, suggercre ei poterani advocati, quibus Christiaui fuisseScapulae, Carthaginis toliusque Africae pr.i fecto,
non iiiiuima sane beneficia contulerant. Non solura quem Tertullianus a Christiauis plane innocenlibus
enim ejcceranl daemonia ex illorum notario, et alio torquendis et trucidandis avocare conatus est.
eorum propinquo : sed alios etiam morbis affliclos Scd quid Terlulliauo, iuquiet aliquis, necesse
mirabiliter sanaverant. eral aliam adversus gentiies et pro Christianis p r x -
Quin eliam Severus iinperalor, Antonini christiano ter Apoiogeticum et libros ad Nationes coininentatio*
lacte educati palcr, cuin olini similiter sanatus fuisset nem aut librum scribere? Imjnauis, inquitnus, Sca-
oleo, quod Proculus Torpacion christianus, Euliodiae puiae, Africae praesidis, in Christianos saeviiia iiium
procurator, dederat, non modo eum ad mortera usque ad bunc non quidem hbrum , scd libelhun suppiicem
in palatio suo retinuit, sid clarissimas fosminat et cla-Q offerendum coinpulit Quamvis enimSevcrus, anno
rissimos tiros, christiame religionis itidem sectatores Christi 193 imperator factus, per primos iinperii sui
nunquam laesit, restititque populo in Christiuios annns itiipcn e faverit Christiauis; post dcbellitos
palam furenii. Marcus quoque Aurelius iu Germanica tamen Cassitim, Nigrura et Albinuni ac |>ost suum
expeditione imbrcm, exerciiui stio penitus necessa- solemnein anno 197 in urbcm Romam ingressuro,
rium, impetravit precibus Christianorum,qui et alios auiino plaue muutus est. Tum enim ipso primum
in casu simili oblinuerant. annuente, attt saltera uon prohibente recrudescere
Quid ergo iniquius, quam jubere Christianos, sedu- coepit dira in Christianos pcrsecntio. Iraiior deinde
Lam virttitibus omnibus operatn navantes, non tautum factus, novas, aiuio 202, in eos condidit leges, qua-
gladio, queniadinodum a legionis et Mauritaniae prae- mm auctoriiale, ait Eusebiits, ubtque locorum per
sidibus, ex veieriira legum praescripio feriri, sed vivos Ecclesias facta sunt maityria. Africam itaque non
etiamcomburi? Vemm Tertullianus palara profitetur secus atqtie alias provincias is crudelissimae vexatio-
hx*csupphcia aChrislianis magis oplari,quaiu limeri. nis aestus depaslus est {Euseb. lib. VI. ecclet. Uist.
Cuiii euini Arrius Anioninus in eos crudeiius saevirel, cap. 2. pag. 201. Hieronym. Catalog. scriplor. ecd.
omnibus in Asi.c civitate sese illi ultro ofiVrentibus | 54. pag. 115).
respondit: Si vuitis perire, prcecipitia aut funes hube-]) Tertullianus vero de Christianorum salute semper
tis. Quid igilur Scapula faciel iiinumeris propemodura sollicilus, ante datas hasce leges Apologeticum et
christianis carthagiiiensibus, quid sui ordinis homini- libros ad Ngtiones, sicut dixiinus, divulgaverat,
bus, quid propinquis et amicis, qui sponlc sua sese qiioruiu lectione furor genlilium in Chrislianos,
illi necaudos offereitt ? Quamobrem ilium hortatur ut quamttimlibet inflammatus, debehat procul dubio ae-
parcat Carlhagini et provinciae, quain mililum et ini- dari (Euseb. ibid. cap. I. pag. 201). Scd nulla pror-
inicorum concussionibus obnoxiam fecit. Deus enim sus sole etiam meridiano clariora rationum momenU
solus est Cbristiattorum magister, qui ante ipsum erat, poiuerunt jllum restingiiere, ncc prohibere qnonii-
nec ab horainibus mali aliquid pati poiest; contra nus iniquissiinis legibus a Severo latis Chrisliuni
vero quos Scapula magistros habel, homines sunt, in Africa excaruificarentur. Quamobrem Teriulliauus
aliquando niorituri. Denique, quidquid ille agat, non buuc adhuc sttpplicem libellum Scapulae , illius pro-
deficiel Christianorum secta, quae tum etiam crcscit, - vinciae proconsuli, obtulit, quo eum et gravissimo
cum caedi videtur. Quisquis uamque investigat et arguiiientoruin poudere, et donieslieis illustrilnis-
aguoscit cur ilii tam coustanler quaeltbet toriuenta que aliorum praesulum, atque etiam imperatoniin
777 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 778
exemplis a divexandis torquendisque Gbristianis avo- A versiam esse videtur plures antea neci fuisse traditos.
caret. Sensus itaque Terlulliani est Christianos prius a Sa-
Piura autem hic liber nobis suppeditat argomenU, turnino, quam Hilariano excruciatos , ac proinde
quibus illum post exortam Severi imperatoris in illum ibi recensendo Africae praefectos Christianorum
Cliristianos persecutionem scriptum fuisse satis camifices, non sequi temporum ordinem.
aperte conficitur. Quorumdam eniin ibi proponuntur Minusigitur cerU videtur illorum opinio, qui ar-
excmpla praesidum, qui cum per id tempus Christia- bitrali sunt Cincium Severum, Vespronium Candi-
nos variis suppliciis affecissent, crudelitatis suac dum, Asperum ac Pudentem ibidem a Tertulliano
poenas jam dederant. Ab Hilariano autein sic Tertul- uostro post Hilarianum et Saturninum eodem ordine
lianus orditur : Sub Hilariano prcetide, cum de areit appeHari, quo unosquisque proconsul Africae fuit
tcpulturarum nottrarum acclamattent: Arece non tint (Tertutlian. Ub. ad Scapvd. cap. 4). Nam hos ideo
9

arece iptorum non fuerunt; mettet enim tuat non coniroemorat,quiaUnto milius inChrislianosegerunt,
egerunt (Tertui. lib. ad Scapui. cap. 5). Ibi vero quanto illi crudelius. Cur autetn temporum ordinem
baud prorsus inepta anfithesi aream sive locum servasse dicctor hos potios, qoam ilios nominando ?
v.icuum, aut campum sterilem, in quo inortui sepe- Ad haec vero, dubitandi locus est utrum hi Africae
iicbantur, opponit areac , in qua fruges leruntur et B fuerint praesides; etenim Hilariano et Salurnino,
cxculiuntur. Dixit itaque quo tempore acrius etbnici dirissimis Christianorum tortoribus, subjunxit Clau-
sacviebant in Cbrisiianos acclamabantqne negandam ditun Herminianum Cappadociae praefcctum. Si quis
ad illos sepeliendos aream, tum iisdem ethnicisde- Umen ab auctore noslro veram illorum in Africae pro-
futsse messes et frumenta, quae suis in areis tere- consulatus successionem exhiberi probaverit, ei haud
rcnt. Palam autem asseril hanc steriliiatem couti- inviti assentiemur.
gisse, cum Hilarianus Africae praeses erat. Atqui ex Caeterum ilie haec clementiorum praesulum exempla
Actis sanctarum martyrnm Perpeluae et Felicitatis, ante Scapulae ocuios non aliam ob causam posuit,
quae tanquam vera et genuinaa pluribus, ac tandem nisi quia Africae praesides post leges adversus Chris-
a Bollandi sociis, et nostro Theodorico Ruinarto ty- tianos a Severo imperatore sancitas in illos
pis edita snnt, discimus has sanctissimas martyres acerbios furebant et hacchabantur (Ibid. cap. 5 ) .
bcstiis expositas fuisse jussu Hilariani procuratoris : Praeter praefatos siquidem Saturuintim et Hilaria-
Qui tune, sicut ibi legitur, ioco Procontuiit Minutii num, ipsemet Scapula, sicut uuctor noster ibidem
Firmiani defuncti jut gladii acceperat (Bolland. 7. lestiiicatur, non roodo Adrumeticum Mavillum ad
Martgr. pag. 633. el teqq. Ruinart. Act. Martyr. cap. bestias daronaverat; sed Africa etiam christiana ipso
83. et teqq.). Quidam autem putanl eas martyrio co- C non cohibenle, aut jubente, obnoxia, inquit, facta
ronatas auno 202; alii, 203; alii, 205, post commo- ett concustionibut, et militum inimicorum tuorum
tam procul dubioa Severo imperatore persecutionem. cujusque (Ibid. cap. 4). - Quarovis autem definire
De Perpetua porro hacc ipse Tertuilianus alio in i i - non possimus, quo praefati procoiisules anno
hro memoriae mandavit: Perpetua, fortittima martyr, Africam rexerint; ex hactenus Utnen disputatis c o l -
tub die pattionit in revelalione paraditi tolot itlic ligi potest hunc ad Scapulam libruin editum fuisse a
comntartyres vidil (Tert. lib. de Anim. cap. 55)«. Tertulliano post commoum a Severo imperatore ad •
Discimus quoqtie ab Auguslino, qni illius el Felicita- versus Cbristianos persecotionem.
tis saepius mentionem facit, utriusque festum diem Itiquirsndum igitor superest utrum statim post
quolannis in Africa celebraium. Nonne aulem inde exciuturo aut exstincttim illius incendium editus
salis liquido conficilur bas in Africa palmam tulisse fucril. Quidam autem opinanttir illtim in vujgus pro-
niartyrii, cum ibi llihrianus procousulis officio fun- diisse post annum 210 et Severi imperatoris mor-
gerelur (Auguttin. term. 280 et teqq. pag. 1134 et tem. Terlullianus etettim ibi de qtiadam , iuquiunt,
teqq.). solis eclipsi hunc loquitur in modum ; Sol in coimn-
Postea Tertulliaiius : Vigilius Saturninut, inquil, tu Ulicensi, exstinclo pene lunune, adeo porlentum
qui primut hic gladium in nos egil, tumina amitit D fuit, ut non potuerit ex ordinario deliquio hoc pati ,
(Tertnll. lib. ad Scapul. cap. 3). At hunc csse positus in tuo hyptomate et domicilio (Ibid. cap. 5).
existimanl Africae procoiisulem, qui anno 2Q0, vel At baec, aiunt i l l i , eclipsis accidit anno Cbrisli
sicul aliis placct, 205 Carlhagine Speratum aliosque 210, undecima aprilis die, horaque ipsa roeri-
Scillitanos marlyres capite damnavit. Nam haec litte- drana. Sed aiiis omnino vacillarc videtur totttm
ris consignata legiraus in eorum martyrii actis, quae hujus opiniOnis fundainentiiin. Solitam quippe illi
tanquam vera et sincera a Baronio primum , ac nos- notant solis eclipsim;.Tertullianus vero nliain oni-
tro deinde Ruinarlo aucta et emendala, publicain niuo extraordinariam , quae, sicuti ait, portentum
einlssa sunl in lucem (Bar. ad ann. Chritt. 202, § 2 et fuerat. Tum namque sol, inquit, erat in suo hypso-
teqq. Huinarl. Act. Mart. p. 77 et teqq.). Quod aulem mate, id est, summitate, altitudine et cacumine.
Tertullianus subjunxil Saturninum primuui in Africa Hoc enim signilicat verbum graecum Ofau*.
gludium in Cbristianos egitse, ibi procul dubio subin- Nulla autem illius. ibi positi fieri potcst eclipsis,
teliigendum, postea quam excitaia fuissel a Severo im- quam tunc tanturo patitur, cum transit circa no-
peratorc persecutio. Omiicm cuimvero extracontro- dos, qui in Draconis capitc et cauda occurrunt.
TERTULLUNI 1. (Vingt-cinq.)
770 IN T E R T U L L I A N l A P O L O G E T K X M 780
Quamvis autem TertulKanus noster in astrolegiae \ eani memorantur. Getcniut vcro ad priorfs, et P a -
scieiitia omnioo paregrious fuisset; ex ttiius tamen melius ad posleriorum fidem, supf riores bujus iibcIII
verbis coiligi peiest soiiiam nsn fuisse liane solte edittones recognoverent ae casttgarunt. Rigaltius
deieciionem, sed Ka extraorimariafo, ut asirologi, porro alium se vidisse testator penes Petrnm Beiininm
ad quos ille nos mittit, hec negare non potoerint. S. C. Divmnensetn, eojus diversac ah editis lectiones i o
Quamobrem Seaiiger posthabka ilia ratione, exis- Petri Pythoei manos mciderant.
timat bunc librum fuisse eompesitum post mortem Nonqnam aotem hie Hber ex typographorum of-
CamaUae, jamque regnaute Heliogahafo, qui mense ftemis solns, sed semper cum aUis Tertuttiani ope-
maio anni 218 imperator ereatus est. Tertnllianos rlbus publicam in lucem prodivissc perhtbetur. Tot
enim ds Severo haec, quemadmedum vidimus, ver- ftaque factae srnil hnjus, quot iHorum cditioncs. De
ha facit ; Procuium christimtum...... in paiatso euo Ms eotem cum jam plura dispufaverimns, ea nunc
kabuit uique ad mortem ejus, sntem Antoninut Cara- repetere nihil neeesse est. PameKum autem, qui
calia optime noverat (Tertull. lib. ed Stdpul. eap. 4). veieres ex trihus, nti aif, Vatteanis codicibos edi-
At nemo sanae menus, ait SeaJiger, pofaverit illod tiones emendavk, Rigahius tmique secntus cst.
da Anlonino Caraealla adbuc vivente dictum (Scatig. Quarovls enim divionensem codicem Vindhet, unam
akimad». in Chren* Enseb. pag. 129). £ tamen tantum netavit diversam rectiotrem, quam
Sed quibus sana et integra mens est, hae in argu- plaoe repudiavit. Ihi vero occurrit, ubi de Proculo
mentatione senam Scaiigeri mentem non agnos- Iwee TerfulHnni in edtttrmibos omntbus verba legi-
cuut. QHW enim vetat quominus Caracalla juvents et miis : Qnem ef Antoninnt Caracalta optime noverat,
aeotescens noverit Procuium, toiicque adhoc vixe- taett cnrhtitmo tduvntnt (Tertntt. fib. ad Scaput.
r i t , qoando Tertuliianus baec litteris mandahat? Ad ctrp. 4). In codice auiem Divroneirsl scriptum ha-
hdDC vero, iiiud verbum ueeerat hieo ille adhihet, hetnr: auem tt Antonniut noverat chrittianit ednca-
quia Prectdos, non autem Caracaita, tum revera erat tttm. Qoibirs signiflcatur hunc Proculum, rmn vero A n -
inortuus, Non erga H amplius audiendi sunt, qui ea tmrfrmm Caracallam, lacte educatum fbissc christiano.
invalida Scaiigeri ralione freti, ab e>us tamen opi- Verum hanc divionciisis codicis lecflonem rejicit
nione pauiuhnn reeedentea, susptoaniur editoro Rlgaltius, quia illa TertulHani verba referri debenl ad
fuisse bunc librum auao217, qoe rcguavH Itocrawts. Anlonintim, qui teptennitpner sicut narratSpartfanus,
f

Everso siquidem hujos ouiniotiis fondamento, tpsa cnm eolhtsorem svum puerum ob Judaicam retigionem
eiiom eorruit. gtavius verberatum audisset, neque patfem sUum, nequ
Propius iiaque a vero abesee videntur, qui hujus patrem pneri vei auctortt verbemm din retptxU (Spart.
%

iibri aciatem adsignant pauio post annom i l l , qno C fa Vft. Carac. pag. 531. cot. I). At Jtidaicae refigionis
Severus Eberaci in Anglia, mense februarie, vitam nOroincChristianam Spnrtianus fntelHglt; quia utram-
imperiumque posuisse peruibetur. Do iUo qnippe hoe que ethnici confundebant. Addarous, si Inbet, Procu-
tnltbro baud duhieTertoiKanus loquitur, oht dixit t lum pauto ante ab Ipso Tertulliano dictum fuisse
ipse etiam Severut pater Antonim' CaracaUaCkmtU* . ehrisiianum. Rcpetendmn igitur illud non erat his
norum memor fuU (Ttrt. Hb. ai 8oapu4. eap. 4). Cur verbis chrittianit educalnm, quae iti diyioncnsi codice
cnim, ioauhintappellaior, paier Antemni, nisi qtria jant corrupta satis apparent.
migraverat ex hac vita , et in ejus loeum IHH ejus Hujus praeterea Hhri miiro iu PameUi, et aliis
CaracaUa et Geta sutetitttti feerant? Nowre etiam dcinCcps editionibus hrt c fcgimus: Nos quident neque
postea Aoctor nester ad eos jast hnperantes allodit, expnvescbnu* cum ad hanc sectam ntique suscepta
cum asserutt Scapulam haboisse suaa io Christianos conditione ejns pacti venerimus, nt etiam ahimus nostras
crudelitatis magistros ? Post Severi aittem obitum, ductorati in hat pngnas accedamus (Tertull. tib. ad
aut eerte npn rouito postea, com cerneret Teriul- Scapnt. cap. 1). At in primis edlttonibus strip-
lianus mitigalum Seapulae afque aliorum in Christia* tum fuerat : Nos quidem neque expavescimus...
iios iurorcm, ilii bunc suppiiecm ItheHom obtulisse eum ad hanc stctam, ntique suscepta conditione ejas,
vidctur. Non enim illum ouerendum esse eensuit, D patti ante cnrn anima nostra et anctorati, m has pu-
cum Severus, cojos sumaiam prtmis imperii annis gnas accedimns. Solus antem Laureniius de la Barre
in Chiistianos clementiam, ut vidimns, laudaverat, se hncc vcrha ex gorxiensi codice emcndasse testiflca-
in eos ad morlem usque atrociler sacviebat. At rllo tor. Sed veterum edltionum verba in notit fntegra
vila-fiMJClo, oblaiam sibi proconsulem Seamtlant a conscribere dcbebat, tit cuncti facilius agnoscerent
vexandis Christianis deterrendi oecasioueot eonfestim ntrm recte corrigantttr: neque enhn sensu aliquO pe-
captasse vcroimilius est. nltos carere videntnr. Caeterum TertuIIianus ibi uti-
* ARTlCtTLOS 1 M . tur verbo auctorati sicut et alibi, Ad ignes, ait, qui-
t

De kujut iibri manuteriptit ei editis eodicibut, de va* dam se auctoravertint (Tertutt. Ub. ad Martgr. cap. 5.
riorum in eum observationibut, ae nonnullis diverm p. 158). A l verbum auctorare sigmficat, aut roercede
lcctionibut et notit. se obligarc, aut sacraroento. Prirois autem Tertulliani
Plores indicantur hujus libelli codices. Prirous est verbis hoc verbum sccundo, posterioribus primo
Goreiensis, quo ad illius edilionem usus cst Rhcnanus. sensu accipitur. Si vero scri[>torum quorumdam
Alier autctn vocatur Angeiicus, ac tres insuper Vati- testimonio illud tibi probari postulaveris, primum
 MS&ERTATTO D. L E NOCRRY.
aodi CiCeronem * Ipsa fnqoii, m*rce* 0fttf<wNm*<*iH A
t Neri aftud Teriulliam in i i i , dc quibus ngiimis ,
«erfiliifts (Clrer. /** IL de offlc. p. 274. mt. 4). Sue-
tomus autem narrat Tibetiom Cocsarem dedisse
hnmus gladiatorum anctoramtnte ccnlemttn miltium
(Sueton. iib. III. § 7 ) . Dixit quoqueSeneca : Eum dtdi
iarvrt tt proximo pontreinttr novot auttoratos (Sente*
tnd. de morte Claud. p. 919). Mmtes vero addietl
rmhtirc sacraroento auctorati, dimtesi aniem exancto-
rati, a Livio aliisque scriptoribus saepins drcuhtor»
Gacteras porro bnjus libri diversas lectlooes infra,
fcnm occasio sc dabit, annotabimus.
Notas autem et observationes in hunc Ubrum Hdem
eodcmque modo sci ipserunt> qui et fn Apologeiictrm.
9e illis itaque omnibus idem, quod supra animadvcr-
timus jttdtcium ferendum est. Nihil igitur adjicien-
t
78*
librii propositum mii^nisi ut, eaussam Christinnerum
agendo, demonsiroret veram esse Hiorotn, falsam
vero gentilittm reltgtonem, hosque omniom reipsa
rees esse criminom, quontm eosdemCiiristianos falso
accusabant. Sed qnia haeC ab illo non satis distiocte
et distributetractautoryftcplora^etditTiciiia occurrunt,
ea pro viriiinostrapartcinmeJi*remerdinem redacta,
solitomoro nostro examinare et exphtare conniieoiur.
Fatettir Tertuilianos non veiusiam admodum esse
Christianatn reJigionem ; utpote quoc a Christo Do-
nuno sit fundala, regnnnle Tiberio Caesare, aute ctijus
tcmpus nnnquam auditum fuerat Christianorum no-
mcn. tensus euim, inquit ille, hoc est origo et initium,
huiut disciplince ut fam edidimut, a Tiberio est (Ter-
t

dum , ijisi quod bis Tcrtuliiani ad Scapoiam veii>iB : B tultian. Apologel. cap. 7). Prius vero dixerat t
Cam Adrumeticum Mavillum ad btttiat damnasses et TiberiuSf.cujus tempore nomen Christianum in swculum
t

tiatim hax vexatio snbsecuta ett (Tertutt. lib. ad Sca- introivil (Ibid> cap. 5). Obi atitem c l quando illud
put. tap. 5), Rigalitus arbitratur denotari aculis- primo introduclum foeritsi quis scire aveat, ex Apo-
simae cujusdam negritudinis cruciatum , qoo ipse sloiomm Actibus discet Pauium et Barnabam iu Antio-
Scapula ob iteralam, tnquit, in Cliristianos sscvitiam ciiena Ecclesiadocui?se turbam multam: Ita ut cognomi-
denoo vexabalur. Nam Tertnllianos conlinenter ad- narentur printum Antiochice diecipuii christiani (Act. cap.
d i d i l : El nuuc ex eadem cautta interpeitatio sangumit. X L 25). OaamohremTerluiHanusnoster altoinlibro:
M est, ut idcm Rigaltios opinatur, ChrisUanortim JEHM* > mqoil nottrre nondum asmi ducenU et quiu-
t

sanguis clamaverat ad Deum, ac divinae iiiins potien-
tiae rooras interpeHaverat. Sed nullum plano, ne mU
nitnum qtiidem, auctor noster de primo aut seciiHde
Seapulae morbo verbum fecit. Et vero si acutissima ,
qnagma, ae postea : jEtaii nostrce nendum anni tre-
centi (TertnU. iib. ad Nat. cap. t>. et cap. 9).
0«in etiam io Apolegetico : Heeterni, a i l , $u-.
mn$ id est, non a iongo lempore, sed tanquam
s

qucmadmodum vult Rigaltitis, aegritudine semel et hesterna, si com aliis comparemur, die nati. ibi
itenim laboravisset, eum longe acrius indeurgeret» autem monitos nos csse voluit non mague sine mira-
ot ad saniorem mcnlCm faciiius reducereiur. Yerum C eule (actum, ut Chrisiiani, tametsi ah annis lam
hoc oroisso , instat ct urgel aliorum exemplis pracsi* paocis exorli, oronia orbis terrarum, exceptis solis
dum el proconsulum, qui suas in Christianos crudeli- ethoicorom templis, loca iropteverint (Idem, Apolog.
tatis poenas dederant. Nobis itaque faeilius persuade* cap. 57).
hhur referenda esse Hia Tcrlulliani verba ad Bysan- At quanqoam Christiana religio, fatentibus etiam
tinum , cujus ibidem meroinet, exitiom, quo ethnici ejos sectatoribus, adeo, sicul ait Tertullianiis» no-
oh iniquissimam in eosdem Christianos cmdeiitateoi a vella hierit, ut Tiberiani temporis ita ille loqoilur
Beo se mulctatos fuisse palam confessi sunt. (lbid> eap. 21), hoc esl^ Tiberto Cacsare, sicul mox
Minus autero a vero Rigaitius recessisse videtur * dixhnus, imperante in hunc mundum introducia s i t ;
ubi in his Tertulliani verbis, Proculum Euhodim pro* Certumtamee est ipsam antiquissimis, titilleadhucait,
curatorem (Ibid.) emendationem eomprobat Piihoei,
t
Judajorttm instrumentis id est, sacris Veleris Testa-
t

qui Evodi legendum suspicatus esi. At fusius de hh) menti scripturis esse suffultqm. Non iis autem taotum
stve Rigaltii sivc alioruro observationibus infra diesc- subnixa est, scd iliae etiam non minus ad Christianos
rendum. nunc periincnt, quaro olim ad Jodaeos. Paulo enim
CAPUT V I . sopcrius Auctor noster scripserat: Unius prophetce
Pfova in Tertuttiani Apologeticum, duot ad Natwnet D scrinium, fd est Moysis libri, aliorum omnium libros
librot, et unum ad Scaputam obteriathmet, quibut pluribus smcnlis vincit, tn quo videtur thetaurut cotlo-
primum ostenditur Chmtktnam reiigionm failam etse calus toiiut Judaici sacramenU, el inde \etiam nostri
tacris Veterit TettamenH Scripturit, et quomodo hm (Ibid. cap. 1 9 ) ; in nestris vero codkibtts ma-
Scripturce ad Christianos Judceorum svccessores,
t
nuscriptis, et indejam et nostri. Quibus sane vcrbis
pervenerint, ac quanta iltarnm auctoriiat. Tertuiiianns signiflcat in hoc et aliis Yeteris Testaroenti
ARTICCLCS PftlMtJS. Hbtris divinum nostri, sieut olim Jodieorom , sacra-
Qvomodo Tertultianns ostendatChristianam religionem, menti ihesaurum revera coUocari.
Tiberio imperante , m mundum introductam, sactit Contra tameti ohjiciebant ethnici hanc futilem esse
futcbri Jadcevrunx Seiipturis, at Chrittianos, etsi ab abstirdam prasumptionem, jactationemqueChristia-
ct
ttsdeth Judans nomine, qnorumdnm eHrorum utn nortun , qui sub umbracuio insignittimai retigionit
t

festis diebus el circumtistone diserepent, in torvin (ldem cap. 21 ) se volebant ahscondere, alque
t

tamen ex pairio so% ob sua scelera pulsorum, tocum impium, quem horoini crucilixo exhibebant, cullum
f

fuiste revera subrogatos. tutari. Nam magna, inquiebant, illos inter et Jcdacos
 785 IN T E R T U L U A N I APOLOGETICUM 784
erai, non 60lum nomine, scd ipsis etiam r e b u s A s u i locum Cyprianus decerpslt, ac quaedam ctiara
discrepantia. Primo enim , sicut nemo nesciebat ipsamet ejus verba huncce in modum mutuatus est:
quanta fuerit Judaeorum antiquitas , ita nullus plane Judceit primum erat apud Deum graliu. Sic olim justi
ignorabat Cbrislum csse boininera, quera ipsiraet eranl, tic majoret eorum religionibus obediebant. Inde
Judaei nou a longo, uti mox aniraadverliraus, lcmpore illit el regni tublimitas fioruit, cl generis magnitudo
judicaverunt, ac crucis affecerunt supplicio. Deinde provenit. Sed illi negligentes, jndisciplinati, el superbi
illi inler se dissidebant victus exceptionibus, lioc est postmodum facti, et fiducia palrum inflati, dum divina
quibusdam ciborum generibus, quibus Iii abstinebaiil, prcecepla contemnunt, datam sibi gratiam perdiderunt.
illivero utebantur. Tertio,secum discrepabanl solem- Quam vero fuerit illis profana vita, quce contracta sit
nilatibus dierum, quae apud utrosque erant prorsus violatce reliyionis offensu, ipsi quoque teslantur, qui etsi
diversae. Denique diflferebant ipto signaculo, sive, ut voce tacent, exitu confitenlur. Dispersi et palabundi
ail Minutius Felix , notacuto corporis, quod ab Apo- vagantur , soli et cceti sui profugi, per hospitia aliena
stolo, tignum circumcisioms, et tignaculum juttitice jactantur (Cyprian. de idolor. vamt. pag. 15). Sed
fidei in prceputio vocalur (Minut. Felix, pag. 576. hacc jam retulimus iu disserlaiioue uostra de libro
Paul. Epitt. ad Rom. IV. cap.i). Alqui hacc omnia Minuiii Fclicis, qui inde Caecilii pervicaciam re-
ChrisliauisetJudaeisdebcbant cssecommunia,sicidem B tundit (Dissertat. in Minul. cap. 6. art. 5).
Deo manciparcntur. At non solum hucet illue pcr totum lerrarum orbem
At nova non fuit hacc non modo gentilium, sed Judaci errant ac vagantur ; sed nec ipsis quoque, per-
ctiam Judacorum advcrsus Christianos argumeniatio. git Tertullianus, advenarum jure lerram patriam sat-
Nam Juslinus martyr in sua ad Graccos cobortatione tem vestigio satutare concedilur (Tertultian. loc. cit.).
illam gentilium nominc sic urgc.t: E i 5i Tic pkvAot T i v Ubi vero contra eosdein Judacos iioniinatim alio in
o-poyityac avriXfyciv ci0io7*tWj, /uy. rfyuv Tac ySJSiouc T * V - libro dispulat, palain adhuc asseril illud IIOII raodo
T a c , & U a IouSafoic irpoarxc/v, o i a r d I T I vuv «v T A I C a v v a - eis non permissutn , scd etiam vetiium, quemadino-
yo*y»?c A U T W V aw£ea0«ti, x * i / U A T V . V rj/u&c U T O U T W * okv- duin a sacro propheta, videlicet Isaia, praeiittntialum
xciv T-fcv dcoa!6ct*v fM[Mtdr)xh*i xtyoi (Justin. marlyr. longe aulca fuerat. Audi, quicso, ejus verba : Animad-
Cohort. ad Grcec. pag. 14): At si quiseorum, qui temere verlimus nunc neminem de genere lsrael in civitate Be-
contradicere consueverunt, nobis objiciat non nostros thlehem remansisse, et exinde quod inlerdictum est, ne in
hos esse, sed-Judceorum libros, el per vanitatem nos confinio ipsius regionis demoretur quisquam J udceorum,
jactare reiigionem ex eis hausisse dicat. Aiio autera iu vet hoc quoque esset adimpletum perProphetam:tTerra
iibro Judacum, eodem quo Tertullianus modo, Chris- vestra deserla, civitates veslrce igni exustas,»id est, qnod
tianis haec objectaulem sic inducit : Kxcivo l\ oWof-ou- C belti temporceis evenerit (Isaia?, cap. I. 7 ) ; c regionem
/UCV fML\uTTdi, tl VfXUf tVltGth Xs^OVTCCt * * l T « V J U l o i V 6t&- vestram in conspeclu veslro exteri comedent, el deserla,
/ucvot 3/«tp{pciv, xttr OUSCV «turuv oWoXctocofa, cu8e Bi&\- el subversa erii a populis alienis. i Et alio loco sic per
A « a a e r c ewro T W V ftv&v <riv u/u»Tepov /9tov, i* T U / U ^ T C r a c Prophetam dicitur: c Regem cum clarilate videbitis,» id
i o p T * c , prf.ti TOC a £ 5 $ * r * tr,fih, /KT.TC T T V « e p t r o / A r v f ^ c i v , est, Christum facientem virlutes in gloria Dei PatrU,
x&i tri «V iv&po>orov 9T«up ft»06vr«t TOCC i\vih(t{ irotcv/xcvot. c et oculi veslri videbunt terram de longinquo » (Ibid.
(Idem Diatog. cum Tryph. pag. 227). Ittud certe qui- cap. XXXIII. 17). Quod vobispro meriiis vcstris poet
dem ambigendo maxime miramur vos, qui verant jacta- expugnationem Jerusulem prohibitis ingredi in lerram
tis religionem , et aliis hominibus pratslare vultis, cunt vestram, de longinquo eam oculis lanlum videre per~
nihil ab eis varielis, et vita degenda nihil u gentibus missum est (Idem, lib. adv. Judai. cap. 15). Prior
differatis ; utpote qui nequc festos dies, neque sabbata quoque ille Isaiae locus a Cypriano eamdem ob caus-
servetis, neque circumcisionem hubealis, atque insuper sam citalur (Cypr. lib. I. adv. Judce. § 6. pag. 22).
tn homine crucifixo spem coltocetis. Ea porro prxdictio , ac subscculum pati iac i n -
Respondet ilaque Teriulliaiius maximam oiim Ju- gressu inlerdiclum ab auctore Eusebiani Chronici
daeorum fuissc apud Deum graliam, ob insignem ju- hisce verbis coufirtnaiur : Bellum Judaicum, quod in
stitiam et fidem originalium auctorum ( Terlultian. D Palcestina gerebatur, finem accepit, rebus Judceorum
Apologet. cap. 21.), id est , priraoruni patriar- penilus oppressis : ex quo tempore etiam inlroeundi eU
cbarum, ex quibus originein suam ducebant. Quaiu- Jerosolyma licentia abtata, primum Dei nulu, sicut Pro-
obrera tunc feiices, et generis, ut ille ait, niagiiitu- phelce vaticinaii sunt, deinde Romanis intcrdictioni-
dine, et regni subliraitate floruerunl. At eorura pos- bus (Euseb. Cttron. ad ann. Christ. 155).
teri, fiducia, ita ipse prosequitur, patrum inflali, de- AiUca vero Justinus ntartyr cilat eamdera atque
viantes a disciplina in profanum modum, spreverunt Tertullianus, priorcm Isaiac de ejiciendis ex palria
Dei monita, ac conculcatis ejus legibus, in quaelibet sua Judaeis vaticinationem (Juslin. Cohort. ad gent.
ruerunt vitiorum gcnera. Sed quem Deura optiraum pag. 14.), alteraque adhuc in medium allala, con-
contempsere, hunc scvcrura judicetn experli sunt. tinenter adjecit : bri p u U a r e r c t V &/u&v, cVw
f

Quod quidera evidentissime probat exilus hodiernus /UTjOCic i* *UT») >CVrlT«tl, X«tl 0«Lv*TOC X * T * TOU X * T 4 -
ipsorum, qno dispersi, aii Auctor uoster, palabundi, el Lx/u€«vo/uivouc IouStttou tlatQvroc upirrti. CaV€TC OU-
coeti et soli sui exlorrcs, vagantur p r orbem sine homine, tem et servare vos , ne quis ibi sit, et pcenant capi-
me Deo rege (Ibid.). Totum autem httnc magislri talem constilutam ctse adversus Judceum eo ingrc"
785 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 786
dientent probe scitis (Juslin. Apolog. 1. pro christian. A sacronim vatum oracula ; sed Terlullianus qoscdani
pag. 84). Hicronymus vero: Post extremam vastila- alio in libro citavit, c l plura Cyprianus, atque etiam
tem etiam leges publicm pependerunt, et prohibiti suntpostea Lactantius, ut stio loco a nobis demonstra-
Judatiterram, dequa e)ecti fuerant, ingredi (Hieronym. tum est (Idem, tib. adv Judce. cap. 12. Cyprian. tib. I.
in cap. Y l . Isai. v. I I . p. 65.). Et rursus alibi: iVn/- adv. Jud. § I I . pag. 23. Dissertat. in Lactant. cap. 10.
lus Judceorum lerram quondam et vrbem sanctam in- art. 1).
gredi tege permittitur (Idem, incap. X V I l l . Ezechiel. t\ Christianis itaque tanquam in Judncorum olea, ut
»6. p. 617). adhuc loquitur Tertutliantis , ex oteastro insitis, atquc
Quo autem tempore, et a quo Imperatore laia sit in eorum locum stiffectis, communis itlis faclus cst
ea lex, si roges, ex Eusebio discere poteris, qui nar- cum iisdem Jud;cis sacrarum Veteris Tesiamenti
rat anno 12 Adriani imperatoris, post cversam ur- Scripliirarum thesaurus (Tertutl. lib. de Testim.
bem Bcrlbera, non proctil Hierosolymis dissilam : anim. cap. 5). Prius autem sanclus martyr Jusli-
irotv ICv3c «£ fytbcu x«ti TV.C vtft tk \tpo*favf*tt ylt nus asseveranter aflirmaverat doctrinam in sacris
7tivwr*v CVI6«CVSIV ttpytr*s * vo/uou S f y f u m x«ti Jt*r*|sor/v Ve'eris Testamcnli Scripluris traditam pertinere ad
A 3 p / * v o u , w« av fk^ V «£ OWTOVTOU flewpo/ev T$ iratrpwov Chrislianos, ad quos non sine divina providentia ab
iUvoc lyttUMAfAinv, A p ^ - r w v b TieXU7oc t e r r o p c i . Ju~ B ipsismet Judscis transmissac sunl (Justin. cohort. ad
dreorum universa gens in regionem circum Hieroso* gent. pag. 14).
lyma sitam pedem inferre prohibita est; adeo ut ne pro- Quamvis autem Judacis el Christianis communeshi
spicere quidem e longinquo patrium solum ipsis liceret, iibri facti sint, non inde tamon sequittir ab istis re-
ut scribit Aristo Pellceus (Euseb. I. IV. Hislor. Eccles. cipi debuisse oinnes in hisce libris praescriptos ritus.
cap. 6. pag. 118). Yenim Hilarii actnle nonnihil de Nam plures jure merito Christus abrogavit, qifem-
hiijusce legis sevcritale relaxaium e s l , quemadmo- admodum sabbata, dies feslos, circumcisionem , et
dum his totidem verbis signiucal: Qnin etiam nunc hujuscemodi, qttac carnalibus Juda»is praescripta fue-
ingressu civitatis ejusdem ediclo romani Regis inhiben- runt. Nam hacc omuia umbrac crant et figurac, ac in
tur. El cum deserta sanclorum sancta, et prophetias signum data, quac, uti luculeuter TertuIIianus alio in
silerc, et ptacatiopum hostias decsse, et dignitatem om- libro demonstrat, veritatis, id e s l , Christi advenlu
ncm deformalam ministerii leviiici recordantur, conversi debebant evanescere et anliquari (Tertull. tib.adv.
nunc, et fame verbi Dei et cibi salutaris affecti, ad Judce. cap. 5 et 4).
solatium pratsentium miseriarum circumire sunt soiiti Christiana itnque religio, clsi regnante Tiberio
civitatem (Hilar. Tract. in psalm. L V n i . § 7. p. 150). imperatore, in mundum a Chrisio introducla, in Ju-
Ycrum infelix ille populus hoc qualicumqtie mise- C daicae lamen locum stibstituta, divinas illius Scri-
riartim suarum solatio non gratis frui poteral, sed pturas hacreditario quasi jure accepit, ct illis, sicuti
pretio redimere cogebatur. Audtas velim lestem hu- diximus, fulia et suhnixa csl. Sed id clarius adhuc
jusce rei locupletissimum Hieronymum : Usqnead patebit, postquam morc noslro cxpenderinius, quid
prwsentem diem perfidi cotoni prohibentur de iisdem sacris Judacorum, scnVcteris Testamenti
ingredi Jerusalem : et ut ruinam suat eis ftere liceat ci- Scripturis, a Tertulliano nostro statuatur.
vitatis , prelio redimunl; ut qui quondam emerant san- ARTICULUS I I .
guinem Christi, emant lacrymas suas adhuc Quando et quomodo sacrarum Scripturarum libri, hc-
fletus in genis , et tivida brachia , et sparsi crines, et braice primum conscripti, in linguam grcecam a Sep-
mites mercedem postulat, ut iltis ftere ptus liceat (fiie- tnaginta duobus interpretibus conversi; an in diver-
rohym. in cap. I. Soph. v. 15. pag. 1655 ). siscellulis; ubi de Aristea, Plolemceo Philadelpho,
Atqui noti haec tantum sacris, sicut dicttim est, Pisistralo, horumque el Atiathorum Regum bibtio -
prophetarum vocibus pracdicla fuerant: sed cwdem, thecis, ac de Demetrio Phalereo grammaticorum pro-
nil Tertullianus, scmper omnes ingerebant fore, wfi batissimo.
snb extimis curriculis scecuti exomnijam gente, etpo- Observat Terlullianus Deum a primordio misiss»
pulo, et loco eustodes sibi altegeret Deus multo pdelio- D viros, justitia et innocenlia conspicuos , qui iiium
res, in qnos graliam transferret pleniorem quidem unicum esse el agnoverunt, et pra»dicaverunt (Ter-
ob disciptince auctoris capacitatem ( Terlullian. tullian. Apologet. cap. 18). Hi autern dorebant
Apoloqet. cap. 21 ). In nostris codicibus maiiu- ab hoc unico Deo creata omnia, de humo homi-
scriplis iegimus eudem pro eoedem, et auctioris pro nem formatttm , dispositas temporum viccs, cdita
anctoris, ncc omnino male. Cyprianus vcro haec si^ divinae majestatis suacsigna, conditas moruin vilac-
cuti superiora, paulo anle a nobis memorata, pari que recte agendae Icges , ac producto aevo omnes ho-
modo delibavit: Deus unte prcedixerat fore ut, ver* mines ad vitam mrsum excitandos, et judicandos,
gente satculo, el mundi pne jam proximo ex, omni ut pro merilis scterna aut pcena aut felieitate affi-
gente el popnlo et loco cuttores sibi ailegeret mutto / i - cianttir. A l ibi in Terlulliani lextu hacc legimus
detiores, ct melioris obsequii, qui indulgentiam de di- verba : Quas demerendo sibi disciplinas determinaverit,
vinis muneribus haurirenl, quam ncceptam Judati, con-quce ignoratis aut deseritis; qtiae quidem Heraldo
temptis religionibus, perdidissent(Cyprian. lib. de idotor. adeo obscura corruptnqne visa sunt, ut nihil de his
vanit. pag. 15 ). At neuler ibi indicat quae illa fuerint prontintiare audeat. Sed non tanta fuit timiditas R t -
 787 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM m
galtii, qui conlrA apcrtam omnitiin manuscriplorom A ab Judtcis, suggcrenlc Demeirio Phalerco, poposcit
editorumque codictim fidem pnrticntam qui pro quas, et impeimit sacros illorum codices, hcbraice exara-
ac deinde qua$ pro qum scrtbi nuliu lamen reddifca ^ tos, et viroi scptuagiuta duo* , qui ilios in grxcam
ratfoue veluit. Lubenler tamen faiebimur non omnino iitiguam tranatulerunt. Tum ibidem adjccit Auctof
infeHcem vtderi bano eenjecturain, scd id ei decsse, n o s t e r : Quos Menedemus quoque pkitosqphue Prori-
quod nuilius planc codicis aucloriialc firmctur. At dentim vindex (inalo in uno codice Yalicano, provux»
Ilerahlus, audacior postea faclus , in verbi producto cioe judex) de seutentim communione suspexit (ibid.)
locutn suspieattn* suhslituendum prodacto, id QSt, Scd quid his ultimis vcrbis, de senlentkc comnm*
consnmpto ei peracto. Suam vero eineiidaliouein pr<*- nione suspexit significetur , non miuiroa est inter
barc tona4ur H H I S ToriuIIiaMi locis, ubi eadem skjnh eruditos abtaiis noslrae scriptores dissensio. Quidam
' flcatlmic prodaclum lcgiHir. Sed poteral insuper qtiut- enimvero opinantur iis sigmhcari communem fuisse
tum Tcrtullhini iiostri conlra Marcionem librtun ei* Menedeini de diviua providentia pmnia gubertiante
tare, ubi codem verbo simititer usus c*l. Vcruni quid scnteutiam. Yerum Terluliianus ^inquiuut a i i i , de
facias contra eodicum omniiun rcclauialionem, et bac Qei provideuiia ibi non dispulat, sed de. gracca
ubi auctor barbara ct impropria verba adhibel? taiuummudo sacrarum Scripturarum tHierpretatioue.
Qtiicunquc autem fiierit ejus l«queodi modus, eo B Quorsuw erga iiane de illa Qei provjdenUa meniio-
npcrlc significat mutidi flneinei cxilum (Idem, lib. V . uem taterjeci&sei ? Quauiobtcm bi arbttrantur hunc
advers. Mareion. cttp. %). esse TertulUaui seusuoi : Meuedemu* absolutam sa-
A l npuellali ab co tnsi^nes pietale el justitia viri cm Scripturau grjecaut iuicrprctaiiooem ejiaminavil,
iion solqii) prajdicatores, sicttt ille a i l , fuertint, sed Wsaexitquo Hiam coiumuiu iulerpwtutn eoufeinsioue
cliam prophetm de officio prmfandi, sive fuiura an- eodem plane modo faetam. Yindex itaque ot testis
nmiliaudi , vocantur (Tertultian. Apotoget. cap. 18). tuUdiviuse pravidcutiae, cujus luiraJbili plane ductu
Practeiea vittuies , sive iiiiracula, ad lidem drvtnitatis bobrakum Scripiura* textum eodem prorstts modo ab
Slabiliendaua edidcrunt. Denique Spiritu divino iisdem iaterpretibus graece redditum paiam lestiflca-
inunduti, ipsa adhuc jllius verba sunt, boc est ita tus ast.
pleni eraol, ut extra ipsos effluerct et effunderctur. At boe, inquies, ita lieri nequivit, nisi interprc-
tes, separatim et in diversis ccliulis positi, buuc
Quac autem ab eis mirabilia, et supra naturac or-
hcbraicum lcxtum in graecum siuguli verlerint. A t -
dincm facja , ac divino alflantc Spiritu , pracdjcta
qui falsa est illa dc diversis illis cellulis opiuio. Sed
hunl, baecomnia in Utesauris inquil rursum Terlullia-
quid iude, st Toriuiliauus praevios sccutus sit scri-
i^tt^^, liitor^truot m^tuettjt (Ibtd.^), s^^ti ^iuartirott^^ni, C)t)—
H
. •^ . i . , . n .
^ ,. 0 \
T ' . . J. C ptores, qui post Jtislinum marlyrem , ulalibi osten-
sccto le , hltoraruro? Non auarum procul dubio,
dintus, bawc de iiiis interpretum cellulis opiuioucm
quaui bebralcarmu, Nam ipse ibidem narrat Ptole-
eaji&tauter propuguaverunt (Tom. 1. AppatajL. Ub. II.
laajum Piuiadclidiutn a Judxis , qui olim Hebrxi
dissert. 2. cuo. 7, $ §. pag. 390 et seqq.) 1 Nonne cuim
eraut, aeccpisse earutu Ijbros , proprias qc vcrna-
bane ob cousaui McnedoHUts ab iilo appeilalm' Provi-
culas lilteras (tbid*) sivc hebraea, lingtta conscri-
%
dcmiw vindex; quia UOA iaterpretes de sententim com-
plas , quia, ut iiie adlmc iQqujtur, ad ipsos scmper
munieue suspemi, utp*te qui, ab invicem sejuncti,
prophctoc peroravcrant (Ibid.). Jloysis itaque aliQ-
aacras Scripturas uno eodeaique modo grxce verte
ruinquc sacrorum vatum libri hebraico sennone
raut.
scnpli remansciant apud Ilebraeos et Juda'OS,qui
Verum noftne divina, argoet aliquis , providentia
cos summa ccrte cura intcgro^ atque incorruptos
hoc satis resplendet, quod hilerpretes iili siroul qui-
conservaveriint.
dem, sed eodem modo eas in iinguam grjccam trans-
Sed HO tantustbcsaurus apud m s*>los, seiwper la- tuJertnt? Quis ncscit quanlum inlellectu sint d i f l i -
tcrel, celcberrima duortiin supra scpluagiiua $e|iio- ciics, ac mirum profecto videri, quod iilas gnece
rum iiiterpretaUoHe cunt Gr&iU primtiiu, ac deinde verlendo una cademque foerit lot interpretum sen-
cum aliis. gcntibus coiuwuntcalus c*t. Quawopter j> l 6 I J ua ? Sed quis etiam difHtebitur longe roirabiiios
Tttrtuliiaous : Neo, isiai, inquit, s^crai Ultewe uuuc divinam providentiam reluxisse, si hi a sc mviceni
latent (lbid.y Atquo ita quidem tn RtgaRii edit^- saparati inicrpreiattonem suam composuerini ?
no. At in aniiquiortbus, edilis, et iu aostrif ma- Inslabis hasce sejuncias iuterpreium ceUulas non
uuscriptis codicibus adverbium nunc abest. NcQjurc obseuris tautom verhis denotari, sed testem quoque
quidem prorsus imnierUo. Tertullianos siquidetn s i - eitari Aristeam, qni nulluin de illis kabuit sermoneju-
guificat iiias neu a suo duutaxat, §ed aj> ipso Graj- Sed responderi poterk Tertuiiiani verba salis ciara
corum, uti diximos, iuierpretom tempora no# hi- ftiisse aclaiis suaj horoinibus, onmnque vadem ab eo
loisse amplius. datum; quia tunc eommunis, et quasi minime duhia
Qtiaudo autem et quomodo h&c graeca sacrorum erat haec de dtstiuciis illorjum inierpretum cellolis
librorum interpretatio ab iis adomala fuerit, hunc opiuio. Qois etiam itiQciabitur piura ah ilio narrari,
IHe explicat in moduin ; Ctim Ptolema?us, cogtvo- quam in Aristeae narratione conlinentur 1 Utrtwi
mcnto Philadelphus, biblioihocam suam omni quo- autem haec vera fuerit TertuHiant senten'ia, to pto-
rumcunque librorum 3upellectite loeopletare veliet, ntmtiantem Hbenler andiainus, Da A r i ^ t w porro
789 DiSSERTATK) D LE NOURRY. 790
historia dtversisqoe erudilorum de ilia opinionibns, A comparare (VUruv. proatm. Ub. VII). Sed in hoc ille
ae de Menederao alibi dispulavimus (ldem, /74. I. erroris ab aliis arguitur. Nam Alexandrini, inquiunt,
di$$ert. 2, cap. 1, pag. 223 ac eeqq.et Ub. UL disseri. reges Attalicis anliquiores erant. Al nihil inde con-
2, cap. 3, art. 5, pag. 922). cludi potest adversus TertuIIiani nostri conjecturam.
Philadelpbus porro, qui grircam sacrae Seripier» Plsistratus enim et altt plures, ab Athenoeo et Epi-
inteijprelationem procuravit, a Tertulliano appellatur phanio laudati, bihKothecas instruxerant, quos Pbila-
non sohmt aruditi$eimu$, aed omnit etiam tiiteraturc* delphus potnit imitari (Alhen. tib. 1. Deipnos. pag. 3.
$agaci$$imu$, ubi certe subauditur substanlivum ne* Epiphan. de Pond. et mensur. pag. 166).
men, quod huio adjeclivo $agaek$imu$ respondeat Caeterum, quamvis ceria esset Tertuifiani opinio,
(Tertuttian. Apotoget. eap. 18). At nen aliud a Sealigero lamen eo vapulat, quod non alio Deme-
esse videtur, quam indagator, vel expiorator. SugaeUaa trium Pbalereum litulo exornaverit, quam Grammd-
enim ad inveniendum ant explorendum dicilur. Ea tkornm probatissimi. Enimvero, parum, inquit, nota*
porro Philadelphi sagacitas erat omnit tUteratum^ TertulUano Demetrii dotes fuerunt (Scalig. not. in
id est librorum omnium qtiaconque de materia Chron. Euseb. ad ann. 1724. pag. 133). Cur igitor?
scripiorum, diligentissima ubique inquisiiie. Suromo Numquid quibtisdam Demetrii dotibus memoratis,
autem illos censervandi studio bibliemecam, ait auetor JJ alias negavit ? Qtiis etiam juranti Scaligero Adem ha-
noster, et simili modo Eusebius m Chronieo, ex omni bitures est t Nonne Suetonius nos aiicuhi ndmoeuit
genere titleralurm comparaverai (Chron. Euteb. ad grammatieis datum initio nomen Htteralorum, quia
ann. 1734). Quanto autem librorum numero instracta aHqnid acute seienterqoe poterant dtcere aot prebere
fueril in sequenti aruculo oslendeinus. Si quis vero {Sneton. de iUntt. artmtmai. § 4. paa. 821)? At hoe
posltilet quis sit PisUlratus, cujus hac in re studittm petissiiitewt nomine Tertottianus Demetrium hiuda-
semuialus Pbiiadelphus a Terluiiiano asseritur, illud v i l , queojem de WbUolbecae pnpfeetora ipsi a Phi»
discere poterit ex his A. Gellii verbis: Libros, Aikenie htdeipiio convmiasa « j e t e r e b A t . Cni autem meltoa da«
disciplinarum tiberatium publice ad tegendoe potuitte mandari pottut, quam gfiimntaiicarum preha^ashno,
dicitur Pi$i$tratu$ tyrannut. Verum de Pisistrati ly- hi est, viro varhi eruditione pnedito, qoi hhroa amnsa,
rannide, quam ter, qt uarrat Herodotos, recuperavit, eoromqoe protmm appaiaie noverail
frcquens apud varioa Scriptorea, Laertium, Pausa- ARTtCULUS in.
niain, Tbucydidem, &Uanum, Valerium Maiimum, Qua ht PhHadelphi bibtiotkeea tibri sacrarum Sceisme-
et alios rnenlio. Nos vero de bac Pisistrati tyrannide rarnrn repositi, ubi ea bfbtiolheca constructa, quantue
in superiore Apparalus nostri lomo egimus. Scripiutn in iUa tibrorum mtmevue, an tota ineendio censumptu,
pralerea a ciialo Pausania iegimus dissjpata olim Q qnomedo sacti comcee ad Christktnos pervenerini ae
fuisse Homeri carmina, atque ex illis a Pisisiraio, ut de veeiignH Jndaorum ad eoe smbtice toetkomdos
ait ifilianus, colleetis confectam liiadem et Odys- libertate.
seam. Sed prtestat Ckeronem audire: Qui$ doetior, Postqoam Tertollianus illafn ornnem eodieum iacroe
inquit, risdem temperibus aui eujus eloquentia titlerU Sertptorae, sen hebraiea, seu graeea iingua descriptee,
inttruciior, quam Pitittrati ? Qui primus Homeri tibros, narrationem eontexoit, ttim eootinuo enarrat, ubi
confnsos anlea , sie dUposuisse dicitur ul nnnc habe* concti HH codiees asservabantor: Hedie, inqoit, apud
mus. Non fuit iile quidem cwibm suis utiti$\ sed ita Serapamm Piotemati bibtiotheeatcwm ipsis hebraicie tit-
etoquentia floruil, ut litteris doctrinaque prcestaret teris exhibentnr (TertuUian. Apohget. cap. 18. pag.
(GcU. lib. VI, Noct. Atti. cap. 17, p. 393 \\Herodot.
y 19). Quibos sattc verbis declarat bos hehraleoe grse-
tib. II, § 59 et seqq.; Laert. in Vita Solon. § £3 et eosque Veteris Teslamenti libros reposiios hiisse in
seqq. 65 et $eqq.; Pausan. lib>. 1, pag. 3 ee 21; Serapseo, boe esi, Serapidts tentpk), quod Alexandrh»
Thucyd. lib. VIII. Hi$t. p. 446; jEtmn. var. Histor. exstructom fuerat. Nam Chrysostomus diserte pro»
lib. VI», c. 13; Vai. Max.tib.I, § 2. lib. VIII. c. 9 ; nuntiat illos ah hoe Ptotenueo Philadelpho eelioeatos
Exter. § 2 ; tom. 1. Apparat. pag. 1176; Pauean. tih. fuisse, »Jf tS TW UfbmiUt kfdv, in Scrapidit temphtm
VII, 0. 235 ; jElian. var. Hi$tor. lib. XUI. cap. 14; j) (Chrysost. Orat. 1. adv. Judce. tom. I. pag. 394. edii.
Cicer. lib. III. de Orat. p. 194, tin. 37). Morei.). At in eo, quod magnificenlia sua soH, sfeutf
Certo tarueo Tertullianua pronunlfare non audet Gellius et Ammianus Marceilinus perbibent, Capito-
iitrum Philadelphushujiis in instrucnda dilissima mv Ho cedebat, plnra procoi dubio erant separata a se
bHoiheca studium revera aeinulatU9 fueril: sed dixit invicem sediflcia (Gelt. Ub. YI. Noct. att. c. ulL). In
lantum : opinor id est ut ipsi verisimilius videhatur.
9 eeroro auiem aliquo una aut duplex Philadelpht
Vitruvio aulem, qui Augusti Caesaris aelale floruii, sibibHoiheca reposita fuit. Plurimum enimvero Auetor
credas, Prulemaeus Philadelphus hocce sludio imila- noeter verbis proxime citalis meminit; quemadmo-
lus esi reges Attaiicos. Audias veltm illios verha : dom Ammianus MarcelHnus, qui post descriptam
Reges Attalici magnis phitologice duicedinkms inducti, Straptti muitificentlam, sic prosequitur : hi qua
cum egregiam bibliothecam Pergami ad communem de- bibtiothecce fuerunt inosstimabiles; et toquitur monumenr
leclaiionem inttruxittent, tunc item Ptolenueus infinUo tornm veterum concinent fides, sepitngenta voiumina
%eio cupiditatisque ineiUitus studio , nen mhtoribue iit- miltia , Ptotemcek regibne vigiliit intentit composita,
dusiriis ad eumdem modum contemiemt AtexandrUx beUo Aiexandrino dstm dkripimr emta$ $nb dktatore y
701 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 792
Geesare conflagrasse (Ammian. Marcell. libr. X X I I . IL thecam, qttae in ca Alexandria* nrbis erat regioue ,
cap. 1G. pag. 343). quam Brochiom vocant, desertam suo lempore
Unam autem tanlom memorat Athenaeus, qui post- fuisse (Epiphan. de Pond. et Mensur. § 10. p. 166).
quam viros qtiosdam, concervandis libris nobiles, re- At in ea reposilos, uti vidimus, dixerat sacrae S c r i -
ccnstiil : Omnes, inquit, mercatus Ptolemams rex pturae codices. Atqui si haec bibliotheca deserta fuit,
nostras, cognomine Philadelphus, cum iis qnos Athenis atque multo magis si Alexandrinac bibliothecae jaih
et Hhodi emerat, e«c T I V x * i * v AXc{£v$ps««v farr.yoeyt; ipsa Caesaris aeiate comhustae sunt, qna, amabo te,
in pnlchramALexandrinambMioihecam transferri cura- ratione Tertullianus dicere potoit: Hodie apmd Sera-
vit (Alhen. lib. I. Deipnos. pag. 3). Similiier Euse- pceum, PtolemaH bibliothecce eum ipsis hebraieis litteris
biani Chronici auclor : Ptolematus, inquit, Philadcl- exhibentur, et Judcei patam lectitant (Tertullian.
phus divinas Scripturas in grcecam vocem ex hebraicaApologet. cap. 1 8 ) ? Respondent aliqoi duas
lingua per LXX. interpretes transferre curavit, quas in saltem in co fuisse bibliothccas. At nna, inquiunt,
Alexandrina bibliotheca habuit quam sibi ex omnigene- incendi potuil, et altera , in qtia librl illi renositi
%

re litlteraturce comparaverat (Eus.Chron.ad ann. 1734). eranl, integra prorsus remanerc. Vcrum ca responsio
At Epiphanius, etsi dttas dcsignet bibliothecas, in adversatur plane ipsimet Epiphanio, asserenti hanc
lioc lamen a Teriulliano nostro et Ammiano Marccl- 1I bibiiothecam , in qtta hi libri rcconditi foerant, soo
linodissenlil, quod sacrae Scriplurac libros in Bruchio, non exstilisse amplios lemnore: qoapropier alit res-
et Aquilae, Symmachi, et Theodolionis interprela- poudenl, etiamsi haec aliaeque omnes bibliothecae
tiones in minore Seraparo positos fuisse asscrat. Suam Alexandrinae igne combuslar fuerint, non crematos
etenim de grarca illorum inlerprelatione narrationem tamen omnes libros, atque ab hoc incendio ereptos
his verbis absolvit: Ai pdSUi e«ctolwll*exTe0e«a*i a w sacrae Scripturae hcbraicos graecosque codices.
Ttfqow e*v T|5 irpoVnj pi&XioQrixr) T $ e*v «rjl /9pouxto* oixooo- In hiijtis autem opinionis confirmationem proferri
(jtY)$t(9rt' irt 3* (W«pov x a « e r i p * iyylvvro /9t$Xto0>;xij potcsl Sencc.t, ac post ipsum Pauli Orosii testimo-
li TO> Zcfcurfo», /uix/s©rip* Tfjc «-pwnjc, v r « c **i Ovr/imnf nium, qui quadringenta dtintaxat librortim millia
uvo/uarffou « G T 3 C , i v $ »WCTI0I}0«V o i rov A X V X A , X « « X V / K - tum consumpta memorant (Senec. tib. de tranquit.
/ u 4 ^ o v x * i 6COSOTIOJVOC, tuu T M V loinrdr ip/ui)vc7«t, furk
t anim. cap. 9. pag.WZ. Oros. lib. VII. cap. 15). Atqui
9«AXO9«O9T^V x«« itt.rr)xcrtrfo I T O ; . Lt/jri i / / i , in grcccum si Marcellino el Gellio, a nobis antea citatis credi-
translati in priore bibliotheca, qurn in Bruchio fun-
f mus, in illa bibliotheca septingenta millia librorum
data esl, repositi sunl. Post hcec alia rursus in Se- condila fueraot. Trecenla igtfur millia flammis sub-
rapio bibliotheca constituta est, longe illa minor, quce ducta sunt. E x horum itaqtte nttmero hatid dubie
hujus filia dicebatur, in quam Aquilce, Symmachi, ( 1 erant bacc, Deo ita providente , hebraica graecaqoe
TheodolioniSy et aliorum editiones congestce sunt post Scripltirae sacrae voltimina.
annos CCL. (Epiphan. libr. de Pond. et Mensur. § 11. Quid vero, quod Chrysosiomus constanler asseve-
pag. 168). Vides sane illum in hoc cum aliis con- rat graecam propheticomm libronim interpretationem
sentire , quod duplicem asserat fuisse Alexandri- ad suum usque tempus in Serapaeo, sive ut ipse
nam bibliothecam; in eo autem dissidere, quod loquitur, Serapidis templo conservatam. Haec autcm
uuam in Brochio , alfcram minorem in Scrapio con- stint graeca iHius verha : K«« ^%P ^ C X C « T U V i r o o p ? -
l V

ditam csse velit. Uirum vero haec illius solius opinio rcr* «tt ipfAr^tvdtU&ipi6U\//?vov»t(Chrytost. Orat. i.adv.
aiiis praefcrri debeal, tuum esto jttdicium. Judce. pag. 595, tom. 1).
. A b hac porro difOcultaie si te expedieris, in alte- Casterum, quanqiiam aliquis contra hanc Cbryso-
ram longe majorem confestim incides. Nam Tertul- stomi aliorumque sentenliam evidcnter probavcrit
lianus de Veieris Testameuti graccis codicibus loqui- cxustos fuisse bos codices, ncgare tamen non pote-
tur tanquam in illa Alexandrina bibliotheca suo rit nnte illud incenditim moltiplicata foisse illorum
adhuc tempore asservatis, atque exstantibus. Contra exemplnria, ac pltira hebraica a Jud.x-is, et graeca ah
vero Ammianus Marcellinus, ut vidimus, diserte aliis descripta, quae diligenlcr conservata sunt. N u l -
asserit hancce ipsammet bibliothecam bello Alexan-1 ) lus enimvero dubitandi locus est, qtiin multa quidem
drino sub dictatore Cmsare conftagrasse (Marcell. tibr. ad Christianos pervenerint. Non pauca ctenim graeca
X X I I . cap. 16. p. 544). Atthisetiam Gellius lesialum testimonia in Novi Testamenii libris citata repe-
facit inceusa lum fuisse ab atixiiiariis miliiibtis scp- riuntur.
lingenla ferme voluminum miliia (Celt. I. VI. Noct. Praeterea vero hebraica apographa diligentissime
Alti. cap. 17. pag. 594). Ulrique Dion sultragari ab iisdem Judaeis asservabantur. De iis namque, qui
videlur, qui ait Achiliam recia venisse Alexandriam, suo tempore vivebant, dixit Tertullianus nosfer :
atquc ab eo commissa cum Cacsare dictalore varia Judaei palam leclitant: vectigatis Ubertas : vulgo aditur
praelia, ntullaque facta inccudia. T * c to cMro0»>*c «*« sabbatis omnibus. Audisne quam luculenter ille afHr-
9
T O V o i r o u , xotl T J V p&lwj vXtlrtM Ir x*« optVruv, a»c P* '* met Judacos, singtilis quihusque sabbatis in synagogis
>cvo/tlv<»v x*w^>.v*t, et apolhecas sive cellas frumenti et suis congregatos, palam e l audienlibus omnibus,
^brorum plurimorum et optimorum, ut fertur confia- Iectitasse hos sacros codices, vernacula stia lingtta
f

arasse (Dion. lib. X L I I . Ilom. hist. pag. 228). conscriptos. Alqui mos ille ante et post Christnm
, Quin eliam Epiphanius memoriae prodidit biblio- Dominum, atque ab antiquis temporibus inoleverat.
m DISSERTATIO D. L E NOURRY. 794
De Paulo siquidem cjusque soeiis in Actibus Aposto- A meniatur: Codex in quo hmc scripta teguntnr, in armario *
lorum memoriae proditum est: llti vero pertransenn- Judmi habent. Inimicus meus teslis est. Ab ipso qucere 9

te$ Pergen, pervenerunt Antiochiam Pisidim eUngrcssi aperi, lege crede (Augustin. Append. tom. VIII. libr.
$ %

Synagogam die $abbatorum sederunt. Post lectionem contr. quinq. hceres. c. 7. p. 9). Tales ergo hos libros
9

autem Legis et Prophetarum Paulus Judceorum rogatu Chrisiiani habuerunt, qualcs sibi a Judacis transmissi
sermonem ad eos habuit (Acl. Apost. cap. XIII. 14. fuerant. Nihil cnim in eorum lextu quidquam immu-
et seqq.). Posl haec vero,harc ibidem lilleris mnndala tare poteranl, quin a Judaeis, illorum inimicis, et eos
invenies : Moy$e$ a temporibus antiquis habet in singu-quotidie legentihus , falsi confesiim convincerentur.
iis civitatibus, qui eum prmdicent in synagogis, ubi per Quae aulem quantave sit illorum auclorilas, jam cum
omne sabbatum lcgitur (Ibid. cap. X V . 21). At id Tcrtulliano nosiro investigemus.
certe fieri nou potuil, quin antea Judaei babuerint ARTICULUS IV.
bos codices, et maxiinam in iis incorruptis aique in-
tegerrimis conservandis curam impendcrint. Quomodo Tertuttianus sacrm Scripturm auctoritatem cx
. Quid vero s i b i , inquies, vult Tertullianus, cum maxima ejus antiquitate demonstret, qum sint sub-
dixit Judaeis vectigalem iuisse coetus suos singulis stantim et materim velerani styli urbes insignes histo-
9

sabbatis agendi, et libros suos ibi.legendi, liberlatcm? B riarum et cani memoriarum.

9

Quidam autem exislimant bis verbis designari facul- Summam sacrae Scripturac auctorilatcm Tcrtullh-
tatera eis a Pbiladelpbo concessam, modo annuiim nusduplici argumento apcrle vindicat. Primum antcm
vectigal modicum solverent. Sed quo argumento pro- pelit ex maxima ejus aiiliquiiale, de qua nos sacpius
babitur iliud veciigal exaclum a Pbiladelpbo, qui iu superiori apparalus nostri tomo : secundum vcro
lanti faciebat sacros Veleris Testamenli libros, ac ex illius divinilate, sive ex divino Spiritu, cujtis
illorum interpretes donis maximis cumulaverat? afflatu omnes cjtis libri litteris mandati fueruot. Pritis
longe itaque verisimilius aliis videlnr a Tertulliano aulem argumentum eo lubentius advcrsus ethnicos
denotari tribulum, quod Romani imperatores Judaeis urget, quod, illius vim et pondus agnoscentes, inde
indixerant, ut eis more solito singulis sabbatis cou- religionem suam, quamtumvis falsam, lueri ac con-
gregari liceret. Quidam vero putant de boc tribulo firmare conabanlur. Eos enirti omnes his ille compel-
inteliigenda esse istaec Suetonii, de Domitiano impe- lat verbis : Apud vos reiigionis est instar fidem de
ratore agenlis, verba : Prceler cmterot Judaicus fiscus tem)ioribu$ adserere (Tertutlian. Apologet. cap. 19),
acerbisshne actus e$t ad quem deferebantur qui vel utiid cst, religionem vestram, falsorumque deorutn
9 9 9

professi Judaicam intra urbent viverent vitam vd dis- cultum ejus antiquilate propngnare contcnditis.
9

simulata origine, imposita genti tributa non pependis- C Alqiti si momenti alicujus sit haec ratio, non po-
sent (Sueton. lib. VIII. in Vita Domil. § 12). At ibi testis Scripluris noslris derogare fidem. Nam uniu*,
significat Judaeis, ut liberain seclae suae prufessionem inqnit Tertullianus, prophetm scrinium (hoc esl, lihri
redimerent, solvendum quidem tributum , sed quod Moysis) smcuiis vincil omnes substantias et materias...
auctum tunc potius fuerat, qunm primo iinposilum. CHJusque veterani styli veslri (lbid.) seu omnes omniito
t

Nam in Dionis Epilome Xipbilinus narrat Titum im- commentationes vcstras, earumqtie nrgumenia. Qtiin
peralorem post caplam Hierosolymam jussissc ut etiam superai origine$ inquit, sive iuilia et caussns,
%

Judaei, qui patrias leges profitebantur, quolannis ordines et venas, sive meatus et canales, quibus ad
didragmam Jovi Capitolino penderent (Xiphil. Epit. vos usque pervenerunt.
Dion. in Vit. Vespasian. pag. 318). Visne gracca
Praeterea vetttstate sua antecedtint gentes plcras-
iilius verba audire? En ipsa suut: K « * ©V eVeivou 5(-
que, qtiae poslca ortae sunt, eturbes insignes histo-
lf*.ypm irtLyQri T O U J T * «jrArfM* «UT&vfOv} i r e o c o r U l o v T A c
9 riarum et cnnas memoriarum. Ila in noslris codicihys
T W K « n c T t t X i w A c t %*ST I T « C oWopfpecv. manuscriptis et anliquioribus editionibus , nisi qttod
. Ad illud porro tributum putant his Juvcnalem a l - pro canas in eis scriptum est causas. Rigallius vero
lusisse versibus: qucm alii deinceps secttli sunt, retinuit quidcm
Nunc sacri fontis nemus, etdelubra locantur D nomen canas scd antecedens historiarum propria, itti
9

Judaeis, quorum cophiuus fcenuuiquc supellex. videlur, delcvit auctorilate. Ntillam enim nec ille ncc
Omuis enim populo merccdein pendere jussa est
Arbor, et ejectis meudicat sylva caiucenis. nlii dcdcrunt btijus omissionis ralionem. Sed in nni-
(Juvenal. satir. 5. v. 13. et seqq.) mum hatid dtibie induxerunt ibi gravissimum csso
Recte ergo haec a Terluliiano appellatur vectigalis adversus grammalicDC regulas «.ukp r x*
T lf 9 ubi sub-
Ubertas, quia non poterant, nisi solulo prius tribulo, stantivitm nomen pro adjectivo, et adjectivum pro
cogere suas synaxes, et in synagogis suis, ubique stihstaniivo ponilur. Sed nonne graecismus est non
dispersis , accuralissime conservatos sacros suos co- semel a melioris latfuiialis aucloribus usurpalus?
diccs palam Icciitare. A b h i s itaque Judxis, infensis- Nonne cnim Iloralius dixit : lnteger vitm scelerisque
simis suis bostibus, Chrisliani acccperaiit illos Veleris purus. Sensns ilaque Aucloris nostri esl, Hebrxos csse
Testamenti codices, de quorum veritate et iiitegri- vetusliores urbibus, quae insignes erant hisloriarum
tale nemo sani capitis homo unquam dubitabit. Nam, monumentis, el canis memohis, idest, commenlariis,
ut anliquus libri contra quinque hmreses, olim Augu- quae canilie stta et vetusiate originem cacleris omui-
stino adsrripti, auctor rectc adversus cthnicos argu- bus antiquiorem pracse ferebant. Sicetiam Tbeophilus
 79S IN TERTULLIANI APOLOGBTICUM 7 M

^ Antiochenus dixerat eosdem Hebraeos anliquiorea A Moysem Ioacho fuisse ceaevum. At in priore Appar*»
esse urbibus, quae erant apud JSgyptios faraosissimae lus nostri tomo ostendimu* hanc eommunem (uisse
(TheopJi. libr. III. ad Autolgc. pag. 130). Non dissi- veterum scriptoram ad Eusebium usque sententiato,
mulabimus tamen in aUo Terluliiani libro scrip- quam nonimlii eliam hoc aaecolo jftropognare nisi
tum : Qui antiquitatum canot cottegerunl (Tertutl. sunt (tom. I. Apparat. pog. 631, 836, 909 #4
lib. II. ad Nat. cap. 12). Sed hujus Ubri unicus 1312). Asseveranter vere Aueter noster adftrmat se
tantummodo superest codex manuscriptus, Apologe- opinionis soae piures babotsse sponsores et patrones.
tici vero quamplures. Quidquid autem statuas, idem Ne quis autem puiaret iHttd ab eo §ratis adsertam,
semper erit sensus. Porro aulem ab Auctore nostro bos ipsos, ut paulo pest vteVbimos, siitgtHatim ei
nomen memoriarum usurpatur pro monumentorum» nomine suo appellat.
quemadinodum ex Augustino facile confirmari polest Praelerea borumee scriptorum aectoritate ftiltos ,
(August. tib. de Cur. pro mort. agend. cap. 4. p. 519. aaseverat Moysen 395 annis pwevertisee Banaom. A t
I. VI). Eadem rursus signHicatione ipse Terlullianos, animum, quaeso , adverte utrum h*ee TerinlHanttS
libro mox cilato, d i x i t : Saiurnue in terris humance deiibaverit ex Josephe, qui ibidera ab ipso post aiios
quatitalis apud veteret memortat recenselur (Tertult. Seriptorca ekatur. Entnurero peetea quam Josepbos
Ub. II. adNat.loc. cit.). 9 edilam a Manetkone iEaypiiorum ciuH>nolog'tam r e -
Tum deinde in Apologeiico adjecit libros Moysis ceotuii, eam bis absorvk verbts : ot KmXo^moi **<pl-
aetate adhuc sua anleire ipsat effigies titterarum indi- MC V*T*P»« *f*yovo« vfni lufti tVvevyxovr* x*« T>i<t»tWtic
x

ces cuslodesque rerum (Idem ApotogeU cap. 19),

9 9 vp**0** frMtv, U T$C Ajyujrrou c W « U « y c W t ( , T f »
hoc est, scriptos esse cbaracteribus et lilteris T « 4 n p *V$****v , r) A * v « t v c«c Apyt ApuioO^ **«
caeterorum omnium platte antiquissimis. Nam pauio TO« Tt5»«v «*x*teW*T*v AfytJoL *>pUg*v*x. Qui voem-
anle scripserat eos exaratos fuisse lilieris hebraict*, bautur pmta*e$ id esi noetri progenitores ex JSsnjpie)
9 9

quas quidem alits quibuslibet vetusliores esse, pro Uberati ante tres et nanagmta aique trecentoe m »
certo babebat. Addit autem lHieras e§se custodes re- nof kanc prtvtimiam imkabitemere tmam Danaus ad
rum ut pote qqae res ipsas, earumque. hisioriam ab
9 Arges accedetet, licet hme antiqnissimum Argivi oem~
inleritu viudicanl. Scd haec fusius explicantur a Jo- fuiani (Jompk. tib. I. tontr. Appion, pag. 1041). Ia
sepho, cujus verba, paulo prolixiora quam ul bic te- TueephilMtaque AiUteeheui, qoi eumdem eitat M a -
ferantur,in illtus libro te legisse nou pigeat (Joseplh, nethooem, textu describendo erraese procoi duhte
init. lib. I. contr. App. pag. 1034. cl teqq.\. vtdeter Itbrariea, qoi scripsit egressos fursse ex
Poslremo SU|>JUJUU Tertulllanus : Et pulo adkuc iGgypto Hebraoes,
9 cVdv Tfitxarf*» cWrtidv, ante
minus dicimus ip*os> inquam, deos vesiros ipsa tem- Q treemJoe et tredeem annoe (Theopk. tib. lll ad Auteiue.
9 9

pla, et oracuta, el sacra (TertuU* lac. cU. ), pttg. 131), quant Danatts in Graeciam pervenerM.
id est, libros Moysis geulilium tiiis teinplU, oraiulis,
t Etenim TbeophUus, ul ex dietis patet, baod dohte
et sacris csse longc vctusiiores. Dcoiuxu euimvero aeripserat, tf^^it «*l t V v c v ^ t v T * rfx*) trecentitet
%

origuiem, sicut infra dicemus, a Saiurno repet^ndam nomginta tribus. Sed tiou saiis perito scribae proclive
esse opinatur. Non mirum ilaque si hos deos Ubris foit pro 2 w c v > t v T « scribere
T De hac nihHo-
Moysis posteriores esse affirmet. Verum bis Uik minoeconjectora jodteium aliorum exspectahimoe. A t
verbia, adhuc minus dicimus, elhnicia exprobare eerle ex bis Theophiii verbis facile agnosces eor
videtur quod deos suos eorumque collom Ubris Moy- Tertuilianus Danaum apud etbnicos vetustrssimom -
ais vetostiores esse, tam imperite qoam faiso, vendi- dixerit.
tarent. Tom ilie peetea : Moyses miite, inquit, cirdter
aania cladem Priami id esl, Trojanuro exeidhrn
9
ARTICIILOS v.
antecedit (Tertullusn. Apologet. eap. 19). Ihi ao-
Quam luculenter Terlulliunus probaverit antiquitatem tem rorsus vestigia premit Josephi, qui asseverat
Ubrorum Mousis ex ejus mlate qui comvus fuit Ina- adeo antiquum esseHebraeorum ex ;Egypto egressum,
9

cho et pluribut tmculit Danao Trejanm cladi et Ho- D & iy^bc *ov n*«-iip*v * 0 T V V
9 9 s T » V i i ( * * « v *m«

mero prmivit ubi de Manethone Bereto Iromo teu ul annis pene milte Itiacum bettum prmcedal (Joseph.
9 9 9 9

Hieronymo, et Jotepko. tib. I. contr. Appion. pag. 1042). Uterqoe vero adver-
4)ium adjecit ctrdter; nec immerito sanc. Magna
Nemo certe difhtebitur librorum Moysis antiqurta- siqoideni est de hoc temporis intervallo, ot afebi vid?-
tem non posse clarku, qoam ex illios aetale pro- mos, seirtentiarum varietas. A t , qoaecunqoe a vere
bari. Quamobrem Tertoilianus velerom scriplorum propius abait, certo certius est Moysem lliacis tem-
tesiimonio fretus , quo ille tempore, et anle qoos poribua longe esse antiquiorem (tom. I. Appara*.
vixerit, hisee explicat verbis: Argivo inquit, iuacho
9
pag. 1345, 1347 et teq.).
pariter mtate ett: quadringentit pene annis (nam et Major adhuc est dissensio de Homeri aelate, q o e n
teptem minus) Danaum et ipsum apud vos vekustissimuntaunis post eamdem cladem Iliacam quingentis e i
prmvenit, mtlle circiler ciadem Prianti antecedit; ptt- amplius, atqoe idcirco 1500 ac phtrihos annis post
sem etiam dicere qumgentis amptius Homerum Moysem floroisse Aocter nester pronuniiat. Dtvervae
(TertuU. Apoioget. cap. 49). Primum itaqoe doeet jrutem hasee seriptorom opiniones reeenset Tatianne
797 DISSBRTATiO D. L B NOURRT. 79t
(Tatian. qrat. conS. Gratc. pag. M 6 et teq. ), 64 quiA expo&uii: item Menandrum Epbesium, a quo actoa
verba ejus retuUt Eusebius (Euteb.tib.X . Pramar. et historiam regum Tyri conscripta esse Josephus
Evangei. c. i l , v, 492, ei teaq+) uec nou eiiaro Cle- (Joseph. lib. 1. conlr. Appkn. p. 1042.) et Theophilos
t

mero> AlexaiiUrinu* (Ck»u.4k*. tib. h Stro. pu 336 el Anliochenus perhibent ( Theoph. Ub. 111. ad Autotyc.
seqq. ) ajiique et anUqui ei receuUores, qui de vete- pag. 132). His adjongit Demetrium Phalereum , a Jo-
y

ribua SGriploribus, aut de cbronologis, et poeUa, ae sepbo adhuc citatura, tresque alios, regem Jubam,
nonimatun de ejusdem Homeri vita vei slaie dt&ee- Appionem et Thallum, de quibus nos, in primo
tationes, sive data epera, sive aiiud agenies, instiftoe* Apparatus noetri tomo et in guperioribus disserla-
runi. Nos quoqne de bia auetoruni disttdi» alibi tionibus, dispulavimus.
disseruiwus (Tom. 1. Apparat. pag. 1278, 1347 ei Denique : Et qui istos ait Tertullianus (Teriutlian.
%

•m>Y ioc. cit.) probat aut revincil, judceus Josepkus, Autiqui-

Cajterum quoquo tempere floruefk Hemertia, pia- taium Judakarum vindex, in Antiquiiaium videlicct
ne constat, uti JosepUus recie arguk, nulUm apjftd Jodaicaruni Hbris, qui etiamnum in omnium mani-
Graecos esse consoriuMoi^m , quae bujua poeiae epa- bus versantur. Yerumtamen iile non hi$ tautum l i -
ribus sit vetusiiof (Joseph. tit\ 1. eoutr^ Appkm. pag. bris istos, ut loquitur Aucior noster , scriptores
1034)« Quin eiiam si eidem Josephe credas, poemeta B probat aut revincU (ibid.); sed in aUis etiam , contra
iiiius non litteris coosignaU suot, sed cantu rocUata, Appionem Hbris quos jara,citavimus (Joseph. lib. I.
quae ab alus cum eieinoriier laittum eoitecla feertnt, contra Appion. pag. 1059. et seqq. pag. \W5.etseqq.).
melta in ej& ^toonautia cemperkieiur. A d baec vero, In his siquidemplurarelulitex libris jEgyptiacorum,
iUe paulo aeie dnperat alias naiienes gloriari se a scilicet Manethonis i E g y p l i i , ac Berosi Chaldaci , ex
PiiCBukibus ct CadyM), ot aUbi etiam adnotavimua, quo prodierunt de astronomia' et Chaldaeorum philo*
hajwtae aniiquissiwun» Ikteraruei usuni (tom. I. sophia commentationes.
Appaxai. pag. 585. et seqq.). At nullu* u m e n , pergit Major itaque difficoltas est de terlio scriplore, qui
Josephua , deatenatrare poterit aliqeed seripiue», a TertuUiano cognominatur Irqmus Phoenix Tyri rex.
quod a priico itte temeore, vei ie teatpHs , voi in Nam in nostris manuscripiis codicibus, et antiquio-
publicis anatitemaUbus servaiuai iucrit: Moysis ergo ribus Rigaitiana edilionibus legitur : Hicrouymus
libri caUefos omiice longo leajporis., inao et WBCU- fkcenix Tyri rex. Sed quia nullum fuissc putabant
lerum iutervailo antecesserunt^ Tyri regem nomine tlieronymum, iu texto Tertul-
Nibil autem, ail Auctor noster , probatu erat n>cv liani scribi maluerunt iromus. Correctionis tamcn
lius (TerluiliQn. ApoXoget. cap. 19). Scd quia iiocbujus nullam rationcm dederunt, uisi qoaedam ver-
longkts erat, nec polerat sine maxima a proposilo C ha , ex fragmentis Menandri, a Sealigero editis, dc-
suo digressione ficri, ideo censuit esse duTercn- Ubata. Sed longe poliori jure cilare dcbebant Theo-
dum. A n vere l»ls vcrbis aliam ea de re commen- pbUom Aniiocheoum, a quo nou soium eadem iiia
tationcra promkt&t, ac promissis steterit, quts. eerto graeca verba citintur (Theophit.tib.III. ad Auwtyc.
assevcrare audebit? Ne qeis tamen Uiud ab eo leraere pag.iSietseqq.), scd voeaturetiam Upu/*** Tv^wv^*-
prolatum diceret * paiam omnibus ipse facit, unde et 9<\wty Hieromut, Tyriorum rex. Eum autem csse les-
a quibus noinioatim scripicuribus evidentor probeiur. talur, qui plores ad Salomonoin, ei vicissim Salo-
Primum caknvero citai antiquissuua ^ y p l i o r u j u , mon ad oom scripserat Utteras , quae apod Tyrios
Cbaidaeofum, Pkoeuwcura archi*a sive serinia, in servari ferebantur. Non inde tamen eonfiei potest
t

quibus scripturae, sive libri, eororo renoiieliautur.
Gentes autem istas ideo uominibus suis vocat, quia
Graeci, teste Jeeepho (iotepk. ibid.), Caiebaniur an*
Uquisiimam rerum tradUU>nem apud ees haberi. A t ,
quia Um inve&Ugaiie dUQcUUina adboc yideri pote-r- plius in primo Autiquilatum Judaicarum Ubro, ubi de
rat: adseeandk «eel, kiquil, wtmieApe* eo*um, ner quas
notUia sMhmimeUteda esi (TerkMan. ieid.y. Mo-
nicipee aoieei U preprie appeilaU sont q u i ui civita-
r
buoc regem aliquid de aiitiqokate Hebraeerum scri-
plo tradidisse.
Nonne etiam in Tertulliani lextu legendom esse
Hieronyrai nomen hinc colligi potest, quod Jose-
longa primorum patriarcharum vka disserit, ibi post
D mcmoratue a se, quemadmodum ab Auctore nostro,
Manethenem et Roresum, haec scripsit : M w o M #
X C

tem romanam recepU, muneribus romanorum (roe- E m o i i o f , * * i vpo\ «t^roic t ««y4nriOff ietwvu/xoe, ol<rct p o i -
bantor. Sed iile eo nomine abusive sigoifieat ejosdem VIXA «WT«l|4fMy0t, 9Vf4fWV*V9t TOI( VW ifMV ityft/uyotf.

regionis incoias. Naw, el gentes, et scripterea oonii- Mockut, Betikeuo, et Hitronymut eegyptiut, qui
natim vocat, ex iEgypiiia Manethonem, Berosora ex Pheeuicum ree prosecuti tunt, nobitcum contonant
Chaldaeis, a Josepho, ut paulo post notabimus, cUa- (Jotepk. ab. I. Anliquit. cap. 4. pag. 11). Hunc
tos; atqoe ex PhcejUcibus Iromum Tyri regera , de autetn Hieronymum in eorum numero posuit ,
quo postea fusius agendoot, Si vero fyi noo sufiicie- qui de longiori Noe et suporiorum patriarcharum
bant, adjicit ipsorum seclatores Ptolemacum Mende- vita scriptum aliqutd reiiquerant. In primo tamen ad-
sium, qui sacerdos, mqoit Ciemeos Aiexandrinos, versoe Appionem Hbro ohservat Hieronymuin ex iis
(Qtemens Alexandr. tib. L Sttrom.) ae post ipsuni scriptoribus onora esse, qtii bistorias scribendo Ju-
Eusebius (Euseb. tib. X . prrnpar. Ewmg. eap. 19. daicae gentis non meminit (Idem, tib. I. contr. A p -
peg. 497), regum &gypU rea gestae tribus iibris pion. pag. 1050): lctwyuptt yk* •0J* t(«5 n*r* T>v"Urt-
/
 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 806
m
A Josephus vero de historicornm aetate hnne loquitur
• p k v cVcvvj/uovcurf, **l roi e^cSJv h TO?C TtWocc 8c*Tt?pcpei»c.
Bieronymut enim nequaquam nottriin hittoria memi* in modum (Joseph. lib. I. contr. Appion., pag. 1034.J ;
nit, iieet pene iptis iocis nutritus ettet. Fatelur itaque 01 (dv TOC T * C IrrofUf tWiytipi^^^n tTvyfp&fir»
Hieronymum in bac lucubralione missas fecisse res TO<c, St TOUf Wtfi Wi.lfxdy T C T ^ V M I X T > / O V , KM.) T - V

Judaeorum , tametsi incngnitae illi non fucrint. Scd A»yC?OV A j t O u W i * O V , «Af ^ICT* TOWTOV tl TCVCf tXX*t X t y O V T * C

ibi eum Hecataeo opponit, a qno historiam de Judaeis 7 ( v c « 9 * c , / 9 » * v v r f . c IICOTWV br) T f v «U*3* orfArtUt r&

editam fuisse tcstificatur. Poluit igitnr in alicna his- XfovM i r p o i X * € o v : Qui autem historias apud fOi(Graecos)

toria aut commentatione, sicuti de longaevis, ita de conscribere tenfavere, id est, Cadmns Milesiue et Acusi-
vila illorum quemdam intcrmisccre sermonem. laus Argivus, ef post hunc quicunque alii fuisse fenut-
At quamvis Hieronymus aut pauca , aut plura de tur paulum Persarum (Cyri et D^rW) expeditionem pr«-
%

Moyse ct JuuVis quovis in libro tradiderit, qua r a - cessere (T. I. Apparat. pag. 1165 c?l seqq. pag. 1555*?/
tione probari potest illum fulsse Tyri rcgem ? Num- seqq.). Nosverode Gracciae sapieniibuset eoroni aetate
quid ergo Terliillianus humani aliquid ibi passus est, in. primo Apparalos nostri tomo disputavimos. De
aut a librariis vcrba cjus depravala sunt, aul de re- Moysis porro et aliorum propheiarom lempote egimos
gis Tyrii ad Sdomonem cpistnlis, quemadmodum non solom in eodem citati Apparatus nostri l o c o ,
Theophiins Antiochenus, intclligendus esl? Vide igi- B sed in superiori etiam de Lactantii operibus disscr-
tur quid tihi videnlur probabilius, aut melius inveni- lalione. (Dissertat. in Lactant. cap. II. art. i. et 2.)
re queas. Denique Tertuliianus certiores nos facit ad recte
ARTICULUS VI. designanda illorum omniitm et prophetarum et eth-
nicomm scriplorum fempora (Tertullian. Apotoget.
De aliorum post Moysem sacrorum vatum cetate ei
cap. 1 9 ) , multis instrumentis, hoe est libris et
%

supputariis digitorum gesliculis, et ccnsualibus

chronologiis, cum digilorunt supputarns gesticuUs
confercndis.
astidendum esse. Sed quae sont rogabit aliqois, et
r

De aliorum post Moysis morlcm sacrorum vatum quorsum spectant illa supputaria digitorum gesticula?
noslrorum aelate Terlullianus (Tertulttan. Apoioget. Rcspondehimns itaque ea nihil aliud esse , nisi d i -
cap. 19) sic advcrsus elhniros pronuntiat : Ceeteri gitortim gesttis ac motus, quibus antiqoi soiebant
prophetce etsi Moysi posthumant, extremissimi tamen annos resve alias nomerare. De longaevi siqoidem
eorum non retrosiorss deprehenduntnr primoributvettrit Nestoris annis cecinit Juvenalis (Juvenai. tatyr. 10.
tapieniibut et legtferis, et historicis. At ihi plures sane 0.240 ) :
%

adhibet improprios loquendi modos (Lib. de resnrr. Felix nimirum, qui per tot saecula mortem
Christ. c. 45. tibro ads. Valentin. c. 35). Primo siqui- C Distolit, atque suos jam dextra computat aonos.
dcm dixit poslhumant, id est, post Moysis mortem Plinius vero n.irrat simulacrum Jani factom fuisse
vixerunt; quo sensu alibi scripsit potthumat eipotthu- % digitiseo modp figuratis, quo 365 dierum numerus
fwi/um.Secundoqui hic extremittimot alibi pottremit-
% indicabatur (Plin. lib. X I X I V . Bist. natur. cap.l.
simos omnium: tertio retrosiores, id est,'posterioresac pag. 182). Scriptum quoquc ab Hieronymo legimos
reeenlioresadpellavit.Verum, etiamsi hisobsoletis ac (Hieronymq. lib. I. adv. Jovin. pag. 146^ : Centetimue
barbaris vocibus utatur, apertus tamen est hic i l - numerut de tinittra trantfertur ad dexteram , et iitdem
lius sensus : Cartcri prophetae nostri post Moysis qui- quidem digitit, ted non eadent mann, quibut in Ueoa
dcm obitum vixerunt; sed eorum omnium ultimi non nuplce significantur et viduw , circutum facient expri-
sitnt posteriores graccis sapientibtis , legifcris et hts-mit virginitatit coronam. At longe antea Apuleius, ubi
toricis. de Pudentillae actale dispotat (Apui. Apologet. 2 .
Suam porro seuteniiam non alio probat argtimen- pott med. pag. 375) : Si triginta annot, inqoit, pro
to , nisi prolatis pluritim auclorum nominibus : vel decem dixitses, postet videri pro computationit gestu
quia gentiles publicac enriim auctoritati repugnare et erratte, quot circulare debuerit digitot aperuiue. Cnm
resislere non poterant; vel quia longius ftiisset sin- vero quadraginta quce faciliut cmterit porrecta patma
gula illorum lcstimonia hoc in libro dcscribere , in D tignificantur, ea quadraginta tu dimidio augee, non po-
quo breviiati consuhum esse volebat. Si quis tamen tes digitorum-gestu errasse, nisi forte triginta annorum
illud quihusdam sallem confirmari postulel, is audiat PudcntUlam ratus , binos cujusque anni consuiet nu-
Tbcophilum (Theophit. Antioch. ttbr. III. ad Autolyc. meratti. Tertollianos ilaqoe significat opus esse ma-
pag. 132 et seqq. ) Antiochcnum sic argumentanlem: jori o l i o , et longiori ab inslituto suodigressione, ut
Ultimus, inqnit, Propbetnrum Zacharias censetur , illis digitorum gesiibus aetas tot scriptorum ac pro-
qui lempora Darii regis atligit. Solon autem A i h e - phctarum computelur.
niensis antiquissimns legislator tempore regum Cyri Af, praeter hancaliasque annos dinumeramli diffi-
et Darii vixisse perhibetur. Caeteri ergo propheiae cullates ( Tertullian. Apotoget. cap. 19 ) , Grmco-
aliis lcgislatoribus vetustiores sunt, et multo magis rum etiam , ait ille, centuatet conferendi. Nemo sanc
Moyses, qui anie Jovem Cretensem. atque ipsum , non videt ibi nomen Ubri vel codicet subaudiri.
ut diximus , Trojnnum bcllum floruit. Nec id dixisse Censuales autcm eos vocat libros, in quibos acta
satis Theopbilo fuii, sed exhibita ibi brevissima c b r o et rerom gestarum annales a scribis et nolariis
nologia demonstrare nititur. publicis, vci aliis descripta erant. Nos vero hos l i -
«01 D1SSERTATI0 D. LfcV NOURRY. 801
bros, diari, ela magis vulgari nomine publica scri- A moiibus et bialibus urbes absorptae ac voralae sunt
barum registra nuncupamus. (Ibid.). Dcinde: Insulas maria fraudant, quas videlicet
Cacterum, tametsi Tertullianus tot ad probandam maris fluctibus ac teinpestatibus exhauslas \idemus
sacne Scripturac antiquitalem argumenta breviler ex- (Ibid.). Ad hxc vcro : externa atqueinlerna bella di-
9

posuerit, quisquis tamcn illorum pondus et robur se ianianl, regnis regna compulsant hoc est, belia in d i -
9

inlelligere negat, is se ipsum occaccare voluisse v i - vcrsas parles scinduut non solum regna, provincias
deiur. Quapropter lotam banc dispulationem melius ct urbes, sed cives etiam, atque affines, ct sanguine
absolvere non possumus , quam bis ipsius ad gentiles conjunctos (Ibid.). Practerea : fames et lues et locales 9 9

alio in libro verbis (Tertull. Ub. de Tcstim.> anim. quceque clades et frequentice pleraque montium vastant.
9

cap. 5 ) : At enim cum divinm Scripturm qum Melius inexemplaribus noslris el antiquis editionibus,
9

penee nos vel Judmos sunl, in quorum oiea et oleastroplerumque mortium vastant (itfrf.).Frustraeiiimaliqui
9

insiti sumus, multo smcukribns titteris non modica ad vocem montium coiifirmandam couieudunt ca sigui-
tantum cetate aliqua "antecedant, ut toco suo edocuimus ficari leones, ursos,aliasque id gcnus belluas, quibus
ad fidem earum demonstrandam : etsi hmc eloquia de montes frequentantur, vastanturquc campi. Nam de
litteris usurpavit anima , utique de nostris credendum bominum Auclor noster loquilur inortibus, quac lue,
erit non de vestris ; quiapotiora sunt ad instruendam B k n i e , aliisque bujuscemodi cladibus frequeulissime
9

aninutm priora, quam postera , quce el ipsa a priori- accidunt.

bus instrui sustinebanl, cum etsi de vestris instructam Pergil aulem ille : Officia temporum el elementorum
concedamus, ad originem tamen principatem tradilio munia exorbilaiU (Ibid.) id cst, solilus quatuor amii
9

perlineat, nostrumque omnino sit quodcunque de

9 tempeslalum, ac statulus elemcnlorum ordo confun-
nostris sumpsisse el tradidisse vontigit vobis. Demum in ditur, quod improprio dixit verbo exorbitant. Quiu
Apologetico eosdem adbuc elhnicos sic alloquitur eliam Monstris el portentis naturatium forma turbatur.
(Idem Apolog. cap. 45, pag. 499)* Sciatis ipsasquo-
9 9 Quidam aulem ibi monslra a portentis sic distingui
que leges vestras , quce videntur ad innocenliam perge-volunl, ut monstra in homiiiibus animalibusque siiit,
re, de divina lege, ut antiquiore , formam mutuatas. porlenta vero in rebus inanimatis. Sed ii nou satis
E l certe in aliis nostris dissertatioiiibus abunde os- procul dubio atiendcrunl quod scripsit Cicero infor-
9|

tendimus scriplorcs cthnicos cx sacris noslris libris malas deorum notiones prmter naturam hominum pe-
plura delibasse, qnae illi pravis erroribus suis plane cudumqueportentis (Cicer. lib. lide Natur. deor. pag.
9

corruperunt. At iicmo est qui ex diciis nou facile 215, lin. 45). Et a l i b i : An vero illa nos terrent si 9

iutclligat quam rccie a Tertuiliano nostro probata quando aliqua portentosa aut a pecude, aul ex homine 4

sit illorum antiquitas. Ad eorum vero auctorilatem C m l

tiicuntur (Lti>. II de Divinit. p. 247, lin. 16)? ,
a

eiplicandam nunc veniainus. Portentum igilur non magis de inanimalis rebus d i -

ARTICCJLUS VII.
Quomodo Terlullianus demonstret divinam esse sacras
Scriplurce auctoritalem, nec illius ignorantiam, ab
ethnicis posse objici.
Non ex sola anliquitale Tcrluliianus summam
cllur, quam de hominibus et pecudibus, in quibus
membrum aliquod praeler naturam planc deformalur,
aut redundat, aut dcficit. Portenlum tamen a mou-
stro si quando Terlulliani verbis revera secerni nobis
probetur, prolinus cedeinus.
Quid plura? Humites ait illc, sublimitate sublimes
9 9

Scripturae sacrae auctoritatem repetit, sed co maxime humititate mutantur ( Tertultiun. Apotoget. cap. 20, 9

quod divina sit, scu iittcris tradita ab illis utique v i - paa.1590); sive, hoininuiu status et conditio ita coui-
ris qui cranl divino Spiritu afflali, ac fulura cerlo mutatur, ut a subliini ac summa ad humilem et i n -
praedixerunt ( Ibid., cap. 20) : tdoneum quippe firaam atque versa vice, aut decidant aul conscen-
testimonium divinitatis ail illc, est vcritas divinalionis. danl. Denique : justilia rarescit, etiniquuas crebrescit;
9

Ncque id ullus negare poterat, nec ipsi quidem gen- bonarum onmium disciplinarum cura torpescit apud 9

tiles, qui veros esse deos suos inde conficere coua- ethuicos vidclicct, qui cbristianara religionem ode-
r a n l v e l
banlur,quia res futurasabiis praenunliatas esse au- D » aspernabaniur. Nam poslea roanifeslura
lumabant. Christiani vero vim hujus argumenli, sic ipse, ut suo loco videbimus, cuilibet fecit a Christia-
ab gentilibus usurpati, nou aliam ob causam infirma* nis excultam disseminatamque fuisse justitiara, pie-
banl, nisi quia aut falsae erant bujusmodi factiliorum talem, sanclilalctn, curamque bonarum omnium disci-
dcorum praediclioues, aut daemonum arljbus el pne- pliuarum. Porro autcin clades, calamiutes, rerumquc
sligiis excogiiatae. Solus namque verus Deus, aut pro- pcrturbationes, quas Auctor noster recenset, a sacris
phelac spirilu illius repleli, possunt futura cerlo prae- nostris valibus vere prxnunliatas fuisse nerao negare
nuniiare. Alqui plurima, inquit Auclornoster, eodem potest, nisi qui horura, alioruraque sive historicorum
modo jam facla ccrnimus, quo a sacris vatibus nostris aut chronologistarum libros^nec percurrendo qui-
praemonstrala fuerant. dem legerit. At quemadmodum Augustinus adversus
Brcvi autem harumce prxdictionum enumeratione Faustuin Manichaeum disputat: Ostendimus fidem pro*
illud comprobat ( Ibid. ). Nunc cnim , ut iiie phelarum ex his quce ventura cecinerunt et venisse cer-
9 9

ait, Terrce, qucmadmodum a sacris Prophetis praedi- nuntur (August. lib. XIII, contr. Fausl.'Manich. cap. 9

ctura est, vorant urbcs id est, repenlinis lerrarum

9
1, pag. 255, lom. VIII). Sed iilum piura de his ibi
m IN TERTVLLIANl APOLOCElTCtJM m
dispuUnJem adire poleris. De nrandi vero ctadibns, A CAPUT v n .
quas TertuHiarros a sacris noslris vatibus prt&dktas
De Deb divinitque ejus perfectionibut et altributit, a
esse dixit, inferius cum eo agendum.
quot qualesve gentilium philotophorum de itlo dis
Dissimulare tamen non possumus aliis ionge Cla*
siones et errores.
lioribus sacrae Scripturae verbis futura praenuntiari.
Tales enimvero sunt plures de venturo Cbrisio, cjus- ARtlCCLCS PRIMUS.
que viia, miracuiis, raorte, et ad vitam regressu prae-
dictiones, qucc ab Auctore nostro ct Lactantio, ut in Examinatur textuptex argumentum, quo TertuUian
superiori disscrtatione ostendimus, accurate rcferun- Deumeatittere demenstrat, vtdeticetssKrarwmScr
tur (f nfra, cap 9, art. 2 ; Dissertat. in LactaM. cap. 8, rarum auctoritate, gentitium phUosophorum cons
art. 1 et 2 ) . Verum ipsc Tcrtuliianus nostcr arbitra- iptiusmet Dei operibue, intimo mentis huntanm e
ttrs est, nec jure quidem immerito, ca qtiac nnnc me- et conscientia, inftnitis Dei perfectionibus, ae pubti
rrrorat, ad probandain sacroe Scripturae divinitatem et smpius repetitu dmmonum a Ckristianis adjurato
sic suffrccrc, ut aliis opus non esset, ncccxcmpHs, nec confestione.
probatmnHms. Ka est christlanac religionis perfectio, ut, ad illius
Neqne objici poterat ili?s a Ctirislianis occultatas, B vcrilatcm et nliarum quarumcunque falsilatem
ncc clbnicos babuisse easdem lcgcndi et cxatiiinarnll demonstrandam, sola, simplex, nudaque, ul recte ait
facultalem. Quamvis enim sumtnae Christianis rcligio- TerluIIianus, sufftcial doclrinae ejus expositio. Nihil
ni fuerit sacra stia mysteria alios omrres, el ipsos enim in ca occurrit, quod naturali omnium hominom
etiatn catechumenos celare; divinac tamcn Scripturac hnnini ac rectac rationi plane non congruat. Pfaeci-
libros, ncc abscondebant, nec abscondere poterant. pua autcm ejus capiia auctor noster expouit, atquc
Quamobrem Tertullianus ethnrcum hominein sic com • ab eo orditur, quod cxlerorum omnium fundamentum
pellat : Jnspice Dei voces litteras nostras, quas neque est, videiicel ab ipso Deo, qui a Christianis colitur et
t

ipsi supprimimns, et plerique casusad extraneos Xrans- adoratur.

ferunt (Terluliian. Apolog. cap. 3 1 , pag. 446)» Variisiraqneargumenlis iltum existere, et unicum
Nonnc autem his verbis titteras nostras, omncs gene- esse, plane ostendil. Primum enim is, inquil, ipse est,
fatirri dcsignat libros non solnm prisci, sed novi eliam quem singulae ferc omnes sacrarum nostrarura Scri-
Testamenli, quod alicubi supplemenium veleris lnstrtt- pturarum paginae unicum , et nullum prorsus alium,
mcnti appellavit (Tertutl., tib. adv. Hermog.cap. 20). esse Deum apcrtissime asserunt ac renunliant
ChrLllani itaqtte non supprimebanl hasce sacras l i l - (Terluti. Apotogel. cap. 17 el seqq., pag. 375). Alqui
feras; el qnamvis illas occallirfe voluissent, ad extra- C jam probavimus divinam esse ejusdem sacne Scri-
neos tamen, hoc est elhnicos, variis casibus transfe- plurae auctoritaiem. Quod ergo de unico Deo, reipsa
rebantur. existente, lam saepe quam perspicue praedicat, hoc
Praeterea, Hbri veicfis Testamcnti ab ipso Philadel- certe vcrissitnum esl. Scriptofes siquidem divino, nll
phi tempore ex hebraica in graectm linguam, uti d i - vidimns, Spiritu afflati, nec mentiri possunt, nec in
ximus, Convcfsi, in eorumdem clhnicorum venerant ullum umquam nos inducere errorem. *
manus, poteranlque eas Iegere, et agnoscene, utrum Si quis attlcm elhnicus aliquos sacras Scripturae H-
omnium illorum vidcfenl effeclum , quae in eis prae- bros vel hreviter percurreudi laborem recuset, is
nuntiaia fuerant. At, lamctsi genliles, aut incuria, aut saltem eorum inilium ac prima Genescos verba le-
pcrvicacia hos sacros libros non legissent, nihilo- gat, atquc iis discrlissime prodilum comperiet, quod
minusChrisiiani manifcstissiine demonstrabant veras dixit Tertullianus, unicum omnino esse Deum : Qui
ftiisse valicinationes, quas i n eis longoantea tempore totam motem istam, cum omni instrumentd elementorum,
prwdictas videmus. Denique Prophelae, quorum voces corporum, spirituum, verbo, quo jussit, ratione, qua
fiisce in libris descriplae sunt, mirandis virtutibus ef composuil, virtule, qua potuil, id est, qua ad mundum
niiraculis, uti supfa observatum est, sua et verba et creandum revera pollebat, de nihito expretsit (lbid.).
documenta invictissime stabiliverunt, confirmave- D Minutius autem Felix, uti in alia dissertatione anim-
runlqiie.terlullianus ilaqueex his, quae in hoc et slipe- advertimus, quaedam ex his verbis muluatus est, sed
rioribus articuHs dicla sunt, recte concludit divinam haec praetermisit, quae videnlur obscuriora : Cum m-
essc sacrarum noslrarum Scripturarum auctoritatem, tlrumenlo etemcntorum, corporum, et tpirituum. (Dit-
quas idcirco divinas litteras ac sanclas voces appel- terlat. in Minul., cap. 21, art. 5). A l nihil aliud haec
La (Apotoget. cap. 39, pag. 469), et asserit ex fide et significant, nisi totum mundum et ea orania quibus
antiquilate harum divinarum iitlerarum veritatem uo- componitur, nimirum elementa, corpora, et spiritus
sir;c religionis ejusque documenlorum cerlissime creata fuisse ab omnipotente Deo, quem idcirco cx-
dcmonslrari (Ibid. cap. 46, pag. 501). Quae aulem ab islere necesse pcnitus est.
illo in his, quos prae manibus habemus libris tradila Porro autem Tertullianus, hisce verbis, non ad ea
ct asserla sint, nunc diligenler investigare ac pcr- tanlum alludit quae initio Geneseos, siculi diceba-
scrutare concmur. mus, scriptasunt, sed alia eliam sacr.c Scripiur^
loca, quibus vates divini coelos verbo Dei firmatos, et
mundura omnem ipsius sapientia acpoteslateex nihiUj
m MSSErVTATIO 1>. L E NOURRY. 806
factum eese praedicant. At quia Hermogenes et alii A majestas et omnipotentia omnibos sane, etiam hebe-
nonmilli haerctici, et genliles somniaverunt, raundum tioribus, fit manifesta et cognoscitur? Quamobrem
non ex nthilo, scd ex materia praeexislenle ipsique Lactantius diserle poslca dixit: Qui solem rebus hu-
Deo coacterna conditum, binc Tertullianus falsam manis clarissimum ac singutare tumen in argumentum
banc opiiiionem peculiari in libro, adversus eumdem snw unica mnjestatis accendit (Lactant. lib. II divin.
9

Hcrmogenem composito, invictis rationum momentis Instit. cap. 5, pag. 161). E l cerle sol, nOn casu a l i -
radicitus evellit. Sed jam plura, quibus hic error a quo, vcl a sc ipso, ralione penitus orbato, Crealus e s u
Laclantio desireiluT, argumenta a nobis alibi expli- Suo igitur Itimine el splendore omnipolentcm Deum
cata sunl. Recle ergo inde Tertullianus nosler sic auctorcm suum demonslral. De hac autem argumen-
diaputat: Dubitabitur credo dt Dei viribus qui tan-
9 9 9 tatione in nostra de ejusdem Laclantii libris disser-
tum hoc corpns mundi de eo quod non fuerat, non mi- tatione egimus (Disserlat. in Lactant. cap. 12, art. 1).
mut qmtm de morie vaeationis et imtnitatis , hnposnit Neque hoc lantum clarissimo solis lumlue per-
animatum spirilu ornninm anrmarum tnimatore stricti obttisiorcs mentis humanae oculi Deum agno-
{Tertutl. Ub. adv. Hermog. cap. 8 et seqq.; Dissert. scere coguntur, sed cx aliis quoque ejus operibus:
9

in Lactant^ cap. 21, art. 1; TethtU. Apoioget. cap. 48, Tot ac tantts, inquil TertuIIianus, quibus continemur,
W . 5-20). B qtdbus suslinemur, quibus oblectamur, quibus exlerremur
Audis sane hanc ejus esse argumentationem : Deus, (Tertultian. Apotoget. cap. 17, pag. 376). Quid Chim tot
non ex praecxistente aut coacterna sibi materia, sed tantaque opera nliud clamanl, nisi ab uno Deo esse
cx nihilo creavit mundum. At sommae ct infinitae dst edlta, qui homines, aut bcneficiis, ant terrore, ad sui
poteslaiis aliquid, at quod longe majus est, totum cognitionem adducit? Alque inde profeclo paulo post
mundum ex mhilo creare. Deus igitnr omnipotens adjeCit edila ab illo majeStalis suce signa per imbres 9

mondi creator existit. Atque hacc prima est Tertul- haud dubie gcneralfs diluvii, per igncs, ac eos polis-
Hani argumentatio, qua cx sacrae Scrimurae auctori- . simum quibusurbes Sodoma c l Gomorrha consumptoe
tate, eui nemo, uti diximus, ne gentilis quidcm bomo, fuerurit. A quo epim, obsecro te, ha3C fieri potuere,
refmgari potest, recte demonstral Deum reipsa et- nisl a Deo judice xquissimo, qui ab impiis et consce-
htere. lcralissimis hoininibus debitas criminibus poenas rc-
Antequam vero ad alia progrediamur, obaervafe pctebat ?
juvat in citato ejusdem Tertulliani lextu pro libilo Alia vero sUnt adhuc, quibus, ut ail TertuIIianus,
sublatum a Rigallio nomen animarum lanquam stiper- exterremur nimirum fulgura, fulmina, tonitrua, pu-
9

vacaneura, ac pro imposuit scriplum composuit. Nam blica*. clades ct tempestales, aiiaque his similia. Cou-
boie correctioni, cujus nullam rcddidil rationcm,C snllo autem haec adjecisse videtur, ul variis athco-
omnes manuscripti et antiqtiiores editi codices plane runi argtiliis occurferet, qui objiciunt fulmina quae
adversantur. Deindevero, nonne Auclornosterpoterat supra montes, verbi gratia, cadunt, et alia hujusmodi
verbo irmposuit abuti, quo significantius exprimeret, esse prorsus inutilia, nuHamque proferri posse cau-
qnod antea dixerat, mundura a Dco creatura ex nihilo 9 satri, propter qnam accidant. Garfulis enimvero et
aetanquamstipra mortem vacationiset inanitatis impo- impiis hisce homitiibus, qui, spreta aut compressa
sRum? Potuit ctiam per quamdam emphasim adjicere animi consciCiilia, pravis libidinibus servire volunt,
nomen animarum, nt luculenlius significnret Deum rcspondet ideo IrSCC fiefi, ut exterreamur hoc e s l ,
9

non modo corporum, sed etiam animarum tsse revera Deum vcrura iiiorum auclorem timeamtis, atque eo
animatorem ct creatorem. timore, quem homini innatum eSse alibi demoustrat,
Secundura TertuIHani argumentura destimiluf cx agnostamns itlum reapse cxistere, qui eosdem impios
communi omnium pene gentilinm philosophorum coii- nliosque sceleratos pro merilo cnstigare potest (Idem %

senso, qui, Hcet in dcfinienda Dei natura non parum hb. de Teitinwn. anim. cap. 2 ) . '
a se invicem, ut paulo post ostendemus, dissenliant, Porro aulem alibi ostendimuS, eliamsi infirmae ac
enm tamen rcvera cxistere volentes nolentes confessi csccuiienti homintim menti non omnino comperta sit
sunt (ldem cap. 47, png. 516; lnfr. hoccap. art.i;Dis> D infinita Dei magnitudo, quorumdamque ejus operum
9

sertat. in Minut. cap. 4, art. I, et in Lactant. cap. 12, caussa.ex ipsius tamen effectibus, nemini incognitis,
art. 1). Sed de hac illorum sententia alibi fuse dispti- manifestissime demonslrari illum cxislcre, et quera
tavimus, ncc ea quae ibi diximus nunc repetenda ob flhem omnia fecerit. Jam vero non quaerimus cur
sunt. atit quomodo omuia ab iflo flant, aut facta sint, sed
Tertium unius Dei existentis 'argumentum petit utrum ipse exislat atque id ex ejus operibus agnosca-
Tertuliianus cx cjus operibus, quae sicut nullus, nisi tur. In aliis aulem nostrisdisserlationibus plane osten-
planc desipiat, non potesl non agnoscere, ita nec dimus quahi cerlo et evidenter Deum existere inde
dtfflierl unum Deum esse Hlorum auctorem. Nam demonsjrelur, et quam imbecilla sit eihnicorum ar-
mundus, utirecte ait Tertollianus, ab illo factus est, gumenlatio, qui illud ideo negabant, quia ipse Deus
In omamentum majestalis surn (Terluttian. Apotoget. vidcri non potest (Dissert. in Minut. cap. 5, art. 1, et
cap* 17, pag. 375). Quid vcro Hlud est in dimnce ma- cap. 6, arl. 1).
jtstatis ornamentum nisi in itlius probationera e!
9 Quarta Dei revcra cxistentis demonstratio a Ter-
argumentum, qno cx raundi creatione dtvina ejus tulliano duciiur ex intimo aniraae huraanae sensu, sive
807 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM 808
ejus testimonio, ipsaque hominis couscieniia. Visne, A manae naluraliter insitam esse veri Dei noiioncm,
ait ille, exanimm ipsius tcstimonio comprobemus: qum qux totius clirisliaiKB religionis est fundamenlum.
9

licet carcere corporis pressa, licet institutionibus pravis Alia auicm omnia illius mysteria et docuinenta non
circumscripta, ticet Ubidinibus et concnpiscentiis evi- cognoscit, quiu prius ab aliis docealur. Alque ita qui-
gorata, licet falsis diis exancillata, cum tatnen resipiscit, dem Cbrisliani fiunt, non autem nascuntur, quamvis
ut ex craputa, ut cx somno, ut ex atiqua vatetudine, naturaliter uutim Deum agnoscant et invocenl.
et sanitatem suam patilur, Deum nominat, hoc soio, Visnc illud tibi ex ipsomet Tertulliano probari?
quia proprie verus hic unus Deus, bonus,- et magnus; Ad Nationes ille scribil Liberum Patrem cum suo sa-
et: Quod Deus dederit, omnium vox esl; judicem quo- cro ab urbe Koma totaque Italia aucloritate senatos
que contestatur ilium : Dcus videt; et: Deo commendo ; ejectum, eversasque Serapidis, Isidis et llarpocratts
el :Deus mihi reddet(Terlull. Apolog., cap. 17, p. 576 statuas. At bahc inde elicil conclusionem : Habetie
et seq.). ln lioc aulem auctoris nostri lexto quxdam igitur in majoribus vestris, elsi non nomen, atlamen
Kigaltius more suo immutavit et addidit. Primuui sectam chrisiianam, qum deos negligit ( TertuU. iib. 1
euim ex sola, sed forsiian non prorsus infclici, Lati- ad Nation. cap. 10, pag. 573 ). VideSite ob boe
nii conjcctura, pro verbo patitur, emendatum scri- solum facium quosdam gentiles scctae christianae no-
ptumque voluit, potitur, hoccsi, inquit, dum cstcom- B tnine ab eo appellari? Eadera itaque ratione anima
pos sanae mentis. Et ccrte^ionien sanitas accipitur naturaliter chrisiiana dici potuit, quae conscieutiae
aiiquando pro bono statu uientis, atque apud bonos suac testimonio, naturalique luraine ac motu verum
auctores iegimus potiri gaudia. In duobus aulem re- unicuinque Deum agnoscil. Sed a uobis jam obser-
cenlioribus codicibus scriplum est pascitur. Quid vero, valum est his plane similia a Miuulio Felice proferri
si Tcrlullianus mitius latine loquendo dixcrit patitur (Disserlat. in Minut., cap. 13, arl. i).
sanitatem, videlicet uondum inlegram? Jurc igitur mcritoTertuIliauus inde, et ex iis omni-
Quidquid s i l , videlur Rigaltius privata auctorilale bus quac haclenus probaverat, sic coucludil: Hcec est
bis verbis: Hoc soto, quia proprie hic unus Deus, bonus summa delicli nolentium rccognoscere, quem ignorare
et magnus, islaec siibrogasse : Hoc solo, quia proprio non possunt (Apot.,c. 17, pag. 576).Eadcm planeest
Dei veri. Deus magnus, Deus bonus. Sed nonne salis Cypriaui, ejus discipuli el sequacis, conclusio : Atque
perspicua eraut manusci iplorum codicum verba, nec hcec est summa deticli nolle agnoscere, quem ignorare
bis minus clara ? Scd fac obscuriora esse, numquid non possit (Cyprian., iib. di idotor. Vanit., pag. 15).
idcirco mantis infereiida veteris scriptoris textui, ut Nemo quippc potest ignorantiam excusarc Dei, qoem
pro libito corrigalur, nec amplius iilius sit? lot argumentis et inlimo cordis animxquc sensu
Non boc autem lanluin in libro Tertullianus nosler C agnosccre compcllilur. Maximtim igitur deHctum,
hac adversus elhnicos argumenlatione utitur, sed imo vcro summuin omiiium deliciorum esl noHe
eam quoque fusius acriusque urgel lolo in libro de Dcuin recognuscere, qui a ncmiue, nisi penitus ex-
Testimonio aninm adcersus gentes, ubi docet hoc ipsura cors ct amens sit, polcst iguorari.
ejus testimonium csse omni Utteratura notius,doc- Quinta divinar, ut aiunt, cxislentiae detnonstratio
trina agitatius, onmi editione vutgatius, toto homine his includitur verbis, quibtts Auctor nosler illam ex
majus, id est, tolum quod est hominis (Idem, lib. de infiuilis Dei pcrfectionibus clicit conclusionem: Idee,
testim. anim. cap. 1 ) . Alia aulein ejus verba alibi c i - inquil, Deus verus et tanius cst (Ibid.). Nonne enim
tavimus, palamqtte fecimus idem argumenlum ad- hunc argumentatur in raodum? Vcri Dei nomine is
hiberi a Minutio F e l i c c , Cypriano, Arnobio ct intelligilur, cujus inliuilae sunt perfectiones, et quo
Lactantio, q u i , Auctoris noslri vestigiis inlixTentes, uihil majus aut pcrfcctius excogilari poicst; non enim
htijus argumenti vi acpondereomues falsorum deorum csset vcrus Deus, si tantus non cssel: at is, qui infi-
cnltorcs alhcosque obrueruut (Disserlat. in Minut., nitas perfecliones in se compleclilur, a se profecto
cap. 2, art. 5, el cap. 3, art. 3 ; Dissertat. in Amob. habet, el quod exislat, et quod aliis iribuat ut shit
cap. 5, art. 1, ct Dissertat. in Lactanl. cap 12, art. 1). cl existaul; cum cnim ea sit rcruin omuiuin creala-
Quapropler illa hic non repetenda ceusemus, sed D rum serics, ut posteriores ab antiquioribos originera,
illud duutaxat examinanduin, cur dlxeril hanc natu- qua cxisluut,acceperint,debuit ante omnc terapus esse
ralera Dei invocalionein esse testimonium animai na- aliquis,qui a uullo, scd potius a se ipso habuerit quod
turaliter christiunas. Nuinquid euim anima naturaliter existai, el rcbus quihusque crealis eas onmes quibus
chrisiiana est? Nonue pauio post iile dixit: Fiunt, prrcditac sunt, pcrfeclioncs largiatur : at ille ideo est
non nascuntur Chrisliani(Terlullian. Apotoget. cap. 17, verus, quia tantus esl. In suo autein adversus Marcio-
pag. 377; Ibid. cap. 18, pag. 378) ? Alibivero ipsam nem libro ex summa Dei perfectione concludit illum
auiraam sic alloquilur: iVo/i es, quod sciam, christiana; csse unicum, ita ut non existcret, si nou esset unus.
fieri enim, non nasci soles chrjstiana (Idem, lib. Audias velim quae sil ejus argumentaiio: Deus cumsum-
de Teslim. anim., cap. 1 ) . A l si bomo non ua- mum magnum sit, recte veritas nostra pronuntiavit :
scitur, sed fit christianus, ergo ejus anima nalura- Deus, si non unus est, non est. Non quasi dubitemns
litcr christiana non est. Verum Tertullianus, qui pau- esse Deum, dicendo : Si non unus, non est; ud quia
cas inlcr Hneas sibi procul dubio non conlradixit, quem conftdimus esse id eum definiamus esse, quod it
9

prioribus vcrbis nihil aliud significat, nisi auimac bu- non est Deus non est summum scilicet magnunt.
9 f
«09 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 810
Porro summum magnum unicum sii necesse est: erao ef A lis videri non possit. Nam ut ipse in Exodo l o -
Deus unicus erit non atiler Deus, nisi summum ma- quilur (Exod. cap. XXXIII, 2 0 ) : Non enim videbil me
t
t

gnum, nec aliter summum magnum nisi parem non /la- homo etvivet. Addit vero Terluilianus, elsi videa-
t
t

beat, nec aliler parem non habens nisi unicus fuerit

t tur hoc est, tametsi homincs allatis supra argu-
t

(ldem. lib. I advers. Marcion. cap. 3).

t t mentis ac (Art. super.) demonstrationibus iilum r c -
Sexlam et ullimam qua Deus esislere probalur de- vera exislere menle videant et cognoscant.
monstralionem Tertuliiano suppeditavit summa ac Incomprehensibitis quoque est, pergit Tcrtullianus.
mira Christianorum ad dxmones expellendos potes- (Tertultian., ibid.) Nam u l fatctur Clemens Alexan-
tas, conlra quam quilibet quautumvis perlinax gen- drinus (Clem. Alexandr., lib. V Strom., pag. 548):
tilis ne mutire quidem poterat. Tum enim snepe sa> Ai}/ov fAr,&hx VOTI <nd.pt. T^V rf.c &<*>'*.t X ^ *^ V 9 V v

pius diCmones a cbrislianis, Christi nomine adjurati, Btto bxpyQ' x * T * i a 6 ! ^ * i . Neminem unquam posse
non solum ejiciebanlur ex his quos obsidebatit homi- per hoc vitce tempus Deum perspicue comprehendere.
nihus, sed cogebanlur etiam palam et publice confi- Quibus uterque verbis significat iulinilas Dei perfec-
teri, nec se, nec alios quos gentiles colebant, esse tiones ab homiriibus, vitam hanc morlalcm viventi-
deos, sed unum duntaxat existere, quem discipuli bus, non posse ciara distiucta idea et nolione plane
Chrisli venerabantur. Atqtii omnis ista ait Tertuilia- B penilusque comprehendi. Snbjungit tamen : Etsi per
t

uus, confessio illorum, qua se deos negant esse quaque graliam reprcesentetur. Sed qusenam est isla gratia,
t

non alium Deum respondent proeter unum cui nos man- nisi Salvaloris nostri Christi, qui, homo factus , do-
t

cipamur satis idonea est ad depetlendum crimen tcescecuil honiines quomodo ipsuin ct divinum ejus Palrem
9

maxime romance religionis, quae non verum el uni- unicum verumque Dcuin esse inleiligant : Nemo
cum, sed falsos utique deos venerabatur (Tertullian. quippe, qiiemadniodum scrihil auctor epistolae ad
Apologet. cap.SAt pag. 416). Nam oinncs profeclo
t Diogneium, Deum vidit, aul perfecle cognovit
cthnici daemonibus, verum conlra semetipsos confi- (Episl. Diognet. paa.499, edit.Justin. Martyr) : Avrdc
t

tenlibus, debebant credere, qui mentientibus crede- 8c cccvrdv «Vi$c/£tv* <Vf octfc Stk <nl?TiWi r> pa) 6«4v i S i i v
bant. Nemo siquidem, ut recle iile arguit, ad suum ffuy/cxw/>y;T*t. Sed ipse se ipsum ostendit: ostendil autem
dedecus mentitur. quin potius ad honorem. Magis fidesperfidem, qua sola Deumvidere concessumesl. Nonne
proxima est adversus semetipsos confilenlcs quampro se vero ulerquead hacccollineavit Mallh&i verba (Matth.
t

ipsisnegantes (Ibid. cap. 23, pag. 415).Tam publictim X I , il):Nemo

t novit Fitium, nisi Puter, neque
enimvero tcstiinoniiim nctnini plaue dubium suspcc- Palrem quis novit, nisi Filius, el cui votucrit Fitius
lumque esse poterat. Quamobrein illiid, pergit A u - revelare. Aut ad illa Joannis ( Joan. cap. I, 1 8 ) : t

ctor nosler, solebat ex elhuicis faccre chrislianos C
(Ibid.). Ecquis enim homo potcral tam certam
claramque testificationein respuere, nisi cui faLa
prsejudicia aut privalae ulilitales ratiouis iumcn pe-
nilus eripuefanl? Jure igitur merito Auctor noster
summam redarguit iniqutlalem geutilium, qui Chri-
Deum nemo vidit unquam. Unigenitus Filius, qui est
in sinu Palris , ipseenarravit.
Pergit Auctor nostcr : inceslimubilis, etsi humanis
sensibus cestimetur, id est, in hoc recle ab bominibus
cestimetur, quod sciunt eum csse iiiaestimabilem
(Tertullian. Apologet. cap. 17, pag. 575).lpse enim
t

stianos accusabanl lacsoe romanae religiouis, eosquc ntox addidit : lloc est quod Deum cestimari fucit dum
t

contra conscienliam, lolque ac tauti ponderis demon- eestinwri non capit, perinde ac si dixissel: Tunc
slrationes, ad falsos deos coleudos negandumque Deum recle aestimamus, cum faiemur uec a nobis,
vcrtim Deum quibusiibel suppliciis adigere nite- ncc ab ullo homine posse pro merito seslimari.
bantur. Horum omniuin rationem si ab illo poslules, hanc
A R T I C U L U S 11. ille ibidem reddet : Quod videri communiler, quod
comprehendi, quod ccstimari polesl, minus est ocutis
De perfectionibus sioe attributis Dei, ac quo sensu a quibus occupatur, et manibus quibus conlaminaiur, el
Tertulliano dicatur hominibus cognitus, quamvis sit sensibus quibus invenitur , hoc e s l , quidquid oculis
t N V J s i a i f i t , incomprehensibiiis
t inmtimabitis ; qute ^ mmuniler cernilur, manibus langitur ,
c o r p o r e i s CO

hujus veri Dei et vivi scientia sapientia et atter- aut sub alios senstis cadit, illud his onmibu.i sensi-
t

nitas. bus niinus est, inferiorisque, quam D J U S , ordinis

Deum esse perfectissimum inde Tcrluliianus recte
colligit, quod munduui ct omnia qtiae in eo sunt,
sicut in superiorc articulo vidimqs, ab illo crcala
fuerint. ( Tertuiiian. Apoioget. cap. I I ) . Etcnim
t
imperfectum, inquit ilie, non poluit esse quod
perfecit omnia, id est, quia Deus a se ipso e*t, et
c.ctcra omnia fecit, nihil prorsus imperfecti, scd
omnes omnino perfectiones habeat, neccsse est.
Tantae autem illae sunl, humarique ingenii imbe-
cillilatem adeo superant, ut invisibilis sit (1 bid. cap.
17, png. 375), ait Auctor noster, id est,liuuianis ocu-
(Ibid.). Nam quod immensum est, qucinadmodum
Deus, soli sibinotum est (Ibid.). linmeusi aulem no-
niine iliud Tertullianus praecise non inlelligil, quod
ubique et in omni loco existit, scd quod csl infini-
t
tum. Eo quippe seusu a bonis aucloribus dicilur i m -
mensus labor, et dolor immensus, vcl iinmeusa cu-
piditas. Deus itaque, ulpole iiifiuitus, a se solo
quantus esl cognoscitur (Ibid.). Alquc ita illum, ut
rursus, ait Auclor noster, vis magnitudinis, et notum
t
hominibus objicil, et ignotum (Dissertat. in Minut.
OctQV. cap. 5, art. 1; Dissert. in Lactant. cap. 13,
t

TERTUI.UAM L (Vingt-six.)
811 IN TERTULLIANI AP0LOGETICUM 812
aru 1), Tanla enimvero est ejee rnagriitudo, et A ai nnlloalio, habere quidquid* ipsef €fst. Acqtff sl niliil
divinac illius natufae excellenfia, ot, et*i homines ei ex alto accidat, et pcrfectiones ejns s i n l inffuitx t

cerlo certius noverint ilYum existere, capcfe taraen nec ab ullo unquam circtimscribi p O l t i e r m t , sintpli-
non possint quantae qualesqne sint omn&s ejus perfec- ctssima procul dubio est iflios natorrf , ac proinde
tiones. Sed de his omnrbus jam disputatum esi in spiriiualis , ct ornnis corporeae concretronfs expers.
superioribus nostris dissertalionibus. NuHum crgo hahef corptrs, qood utique partitms
Neque pofro Iiaec tantom negafria, ut artow, Dei componitur, atqne idcirco froiest dissofvi, et rmper-
nttributa a TertolHano asserta animadverikfms, fectum est. Sed quid nccesse cst afiquar afgumenu-
fed plura quoqoe alia , quae affirmantta tocaTtfnr tione hanc probare Aoctoris nostfi docrrffiani ? Hbnne
(Tertuttian. Apotoget. top.30, pag.kbf). Bemnelenrfri id aperlissime his pradicavH verbfs (TertttHian. Apo-
9

verum el vivum appellat, atque ita Hhim gentfliom toget., cap. 21) : Deum edixfvms, prepriam svb>
diis falsis et mortuis opponit. stantiam spiritttm inscritmmtsl E t paulo p o s t : Nam
Deinde vcro docet ipsnm csse omnium tpeculaio- et Deus spiritus.
rem, cujus infiuita est scientiae pleniludo, et cui Neque respondeas velim ibi spirftus nomine corpus
ivibil prorsus olla latebraruni difficultate latere un- aliqttod, sed caeteris longe subtilius ab eo mteHrgi.
qiiam polest (/Md., eap. 45, pag. 500). Non in solo # Nam tbidem Verbum, Sermoet Fillus t>et ab ipso
nutem ApolageTtco, sed niio quoque in libro ditinatn dtctiur ex sinu Patris sui aeterni prodilsse , a^iprritt
liairc seientlani prjcdicat. Ab illo enrm haee alibi scri- spiritus et de Deo Deus (Ibid.). At certe fffa aeterna,
9

ptts traidita legimus (Idem. lib. de Poenit. eap. 5) : et ante omne eorpns cfeattint, Dcr prolatie niftil
Neque si mediocritas kumana facti tolum judicat 9
plane corporei admittere potcst. fpsar sfntfidem cst
quia voluntatis tatebrit par non ett, idcirco c r i - Dei cogitatio et intefligenlia, qune petiitrjs irtcorpo-
mina ejus etiam sub Deo negligamus. Deus in omnia rea, et mere spiritualisesse debel. Vere ergoTeftol-
suflicil. Nihil a conspectu ejus remotum Unde omnittolianus credidit, Deum Patrem Filrrrmqtn* ejus esse
9

delinquitur. Omnes igitur humafli eofdfs intintos et spiritum, qur nihil prorsus corporis et materiae <fian-
occultiores recessus penetrat; atque caeieta frroifrtfe tumlibet subtiHs babeat.
omnia, qiraecunque sint, perfeete cogrioscit. Contra tamen nonnulli reclamnitt, noftfsque dbji-
Nec minus asseveranter pronntrtntt envtt ab aeterno ciunt Tertuiliauum docuisse, quidquid Ost aut cor-
esse rationalem , qui Verbum, o* inffa fusius oslen- pus esse, aut u i h i l , nec posse omnfno atiqurd inter
detur, Sermonem, Sophiam, Sapienlhtm pfotulit; ac utrumque mediom assignari. Nam haec sunt ipsissi-
raundum verbo, ratione et sapierrtia molrtos, crear- ma ejus verba : Omne quod esi, corpus ett sui gene-
vit ex nihilo , atque idcireo otnne temptts anlecessit, C ris. Nihil est incorporate, nisi quod non est (Idem, tib.
et aeternus est ( /dem, Apologet. eap. 17, pag. 575;
9
de Carne Christi cap. II ).' Cehefarrs procufdu-
9

cap. 11, pag. 532). bio est haec cjtis propositio, ac proinde ab* eodi-
At hoc quidem alibi Irisce verbis cOnflrmat (lbid. serte cfefinitur quidquid s i t , sive Deus, sive quitl
9

cap. 26) : Qui ante tempus fnit, et soecuhtm cor- aliud, eo ipso quod e s l , illud esse corpus. Cum lot
pns tempornm fecit. Nomen autem corpus ibi su- igilur, uti vidimuS, argumeutis probaveril Deain
inilur pro plurium collectione rerum, ac corrgregala unum et verum existere, etim titique revera corpo-
rnultitudine. Sic corpus civitatts, atit reipubliC;c dt- retun esse credidit.
ciltir. De Christianis vero ipse auctor rrosler : Corpus 9 Sed quid hac , inquienl alii, aliave argumcnlafione
inquit, sumus. Scnsus ilaque illiits est(Ibid. cap. opus esl? Nonne de ipsomet Deo hunc loquitur in.
9

5 9 ) : Deus sceculum corpus temporum fecit seu 9 raodtim ? (Juis negabit Deum corpus esse, elsi Deus
fecit ul mundus ex tota teniporum collectione con- spiritus est ? Spiritus enim eorpus sui gcneris in suaef-
slet (lbid. cap. IS, pag. 377). Quapropler ille anlea
9 figie. Sed et invisibilia illa qucecunque snnt, habent
drxerat : Deus soeculum certis temporum dispositioni-apud Deum et suum corpus, et suam forntam, oer
bus et exitibus ordinavit. At id facerc non poterat, quee soii Deo visibilia sunt ( Idem liber adv. Prax.y
9

nisi ante omne, ut ipse loquittir, tempus, atque D cap. 7).

idcirco aelernus fuerit. Neque dubiies hanc essc illius Verum quantumvis generalis sil prima ejos pro*
menlem , qui alibi Christianorum noiuinc scripsit posilio, mediam nihilominus aliqoam inter corpos
(lbid. cap. 30) : Nos Deum invocamus ceternnm. ct nihil substantiam disccrnit, quae spiritalis, ac
9

At ibi Hlum non modo aelernutn praedtcat, ve- spiritus a corpore distinctus est. Eitimvercrin boc f

rum cliain oranipotentem, incujus potestatc sita sunt de quo agimtrs, Apologetico libro dixitcrealam aDco
omnia. istam mundi molem , ctim omni tnstrnmento elemento-
AftTICCLUS III. rum, corporum , spirituum (ldem Apologet. cap. 17).
9

Ostenditur Tertuttianum revera credidisse Deum esse Quid autem necesse erat.ibi adjieere spirHtmot t

spirilum , nihilque habere corporei, et conlruria ar- si corpus et spiritum, unum idemque esse cre-
gumenta solvuntur. didissct? Numquid re?pondebis corpOrum uomioc
-
Quae de tot tantisque Dei perfectionibus ct attri- significari corpora dcrrsn ct crassiora, jprrtfaiftii a«
butis haclenus exposita sunt, hxc manifcsle demons- tem vocabulo corpora .sublitiora ac teuuissima ? 8<d
trant illas essc summas, ac Deura a se ipso solo, et hax tantttm divcrscc si-nl corporum ijUalitates,
815 DISSEftTATlO D. L E NtHJRRY. 8U
poterairt solo corporum nomine satis designari. At A adserendo, concedit aUquam substantiam esse incor-
spirituum noraine non corporttm qualitalcs, sed ali- porcam, q u £ laineo rei ip&ius corpus est. Nibil ergo,
qtiid ab omni corpore diacretum, sigatficare procul nisi corporeum esse opiuabatur. Sed animadverias,
dubio videtur. velim, illum hxrere dunlaxal iuhujus noininis, cor-
fittid vero, quodiileaiio in libro rem spiriloalera pus signihcatu. Non obscure tamen ibidem explicat
t

a corpOraii plane penitusque distinguii? Ubi enim quid hoc noniine intellexerit: lpsa inquit, substan-
t

de bominis, qui corpore, u l i iile ait, et spiritu tia corpus est rei cujusque. Corporis ilaque nomiue
constat, peccatis deliclisque disseril, aperte pro- signilicari pulat cujusque rei substantiam. At ucmo
mmtiai : Detictorum qucedam eese carnalia id est
% t est, qui non falealur nullum piorsus esse mcdium
torporatia , quasdam vero spiriialia ( Idem, tib~ de aut tcrtium inter subsianiiam et ipsuiu nihil. Quid
Paenit. cap. 3 ). Tum vcro pauio post : Exinde aulem tnirum , si corporis uomino ipsain rci cujtis-
spiritulia et corporalia nominanlur, quod detictum que subslanliani intclligendaui csse existimaverit,
oinne aul agitur aut cogitatur. Ul corporale sil,in cum Paulus aposiolus boc ipsuui nomen corpus um-
facto est; quia factum, ut corpus, et videri tt contingi bris ct ftguris opponat, ac illud esse dixcrit, quod
ttabcl. Spiritate vero quod in auimo est, quia spiritus
t
res ipsa el verilns cst? De vcieris quippc Testaineuli
neqne videtur ncque tangilur. Per quod inteltiijitur B (iguris huuc scribil in modum (Paul. acl Coloss., II,
Uon facti solum, verum et voluntatis deticta vitanda. 17) : Quce smtt umbra (uluroruin, corpus au-
t

Fateiur itaque dupiicis gencris esse peccata , nlmi- lem Christi, id est : HJC caeremoniae uihil n-liud sunt
runi corporalia, quae a corpore, non repugnaute quam umbrae illarum autem corpus, si\c res ipta el
animo et volunlale, perpelranlur. Alia vero solius vcrilas est Cbrislus, in quo adiinplenlur.
spirilus, quae sola admiltuutur cogitaiione ct volun- tiuamobrem iu i i s , qua> nobis objecta sunt, Ter-
tate , ac sine ullo corporis minislerio. Qbin Ciam tuliiaui oostri locis, ubi dixit oranem subsiautiain
alios adiiuc essedocet proprios animae noslrae actus, esse corpos, aut quidquid est hoc esse corpns, haud
ab cjus corpore nequaquam dependentes, quibus ineoosulie ibi addidil sui generis, id esl, subsianliam
non solum poena, sed praemiura quoquc debetw esse sui generis, vel corporci vcl spirilalis.
(Idcm, Ub. de Anim. cap. 58). Alqui bos solius anitwe
t Vevuiu insubit aliquis , etiamsi hoc cvidculissiine
aut bonos aut malos actus, praemio aut poena dignos probaretur , in dubium lamcn voeaii posse utrum
ttec corpus, nec n i b i l , sed aliquid iutermedium esse TertuJIiauus aiiquando exUtimavciil Deom < sse cor-
arbilrabanlar. Ergo quaedam esse pulavit, quae lan- pus, ac postea aniinum uiulaveril el senleniiam. De
tem spiritalia uec plane corporaiia suut. illo naniquc Augustinus liiiuc loquitur in inoduui
Ad sccundaro vero illius de Deo propusiiioncm C (Augusl. lib deCenes. ad tiller., cap. 2G, pag. 273) :
t

quod speclat, nonne, uti diximes, diserte affirmat TerlulUanus quia corpus esse aniinam credidil, non ob
ejus Filium esse ipsiusmetsapientiani, iniernum ver- aliud quod eam incorpoream cogitare non poluil; el ideo
buni et sermonem, sive intelligenliatn , quae penitus timuit ne nihit essel, si corpus non essel, nec de Deo
Mcerporea planeque spiritalis esl ? Qni crgo id fieri veluit atilersapere , qui saue quonium aculus etl, inter-
potest, ntsi Deus sit plane incorporeus ac spiritus ? dum contra opinionem suam visa verilale superatur.
Ad h&c vero, plane sofftcit aliqitam ab eo admiiti Quid iium verius dicerc potult, quum id quod aU quo-
substantiam spiritualem, inler eorpus et nibii me- dam loco : Omne corporale passibile est ( Tcrtnt. tib.
diam. Nam si quae s i t , hanc potissimum Deum esse de Anim. cap. 7 ) ? Debuit ergo mutare scnlen -
quis diffilebilur ? tiam qua paulo superius dixcrat ctiam Deum corpus
Iustabis tamen ab illo nihil tertium inler corporale esse. Neqoe enim arbilror eum ita desipuisse, utetiam
et incorporale agnosci. Etenim adversus Ilermoge- Dei naluram passibiteat crederet, ut jam Chrislus non
nem ita argumentalor ; Nisi fatior, omnis res aut in carne lantum, scdin ipso Verbo per quod factat

corporatis aut incorporaiis sil, necesse est (ut concedam sunl omnia, passibilis et commulabilis esse credatur,
interim esse aliquid incorporate de substantus duiUa- quod ubsU a corde christiano.
xul cum ipsa substantia corpus sit rei cujusque): certe
t
D Verum Petuvius ab Augustioo disscntit, neccensct
post corporale et incorporate nihii tertium. (Idem, Terlullianum sccum pugnarc, attl suam de Deo cor-
ad Uermog. cap. 55). Yerum ibi incorporalia ad- poreo mulasse seelcnliam, lametsi omue corpus
t

millere polius, quam negare procuidubio videtur. passibile, naturain vcro Dci minime passibilem esse
Nani ibi ipsum, ut dictum est, refellil Herinogeuem, crediderit (Pelav. tom. I, Theolog. doamat., cap. 1,
qui mwtcriam, etsirevera cxistentem, et corpoream §5ef*ew.). Nam aiias, inquil, rei corporca?, quam
ct incorpoream esse effuliebat. Tertullianus vero, Deo tribuit passiones, sive alios nioius et affeclus.
ul hoc vanae opiniouis commeutum funditus evertat, Marcioni siquidcm irae molum in Dco esse neganli,
rein oumera dividit in corpeream et incorporcam. Ita- atquc objicienli illuin , si nliquando irascerelur, cor-
que-aliquaui fatetur esse incorporalem. At si quae sit, rOpiioui et inorli fore obnoxium, rcspoudel ipse Ter-
pnc caeteris eerte omnibus Deus est. tullianus passiones , sive moius, c l scnsus anirai in
Urgebis fortasse banc divisiouem ipsi omuino per- Dco ct iiomine iisdem revcra nominibtisappellari, scd
feclam uon videri. Non absolute siquidem id pronun- tautum in ulroque esse diversos quanluin subslantia
tial, sed adveraario suo inlcrhu et gratis , uihilque et corpus a se nvicem discrcpant. Marcioucm quippe
«15 1N T E R T U L U A N l APOLOGETICUM 816
Itis compellat veruis : Discerne substantias, et suos eis supra observavimus, tam luculenler vindicatae , nihil
distribue sensus, tam diversos, quam substantice exi- omnino corporei habere possunt. Nullum siquidem
gunt, ticet vocabutiscommunicarevideantnr (idem, lib. corpus, quantumvis tenue; nulia matcria, quolibct
II advers. Marcion., cap. 16) .... Quanta erit diver- motu agilata; nullae alomi, quovis coucursu inter se
sitas divini corporis et humani sub iisdem nomi- cobaerentes, possunt rei alicujus, mullominus rerum
nibus membrorum, tantaerit el animi divini et hu- omniumefiicere cognitioitem. Non potuit ergo Tertul-
mani differentia sub iisdem licet nominibus membrorum, lianus Deocorpus, vel corporei aib|uid tribuere, nisi
quos tam corruptorios efficil in homine corruptibilitas boc nomine, sicut vidimus, subslantiam suigeneris,
substantias humanos, quam incorruptorios in Deo ef- id est, diviui et spiritalis intellexerit. Sed his lucem
ficit incorruplibititas subslanlice divince. adhuc ea affcrent, quae capite sequente de Christi
Petavius itaqne inde colligit TerluUiantim exisli- divinitale, ac postea de angelis ac d&monibus, atque
mavisse tam in Deo, quam in homine esse corpus , anima humana, dicentur.
quemadmodum passiones sive sensus,motus et affec- ARTICULCS IV.
tus, sed co discrimine, quod in homiue corruptorii,
Quot quatesve fuerint genliiium philosopkorum de Deo
in Deo aulem incorruplorii sint. Nihil ergo repugnat,
dissensiones, Tkalclis , seu Simonidis, qui de tilo
inquit i l l e , quominus stante Tertulliani opinione,
interrogatus, nifiil respondere potuil; Platonicorum,
Deus haheat corpus, quod non passibite quidem , sed
qui omnia; Epicureorum, qui nihit curantem ; Pla-
incorruptorium esse putaverit. At expendas , veiim ,
tonicorum, qui eum intra mundum; Stoicorum , qtd
utrum Petavius perspecium omnino habuerit quo
extra positum; Ptatonis, qui mundi creatorem; Py-
sensu Tertullianus acceperil illud passibiiis nomen,
tltagorce, qui mundum increatum esse docuerunt; ei
quod a Deo excludit. Non eniui aliud eo significare
utrnm Tertuliianus recte iUorum opiniones exptica-
videlur, nisi quod aliquid imperfecti et commutabilis
verit.
secum importat. Nonne ergo Auguslinus recte dixit
Tertullianum aut secum pugnare, aut mutasse sen- Quanquam philosophi gentiles vel ratione natu-
tentiam, cum asseruit Deum esse corpus, et omne r a l i , vel ex sacris, ut ait Terlullianus, Scripturis
corpus esse passibitet Nam Deus perfeclissimus , ac agnoverint, vel agnoscere haud diflicilitcr potuerint
simplicitate omnique perfeclionum genere cumulatis- unum dunlaxat esse Deum (Tertullian. Apologel. cap.
simus est. Nihil igilur prorsus imperfecti habere po- 47); inter se lamen, vel inanis gloriae vitio, vel
test. Ergo summa perfectio Dei et corpus secum pu- dispulandi libidiue, de ipsa Dei natura, qualitate
gnant, et in Deo csse non possunt. ac sede nunquam non digladiabattlur: Quid enint
Caeterum, quamvis Petavius probavisset Teriullia- Thales, itle princeps physicorum, aucloris noslri verba
num non incidisse in vitium aliquod contradictionis; sunt, sciscilanti Crceso de Divinitate cerlum renunliavit?
fatetur tamen vir ille eruditissimus mnjoris illud csse Nibil plane, sed commeatus detiberandi saspe frustra»
momenti, quod Augustinus alio in libro ad excusan- tusest (Ibid., cap. 46; et tib. II. ad Nation. cap.
dum Tertullianum baec in verba retulit: (August., lib. 2 , ) . At Cicero, ct qui eum, ut aiibi vidimus,
de Havresib., cap. 86, pag. 2 5 ) : Tertullianus posset sequilur, Minutius Felix, hoc Simonidi et Hieroni
quoquo modo putari ipsam naturam subslanliamque di- tyranno adscripserunt (Dissertat. in Minut., cap.Z,
vinam corpus, cujus partes, aliae majores , alice minores art. 2). Neque respondeas subesse in Tertulliaui textu
vateant vel debeant cogilari, qualia sunt omnia, quce mendum aliquod. Nam Thales ab eo appellatur phy*
proprie dicimus corpora... sed potuit, ut dixi, prople- sicorum princeps(lbid., cap. 4, art. 1, tom. I; Appa-
rea putari corpus Deum dicere; quia non est nihit, non rat. pag. 1119 ei seq.), id c s l , eorum primus, qui de
est inanitas, non est corporis vel animce quatilas, sed rcbus physicis, ut etiam oslendiruus, instituerunt
ubique totus, et per locorum spalia nutta parlitus, in sua disptitationes. Utrum aulem vcrior sit Tcrtulliani,
tamen naturu atque subslanlia immutabiliter permanet. quam Ciceronis et Miiiulii opinio, ut percipialur,
Mirum tamen nonnullis, quihus satis nota non sit inquirenda est Thalelis , Simonidis, et Croesi aetas.
Augustini modeslia, fortassc videbitur , cur ilic pc- i At juxla Eusebiauum Chronicum, anno 1266 Thales
nitus affirmare non audeat hanc ipsam revcra, sed Mitesius physicus phitosophus agnoscitur. Ad annum
quoquo modo posse pulari Tertulliani fuisse senleu- autein 1465, ea quce de Croeso memoranlur, quomodo
tiam. Jam enim oslcndimus eum haud ohscure decla- tentaret oracula, his fuere temporibus. E l duos post
ravisse corporis nomine a se iutclligi subslaniiam , annos, Thales morilur. Duo itaque, ut notat Scaliger,
quac quovis modo existit, et nihilo opponilur. Pne- Thaleles memorantur , quorum prior physicus philo-
terea animadvertimus substanliam ab co dividi in sophus Lycurgi et Orphei aelate, poslerior post du-
corpoream et incorporcam, id est, omnis omnino centos peue aunos Croesi lempore floruisse perbi-
corporis experlem, et quae sit mere spiritalis. Atqui, hentur (Scalig. nol. in Chron. Euseb., pag. 74). Alqui
si vel unam hujusmodi unquam esse arbitratus est, Tertullianus de Thalele physicorum principe lequi-
persuasum ulique habuit Deum esse spiritum , et cae- tur, qui duobus saecuiis Croeso antiquior cum eo vi»
teris sane omnibus longe praestantiorem. Et certe vere, ac proinde illi respondere, non potuerat.
summae illius perfectiones, atque infinita rerum om- Simonides autem in eodem Eusebiano Chronico
nium cognitio et scientia, a Tertulliano, sicuti paulo vixisse traditur anno 1531. Ibi enim legimus: f i t *
$17 ' DISSERTATIO D. L E NOURRY. 818
darus et Sinlonides itjrici poetce imignes habenlur.A nus noster Diogeni adscribit, ab alio ejusdem nomi-
Postea vcroad annum 1542, Hieron., cujus Minufius nis, sed atheo, scripta fuisse contendas, habemus
Felix meminit, posl Gelonem Syracusis tyrannidem quidem iEIianum, qui, utquidam aiunt, flagitioso-
exercebat. Quautum ergo prior Tliales a Croeso dislal rum horumce hominum gregi adnumeravit Diogenem
aetale, tanlum Simonides eidem Hieroni proximus phrygem (jElian. lib. II var. Hist. § 3i).Verum, prae-
f

esse dicitur. Huic igilur Simonidi magis, quam Tha- terquam quod in nostra librorum i£liani editione l e -
leli physicorum principi, conveniunt citalac de Di- gitur Dionysius Phryx , nullus nobis indicavil ubi
vinitate interrogatio et responsio. Ad haec vero M i - Diogenes iste, sive Dionysius, citata ab auclore nostro
nutii opinio eo adhuc videtur probabilior, quod Cice- verba pronunliaverit.
ronis auctoritale slabiliattir. Aliorum vero philosophorum maxima fuit de Deo
Neque dixcris plurimos in Eusebiano Chronico esse opiniohum varielas et dissensio: Atii enim, inquit
in n^signanda illuslrium virorum aetale errores; nam Tertulliantis, nimirum Platonici, incorporalem Deum
quicunque illi sint, nemo sane negabit Thaletis asseverant ( Apotoget., cap. 4 7 , pag. 315 ). Visne
physici Crcesique tempora magis a se invicemse- f
aiiquem libi tcstem proferri ? En adest Cicero, qui
jungi, quam ut simul vixissc dicantur. Nec est quod Veileium sic de Platone loquentem induxit: Quod
urgeas memorantem responsionem Thaleti philosopho B vero sine corpore ullo Deum vult esse, ut Grceci dicunt
ct physicorum principi recte congruere, minime vero a » ' V a T o v , id quaic esse possit, intelligi non potest
Simomdi, qui poeticae, ut alibi vidimus, operam da- (Cicer. I. I de Nalur.deor., pag. 200, L XIII). Eadem
bat (Dissertat. in Minuc. Oclav., cap. 3, art. 2 ; et tom. dc hoc philosophorum principe narrat Laertius : Opt-
I. Apparat. pag. 1284). Nam poetae apud etbnicos in natur, inquil, animam,sicul Deum, esse incorporatem
theologorum hnbebanlur numero. av&j/uaroy th*i ( Laert. lib. III , in Vita Platon.,
Denique Mintitius, Ciceronis testimonio fretus, § 7 7 ) . Laertio autcm Plularchus, Eusebius, A p u -
poluii Teriulliani, tametsi plura, sicut observavimus, leius, el alii suffragantur (Plutarch., tib. Ide Ptacit.
ex i jus libris excerpscril, hanc corrigere dc primo pliilosopli., cap. 7, pag. 881; Euseb. oral. Conslant,
Thalete ct Cneso opimonem. E l cerle quomodo hic png.%00 ; Plalon tom. III, pag. 27-28, et alibi Apulei.
Thales dc Divinilale interrogalus nihii respondere de Deo.
ausus fuisset, qui, sicut alibi posl cumdem Ciceronem Quanlumlibet autem vera sit haec opinio, ab aliis
aiiuotavimus, lam certo quam falso docuit aquam tamen gentilihus philosophis rejecta est. Nam Vel-
esse rerum omnium inilium , nc Deum mentem csse, leius apud Cicerouem, uti mox dicebamus, contende-
qu;c ex aqtta omuia formavit (Cicer., tib. 1 de Naitir. bal inlelligi non posse quid qualeve sit quod incorpo*
deor., png. 199; Dissertat. in Minut. cap. 4 , art. 1; C reum vocatnr ( Socrat., Cicer., loc. cit. ). Neque alii
et in Lactant. cap. 12, art. 1). Nemo aulem nobis etiam philosophi cxplicare potuerunt quae sit vera rei
probavil illum de hac sentenlia, aut aliquando dubi- incorporeae idea et nolio.
tassc, aut eam unquam mulasse. Si quis porro illud Stoici vero, pergit Auctor nosler, Deum corpora-
de Deo responsum Thaleti secundo tribuendum esse lem esse praedicarunt ( Tertultian. Apologet., cap.
prohaverit, dclendaesse oslendet ex Tertulliani lcxtu 515, tom. I Apparat., lib. III , dissert. 1 , cap.
haec verba : Phtjbicorum princeps. Caeterum, cujus- 11, art. 2 ; Dissertat. in Minut., cap. 4, arl. 10). De
cumquc philosophi fuerit illa responsio, quis eam bac autem Stoicorum opinione, qnae suis, propter
ab illo adsertam esse in dttbium vocabil? Palam igi- illorum repugnanlias, difficultatibus non caret, nos
tur confessus est ignotam sihi ftiissc Divinitalem. alibi disputavimus. Plures autem cilavimus, qui illos
In- sccundo aulcm ad Nationes libro Terliillianus in hunc errorem revera lapsos fuissc tcstificantur.
Thaleli praemisit Diogenem , qui consultus quid in coz- Prosequitur Tertuilianus: Atii, nimirum Epicurtis
lis agatur (ipsamel sunt illius verba): Nunquam , ejusque sectatores, ex atomis, atii ex numeris, quem-
inquit, in ccelnm adscendi (Tertutl. lib. II ad Nat. admodum Pythagoras, alii ex igne, sicut Heracli-
cap. 2 ) . Itetn, an dii essent : Nescio, respon- tus, Deum conslare garriebant ( Tertuttian., loc. cit, 9

d i l , nisi ut sint expedire, hoc est, Nescio, sed cunc- D lom. I, Apparat., pag. 455; Dissertat. in Minut. loc.
tis utile est c l expedit deos esse.Non multum quidem cil. Disserlat. in Laclant. cap. 12, art. 1). Hi atitetn
f

a priore responso illud abest, quod a Diogene cyuico omnes opinnbantur ea esse prima rerum omnium
homini de cooIestiLms disserenli datum Laertius sic principia, ncc alios esse deos, ul alibi nec semel qui-
relulit: noara/oc it*.pu owrd rov oup<tvoD, Quandonam de dem animadvci linius.
ccelo venisti (Laert. I. VI. de Vil. Diog. § 39)? At vide,
f Nequc minus manifeste probavimus varias , et sibi
quacso, utrum a secunda lorigius absit haec cjusdcm invicem oppositas fuisse philosophorum dc divina,
Diogeuis sciscitanti Lysiae pharmacopoIic,an deos esse sicul ait Terhillianus, providcnlia opiniones : Plalo-
c r c d e r c l , rcsponsio : Uzt oO vo/x^w, o-jrou x a i o« 0«o?c nici enim, inqtiit ille, curanlem remm ; contra Epicu^
iyQpbv v7roXa/u€*vw, Quomodo non credo, qui te diis ini- rei otiosum et inexercitum, el ul ita dixerim, neminem
micum puto (Ibid., § 42)? Nos tamen Lacrtius ibi- humanis rebus esse prccdicabant ( Tertullian. Apo-
dem adinonel hanc sententiam tribui Theodoro, qui loget., cap. 47, et lib. II ad Nalion. cap. 2 ).
f

haud dubie atheus, ut a nobls haud semel observa- De Platone si plura veiis, adi Laertium, ct di •
tum, cognominatus esl. S i e a lamen quae Tertullia- ceutem atidies : oUr*t *ai Ottie ij>op** T * [Mpww**
819 IN T E R T O L U A N I APOLOGETICUM *»
Arbitratnr rt deos humana eernere et eurare ( Laert., A Stoici volunt Deum $ic per materiam decnrritse, qeo»
tib.M, iu Vit Ptaton., § "8). Nec alii plures citandi, modo mel per favot ( Tcrtuitian. lib. adv. tiermo-
«piajtA jptidofn lmc c i tpseniei Plalo sappios nssoruit gen , cap. 44). Contradietionis iiaque poiios, qaam
( iHat. Pktmti , lom. I , pmj. 62, poti. med.). AIICUIM ohlivionis ant ignorantia? msimoian debuit. Se4
ctrhp.ailel*etiu) uosiri curaro gerere, non secus ac rei majores procul dubio erant Stetcorem, quam Te»
9M;e tA fjesscseienis : Otiv ri c*v*e r t v ivtfMUupiM lulliani, rcpugnanliae, quns Plutarchus inltgris ii
Vtytf&*, Kttj f f « < i * « < * o u JCTXJUAT* « / v * t . ( Idein, lib. X. lihris patcfecil, nosque alicubi notavimm ( Dissertat.
deLeg., paq.&LS ). Aiibi vero hattd dtibitanler assc- in Lactant., cap. 21, art. 2 ) . Nonne ergo illorun
vcral primam insaiiiain csse dcos negare, secundam poliiis, qenro hujus rcpognanlits id adscrtoi poteral?
aulcm eeaererc cos curam non bnbcre bomiuum : Ta Quid vcro, si Seneca, et tpse stoicus, hanc con-
3S6T*/MV S v r * * o v «/>OVT^*«V » x v » 9 p w w v . (Ibid., pag. 899 c< tradictionem toliendi nobis rationem seggcrtt ? De
» o . ) . £ed iinc iiic postea fusius prosequhur, ct insa- Dco siqttidem hunc ille disserit in modum : Quid est
mim illum ernuseui profligai etearertil { Dissertat. in Deus? Mens Vniversi. Quid est Deus? Quod videt
Lactant., cap. 14, or/. i ). At absnrdis imus illc er- toium, et quod non vtdes latmn. Sic demum magnittuto
r w cst £ | u c n i i sectatorumquc ejus, sieut a nobis sm ilti redditur, qua nihil majus excogitari polest, si
demonstratum c^t. II totiu esi. Qmuia opus suum et intra et extra tenet (Se-
Qqaraobrem Anctor noetcr patilo post adjecii Pia- nec., preeptt. lib. I naturai. Qumtt., pag. 795). Nonnc
«onicorum de se4e Dei opmiowem fotssc, illum resi- enim bts verbts stgnilic.it Deum et intra ei extra
ilere irrtra mundum, qni, gnberntrtoris exempio, intra muitduio esse; quia omni opere suo rnajor est ? At si
nHud waneal qaod regat ( tertultian. Apateejct., illa futt stoicerum epinio, du;e fueniHt cjusdem opi-
cep. 47, et lib. II ad Nntiun., cap 2 ) . £ i «aue uionis parles. Quid ergo, si Terinlliatius unios UD-
Ptoto deceinU pri>hulqtte niirahiii quadam montc tom partis ineminerit, ut Stoicos Platoniois oppo-
ct sopieuti.i, qiue Dcus ipse est, bunc tuuudum eerto neret ?
constHuKurtrc onlhte cotistanier guheruari { Piat. Objiei tameo potesihanc eamdem opimonem ab ipeo
Plnt., lam. H , pag. 28 et teqq.). Alioaulem tn lthro Seneca iribui Epicureis, quos idotrco acriter corripit
£criptum alico legimus, Dcum, universi guhertinlo- el exagitat : T u , Epicure, inquiehat, Deum inermem
rcm, post munduiii resque omnes creatas, dtmisisse facis.... projecitli eum extra metum ( alii Jegi voiunt,
iliius fegeiidi habenas, et in suam rediisse quasi spc- txtra meirttH ). llunc igitttr septum ingenti quodam ei
culam (Idem, Poiit., pag. 272 et teeq). Pustea vere, inexplkabili muro, divisumque de contractn el conspec-
tic mnndus, variis teui|>eslauhus et muiis quassnius, tu mortatium, non habes quere verearis. Nnila iili nec
pcnitus dissolverctur, rcsumpsit ejus gubernnctHum, C itibuendi, nec uocenas meteria est. In medio intervaUt
illiquc solliciie insidens, cjusdem mondi pnrtcs oma- Jiitjns esi ulterms acli deserlus, sine animaii, sine ko*
vit, ct inoderalur. sninc, sinere, miuas mundprum, supra se circequeu
At Stoici conira hnnc Piatonicoium opinionem cadentium evtiat.non £tmidiens vota, nec nestri curie-
prsedicaliani, uti ait Tcrtulliauos, Deum es^Cfositum sus ( idem, tib. IV de Denefic., cap. 19, pag. 79). Ia
extra muudum, qui figttti modo estrinsecus iorqueat quadatu quo.^ue epiMoia eumdem illorum errorem
molem lianc (Terlutlian. Apohqet., cap. 47, et sic reprubai ac proscrtbU : Von de ea philosopltia lo-
lib. II ad Naiion., cap. 2 ). Sed nou imtiimas quor, quw civem extra patriam posuil, extra munden
dobitaudi locus est utrum b x c tpsa fuerH Stoico- dcos, queevirlutemvoluptati dedit (Idem I. Epistol. 79,
rtim senieuiia. Nant Xeoon illomm autehignanus, png. 71 ), pbtlesophia videbcei epicurea. Non Stoi-
cjusque assecla?, uti ex Laerlio ei PhUftrciio discere corom crgo, sed Epkureorum lianc ialsain opinionem
c 4 , arbitrabauiur Deutn e^c mentein, qese einnia Aiissc Aeaificatiir.
periingiaac peiiclrct (Laert. itb. Yii,«t VU.Zonon.,
% Nonne autcm ex hoc, inquiet aliquis, Seneca? les-
§ 158 et 147: Ptutarch. lib. I de PlacU. pkUosoph., limorMO concludi polesl, cmendandum esse Terlal-
cap. 7, pag. SSi ). Nosestem niibiehserAavimos lianc Jiani teximu, atque i n eo scribendum epicurd, pro
revera fnisse illornui opiHioncm. «Qua ergo ratimie Q stoici ? l&ecje quidem, b\ illod raiione aliqua satts
Auctor nosler tain asseycranler a<firoiare poluH uJique v;dw|a probetur. A i ccrlc non una foit sloi-
Stoicos decuisse Doum posiuim esse *usiar Agoii «ortim de 4)eo sciUeniia , sed maxima, uii diximus,
exira fabricajuim aee totam mundi molom (Tem. I, t>piniouum varietas. Si qui aulcm ex illis, uti prxU-
Apparat., pag. 780; Lips. lib. I Psycholog. stoic, ius Senoca, Oeum aliquo modo cxira mondi fincs
dissertat. 51, pag. 505, tom. IV)? posilum Romniaverunt, illud TertuJiiano salisfuisse
Difficullntis Jiujus nodum secat poiius, quam *phu quis unquam uificiabiitir ? poiuii enim Epicureis,
Lipsius. Uatid dubitanter olenim TertuUiantun IIM quos eihuici aspernahaiuur, omissis , Stoicorum h-
arguil erroris, quo Sloicis illud tribuil, quod ab iis HCC cere nienlionein. Verumtamen, quatcumqtie genuina
dictum, nec cogitaitim quidem fucrat. Itane vcro sit Terlulliani leclio, idcm eril argunienlatiQnis ejus
erravit Tcrluliianus ? Numquid iguorabat, aul cx poudus ac rohur. Nam ex ea, et his omnibus qus
mente iliius excidernt, quod Stoict de menle divina, haclenus dispulaia -sunt, cuivis liquido patebil, quam
tnundum univcrsum pervadente, tradiderani? Minime inerito jure ille asseveretiam difficiie fuisse pliiloso-
quidem, Nam aUo in libro h;cc scripiis niandavli : pbis omntbus joaturam, qualitaiem ^ei sedepi Dei desi*
£21 DISSERTATIO D. LE NOURRY.
giiare, qnam id vel infiroac sortUcbrbiiaiuipromptuB) cap. 21}. Quod quidem ab eo repeiitum , et a
facileque fuit. Minutto Felice, ut aiibi animadvertimus, trans-
Ycruw iliuu' adhjic auctoritaie confirraatur Plato- criptum est (Dissertat. in Minut. Oclav. cap. 2 ,
f

nis, illorinii eranium facile principis, quj, stcui ipse art. 5 ). Sed quod de hoc Dei verbo Terlullianus do-
Teriujlianus mcmorat uosquc baud semej aeiraad- cet, jain, si piacci, diligenter expendamus.
vertirous, pajam professus est, faciiiaiorem unwersi-
CAPUT VIII.
tatis neque inveniri facilept, et inventum enarrari m
omnes difficilem (TertnUian. Apologel., cnp. 46, De Christi divinkate.
Plat. Tim. pag. 28 ). Quamobrem sectalores ejos, u i i ARTICULCS PRIMUS.
alio iu hfr-o ait Auclor nostcr, illura, quem non peni-
De variis Fiiii Dei nominibus, ac quam luculenter Ter-
tus admUerant, neque nosse poluerunt, neque limere,
tultianus doceat veri summique Dei atlributa itli
nec inde sapere, exorbitantes sciiicet ab inilio sapientice,
convenire eumque unum et aeternum cum Patre suo
f
id est metu in Deum (Tom. I Apparat. pag. 948;
f f
esse Deum.
Dissertat. in Minut. Octav. cap. 4, or^ 2 ) . giulibet
f

vcro chrisiianus illum invcnii, c i quod in Deo quceri- Quid sit Verbum,RalSo,Sermo,el Filius Dei,ut Ter-
lur re quoque adsignat (Tertullian. lib. JI ad JSalion., B tullianus omnibus patefaciat, duobus modis ei Deum,
f f

cap. 2 ) ? ipsum vidcJiccl essc onum, omnipoieu- et Yejcbtun Dei Filium considerari posse docet. Ajnbo
leu», infiiiitum, muudi creatorem, et quo nihil ma- enjim sj>ecuri possui^ antequam ipse Dcus mundum
jus mcbusque excogitari poiest. Quapropler eum vei creaturam ullam condiderit, vel quando ronodus
timct, et longe roagis sapit, quam b i cxteris phiiose- ab eo crcatus est. De utroque autem ante creationem
phis saptentiores. mundi boc tanquam certissimum constituil: Ante
Denique nou minimam adi.uc ea Teriuiiiani yerba omnia Deus erat solus, ipse sibi mundus, et locus, et
hahent difficultatcm, quibus aliud philosopborum de omnia. Solus autem, quia nihil aliud extrinsecus preeter
Dco mundi creatore dissidium noiavii: Totum , in- illum.Cmlerum ne lunc quidem solus; habebat enim se-
qnit, hoc mundi corpus, sive innatum et infectum secun- cum, quam habebal in semetipsOj rationem suam scilicet.
dum Pythagoram, sive natum et factum secundum Pla- Rationalis, et ratio in ipso prius, et ila ab ipso omnia.
tonem ( Tertullian. Apologet., cap. 11, p. 532). Qiiaro Quce ratio sensus ipsius est. Hanc Graci tiyo* diciqit,
enim ccrtum cst bauc de mundo creato fuisse, ut alibi quo vocabulo eliam sermonem appellamus. Ideoquejam
ostcndimus, Pjatonis opinjonem, tam faisum videlur in usu esl nostrorum per simplicitatem interpretationis
Pyihgorain docuisse illum iimatum et iufectum sermonem dicere in primordio apud Deum fuisse, cum
fuisse. Nain iiudem observayimus a Lactanlio adfir- C niagis rationem compelat antiquiorem haberi; quia non
roate pronuniiari omnes ad Epicurum philesopiios, sermonalisa principio, sed rationalis Deus etiqm anle
ac noiuinaiim Pythagoricos, consiaoler adseruisse principium, et quia ipse quoque sermo ratione consi-
mundum essc facium ct creatum ( Dissertat. in Lac- stens, priorem eam ui substantiam suam ostendat. Ta-
f f

tant., cap. 21, art. 2 ) . Qoin etiam Plutarchos diser- men et sic, nihil interest. Nam et si Deus nondum ser-
tissiroe declarat e*mdem foisse Pyihagorae atque monem snum miserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa
Platonis ea de re senteniiam. E n grecca cjus verba : ratione intra semetipsum habebat tacite cogitando, et
9

Jlu6*y<>p4>( x«t* Ul*Tt>tvyivr)TZvvjr&&iov xo-t xoff^ucv. Pyihago disponendo

- secum, quaj per sermonem mox eral dictu-
ras et Plato mundum a Deo factum arbitrati sunt (Piu- rus. Cum ratione enim sua cogitans, atque disponens,
tarc. lib. II de Placi. philosop., cap. 4, pag. 886 ). sermonem eam efficiebat, quam sermone tractabat
f

Quid ergo ? Erraviine adhuc Terlullianus, oc nomeo
Pythagorx pro alio ibi ipse, vel librarius scripsissc
diccndus esl? Numquid potius, quia ceiebris^ltic phi- quia omnia singulari attentione et examine digna
losophus ab eodem Plutarcho, Laerlio, Theodorelo,
et aliis docuisse perhibetur uniialem esse rerum
omuiuro principium, atque ex numeris omnia fieri, D
inde Auctor nosler confici posse putavit mondom,
sicut iinitatem c l numeros, ncc ortum fuisse nec fac-
tum (Idem ibid., Ub. I I , cap. 5. Laert. lib.WU,
§ 2 $ ; Theodoret. serm. 2 de principio , pag. 489)?
Sed si ira res se habeat, cUaii a nobis auclores erro-
ris procul dubio convincenlur. Numquid igilur proba-
bilius dici polesi Pyihageram errantiom more in ea-
dem non permaosu>se senientia ? Ha?c velim expen-
das, et pronuniies.
Multo ilaque verius certiusque iliud est, quod
Auctor nosier tradidil, mundum ex nihilo a Deo crea-
tum, verbo quo jussit; ratione qua disposuit, wr-
tute qua potuil ( Tertuilian. Apotoget. , cap. 17,
(Teriuitian. tib. adv. Prax., cap. 5 ) . Hacc au-
tem, etsi paulo longiora, idcirco iniegra retulimus,
sont.
Primo itaque declarat Deuro ante principium, i d
est, abomni aeiexnilate, ac poinde antequam mundus
crearetur, fuisse et solum et non solum. Ante mondi
quippe creationem solos erat, ipse sibi mundus, locus
et omnia; quia nihil praeter se exlrinsecus habehal.
Tum tamen noneral solus, quia suam babebat ratio-
uem. Aiile principium enimvero, seu a tola seterni-
tate rationalis fuit; quandO(|uidera Deus esse non po-
lesi, nisi sit sensu et rationc pracdilus.
Sccundo, divinain iliam aelernamque Dei rationem
grmci, inquii, /b^ov dicunt, haud duhic quia Joan-
nes Evangelii sui inilio scripsit: Ev xptf v]v 6 Koyoc
(Joatm.,1, 1 ) . Nam ipse Terlullianus hocc lati-
ne ita c i t a v i f . i » principio erat sermo...., ei sermo
apud Deum, ei Deue erat sermo(TertuUian. adv. Herm.,
m IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 824
cap. 20). Ejus autem lcmpore mos invaluerat, J i niam multi dicuntur Filii qui non suni ( Tertullian. 9

ut Fiiius Dei a Laiinis diceretur sermo, cum me- lib. adv. Praxe. cap. 17). 9

lius graccum illud nomen l&yos ab illis ralio dici At quibus, obsecro te, verbis clarius declarari
debuisset. Qua quidem de interprelalione egimus, et asseri potest suprema Chrisli Filii Dei divinitas ?
nbi ostcndimus transcriptum foisse a Lactantio hunc Quis ea omnia veri summique Dei, attributa possiderc
TertuIIiani locum ( Dissertat. in Lactant. cap. 16, t
potest, nisi summus et unus cum aeterno Patre
arl. 2). Deus? Quid vero, quod Teriullianus haec omniaet
Tertio, nos ille monitos f.icit ctir grnecum nomen singula Sermoni Filioque Dci convenire, non solom
)oyo latine ratio potius, quam $ermo verti deheat. adflrmat, sed probat etiam, variisque rationibus con-
(

Deus, inquit, ante principium rationalis fuit, nondum flrmare nilitur? Persuasum crgo habuit Filium Dei
tamcn $ermonali$ quia habebat inlra sc rationcm, sed unum etimdemque cum suo Patre esse Denm.
t

nondum sermonem cxtra se ipsum emiserat. At quo- Neqtie insurgat nescio quis aut arianus aut soci-
niain ab aclerno sicut ralionem, ila ct sermonem i n - nianus, et nohis ohjiciat ab eo non rectc probari qoo-
tra se hahuil, licenliatn Tcrlullianus uuicuiqiie dedit modo divina illa attributa Filio Dei conveniant. Nunc
ulroqne ralionis et sermonis noniine pro iibito tilen- enim non inquirfmus quam valida, quod probatu la-
di. Ab illo autcm Filius Dei non lantum sermo, ralio •11 men facillimum est, ac flrma siut cjus argumenta,
et verbum, sed sophia etiam seu sapientia vocatur sed quacv sit ejus sententia, quam probare voluit.
(Tertuilian. lib. de carne Chri$li cap. 1 8 ; lib. adv.
9
Atqui ex ipsius verbis evidentissime conficilur illum,
Hermog. cap. 18 ).
%
aliosque omnes orthodoxos ejus a?tatis christianos,
pro certo pcnitus habuisse Verbtim et Filium Dei ve-
Praelerea ille in suo Apologetico, ac postea Lactan- rum essc Deum, eosquc, sicuti Praxcam, coutra quem
titts, ut suo lcco vidimus, cerliores nos fecerunl bunc ibi ilie dispulat, et alios omnitio errassc, qui sccos
% o v a Zcnone cthnico philosopho agnitum, quem sentiebant.
unher$ilati$ factilatorem esse pracdicabal(7dim, Apo- Quapropter alibi litinc Dei scrmonem et Filium Palri
logel. cap. 21; Dissertat. in Lactant. cap. 16,
y 9
suo parem et arqtialem, alibi ipso non minorem esse
art. 1 ). Addit Auclor uoster: Cleanthes in spiritum disertissime profitetur: Nam eum Patreui, inquit,
congeril, quem permeatorem nniversilatis adfirmat (Ter- parem sibi faciens, de quo procedendo Filius factut
lullian. loc. cit.; tom. i Apparat., pag. 782; Ditserlal. est ( lbid. cnp. 7 ). Postea vero: Idem Dei Fi-
t

in Minuc. Oct. cap. 4, art. 1, et Dissertat.in Lactant.

t
lius, Unum sumu$ dicens, ego el Paler ostendit dtot
9
t 9

cap. 12, art. 1 ). Athic Gleanlhes Zetionis, discipulus es$e , quos aquat et jungit (lbid. cap. 22 ). Rur- t

fuit, quemadmodum alihi annotavimus, ubi etiam, sus autem alio in libro: Et Sermo inquit, Deut, tpu
t

exposuimus quae illius ftierit de Dco sententia, ex qua in effigie Dei constiiulus, non rapinam existimatit ps-
id, qnod narrat Terlullianus, destimptum videtur. riari Deo ( Idem lib. de Resurr. carn. cap. 6). t

Jam vero cx his, quae ille de Dei Verbo, sermone
et ratione dixit, ita explicatis, colligi ulique potest
persuasum omiiino ipsi fuisse illud inlerius Dei
Vcrbum (am aelernum esse, quam ipsummet ejus Pa-
trem, qui illum ab acterno quidem, sed intra serne-
tipsum dunlaxat, protulit. Dc hac aulem Verbi divini
Audivisti sane quam perspicue Ftlium Dei Palri
suo parem sequalemqtic adserat; jam atidi qoomo-
do illum non minorem esse praedicet: Omnia $ibi irt*
dita dicit a Palre. Credas, $i creatorit est Chrittst,
cujus omnia, quia non minori $e tradidit omnia Filio
creator, quce per eum condidit per sermonem suum tn*
9

aelernitate iufra fusius ngendum (Inf. art. 8 el seqq.). licet (ldem, lib. advers. Marcion, cap. 25). At-
Prius enim vera ac sincera Auctoris noslri de supre- qui si non minor, sed par et aequalis Patri suo sit
ma illius diviuilate scntentia accuratissime a nobis Dei Filius, *erus procnl duhio est cum eo Deus. Et
enucleanda expbnendaque cst. enim ab eodein Tertulliano, sicut mox vidimns, al-
Primum itaque docet/huic divino Verbo et Dei tissimus et omnipotens dicitur. At nec duo altissimi
Fiiio omnia Patris sui a-lerni nomina el atlributa et omnipotentes, sicul ncc duo dii essc possunt. Nam
convenire : Nomina, inquit,Patris : Deus omnipoten$ alibi, uti animadvcrlimus, dixerat Deum ideo esse
t

alli$simus Dominus virtutum, rex l$raelis Qui est; unum,quia eslstimmus, atquc idcircn, Deus inqoit, 9
t t

qualenus ita Scriptnm docent hasc dicimus et in Fi- si non unus e$l non est (cnp. super. art. 1 ) .
t
9 9

lium compelisse et in his Filiunt venisse, et in hi$ $em- Plura autem si quis desideret, is ipsum, de ooo
%

per egisse et sic ea in se hominibus manifesta$$e. Om- agimus, Apoiogeticum cjtis librumadeat, ubi ille, post
t

nia inquit Patrismea sunt. Cur non el nomina? Cum brevem christianae de Filio Dei, Cliristo Domino, 4oc-
t 9

ergo legis Denm omnipotentem, et altissimum. et Denm trina». expositionem, elhnicos harc alloquitur in ver-
virtutum, el Regem Israclis, el Qui est vide ne per hcec ba : Qucerite ergo, *i vera etl itla divinitqt Chritti:»
9

Filius eliam demonstretur\ suo jure omnipotens qua ea ett qua cognita ad bonum auit reformalur; settt-
t 9 9

sermo Dei omiiipotentis, quaque omnium accepit pote-tur ut falsa sit quwvi$ alia comperta tn pnnus t»a tput 9 t

etatem : Allissinius, qua dexlera Dei exaltatus, sicut (manuscripii nostri codices ct editi addtint omni r* m

Petrus in Aciis conciotmur: Dominus virtutum quia tione qitae Rigallius sustulit) dclitcsccns sub nomm-
t t

omnia subjecla $unt illi a Palre : Rex J$raelis quia illi bus et imaginibus mortuorum, quibusdam signis, et tot-
9

proprie excidil sors geiuis istius. Jtem Qui e$t quo- raculis et oraculis fidem divinilatis operalvr (
9 9
8*5 DISSERTATIO D. L E NOURRT.
Apologet., cap. 2 1 ) . Quo autem modo vera et A
suprcma Christi divinitas poluit unquain magis
aperte c l asseveranter asseri ac pracdicari? Tertul-
lianus quippe palam asseverat eam lat/i essc veram,
qtiam falsa est qtiaclibet alia diviuiias a genlilibus
agnita et imroducta. Imo vero clamai ita vcram esse
Chrisli diviuitatem ut inde sequalur falsam esse
aliorum omuiunt, atqueeliain dxmonum diviuitatem,
qui sub mortuorum nominibus et imaginibus delite-
scentcs, signis, miraculis, oraculis fidem divinilaiis
opcrabanlur, id esl, omnibits persuadere conabanlur
hacc signa, miracula, et oracnla iicri divina sua po-
testate, ac veros se esse deos. Quis ergo iion videat
m
At quo magis vera certaque cst ista expositio, eo ma-
gis sludiose a nobis examinari debct.
Dicit itaque primo: Ilunc ex Deo protatum didici-
mus. Sed unde, quaeso, ille alii(jue christiani id didi-
ceranl? Non aliunde profecto, nisi ex sacris Scrip-
luris, ac ccrta constantique ab Apostolis ad sutim
usqtic tcmpus iradtlioue. Piura autem alibi citat hanc
in remejusdem sacrseScripturacloca, alqucin primis
in libro adversus Praxeaiu, hacrcseos palripassiano-
rum fautorem. At ibi quoque praeclare docel hanc
esse fidei nostrae regulam quae ab Evangelii initio de-
cucurrit, et quibuslibet haereticis est anliquior :
Constat aulem id inquit, verum esse quodcunque pri-
9

bac utriusque verae et fictitiae divinitatis oppositione mum id esse falsum quodcunque posterius ( Terluli.
9

veram ac suinmam a Tertuliiano declarari Christi di- lib. adv. Praxe. cap. 2 ) . Perpcram, igitur qni-
9

vinrlalein ? B dam insulsissimi homines venditarunt illud de >*>oy

Neque satis adhuc esse pulavit hoc ibi dixisse, sed el Filio Dei dogma Apostoiis primisquc eorum disci-
paulo post eosdem ethnicos his adhuc compellat ver- pulis fuisse incognilum, ac secundo duntaxat Eccle-
bis: Dicere non potestis Christum csse communis con- siae saeculo hausluin ex philosophorum opiuionibus,
ditionis hominem (lbid. cap. 25). Yeuturus siqui-
9 et a Chrislianis receptum. Si quae enim, in praecipuo
dem est in fine nuiudi, ut Dei virius, et Dei spiri- fidei christianae capite factn fuisset immulatio, h:cc
tus et sermo et sapientia et ratio, et Dei Filius. Pa-
9 9 9 omnium ac piwcipuc Tcrtulliani animutn percellcrc
lam igitur, atqne in ore et oeulis infensissimorum dehehat. Non mediocriter enim eruditus iile vir sub
Chrisliani nominis hoslium audacter pronuntiat et secundi sarculi cl lerlii iuitiiim floruit, nec proinde po-
contestalur Chrisium esse aclerni Patris sui Sermo- tuil ignorarc quam certo haec commtinisomnium doc-
neni, Sapicntiam el Rationem, qua ab aeterno Filius trina ab Apostoiis ad suum usqtte totnpus transmissa
ejus est. Quapropter diserte adfirmat in Cbristo duas sit.
esse Dei et homiuis nattiras, illumque lam verum esse Serundo, ille docet Verbum diviuum essedeSpiritu
Deum, quam verum homincm. Spiiitum; quia Dei est Verbum, Ralio, et^Sermo
ARTICULUS II. (Idem, Apologet. cap. 2 1 ) . Nam sicnl alibi a i t ; S p i -
Quam diserte Tertultianus asseverat unam et eamdem C rilum intelligimus in nomine sermonis: ita et sermonem
esse Patris azterni ejusque Filii substanliam ac natu- quoque agnoscimns in nomine spiritus. Nam et spiritus
ram, licet dislincta sit utriusque persona. substantia est sermonis, et sermo operalio spiritus et
9

Qnam discrte ac constantcr Tertuilianus docuit, duo unum snnt (ldem iib. adv. Praxe., cap. 26).
9

Filium Dei unum et eumdem csse cum Patre suo Exislimavit ilaque Scrmonem, seu Verbum, et F i -
Deum ; ita sane unam et eamdem ulriusque subsian- litim Dei esse spiritum , remque plane spiritualem,
tiam ac naturam, sed distinctas personas esse asse- a quacumquc matcria, et omni re corporca discre-
ruit. Non scmel quippe id dixit, sed saepius, ac prac- lam. Quae quidem illius senlcntia inde confirmattir,
serlim in suo Apoiogetico, uhi de Verbi sive Filii quod ipse ibidem pronuntiat iiltim esse spiritum de
Dei generatione sic dispulat: Hunc inquil, U>oy ex spiritu, id est, spirilu ac cogitalione reterni Palris sui
9

Deo prokitum didicimns, et prolatione generatum, et prohitum ac genitum (Idem, Apologet. cap. 21).
$

idcirco Filium Det, el Deum diclum ex unitate subslan* Divinae siquidem cogitationis prolalio non solum
tice. Nam et Deus spiritus : et cum radius ex sole por- nihil corporei admittit, sed unus ctim suo Palre, a
rigitur, portio ex summa; sed sol erit in radio, quia quo profertur, Deus esl. At quid opus est id a nobis
solis cst radins, nec separalur snbstantia, sed extendi- probari, quod ab iilo disertissime hisque ipsismet ver-
tur : ita ct de Spiritu Spiritus, et de Deo Deus, ut lu- D bis asseritur: Quod de Deo profectum est, Deus est, ct
men de lumine uccensum. Manet iniegra et indefecta Dei Fitius, cl unus arnbo, et de Deo Deus (Ibidem).
maleria matrix, etsi plures inde traduces qualilatum Tertio, Tertullianus aflirmat ilium cum Dco Patre
mutueris: ita quod de Deo profeclum est Deus est, el
9 uiitun esse Deum ex unitate substantia!, ac proinde
Dei Filius, et unus ambo: ita de spiritu spiritus, et de iinam et eamdem essc utriusque sttbstantiam (Ibid.).
Deo Deus moduto alternum numerum gradu, non stalu A Palre enim suo non separalur, inquit, substanlia ,
fecity el a matrice excetsit, non recessit ( Ibid, cap. sed extenditur; qtioniam Itnnc ex Deo, uti adhuc illo
2 1 ) . Ita saue ibi gentiiihus simpliciter ac sincere loquitur, protatum didicimus, el prolatione generatnm
declaralquid Christiani dcdiviui Vcrbi, ac proinde (Ibid.). Quia vero ah illo ita prodiit, et genilus est;
Filii Dei nalura ac generatione scnlircnl. Quaiu sin- idcirco, quemadmodum a Palre suo non separalur
ccra aulem sit hacc explicalio, inde liqttct,' quod si stibslantia , sicab illo persona distinguittir. Non enim
celare attt dissimulare aliquid potuisset, illud certe eadcm essc potest Patris et Filii Dei persona. At ea-
non erat dicturus in libro pubiico, qttem cthnicisom- dcm tamen esl utriusqtie substanlia; qitandoquidcm
nibus, ac Romani cliam imperii antistilibus oITerchat unus cst cum Patrc Dcus ex unitate substantiat, a qua
£27 M TERTULUAM APOLOGETICCM »8
non $eparatur ted extendilur (Ibid.). Ex hac enim subs- A quidem de eodem Pilio Dei in Apologetico s c r i p s i t :
f

lantia , tamquam malrice non recessit, sed excessit; Moduto, quemadmodum adversus Yalentinum dixit ,
atque ita quidcm ambo unus idemque Deus sunt. atternum numerum gradu non slatu, fccit. Sed Rigat-
t t

Neque ibi tanium, sed in &uo adbux adversus tius contra manuscriptorum nostrorum, ei o m n i u m
Praxeam libro , iliud his confirniai verbis : Halionem antea cditorum codicum fidcm ibi priora verba s i c
reddidimus , qua Dii non duo dicaniur, nec Domini, corrigi voluil: Modulo allerum, non numero (ldeai 0

sed qua Pater el Filius duo \ ei hoc non ex separatione Apologet. cap. 21 ). Nullam nibilominus Iiujuscc
substantice, sed ex disposilione, cum individuum et in- emendatiouis reddidil rationem. Numquid crgo p u -
separatum Filium a Palre pronuntiamus , nec stalu , iavit, sicuti videlur, sic immutatis auctoris v c r b i s ,
sed gradu aiium , qui etsi Deus dicalur, qmtndo nomi- illius accurratius servari anlithescs? Sed nefas p r o -
9

natur singularis, non ideo duos Dcos faciat, sed unum cul dubio est veteris auctoris textum levissima c o n -
f

hoc ipso, quod el peus ex unitale Patris vocari /w- jeciura immutare, multo minus praepostera i m i n u -
beat (Terlutl.
f tib. adv. Praxe. cap. 19 ). Vides tationc sensum ejus in alium delorquere plane oppo-
sane quam diserle ibi Ule, sicut aiibj, asseveret situm, et in eum, quem impugnat, errorem. N a m
Fiiium Dei atium esse a Palre suo non staiu, sed Tertullianus, uti aflatim probatum est, apertissime
gradu id est, non natura , scd persona, quae ordine ] \ docet Filium Dei modulo el gradu sivc persona ahurn
t t

secunda dislinguitur, atque bacdistinctioneesse qui- essea Patrestio, sed unum et eumdem subslanita,
dem duos, sive duas personas, a se inviccm distinc- etidircoduas essc personas dislinctas, unum taineo
tas, sed duos Deos dici non posse ; quia eadem est Deum. Utriusque ergo personae a se invicem disiinctx
utriusque subslantia, et idcirco ambo uous Peus numerum alternum (aciunt.
(Ibid.cap. 2). Praeterea itie palam, qtiemadmodum in sequcnti
Neque dixeris ibi taceri personx» nomen. Nam illud articulo videbimus, cum tota Ecclesia catholica de-
bac Palris et Filii distinctioue satis subintelligitur. clarat tres esse in sanciissima Trinitate personas*
Quia enim unam dixit esse utriusque naturam , sola Jure igitur roerito dixit Filium Dei moduio atiernum
dunlaxat persoua distingui et duo esse possunt. cum Patre suo numerum facere. Jam cnim eum d i -
Dcinde nomen personac, boc ipso quo nunc utimur ceuicm audivimus : Non est idem Pater et Filius mo-
significatu, in eodem adversus Praxeani libro sumitur, dulo id e s i , eo prolationis modo, quo FUius a
9

sicut ex iocis infra citandis evjdcnlissime patebtt. Patre prodivit (Idem, iib. adv. Praxe., cap. 8).
At, nou solum advcrsus Praxeam , sed ctiam ad- Filius crgo cum Palre numerum facit alternum '\d y

versus Valentiuum alium toreticum kauc dc dis- est, uterqtic Patcr et Filius alternntim vlcissimque
lincta Fiiii Patrisque pcrsona, scd una utriusquc subs- ( l duarum personarum numcrum faciunt. Tcrtuliiani
tantia doclrinani lutattir ac propugnat. Duo epimvero autem btinc esse sensum colligi haud inepte potest
erant Valcutioi errores, quos ille bis descripsit ver- his ejus in eodem lihro verbis: Pater Filium facit 9

bis : Valenlinus probolas SMUS , id e s l , divinas prola- et Patren* FUius. Et qui ex aiteruiro fiunt, a semeiipsis
tiones, discernit el separat, et ita longe ponit, ut sibi fieri nuilomodo possunt, ul Pater se sibi Ftiism
Mon Patrem nescial ( lbid. cap. 8 ). Secundum faciat ei Filius sesibi Patrem
t Habeal necesse est
autem bunc errorcm, de ^Eone Patrem nesciente, Paler Fitium utPater sil el Filius Patrem ut FiUus sit
9 f f

refeiiit Joannis Evangelislae auctoriie : Apud nos t (Jb'ui. cap. 10). Audisne qtiam luculenter illc doceat
f

inquit, solus Filius Patrem novit, et sinum Patris Pairem et Filium sic inter se componi, ut Pater
ipse exposuil. Tum deinde primum Yalenlini desc- cum Fjlio, ac vicissim Filius cum Patre numerum al-
paratis divinis prolationibus errorem, h i s , quaD ad ternum faciant?
proposilum noslrum magis faciunt, verbis everlit: Yerum, quia infinittim est inler homines c l Dcum
Sermo et in Patre semper, sicul dixil : Ego in Patrc ; discrimen , hinc miuimc dubitantcr asscverat Filiura
el apud Deum semper, sicut scriptum esl: Et Sermo eratDei alium essea Patre gradu quidem, sed non statu f

apud Deum. El nuiwuam separatus a Patre , aut alius hoc est, iihim sua generatione esse alium gradu,
a Patre, quia Ego et Paler unum sumus. Indc vero ~ seu ordine secundum (Ibid. cap. 2 ) , ut pote f

concludit hunc sermonein Filiumque Dei a Patre suo genitum a Patre, scd non statu, id est, non sub-
esse distiuctuni, quia ab eo prodivit ac proiatus est; stantia ac nalurn, quae una eademquc in iilo el Patre
scd ab co non separari, quandoquidcm una ulriusque suo est. Sed his iliius dictis novatn certe lucem ea
est nalura. Quin etiam paulo post adjecii : Non d i - dabunt, quic dc ejusdem Filii etSpiritus Sancli divi-
versitate ulium esse Filium a Patre, sed dislributione; nitate ac sacro Trinitatis mysterio illc tradidit, et
nec divisione alium , sed distinctione; quia non sit idem a nobis jain enodanda explanandaque sunt.
Pater et Filius, vel modulo alius ab alio (Ibid.). ARTICULUS III.
At nunc animadvertas vclim Fiiitim Dei ab co dici
Qnam diserte Tertullianus orihodoxam adhuc de Filii
alium a Patre, et non aiium, videlicet alium a Palre
Dei nec non Spiritus sancti divinitale ac sacro Tri-
persona, et substantia non alium, quia hxc substan- f

nitatis mgsterio doctrinam explicet ac vindicet.

tia in ulroque plane eadem est.
Cum igitur Filius a Patre suo sit distinctus, quia Terlullianus non iis tanttim qtiac reltilitnus, sed
duae supt in una eademque substantia personae, recte aliis adhuc pluribus in locis, catholicam de suprcma
829 DISSERTATIO ). L E NOIJRRY. 83«
F i l i i Dei Christique Domini divinitate sentcntiam tam L cum Spiritu sancio secundum rationem oeconomias, qucb
asseveranier quam perspicue luelur ac vindicat. Scd facit mmerum, ne ul vesira perversiias infert, Pater
quia in iis catlioiicum quoque dc Spiritus Saiicti divi- ipse credatur natus et passus, quod non licel cre»
nitale ac sanctissimae Trinitaiis mysterio dogma non fii quoniam non ita tradilum est { ibid., cap. 1 3 ) .
f

nvinus diserte asserit et praedical, illud separatim in Cnm autem ille haec scriheret, jam dcfeceratab Ec-
boc articulo exponendum esse duximus. Primum ita- clesia catholica ad Moniaiiislaruro errorcs, ei ab-
que contra Prnxeam patripassianum , qui cumdera «urdurn faisi Paracleti commenium imbiberat. Sanam
Patrem et Filium Dei esse effutiebat, hxc de Trini- iamen et orthodoxam de Triuiiatis mysierio fidem
tatis myslerio, tribus videiicet divinis personis et diserte asserii ac tueiur. Quis ergo negabil vertini
una eademque caram nalura, (irmiter credenda esse esse hoc pracipuum chrislianac reltgionis documen-
dcclarat: Custodiatur, inquit, ceconomiae sacramentum, l u m , quod ille quocumqtie ih staiu, ac pcr totam
quce unitatem in Trinilatem disponit, tres dirigens, Pa- viiam, tam conslanler propugnavit, et a solis planc
trem , d Fitium, et Spiritum sanclum : tres autem non errantibus impugnatum fuisse tesiificaiur.
stalu, sed gradu; nec substantia, sed forma; nec potes- Prius enimvero illud ab eo scriptum lcgitnus:
tate , sed speeie; unius autem substantioe, et unius sla-{}uale est ut Deus divisionem el dispersionem pati videa-
tus , et unius potestatis ; quia unus Deus , ex quo etj tur in Filio et Spiritu sanclo , secundum el tertium
gradus isli, et formce, ct species in nomine Patris, ei eortitis locum , lam consortibus substantice Patris, quas
Filii, et Spiritus sancti deputantur (Tcrlull., lib. odv. non patitur in tot angelorum numero, et quidem
Praxe. cap. 2 ) . Nemo est aulem qui non intel- iam a substantia alienis (Ibid. cap. 3 ) ? Iiilelligis
t

l i g a t , nomine status, sicut in superiore arliculo profccto quanla perspicuitatc adhuc pronunliei,
monuimus, idem signihcari ac substanliam el nalu- Patrem a Ftlio et Spiritu sancto sic persona dislin-
ram Dei; gradus autem, formae et 6peciei nomini- gui, ut Filius et Spirilus sanctus secundum et teriium
bus , divinas personas, atque eorum ordiuem , et iocuni habeant. Piane tamen prorsusquc contendit et
existendi modum. Manifeste igilur docet trcs esse adfiniiai tiuiiain intcr eos esse divisionem, aul dis-
sanctissimae Truiitatis porsona6 , quae numerum sine persionem , sed ejusdem consortes substantiae, quae
divisione paliuntur, sed unani eamdemque esse earum tn eis tam una, quam in angeiis, quantumlibct per-
substniitiam. iectis, divisa eiseparata est.
Postea vero hanc catholica?. Ecclesiae doctrinam , Yerum nulla procul dubio explicatione Hlud iudi-
atquc, ul ipse aii, regnlam ftisitts huncque in modum gct, quod ab iilo uon solum apertissime renuntialur,
expontt ac confirmat: Trinitas per consertos et con- sed ipsa etiam probalur sacrae Scriplurae atictoritate,
nexos gradus a Palre decurrens, et monarchice nitiil ; ac his potissimum ioanuis Evangelislae verbis: Ego
obstrepit, et ceconomite statum protegit. Honc me re- et Paler unum sumus. Postquam enim bacc citavit,
gulam professum, quia inseparatos ab alterutro Patrem, sic prosequilur [ lbid. cap. 22 ) : Hic ergo jam
et Fitium, et Spirilum sanclum testor, tene ubique, et gradum votunt figere stulli, imo cozci, qui non vi-
ita et quomodo dicarur agnosces. Ecce enim dico alium Meant, primo, Ego el Paler duorum esse significationem;
esse Patrcm, ct atium Filium, et alium Spiritum sanc- deltinc in novissimo, Sttmtis, non ex unius esse per-
tum. hlale accipit idiotes quisgue aut perversus hoc sona, quod pluraliler dictum est, tum quod, unum
diclum, quasi diversitatem sonet, et ex diversitate se- £umus > non, unus suinus. Si enim dixissel, Uims su-
parationem protendat Palris, et Fitii, et Spiritus. Ne- mus, poluisset adjuvare sentcntiam illorum. Vnus enim
cessitate autcm Jioc dico, cum enmdem Patrem, ct eingutaris numeri significatio vidctur: adhuc cum duo
Filium, et Spiritum contendunt adversus oeconomiam masculini geneiis. Untim dicit neutrati verbo, quod non
monarchim adulantes, non tantum diversilate atium perimelad singutarilatem, sed ad unitalem,ad simitilu-
Fimtm a Patre , nec divisione atium , sed distinclione; dinem, adconjunctionem, ad dilectionem Palris... Unum
quia non sit idem Pater et Filius, oel modulp aiius sumus, dicens, Ego et Pater, ostendit duos esse, quos
ab atio ( Ihid., cap. 9 ). Nnmquid clarins me- tequut etjungit. Posleavcro hac brevius quidem , sed
:
liusve explicari potest Vera «t calholica de saero » non itiinus clare ac perspicuc explicat: Connexus Patris
Trinitalis Hiyeicrio doctrina ? Palam cnim c l contra in Filio, et Fiiii in Paracleto, tres efficit cohcerentes,
haretkoruin ejrorcs Aucior noster profitelur Patrem, atterum ex altero , qui trcs unum sint, non unus ;quo-
e i F i i i u m , et Spiriium sanctum tres esse personas, modo dictum est: Ego et Pater tinura sumtis, <rd
a se invicem distinctas, sed sine diversitate, divi- substantim unitatem, non ad numeri singularitatem
sione, et separalione, quia una est iilarum substan- (Ibid. cap. 25).
tia. At hanc esse asseveral orthodoxae fidei regulam, Quamvis atttem ibi nomen personce non adliibent;
quae in sacris Scripluris tradila , atque a majoribus superiori tamen loco iilum eo ustun fuisse animad-
accepta, ab oranibus lenenda est. ycrtere potuisti. Sed distinctius adhuc prolatum v i -
Quapropter id nonsemel bisque dixisse contentus,' debis, ubi rursum variis sacrae Scripture leslimoniis
postea adhuc repeift, et corrobornt: Nos, inquit, demonslrat ircs in sanctissima Trinitate esse per-
qui et tempora et caussas Scripturarum per Deigratiam sonas, unamque duntaxat naturam. Etenim id
inspicimus, maxime Paracteti, non hominum disciputi, ille probal his Geneseos verbis : Faciamus homi-
duos quidem defmmus Patrem, et Fitium, et jam tres nem ad imaginem et simililudinem nostram ( Genes*
331 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM «3!
I, 26). Et aliis : Ecce Adam factus esl tanquam unus A tribus illorum personis sententiam.Ncc minus eviden-
ex nobis (Ibid., III, 22 ). Nam inde ille sic argu- ter palet ipsi persuasumomninofuissehocpraecipoaai
nienlntur : Quia jam adhmebat itli Fitius, secunda tolius Ecclesiac calholicae dogma fundari sacrae Scrip-
persona, Sermo ipsius, et lertia, Spiritus in Sermone 9
turae auctorilale, illudqueab Apostolis eorumquesuc
ideo pluraliter pronuntiavit: Facinmus , et, noslram, ccssoribus ad suam usque aetalem certa ac perpelua
et nobis. Tum panlo post: Denique sequens Scrip- traditioue transmissum. Dcnique, ex dictis liquet boe
9

tura distinguit inter personas : Et fccil Deus homi- documeiiium ab eo audacter propugnari, non soluia
ncm : ad imaginem Dei fecit iilum. Cur non suam 9
adversus hacrcticos illud negantes, sed eibnicos
si unus qui faciebat et non erat ad cujus facicbal f etiam, infeslissimos Christianorum hostes, qui illos
9

Erat aulem, ad cujus imaginem faciebal, ad Fitii scili- hancce ob doctrinam crudelissime vexabant et inle-
cet, qui homo futurus cerlior et verior, imoginem suam rimebant. A l certe liaereticos ad suas facilius parles
fecerat dici hominem quitunc de limo formari habebat illexisset, si fateri potuis^et unam lantum, nec plo-
9 9

imogo veri et simitiludo. Nec longc poslen ; AUum, i n - res, nisi nomine tcnus esse in sanctissima Triuittle
quit, n Palre Filium, quouiodo accipere debeas jam personas. Sihi qnoque ethnicos conciliare, eorumque
professus sum pcrsonne, non stibstanliac nomine; ad adversus Christianos furorem placare poterat, si
9

distinctionem, non ad divisionem. Ccelerum, etsi ubique B dixisset tres esse Deos, aut certe unum majorera,
teneo unam substantiam in tribus cohatrenUbus , tamen minoresque alios. Neque id a nobis gratis ficlum pu-
atium dicam oporlet ex neccssitale sensus eum qui ju- taveris, quod ipsemet TenuIIianus palam aperteqoe
bet, el eum qui facit (Tertull., tib. adv. Praxe., cap. prolilelur : Caterum, si conscientia noslra, ita ille lo-
22). quitur, qua scimus Dei nomen Domini et Patri, et f i -
Prius, vero, ubi adversus etimdem Praxeam dispu- lio, et Spiritui sanclo convenire, Deos et Dominos w-
tando, manifeste oslcndil Filium Dei, qni illius So- minaremus, extinxissemus faces nostras, etiam ad nwr-
phia, el scrmo cst, alium csse a Palre suo, ihi sic tyria limidiores, quibus evadendi quoque paleret occe-
arguenlcm Pr.ixcam inducit: Ergo, iaquis, das ati- sio, juranlibus slalim per deos et dontinos, ut qvi'
quam substantiam esse sermonem spiritu et sophiat dam hairetici , quorum dii plures ( Ibid. cap. 13).
9

traditione constructam ( Ibid., cap. 7 ) ? Cui ille Tertullianus itaque, quemadmodum alii veri
uno verbo respondct : Ptane, atqtie ita iilud ve- ciirisliani quaelibet tormentorum genera eiperiri,
rtim csse ultro confitetur. Cujus hanc continenler et necari waluerunt, quam hanc traditam sibi i
rcddit ralionem : Non vis enim eum substantivum ha- Christo cjusque discipulis, de ejusdem Cbrisli
bere in re per substantia* proprietatcm ul res et per- divinitite et sanctissimae Trinitatis mystcrio doc-
9

sona qucedum videri possit, et ila cnpiat secundus a C trinam ullomodo infirmnre aut dissimulare. Nol-
Deo constitutus duos efficere, Patrem et Filium, Deum lus ergo dubitandi loctis est, quin vera sit baec
9

el Sermonem. ejusdem TertuUiani ct catholicae Ecclesiae doctrioJ,

Finem certe diccndi non faceremus, si omnia et
singula iilius, sacrum Trinitalis mysterium adversus constantcrqne ac perpetuo servau propugnataque
Praxeam lam rccte quam diserte asscrentis, verba
vellemus transcriberc et enuclenre. Qiiamobrcm ne
simtis longiores, ea duntaxat adjiciemus, quibus
adhuc ostendit tres unius divinilalis in sanclissima
Trinitale esse personas : Christus, inquit, novissime
qtiae liunc in modum a sacris scriptoribus adserta,
fuit.
ARTICULLS I V .
Quibus ralionibus Tertutlianus expticare conatus sit
divinam ccternamque Filii Dei generationem, tictr
ille non vero Spiritus sanclus, Fitius Deidicstw.
9

mandans, ut tinguerent in Patrem, et Filium, et Spi-

rilum sanclum, non in uno, nec semet, sed ter ad sin- Satis Tertulliano non fuit suam et totius catholica
gnla nomina personas singnlas (Ibid. cap. 27). Ecclesi;c de suprema Filii Dei et Spiritus Sancu*
Unam vero esse trium illarinn personarum substan- divinitate sententiam eo, quo vidimus (Art. super.),
tinm et divinitatcm disertissime non solum in locis modo exposiiam tueri ac vindicare; sed expbcare
jam citatis, sed in alio adhuc edixit libro, quem ab D etiam conalus est, cur Verbum et Ratio Dei veros
co, cum ctiam lineresiiu Montanistarum sequeretur, cjus Filius sit et dici debeal. Palam itaque omnibus
composiiiiin fuissc iiullus dttbital. Ibi cnini haec iile declarat Detim, eo ipso Tquod Deus est, semperatqu*
scripsit : Ecclcsia ptoprie ipse est Spiritus, in quo est nb omni aeternilalefuisse rationalem(/frid.). Cuniergo
Trinitas, sive tres pcrsonce unius divinitatis, Pater, et sinc ratione esse non possit, ab eadem aeternitate
Filius , et Spiritus sanctus (Idem, lib. de Pudicit. protitlit Sermonem,qtii quidem Scrmo melius laline,
cap. 21). qttemadmodum nnnotavimus , Ralio appellari debuc*
Porro autem ex his omnibus, qttae hactenus in hoc ral. Divinus autem iilc Sermo non est qna?dam artt»
clsuperiori nrliculo disptitata sunt, satis, uli pulamtis, ctilala, sicuti hominis vox , vel quidam sonus onSf
evidenter coiligitur sanam omnino planeque orlho- aerve perctissus, atque ita nescio quid vncunnt et
doxam fuisse Terlulliani, sive calholici sive montnni- inane ; sed habet, inquit, propriam substantHV»
stae, idcst, per totum vitac sune tempus, de stiprema spiritum (Tertult. Apotoget. cap. 21 ). Quia vero
,c
Filii Dci Spirilusque snncti divinilnlc, etendem ipso- id ab haeretico Praxea negabatur, contra eum s
rum cuin actcrno Deo Patrc substantia, ac distinctis dispulat, probatquc hunc Dei Sermonem esse veram
$55 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 854
substantiam : Quid est enhn, dice$, sermo, nisi vox et A dividi non potest simplicissima Dei substantia, sicut
sonus oris, et sicut grammalici tradunt, aer offensus , nec plures dii csse possunt. Quamobrem ille iterum
intelligibilis auditu , cceterum, tflcwam neac/o ^utd, et d i c i l : Omne quod prodit ex aliquo, secundum sil ejus
inane, it incorporale. At ego nihil dico de Deo inane et necesse est de quo prodil; non ideo tamen separatum.
vacuum prodire potuisse, ut non de inani et vacuo pro- Secundus autem ubi est, duo sunt; et tertius ubi est,
talum, nec carere substantia, quod de tanta sub$lantia tres sunt. Tertius enim est Spiritus a Deo, videlicet
processit, et tantas substaniias fecit. Fecil enim et ipse, Patre et Filio , sicut teriius a radice fruclus ex frutice
quoe facta sunt perillum. Qualeesl ut viliil sit, sine quo (Ibid.cap. 8 ) . D u o autem ibi docet, quae altento
nihil factum est; ut inanis solida , et vacuus ptena , et certe animo observanda suut. Dicit enim pri-
incorporalis corporalia sit operatus? Nam et$i potest mo Filium Dei alium, et ordine secundum esse a
atiquando quid fieri diversum ejus per quod fil; nihil Palre suo; quia ejus est aeternus Scrmo, qui cx illius
tamen potest fieri per id, quod vacuum et inane est. intelleclu el cogitatione ptodivit, atque idcirco Filius
Vacua et inanis res est Sermo Dei, qui Filius diclus ejus est. Secundoait Spirilum sanclum esse lertium ;
est, qui ipse Deus cognominatus esl ? E T S E R M O E R A T quia ab utroque Patre ct Fiiio procedit, tanquam
A P C D D E U M , E T D E U S E R A T S E R M O (Idem lib. adv. Prax. terlius fruclus ex radice c l frutice oritur. A l cum ibi
cap. 7)? Ea crgo argumentatione ostendit Yerbum , B non suam lantum, sed totius Ecclesiae caiholicae sen-
sive Sermonem ac Rationem D e i , non esse aiiquid tenliam contra Praxeam haereticum explicet, ac tuca-
inane et vacuum , sed veram substantiam. tur, inde profeclo colligitiir illatn a cliristianis omni-
Alqui ideo bic sermo divinus vera est substaniia, bus orihodoxis, atque aliis etiam non eodem, aut
qui a Deo prolatus est. Nam eum , inqnit i l l e , prota- simili ac Praxeas errore infectis asserlam ac pro-
tione generatum, et idcirco Fitium Dei dicimus. Pro- pugnatain.
laius autem a diviuo Palre suo , ex ipsius inteilectu Vcrum quidam objiciunt ibi Terlullianum non
tanquair. ex matrice, prodiit, alque ideo geueralus , agerede Spirittis sancti origine,sed de personarum
et verus Dei Filius esi. Elenim hac ipsa gcneratione SS. Trinitatis ordine, in quo ille lerlius post Patrem
non solum simiiis Patri, sedeadem quoque est utritis- coiistituilur. At cur, quneso, ab i i s , qui sic arguunt,
que substantia. Non cnim ilie, inquit, Filius Dei a omissa fuere haccsubscquentia Auctoris nostri verba:
Palris matrice rece$$it, sed excessil. Quoniam vero non Sicut lertius a radice fructus ex frulice, el tertius a
recessil, eamdcm ac ille babel substamiam ; et quia fonle rivus ex flumine, cl tertius a sole apex ex radio,
£b eo prodivit, illius est Filius (Idem Apologst. cap. nihil tamen a matrice alienalur, aqua proprietates suas
2 1 , pag. 21). ducit? Nonne autem haec satisostendunt illum non de
Sed rursus Terlullianum audiamus, qui id alibi Q solo Spiritus sancti ordine, sed ejus etiam origine
( Idem, tib. advers. Prax., cap. 8) pluribus sacrae fecisse sermonem? Ibi siquidem his Comparationibus
Scripturae tcslimoniis asscrit ac confirmat : De adversus Praxeam dcmonstral Filium Dei, etiamsi a
quo, inquit, procedendo Filius factus est , primo- Patre stio non sit separalus, ab eo tamcn ideo dis-
genilus, ut ante omnia genitus, et unigenitus, ut tingui, quiu suam ab ipso originem ducit. Tum inde
solus ex Deo genkus , proprie de vulva cordis, id est, ad Spirilus sancti orlum delapsus, eodem, uti vides,
inlcllectus, ipsius, secundum quod et Pater ejus tesia- plane modo argumentatur. Tam igitur de Spirilus
tur ; E R U C T A V I T COR M E U M S E R M O N E M O P T I M U M (Psalm. sancti, quam Filii origine disputat.
X L I Y , 2 ) : Ad quem deinceps gaudens in prnona illius: Urgent nihilominus a Tertulliano antea apertissime
F I L I U S M E U S E S T U , E G O H O D I E G E N U I T E ( Psal. II, 7 ) : pronuntiari : Orium Spirilum non aliunde pulo,
ei, A N T E L U C I F E R U M G E N U I T E ( Ibid. G I X , 5). Sic quam a Patre per Filium (Idem, cap. 4). Sed a l -
et Filius ex sua persona profitetur Palrem in nomine lende, quaeso, quam parum considerale hacc obji-
Sophice: DOMINUS CONDIDIT M E I M T J U M V I A R U M IN O P E R A cianlur. Nam Hilarius, ul iili fatcntur, diserle docuit
S U A ( Ad Hebr. cap. I ) . A N T E OMNES A L T E M C O L L E S Spiritum sanctum a Patre el Filio procedere, cum
G E N E R A V I T M E ( Proverb. cap. YUI, 2 2 ) . Alque haec scripsit: Quod $i differre crederetur inter accipere a
ipsa rittio est, ctir Vcrbum, Seu sermo Dei, non vero p) Filio et a Palre procedere, cerle id ipsum atque unum
Spiritus sanctus sit, dicaturque Filius D e i : alque, es$e exislimabitur a Fitio accipere quod sit accipere a
ut ipse Tcrlullianus ait, Qui etiam proprie nomen Palre (Hitar. I. 8. de Trin. § 20). Alqui scriplum
Filii accepit, lum quianomen illud ipsi in sacris Scrip- ab eodem Ililario legimus : Exte (nimirum Palre)per
turis datur, lum etiam quia priora solo Palre suo in eum (Fiiium) sanclus Spiritus tuus est. Paulo post vero
nalurae simililudinem est genilus, et Spiritus sanclus sic Paircm precalur : Dona mihi ut Patrem te sciticet
ab utroquc processit, quemadmodum ex mox citan- no$irum, Filium luum una tecum adorem; sanctum Spi-
dis ejtisdem Tertulliani nostri verbis manifeslum uni- rilum tuum, qui ex te per unigenitum tuum est, pro-
Cuiqtie ftet (Tertull. tib.adv.Praxe. cap. 8). n«rear (Ibid. lib. 12, § 56 et 57).
Sed quamvis Scrmo Dei a Palre suo aeterno pro- At si is eodein catholico sensu dixitSpiriltim a P a -
deat, vel sicuti ait ipse Tertullianus: Non aliunde, tre et Fiiio , atque Spiritum sanctum a Patre proce-
sed de substantia Patris deducatur (Ibid. cap. 4 ) , dere per Filium, cur non eliam Tertuilianus ? Numquid
boc est , oriatur ex ejus cogitatione et intelli- idemioquendi modusiu uno probari polest, et in aitero
gentia, non idcirco lamen ab illo separatus est. Nam reprobari ? Uterquc igitur, sicutrecle Spiritum sanc-
 833 IN T E R T U L L L W I A P O L O G E T K U M 856
lum a Paire et F i l i o , ita a Patrc per Filium proce- A comparationes esse imperfectas. E t vero quis nescbt
dere dixerunt.Nam Filius, tanquam mcdius inler Pa- illas tantum inter sc differre, quantum a €reatore
trem elSpiritum sanclum, ab eodem Palre soio prin- distat creatura? Non putavit igitur iis posse oronino
cipium accepit, atque ab iilo et patre Spirilus san- explicari Filii Dei generationem, sed ut qualicam-
clus sttam ducit originem. Itaque Spiritus Sanctus que modo, ac secundum infirmas ingenii noslri vires
dicilur a Patre procedcre per Filium , qui origiue sua eam inteiligamus.
intcr utrumque tanqttam medius, a Patre accepit, ut Deinde vero bucc exempla ab iilo non adaibe&tar
Spiriius sanctus ab ipso procedat. Quamobrem haec in omnibus, scd in aiiquibue lantara rebus, qoa ad
ipsa processiouno codemqucmodo lam a Patre, quam divinam speclant Filii generationem. Omnia enia-
a Filio derivatur, ac deducitur. vero ilia eo duntaxat tendunt, ut ostendat Fiuem
Quia igilur Fiiius Yerbum iiiius et Sermo esl, qur Dei, etsi a Patre suo prodeat, abiilo tamen noneoe
ex Palris intellectu seu cogitatione, sicuti ex quadaiu separatum,nec divisum. Propterea enim qued frutex,
nialiiee et vulva prodivil, hinc rcctc Filius ejus et uti iile ait, a radice, fluviue ex fonte, radhisexsole
unigeuilus proprie, ut aiibi dixit, nomen Filii accepit. prodeunt, nec a se invicem separantur, aut dividun-
( Terlot. lib. ado. Praxe. cap. 8 ). Spiritus vero tur, sed sibi conjungunlur, el sine ulia divisiene co-
sanctus, quoniam ab utroque proccdit, ncc unius cx B haereul; hinc bominis inleileclus eo adduci potcst,
illis, nee ajnborum Filtus uuquam est appeilalus, ncc ul pro infirmis planc viribus cognoscal Dei Filhtm,
appcllari debuit. qu imvis a Palre prodeat, ab eo non separari, sed ifi-
ARTICULUS V. fiuilc perfectiori modo, quam res iiias corporeas, ipsi
Exponuntur el examinanlur qucedam exempla, quibus esse conjunctum, atque ab eo penitus mdivisuai.
Tertullianusdivinam Filii Dei generationem explicare Sic etiam postea i l i e , ut confirmct Filium Dei t
conatus est. Patrc separari, tamelsi ab ilh) divina generatione
Cum diviua Filii Dei generatio captum bominis exicril, ipsum ita loquentem introducit: Exivi a Ps-
longe stipcret, nec possit facile ab eo iulelligi, hine tre, ut radius ex sote, ul rivus ex fonte, ut frutex ex
Tcrlullianus noster illam quibusdain comparalionibiis semine (Ibid. cap. 2 2 ) . Alibi vero eadem soUs et
explanarc, c l illustrare connisus est. Yerum quia dif- radii comparationc idco tantum utitur, ut denaoos-
(icullalibus non carent, a nobis sunt examinanda?. tret Dci nomen non creaturis tribuendum, sed
Pi iiuum ilaque eas in Apologetico sic proponit: Cum Patri acterno ejusque Filio, quorum una omntnoest
radius a Sote porrigitur, porlio ex summa, sed Sot erit substanlia. Praestat autem ipsum haec enarrantem au-
in radio, quia Solis estradius ;nec separatur substanlia, dire : Deos, inquil, omnino non dicam , nec dominot.
sed exlenditur : ita de Spiritu Spiritus et de Deo Deus, Q sed Apostolum sequar, ut si pariter nominandi fuerint
t

ut lumen de lumine accensum. Manet integra el inde- Pater et Fitius, Deum Patrem adpellem, el Jetta
fecta maleria; matrix, elsi ptures inde traduces quaiita-Christum Dominum nominem. Solum autem Chrittum
tum mutueris : ka et quod de Deo profectum eil, Deus potero Deum dicere, sicut idem Apostolus : Ex quibtt
est, et Dei Fitius, et unus ( supple Deus) ambo Christus, qui est, inquit, Deus super omnia benedictus it
( Tertullian. Apologttic. cap. 2 1 , pag. 5 9 9 ) . Sed cevum omne. Nam et radium solis seorsum sotem w-
IKCC ille fusiusalibi iisdem aliisque exemplis euucleare cabo : solem autem nominans, cujus est radius, not
adhuc conalur. Audiamus eum, si tubet: Protulit statim et radium solem appeltabo. Nam etsi toUt
Deus Sermonem, quemadmodum etiam Paraclelus doc?/, duos nou faciam, tamen et sotem et radium ejus Um
sicul radix fruticem, et fons fluvium, et sol radium. duas res, et duas species unius indivisce tnbttantiat*
Nam et istas species probolos, id est, uli paulo anle merabo , quam Deum ct Sermonem ejut, quam Patrea
dixerat, prolationes sunt earum substanliarum, ex qui- et Filium (Ibidem, cap. 4 5 ) .
bus prodetmt. Nec dubitaverim Fiiium dicere et radkis Neque ibi ilie sletit, sed ad illara aeternam Verbi
frutkem, et fontis ftuvium, ct sotis radium; quia divini generationem rursus explicandam alta usus
omms origo parens est; et omne quod ex origine pro- est comparationc; quae quidem licet superioribus
fertur, progenies est; multo magis Sermo Dei, qui eliam J) longe perfectior sit, eam tamen adhuc iniperfecutn
proprie nomen FiUi accepit. Necfrute» tamen a radice, essc palam profitetur. Ab illo autem desumitur ex
nec fluvius a fonte, nec radiue a sote discernitur, sicut interiore hominis sermone ac verbo, atque ita arge-
nec a DeO Sermo. Igitur seeundum eorum formam pro- mentatur : Vide cum tacitus tecunt ipse congTedem,
fiteor me duos dicere, Deum et Sermonem ejus, Patrem ratione hoc ipsum agi inlra te, occurrente ea tibi ctts
et Filium ipsius. Nam et radix et fruiex duceres sunl, sermone ad omnem cogkatus tui motum, el ad omnem
sed conjunclat. Et fons et fluvius duas species sunt, sedsensus tui pulsum. Quodcumque cogilaveris, seriso
indivisas. Et solet radius duw formcesunt, sed cohce- est; quodcumque senseris, ratio est. Loquaris ithd
reales (ldem, lib. adv. Praxe. eap. 8 , pag. 6 3 9 ) . in animo necesse est, et dum loqueris, conlocutorem pfl*
Atsedulo ohservandum est bas comparationes ab teris sermonem, in quo inesi hcec ipsa ratio, quam cum
Atictore nostro proferri, non tanquam omnino pcr- eo cogitans toquaris, per quem loquens cogitas. ltotc
feclas, ac quasi diYtnae Filii generationi planc omni- cundus quodammodo in te est sermo, per quem toquait
busque modis similes sint. Nam et ipse d i x i t : Muito cogitando et per quem cogUas loquendo; ipte ternt
t

nutgis Sermo Dei, quibus vcrbis significat has omnea aliut ett. Quanio ergo plemus hoc agltnr in Doo, cujst

K
837 DISSERTATIO D. L E NOORRT. 838
tu quoque imago et $imilitudo censeri$ quod habeut in A mitigare, quam emendare videatur, sibi lamen satis
9

setacendo llationem, et in Ratione Sermonem (Ibid. non constat. Nam non solum in libris, qui a Tertul-
cap. 5. pag. G37 ). Ibi autem ille ostendil Deum, qui liano haeretico, sed in aliis etiam , qui ab illo adhuc
natura sua rationalis est, ab anerno Ralionem el Ser- catholico compositi sunt, bbefactalum Trinitalis
monem inira se habuisse, quem profert dum cogilat, dogma contendit. Nos vero satis ostendimus illud ab
atque idcirco alius ab ipso est, quamvis utriusque eodem Terlulliano, sive catholico, sive montauista
eadcm sit subslanlia et natura. Quisautem facile non recte assertum, ac corilra alios, qui id ncgabant,
concedet illud aptius ac luculentius non pottiisse pro- egregie propugnatum.
bari, quam hac interioris bominum verbi ac sermonis *BuIlus tamen eidem Terlulliario nostro, eliam tibi
comparatione? In boc c n i m , uti i l l e a i t , homo est contra Praxeam dUpolat, aliam censoriac scvci ilatis
Dei itnago et simililudo. Yerumlamen fatelnr hanc nolam inusMl (Buii. defens. Nkoe. sect. 3, cap. 10.
ipsam comparalionem esse plane iinperfectam, ac num. 5 ei I I . pag. 403 et 416 ). Quamvis enitn cou-
longe pleuiori pcrfectiorique modo Yerbum Dei a cedat illum recle senlirc de suprema Filii Dei ac
f)eo Patre,quam homiuis verbumab homine proferrr. Yerbi divitiitate, aelernitate, consubstantiaiitate, sive
Porro aulem cx hactenus diclis manifestura oinni- eadem illius ac Patris stibstantia; ipsi nihilominus
bns esse debet a Tertuliiano, sive catholico, sive B videturcatholicae tradrtionis venis, quast aureis sco-
Montanisliu tim fautore, conslantissimc assertam su riam aliquam intermisctiisse, absurde salis loqui, et
premain Fiiii Dei et Yerbi divinilatem. Aperle siqui- in augustissimo Trinitalis mysterio ludere, nugasque
dem, uti vidimus, docet illum divina Palris sui cogi- sectari. Sed quis sibi factfe peTSuadebit Terlullia-
tationc generalum, hacquc gencratione alium quidem ninn, tarrtoB gravitalhl hominem, de hoc Trinitatis
esse a Patrc, hoc est, persona distinctum , sed mi- mysierio in eolibro luderc etmigari, nbl priccipurm
nime divisum ac separatum; quandoquidem una et ac maximumillum Christiantc mJci articulum, eodem
cadem omnino est utriusque substaniia et naltira. BuIIo fateute,lotisanimi virrbus contra Praxcc alio-
Dcus quippe Pater, ab aeterno rationalis, sine cogila- vumque haereticornm crrores, asserit ac ttietur?
lione esse nunqtiaro potuil, alque idcirco ejus Y e r - (Idem, ibid. f 2. eap. 7. mtm. 1. pag. 150 ). Et ccrlc
9

bum, quod idem ac ipsius cogilatio est, debel illi esse a nobis jam probattrm est orthodoxam sententiam ab
consubstantiale ac coaelernum. Nonne ergo hacc ipsa Hio UOH solnm contra Praxeam aliosque hxrcticos,
plane eadem est ac concilii Nicaeni setitentia? In hu- Scdctiam adversus gentiles, qtios, ea dissimulata, sibi
jusquippe symbolo slaluilur credendum esse in unum facile, sicuti vidimus, conciKare poterat, perspictic
Dominum Jesum Chrislum nalum de Palre , unigeni-
9 doccri ct explieari.
tum , hoc e$l, ex substantia Patris, Deum de Deo , lu- Q Sed ne quid intaelum relinquamus , ea omnia ex-
wen de tumine ( vei, sicul ait Terlullianiis, ApologeU pendenda sunt argumenla, quae nobis a Pctavio,
c. 21, p. 399, ut tumen de lumhte accensum ), Deum Bullo aliisqtic objiciuntur. Primum ilaque Petavius
verum ex Deo vero genitum, non factum tonsubstan- iHod urgendnm non censel, quod ab Auctore noslro
9 9

tialem Palri. scriptnm legimns Firrum, sermonemque Dei a Patre

ARTICtJLUS VI. stto problum, ac veluti corporalum. Ecquid enim id
Expendunlur solvunturque argumenta, quibus nonnulli urgeret? Nonne satis pertpicue ostendimus corporis
probare nituntur labefactatam fuisse a Tertuliiano or- uomine nihil alhid ab eo intellrgi, nisi sui generis
thodoxam de suprema Fitii Dei divinitaledoctrinam substantiam, persorram, atquehypo9tasin? Nec minus
f

quia dixit illum divince $ub$tanlios esse portionem , evidentcr patefecrmSs, atque ex dieendi? adhuc pa-
quce in Patre tota est. lebit, ipsum disertissime asseruisse Filium Dei mc-
Quanquam orthodoxa omnino, sicuti explicatnm rnm e^se spiritnm, qui ex aeterni Patris sui intellectu
est, fuerilTertuIIiani de suprema YerbretFilfi Dei et cogitatione proecdit, ac nihil proinde corporei vel
divinitale, aclernaque generatione sententia; qnidam miinine admixtum habere potest.
nihiiominus, eliam calholici hujus dogmatis asser Momenfi igitur longe gravioris Peiavhis artique ea
tores, illum non minimi quidem, s»ed gravissimi erro- D es9e putant, qoibos idem auctor noster negasse ipsis
ris audacter accusant. S i enim Petavio credas, vidctur eamdem esse Patrte a?ternr, ejtts^ue Filii sub-
Arianam hceresint impietate et ab$urditate $uperat stnritiam. Etenim apcrte, inquiiint, docet totarrr Dei
( Petav. tom. 2, Theolog. dogmat. tib. 2, cap. 5, subsinntrom essein Patre, et illhis quamdam tantum in
pag. 24 ). Sed doctus ille vir semetipsum corrigcre FiHo portionem. Quid enim liis, aiuirt, vefbrs clarius
tandem coactus est. Alibi siquidem fateturnon pauca et expressms ? Patcr tota substantia est, Fitius vero
occurrerc cjusdcm Tertttlliani loca, in quibus apparet derivatto totius et portio, sittif ipse profiretur : Q C I A
vis senlenliic dogmalisque communis, cnjus traditio P A T E R MAJOR M E E S T ( Joan. XIV, 2 8 ) . Totam igitur
animos Christianorum pervaserat (1 dem Prcefat. in
t Divrrrttatis, inquhmt, subslanliam TcrluIIianus in
tom. cit. cap. 5 ) . Verumlamen ibidem adjecil orlho- Patrc ut pote rnajore, et in Fiho i>t pote minore
doxam Trmrtatis fidem tn ejusdem scriptis adspergi partem tanium nc porrioncm esse arbitratus est
identidern quibusdam mnculis, quae contagione foedie, ( Tertuil. tib. adv. Prawe. eap. 9).
ad quam defccit, Montanistarum haereseos illini po- UrgenC id adhuc ab ilto asseri, nbt absurdum M.ir-
tuerunt. At quamvi» ibi judicit sui severitatem potius iionls, qui Patreui ex Virgine naluni, et passum esse
835 IN TERTULLtANI APOLOGETKUM 83*
tum a Paire et F i l i o , ita a Patrc per Fiiiuro proce- A comparaiiones esse imperfectas. E t vero quis nesciat
dere dixerunt.Nam Filius, tanquam mcdius inier Pa* illas tantum inler se differre , quanlum a Crealore
trem etSpirilum sanctum, ab eodem Patre solo prin- distat creatura ? Non putavit igitur iis posse omnino
cipium accepit, atque ab iilo et patre Spiritus san- exphcari Filii Dei generaliouem, sed ut qualicum-
clus suam ducit originem. Ilaquc Spirilus Sanclua que modo, ac secundum infirmas iogenii nostri vires
dicitur a Patre procedere per Filium , qui origine sua eam intelligamus.
biter ulrumque tanqtiam mcdius, a Patre accepit, ut Deinde vero kaee exempla ab illo non adhibentar
Sptritus sanctus ab ipso procedat. Quamobrem hacc in omnibus, sed in aliquibue ianhnn rebus, qvm a d
ipsa processio uno eodemqucmodo lam a Patro, quam divinam spectant Filii generationem. Omnia enhn-
a Filio derivalur, ac deducitur. vero iiia eo duntaxat lendunt, ut ostendat Fdiesn
Quia igilur Fiiius Yerbuin iliius et Sermo est, qur Dei, ctsi a Patre suo prodeat, abilio tamen non eeee
ex Palris iulellectu seu cogitatione, sicuti ex quadam separatum,nec divisum. Propterea enim qued frutex,
maliice el vulva prodivii, liinc rcctc Filius ejus et uti iile ait, a radice, fluviue ex fonte, radius ex sole
unigeiiitus proprie, ut alibi d i x i l , nomen Filii accepit. prodeunt, nec a se invicem separantur, aut dividun-
( Tertiti. lib. adv. Praxe. cup. 8 ). Spiritus vero lur, scd sihi conjonguntur, et stne ulla divisione ce-
saiictus, quoniam ab utroqite proccdit, ncc unius cx B haerent; hinc homiiiis inteitecles eo adduci potest,
illis, nee amborum Filius unquam est appellatus, ncc ul pro infirmis planc viribus cognoscat Dci Filrum,
appcllari dcbuit. quamvis a Palre prodeat, ab eo non separari, sed ia-*
ARTICULtJS v. fiuitc perfectiori modo, quam res iilas corporcas, ipsi
Exponunlur et examinantur qucedam exempla, qaibus esse conjunctum, atque ab eo penitus mdivisum.
Tertultianusdivinam Filii Dei generationem explicare Sic eliam poslea i l l e , ut confirmct Fdium Dei a
conatus esl. Patrc separari, tamelsi ab ilh) divhia generatione
Cum diviua Filii Dei generalio caplum bominis exicrit, ipsuro ila loqueniem introducit: Exivi a P a -
longc superet, nec possit facile ab eo iulelligi, hine tre, ut radius ex sote, ul rivus ex fonte, ul frutex ex
Tcrltillianus noster illam quibusdam comparatiouibus sentine (Ibid. cap. 2 2 ) . Alibi vero eadem solis et
explanarc, ct iiiustrare connisus est. Yerum quia dif- radii comparationc ideo tantum utitur, u l demoos-
(icultalibus non carent, a nobis sunt examinauda?. tret Dci nomen non creaturis tribucndum, sed
Pi iiuum ilaque eas in Apoiogetico sic proponit: Cum Patri xlerno ejusque Filio, quorum una omntno est
radius a Sole porrigilur, porlio ex summa, sed Sol erit substantia. Praestat autem ipsum haec enarrantem au>
iii radio, quia Sotis est radius; nec separatur subslantia, dire : Deos, inquit, omnino non dicam, nec dominos.
sed extenditur : ita de Spiritu Spiritu$,et de Deo Deu$ Q sed Apostolum sequar, ut si pariler nominandi fuerint
t

ut tumen de lumine accensum. Manet integra el inde- Pater et Filius, Deum Patrem adpellem, ei Jeeum
fecta maleriw matrix, elsi plures inde Iraduces quauta- Christum Dominum nominem. Solum autem Christum
tum mutueris : Ua et quod de Dco profeclum eii, Deus polero Deum dicere, sicut idem Aposloius : Ex quibms
est, et Dei Filiu$ et unu$ ( supple Dcus) ambo
t Christus qui est, inquit Deus super omnia benedictus in
t t

( Tertullian. Apotogelic. cap. 2 1 , pag. 599). Sed cevum omne. Nam et radium solis seorsum sotem vo-
b;ec ille fusiusalibi iisdern aliisque exemplis enucleare cabo : solem autem nominans, cujus e$t radius, nou
adhtic conatur. Andiamus eum, si tubet : Protutit statim et radium soUm appellabo. Nam etsi $ole$
Deus Sermonem, quemadmodum etiam Paracletus docet, duos nou faciam, tamen et solem et radium ejus tam
$icut radix fruticem et fons fluvium, el sol radium.
t duas res, et duas species unius indivisoe subslantice nu-
Pfam et istm species probolos, id est, uti paulo ante merabo , quam Deum ct Sermonem eju$ quam Patrem t

dixerat, prolationes sunt earum substanUarum ex qui- et Filium (Ibidem, cap. 45 ).

t

bus prodeimt. Nec dubitaverim Fiiium dicere el radicis Neque ibi ilie sletil, sed ad iliam aelernam Yerbi
fruticem et fontis ftuvium, et solis radium; qukt
t divini generalionem rursus expiicandam alia usus
onmis origo parens est; et omnequod ex origine pro- est comparatione; quae quidem licet superioribus
ferlur progenies est; multo magis Sermo Dei qui ctiam D longe perfectior s i l , eam tamen adbuc imperfectam
t t

proprie nomen FiUi accepit. Necfrute» tamen a radice, essc palam profitetur. Ab iho auiem desumitur ex
nec fluvius a fonte nec radiue a sole dticernilur, sicnt intcriore hominis sermone ac verbo, atque ita argu-
$

nec a Deo Sermo. Igilur secundum eorum formam pro- mentatur : Vide cum tacilus tecunt ipse congrederie,
fiteor me duos dicere, Deum et Sermonem eju$ Patrem ratione hoc ipsum agi intra te, occurrente ea tibi cum
t

et Fitium iptius. Nam et radix el frutex duceres sunt sermone ad omnem cogitatus tui motum, et ad omnem
t

scd conjunctat. Et fone et fluvius duce species $unl $edsensus tui pulsum. Quodcumque cogUaveris, sermo
t

indivism. Et $ol et radiu$ duce formoe$unt sed cohce- esl; quodcumque senseris ratio est. Loquaris iitud
t t

rentes (Idem, Ub. adv. Praxe. eap. 8, pag. 659 ). in animo necesse est et dum loqueri$ coniocutorem pa-
9 t

Atsedulo ohservandum est bas comparationes ab teris $ermonem in quo inest hcee ipsa ratio quam cum
9 t

Atrctore nostro proferri, non tanquam omnino pcr- eo cogUatu loquari$, per quem loquens cogitas. Ita se~
fectas, ac quasi diYrnae Filii generationi planc omni- cundus quodammodo in te est sermo, per quem loqueris
busque modis similes sint. Nam et ipse d i x i t : Muito cogUando et per quem cogUas loquendo; ipse sermo
t

magis Sermo Dei, quibus vcrlm significat has omnee aliue est. Quanio ergo plenius hoc agitur in Deo cujue t
837 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 838
tu quoque hnago et similitudo censeris, quod habeat in A niitigare, quam etnendare videatur, sibi (amen satis
setacendo liutionem, et in Ratione Sermonem (Ibid. non constat. Nam non solum in libris, qui a Terlul-
cap. 5. pag. G37 ). Ibi autem ille ostendit Deum, qui liano ha?reiico, sed in altis etiam , qui ab illo adhuc
hatura sua rationalis est, ab a?terno Rationem et Ser- catholico compositi sunt, rabefactalum Trinitatis
monem inira se babuisse, quem profert dum cogitat, dogma contendit. Nos vero satis ostendimus illud ab
atque idcirco alius ab ipso est, qnamvis utriusque eodem Tertulliano, sive catbolico, sive montanista
eadem sit substantia et nalura. Quisautem facile non recte assertum, ac contra alios, qui id negabant,
concedet illud aptius ac luculentius non poluisse pro- egregte propugnatum.
bari, quam bac interioris bominum verbi ac sermonis *BiiIIus lamen eidem Terlulliano nostro, eliam ubi
comparatione? In boc c n i m , uti ille ait, homo est contra Praxeam di-pnut, aliam censoriac sevci itatis
Dei iiuago et simililudo. Yerumlamcn fatelnr hauc notam inus?it (Bult. defens. Nicoe. sect. 3, cap. 10.
ipsam comparationcm esse plane imperfectam, ac num. 5 et 11. pag. 403 et 416 ). Quamvis eniin con-
longc pleniori perfectiorique modo Yerbum Oei a cedat iiluni recle sentirc dc suprcma Filii Dei ac
Deo Paire,quam hominis verbumab homine proferrt. Yerbi divinitate, aeternilate, consubstantiatitate, sive
Porro aulem ex haclenus dictis manifeslum oinni- eadem iilius ac Patris substantta; ipsi nihilominus
bus esse debet a Tertulliano, sive catholico, sive B videturcatholicae traditionis venis, quasi aureis sco-
Montanislai um fautore, conslanlissimc asserlam su riam aliquam iiitermiscuisse, absurde salis loqui, et
preinain Filii Dei et Ycrbi divinilatem. Aperle siqui- in augustissimo Trinitatis mysterio ludere, nugasque
dem, uti vidimus, doccl illum divina Patris sui cogi- sectari. Sed quis stln facrfe persuadebit Tertullia-
tationc generatum, hacquc generalione alium quidera nurn, lanlne gravitatrt hominem, de hoc Trinitatis
esse a Patrc, hoc est, persona distinctum , sed m i - mysierio in eolibro luderc etimgari, nbi pracciptirm
nime divisuut ac separalum; quandoquidem una el ac maximuTTviHum Christiarme mJci articulum, eodem
eadcm omnino est utriusque substaniia et nalura. Bttllo fateule, totis animi virtbus comra Praxc c alio-
Dcus quippe Pater, ab acterno rationaiis, sine cogila- rumque hacreticorttm errores, asserit ac tttetur?
tione esse nunquam potuit, alque idcirco ejus Y e r - (Idem, ibid., § 2. eap. 7. rtum. 1. pag. 150 ). Et ccrlc
bum, quod idem ac ipsius cogitatio est, debet illi esse a nobis jam probatttm est ortbodoxam sentcnliam ab
consubstantiale ac coaeternum. Nonne ergo hacc ipsa illo non solnm conlra Prafxeam aliosque hoereticos,
plane eadem est ac concilii Nicaeni sententia? In hu- Scdctiam adversus gentiles, qtios, ea dissimulata, sibi
jusquippe symbolo statuilur credendum esse w unum facile, sicuti vidimtis, conciliare polerat, pcrspicuc
Dominum Jesum Chrhtum, natum de Patre , unigeni- doceri ct explicari.
tum , hoc est, ex substanlia Patris, Deum de Deo , lu- g Sed ne qnid intaclum relinquamus , ea omnia ex-
iven de lumine ( vel, sicul ail Terlullianiis, Apologet. pendenda sunt argumenta, quae riobis a Pctavio,
c. 21, p. 399, ut lumen de lumine uccensum ), Deum Bulio aliisquc objiciuntur. Primum ilaque Petavius
verum ex Deo «ero, geuitum, uon factum, tonsubslan- iliud trrgendum non censet, quod ab Auctore nostro
tialem Patri. scriptum legimus Filrttm, sermonetnque Dei a Patre
ARTICULUS V I . stro prohitum, ac veluti corporalum. Ecquid enim id
txpenduntur solvunturque argumenta, quibus nonnulli urgeret? Nonne satis per?picue ostendimos corporis
probare nitunlur labefactatam fuisse a Tertulliano or- nomine nihit alhid ab eo inlelligi, nisi sui generis
thodoxam de suprema Filii Dei divinitaledoctrinam stibstnntiam, personam, alqiiehypostasin? Nec minus
f

quia dixit illum divinas substantice este portionem , evidcnter patefecrmirs, atque ex dieendis adhtic pa-
quce in Patre tota ett. tcbit, ipsum disertissime asseruisse Filium Det mc-
Quanquam orlhodoxa omnino, sicuti explicalnm rnm esse spirifnm, qui ex aeterni Patris sui intellectu
est, fueritTertulIiani de suprema YerbretFilri Dei et cogitatione proccdit, ac nihil proinde corporer vei
divinitate, acternaque generatione senlenlia; quidam miinine admixtum hahere potest.
nihiloininus, eliam catholici hujus dogmatis asser- Momenti igittir lOnge gravioris^ Peiavrus atiique ea
tores, illum non minimi quidem, sed gravissimi erro- J) esse putarrt, qmbus idem auclor noster negasse ipsis
ris audacter accusant. Si enim Petavio credas, vidctur eantdem esse Palrte a?teritr, eju^ujtie Filii sub-
Arianam hceretim hnpielate et absurditate superat stnmiam. Etenim apcrte, inquiiint, doeet totam Dei
( Petav. tom. 2, Theolog. dogmat. lib. 2, cap. 5, subslantram esse in Patre, et nihts quamdarn tantum in
pag. 24 ). Sed doctus ilie vir semetipsum corrigcre Fitio portionem. Quid eniin his, aiurrt, vetb?s clarius
tandem coactus est. Alibi siquidem faieturnon pnuca et etprcssitis? Pater tota substantia est, Filius vero
occurrere ejusdem Tertuiliani loca, in qtribus apparet derivatio totius et portio, sicut ipse profitetur : Q c u
vis senlentijc dogmalisqtie communis, ctijus traditio P A T E R MAJOR Me E S T ( Joan. XIV, 28). Totam igitur

animos Christianorum pervaserat (Idem, Prcefat. in DivHfitatis, inquiufit, substantinm Tertullianus in

tom. cil. cap. 5 ) . Yerumtamen ibidem adjecit ortho- Patrc ut pole majore, et in FiHo Ut pole minore
doxam Trmrtatis fidem in ejusdem scripiis adspergi partem tantum nc portiancm esse arbilratus est
identidern quibusdammaculis, quae conlagione foedae, ( Tertull. tib. adv. Prome. cap. 9).
ad qoam defecit, Montanistarum hacreseos illini po- Urgent rd adhuc ab ilto asseri, abi absurdum Mar-
tuerunt. At qnaiuvis ibi judicii sui severitatem potius lionls, qui Patreoj ex Virgtne nalum, etpassum esse
m 1N T E R T O L U A N l APOLOGETICUM 82A
Arbitratnr rt deos humana rernere et curare ( Laert., A Stoici volunt Deum tic per materiam decurrisse, quo*
tib.iA. i« Vit Ptaton., § *,&). Nec alti plnres citandt, tuodo mei per favos ( Tcrtuilian. lib. adv. Hermo-
•f«fiuid« jpHdom iioc d ipsemei Plaio saepius nsseruit gen , cap. 44). Contradictionis itaque potius, quam
(iHat. Phced , loi». I , png. 02,pos<. worf.). Alicuhi oldivionts nul ignorantiac insimolari debuit. Sed
eirkp jfeittctiin uoslri curara gerere, non secus ac rei majorcs procul dttbio erant Stoicorum, quam Ter-
fiftl» « t ^ • S S C a s i o a i S :-Td 0eiv « eivat riv fVipsiooftlv©v tulliani, repngnanliae, quns Plularcbus inlegris ia
r?fU&», *«<fy*fc<i*e'vou XTr.uttr* «/v*i. ( Idem, lib. X lihris palcfccii, nosque alicubi nolavimtis ( Dissertat.
deLeg^ ytaa.&Vo ). Aiibi vero haud dttbilanler assc- in Lactant., cap. 21, arl. 2 ) . Nonne ergo illorum
vcrat primaiu insntiiam essc dcos negare, secnndatn potius, quam hujus repugnaotits id adscribi polerat ?
aniem aeaererc eos euram nnn habcre bominum : Ta Quid vero, si Scncca, et ipse sloicus, hanc con-
JgOrt^ov Svt*tf ov vpwrtittv «v0p*wr«v. (Ibid., pag. 809 C/ tradiciionem toliendi nobis rationem suggerit ? De
wo\). Sed tinc iWc posiea fusius prosequRur, ct insa- Dco siqnidem hnnc ille disserit in modum : Quid est
uiim illum errniieni profiigat eteyeriit ( Ditserlat. in Deus? Mens Universi. Quid est Deus? Quod vides
Laciant., cap. 14, art. i ). At absurdis imus illc er- tolum, et quod non vtdes tatum. Sic demum magnitudo
rnr esl £picuii xeclaiorumqiie ejits, sieut a nobis sua ilti reddilur, qna nihil majus excogitari polest, si
demonstratum c*t. soius esi. Qmttia opus suum el intra et extra tenet (Se-
Qq amobrem Anctor nostcr patiio post adjecit Pla- ntc., prcefai. lib. I natural. Qurntt., pog. 795). Nonne
tonicorum <dc sede Dei oprniotiem misse, illum resi- enim his verbis stgniiicat Deum el iutra ei exlra
itece intra munaum, qni, gnberntrtoris exempio, inira lUHti(kiu) esse; quia omni opere suo rnajor est ? At si
Hiud maneat anod regat ( tertultian. Apologet., ilin fuil sloicoriim opinio, du;e fuerunt ejusdem opi-
cap. 47, el lib. \\ ad Naiiun., cosi 2 ) . £ i «aue nionis partes. Quid ergo, si TertnlUanus unius tan-
Ptato dereinU probalqtte niirchiii quadam monte tum partis meminerit, ut Sioicos Plalonicis oppo-
ct snpieutia, qiu: Dcus ipse est, bunc juuttdura eerto neret ?
censtttuioirtrc ordinc cousiamer giilieniari ( Piat. Objici tamenpotestbanc eamdem opinionemab ipso
Pldt., tom. H , pag. 28 ei teqq.). Alio aulem tn lti>ro Seneca Iribui Epicureis, quos idcireo acriter corripit
scriptum abco legimus, Deuin, universi gubentnlo- ei exagitat : Tu, Epicure, iuquiebal, Deum inermem
rcm, posi mundoui resque oimacs creatns, dtmisisse facis.... projecitti eum extra metum ( alii iegi volunt,
illius regeudi habenas, el in suam rediisse quasi spe- txlra metnm ). Ilunc igitnr septum ingenti quodam et
cuhim (Idem, Poiit., pag. 272 el teqq .). Postea vero, inexplkabili muro, divisumque de coutraclti et cottspec-
nc mmtdus, variis teui|>estaiibus et m.dis quassnius, tu morkitium, non habes quere verearis. Nulla ilti ncc
penilus dissolvereUir, resumpsit ejus gtibernnculum, C iribuendi, nec nocendi moteria est. In merlio intervallo
illiquc solliciie insidens, cjusdem mundi pnrtcs oma- Jiujus esi ulterkis cecli deserlus, sine animali, sine lio-
v i i , ct moderatur. nune, sine re, rttinas mundorum, supra se circaque se
At Stoici contra bnnc Platoodceium opinionem cadeniiuui evital non £$qu4ieus vota, nec noslri eurio-
%

pracdicabant, uti ail TcrtulliatHis, Deum qssepesitum sus (Idein, lib. IV de Uenefic., cap. 19, pag. 79). In
extra piuudum, qui figttti modo estrinsecut iorqueat quadaiu quo. uc epiMoia eumdem iilorum errorem
f

motem hanc (Teriuttian. Apoteget., cap. 47, et
tib. H ad Nathn., cap. 2 ). Sed noe n*wiimns
dubitaudi iuciis csl ulruin bazc ipsa fuerk Stoico-
rtiiu senientia. Nam «Leuon illomm aoteMgnanus,
cjusque asscchc, uti ex Laertk) et Pliuarciio ^iscere
c«4, arbitrabaiiiur Dcutn e^sc menlein, qese emnia
pcriingulac petielrcl (Laerl., i'd>. VJJ,*t Vil.Zmton.,
§ 138 et 147; Plutttrch. lib. I de P.iacM. phtiotapb.,
cap. 7, pag. 882 ). ftase&un alibiefeser^aviiiies hanc
revcra fuisse illomm opiHmncm. iQua ergo ratimie Q
Auctor noster tam asseveru-nicr a<firieare poluH
Sioicos docuisse Doum posiium esse ^nsiar
extra fabricajLam a se lotain mundi molom (Tom.
Apparat., pag. 780 ; Lips. tib. I Psycholog. ttoic,
dissertat. 51, pag. 565, (oui. IV)?
Diffictiliatis Jiujus nodum sccat potius, quam spivti
Lipsius. Ilaud dubilanter clenim TeriuUinnum ilu
arguit erroris, quo Sloicis iliud tribuil, quodab iisncc
dictum, nec cogitatum quidem fuerat. Iiane vcro
erravit Tertullianus ? Numqtiid ignorabnt, niit cx
mente illitis excidernt, quod Stoici de menle divina,
fnundum univcrsum pervadente, tradiderant ? Miuime
quidem. Nain aUo in libro h.cc scriptis mandavit :
sic repndiai ac pi oscribU : Sfon de ea philosophia lo-
quor, quce civem exlra patriam posuit, exlra mundum
dcos, qumvirtutentvoluptati dedil (Idemi. Epistol. 79,
png. 71 ), phiiesophia videlicei epicurea. Non Stoi-
coruui crgo, scd Epicureorum bancfalsam opinionem
Aiissc iesiibcalur.
Noune autcm ex hoc, inquiet aliquis, Senecac tes-
limoiHO concludi potest, emendandum esse Terlul-
Jtani lextiun, aique in eo scribendum epknrei, pro
stoki ? Becje quidem, s i iliud raiioiic nliqua satis
uiique vaiida ^robclur. A i ccrle non uita fuit sloi -
^orum d e £ e o senieniia , sed maxiina, uti diximtis,
J, ^pinionum varidas. Si qui nulcni ex iliis, uli pncfa-
tus Seimca, Deum aliquo inodo exlra mundi fines
posiHMTJ somntaveriint, illnd Terlulliano satis fuisse
quis unquam uificiabitur? Potuil enim Epicurcis,
quos elhnici aspernabauiur, omissis , Sloicorum fa-
cere nieniionetn. Yerumlainen, quaictimque genuina
sil TerluUiatii lectio, idem erit argumenlatiQnis ejus
pondus ac rohur. Nam ex ea, el his omnibus quae
hactenus disputala stint, cuivis liquido palebil, qttam
meriio jure ille assevereiiam difficile fuissc piiiloso-
phis omnibus naturam, quajitaiem pt sedem Dei desi-
£21 DISSERTATIO D. L E NOURRY.
gnare, quara id vel infimac sortischrbliano promplum A et cap. 2 1 ) . Quod quidem ah eo repeiitum , et a
facileque fuit. Minulio Felice, ut aiibi animadvertimus, trans-
Y c r u v iilud adhuc auctoritale confirmalur Plato- criptum est (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 2 ,
nis, illormn omnium facile principis, qui, stoui ipse art. 5 ). Sed quod de hoc Dei verbo Terluliianus do-
Teriujliajius mcmorai. nosque haud semei animad- cet, jain, si placct, diligenter expendamus.
vcriiinus, palam profes&us c&i, faciiiatorem ttnmerti-
CAPUT VIII.
tatis ueque inveniri facilcpi, ot inventum enarrari m
omnes difficiiem (TerltUtian. Apologel., cnp. iti, De Chrisli divinUate.
Plal. Tim. peg. 28 ). Quamohrem seciaiores ejus, uii ARTICULIS PRlftfUS.
alio iu lihfo aii Attctor noster, illuro, quem non peni-
De variis Fiiii Dei nominibus, ac qnam iuculenter Ter*
tus admisexant, neque nosse potuerunt, neque timere,
tullianus doceat veri summique Dei attributa illi
nec inde sapere, exorbitantes sciUcet ab initio sapientice,
convenire, eutnque unum et aternum cum Patre sno
id est, metu in Deum (Tom. I Apparat., pag. 948;
esse Deum.
Ditsertat. in Minut. Ociav.,cAp. i,art.%). Quilibet
vcro chrisiianus illum invcnii, ct quod in Deo quceri- Quid sit Yerbum,Rulio,Sermo,et Fiiius Dei,ut Ter-
tur, re quoque adsignat (Terlultian., lib. JI ad Natian., £ tullianus omnjbus pajtefaciat, duobus modis ei Deuro,
cap. 2 ) ? ipsum videJiccl esse iinum, omnipoteo- ct Yejcbtun Dei Filtum considerari posse docct. Ainbo
teui, iitfuiiium, mundi creatorem, et quo nibii ma- eojm sjiecuri PQSSUBJ, antequam ipse Deus munduiii
jus mcliusque excogiuri potesl. Quapropter eum vel creaturam ullam condiderit, vel quando mnndus
timel, et ionge roagis sapit, quam bi cxteris phiioso- ab eo crcatus est. De utroque autem ante crcalionem
pbis sapieniiores. mundi hoc tanquam cerlissimum constituil: Ante
Denique non minimam adi.uc ea Teriulliani yerba omnia Deut erat tolut, ipte sibi mundut, et tocus, et
habenl difficultatcm, quibus aliud philosopborum de omnia. Solut autem, quia nihit aliud extrinsecus prceter
Dco mundi creatore dissidium notavit: Totum , in- iilum. CaHerum ne tunc quidem solus; habebat enim se-
qnit, Itoc mundi corpus, sive innatum et infectum secun- cum, quam habebat insemelipso, rationem suam scilicet.
Mum Pythagoram, sive natum et factum secundum Pta~ Rationalis, et ratio in ipso prius, et ita ab ipso omnia.
toncm ( Tertullian. Apologet., cap. 11, p. 532). Qiiaro Quce ralio sensus ipsius est. Hanc Gratci tiyo* dicunt,
cnim ccriuui cst hauc de mundo creato fuisse, ut alihi quo vocabnlo etiam sermonem appeltamus. ldeoquejam
ostcndimus, PJatonis opinjonem, iaiu faisum videtur in usu est nostrorum per simpticilatem inlerprelationis
Pyih; gorani docuisse illuro innalum et infeclum sermonem dicere in primordio apud Deum fuisse, cum
fuisse. Nam ihidem observayimus a Laclantio adfir- C magis rationem compelal antiquiorem haberi; quia non
roate pronuntiari omnes ad Epicurum philosojihos, sermonalis a principio, sed rationatis Deus eliqm ante
ac norouiatim Pythagoricos, constanter adseruisse principium, et quia ipse quoque sermo ratione consi-
mundum essc faclum ei creaium ( Dittertal. in Lac- stens, priorem eam, ut subslantiam suam, ostendat. Ta-
tant., cap. 21, art. 2 ) . Qnin etiam Plutarchus diser- men et sic, nihil interest. Nam et si Deus nondum ser-
tissime deciarat e*mdem fuissc Pyihagorae atque monem snum miserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa
Plalonis ea de re sentenliam. Eo grecca cjus verba : ratione intra semetipsum habebat, tacite cogitando, et
rju#*}Opt£ x * i UlATWy&vwlv irjrd&iov T»V xo^uov. PutltagO* disponendo secttm, quaj per sermonem mox erat dictu-
rat et Plato mundum a Deo facium arbitrati tunt (Piu- rus. Cum ratione enim sua cogitans, alque disponens,
torc, Ub. II de Piact. philotop., cap. 4, pag. 886 ). sermonem eam efficiebal, quam sermone tractabat
Quid ergo ? Erraviiue adbuc Terlullianus, ac nomeo (Tertultian. tib. adv. Prax., cap. 5 ) . Hnec au-
Pylhagorx pro aiio ibi ipse, vel librarius scripsisse tem, etsi paulo longiora, idcirco integra retulimus,
diccndus esl? Numquid potius, quia ceJebrisJhic phi- quia omnia singulari attenlione el examine digna
losophus ab eodem Plutarcbo, Laertio, Tbeodorelo, sunt.
et aiiis docuisse perhibeiur uniiaiem esse rerum Primo itaque declarat Deuro ante principium, id
omniuro principium, atque ex numeris omnia fieri, JJ est, aborani aeiexnilate, ac poinde antequam mundus
inde Auclor nosler confici posse putavit mundum, crearelur, fuisse et solum et non solum. Ante mundi
sictit unitatein ctntimeros, ncc ortuni/tiisse nec fac- quippe creationem solus erat, ipse sibi mundus, locus
tura (idem ibid., tib. II, cap. 5. Laert. lib. VIII, et omnio; quia nihii prajler se exlrinsecus habebat.
% 25; Theodoret. serm. 2 de princjpio , pag. 489)? Tum lamen nonerat solus, quia suaro babebat ralio-
Sed si ira res se liabeat, ciiaii a nobis auctores erro- ncm. Aitle principium enimvero, seu a tota aeterni-
ris prectd dubio convincentur. Numquid igitur proba- tate rationalis fuit; quandO(|uidem Deus esse non po-
bilius dici potesl Pylhagoram erranlium more in ea- lest, nisi sit sensu et rationc pracditus.
dem non permaostese sententia? Ha?c vclim expen- Scciiiido, divinam illam aelernamque Dei rationem
das, et nronunties. gresci, iuquii, /oyov dicunt, haud duhic quia Joan-
Mullo ilaque verius certiusque iliud est, quod nes Evangelii sui initio scripsit: Ev '° Aoyoe
Auctor noster tradidit, mundum ex nihiio a Deo crea- (Joatw.,1, 1). Nam ipse Tertullianus liocc lali-
tum, verbo quo jussit; ratione qua disposuit, «>• ne ita c i t a v i l : / n principio erat sermo...., et sermo
tute qua potuU ( Tertullian. Apotoget. , cap. 47, apud Deum, ei Deue erat termo(Tertuttian. adv. Herm.,
819 IN TERTDLUANI APOLOGETICUM
Arbitrabrr rt deos Inimana rernere et curare ( LaerU, J
tib.M, iu Vit Plaion., § «£). Nec alii plnres citandi,
<fwuid< ifuidoro ii'>c cl i|>seniei Plaio s*pius asseruil
( Ptal. PJuzd , tom. I, png. 82, post. med.). Alicuhi
cirim j i l f c t i i n imstri curani gerere, non secus ac rei
BH.X « 1 q ^ S C f i a i a n i s 0«iv r « « i w u TIV «ri/t«iouftlvov
V^M&H, ««i ix«'*ou K T r / ^ t r * . «7vatt. (Idem, tib. X
deLeg.y vug.9&5 ). Aiibi vero haud duiiilanler asse-
820
{ Stoici votunt Deum sic per materiam decurrisse, quo*
modo mel per favos ( Tcrtuilian. lib. adv. Hermo-
gen , cap. 44). Contradietionts itaqiie poiius, quam
otdivionts nnt ignoranlia? insimulari debuii. Scd
majorcs procul dubio erant Stoicorem, quaro T e r
tulliani, repugnanliae, quns Pluiarclitis integris ia
libris patcfccii, nosque alicubi nolavimtis ( Dissertai.
in Lactant. cap. 2 1 , art. 2 ) . Noune ergo illorum
t

vcral printaiu insnuiam cssc dcos negare, secondam potius, qunm hujus rcpugnantiis id adscribi poierat?
aMern aasorerc eos euram nnn liabcre homtnom : Td Quid vero, si Scneca, et ipse stoicus, hanc con-
Stunpov S v r * f ov «/>OVT^«<V fcvflpvHrcav. (Ibid., pag. 899 cf tradictionem lollendi nobis rationem suggerit ? De
« g . J . 8ed boc ilic posiea fusius prosequkur, c i insa- Dco siqtiidem hunc ille disseril in modum : Quid est
mim ilhimerrnreni profligai etevertil ( Dissertat. in Deus? Mens Universi. Quid est Deus? Quod vides
Laclanu, cap. 44, art. 4 ). At absurdis imus ille er- totum, et quod nou vides tatum. Sic demum magnitudo
rnr est £|>ioiui seciatoruinqtic ejns, sicut a nobis sua illi reddilur, qna nihil majus excogitari polest, si
demonetraiunt csi. [{ soims est. Omnia opus suum et intra et extra tenet (Se-
Qoamobrein Anclor noatcr paulo post adjecii PJa- »fc., prmfat. lib. I nalurat. Qurntt., pag. 795). Nonnc
tnniconim dc sede Dci opinionem ftiissc, iilum resi- enim bis verbis stguificat Deuin et itttra ei extra
itere intra nmvdum, qni, guberntrtoris exempio, intra lunmknu esse; quia omni opere suo rnajor esl ? At si
Hiud mantat qnod regal ( TertulHan. Apologei., illa iutl stoieeriim opinio, du;e fucrmit ejusdein opi-
cap. 47, el lib. \\ ad Noiion., cap 2 ) . £ i eane nionis partes. Quid ergo, si Teriullianus unius lan-
Ptoto deremti prcbatqtte inirahili quadam montc ttHti pariis memiueril, u l Sioicos Platonicis oppo-
cl sapientia, qiwe Deus ipse est, bunc Jimitdnra eerto neret ?
constituJOiinc ordtne cousiauter guhernari ( Piat. Objici tameopolesibanc eamdeot opinionem ab ipso
f*WL, tam. H , pag. 28 et seqq.). Alio autem i n Itbro Seneca Iribui Epicureis, quos idoirco acriter corripit
scriptum abco legimus, Dcum, uuiversi gubemalo- et exagitat : Tu Epicure, iuquiebat, Deum inermem
9

rcm, posi muudimi resque omncs crealas, dimisissc facis... projecisti eum extra melum ( alii Jegi volunt,
illhis regemli babenas, et in suam rediisse quasi spe- txlra melnm ). llunc igilnr septum ingenti quodam ct
eulam (Idem, Poiiu, pag. 272 et seqq). Postea vero, inexplkabili muro, divisumque decontractu et conspec-
nc mimdus, variis tempestatibus ei m:dis quassnlus, lu mortulium, non habes quare verearis. Nulla illi ncc
penitus dissolverctur, resttmpsit ejns gnbernncidtim, I 1 iribuendi, nec nocendi materia est. In medio intervatlo
illiquc solliciie insidens, cjusdem mundi pnrtcs orua- UUJHS esl ulterius cccti desertus, sine animali sine ho- %

v i i . ct moderaliir. niinc, sine re, rnioas muudorum, supra se circaqne se

At Stoici conira banc Platoedcerum opinionem cadeniium evilat, non esmidims vota, ncc neslri curio-
pnrdicahani, uti aitt Tcrtullinues, Deum esse pesitum sus (Idem, lib. IV de Uenepc, cap. 19, pag. 79). In
extra muudum, qui pguti modo estrinsecu* iorqueat quadam quo^ue ep&ol* eutudem iilorum errorem
molem hanc ( Tertuttutn. Apohqet., xap. 47, et sie repndiat ac proscribii : Sfon de ea philosopina lo-
lib. W ad Nation.. cap. 2 ). Sed nou omiioms quor, qucc civem extra patriam posuit, extra mundum
dubitaudi lucus esl utrum hacc ipsa fuerk Sftoico- dcos, queevirtulemvoluptati dedit (Idemi. Epistol. 79,
rum senteniia. ftam Zeuou illomm anleMgnanus, pag. 71 ), pbUosophia videiicel epicurea. Non Sloi-
cjusque assccla?, uti ex Laeriio et PliUorcJio discere coruui crgo, sed Epicureorum Jiancfalsam opinionem
c*i, arhtlrabantur Dcutn e^se meiUein, qese emnia iuissc iesiificatttr.
pcriuigaiac peiiclrcl (LaerU, t'w. VJJ,*t Vil.Zenon., Nonnc autcm ex hoc, inquiet aiiquis, Senecx les-
§ 138 147; Ptnturch. lib. I de Placil. philosopb., iimonio concludi potesl, cmcndandum csse Terlul-
cap. 7, pag. 882 ). Noseiioro njibi ehserAavimes hanc Jiani textiun, alquc in eo scribenduui epicurei, pro
revcra fnisse ilhunm opiHumcm. Qn* ecgo ratiene \ | stoki ? itecje qnidem, si iilud ralionc aliqua salts
Auctor iio.ster tain nsseycranter a^firieare potuii ntique v;duja jtrobetur. At ccrlc non una fuii stoi-
Stoicos docuisse Doum posiuim essc Jnsi;ir JigHJi lorum de J)eo scnjemia , sed uiaxima, uti diximtis,
extra /abricaiam a se toUin mundi mo!em ( Tom. I, opiniouum varietas. Si qui autcni ex illis, uli prajfa-
Apparat.y pug. 780; Lips. lib. I Psycltotog. stoic, ius Senuca, Deum aliquo modo extra niundi fines
dissertat. 31, pag. 5155, tom. IV)? posiluro somniaveriint, illnd Tcriulliano satis fuisse
Difficuliatis Jiujus noduin sccat polius, quam spivii quis unqiiam uificiahiuir ? Poiuit enim Epicurejs^
Ltpsius. Ilaud dubilanter olcnim TeriuUianmn tlu quos elitnici aspernabaniur, omissis , Sloicoruin %
arguit erroris, quo Sioicis illud Iribuil, quodab iisncc cere nieniionetn. Vernrotamen,qua.cumque ge
diclum, nec cogitattim qitidem fucrat. Itaue v.ero sil Terlulliaui leclio, idcm erit arguinentatiojiif
erravit Terlullianus ? Numquid ignorabat, nitl cx poudus ac rohur. Nam ex ea, et his nronibus
mcnte iliius excidernt, quod Stoici de meitle divina, hactenus dispulaia sunt, cuivis liquido p j ^ i ^
iituiidum univcrsum pervadente, tradiderani ? Minime merito jure ilie asseverei iam difficile Cuis^e
qnidem. Nam aUo in libro h;cc scripiis mandavit : pbis oronibus naturam, quajitaiem ju sedf^m
§21 DISSERTATIO D . L E NOURRY.
gnare, quara id vel infiraae sortischristiano prompium A oi cap. 21}. Quod qoidem ab co repetitum , et a
facileque fuit. Minutio Felice, ut aiibi animadvertimus, trans-
Yorufio iliud adiuic auctoritale confirmaiur Plato- criptum est (Dissertat. in Minut. Oclav., cap. 2,
n i s , illornm eranium facilc principis, quj, sicui ipse art. 5 ). Sed quod de hoc Dei verbo Tertullianus do-
Tertujlianus mcmorai nosquc haud seroeJ amraad- cet, jain, si placet, diligenter expendarous.
verihnus, naiara profes&us e s l , (aciiialorem univerti-
CAPUT VIII.
talis neque inveniri facilem, el invenlum enarrari in
onmes difficilem (Tertnllian. Apologet., eap. id, De Cltristi divinitale.
Piai. Tim. pag. 28 ). Quaroobrem seciaiores ejus, u i i ARTICULUS PRIMUS.
a l i o iu libro ail Auclor noslcr, illura, quem non peni-
De variis Filii Dei nominibus, ac quam luculenter Ter-
lus admisetunt, neque nosse potuerunt, neque limere,
tutlianus doceat veri summique Dei allributa illi
nec inde sapere, exorbilanles scilicet ab inilio saptentice,
convenire, eumque unum et ceternum cum Patre sno
id est, melu in Deum (Tom. I Apparat., pag. 948;
esse Deum.
Disserlat. in Minut. OcJav.,cap. l,art.%). Qtuiibet
vero chrislianus iilum invcnil, ct quod in Deo quceri- Quid sit Verbum,Ratio,Sermo,ei Fjlius Dei,ut Ter-
tur, re quoque adsignat (Tertuiiian., lib. JI ad Nalian., £ tullianus omoih.ua patefaciat, duobus modis ei Deum,
cap. 2) ? ipsum videlicct essc nnuro, omnipoten- et Yerhiun Dei Filium considerari posse docci. Ainbo
teui, infijiilum, mundi creaiorem, et quo nihil ma- emm $pectari po$su»J. antequam ipse Dcus mujjdujn
jus mciiusque excogiiari poiest. Quapropler eum vei creaturam uilam condiderit, vel quando mundus
timcl, et longe roagis sapil, quaro b i caUeris phiioso- ab eo creatus est. De utroquc auiem ante creationem
phis sapientiores. mundi huc tanquam certissimum constituil: Ante
Denique nou miniroaro adi.uc ea Teriuliiani yerba omnia Deus erat solus, ipse sibi mundus, et tocus, et
habent difficultatcm, quibus aliud philosophorum de omnia. Solus autem, quia nihit atiud exlrinsecus praeler
Dco mundi creatore dissidium notavit: Totum , jn- illum. Casterum ne tunc quidem solus; habebal enim se-
quit, hoc mundi corpus, sive innatum et infeclum secuu- cum, quam habebat in semelipso, ralionem suamscilicet.
.dum Pythagoram, sive nalum et factum secundum Pla- Rationalis, el ratio in ipso prius, et ita ab ipso omnia.
toncm ( Tertuitian. Apologel., cap. 11, p. 532). Qiiam Quce ratio sensus ipsius est. Iianc Graci }6yov dicunt,
ciiiin ccrium cst bauc de mundo creato fuisse, ul alihi quo vocabnlo etiam sermonem appeltamus. Ideoquejam
ostcndimus, Plalonis opinjonero, Jaiu faisum videtur in usn est nostrorum per simplicitalem inlerprelalionis
P y i h goiam docuisse illuro innatum e l iufeclum sermonem dicere in primordio apud Deum fuisse, cum
fuisse. Nam tiudem observayimus a Lactanlio adfir- C tnagis rationem compelal antiquiorem haberi; quia non
roate pronumiari omnes ad Epicurum philesophos, sermonalis a principio, sed rationalis Deus etiqm anle
ac norouiatim Pythagoricos, consianter adseruisse principium, et quia ipse quoque sermo ratione consi-
mundum essc faciuro et creaiuro ( Dissertat. in Lac- stens, priorem eam, ut substantiam suam, ostendat. Ta-
tant., cap. 21, art. 2). Qnin eliaro Pltitarchus diser- men et sic, nihit interesi. Nam et si Deus nondum ser-
tissime deciarat e*mdem fuisse Pythagorae atque monem snum miserat, proinde eum cum ipsa el in ipsa
Piaionis ea de re senienliani. E n grscca cjus verba : ratione intra semetipsum habebat, tacite cogilando, et
UvOtyopAc *** Ul*TO>vy&vr)Tov kwo&tov Tov xooydov. Pythago- disponendo secum, qurn per sermonem mox erat dictu-
ras et Plato mundum a Deo faclum arbitrati sunl (Plu- rus. Cum ratione enim sua cogitans, atque disponens,
tarc, tib. II de Piact. phitosop., cap. *, pag. 8 8 6 ) . sermonem eam efficiebal, quam sermone iraciabat
Quid ergo ? Erraviine adbuc Terlullianus, oc nomeo (Terlullian. tib. adv. Prax., cap. 5 ) . Hacc au-
Pythagoraj pro alio ibi ipse, vel iibrarius sciipsissc tem, etsi paulo longiora, idcirco inlegra retulimus ,
diccndus esl? Numquid potius, quia ceJebris;hic phi- quia oronia singulari attentione et examine digna
losopltus ab eodcm Plutarcho, Laertio, Theodorelo, sunt.
et aliis docuisse perhibeiur unilalem esse rerum Priroo iiaque declarat Deum ante principium, id
oroniuro principium, alque ex nunteris omnia fieri, J J est, aborani aHernilate, ac poinde antequam mundus
imle A u c l o r nosler conlici posse putnvii mnnrium, crearetur, fuisse e i solum et non soluin. Antemundi
sictil iiuiialem c i numcros, ncc o r i i i m Xnis.sc ncc fac- quippe creationcm solus erat, ipse sibi mundus, locus
lum (Idem ibid., iib. II, cap. 5. Laert. Itb. VIII, ct omm"fl ; q u i a nihil pr.cter sc exirinsecus habebal.
$ 2 5 ; Theodoret. serm. 2 de principio , pag. -489 )? T u m latnen n o n e r a i solus, quia suam habebat ratio-
Setl si ira res se habcat, c i l a i i u nobis auclores e r r o - n c m . Amc principium cninivero, seu a tola aeterni-
ris procul dubio convincenlur. Numquid igilur proba- tate nuionalis fuit; quandoquidcm Deus e$se non po-
biliusdici poiesl Pythagoram errauiium more in ca- lcst, nisi s i l sensu et niionc pracdilue.
dcm non perroanstese senieutia ? l i c c velim cxpeu- Secund»o, divinam iiiam a*ternaoique Dei ralionera
das, ei proftunliee. ^ ^ ^ ^ ^ n #Liii, tfqm dictmt, haud duhic quia Joan-
ftlnllo ilaque veritis cerliusque ili l£j i i i inilio scrip-il : K
; v ^ 6 Koyt
Auctor noster iradidh 'um r\ o | ) . Naei ipse VertttUianus hacc lati-
tum, tcrbo O uo
' ane q:in rit:J* srinciswo crmt sermo etterme
tut( (iitd pottiit n. Apolot 4 Bemem tmno ( T e w t n U i a . adt.
n Berm.,
819 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM 820
Arbilratttr rt deos Itumana cernere et curare ( Laert., 1{ Stoici volunt Deum sic per materiam decurrisse, quo*
lib.iil, iu Vit Platon., § <S). Nec alii plnres ciiajidt, modo mel per favos ( Tcrtutlian. lib. adv. Hermo-
«rn*n<t ^ftudom hoc ct ipsemei Plalo sappius nsseruit gen , cap. 44). Contradietionis ilaque potius, quam
(JHat. Plwed , tom. I , pag. 62, post. mett.). Alicubt oldivionts nul ignorantiac insimniari debuii. Scd
eirim^il>Hcnu) uoslri curam gerere, uon secus ac rei majorcs procul dubio erant Stoicorum, quam Ter>
eu.e et qroscsetenis : To feiv « «ivat t v «Vf^oufdvov
T tiilliaui, repugnanliae, quns Plutarchus intcgris ia
« e i <j,e4fc< ine^vou K T X J U A T * «/v«tt. ( Idcm, lib. X lihris palefecit, nosque alicubi notavimus ( Dissertai.
deLeg., 7*09. $85 -). Aiibi vcro haud dubitaiiler assc- in Lactant., cap. 21, art. 2 ) . Nonne ergo illorura
vcral primniu insaniam cssc dcos negare, feciindnm poiius, qunm hujus rcpugnantits id adscribi poteral?
autcm assererc ees curam nnn habcre bomiimm : T6* Quid vcro, si Scneca, et ipse stoicus, hanc con-
«UOrepov $*T*>C *v «povT^««v £v0p$Wwv. (Ibid., pag. 899 tradictionem tollendi nobis rationem suggerit ? De
**g.). 6ed hoc ihc postea fusius prosequkur, et insa- Dco siqttidem htinc ille dtsserit in modum : Quid est
uum ilrumerrorem profligat et eyertil ( Dtssertat. in Deus? Mens Universi. Quid est Dens? Quod vides
LactanU, cap. 44, arl. i ). At absurdis imus ille er- tolum, et quod non vides tatum. Sic demum magnitudo
rnr csl <£piouii 'seclatoruinqtic ejus, sieui a nubis sua HU reddilw\ qua nihit majus excogitari polesl, si
domonsiraium c*t. B soUu est. Omnia opus suum et intra et extra ienet (Se-
Qqamobrem Aticlor nostcr pauio post adjecii Pla- ntc^prceful. tib. I nalural. Qumst., pog. 795). Nonnc
tonicorum dc sode Dei opinionem utissc, ilium resi- euim his verbis stgnilicat Deum et intra ei extra
derc intra mundum, qni, gnberntrtoris exempio, intra lUMtidum esse; qtiia omni opere suo rnajor est ? A t si
iHud maneal qtwd regat ( teriuliian. ApotogeU, illa futl sloieonim opinio, du;e ftterunt ejusdem opi-
cap. 47, el tib. II ad Nniian., cap 2 ) . J&i *aue nionis partes. Quid ergo, si Teriiiilianus unius tan-
Phito decemU probalqtie mirahiii quadum inonte IIHII partis inemitieril, u l Sioicos Platonicis oppo-

ct snpieuti.i, qua: Dcus ipse est, buox inuiidurn certo neret ?

consttUitaqmj orrimc coostanter guhemari { PiaU Objici tamenpotesibanc eamdem opinionem ab ipso
PliiL, tom. W, pag. 28 et se<iq.). Alioaulem i n ltf>ro Seneca Iribui Epicureis, (juos idcirco acriter corripit
scriplum nhco legimus, Dctim, universi gubertiato- ei exagitat : Tn, Epicure, iuquiebal, Deum inermem
rcm, posl muudtitu resque omnes creatas, dtmisisse facis.... projecisti eum extra ntetum ( alii legi volunt,
iilius regendi babenns, et in suani rediisse qiiasi spe- txtra meiam ). Jlunc igilnr eeptum ingenti quodam et
culam (Idem, Potit., pag. 272 et seqq ). Postea vcro, inexptkabili muro divisumque decoulraclii el conspec-
t

tic mtiudus, variis teui(>estatibus et muiis quassnius, tu nwrkiiium, non habes quorc verearis. Hulla illi ncc
penilus dissolverciur, resitmpsit ejtts gnbcrnncrHnm, I l jributndi, nec nocendi moteria est. Jn medio intervallo
illiquc solliciie insidens, ejusdem mundi pnries orna- kujus esi alterius £wli deserius, sine animali, sine /io-
vit, ct moderaltir. juinc, sine re, rttiaas munderum, supra se circaque se
At Stoici contra hnnc Platotticojum opinionem cadeniivnu evitat non c$au4iws voja, ncc nostri curio-
%

pracdicahani, uti ait Terlullianes, Oeum esse pesitum sus (Idem, Hb. IV de Jienefic, cap. 19, pag. 79). In
extra muudum, qui figuli modo estrinsecue torqueat quadam quo. uc epiglola euiudem iilorum errorem
t

motem hanc ( Terlultian. Apohgtt., cop. 47, et sic reprobui ac proscribU : Nou de ea philosophia lo-
lib. H ad Nation., cap. 2 ). Sed nou «nkiimus 4juor, q»w civem exlra patriam posuii, extra mundum
riubiiandi locus est utrum ba*c ipsa ftterk Stoieo- 4co8,qiusevirtulemvoluptati dedit (Ideml. Epistol. 79,
ruiu senieniia. Nam Zeuou illorum aotCMgnanus, pag. 71 ), phiiosophia videlicei epicurea. Non Sloi-
cjusque agscckc, uti ex Lacriio et Piuiarcho -diecere coruui crgo, scd Epicureorum hancfalsam opinionem
c»t, arhitrabautur Deum e*sc mentem, q#se euinia iuissc iesiificaiur.
pcriingalac peiiclrct (LaerU, iw. SU,tn Vil.Zmwn., Nonne autcm ex hoc, inquiei aliquis, Senccx les-
§ 158 el 147; PluUtrch. lib. I de PUtcM. phUoeoph., limoiHO concludi potesl, cmendandum csse Tertul-
cap. 7, pag. 88*2 ). iNoseiiaoi nlibi ebser.vaviinw» lianc Jiani textitm, alque in eo scribendum epkurei, pro
revcra foisse illnrom opiHioncm. <Qua ej$o raiione \ ) stoki ? Eecje qnidem, * i iliud ratione aliqua satis
Auctor qoster iam nsseycraiiier aJtrfteare notuk uJique v;dwja probclor. At ccrlc non una fuil stoi-
Stoicos docuisse Doum posiunn esse ^usUir £geii jcorum de J)eo scnieniia , sed inaxima, uti diximus,
exlra fabrica|am a se lotain mundi molom (Tom. I, ^>pinionum varietas. Si qui atilcm ex iliis, uli prajfa-
Apparal., pug. 780; Ltp5. lib. I Psychotog. stoic, ius Senoca, Deuni aliq^io uiodo exira mundi fines
dissertat. 51, pag. 565, tom. IV)? posilum somitiaverunt, illud JertuJliano salis fuisse
Difficuliotisiiujusnodum sccal potius, quam splvii quis unquam uificiahitur ? Poiuil enim Epicurcis,
Lipsius. Uattd duhilanter elcnini TeriuUinuum iln quos eihuici aspernabaiUur, omissis , Stoicorum fa-
arguit erroris, quo Sioicis iliud tribuil, quod ab iis RCC cere nieutionetii. Veriimtamen,quaicumque genuina
diclum, nec cogiUiium quidem fuarat. Itaite vcro sil Terttilliaui leclio, idcm erit argumentalionis ejus
erravil Tertullianus ? Numquid ignorabal, ant ex pondus ac rohur. Nam ex ea, et his omnibus quae
incnte illius excidernt, quod Sloici de menle diviua, hactentis disputaia stmt, cuivis liquido patcbit, quam
tnuitdum univcrsum pervadente, tradideranl? Miuime meji.to jure ille asseveret xnm difficile fuisse piiiioso-
quidem, Nain atio in iibro h.cc scripiis mandavLl : pbis omnibus jaaturani, quajitaiem ^t sedem Dei desi-
£21 DISSERTATIQ D . L E NOURRY. m
gnare, quam id vel infirott sortischristiano promptum A et cap. 2 1 ) . Quod quidem ab co repetituro , ct a
facilcque fuit. Minulio Felioe, ut aiibi animadvertimus, trans-
Yerum Uluc| adhuc auctoritate confirmatur Plato- criptum est (Dissertat. inMinut. Octav., cap. 2 ,
nis, illorum eranium facile principis, qui, 6icui ipse art. 6 ). Sed quod de hoc Dei verbo Teruiliianus do-
Tertullianus mcmorat liosquc haud semei aeiroad- cei, jam, si placct, diligenter expendamus.
verihnus, pajara profes&us cst, factiialorem uni»ersi-
C A P L T VIII.
tatis neque inveniri facilepi, et inventum enarrari m
omnes difficilem (TertiUiian. Apologet., aap. 46, De Christi divinUate.
Piat. Tim. pag. 28 ). Quamobrem seciatores ejus, u i l ARTICULUS PltlMUS.
aiio iu iuVo aii Aucior nosicr, illum, quem non peni-
De variis Filii Dei nominibus, ac qnam lucuienter Ter-
tus admiserunt, neque nosu potuerunt, neque timere,
tultianus doceat veri summique Dei altributa illi
nec inde sapere, exorbitantes scilicet ab iniiio sapientice,
convenire, eumque unum et wternum cum Patre sno
id est, metu in Deum (Tom. I Apparat., pag. 948;
esse Deum.
Dissertat. in Minut. Octav.,cap. i,arl.%). Quilihet
vero chrislianus illum invcnil, et quod in Deo queeri- Quid sii Yerbum,Ratio,Sermo,et Fiiius Dei,ut Ter-
tur, re quoque adsignat (Tertuttian., lib. i l ad ttation., jj tulliartus omnibus palefaciat, duobus modis ei Deum,
cap. 2 ) ? ipsum videiicct essc iinum, omnjpoten- el YerJ^tun Dei Filiuro considerari posse docot. Ambo
tero, iufijiituro, muudi crcitorem, et quo nibii ma- enjm ipeciari possuj^ antequaro ipse Deus nurodmu
jus rociiusque excogitari potest. Quapropter eum vel creaturam ullaro condiderit, vel quando roundus
tiroet, el ionge roagis sapit, quara b i caHeris phiiose- ab eo creatus est. De utroque auiem anie creationem
phis sapientiores. mundi hoc tanquam certissimum constituit: Ante
Denique nou roiniroaro adi.uc ea Tertuliiani yerba omnia Deus erat solus, ipse sibi mundus, et locus, et
haheut difficultatcm, quibus aliud phiiosopborum de omnia. Solusautem, quia nihil aliud extrinsecus prceler
Deo mundi creatore dissidium notavit: Tolum , jn- itlum. Cmterum ne tunc quidem solus; habebal enim se-
quil, hoc mundi corpus, sive innatum et infeclum secuu-cum, quam habebat in semetipso, rationem suamscilicet.
dum Pgthagoram, sive natum et factum secundum Pla- Rationalis, et ratio in ipso prius, et ila ab ipso omnia.
lonem ( Terluttian. Apologet., cap. 11, p. 332). Quara Qum ralio sensus ipsins est. Hanc Grmci >6yov dicunt,
cnim ccrtuui est bauc de mundo creato fuisse, ut alibi quo vocabulo etiam sermonem appellamus. Ideoque jam
ostcndimus, P|atonis opinjonem, Jaiu faisuro videlur in usu est nostrorum per simplicitatem interpretalionis
Pyih. goram docuisse illuro iiroalum et iufectum sermonem dicere in primordio apud Deum fuisse, cum
fuisse. Nam ihidem ubservayimus a Lactanlio adfir- C niagis ralionem competat anliquiorem haberi; quia non
roale pronuniiari omnes ad Epicurum philosopiios, sermonalis a principio, sed ralionalis Deus eliam ante
ac norouiatiro Pytuagoricos, conslauter adseruisse principium, et quia ipse quoque sermo ratione consi-
roundum essc factum et creaium { Dissertat. in Lac- stens, priorem eam, ut substantiam suam, ostendat. Ta-
tant., cap. 21, art. 2 ) . Quin etiam Piutarchus diser- men et sic, nilitl interest. Nam et si Deus nondum ser-
ti&>iroe deciarat eamdem fuisse Pylhagorae atque monem snum miserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa
Platonis ea de re seitteniiam. En graeca cjus verba : ratione inlra semetipsum habebat, tacite cogitando, et
WvQ*Y>p*c x « « HUrwv><v>jTOv vwdQzov rov x o ^ v . Pythago • disponendo secum, qum per sermonem mox erat dictu-
ras et Plato mundum a Deo facium arbitrati sunt (Plu- rus. Cum ralione enim sua cogitans, alque disponens,
tarc, lib. II de Piaci. phitosop., cap. 4, pag. 886 ). sermonem eam efficiebat, quam sermone tractabat
Quid erge ? Erraviine adhuc Tertuliianus, ac nomen (Tertutlian. tib. adv. Prax., cap. 5 ) . Hxc au-
Pylhagoroc pro alio ibi ipse, vel librarius scripsisse tem, etsi paulo longiora, idcirco inlegra retulimus,
diccudus esi? Numquid poiius, quia ceiebris[hic phi- quia omnia singulari attentione et examine digna
losoplnis ab eodem Plutarcho, Laertio, Theodoreio, sunt.
et aliis docuisse perhibeiur uniialcm esse rerum Priroo iiaque deolarat Deum anle principium, i d
oroniuro principium, atque ex numeris omnia fieri, p est, abomni a&iernitate, ac poinde antequam mundus
inde Auctor iiosler confici posse putavit nuindum, crearelur, ftiisse et soium et non soluro. Anie mundi
sicut iiiiitatero ct numeros, ncc orluro Xuisse nec fac- quippe creationem soius erat, ipse sibi mundus, iocus
lum (Idem ibid., lib. I I , cap. 3. Laert. lib. VIII, et omnia; quia nihii prster se extrinsecus habebat.
$ 2 5 ; Theodoret. serm. 2 de princjpio , pag. 489)? Tum laroen non erat soius, quia suam babebat ratio-
Sed si ira res se habeat, ciiaii a nobis auctores erro- nem. Antc principium enimvero, seu a tola aeierni-
ris procui dubio convincenlur. Nuroquid igitur proba- tate rationalis fuit; quandoquidem Detts esse non po-
bilius dici polest Pyihagoram errantium more in ea- tesi, nisi sit sensu el rationc prxditus.
dem non permanstsse senienlia ? Ha?c velim expcn- Sccundo, divinam illam aHernamque Dei rationem
das, el pronumies. grmci, inquii, /6>ov dicunt, liaud dubic quia Joan-
Multo itaque veritts cerliusque illud est, quod nes Evangciii stii inilio scripsit: E v h b Aoyot

Auctor noster tradidil, munduro ex nihiio a Deo crea- (Joatm.,l, 1 ) . Nam ipse Tertullianus hacc lali-
tum, verbo quo jussit; ratione qua disposuit, wr- ne ita c i l a v i t : / * principio erat sermo...., et sermo
tute qua potuit ( Tertultian. Apologet. , cap. 17, apud Deum,eX Deueerat sermo(Tertutlian. adv. Herm.,
819 1N T E R T U L U A N I APOLOGETICUM 824
Arbilratttr rt deos Itumana cernere et curare ( Laert., 1{ Stoici volunt Deum $ic per materiam decurritte, quo*
tib.M, iu Vit Piaton., § Nec alii plures citandi, ntodo mel per favot ( Tertutlian. lib. adv. Hermo-
qonuut qw&am Imc c i ipsemei 4>lalo srpius asseruit gen , cap. 44). Contradictionis itaque potius, quam
( iHon. Wurd , tom. I , nng. 62, posi. meo\). Alicuhi olriivionis nul ignoranliac insimolari debuit. Scd
eiriqi «l4ieiiu) uoslri euraro gerere, uon secus ac rei majorcs procul dubio erant Stoicorttm, quam Ter-
8M.'C 8t $e$SCSeiefiiS :- T«3 feiv re «#v*t T t v «V#/t«ioufdvov ttiHiaui, repugnaniiae, quns Plularclitts integris ia
VjjtfOJ», « « I «WVOV K T ^ C M t T * «Tv*€. ( / ( f e f l t , /f*6. X libris patcfccii, nosque alicubi notavimtis ( Dittertat.
deLeq., pag.SSS }. Alibi vero haud dnbilaiiler asse- in Lactant., cap. 21, art. 2 ). Nonnc ergo illorum
verat primam insaniam cssc deos negare, secundam poiins, qunm hujus repugnantiis id adscrihi polerat?
autem asserere eos eurani non babere hominum : Td Quid vero, si Senoca, et ipse sioictis, hanc con-
SeOrefov Svr** »v *^©vr^«<v Mptorotv. (ibid., pag. 899 Ci tradictionem tollendi nobis rationem suggerit ? De
*eq.). Sed hoc iUe postca fusitis prosequkur, ct insa- Dco siqitidem bunc ille disseril in modum : Quid ett
mtm ilium erruitem profligat eteyertil ( Ditsertat. in Deus? Ment Univerti. Quid ett Dent? Quod videt
Lactani., cap. 44, art. 1 ) . At absurdis imus illc er- tetum, et quod non videt latum. Sic demum magnitudo
ror est Epicini «cclaienimqiic ejus, sieut a nubis tua HU redditur, qua nihit majut excogilari polest, ti
demonetraium c*t. : R tolut est. Qmnia opus tuum et intra et extra tenet (Se-
Qqamobrem Auclor noetcr pauio post adjecii Pia- ntc, prcefat. ttb. I naturai. Qumsl., pag. 795). Nonnc
tonicorum dc sede Dei opinioaem niissc, illum resi- enim bis verbis significai Deum et intra ei exlra
dere iatra mundum, qni, gtrberntrtoris exempdo, intra muuduiQ esse; quia omni opere suo rnajor est ? A l si
Hiud marreat qtwd regat ( teriuluan. Apotoget., illa fiiil sioiconmi opinio, du.-c fueruHt ejusdem opi-
cttp. 47, el lib. IJ ad Nation., cav 2 ) . £ i *aue nionis partes. Quid ergo, si Teriuluanus unius tan-
Phrto deceiuu prcbatqtte mirabiii quadam luonie tinii partis meminerit, u l Sioicos Piatonicis oppo-
i\ sapieitti.i, qnx Dcus ipse est, bunc ^imttdum eerto neret ?
censtHuKwpre orritne constanter giibernari { Piat. Gbjici lamenpolesibanc eamdem opinionemab ipso
PlriL, tom. H, pag. 28 et $eqq.). Alioaulem i n IH>ro Seneca Iribui Epicureis, quos idoirco acriler corripit
scriplum abco legimus, Dcuin, universi gubenialo- ei exagitat : Tu, Epicure, iuquiebal, Deum inermem
rcm, posl muudotn resque omnes creatas, dhnisisse facis.... projecitli eum extra metum ( alii icgi volunt,
iiiius regendi babenas, el in suam rediisse qnasi spc- extra melnm ). liunc igiinr eeptum ingenli quodam ct
culam (idem, Pout., pag. Ytteteeqq.). Postea vero, inexplkabili muro, divisumque decoutractn el conspec-
nc mnudus, variis tempestattbns et m.dis quassnlus, tu niortuiimn, non habes quarc verearis. Nulla illi nec
penilus dissolveretur, resumpsit ejns gubcrnncrrinm, I1 iiibttendi, nec uocendi moteria ett. Jn meilio intervallo
illiquc solliciie insidens, ejusdem muodi partos orna- kujnt etl alteriut cceti deserlns, sine animati, sine ho-
vit, ct moderaliir. ntine, $ine re, rniuas mundorum, sttpra se circaque se
A i Stoici conira hnnc Plato&icajum opbiionem cadeniium evitat, non e$au4ieu$ vota, ncc noslri curio-
pracdicnbani, uti ail Tcriulliamis, Deum ^epesitum tu$ (Idein, tib. JV de Benefa., cap. 19, pag. 79). In
extra muudum, qui ftguli modo estrinsecue iorqueat quadaui qwo.,ue epUiola eurodem illorum errorem
molem hanc ( Teriuttian. Apohqet., cop. 4 7 , et sic reprobai ac proscrijui > iVow de ea pltito$ophia lo
lib. II ad Naihn., cap. 2 ) . Sed nou «nkiimus quor, quw civem extra patriam posuit, extra mundum
riubitaiidi locus est utrum ba:c ipsa fuerk Stoico- dcos, queeviriuUmvoluptati dedil (idemi. Epistot. 79,
riim senteiitia. Nam Zeuon iliomm auiCMgnanus, pag. 71 ), phiiosopliia videlicei epicurea. Non Stoi-
cjusque assccia?, uti ex LacrtK) et PiuiarcJio discere corum crgo, scd Epicureorum Jianc faisam opinionem
o t , arbitrabaiiiur Dcum e»sc meuiem, qese omnia hi.ssc iesiificatur.
periingatac peiiclrei (LaerL, lib. V4J,« Vil.Zmton., Noune autcm ex hoc, inquiet aliquis, Scnecx tes-
§ 158 el 147: PUtarch. lib. 1 de PkcM. philoeopb., timomo concJudi potesl, cmendandum csse Tertul-
cap. 7, pag. 882). Noseiiaui nlibiebser^aviiites hanc Jiani textttm, aique i n eo scribcndum epkurei, pro
revera Xnisse illarnui opiHioncm. <Qua ergo raiione { ^stoici? ftecje quiriem, s i iliud ratione aliqua satis
Aucior iioster lain nsseycranter a-firware notuk uJique v;dida ^robetur. A i ccrtc non ima fuit sioi*
Stoicos decuisse Doum posiunn esse uisiar £geli jcorum de 4)eo senjeniia , sed roaxima, uti dixuntis,
exlra fabrica|am a se lolam tnundi moleni (Tom. J, 4>p'mionu4ii varietas. Si qui nuicni ex iliis, uti prajfa-
Apparat., pag. 780; L i p 5 . lib. I Psycholog. etoic, tus Senoca, Deum aliquo uiodo exira mundi fines
dissertat. 51, pag. 565, tom. IV)? posilttm somniaveriint, illud TerluJliano salis fuisse
DifficiiJiatis Jiujusnodum sccat potius, quam splvii quis unquam ijificiahiuir ? Poiuil enim Epicurcis,
Lipsius. Uaud dubilanter ctcnim TerinUinniim ilu quos eiliuici aspernabaniur, omissis , Stoicorum fa-
arguit erroris, quo Sioicis illud tribuit, quod ab iis nec cere uieniionein. Veriiratamen,quaicumque genuina
dictum, nec cogilaium quidem fucral. Iiaiie vcro sit Tertiilliaui leclio, idem erit argumentalionis ejus
erravit Tcrtullianus ? Numquid ignorabnt, ant ex pondus ac rohur. Nam ex ea, et his omnibus qu£
mcnte iilitis excidemt, quod Stoici de tnenle divina, hacienus disputata sunt, cuivis liquido patebit, quam
niundum univcrsum pervadenle, tradideranl ? Minime merito jure ille asseverei iam difficiie fuisse pliiloso-
quidem. N.un alio in iibro h;cc scripiis mandavll : pbis oronibus naturam, qualitaiejn ^t sedem Dei desi-
£21 DISSERTATIO . L E NOURRY. 822
gnare, qnam id vel infirax sorlischristiano proroplum . et cap. 2 1 ) . Quod quidem ab co repetitum , et a
facileque fuit. Minulio Felioe, ut airbi animadverliraus, trans-
Y C T U H J illuU adhnc auctoritale confirraatur Plato- criptum esl (Distcrtat. inMinut. Octav., cap. 2 ,
nis, illorjim ornnium facile principis, quj, 6icul ipse art. 6 ). Sed quod de hoc Dei verbo Teruiliianus do-
Tertuilianus mcmorat nosquc haud semej animad- cei, jam, si placci, diligenter expendamus.
verihnus, pajara profes&us cst, (actitatorem iniweni-
CAPUT VIII.
taiii neque inveniri facilepi, et inventum enarrari iu
onmes difficilem (TerttUiian. Apologet., enp. 46, De Christi divinUale.
Piai. Tim. pag. 28 ). Quamobrem seciatores ejus, u i l ARTICULUS PRIMCS.
alio iu iuVo ait Auctor nostcr, illum, auem non peni-
De variis Filii Dei nominibus, ac qnam luculentcr Ter-
tu$ admUeiuni, neque nosse poluerunt, neque limere,
tullianus doceat veri summique Dei allributa illi
nec inde sapere, exorbitantes scilicet ab iniiio sapientice,
convenire, eumque unum et wtemum cum Patre suo
id est, metu in Deum (Tom. I Apparat., pag. 948;
esse Deum.
Dissertat. in Minut. OcJav.,cap. 4, a r i . 2 ) . Qnilibet
vero cbrislianus illum invenii, et quod in Deo quceri- Quid sit Verburo,Ratio,Sermo,ct Fiiius Dei,ut Ter-
tur, re quoque adsignat (Terluliian., lib. 11 ad Nation., } tullianus oroniiws paiefaciat, duobus modis ei Deunj,
cap. 2 ) ? ipsura videiicct esse unura, omnipoten- et Yerhiun Dei Filiuro considerari posse docet. Ainbo
tem, infijiitum, mundi crealorem, et quo nibii ma- eofm sjiectari possui^. antequam ipse Deus numduro
jus mciiusque excogitari potest. Quapropter eum vel creaturam ullaro condiderit, vel quando mundus
tiract, el longe raagis sapit, quara b i caHeris pbitoso- ab eo creatus est. De utroque autem ante creationem
pbis sapientiorcs. raundi hoc tanquam certissimum constituil: Ante
Denique nou ininiraam adi.uc ea Tertuiliani yerba omnia Deus erat solus, ipse sibi mundus, et locus, et
babeut difficultatcm, quibus aliud phiiosopborum de omnia. Solusautem, quia nihil aliud extrinsecus prceter
Dco mundi creatore dissidiura notavit: Totum , jn- iilum. Cceterum ne lunc quidem solus; habebat enim se-
quil, hoc mundi corpus, sive innatum et infeclum secun-cutn, quam habebat in semetipso, rationem suam scilicet.
jium Pythagoram, sive natum el factum secundum Pla- Rationalis, et ratio in ipso prius, et ila ab ipso omnia.
tonem ( Tertulitan. Apologet., cap. 11, p. 332). Quara Quce ratio sensus ipsins est. Hanc Graci >6yov dicunt,
cniin ccrtum cst banc de mundo creato fuisse, ut alibi quo vocabulo etiam sermonem appellamus. Ideoque jam
osicndiuus, Piatouis opinjonem, Jam falsum videtur in usn est nostrorum per simplicitatem interpretationis
Pyib; goiant docuisse illum iimatum et infectum sermonem dicere in primordio apud Deum fuisse, cuin
fuisse. Nam ibidem observayiinus a Lactanlio adfir- { magis rationein competat anliquiorem haberi; quia non
roate prouuutiari omnes ad Epicurum philesoj>hos, sermonalis a principio, sed rationalis Deus etiam anle
ac norouiatiro Pyiuagoricos, constauier adseruisse principium, et quia ipse quoque sermo ratione consi-
roundum essc faclum et crealum ( Dissertat. in Lac> stens, priorem eam, ut substantiam suam, ostendat. Ta-
tant., cap. 21, art. 2 ) . Quin etiam Plutarchus diser- men et sic, nihil interest. Nam et si Deus nondum ser-
tis^ime declarat eamdem iuisse Pythagora aique monemsnum miserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa
Platonis ea de re senientiam. En grseca ejus verba : ratione inlra semetipsum habebat, tacile cogitando, et
JlvQ*Y>p4<c x«« nXATOJV^cvisr^v v*r£6eoD r^v xov^tov. Pythagodisponendo
• secttm, quaj per sermonem mox erat diclu-
ras et Plato mundum a Deo (acium arbitrati sunt (Piu- rus. Cum ralione enim sua cogitans, alque disponens,
tarc, tib. II de Piaci. philosop., cap. 4, pag. 886 ). sermonem eam efficiebat, quam sermone tractabat
Quid erge ? Erravitue adhuc Tertullianus, ac nomen (Tertullian. Ub. adv. Prax., cap. 5). HaiC au-
Pythagoroc pro alio ibi ipse, vel librarius scripsisse tem, etsi pauio longiora, idcirco integra retulimus,
diccudus est? Numquid polius, quia celebrisjhic phi- quia omnia singulari altentione et exainine digna
losoplms ab eodem Plutarcbo, Laertio, Theodoreto, sunt.
et aliis docuisse perhibetur uniialcm esse rerum Prirao iiaque deolarat Deum ante principium, id
orouiuro principium, atque ex numeris omnia fieri, i esl, aborani a&ternitate, ac poinde antequam mundus
inde Auctor noster confici posse putavit mundum, crearetur, fuisse et solum et non soluin. Anie mundi
sicut tiiiitatero ctpumeros, ncc orturo Xuisse nec fac- quippe creationem solus erat, ipse sibi mundus, locus
tum (Idem ibid., lib. I I , cap. 3. Laert. lib. VIII, el onmia; quia nihii praeler se extrinsecus habebat.
S 2 o ; Theodoret. serm. 2 de princjpio , pag. 489)? Turo laroen non eral soius, quia suam babebat ratio-
Sed si ira res se habeat, citati a nobis auctores erro- uem. Antc principium enimvero, seu a tola xterni-
ris procui dubio convincenlur. Numquid igilur proba- tate rationaiis fuit; quandoquideni Deus esse non po-
hilius dici potest Pyihagoram errantium more in ea- test, nisi sit sensu et rationc prxditus.
dem non permansUse senientia ? Ka?c velim expcn- Sccundo, divinam illaro seternamque Dei ralioncm
das, et pronunties. grmci, inquit, Xoycv dicunt, haud dubic quia Joan-
Multo itaque verius certiusque illud est, quod nes Evangeiii sui inilio scripsil: Ev <kpxt ^v 6 Aoyce
Auctor nosler tradidil, roundum ex nihilo a Deo crea- (Joaim.J, 1 ) . Naro ipse Terlullianus iiaec lali-
tum, verbo quo jussit; rattone qua disposuit, w>- ne ita c i t a v i t : / « principio erat sermo...., et sermo
tute qua potuit ( Tertullian. Apologet. , cap. 17, apud Deum,et Deueerat $ermo(TertuUian. adv. Herm.,
819 1N T E R T U L U A N l APQLOGETICUM 82«
Arbitratttr ct deos humana rernere et curare ( Laert., A Stoici volunt Deum sic per maleriam decurritte, qno*
Ub.M. ui Vit Platon., § ".8). Nec alii plures citandi, modo mel per fnvos ( Tcrtullian. lib. adv. Hcrmo-
1
«fntuta ' jfuidem lioc rt ijtsemel Plaio sappius nsseruit gm , cap. 44). Contradietionis ilaquc potius, quatn
( iHat. PJuxd , tom. I , pag. 62, post. med.). Alicubi oblivionis aut ignorantiac insimuiari debuii. Scd
eirim jfe<Deum eoslri curara gerere, non secus ac rei majorcs procul dubio eranl Sloicorum, quam Ter>
8UX SA SpOSSCZSMUUS : Td fciv rt «ivat i v «Vip«iou/ufvov tiilliani, repugnaniiae, quns Plutarciius integris in
T

vpc&», XCCJ iiy&t i*«'vov H T Y ^ C A T * « / V A I . ( Idem, lib. X lihris paicfecit, nosque alieubi nolavimus ( Disseriai.
deLeg^ pag.Mi> ). Atibi vero haHd dttbttanler asse-
ver.it primam iusaniam csse ricos negare, secund.im
aiilem aesererc eos curam non habcre boininum : Td
3e6r«/Mv t*v*t ow *f0VT^««v «vflpwflrwv. (Ibid., pag. 899 ei
teq.). Scd iioc iiic postea fusitis prosequkur, c i insa-
nnm illum errorem proOigat et evertil ( Ditsertat. in
Laclant., cap. 14, arl. 1 ). A l ahsnrdis-imus illc er-
rnr est Eptouii scciatortimqne ejus, sieui a nubis
domonstvatum c*t.
Qqamobrem Auclor nostcr paulo posl adjecii Pia-
tonicortnn dc se4e Dei opinioeem fitisse, ilium resi-
derc intea munaum, qni, gnbernaioris exempto, intra
itiud mantat nnod regat ( tertuttian. Apotoget.,
cap. 47, el lib. II ad Nntiun., cap 2 ) . £ i *aue
Ptarto deretnU probnlqtte inirahtli quadmn man|c
(1 sapiQnti.i, qua: Dctis ipse esi, hunc ^imttdura eerto
ttrasthutoqirc orriinc consianter guheninri { Piat.
Plnt., tom. H , pag. 28 et seqq.). Alioaulem in ljJ>ro
scriplum nhco legimus, Dcum, universi guhenialo-
in Lactant., cap. 21, art. 2 ) . Nonne ergo iilorum
poiius, qunm hojus rcpugnantiis id adsertbi poleral?
Quid vero, si Scncca, et ipse sloicus, hanc con-
tradictionem lollendi nobis rationem suggcril? De
Dco siqttidem hunc ille disserit in modum : Quid est
Deus? Mens Universi. Quid est Deus? Quod vides
tolum, et quod non vides lotum. Sic demum maaniludo
sua UU reddiiur, qua nihil majus excogilari polesl, si
£ solus esi. Qmnia opus suum ei intra et extra tenel(Se-
nec, prmfai. lib. I natural. Qttmst., pag. 795). Nonnc
eiiini bv» verbis siguilicat Deum e l iutra ei extra
luutiriuio esee; quia omui opere stio rnajor esi ? A t si
ilht fuil sloieoriim epinio, du;e ftieriiHt ejusdem opi-
nionis parles. Quiri ergo, si Teriiillianus unius lan-
lutii partis memiuerit, ut Stoicos Pialonicis oppo-
neret ?
Objici lamenpotesibanc eamdem opinionemab ipfo
Seneca iribui Epicureis,quos idoirco acriter corripit
ei exagitat : Tu Epicure, inquiebat, Deum inermem
t

rcm, posl tnunduiii resque omnes creatas, dimisissc
iilius regeiHri Iiabenas, el in suani reditsse quasi spc-
eui.im (Idern, Potit., pag. 272 et teqq). Postca vero,
ne mnndus, vnriis teui|>e$latibus et maiis quassnlus,
pcnitus dissoLvereUir, resumpsit ejns gtibernncnlnm, C
illiquc solliciie insidens, ejusdem mundi pnrics orna-
v i i , ct moderaltir.
At Stoici conira bnnc Platonricm um opinionem
pracdicahani, uti ati TeriuHiotMis, Geum esse pesitum
extra muudum qui figuti modo estrinsecus torqueat quadaoj quo.»ue cp^toia emndem illorum errorem
f
facis.... projecisti eum extra metum ( alii iegi volunt,
extra meiHin ). llunc igilnr septum ingenti quodam et
inexplkabili muro, divisumqne decontructn el conspec-
tu morlidium, tion habes quare verearis. Nulla illi ncc
iribuendi, nec tiocendi moteria est. In medio intervallo
kujns est ulterius cwli deserins, sine aiumali, sine ho-
minc, $ine re, rninas muudorum, supra $e circaqne $e
cadentiuni evtiul, non £#au4ievs veia, nec nostri curio-
tus (Idem, lib. IV de JUenefic., cap. 19, pag. 79). In

molem Itanc (Teriuttian. ApoteaH. tap. 47, el

%
sicreprubai acproscrihU : D/on de ea philosophia lo-
lib. H ad Nation., cap. 2 ). Sed ROU mkiinms quor, qum civem extra patriam posuit, extra mundum
riubitandi loctts est utrum bicc ipsa fuetH Stoico- dcos, qumvirtutemvoluptati dedit (Idemi. Epislol. 79,
riim senteuiia. Nam Zeimi illorum aute^gnanns, pag. 71 ), phiiosophia videiicei epicurea. Non Stoi-
cjusque assccla. , uti ex Laertto et Piuiardio dificere •corujn crgo, scd Epicureorum itancfalsam opinionem
1

c>t, arbilrabanlur Deum e»se menlem, qeae emnia Ai.ssc ieaiCcatur.

pcriiiig;Uac peneirci (LaerL, lib. V4i,ie Vil.Zmwn., Nonne autcm ex hoc, inquiel aiiquis, Senecx les-
§ 1 5 8 ei 147: PtuUirch. tib. I de Placit. pkitosoph., iimonio concludi potesi, cmendandum csse Tertul-
cap. 7, pag. 8 8 2 ). iNoseiiaui niibi ehser^vaviiiius hanc iiani iexnun, aique in eo scrihendum epkurei, pro
revera Tiiissc illorum opiHinncm. «Qua ergo ratiene sioici ? Hecje qnidera, &\ illud raiionc aliqua salis
Auctor qoster lain ;isse>cra4iter n-firiware potuk uiique v;dwjn |irobetur. A i ccrlc non mui fuil sloi-
Stoicos decuisse Doum posiuim cssc Juslar JigeJi vcoriim dc J)eo scnjcntia , sed uiaxima, uli diximus,
exlra fabricajam a se lotain mundi molem (Tom. J, ^pmionum varietas. Si qui aulcni ex iilis, uli prajfa-
Apparul., pug. 780; Ltps. lib. I Psgcholog. stoic, tus Seneca, Deum aliquo uiorio cxtra nvundi fines
di$$ertat. 51, pag. 565, tom. IV)? posilitm somniaverunt, iilud ^erlullinno snlis fuisse
Difficullaiis Jiujus nodum sccat potius, quam splvii quis unquam ijificiabitur? Poiuil enim Epicurcis,
Lipsitis. Uaud duhilanler olcnim TeriuiUnnmn ilu' quos eihnici aspernabaiUur, omissis , Stoicoruin fa-
arguit erroris, quo Sioicis illud tribuit, quodab iis ncc cere menlionem. Verumtamen, quaicumque genuina
dictum, nec cogilaluni quidem fuerat. Iiaue vcro sil Terlulliaui lectio, idem erit argumenlationis ejus
erravit Tcrtuilianiis ? Numquid iguorabat, nnt ex pondus ac rohur. Nam ex ea, et liis omnibus qua3
incnte iilius excider.it, quod Sioici de nienle diviua, luctenus disputaia stml, cuivis liquido patcbit, quam
tnundum universum pervadente, tradiderant? Miniiue merito jureille assevereliam difficiie fuissc pliiloso-
quidem. Nam alio in libro h;ec scripiis mandavll : pbis omnibus naturam, quajitaiera ^t sedem Dei dcsi-
132! DISSERTATIQ . L E NOURRY. 822
gnare, qnara i ^ vel infirax sortis christiano proroplum . et cap. 2 1 ) . Quod quidem ab co repelituro , et a
facileque fuit. Minutio Felioe, ut aiibi animadvertimus, trans-
Yerum iliud adhuc auctoritale confirmalur Plato- criptura est (Dkseriat. in Minut. Octav., cap. 2 ,
nis, iilornm oranium faciie principis, quj, sicut ipse art. 5 ). Sed quod de hoc Dei verbo TerUillianus do-
Tertuilianus mcmorajL nesque haud semej animad- cei, jara, si piacet, diligenter expendamus.
veriijnus, pajam profes&us c&i, (actilaiorem tmmer$i-
CAPUT VIII.
tatis neque inveniri facitem, et inventum enarrari m
omnes difficiiem (TertnUian. Apploget., cap. 46, De Christi divinUate.
Plat. Tim. pag. 28 ). Quamobrem sectatores ejus, u i i ARTICULUS PIUMUS.
alio iu hbro aii Auctor noster, illura, guem non peni-
De variis Fitii Dei nominibus, ac quam luculenter Ter-
tu$ admisexunt, neque nesse poluerunt, neque limere,
tullianus doceat veri summique Dei attributa illi
nec inde sapere, exorbilante$ uiticet ab initio $apienlice,
convenire, eumque unum et wternum cum Patre sno
id est, melu in Deum (Tom. I Apparat., pag. 948;
es$e Deum.
Dissertat. in Minut. Ociav.,cap. 4, o r l . 2 ) . Qiuhbei
vero cbristianus iilum invenii, el quod in Deo queeri- Quid sit Yerburo,Ralio,Sermo,ct Filius Dei,ui Ter-
tur, re quoque adsignat (Tertullian., iib. II ad Qtation., ]tuliianus oronibiis paiefaciat, duobus roodis ei Deunj,
cap. 2 ) ? ipsura videiicct esse iinum, omnipoteu- et YerJburo Dei Filiuro considerari posse docei. Ajnbo
leui, infijiitura, mundi cre<ilorem, et quo nibil ma- eoiro snectari possiujj antequam ipse Deus rauudiiiii
jus mciiusque excogitari potest. Quapropter eum vel creaturam ullam condiderit, vel quando raundus
timet, et ionge raagis sapit, quara b i caueris pbiiose- ab eo creatus est. De utroque autem ante creationem
pbis sapientiores. mundi hoc tanquam certissimura constituil: Ante
Denique non uunimam adi.uc ea Tertulliani yerba omnia Deu$ erat solus, ipse sibi mundus, et locus, et
habent difficultatcm, quibus aliud philosopborum de omnia. Sotus autem, quia nihil aliud extrinsecus prceter
Dco muiidi creatore dissidium noiavit: Totum , jn- illum.Cailerum ne tunc quidem solus; habebat enim se-
quit, hoc mundi corpu$, sive innatum et infeclum $ecun-cum, quam habebat in semelipso, rationem suam scilicet.
dum Pythagoram, $ive natum et factum secundum Pla- Rationalis, et ratio in ipso prius, et ila ab ipso omnia.
tonem ( Tertutlian. Apotoget., cap. i l , p. 332). Qiiara Quce ralio sensus ipsius est. Hanc Grceci loyov dicunt,
cnim ccrium cst hauc de mundo crealo fuisse, ut almi quo vocabnto etiam sermonem appellamus. Ideoque jam
osiendimus, Piatonis opinjonem, iaiu falsum videtur in usu est nostrorum per simplicitatem interpretationis
Pyih; gorain docuisse illum iimalum et infectum sermonem dicere in primordio apud Deum fuisse, cum
fuisse. Nain ihidem observayimus a Lactanlio adfir- ( magis ralionem competat anliquiorem haberi; quia non
raate pronumiari omnes ad Epicurum phiiosophos, sermonalis a principio, sed ralionalis Deus etiam ante
ac norauiatim Pythagoricos, constauter adseruisse principium, et quia ipse quoque sermo ratione consi-
roundum essc factum et creaium { Dissertat. in Lac- stens, priorem eam, ut substantiam $uam, oslendat. Ta-
tant., cap. 21, art. 2 ) . Qnin etiam Piutarchus diser- meti et $ic, nihil interest. Nam et si Deus nondum ser-
tisdime declaral eamdem fuisse Pyibagone atque monem snum miserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa
Platonis ea de re sententiam. En grscca cjus verba : ratione inlra semetipsum habebat, tacile cogitando, et
JIy6*y6/j*f x * i I I ; * T W V > € V > 3 T O V vw&Qiou rov XOVJJMV. PythagO ' disponendo secum, quaj per sermonem mox erat diclu-
ras et Plalo mundum a Deo facium arbitrati $unt (Piu- ru$. Cum ralione enim sua cogitans, atque di$ponen$,
tarc, tib. II de Piact. phitosop., cap. 4, pag. 886 ). sermonem eam efficiebat, quam $ermone tractabat
Quid ergo ? Erraviine adhuc Terlullianus, ac noraen (Terluttian. lib. adv. Prax., cap. 5). HaiC au-
Pyihagora pro alio ibi ipse, vel lihrarius scripsisse tem, etsi paulo longiora, idcirco integra retulimus,
diccudus esi? Numquid poiius, quia celebris[hic phi- quia omnia singulari attentione et examine digna
losophus ab eodcm Plutarcho, Laerlio, Theodoreio, sunt.
et aliis docuisse perhibetur uniiatcm esse rerum Primo iiaque deolarat Deura ante principium, id
oraniura principium, atque ex numeris omnia fieri, ) esi, abomni a&iernitate, ac poinde antequam mundus
inde Auctor nosier confici posse putavit muodum, crearetur, fuisse et solum et non soluro. Ante mundi
sicut tmitalein etnumcros, ncc ortuni Xuisse nec fac- quippe creationem solus erat, ipse sibi mundus, tocus
luni (Idem ibid., tib. II, cap. 3. Laert. lib. VIII, et onmia; quia nihil praeler se extrinsecus habebat.
S 2 5 ; Theodoret. serm. 2 de principio , pag. 489)? Tum taroen nonerat soius, quia suaro babebai ratio-
Sed si ira res se habeat, ciiaii a nobis auctores erro- uero. Antc principiuro enimvero, seu a tota xterni-
ris procui dubio convincentur. Nuraquid igiiur proba- tate raiionalis fuit; quandoquidem Deus esse non po-
biiius dici potest Pylhagoram errantium roore in ea- tesi, nisi sii sensu et rationc pracditus.
dem non perroansisse senienlia ? Ha?c veHm expcn- Sccundo, divinam illam aelernamque Dei ralioncm
das, et pronunties. gresci, inquii, /oyov dicunt, haud dubic quia Joan-
Multo ilaque verius certiusque illud est, quod nes Evangelii sui iniiio scripsil: Ev ^ 6 Aoyot
Auctor noster tradidil, mundum ex nihiio a Deo crea- (Joatm.,1, 1). Nam ipse Tertullianus Uxc lali-
turo, verbo quo jussit; ratione qua disposuit, w>- ne ita c i t a v i t : / » principio erat sermo...., et sermo
tute qua potuit ( Tertultian. Apologet. , cap. 17, apud Deum,el Deuserat $ermo(TertuUian. adv. Herm.,
«15 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 816
his compellat verbis : Discerne substantias, et suos eis / supra observavimus, tam luculenler vindicataa , nihil
dislribue sensus, iam diversos, quam subslantice exi- omnino corporei habere possunt. Nullum siquidem
gunt, licet vocabutiscommunicarevideantur (Idem, lib. corpus, quantumvis tenue; nulla matcria, quoltbct
II advers. Marcion., cap. 16) .... Quanta eril diver- raotu agilata; nulljc atomi, quovis concursu inter se
sitas divini corporis et humani sub iisdem nomi- cohxrenles, possunt rei alicujus, mullo minus rerura
nibus membrorum, tanta erit et animi divini et hu- omniumeflicere cognilionem. Non poluit ergo.Tertul-
mani di/ferenlia sub iisdem ticet nominibus membrorum, lianus Deocorpus, vel corporei altquid tribuere, nisi
quos tam corruptorios efficit in homine corruptibiiiias hoc noraine, sicut vidiraus, substanliam suigeneris,
substanlice humance quam incorruptorios in Deo ef- id est, divini elspiritalis inlellexerit. Sed hislucem
9

ficit incorruptibititas substanlice divince. adhuc ea afferent, qtiae capite gequente de Christi
Petavius itaqne inde colligit Tertuliianum existi- divinitate, ac postea de angeiis ac dicmonibus, atque
mavisse tam in Deo, quam in bomine esse corpus , anima humana, dicentur.
quemadmodum passiones sive sensus, mottis et aflec- ARTICULUS IV.
tus, sed co discrimine, quod in bomine corruptorii,
Quot quatesve fuerint gentitium philosophorum de Deo
in Deo autem incorruptorii sint. Nihil ergo repugnat,
dissensiones, Thalctis, seu Simonidis, qui deiito
inquit i l l e , quominus stanie Tertulliani opinione, ]
interrogatu$ nihil retpondere potuit; Platonicorum,
%
Deus babeat corpus, quod non passibile quidem , sed
qui omnia; Epicureorum, qui nihil curanlem; Pla-
incorruptorium esse putaveril. At expendas, velim ,
tonicorum, qui eum intra mundum; Stoicorum , qui
utrum Petavius perspectum omnino habuerit quo
extra posilum; Platonis, qui mundi creatorem; P w -
sensu Tertuilianus acceperit illud passibilis nomen,
thagora?, qui mundum increalum esse docuerunt ; el
quod a Deo excludit. Non enim aliud eo significare
utrum Tertuttianus recte iilorum opiniones exptica-
videtur, nisi quod aliquid iinperfecii el commutabilis
verit.
secum imporlat. Nonne ergo Augustinus recte dixit
Tertullianum aut secum pugnare, aut mulasse sen- Quanquara phiiosophi gcntiles vcl ralione natu-
tentiam, cum asseruit Deum esse corpus, et omne r a l i , vel ex sacris, ut ait Terluilianus, Scripluris
corpus esse passibitet Nain Deus perfeclissimus , ac agnoverint, vel agnoscere haud diflicilitcr potuerint
simpiicitate omnique perfeclionum gencre cumulatis- unum duntaxat esse Deum (Terlullian. Apologet. cap.
simus est. Nihil igitur prorsus imperfecti habere po- 47); inter se tamen, vel inauis gloriae vilio, v e i
test. Ergo summa perfectio Dei el corpus secum pu- disputandi libidiue, de ipsa Dei nalura, qualitale
gnant, et in Deo esse non possunt. ac sede nunquam non riigladiabaulur: Quid enim
Caelerum, quamvis Petavius probavisset Teriullia* ( Thales, itteprinceps physicorum, auctoris nostri verba
num non incidisse in vitium aliquod contradictionis; sunt, sciscitanti Crceso de Divinitate cerlum renunliavit?
fatelur tamen vir ille eruditissiinus mnjoris illud esse Nihii plane, sed commeatus deliberandi scepe frustra*
momenti, quod Augusiinus alio in libro ad excusan- tusest ( Ibid., cap. Ab;et lib. II. ad Nation. cap.
dum Tertullianum hoec in verba reiulit: (August., lib. 2, ). At Cicero, et qui eum, ut aiibi vidimus,
de Bceresib., cap. 86, pag. 25) : Tcrtullianus posset sequilur, Minutius Felix, hoc Simonidi et Hieroni
quoquo modo putari ipsam naturam substantiamque di-lyranno adscripserunt (Dissertat. in Minul., cap. 3,
vinam corpus, cujus partes, atice majores, alice minoresart. 2). Neque respondeas subesse iu Tertuiliani textu
valeant vel debeant cogitari, quatia sunt omnia, quce mendum aliquod. Nam Thalcs ab eo appeilalur phy*
proprie dicimus corpora... sed potuit, ut dixi, prople- sicorum princeps(Ibid., cap. 4, art. 1 , lom. I; Appa-
rea putari corpus Deum dicere; quia non est nihil, non rat. pag. et seq.), id cst, eorum primus, qui de
est inanilas, non est corporis vet animce qualilas, sed rebus physicis, ut eliam ostendimus, instituerunt
ubique lotus, el per locorum spatia nulla partitus, in sua disputaiiones. Ulrum autem verior sit Tcrtulliani,
lamen nalura atque substantiaimmulabililer permanet. quam Ciceronis et Minutii opiuio, ut percipialur ,
Mirum tamen nonnullis, quihus satis nota non sit inquirenda est Thaletis , Simonidis, et Croesi aetas.
Augusiini modeslia, fortasse videbitur , cur ille pc- ] \ A l j u x l a Eusebianum Chronicum, anno l i 6 6 Thales
nitus affirmare non audeat hanc ipsnm revcra, sed Milesius physicus philosophus agnoscitur. Ad annum
quoquo modo posse pulari Tertulliani fuisse senten- autein 1465, ea quce de Croeso memoranlur, quomodo
tiam. Jam enint ostendimuseum haud obscure decla- tentaret oracula, his fuere temporibus. E l duos post
ravisse corporis nomine a se inlelligi subslantiam , annos, Thales moritur. Duo itaque, ul nolal Scaiiger,
quaj quovis modo existit, et nihilo opponitur. Pr;c- Thaleles meraorantur , quoruro prior physicus philo-
terea animadvertimus substaniiam ab eo dividi in sophus Lycurgi et Orphei aetate, poslerior post du-
corporcam et incorporcam, id est, omnis omnino ceutos pene annos Croesi tempore floruisse perhi-
corporis experlem, et quoe sit mcre spirilalis. Atqui, bentur (Scalig. not. in Chron. Euseb., pag. 74). Alqui
si vel unam hujusmodi unquam esse arbitratus est, Tertulliaiiua de Thalete physicorum principe iequi-
persuasura ulique habuit Deum esse spiritum , et cae- tur, qui duobus saeculis Croeso antiquior cum eo v i i
teris sane omnibus longe praestantiorcm. Et certe vere, ac proinde illi respondere, non poluerat.
suramae illius perfectiones, alque infinita rerum om- Simonides autem in eodem Euscbiano Cbronico
nium cognitio et scientia , a Terlulliano, sicuti paulo vixisse tradilur anno 1531. Ibi enim legimus: P i n -
»17 ' DISSERTATIO D. L E NOURRY. 818
darus et Sinlonides ttjrici poelce insignes habentur. A nus noster Diogeni adscribit, ab alio ejusdem nomi-
Postea vcroad annum 1542, Hieron., cujus Minu/ius nis, sed atheo, scripta fuisse contendas , habemus
Felix mcminil, post Gelonem Syracusis tyrannidem quidem dSiianum, qui, utquidam aiunt, flagitioso-
exercebat. Quantum ergo prior Tliales a Croeso dislat rum horumce hominum gregi adnumeravit Diogenem
aetale, (anlum Simonides eidem Hieroni proximus phrygem (AZtian. iib. \Uar. Hist., § 3i).Verum, prae*
esse dicilur. Huic igitur Simonidi magis, quam Tlia- terquam quod in nostra librorum iEliani editione l e -
Jeli physiconun principi, conveuiunt citatac de Di- gitur Dionysius Phryx , nullus nobis indicavit ubi
vinitate interrogatio et responsio. Ad hacc vero M i - Diogenes isle, sive Dionysius, citala ab auctore nostro
nutii opinio eo adhuc videtur probahilior, quod Cice- verba pronuntiaverit.
ronis auctorilalc slabiiiatur. Aliorum vero philosophorum maxima fuit de Deo
Ncque dixcris piurimos in Euscbiano Chronico esse opiniohum varielas cl dissensio: Alii enim, inquit
in .vsignandn illuslrium virorum aetaie errores; nam Tertullianus, nimirum Platonici, incorporatem Deum
quicunque illi s i n l , nemo sane negabit Thaleiis asseverant ( Apologet., cap. 47, pag. 515 ). Visne
v
physici Crcesique tempora magis a se invicemse- aliquem libi leslem proferri ? En adest Cicero, qui
jungi, quam ut simul vixisse dicanlur. Nec est quod Velleium sic de Platone ioquentem induxit: Quod
urgias memorantemresponsionemThaleliphilosopho B vero sine corpore ullo Deum vutt esse, ut Grosci dicunt
ct physicorum principi recte congruere, minime vero v.tiifMLTo», id quale esse possit, intelligi non potest
Simomdi, qui poetica?, ut alibi vidimus, operam da- (Cicer. I. I de Natur.deor., pag. 200, /. XIII). Eadem
bat (Dissertat. in Minuc. Octav., cap. 3, art. 2 ; et lom. dc hoc phitosophorum principe narrat Laertius : Opt-
I. Apparat. pag. 1284). Nam poelx apud etbnicos in natur, inquit, animam,sicut Deum, esse incorporatem
theologorum habebantur numero. o M / u a r o v <!v«f ( Laert. lib. III , in Vila Platon.,

Denique Minulius, Ciceronis testimonio frelus, § 7 7 ) . Laerlio aulcm Plutarchus, Eusebius, A p u -

poluit Tenulliani, tametsi plura, sicul observavimus, leius, et alii suffraganlur (Plutarch., tib. Ide Placit.
ex ijus libris excerpscrit, hanc corrigere dc primo philosoph. cap. 7, pag. 881; Euseb. orat. Conslant,
%

Thaiete ct Cneso opinionem. E l cerle quomodo hic pag.100 ; Platon tom. III, pag. 27-28, et alibi Apulei.
Thahs de Divinit.tte iuierrogalus nihii respondere de Deo.
ausus fuissel, qui, sicut alibi post cumdem Ciceronem Quantumlibet autem vera sit hacc opinio, ab aliis
anitoiavimus, lam certo quam falso docuit aquam tamen gentilihus philosophis rejecta est. Nam Vei-
esse rerum omnium inilium, ac Dctim mentcm cs^e, leius aptid (jceronem, uti mox dicebamus, contende-
quac ex aqua omnia formavit (Cicer., lib. I de Natur. bat intelligi non posse qtiid qualeve sil quod incorpo-
deor., pug. 199 ; Dissertat. in Minut. cap. 4 , arl. 1; C rcum vocalur ( Socrat., Cicer., loc. cit. ). Neque alii
et in Lactant. cap. 12, art. 1). Nemo autem nobis eliam philosophi expSicare potuerunt quae sil vera rei
probavit illum de hac sentenlia, aut aliquando duhi- incorporeae idea et notio.
tasse, aut eam unquam mutasse. Si quis porro illud Sloici vero, pergit Auctor noster, Deum corpora-
de Deo responsum Thaleti secundo tribuendum esse lem esse praedicarunt ( Tertullian. Apologet., cap.
prohaverit, dclendaesse oslendet ex TeriuHiani lextu 515, tom. I Apparat., tib. 111 , dissert. 1 , cap.
haec verba : Phtjbicorum princeps. Caeterum, cujus- 11, art. 2 ; Dissertat. in MinuL, cap. 4, art. 10). De
cumquc pliiiosophi fueril illa responsio, quis eam bac autem Sloicorum opinione, quas suis, propter
ab illo adseriam esse in ditbium vocabil ? Palam igi- illorum repugnantias, difficultatibus non caret, nos
tur confessus est ignolam sihi fuisse Divinitalem. alibi disputavimus. Plures aulem cilavimus, qui illos
In sccundo aulcni ad Nationes libro TertiiUianus in hunc errorem revcra lapsos fuissc tcslificanlur.
Thaleli prxmisit Diogenein, qui consullus quid in cce- Prosequitur Terlullianus: Alii, nimirum Epicurus
lis agatur (ipsamet suut illius verba): Nunquam , ejtisque sectatores, ex alomis, alii ex numeris, quem-
inquit, tu ra?/iiw adscendi (Tertull. lib. II ad Nat. admodtim Pylhagoras, alii ex igne,s'\c\ii Heracli-
cap. 2 ) . Itein, an dii essent : Nescio, respon- tus, Deum constare garriebant ( Tertullian., toc. cit. 9

d i l , nisi ut sint expedire, hoc est, Nescio, scd cunc- D tom. I, Apparat., pag. 455; Dissertat. in Minut. toc.
lis titile est ct expedil deos esse.Non multum quidem cit. Disserlat. in Lactant., cap. 12, art. 1). Hi autem
a priore rcsponso iliud abest, quod a Diogene cynico omnes opinabantur ea esse prima rerum omnium
homini de cocleslibus disserenti datum Laerlius sic principia, ncc alios esse deos, ul alibi nec semel qui-
retulil: Uonzloc nkpu owro* rou O U / M V O D , Quandonam de dem animadvciiimus.
coelo venisti (Laert. I. VI. de Vit. Diog., § 39) ? At vide, Neque minus manifeste probavimus varias , et sibi
quxso, utrum a secunda lorigius absit haec cjusdem invicem oppositas fuisse philosophorum de divina,
Diogeuis sciscilanti Lysiae pharmacopohe,an deos esse sicul ailTerlulliantis, providentia opiniones : Plalo-
crcderct, rcsponsio : n&c oO vepc^w, faov x a i « Otolc nici enim, inqttil ille, curantem rerum ; contra Epicu-
iyfipw iMro>«/u6£voj, Quomodo twn credo, qui te diis ini- rei otiosum et inexercilum, et ul ita dixerim, neminem
micnm puto (lbid. § 42)? Nos lamen Laerlius ibi- humanis rebus esse prwdicabant ( Tertullian. Apo-
t

dem admonel hanc sentenliam tribui Theodoro,qui toget., cap. 47, et iib. II ad Nalion., cap. 2 ).
baud dubie atheus, ut a nobis haud semel observa- De Platone si plura velis, adi Laerlium, ct di •
tum, cognominattis est. Si ea tamen quae Tertullia- Ceutem atldies : OUT*I x a i 0cov>c « ? ° p ? y
mrk [Mp&mtf**
819 1N T E R T U L U A N I APOLOGETICUM 820
Arbitratirr rt deos humana cernere et cttrare ( Laert., A Stoici volunt Devm tic per materiam decurrisse, quo*
tib.\)\ iu Vit Ptaton., § 18). Nec alii plures cttandi,
%
modo mel per favos ( Tcrluitian. lib. adv. Hermo-
*ftuvUt> ifuidem boc ct ipseroei Plaio nrpius nsseruit gen , cap. 44). Contradictionis ilaqne potius, quam
( iHat. Plaed , tom. I , pag. 62, pott. med.). Alicubi oldivionis nul ignoranline msimulari debuit. Scd
eirim.ail4teun) no^lri curara gererc, non secus ac rei oiajorcs procul dubio erant Sloicorum, qtiam Ter-
fiMX «t flOSSCSMOniS :^ teiv r « « i v x t r t v itnfjteUuphw tulliani, repugnanlue, quns Plutarcbus inlcgiis in
yjpc&», * « i tiym* i*«<vov i t T r ^ t * T * «7v*t. ( Idem, tib. X lihris patcfccit, nosque alicubi nolavimtis ( Dissertat.
deLeq. pog.9&5 ). Aiibi vero haud dnbitanler assc-
y
in Laciant., cap. 21, art. 2 ) . Nonne ergo illorum
vcral priniaui iiisaniam cssc rieos negare, sectindnm poiius, qunm hnjus repugnantits id adscribi poteral?
aiitem as&orerc eos euram non hahcre boininum : Td Quiri vero, si Seneca, et ipse stoicus, hanc con-
Sevrtpov *>r*c «v « p o v r ^ t t v otvtf^wrwv. (Ibid., pag. 899 ei tradictionem toliendi nobis ralionem suggerit? De
«MJI.). §ed uoc iHc postea fusitis prosequkur, ct insa- Dco siqttiriem hunc ilie disseril in modum : Quid ett
num ilium erronero profligat et evertil ( Dittertat. in Deus? Ment Univerti. Quid ett Deut? Quod videt
Lactani., cap. 14, art. 1 ) . At absitrdis-imus ille er- tolum, ei quod non videt latum. Sic demum magniludo
ror esl £piciui seciaioruinqiic ejus, sieut n nobis tna ilti reddilur, qua nihil majut excogitari polest, ti
domonstvatum c*t. £ toiut esi. Qmnia oput tuum et intra et extra tenet (Se-
Quamobrem Auclor nostcr paulo posl arijecil PJa- nec, preefai. lib. I natural. Qumst., pag. 795). Nonnc
ronicorum dc sede Dei opinionem fuissc, illum resi- enim his verbis stgnilicat Deum et intra ei exlra
derc intra mundum, qni, qubernirtaris exempio, inlra lUHiirium esse; quia omni opere suo roajor est ? A l si
hHud maneal quod regat ( Tertutiian. Apologet., illa luii sloieenim opinio, riu;e fueruiii ej.usdein opi-
cap. 47, el tib. II ad Nntiau., cap 2). 4£i *JHie nionis partes. Quiri ergo, si Teriullianus unius lan-
Ptato deceinU probaiqtte intrai>kii quadain niQntc tunt pariis inemineril, ut Stoicos Piatonicis oppo-
( i sapietiti:), qiue Deus ipse est, bunc itiuitdum certo neret ?
CJmstriuioqirc orrimc cotisianier giibemari { Piat. Objici taroenpoiesihanc eamdem opinionemab ipso
Plrit., tom. H , pag. 28 et teqq.). Alio aulem in Itbro Seneca Jribui Epicureis, quos idoirco acriter corripit
scriptum ahco legimus, Dcunt, uuiversi gtibentnto- ei exagitat : Tn, Epicure, inquiebat, Deum inermem
rcm, posl muiidtim resque omncs creatas, dimisisse facis... projecitli eum extra metum ( alii legi volunt,
ilihis regenrii habenas, et in suant redusse quasi spe- txtra meiam ). Hunc igknr eeptum ingenli quodam et
culam (Idem, Poiit., pag. 272 et seqq ). Postea vero, inexplkabili muro, divisumque deconlracln el conspec-
nc mmidus, vnriis teuipeslatibus et m:dis quassnlus, tu morlulium, non habes quare verearis. Nulla itli ncc
peniltts dissol.veretur, restimpsit ejns giibernncuium, C tribuendi, nec nocendi meteria esl. In medie intervallo
illiquc solliciie insidens, ejusdem mundi pnrics onia- Uujm esi alterius eceli desertus, sine animati, sine lio-
v i i , ct tnoderatnr. ntine, sinere, rninas muudoruw, supra se circeque se
At Stoici conira bnnc Platoeicmum opinionem cadeniium evitut.non c$ou4iw* voia, nec noslri curio-
prncdicabani, uti uil TeriuUmnus, Oeum qssepositum sus (Idein, Hb. JV de Ueiicfic., cap. 19, pag. 79). In
extra muudum, qui ftgnti modo extrinsecus iorqueai quariam quo.^e cpi^ola emudero iilorum errorem
motem hanc ( Tertutlutn. Apohget., <cap. 47, et sie reprobai ac proscribU : Non de ea philosophia lo~
lib. H ad Natkm., cap. 2 ). Sed nou mitiimus quor, qum civew exlra patriam posuit, extra mundum
(luhitaudi locus est ulrum ba3c ipsa fuerk Stoico- dcos, qumvirtutemvoluptati dedit (Idemi. Epistol. 79,
rtim senteiitia. Nam Zeuou illorum autChignanus, pag. 71 ), pbilesophia videlicei cpicurea. Non Stoi-
cjusque assccla?, uti ex Lacrtio et Pluiarciio discere corumergo, sed Epicureorum Jiancfalsam opinionem
c»t, arbilrabaulur Deum e>se roeiiiem, qwae otnnia Aiissc iesiificatur.
pcriiitg:Uac peiiclrct (I^aert., lib. V U i n Vit.Zonon.,
9
Nonne autcro ex hoc, inquiet aliquis, Senecx tes-
§ 158 el 147: PLutarch. tib. I de filacH. phitosopb., limonie concludi potesi, emendandum csse Tertul-
cap. 7, pag. 882 ). Nosesiaui ajibiebser.vavimw hanc Jiani textiun, alque in eo scribendum epkurd, pro
revcra Jiiissc ilhymn o}«inloncm. <Qua ergo ratione Q stoici ? Becje quidero, si iliud rationc aliqua satis
Auctor nosler lam ;isseycrauter a^rnjare potuii uiique v;riitjn jjrobctur. At ccrlc non uua fuit sioi-
Stoicos docuisse Doum posimm csse uisiar £g«4i ^coriim de j)eo scnjentia , sed uiavima, uii diximus,
exlrn fabricapm a se tolam mundi molom (Tem. I, ^pinionum varietas. Si qui autcm ex illis, uli praifa-
Apparal., pag. 780; Lips. lib. I Psycholog. stoic, tus Senuca, Deum itliquo uiodo exlra mundi fincs
dissertat. 51, pag. 5 6 5 , tom. IV)? posiliHD somniaverunt, iihid TerluJlinno satis fuisse
Difficultaiis Jiujus nodum sccai polius, quam splvU qtiis unquam uificiabitur ? Poiuil enim Epicurcis,
Lipsius. Uaud duhilanter ctcnim TeriuiUnnmn ilri quos eUtnici aspernabaniur, omissis , Stoicoruro fa-
argutt erroris, quo Sioicis iiiud tribuit, quodab iisnec cere meniionetn. Verumtainen,quaicumque genuina
dictum, nec cogilaturo quidem fucral. Itaue vcxo sil Teriulliani leclio, idcm erit argumenlationis ejus
erravit Tcrtullianus ? Numquid iguorabat, nul cx pondus ac rohur. Nam ex ea, et his omnibus quoc
incnte illius exciriernt, quori Sioici de menlc divina, hactenus disputata sunt, cuivis liquido patebit, quam
tntindum univcrsum pervadenle, tradideranl? Miuime meri.lo jure ille asseverel iam difficile fuisse pliiloso*
quidem, Nam aUo in libro h;cc scripiis mandavU : phis oronibus joaturam, qualitatem >et sedept Dei desi-
 DISSERTATIO D. L E NOURRY. ozs

gnare, qnaro id vel infimac sortiscbristiano proroplum A et cap. 2 1 ) . Quod quidem ab co repetitum , ct a
faciieque fuit. Mioulio Felioe, ut aiibi animadvertimus, trans-
Veruw illud adbuc auctoritaie confirroatur Plato- criptum est (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 2 ,
nis, illomm eronium facile principjs, quj, sicui ipse art. 5 ). Sed quod de boc Dei verbo Teruillianus do-
TertuJlianus mcmorai nosque baud semej aeiroad- cet, jain, si placct, diligenter expendamus.
veriimus, pajam profes&us e s i , factitatorcm unhiersi-
CAPUT VIII.
tatis ueque invemri facitcpt, et invenlum enarrari m
onmes difficitem (Terttdiian. Apotoget., cap. 46, De Christi divinUale.
Piat. Tim. pag. 28 ). Quamobrem sectatores ejus, u l i ARTICUIXS PRIMUS.
alio iu bbro aii AucLor noslcr, illuro, quem non peni-
De variis Filii Dei nominibus, ac qnam tuculentcr Ter-
tus admiserant, neque nosse potuerunt, neque limere,
tullianus doceat veri summique Dei attribula illi
nec inde sapere, exorbitanles scilicet ab iniiio sapientice,
convenire, eumque unum et mlernum cum Patre suo
id est, metu in Deum (Tom. I Apparat., pag. 948;
esse Deum.
Dissertat. in Minut. Octav.,cap. 4, a r i . 2 ) . Quilibel
vero cbrislianus illum invcnii, ct quod in Deo qumri- Quid sit Yerbum,Ratio,Sermo,ct Filius Dei,ut Ter-
tur, re quoque adsignat (Terfuttian., lib. II ad Nalion., j j tuliianus omnjbtts paJLefaciat, duobus roodis ei Deum,
cap. 2 ) ? ipsum videlicel essc unum, omnipoten- et YerJbum Dei Filium considerari posse docet. Ambo
teui, iiifijiitum, mundi crejtorem, et quo nibil ma- enfm ipectari possunj. antequam ipse Deus nuiDduni
jus mciiusque excogitari potest. Quapropter eum vel creaturam ullam condiderit, vel quando roundus
timct, et ionge magis sapil, quam b i cxteris phiiose- ab eo creatus est. De utroquc autem ante creationem
pliis sapientiores. mundi boc tanquam certissimuro constituil: Ante
Denique nou urinimaro adj.uc ea Tertulliani yerba omnia Deus eral solus, ipse sibi mundus, et locus, et
babent difficultatcm, quibus aliud philosopborum de omnia. Solusautem, quia nihil aliud exlrinsecus prceter
Dco mundi creatore dissidium noiavit: Tolum , jn- illum. Cmterum ne tunc quidem solus; habebat enim se-
quil, hoc mundi corpus, sive innatum et infeclum secun- cum, quam habebat in semetipso, rationem suamscilicet.
Mum Pyihagoram, sive natum et factum secundum Pla* Rationalis, et ratio in ipso prius, el ita ab ipso omnia.
tonem ( Tertullian. Apologet., cap. 11, p. 332). Quam Quce ratio sensus ipsius est. Hanc Grosci Xoyov dicunt ,
cniiu ccrtum cst hauc de mundo creato fuisse, ut alibi quo vocabulo eliam sermonem appellamus. Ideoque jam
ostcndimus, Platonis opinjonem, Jaiu falsum videtur in usu est nostrorum per simplicitatem interpretalionis
Pyihgoiain docuisse iiium iimatum et infectum sermonem dicere in primordio apud Deum fuisse, cum
fuisse. Nain ibidem observayiinus a Laclanlio adfir- C niagis ralionem compelat anliquiorem haberi; quia non
roate pronuntiari omnes ad Lpicurum philosopbos, sermonatis a principio, sed ralionalis Deus eliqtn ante
ac norouiatim Pythagoricos, constauier adseruisse principium, el quia ipse quoque sermo ratione consi-
mundum essc factum et creaiuro { Dissertat. in Lac- stens, priorem eam, ut subslantiam suam, ostendat. Ta-
tant., cap. 21, art. 2 ) . Quin eliaro Piutarchus diser- men et sic, nihil interest. Nam et si Deus nondum ser-
tissime deciarat eamdem fuisse Pythagorae atque monemsuum miserat, proinde eum cum ipsa el in ipsa
Platonis ea de re sententiam. En grseca cjus verba : ratione inlra semetipsum habebat, tacite cogitando, et
UvO*ybpAe x * i nU>roiv>cvijr^y v*dQtou r&v xoa^cv. Pylhago-disponendo secttm, quw per sermonem mox erat dictu-
ras et Plato mundum a Deo (actum arbitrati sunt (Piu- rus. Cum ralione enim sua cogitans, atque disponens,
tarc, tih. II de Plact. philosop., cap. 4, pag. 886 ). sermonem eam efficiebat, quam sermone tractabat
Quid ergo ? Erravilne adbuc Terluliianus, ac nomen (TertuUian. lib. adv. Prax., cap. 5 ) . Hac au-
Pythagorac pro aiio ibi ipse, vel librarius scripsisse tem, elsi paulo longiora, idcirco integra retulimus,
diccudus est? Numquid polius, quia ceiebris;hic phi- quia omnia singulari attentione el examine digna
losophus ab eodem Plularcbo, Laertio, Theodoreio, sunt.
el aliis docuisse perhibetur uniialcm esse rerum Primo iiaque declarat Deum ante principium, id
oraniuro principium, alque ex numeris omnia fieri, p est, abomui aeiexnitale, ac poinde antequam mundus
inde Auctor nosler confici posse putavit nuindum, crearetur, fuisse ct soium et non soluro. Ante mundi
sicut tinitatein ct numeros, ncc orturo Xtiisse nec fac- quippe creationem solus erat, ipse sibi mundus, locus
tum (Idem ibid., iib. I I , cap. 3. Laert. tib. VIII, el omnia; quia nihil praeler se extrinsecus habebat.
$ 2 5 ; Theodoret. serm. 2 de princjpio , pag. 489)? Tum taroen non erat solus, quia suaro babebat ratio-
Sed si ira res se habeat, citaii n nobis auctores erro- uero. Anlc principium enimvero, seu a tola auerni-
ris procui dubio convincentur. Numquid igitur proba- tate rationalis fuit; quandoquidero Deus esse non po-
bilius dici polest Pyihagoram errantium more in ea- test, nisi sit sensu et rationc pracditus.
dem non permanstese senientia? Ha?c velim expen- Sccundo, divinam iilam xternamque Dei ralioncm
das, et pronuniies. grmci, inqiilt, /6yov dicunt, haud duhie quia Joan-
Multo ilaque verius certiusque illud est, quod nes Evangeiii sui initio scripsil: E v xptf r b Aoyoc
lV

Auctor noster tradidit, munduro ex nihilo a Deo crea- (Joaim.,1, 1 ) . Nam ipse Tertullianus hacc lati-
turo, verbo quo jussit; ratione qua disposuit, wr- ue ita c i t a v i t : / » principio erat sermo...., et sermo
tute qua potuit ( Tertullian. Apotoget. , cap. 17, apud Deum,et Deueerat sermo(Tertutiian. adv. Herm.,
825 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 824
cap. 2 0 ) . Ejus autem tempore mos invaluerat, J L niam mulli dicuntur Fiiii, qui non sunl ( Tertullian.
ut Filius Dei a Latiuis diceretur sermo, cum me- tib. adv. Praxe., cap. 17).
lius graTcum illud nomen tiya ab illis ratio dici At quibus, obsecro te, verbis clarius declarari
debuisset. Qua quidem de interpretaiione egirous, et asseri potest supreroa Cbristi Filii Dei divinitas ?
ubi ostcndimiis transcriptum fuisse a Lactanlio hunc Quis ea omnia veri summique Dei, altributa possiderc
Tcrtulliani locum ( Dissertal. in Lactant., cap. 16, polest, nisi summus et unus cum seterno Patre
art. I). Deus? Quid vero, quod Teriullianus hxc omnia et
Tcrtio, nos ille monitos f.tcit cur grxcum nomen singula Sermoni Filioque Dei convenire, non solum
)oyo latine ratio potius, quam sermo verti debeat.
(
adfirmat, sed probat etiam, variisque rationibus con*
Dcus, inquil, anle principium rationalis fuit, nondum firmare nititur? Persuasttm crgo habuit Filium Dei
tamcn sermonalis, quia babcbat inlra scralioiicm,sed untim eumdemque cum suo Patre esse Deum.
nondum sermonem cxlra se ipsum emiserat. At quo- Neque insurgat nescio qtiis atit arianus aut soci*
niam ab ajlerno sicut rationcin, iui ct sermonem i n - niantis, et nohis objici.it ab eo non rcctc prohari quo-
tra se habuil, licentiam Tcrtullianus unicnique dedit modo divina illa attribula Filio Dei conveniant. Nunc
utroqne rationis et sermonis noniine pro libilo ulen- enim non inquirlmus quam validn, quod probatu la-
di. Ab illo autcm Filitis Dei non tanlum sermo, ratio ^ men faciliimum est, ac firma siut cjus argumenta,
et verbum, sed sophia etiam seu sapientia vocatur sed qme, sit ejus sententia, quam probare voluit.
(Terluilian. iib. de carne Christi, cap. 1 8 ; lib. adv. Atqui ex ipsius verhis evidentissime conficitur iliuro,
Hermog.,cap. 1 8 ) . aliosqtie omnes orthodoxos ejus cclatis chrislianos,
pro cerlo penilus habtiisse Verbum et Filium Dei ve-
Practerea ille in suo Apologetico, ac postea Lactan- rum esse Dcum, eosquc, sicuti Praxcam, cotttra quem
titis, ut suo lcco vidimus, certiores nos fecerunt bunc ibi ille disputal, el alios omnitto errasse, qui sccus
>o>ov a Zcnone cthnico philosopbo agnitum, quem
seniiebaut.
universilatis factilalorem esse pra2dicabal(/dem, Apo- Quaproptcr alibi htiiic Dei scrmonem etFilium Patri
loget., cap. 21; Dissertai. in Lactant., cap. 16, suo parem et a»qualem, alibi ipso non minorem esse
art. 1 ). Addit Auctor itoster: Cleanthes in spiritum diserlissime profitetur : Nam eum Patrem, inquit,
congerit, quem permeatorem nniversitatis ad/irmai (Ter- parem sibi faciens, de quo procedendo Filius factus
tullian. loc. cit.; tom. ( Apparat., pag. 782; Dissertat. est ( Ibid., cap. 7 ). Postea vero: Idem Dei F i -
in Minuc. Oct., cap. 4, art. 1, et Dissertat. in Laclant., lius, Vnum sumus, dicens, ego et Pater, ostendit duos
cap. 12, art. 1 ) . At hic Cleanthes Zenoiiis, discipultis esse, quos cequat et jungit (Ibid., cap. 22 ). Rur-
fuil, quemadmodum alibi annotavimus, ubi eliam < 9us autem alio in libro: Et Sermo, inqttit, Deus, qui
exposuimus quoe illitis ftierit de Dco senlentia, exqua in effigie Dei constituius, non rapinam existimavit pa-
id, quod narrat Tertullianus, desttmp!um videtur. riari Deo ( Idem lib. de Resurr. carn., cap. 6).
Jam verocx his, quae ille de Dei Verbo, sermone Audivisti sane quam perspicue Ftiium Dei Patri
et ratione dixit, ita explicatis, colligi utique potest suo parem seqtialemqtie adserat; jam audi quomo-
pcrsuasum ornuino ipsi fuisse illud interius Dei do illum non minorem esse prcedicet: Omnia sibi tra*
Vcrbum lam aelerniim esse, quam ipsummet ejus Pa- dita dicil a Palre. Credas, si crealoris est Christns,
trcm, qtti illum ab aeterno quidem, sed inlra seine- cujus omnia, quia non minori se tradidit omnia Fitio
tipsum duniaxat, prolulit. De hac atilem Verbi divini creator, quce per eum condidit, per sermonem suum sei*
antcrnitate iufra fusius ngendum (inf. art. 8 et seqq.). licet (Idem, tib. advers. Marcion, cap. 25 ). A t -
Prius enim vera ac sincera Auctoris noslri de supre- qui st non minor, sed par et aequalis Patri suo sit
ma illius divinilate sententia accuratissime a nobis Dei Filius, verus procul dtibio est cum eo Deus. Et
enucleanda exponendaquc cst. enim ab eodein Tertulliauo, sicut mox vidimus , a l -
Primum itaque docet/htiic divino Verbo el Dei tissimus et omnipotens dicitur. At nec duo altissimi
Filio omnia Patris sui ajlerni nomina et atlribtita et omnipotentes, sietit nec duo dii essc possunt. Nam
convenire : Nomina, inquit, Patris : Deus omnipoteus, '.alibi, uli animadvcrtimus, dixerat Deum ideo esse
attissimus, Dominus virtulum, rex Israetis, Qui est; unum, quia est stimmus, atquc idcirco, Deus, inqnit,
quatenus ita Scripturw docent, hcec dicimus et in Fi- si non unus est, non est (cap. super., art. 1 ) .
tium compeiisse, et in Uis Filiunt venisse, et in hissem- Plura autem si quis desideret, is ipsum, de qoo
per egissc, ct sic ea in se /tominibus manifestasse. Om-agimus, Apologeticum cjus iibriimadeat, ubi illc, post
nia, inqttit, Pairismea sunt. Cur non et nomina? Cum brevem christiame de Filio Dei,Chrisio Domino, doc-
ergo legis Dettm omnipotentem, et altissimnm. et Denmtrina^ expositionem, ethnicos hacc alloquitur in ver-
virtutnm, et Regem Israelis, et Qni est, vide ne per hcec ba : Qucerile ergo, ri vera est isla divinitqs Christi: si
Filius etiam demonstrelur. suo jure omnipolens, qua ea est, qua cognita, ad bonum auis reformalur; sequi-
scrmo Dei omuipotentis, quaqtte omnium accepit pote- tur ut futsa sit qucevis aiia comperta, tn prtmts n>a, quce
statem : Altissimus, qua dextera Dei exaltatus, sicut (manuscripti nostri codices ct cditi addnnt omni r « -
Petrus in Actis coucionainr: Dominus virtutum, quia tione, quae Rigaltius suslulit) delitescens sub nomirti-
omnia subjecla sunt illi a Palre : Rex Israetis, quia illi bus et imaginibus morluorum, quibusdam signis, et mi-
proprie excidil sors gciuis islius. Item, Qui est, quo- raculis et oraculis fidem divinitatis opcralur (Idemf
825 DISSERTATIO D. L E NOURRY. *2*
Apotoget., cap. 2 1 ) . Quo autem modo vera et A At quo magis vera certaque cst isla cxpositio, eo ma-
suprcma Gliristi divinitas poluit unquam magis gis studiose a nobis examinari debct.
aperte ct asseveranter asseri ac praedicari? Tcrtul- Dicit ilaque primo: Uunc ex Deo prolatum didici-
lianusquippe palam asseverat eam latn essc veram, mus. Sed unde, qnaeso, ille aliique christiani id didi-
quam falsa est quariibel alia diviniias a genlilibus ceranl?Non aliunde profeclo, nisi ex sacris Scrip-
agnila c l introducla. Imo vero clamat ila vcram csse turis, ac ccrla constantique ab Aposlolis ad suuin
Chrisli diviniiaiem tit inde sequalur falsatn esse usquc tcmpus iradrtione. Plura autem alibi citat hanc
aliorum omnium,atqueetiatn dicmonum divinitatem, in remejusdem sacracScripturacloca, atqtie in primis
qui sub morluorum nominibus et imaginibus delite- in iibro adversus Praxeain, haercseos patripassiano-
scentcs, signis, miraculis, oraculis fidem divinitatis rum faulorem. At ibi quoque praeclare docet hanc
opcrabanlur, id esl, omnibus persuadere conabantur csse fidei nostrae regulam quae ab Evangelii inilio de-
hacc signa, miracula, el oracula iicri divina sua po- cucurril, e l quibuslibet baerelicis est antiquior :
testate, ac vtros se esse deos. Quis ergo ;non videat Constat autem id, inquit, verum este quodcunque pri-
bac utriusque verae et Ocliliae diviuiialis oppositione mum, id ette faltum quodcunque potleriut ( Tertutt.
veram ac summam a Tertuiliano declarari Chrisli di- tib. adv. Praxe., cap. 2 ) . Perpcram, igiltir qni-
vinilalem ? B datn insulsissiini homines venditarunl illud de >©>oy
Neque satis adhuc esse putavit hoc ibi dixisse, sed et Filio Dei dogma Aposlolis printisque eorum disci-
paulo post eosdem eihnicos bis adhuc compellat ver- pnlis fuisse incognitum, ac secundo duntaxat Eccle-
bis: Dicere non poteslis Christum csse communis con- siae saeculo haustum ex philosophorum opinionibus,
ditionis hominem (Ibid., cap. 23). Ycuturus siqui- et a Christianis reccptum. Si quae enim , in praecipuo
dem cst in line muudi, ut Dei virtus, et Dei spiri- fidei chrisiianae cnpite facta fuissct immutatio, h.cc
tus, et sermo, et sapientia, et ratio, et Dei Filius. Pa-omnium ac pra^cipue Tertulliani animum percellcre
lam igittir, alque in ore et oculis inlensissimorum dehebal. Non mediocriter enim eruditos ille vir sub
Chrisliaui noniiuis hoslium auducter pronunliat et secundi sacculi el lerlii initium floruil, nec proinde po-
contestatur Chrislum esse aeterni Patris sui Sermo- tuit ignorarc quam ccrto hacc communisomnium doc-
neni, Sapientiam el R.itionem, qua ab aeterno Filius trina ab Apostolis ad suum usqiic lcinpus transmissa
ejus esl. Quapropter diserte adfirmat in Christo duas sit.
esse Dei et hominis natiiras, illumque tam verum esse Serundo, ilie docet Verbum diviuum essedeSpiritu
Deum, quam verum homiucm. Sphitum; quia Dci est Verbum, Ralio, et.Sermo
ARTICILCS I I . (Idem, Apotoget. cap. 2 1 ) . Nam sicut alibi a i t ; S p i -
Quam diserte Tertullianus asseverat unam et eamdem C ritum intelligimus in nomine sermonis: ita et sermonem
esse Patrit cetemi ejusque Filii substanliam ac natu-quoque agnoscimus in nomine spiritus. Nam et spiritus
ram, licet dislincta sit ulriusque persona. snbstantia est sermonis, et sermo operatio spiritus, ct
Qnam discrte ac constanier Tertullianus docuit, duo unum sunt (Idem, lib. adv. Praxe., cap. 26).
Fiiium Dei unum et eumdem csse cum Patre suo Exislimavit ilaque Scrmonem, seu Verbum, et F i -
Deum ; ita sane unam et eamdcm utriusque subslan- littm Dei esse spiritum , remque plane spiritualem,
tiam ac naturam, sed distinctas personns esse asse- a quacumque matcria, et omni re corporca discrc-
ruit. Non semel quippe id dixit, sed saepius, ac prae- lam. Quae quidcm illius sententia inde confirmatur,
seiiim in suo Apoiogetico, ubi de Verbi sive Filii quod ipse ibidem pronuntiat illttm esse spiritum de
Dei generatione sic dispulat: Hunc, inquil, Xtyov ex spiritu, id est, spiritu ac cogitatione relerni Palris sui
Deo prohtum didicimus, et protatione generatum, et prolntum ac geniltim (Idem, Apologet., cap. 21).
idcirco Fitium Dei el Deum dictum ex unitate substan* Divinae siquidem cogilationis prolatio non solum
%

liae. Nam et Deus spiritus : et cum radius ex sole por- nihii corporci admitlit, sed unus cum suo Palre, a
rigitur, portio ex summa; sed sot erit in radio, quia quo profertitr, Deus est. At qtiid opus est id a nobis
sotis est radins, nec teparatur tubtlanlia, sed extendi- probnri, quod ab illo disertissime hisque ipsismet vcr-
lur : ita ct de Spirilu Spiritus, et de Deo Deus, ut lu- D his asseritur: Quod de Deo profectum est, Deus est, ct
men de lumine accensum. Manet iniegra et indefecta Dei Filius, ci unus ambo, et de Deo Deus (Ibidem).
malerioe malrix, etsi ptures inde traduces quatitatum Tertio, Tertullianus nffirmnl illum ciim Dco Patre
mutueris: ita quod de Deo profectum est, Deus est, et unum esse Deum ex unitate substantiaf, ac proinrie
Dei Fitius, et unus ambo: ita de spiritu spiriius, et de iiuam ct eamdem essc ulriusque substantiam (Ibid.).
Deo Deus moduto allernum numerum gradu non statu
9
A Palre enim suo non separatur, inqtiit; substaniia ,
fecit, el a matrice excetsit, non recessit (Ibid, cap. sed extenditnr; quoniam hnnc ex Deo, uti adhuc illo
2 1 ) . Ita saue ihi gentilihus simpliciter ac sincere loquitur, prolatum didicimus, et prolatione generatum
deciaral quid Chrisliani dedivini V c r b i , ac proinde (Ibid.). Quia vero ah illo ita prodiit, et genilus est;
Filii Dei nalura ac gcneralione scnlirenl. Qtiam sin- iricirco, qiiemadmoduin a Patre suo non separatur
ccra auiem sil hacc explicalio, inde liqtiet, qtiod si substaiilia, sicab illo persona dislinguitur. Non cnim
celarc aul dissimulnre aliqtiid potuissct, illud cerle endem essc potcst Patris et Filii Dei persona. A t e a -
non erat diciurus in libro publico, qttem cthnicisom- dem tamcn est utriusque subslanlia; quaudoquidcm
nibus, ac Romani ctinm imperii anlistilibus olTercbat unus csl cum Patrc Dcus ex unitate substantice, a qua
827 IN TERTULUAM APOLOGETICUM 828
non separatur, tedextendiiur (Ibid.). Ex hac enim subs- i quidero de eodero Filio Dei in Apologetico scripsit:
tantia , tamquam matrice non recessit, sed excessit; Moduto, quemadmoduro adversus Valentinum dixit,
atque ita quidcm aiubo unus idemque Deus sunt. atternum numerum, gradu, non statu, fccit. Sed Rig.il-
Nequc ibi lanlum, sed in suo adhuc adversus tius contra manuscriploriim nostrorum, ct omnium
Praxeam libro , iiiud his confiriuai verbis: Hationem anlen editorum codicum fidcm ibi priora verba sic
reddidimus , qua Dii non duo dicantur, nec Domiui, corrigi voluit: Moduto alterum, non numero (ldem,
sed qua Paler et Fiiiusduo; el hpc npn ex sepatatione Apologel. cap. 21 ). NuIIaro nihilominus hujuscc
substantice, sed ex disposltione, cum individuum el in- emendalionis reddidit rationem. Numquid crgo pu-
separatum Filium a Patre pronuntiamus , nec stalu , iavit, sicuti videtur, sic immulalis auctoris vcrbis,
sed gradu atium , qui etsiDeus dicalur, quando nomi- illius accurraiius servari anlitheses? Sed nefas pro-
f

natur singutaris, non ideo duos Deos (aciat, sed unum, cul dubio est veleris aucloris lextum levissima con-
hoc ipso, quod et peus ex unitale Fatris vocari ha- jectura immulare, multo minus praepostera immu-
beat (Tertull., lib. adv. Praxe. cap. 19 ). Vides tatione sensum ejus in nlinro dctorquere plane oppo-
sanc quam diserte ibi ille, sicut aiibj, asseveret 6ilum, et in eum, quem impugnat, errorem. Nam
Fiiium Dei alium esse a Palre suo non slatu, sed Tertullianus, uti afialim probaturo esl apertissiroe
7

gradu, id e s l , non natura , scd persona , quae ordine ] ; docet Filium Dei modulo et gradu, sive persona alium
secunda distinguitur, atque hac distinciione esse qui- esse a Patresuo, sed unum et eumdem substantia,
dem duos, sive duas personas, a sc iiiviccm distinc- elidircoduas essc personas distinctas, unum tamen
tas, sed duos Deos dici non posse; quia eadem est Deum. Utriusque ergo personae a se invicem dislinctae
utriusqtie subslantia, et idcirco aoibo uous Deus numerum atternum laciunt.
(ibid. cap. 2). Praeterea ille palam, quemadmodum in sequenii
Neque dixeris ibi taceri personae nomen. Nam iilud articulo videbirous, cum tota Ecclesia catholica de-
hac Palris et Filii dislinclioiic satis subintelligilur. ciarat tres esse in sanciissima Trinitate personas.
Quia enim unam dixii csse utriusque naturam , sola Jure igitur merilo dixit Filium Dei modulo aiternum
duntaxat persoua disiingui et duo esse possuni. cum Patre suo numerum facere. Jam cnim eum di-
Dcinde nomen personae, hoc ipso quonuuc ulimur ceutem audivimus : Non est idem Pater et Filius mo-
significatu, in codem adversus Praxeam libro sumilur, duio,\i e s i , eo prolaliouis roodo, quo Filius a
sicut ex locis infra cttaudiseyjdcntissiroe patebit. Paire prodivit (Idem, lib. adv. Praxe., cap. 8).
At, non soluro adversus Praxearo , sed ctiani ad- Filius crgo cum Patre numerum facit allcrnum, id
versus Valentiunm alium bajreiicuro bauc dc dis- esl, uterque Paler et Filius allernatim vlcissimque
tincta Filii Palri&que perspna, $cd una utriusque subs- < ; dunrum personarum numerum faciunt. Tertuliiani
tantia doclrinani iutalu^ ac propugnat. Duo enirovero autem htinc esse sensum colligi haud incpte polest
erant Valcutini errores, quos illc iris descripsit ver- his ejus in eodem lihro verbis: Pater Filium facit,
bis : Valenlinus probotas tuas, id est, divinas prola- et Patrem Filius. Et qui ex aiterutro fiunt, a semelipsis
tiones, discernil et separoi, ei ila longe ponit, ui sibi fieri nullomodo possunt, ut Pater se sibi Ftiium
Mon Patrem nesciat ( Ibid. cap. 8 ). Sccundum faciaty et Filius sesibi Patrem Habeat necesse est
autem bunc errpiem, de JSone Patrem nescienie, Puter Fitium, ut Paler sit, et Fitiu% Patrem, ul Filius « I
refellit Joannis Evangelisne auctoriie : Apud nos, (Jbid., cap. 10). Audisne quam luculenter illc doceat
inquit, soius Filius Pairem novit, et sinum Palris Patrem et Filium sic inter se componi, ut Pater
ipseexposuit. Tum deinde priinuro Valenlini dese- curo Fiiio, ac vicissim Filius cum Patre numerum ai-
paralis 4jivinL> proiationibus errorem, bis , quae ad ternum faciant?
proposiluro nostruro roagis faciunt, verbis everlii: Verum, quia infinilum est inter boroines c l Dcum
Sermo et in Patre semper, sicut dixit : Ego in Patrc; discrimen , hinc minimc dubitanter asscverat Filiutn
et apud Deum semper, sicut scripium ost: Et Sermo eratDei aliuro essea Patre gradu quidem, sed non statu,
apud Deum. Et nunquam separatus a Patre , aul alius hoc est, illtim sua generalione esse alium gradu,
a Patre, quia Ego et Paler uuunt sumus. Indc vero 0 seu ordine secuiidum (Ibid., cap. 2 ) , ut pote
concludil bunc sermouem Fiiiumqiie Dei a Patre suo geniluro a P a l r e , sed non statu, itl est, non sub-
csse distiuctuiu, quia ab eo prodivit ac prolalus e s l ; slanlin ac nalurn, qune una cadcmque in iSlo c l Palre
sed ab co non separari, quandoquidcm una utriusque suo est. Sed his illius diciis novam certc lucem ea
est natura. Quin eliam paulo post adjecil: Non di- dabunt, qucc de ejusdem Fiiii etSpiritus Sancti divi-
versitate atium esse Fitium a Patre, sed distributione; nitate ac sacro Trinitatis mysterio iilc tradtdit, et
uec divisione alium , sed distinctione; quia non sit idem a nobis jam enodanda explanandaque sunt.
Paler et Filius, vei moduto alius ab alio (Ibid.).
A R T I C U L U S III.
A l nunc animadverlas vdim Filium Dei ab co dici
Qnam diserte Tertullianus orthodoxam adhuc de Fiiii
aliuiu a Patre, et non aliuin, videlicel aiium a Palre
Dei, nec non Spirilus sancti divinitate ac sacro Tri-
persona, et substantia non alium, quia hacc substan-
nitatis mysterio doctrinam expticet ac vindicet.
tia in utroque plane eadem est.
Guro igitur Filius a Patre suo sit distinctus, quia Terlullianus non iis lantum qux retulirous, sed
duae supt in una eademque substantia personae, rectc aliis adhuc pluribus in locis, catholicaro de suprcroa
82» DISSERTATIO D. L E NOURRY. 830
Filii Dei Chrisliquc Domini divinitate sentcnliam tam A cum Spiriiu sancto secundum raiionem ceconomias, qu&
asseveranier quam perspicue tuetur ac vindicat.Scd facit numerum, ne ut veslra perversitas infert, Paler
quia in iis cathoiicum quoque dc Spiritus Sancii divi- ipse credatur natus el passus, quod non iicet cre-
nitate ac sanctissimae Trinilatis mysicrio dogma non di, quouiam non ita iraditnm est ( Ibid., cap. 13 )•
minus diserlc asserit et pnedicat, illud separatim in Cum autem iile haec scriheret, jara dcfeceratab Ec-
hoc articulo exponendum csse duximus. Primum ita- clesia cathoiica ad Hontanistarum errorcs, et ab-
que contra -Praxeam pairipassianum , qui cumdem surdum falsi Paracleti commenium imbiberat. Sanam
Patrem et Filium Dei essc effutiebal, hacc de Trini- iamen et orihodoxam de Triniiaiis mysterio ftdem
tatis mysterio, tribus videlicet divinis personis et diserie asserit ac tuetur. Quis ergo negabit verum
una cademque carum natura, (irmiter credenda esse esse boc prsecipuum chrislianac reiigionis documen-
declarat: Custodiatur, inquit, ceconomice sacramentum, l u m , quod ille quocumque in staiu, ac pcr totam
quce unitatem in Trinitatem ditponit, tres dirigens, Pa- viiam, tam coustanler propugnavil, et a solis plauc
trem , et Fitium, et Spirilum sanctum : tres autem nonerrantibus impugnatum fuisse lestihcaLiir.
statu, sed gradu; nec substanlia, sed forma; nec potes- Prius enimvero iliud ab eo scriplum iegimus:
tate , sed specie; unius antem subslanlice, et unins sld- •Quale est ut Deus divisionem et dispersionem pali videa-
tus , et unius potestaiis ; quia unns Deus , ex quo et fi **** in Fitio et Spiritu sancto , secundum ei terlium
gradus isli, et formce, et species in nomine Patris, ei sortilis tocum , iam consorlibus substantice Palris, quas
Fitii, et Spiritus sancti deputantur (Tcrlull., lib. adv. non patitur in lot angeiorum numero, et quident
Praxe., cap.%). Ncmoest nutem qui non intel- iam a substantia alienis (Ibid. cap. 3 ) ? /nteiiigis
ligat, nomine status, sicut in supcriore articulo profcclo quanla perspicuitate adhuc pronunliei,
monuimus, idem signifkari ac substaniiam et nalu- Patrem a Fiiio ei Spiritu sancto sic persona distin-
ram Dei; gradus autem, formae et speciei nomini- gui, ut Filius ei Spiritus sanctus secundum ct tertiutn
bus , divinas personas, atque eorum ordinem , et locunt babeant. Plane lamen prorsusque contendil et
existendi modum. Manifeste igilur docet tres esse attfinnat nuliain intcr cos esse divisionem, aut dis-
sanctissimae Trinitalis porsonas , quae numerum sine persioneut, sed ejusdem consortes substaniiae, quse
divisione patiuntur sed unam eamdemque esse earum in eis tam una, quam in angeiis, quantumiibet per-
t

subslaiitiam. ieetis, divisa etseparata est.

Postea vero hanc catholicae Ecclefiisc doctrinam , Verum nuila procul dubio explicatione illud indi-
atque, ul ipse ait, regulam ftisius huncque in modum gct, quod ab iiio uon solum apertisstme renuntialur,
cxponit ac confirmat: Trinitas per consertos et con- sed ipsa etiam probalur sacrae Scripturoc auclorilale,
nexos gradus a Patre decurrens, et monarchice niltil Q ac his t>olissiroum Joannis Evangelislae verbis: Ego
obstrepit, et oeconomitp statum protegit. Uancmcre- et Pater unum sumus. Posiquaro euiro baec citavit,
gulam professum, quia inseparatos ab allerutro Palrem, sic prosequilur [ Ibid. cap. 22 ) : llic ergo jam
et Fitium, el Spiritnm sancium testor, tene ubique, et gradum voluni figere slulli, imo coeci, qui non vi-
ita el quomodo dicalur agnosccs. Ecce enim dico alium jdeant,primo, Egoet Paler duorum esse significalionem;
esse Patrem, el alium Filium, et alium Spiritum sanc- dehinc in novissimo , Surous, non ex unius esse per-
tum. Male accipil idioLes quisgue aul perversus hoc sona , quod pluraliler dictnm est, tum quod , unum
diclum, quasi diversitatem sonet, et ex diversitale se- jsumus, non, unus sumus. Si enim dixisset, Vims su-
paralionem protendat Patris, et Filii, et Spiritus. Ne- suus, potuisset adjuvare sententiam iitorunu Unus enim
cessitate autcm hoc dico cum eumdem Patrem, el eingutaris numeri significatio vidctur: adhuc cum duo
7

Fitium, et Spiritum contendunl adversus ceconomiam masculiui generis. Unum dicit neutrati verbo, quod non
monarchice adulanies, non tantum diversitaie atium perlinetad singntaiitatem, sed ad unitalem,ad simililu-
Fikum a Patre , nec divisione alium , sed distinctionc; dinein adconjunctionem,additectionem Patris... Unura
9

quia non sii idem Pater et Filius.vel modulp atius £umus, dicens, Ego ei Pater, ostendit duos esse, quos
ab aih ( ibld., cap. 9 ). Niunquid claruis ine- rrqual et jungit. Poslea vero ha?c brevius quidem , sed
liusve explicajri potesi Vera e i catholica de sacro |) n<)ii niinusclaiencpeispicuccxplical: Co^n^MsPaOis
Trinitatis myatcrio doclrina ? Palani ciiiin ct contra in Filio, et Fiiii in Paraclelo, ires efftcit coheerentes,
h&rettcoTuro ejTores Aucior noster profiieiur Patrem, allerum ex altero , qni tres unum sint, non unus ; quo-
el Filitim, et Spiritum sancturo ires esse personas, modo dictum est: Ego et Pater unum sumtis, od
a se invicem distinctas, sed sine divcrsitate, divi- substantiai unitatem, non ad numeri singularitalem
sione, et seporalione, quia una est illarum subslan- (Ibid. cap. 25).
tia. At hanc esse asscverat orihodoxcc fidei regulam, Quamvis atitem ibi nomen personce non adhibeat;
quae in sacris Scripturis iradita , atque a majoribus superiori lamen loco illum eo ustun fuissc animad-
acccpta, ab omnibus tenenda est. ycrtere poluisti. Sed distinctius adhuc prolatum v i -
Quapropler id nonsemel bisque dixisse contcnlus,' dcbis, ubi rursuro variis sacrae Scriplura lestimoniis
postea adhuc repetit, et corroborat: Nos, inquit, deraonstrai trcs in snnctissima Triniiate esse per-
qui ct iempora et caussas Scripturarum per Deigratiam sonas, unamque dunlaxat naturam. Etenim id
inspidmus, maxime Paracleti, non hominum discipuli, ille probat his Geneseos verbis : Faciamus homi-
duos quidem definimus Patrem, et Fiiium, et jam tres nem ad imaginem et similitudinem nostram ( Genes*
«31 IN T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM «3«
I, 26). Et aliis : Ecce Adam factus etl tnnquam unut A tribus iilorum personis sentenliam. Nec minuseviden-
ex nobit (Ibid., III, 22 ). Nam inde ille sic argu- ter palet ipsi persuasumomninofuissehocpraecipuum
menlalur : Quia jam adhcerebat itli Filius, tecunda totius Ecclesiae calholicae dogma fundari sacraeScrip-
persona, Sermo ipsius, et tertia, Spiritut in Sermone, turae auctoriiate, illudqueab Apostolis eorumquesuc-
ideo piuraliter pronuntiavit: Faciamus , et, nostram, ccssoribus ad suam usque aelatem cerla ac perpelua
et, nobis. Tum panlo post : Denique tequeut Scrip- traditioue transmisstim. Dcniqne, ex dictis liquet hoc
tura distinguit inter pertonat : Et fccit Deus homi- documentum ab eo audacter propugnari, non soluni
ncm : ad imagincm Dei fecil illum. Cur non tuam, adversus hncrctico* illud negantes, sed etbnicos
ti unut qui faciebat, et non erat ad cujut faciebat ? etiam, infestissimos Christiaunrum hostes, qui illos
Erat autem, ad cujut imaginem faciebat, ad Filii sciti- hancce ob doctrinam crudelissime vexabant el inte-
cet, qui homo (uturus certior et verior, imaginem tuam rimebant. At certe haereticos ad suas faciiius partes
feceral dici hominem, qui tunc de timo formari habebat,illexisset, si fateri potuisset unam tantum, nec plu>
inwgo veri et similitudo. Ncc longc poslea ; Alium, i n - res, nisi nomine tenus esse in sanctissima Trinitate
quit, a Patre Fiiium, quoniodo accipere debeas jam personas. Sibi qnoqtie elhnicos conciliare, eorumque
professus sum, pcrsonae, non siibstamiae nomine; ad adversus Christianos furorem placare poterat, s i
distinctionem, non ad divisionem. Cajterum, etsi ubique B dixisset tres esse Dcos, aut cerle unum majorem ,
teneo unam substantiam in tribus cohmrentibus , lamenminoresque alios. Neque id a nobis gralis liclum p u -
atium dicam oporlet ex neccssitate sensus eum qui ju- taveris, quod ipsemet Tertullianus palam aperteque
bet, et eum qui facit (Tertull., tib. adv. Praxe., cap. prolitetur : Cceterum, si conscientia nostra, ila ille l o -
22). quitur, qua scimus Dei nomen Domini et Patri, et F t -
Prius, vero, ubi adversus eumdem Praxeam dispu- lio, et Spirilui sancto convenire, Deos et Dominos no-
tando, mauifeste oslendit Filium Dei, qui illius So- minaremus, extinxissemus faces nostras, etiam ad nutr-
phia, el sermo est, alium csse a Patre suo, ibi sic tyria timidiores, quibus evadendi quoque pateret occa-
argttcntcm Pr.ixcam inducit: Ergo, inquis, das ali- sio, jurantibus statim per deos et dominos, ut qui-
quam subslantiam esse sermonem, spiritu et sophiat dam hceretici , quorum dii ptures (lbid. cap. 43).
traditione constructam (lbid.,cap. 7 ) ? Cui ille Terttillianus itaque, qtiemadmodum alii veri
uno verbo rcspondct : Ptane, alque ita illud ve- christiani quaelibet lormentorum genera experiri,
rtun csse ultro coufitetur. Cujus banc continenler et necari waluerunt, quam hanc traditam sibi a
rcddit ratiouem : Non vis cnim eum substanthum ha- Christo ejusque discipulis, de ejusdem Christi
bere in re per substantia? proprietatcm, ut res et per- diviuitite et sanctissimae Trinitatis mystcrio doc-
sona quaedam videri possil, et ita cnpiat secundus a C trinam ullomodo inlirmare aul dissimulare. N u l -
Deo constitutus, duos efficere, Patrem et Filium, Deum lus ergo dubitandi locus esl, quin vera sit baec
el Sermonem. ejusdem TcrtuUiani et catholicae Ecclesiae doctrina,
Finem certe diccndi non faceremus, si omnia et quac hunc in modum a sacris scriptoribus adserla,
singula illius, sacrum Trinitatis mysterium adversus constanlerque ac perpeluo servata propugnalaque
Praxeam lam recte quam discrle asscrentis, verba fuit.
vellemus transcriberc et enucleare. Quamobrem ne ARTICULUS I V .
simus longiores, ea dunlaxat adjiciemtis, quibus
Quibus rutionibus Tertultianus expticare conatus sit
adhuc ostendil tres unius divinitalis in sanctissima
divinam ceternamque Filii Dei generationem, et cnr
Trinitate esse personas : Christus, inquil, novissime
ille, non vero Spiritus sanctus, Filius Dei dicatur»
mandans, ut tinguerent in Patrem, et Filium, et Spi-
ritum sanctum, non in uno, nec semel, sed ler ad sin- Satis Tertulliano non fuit suam et tolius catholicae
guta nomina personas singulas (Ibid. cap. 27). Ecclesi e de stiprema Filii Dei et Spiritus Sancti
Unam vero esse trium illaruiit personarutn substan- divinitale sententiam eo, quo vidimus (Art. super.) v

tiam et divinilatcm diserlissiine nou solum in locis modo expositam tueri ac vindicare; sed explicare
jam citalis, sed in alio adhuc edixit libro, quem ab D etiam conalus est, cur Verbum et Ratio Dei verus
co, cttm ctiam h;cresiin Monianislarum sequeretur, cjus Filius sit et dici debeat. Palam itaque omnibus
compositiim fuisse ntillus dubital. Ibi cnim haec iile declarat Detim, eo ipso 'quod Deus est, sempcr atque
scripsit : Ecctesia proprie ipse est Sjnritus, in quo est ab omni aeternitalefuisse ralionalem (Ibid.). Cum ergo
Trinitas, sive tres pcrsonce unius divinitatis, Pater, et sinc ratione esse non possit, ab eadem aeternitate
Filius , et Spiritus sanctus (Idem, tib. de Pudicit. protttlit Sermonem,qtti quidem Sermo melius latine,
cap. 21). quemadmoduin annotavimus, Ralio appellari debue-
Porro autem ex his omnihus, quae haclenus in hoc ral. Divinus autem ille Sermo non est quacdam arti*
c l superiori arliculo disputala sunt, salis, uti putamus, culatt, sicuti hominis vox , vel quidam sonus o r i s ,
evidenter colligitur sanam omnino planeque ortho- aerve percussus, atque ita nescio quid vacuum et
doxam fuisse Tertulliani, sivecalholici sive nionlnni- inane ; sed hahel, inquit, propriam substantiam
stae.idest, pcr lotum viiac sunc tempus, de suprema spiritum (Tertull. Apologet. cap. 21 ). Quia vero
Filii Dei Spirilusque sancti divinitntc, eteadem ipso- id ab haeretico Praxea negabatur, conlra eum sic
rum cum aclerno Deo Palrc substanlia, ac distinctis dispulat, probatquc hunc Dei Sermonera esse veram
 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 854
subslantiam : Quid est enim, dices, sermo, nisi vox el dividi non potest simplicissima Dei substantia, sicut
sonns oris, «icuf grammnlici tradunt, ner offemus , nec plures dii csse possunt. Quamobrem ille ilerum
inteliigibiiis auditu , cGlerum, vncKum nesrio </utd, «I dicit: Omne quod prodit ex aliquo, secundum sit ejus
t/tane, i f incorporaie. At ego nihit dico de Deo inane et necesse est de quo prodil; non ideo tamen separalum.
vacuum prodire potuisse, tt( non de inani et vacuo pro- Secundus autem ubi est, duo sunt; et tertius ubi est 9

tatum, nec carere substanlia, quod de tanta subtlantia tres sunt. Tertius enim esl Spiritus a Deo videlicet 9

procestit, et tantas substanlias fecit. Fecit enim et ipsePatre et Filio , sicut tertius a radice fruclus ex frutice
t

quce facla suntperiltum. Qualeest ut vihil sit, sine quo (lbid.cap. 8 ) . D u o autem ibi docet, qttae altento
nihit factum est; ut inanis solida , et vacuus plena , el certe animo observanda sunt. Dicit enim p r i -
incorporatis corporalia sit operatus? Nam etsi potcst mo Filium Dei aiium, et ordine secundum esse a
aliquando quid fieri diversum ejus per quod fit; nihit Patre suo; quia ejus cst acternus Scrmo, qui ex illius
tamen potest fieri per id, quod vacuum et inane est. intellectu et cogitatione piodivit, atque idcirco Filius
Vacua et inanis res est Sermo Dei, qui Filius dictus ejtis est. Secundoait Spiritum sanclum esse terlium ;
est, 0Mt ipse Deus cognominatus est ? E T S E R M O E R A T quia ab utroque Patre et Filio procedil, tanquam
A P C D D E U M , E T D E U S E R A T S E R M 0 (Idem tib. adv. PrOX. terlius fructus ex radice el frutice oritur. A l cum ibi
cap. 7)? Ea ergo argumentatione oslendit Verbum , non suam lantum, sed totius Ecclesije catliolicae sen-
sive Sermonem ac Rationem D e i , non esse aiiquid tenliam contra Praxcam hccrelicum cxplicet, ac luca«
inane et vacuum , sed veram substantiam. tur, inde profcclo coliigitur illam a christiaitis omni-
Alqui ideo bic sermo divinus vera est substantia , bus orthodoxis, alque aliis ctiam noit eodem, aut
qui a Deo prolalus est. Nam eum, inquit i l l e , prota- simili ac Praxeas errore infectis assertam ac pro-
tione generatum, et idcirco Filium Dei dicimtis. Pro- pugnatam.
latus autem a divino Palre suo , ex ipsius inlcllectu Vcrum quidam objiciunt ibi Tertullianum non
lanquair. ex matrice, prodiil, alqtie ideo geueratus , agere de Spiriltis sancti origine, scd de personarum
et verus Dei Filius est. Elenim liac ipsa gcneratione SS. Trinilalis ordine, in quo ille lerlius post Palrcm
non solum similis Palri, sedeadem quoque est ulrius- constiluiliir. At cur, qu.cso, ab i i s , qui sic arguunt,
que substantia. Non cnim i l l e , inquit, Filius Dei a omissa fuere hacc subscquentia Auctoris nostri verba:
Patris matrice recessit, sed excessit. Quoniam vero non Sicut lertius a radice fructus ex frutice, el terlius a
recessit, eamdem ac ille babct subsiantiam ; et qttia fonte rivus ex flumine, cl tertius a sole apex ex radio,
ab eo prodivil, illius esl Filius (Idem Apoioget. cap. nihil tamen a matrice alienatur, aqua proprielates suas
»!,P«flf. 21). ducit? Noune autem haec satis oslendunt illum non de
Sed rursus Tcrtu!lianum audiamus, qui id alibi solo Spiritus sancti ordine, sed ejus etiam origine
(Idem lib. advers. Prax. cap. 8) pluribus sacrae
% t fecisse sermonem? Ibi siquidem his comparalionibus
Scriplurae teslimoniis asscrit ac confirmat : De adversus Praxeam demonstrat Filium Dei, eiiamsi a
quo, inquit, procedendo Filius factus est , primo- Patre stio non sit separatus, ab eo tamen idco dis-
genitus, ut anle omnia genilus, et unigenitus, ut tingui, quia suam ab ipso originem ducit. Tum inde
solus ex Deo genkus , proprie de vutva cordis, id est, ad Spiriltis sancti orltim delapsus, eodem, uti vides,
intcllcclus, ipsius\ secundumquod et Pater ejus testa- plane modo argumenlatur. Tam igilur de Spirilus
tur : EnucTAMT C O R M E U M S E R M O N E M O P T I M U M (Psalm. sancli, quam Filii origiue dhpulat.
X L I V , 2 ) : Ad quem deinceps gaudens in persona illius: Urgent nihilominus a Terlulliano antea aperlissime
FlLIUS M E U S E S T U , E C O H O D I K G E N U I T E ( Psal. II, 7) : pronuntiari : Octum Spirilum non atiunde pulo 9

et , A N T E L U C I F E R U M G E N U I T E ( Ibid. CIX , 5). Sic quam a Patre per Filium (ldem, cap. 4). Sed a l -
et Fitius ex sua persona profitetur Putrem in nomine tende, quaeso , quam parum considerate haec obji-
Sophias: D O M I N U S C O N D I D I T M E I N I T I U M V I A R U M I N O P E R A ciantur. Nam Iiilarius, ul illi falentur, diserte docuit
S U A ( Ad Hebr. cap. I ). A N T E O M N E S A L T E M C O L L E S Spiritum sanctum a Patre et Filio procedere, cum
G E N E R A V I T M E ( Proverb. cap. VIII, 2 2 ) . Atque haec scripsil : Quod si differre crederetur inter accipere a
ipsa ratio cst, cur Vcrbum, Seu sermo Dei, non vero Filio el a Palre procedere, certe id ipsum atque unum
Spiritus sanctus sit, dicaturque Fiiius Dei : alque, esse existimabitur a Fitio accipere quod sit accipere a
tit ipse Tertullianus ait, Qui etiam proprie nomen Patre (Hitar. I. 8. de Trin. § 20). Alqui scriptum
Filii accepit, lum quianomen illud ipsi in sacris Scrip- ab eodem Ililario legimus : Ex te (nimirum Patre) per
turis datur, tum etiam quia prior a solo Patre suo in eum (Filium) sanctus Spiritus tuus est. Paulo postvero
nalurae similitudinem est genilus, et Spiritus sanctus sic Patrcin precalur : Dona mihi ut Patrem te scilicet
ab ulroquc processit, quemadmodum ex mox cilan- nosirum, Filium luum una tecum adorem; sanctum Spi-
dis ejtisdem Terluiliani nostri verbis manifeslum uni- ritum tuum, qui ex te per unigenilum tuum esl, pro-
Cuique fiet (Tertull. lib.adv.Praxe. cap. 8). nsrear (Ibid. lib. 12, § 56 et 57).
Sed quamvis Scrmo Dei a Palre suo aeterno p r o - At si is eodein calholico sensu dixitSpirilum a P a -
deal, vel siculi ait ipse Tertullianus: Non aliunde, tre et F i l i o , atque Spiritum sanctum a Patre proce-
sed de substanlia Pdtris deducatur (Ibid. cap. 4 ) , dere per Filium,cur non etiamTertullianus? Numquid
hoc est , oriatur ex ejus cogitatione et inlelli- idem loquendi modusin uno probari polest, el in altero
gentia, non idcirco lamen ab iilo separatus est. Nam reprobari ? Uterquc igitur, sicutrecle Spiritum sanc-
835 JN TERTULLIANI APOLOGETICUM 836
lum a Palre et F i l i o , ila a Palrc per Filium proce- A comparaliones esse imperfectas. Et vero quis nesciat
dere dixerunt.Nam Filius, tanquam mcdius inler Pa- ilias tanlum inter se differre, quantum a Creatore
trem etSpirilum sanctum, ab eodem Palre soio prin- distat creatura? Non putavit igitur iis posse oinnino
cipium accepil, alque ab illo ct patre Spiritus san- «xplicari Filii Dei generalionem, sed ut qualicura-
ctus suam ducil originem. Ilaque Spirilus Sanctua que modo, ac secundum infirmas ingenii nostri vires
dicitur a Patre procedere per Filium , qui origine sua eam intelligamus.
inter utrumque tanquam mcdius, a Palre accepit, ut Deinde vero liaec exempla ab illo non adhibenlur
Spiritus sanclus ab ipso procedat. Quamobrem hacc in omnibus, scd in aliquibue lantam rebus, qua ad
ipsa processiouno eodeniquemodo tam a Patre, quam divinam spectant Filii generaiionem. Omnia enim-
a Filio derivalur, ac dedueilur. vero iiia eo duntaxat tendunt, ul ostendat Fiiium
Quia igilur Fiiius Yerbuin illius et Sermo esl, qur Dei, etsi a Patre suo prodeal, abiilo tamen non esse
ex Palris intelieclu seu cogiiaiione, sicuti ex quadam separatum,nec divisum. Propterea enini qued frutex,
nialiiccet vulva prodivit, liinc rcctc Filius ejus et uti iiie ait, a radice, fiuviue ex fonle, radhis ex sole
unigenitus proprie, ut aiibi dixit, nomen Fitii accepit. prodeunt, nec a se invicem separautur, aut dividun-
( Terltd. tib. ado. Praxe. cap. 8 ). Spiriius vero tur, sed sibi conjonguntur, et sine ulla divisione co-
sanctus, quoniam ab utroqite proccdit, ucc unius cx R hacreitl; hinc bominis inlelleclus eo adduci potcst.
iJlis, nee ajnborum Filius unqiiam esl appellalus, ncc ul pro infirmis planc viribus coguoscal Dci F i l h i m ,
appcllari dcbuit. quaravis a Patre prodeat, ab eo non separari, sed h**
•RTICULUS V. fiuite perfectiori modo, quam res illas corporeas, ipsi
Exponunlur et examinanlur qumdam exempta, quibus csse coiijunclum, atque ab eo penilus indivisum.
Tertullianusdivinam Filii Dei generationem explicare Sic etiam postea ille, ut confirmct Fiiium Dei a
conatus est. Patre scparari, tametsi ab illo divina generatione
Cum diviua Filii Dei generatio captom hominis exicrit, ipsum ita loquentem introducit: Exivi a Pa-
longc stipcret, nec possil faciie ab eo iiilelligi, hine tre, ut radius ex sole, ul rivus ex fonte, ut frutex ex
Tcrluliianus noster iliam quibusdam comparalioiiibiis semine (Ibid. cap. 2 2 ) . Alibi vero eadem solis et
explanarc, ct illustrare connisus est. Ycrum quia dif- radii comparationc ideo tantum utrtur, ut demons-
ficultalibus uon carenl, a nobis sunl examinaudac. trel Dci nomen non creaturis tribucndum, sed
Pi imiim ilaque eas in Apoiogetico sic proponit: Cum Patri xterno ejusque Filio, quorum una omntno est
radius a Sole porrigitur, porlio ex suinma, sed Sol erit substanlia. Praestat aulcm ipstim haec enarrantem au-
in radio, quia Sotis est radius; nec separatur substaqiia, dire : Deos, inquil, omnino non dicam, nec dominos.
sed extendttur : ita de Spiritu Spiritus et de Deo DeUs, Q *ed Apostotum sequar, ut si pariter nominandi fuerint
t

ut lumen de tumine accensum. Manet integra et inde- Pater et Filius, Deum Patrem adpetlem, et Jesum
fecia malerim matrix, etsi ptures inde traduces quauta- Christum Dominum nominem. Solum autem Christum
tum mutueris : ita et quod de Deo profectum est, Deus potcro Deum dicere, skut idem Apostolus : Ex quibtss
est, ct Dei Fitius, et unus ( supple Deus) ambo Cltristus, qui est, inquit Dens super omnia benedictus in
%

(Tertultian. Apotogetic. cap. 2 1 , pag. 599). Sed mvum onvte. Nam el radium solis seorsum solem vo-
b;ec ille fusitisalibi iisdem aliisque exemplis enucleare cabo : sotem antem nominans, cujus est radius, non
adhuc conalur. Andiamus eum, si lubet : Protulil statim et radium sotem appetlabo. Nam etsi sotes
Deus Sermonem quemadmodum etiam Paracletusoto/, duos non faciam, tamen et sotem et radium ejus tam
f

sicul radix fruticem, et fons fluviunt, el sol radium. duas res, et duas species unius indivism substantim n « -
Nam et islm species proboim, id est, uti paulo ante merabo , quam Dettm ct Sermonem ejus quam Patrem
%

dixcr.it, prolationes sunt earum substanliarum, ex qni- el Fitium ( ibidem, cap. 15 ).

bus prodeitnt. flec dubitaverim Filium dicere el radicis Neque ibi ilie sletit, sed ad iilara aeternam Yerbi
frutkem, et fonlis ftuvium, et sotis radium; quia divini generalionem rursus explicandam alta usus
omms origo parens est; et omne quod ex origine pro- est comparationc; quae quidem licet superioribus
ferlur, progenies est; mutto magis Sermo Dei, qui ctiam J) longe perfectior sit, eam tamen adhuc imperfeclam
proprie nomen Filii accepit. Nec frulex tamen a radice, esso palara profitelur. Ab iho autera desumitur ex
nec fluvius a fonte, nec radiits a sole discernilur, sicut intcriore hominis sermone ac verbo, atque ita argu-
nec a Deo Sermo. Igitur secundum eorum formam pro- mentatur : Vide cum tacitus tecum ipse congrederis,
fiteor me duos dicere, Jkum et Sermonem ejus, Patrein ratione hoc ipsum agi inlra te, occurrente ea tibi cum
el Filium ipsius. Nam et radix et frutex dum res sunt, sermone ad omnem cogkatus tui motum, et ad omnem
sed conjunctm. Et fons et ftuvius dum species sunl, sedsensus lui pulsum. Quodcttmque cogitaveris, scrmo
indivism. Et sol et radius dum formm sunl, sed cohm- est; quodcumque senseris, ratio est. Loquaris illud
rentes (ldem lib. adv. Praxe. cap. 8, pag. 659 ).
t
in animo necesse cst, et dum toqueris, conloculorem pa-
At sedulo observandum est Itas comparationes ab teris sermonem, in quo inest luec ipsa ratio, quam cum
Auctore nostro proferri, non tanquam omnino per- eo cogkans toquaris, per quem loquens cogilas. Jta $e~
fectas, ac quasi divtnae Filii generationi plane omni- cundus quodammodo in te esi sermo, per quem loqucris
busque inodis simites sint. Nam et ipse d i x i t : Muito cogitandot et per quem cogitas loquendo; ipsesermo
ntagis Sermo Dei quibus vcrbis significat has omnea alius est. Quanio ergo plenius hoc agitur in Deo cujue
f f
837 DISSERTATK) D. L E NOORRY.
f» quoque imago et simititudo censeris, quod habeat in
setacendo Rationem, et in Ralione Sermonem (Ibid.
cap. 5. pag. G37 ). Ibi autem ille ostendit Deum, qui
hatura sua rationalis est, ab aeterno Rationem el Ser-
monem inira se habuisse, quem profert dum cogitat,
atque idcirco aiius ab ipso est, quamvis utriusque
eadcm sit substaniia et natura. Quisautem facile non
concedet iliud aptius ac luculentius non potuisse pro-
bari, quam hac interioris hominum verbi ac sermonis
comparatione? In boc cniin , uti ille ait, bomo est
Dei imago et similitudo. Yerumtamcn fatelnr hanc
ipsam comparalionem esse plane imperfectam, ac
longc pleuiori perfectiorique modo Yerhum Dei a
Dco Patrc,quam homiuis verbumab homine proferri.
Porro aulem ex haclenus dictis mauifestum omni-
bus esse debet a Terlulliano, sive catholico, sive B videturcatholicae traditionis venis, quasi aureis sco-
Montanistai um fautore, constanlissime assertam su
prcmaiii Filii Dei et Verbi divinitatem. Aperle siqui-
deni, uti vidimus, doccl illum divina Palris sui cogi-
tatiouc geueratum, bacque generatione alium quidem
esse a Patrc, hoc est, persona dislinctum , sed mi-
nimc divisum ac separalum; quandoquidem una et
cadcm omnino est utriusque substantia et natura.
Dcus quippe Pater, ab aeterno rationalis, sine cogita-
tioite esse nunquam p o l u i l , alque idcirco ejus V e r -
838
A mitigare, quam emendare videatur, sibi lamen satis
non constat. Nam non solum in libris, qui a Terlul-
iiano bxreiieo, sed in aiiis ctiam , qui ab illo adhuc
calholico compositi sunt, labefaclalum Trinitatis
dogma contendit. Nos vero satis ostendimus illud ab
eodem Terluiliano, sive catholico, sive montanisia
recle itssertum, ac contra alios, qui id ncgabanl,
egregie propugnalum.
BuIIus tamen eidem Terlulliano nostro, etiam ubi
contra Praxeam di-pnlat, aliatn censoriac sevci itatis
notam inusMt (Butl. defens. Nicce. sect. 3 , cap. 1 0 .
num. 5 ei 1 1 . pag. 4 0 3 ef 4 1 6 ). Quamvis euiin cou-
cedat illum recte sentirc de supTeina Filii Dei ac
Verbi diviuitate, seternhate, consubstantialitate, sive
eadem illius ac Patris sttbslantia; ipsi nihilominus
riain aliqttam iittermiscuisse, absurde satis loqui, el
in augustissimo Triniialis mysterio ludere, nugasque
sectari. Sed quis wAA facHe persuadebit Tertullia-
nmn, tairtrc gravilnlhl hominem, de hoc Trinitalis
mysierio in eolibro luderc etimgari, nbl pnccipurm
ac maximumillum Christiamr mJei articnlum, eodem
Bullo fatente, lothj animi virrbus contra Praxe c alio-
vumqne kaereticorum errores, asserit ac tuctur?
(Idem ibid., § 2 . eap. 7. mtm. 1. pag. 1 5 0 ). Et ccrlc
%

bum, quod idem ac ipsius cogitalio est, debel illi esse a nobis jam probatutn est ortbodoxam sententiam ab
consubstantiale ac coaeiernum. Nonne ergo haic ipsa HIo non soinm cOhtra Praxeam aliosque hoereticos,
plane eadem esl ac concilii Nicaeni sententia ? In Iru- Scd ctiam adversus gentiles, quos, ea dissimulata, sibi
jusquippe symbolo slatuilur credendum csse in unum fncile, sicuti vtdimus, conciliare poteral, pcrspicuc
Dominum Jesum Christum, nalum de Patre , unigeni- doccri ct cxplreari.
tum , hoc est, ex substantia Palris, Deum de Deo, tu- Q Sed ne quid iniaetum reiinquamus , ea omnia cx-
tren de lumine ( vel, sicut ait Terlullianiis, Apologet. pendenda sunt argumenla, quae nobis a Pctavio,
c. 2 1 , p. 3 9 9 , ut lumen de lumine accensum ), Deum Bullo aliisque objiciuntur. Primum ilaque Petavius
verum ex Deo vero, genilum, non factum, consubstan- illud trrgendum non censet, qood ab Auctore nostro
tialem Palri. scripltim lcgimns Filium , sermonemque Dei a Patre
ARTICDLUS V I . stro prohrtum, ac veluti corporatum. Ecquid enim id
Expenduntur sotvunlurque argumenta, quibus nonnulti urgeret? Nonne satis pertpicue ostendimus corporis
probare nituntur tabefactatam fuisse a Tertultiano or- nomine nihil alhtd ab eo intelligi, nisi sui generis
thodoxam de suprema Filii Dei divinilatedoctrinam stibstantiam, personam, atqtiehypostasin? Nec minus
9

quia dixil iitum divince subslantice esse portionem , evidcnter patefechntfs, tftque ex diccndis atfhuc pa-
quce in Patre tota est. tcbit, ipsum discrtissime asseruisse FiHum Dei ntc-
Quanquam orthodoxa omnino, sicuti expiicatnm mm e*se spirifnm, qui ex aeterni Patris sui intellectu
est, fueritTeriniliani de suprema V e r b r e t F i i i i Dei et cogitatione proecdlt, ac nihil proinde corporel vel
divinitate, acternaque generatione senlentia; qnidam mitniite admixtum habere potest.
iiihilominus, eliani calholici hujus dogmatis asser- Momenfi rgitttr longe gravioris Petavrus aliique ea
tores, illum non minimi quidem, sed gravissimi erro- D es9e putant, qoibos idem auctor noster negasse ipsis
ris audacter accusant. Si enim Petavio credas, vidctur eamdem es&e Patrfe acternr, eju^^ue Filii sub-
Arianam hceresint impietate et absurditate superat stnntiam. Elenim aperle, inquiunl, docet totnm Dei
( Petav. tom. 2 , Theolog. dogmat. lib. 2 , cap. 5, substanttam essein Patre, et itlhss quamdam tantum in
pag. 2 4 ). Sed doclus ille vir semetipsum corrigcre FiHo porttonem. Qoid enim his, aiuirt, vetbrs clarius
tandem coactus est. Alibi siquidem fateturnon pnuca et exprcsstns? Patcr tota substantia est Filius vero t

occurrere cjusdem Tertulliani loca, in qtribus apparet derivatio totius et portio, sicut ipse profitttur : Q U I A
vis sententiic dogmalisque communis, ctijuS tradilio P A T E R MAJOR M B E S T ( Joan. XIV, 2 8 ) . Totam igilur
animos Christianorum pervaserat (ldem, Prcefat. in Divrnltatis, inquiont, substantinm Tertullianus in
tom. cit. cap. 5 ) . Vcrumlamen ibidem adjecit ortbo- Patre nt pote majore, et m Fiho ut pote minoro
doxam Trmrtatis fidem in ejusdem scriptis adspergt pattcm lanium ac portionem esse arbitratus est
identtdehi quibusdammaculis, qutc conlagione foedae, ( Tertult. tib. adv. Prame. cap. 9).
ad qoam defecit, Montanistarum haereseos illini po- Urgent id adhuc abilro asseri, abi absurdum Mar-
tuerunt. Atqnanivis ibi judicitsui severitatem potius iionls, qui Patreur ex Virgine natum, etpassum esse
839 IN TEftTULLIANI APOLOGETICUM 446
garriebat, errorcm refellit : Non negans, inquit, Fi- A derivatio tolius ei portio quac quidem verba ibi syno-
iium el Spiritum et substantiam Creatoris esse Ctiristuni nyma videnlur. Ea autem dcrivalio vocalur portio,
ejtts, concedas neccsse esleos, qui Palrem non cogno-scu partitio ; quia Paier tolam suam substantiam cum
veiint, nec Filium agnoscere potuisse per ejusdem sub- Filio ila communicavil, ut ab illo tamen persbna sua
siantice conditionem, cujus pleniludo inteitecta non est; sit distinclus. Cum cnim Filii Patrisque personae a se
miitto magis jwrtio, certe qua plenitudinis consors inviccm distinguantur, suanique Filius a Palre cum
( Tertul. lib. 3, advers. Marcion. cap. 6 ) . tota cadcm substantia divina acccperit, hinc portio ,
Denique, ubi generationem Fiiii Dci cumsolecjus- seu dcrivatio illius appellalur.
que radio compouit, sic adbuc Joquilur : Nam et At bunc csse verum Tcrtulliani seusum colligi po-
Deus spiritus; et cum radius ex sole. porrigitur, portio lesl cx alia ejus adversus cumdem Praxeam argu-
ex summa : sed sol erit in radio, quia solis est radius, menlatione. Iste siquidem haereticus, et a l i i , qui
nec separalur substantia, sed extenditur ( Jdent, Apo- stulte opinali sunt cumdem esse Patrem et Filiuni,
toget. cap. 21, pag. 399). Pelavius itaque cx bis om- conlendebant his Lucae Evangelislac vcrbis : Spiritue
nibiisconcIudilFiiium Dci, juxlaTertulIiani menlem, Dei superveniet in te et virtus Aiiissinii obumbrabit le
y %

non tolam subsianliam divinam possidcre , scd cjus idcm omnino significari ac si dixissct: Filius Dei
duntaxat porliouem , ac proinde non eamdem esse R Deus est, et virlus Atiissimi attissimus est {Luc, cap. I,
Patris aelerni ac Filii cjus subslanliam, et iiaturam. f 25 ). Tertullianus vero hanc huM-eiicani inlerpre-
Verum si rcs ita se habeat, certe TeriuIIianus sibi talionem sic impugual: Si hic, inquii, cssel Evange-
ineptissime conlradixit. Vidimus enim in superioribus lislae scnsus, scripsisscl utiquc : Deus supervtniet, ei
articulis quam saepe, quam constanler, quam diserte Altissimm obumbrabit te ( Tertull. lib. adv. Praxe.
asseveret unam plane, iudivisam, et eaiudem esse in cap. 26 ). Atqtii nott ita scripsit, scd virtns Des\
Patreet Filio subslantiam. At si Filius portionem, non directo, id est, nominativo casu Dettm nomi-
sive partem tantum iliius habeat, ea utique-non ea- nans, porlionem totius intelligi voluit, quce cessura erat
dem in illo atque in Patre, sed sicuti pars a toto d i - in Filii nomen. Dixit itaque his verbis , spiritus et
visa est ( Supr. Itoc cap. art. 1). Conlra vero Ter- virlus Dei, intelligi portionem , quia nomen Dei non
tuiiiauus, uli vidimus , in atio adversus Marcionem nominativo, sed geuitivo casu acccptum siguificat
libro hxc iitleris de illo maitdavit: Non minori se portionem , sive gencralioncin , ct derivalionem Filii
tradidil omnia Creator (idem lib. 4, advers. Marcion. a Patre suo.Nam ea derivatioue seu gcncratioue, etsi
t

cap. 2 5 ) . Atqtii si Filius unam duntaxat divinae omncm divinatn substantiaui acccperit, non eadem
stibslauliac porlioncm a Palre accepit, alia, qua nihihiininus est illius ac Patris pcrsona. Qnamobrcm
privatur, procul duhio ininor est. Numquid ergo Q iitccpluin scrmonetn sic Aucior nosicr proscqiiilur :
Tertullianus Filium Dei Palre suo minorem esse, as- Sicul ergo sermo Dei non est ipse cttjus cst, vidclice
seruil et negavil ? Quis hoc credat ? Patris; itanec Spiritus, elsi Detts diclus csl, non ta-
Quid vero, quod in illo qui nobis objicilur, adver- men ipse est, cujus dictus... Et ideo Spiritut Dei Deus,
sns Marcionem loco, Filius dicilur quidem subslanti^ et Scrmo Dei Deus ; quia ex Deo, non tamcn ipse, ex
divinae portio, sed ibi continuo adjicitur, cerle qua quo est. Qttod si Deus Dei, tanquam substantiva res 9

plentludinis consors. Alqtii si ille subslantiac divinae , non eril ipse Deus sed Itactcnus Deus ; quia ex ipsius
t

qtiae simpiirissima cst, atquc in eo et Palre, ut dic- substuntia, qua el subslant.va res est, et ut porlio ati-
tum ab eodem TcrluUiano saepius animadvertimus, qua totius.
non separattir, consors, socius, et particeps est, eani Audisne quomodo Dei Filius et sermo ibi aperte
utique totam possidet. negetur esse Dcus Dei, sed vcrus dicatur, sicut ejus
Praeterea si divinae substantiae portio, sive pars Pater, Deus? Quamvis aulcm verus sil Deus, et ea-
tantum aliqua sit in F i l i o , ipse Paler eam integram dem illiusac Palris siibslanlia ; quia lamcn ex iliius
uon habel. Parsenim illius erit in Filio , et a Patre cogitatione et inlellectione prodiit el genilus est, ab
dislracta. In bis ergoverbis: Paler tota subslanliu est ilio persona distitiguilur. Hac atitem gcneralione d i -
9

Fttius vero porlio , evidens plane repugnantia depre- ]) ciiur lolius derivalio et porlio, sive parlitio el com-
hcndetur. Unius quippe r e i , ac potissimum sinipii- municalio , sed qu.t, ut ille ait, plenitttdinis consors
cissitnac tolum in uno,el pars in altcro esse iiequetint. esl,id est.totam et eamdem habel Palris, aquoortus
Cum nullus ilaque lam absurdac contradicliouis Tcr- est, substantiam et divinilatem.
tuliianum convinccre possil, quid restat, nisiutdica- Ncque cos audiendos censemus, qui ttrgebunt: Is
mus illum portionis nomine non Xnlellexisse partetn si sil Tertulliani sensus, ab eo nomeu portio accipi
aliquam divinse substanliae, quam iile nec dividi, nec impropria omnino, ac plane inusilata locutione. Suos
separari posse constantissimc asseveravit. enim Tertultianus libros barbaris, impropriis et inusi-
Quo crgo, inquiet aliquis, sensu nomen portio ab talis, uti nemo nescil et saepius observavimus, ver-
eosumittir? Nobis quidem haiid reluctanlibus pro- bis ac iiomiuibus aspersit. Nam ut plurima, in
babitur codem significalu accipi, atque partilio, seu omnihusejus libris passim obvia, nunc praetermittan-
participatio, et communicalio divinae substantiae, tur, nonne in hoc ipso, de quo disputamus, Apologe-
quam Pater in Filium derivavit. Nam Filius boc ipso, lico, quem ad elhnicos antislites direxit, magis quam
qui nobis objicitur, adversus Praxeam loco dicilur in aliis, latine, polile et cmendate loqui debebat?
84! DISSERTATIO D, LE NOURRY. 842
At plures tamen in eo jam notavimus, et adhuc nota- A Filius minor dicatur. Prima est, quia Pater Filium
bimus barbarismos, modosque loquendi improprios misit, et Filius mittitur a Paire. At id spectare vide-
et insuetos. Nomen autem portio, eo quo nolavimus tur humanam Filii naturam, qua illum Patre suo m i -
sensu ideo adbibuit, ut Praxeam efficaciusrefeileret, norcm esse nemo diffitelur. Secunda est, quia Fiiius
qui effutiebat Filium persona nequaquam a Patre dis- a Patre suo generatur, et divinam sua naturam acce-
lingui. pit. Alqui hac generatione secundum a Patre habet
gradum et ordinem , quo quidem dici potest illo mi-
ARTICULUS VII.
nor, sed lantum, uti ait Tertullianus, propter ceconomias
Solvuntur alia argumenta, quibus objicitur Tertuliia- observationem, ita ut non divisio, sed dispositio signi-
tmm negasse Fiiii Dei divinitatem ; quia dixit iilum ficelur. Atque ita, et duplici illa ratione Filius ab eo
ntinorem Patre, huncque visibilem , et illum invisi- dici potuit minor Patre , et alius ab i l l o , utpole qui
bilem. ab ipso genitus fuit.
Neque nobis, quneso, rcponas hnnc explicalionem ,
Aliud denegatae a Terlulliano, aut labefaclatae su-
non esse orthodoxam. Anliqui enim Patres Ecclesiae
premac Fitii Dei divinitatis argumentum peti posse
hoc ipso sensu, etiam post concilium Nicaenum , illa
p u l n t ex hisillius verbis : Pater tota substantia est, g
Christi verba : Pater major me est, inlerpretali sunt.
Filius vero derivatio lotius, et portio, sicut ipse profi-
Hilarius siquidem , acerrimus, si quis unquam, ca-
tetur : Pater major me est. A quo et minoratus eanitur
tholicoc doctrinae dcfensor, haec minime bacsilans
in psalmo, modicum quid cilra angelos. Sic Pater alius
scripsit: Est Pater major Filio,sed ut Pater Filio, ge-
a Filio, dum Filio major (Terlull. lib. adv. Praxe.
neratione non genere. Filius enim est, et ex eo exivit
cap. 9 ) . Nonne ergo, inquiunt, iile ibi aperte
(Hilar. tn Tract.in psat. 118, § 17). Scimus quidem
sjgnificat in Palre, majore F i l i o , totam esse D j -
eadcm Johannis verba ah illo alibi (Idem lib. 9. de
vinitatis substnnliam, et aliquam tantum portioiiem
Trin. § 5 1 ) , et ab aliis quoque de assumpla ab
in Filio, qui idcirco illo minor est ? Itane vero iile
ipso Dej Filio humana nalura explicari. Scd nobis
dixil Filium esse minorem Patre, qnem, ut anlea os-
sufficit ea etiam ab Hilario piuribusque aliis Nicaena
tcndimus, asseruit Patri esse parem, ei pariari,
synodo posterioribus, ul alibi annolavimus, dedivina
arquari, jungi, nec ilio esse miuorem , quia ipse dixe-
inieiligi ipsiusmet Filii Dei gencratione, qua ordine
r a t : Ego et Pater unum sumus ? (supr. hoc cap.
secundus a Patre suo est (Not. in lib. 2. Ambros. de
art. 4 ). Nonne ante objecta nobis verba ab eo dictum
Fide). Constal quippe nihil inde iuferri posse conlra
egimus : Et nunquam separatus a Patre, ant alius a
Terlullianum nostrum,qni quidem, cum sihi ipsi
Patre; quia : Ego et Pater unum sumus. Hcec erit pro-
non eontradixerit, illa evangelisiae verha hoc catho-
bola veritatis, custos veriialis, qua protatum dicimus
lico sensu accepisse haud immerito videtur. Et certe
Filium a Patre, sed non separatum ? ( Libr. cit. cap.
eo magis illa sic interprelari poluit, quo insuisas
8 ) . Numqnid ergo putidae, et nulli unquam con-
Arianorum cavillationes minus pr.evidcre poterat, et
donandoe coiitradiclionis condemnandus cst?Nuni-
efficacius iustilsum refcllebat Praxeae errorem.
quid a sensu auimus ejus adeo uuquam alienatus
Conira tamcn nobis rursus objicitinl Tcrtullianum
c s t , ut Filium dixerit Patre suo miuorcm et non
in suis adversus Mnrcionem libris negasse camdem
n.iuorem, parem ct non parem , uniim cum illo et
esse Palris aeterni et Fitii subsiaiitiam ( Peiav. lom.
non unum, nisi sub divcrsa ratione? Et certe satis a
2. Theoiog. dogmat. lib. 1. cap. 5 ). ibi siquidem do-
nobis probatum cst quam diserie ille docuerit uuam
cet Fiiium esse fcctum, ac visibilem, Patrcm vero,
esse in Palre etFilio simplicissimam naturam ac sub-
nec visibilem, ncc factum. Diversam igitur illorum
stanliam, quae nec separari nec dividi potest. Sed
substanlinm esse putavit. Ad id nutem probandum
quia Praxcas inde inferre connbalur eamdem quoquc
hac nobis objeclanl iltins verba: Profitemur Christum
esse illorum per&onam, hinc Auclor nosler oslendit
semper egisse in Dei Patris nomine, ipsum ab inilio
eos non natura quidem , scd pcrsona distiugui, quia
conversatum, ipsum congressum cum Palriarchis et
Filius a Pntre suo prolaius ac genitus esl. Quam- ^
Propheiis, Fitium crealoris, Sermonem ejus, qucm exse-
obrem post illa ipsa , quae nobis objicitintur, vcrba
metipso proferendo Fitium fecil, et exinde omni dispo-
conliucnter ndjecit: Sic el Patcr alius a Filio, dum
sitioni suce voluntalique prcefecil, diminuens illum mo*
Fitio mujor, dttm alius quigenerat, aiinsqui generalur;
dico cilra angelos, sicut apud David scriptum esi; qna
dum alius qui mittit, atius qui miltilur; dum atius qui
diminulione in hcec quoque dispositus est a Palrc, quce ut
facit, ulius per quem fit. Dene quod et Dominus usus
humanareprehendilis, ediscensjam indeaprimordiojam
hoc verbo in persona Paracleti, non divisionem signifi-
inde hominem, quod eral futurus in finc. Ille csl,qui
cavit, sed dispositionem : Rogabo enim, inquit, Patrem,
descendit; ilte est, qui interrogat; ille est, qui jurat.
et alium advocatum mittet vobis, Spiritum veritatis. Sic
Ccelerum Patrem nemini visum eliam coiumunc testa-
alium a se Paracletum, quomodo et nos a Patre alium
bitur Evangelium... Palrem invisibilem delerminans, in
Filium; ut tertium gradum ostenderet mJ*aracleto, sic-
cujus auctoritale et nomine ipse erat Detts, qui vtdebatur
ul nos secundum in Filio, propter ceconomice observa-
Filius Dei(Tertutt., lib.% advers. Marcion. cap. 27),
tionent (Ibid. cap. 9).
Sed anitnadvertendum est Tertuilianum ibi dispu-
Duas autem ihi rcddit rationes cur Pater major, et tare contra Marcionem, q u i , ut illc ibidem ait, per-
TERTULLIANI. I. (Viiujt-sepl.)
843 IN T E R T C L L I A N l APOLOGETICUM 844
peram praedicabat Creatorem non esse Deum bonum, A sum hoc in visione, et somnio ei speculo, $1 anigmate ;
quandoquidcm plura de illo pusilla, imbecilla, et Deo quia sermo et spiritus nisi imaginaria forma videri non
indignn pracdicabantur (Jbid.). At TertuHianus liuic potest (Ibid.)
haereiico respondet has pusittitates in Christo quidem Quis autem his audhis Tertulliani verbis, palam
csse, sed non quatenus Dcus, scd qualenus homo est. non fatealur laniuin ahesse, ut ille eo quod Paler i n -
Eum autem rcvcra Deuin esse probat, quia semper visibilis, ct Filius visibilis dicattir, hujus negaverit
cgit in Patris nomine, qui cum Patriarchis el Prophc- divinilaiem, quin potius rnde adversus Praxeam
t h loquebatur, qnia Dei est Sermo, etCrealoris Filius. plane conficial eumdcm Filium Dei verum esse Deum,
Alqui is ipse Terlullianus constanlissime asscruil F i - qui solo moduto a)erivationis, id est, persona sua a
lium et Scrmonem Dei verum esse Dcum, ac Patris Patre suo distinguitur? Quin elinm affirmale pro-
sui Rationem, qua ab aeterno est rationalis. Enmdem nuntial etimdcm Filiutn Dci, quatetius serino et S|u-
ergo crediditesse Filii el Patris aelernitatem , eam- ritus cst, eodcm prorsus, quo Pnter, modo fuisse iti-
demque substnntiam. visibilem. Non diffitetwr tamea illem, anteqnam ear-
A l ille, inqu'rcs, ibidcm haud obscure scripsit: nem assumpserit, sese Patriarcfcis pra*buisse vklen-
qnem ex semetipso proferendo Fiiium fecit, et exinde dum; sed qoa, amabo te, ralione ? In vfeione tirrtnm,
disposilioni succ volantatique praefecit(lbid.).BenQ qui- ]ait Hle, in somnio, in speculo, in aenigmate, et forma,
dcm. Sed numquid rbi Filius dicilurquodam tempore ut ipse looeitur, imaginarh.
factus, vel ab anterno genilus negatur? Minirae pro-
Non deerunt fortasse, qui mirentur, luec a Petavio,
fecto. Duos enrm fassus fuisset esse Deos, Patrem
viro utique eruditisshuo, contra veram Teruilliani
acterntim, et FiKum non soternum, atque ila in eum,
noslri de Filir Dei divinitate scntenliam nobis ob-
qnem irapugnabat, Marcionis incidisset errorcm.
jrci (Petav. t. 2, Theotog., tib. I , cap. 4). Nam ipse
Cum ergo dicil Filium Dei a Palre suo (unc factum,
non sohim ultro confitctur, sed pturimis, ct ante, et
quando illum ex semetipso prolulit, is ptnne videtur
pest synodum Nic;rnam Ecclesrae Patrum tesiimoniis
ilKus sensus : Pater fecit Filium suum, quando illum
ostendit, illos apertissime declaravisse Filium Dei,
protulit exscmetipso, id esl, ex matrice, uli Inquiiur,
lametsi divina ejus, sicut Patris, natura , videri ne-
et vulva sui cordis ct inteliecius, seu rationc, inlelli--
queat, ab Patrinrchis nihiioroinus etProphetis, anle
gcntia ac cogitationc acterna: postea vero cum om-
quam homo fieret, aliena aspcclabiliqUe specie v i -
nia crcare voluit dispositioni, voiuntatique suce enm
sum at<|tie conspectum (idem, ibid., lib. 3, cap. %
prwfecit. Si quis vero conleudat his verhis ex semel-
§ 10, et seqq.). Quid vero quod ipsi Petavio certum
ipso idera significari, atquc extra se ipsnm emitlcndo,
csse videturnon modo Filium, scd Patrem etiarh, ac
sensus illius erit: Pater mundi initio extra sc protu- i
Spiritum sancttim apparuisse hominibiis specie cxlrin-
lit, ac fccit Filium, dum illum crealuris mauifestum
secus asstimpta. Atque cx iis rile probalis concludit
fecit. Ad primam enim usque mundi creaiionem di-
levissima esseducta inde ab Arianis conlra Filii divi-
vina illius gcneratio, ut paulo antea expiicuimus,
nilatem argumenta,qux ncmo non coniemnet.Nos vero
in aeterno Pairis sinu latuit, et mundi initio coepita
in snperioribus nostris dissertationibus ostcndimus
crealuris rationis compolibusagnosci; tuncque h i c ,
has visiones supremne Filii Dei divinilali nequaquara
sicuti Auctor noster loqttitur c l infra fusius explica-
obficere; ac cur hic potius, qunm ejus Paler sese ho-
bimos, perfecta fuit ejus uativilas, quae exteruum
minibus videndum pracbcre debuerit( tom. 1, Appa-
aiiquod accepit comptementum.
rat. pag. 404, 503 et 689 et seqq).
Neque urgeas Patrern ab eoinvUibilem dici, Filium
vcrovisibilem, aupje hunc idcirco Patrem minorem ARTICULUS VIII.
csse, nec Deum proprie dicium. Nihii elcnim hac ar-
Rursus ostenditur quam perspicue Tertutlianus ceterni*
gumentatione levius, el infirmius. In suo quippeidem
tatem Fitii Dei asserat, el eontraria argumenta di-
Tertullianus adversus Praxeam libro apcrte pronun-
luunlur, quibus confici posse putant Tertutlianum
tiat: Invisibiiem Patrem pro plenitudine majeslatis,
docuisse ante mundum condilum nuttam fuisse Filii
visibiiem vero Filium pro modulo derivationis (Ibid.
) Dei substantiam, et perfectam fuisse ejus nutivitatem,
cap. 14). Paulo post vero : Dicimus et Fitium
cum Deus mundum creare molitus est.
suo nomine eatenus invisibilem, qua sermo et spi-
ritus Dei, ex susblanlice condilione jam nunc, ct qua Expositis, et reqna lance ponderaiis iis rationtim
Deus, et sermo, et spirilns; visibilem vero ante camem momentis, quibus Terluliianus eamdem Patris ac
(Ibid.). Quomodo autem ante assumplam carnem se Filii substantiam non agnovisse perperam argoitur,
aspectabilem praebueril, hunc ille ibidem expiical in ad ea jam veuiamus quibus acrius adhuc insimelatur
modum: Apparel retro semper in speculo, et cenigmale cjusdem Filti Dei negavisse aeternitatem. Si qu«
9

et visione, et somnio Deum, id est, Filium Dei visum cnim doctissimo PeUvio fides babenda, in boc ill*
tam Palriarchis et Prophetis, quam et ipsi adhuc arianam bacresira impietate et abserditate superat
Moysi. Et ipse quidem Dominus, si forte coram ad (a- (Petav., lib. 1, Theoh§. doym. d$ TrinsU cap. 5,
ciem loquebatur non tamen ut est, homo faciem ejus pag. 24). Yerum si ipse Tertullianus reclo, uti vidimus,
%

videret, nisi forte in speculo el in cenigmate Anf eamdem esse asseruit Filii ac Palris natutain, \ \ ^ ]

niimquid Filius quidem videbalur et sic facies ? sed ip* pi" cul dubio Patri siu coielcrnuin csse revera cxisd*
843 MSSERTATIO D L K N O U R R T . 816
mavit. Unosquisque aulem, ex his quoe supra, ae A dicturus (Ibid. cap. 5 ). tonc ergo flte sermo in-
potissimum in primo hujns eapitis articulo rettilimus, tcrior tantummodo fuil, nondlimquc per se subsis-
deprehendere facile potuit illud Catholicae ftdei docu- tebat. Cum atitem Dcus mundum fabricare ccepit,
mcntum mnnifestissime ab co asseri ct pnrdicari. sermonem hunC protulit, eumque animando, fecit
Sed quid specialim de illius aeternitate constituerit, sribstnntiam ac personam. Nonaiitea ergo, utiniunt,
jam attento, si lobct, animo corrsidercinus, ac primo Fjlium Del faclum esse TcrluUianus opinalus est.
quidcm quomodo Dci aeternitatem definiat : Quis Sed nescio cquidem ulrum Petavius, et alii qtii
alins, iuquil, Dei census, quam ceternitas? Quis atius ita nrgnmcntantur, animtim ad ca Terlulliani verha
mternitatis census, quam semper fnisse et fnturum esstsatis adverlerint, qti;c illa ipsa, qure nobis objiciunt,
ex prarrogativa nuitius initii, nullius fhiis (Tertutl. conlincnler suhsequtinttir : Hcec, inquit {ibid. cap.
tib. adv. Herntog. cap. 4 ). Ibi nulcm, sicnli v i - 6), esl nathitas perfecta Sermonis , dum ex Deo
des, non solnm definit quid sit reternKns, sed cnm proccdil, conditus ab eo primum ad cogitatum in no-
rta s >lt Deoesse propriam , ut nuHi Mteri competcre mine Sopltice: Dominus condidit me initium viarum.
possit. Atqui ille non minus clnre et perspicue, utisu- Dehinc generatus ad effectum : Cum pararel ccelum,
prn ostetidimus,docetprobatqneFiIiuni Dei essc verum, uderem ilti simnl (Proverb. cap. 8, f%£, el seqq.) %

Hiitiin ac eumdem cum Patre suo Dcum. Persuasmn B Exiude eum parem sibi faciens, de quo procedcndo Fi-
ergo habuit eamdcm esse iilius et Patris seterniiatem. lins factus esl; primogenilus, ttt ante omnia genitus; et
At liarc non nostra tanlum, sed ipsam et ilhns unigcnitus, ut sotus ex Deo genitus proprie de vulva
argttmentatio est, qua bane Filii Dei ateinila- cordis ipsius, secnndum quodet Pater ipse testalur: Eru-
tem lticulentissime demonstrat. Audi, qna?so, ejtis ctavlt cor meum sermonem oplimum (Ps. XLIV, f . I).
vcrba, ct hoc nobbcum fateberis : Deum, ait ille, Duplex ctenim ibi ille dislinxit nativilalis Filii ifci
immulabitem, et informabilem credi neccsse est, ui gemts. Prlmum autem, sive prima et proprle dicta
ceternum. Transpguratio autem interemptio est pris- illius gcneratio est, qua Paler teternus ante omnes
tini. Onme enim quodcumque transfiguratur in atiud, crcaturas prolutit Intra se Rationem el Scrmonem.
desinit esse quod fuerat, et incipii esse quod non erat. Sccunda vero ruinus pn»prio dicta illius gcneratio
Deus autem neque desinit esse, neque aiiud polest esse; fuit, cum Pater ipsttm initio inuudi proliiiit; sive, ut
Sermo autem Deus , et Sermo Dominus manet in ait Ipse Auctor noster, generavh ad effectum, id est
Cevttm perseverando in sua forma (ldcm, lib. ado. ul pcr eum oinula condcrcl. A l prima generalm
Praxe. cap. 27). Is autcm sermo est Dci Verbnm, et non fuit procul dubio inulilis, et ea Pater vcruin ge-
Fitins, qui, ut contineulcr subjunxit Tertullianus, nuil Filium. Nam sicuti itle ail : Possum non temere
caro facltis esl. Quis itaque unquam clarioribus vcr- C prcestruxisse, et tunc Deum ante unlversitatis constitutio*
bis, aul clariori arguiiieutalioiie atcriiitnlem iilius nem sotum non fuisse, habentent in semetipso proinde
asseruit? Numquid ergo una manu ibi Tertuliianus as- tationem, et in ratioue sermonem, qmm secundum a se
lruit,quod alibi altera destruxerat?Quidam tamen tanti ipso faceret (ibid. cap. 5 ). Quis autem non v i -
paradoxi Auctoreni nostrum postulare non verentur. deal ibi TertuUinntim ngere dc Dei Vcrbo, seu Scr-
Pctnvius euimvero nobis objicit non miuus ccrto mone nnle niiindi creationein, et cttm inlra Deuni
et evidcnler ab iiio traditum nuliam anic mundi p i i - Patrem suum adhuc crat? Atqtti pcrspicuc ibi dccla-
mordia fuisse Filii Dei substantiain, sed eam tum ac- ral tum Patrcm non fuisse solum, sed itahuisse in
cepisse a Patre suo qunndo mundum creare molitus semetipso hunc Sermoncm a sna pcrsona distinc-
est. Quod quidem non iile solus, sed alii eliam non- tum, qnem secuuduiii a se ac Filium fecit, scu gcnuit.
milli arbilrali sunt confici posse hhce ejusdem Ter- Ergo anic miindi ronslituticncm, id csl, ab xicruo
tulliani verbis : Ut primum Deus votuit ea, quce cum Verbiim, sive Filius Dei, tit supra animadvcrlinius,
Sopttice ralione et sermone disposuerat intra se in sub-stiania DQO Pntrc acccpcrnt nnturam el substanliam,
t

stantias el species suas edere, ipsum primum prolulit eralqnc pcrsona tnnlum a Patre distincius.
Sermonem, Itabentem in se individuas species Ratlonein A l Pater, arguil Petavitis, a Tcrlulliano dicilur,
et Sophiam , ut per ipsum fierent universa, per quem Dante omnia Detts eral solus, quia nihit extrinsecus
erant cogitata atque disposita; imo et facta fam , prccler iltum (Tertuilian. loc. cit.). Sed vix ac ne vix
quantum in Deisensu. Hocenim deerat, ulcoram quo- quidem a nobis impetrarc possumus, ut credamus
quc in suis speciebus, atque substantiis cognoscerentur,haic serio ab erudilissimo et pcrspicacissimo viro
et tenerentur. Tunc igilur etiam ipse Sermo speciem el ohjici. Nam Tertullianus continuo su!»jiinxil : ca,'-
ornatum suum sumit, sonum et vocem, cum dixit, Fiat tcrum ne tunc quidem solus; habelml enim secum, quam
rar (Ibid., cap. 6 ) . Inde enim Petavius colligi habebatin scmetipso, Rutionem suam scilicct (ibid.) Per-
possc opiuatur hanc fuisse illius de Filii Dei suasum ilaque illc, sicul snpra oslcndimiis, habebat
geiieraiione non quidem acterna, sed temporali opi- P.tlrcm aclcrnum, anle mundiim condilum, sive ab
nionem. Addit praeleiea Tertullianum paulo anto aterno, elsolunifuisse, ct non soluni.Solus enimerat,
dixissc Deum, qui natura sua csl ralioualis, penes se quia uihit habebal cxtra sc , non solus aulein, quia
cx aiieruo habuissc Ratiunnm, Aiyov, et Sermoncni. habebni inlra sc jcrnionem, qui distincla ab illo pcr-
feed bunc inlra semetipsum continuisse, tacite eogi- sona, nc Filius ejus csl.ViJ.intis iosupcr observatiiitt
tando, et ditponendo secum, qtm per Sermonem erat ab codcni Tcrliitli.ino fuisse grxcum nonieii A»>o> a
847 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 848
Latinis rationem polius, quam sermonem debuisse A sonum et vocem ? Sed numqtiid Tertullianus eo de-
appellari: Quia non sermonaiis, inquil, a principio, menliap, inquiemus, venil, ut imperfectam aliquando
sed ralionalis eliam Deus anle principium, el quia ipse vel tanlum incboatam putaverit Fiiii Dei gcneratio-
quoque sermo ratione consistens, priorem eum ut suam nem, acposlea sumpsisse speciem etornaium, atque
subslantiam ostendal (ibid.). ^uibus sane verbis si- ita perfectam et consumnialam ( Ibid.y. Non eo
gnificat nomeu illud, \oyo , ideo latine melius dici
{ igitur sensueam imperfeclam appellavit, sedquo ipse
posse rationcm; quia Deus Paier ab aeterno non modo ibidem explicat; quia elsi ab aeterno perfecta
termonalis, boc est, Sermonem extra sc non protule- fuerit, intra Dei lamen sinum lalebat, nullique nisi
ral.Verumtamcn, quia natura sua ipse ralionalis est, ipsimet soli Deo erat cognita. Ast ubi muudum con-
Rationcm ab aeterno inlra se babuit, quae ejusdem est dendo , bunc Sermonem suum extra se protulit, ac
cum illo subsiantiae, sed secunda et distincta per- veiuti ex cordis sui vuiva et malrice, uti loqui amat,
sona; quando quidem Pater ejus ab acterno solus non extra se emisit, tunc ille aelernus sermo sumptit sonum
erat. et vocem , atque idcirco exteriorem ornatum et spe-
, At bunc quidcm verum essc TcrtuIIiani sensum et ciem. Tunc enim a creaturis ralione praeditis agnilus
mcnteni inde evidenlcr conficilur quod ibi dispulet fuil. Nomen qnippe species apud bonos auctores idem
adversus Praxeam, qui Fiiium sennonem Dei eum- B significatac rei aliciijus demonstralio. Et vcro species,
dem omniuo ac Patrem, ct ab illo dislinclum non esse iuquit Nonius, ab adspectu dicitur. Cumigitur Sermo
elTuliebat. Quid aulem, obsecro , conlra euuf promo- Dei, sive alernus Dei Palris Filius, cxtra iilum prin-
vissel, si faleretur Dei Filium ac Sermonem ante cipio mundi emissus est, tum speciem et orhatum
mundi exordium non substitisse, uec fuisse personam sive sonum et vocem accipil, et perfecta fuit ejus
a Patre dislinctam. Praccjpua itaque caussae suae parle nativiuts, non quidem quoad se, sed quoad creaturas,
sponte cadendo, jugulum adversario dedissei. At quac eam ngnoverunt.
tantum abest ut id conccdat, quin potius constanlis- Non amplius ergo ii audiendi sunt, qui rursus
sime asserat Sermonem Dei nnte mundi crealionem et objicient dictum ab codcni Tcrtuiliano : Deus non
ab aelerno a Palre esse distinctum, atque ab eo se- sermonalis* a principio (ibid. cap. 5 ) . Nain con-
cundum. tinenter addidit : sed rationalis Deus eliam anle prin-
Sed nibil remittit Petavius urgetque Terlullianum dpium , et qnia ipse qnoque Sermo ratione consistens ,
aperte docuisse lunc perfeciani fuisse Filii Dei nati- priorem eam Rationem ut substanliam suan: ostcndat. S i
vitatem, cum Deus ex nibilo creavit omnia. Anlea auiem Deus mtionalis fuit anle principium, sive ab
igiiur nec ortus, ucc persona , nec substanlia c r a l : aeterno, ille eliam ab acterno prolulil Rnlionem, quae,
ac proinde nec Dei Fiiius (Pelav. lom. II. Theolog. Q ul saepius diclum, Sermo el Fiiius cjus esl (ibid. e. 8).
dogmal. lib. I. c. 5 . p. 2 5 ) . Nam ea sunt loco cilato , Tum deinde , hic Sermo, inquil, spirilu structus
quae jam retulimus , illius verba (Terlull. lib. adv. est, et, ut ita dixerim, Sermonis corpus , id cst, sub-
Praxe., cap. 7 ) : Hac cst nativitas perfecla Ser- stanlia, est spiritus. Faielur aulem utrumque , etsi
pionis dum ex Deo procedit, conditus ab eo primum unum idemque siul, posse aliquo modo disiingui
ad cogitatum in nomine Sophioe : Dominus condidit (Ibid. cap. 26) : Nam spiritus, ail ille, subslantia est
me initium viarumsuarum. Dehinc generatus ad effec- sermonis, el sermo operatio spirilus, el duo unum sunt.
tum : Cumpararet costum, aderam illi ( Proverb. VIII, flic attlem Sermo Dei Palris, sive ipsa cjtis spirilus
22, 27). Ergo Fiiii Dci nntivitas tunc tanltim , i n - opcratio, creaturis non prius innotuil, qtiam mundus
quit Petavius, perfecta n Terlulbano dicitur, quando condcretur. At bujus operalionis sive generationis
Deus per ipsum , qui Scrmo ejtis esl, et mundum et Filii Dei cognilio a Tertulliano appcllatur perfecia
omnia crcavit. nativitas; quia quae antea soli Dco Palri cognila erat,
Verurn doclissimtts ille vir nnimadverlere poltiit tunc crealuris ratione praedilis patefactn cst.
duplicem ab Auctore nostro distingui Dei Pnlris Nobis tamen Pelnvius el alii adliuc objcctant baec
sermonem. Primus narnquc ipsi est intimus, qtiem Terlulliani de cadem Filii Dei apparitionc verba
gracci »VOIA6«TOV : nltcr extcrnus et prolalilius , D (Petav. tom. II. Theolog. dogmat. lib. I. cap. 5 , p. 26;
quem mpopopixdv appcllant (Tcrtullian. ioc. cit.). Tertult. lib. adv. Praxe. 'cap. 12) : Sed et in ante-
Deus aulcm Pater pri(»re ilio intimo Sermonc, ait cedentibus operibus mundi qnomodo scriptum est f
Tertujlianus, otnniacrcarc , ct suas edcrein substan- Priinum quidem nondum Fitio appurente : Et dixit
tias et species, inlra se ipstim disposuerat nc cogita- Deus, Fiat lux, et facta esl, ipse slatim Sermo lux vera,
verat. Tum deinde Sermoncm hunc suum extra se, quoe iltuminat hominem venientem in hunc mundum ,
et exterius emittcndo universa creavit. Atqui jam vi- et per illum mundialis quoque lux. Exinde autem in
dimus a Tertulliano asseri, repcli, el inculcari illum Sermone Christo assistente el administrante, Deus vo-
interiorem sermonem ab omni aeternitatc genitum a luerit fieri , et Deus fecit per quem omnia
Patre suo, qui idcirco ab co gradu et ordine distin- facta sunt. Inde aulem conciudunt ibi manifeste de-
ctus, secunda esl sanctissimae Trinitatis persona. monslrari Filium et Spiritum secundam et tertiam
Cur crgo, inquies, tam aperte declarat non ab Trinitalis personam non fuisse ex aeterno subsislen-
seterno, scd intindi initio perfectam fuissc ejus nati- tes, sed quando Dcus mundum voluit facere , ae
vitatem, ct tunc suam accepisse specicrn , orualum , reipsa fecit.
8« * DISSERTATIO D. L E NOURRY. 830
At observandum e:*t Tertullianum his vcrhis res- A inde cliam colligi possit a Tertuiiiano agnosci aeter-
pondisse Praxcac hacretico, Calholicisohjicienti Dcum, num lucis, sive filii Dei splendorem 33ternamque ge-
cui nihil impossibileest, potuisse se ipsumet Palrem neralionem ab ipso tam constanler, uti vidimus,
et Filiuin simui facere. Lubenter autem ille fatetur asserlam ac propugnatam.
omnia quidem a Deo posse l i e r i ; scd non omnia , ARTICULUS I X .
quae potuit, ;ib illoesse facta. Debehat igitur Praxeas
Soivitur aiiud argumentum, inde petilum, quod Ter»
evidenler demonstrare Patrem revera se ipsum fe-
tullianus dixisse videlur fuisse tempus, quo Fiiius
cisse tam Palrem quam Filium, sive uon alium esse
Dei non erat.
Filium , quam ipsum Patrem. Contra vcro Tertullia-
nus eo securius afftrmal id a Praxea non posse un- Alia Petavius argumentatione, ex Tertulliani
qiiam probari, quo facilius varia congcrit Scripturac contra Uermogeuem lihro deducla , probari adhuc
lestiuionia, quihus, inquit, apud nos dislincte Paierel posse opinatur illi incompertam penilus fuisse Filii
Fiiius demonstrantur, distincie, inquam, non divise Dei aelernilaiem. Africanus siquidem Auclor noster
(ibid. ca)).t\)\ quandoquidem Filius D e i , sicut diserlissitne, uti Pelavio videlur, pronuntiat tempus
tolies diximus , a Patre prodivil, atque idcirco fuisse, quo Fiiius Dei uon eral. Purum autem putum-
ah eo est quidem distinctus, sed non divisus et sepa- B que illud Arii, ct sectalorum ejus commenlum pulat
ratus; quia eadem est utriusque substantia. Tum de- cruditusjille vir a Terlulliano asscri, ubi Hermogenis,
hinc Scriplurae ejusdem aucloritatc ostendit tres esse qui m&lcriam Deo coaelernam esse garriebal, argu-
Trinitalis pcrsonas unilale simplici connexas. At ibi menta diluit* Materiae enimvero aeternitatem baere-
ea protulil verba, qnae nobis objicitintur, ac posthaec ticus iile bomo demonstrare eo iiitcbatur, quod Deus
coiiciudil omnia facla esse per Dei sermonem , sive uunquam non Dominus fuerit. A l Dominus, inquie-
per Filitim D c i , qui et ipse Deus cst. Quia ergo Dei bat, scmper esse non poluil, nisi inateriae , cujus
sermo csl, idcirco ab eo distioguilur, et alius dicitur semper dominus haberetur. Sed iioc Ilermogenis argu-
personoe, inquil, non subslantiai nomine, ad disiinctio- mentuni refellil TerluIIianus, negatque Deuin semper
nem, non ad divisionem. Quomodo aulem una est iilius Aiisse Dominum ( Tertuit. tib. adv. Hermog. cap. 3 ) :
ct Patris substanlia et uiuts cuin eo Deus, nisi ab Dcus, enim, uli a i l , substantim ipsius nomen, id
aelerno, sicut Pater fucrit ? Cum igiltir dixit Filium esl, Diviniiaiis; Dominus vero non substantice ,
Dei antemundi exordium non apparuisse, haud ob- scd polestutis. Dominus ergo tanlum fuil, ex quo ea
scure significat ilhim tunc nulli creattirc fuisse co- esse coepcrunt, quac Detis in potestate babuit. Tum
giiilum. Ubi vero, uli ille ibidem ait , primo diclum deinde sic proscquittir : Quia et pater Deus est, et
est, Fiat tux, tunc stalim lux facla est, et apparuil C judex Deus est, non ideo tamen pater eljudex semper,
lux vcra, sive Scrmo Dei, non quidem, quia lum pri- quia Deus semper. Nam nec pater potuit esse ante /f-
innm, necanlea exstilit, qui ab aeterno genitus fue- lium, necjudex anle delictum. Fuit autemtempus, cum
r a t ; sed quia tunc hominibus coepil apparcre, qui est el detictum et filius non fuit, quod judicem , et qui
lux vera , quac illuminat omnem bominem venien- palrem dominum faceret : sic el dominus non anle ea,
tcm in hunc mundum. A l tantum abest ut haec quorum dominus existeret, sed domittus tantum fulurus
Tcrlulliani uostri responsio Pelavio aliisque faveat, quandoque, sicut pater per filium, sicul judex per dc-
quin potius lolam funditus evcrlat eorum argumcn- tictum; ita ei dominus per ea, quce sibi servilura fecis-
talioncm. sei. Unde concludit Pelavius a Tertulliano clare ac
Scinius quidem illius verbaalium in sensum a Bullo perspicue dcfiniri fuisse teniDus, quo Filius Dei nou
deioiqucti. Ea enim valde obscura esse coufilctur , erat.
scd qttu*. tamen suspicatur de Filii apparilione sic Neque respondendum est Tertullianum nondeDci,
esse inteliigenda : Filius Dei, ait ille , quatenus est sed quoiihet huminum fiiio ioqui. Nam ubi de Dei
actcrna Ralioel Sophia, lunc in primis apparere i n - Sopbia, sive ipso Dei Filio, disseril, ibi de illo citat
i
ccepit, quando Dcus incondilam et confusam rerum et interprelatur ba c Provcrbiorum vcrba (Proverb.
nialerlent sapientia sua disponere, ordinare, etcxor- D Y l l l . t. 22. et seqq.): Dominus condidit me inilio via-
nare aggressus est. At ex confusa, nec ordiuata re- rumsuarum :in opera sua anle scecula fundavit me...
rum congcrie, qu.c chaos vocaltir, nondtun eluxcrat Prior autem abysso genila sum. Sic autem ille inde
Dei Sapieniia elSophia. Tum vero clarissimc emicuit, argnmentatur ( Terlutl. lib. adv. Hermog. cap. 18) :
quando lux primigenia , tanqtiain imago Fiiii D e i , Agnoscat crgo Hermogencs idcirco eliatn sophiam
qui aetermc lucis splendor est, materiam illustravil , Dei natam ci conditam prcedicari , nequid innatum
resque singulas sua vestivil spccie , suoque ornatu. et inconditum prccter sotum Deum crederemus. Si enini
Sed huic iuicrpretalioni iilud repngnare videtur, intra Dominum quod ex ipso, et in ipso fuit, sine initio
quod non minus cx ordinatac et coufusae matcriei, non fuit, Sophia scilicet ipsius, exinde nata etcottdita;
quam cx Iticis primigeniae creatione emicat Dei sermo ex qno in scnsu Dei ad opera mundi disponenda coepit
elFilius, per quem el Itix quudibet, et cxtera omuia agitari; mutto magis non capil sine inilio quidquam
creata sunt. Si quis lanien rectc probavcritveratn esse fuisse , quod extra Dominum fuerit. Ihi sane Tertuliia-
hanc, quam Bullus aflfcrl, verborum Terlulliani ex- nus, inquient, palam assevcrat Sophiam sive B e i
plicationera, buic non admodum reluctabimur, modo Filiuin n"n fuisse sine initio, illudque acccpissc; ac
 IN TERTULLIANl APOLOCETICUM
Sophiam Umc natam ac conditam , quando coepit ad A Qui6 crgo, iuquics, verhorum ejus sensus, quibus
opcra mumli riisponcnda in scnsu Dei agitari. cam tam aperte inficinri videtur? Nobis facile quidena
ToUU! aiMcitt haitc argumenlalioiieui • et iutcgra persuadebis nihii aliud sibi voiuisse , quam aliis su-
Auctoris nostii vcrba relulimiis , ne ullus nos aliquid pra explicatis, quibus dixerat lunc perfectam fuisse
aut dissiiuulasse aui pnrlcriitisisse causetur. Neque illius nativitatem, qtiando Deus ad muttdum crean-
ctiam dissimulahimtts haic Tertulliani loca adeo ob- dum aggrcsstis est. Tametsi enim antea et ex acterno,
sc tN -a et difficilta qttibusdam videri, ut sirgumciua- uii o<ieiidimu$, hic Filius Dei genitus fuerit; nou-
lioui ex MS duefc» uihil aliud respondeudtim censue- diun tamcii ex aeterni Palris sinu, seu inlellectu,
r i n l , nisi h;s IJieronymi vcrbis , quibus Uclvidio , (anquain ex ejus mairice, vulva et corde excesse-
ejusdciii Tcrlulliaiii alia dc causa nuctoritalem pro- rat. Antc res igitur creatas ncc Filius esse, nec Pa-
fcrcnli rcspondet llicronyiiuis (lib. adv. Helvid.): ircm hahere cognoscebatur ? Cum autem Pater illuin
Et deTatnllianoquidem niltil amplius dico , quam Ec- cxlra se euiisil, tunc ejus geiieralionem , el ilium re-
cletice Iwmiitem non fuisse, id cst, itt varios haeretico- vcra Fiiiiim Dei esse , homiues agnosccre cctperunt.
lumerrorcs prnlapsum. Scd hoc ropoitso difficullalis Tcrtulliaitus itaque ut frivolam llermogetiis ex voce
nodus >ecalur , non solvitur. Natn Teiluliianii» bunc Domini stimpiam argumciitaiionem efficacitis everte-
lihrum scripsit adliuc catholicns et Ecclcsiuc h >mo. g rct, dici posse arbilralus est fuissc lempus, quo ncc
Deinde vero, etiamsi in vnrios errores incideril, al Dcum essc patrem , nec cjus Filium homiues fljgno-
que, utllilarii veihis ulaiinir , qiintn|ttam error /io- stchnnt; qnia httjtis geiicralio et nativiias ip^is com-
tninis dclraxil scripds probubilibus auctorilatem (Uilar. perta el agnita uon fueial. Ast ubi eaui agnovcrunt,
Conjjueni. in Mtttth. cap. V), n s laiiicn supra oslcn- tunc, sicuti dictuin ab eo vidimus, h.ec generatio per-
ilifntis Catholit uw de divins el a.icrua Filn Dei gene- fccta ftiit. De hac igitur perfccta, co , quo nolavimus,
ruiioiic d guta ah iii >, sivc oithodoxo, sivc hu,-rclico sensu generalionc loqui vidctur.
conslaiitcr asscrlum ac vi;idi< atutii. At hnnc revcra esse iiiius metitem confici potcst
VCIM ilnque simiiior fortassis vidcbitur aliorum ex citatis ipsiusmet ?dveisus ilermogenem veibis :
i csponsio , qui dicunt Tcrutllianum, ncerrimi ingenii Sophia ipsius, inquil, exinde nata et condita, exquo
virum, haud iusoliio disputantiuni morc in inaxima \n sensu Dei ad opera muttdi disponenda ccepit agitari
de niaterkc aiernitale cum Heruiogciie haeielieo con- (Tertulluin. lib. advers. Hermogen. cap. 18) ; quia
lenlione, paulo ullra, quam par eral, nbrepium h;cc ipsa Sophi», qti e, ilio , ul diximus, fatenle,
fubse (Bull. defens. ftd. Nicce., sect. 3, cap. 10, iit Deo patrc scmper fttii, liomiiiibus ex ipso nnta ap-
n. 4 ) . Nemini eiiiin, vel nicdiocriler in lcgendis ejus paruit, ac niaiiifc»la ipsis facla e->l. Non enira dixit
libris versato, iiicompcrlum esse potesl illum ad sla Q p m tum primtim oriam ac geuitam. Nnm hoc ipso
a

biliciidam aliquam proposiiiouciii undi<iue argumeuta
culligci o, ac ca cliam quac non magni eranl momenti.
Non ergo, inquiunl, cx citalis hujus libri vcrbis ju-
dicauduin est, quid illc de aierna Filii Dei genera-
iione senscrit; sed ex aliis, ubi sedato pacaloqttc
animo suam, uli vidiinus, et iotius Ecclesiac de su-
prema Fiiii Dci divinilatc c l aierniiate doclriiiam ex-
plicavil.
loco, quo Ilcrmogcuis arg4itias expjodit, illara ab
aicruo oiinm fuisso disciiissime prncdicat: Si nc-
cessaria est, intpiil, Dco materia ad opera mundi, ut
Hcrmogencs existiinavit, habuit Deus materiam longe
digniorem cl idoneiorem, non apud philosophos a>sti-
maudam, sed apud propltqtas intclligcndam , Sophiani
suam scilicet. Ihvc denique sola cognovit sensum Do-
mini. Quis enim scit quce sunt Dei, et quce in ipso nisi
t

Scd accuratius, si lubet, expcndamus utrum ille spirilus qui in ipso ? Sophia antern spiritus. Unde ille
vcraj ct a se stabilil;c dociriu:e limiles in objcciis concludit: Quis non hanc poiius omnium fontem ct
locis reipsa sil transgrcsstis. III priore autem ijixit originem coinntendet, maleriam vero materiarum non
Dcuni non scmpcr fuisse dominum , sicut nec pater sibi subditam , non slalu diversam, non motu inquietam,
potttil c*se unte (iliuin , nec judex ante delicttint. Atquinon hubilu informem , scd insitam et propriam , et com-
ibi qmuslio noi de patrc cj, judicc, scd taniutu do posilam , et decoram, quali Deus potuit egisse, sui
domino cral. Exeuipla igiuir sunt, qu c nd cojifuiau- D magis quam alieni egcna? At qtiis non intcliigil ibi a
dum Hermogencin adhihct. Cujuslibcl nutcm, sive Tcrluliiano asseri Sophiam D e i , ah omni aeterniiatc
creali sive increHi patris el juilicis , exetnpla ad tyus fnissc a Palrc suogenitam , qti;c spiritus tnntum est,
propositum pariter conducehant. ac Dci Paltis consiliatius , quae ab eo non statu, id
Esto tamen, c l concednmus, si lubet, illum de esl, tttsupra notavimus, stibslantia esl diversa, sed
vcro Deo Patre cjusque Fiiio Ioqui, nutnquid inlicins propria, ac sempcr insita fuit, et qun sola , nec ulla
irc |K)luit illuni suo Patri esse coxternmn ? Noune alia re, ad mundi creaiionem cgebal,]si lamen Deus
satis superqtie probntum cst quam pnrclarc oc sicpe nliqtio unqnam eguisse dici possil ?
prxdicaverit scrnioiiem scu Filium D e i , qui Patris His porro ita stabililis, Hermogeni Detim materia
sui ratio est, semper iu illo fuisse, nec ttnqunm nb indiguisse, atqtie adeo ipsi esse comiernam efTtttienli
eo separntum, ac proiude csse aelernum? Quam- respondel: Idcirco etiam Sophiam Dei natam ct con-
obrem tibi dicit tcmpus fuissc ; qtio ille non erat, ibi ditam prcedicari, ne quid innatum el incoiiditum prceter
procul dubio negaic noluit cjus aicritilalein , quam solum Deum crederemus(lbid.). Dicil ilaque Sophiam,
snepitH alibi asseruil ac lutatus cst. seu Sermonem et Filium D e i , aliquando natam prae-
853 DISSERTATIO D. LE NOURRY. 854
dicari, et agitari coepisse juxta cilatura ab illo pro- A tum Dei, passiones carnem hominis probaverunt (1dem 9

phetae diclum, Eructavit sermonem oplimum : Atque lib. de Carne Chrisli cap. 5). J^uculenler igitur docet
ita natus , inquit, Sermo Dei, qui et ejus Sophia esl; perfectam omnino fuisse in Christo divinam huma-
quia ex sinu Patris s u i , iu quo ab aelerno gcuilus la- namque naturam. Nec minus aperle declarat duas
tucrat, lunc exivit, et excessil, alquc ita , ul dixi- illas Chrisli naturas coufusas non fuisse, sed a se i n -
mus , perfecla fuit ejus naiivilas; quia tum , nec on- vicem ita dislinctas, ut penilus diversae sint earum
tea hominibus patefacta ct demonstrata est. Quemad- proprielates.
modum autem haec ipsa Filii Dei generatio, ita etiam In Apologetico ilaque cum ab eo dictum cst: Nas-
divini cjus Palris dominalio, imo el paternitas, a citur homo Deo mixtus (toc. supr. cit.), ibi procul
creaturis rationis compolihus coepil mundi pfimordio dubio non significat duas cjus naturas, uti postea E u -
agnosci, et Deus sicut Patris, ila el Domiui appellari tycbiani so-i niaverunt, fuisse permixias et confusas,
nominibus. Porro autem banc esse Tertulliani men- sed sic sibi, sicut alibi patefecimus, copulatas et
tem , inde coniicitur, quod ibi dispulet adversus Her- conjunctas, ulChrislus el verus Deus, et verus homo
mogenem, qui contendcbat Deum ab acterno nou esse sil ( Dissert. in Laclant. cap. 17, art. 3).
Dominum, nisi habueril cxlra se maleriam, cujus Non communi au|em hominuui more ilium homi-
reveradominus fuerit.Cujterum, quamvisTertuIlianus J3 ncm faclum essc docet; sed delapsus, inquit, in vir-
ab omni argumeittatiouis hujus difficuHutc sese peui- ginem, quu2 siue ullius viri opera ilium genuit (Apo-
tus non extricaveril; nemo tamen inde concludere loget. loc. ci(.). Yermti quia boc credilu difficillimum,
merilo potest ab ilio negalam fuisse Fiiii Dei aeterni- vel ab ethnicis irridcri potcrat, TertuIIianus consulto
tatcm , ac divinam naturani. Quis enim uescil inlei- sane cunctos admonet iilud a sacris praenuntiaium
lcclu difficillima quajdam documenta a pluribus haud fuisse prophelis, quorum auctoritas a nemine, ut
dubilanler asseri, qui omnes quibus impjicantur dif- supra diximus, potesi iufirmari. Quaproptcr ille
ficullatum nodos penilus solvere non possuul? At evi- paulo ante dixerat: ( Venil igilur qui ud reformandatn
dcnlissime ostcndiinus quam coitslanler, quam d i - et illuminandam eam gratiam Judaeorum Chrislianis
9

serte , ct sine uliis verborum ambagibtis TertuIIianus transroissam, venturus a Deo prcenuntiabatur Christus
asscruit ac vindicavil Filii Dei uieruilaieiu divinam- ille Fiiius Dei). Hujus igitur gralicc disciptinoeque arbi-
que cjus n iluram. Sed illam adhuc alibi non minus ter et magister, Uluminalor atque deduclor generis
pcrspicue praedicat, quemadmodum in sequenti capite liumani, Filius Dei annunliabalur; non quidem ila
vidcbimtis. genilus, ut erubescat in jxid nomine , aut de palris se-
mine,.... Dei Filius nullam de impudicitia habel ma-
CAPUT IX.
Q trem; etiam quamvidelur habere, non nupserat (Ibid.).
De Christo Deo el homine. Oittnia hacc lolidcm vcrba in nostris codicibus matiu-
AIlTICULUS PRIMUS. scriplis ct anliquis edilionibus ad Rigaitium usque
exhibenlur. Sed Rigaltio, quem alii poslea seculi
De kumano Chrkti ex virgine ortu, a sacris prdphetk
sunt, primam hujus loci phrasim, uncinis inclusam,
prsensuniaio : cur dicitur homo Deo mixtus: ejus in
. penilus resecare placuit. Nullam tamcn amputationis
terras adventum non posse rejici a gentilibus, qui
illius reddidit rationem , imo ne lniuimuin quidem
ad destruendam itlxus veriiatem qucedam simiiia finxe-vci bum. At lametsi hicc pbrasis imuilis prorsus, et
rant. textui Terlulliani omnino praepostere inserta ipsi visa
Satis abunde, nisi plane fallimur, a nobis demon- sit; lector tamen hujus addilamenti saltem admonen-
slratum est quam vcra oiiiiodoxaquc fueril Tcrtui- dus erat.
liani dc sitprcnia Yerhi, sive Serinonis et Fihi Dei Caetcrum, nulli obscura esse polest sententia Ter-
diviuitale, seuteutia ac doctrina. Sed his lucis adhuc tulliani, qui manifestissime pronuntial Fiiium Dei
nliqttid alTerre ea possunt, quae ille de eodem Dci dclapsum esse in virginem, ex qua bumanum corpus
Filio humana carne induto tradidit. Genlilibus autem accepit. Virginem autera dixit, quia bic Dei Filius,
f l m
hrc\iicr, huncque in modum explicat quid do i l l o D " ^ > inquit, de impudicitia matrem habet; etiam
Chrisliani senlirenl: Iste Dei radius, id e s l , Filius quam videtur habere, non nupserat. A t s i uila absque
Dei, qui cx Palris sui sinu lanquam radius ex Sole impudiciliui labe, ct marilali consortio mater facla
prodiit, ut relro semper prcedicabatnr ab antiquis , u i - est, ccrte Cbrislura salva vii ginitalis suus integritate
mirum propiielis, delapsus in virginem quamdam, el gcnuit. Sed qua ralione, inquiet aiiquis, dici pottiit:
in utero cjus caro figuralus, nascitur homo Deo mixtusNon nupserai ? Nonne plerique omnes illam iosephe
(Tertullion. Apologet. cap. 21, pag. 399). Scd haec nuptam revera fuisse asseveranl? Respoudent aiiqui
alio in libro clarioribus hisceverbis cvposuit: Ilaque hoc vcibo non nupserat, nihii aliud siguilicaii, nist
utriusque substantice census hominem et Deum exhibuit;Mariam virum non cognovisse. Nam ct ipsa angeio
hinc natum , inde non natum ; hinc carncum , inde spi- rcspoudit: Quomodofietislud ; quoniam virum non
ritalem; hinc infirmum, u\de projforlem; hinc morien- cognosco ? ( Luc. cap. i,v. 34 ). Sed his probandum
tem , inde vivenlem. Quas proprielas comiitionum divim crat a quibus verbum nubo boc sense accipiatur.
el humance aaqua ulique naiurce ulriusque veritate dis- Nonuullis Yero iieec, quam Hieronyrai es>e pdtant,
punda est, eademfidespiritus et carnis; virtutes spiri- pxobatur opinio MarUm quaudo coueepit CbristumV

853 IN T E R T U L L I A M APOLOGETICUM
sponsam , sivc ut Evangefotarum utamurverbo, de-
tpontalam quidcm fuisse Josepho, cui post breve a
couceptu inlervallum nupta cst. Sed ntillus Terlul-
liani mentem certius, quara ille ipse apcrirc potest
(Pelav. tom.V. Theolog. dogmat. Ub.XIV. cap. 3. § 10;
llieronym. adv. lleivi). At in suo de caruc Chrisli
liliro haec de Maria virgine scrip>il : Elsi virgo
conccpit, tu partu tuo nuptit, ipsa patefacli corporis
legc, quam ihidcm citat: Omne masculinum adape-
riens vulvam, sanctum vocabilur Domino (ldem lib. t
de carne Christ. cap. 23). Yides sane vcrhum nn-
bere liic ab eo sutni pro virginis partu, quo vulva
ejus reserala est. Non jam quidera qiixTimus quo
sensu eam apertam esse dixcrit, de quo in nostiis ad
Ambrosium observatiouibus. Nohis enim nunc sufii-
cit illud, dc quo igitur verhum nubere ab eo accipi
pro muliebris uteri in partu patefaclione (Not. in
Ambros. Exposit. Evang. sect. Luc.). Sicut autcm
iiegare non possumtis hanc minitne propriam esse
hujtts verbi significatiouem, ita certe omnes fa-
teri debent illibatam Mariae virgiuitatem ab illo evi-
dcntissinie asseri (Tom. I. Apparat. lib. III, dissert. 2,
cap. 6, art. 9, pag. 973). Non iu suo enim tantum
Apologetico, sed alio etiam in libro, ut alibi vidi-
mus, illud documeutum stabilit, ac confirraat tan-
quam ab univcrsa sui teinporis Ecclesia, et antea
inagno conscnsii receptum. Nos vcro de eo in supe-
rioribus nostris dissertationibus disputaviinus (Ibid.
lib. II, dissert. 6. cap. 7, § 5, pag. 597; Disserlat. in
Lactant. cap. 17. arl. 3. tom. i . Apparat. loc. cit. et
iib. 3, disscrt. 2, cap. 6, art. 4, pag. 597, et seqq. et
Dissert. in Lactant. cap. 8, art. i ) .
Palatn adhuc Tcriullianus profitetur hunc Christi
ex virginc ortutn, et adventum in terras, a sacris
noslris vatibtis prcenuniialum fuisse. Sed quae siut il-
lorum oracula, hoc in libro, in quo brevitati consu-
lebat, plane lacuit. Plura vero ille in libro adversus
Judaeos, el alii in aliis libris rctulcrunt, de quibus
adhuc in iisdem sttperiorthus nostris disserlalionibus
nctuin a nobis ftiit. Omiltcre lamen non possumus
Justini marlyris ie*timonium, qnod Tertulliani dictis
optiine coiigruit, eaque mirum iu modum coufirmat.
Ubi enim sanctissimus iile martyr plures de fuiuro
Christi adveutu sacrorum propbelarum pracdictiones
citat, atqtic hanc in primis Isaiae, Ecce Virgo in ulero
habebit: ibi ostendit nullam inde ethnicis dari occa- ]
sionem suum cxcusandi Jovem, qui plures aditlterino
concubilu libcros stisccpcrat. Nam iilud Isai.c. vatici-
llium : Zr/uAtvu ou Tj;o\i7i±?0t7iAj T r v <ir«p9lvev auU*-
tih ' ci ykf i7\j<0V7ixsQri inrd CTOUOUV, OXJI I T I ijv ir*p6tvoc * niiles esse ostendit. Poste.t vero ille adjicit fabulas
• t U a Zv>dfAi( Qtou iirtlGov** «rji frxpBlvta , fr-fcnt(*9cv bnjusmodi ah elhnicis poetis, inslinctti dolisqtie da>
«vrrv , xai xuopop^yat <T«L06{VOV OU^*V iriiro^xc. Signi-
ficat virginem abtque consuetudine venerea concep-
turam fuisse. Si enim cum quoquam consuevisset, berentur.
tton jam virgo' fuissct. Atenim virlus virgini superve-
niens, illi obumbravit, et virgo cum estet, ut fcetum inteiligat quantum haec Tertulliani dictis congruant,
gravidain utero ferret, effecit (Justin. Apolog. I).
Verum si certo nullus pronuntiare audeat Tertul-
lianum ad bacc collineasse Justini verba, uemini pro-
F
856
L fecto dubium csse potesl, quin Cyprianus ad hunc
Tertuliiani nostri locum respexerit, cum baec scrintis
tradebat: Hujus igitur indulgentice, gratice, discipii»
nccque arbiter et magister, Sermo et Filius Dd mittitur,
qui per prophetas omnes relro iltuminalor et doctor gt*
neris humani prcedicabatur Hic in virginem illabi-
Inr, carnem Spiritn sancto cooperante , induitur : Deus
cum homine miscelur (Cyprian. lib. de Idotor.
vanii.). Mixtus atitem ab e o , sicut a Tertulliano
dicitur, non utriusque nattirac divinac et htiroanae ficla
ab Eutychianis confusione, sed quia Christus, ut
paulo ante monuimus, utramqtie naturam perfec-
taro diviuae su.c persouae conjunctam copulatamqoc
habet.
Tum deliinc Auctor noster ipsosmet gentilcs allo-
; cutus, haec ab iis rejict non posse sic demonslral:
Recipite interim hanc fabulam, sive sicuti fabulam,
simitis est vcstrit,dum ostendimus quomodo Qirislus
probetur. Sciebanl qui penes vos fabulas ad deslructio-
nem veritatis istius cemulas prceministraverunt (Tertut-
lian. Apologet. eap. 21, pag. 599). In nostris vero
nianitscriplis codicibus, et ante Rigaltium editis, post
verbum probetur, haec aliter, sicque scripta sunt: et
qui penes vos ejusmodi fabulas eemulas ad destructionem
veritatis istinsmodi prccministruvcrint. Cur vero Rigal-
tiushaec verba iinmutaveril, nullam ab eo exspedes
rationem. Tertullianus autcni adversus etbuicos sic
argumeniatur: Objiccre mihi potestis e a , quae de
Christo, ejnsqua cx virgine ortu, et humana vila
dixi, meram csse fabulam. At, elsi id vobis coucede-
; rcm , hanc tamcn uon respuere, sed recipere debetis;
quippe quae iis simiiis est, qtias fiuxistis. Osiendimus
cnim qtiomodo Cliristus de virginc uatus probeter,
ac plures essc scriptores, qui similes fabulas, ed
dettructionem verilatit penes vot prceministraverint.
Dic aulem , quaeso, utrnm hic descriptorum in codi-
cibus nostris vcrborum Tertitlliani seitsits, magis
quam iu Rigaltiana editione obscurussil.
Caeterum, autea Justinus martyr simili plane modo
contra eosdera gcnliles disptttaverat: E i Zhxxi lik<w*p
Oivou yeytwi.tOAi pipofuv, jtocvdv, x«i roZxo irp^t TOV UtffloL
CffTo* u/u7v. Quod vero et ex virgine Christum natum ette
prcedicamut, commune tit hoc quoque proptcr Perseum
vobiscum (Juttin. Apotog. I ) . Nota eiiimvero est
omnibus haec fabula, qtia genlilcs conunenti sunt
Jovem, in aureum imbrein conversura, descendisse
ad Danacu, et ab ea Perseum genuisse. Alias praeter-
ea eihnicomm fabulas ihidcm sanctus martyr me-
inorat, qtias his, qu;c de Christo vere narrantur, si-
1
niouum ideo decantatas , ut qu.x» a Christo mirabili-
lergcsta sunt, profrbulis poeticisque commentis ha-
Nemo est autem, qui, nobis etiara silentibus, non
atque indc confirmcntur. Non unam enim tantum de
Jovis cum Danae ncfario concubitu fabuiam, sed alias
etiam plures pnucis hisce verbis perstrinxit: Filius
 /

837 DISSERTATIO ). L E N O L R R Y . 838

Dei annuntiabatur non quidem ita genitus, ut erubescali qtiemadmoduro Isaias praedixerat. Sed ipsemet Auctor
in Filii nomine, aut de Patris semine; non de sororis rtoster adhuc audiendus esl : Ne enim inteltigcrent
incesto, non de slupro fitios, aut conjugis aiience Deum pristinum Christi adventum, credituri, si intettexissentf

patrem passus est squammatum, autcornutum, aut et consecuturi salutem, si credidissent, meritum fuit
plnmatum amatorem, in auro conversum. Danaidis delictum eorum. Ipsi legunt ila scriptum: mulctatos se
Jovis ista sunl nomina veslra (Tertullian. Apologet. sapienlia el intetligentia , et ocutorum et uurium fruge *
cap. 21, pegr. 396). Alque ila hxc ieguntur in nostris (Teriuilian. Apologet. cap %\,pag. *00). Cyprianus
codicibus manuscriptis, et edilis vetuslioribus , nisi vero sic rursum ejus pressil vestigia: Quod autem
quod in bis punctum post nomen Danaidis posuerc, hoc Jndceorum populus intelligcre non potuii, deticto-
el aumm pro anro. At Rigaltius illud Danaidis nomen rum meritunt fuil. Sic erant supicnlice et intefligenlias
absttilil propria , uli liquct, auclorilate, c l coutra ccecilale mulctati; ul qni vila indigni essent, haberent
omnium codicum manuscriplorum el edilorum lidera. vilam anle oculos, necviderenl (Cyprian. lib. deldolor.
De liis porro Jovis ad virgines et mulicres constu- vanh.).
prandas conversionibus a nobis dicium est in supe- Ambo atiteni ad hacc procul dubio collincabant, ac
rioribus nosiris , ac praesertim iu Arnobii libros dis- tacito nomiue, cilabant Isaiac verba: Dices poputo
sertalionibus (Dissertat. in Arnob. cap. 9, art. 4 ) . \huic: Audite audientes, et nolite inlelligere, et vi-
ARTICULUS II.
dete visionem, el nolitc .cognoscere. Excceca cor
poputi hujus, et aures ejus aggrava , et oculos claude,
Eumdem Christi in terras adventum non posse negari a
ne forte videat oculis, el auribus audiat, et eorde
Judajis, Hisi cceca obstinatione mulclatis.
suo inteltigat, et converlatur, el sanem eum(Isai., cap.
Postquam Terlulliaiiiis adversus gentiles, eo, quem 6 , v. 9 et 10). Quae quidem ciialn invenies non
explicuimus, modo dispulavit, lum continuo illa solum in Matihaci Evangclio et Actibus Aposlolorum,
vera esse probat, quac Cbristiani contra Judacos de sed a Joanne ctiam Evangelista hunc in modum :
Christi Domiui adventti docebanl. Sic quippe prose- Propterea non poterant crcdere, quia ilerum dixit
quitur: Sciebant et Jndcei venturum esse Chrislum, Isaias : Exccecavit ocnlos eorum, ct induravit cor
scilicet quibus prophetm loquebantur. Nam et nunc ad- eorum; ut non videant ocuiis, et inteltigant corde, et
ventum ejus exspectant, nec alia magis inter nos et convertantur, et sanem eos (Maith. cap. 1, v. 14,
illos compulsatio esl, quam quod jam venisse non cre* Act. cap. 28, v. 26. Johann. cap. 12, v. 39 et 4 0 ) .
dunt. Duobus enim ejus advenlibus significatis, primo, Scd de Juda-is iutolerabili prorsus obstinaltonis vitio
qui jam expunctus, sive exactns, cl confectus , est in obcjccatis, quique ideirco credere amplius non po-
humilitale conditionis humance; secundo, quiconclu-i tuisse dicuntiir, in noslra de Lactantii libris disscr-
dendo sceculo imminet in sublimitate divinitutis exertce, latione jam disptilavimus, alque infra articufo terlio
id cst, conspictke ct manifeskc, primum non intelli- aliquid adhuc dicendum ( Dissertat. in Laclant. cap.
gendo, secundum quem manifestius prcedicalum spe- 16, art. 2 ) .
rant, unum existimaverunt (Teriullian. Apologet. cap1\, Nequc hic stctit indomila et caeca Judacoruin pervi-
pag. 400). De hoc autem Tcrtulliani fonle Cyprianus cacia : scd cum Christtis inauditis hactentis miraculis
more suo polnvil; atque suos sic translulit iu usus:, ex aelerni sui Patris sinu se vcnisse uuicuique mani-
Sciebant et Judcei Chrisium esse venlurum. Nam hic fcslissimc patcfaceret, hacc illi inagicis arlibus tri-
iltis semper prophetis admonentibus annuntiabatur. Sed buere ausi sunl. Vcrum cnimvero, quem solummodo,
significato duplici ejus adventu, uno qui in exercitio et ila pcrgil TcrtuIIianus, hominem prccsumpserant de
exempto hominis fungeretur, altero qui Deum (aierelur, humilitate , sequebalur uti magum cesiimarent de po-
non intettigendo primum adventum, qui passione prw- testate, cum ille verbo dcemonia de hominibus excuteret,
cessit occutius, unum tantum crcdunt, qui erit in po- COJCOS reluminaret, leprosos.... ostendens seseliycv Dei,
testate manifestus (Cyprian. de Jdolor. vanit.). id est, verbum iltud primordiale, primogenitum, rir-
Uterque igittir fatetur vcrum fuissc Christi, as- fute et ratione fultum (Teriullian. Apologet. eap. 21.
sumpia homhiis cnrue, ndvcnlum. Elcuim ab vcle- ] p. 400). Ila in Rigaltii edilionc. Iti nostris nutem c o - .
ribus sacrisque propbeiis tun apeiie, sicuti puulo dicibus, etantca editis . Ostendens se esse, sive sese
ante monuimus, prar.iuniintus esl, nl Judaci illuin Verbum Dei, id est, tiy», illud; ac post vcrbum
iguorare non polucrint. Veruut qttia Chrislus in hu- futlnm, in eis additum cst, eumdem qui verbo omnia
inanne conditionis htimilitnie inorlalem viiam egit, et faceret eifecisset. Sed quoniam priora verba a R i -
bunc Juda*i vcrum Mcssiam esse praefracte negave- galtio transposita fuerunt, aliquatn sallem cur po-
runt, ac superbia iuflati exspcctanl nllerum, qui i:i steriora delcvcrit, rationem reddere debebat. Num-
fine mundl cum lola diviuac majestatis gloria venturus quid autem ea rcjecit, vel quia ibi est solcecismus,
est. Sed alibi ostcndimus .voltiiitariuni ftiis>e hunc vel quia inutilia esse arhilraltis est ? Quid vero si
Judaeorum errorein, qui non solum a Terttilliano pro.omen eumdem ad ity>v referalur? Nonne in
noslro, et Cypriano, verumetinm a Lactnnliu fundi- Joannis Evangelio legimus, Principium qui et loquor
tus evertitur (Dissertat. in Lactant, cap. 47, art. 5). vobis (Joann. cap. 8 , v. 25) ? Nuraquid in his minor
Tanti autem Judacorum erroris, tantaeque caecitatis est, quam in Tcrtuliiani verbis soloeeismus^ Denique
causa , inquit TerluHiauus, eorum fuit debctum , uitima verba, quae in omnibos nostris eodicibus legi-
859 1N TERTULUANI APOLOGETICUM 860
mus, nec snperflua videntur, nec parum ad Tertul- A accensi ira, et indignatione provocati, postremo deten-
liani conducunt propositura. tum Pontio Pitato, qui tunc ex parte Romana Syriam
Major itaque fuit Rigaltii diiigentia, cum ibidem procurabai,lradiderunt, crucem ejus, et morlemsnffragiis
monitos lectores esse voluit, in quibusdam Auctoris violentis ac periinacibus flagitantes (Cyprian. de idolor.
noslri, el Cypriani exemplaribus legi quidem magnum, vanil. ). Quod autem ulerqne ac postea Lactan-
sed aptius scriptum videri magum. Bene quidem. tiusaam diserle appellant Pilalum Syriae procuralo-
Tertullianus enim postea dixit: Ecquis ille Christus rem, boc non caret diflicultatc : sed eam in nostra
cum fabula sua, si homo communis conditionis, si ma- ad hujus libros dissertalione enodare tentavimus.
gus ( Tertullian. Apologet. cap. 20, pag. 25 ) ? Nos Rationem quoque reddidinius cur Judxi dicanlur
quoqua praeterea observavimus in llaiixano codice, doclrina ChiUti exasperati, boc est, asperiores facli,
ubi babetur magnum, apposita esse duo puncta infra sive, ut ail Cyprianus, ira el indignitale accensi, quia
iilteram n, quibus superflua delendaque notalur. Ter- legem eorum solvebal et aiiliquabat ( Dissertat. in
lulliani vero locus a Cypriano sic transcriptus e s l : Lactan. c. 18. art. 2).
Cum Christus Jesus secundum a prophetis ante prce- Addit autcm TertuIIianus : Prcedixerat et ipse ita
dicta, verbo el vocis imperio dcemonia de hominibus ex-facluros. Parum hoc (in manuscriplis dcsideralur
cuteret, paratylicos restringeret, leprosos purgarel B pronomen hoc), si non et prophelce retro (Tertuttian.
Judtvi qui itlum crediderunt hominem ianlum de humi- Apologet. cap. 21. pag. 401 ). Sed hicc paulo fusius
lilate carnis el corporis, exislimabant magum de ii- aperliusque a Cypriano his verbis explicata stfnt:
centia poleslatis, et apud TertuUiantim nostrum de Uoc eos facturos et ipse prcedixerat, ei tvopketarum
potesiale (Cyprian. de ldolor. vanit.). In quatuor omnium testimonium sie ante prcecesserat, oporlere
vero, quos nacti sumus, anliquioribus bujus Cy- illum pati, ut non senliret tanlum morlem , sed ut vin-
priani libris manuscriptis codicibus legilur magnum, cerel (Cyprian. de idotor vanit.). Quo aulem modo
iu aliis autem magum. Yerumtamen poslerior baec Christu* iuferendam sibi a Judaiis necem praedixe-
leclio alteri praeponcnda videtur; quia uterque dissc- r i i , uon unus tantutu, sed omnes Evangelislae maximo
rit de divina Cbristi poteslate, qua miracuia prope- plane consensu lestilicaii sunt. Ab ipsis quoque ve-
niodum inlinila , el buc usque inaudita cdebat, quae leris Testameuti prophetis annuntiatam fuisse alibi
itnpudenlissimi calumnialores Judaei magicis iliius osteudimus.
artibus adscribere ausi fucrant. De bis autem Cbristi Tum deinde Auctor noster : El lamen suffixus cruci
miracuiis, quibus evidenlissime comprobavit se esse spiritum cum verbo dimisit, prcevento camificis officio
Dei Filium , et assumpio corpore bumano, vitam (Malth., c. 20, f . 18, 19; Marc, 10. 3 5 ; Luc., 10,
cgisse morlalein, in superiori aiiisque dissertationi- Q 33 et 18, 31 ; Joliann., 3, 4 et 8 ; Act. 1 2 , 32;
bus nostris disputaVimus (Dissert. in Laclant., cap. 9, Disserlat. in Lactant. cap.S. arl. Tertullian. Apot.
arl. 2 et seqq., cap. 18. art. 3). cap. 21. p. 401). ila quidem Rigaltius. Scd itiiram
AHTICULUS I I I . plane adverle i b i , sicut alibi , ejus diligenliam. Non
Chrislum violentis Judceorum suffragiis, sicutipse prce- aliam quippe nolavit diversam lectionem , n i s i , et
dixerat, in crucem a Pilato Syrice procuratore tandem , prq , el tamen. At in omnibus nostris roa-
actum, sponle et cum verbo spirilum dimisisse; de nuscriplis exemplaribus , sicut et antea editis, baec
solis tum deliquio, in arcana relato, ac de Christi habenlur ; El tamen sufjixus, multa mortis Ulius pro-
sepultura. pr'm ostendit insignia. Nam spirilum cum verbo
Quanquam tot lamque stupenda Christi miracula sponte dimish, prccvenlo camificis officio. Si omnia au-
invictissime adversus Judxos, ac quoscumque alios tem hacc verba Rigaltio neu arridebant, cur tiulla
illum vere Deum et bominem fuisse, ac cum homi- data ratione, et illa abslulil, et verbum sponie, quoa*
nibus vixisse demonstrent; hoc tamen Terluilianus apud Cyprianum , Tcrtulliani sequeslrem, iidumque
satis sibi non esse arbitratus est. Pergit enim, nec iiilerprelent sic legitur: Cructfixus, prcevento caruifcit
miiius luculenter demonstrat id adhuc stabiliri con- officio, spirilum sponle dimisit (Cypnan. de Jdolor.
firmarique posse aliis simiiibus miraculis , quae ab J) vanil.). Nonne Rigallius intelligere hinc potuit
illo ante et post mortem edila sunl. Eum ergo sequa- eadem esse Terluiliani verba, quae Cyprianus inhu-
mur, et de illa Christi morle disserentem audiamus : jtis Apoiogelici codice baud dubie legerat? Numquid
Ad doclrinam, iuquit, ejus quia (manuscripli codices, eliam oblilus fueral, aut dissimulare poluit quod a
qua) revincebamur, magislri, primoresque Judworum Laciantio simiiiter sctiptum observavimus : Suspen-
ila exasperabanlur , maxime quod ad eum ingens mul- sus atquc affixus, exciumavit ad Dominum voce magna,
tiiudo deflecteret, ul postremo oblalum Pontio Pilato, et uliro spirilum posuit (Dissertet. in Lactan. cap. 18.
Syriam tunc ex parte Romana procuranli, violenlia suf- art. 3). Obiter autem adverte his verbis, voce magna,
fragiorum in cruce (iuauuscriplt codices, Jesuxn) dedi ideai signiiicari atqtie his Tet tuiliani nostri , cum
sibi extorserint (Tertultian. Apologet. cap. 21. p. 400). verbo dimisit. Ut quid tandera Rigaltius alia abrasH
Cyprianus vero haec ab Auctore nostro sic muluatus ejusdem Tertulliani verba, quibus adversus JudaeoSf
est, ut quaedam etiam deeerpseiil iilius verba: Uunc, aliosque probare voluit Christum Deum et bominern
inquit, magistri eorum , Judaeoruiu, aique primores, sponte sua esse mortuutn, quemadmoduiu facta tunc
hoc est, quos et doctrina Uie et sapientia revincebat, ab eo miracula dcmoustrabant ?
864 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 863
Quod vcro i l l e , ac postea Cyprianus dicunt, pr<r- \ Hunc Judoei delractum de cruce, et sepulcro conditum,
venlo carnificis officio, illud planius et enodutius his magna etiam mititaris custodice ditigentia circumsede-
Lnclanlii verbis explieatur: Fixus cum spiritum de- runt (Ibid.). In noslris siquidem manuscriptis et anlea
posuisset, necessarium camifices non putaverunl ossacditis cxcmplaribus iegilur: Tunc Judcei magna
ejus suffringere, sicut mos corum (ercbat (Laclant. lib. ctiam militari manu, custodioe diligenlia circumsederunt.
l,divin. Instit. cap. 26). De hocaulem niore Lipsius Quid aulem ibi nocebant hxc vcrba, magna militari
disputat, quem si lubel el vacat, adire potcris (Lips. manu ? Nonne hisAuctor noster significanlius cxprcs-
iib. 2, de cruce, cap. 44, pag. 663, tom. 5). sil non parvum iuisse mililum numcrum, qui sepul-
; Prosequamurinierim, el, quid de Chrislo moriente crum Christi diligentissime custodiebanl? Scd cxtera
addat Tcrtullianus, videamus : Eodem, inquil, mo- prosequamur.
menlo, quo aniraam agebat, dies, orbem signante sole 9 •RTICULUS IV.
subducta est. Deliquium utique putaverunt, qui id quo-
que super Cltristo prccdicalum non scierunt (Terlullian. De Christi a morle ad vitam rcgressu, apparitionibus
Apologet. cap. 21, pug. 401). Et hujc quidem,*nec in Galitcea, crdinatis ad disseminandum Evangetium
plura leguntur in omnibus codicibus, cum ediiis disciputis , itlius in coetos ascensu , et iis omnibus
antiquioribus, tuin manu qualibct exaraiis. Scd in p a Pilato ad Tiberium imperatorem relatis : cur
edilione sua liccc adjccil Rigaltius : ratione non de- Ccesares Christo credidissent, si non essent sceculo ne-
prehensa, negaverunl. Atque ila ille tcxlui Tcrlulliani cessarii.
liaec addidit, sicuti non puuca pluribus aliis in locis PergitTertullianus, certiorcsque nos facil Christum
ex co abslulerat. Unde autem iiin de>ump>eril nobis praidixisse fore ul lerlia post mortem suam die ad
nec ille indical, nec divinare uliqtic possttinus. Duo- viiam revocaretur (Terlullian. Apologet. cap. 21, pag.
bus aulcm usus est manuscriplis hujtislihri codicibus, 401). Recle quidem, quemndniodum a nobis alibi ex-
Putcano el Pithoeano, ac var.is Fuldcnsis lcciionibus. plicalum est (Disserl. in Lactant. cap. 8, art. 2). Suis
Pulennum aulcm antiquilate sua vencraudum , et aulem Chrislus sieiit promissis, el rediil ad vilam. At
Pithoeanum prae inaiiibus habemus, in quibus supcr- postquam ita resurrexisset, ejusdcm auctoris noslri
addila illa verba non occurruitl. Notarc igilur Rigal- verba suut: nihil in sepulcro repertum est pmterquam
lius dcbcbal utriim inler varianlcs Fuldensis exem- exuvice seputcri (Ibid.). ln codicibus nostris el aliis
plaris icctioues reperiantur, el cur hujus solius edilionibus, sepulti; el melius quidem. Nam cxuvite
auctoritalcm cicteris omnibus pratulcrit. dicunlur imprimis hominum, ct aliquando besliarum.
Pe niemuratn deinceps a Tertttlliano soiis defe- Quamobrem Laclanlius : In sepulcro, inquil, nihit
ctione, ejusque praediclione alibi disseruimus (Dissert. C reperlum est, uisi exuvice, quibus convolutum corpus in-
i:i Lactunt. cap. 8, art. 2). Quanlum vero ea pcrculsi cluseranl {Lactant., lib. 4 diviu. Instilut., cap. 29;
fuetiiit non solum Judaii, scdeliam geuliles, ex his Dissert. in Luctanl. cap. 49, art. 2).
conjice subsequcnlibus Aucloris nostri verbis : Et Iii eadem quoque no>tra de hujus libris disscrta-
tamen eum mundi casum rclatum in arcanis vestris tione oslendimus quomodo ea explanaveril, quaa a
habetis (Tertullion. ibid). Quce quidem ila in nostris Tertulliano dc Chrisli morle, sepullura, c l resurre-
codicibus, sicut in Rigaltii cditione scripla sunt. At ctionc dicta, alque btiiic iu modum ibidem subjuncta
quis non laudabit singularem eruditi illius viri sedu- sunt: Nec ille Chrislus redivivus se in vulgns eduxit,
lilatem, qui itos ibi ndmonuit in aliis edilionibus, pro ne impii errore liberarenlur (Tertullian. Apologet. cap.
arcanis, positum archivis ? Majori lamen laudc dignus 21, pag. 402). Ibi autem dcnionslraviinus hunc lo-
procul dubio foret, si Itac nliisquc nonnullis similibus queudi modiim, qui non suium a Terlulliano el L a -
certe levissimis Icclionibus uotatis, alias longe plures ciantio , sed Cypriano etiam , ac saciis uostris Scrip-
el gravioris profecto momenli non prnelermisisset. toribus adhibelur, plane immerild ab helerodoxis
Nam archiva idem planc signilicant atque arcana, qtiibusdam vcxari (Disserl. in Laclant. loc. supr. cit.
qux, Feslo et Servio teslibus, dicunlur secrcla ct et cap. 47, art. 5).
clausa , et a quihus omnes arcentur (Festus, lib. 2 0 , 1 ) Posihac vcro TcrluUiauus de Christi, ad vitam
de Verbor. significat.; Servius in Virgil. lib. 4. JEneid. revocato, hnec tradidit : Cum disciputis quibusdant
y. 268). apud Calilceam Judccaj regioncm ad quadraginta dies
Porro autetn iilud soiis doiiquium in areana gen- egit, docens eos quw docerent (Tertultian. ibid). Quid
tilium retatum esse Aucter noster asseverat; quia crgo ? Numquid Christus per totum iilud tempus in
illtid et alia, q u * ante et post Christi mortem evene- sola Galikea , ac cum quibusdam tantum discipulis
rattt, a notariis publicis, aul aliis descripia in eorum- suis vcrsalus est ? Nonne et alibi, el omnibus discipu*
dem gentilium archivis servabanlur. Quue autem hncc lis apparuit ? Scd Terlulliauus, quia iu boc iibro brc-
sint archiva sive arcana, an Romanoruurvel aliorum vilali studcbat, non id quidem iiegal, ac quac in Gali-
genlilium, ex his forsitan coliigi poterii, qu.x* paulo lxa sunt acta, narrassq sibi satis csse ccnsuit. At
post dicemus de Pilati ad Tiberium iniperatorem de Cyprianus, quamvis illum sequatur, nou lam slricle,
Christo litteris. sed generaliter scripsit : Apparuit discipulis suis
Inlerea vero animadverlemus manus adhuc a R i - talis (uerat ad dies quadruginta remoralus esl;
galtio iilalas his subsequentibus Tertulliani verbis : ut dc eo ad pmcepta vitalia instrui possent, et discerent
865 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 864
quce docerent (Cypria. deidotor. wznif.). De his autcni A quod salutarit divince doctrince prcedicatio auetoritate
Christi apparitionibus, ct doctrina qua discipulos et auxilio hominum non indigeret. Cum igitur tenatut
suos imbuit, in aliis disserlaliotiibus disputavimus relationem de Servatore repudiasstt, Tiberius tamen in
(Dissertat. in Lactant. cap. 19, art. 3 ; et Ditsertat. prislina sententia perseverans, nihil adversus doctrinam
III Ccecit. de mort. persecut. cap. 4, art. 2). Christi durius molilus este dicitur (Euteb. lib. 2, hittor.
In iisdem etiam enucleavimus quid significcnt haec Eccies. cap. 2, pag. 40) Ila Valcsius interprelatus cst
suhsequenlia Tertuliiani vcrba : Dehinc ordinatit eit verba Eusebii grxca, qune, quia paulo longiora suut,
ad officium prosdicandi per orbem , circumfusa nubc in hic non transcribimus. Deinde vero Eusebius Tertul-
coelum est ereptut (Tertultian. loc. cit.). In noslris vero liani vcrba gra?cnni in lingunm sic translulil : Tc&iioc
exemplaribus, et aliis nnte Rigallium editis legimus: ouv o\yyt\0lvro( AJKTW «\t UdLlAtiTivr^ TOD S o y t i A T O f TOVTOV,

In ccelum ett receptut. Nuniquid Rigaltius illum T v 0 * o r p i T O v *fy£*70, rA wy/.h.ro* « v e / . o t v o W a T O . A y j l o c &i

loquendi modum ferre non potuil? Cur crgo his j x c t v o c c otf TW ZoypATi 'AflTAVrv.1 ' vj airyx) r/roj, «Vfi ov*

potius non tisus est Cyprinni verbis : In ccelum cir- *vr* iZtloxttikxn, a - j r w a x T O . 0 3e «*v rh * i r o v onro?£cit

cumfusi nube tublalut ett (Ctjpr. lib. de idolor. vanit.)! I/xecvcv, 'Aireilij&f 6Av*rov TO?C TWV ^o^artxvo^v *atT»r>opoic.
Nonnc mclius ex disci| ulo , si id licerct, niagislrum Yalesius vero harc iisdem latinis verbis reddidit, qux
n
corrcxissel? Sed auctoribus sua verba reliuquenda B » codicibus nostris etedilionibusante Rigaltiumexhi-
sunl. Alias enim acluin cssel de gcnuinis vetcrum bila vidimus. Ycruiu in suisnolis, approbata ejusdem
scriptoiu.n operihus. Rigallii Qmendalione, verba grxca Eusebii, aut alte-
Addil Terlulliauus Christum ad ccelos conscendisse: rius, ut ipse putat, iuterprelis corrupta esse opinatur.
Mutto metius, quam apud vos, genliles, asscverare deSed si ipsi suboluissenl quac a Rigahio in texlu Ter-
Rotnulis Proculi solenl (Tertultian. loc. cit.). Rursus lulliani imniulaia sunt, potius graeco scriptori fortasse
vero in iisdem nostris el edilis codicibus, Rigallio subscripsisset.'
anliquioribus : Multo verius... de Romulo Proculi to- Quidquid porro sit, ex ulraque lectione satis per-
lent. Quis autem non vidcat hanc poliorem genuinam- spicitur Teriulliani scnsus, nec de illa esse potest
que cssc Tcrtulliani leciioncm ? Nam ibi asserilmulto ulla difficullas, nisi in his verbis, quibus Tiberius di-
verius essc Christum in coclos asceudisse, quam citur pro sua conscientia jam fuisse christianus. Nam
Romulum, quamvis Proculi, id csl, ii qui Proculi ibidem dixit, Cacsares non credidisse, quia Caesares
pcrjurio abulunlur, aflirmare ^olennt visum a se Ro- erant. Sed ibi verbo credere nihil videtur aliud signi-
mulum in coelos asccndcnlein. ficasse, nisi publicnm Chrisliana? religionis profcssio-
Denique Auctor noslcr adjecit : Ea omnia tuper ncm. Pro sua igilur couscienlia Tiberius erat chri-
Chritlo Pitalus, et ipse jam pro sua conscienlia chri- Q stianus, sed nusus non esl id palam profilcru
stianut, Ccesari tunc Tibeiio nuntiavil. Sed et Cwsares Atcur, inquies, adjecit Auctor nosler : Ccesares cre-
credidissent super Christo, si et Ccesares non essent sce-didissent, si non essent soeculo necessarii ? Respondet
culo nccessarii, aut si christiani potttissent esse ccesares Rigalliusillud ideo diclom fuisse,quia, uti infra vide-
(lbid.). Miituam autem his verbis alia, ah eo superius bimus, persuasum habebanl fore ut muudus, quem
scripta, dant ulique Iuccm. llacc aulem tolidemque nolebant tam cito deslrui, cum Romano imperio
sunt : Tiberius annuntiala (manuscripti nostri, c l an- evertcrctur. Sed qmrnam, obsecro le, ex hoc errore
ti(|iire editioncs, annuntialutn) sibi ex Syrias Palwstina, induci potest vitac unius aut allerius Caesaris neces-
qum (Pamelius, quod) illic veritatem istius divinilatis sitas? Nonne autem TerluIIianus dicerc potuit Cae-
rcvetaverant (iidem manuscripli, et aliae auliquiores sares snectilo essc necessarios, id cst, saeculi et popu-
ediliones , rcvelavcrat) delutit ad senatum cum prcero- lortim moribus,ac pr;csertiin receplis religionum in-
gativa suffragii tui. Senatut, quia non ipse probavcrat, slitutis lanta necessilate obslrictos, ut ea sine scdi-
retpuit. Ccetar in tententia mansit, comminalut pericu- lionibus, atque imminenli etiam c l capitis el imperii
lum accutaloribut Chrislianorum (Terlullian. ibid. cap. subvertendi pcriculo labefaclare aut immulare noo
5, pag. %9i). Eusebius vcro loluin liunc Tertulliani, possenl?
indicalo ejus nomine, locum transcripsil. Prius au- ]) ARTICULDS V .
tem narmt morcm invnluisse, ut proviucinrum rccto-
Vera esse ea omnia, quce de Christo Deo et honune di*
res, quidqtiid novi apud ipsos conligisset, Imperatori
cta sunt; nemint fas ette de religione tua mentiri; Chri-
nunliarcnl. Quamobrcm Pilatus, de resurreclione, i n -
tlianot absque utta ambiguitate aut dittimuiatione
qttit, Servatoris nostri Jesu Chrisli, cujus peruniversam
palam et in tormenlk etiam dirittimit clamaste Deum
Palcestinam celebris fama erat, ad Tiberium principem
a te per Christum coti, nec id posse improbari a J*
retulit, mulla quoque atia ejusdem miracuta se auditu ac-
dceis,qui Deumper Moysen, nec a gentilibut, tjui
cepisse significans, et qualiter dentto ad vitamrevocatus,a
per Orpheum, Mutamm, Melampum et Trophonium
pterisque jam Deus haberetur. Al Tiberium quidem ad se-
falsos deos colere didiceranl.
natum retulisse perhibenl, sed senatum hujutmodi reta-
tionem aspernatum (uisse; specie quidem, eo quod Q I K C hactenus de Christo, sive Dco Deique Filio,
senatus auctoritas ad id non exspcctala videbatur, cum sivc vero homine, a Terlulliano scripta vidimus, hatf
tamen tex vetus avud Romanos essel, ne quis absque ille verissima esse tanta asscverntione afSrniat, ut
decrelo senatus pro Dco httbcretttr; re autem ipsa eo nulium, ne miuimum quidem, relinqnat de iis dobi-
SG5 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 800
tandi locum. Nam ethnicos ipsos sic compeliat: Hic A Graecos vero Orpheus Pierice, pergit Auctor noster,
est ordo nosircc inslitutionis, hunc edidimus et sectus etMusceus Athenis, Melampus Argis, Trophonius Bceotice
nominis censumcum suo auctore(Tertullian. Apolog., initiationibus fulsorum deorum homines obligaverunt
9

c. 21, p. 403). Gensus auiem ab eo dicitur receusio, (ibid.), hoc eslalligaverunt et obstrinxeruut. Nos vero
rccognilio el cxplicatio. In boc aulcm nemo, inquit, alibi oslcndintus ab Orpheo introducla fuisse Liberi
aliud prorsus esse cxislimet, quod occuilalum aut sacra et festa, qunc idcirco orphica appellata sunt
dissimululuin voiuerim. Nihil euim his, quae reluli, (Disserlat. in Lactant., cap. 30, arl. 3). Alio autem in
verius esse pptest; quia nec fas est ulti ait, de sua
9 loco cilavimus Diodori Siculi verba, quibus narrat
religione mentjri. Ilerculem vcnisse Albenas, ut matris Eleusinae initia-
Cliristiauorum auiem pectoribtis tam alte insitum relur mysteriis, quorum Musaeus Orphei filius *po-
erat illud docunienlum, ut exquisilissimis quibusli- «*r»jxcac, praefectus erat, qui proinde doccbal quomodo
bet suppliciis torqueri et necari mallent, quam inler- his homines obligarcnlur (tom. I Apparat., lib. III,
rogali de sua religione, aliquid, imo suum duntaxat dissert. 2, cap. 35, p. 1280).
christiauuin nomcn, aut negnre aut dissimulare. Praelerea idem Diodorus Sicultis, quemadmodum
Quocirca Justinus marlyr, ut alibi diximus, similiter in nostra de Lnctanlii libris dissei taiione annotavi-
gentilibus dicebat :Considerate,5uix rov «V elvai Jj mus, lillcris mandavit Melnmpodcin ex iEgypto in
u.f»il<3Qd.i j£«r«£o/i(vouc , ouftow.ofMQcK.f7,V ^eu8o).0}OU>T2£, Graeciam traiistulissc sancita B.icclio orgia (Dissertat.
Quodin nostra potestate est, ut cum inquirimur, nege- mox. cit., Diodor., lib. I, biblioth., p. 61). Subjunxit
mus; sed nolumus vivere mendaciler, id est, nolumus etiam fabulosam de Salurno, acTitanibus, atquc deo-
vivere, rcligionem nostram mentientes, aut dissimu- rum aflectionibus narrationein, qtiae lametsi omnibus
lanles (Justin., Apologel., lad Antonin., p. 57, I. I non probetur, non parum tamen condticit ad Terlul-
Apparat., p. 557). Tanluin aulem piaculum csse pu- liani noslri proposilum.
tabant, quando de religione sua inlerrogabanlur, d i - Trophonius porro Ergini, aut potius Apollinis filius
ctis responderc ambiguis; ut, ipso adhucTerluIliano esse fercbatur, cujus oraculutn, sicut alibi Tcrlullia-
tcste, qui martyrium magis limebant, hi ipsi tor- nus aii, in Boeolia exstabat (Terlullian., loc. cil. el
queri necarique maluerim, quam tres saitctissimae iib. de Anim. c. 46 ). At pltira de eo, et icdifi-
%

Trinilalis pcrsonas coufncndo, plures dicere dcos. calis ab eodem Trophonio deprum, ac nominatim
Cur autem omne de religiono mcndacium, aut quae- Apollinis Delpbici, lemplis memoriae prodiderunt
libct dissimulatio, peiiilus damnctur, si quaeras, re- Pausanias, Lucianus, Cicero, Phiiostraliis, Erasmus,
spondebit Tcrlullianus, eo quod qui aiiud a se coli di- ct alii a nobis in superiori de Arnobii lihris disser-
cit quam colit, negat quod colit, et culluram et hono- Q
9 tatione ciUtli (Pausan., lib. 9 deBceot., p. 311; Lu-
rem in alterum transfert, et trausferendo jam non colit, cian., Dial. Menip. elc. p. 116 et seq.; Cicer. lib. 1,
% % %

quod negavit (Terlullian., Apologel.,c. 21, c. 405). At Tuscul. p. 154; Philostr.. lib. Y l l l d e Vit. Apollon.,
t

Rigailio placuit haec delere verba, et honorem. Quis p. 420 et seq ; Erasm., Adag. chil. I, adag. 77; Dis-
autem ea ibi nou inulilia esse diflilebilur ? Non enim sertat. in Arnob., cap. 24, arl. 2; Disserlat. in Laclant.,
cullura et hoiior omuino synonyma suiil; et qtiamvis cap. 30, art. 4). Quis attlcm non videt eorum testimo-
cssent, iiemo tnmen negabii Tertulliauuin iis uli po- njo salis superqitc probari ab illo, el aliis a Tertul-
luissc. Sed lixx miuitni, nisi ad notnndam Rigaltii liano jnemoratis, homiucs inilialionihus dcorum ab
audnciam, sunt momenti. At cqrlc longe gravioris aliis honiinihus fuissc illigalos? Dcmum ille adjecit
ponderis est haic Auctoris noslri raliocinalio : qui Numam Pompilium operosissimis Romanos onerasse
dicit Jovcm verbi gralia a se coli, ct nliiiin Deum co- institutionibus. Quam autem id verum sit, a nobis
l i l , is Jovem deum esse negat, c l ejusdem Jovis cul- demoiislratum cst.
tum et houoreiii in alium transfcrt, ac sic transfe- Reclc crgo ex his concludit Tcrlulilanus non m i -
rcndo, non ipsum, siculi diccbal, Jovcm colit, illum- nus Christo, etiamsi homo lantum essel, quam his
que deum csse negat. licuisse nliqunm commentnri divinitatem, quam ho-
Quapropter nos Christiani, inquitille, rejccta omni jy mines colerc doccrct. At Christus non solum homo
prorsus dissimulatione, fraudc, et amhiguitate, pa- fuit, sed veram cum suo xtemo Patre diviuitatem
lam dicimus, et vsbis ethnicis torquentibus, lacerati et habet, rem uti Auclor nosier nil, propriam; quia
9

cruenli vociferamur: Deum colimus per Chrislum [ibid. ipsi, sicul Patri suo, propriaest (Tertullian., Apoiog.,
9

c. 4Q3ilse</.), per quem, seu quo doccnte, nosdidici- c. 21, c. 404). Non enim iile, quemadmodum Numa
mus quis vcrussit Dcus, (|iiem otnncs coleredibent. Pompiiius, rupices, id est, sylvicolas, feros, et barba-
At homo, arguehaut elhuici, fuil Chrislus. Eslo. re- ros, ul alibi ipsc Tertulliantts cxplical (iiem, lib. de
spondet Tcrtullianus; non idcirco tamen Chrisiiani Pallio, cap. 4, et de Anirn., cap. 6), homines injeclo
eum colcnles lorqucri etoccidi ab etbnicis debebant, falsorum dconim terrore, ad humanilalem tempera-
nisi hi Judaeos, Gra?cos, ac Romanos eiiam eodem vit, sed polilos et tirbanos in agnitionem veri Dci ocu-
modo condetnnarent. Nam Judaei, inquil, Deum per tavit hoc est, illis dedit veri Dei vivendi, scu cogno-
9

hominem Moysen colere didicerunt (ibid. p. 25). In

9 scendi facuitatem. Eodem enim sensualibi de hirun-
suis quippe libris Moyses docuit qua ralione, quibus- dine dixit: Pultos novil oculare rursus de sua che-
que ritibus Deus ab illis coli debebat. lidonia (idem lib de Peenit., c. 12). Quamobrem
9 f
865 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM
m
quce docerent (Cypria. deidolor. vanit.). De liisauteni Aquod satuiaris divince doctrincc prcedicatio auctoritale
Christi apparitionibus, ct doctrina qua disciputos et auxilio hominum non indigeret. Cum igitur senatus
suos imbuil, in aliis disserlationibus disputavimus relationem de Servalore repudiasstt, Tiberius tamen in
(Dissertat. in Lactant. cap. 19, art. 3 ; et Dissertat. pristina sententia perseverans, nihil adversus doctrinam
in Ccecil. de mort. persecut. cap. 4, art. 2). Christi durius molilus esse dicitur (Euseb. lib. 2, histor.
In iisdem etiam enucleavimus .quid significcnt hacc Eccles. cap. 2, pag. 40) Ita Valesius inlerpretatus cst
suhsequenlia Tcrtuliiani vcrba : Dehinc ordinatis eis verba Eusebii gr;cca, qune, quia paulo longiora sunt,
ad offtcium prcedicandi per orbem , circumfusa nubc in hic non trnnscribimus. Deinde vero Eusehius Tertul-
coelum est ereptus (Tertullian. loc. cit.). In noslris vero liani vcrba gr.Tcam in lingunm sic iranslulil : Tteiotoc
exemplaribus, et aliis ante Rigallium editis legiinus : ouv xyyilOisTOc l< n*X*t»Wvyjc TOW 2o^y.*T0f TOUTOJ ,
ln coelum est receptus. Nuniqtiid Rigaltius illum 'fv0* 'jrpirov vjp^ATO, T3 ovyxiv.TW otvexotvoWocro. Avjioc £ v
loqtiendi modum ferre non potuit? Cur ergo his eWvocc wc TW Zoyfiduri OLOIVAITUI • vj ll ofyt)r/roc, «Ve* ov*
polius nou usus est Cypriani verbis : In ccelum cir- *vrv> «5«?ox/juixet, «qruoxTO. 0 3c h nrA * v r o u iiropx^is
cuntfust nube subtalus est (Cypr. tib. de idolor. vanit.)! f/ietvcv, oc4ret})>«Lc 0A.v*rov TOIC T » V ^p^artxvfiv xctry^o^otc*
Nonnc melius cx discipulo , si id licerct, magislrum Valesius vero ha?c iisdem lnlinis verbis reddidit, quae
n
correxisset? Sed auctoribus sua verba relitiqtienda B i codicibus nostris etedilionibusantc Rigaltium exhi*
sunl. Alias enim aclumessct de gcnuinis veterum bila vidimus. Vcruni in suis notis, approbata ejusdem
scriploium operihus. Rigallii emendatione, verba gracca Euscbii, aut alte-
Addil Tertulliauus Chrisium ad ccelos conscendisse: rius, ut ipse putat, interprelis corrupta esse opinatur.
Mutlo meliuSy quam apud vos, gentiles, asscverare de Sed si ipsi suboluissent qux a Rigahio in texlu Ter-
Iiomulis Proculi solent (Terlullian. loc. cit.). Rursus tulliani immutaia suut, potius graeco scriptori fortasse
vero in iisdem noslris el edilis codicibus, Rigallio subscripsissel.*
anliquioribus : Mutlo verius... de Romulo Proculi 10- Quidquid porro sit, ex ulraque lectione satis per-
lenl. Quis atitem non videat hanc potiorem genuinam- spicilur Teriulliani sensus, nec de illa esse potest
que cssc Tcrtulliani lectioncm? Nam ibi asseritmulto ulla difficultas, nisi in his verbis, quibus Tiberius d i -
vcrius esse Cluistum iu ccelos asccudissc, qunm citur pro sua conscientia jam fuisse christianus. Nam
Romulum, qtintnvis Proculi, id cst, ii qui Proculi ibidem dixit, Cxsares non credidisse, quia Caesares
perjurio abututiltir, aftirmare ^olennt visum a se R o - erant. Sed ibi verbo credere nihil videturaliud signi-
niulum in ccclos ascendcnlein. ficasse, nisi publicnm Cliristian.T religionis profcssio-
Denique Auctor nostcr adjecit: Ea omnia super ncm. Pro sua igilur conscienlia Tiberius erat chri-
Christo Pilatus, et ipse jam pro sua conscientia chri- Q stianus, sed nusus non esl id palam profilcri.
stianus, Ccesari tunc Tibetio nuntiavit. Sed et Ccesares Atcur, inquies, adjecit Auctor noster : Canares cre-
credidissent super Christo, si et Ccesares non essent sce- didissenly si non essent sceculo necessarii? Respondet
culo nccessarii, aut si christiani potttissent esse ccesaresRigalliusillud ideo diclum fuisse,quia, uti infra vide-
(lbid.). Mtiluam aulein his verbis alia, ah eo superius bimus, persuasum habebanl fore ut mundus, qtiem
scripta, dant ulique lucem. Hacc nulein totidetuque nolebant tam cilo destrui, cum Romano imperio
sunt : Tiberius annuntiata (manuscripti nostri, cl an- evcrtcretur. Sed qmrnam, obsecro le, ex hoc errore
ti(|UT cditioncs, annuntialutn) sibi ex Syriai Patmiina, induci polest vitac unius aut allerius Csesaris neces-
qum (Panielius, quod) itlic veritalem islius divinilatis sitas? Nonne autem Tertullianus dicerc potuit Cac-
rcvelaverant (iidcm mantiscripli, et aliac anliquiores sarcs S.TCIIIO cssc necessarios, id est, sacculi et popu-
ediliones , rcvelavcrat) detulil ad senatum cum prcero- Iortim moribus,ac pr;cseriiin receplis religionum in-
gativa suffragii sui. Senatus , quia non ipse probaverat, slitutis lanta necessitaie obslriclos, ut ea sine scdi-
respuit. Coesar in senlentia mansit, comminatus pericu- lionibus, atque imminenti etiam c l capitis el imperii
lum accusatoribus Chrislianorum (Tertullian. ibid. cap. subvertendi pcriculo labefactare aut iinmutare non
5, pag.%9i). Eusebius vcro lolutii hunc Tertulliani, possenl?
indicalo ejus noiniue, locum transcripsil. Prius au- ]) A R T I C U L O S v.
tem narmt morcin invnluisse, ut provinciarum rccto-
Vera esse ea omnia, quce de Christo Deo et homine di-
res, quidquid novi apttd ipsos conligissel, Imperatori
cta sunt; nemini fas esse de religione sua mentiri; ChH-
nuiiliarcnl. Qunmobrcin Pilatus, de resurrectione, i n -
stianos absqtte ulla ambiguilate aut dissimutatione
quit, Scrvatoris noslri Jesu Christi, cttjus peruniversam
palam et in tormenth eliam dirissimis clamasse Deuin
Palcestinam celeoris fama erat, ad Tiberium principem
a se per Christum co/t, nec id posse improbari a / u -
retttlit, multa quoquealia ejusdem miracula se auditu ac-
dceis. qui Deum per Moysen, nec a gentilibus, qui
cepisse significans, et qnaliler denuo ad vitamrevocalus a %
perOrpheum, Musamm, Metampum et Trophonium
plerisquejam Deus haberclur. At Tiberium quidem adse-
futsos deos cotcre didicerant.
natum relulisse perhibent, sed senalum hujusmodi rela-
tionem aspernatum fuisse; specie quidem, eo quod Q U T hactenus de Christo, sive Dco Deique Filio,
senatus auctoritas ad id non exspcctata videbatur cum M V C vero homine, a Terlulliano Fcripta vidimus, I I T C
y

tamen lex vetus avud Romanos esset, ne quis absqueille verissima esse tanta assevcrntione affirnmt, ut
decreto senatus pro Dco habcretur; re atttem ipsa eo nulium, ne miiiimum quidcm, relinqtiat de iis dubi-
865 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 800
tandi locum. Nam etbnicos ipsos sic compellal: Hic A Graecos vero Orpheus Pierice, pergil Auctor noster,
est ordo nostrcc institutionis, hunc edidimus et sectce etMusasus Athenis, Melampus Argis, Trophonius Beeolice
nominis censumcum suo auctore(Tertullian., Apolog., initiationibus falsorum deorum homines obligaverunt
c. 21, p. 403). Gensus autem ab eo dicilur reccnsio, (ibid.), lioc est alligavcrunt el obstrinxeruiit. Nos vero
recognilio et cxplicalio. Iit boc aulcm netno, inquit, alibi oslcndinitis ab Orpbeo inlruducta fuisse Liberi
aliud prorsus esse cxistimct, quod occultaium aut sacra et fesla, qunc idcirco orphica appellata sunt
dissiinulalum voluerim. Nibil enitn bis, quac reluli, (Disserlat. inLaclanl., cap. 30, art. 3). Alio autem in
verius esse potest; quia nec fas est ulli, ait, de sua loco citavimus Diodori Siculi verba, quibus nnrrat
religione mentjri. Ilerculem vcnisse Alhenas, ut matiis Eieusinae initia-
Glirislianorum autem pecloribus tam alte insitutn retur mysleriis, quorum Musaeus Orphei ftlius npo-
erat illud documenluni, ut exquisilissimis quibusli- «rrrjxwc, praefeclus eral, qui proinde doccbat quomodo
bel suppliciis torqueri et necari mallent, quam inler- his homines obiigarentur (tom. I Apparat., lib. III,
rogali de sua religione, aliquid, imo suum duntaxat dissert. 2, cap. 35, p. 4280).
cbrislianuin nomcn, aut negare aut dissimulare. Praelerea idcm Diodorus Siculus, quemadmodum
Quocirca Jttstinus martyr, ut altbi diximus, similiter in nostra de Lnciantii libris dissertalione annotavi-
genlilibus dicebal :Considerale,ort u xoZ lv V ' v
B nius, liltcris mandavit Melnmpodcm ex iEgypto iu
UfnnhdAi Gracciam transtulissc sancita Baccho orgia (Dissertat.
«£«T*£o/i$vouc , ou povjbfMfa </7,v <ptu$0).oyovn!f,
Quodin nostra potestate esl, ut cum inquirimur, nege- mox. cil., Diodor., lib. I, biblioth., p. 61). Subjunxit
mus; sed nolumus vivere mendaciler, id est, nolumus etiam fabulosam de Salurno, ac Titanibus, atque deo-
vivere, religionem nostram menlientes, aut dissimu- rum aflectionibus narrationein, quac tamelsi omnibus
lanles (Juslin., Apologel., lad Anlonin., p. 57, f. I non probelur, non parum tamen conducit ad Tertul-
Apparat., p. 557). Tanluin aulem piacuhim csse pu- liani noslri proposilum.
tabant, quando de religione sua iiilerrogabanlur, d i - Trophonius porro Ergini, aut potius Apollinis filius
ctis responderc ambiguis; ut, ipso adhucTertuIiiano esse fercbatur, cujus oraculum, sicut alibi Tcrtuliia-
tcste, qui marlyrium magis limebant, hi ipsi tor- nus ait, in Boeolia exstabat (Terlullian., loc. cit. et
queri necarique maluerini, quam tres sanctissimae lib. de Anim., c. 46 ). At plura de eo, el icdili-
Trinitatis pcrsonas coiifitendo, plures diceredcos. catis ab eodem Trophonio deprum, ac nominatim
Cur autem oiiine de religiono meudacium, aut qtiae- Apollinis Dclphici, templis memorias prodiderunt
libct dissimulaiio, peuiliis damnetiir, si quncras, re- Pausanias, Lucianus, Cicero, Phiiostratiis, Erasmus,
spondebit Tcrluilianus, eo quod qui aliud a se coli di- ct aiii a nobis in superiori de Arnobii libris disser-
cit,quum colit, negat quod colit, et culluram et hono* Q tatione cilali (Pausan., lib. 9 deBoeot., p. 511; Lu-
rem in alterum transfert, et trausferendo jam non colit, cian., Dial. Menip., elc, p. 116 et seq.; Cicer., lib. 1,
quod negavit (Tertullian., Apologet.,c. 21, c. 405). At Tuscul., p. 154; Philostr., Ub. Y l l l d e Vit. Apotlon.,
Rigaliio placuit haec deiere Vi-rba, et honorem. Quis p. 420 el seq ; Erasm., Adag. chil. I, adag. 77; Dis-
aulem ca ibi nou inulilia esse dirtilebilur? Non enim sertat. in Arnob., cap. 24, art. 2; Disserlat. inLactant.,
cullura et hoiior omnino syiioiiyma sunt; et quamvis cap. 50, art. 4). Quis atilcm non videt eorum testimo-
cssent, uemo tainen negabit Tertulliauuin iis uli po- njo salis superque probari ab illo, et aliis a Terttil-
luissc. Scd hncc minimi, nisi ad notnndam Rigallii liano memoratis, homiiics iniiiaiionibus dcorum ab
audaciam, sunt momenti. At cqrle longc gravioris aliis hominibtis fuissc illigalos? Dcmum ille adjecit
ponderis est hacc Aucloris noslri raliocinalio : qui Numam Pompilium operosissimis Romanos onerasse
dicit Jovcm vcrbi gralia a se coli, ct nlitim Deumco- institutionibus. Quam aulem id verum sit, a nobis
lit, is Jovein deum esse negat, ct ejtisdem Jovis cul- demoitstratum cst.
tum et hoiiorein in alium transfert, ac sic trnnsfe- Recle crgo ex his concludit Terlulllanus non m i -
rcndo, non ipsum, sicttli dicebal, Jovcm colit, illura- nus Christo, eiiamsi homo lantutn essel, quam his
que deum esse ncgal. licuisse nliqunm commentari divinitatem, quam ho-
Quapropler nos Cliristiani, inqnitille, rejccla omni j) mines colerc doccrct. A l Christus non soluin hoino
prorsus dissimulatione, fraudc, et amhiguitale, pa- fuit, scd veram ctun suo acleruo Patre diviuilalem
lam dicimus, et vsbis ethnicis torquentibus, lacerati et habet, reiw, uli Auctor nosier nil, propriam; quia
cruenti vociferamur: Deum colimus perChristum {ibid., ipsi, sicut Patri suo, propriaest (Tertullian., Apotog.,
c. AQZetseq.), per qtiem, seu quo doccnte, nosdidici- c. 21, c. 404). Non euim iile, quemadmodiim Nmna
mus quis vcrussit Dcus, quem omncs coleredibent. Potnpilius, rupices, id cst, sylvicolas, feros, el barba-
At bomo, argitehaut elhiiici, fuil Chrislus. Esto. rc- ros, ut alibi ipsc Tertullianus explicat (iicm, lib. de
spondel Tcrlullianus; non idcirco tamen Christiani Pallio, cap. 4, et de Anim., cap. 6), homines injecto
eum colcnles torqucri etoccidi ab cthnicisdebehant, falsorum deorum lerrore, ad huinanilatem tempcra-
uisi hi Judacos, Gr.ecos, ac Romanos eiiam eodem vit, sed polilos ct urhanos in agititionem veri Dci ocu-
modo condemnarent. Nam Judaei, iuquit, Deum per tavit, hoc est, illis dedit veri Dei vivendi, scu cogno-
hominem Moysen colere didicerunt (ibid., p. 25). In sceudi facuitatem. Eodem enim sensualibi de hirun-
suis quippe libris Moyses docuitqua ratione, quibus- dine dixit: Pullos novil oculare rursus de sua che-
que ritihus Deus ab illis coli debebat. lidonia (idem lib, de Poenit., c. 12). Quamobrem
9
$87 IN T E R T U L L l A N l APOLOGETlCtJII m
Cyprianns, eum more suo Imitatus, Chrisli, slcutille, A testes, sicut adhuc Tertullianus annotat, esse magos
discipulos ideo per orhem dispersosesscdocet, ul cce- (Tertultian., Apologet., c. 22, c. 405).
cos et ignaros ad agnilionem verltatis ocularent (Cypr., Aiiam prnelerca ille suggerit rationem cur Dxmo-
de ldolor. vanit.). Quin etiam Pontlus Cypriani dia- hes non solum b i s , sed quibuslibet etiam clhnicis
Ciiniis in ejus vitn, ac de illo scrlpsit : Nondum se- hominibus agniti fucrint: Jam vutgus indoclum, iii-
cunda natbitas novum hominem splendore loto divince quit, in usum maledicti frequentat (lbid). lta Rigal-
tucis ocnlaverat (Pontius in vil. Cyprlan., v. inlt.). QuU tius; sed dtiO nostri manuscripli codices recenliores
porro ex his, qtiac hacteuus disputata sunt, non per- in usu anliquiores in usu maledictis, vetusliores edi-
9

cipit quam merito jurc Tertulliaims conliciat C h r i - tiones in usum maiedictis. Sensus vero Auctoris nos-
stlanos ab Ethnicis ct Judaisiniquissime criiciari, el tri est: Yulgus ethnicorum cum male aliis dicefet,
interfici, qitia cum verum Dctmi pcr Christnin agno- et imprecaretur, solitum fuisse eos Daemones vocare,
vissent, ejusquc nrofessi fuisscnt religionem, neu- nut nomen invocare Daemonls. Sic enim ille prose-
irum negare, imo ne dissimulare quidein voiebnnt? quitur : Nam et Satanam principem hujus mati generis,
proinde de propria conscientia animce, eadem exsecra-
CAPUT X .
menii voce pronnntlat. In anliquis manuscriptis et
DeAngetiset Dcemonibus. editte codicibos Icgitur ex sacramcnti, sed sola baud
ARTJCULUS PRIHUS. dubie lihrnriorum oscitantia. TertuHianus siquidem
Angelorum et dcemonum nomen cognitum fuisse gentili-alio fn libro satis aperte mentem explicat suam:
bus poetis, philosophis, ac nominaiim Socrati, Pla- CumDamonia, inquil, affirmamus esse, sane quasi
toni nec non magis et vulgo indoctorum hominum, non et probemus, qui ea soti de corporibus exigimus,
9

qui nomen dcemonis in usum malcdicli frequentabant; aliqui Chrysippl assentator illudit. Et esse el abomina-
cur illud nomen adeo detestabile; omnes angelos tionem sustinere exsecrationis tuce respondent. Dcemo-
crealos esse a Deo perfectos pravos autem sponte suanium vocas hominem aut immunditia aul malitia, aut
t
9

corruptos; de eorum cum Deo divortio, ac matrimo- tnsotemia, aut quacumque macuta, quam nos damo*
nio cum filiabus hominum, unde corruptior dccnio* niis dcputamus, aut ad necessitatem odii importununu
num gens orla dicitur. Satanam denique in omni aversatione, et aspernatione 9

et detestatione pronunlias, quem nos dicimus malitice

Transil Terlullianus ad aliud Clirisiiinx Rcligionis Angelum, totius erroris artificem, totius sceculi interpo-
de Angclis ct Daemonibus documenlum (TertuUian. 9
lalorem (Idem lib. de Teslim. anim., cap. 3.)
9

Apotoget. c. 22, c. 404). Eo aulem accuraiius illud

9
Mos igitur ethnicorum erat, ut aliis maledicendo,
explicare conlcndit,quo pcrsuasum magis ethnici ha- C alqueimprecando,cos vocarent Daemones, aut Dicmo-
bebant d&mones sub imaginibus et nomintbus mor- nis ctSalanoe nomine diris illos devoverenl, et exse-
tuorum(ibid. c. 23, c. 404), id csl, faisortim deorum, crarenlur. SI vero alitim hujus moris testem deside-
9

dclitesceules, edere signn, miracula ct oracula, qui- res, Auguslinum habebis, qui nos insuper admonet
bus fxdem divinilatis operabantur (ibid.), hoc est, qui- ubicumque in sncris Scripluris nomen Dacmonis, aut
bus daeniones suadcre conabnnlur Veros esse, quos Dnemoniorum occurrit, eo malignos spiritus signifi-
colebnnl ethnici, deos, ac proinde veram esse eorum cari. Ecce ipsamet ejus verba: Nos autem, sicut
religionem. Jam vcro vidimus a Minutio Felice, L a - Scriptura loquitur, secundum quam christiani sumus 9

ctantio, c l aliis radicilus cvulsum fuisse htitic ethni- Angelos partini quidem bonOs, partim malos, nunqnam
corum crrorem, quo in primis nitebatur tola illorum verobonos Dcemones legimus. Sed ubicumque iltarum
religio (Dissertat. in Minuc., cap. 18, o r f . l , etin La- Litterarum hoc nomen positum reperitur, sive Diemones
ctant., cap. 20, art. 4). Sed quia hi scriptores plura sive Damonia dicantvr, non nisi maligni significantur
cx hoc Aucloris nostri libro delibaverunt, atque inde spiritus. El hanc loquendi consuetudinem in tantum
lanqu «m cx ptiro fonlc suos irrigaverunt horlulos, i d - poputi Usquequaque seculi sunt, ut eorum eliam, qui
ciico cjus opinio diligentius a nobis examinanda est. pagani appellanlur, et deos multos, ac dcemones colen*
Primum ilaquc docct Angelos et Dxmones csse J) dos esse contendunl nultus fere s\l tam titteratus, et
9

substanlias quasdam spirilales, quarutn nomcn gen- doctus, qui audeal in laude vel servo suo dicere : Dce-
tiiibus lam poelis, quam philosophis (loc. cit.), quem- monemhabes; sed cuilibet hoc dicere voluerit, nonse
admodum alibi adbuc ostendimus, non fuit incogni- aliler accipi, quam maledicere voluisse, dubitare non
luni. Ex pbilosophis aulem nominatim appellat P l a - possit (August. lib. 9. decivil. cap. 19. pag. 235).
toncm et Socralcm, qui dacmonem assistcuiern ha- Postea vero addidil: lla delestabile nomen est dwno-
behat, dehortatorium, inquit, planea bono (Tcrtullian. num, ul hoc modis omnibus a sanctis Angelis nos re-
9

Apotoget., c. 22,c . 406). Dixerat aulem alio in Iibro: movere debeamus (lbid. cap. 25, pag. 256). Duplex
9

Socratcm puerum adhuc spintus dcemonicus invcnit itaque Augustinus, quemadmodum Tertullianus nos-
(ldem, tib. de Auim. c. 59, p. 341). A l de hoc So- ter, distinguit angelorum geuus, et unum quidem
9

cratis docmone ili cilala de Minulio Octavio disscrta- bonnm, qui Angeli simpliciter vocanlur ; aliud vero
tione, ct in aliis ibi latidatis egimus (Dissertat. in Mi - dxmonum, quorum nomen detestabile, malignos spi-
nuc. Octav., c. 18, art. \). Pnetcrea ibidem patefe- rilus semper significat.
cimus utriusque nominis, id est, Angcli et Dcemonis Cur ergo, inquiet aliquis, adeo detestabile erat i l *
869 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 870
lud nomen, alque non solum a Chrislianis, sed etiam A perniciem suam traxit, pravorum angelorum pecca-
a gcniilibus in mniam partem semper accipiebatur ? lum, ncc ibi, nec in Apologetico perspicue omnino
Nonue ipsc Auguslinus cl alii scriptores lalini, ut explanavil. Yerum alio in libro duo eorum peccata
alihi obscrvavimus (Dissert. in Laclant. cap. 20. art. 4), his videiur denotarc verbis : Nihil angelis illis impu-
nomen gracctitii oV/xovsc, idem significarc tesliii- telur propler (alii prceler) repudium cceti et matrimo-
9

cnnttir, atque rerum scios, et peritos? Praeterea Ter- nium carnis (Tertull. lib. de Cult. fcemin. cap. 4).
lullinnus hocce in Apologeiico libro nos monet idcm Quocirca iiios alibi appellat Angetos desertores Dei 9

esse dxmonum , aique geniorum nomen : Nescilis, amatoit* fosminarnm, ac propterea damnatos a Deo
ihquii, genios dcemonas dici, et inde diminutiva voce (Ident, lib. de Idototat. cap. 9). Nontte atitem duplex
dcemonia? Et paulo posl, dcemones : id est, genios ibi dislinguit angelorum peccatum ; primum quidem,
(Tertuliian. Apoioget. cap. 32. col. 447). Alihi vero: qtio rcpudiaverunl ccelum, et Deum deseruerunt; se-
Omnibus genii deputanlur, quod dcentonum esl nomencundum vcro, perversum foeminarum amorem et car-
(Idem, tib. de anim. cap. 39. cot. 541). Quid igilur in nis malrimonium ?
co nomine [lain malnm, tamque singulis omnibus De hoc porro secundo eorum crimine ila quidem
dctestabile? Bcne quidem, si sita scicntia, peritia, ille : Damnati, inquit, in pcenam mortis deputantur ilti
ingeniiquc viiibus non male uterenlnr. Sed qnia iis ad B scilicet angeli, qui ad filias hominum de ccelo ruerunt %

vexnndos fallcndosque homines, ut postea videbimus, ul hcec quoque ignonunia fcemince accedal. (Idem
pinnc ahutuntur, non mirum profecto si currcti hoc lib. de cult. fosmin. cap. 2). At si ex hoc Ange-
detestnrentur nomen, illudque suls aiios nialedictis lorum scelere foeminis ignominia accessit, si prop-
adhibcrent. lerea, uti dictum ab eodem Auctore nostro mox vidi-
Qunmvis atitem Auclor noster pauca de honis mtis, Angeli damnati sunt, cur crgo, inquict aliquis,
Atigelis in Apologelico tradideril, Illos nihilominus illud simpliciter matrimonium carnis, non autem ne-
a malis, el hos a dacmonibus haud obsctnre distinguir. farium stuprum ab illo vocatur ? Cuivis itaque, id a
Dc illis cnimvero hoc quidem, sed brevissime : Quo - nobis poslulanti, his respondcbimus totidemqtte ip-
modo inquit, de angetis quibusdam, sna sponte corrup- siusmet Terlulliani vcrbis : Conspicati filii Dei filias
9

lis, corruptior gens dcemonum evaseril, damnala a Deo hominum quod pulchw essenl, acceperunl sibi uxores
cum gtneris aHctoribus, et cum eo, quem dicimus, prin- ex omnibus quas legerunt. Hic enim nomen mulierum
cipe, apud Litteras sanctas ordine cognoscitur (Idem grcecum uxeres sapit; quia de nuptiis mentio est. Cum
Apotoget. cap. 22. c. 405). At plura illc paucis verbis ergo filias hominum dicit, manifeste virgines portendit,
compleclitur, qnae non ita breviter, nec sine quibus- quce adhuc apud pareutes deputarentur (nam nuptce
dam observationibus persiriiigeiida sunt. Q maritorum nuncupanlur) cum poluerit dixisse uxores
Primo atitcm declarat quosdam Angelos fuisse hominum: ceque non adulteros nominans angelos sed9

corruptos. Plures ergo aiios fuisse siguiftcat, qui maritos , dum innuptas sumunt filias hominum, quas
corrupti non fuerunt, qtiosquo idcirco nominamus nalas supra dixit sic quoque virgines significans supra
9 9

bones, atque ob suam in bono perseverantiam beatos natas at luc angelis nuptas ( Idem, lib. de Virgin. ve~
9

csse jure merito credimus. Secundo, eosdem Angelos tand. cap. 7). Ideo igitur Angelorum praevaricatorum
donatos fuisse libero voluntatis arbitrio, quo bene aut mnlrimonium appcllat; quia illi lilias hominum non
male agendo, praeroium vel poenam mereri polerant. nuptas, scd virgines sumpserunt, et idcirco nec ipsi
Tertlo, qnosdam ex lllis rorruptos ac libene potes- ndultcri vocaulur.
talis suae abusu, in aliqua prolapsos foisse peccata, Neque tamen hoc malrimonium licituin putavit,
ob quac a Deo damnati sunt. Quarto eorum fuisse sed illicitum plaue ac scelestum, propter quod foemi-
principem, de quo ille paulo ante dixerat: Satanam nis ignomiitia accessit, et angelis damnatio. Quam-
principem hujus mali generis (Ibid.). Alibi vero illum obrem alio ille in libro : Sciebat, inquit, el Apeslolus
vocal Angelum, quem Dcus, ex forma operumbonorum in coetis operata esse spiritalia nequitice Angetorum scan-
instiluit bonum, el omnium sapientissimum ; tam ins- dalizalorum in filias hominum (Idem tib. Y . advers.
titutione, juUa prophetiam Ezecbielis, bonum Ange- Jj Marcion. cap. 18 ). At de hoc facinoroso pravorum
Ium quam sponte corruplum (Tertull. lib. 2. advers. angelorum cum filtabus hominum matrimonio, seu
9

Marcion. cap. I 0 ) . T u n i deinde, invituperabilis fuit pottiis vero stupro, haud semel disputavimus cum in
a die conditionis suce, a Deo in bonwu condilus, nostra de Laclantii Opcribus disserlatione, tum aliis
vt a bono conditore inviluperabilium conditionum, et in locis ihi aduolatis ( Dissertat. in Lactanl. cap. 20,
excullus omni gloria Angelica, et apud Deum consii- arl. 3 el 4 ).
tulus, qua bonus apud h num, poslea vero a semetipso Qttiuio tandem ac postremo loco observandum su-
translalus in malum non minus, ipse liberi arbitru percst, Tertullianum in Apologetico ulla nhsqitc hacsi •
institutus, ul spwitus (lbid. col. 462). Addit denique tatione asseverasse ex illorum corruptorum Angclo-
Iiunc satanam de sublimitate decidisse dclicto suo, rum cum fiiiabus bominum concubiiu ortam fuisse
cujus auctor ipse fuit. Do illo autem in nostra de corruptiorem jgenlem dacmonum. At non minores
Lactnntii libris disserlatione egimus ( Dissertat. iu quidero inhac, quamalia de Angelomm cum foeminis
Lactant. cap. 20. art. 5). matrimouio opinione difficultates occurrunt. Eas au-
Quodnam aulem fueril hujus aliorumque, quos in tcm nugent, quae illc de corumdem daemonum, atime
 871 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 879
Angelorum MVC bonorum , sivc malorum natura de- A corpus aliquod, nunc non liligabo, modo mihi
cernit. Quac quidem a nobis priraum, et alia' deinde concedatur substantiam Angelicam, si forte sit cor-
invesliganda suut. pus, cam c*se corpus sui generis. At corporis no-
mine non aliud, tit nlibi vidimus (toc. eit.) signifi- 9

ARTICULUS II. cat, nisi rem qiiamlibei exsislcntcm et qux rei non
exsislenti, et nihilo opponitur. Nonue ergo colligi
UtrumTertullianus erediderit spirituaiem esse omnium
haud absurde hinc polesl illnm cxislimavisse Ange-
Angeiorum et dcemonum naturam : quanta ea de re
lorum naluram csse mere spiritalcm, qua3 (amen ideo
propter istorum ex pravis angetis, et hominum ftlia-
corpus sui generis vocari potcst, quia non est nibil,
bus originem difficutias : de eorumdem dcemonum in-
ac icvera exsistil?
vidiu; qua in hominum, quibus subditi sunl pemi-
9

eiem conspirant. Eodem plane argumenlo eumdem Marcionis crro-

rem iinpugnat: Quo magis , inquit, Angeli neque ad
moriendum pro nobis dispositi brevem carnis conimea-
9
Suam de Angclis el daemonibus dispulationem his
tum non debuernnt nascendo sumpsisse quia nec mo- 9
Tertullianus in Apologelico vcrbis itichoat: Dicimus
riendo deposituri eam fuerant .. Si creator facit Angetos
esse substantias quasdam spiritales ( Terlutlian. Apoto-
Q~ .... . . . , . . Tt spmtus et apparttores suos tgnem ftagrantent, tam
r t v v
get. cap. 22. pag. 404). lu supenon aulem nniculo ° . . . . „ „ . , „ ,
j. ... i o . • •. vere spintus, quam et tgnem tltos verc facit (Ter-
v
dictum vidunus dc Satana emmenttssimo, ut ipsc att, ; ' * rtV '
Angelorum el Archangelo quod a Dco tiberi arbitrii
9 9 tult. ttb. III aduers. Marcwn. cap. 9). Audisne qunm
aperte declaret An^elos, qui htim ni forma ab pa-
constitulus sit, ut spiriius (ldetn lib. II. advers. Mar-
9
triarchis visi sunl, lam vere spirilus fuisse, qtiam
cion. cap. 7). Oinnes vero Angclos, sictil ille adhtic
veram ipsi hoininum carncm assumpserant ? Non
scribit (Ibid. ttb. III. cap. 9), tam vere crcator spiritus
propria autem eorum erat caro, scd ipsis ad breve
fecit quam apparilores suos ignetn flagrantem (Psalm.
9

7
lempus a Deo data, ut cum hominibiis conversari
103. t . i.ad Hebrce. t • ) - Nunquam igitur dttbitavit
possent ct colloqiti. Alia itaquc illorutn, quam bomi-
Angelos omnes esse spirilus, ac spiritaiem esse iilo-
num esl stibstantia, vidclicet spirilualis, qua superio-
rum substantiam.
res homittibus vere suiil spirltus.
Sed in conlroversinm vocatur quid illo spiritus
nomine intclligat, an substantiam ab omni re corpo- Plura si quis desideret, illitis de Resttrrectione car-
rea prorsus distinctam, vel corpus atiquod tenuissi- nis librum ndeat, el ibi toii.leoi lcgerc polcrit ejus
mum ac subtilissimum, quod omnem homiuis aspe- vcrba : Angeii atiquando, tuhquam homines fueruut
ctum fugiat. Ncc difhteri quidem possumus hnnc edendo et bibendo et pedes lavacro porrigendo : hu-
9 9

disceptalionem non posse facile a quoquain dirimi. C manam enim induerant superftcient satvu itttus sub 9

Quid lamen de hac Terlulliani nostri opiuione cer- slantia (ldem tib. de Resurr. curn. cap. 62 ). Quac-
9

tius proferri possit, explorare tenlabiinus. nam autem fucril illa proprja angelorinn subslan-
Primum itaque advertendum est quomodo ille ad- tia cl nalura, sub humma effigie delitescens, ipsemet
versus h;crelicos, qui assumplum a Chrislo veruin ibideni sic explicat : Angclt fucli ianquam homines
9 9

corpus negabant, disputet, eorumque refellat erro- in eadem substanlia spiritus carnatem traciaiionem sue-
rcm. Hacrelici auiein ilii exemplo .Angelorum, qtii ceperunt (Ibid.). A l qtiibits ainaho le, clarioribus ver-
olim, carnc huraana vestili, patriarchis apj aruisse bis exprimi poterat Augelos verc essc spiritus, el spi-
pcrhrbentur, inferebant uec veram, nec natam fuisse ritaieui eorum naturam nihii prorsus admittere uliiua
Christi carnem. At Terlullianus Angelorum, non ve- materiac, et corroris ?
ro Christi carnem nalnm esse contendit; quia non hi Quaeporro hactcnus retulimtis, hcc ad cam, qua
fcd Christus nattis cst, ul crucifigeretur, ac inorere- omnes Angeii creati sunl, naturam speclant, quam
tnr : Nam constat inquil, Angelos carnem non pro- ille salis aperle asserit esse spirilnlem, nisi hanc
9

priam geslasse, ut pote naluras (al. nalurce) subslanticesenteiiliain iis, quae de pravis Angelis et dx-monibus
spiritalis, etsi corporis alicujus, sui tamen generis: in prodidit, laoquam atra quadam caligine, et densis
cnrnetn autem transftgurabiles ad tempus ul videri et D tencbris offusa obscuravisset. Nam eos oiiines nou
9

congredi cum Itominibus possent. (Tertuil. lib. de Carn. sccus ac bonos Angelos vocat spirilus. Neque id pro-
Christ. cap. 6 ) . Fatetur crgo hos Angclos assump- balu d.riieile. Jain cnim observnluiu est de omnibus
sisse nd tempus humnnam carnem , qux quidem generatim tnm bouis, qttam inalis Angelis ab illo
etsi vera, non propria tamen crat illorum caro, scriptum : Dicitnus esse substanlias quasdam spiritaiet.
quia, uli ipse haud duhitauter alfirmat, spiritaiis Postea vero et adhuc exprcssius : Omnis spiriuts
est eorttm substautia. Verum quoniam vcl ipse vei ales hoc el Angeli et dcemones (ldem Apotoget. cap.
9 9

alii dtibilari possc opiunbaitttir ulrum aiiquid, ut su- 22, p. 404). Rursus aulem : Angeli et dcemones sub-
periusannolavimus( supr. cap.l.art 3). esset me- stantia pessinti spiritus (Ibid. cap. 39, c. 4u8). Pra-
ilitim iuter corpus et n i h i l , hinc ille ne ullum cnvil- vortim quoque Angclortim princeps, de quo in supe-
Inndi lociim pncberet, ihi adjecit, elsi corports alicu- riori nrticulo dtximus, ab eo vocalur, spiritus damo-
jtts sui lamen generis perinde ac si dixisset: Si quis niacce et ungelicce panalurce (Ibid. cap. 27, c. 433),
y 9

perlinacius contendat omnem omnino substantiam id est, spirilus, qui daenionum et Angeiorum hahet
873 DISSERTATIO D . L E NOURRY.
dispositiones>el qualitates. Sed de hoc tiomtne adhuc A
infra articulo sequenti.
Quid vero, quod supra vidimus (Arl. super.) ab eo-
dem ipso Tertuliiano diserte pronuntiari et bunc Sa-
tanam, et caeteros omnes angelos pravos eodcm
modo, quo e l bonos creatos fuisse. Quin etiam dce-
moues inquit ille, negare non possunt se immundos
9 babuisse videtur praestantiorem esse bonorum Ange-
spiritus esse (Tertuttian. ibid. cap. 23, c. 410). De-
nique maximam dicit esse illorum subtilitatcm, ac
tciiuitatem, qui sua alacritate utramque invadunt
bominis substantiam, uno momento ubique sunt, e i
lotus terrarum orbis unus eis est locus. Pralerea
invisibiles inquit, et insensibites in effectu polius
9 9
quam in aclu suo apparenl (Ibid. cap. 22, p . 406).
Nonne autem haec omnia satis manifeste demonstrant
Tertulliano persuasum fuisse angelos malos et dae- p,
mones non minus quam bonos angeios, fuisse spi-
riius?
Verum huic sententiae illud repugnare videtur,
quod supra ab ipso traditum animadvertirnus, pravos
angelos sese nefario polluisse foeminarum concubiui,
quo daemones genuerunt. Sed respondere quis posset
874
angelicae nec humanae esse parem, sed aliquid intefr
utramqne medium; non inde tamen continuo inferri
debct illum negasse Angelos esse spiritus. Si quod
enimvcro daemonibus corpus attribuit, illud tantae,
sicut vidimus, tenuitatis et subtilitatis esse opinaba-
tur qua major ntilla esse potest. Persuasum autem
lortim, quam daemonum naturam. At quo, obsecro
te, modo praestanlior esse poiest, nisi haec sit mere
spirilalis, nihilque prorsus corporei habeat? Quanti
vero ad id probandum ponderis sint ea, quae hacle-
nus retulimus, argumenta, aliis judicandum relinqui-
mus.Nemo autem, nisi plane faliimur, inficias ibit
si quis in his omnibus crror sit 'Tertulliani, nullum
eo esse pejorem, quo pravorum angelorum cum filia-
bus hominum concubitum, atque ex illo procreatio-
nem daemonum explicare nititur. Sed vide, quaeso,
quae de his in superiore disserlalione disputata sunt
(Disserlat. in Laclant. cap. 20, art. 5 ) , et utrum
inde ejus opinio ad veritatis regulas possit reduci.
Nemo autem dubitabit hoa verura esse, quod post-
ea de Satana et daemonibus enarrat. Salanas nosler 9

ab illis pravis, quemadmodum a bonis Angelis, as- inquit, ob divortium, a Deo videlicet, elsunm ob pec-
suraplain, sicul paulo anle dicebamus, hominum car- catum cemulus sive hoslis et inimicus, et ob Deigra-
9

nem, qua poluerunt cum mulieribus commisceri. Ve- tiam Christianis concessam invidus semper conalus
9

rum contra alius staiim arguet probandum esse unde est occutta inspiratione genlilibus subornatis -perstta-
pravi Angeli humanam carnem ad tempus aliquod dere, ut illos omni eruciatuum genere avertant a veri
sumpserint. Quamvis enim Terlullianus eam bonis Dei cultu, et ad falsos deos colendos compellant (Ter-
Angelis a Deo datam non semel, ut annotavimtis, fa//ian. ibid. cap. 27, p. 432). Nam licct subjecta
aperte pronuntiet; nemo tamen probare potest illam sil nobis tota vis dcemonum, el ejusmodi spiritus (Jbid.
siniiliter ab illo tribui pravis Angelis, u l mulieres Q C. 433), id est, Satanae.... Verumiamen vice rebellan-
consluprarent. tium ergastulorum, vel metallorum, vel hoc genus pee-
Fac tamen iilos qooquo tandem modo sive suis natis servilutis emmpunt adversum nos Christianos,
pracstigiis, sive aliis nefandis artibus cam induisse, boc cst, erumpunt in eornm similitudinem, qui erga-
major sane superest de daemonibus difticultas. Cujus stulis ac carceribus inclusi, aut effodiendis metallis,
enim generis spiritus hi daemones esse possnnt, quos aut alio aliquo poenalis servitutis genere damnati, do-
Terlullianus nefasto iiinuptariim virginum conjugio minis obsistunt ac repugnant. Quosautcm pravi illi
ortos arbitralur? Quomodo ex iis procreari potuerunt daemones ad suum falsorumque deorum cultum vio-
substantiaj tenuissimae, sublilissimx, invisibiles, vo- lentia et armata manu adducere nequibant, illos qui-
lucrum stipcrantes pernicilatem, qtiae pervadunt buslibet aliis machinis, failaciis, dolis, malist|ue arti-
oorpus et animam hominum, unoque momento ubi- bus subornare moliebantur. Sed quae de illis Auctor
que sunt? Negari certe non potest haec maxima ob- noster tradidil, paulo fusius enucleanda sunt.
scuritale involvi. Si quid enim Teriullianus daemo-
num corpus esse exisiimavil, illud procul dubio nec ARTICULUS 111.

liumanum, nec humana figura effictum esse censuit. Quomodo Tertuilianus ostendai nonnutta quas ethnici
9

Quid ergo? Numquid putabat quaedam esse monstra, jy diis suis tanquam vera miracuta adscribebant facta 9

quae nec angeli sunt nec homines? At nonne boc ip- fuisse dcemonum artibus ac prcestigiis.
sum absurdae opinionis monstrum esl? Verumtamen
inde Lactantius, ut suo loco animadvertimus (Dissert. Muliam sane, nec immerito quidem jure Tertullia-
in Lactant. cap. 2 0 , art. 4), videtur suam delibasse nus operam consutnit in explicauda ac patefacienda
opinionem, qua docet mediam quamdam esse dacmo- daemonum, ut ipse ait, operatione (Tertultian. Apoto-
num inter angelos et homines naturam. Verum Ter- get. cap. 22, c. 405), sive machinis, prastigiis, do-
lullianus in suo saltem Apologetico illud nec aperlc lis, fallaciis, etaliis malis arlibus, quibus falsa mira-
omnino, nec absolule definivit, sed eam esse qnrn cula, oractila, aliaque plura extra solitum naturac or-
apud sanctas titteras ordine eognoscitur (Tertult. Apo- dinem cdere vidcbantur. Ethnici siquidem ea omnia,
loget cap. 2 2 , c. 403). Oplime quidem, si in aliis
9
quac vcra esse opinabantur, dcorum suorum adscribe-
libris intra hosce verae doctrinae limites scse conti- banl potcnti.T, atqite inde concludebant veros esse
nuisset. dcos suos, veranique suam religionem. Terlullianus
Caterum, etsi opinatus sit naturam daemonum nec itaque boc ultimum cornm propugnaculum duplici ar-
TBRTULLTl!fI I. (Yingt-huit.)
 IN TERTULLIANI APOLOGETICU&t 876
gumenlo lanquam dupliei ariete conculii ftinditusqiie A permutsisse malas; ut e nigro rutitttm cerique assimi-
everlil. Priniuni cnim ostendil extraordinaria iila facla tem capitlum redderenl. Quod insigne mansit, et in po-
non ab illorumdiis, uti putabafit, sed pervcrsis da> steris ejus, ae magna pars rutila barba fuerunt (Sue-
monuni artibus ediia fuisse. Dcinde vcro cosdem dic- ton. in vit. Neron. § I). Et id quidcm a Plutarcho
mones a ChrUiianis adjuratos, palam conflicri hscc confirmatur (Plutarch. in tit. Pauli ASmit. tom. I,
non ab altis acta esse, quam semetipsis, qui non dii, p. 268). Inrufatam igilur barbani dixit Tertulitanus,
sed daemones tanium erant. quia ex nigro colore in rubrum convcrsa fuit. At
Ad primam vero propositionem clariusdemonstran- brevitatis causa hanc illc tantummodo subitam mi-
dain ille pro certo posuit (Ibid.) quod negare ncmo ramquc barbae conversionem mcmorat, qua quidem
potest, dsemonum substautiam, sicul in superiori alia quoque, quac ethnici vendilabanl, mintcttla saiis
articulo vidimus, non solum esse subtilissimam ac apcrle designabantur.
lenuissimam, sed vires etiam eorum spiritalcs, sum- Spiritualibus autem daemonum ingeniis, viribus, et
mamque alacritatem, qua uno momento ubique esse, fallaciis hacc facta esse adseverat (Tertultian. toc.
ac singula quaeque, et ipsam hominis stibslantiam cit.), quemadinodum et navem, uti adhuc a i t , cin-
pervadere possunt. Itaque cum ita formali sint, eo- gulo promotam, a Oaudia nimirum Ycslali virgiuc,
m m , ait Terlullinnus, malitia spirilalis a primordio B ul alibi jara animadverlimus (DUsert. in Minut. cap.
mundi auspicala esl in hominis etiiium (Ibid.); quan- 17, art. 1). Yenditabant insuper ethnici, aquam,
<to scilicet Evam et Adamum, felicem in terrestri Pa- uti pergilillc (lbid.),cribro geslalam, a Tuscia nimi-
radiso vitam agentes decepit. Eadem quoque jmalitia rum alia vestaii itidera virgine : quo quidem, sicut
caetcros homines in errorem, et quaelibet scelera, ac illi autumabaut, miracttio illatum sibi violatae casti-
potissimum hi idololatriam, falsorumque deorum no- t.His, aut sictitail Dionysius Halicarnasseus (Diongs.
inine, in sui cultum inducere conniluntur. Haiic. lib. II, antiquit. Roman. p. 128, el seqq.) ex-
y

Ab iis autcm, quae diis suis cthnici tribuebant mi- stincli sacri ignis crimcn penilus diluit. Sed de hac,
racula, ut ordiamur, haec a daeraonibus facla ftiisse quaccumque sit, historia plura Yalerius Maximus,
auctor nosler sic demonstrat. Tantis, inquit, viribus quem consulere potcris, sictiti Pliuium, Auguslinunt,
et spiritualibus el invisibilihns instructi, incautos ho- et alios (Val. Max. lib. YIU, c. I. Plin. tib. XXVIII,
miues qttibusdam premunt scgriludinibus, easque natur. hist. cap.% p. 157. Augutt. tib. X , de Civit.
dcpellunt remediis, vel ad miraculum novis, vei cap. 16, p. 252).
etiam contrariis; ul illos sanasse credanlur, quos re- Tcrtulliauus itaqtte haec et alia hujusmodi extraor-
moiis latitum roaleficiis, laedere desinunt. Quam- diuaria facla, qiucelhnici mirabantur, ideodaemonum
obrem illos, et ficta eorum miracula sic irridel : Be- Q arte el praesligiis edita esse asserit, ut numina tapides,
nefici plane et circa curas valetudinum ; fcedunt enim id esl, deorum simulacra lapidibus efficla, non falsi
primo, delrinc remedia prmcipiunt, ad miraculum nova, dii crcderentur, et verus Deus non quoererctnr (Tertult.
sive contraria, post quce desinunt lcedere, et curasse ibid.). In stiperioribus autem uostris dissertalionibus
creduntur(Ibid. c. 409). Neque his tantum ptagis, cor- de his abunde disseruitnus, manifestumque ibi feci-
pori humano iitflictis, el sanatis, in hominum coit- mus qua ralione Arnobius eorum falsitatem deuiou-
spirant perniciem, sed sua etiam subtilitate ipsain strare conetur (Dissertat. in Arnob., c. 18, art. 1 et
pervadtint lllorum auimam, atque saevis ltbidinibus, 2). At Minulius Felix ntque Laciantius, Tertuliia-
amentiis, ac furoribus excitatis, in quodlibel scelus num secuti, haec daemonum, uti diximus, dolis ac
iilos inducunl(Ibid.). Nos autem de his ncfandis dae- fraudihus facta esse ostendunl (Dissertat. in Minut. 9

monum artibus alibi disseruimus (Dissert. in Minut. c. 20, a. 2 ; Dissertat. in Lactant. cap. 20, arl. 7 et
9

cap. XVIII, art. 2).
Eadem subtiliiale daemoncs induebant phantasmata 9
sive effigiem Castorum (Tertutlian. ibidt) id esl, Ca-
storis el Pollucis, ac sua innala velocitate celebrem
Romanorum de Persc Rege victoriam Romac eodem j)
die aununiiaveruiit, quo reporlata fuerat. Quod qui-
dem alibi a nobis euarratum est ( Dissert. in Minut.
cap. 18, art. 2).
Huc quoque speetant pauca quidem, sed quae pl i -
ribus obscura videbuntur hare Auctoris nostri verba:
cap. 52, ori.4).Quae vero ipse Tertullianus sibi pe-
culiaria habct, et speciatim retttlit, in sequcntibus
articulis complanare tentabimus.
ARTlCULUS IV.
Quomodo dcemones futurarum rerum scientiam subri-
pere tentaverinl, ac filsorum deorum nomine antbigua
quibusdam, ac prcesertim Pyrrho et Crono, oracula
dederint.
Praescnsio et scientia rerum futurarum magnifica 9

El barbam tactu inrufatam (Tertut. ibid.). At ca cla- ait Cicero, qucedam res et salutaris, si modo est ulla 9

rius explicat Suelonius, ubi de origine gentis CEno- qu&que proxima ad deorum vim naturce mortati possit
barborum disserit : UEnobarbi, inquit, auctorem oru accidere ( Cicer., lib. 1 de Divinat., p. 254). Neque id
ginis itemque cognominis habent Lucium Domilium, cui daemonibuserat incogniluni. Quamohrem hanc scien-
rure revertenti juvenes gemini Castor et Pollux augu- tiam sibi quoquo tandera modo vindicare voluerunt.
stiore forma ex occursu imperasse traduntur nuntiaret Nam ut apposite omnino Terlullianus noster, A£mu-
senalui ac poputo vicloriam de qua incertum adhuc lantur, inquit, divinitatem, dum furantur divinationem
9

erat, atque in pdem majestatis, divinae videlicet, adeo(Tertullian., ApologeL, c. 2 2 , c. 408). Quin imo si
877 r
DISSERTATIO W LE NOURRY. 878
fidem ei habeas, nihil illis hac aemulatione charius A fuerit his Augiistinus patefecit verbia: Aitenim fatidi-
anliquiusque fuil : Etquceiilis, ait, aecuratier paecna cus, Dieote, Pyrrke, vinrerepeese Remanoe :atqneita
est, quam ut kominem a recogitatu verat dmnitatis avef-sive Pyrrkus a Romanis, sive Rommti a Pyrrhovinceren-
tant prmtigiis faisce divinalionis (Ibid. p. 407). Aique tur, securus fatidicus utrumlibet exspeetaret eveutum
iia quidem in cditiouc Rigallii, qui lucc verba, illis (Augnst., lib. III, deCivit., c. 17, p. 75). At hujus-
et nvertant, ad daemones referenda cese opinatus est inodi fallackc fraudulenleque capliones a vero Deo
At in nostris manuscriplis codicibus, ac priscis edi- proficisri non posstint, scd a mnlignis d;cmonibufl,
tionibos lcgimus illi et avertat; qu:c nnnotalam ibjdem qui naturae sua» subliliiaie sub falsorum deorum ima -
a TcrloHiaiio aspirationem daemnnum relcrri ulique ginihus latenles, his responsis hotttines dccipicbant.
possunt. Nomen vero pascua ab co, sicuti a facris De hacautem fallaci Apollinis Pyibii ad Pyrrhum re-
Scriptoribus nostris accipitor pro paslione et ali- gem rcsponso disputavimus in noslra de Miuucii
mento. Nnm ut pltira eorum locn omittanius, in psal- Oclavio disserlnlione (Dissertat. in Minut., cap. i 7 .
mo vigesimo secundo scriplum e s i : In toco pascuce ari. 3). Ejiisdcm profccto gen ris esl aliud Crcesd"
ibi m$ coltocavit (Ps. XXII, y . 20). rcddittim. Nirral euim Eitsebius (Euseb., lib.V, pra-
Quoniodo atitem da»moiies moliii sint divinalone o par. Evangel,, cap. 21 et 22, p. 2 M el seq.) hunc L y -
subripere, hunc Auctor no.-der expostiit iu modum: B di;c rcgcni cuni belluin Persisitifcrrecogiiaret, Apol-
Ingcnii sui stibtilitate disposilioncs eliam Dei, et tune lincm Dclphictiin, cujus tempiiiin iuliuiiis opihus ct
propketis concionantibus exceperuni, et nunc leciioni- donariis exoinaveral, de fttturo httjtis belli eveiitu
bus sacr.eScripturje resonantibus earpunt (Tertutlian , cousuluisNC, et hoc plane nmbigiium accepis-e rcs-
ibid., p. 408). Pracierea sumunt, id est, ngnoscuni pomum :
quasdam temporum sortes, sive futuros lemporum sla-
tus et cventus. In noslra autem de Lactanlii libiis Croesus Ualyu su|>erins magnam pervertet opum vlm.
dissertatione hacc enucleavimus (Ditsert. in Lactant., (Herodot.Jib. I, cap. 65).
cap. 20, art. 7). Quod ille poslea confirmat CEuomai lestimoiiio. At
Alio adbuc modo pluvias facile pracdicunt. Etcnim id tibi si noit ^ufficiat, ndire potcris Herodolum, et
habent, ait adhuc Tertullianus (lbid.) de incolatu ae- qtii de utroque Pyrrho ctCrceso agunt, Ciccrnicm,
t

ris el de vicinia siderum, et de commercio nubium cos- Buiengeruin el alios (Cicer., lib. II, de Divin., p. 296;
t

lestes sapere, hoc est, agnosccre paraturas, ut et ptu- Bnlcnger., tib. de orac. et vat., cap. 6).
vias, quas jam sentiunl, repromitlant. Pamelius vero Ad eumdetn porro Crcesum alliuenl ha-c subse-
nos hic monilos essc voluil *e non meminisse iitrtim quenlia TertuIIinni verba : Catterum testudinem con-
nomen paratura apud alios nttctorcs legntur. Sed aul C coqui cum camibus pccudis Pythius eo modo nuniiavit,
ipse non iegerat, aul non rccordabatur sc Icgissc in quo tupra diximus : momento apud Lydiam fuerat
vita sancti Cypriani hacc Ponlii verba : Nondum se- (Tertnllian., Apotogcl. c. 22, p. 409). Mcinoriae siqui-
%

cunda nativitas novum hominem splendore toto divinasdem jnm citattis n nobis llerodotus prodidit missos a
lucisocutaverat,et jam veteres ac pristjnas tenebras sola Croeso nuutios, qui varia deorutii oractila consulc-
tucis paraiura vincebat (Pont. in vita S. Cypr. c. 2). reui, clqitid ipse in Lydia agcret, sciscilareniur. Sin-
%

Pamturoe nutem nomen ibi ipso Tertulliani scnsu nd- gulortim auieui icsponsacmii accepissct, ntillum pro-
hibeliir pro dispositione, apparalu, et praeparatione, bavil, nisi Delphici Apollinis, qtii ea, qttae ah illo te-
uli jam observatum esl (art. super.) vera ngcbantur, li<»c responso edixil :Xi).&vr,v xai i^»*
Dicit iiaque auctor nosler ca, qtiae in attiori coeli GfxoZtyuaw?6c tv /ISr.rt
XAT«XO/*{ ^ahtiov iwiQr.uA
rcgione pra?paraoanltir, nubitim commercio cogncsci ixiQft.Tcstudinem pariierelagnmnconcisosin Ubetealie-
a djetiionibiis de incotatu aeris. Noveral siquideui Sa- neo coxil operculo ahcneo imposito (Herod., iib. I, § 48).
tanatn ab apostolo vocari, Principem potestatis aeris A l non diviiioquidem nlflaiu d;emon illecognovitquid
hujus ; d;cmones vcro, spiritualia nequilias in ccetesti-Crcesus agerct, sed iiinala sibi, ail Tcrtuliinnus, ngi-
bus (Epist. ad Ephes., cap. 2, 2, et cap. 6, 12). Deni- litale in Lydiam uno moincnlo couvolavil, el eadcm
quedepluvia abiispramuntialaaliquid iufra dicendum. D celeritale rcversus Croesi uunliis incmorattim Apol-
Eodem quoque modo ille adliuc oslendil ab iisdein linis nomiiic rcsponsum reddidit.
dxmonibus profecta e^se, quac cthnici tantopere ven- De his porro ac similibus oraculis, ambiguisqtie ac
dilnbanl, deorum suorum oracula. Quis aulem adco fallacibus daemonum rcspousis, ct illorum defeclu,
coceus est, ut in eis solilas daimonum fraudes, ma- non solum in citala dc MinuciiOciavio, scd aliis quo-
lignamquc sublilitatem eo facilius non deprchendat, qtte nosiris dissertaiionihus nctuoi a nobis fttil (Dis-
quo magis ambigua fuerunt. Si quis lameit Tertullia- sertai. in Minut., cap. 30, art. 5, et in Lactant., cap.
no crcdere nolit, is ccrte audiat, expendalque quam 20, art. 7 et 8, et cap. 52, urt. \). At iieiniiicm esse
nianifeste itlud ab eo probelur : In oraculis, inquit, putamtis, qui cx dictis non intcliigat qgantum n Tcr-
quo ingenio ambiguiiatcs suas temperent iu evenlus, liitli.ini nlioruimpic atitiquissiinoruni Ecclesi;c Pa-
sciunt Crcesi, sciunl Pyrrhi (TertulUan., Apologei., c trum scnlcntia recenlior quidem , ui alibi annotnvi-
22, p. 408). Dtto itaqtie profcrl cclebcrrima oraculo- nms, dissideat, qui vctera geiililium oraciila non bis
ruin exetrtpla, quoruni uniini Pyrrlio, aliertini Crce.o dnrmoiium dolis pe^siinisqne arlibus, scd saccrdotum,
daiumest. Quani ambiguum aulem ct fallax primtim idolfs scrvicntium, falinciis ac pnvstigiU rcddita fuisso
 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 880
pcrperam venditat. Quamvis enim nonnulla ab hie A Praeterea detestandis illis artibus , Phantdsmata
aacerdotibus profecta fuisse constaret, pleraque ta- ' edunt, et defunctorum infamant animas (Idem, Apolo-
men omnia edere non potuerunt, sicuti nec vera get.,c. 23, p. 410). Jam vero diclum ab illo observa-
miracula, de quibus nunc agendum est. vimus a daemonibus edita fuisse phantasmala Casto-
rum (supr., art. 3 ) : nunc vero asseverat aliorum
A R T I C U L U S v.
defunclorum phantasmata, sive fictas efligiesj a ma-
Quomodo Terlullianus ostendat dosmonum potestate acgis daemonum arliftcio repracsentari. Sed haec ille in
fraudibus ea esse facta, quce magi circutatoriis prassli- libro de Anima fusius, hisque verbis explicat: In ilta
giis tudunt, quibus infamantur defunctorum animce, specie magice, quce jam quieseentes animas eveilere ab
pueri in etoquium oraculi etiduntur, imntittuntur inferis creditur, et conspectui exhibere, non alia falla-
somnia, caprce elmensoe divinant; nec responderi a cias vis operatior; ptane quia et phantasnta prcestatur,
qnoquam posse ea saitem diis tribuenda, quce intra quia et corpus afingitur, nec magnum illi exteriores
, Ulorum tempta agebantur. ocutos circumscribere, cui interiorem menlis aeiem ex~
ccecare perfacile est. Corpora denique videbantur Pha-
Etbnicos acrius adhuc urget Tertullianus, planum- raoni, et ASgyptiis magiearum virgarum dracones; sed
quefacitea,quac a circulatoriis magis supra nalurac M v m / f l < ^ m -
e n d a c i u (Teriuilian., lib,
m d e v o r a v i t

ordinem
. 1 •_. edita
• • « _ opinabanlur,
__. 1 • _._.___. hocc
_L_ _•» facta r • fuissc
_!*_. _
_ dacmo
_*« _T. . __ _~* _rl 0W% n> _
de "Aninu, c. 57, p. 355). ln his ilaque magicis evo-
num fraudibus ac pracstigiis. Et certe quomodo magi cationibus nihil aliud esse contendit, nisi daemonum
iili exsecrandis suis artibus facere aliquid possent, fraudes, fallacias, fucum, atque mendacium. Quod
nisi babcrenl, semel invitaiorum, ail Tertullianus, an- quidem ille ibidem hac tam ccrla, quam evidenti ra-
gelorum, videlicet malorum, etdmnonum adsistentem tione comprobat: llanc fallaciam spiritus nequam,sub
poiestatem (Tertuttian.,Apologet., c.23, p. 410). Non personis defunctorum delitesceniis, nisi fatior, etiam
cnim cam potentiam, quac solitas hominis vires su- rebus probamus cum in exorcismis interdum aliquem se
peral, a se ipsis habent, neque etiam a Deo optimo, ex parentibus hominem suis affirmat, interdum gtadia-
qui maleficiorum auctor esse non potest. Ergo iilam lorem, vet bestiarium, sicul et atibi deum, nihil magis
acceperunta dacmonibus, qui sua, uti diximus, ma- curans, quam hoc ipsum exctudere, quod prccdicamus,
lignitate homines in quxlibel scelera inducere mo- ne facite credainus animas universas ad inferos redigi,
liunltir. Sed haec ille alio in libro clarius uberiusque ut etjudicii et resurrectionis fidem lurbet (Ibid.).
demonstrat (Jdem , lib. de Aninu, cap. 57). At cur, inquies, animac defunctorum ab eo lunc di-
Magi itaque accepta ab illis daemonibus res quas- cuntur infamari? Pulant nonntilli illud ideo dictomj
dam exlra consuetum naturac ordinem edendi po- quia infamia et contumelia afficiuntur. Sed vcremur
testate, circulatoriis, ail Terlullianus, prcestigiis lu- C ne boc verbum alio sensu a Tertulliano accipiatur
dunt (Idem, Apotoget., c. 25, p. 411). Sed quac sunt, pro fingere vidclicet, ac falso exhibere. Nam eodem
rogabit aliquis, hac circulatoriac prcstigiae? Respon- in libro probat falli hominum octtlos, ac objici nien-
denl aliqui illas sic vocari, quia magi circumforanei, daeium eorum visui, quod a>qualissimam porticum an-
spectantium coetu sive circtilo circumdati, fabulis aut gustiorem in uttimo infamet (Ibid., c. 1 7 ) , id
praestigiis lndunt. Verum nobis facihus persuadebi- est, falso cxliiheai, ac mendacio repraesenlet. Postea
tur his verbis nihii a Tertulliano aliud significari, vero adjicit tunc nullam esse oculorum fallaciam,
quam magicas praestigias. Ubi cnim Marciouis de nullumque mendacium, si ct ipsx causce objecta
phanlastica Cln isli carne cri;orem refellit: Ergo jam recte videndi infamia libercnlur. Nemo aulem dixerit
Christum, inquit, non de cceto deferre debueras, sed de ibi verbum infamare ah illo usurpari pro macula,
atiquo circulaiorio, id est, tnagorum, castu, nec Deum qua porlicus inuratur. Si quis lamcn probaverit hoc
proster hominem, sed magnm hominem (Idem, lib. de secundo significatu in Apologetieo, sicul in mox ct-
Carn. Cfiristi, c. 5). Alibi vero : Alia species magia?, tatis iocis, primo sensu accipi, itou omnino rcpugnare
quas miraculis operatnr exinde et Simon ma- audebimus.
gus, jam fidelis, quoniam aliquid adhnc de circula Magi insuper, pueros, inqnit, in etoquium ora-
toria secta cogitaret (Idem, iib. de Idolotat., c. 9). » cnli elidunt (Idem, Apologet. cap. 25, pag. 411) Et
Qtiid autem ibi circulatoria secta, nisi mngorum sec ita sane in nostris codicibus manuscriptis et edilis
tam significat? Alicubi tamen, nc quid dissimulc- reccntioribus apud, etc. Minus autem bene in pri-
mus, magos a circtilatoriis dislinguere videlur, ubi miseditionibus eliciunt. Apuleius namque teslalur
adversus hxrcticos sic disputal: Notata sunt etiam communem sui tcmporis morem usumqtie fuisse,
commercia hcereticorum cum niagis quampluribus, cumut inagi pueros sive scrvos ad oracula fundenda
circulatoribus, cum astrologis, cum philosophis curiosi- assumcrent, qtii ab iis incantati corrucbant, atque
tati seilicet deditis (ldem, in fin. lib. de Prosscript. idcirco elidebantur (Aput. Apolog. i , pag. 340.) ,
hasret., c. 43)? Sed nonne cernis ibi varias tan- Eadem etiam fraude somnia, ait Tertullianus,
tum notari hominum, magicis artibus deditorum, (Tertull. ibid.; Disserlat. in Minut. cap. 20, art. t,in
species? Nonne igilur illius in Apologetico bic sen- Arnob. cap. 18, art. i , in Lactant. cap. 3 2 , art. 4 ),
sus est : magi multa miracula circulatoriis, id est, futurorum haud dubie praenuutia immittunt. At de hu-
magicisartibus ludunl, hoc est, fingtinl e l falso jac- jusmodi somniis plura in superioribus nostris disser-
tant a se fieri, sicque homines ludunt, ac dccipiunt ? tationibus diximus.
881 DISSERTATIO D . L E NODRRY. 882
Neque soli homiues hac arle magorum sivc poiius A mirum nou esse, si Tcrtulliani tempore vei antea
daemontim , qui horum ininisterio abutehanlur, sed temerarii praestigiatores bunc in modum voiare
eliam caprce, inquil auctor noster, ei mensce divinare tentaverint.
consueverunt (Tertullian. Apologet. cap. 22, pag. 404). Urget adhuc ille parem esse furorem et amentiam
At quaenam, obsecro te, erant hac mensae?Num i l l i u s , qui genitalia vel lacertos, alque aiterius, qui
sacri, ut ethnici garricbant, tripodes, ex quibus sibi gulam prosecat (Tertutlian. Apologet. cap. 25,
Pilhiac, sarerdotes Apnllinis , sOlebant oracula sua pag. 421). Prior autem crat gallus vel Archigailus,
fundere? Certe de illis Virgilius cecinit (Virgil. lib. qui iu Matris deorum, vel Bellonae, sacris membra
5, Mneid. v. 358) : sua secare consuevcrat (Dissert. in Minut. cap.ZQ,
Trojugena inlerpres divum, qui numina Phoebi, art. 2, el Dissert. in Lactanl. cap. 54, art. i). De hoc
Qui tripodas Clarii lauros, qui sidera senlis. aiilem Arcbigallo ille paulo post, ac nos de illo et aliis
Servius siquidem in hos Poelae versus, Tripodei, in- gallis alibi desseruimus : Atqui compar est, inquit,
q u i i , mensce fuerunt in templo Delphici Appoliinis , eiitus furoris et una ratio est instigationis in i l l i s ,
4

quibus superpositce Phcebades vaticinabantur (Buien. atque in eo, qui sibi gutam prosecat, id est, se jugu-
Lb. de orac. et vatibus cap. 17 , el seq.). Noti autem l a t , aut gladium suum demillit in gulam (Tertullian.
suut omnibus tripodes i l l i , de quibus si plura scire B ibid.). ln noslris autem codicibus manuscriplis pro
avcas, adire poteris Bulengcrum et alios. compar , habetur compara , quod etsi corruplum
Veruuitameu quia Tertullianus de b i s , quae non plane videatur; suo tamen prorsus non caret sensu.
sacerdotum ethnicorum, sed magorum opera efficiun- At Minucius Felix , quemadmodum suo loco annota-
tur, ibi sermonem videtur fecisse, si quis de aliis vimus, pauio aliter, sed eumdem in fiuem dixit
inensis eum loqui probaverit, ei haud aegrc assen- (Dissertat. in Minuc. cap. 20, art. 3) : Par in ittis in-
ticmur. Expcnuat nihilomiiius IIJCC non minus ad stigatio dajmonis, sed dispar argumentum furoris. Nam
oracula deortim referri posse , quam ad notatas ibi- eadem est utriusque in etlmicos argumentaiio, qua
dem ab ipso adhuc Tcrlulliano capras divinaiilcs, de illorum errorem radicitus cvellunt. Videtis citatos a
quibtis in priino Apparalus noslri tomo disputavi- nobis in illa disserlatioue Ciceronis de divinatione,
nius (tom. I Apparat. lib.l. cap. 10, pag. 772, et el Augusiiui totidcin de divinaiionc daemonum iibros.
%

seqq.). Ex hacteuus porro disptitalis quis non videt, hanc

Quoiiiam vero Tcrtullianus de i i s , quae inlru et recle a Tertulliano elici conclusiouem ? Si malignis
extra dcorum lempla agebanlur, in hoc Apologetici danionum artibus, fallaciis, ac praesiigiis ca extra
loco disputat, eos refellit, qui objiciebant distin- solitum nalurae ordincm facta sunt, quae gcntiles diis
gucudam esse locorum differeutiam, ac diis ea tan> Q suis tribuebaut, ergo falsi sunt hi omncs dii, et faisa
tum adscribeuda, quae in lemptis fieri solebant (Ter- est eorunidem geotilium , ac vera christianoruiii re-
tullian. Apotoget. cap. 22, pag. 407). Cum eniin vos ligio. l l i cnim coluut unicuin et oinnipoieiilein Deum,
elhnici, ila illos compellat, haec nobis objectalis , cujus sola potestate, cxteiis omnibus superiore,
alibi, id e s t , extra lempla deos non dicitis (lbid.) id vcra miracuia fieri possuiit.
9

esl, cum faiemini deos vestros non alibi esse, ct AJtTICULUS V I .

agere , quam in templis, eo ipsodicitis eos esse fal-
Qua ralione Tertuilianus demonstret eos, qui de dej
sos dcos. Nam verus Dcus ubique est.
pati eestimantur, qui aris inhalant, qui numen de
Dcinde vero non aliter, inquit, demenlire, lioc
nidore concipiunt, ructando conanlur, profantur an-
est, uti apud Lucretitim , Apuleium, et Lactanlium
heiando; necnon virginem Coelestem.ptuviarum pol-
(Lucret. lib. III, v. 596, Apulei. Apot. 1, pag. 541 ,
ticitatricem, et JSsculapium aiia die Socordio,The-
Laclant. lib. I V , divin. Jnstilut. cap. 17, pag. 441 ,
natio , et Asctepiodoro vilcc subministraiorem, cutu
Terluitian. Apologet. cap. 15, pag. 543) iusanire,
a Christianis adjurabanlur, tunc patam respondisse
dclirare, seu cxlra mentetn exire , is videtur , qui
se non esse deos, sed dcemones.
sacras lemploruin lurres pervotat, quam qui tecta vi-
cinicO transilit, sive ex viciuis templorum tectis vo- D Multo sane longius progreditur TertuIIianus, et
lautlo sese aeri committit. Parem itaque asserit de- argumenlo longe efficaciori, ac contra quod ne mu-
mentiam esse illius, qui ex quibuslibet, alque alte- tire quidem elhuici audebaut, evidentissime demous-
rius , qui ex templorum, falsis diis dicalorum , tur- trat omnia iilu miracula , oracula, et alia, quae hi
ribus sese pr&cipilando, pcr aera volasse perhibe- supra vires humanas a diis suis acla esse venditabant,
balur. Pcrpendas autem velim ulrum i b i , tacito ab ipsis daemonibus esse facla, ac proiude quos dice-
nomine, noiaverilSimonem magum, cujus memionem bant deos, cssc revera daemones. Neque enim privala
anlea fecerat. At Lucianus praclerea Philoclem intro- bominis alicujus auctoritate, aut ratione ullo huma-
ducit asseverantem se Babylonium quemdam vidisse, no ingeuio excogilata , id probat, sed publico, ac
qui per aera volilabat (Lucian. diag. Phito. pseu. pag. dato coram quibuslibet gentilibus ipsorummet testi-
831,). Addunt nonnulli exemplum Agareni cujuspiam monio deorum.
prafstigiaioris, qui teste tticela Choniate, cum ex Tbtiusautem hujus argumentationis summa haec
summa Hippodromi turre per aerem volaret, praeceps est (Tertutlian. Apotoget. cap. 22, pag. 405): Quo-
actus interiit. Sed hoc exemplo confici tantum potest cumque d<emone aut quibusvis daemonibui homo
f
m IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 881

;:ttur, sivc malo eorom agitetur, spirilu, cujus- A tur antc etliuicorum tribunalia, aliquls ex i i . , qui de
lifeet etiaw hominis corpos ab iis obstdeatur, deo paii existimontur, qui aris inkalantes nnmen de
iidem daemones ah illis omnibus sola Chrisiiano- nidore coueipiuni , qui ructando conantur, qui anhe-
rvm adjuratioiie, et exorcismis, aut solo adtactu , iando profantur. Ipsa virgo cceiestis , pluviarum pol-
a»t tatu confeslim expelluntur. Atqui tunc, l a - ticiiatrix; iste ipse JEscutapius mcdicinarum demon-
mttsi toviti, nec maxima sine igtiominia ejiceren- slrator atia die moriiuris Socordio, et Thenatio , et
t n r , paiam ac coram omnibus ethtiicis cogebantur Asclepiodoto vitw subministrator , bi omnes a Chris-
f.iteri se non deos, uti gcntiles effuliebani, sed me- tiauis adjuraii d-cmones se esse illico confilebunmr.
ros esse dremones , unicum vero essc Deum , quem Audisnc quot illc proferat exempla , quae ab elli-
1
christiana fides coiit et adoral. nicis nec negari unquam , nec ullo prorsus jnodo
Cum res crgoila s i i , iude Auclor nosler recte cou- dissimulari polerant? Sed quia hacc , ac potissimum
cludit (Ibid. cot. 405) : Quid islo opere manifestiusl posieriora non minima quidem "caligine respergiin-
Quid hac probaihne fideiius ? Simpticilos veritati* in l u r , cam pro virili pnrle noslra discutere enitamur.
mesUo est. Aut illa eteiiiin publica daemonum coofes- Primum iiaque observabimus i i s , qu.t. ab illo prae-
sio vera eiat, aul folsa c l meodnx. Si vera, iis pro- missa snnt, lucem aliquam afferri posse his Virgi-
cnl dubiu crcdendum, alque eihuici confiteri debe- B iii carmtnibtts (Virgit. tib. VI AZneid. v. 77, et seqq.)
b i n l falsos esse deos suos, ac unum tantitmmodo, At Plia?bi nondum patiens immnnls tn antro
quem Chrisiiaui vcnerantur, esse verum Deuni. Si Baccbalur vates, magntim si pectore f>ossit
Kxcussisse deum ; lanlo magis ille faligal
autem d.cniones tuiit mcnlichnuiur , primo id facilc Os rabidum, fera corda dojna.is, frngitque premendo.
iiemini pcrsiuul bis. Quiiibet enimver<» ad honorem
Iu primnm nutem carinen Servius , nondnm pa-
quandwquc sumti nou aiiiem ad dedectts ififaiiiiamqiie
iiens . inquit, quoe noiidum possct intplere oraculorum
smvm niiquaiii iiicplitur. PraMcrci si menttehaniur, et
sermones. Deo igitur pntieus dicitur vntes,qoiad
iHK^iriendariomoretit gerehanl ChrisUaitis, indecertis-
oracttla fundendn numinc nlictijus dei afflatus,
sime cmiticiUir nuliam esse , quam ethnici vendita-
donec ea ex pectore excussissel, laborabat, toique-
bant, eorum diviuiiatem. Verus quippe Deus uec
battir, domabalur, premebaiur. Et vero hujusmodi
ntentiri, nec creaturis ad suum dedccus obseqni
vnlcs , til ipsimct clhnici niebant, insolito replebnn-
pole-t. Falsa igitur ca est divinitas, qiuc altquid ad
Itir furore.
dedecus , ut ait Auotor nosier, facit azmuiis suis, id
Qni vero dehinc aris inhatnntes a Terlullinno vo-
est, qurc ad dcdectis suiim hosiibus suis Clithtiauis
cnntnr, hi dubio procul sunl nrioli. dc quihtis Dona-
mciuifur, iisqitc mentieiido se sttbjicii (Disseriat. in
ttis in sttis nd Terentiom ohservationibus (Donat. in
Minut. Octav. cap. 20, art. 5, et in Lactant cap. 9, C
Tereut. Phorniion. Act. 4, scen. 4, v. 27 ) : Ilario-
arl. 2). Qiiauti porro sit roboris haec argnmcutaiio ,
lits esl, inquil, qui divina mente vnticinatttr , qui fa-
iit superioribus noslris dissertatiouibus abunde de-
riolus a faiis, et n fando rtwt F. pro H. el ilem H. pro
lumistratum e&l.
F. in nndtis ioculionibus ponatur. An quod bnitantttr
Quamobiein uiliil aiiud reslat expiananduui uisi
aspirationcm in cxhalando ? Nam halitu sotent exctu'
quod lanlo obscurius iu Auctoris nostri tcxlti
derc mortatcm animam , ttt divinam recipiant. Unde et
scripium occmrit. Eihnicos atitcm ibi audacter pro-
voccm ejusmodi dabant, quce est OE , quod OE sonus
vocat ad bujus Chrislianoruni in demonespotestaiis,
ex halandi vim prtrstat. Rurstis vero jnm laudattis a
ct publicae illius dseiuonum, se deos esse negantium,
nohisMarode Sybilla canebnt (Virgil. lib. VI. /Eneid.
coufcssionis pericultim faciendum. Quanta vero con-
t.4o,).
fideulia id prmiunticl, ex hac cjus ipsa provocatione
Ventum erat ad limen, cum virgo: Posccre fala
cognosces (Tertuttian. Apologet. cot. 25, pag. 24,) : Tempus, ait: deus, eccc deus : cui talia fanti
Adjurali, inquil, a Christiunis, nisi se dwmones con- Ante fores, subito nou vnltus, non color unus,
Non comptae manserc coma3 : sed pectus auhelum,
fessi fuerint, ibidem , sive eo ijiso in loco, et nto- Et rabie tera corda tumeni, ntajorque videri
iiieulo , ittius christiani procucissimi sanguinem fundi- Ncc morude sonaus, afflata c^t uumiue quando
J a m propiore dei.
le. Ne qui* aulem fr.mdem aliqiiam aut dtilum «u>pi D
x
caretur, od illud experimentuui IIOII locum aLkfoem fimihV.cr eliam Lttcantis d . Cumne.i Sybilla , quae va-
privatum, aut eihiueis stispectum , sed ptibitcum ct licinari conahatur (Lucan. tib. V , v. 91, el seqq.) :
illis omnibus securtim jroslulat (Ibid.). Eos quippe Talis io Euhoico vales Gumsea recessu,
ita alloquitur : Edaiur hic atitptissub tribnnatibusves- Indignala suum mullis servire Inborein
Gentibus, cx tanta fatorum strage superba
tris, queiit damwne agi conslel; jussus a quolibet Chris- Excepit Romana manu, sic pleua laborat
tiano loqui spirilue illc. tam dcemoncm se eoufiiebilur Phsenomoe PhaBbo

de vero , quam atibi Deum de falso. In noslris cadici-
bus legitur nou deum qtiidem, sed dominum , nou d i -
xerso tamcn sensu.
Neqtie hoc tiuo tautum , sed qttolihet alio cujusvis
bnttiuis, quoquo m KIO a daemone n g i t i l i , experi-
inento id simiiitcr probari posse constauler a&seve*
rat. Sic namque proseqtiitur (Ibid.) : JEqne produca-
Spumea ttinc primum rabies vesana per ora
Effluit, el gemilus, et anhelo clara mcatu
Murmura, tunc mnestus vastis utulatus in antris
Extremaxpje sonanl douiiia jam virgine voces.
Qtiamnbrem Cicero (Cicer. lib. I de Divin. pag. 274,
iin. ob):Credo eliam, inquit, anhelitus quosdam
fuisse terrarum, quibus inflaiat mentes eracuta (umie-
rcnt. Sed de his plures alios scriptores citavimus in
885 DISSERTATK) D. L E NOURRY. 886
noslra dc Minucii Oclavkfdissertalione (Disurtat. in A quod de tempto domum malrona doclior reporlaret.
Minut. cap. 10, arl. 2). Videaulem, obsecro, ulrum (Ibid. cap. 26, pag. 56). Plura adhuc de ea iile a l i -
ex iilis coliigi possil hunc esse Terlulliani seusuin ? bi. Sed haec salis superque probant apud Afros fuisse
Vates ei arjoli existimanlur de deo pati, cum ab iilo templum virginis Caeleslis, quae non solum ab illis
acti, aestu ac furore torqticbanlur. colebalur, scd quac siccilatis lcmpore ab iisdem in-
Qui vero aris inhalantes sive spirantes, c l in aras vocala, pluvias pollicebalur, moxque futuras prac-
9

spirilum cmiltentcs, nmncn, id e_l, dei alicujus ntt- dicebat. Ab aliorum auiem opiaionibus bacc, quam
tum et potestalcm de nidore, id csl, odore viciimac proponimus, non adco dissila est, quin ipsis non
aliciijus peruslce concipiunt. Dcinde qui ructando, sive possit reconciliari. Nam dca illa prolocerum diver-
ructus, variosque anheiilus cfflando , conaniur fuu- silale diversis vocabalnr uominibus. Testem si dcsi-
dereoracula, eaque cructare, et mitlcre extra pcc- deres, ccce Ainhrosiuni id asscrcnteni : Quam Cce-
lus suum. At in excniplarihus nostris manu^criplis , lettem inquit, Afri Mithram Persa\ pterique Venerem
9 %

et editis antiquioribus pro conanlur scripiiiin est cu- co!unt pro^diversitate nomiuis, non pro numinis varie-
9

rantur (Tertull. ioc. cit.). Cujus sensus esse polest,

9 tate (Ambros. Epist. 18, adv. Symmach. § 30, p. 840).
9

ructando et oraculum emitlendo, ferunlur labore

9 Transit inde atictor ad -Esculnpium, qui ab eo
suo el cruciatu libcrari ac curai i . Sed potior videlur p, vocatur medicinarum demonstrator; et alibi, qui pri-
aitera leclio. De his enim adhuc tortis et laboranii- mas medetas expioraverit (Tertutlian. Apotoget. cap.
bus auctor nostcr Ipqui videtur, qui continenter ad- 23, pag. 410, et tib. de coron. cap. 8, tom. I Apr
jecit : Qui anhelando profantur (lbid); mamiscripli narat. pag. 1192). Nus vero in superioribus no-
et alii anle Rigaltii lempus edili prcefantur scd haud slris dissertalionibus ostendimus qua ratione etlinici
9

mttltum absimili significalu. A i l eiiiin tiim ex illis , medicinae inventionem illi adscribebant. Sed quo
sicul ex Virgilio el aliis audivimus, excuti deum, id clarius, eo sane majorem subsequentia ejus verba
eosque dei alicujus instinctu fundere oracula. At ilie babent ohscuritatcm.- Atia die ail, moriturit Socordio
9 9

hx«c omnia non veri Dei opcra, sed fallacibus, sicul etThenalio et Asclepiodoto vitce tubmlnistrator (Tertul-
9

dictutu e s l , daemonum pracsligiis fieri cvidenlissime lian. Apologet. cap. 2 5 , col. 24 ). Mirum cnimquan-
detnonstral. Tunc enim a Chrislianis adjurati, ad fu- tum bacc erudiiorum hoininiim ingenia excrcuerint.
temliiiii se daemones esse compellcbantur, ut poslea A l certe corruptus cst hic locus. Nam iu nostris c o r

adhiic diccmus. dicibus manu ci anliquiori, ct rccentiori exaralis

Explicatu vcro (onge difliciliora suut, quac his sub- babelur : Alia die morituris (vel atia demorituris) Sor
jiciuiilur. Quis enim facile dixeril quaenam illa sit cordio , etDenatio, et Asclopiodoto subministratur. In
virgo ccetestis quac ab ilio pluviarum pollicitatrix Qcdiliouibus Rigaltio vetustioribus : Alias demoriluri*
appellatur (Jbid.)l Nonnulli siquidem hanc Juiioncm, Socordii et DenalH et Asclepiodoti subministrator.
alii Forlunam, alii Cerercm, alii Uraniam, alii Vene- (Dissertat. in Arnob. cap. 9, art. 2, el in Lactanl. cap.
rero esse exisliinant, quia Vcneris Uraniae, sive Cce- 30, art. 3) Quis autem non videt has diversas lec-
leslis ejusque lempli incntionem Herodotus, Pausa-
9 liones augere potius quam tollero diflicultatem ?
nias, et Lucianus fecerunt (Herodot. tib. I, § 51 el
9 Quidam tamen suspicautur has Agyrtarum , seu
105 ; Pausan. tib. I , pag. 14 et 17; Lucian. diul.
9 9 pracstigiatorum, qtii Esculapio se ministrare mcnlie-
Mal. ct musar. pag. 975). JSobis autem facilius pro-
9 banlur, esse voces, quas tacere satius ducunt, quam
babilur ihi a Terlulliano designari proprjam ac mu- in iis expiicandis risu dignam el inulilein perdere
nicipalem Afi icae deam, quam paulo posl in Africa operam. Alii censenl nomina trium esse hominum ,
coli lcslilicalur (Tertuttian. Apologet., cap. 24, quibus ilEsculapius vitac curriculum paulo ante pro-
col. 416). Auguslinus si quidem leslis utique ocula- duxissc ferebalur. Sed hxc aliqua saltem ratione
tus, de illa dea' haec memoriae prodidil: Veniebamus confirmari debebant. Alii porro opinantur tria illa
nos atiquando adoiescentes ad spectacuta tudibriaque esse nomina berbarum, quibus morbi depeili pote-
sacritegoxum. Speclabamus arreplitios, audiebamus sym-ratit. Plinius enim inter varia antidota recenset tcor-
phoniacos; ludis lurpissimis , qui diis deabusque exhi- J)dotin , uti ille a i l , sive scordion (Ptinius lib. II, no-
9

bebantur obteclabamur Coelesli virgini el Berecynlhia?tursltist. cap. 6, pag. 595,). Alibi vcro scribil hanc
9 9

matri omnium ( August., tib. II de civit. cap. 4 ,

9 t hcrbam ad compluresmorbos removendos esse utilem
pag. 34). Rursus autein postea : Ubi et quando sa- (ldem lib. X X V I , cap. 7, pag. 451, cap. 8, pag. 471,
9

crati Coelesiis audiebant castitatis prcecepta nescimus. et cap. 10, pag. 475 ). At illud omitli procul dubio
Ante ipsum tamen delubrum, ubi simutacrum iitud toca- lion debebat, quod alibi adhuc d i x i l : Conira hcec
tum contpiciebamus, universi undique conftuentet, et omnia venena magicasque artes eril primum iltud Ho-
ubi qttisque poterai stantes , ludos qui agebantur, fit- mericum moly, deinde milhridation , et scordolis , et
lentissmi spectabamus inluentes, alternante conspectu centaurion (ldem tib, X X V , Cfip. 10, pag. 412).
t 9

hinc meretriciam pompam , itlinc virginem deam itlam Quibusdam autem visum cst Asclepiodoti nomine
suppliciter adorari, ante ittam turpia celebrari : non indicat i a Tertuliiano Asclcpion, de quo haec a Plinio
ibi pudibundos mimos , nutlam verecundiorem scenamscriplis tradita legimus ; Panaces ipso nomine omnium
vidimus; cuncta obsccenitatis imptebantur officia. Scie morborum remedia promiltit. numerosum et diis ads*
balur virginati numini quid ptaceret, et e$hibebatur criptum. Unum quippe Asclepion cognominatur (idem 9
887 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 88$
ibid. cap. 4, pag. 382), ab jEscuIapio videlicet falso A ad id si unqnam quiverint, aliquando negandum
othnicorum d e o , iilius demonstratore, aul ob ejus audacter provocat. Itenuant , inquit, manuscripti
virtutcm iia appellato. codices nostri Renuhtiant. melius antiquae editio-
: Supercst tertium nomen, in quo explicando haeret nes, Renuntient, lioc cst, sed improprio Ioquendi
omuibus aqua. Qui enim Denalio legunt, autumant modo, negent, abnuant, et diffileantur se essc
aliquid denotari, quod jam morituris pracberi sole- praedamnatos. At id procul dubio negare tum non
bat. Qui vero legere malunt Thenatio , suspicantur polerant, cum a christianis interrogati, et adjurati,
aliud significari, quo spiritum agentes recreari, et rcspondere cogebantur.
tanquam a morte ad vitam revocari potcraut. Sed Quomodo enim inficiari potuissent se immundos
hac merae sunt conjeclurae, quae nulla prorsus ratio- esse spirilus, quod, ex pabutis eorum ut ait Tertul-
9

ne firmantur. liauus , sanguine, et fumo, et putidis rogis pecorum.

Paulo itaque atientius expende , qua?so, an tcne- et impuralissimis iinguis ipsorum vatum inteiiigi de-
bricoso huic auctoris noslri loco nonnihil luiniuis buit (ibid.) ? A d i , si lubet, Atigustinum, et ea lcge,
dare possenl hacc Julii Firmici Maler. Jun. verba : si vacat, qune ille ex Porphyrii ad Anebonlem cpis-
Mercurius cum sole ab horoscopo parililer conslitutus , tola retulit de impiis et fraiiduleutis da.monum ac
faciet exorcistas , et qui laborantes dcemonum incursione B fallacium spirilutiin artihus (August. lib. X , decivit.
homines aptis remediis iiberent, unde ex illis ariibus cap. I I , pag. 247, et seqq.). Ibi quippe scribit illos
maxima illis substantia conferatur (Jui. Firm. lib. I I I , gaudere nidoribus , ac viclimis, sive mactatis peco-
Matheseos cap. 9,). Audis sane eum loqui de Mercu- ribus a l l i c i , cogique ea facere, quae volunt homines.
r i o , qui homiues daemonum incursione laborantes , Alia etium ibidetn animadvertes , quibus plura , qu.*c
aptis remedih» curare credebatur. Nonne ergo inde hactenus de eorunidem daemonum pracstigiis dispti-
colligi potest haec remedia a Tcrlulliano suis nomi- tavimtis cohfirmari et illuslrari possuiii. Adjccit Ter-
nibus, sed in texlu ejus corruplis appellari, quae tullianus illos immundos spiritus declarari impura-
Firmicus generatim tanlum vocat remedia, quibus tissimis Unguis vatum ipsorum , aut qui aris, utanlea
exorcistae a Mercurio facti, daemonum incursione dicebamus, inhalabant, et fumo ac viciimarum san-
vexatos liberabant? Certum quippe est ipsum Ter- guine contaminabanlur, aul qui Chrisliaiiortim ad-
tullianum toto boc in loco de iis sermonem facere , juratione fateri compellebantur illud, quod concepe-
quos a daemone actos quidam magica arte curare rant, numen non deum esse, sed dacmoncm. Minu-
frustra nitebantur. Sed his ipse dacmon a Christianis cius autem Felix usus est nomine impuralo , ubi de
adjuratus, confeslim expellebalur, cogebaiurquc falsi cujuslibct dei statua : Ab impuralo, inquit, ho-
nomen suum edere, el verum Christiauorum Deum C n u n e
iosvigttiur (Minut. Octav. pag. 307,). EtPruden-
confiteri. Si quis lamcn meliora nobis suggesserit, iius postea de Apolline cecinit:
huic plane non reluctabimur. Mox flevit impuratus occisum pravi
Pergit autem Tcriullianus, et constanter asseve- Disco. Prud. in uynm. S. Rom. v. 205.
rat nihil hoc chrislianorum opere, atque deducta ARTICULLS VII.
inde argumenlatione simplicius et fidefius. In illo Quam prcectare Teriutlianus superius argumentum inde
quippe nihit, i n q u i l , suspicari licebit. Magia aut ali- confirmel, quod dcemones ab iis , quas obsidebant,
qua ejusmodi fallacia fieri dicetis, si ocuti veslri et au- hominum corporibus vario modo ejicerentur vei ab
res permiserint vobis (Tertultian. Apologel. cap. 23, exorcistis, vel aliis Christiunis, quos timentee odie
col. 410)? Atque ila Rigallius hunc Tertulliaui locura, habebanl, ipsisque erant subjecti: quo sensu despe-
nulla nota varia lectione , emendare non hnesitavit. rata dicitur illorum conditio ; ac de posnas mora ,
In autiquis tamen cditionibus legebatur, nihil qua solalium fruendos malignitatis habere ferunlur.
fieri. Dictis non staiis, si oculi: in duobus vero nos- Ethnicos acerrime adhuc urget Tertullianus, pa-
ris codicibus vetustioribus nihil.... fieri dicitis. Tunc lamque omnibus facit quanta fuerit christianorum ad
deinde in aliis simul. Non dicelis si ocuii, etc. Sed si fugandos dacmoncs, eosqtie ex obsessorum bominum
quae sit in disceruenda genuina lectione difficultas , D corporibus peilendos potestas, qiiantumque in illos
constat tamen apertum csse auctoris uoslri scnsum. imperiuin : Nam de contactu, inquit, deque affiatu
Dicit eteniiti clhnicos non posse aut suspicari, aul nostro. contemplatione et reprcesentalione ignis iiUus
objicere in illo Chrislianorum opcre aliquid inesse , correpli, eliam de corporibus nostro imperio excedunt
aut magictim , atit faliax, modo iidem elhnici indo- inviti, et dolentes. el vobis prceseniibus ervbescentes
mila obstinatione ncc cacci sint, nec surdi. Yidere (Tertuitian. Apologet. cap. 2 3 , col. 410). Elbnici
siquidem facile poterant quam simplici modo Cbris- igilur uulla profecto ratione, nec uisi obfirmata
tiani agerent, atque etiam d.cmones audire confiien- prorsus, nec unqtiam vincenda obstinatione negare
les se deos revera non esse, sed immundos spiritus, poterant eldacmonum imbeliicitalem, el miram Chris-
ob maliliam prcedamnatos in judicii diem cum omnibus tianorum in eos poteutiam, qua religiotiis suae veri-
cuttoribus et operaloribus suis (Ibid.). Quin eliam ipsi tatem ineridiauo Sole clarius demonsirabant.
daemones nou poterant, audientibus ipsismet ethui- A l rogabit forsitan aliquis utrum ibi TertuUianus
cis, suoz saiiem ignominias et damnationis notam refu- de nostris tantum cxorcistis Ioquatur. Nam Cypria-
tare, sou legerc, diluere inficiari. Quamobrem illos
t nus ubi de his, qoae tempore suqlieri soIebant a4 9
889 DISSERTATIO D . L E NOCRRY. S90
Magnum scribit, ibi daemones ab Exorcistis nomina- A liani reipublicae inutiles snnt, quanti ergo aestimatis,
tim fugatos sic utique lcstificalur : Quod hodie etiam quove in pretio eos babelis, qui lot daemonia , tam-
geritur ut per exorcislas voce humana, el poleslate dt- que sacpe ex vobis depellunl ?
vina /tagelletur, et uralur, et torqueatur diabolut (Cy- Yerum quid argumehiatione opus est ? Nonne ipse
prian. Epitt. 69 ad Magnum. pag. 487,). Nonne diserlissimis verbis edixit? Justus a quolibet Chris*
etiain, inquiet alius, de iisdem Exorcistis ipscmet tiano loqui spirilus Hle, tam se dcemonem confitebitnf
Tertulliaiius alio in libro haec fecit totidemque vcr- de vero, quam alibi deum de falso (lbid. cap. 23).
ba : Exemplum accidil, domino ieite ejut mulieris, Nonne eliam ad eumdem Scapulam ilerum scri-
qumlheatrum adiit, el indecum damonio rediii. i / a - psit? Dcemones non tantum rctpuimut, verum et
que in exorcitmo cum oneraretur spirilus immundui revincimus, et quotidie traducimut, et de hominibus
quod ausus esset fidelem aggredi: Conttanter, et justis-expellimut, ticut plurimit notum est (Idem, lib. ad
sime, inquit, feci, in meo eam inveni (Tertull. lib. de Scapul. cap. 3, 4 ). A l quis non vidcat hoec non de
Spectac. cap. 26) T Nonne etiam rursus a l i b i : Quo ore cxorcistis tantuin, sed de omnibus dicta fuisse Chri-
Chritlianut thurarius, id est, qui thus idolis inccn- stianis? Maxima ergo erat non modo exorcistaruin,
d i l , si per templa trantibil, fumanles aras despuet. sed omnium Chrisiianornrn in dajinoncs potcstas,
et exsufflabii, quibutiptc protpexill Qua contlanlia B qua illos ex ethnicorum corporibus saepissime cji-
exorcisabit alumnos suos, hoc est, daeroones , quibus ciebanl.
domum suam cetlariam prmstat ? Ille quident si exclu- Si quis autem inquirat unde, aut quo nomine eam
serit dcemonium , non sibi placeat de fide. Neque enimhaberent, buic rcspondehil Tcrlullianus : Omnit
inimicum exctusit. Facite debuit deeo impetrare, quem nostra, hoc cst, Cliristianorum m illos danmones do-
quotidie pascil (Idem, tib. de I.doloi. cap. 2). ' minalio , et potestas de nominatione Christi, sive pro-
Respoudere quidem aliquis posset in utroque illo lato, quando daemones adjurabaut, Christi nomine
Tertulliani luco non Exorcistas nominari, sed exor- valet, et de commemoralione eorum, quce sibi a Deo
cismos, sive adjurationes, quae ab omnibus pro- per qrbitrum Christum imminentia expectant (Idem,
cui dubio Cbristianis adbiberi poterant. Verum Apotoget. cap'. 23, pag. 410). Nonnulli vero, nul ius
nemo negare potest ab Exorcistis imprimis, sicut lamen manuscripli codicis aucloritale fulti, lcgen-
ail Cyprianus, expnlsos ex hominum corporibus duin censent comminalione, haud dubie quia dajjno-
daemonas, atque id satis Auctori nostro fuisse ad nes per Deum vivuin , qui judicalurus est vivos ct
probandam Cbristianorum in eosdem daemonas potes- mortuos, adjurabanlur. Atsatis fortasse non animad-
tatem. verterunt in lextu Tcrtulliani paulo post scriplum de
Sed ulterius ille progreditur, et in cilato Apologe- C reprmsentalione, quod idem est, ac commemoraiione ,
tici loco de omnibus loquilur generatim Christianis ignis itlius ceterni quo puniendi sunt dacmoues. Y i -
dacmones cjicicutibus. Nam ille haud dubitanter af- desi3 Euschium hccc in sua de Conslantini Magni
firmat laiilam fuisse niiiltitudinem gentilium, quos laudibus oralione cnarranlem, aliosquc a nobis alibi
Cbristiani a dacmonuin incursionibus liberabaiit, ut CtiMos (Euteb. orat.de Conttant. Magn. taud. cap. 1 6 ,
h i , sublato beiieficio illo, sese satis superque ab in> pag. 658, et seqq. Loc. infr. cit.).
mani eorumdem gehtriium crudelitate vindicasseut. Recte ergo inde concludit Tcrtullianus : Dacmoncs
E n ipsa ejus verba ; Quis vos ab illis occullit, et us- Christnm limentes in Deo, et Deum in Chritlo, tubjiciun*
quequaqne vastantibus mentes et valetudincs vestrasturservis Dei et Chritli (Tertullian. Apologel. cap. 23,
hostibus raperet, a dcemoniorum incursibus dico , qucepag. 410). Scd quomodo cos timebant ? ut ntquam,
de vobis sine prccmio, sine mercede depeltimus ? Suffe- iuquit, servi metu (Ibid. cap. 27, pag. 452); quem-
citut hoc solum nostra uliioni, quod vacua exinde pos- admodum in manuscriptis nostris codicibus lcgi-
sessio immundis spirilibus pateret (Tertutlian. Apologet.nuis. Scrvili igilur timoi e Christum ejusque discipu-
cap. 57, col. 460). Ad Scapulam praeterea hunc ille los mctiiehniit : El odium, pcrgil ille, timor spirut,
scripsit in modum : Et quanti honesti viri (de vulgari- sive, ul ait Minulius : odium nostri serunt occulte per
busenim non dicimus)aut a dmmoniisaut valetxdinibus D timorem (Minut. Octav. pag. 255). Dacmones itaque
remediati sunt (Idem, ad Scapul. cap. 4). Quis aulein etsubjecti eraiitChrisliauis, et eos eiimu liinebanl,
haec non solum ab Exorcistis, sed nb omnibus chri- atque idcirco odernnt. Quidni limerent? quandoqui-
stianis facta fuisse diffilebitur ? Minor enim erat dcm ab illis subigunlur, nit adhuc auctor nostcr, ct
tunc exorcislarum nuincrus, quam ul ii soli taiitam conditioni suce succidunt, tt quos de longinquo oppu»
bominum muliitudincm a dacmonum incursibus libc- gnanl, de proximo obsecrant (Terlullian. ibid. cap. 27,
rarent. col. 452). Atqui si eos obsccrant, tinient, odcrunt,
Quamobrem cum ethnici objicerent Christianos iisquc suhjiciuiitur, ergo ab illis adjumti, non u.cn-
rcipublicac prorsus esse iuutiles , illos sic refellit: liebanlur profecto, scd (um vcrc, sicut jam diximus,
Quanti habetis, quijam de vobis dmmonia exculiant ? fatebantur se rcveia csse dacmoncs, ct neutiquam
(Ibid. cap. 45 ). Atque ila quidem in nostris co- deos, ac unum dumlaxat esse Deum. Tam vera por •
dicibus manuscriptis. Non minus aulem bene~ in ro illa confessio, lam publicum, inquil Auclor noster,
antiquis editionibus, Quantas; et in Lacerdae editio- testimonium Christianos facerc solebat, ac Christia-
ne> Quando. Tertulliani enim sensus e s t : Si Ghris- nae religionis stabilire et confirmare vcritatcm (Ibid.
891 IN TERTULLIANI APOLOGBTICUM m
coi. 23, pa§. 26)* Sed de bis egimus in superioribus A candos. Primnm autem desumit ex infiniu potenua
nostris disaertationibus (Diuertat. tit Minut. cap. 20, D e i , Qui tantum , inquit, hoc mundi corpue de eo,
art. 3, tw Arnofr. cap. 3, arf. t, w Lactant. cap. 9, arf. cnod non fuerai, id est, ex nibilo compoeuU (Tertui-
2, cap. 16, ori. i , <?ap. 20, art. 7, rap. 33, art. 4 ). lian. Apologct. cap. 48, cot. 520), sive ot iiostri et
At nos jam ad alia solito more explananda prope- anle Rigaltium edili codices habent, imposuit, seu
ranies aliquis forsilan retardabit, el a nobts scisci- creavil, is certc ipse pbtesl homines de morte vece-
tabitur cur Auctor nostcr dixerit dcemones ob mati- tionit et inanitatit, hoc est, abmorie, sive inaniiate,
tiam proedamnalos, et postea adjeccrit, desperata ac privatione vilae ad scctindain vitam excitare. Nam
conditio eorum ex prmdemnatione solatium reputat hi unam taniummodo efficiuut partem mundi, quem
fruendce interim malignitalis de posnce mora (Tertut. constat esse animalum spiritu omnium animalore. Et
Apotoget. cap. 22, c. 404; ibid. col. 27, p. 432). ita quidem Rigallius, et alii deuiceps buncexbibeat
Quacnam est, inquiel ille, l u c darmonum pra?dam- Tertuiliani textum. Melius vero iiostri autiquioresqoe
natio et poeuac mora , ac quodiiam fruendae nialigni- excusi codices, animaium tpkilu omnium animarsm
tatis solatium ? Nam tdem ipse Tertuliianus non m i - animalore. Nostri siquidein Auctoris •rgumesiUlio du-
nus perspicue, uti monuimus, dixerat ex aacris citur a majori, nt aiuni, ad rainus, sive a toto, quod
Scripturis colligi daemouum gentem cum aui ge- R factmn fuit ad partem quae fieri idcirco potcst. Mun-
9

neris auctoribus, acprincipe esse non quidem prae- dus , inquit, aniinatus, sive crealus est a Dei spiri-
damnalam, sed absolute damnatam. At quamvis tu , omnium animarum animatore; ergo idem ipse
cerla sit da?inonuin damnatio, non hi tamen debitas Dei spiriius potesl bomines non omnium, sed suo
omnes scelerihus suis poeuas luunt. Etenim in ipsis tanlum, spiritu animatoa post eorum mortem iterun
etiam sacris Scriplurls Cbristo domino exprobrasse animare, e l rursus non ex nibilo , uti prius, sed ab
dicuntur: Venitti huc ante tempue torquere not (Matih. interitu, et vita antea deperdita, ad secundam eam-
cap. 8, f . 29). Sed b;cc Augustinus ex Petri apos- demque revocare.
toli cpislola claritts exposuit: Peccaue quotdam ange- f Qitid vero quod baec ipsa Dei ad roortuos homi-
t

tos, iuquit, el in hujus mundi ima detrusos, qui eis nes exsuscitandos potentia non totins tantum mundi,
velut carcer est, iisque ad futuram in die judicii uiii- sed ipsa etiara sola bominis creatione a Tertuiliano
wam damnationem apostotus Petrus apertistime osten- luculenter demonslrattir. Homo eleniin anloquam
dit, dicens quod Deus angctis peccatoribus non peper-crearetur, nihil erat, aiioquiti se fuisse sallcm ali-
cerit, sed carccribus caliginit inferni relrudent, tradi- quando meiuinisset. Atqui si a Deo creatus e$t ex
derit in judicio puniendot reservari (August. tib. X , nihilo, potest utique cadem Dei potentia et vo-
decivit. cap. 33, pag. 293, Petrus Epist. 2, cap. 2, Q lunlate a morle revocari (Ibid.). Non enim -major
f . 4). At haec infernalis caliginis, iguisque reser- ad primam crealionem, quam insUurationem elres-
vati mora ac dilatio qualccttmque ipsis erat pr.rdam- .titutionem requirilur potestas, Nec curiositis qtiidem
nalionis ac condilionis desperatae soiatium. Sua iii)|>ortuniusque requiras quomodo id fieri queat:
enimvero fruebanttir inlcrini nialignilate, qua Chris- Namreddesi potes, inquil Terlullianus, ratienem,
tianos ad sui, sive falsorum deorum vidimus, cullum qua factus es, et tunc require qua fiu (Idem, ibtd).
vel inducebant, vel efficiebant ut renuentes crude- Qua eoiuivero polenlia priroum factus es, eadem
lissimis ad mortem usque stippiiciis excarnificaren- postea reficieris. Quamobrem si de prima non da-
tur. At de boc eorum solatio diiatoque suppiicio ali- bitas, de secunda mnito minus dubitare debes:
bi disputavimus (Dissert. in Lactant. cap. 20, art. 5 ). Etenim facilius utique, uti ilie adhuc ait, fies,qued
(uisti aiiquando, quia ceque non difficile factns es, quod
CAPUT X I .
non fuisli dliquando (Ibid.). Simili autem modo Minu-
De mortuorum hominum ad vitam rcvocatione , extre- tium Felicem, Lactantium, et alios dispulanles ia
mo Dei judicio , ceternit impiorum poenis, ac proemiiesqperioribus dissertaliouibus audivimus (Disserial. ta
justorum, atque animarum anle ullimum judicium Minut. cap. 7, art. 2, et in LaclanU cap. 29, ari. 4).
receptaculis. j At si hocin Dei potcstate est omnino positum, niliil
ARTICULUS PRIMU3. aliud probandum snperest, quam ut id ille velit,
seque voluisse rcvera significaverit. Atqui hoc ipse,
Quibus argumentis Tcrlultianus probaverit omncs mor- qttemadmodtim auctor nosler loquilur , destmavii et
tuos homines posse ad vitam revocari, ac revera re-prcedicavit (Teriutiian. ibid.), nec semel quidem.^eii
vocandos : utruni anitnce corporibus exutce, el sine il-sae|dtis in sacris veteris, ac praeserlim novi Tesuv
lorum ministerio possint aliquid agere, patr, ac do- menli Scripluris. Neqtic huc congerenda sunt earum
lere, el lcetari. teslimonia, quae omnibtis passim obvia sunt, nec
Ad alia nunc lranseundum esl chrisiianac religionis ullus plane, qui eas vel levissime attigerit, ignora-
dogmata , qurc TertuIIianus suis in libris contra eth- re potest. Certissima autem est, sicut supra ostendi-
nicos asserit ac ttteiur. Unum aulem ex iis nostraque rnus, iliarum auctoritas (supr. cap. 6, art. 3, d
animadversione dignum est, qtiod constanlor tradil, seqq.y Constat crgo Detim et posse, et veile, ut oov
variisque rationum momentis probat omnes omni- nes omnino mortui homincs in pristinnm vitae su»
no morluos horoines in finemundiad vium revo- coudUionem reatituantur ; ac proinde futurata
 883 DISSERTATK) B. LE NOURRY. 8M
profecto ease illornm omnem »d vitam revcrsfonem. A ma nihil prorsus quidqtrnm sine carne pati potest?
Inttat adtitte Tertullianns, nlioqne argumento dc- Ita sane, inquict aiiquis , opinabatur Tertuliianus.
monstrat prorsus necessarium esse, ut omues homi- Nam alio ille in libro animam his totidemque com-
nes mortui ad vitam aliquando redeant. Totumautem pellat vcrbis (Idem, tib. de Testim. anrm. cap. 4) :
illud argumentum hisce verhis compieciilur : Certe Affirmamus te manere post vitw dispunctionem , et
quia ratio reetitutionis destinatio judicii e%i, necessario exspectare diem judicii proque merito aut excrnciatui
y

idem qui fuerat exhibetur; ut boni seu contrarii meriti destinari, aut refrigerio , utroque sempiterno. Quibns
judkium ferat ( Tertutiian. Apotoget. cap. 48). Do- sustinendis necessario tibi substantiam pristinam, ejus-
cet itaqoe nullum prorsus esse dubitandi locum, demque hominis materiam et memoriam reversuram %

quin omnes homines exlremo Dei judicio in mundi quod el nihit mali ac boni senlire possis , sine carnis
fine sislere se debeant. Ficri atitem id non potest, passionalis facuttate , et nultasit ratio judicii sineipsius
nisi ad vitam rcverlnntur, aiqne supremam secun- exhibiiione, qni meruit judicii passionem. Nec scmcl
dum sua vel bona vel mala ineritn sententiam, atque igitur,nec dubitauler, sed asseveranler affirmat,
prsemium nut poenam a Deo accipiant. et repetit aniniam nihil posse oiuniuo senlire sine
Sed hoc argtimenium Auclor nostcr longe fusius sui socielale corporis. Tam vcrum aulem id esse
urgct in suo de Resurrectionecarnis libio, ubi sicdis- B atbilralus est, u l inde conchidat ideo iulurum esse
pulat: Hoec erit lola caussa imo necessitas resurrec- uiortui liumani corporis ad vitam regressum, quia
twnis , congruentissima scilicel Deo detlinatio judicii t anima sine ilio nrhil boni aul mali agere valet.
de cujus dispositiont despicias an utique subslantia hu- Sed luum, si possis, assensum paulisper rctine.
dijudicandce censura divina prcesideal, lam ani- Animum autem antca vclira ad ea adverlas , quac ab
mee quam carni (Idem, lib. de resurrect. cam. cap. eodem Tertulliano in libris de Anima , et ResUrrectio-
14). Homo enim non sola profecto anima, sed ne carnis disputata sunt, et ubi data opera de mortui
stio etiam corpore bene atit male agii. Ea nnmqtie est corporis ad vitam reditu, et animac ad agendum et
nnimae cum corpore socictas, ut in came, et cum patiendum facullate uberius disscrit. At in priore
carne et per carnem agatur, qttod agitur in corde (Ibid. libro diserlissime ac firmissime asseveral animam,
cap. 4 5 ) , id est, anima. Quin etiam si a l i - a corpore scparalam, vcl pati dolorem, vel gaudio
qtiaudo anima sola cogilet , haec illius cogitalio vix perftindi. Omnes siquidcm homiiium auimac post eo-
unqunm sine aliquo corporis commercio babctur : rum inorlem apud inferos mauent, et velis, inquit,
Namsi volutet quid aiitmn,nil Terlullianus, vnttus ac notis el suppticia jam illic et refrigeria. Tum dcin-
operatur indicium , fucies intenlionnm omninm specu- dc objicienti sibi opperiendara csse auimae , ul doleat
ium esl(lbid.). C aut gaudeat, carnis, ojferum consortis , rcsurrectio-
Jam vcro investigandi non est locus tilruni ille re- nem , haud dubitauter respondet id non esse ueccs-
vera opinnliis sit nihil prorsus posse animam agere sarium. Nam de suo, titi ilie loquitur, suffkit ad
sine corporis commercio , et sine iliius sensibns. De utrumque litulum passionis. Et *cerle ipsa sola sine
hac enim opinione aiiquid pracmisimus, et proxime cor|K)ris ministerio vel i r a , vel odio aliquaudo tor-
de ea disser» ndi dabittir occasio. Nunc ilaquc suffi- quelur , aitquatido ctiam afflicto corpore , uti Mulii,
ciat annolasse piurinios , sicuti nemo negal, animae Zeuonis, c l alioruin exemplo coniirmat, furtxvum
acttis non sine corpoi is sens luraque ministcrio per- sibi gaudium exquirit ( Ibid. ). Coulra vero non-
ilci. Hominis quippe corpus ila animae conjunclum nuiiquam , iilacso corporc, doict, premittir, el ex-
est, ut plurium saltem bene aul innle meritorum sit crucialur. Atqtii si in bac vita el corpori aliigata
utique particeps. Totus igilur homo, hoc esl,corpus ' giudio atit moerore sola afficitur, quanlo mngis
ejus et anima oitimo et aequissimo Dei judicio reprac- quando post mortem nb eo sejuncta , ullimum judi-
sentari debcnt; ut cunctorum in bac mortnli vita citim ex«pectat. Denique quidam ejus sine car-
adorum oul pxnam recipiantaut pracmium. nis commercio stint acius, tili soli oogitatus, et
Neque sibi Auctor noster ohjici patitur soiam lio- nnd.e voluntntes, quae censura divina prosequitur
minis aiiimam libero uli voluntalis arbilrio, cl cor- D (Idem tib. dc Anim. cap. 17 ). Ex quibus illc hanc
t

pus lanqiiam iiistrumentum in oinnia impcili. Non clicil conclusionem : Ergo propter congruentissi-
enim illud extraneum anintae instrumentum est, sed mum est animam, ticet non exsprctata carne , puniri,
adeo animae adttnatum , ut sicut actionum cjtts, ita quod non sociala carne commisil: sit et ob cigitalus
et meritorum sit particeps. Posl mtindi ergo finem ad pios et benevolos, in quibus carne non eguit, sine
vitam debel revocari, u l justo Dei judicio pro meri- carne recreabilur. Eadem vero, et pluta alia in l i -
tis poniatur aut remuncrelur. bro dc Resurrectione carnis tradidit, ubi ex profcs-
Tertium quo Tertullianus ftituram hominis resur- so demonstrat ad vitara revocandos essc orauino
rectionem probare nitilur, argumentum sua tlifficul- horoines.
Utc non earet, plitribusque faisum videbilur. Htuic Quid ergo, inquies, numquid Terlullianus'tam
•cnim ilie argtimenUbatur in modum (ldem Apologcl.
y absurde sibi contradixit? Sed si suspcnsum adhuc
cap. 48, pag. 520) : Ideo reprcesentabuntur animce et animum habere velis, sublatam ab ipso videbis hanc
corpora; quia. neque pati quidquam potest anima soia tamctsi non miniraam coniradictiouis speciera. Nam
nne materia stabiti, id est, carne. Numquid ergo ani- in eodem de Resurrectione libro ea repetit, quae d i -
891 IN TERTULUANI APOLOGBTICUM 892
coi. 23, fNttj. 26). Sed de bis cgisras in tuperioribus A candos. Primnm autem desomit ex infinita polentia
nostris dissertalionibus (Dittertat. tit Minut. cap. 20, Dei, Qui tantum , inqoit, hoc mundi corput de eo,
art. 3, tn Arnofr. cap. 3, orl. i , in Lactant. cap. 9, arf. quod non fuerat, id est, ex nibilo compotuit (Tertut-
2, cap. 16, arf. i , rap. 20, art. 7, tap. 33, art. 4 ). tian. Apotogct. cap. 48, cot. 520), sive ut nostri et
At nos jam ad alia solito more explananda prope- auie Rigaltium ediii codices habent, impotuit, sen
ranies aliquis forsitan relardabil, et a nobts scisci- creavit, is certe ipse potest homiues de morte vaca-
tnbitur cur Auclor nostcr dixerit dcemones eb mati- tionit et inanitatit, hoc est, ab morie, sive inanitate,
tiam proedamnatos, et postea adjeccrit, detperata ac privatione vitac ad sccundain vitam excitare. Nam
condilio eorum es prcedamnalione tolatium reputat hi uuam tantummodo efiiciuut partein mundi, quem
fruendce interim malignitatis de pcence mora (Tertut.constat esse animatum spiritu omnium animalore. Et
Apologet. cap. 22, c. 404; ibid. cot. 27, p. 452). ita quidem Rigaltius, el alii deinceps nuoc exuibeat
Qucenam est, inqtiiel ille, hac dar-monum praedam- TertuIIiani textum. Melius vero itoslri autiquioresque
naiio ct poenae mora, ac quodnam fruend;e maligni- excusi codices, animatum tpmiu omnium ammarum
tatis solatiura ? Natn idem ipse Terluliianua noo mi- animatore. Nostri siquidein Auctoris argumentatio du-
nus perspicue, uti monuimus, dixerat ex sacris citur a majori, ut aiunt, ad wiiras, sive a toto, quod
Scripturis colligi daemonum gentem cum aui ge-B factura fuit, ad partera quaj fieri idcirco potesl. Mun-
neris auctoribus, ac prittcipe esse non quidem prae- dus , inquit, animatus, sive creatus est a Dei spiri-
damnatam, sed absolute damnatam. At quamvis tu , omniura animarum aiiimatore; ergo idcra ipse
certa sit da?inonura damnntio, nou hi tamen debilas Dei spiritus potest bomines non omnium, sed suo
omnes scelerihus suis poenas luunt. Etenim in ipsis lantum, spiritu animatos post eorum mortem iterum
etiam sacfis Scripturis Christo domino exprobrasse animare, el rursus non ex itihilo , uti prius, sed ab
dicuntur; Venitti huc ante temput torquere not (Matth.jnterilu, et vita antea deperdita, ad secundam cam-
cap. 8, f . 29). Sed hicc Auguslinus ex Petri apos- demque revocare.
loli epistola clarius exposuil: Peccatte quotdam ange- I Quid vero, quod haec ipsa Dei ad morluos homi-
/os, inquit, et in hujus mundi ima detrusos, qui eit nes exsuscitandos potentia non totins tantum mtmdi,
velut carcer ett, iitque ad futuram in die judicii uUi- sed ipsa etiam soia bominis creatione a Tertiilliano
mam damnationem apottolus Petrus apertistime osten- luculenter demonslrattir. Homo etenim aalcquam
dit, dicent quod Deus angetis peccaloribns non peper-crearetur, niliil erat, aiioquUi se fuisse saltcm ali-
cerit, sed carceribus cauginis inferni retrudens, tradi- quando meminisset. Atqui si a Deo creatus est ex
derit in judicio puniendos reservari (Augutt. lib. X , nihilo, potest utique cadem Dei poienlia et vo-
decivit. cap. 55, pag. 295, Petrus Epist. 2, cap. 2, £ luulate a morle revocari (Ibid.). Nou enim major
f . 4). At liaec iufernalis caliginis, igutsque reser- ad primam crealionem, quam instauraiionem etres-
vati mora ac dilatio qualecumque ipsis erat pradam- tiluiionem requtritur potestas. Nec curiosius quidem
nalionis nc condilionis desperatac solatium. Sua importuniusque requiras quomodo id fieri queai :
enimvero fruebanltir interim malignitate, qua Chris- Namreddeti potes, inquit Terlullianus, rationem f

tianos ad sui, sive falsorum deorum vidimus, cultum qua factus es, et tunc require qua fiu (Idem ibid). 9

vel inducebant, vei cfttciebant ut renuentes crude- Qua eniuivero poieniia primum factus es, eadem
lissimis ad mortem usque stippiiciis excarnificaren- postea reficieris. Quamobrem si de prima non du-
tur. Al de boc eorum solatio diiatoque supplicio ali- bitas, de secunda muiio minus dubitare debea:
bi disputavimus (Dtssert. in Lactant. cap. 20, art. 5 ). Etenim facitius ulique, uti illc adhuc ait, fies, qued
fuisti atiquando, quia oeque non difficile factus es, quod
CAPUT XI.
non fuisli diiquando (Ibid.). Simili autem raodo Minu-
De mortuorum hominum ad vitam rcvocatione , extre- tium Felicem, Lactantium , et alios dispulantes in
mo Dei judicio , ceternit impiorum pcenis ac prcemiit superioribus dissertationibus audivimus (Dissertat. in
t

justorum, atque animarum anle ullimum judicium Minut. cap. 7, art. 2, el in Lactant. cap. 29, art. 4).
receptaculit. jy At si hocin Dei potcstate esl omnino posilum, nihil
ARTICULUS P R W U 3 . aliud probandum superest, quain ut id ilie velit,
seque voluisse rcvera signiftcaverit. Alqui hoc ipse ,
Quibus argumentis Terlullianus probaverit omncs mor-
quemadmodum auctor noster ioquitur, dettinavit et
luos homines posse ad vitam rcvocari, ac revera re-
prcedicavil (Ferlullian. ibid.), nec semel quidem, sed
vocandos : ulruni anhnce corporibus exutce et sine il-
t
snopius in sacris velcris, ac pra?sertim novi Testa-
lorum ministerio possint aliquid agere , pa(r, ac do-
menli Scripluris. Nequc huc congcrcnda sunt earum
lere et tcetari.
t

teslimonia, quae omnibtis passim obvia sunt, nec

Ad alia nunc lranseundura est christianae religionis
dograata , qunc Terttillinnus suis in libris contra eth-
nicos asserit ac tttetur. Unum aulem ex iis nostraque
animadversione dignum est, quod constanter tradil,
variisque rationum momentis probat omnes omni -
no mortuos homines in fine mundi ad vitam revo-
ullus plane, qui eas vel levissime attigerit, ignora-
re potest. Certissima aulem esl, sicut supra ostendi-
inus, iiiartim auctoritas (supr. cap. 6, art. 3, et
teqq.). Conslat ergo Detim et posse, et veile, ut om-
nes omnino morlui homines in pristinam vitae suae
couditionera reatituantur ; ac proinde futuram
 DISSERTATK) 9. LE NOURRY. 8M
m
profecto esse illorom omnem ad vitam reversionem. A ma nihil prorsus qutdqoam sine carne pati potest?
Instat adhtte Tertullianus, alioque argumento dc- l u sane, inqHiet aliquis , opinabatur Tertullianus.
monstrat prorsus necessarmm esse, ut omncs homi- Nam alio ille in libro animam his tolidemqne com-
nes mortni ad vitam aliquando retleant. Toiumaulem pellat vcrbis (Idem, tib. de Testim. anhn. cap. 4) :
illud nrgumenlum hisce verbis compleciiltir : Cerie Affirmamus te manere post vitw dispunctionem , et
tntia ratio rettitutionis destinatio judicii est, necessario exspectare diem judicii, proque merito aut excruciatui
idem qui fuerat exhibelur; ut boni seu contrarii meriti destinari, aut refrigerio , utroque sempiterno. Qnibns
judicium ferat (Tertuiiian. Apologet. cap. 48). Do- sustinendis necessario tibi substantiam prislinam, ejus-
cet itaque nullum prorstis esse dubitandi locum, demque hominis materiam et memoriam reversuram %

qtiiit omnes homincs extremo Dei judicio in mundi quod el nihil mati ac boni senlire possis , sine carnis
fine sistere se debeant. Ficri autem id non potest, passionalis facullate , et nulla sit ralio judicii sine ipsius
nisi ad vtoam rcvcrlnntur, alque supremam secun- exhibiiione, qni meruii judicii passionem. Ncc scmcl
dum sua vel bona vel maia meriia sententiam, atque i g i t u r , n c c dubitanter, sed asseveranlcr affirmat,
praemium nut poenam a Deo accipiant. et repelil animam nihil posse oinniuo seniire sine
Sed hoc argumenium Auclor nt»sicr longe fusius sui socielate corporis. Tam vcrum auiem id esse
urgct in suo de Resurrectione camis Iibro, ubi sicdis- Jj arbilralus est, ut inde concliidai ideo fulurum esse
p u l a l : Htec erit lola caussa imo necessitas resurrec- uiorlui iiumani corporis ad viiaui regressum, quia
tionis, congruentissima sciticet Deo detlinatio judicii, anima sine iiio nrltil boni attt mali agere vaiet.
de cujus dispositione despicias an utique subslanlice hu- Sed tuum, si possis, assensum paulisper rctine.
snanaf dijudicandos censura divina prcesideat, tam ani-Animum autem anlca velim ad ea advertas, quae ab
mee quam carni (Idem, tib. de rcsurrect. cam. cap. eodem Tertuliiano in libris de Anima , et ResUrrectio-
1 4 ) . Homo enim non sola profecto anima, sed ne carnis disputata sunt, et ubi daia opera de inortui
suo etiam corpore bene aut male ngii. En namqiic cst corporis ad vitam reditu, et aniimc ad agendum el
nnimae cum corpore socictas, ut in came, el cum palienduin facullaie uberius disscrit. At in priore
came et per carnem agatur, quod agitur in corde (Ibid. libro disertissime ac firmissime asseveral animam,
cap. 4 5 ) , id e s l , anima. Qtiin etiam si a l i - a corpore separalam, vel pnti dolorem, vei gaudio
quando anima sola cogilet , haec iilius cogitalio vix perfundi. Omnes siquidcm homiiittm animac post co-
unquam sinc niiquo corporis commcrcio bahctur : rum inorlem apud inferos manent, el velis, inquil,
Namsi volutel qttid anima nit Terlullianus, vnltns ac nolis el supplicia jam itlic et refrigeria. Tum dcin-
%

operatur indicium , fucies intentionum ontnium spccu- dc objicietiti sibi opperiendara csse aiiimae , ul doleat
tum esl(lbid.). C aut gaudeat, carnis, o|»erum consortis , resurreciio-
iam vcro investignndi non est locus iitrum iile re- nein , haud dubitauter respondet id non esse neccs-
vcra opinaliis sit nihii prorsus possc animnm agere sariuin. Nam de suo, tili iUe loquitur, sufficil ad
sine corporis commercio , et siue illius sensibus. De utrumque litulum passionis. Et *cerie ipsa sola sine
hac enim opinione nliquid prxmisimus, et proxime corporis ministerio vel i r a , vel odio aliquaudo lor-
de ca disseri ndi dabilur occasio. Nunc itaque feuffi- quelur, aliquatido ciiam afflicto cor|M>re , uti Mulii,
ciat annotasse pltirimos , sicuti itemo negat, aniiuae Zenouis, ct alioruin exemplo confirmat, furtivum
acttis non sine corpui is sens.tumque ministcrio per- sibi gaudium exquirit ( Ibid. ). Coutra vero non-
fici. Hominis qtiippe corpus ila animae conjunctum nuiiquatn , il!a?so corpore, doict, premiuir, el ex-
est, ut plurium saltem bene aut mnle meritorum sit cruciatur. Atqtii si in hac viia el corpori aliigala
utique pnrticeps. Totus igitur homo, hoc est, corpus giudio aut moerore sola afficilur, quanlo mngis
ejus et anima oilimo et aequissimo Dei jtidicio reprae- quando post mortem nb eo sejtincla , ullimura judi-
sentari dobcnt; ut cuuciorum in bac inortnii vita cium cx.<pectai. Denique quidam ejus sine cnr-
adorum aut paenam recipiantaut pracmiutit. nis commercio sunt acius, uti soli oogitalus, et
Ncque sibt Auctor nosier objtci patiiur solam ho- nnd.e vohmtnles, quce censnra divina prosequitur
rninis aiiimam libero tili volunlalis arbilrio, c l cor- D (Idem, tib. dc Anim. cap. 17 ). Ex quibus ille hanc
pus laiiqitam iustrumentum in oinnia impcili. Non clicil coitclusionem : Ergo propter congruenlissi-
enim iliad exlraneum animae instrumentum est, sed mum est animam, licet non exsprctata cartie, puniri 9

adeo animnc adimatum , ut sicut actiontim cjus, iia quod non sociata carne commisit: sit et ob agilalus
et mcritorum sit particeps. Posl mtindi ergo finera ad pios cl benevolos, in quibus carne non eguil, sine
vitam debet revocari, ut juslo Dei judicio pro meri- came recreabilur. Eadem vero, et pluta alia in l i -
tis poniatur aut remuneretur. bro dc Resurrectioue carnis tradidit, ubi ex profcs-
Tertium qno Tertuliianus fiittrrain bomiuis resur- so demonslrat ad vitam rcvbcandos esse omnino
rectionem probare nitilur, argtimenlum sua difiictil- homines.
Ute non earet, plitribusque falsum videbitur. Iluuc Quid crgo, inquies, ntimquid Terlullianus'tam
xmim ille argumeiiUbatur in moduni {Idem, Apotogel. absurde sibi conlradixit? Sed si suspcnsum adhuc
cap. 48, pag. 520) : Ideo reprcesentabuniur animee et animum habere velis, sublatam ab ipso videbis hanc
corpora; quianeque pati quidquam potest anima sota tametsi non miniraara contradictiouis speciera. Nam
sine materia ttabiii, id est, carne. Numquid ergo ani- in eodem de Resurrectione libro ea repetit, quae d i -
S95 1N TERTULUANI APOLOGETICUM m
l e r a t , animas nunc torqueri foverique penes m- corporis vinculis, pati, torqueri, cruciari. Venua
feros, licet nudas, licet adlwe cxsules carnis (Idem 9
A
quia etiam in hac vita sua cum corpore multa p e c o
lib. de Resurrect. carn. cap. 47 ). Quia vero op- vit, idcirco ut pro merilis punialur et crucwMur,
ponere contra quidam poterant inde conftci posse suo corpori, ad vilam revocato , debet iterun
animam sibi sic sufficere ad facuttatem , sicut conjungi.
ipse ioquitur, passionis el sensus, ut non egeal rc- His autem sic explieatis, evancscit objecta Terlul-
prcesentatione carnis his ille respondet (Ibid.): Imo liani conlradiclio. Recle enim dixil animam sine cor-
9

eatenus egebil non qua sentire quid sine carne non porealiqttid revera pali, el nibil pali posse. U b i quipre
possit, sed qua neceste est illam eliam cum carne sen- ait nihil posse paii, ibi subintelligendum c s l plene ac
tire. Quantum enim ad agendum de suo suffict, tantum perfecte, sive quantum ipsa cuin corpore pcccanda
ad patiendum. Ad agendum enim minus de suo sufficit. promeruit. Cum quo cnim peccavit, cum eo utique
Hubet enim de suo solummodo cogitare , vetle , cuperepuniri debet. Jure ergo Terttillianus inde futurain
9

disponere, ad perficiendum autem operam camis exs- probat corporis morlui ad vilam revocationem, quia
pectat. Sic itaqne ad paliendum operam carnis expo- anima soia pati non potesl poenam videlicet plenam
stutal; ut tam piene per cam pati possil, qunm sine ea ac perfectam, et qualem cum corpore peccando com-
ptene atjere non potuit. Et idco tu quce de suo sufficit, meruil.
eorum interim sententiam pendit concupiscentia> etB 9 Si quid porro his adjicere nobis per te liceat, ob-
cogitatus, el voluntalis. Pofro si ha?c satis esscnt ad servabimus hoc ipso eodcm argumento ex poenis aut
ptenitudinem mcritorum , ut non requirerentur et facta praemiis, bene aut niale in bac vita agenti bomini de-
9

sufficeret in totum anima ad perfectionem judicii, de bitis petilo luculenler probari bunc fulurum ejusdem
his judicanda in quiv agenda sola suffecerat. Cum hominis ad vitam regressum ab Ambrosio, ut soo
9

vero etiam facta devincta sint meritis , facia autem loco, alque Atheuagora, Minticio Felice, et Laciao-
per carnem administrentur, jam non sufficil animam tio, queiiiadmodum in noslris de iilorum libris dis-
sine carne foveri, sive cruciari pro operibus carnis, sertationibus ostendiinus; quin imo el inde ab eo
etsi habet membra , quai proinde illi non sufficiunt addem Laclanlio dcmonstrari atiimae noslrae immorta*
sentiendum piene, quemadmodnm nec ad agendum lilatem (Ambros. libr. 2, de Fide resurrect. % 42, pag.
perfecte. Idcirco pro quoquo modo cgil, pro eo el pa- 4147 ; tom. I Appurat. pag. 475 ; Dissertat. in Lac-
tilur apud inferos , prior deguslans judicium , sicut iant. cap. 24 , art. 5, el cap. 29, art. 5, dissert. in Mi-
prior induxil admissum; exspectans tamen el carnem , nut. cap. 7, art. 2 ).
ul per illam etiam facla compenset, cui cogitata man- ARTICULUS I I .
davit. Totatii hauc Auctoris nostri argumcntationem
Quibus exemptis, quove Pylhice oraculo, ac philoso-
et responsionem, tainebi paulo iongiorem transcrip- C
phorum de animarum transmigratione senienik
simus, quandoquidein ea non tanlum proposilae
Terttttltanus ostendat quoscnmque mortuos homines
nobis difficultalis nodus plane solvitur, sed nonnulla
in pristinum vitce stalum restituendos, et appesita
quoque de animae iiaiura inde eruuulur, quje sine
argumenla diluat.
aliqtia observalione prajlermillcnda non sunt.
Quanquam superioribus argiunentis Tertuliianas
Docel ijaque animam uudam ac sine corpoi is con- evidentissiiite demonslraveril quoslibel homities pos-
sortio aptid iuferos revera aul lorqtieri, aut foveri. sc omnipolcntis Dei volunlate exsusciiari a morte,
Quia vero hinc objici ipsi poterat eam noit esse sub- quuvis modo oppelita ; plurihtts tamen exemplis hxc
stantiain mere spiritalem, sed corpoream, atit, ut confirraare nititur. Sed dissimularc fas nobisnon est
ipse a i l , corputentiam propriam , noluit banc , qtiae his, til pote non omnino paribus, confici non posse
difficilioris operae erat, excutcre qu&slionem, ne . perfeclara , et numeris omnibus absolulain bumans
diulius a proposito aberrarel. Interim concidit, nec resurreclionis dcmonsirationem. A t i i s saltem non
lameii falcttir, aliqttod esse animae corpti?, et propria inepte confirmari potest fruslra a gentilibus negari
quaedam geueiis sui membra. A l discrlissime nsse- homines ad pristinum revocari posse trausaclae vitx
veral proprios es>e anitnac acltis, a corpore miiiiine slatum.
dependentes, quales sunt cogitatus, voluntatcs, el ^ Praemissis autem advcrsus morosiores criticos hisce
concupiscenlias. Ili aulemaclus, ut id obiter dica- observaiionibus, audiendus est ipsemet Tertullianus
mus, si omuino spiriluales sunt, ipsam niullo niagis (Tertultian. Apologel. cap. 4 8 , col. 520) : Signatum
aniinam spiritualem esse uegare uon poierat. est, inquit, et per ipsum , videlicet Detim, hutuatta
Solius porro aniinae cum hi sint actus, habcl de resurrectionis exemplum in teslimonium vobis. Lv£
suo non soltim quod agat, el patiatur, sed quo quotidie interfecta resplendet, et tenebrce pari vice deu-
possitaut pra?mium mereri aut poennm. Corpore igi- dendo succedunl : sidera defuncla reviviscunt. lu ntt-
tur soltila potest ct dcbet pro mcritis aut poena aut nuscriptis noslris exerapiaribus, et editis RigalUo
prajmio affici. Quamdiu enimvero corpori adunata anliquioribus : Vivescunt, id est, uti cx Plinio liqnet»
est, prior sempcr aut peccat, aut merelur. Post viva fiunt (Plin. lib. X V I I , nalur. hist. cap. 40, p*9-
moiiem igitur debitis suppiiciis aut pra^miis sola et 344). Pergit auclor noster : Tempora ubi finiunt i^ f

ahte corporis reditum af/iciatur, necessc esl. Per- cipiunt; fructus consumunlur : iidem manuscrtpU
suasum itaque Tertuliianus habuit animam, ruptis noslri et edili codices: consummantur^ el redeunt*
897 DISSERTATIO D. L E NOCRRY. 898
Certe semina nonniti eorrupta, et dissoluta fcecundius Areformari videretur. Ita quidem Rigaltius : scd
turgunt: omnia perennda servantur , omnia de intc- in nostris codicihus manuscripiis et editis iilo vetus-
ritu reformanlur (Tertult. lib. de Resurrect. cam. tioribus habelur : Muttis etiajn locis, ex quibus ar-
cap. 12). Sed haec ille majuri vcrborum pompa gumenta ad hunc errorem refellendum depromi pos-
alio in libro proseqiiitnr, et brcvius Minulius sunt, ex otio, sivc otio, qucmadmodum scripsit P l i -
F e l i x , alque uberius Theophilus Amiochenus , que- nius, ex facili, pro faciie, opus erit ( tibr III, epist.
madmodum alibi palefecimus (Dissertat. in Minut. 3). Plttribus tnmeii Icgendum haud dtibie videbilur
cap. 7, art. 2). jocis , quibus potius , quam argumenlis validioribus
Suam autem argiimentationem noster TerluUiantis explodenda erat h;cc prorsus ridicula Pythagofac se-
his abiolvit verbis (Terluttian. Apotoget. cap. 48, cot. ctalorumque ejus opinio. Nomen cnim jocis cum
43 ) : Tu homo, tantnm nomen, si intetligas te, quan- verbo tascivire magis, quam cum locis congruere
tus nimirum sis, vet de tituto Pythioe discens, quod haud immcrito vidctur (Teriullian. Apologil. cap. 48,
sis dominus omnium morientium et resurgentium, ad col. 4 2 ) . Yerumlamen paulo ante dixerat quem-
hoc morieris, ut pereas t Dicit itaque non pejorcm cumque philosopbum immenso argumentorum pon-
esse hominis, quam aliarum rerum, quarum domi- dere posse o b r u i , qui affirmet, ul ait Laberius, de
nus est, morientium et resurgcntium comliiionem. B sententia Pythagorce hominem fieri ex muto, colubram
Homo ergo longe potiori jure , quam illae , dcbet et ex muliere (Jdem , lib. de Pallio," cap. 4). Et hacc
mori et resurgere. quidem hujus mimographi poeta?, cujus alibi
Sed rogabit aliquis quoduam sit ornculum illud mcmiuit (Disser. in Minut.Ocl. c. 7 , art. 4), suiit car-
Pythiae, ab .eo citntum? Respondent nonnulli hoc minn, aCrinilo utalibi monuimus, pubiici jtiris facla :
esse , quod nb illo ibidcm relatum est : Dominus om- Et nunc de mnlo bominem, colubram de mulierc
nium morientium et resurgentium. Yerum nnlla ratio- Faciunl, et ex diversis diversa alia.
ne id a Pyihia proniintialum probavere. Deindc vero Frequens aulem apud varios Scriptorcs, ac prxser-
ille non dixit his verbis renunlinri Pylhiac ornculum: tim Ciceronem, Suctonium, tilrumquc Senecam,
sed quod homo cx Pyihkc oraculo discere poterat Aulum Gellium, ac Macrobium hujus Laberii incntio,
se esse omnium morientium el rcsurgentium domi- dc quo praeter cactcros lloratius cecinit :
num ( tom. I Apparat. pag. 1170). Nobis ilaque
Nec tamen boc tribuensdederim quoque caetera;
illud Pythiae oractilum non alliud videlur, nisi cele- namque
bre hoc Apollinis effatum : Nosce te ipsum : de quo Et Laberi mimos et puichra poemata mirer ?
alibi dispulavimus. Gonsulto aulem Tertullianus ad- Verum haec crat ethnicorum insania, isque advcr -
jecisse videtur : Vet tituto Pythia*, qitia tcmplo Apol- Q sus chrislianos furor; ut opinio christiana sicul recte
f

lonis P y l h i i , sive Delphici, sicut ibidem annotavi- Auctor nostcr alio in libro animadverlit etsi hones-
m u s , inscriptum fuerat. Cur crgo, inquies , Terlul- tior Pythagorica, quce te in beslias transfert; etsi pte-
lianus scrfpsit Pylhiac, et non Pythii, quo solo nior Platonica, quce libi etiam dotem corporis reddit;
nominc Apollo nonnunquam vocabaiur? At si in etsi Epicurea gruvior, quce te ab interilu defendit; ta-
ejus texlu Pythice, non atitem Pytbii legendum sit, men propter nomen snlum christianorum vanitqli et stu-
respondebimus ideo appellari Pythice, qtiia Pytbia pori et ut dicitur prcesumptioni deputatur.S&lte autein
%

vntes solebat illius in templo vaticinari. Nam, ut genlilibus nonfuit hancChristiauortim caeteris melio-
alios omittamus, id hoc Lucretii carmine exprimitur rem senteniiam rejicere, atque adspernari, sed ab
(Lucret. tib. Y , v. 413) : eis christianus, iUius defensor, lapidibus magis, alia
Pylhia quac tripodc a Phcebi lauroque profalur. Tertulliani in Apologelico vcrba sunt, nec saltem
Prosequitur Teriullianus atque ad frangendam, ccestibusa populo exigetur (Idem, Apologet., cap. 4 8 ,
ac magis magisque revincendam gentilium obstina- col. 42). Ast pro ccestibus in noslris codicibus ie-
tionem, illos hoc ad hominem, ut aiunt, argumento gitur, coetibus , id est, conventibus, et congre-
sic urget. Certum est, inquit, illos cuivis, philosopbo gationibus expellelur. Tertullianus siquidem a ma-
ildem habuisse, qui argiimentalionibtis quibusdam , D j o r i , ut aiunt, ad minus, nec male quidem ar-
tam ingeniose quam eleganter propositis, vanam gumenlntur. Christianus, inquit, illius de fuluro
Pythngnrae de animarum transmigalione opinionem hominis ad vilam reditu dogmaiis assertor, non
propugiiarc conabantur. Qtiin etiam nullus ex illis modo cxpelletur ab ethnicorum conventibus, sed
mordacis Laberii, eam irridentis, dicteria vcrilus, quod pejus est, lapidibus obruetur. At si non ita
ab edcnda omni animalium carne abstinebat; ne bene iu Rig.dtii ediiione coestibus, muito certe pejus
forte bubutam, ait adhuc Terlulliantis, de aiiquo pro- in antiquioribus scriplum, ccedibus, quae lapidatione
avo suo obtonarct, id est, ne bubttlam carnem come- crudeliorcs sunt. De illis porro, notatis ab Auctore
dendo, cujusdam proavi sui comcderet animam, nostro, Pylhagorae, Plalonis, ct Epicuri opinionibus
quam in bovis corpus migrassc existimabat (Tcrtul- egimus in noslris de Minutii Felicis, et Laciantii l i -
lian. Apologet. cap. 4 8 , col. 42). Tam ridiculam bris disserlationibus ( Disserlat. in Minut. Octav.
vero opinionem hic refellendam illenon duxit (Ibid.): cap. 7, art. 4, et in Lactant. cap. 54, art. 4).
9

Nam multit etiant, inquit, jocit et otio oput erit, si ( Quoniam vero Tertullianus hominis ad vitam re-
velimut ad hanc partem tascivire, quit in quambettiam gressum propositis lucis et tenebranim , siderum et
895 IN TERTUfcLIANf APOLOGETICUM 896
xerai, animas nune torqueri [overique penes tit- corporis vinculis, pati, torqueri, cructari. Verum
feros, Ucel nudas, licet adhue exsules carnis (Idem, quia etiam in hac vila sua cum corpore multa pecca-
lib. de Resurrect. carn. cap. 17 ). Quia vero op- vit, idcirco ut pro meritis punialur et crucielur,
ponere contra quidam poterant inde confici posse suo corpori, ad vitam revocato , debet iterum
animam sibi sic sufficere ad facultatem , sicut conjungi.
ipse loquitur, passionis el sensus, ut non egeat re- His autem sic explieatis, evancscit objecla Tertul-
prcesentalione carnis, bis iile respondet (Ibid.): Imo liani conlradictio. Recte enim dixit animam sine cor-
eatenus egebit non qua sentire quid sine carne non porealiquid revera pali, et nihil pati posse. Ubi quippe
possit, sed qua neceste esi illam etiam cum came sen- ait niliil posse pati, ibi subintelligendum cst plene ac
tire. Quanlum enim ad agendum de suo suffict, tantunx perfecte, sive quantum ipsa cum corpore pcccanda
ad patiendum. Ad agendum enim minus de suo sufficit. promeruit. Cum qtio cnim peccavit, cum eo utique
Habet enim de suo sotummodo cogitare , vetle , cupere, puniri debet. Jure ergo Terttillianus inde futurain
disponere, ad perficiendum autem operam camis exs- probal corporis morlui ad vilam revocalioncm , quia
peclat. Sic itaque ad paliendum operam carnis expo- anima sola pati non potest poenam videlicet plenam
stutat; ut tam plene per cam pati possit, quum sine ea ac pcrfeclam, et qualem cum corpore peccando com-
plene aycre non potuit. El ideo in quce de suo sufficit, meruit.
eorum interim scnlentiam pendit concupiscentia\ et '^ Si quid porro his adjicere nobis per te iiceat, ob-
cogitalus, et voluntatis. Pofro si hwc satis essent ad servabimus hoc ipso eodcm argumento ex poeuis aul
plenitudinem meritorum , ut non requirerenlur et facta, pracmiis, hene aut male in hac vita agenli homini de-
sufficerel in totum anima ad perfectionem judicii, de bilis petito luculenter probari hunc fulurum ejusdem
his judicanda, in quce agenda sota suffecerat. Cum hominis ad vitam regressum ab Ambrosio, ut suo
vero etiam facta dmncla sint meritis , facla autem loco, alque Atheuagora, Minucio Felice, et Lactan-
per carnem adntinistrentur, jam non sufficil animam tio, quemadmodum in noslris de illorum libris dis-
sine carne foveri, sive cruciari pro operibus carnis, sertationibus ostendimus; quin imo et inde ab eo
etsi habet membra , quai proinde ilii non sufficiunl ad dem Lactantio dcmonstrari aiiimx nostrae immorla-
senliendum plene , quemadmodnm nec ad agendum iilalcm (Arnbros. tibr. 2, de Fideresurrect. § 42, pag.
perfecte. Idcirco pro quoquo modo cgit, pro eo et pa- 4147 ; tom. I Appurat. pag. 475 ; Dissertat. in Lac-
titur apud inferos, prior deguslans judicium, sicut iant. cap. 2 4 , art. 5, el cap. 29, art. 5, dissert. in Mi-
prior induxil admissum; exspeclans tamen et carnem , nut. cap. 7, art. 2 ).
ul per itlam etiam facta compenset, cui cogitata man- ARTICULUS II.
davit. Totam banc Auctoris noslri argumcnlatioucm Quibus exemplis, quove Pythice oraculo, ac philoso-
et responsionem, lamclsi paulo iongiorem transcrip- * J
phorum de animarum transmigratione senteniia
simus, quandoqnidein ea iiou lanlum proposiue TertnlUanus ostendat quoscumque mortuos homines
nobis difficultatis nodus plane solvitur, sed nonnulia in pristinum vitce stalum reslituendos, el apposita
quoque de auimae natura inde eruuutur, quje sine argumenla diluat.
aliqua observatione praHermillenda non sunl. Quanquam supcriorihus arguinentis TerluIIianos
Docet itaque animam iiudam ac sine corporis con- evidentissiitic demonslraverit quoslibet homines pos-
sortio apud iuferos revera aut lorqueri, aut foveri. sc omnipotciitis Dei volunlaie exsuscilari a morle,
Quia vero biuc objici ipsi polerat eain uou essc sub- quuvis modo oppelita ; piurihtts lamen exemplis haec
stantiam mere spiritalem, sed corpoream , aut, ut confirmare nilitur. Sed dissimularc fas nobis non est
ipse a i t , corputentiam propriam , noluit banc , qtwe his, til pote non omniuo paribus, confici non posse
difficilioris operae crat, exculere qu&stionem, ne perfeclam , et numeris omnibus absolulam humanac
diulius a propo.sito aberraret. Interim concidit, nec resurrectionis demonsirationem. At iis saltein non
lamen fateltir, aliquod esse auimae corpus, et propria inepte confirmari potest frustra a gentilibus iiegari
qtiaedam generis sui membra. At disertissime nsse- bomines ad pristiiium revocari posse transactae vike
verat proprios esse animx acltis, a corpore miniiue slatum.
dependentes, quales sunt cogitatus, voluiilalcs, ct Prxmissis aulem advcrsus morosiores criticos hisce
cctncupiscenliac. i l i aulemaclus, ut id obiter dita- observationibus, audiendus est ipsemet Tertullianus
mus, si oinuino spiriluales sunt, ipsam niullo niagis (Tertultian. Apologet. cap. 4 8 , cot. 520) : Signalum
animam spiritualem esse uegare non poteral. est, inquit, et per ipsum , videlicet Deiun, humana
Solius porro aniinae cum bi siut actus, babct de resurrectionis exemplum in teslimonium vobis. Lvx
suo non soium quod agat, et patiatur, sed quo quoiidie interfecla resplendet, el tenebm pari vice dece^
possitaut pra?mium mereri aut poennm. Corpore igi- dendo succedunt : sidera dejuncla reviviscunt. lu nta-
tur soluta polest et dcbel pro mcritis aut poena aut nuscriplis nostris exemplaribus, et editis Rigallio
pncmio affici. Quamdiu enimvero corpori adunala antiquioribus : Vivescunl, id est, uti cx Plinio liquet,
est, prior sempcr aut peccal, aut merctur. Post viva fiunt (Plin. tib. X V I I , natur. hist. cap. 10, ptuj*
roorlem igitur debilis suppliciis aul prumiiis sola et 344). Pergit auclor nosler : Tempora ubi finiunt in*
t

aiite corporis reditum afficialur, uecessc esl. Per- cipiunt; fructus consumunlur : iidem manuscrieu
suasum itaque Tertuliianus habuit auimam, ruptis noslri et edili codices: consummanturi et rcdeunt*
897 DISSERTATIO D. L E NOCRRY. 898
Certe semina nonnisi corrupta, et distoluta fcecundiiis Areformari videretur. Ita quidem Rigallius : scd
surgunt: omnia perennda servantur , omnia de inte- in nostris codicihus manuscriptis et editis iilo velus-
ritu reformanlur (Tertutl. iib. de Resurrect. cam. tioribus habelur : Multis etiam locis, ex quibus ar-
cap. 42). Sed hacc ille majori vcrbonim pompa gumenia ad hunc errorcm refellendum depromi pos-
alio in libro prosequilur , et brcvius Minulius s u n l , ex otio, sivo otio, qucmadmodum scripsit P l i -
Felix , atque uberius Theophilus Antiochenus , que- nius, ex faciti, pro facile, opus erit ( tibr III, epist.
madmodum alibi patefeciinus (Dissertat. in Minut. 3). Pliiribus lamcii legenduin haud dubie videbitur
cap. 7, art. 2). jocis , quibus potius , quam argumentis validioribus
Suam autem argnmentationem noster TeriuUiantis explodenda erat haec prorsus ridicula Pythagofae se-
his abiolvit verbis (Tertuliian. Apoioget. cap. 48, col. ctalorumqite ejus opinio. Nomen enim jocis cum
43 ) : Tu homo, tantum nomen, si intetligas te, quan- verbo lascivire magis, quam cuin tocis congruere
tus nimirum sis, vel de tituto Pyihia discens, quod baud immerito vidctur (Teriullian. Apotoget. cap. 48,
sis dominus omnium morientium et resurgentium,col. ad 4 2 ) . Yerumtamcn patilo ante dixerat quem-
hoc morieris, ul pereas f Dicit itaque non pejorcm cumque philosophum immcnso argumentorum pon-
esse hominis, quam aliarum rertim, quariim domi- dere posse obrui , qui affirmet, ut ait Laberius de 9

nus est, morientium et resurgcntiiim conditionem. B sentenlia Pylhagorce hominemfieriex mulo, colubram
Homo ergo longe potiori jure , quam illac , debet et ex muliere (Idem , tib. de Pattio,"cap. 4). Et haec
mori et resurgere. quidem hujus mimographi poela?, ctijus alibi
Sed rogabil aliquis quodnam sit oractilum illud mcminil (Disser. in Minul.Oct. c. 7 , art. 4), suiil car-
Pythiae, ah .eo citntum? Respondenl nonnulli hoc mina, aCrinilo utalibi monuimus, publici juris facta :
esse , quod nb illo ibidem relalum est : Dominus om- Et nunc de mnlo bominem, cohibram de mulierc
nium morientium el resurgenlium. Yerum nulla ratio- Faciunt, et ex diversis dlversa alia.
ne id a Pyihia prontintiatum probavcre. Deindc vero Frequcns autem apud varios Scrip:orcs, ac prxser-
ille non dixit his verbis renuntinri Pylhiac ornculum: tim Ciceroncm, Suctonium, iitrumquc Senecam,
sed quod homo cx Pythkc oraculo disccre poterat Aulum Geliium, ac Macrobium hujtis Laberii nicnlio,
se esse omnium morientium el resurgentium domi- dc quo prneler cxtcros Horatius cecinit :
num ( tom. I Apparat. pag. 4470). Nobis itaque Nec tamen boc tribuensdederim qtioque caetera;
illud Pythiac oraculum non alliud videlur, nisi cele- namque
bre hoc Apollinis effatum : Nosce le ipsum : de quo Et Laberi mimos et puichra poemata mirer ?
alibi dispulavimus. Gonsulto autem Tertulliantis ad- Vertim haec erat ethnicorum insania, isque advcr -
jecisse videtur : Vel titulo Pythia*, qitia tcmplo Apol- Q
sus chrislianos furor; ut opinio christiana sicut recte
f

lonis Pythii, sive Delphici, sicul ibidem annotavi- Auctor nostcr alio in libro animadvertit etsi hones-
mus, inscriptum fuerat. Cur crgo, inquies , Terlul- tior Pythagorica, quce te in bestias transfert; elsi pte-
lianus scrfpsit Pythiac, et non P y l h i i , qtio solo nior Platonica, quce tibi etiam dotem corporis reddit;
nominc Apollo nonnunquam vocabatur? At si in etsi Epicurea gruvior, quce te ab interitu defendit; ta-
ejus textu Pythicc, non aulem Pytbii legendum sit, men propternomen solum christianorum vanitati et stu-
respondebimus ideo appellari Pythice, quia Pythia pori et ut dicitur prcesumptioni deputatur. Salis autem
f

vates solebat illius in templo vaticinari. Nam, ut gentilibus nonfuit hnnc Cbristiaiiortim cacleris melio-
alios omittamus, id hoc Lucretii carmiue exprimitur rem sentenliam rejiccre, alque adspernari, sed ab
(Lucret. tib. Y , v.443) : eis christianus, iilius defensor, lapidibus magis, alia
Pylhia quac tripode a Phcebi lauroque profatur. Terlulliani in Apologelico vcrba sunt, nec saltem
Prosequitur Tertullianus atquc ad frangendam, ccestibusa popuio exigetur (Idetn, Apologet., cap. 4 8 ,
ac magis magisque revincendam genliliuin obstina- col. 42). Asl pro ccestibus in nostris codicibus le-
tionem, illos boc ad hominem, ul aiunt, argumento gilur, coetibus , id est, conventibus, et congre-
sic urgct. Certunt cst, inquit, illos cuivis, philosopbo gationibtis expelletur. Tertullianus siquidcm a ma-
fidem habuisse, qui argumentationibiis quibusdam, D j o r i , ut nitint, ad minus, ncc maie quidem ar-
tam iugeniose quam eleganter propositis, vanam gumenlntur. Christianus, inquit, illius de futuro
Pythagonc de animarum transmigalione opinionem hominis ad vitam redilu dogmatis assertor, non
propugiiarc conabantur. Quin etiam nullus ex illis modo cxpellettir ab ethnicorum conventibus, sed
mordacis Laberii, eam irridentis, dicteria vcritus, quod pejus est, lapidibus obruetur. At si non ita
ab edcnda omni animalium carne absiinebal; ne bene in Rigdtii cditione coestibus, mnllo certe pejus
forte bubulam, ait adhuc Terlulliantis, de aiiquo pro-in antiquioribus scriplum, ccedibus, quae Iapidatione
avo suo obsonaret, id est, ne bubulam carnem come- crudeliorcs sunt. De iilis porro, notatis ab Auctore
dendo, cujusdam proavi sui comcderet animam, nostro, Pythngorae, Platonis, ct Epicuri opinionibus
quam in bovis corpus migrassc existimabat (Tertut* egimus in noslris de Minutii Felicis, el Lactantii l i -
tian. Apologel. cap. 4 8 , col. 42). Tam ridiculam bris dissertationibus ( Dissertat. in Minut. Octav.
vero opinionem hic refellendam illenon duxit (Ibid.): cap. 7, art. 4, et in Lactant., cap. 54, art. 4).
Nam multis etiant, inquit, jocis et olio opus erit, si Quouiam vero Tertullianus hominis ad vitam re-
(

vetitnus ad hanc partem tascivire, guis inquambestiam gressum propositis lucis et tenebrarum , siderum et
 899 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 900
temporum, frucluura el scminum exemplis corro- A niorlui iiomiuis ad vitam regressum, tum continuo
borare conatus fuerat (Tertullian., Apotoget., cap. 48, ostendit quando omnes bomines rcsurgerc dcbeant :
cot. 43), indc arguebattl etbnici : Ergo semper Mundum, inqult, quce ratio, id est, dubio procul,
iiiorietidum e r i t , et semper resurgcndum. Atqui verbum et sermo D e i , composuit cemuUs ( Tertultian.
itoc platte absurdum est. Sed priuio, rcspondel Ter- Apologet., cap. 48, col. 43), seu, sibi invicem con-
tuilianus, si ila rerum Dominus dcslinasset, ingratis trariis, vcl sicuti in alio iibro dixit, ex dioersU
experireris conditionis tua? legem(Ibid.),hoc e>t, quia substaniiis; ut sub unitate conslarent (Idem, Ub. dt
verus e l omnipotcns l-eus omtiium rerum , ac Pailio. cap. 2 ) ; hxc eadem ratio ab hujus mundi
proinde morlis ct vituc dominus e s l , potest utique exordio tempus fluere voluit, quod usque ad oppo-
non seincl tatitum, sed toties hominein mortiium ad sitam ipsi aetcrnilatcm semper deflual. At inter
vitaui excilare , quoties voluet it. Si ergo homiui va- iufiniiam immensamque aetcmitalem ac finitum tera-
rius ad vilam redilus decrevisset, banc iiie legem pus iuterposuit medium limitem, quo cevum [Apologet.
ingratis experirelur. Dixit aulcm ingratis, id est, loc. cil.), sive lotum iliud mundi tempus finiatur, et
itivilc, ac conlra volutiiateui. Eo enim scnsu Auclor infinila xtcrnitas incipiat: In eo aulem uilimo tem-
ipse ttosier boc vcrbo sa:pe ustis e s l , imo cl ipse poris, ct primo ceternitatis timite, restituetur, inquit,
Ciceio, exlorquendem esi, iuquil, invito atque ingratis B cntne humanum genus ad expungendum quod in islo
quod tion debtt. Et alibi : Relicebunt qno3 poteiunt ti- a*vo, morlaiis vita? suac, boni seu mati meruit, ei
bcnter, dicenl quce necette erit ingratis (ldem, cap. 4,exinde dependendum in inttnensam alernilatis perpetui-
col. 5. tib. advers. Ilermoge., cap. 19, et tib. udv. tulem (Ibid.). Ita in Rigaltii etanliqnis edilionibus, ac
Valeitlin. cap. 26, pag. 500. Cic. oral. pibna pro mauuscriptis noslris codicibus. At in cusis aliquibus
Quinct., pag. 9, lin. 2, et tib. IV in Verrpag. 165, lcgilur, deprehendendum , pro dependendum, aut i n
lin. 15 ) . Cernisue uoiuina iibenter et iu gralis, sihi aliis exinde dependendum. In aliis porro boc verbum
invicem opponi ? penilus sublatum est. Neque illud valde necessarium
Respondct secundo Tertullianus : At nunc Deus videlur , si verbo expungendum , ibi a Tertulliano,
non aiiter deslinavit, quam prcedicavit (Terlullian., sicut a l i b i , ct ab aliis Scriptoribus sumalur pro per-
Apologet., col. 48, pag. 45), in sacris itimirum, ut sotvcndutn. Sed si ab eo accipiatur pro reddenda ab
supra notavimus, Scripturis, tibi a sesialutum esse boraiiiibus opcrum suorum suntma, rationibusque
prucdicat homini semel moricndum, semelqtie re- computandis, aique absolvendis, relineri debet ver-
surgendum. bum iilud dependendum; ita ut hic sit illius
Deniquc respondet homines ideo resurgere, ut in scnsus : restilueniur omnes omnino homiues, ut
immensam ceteruitalis, prrpetuitalem, accipiaitt quod £ compulcnlur, examineutur, et absolvantur cunctae
mali aut boni in bac vila mei uerunt (ibid.). Semcl boni maliqtie eorum meriii raliones, ac deinde per
igitur debeut ad vilam revocari. Posiea enim nec tolam acternitatem illud dependant ac solvant, quod
raors erit, nec resurrectio, sed scterna viia. per hanc vitam meruerunt. At Suetonius verbura
Dehinc vero iis etiam occttrrit, qui objectare sole- expungo, hac secunda significatione adhibuisse v i -
bant fieri non posse, ul corpus hominis profundo detur , ubi de Claudio C:csare scripsit: Cum decuriae
immensoque mari submersuin , redaclum in cineres, rerum acta expuugeret (Sueton. in Vit.Claudii, § 15),
a bestiis, et aiiquando ab hominibus devoratum, id est, ut qttidain observarunt, ordinaret, accompu-
ipsum idem aliquando resurgat: Nam Dei, inquit, taret quinain ex decuriis iu judicum numero ser-
est nihilum ipsum, cttjus ei totum ( Ibid.). Cutn eitim vandi cssent. Huc quoque vocant hasc Papiniani
Dcus omuia ex nihiio creaverit, ac lam rei exsis- verba : Ex causa desertionis notatus ac resUtutusl, lent-
tcnlis, quam non exsistcniis, et nihiii sit domintis, poris , quod in deseriione fuerit, impendiis expnn-
potest cerle quodcumque, quo ipsi placuerit, gitnr (Digest. Ub. X L I X , tit. 16, leg. 15, de re mitiu).
niodo et facere et reficere. Recte igilur hinc iile Quidquid porro sit de Auctoris nostri vera genui-
concludit : Ubicumque resotutus fueris, qnwcumque naque lectione, certo quidera certius csse docet, fore
te materia destruxeril, hauserit, aboieveril, in nihilum J) ut expeudantur, et accurale examinentur in ultiino
prodegerit, reddet te (Ibid. ). Sed nos plura in bauc Christi judicto singulorum horainum merita. Y e n -
rcm in superioribus noslris disscrlationibus disputa- turus enim est ille ipse Christus cum omni, ut ait
vimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 7, arl. 2 , et Tcrtuilianus, divinilatis gloria et majestate, nec
Dissertat. in Lactant., cap. 28 , arl. 4). uon cum lotius mundi motu, quo sane subverlclur,
AHTICULUS III.
cum horrore orbis, cum planciu omnium , infidelium
et scclcralorum, sed non ghrislianorum (Tertutlian.
Quo tempore morlui homines ad vilam excilabuntur,
Apotogel. cap. 23, col. 25), fidelium , videiicet, qui
sistenlque se cxlremo Dei jndicio, et quomodo Ter-
pic sancleque vixcrunl. De hoc autera extremo j u d i -
lullianus elhnicorum de Minoe et Rhadamanlo opi-
cio jam alibi disseruimus (Disser. in Lac. c. 47, p. 42).
nionibus confirntet omnium mata bonaque merita tum
Sed ab ethnicis ridemur, inquit adlntc Terlullianus,
examinanda.
Deum, qtiera antea Christum appellaveral, prcedi-
Postquam Terliillianus h i s , quae exposuiratis, ra- cantes judicalurum (Tertullian. Apotoget. cap. 47 ,
tianum momeiitis comprobavit futurum cujusiibet col. 42). At aane hanc frigidam irrUiouem non aptiua t
901 DISSERTATH) D . L E NOURRY. 902
quani tradilts ipsorum placilis explodendam esse A suscitatis omnibus ab initio defunctis, el reformatis, et
censuit : Sic enhn et poetce, ait, et phdosophi iribunai recensitis ad uiriusque meriti, sive boni sive mali dis-
apud inferos ponunt (Ibid.). Quod autera sit iilud tri- punctionem. Nunc dicit ad dispunctionem, baud dubie
bun.il, hisce. quibus gentiles alloquitur, verbis de- eodcm sensu, quo antea ab eo dictum vidimus, ad
claraverat : Ridttis, rideant et daemones, vo- expungendum. Nara ab ipso alibi scriptum vidimus :
biscum.... Dicani hoc pro tribunali, si forte Minoen Nos qui sub Deo omnium speculatore dispungimur , id
et RJtadamantum secundum consensum Platonis et est, examinamur, el judicamur a Deo, qui omnia co-
poetarum esse sorlilos (lbid. cap. 25, col. 25 )• gnoscit, aHernam ab eo pcenam providemus (Ibid.,
Quia VCJO uotissiiiium omnibus eral Minois et Rba- cap. 45, coi. 59), seu praeavemus , aut pracvidemus
damauti tribunal, testes generalim citat poetas, fore, ut malos aelerna poena afficiat. Quatnobrem
quorum plurimi et gracci et latini iilud ceciuerunl. innocenlia et morum integrilate ei occunimus ne 9

Ex philosophis vero nominatira appeilat Platonein: .•ctcrnas perferamus impiorum poenas, aelernaqiie
qttia illorura oranium facile priuceps audiebat. Simili supplicia. In ultimo ilaque ChriHi jtidicio unusquis-
eliam inodo Jtislinus martyr adversus eosdem etbni- quc suorura bouoruin vel malorum mcrilorum ra-
cos arguineiitaius fuerat: DloWwv li tfatepurno* ««U tiones reddet, et iis lura examiuatis, uliimaque lata

Mfa> xoU«cv rowi a c u . u c **i Avrowf i W 6 v T * « * *Hu7t ik s sententia ,improbi puuientur igne uteriio, justi ati-
T& tt\nd Kpuypx pAjv.iv y«v>>es0*i, it)X bvo TOW Xoirrov, tein sempiternae pracmio felicitatis douabuntur. Sed
X * l TO/C * V T 0 ? C /MTOt, ^ V ^ U V ^CvO/xlvMV, *CCI «««4- de boc aeterno et igne et p m n i o quid doceat auctor
v:«v x6/A9iv xoW^ao/xi/wv. Plato vero Rhadamantum noster, jam explorandura a nobis est.
el Minoen itidem injustos ad $e venienles piexurum
ARTICUMJS IV.
esse docuit. Nos autem id ipsum eliam factum iri dici-
mus, sed a Christo, corporibus eisdem cum animabue De aelerno ignc, quo improbi el impii homines crucia-
buntur; qua ratione Teriuiiianus ejus eeternilatem
suis uniendis, aique celernis cruciatibus torquendis (Jus-
asserat , atque confimiei igneorumfluviorum,mon-
tin. Apobg. 1. ad Antonin. pag. 5 7 ) . Eodem quo-
f f

tium semper ardentium, hominis fulmine percussi

que modo Atbeuagoras contra etbnicos postea dispu-
exemptis, ac cur ignis iite ceiernus dicafur.
lavit. Citalos porro ab illo Platonis locos in iilius
Gorgia et Axiocbo invenies (Athenagor. iegal. pro Quod ex sacris Scripturis didicerunl christiani,
christian. pag. 12; Piat. Corg. tom. I , pag. 124, ei boc palam predicabant impios improbosque homiues
Axio.tom. III, pag. 371). aeterno post mortem suam igne cruciandos : Sed ge-
Si quis vero aliquem saliem ex citatis ab Tertul- hennam , ait Tertullianus , si comminemur, quce est
liano poelis proferri desiderat, duos grxcorum et la- Q ignis aslerni subterranea ad pcenam thesaurus, proiude
tinorum coryphacos Uomerum et Yirgilium ciia- decachinnamur (Tertullian. Apotoget. cap. 47, cot.
bimus. In Odyssca enitn ille haec de erebo cecinit: 42). Et ita quideirt in codicibus nostris, et Rigaltiana
SvV ^rot Mivwa ttov, «to* «jXaov viov, aliisque posterioribus cditionibus; in anliquioribus
Xpv»wv vxjprcoov IjoYta, t«]iu0-ccvovi« vtxvtrav vero subterraneus, quasi id referri debeat ad nomen
fi(uv«v * et Si jttv «pfl fttxaf cfoovto «>«xi«, thesaurus. At referri etiam potest ad nomen gehenna,
dptvot loxu&xtq xi xaY tupvmAif Al&og J&. sed eodem semper sensu. Doccl itaque Auctor noster
[Homer. Odyss. A , circa fin.) gehennam esse thesaurum ignis acternrinexhaustuiii,
Ibi Minoen vidi Jovis spleodidum (ilium, quo scelcsti homines post hanc vitam torquebuntur.
Aureum sceptrumgestaiilem,leges ferentem mortuis,
Sedenlera : alii vero circa ipsum causas dicebant re- Vernm ethnici hoc docuuienlum non secus atque
gem, anilem fabulam cachinnis risuque solutiore explode-
Sedentes, statuti per latam Plutonis domum. baut.
Virgilius vero : Yera lamen erat hacc christianorum sententia :
Nec vero b» sine sorte datae, skie judice sedes: aut ipsiinct gcnliles pariter deridendi, aquibus Py-
Quaesitor Minos urnam movet, ille silentum * riphtcgethon ut ait Auctor noster (lbid.) apud mor-
f f
Conciliumque vocal, vitasque, et critniua discit.
j)luos amnis predicabatur. Atquc ila i l l e , ac postea
(Vhrgil. lib. vi Mndd. v. 431 et$cqq.)
Arnobius.conjectumab illis lelum relorquet (Arnob. 9

Tum deinde : tib. III. advers. gent. pag. 52). Hujus autem haec sunt
Gnossius haec Rhadamantus habel dirissima regna, verba : Audelis ridere nos, cum gehennas dicimus , et
Castigatque auditque dolos, subigitque fateri
Quse quis apud superos, furto Jaetatus inani, inexstinguibiles quosdam ignes , in quos animas dejici
Distulil in seram commissa piacuia mortem. ab eorum hostibus inimicisque cognovimus ? Quid Piato
(Ibid. v. 561 et $eqq.)
t in eo volumine, quod de animce immortalitate compo-
At si elhnici, sicul recte arguit Tertuilianus, his snit, non Acherontem, non Stygem , non Cocytum, et
poetis et philosophis crediderunt, mulio magis crc- Pyriphlegethontem nominat, in qnibus asserat animas
dendum sacris nostris«criploribus, qui divino spi- volvi, mergi, exuri ? Bene autem ab illo Plato cilator,
riiu repieti, constanter praedicant ipsum esse Cbris- qui iu Phoedone dcscripsit illa noia sntis omnibus
tum , qui producto, scu peracto , et consumpto, avo quatuor flcla ab elhnicis inferorum fltimina (Plat.
isto, judicaturus est suos cullores in vitce ceternce retri-Phoedon. tom. I, pag. 112 et seqq.) Pyriphlegethon
buiionem, prophanos in ignem asque perpetem etjugemvero a Virgilio, aiiisque poetis latinis Phlegethon vo-
f 9
903 m TERTULLIANI APOLOGETICUM 9M
catur. Sed in re satis nola sufOciat quosdara citare i l - A ctorcm nostrum ad illud respexisse, quod his vcrbis
lius vcrsus : Pliuiiis nicmorat: Hominem ita exanimalum eremari
Di quibus imperium est animarum umbraeque si- fa$ non e$t condi in terra reiigio tradidit (PUn. tib. II
f f

[ lcnles, Hi$t. nat. cap. 54, pag. 209). Verum quid II.TC,
f

Et cbaos, et Phlegelon, loca nocle silentia late.

(Virgit. lib. V I Mneid. v. 264 et $eqq.)
Rursus aulem postea :
Respicit Ataeas subilo, et sub rupe sinislra
Moenia laia videt, iriplici circumdata muro,
Quse rapidusflammisainbit lorreutibus amnis
Tartareus Ptilegethou,, torquelque sonantia saxa.
(Ibid. v. 343 el $eqq.)
f
Prudentium aliosque, si lubci, adire poteris (Pru-
dent. Hamariig., sub fin.). Quoque autem modo lucc
etluiici aut finxerint, aut crediderint, non potcrant
quacso, ad institutnm faciunl Tertuliiani, qui hoc
exemplo confirmare nititur quorumdam corpora Iro-
minuin, icta fulmine, sic salva esse, ut nullo amplios
igne decinere$cant?
Expende igitur an ille potius alludat ad e a , qnae
Plutarchus memoriae prodidit, compertum ferme om-
nibus esse corpora de coelo racia, a multis ncc cre-
mari, nec sepeliri, sed relinqui scpimento circutn-
daia; ut expertia pulredinis, perpetuo videantur
(Plularch. tib.W Sympo$. qucest. 2, pag. 665). Postea
f f

utiquc irriderc cbristianos, qui a divinis suis Scrip- aulem : op&c, ait, Srt xaj rd xtpAiwj itZp Uplv iryovfaB*
toribus edocti, asseverabant profanos, ct criminibus g **/ Otlov, f r i tk V&fAATV. TMV htoSXr.TWf itriltT* 1Cp$t
contaminatos homincs, post hanc viiam plectcn- /vv i v r i x « w xf»*ov op&pun. Nosti ignem fulminis $a~
dos jugi$ igni$ supplicio (Tertultian. Apotoget. cap. crum dici, et divinum, quod corpora de ccelo tactorum
45,pag. 4 9 7 ) . In prima vero hujusce loiui dis- per muttum temporis putrefactioni risistere videmus
sertalione Minucium Felicem audivimus eodem modo (lbid.,lib. V / , qnce$t. 10, pag. 685). At boc exem-
adversusgentilesdisputanlem (Di$$ertat.in Minut.Oc- plum, etsi non piane perfcctum, a Tertulliano ad-
tav. cap. 7, arU 3). duci potuit; ut ostendcret confirmareique homi-
At postulabant ethnici quo landera modo ignis pos- num corpora possc aeterno ignc exuri, quo laroen
sit csse aeiernus, nec unquam exslingui. Quamobrem nunquam absumentur.
Terlullianus respoudet bunc divina potenlia habere Si quisautem scire aveat cur hic ignis ab ipso arca-
submini$trationem incorruplibililatis (Tertutlian., ibid.). nus appelletur, huic re^pondebimus, quia illum oc-
Neque id negare poterant gentiles philosophi, qui cultura, et in visceribus lcrne absconditum pulabat.
. duplicem ignem pl uieqtic diversum aguoverunt. P r i - Alio namque in libro et Plalonis et suam de loco,
mus enim, uli aiebant, ignis terrestris communis , ubi inferi positi sunt, seittcntiam sic cxplicat: lnferos
et publicus , quotidiano horainibus usui est. Alter Plato velul gremium terrce describit in Pha:done quo 9

yero arcanus, et longe n.inus communis, de ccelo, fi^ o m n e t ft .

m u n d i a l i u m s o r d i u m cott ttend0t e t i b id e

ioquit Auctor noster, fulmina stringens, sive de terra $idendo exhaient, et quasi cceno immundiliarum sua-
f

quo montes, iEtna videlicet ct Vesuvius uruniur et

rum crassiorem haustmn, et privatnm illic aerem sli-
durant ncc absumuntur. Nam iste igni$ uti iile ait,
f f
pent. Nobis inferi uon nuda cavositas, nec sttbdivoMs
non tibsumit quod exurit, $ed dum erogat reparat, idco
t
aliqua mundi sentina creduntur : sed in fossa terrw, et
montes scmper ardentes manent. De boc aulem igne
in alto va$titas et in ipsis vtsceribus ejus abstmsa t

alibi disscruiraus (Dissertat. in Minut. Oclav., cap. 7,

profundiias (Tertull. tib. de Anim., cnp.54). Unde vero
art. 3, et in Lactant., cap. 29, art. 7).
hanc opinioncm dclibaverit, si quis adhuc requiret,
Duo itaquc taiitura supersunt a nobis observanda; hoc illius ihidem responsum cito audict : Siqmdem
ac primo quidem ha?c fulminum ac montium arden- Christo in cordelerrce triduum morlis tegimusexpunclum,
lium exempla a Tertulliano, et aiiis scriploribus nos- id esl, in recessu intimo el interno, etin ipsaterra oper*
tris non sumi, tanquam idem sit eorum, atque aeler- to, ei intra ipsam ctauso, et in inferioribus adltuc abytsit
nus inferorum ignis, sed in te$timonium inquit ille,
f
superslructout iilic palriarchas et prophetas com-
igni$ ceterni, et exemplum jugis judicii pcenam nulrien-
potes sui faceret. Habes et regionem inferorum subier-
ti$ (Tertullian., toc. cit. pag. 497). Ab eo itaque
9
raneam credere (lbid. cap. 53). Pialoncm aiitem ibi f

ha* proferuntur in testimoniura dunlaxat, et exem- D r u r s u m J a ^ md | t l 0 a n o b i g p h c B | | o | i e u {

plura alterius ignis, qui divina potestale excitatus

nicos hac principis philosophorum suorum auctorilate
semperque conservandus, per tolam acternitalein
adhuc revinceret.
uret impios, nec eos unquara consumet.
Secundo, aliud ille, sed obscurius exemplum bisce ARTICULUS v.
verbis ibidem proponit: Qui de coslo tangilur, nimi- De ccterna sanctorum bealiiudine; quo in locoresideanl:
rum fulmine, salvus esl, ut nutlo jam igni decinerescat ulrum eattatim post mortem fruantur vet iitam ad f

(lbid.). Non minima autem in his, dilficilibus ulique
verbis explicandis est interpretum varietas el dissen-
sio.Nonnulli siquidem opinantur his collineari ad
veterem gentilium legem, qua cautuin erat, ne quis
fulmine percussus, uilo deinceps supplicio mulcia-
rclur. In illum enim, quantumvis impium, Jupiter
satis animadvertisse fcrebatur. Alii vero putant au-
exlremum usque judicii diem quibusdam in domicitiis
exspcclent, ac qua ratione TertutUanus probet memo-
rata haeienus chftsliance religionis ptacita non potse
ab ethnicis rejici, aul propter eorum defensioneu
christianos non debere vexari et trncidari.
Qua ratione malos, ait TertuUianus, improbosque
«03 DISSERTATK) D. L E NOURRY. 906
homines aelernum ignis supplicium, eadein bonos A lingua, et de digito animce felicioris implorat auxitium
jusiosque sempiterna manei bonorum operuin merces. (Ibid., cap. 7), nempe paupcris Lazari. Nec sinit
Posieaquam enim mortuum corpus nostrum ad v i - sibiobjici hanc esse parabolam, Additum enimvero
tam dcnuo eicitatum fuerit: Erimus, inquit, iidem nomen Lazari rem veram indicat; et quamvis pa-
qui nunc, nec alH post (Tertuttian. Apoioget., cap. 48, rabola esset, ipsa veritatis esl testimonium. Tum
p. 520); quia idem ipsum, uti superius dictum est, deinde adjecit: Quid est aulem itlud, quod ad inferna
nostrum corpus resurget. Tum Dei cuttores, pergit transfertur post divortium corporis, quod detinelur,
iile, apud Deum semper, superinduti subslanlia pro- quod in diem judicii reservatur; ad quod et Christus
pria aternitatis (Ibid.), id est, superinduentur immor- moriendo descendit ? Puto ad animas palriarcharum :
talitatis dono quod aeternum subsistet ac permanebit. sed quamobrem, si nihii anima sub terris ? in car-
Dixil autem substantia propria adernitatis (Ibid., cap. cere sub diversorio inferum, in igni, vet in sinu Abra-
49, p. 528), qua jusli homines non solum immorta- hce (Ibid.). Docet igilur iuferos esse subterraneum
iilate, scd felicitale perpelua, vel sicul ipse loquitur,
locum, et sinum Abrahae, ubi divitis improbi anima
celerno refrigerio, et dioina amamilaie fruentur (Ibid.,torquebatur, in quem Ghrisius posl mortcm descen-
cap. il,pag. 515). dit, et ubi patriarchae illum expectabant. Postea
Quamcerlo autem et vere id asseverat, tam facile B » *
v e r o
diviii, inquit, apud inferos tingua est, et
ic

ipsius deloco, ubi illorum animae, corporibus solutae, pauperi digitus, et sinus Abrahce. Per has lineas et
ad extremum usque judicium recipientur, dubium ac animce martyrum sub altari intelliguntur (Ibid., c. 9).
fltictuantem animum deprehendimus. Primum ete- Numquid ergo ibi etiam el iisdem inferis sub altari,
niin in suo apologetico : Paradisum, inquit, nondna- deguut aniroae martyrum? Sed post modum paulo
tnus tocum dlvince amcenitatis, recipiendis sanctorum enucleatius explicabitur.
spiritibus deslinatum, maceria quadam ignece illius Zo- Interim illum audiamus adhuc loquentem. Ait au-
nce, a notitia orbis communis segregatum (Ibid.). At tem Chrislum in inferiora terrarum descendisse, ut
nonnulli existimant ibi eum respexisse ad hacc Gene- illic patriarchas et prophetas compotessui faceret. Ha-
seos verba : Ejecitquc Adam, et cottocavit ante para- bes et regionem inferum subterraneam credere, et itlos
disum voluptatis cherubim, et ftammeum gtadium, at- cubito petlere, quisatis superbe non putant animas fi-
que versatilem, ad custodiendam viam tigni vilas (Genes. delium inferis dignas; servi super dominum, el discipuii
111, cap. v. uttimo). Alii vero id negant. Nou enim super magislrum, aspernali si forte in Abrahce sinu
in animum inducere suum possunt maceria igneae expeclandce resurrectionis solatium capere ( Ibid.,
Z>nae idematque flammeo gladio signiftcari. Putant c. 55). Cernisne adhuc eosdem inferos sinum Abrahae
v o c a r i
itaque denotari aiium ignem amoenioris loci arbilruro. C » et patriarcharum prophelarumque babita-
Yerum haec opinio ratione sailem aliqua fulciri de- tionem, ubi animae spe resurrectionis solatium ca-
bcbat. Itaque donec eam proferant, non videmus quid piunt?
prohibeat quominus Tertullianus illum vocavcrit di- Sub ejusdem demum libri finero quemdam sibi
• vince amosnitatis locum, qui citatis Geneseos verbis objicientem indicit: Omnes ergo animce penes inferos.
paradisus voluptatis appeliatur? Quid enim repugnat Cui stalim respondet: Velisac notis, et supplicia jam
si igneo gladio Zonam igneam significari arbitratus iltic et refrigeria. Habes pauperem, et divitem (Ibid.,
est? Sed de hoc Tertulliani loco aiiquid in superiori cap. 58). Omnem igitur cumdicat animam, nullam ex-
dissertatione praeoccupavimus (Dissertat. in Lactant., cipit.
cap. 22, art. 6 ) . Neque illo tantuin in libro ila se sentire profite-
Cerlius autem ea de re ferri posset judicium, si tur, sed in alio etiam id haud obscure his verbis
exstaret iiiius de paradiso libellus, quem a se com- confirmat : Nam el nunc animas torqueri foverique
positum leslificatur. Ad eum quippe sic nos ipse mi- penes inferos, ticet nudas, ticet adhuc exsules carnis,
s i t : Habes etiam de paradiso a nobis libellum, quo probavit Lazari exemptum (Idem, lib. de Hesurrect.
constituimus omnem animam apud inferos sequestraricarnis, cap. 17). De ipsismet porro tnarlyribus haec
t/i diem Domini (Tertut. lib. de Anim. caput 55), D i n
Scorpiaco scribere nou dubilavit : Quinam isti.
id est, generale el ultimum judicium. Sed ex bis Zehedaei filii, tam beati viclores, nisi proprie marly-
licet paucissimis verbis non minima cerle oritur dif- res ? Illorum etenim victorice , quorum et pngnce ,
ficultas. Nam tamelsi paradisnm ab inferis dis- eorum vero pugnas quorum et sanguis ? sed et interim
linxisse diceretur; apertissime nihilominus docet sub attari marlyrum animce placidum quiescunt, et /f-
omnem animam tam justorum videlicet, quam impio- ducia ultionis patientium pascunt, et indutos stotis,
rum in htsce inferis ad ultimum usque judicium se- candidam claritatis usurpanl, donec et alii consortium
questrari et reservari. Sed hacc pluribus haud dubie illarum glorice impleant (Idem, Scorpiac. cap. 12).
obscura nec intellectu facilia videbunlur. Quam- Nonne igilur Tertulliani opinio fuit omnes qun-
obrem quid in aliis, quae restant, illius opcribus de rumlibet mortuoriim hominum animas, corpore suo
liis statuerit, investigandum est. exutas, ad tillimum usque judicii diem reservari in
In suo autem de Anima libro haec ex Evangelio infcris, paradiso Abrahx» sinu, et sub altaii, quibus
tradidit : Dolet apud inferos anima cujusdam, famosi licet diversis nominibus eumdem locum designasse
videlicet divilis, et punitur in ftamma, cruciatur in procul dubio videtur?
TERTDUUANI. L (Viiujl-neuf.)
907 IN T E R T U L U A N I APOLOGETICUM m
Sed exspeota, qawo, paulisper, teque aliquan- Patrem, nisi ut sternae felicUatis praemium staiim
lum sosiiue. Mex eoim aadies ab illo, sicot triplex post mortem consequantur.
genus animarum, sive mortuorum homifram, impio- Utriusque autem opinioni discipulus Terlulliatii
rnm videiicel, justonrm, et martyrum, ita tripticem Cyprianus hisce totidemque verbis postea subscrip-
iiiorum locum, atque inferbs afe Abrahae sinu distin- s i l : beati satis, qui tx vobis per gioriartttn vestigia
g»i. Marckmis quippe de earrnndem animarum re- commeanies, jam de saxulo recesserunt, confectoqne iti-
ceftaculte errorem sacrae nefeflit auctorltate Scrip- nerevirtutis ac fidei, ed complexum el oscnlum Domini,
lurae, quce ab mferh, inquit, ditcernh shrum Abrahee Domino ipto gaudente, venerunt (Cyprian., epist. 37.
panperi. Atmd enhn inferi, ul pute, athtd trmque pag. 75). Alibi vero diserte affirmat martyrium csse
Abrehce tinue. Nrnn et mognum ait intertedere regh* secuudum baptisma, quod nosdemundo recedenles sta-
net istat profundnm, ei transitum utrimque proMbere. tim Deo coputat. Suum dehinc librum his verbis ab-
Sed nec allsvasset dives oculos, et quidem de tonginr solvit: St talem persecntio invenerit Dei mititem, vinci
quo, nisi in superiora, et de aMtndinit iomjinquo per non poterit virlut ad prcelium prosnpta. Vet si accersio
immensam illam distantiam sublimilalis et profundita- ante prceoenerit, sine preemio non erh fides, quce erat
tis Eam itaqvte regionem sinum dico Abrahee, etsiad martyrium prceparata. Sine damno temporh mer-
nen ccclestem; subtimiorem tamen inferie , inierim re- ces, judice Deo, redditnr; in persecutione nntiria, in
frigerium preebituram animabus justorum, donec con- pace conscieniia ceronatur (Idem, Exhort. mariyr.,
summatie rerum resurrectionem omnium plenitudint pag. 168; lbid., pag. 184). Non diialani igiturpuia-
mercedis expungat cur non capiat sinum Abrahce bat aeternam martyrum gloriam et fefttitaiem. Nonne
dici temporate aliquod animarum fidelium receptacn- autem haec adhuc deltbaverat ex tnagisiro sud et au-
lum, in quo jam deiineetur futuri imago, ac candida ctore nostro Tertulliano, qtti similiter dixerat marty-
quatdam ntrinsqne judicii prosphiatur (Idem, lib. IV. rium esse secundum baptisma, quo martyres recta
advers. Marcion. cap. 34) ? ducunlur ad divinam sedem ? Asseruit enim iHos in-
victa paltentia et fortitudiue, produci ad experimen-
Noune jam vides quam perspicue inferos, ubi
tum felicitatis, ad occasionem secundte intincthmis, ad
animae improborum bominum degunt et crucianiur,
ipsius divince sedis adscensum (Tertul. tib. ste Patient.
secernat a sinu Abrahie sive justorum habitaculo,
pag. 13). Quam vero secundam hitiuclronem, alibi
ubi hi aUernae felicilalis merccdem pracgustantes,
uti videbimus, secundum vocat lavacrnm quoomnia
temporaii ac pracvia amoenilate et beatiludiue, sive,
donantur deiicta, et lota Dei gratia redimknr (Infr.,
ut ille ait, rcfrigerio poliunlur? Eam vero regionem,
cap. 16, art. 3).
etsi non sit cceleslis, longe tamen ab niferis distare
At sicut iilius, ita H Iraenei non eadem videtur
asseverat, et iis muitoesse sublimiorem.
fuisse de aliorum jiistorum animabus teutentia. De
Quod vero ad martyrum animas pertinet, tertium illis quippe lraeneus h#c traoidit. Posl corporis mor-
eis iocum, ipsum scilicet paradisum adscribere vide- lem, Abibunt, inquit, tn imisibilem tocmm, defmitum
tur. Nam haec suot defeiscemartyrum animabus to- eis a Deo, et ibi usqne ad resurrectionem commeiabunUtr,
tidem ejus verba : Quomodo ioanni in spiritu para- sustinentes resurrectionem, pestquam venient ad con-
disi regio revelala, quce tubjicitur attari , nullas alias
spectum Dei (lren.Jw. V, cap. 51, pag. 531). Neque
animas apud se prwter martyrum eslendit ? Quomodo mhrum, quaeso, tibi sil, si Tertullianas noster, quetn-
Perpelua, fortissima martyr, sub die passionisinreveta- admodum Irenaeus incerii ancipitesqtte in assignan-
tione paradisi soios illic commartyres tuos vhtit; nisi dis animarum corpore solutarum domiciliis hsereant,
quia nultis romphcea paradisi janitrix cedit, nisi qui in nec eodem semper inodo loquantur. Non itiagis ete-
Christo decesserint, ito» tn Adam ? Nova mors pro Deo;nim certie constantesque fuerunt, sicnt aiiW annota-
et extraordinaria pro Christo, atio ei privato exciphur vimus, aliorum veterutn Ecclesiae Patrum sentenli»
hosprth. Agnosce itaque differentiam elhnki et fidelis (Admoml. in lib. Ambros. de Bono mortis, tom. I,
%

in morte. Si pro Deo occumbas, ut Paracletus monet, pag. 385).

non in moltibus febribus, ei in lectutis, sed m marryriis; Quaccunque autem fuerit auciom nostri de iis
si crucem tuam lottas et sequaris Dominum, ut ipse opinio, recte contendit, eam non debuisse rejici a
prcecepit, lota paradisi ctavis tuus sanguis esi (Idem, gentiiibus, qoonnn fidem, inquii, occttpaverunt Elysii
lib. de Anim., cap. 55). Tertium ftaque locum ab campi (Tertullian. Apotoget., cap. 47, pag. 515), ubi
utroquc, jam a nobis metnorato, 9cpara tum hidi- defunctorum antmas dcliciis frui arbitrabantur. Ve-
cat, quod privatum inartyrom, de qutbus infra di- rum enimvero cum haec sententia ei, quam proponit,
cemus, hospilium appellat (Infr., cap. \$,art.i). non sit dissimilis, haec suam, inquil, ex illa duxit
procul dubio originem. Nam illud, et alia documenia
Praeiverat ipsi haud dubie Irenaeus, qui similitcr de christianorum, sicut antea probatum est (Supr.
t

martyribus suam cxplicat sententiam : Ecclesia omni, cap. 4, art. 4), eihnicorum placilrs longe vctustiora
inquit, in loco ob eam, quam habet erga Deum dilec- sunt. Ethnici ergo a chrislianis, non vero christiani
tionem, multiludinem martyrum in omni tempore prw- ab ethnicis, placita sua haTrsenmt, ihisqne proinde
mittii ad Palrem (iren., lib. IV, contr. hosres. cap. 55, non nunorem, quatn suis fidem habere debebanl.
§ 9, nov. cdit. pag. 272). Sed cur,\ obsecro te ad
f
Cjcierunt tametsi illud et alia omnia quac liacte*
909 DISSERTATIO D. L E NOURRY, 910
nus recensuimus, christian» religionis placita opi- A Juvat iiaque ilium cle se ipso aiiisque Christi secta-
nionibus geulilium philosophorum omnino dissimitia toribus loquentcm audire : Corpu$ mqtiit (Terluttian. 9

et contraria sint; in his nihilominus pbilosophis, ait Apotoget. cap. 59, pag. 451), s*mtu, qnemadmodum
t

Tertullianus, vocabantur summce $cienlice et insignia antea scripscrat Apostolus : MuUi unum corpus su-
t

ingenia (Terlullian. Apologet. cap. 49, p. 528): nonne mus in Christo (Epist. ad Rom. X I I , 5), id est
poltus, insignia ingenii, sive conspicua ingenii signa una muitoruin siinul congregatorum societas, cori-
et indicia, sed idem plane eorum erit sensns. Quis gregatio, et communitas. Quo autem modo quave ra-
ergo non mirahitur ha?c vcrissima christia noruitt do- lionc congregati fueriut, Si rogcs, libl respondebit :
cumenta, ab ethnicis, riec rationC, nec ingenio caren- De conscientia religionis (Tertutiian. toc. ciL), hl est,
tibus, falsa dici, et ineptas, uti adhuc auctor noster intima certissimaqtie atiinii persuasione couvicti ve-
loquitur, prassumptiones (tib. deTestim. anim. cap.A) ram esse rcliglnnem, quam omnes profltebantur. Ad
t

hoc est, vanas prorsus, et abstirdas in re dubia
divin itiones, atque conjecturas ?
Fac lamen, qtiod faisissimum est, eas penilus fal-
sas fuisse : sed nulli profccto noxi.x* craut, itno vero
h:cc vero conjuneti disciptina: nnitate (IbidJ), seu tra-
tlita a Christouna eademque, sed sauctissima docu-
metitorum inslitutione, ac inorum disciplina. Deni-
que copulati spei fcedere (lbid.) sive foedcrali ac so-
t

oiunihus utiles et necessariic. Cttncli eniinvero, metu B ciati spe cerlissima vitae acterna?, quam illis vcrus so-
ceterni suppUcii et spe vitce ceternoe fieri meliores cogun-
9
Itisqiie oinnipotens Deus posl hanc morlalem vitain
iur(ldem Apologet. c. 49, p. 529). Qnisquis namque,
9
promisit.
sicut rccte docet Alhenagoras, persuasum habct ani- Qnam inulliplicattim autein fueril, ipsa Tertitlliaiii
mam cum corpore, simul interituram , <xuv*7r6XXv*0«u nostri xtate, iilud christianorum corpus, certiores
T * <riifjutrt x x i r f v ^ux*v, is nultum non facinus audet nos profecto ipse fecit (Ibid. c. 1, pag. 202). Tuuc
% 9

(Ar$v*bt & v *<nly<<r6±i rolp^fidrot (Athenagor. Legal. pro eniin omnia, ul narrat (lbid. cap* 37, p. 402), rcplc-
$

christian. pag. 59). Qui vero credit fore, ut ad v i - veranl rnundi loca : urbes, insulas, castella, munici-
tamexcilatus, omnium peccatorum in cxlremo Dei ju- pia, conciliabula, castra, tribtis, decurias, lortim, se-
dicio reddat ralionem, iile vel in minimis delinqucre naiuni, palalium, nihilque privatim elhiticis, nisi sola
verctur. eorum templa reliqueraul (Ibid. cap. 42, pag. 491).
9

Iniquissimi igitur crant gentilcs, qui christianos, Citm iis igilitr ubique vcrsabanlur, in foro, uiacelio,
borumce dogmnium dcfensores, non secus ac scele- balneis, labernis, ollicinis, siabulis, nundiuis, et
ratissimos, et gravissimorttm criminum reos condem- commerciis, de ([uibus infra dicendutn. Siinul ilaque
nabani. Quamobrem auctor noster sic eos urget et permixti cohabitabant, inilitabant, rusticabanlur,
insectatur : Sed in ejusmodi enim (in quibu>dam edi- ^ mcrcabanlur, intttuo jtie tistt arles miscebant, el
tionibus addilur error meiius forsitan errore) si uti- opein .
qve irrisu, seu irrisione dignum aliquid judicandum Quamobrem alio illc in lihro Sc ipulam sic atfatur :
est non gladiis el ignibus, et crucibus, et bestiis (Ter~
9 9 Quid facies de tot millibus (vetcrcs edilioncs decem
tullian. loc. cit.), idcirco chrisliani crudelissime tru- miltibus) hominum tol viris ac fceminis , omnis sexus ,
9

cidandi erant. At certe tanlum abcst ut in illorum omuis 02tatis omnis dignilatis offerenlibus se tibi? Quan-
t

doctrina subsil falsi aliquid; quin miranda prorsuS
illorum in tol tanlisqtte lormenlis patientia veritatem
ejtisdem doctrinse, et tolius chrislianne religionis, uti
baud scmel observatum est, invictissime demonstra-
ret. Sed illud plane confirmattir cx snnctls corum-
denl christianorum moribus, legibus, et institutis, de
tis ignibus, quantis gladiis opus erit ? Quid ipsa Cnr-
thago passura esl, decimanda a te, cum contubernulcs
suos iltic unusquisque cognoverit, cum videril iltic for-
iasse ei tui ordinis viros , et matronas, el principales
quasque personas, el amicoruin tuorum vet propinquos,
rel amicos (ldem lib. ad Scap. cap. I Y ) ? Quid
t

quibus nunc agendum esl. plura ? Tanlus lunc profccto eral non solum Cartha-
giuc , sed ubiquc lerraruin cbiistiaiiorum numerus ;
CAPUT X I I . ut si tanta vis Itominum, ipsa cjusdem Terluliiaui ad

OMMfifttr, qui qwktxe fuerinl Ckrittiani, quomodo ab
elhnicis dislincti; ac quam longe puriores fuerint illo-
rum quam ethnicorum mores legesque multo me-
t t
tiores ac sancliores.
D ^ l ' ! iV.*! S"!™ " ^ . ^ ! ? " " . ^
pissemus a vobis, suffudissel uiique dominaiionem ves-
tram tol qualiumcunque amissio civium, imo ctiam ct
ipsa deslitulione punisset, procut dubio expavisselis ad
solitudinem vestram ad silentium rerum et stuporcm
t

ARTICULUS PRIMUS. quemdam quasi mortui orbis : qucesisseiis quibus impe-

raretis. Plures hosles vobis, quam cives remansissent
Qui quales et quam multiplicati fuerint Tertulliani
t t
(Idem, Apologet., cap. 37, pag. 4G3).
tempore clmsliani ac quomodo ab ethnicis quibus-
9 t
Scd quempiam audirc nobis videmur, qui in aures
cum sivebant tunc discernerentur.
9
iiisusurrct ibi aiiquaut cssc Terlulliani cxaggeralio-
Postexplicata a nobis asserta a Tcrtulliano chris- ucni. Cui cnim, inquiet, probari unqtiam potcrit
tianac rcligionis documenla, jam cum illo exploran- tant.tm tunc fuissc chrisiianorutn iiiiiliitudinem ? V e -
dttm esl quinam et quales fuerint illoruin defeuso- ru:n qua, quaiso, fronle hic ipse Tertullianus publicis
res christiani, ac quomodo cum etbnicis vixerinL in libris, quos non uni ttntuni Scaptilx, Carthagini*
91! 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM 912
prxsidi, sed Romanis, vel, si velis, Africa? antisiiti- magis noscibites, quam de emendatione vitiorum (Ter-
bus imo el nalionibus, hoc est, gentilibus omnibus, tult. lib. ad Scapul.
t cap.
t 2).
infeslissimis^christianorum bostibus, iilud tam audac- Tales igitur tum erant christiani, quorum major
ter, nisi id verissimum esset, asseverare poluil? erat, quam genlilium numerus. Nec mirum sane, s i
Nonne timendum ipsi erat, ne mendacii conviclus, tam pium sanctumque vivendi genus, etsi cum
caussa non sine risu et sibiiis caderet ? Si quis Umen ethnicis permixti, conseclarentur; quandoquidem
perlinax credere ipsi n o l i l , fidem certe dare non re- nihil antiquius cariusque habebant, quam i't3 sanc-
nuet Plinio secundo, qui de iisdem cbristianis ha»c lissimis obsequi legibus, quas noverant sibi a Deo et
anlea ad Trajanum Imperalorem scripserat: Multi Chrislo domino datas, el omnibus humanis longe
omnis cetatis, omnit ordinis, ulriusque sexus eliam vo- prastauiiores. Quod quidem jam nobis cum auctore
cantur in pericuium „ et vocabuntur. Neque enim civi- nostro probandum incumbit.
tatcs tantum, sed vicos eliam atque agros superslitionis AimCULUS II.
istius contagio pervagata est (Plin. epist. 104, p. 376). Quanlum Christianorum leges perfectione sua atque auc-
Quam sane ob rem elhnici moerebant, ait adhuc toritate alias omnes a gentilibus latas superent, qtta
Terlullianus, tanlum esse illorum numerum, ac de sedutitate observarentur ab iisdem christianis qui id-
illo palam conquerebantur : Obsessam, inquil, vccife- circo botutos cruore distentos, sibi ab ethnicis oblatos,
rantur civilatem ; in agris, in castellis, in insuiis chri- ipso vitce periculo, edere recusabant.
stianos , omnem sexum, cetatem , conditionem et jam
Cum religio christiana a vero D e o , ejusque Filio
dignitatem transgredi ad hoc nonten, quasi detrimento
fundala constilutaque sit, omnes procul dubio iliius
mcerent (Tertullian. Apotoget., cap. 1, p.265).Num-
t
leges perfeciissiniLC esse debent. Quimobrera Tertul-
quid ergo dices adbuc ficiam ab ilio aut exaggeratam
liani lempore iiiis christiani eo majori cura obtem-
fuisse hanc gentilium querimoniam 1 Sed eam alio
perabanl, quo certius noverant eas esse iatas ab om-
i n l i b r o , ipsosmct cihuicos alloquendo, totidem
nia vidente, et omnipoiente, qni idcirco a nemine
pene vcrbis repetit (Idem, lib. I ad Nat. cap. 1).
9
prorsus nec falli, nec impune conlemni potest. Palam
Itaqne cum adeo mulliplicati fuissent christiani, itaque auctor noster univcrsis denunliat : Innocen-
nnllus certe dubitandi locus est, quin cum ethnicis tiam a Deo edocli, perfectam eam novimus, ut a perfecto
permixti commune cum illis vivendi genus haberent. magistro revelalam, et fideliter custodimus, ut ab in-
Cum illis quippe, ut ait Terlullianus, degtntes, ejus- contemplibiti dispectore mandalam (Tertullian., Apo-
dem victuSf habitus, id est, viclus et vestitus, instruc- logel. cap. 45, p. 498).
9

tus, ejusdem ad vilam necessitatis (Idem Apotoget.

9 9
At sapciuc a solis hominihus leges ethnicorum
cap. 42, p. 490).Verum nonne meiius, inquiet aliquis, plane sunt imperfecLe, possuntque ab omnibus ira-
in libro ad Nationes dixit apparatu, id esl, cultu et pune sperni, iabefactari, vioiari : Nam quanta,
ornatu (Idem, lib. I ad Nation. cap. 40). A l si
9
pergit Terluliianus, sive ut in nostris codicibus legi-
liacc sit nominis apparatus signilicalio, et inslruclus tur lanta, idest, tam parva , et exigua est auctorUas
ab illo sicul a Ciceronc (Ciceron. lib. III, de Orat.,
9
hominis ad exigendum (lbid.) fidam legum a se la-
9

p. 181, lin. 37), accipiaiur pro ornalu ,'quomodo ille tarum custodiam, ut lam facilc falli possit, quam ab
asseverarc potuit eumdem esse christianorum omnibus contemni. Ea est enim humani ingenii infir-
instructum? Nonnc eodem in Apologetico ethnico- mitas, ut nullus homo illa omnia possit praevidere,
rum luxum arguendo dixeral: Habitu, victu instruc- 9 quaa caelcris omnibus bona et mala, aut semper man-
tu censu proavis renuntiastis (Idetn, Apologet. cap. 6, sura sunl. Tanta vero improborum est malitia, ut
t 9

p. 305) ? Consiat autem, ul ipse lcslattir, longc ma- plurimi poenas prxvaricatoribus, a quacunque hu-
jorem fuisse chrisiianorum in his omnibus frugali- mana lege indictas , haud difficililer declincnt.
talem. Nobis itaque haud oegre persuadebilur illum Pluribus praterea exemplis Tcrtulliantis ostendit
priori loco de rcbus locutum csse, quac ad sustentan- longe perfcctiores esse christianorum, quam genti-
dam vitam necessariae sunt, el quibus christiani, lium legcs. Prirnum enim, quid plenius inqtiil (Ibid.)
t 9

quemadmodum pleheii aut modestiores ethnici ute- 1

est dicere : Non occides; an docere : Ne irascaris qui-
baniur. dem (Matth., V , 21 et seqq.). Atque ila in omni-
At certe quamvis idcm csscl chrisiianorum et gcn- bus nostris codictbus et editionihtis antiquis :
tilium victus, et vestitus , eadcmque in pubiico v i - sed priora verba Rigaltio non plaeiierunt, scribique
vendi, atque agendi ratio ; ab his tamen christiani jussit : Quid plenius dictum est. Voluit procul dubio
distiugtiebantur, et agnosci facile poterant singulari purius et emcndatitis ioquentem facere Tertullianuin.
modeslia, patientia, et pristinorum viliorum emenda- At si lex humana, jnquit iste, prohibet aduiterium,
tione. Neque id incompertum erat gentilibus, quos lex divina arcet etiam ab oculorum solitaria concu-
idcirco auclor noster bisce compellat verbis : Ea dis- piscenlia (ibid.). Dixit solitaria, id est, sola, secreta
et occulta. Sic Cicero virtutem solilariam esse non
ciplina palientice divince agere nos satis manifestum esse
vobis potestj cum tanta hominum mullitudo, pars peneposse asserit, et naturam nibii amare solitarium (Ci-
major civitutis cujusque, in silenlio et modestia agimus cer. lib. de Amicit. p. 45, lin. 1 et 42). Lex itaquedi-
t t t

singuii forle noti magis, qttam omnes: nec aliunde vina non modo adulterium, sicut humana, sed secretam
 915 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 914
quoque ct occultam oculorum concupiscenliam pro- A in Minut. cap. 9, arl. i ). Comperlum elhnicis erat
t

hibel. vigere npud eosdem chrislianos eam iegem, qua

Ad hacc vcro, lcx humana non maleficium quidem, ipsis, ut alibi animadvertimus, auimalium sanguine,
scd injuriae permittit ultionem : lex verodivina vetat sufifocato, et morticinio erat interdictum. Quamobrem
ipsummet maleloqnium, et injtiriae vicem reddere summa clhnici malignilate inter tenlantenta christia-
(Tertnllian. toc. cit.). At quantum ea lex htimanae
t norum, ait Tertuliianus , id est, ut eorum fidem et
praccellat jam a nobis alibi annolatum est (Di$tertat. t rcligionem lcmarent, botulo$ cruoredistentos offere-
in Minut. cap. 45, art. IV, el Dissertat. in Lactanl., bant (Terlullian., Apologet., cap. 9, p. 544). Bolulus
t

cap. 26, art. 4 et $cqq.). Non diffilelur tamen Ter- autem, inquit Feslus, est genus farciminis, quod
tullianus bonas esse quasdam hominum leges, sed propter connexionem a bolis sic appellatur (Fe$t. t

conlendit has desumptas fuisse ex divinis Moysis tib. II de verbor. Signific.). De illo eliam haec sunt
t

aiiorumque prophetarum libris, quorum aniiquiia- Marliaiis carmina :

tem, ut supra vidimus, anlea probaverat (Supr., Qui venilbotulus medio mihi tempore brumae;
cap. 4, art. 4 ) . Saturni septem venerat ante dies.
(Martiat. tibr. Xiv. epigramm. 72.)
Non solum aulem divinae legis raajor est, quam «,. . , .
1 1 S m i 3
hun.an» pcTeciio, verum ctiam aucloritos. Deo B !f'^ *!^."^*?"^_ J*^ ?*. ^ I.^!^!^!.^. J^JTV* ^ _ ! ^
qne animalium sanguine confeclos offerendo, cer-
quippe nihii penitus latet; et violalae legis suae reos,
tiores fiebant iilos, a quibus rejiciebantur, chrislianae
sicut paulo anie docuimus, aeternis pro merito sup-
feligionis esse revera seclatores. Cum vero eos res-
pliciis casiigat (Ibid.). At homini, conlraleges huma-
puerent, palam omnibus faciebant se maile capitis
nas agenli, comingit, ut plerumque, ait Auctor noster,
stibire pericultim quam legibus suis unquam refra-
in admi$$i$ delilescat, vel illas spcrnal ex voluntate,
gari. Neque huic tantum aliisque Dei ac Chrisli le-
vel nece$$itate deiinquendi ( Tertullian., Apologet.,
gibus, sed hujus etiam consiliis plerisque omnibus,
cap. 45, p. 497). Et hancquidem codicum noslromm
ctiamsi iis non obligati, eadem sedulitate parebant.
ct edilorum vcrba sic immutavit Rigaliius : Ex invo-
Verum baec unicuique clariora ficnt ex h i s , quae de
luntate vet nece$$itate detinquenti. Sed ibi nulla indi-
illorum moribus a Terluliiano tradita , nunc expo-
cala ullius codicis varia lectione, observat tantum :
nenda sunt.
Ex involuntate idem esse ac casu. Quid ergo, si Ter-
tullianus hacc verba, ex votuntate illis opponat, vel ex ARTICULUS 111.
necessitate (Ibid.) ? Nonne hicillius sensusesse potest: Tam caslos fuis$eCltri$tianorum quam depravatos gen-
t

Homo reus plerumque delitescit, quando aul ex vo- tilium mores : quanta christianorum erga omnes di-
luntate sua, aut aliqua necessitate peccat ? Q teclio el charitas; cur $e invicem fratrum nomine
Praelerca leges humanae, inquit, pessumdaniur, re- appellarunl ip$isqueomniaprajter uxores essent com-
t

cogitata brevitate supplicii, ab hominibus non ullra munia : qttam impune ethnici e contrario sacratiora
mortem infligendi. Quam ab causam Epicurus, pergit fraternitatis jura violaverint.
i l l e , omnem cruciatum doloremque deprctiat, modicum Qualis quamque pia et sancla fuerit Chrislianorum
quidem contemptibilem pronuntiando, magnum vero, vivendi ratio, ut Turtullianus noster demonstret, ho-
non diuturnum (Idem lib. I ad Nalion., cap. 40 ;
t rum, ethnicorumqtie mores cotnparat, ac istorum
lib. II ad Uxor. cap. 5 ; lib. I adv. Marcion., c. 6;
9 tam sanclos et caslos , quam illortim depravatos ac
lib. de Spectac, cap. 2 2 ; lib. de Anim. cap. 24; tib. corruptos fuisse luculenler ostendit. Primum cnim
t

de Fuga cap. 40). Yerbo autem depreliat ille sacpius christiani, tamelsi vitam cum ethnicis eo , quo dixi-
t

ulilur, quo nihil aliud siguificare voluit, quam intmi- mus, modo agerent ; tanto lamen charitatis mutui-
nuit rei alicujus prelium vel magnitudinem. Epicuri que amoris vinculo conjuncti erant; ut ipsi infensis-
porro effatum claritis exponil Ciccro : Doloris, i n - simi illorum hostes ethnici illud non poiuerint non
quit, medicamenta itla Epicurea tanquam de narthecio admirari. Quidni enimvero non admirati fuissent,
promant : $i gravis, brevi$; $i tongu$ tevis. Alibi
9 quod optimum agnoscentes, imitari non valebant?
vcro : Doloris magnitudinem brevilate consolalur, lun-X) Quapropter Tcrlullianus eos ita loquentes inducendo,
ginguitatcm levilate. Plura si cupias, Laertium adire ntuluum horum odium , quemadmodum Christiano-
poteris, Plutarehum, el alios (Cicer. lib. II de rum amorem, patefacit. Sic autem iile : Vide, i n -
9

finib., p. 55, lin. 10, et lib. IV Tu$cul. p. 190, 9 quiunt, ut invicem diligant (lpsi enim genliles invi-
lin. 49; Laert. lib. 10 de Vila Epicuri § 140; P/u- eem oderunt) et ut pro allerulro iidera christiani mori
% 9

tarclt., lib. de Poel. audien. $ub finem , p. 56).

t $int parali. Ipsi enim ethnici ad occidendum atterutrnm
Christiani igilur cum suinmam legum suaruin per- paratiores ( Terluilian. Apologet. cap. 39, p. 467).
t t

fectionem et auctorilatem probe cognoscerent, tama
sedulilate morem eis gerebnnt, ut periclilari etiam
capile mallent, quam aliquid agere, quod cuifibet
legi adversari videbatur. Ex infinitis aulem prope-
modum exemplis, quibus id evidentissime probari
potest, unum nunc sumemus, quod Tertulliauus nos-
ter memorat ( Tom. I Apparat., p. 680, Dissertat.
Quantum aulem gentiles sese invicem oderint, et ad
se mutuo occidendos fuerint parali, ex infra dicendis
mauifeslum omnibus fiet.
Tanta vero eral ipsa Christianorum caritas, ut
se mutuo, ut jam alibi aniraadvertiraus, (Dissertat.
in Minut. cap. 15, art. 4). Fratres appellarent non
solum ipsiusnaturaejure, quo etiara ethnicorum fra-
015 ' IN TERTULLIANI ArOLOGETICUM 916
trcs erant, sed quadruplici insuper titulo; ac primo A ternilate tragcedia exclamat ( Terluttian. Apologet.,
quidem, quia unuro patrem Deum , elhnicis iuco- cap. 39. p. 431). Quid enitn frequcnlius i n tragoediis,
guitunir aul ah eis rcpudialum agnoverant: secundo, quam dcperfracta ab ethnicis fraternitnle exclama-
Chrisli religione imhuti, unum spiritum biberunt sanc- tiones? At praeter caleras in ea potissimum depre-
Ulalii (TettuiUan. loc. cit.): lerlio, quia de uno liendunttir, quara Seneca de Atreo el Tbycste com-
uieio igiwranlisc, itt qua nondttm agnito vero Deo, in posuit. Quis cnim ncsciat in ea repraesenlari fabulam,
telrts idolotalria* lenebris tantdiu jacucranl, ad ab lloratio, Ovidio, aliisque saepius decantatam,
unam tuceni expqperunt veritaiis. Ohstupefacli quippe qua finxeranl Thycstcm ab Alrco fralre s t i o , cujus
erant, quod antca non coguovcriut absurdissimos tixorem slupraverat, regno spoliatura , datosqueei
errores suos, nec supremum Deum , quem vel solo, filios in convivio comcdendos. De hac enim horribili
skuti supra osleiidiraus (Supr. cap. 5 , arl. 1 ) , tragoedia Horalius cancbal;
coiiscienliac suaj luminc et slimulo vel invilj orancs
Nec pueros coram populo Medea trucidet,
ngnoscere cngebatitur. Aut humana palam coquat exta nefarius Atreus.
Quarto dciiifjne tittilu scse fralruut numinecompel- [Horat. de arl. poet. v. 185.).
t

labanl, quia inqoit adhuc Atictor noster, ex substqn-

At bciluis ipsis diriores elhnici hanc tragoediam sum-
tia famiUari fralres sumus (Tertull. ibki.). Nam p,
ma cum voluptale speclahant.
hat.c intcr se inulto ampiiiis , quam fratres germani,
Vertun cbrtstiani ab hisce spectaculis , sceleribus,
partiri soleham. Uoo verho outnia, ait Tertullianus,
et alienorum bonoriim avidilate, ita abborrebanl;
(Ibid.) apttd ipsos pkine erani indiscrcta ac com-
ut nihil plane indiscrelum, sicut dixitnus, baberenf,
mtinia.
praster uxores. Nam in islo inquit Tertullianus, solo
t

Tuiii igilur ea sedtilo, nt pitirimiim saltem obser- consorlium sotvimus in quo solo caHeri hondnes con-
t

vahant, qir.t? dc primis Christhnis nicmorix* in Acti- sortium exerceut (Tertutkian. Apologet , cap. 39, pag.
hus Apostolorum proditum legimus: Mulumdinis 451), suas vidclicet uxores aliis tradcndo, aut alias
crcdentmm erai cor unum el anima una, nec quis- corrumpendo. Sed haec in sequeutibus articulis exa-
quam eorum, quce poszidebant, atiquid suum dkebai minabimus.
$

sed erant illis omnia eommunia (Act., cap. I V ,

52). Dc sua? cliam xlalis Chrislianis Ircnaeus hunc ARTICULUS IV.
scripsit iu modum: lUi quidew* Judaei, deamassuo-
O&tendilHr quanta fuerit Christianorum conjugnm cas-
rum cjonsecxalas habeban\: quiautem pcrcepcrunt libet-
titaSy et quam certum sil plures in virginitatis stalu
laiem id qst Chtisliani, omnta quce sunt ipsornm, ad
%
ad mortem usque perseverasse : quantum ab his mo-
dominicos decernunt usus; liitarhcr ct tibere dantes ea, Q
non quce sunt miuora, ut pote majoruiu spem habentes, ribus abessent ethnici inter quos Cato et Socrates
t t

vidua itla et paupcre hic lotum victnm suum millenle in sitas uxores amicis in matrimonium dederunt.
gazopltylacium Det (lrett. lib. IV contr. Itccres. cap.
% Qua severiori legc adtiiierium sibi inlerdiclum
18, pag. 250, nov. edit.). fuisse novcranl christiaui, co majori cura datam con-
Cypriauus (anieii Tcrtttlliaui discipulus, dc jam jugio lidem scrvabanl. Quamobrem omncschristianos
imminula illa , dc qua adhuc poslea, chi islianorum conjuges diligenlissima, inquil Terluilianus, ct fide-
carilale his verbis conqocrilur: Domos tunc et fun- lissima castitas ab slupris et ab omni post nuitri-
t

dos vemtndabanl, et tltesauros sibi in coelo reponentesmonium excessu sepiebal (lbid. cap. 9, pag. 314). Ne-
t
t

distribuenda in usus indigenlium prelia ttposloUs offe- que id a nobis nunc fusius probandum, qtiod ex alibi
rebanl. At nunc de patrimonio nec decimas damus; ei digtis (Disserlat. in Lactant. cap. 27, ari. 5 et 6),at-
%

cum vendere jubeat Dominus, emimus poiius, et auge- que iufra dicendis, nulli dubium csse potesl.
mus. Sic in nobis entarcuU vigor fidei, sic crcdentium At non pauci qnidem supra divinum illud praecep-
robur elanguii ( Cypriait. lib. de unit. Eccles. pag. 119, mm agcrc aliquid cupicnles, per lotitis vitac sua? cur-
c{ seqq. ln(r. cup. 15. arl. 2). Alio aulein iu lihro riculum in caclibalu et virginilalc permanere cousue-
rursus proposilo priuiorum christinnorum cxcmplo , ry vcrant. Sed audias, quacso, Auclorcni noslrum, haec
non pctil a suis , ul patrimonia fundosquc suos vcn- sttis verhis enarrantem : Quidam mullo securiores to-
d a n l ; scd qui possessor in terris, inquit, reditus ac tam vim httjus erroris, contra conjugii jura, virgine
fructus snoscum [raleruilate partitur dum targitionibus continentia depellnnt senes pueri ( Tertullian. toc.
t t t

gratuitis communis ac justus esl, Dei Patris imitator cit.) id cst, a prima pucriliae a?talead stimmatn us-
%

est. (Idem lib. de Oper. et Eleetnosyn. pag. 208).

t quc senecluiem, cl uliimtim vitas spiritum illibatam
Nonne ergo c l ipse quoquc Terluliianus noslcr de conservabanl virginitatem. Verae enim philosopbiac
iisdem loqui videiur bonorum fundorumque redili- seclalorcs, ait Eusebius (Euseb. Orat. de Laud. Con-
bus, quos sinonomnes, plurimi saltein christiani stanlin., cap. 17, pag. 661), Deique cullores viri, sa-
cum aliis maxima liberalitale coiumuuicabant. cra) mulicres, et virginum chori, a Chrislo didicerant
Ab ea vero pcr quain longissime aberaut geutiles , sese etiam per horribiles persecutionum procellas ad-
qui proplcr patcrna sna bona fraternilatem onincm dicere perpetuae animi corporisque caslitati. De hac
dirimebanl, atqtte idciico maguopcre mirabantur, auletn perpelua piurimorum chrislianorum castitate
quod nulla, ait iterum Terlullianus, de noslra fra- et virginitale disseruimus in superioribus dissertatio-
417 DISSERTATIO D L E NOURRY. 918
nibus no%ifi$(Diswtat. in Minut., cap. 10, arl. i . A Mox ubi connubii pretium mercesque soluta est,
Tertiajam soboles alios foecunda penales
Ditscrtat. in Lactant., cap. 27, art. 6). Impietnra datur; geminas a sanguine matris
Verum ab hoc corporis castimonia longissime re- Permixtura domos.
moti eranl genliles. Non soium enim amicorum, i n - (Lucan., lib. II, v. 526 et seqq.)
quil Tertullianus, matrimonia usurpant, sed et sua Tura deinde describit quomodo rursus Cato post
amicis patientissime subministrant (Tcrtullian. Apoto- Hortensii morlera iiiam secundo matrimonio habue-
get., cap. 39, pag. 467). Duo autem ibi nolat violatae a r i t :
genlilibus castitatis flagitia. Primum est adulterorum, Non soliti lusere sales, nec more Sahino
qui geniales amicorum aliorumque loros contemera- Excepit tristis comitia fesla maritus.
Pignora nulla domus, nulli coiere propinqui :
banl. At frequenlissimura erat illud scclus, in quod Jungontur laciti, contentique auspice Bruto :
Juvenaiis, aliique ctiam gentilcs poetx tam sxpe, IIIe nec horrificam sancto dimovit ab ore
Caesariem, duroque admovil gaudia vullu.
quam merito invehunlur. Quaproptcr Hicronymus :
(Ibid. v. 367, et seqq.)
Quidquid tragatdice, inquit, lument, et domos, urbes,
regnaque subvertit, uxorum pellicumque contentio esl Denique ut Augustinum aliosque missos faciaraus,
(Hieronym., lib. II, adv. Jovinian., pag. 191). Hicronymus adversus Jovininnum sicdispulat : Duxit
Aliud crimen priore non levius illorum fuit, qui J J uxorem Martiam Cato non virginem, sed Murtia inter
uxorum suarum pudicitiam amicis prostitu^baiil. Duo- Hortensium Catonemque discurrit et sifie Calone vivere
bus autem id probat Tcrtuilianus exemplis, Socralis Martia potuit. Et iterura iu sequenti libro : Scotorum,
G r x c i , et Romani Catonis ; qui tamen sapleutissimi inquit, natio uxores proprias non habet, et quasi P / a -
apud has natioues existiinabaniur : xVam hi uxores tonis poliliam tegerit, et Calonis sequatur exemplum,
suas, inquil, amicis communicaverunt, quas in mutri- nulla apud eos conjux propria est, sed ul cuique libi-
monium duxerant liberorum causa, etatibi, id est, al- lum fuerit pecudum more tasciviunt (August. lib.de fide
tero, sed piauc iliicito infamique matrimonio crean- et operib., cap. 6 et tib. deBon. conjug., cap. 18; Hie-
dorum (Tertutlian. Apologet., cap. 59, pag. 431). PIu- ronym. lib. I, adv. Jovin., pag. 188. Ibid. Ijib. II, pag.
tarchus autem in vila Catouis Miooris narrat se a 201).
Thrasca,el huuc a Munatio, ejusdem Catonis contu- Quanquam autem plures fuerint Catonis nomine
beruali, accepisse Horlensium, amicitia pre caeteris insignili, quorum genealogia ab A . Geiiio exhibetur
Catoni conjunctum, ab eo pelivisse, ut quamduxerat (Getl., lib. XIII, Noct. Atti., cap. 19); ex citalis ta-
uxorem Marliam Philippi filiam, ex qua autea plu- men scriptoribus conslat illum, de quo agiraus, Ca-
res iilios susceperat, el tum adhucgravida erat, in ma- tonem fuisse Uticcnsem, qui ideo Minor appellatur;
trimonium sibi daret (Plutarch. in vit. Calon. minor, Q quia Catonis Censorii ex lilio, tit ait idcm Gellius,
pag. 770 et seqq.). Amici vero prccibus facile viclus nepos eral. Cur ergo, inquiet aiiquis, a Tertultiano
Caio, illam c i , prxsenle ac probante Phitippo iliius nostro Ceusor vocatur? Euimvero diserte ibidem
patre, concessit. Sed mortuo postea Hortensio, Cato scripsit: Lenones, manuscripli uostri codices, Lenon
Mariiam suam iterum accepit, quam Horlensius bo- est philosophus Socrates, el Censor Cato (Tertullian.
noruin suorum haeredem reliqueral. Quaraohrem Cas- Apologet., cap. 59, p. 467). Nutnquid igituribi inemo-
sar, uti loquilur Plutarchus, illi ptXoirlouTO** itpovpipsi riae illius i ^ r ^ , et error est? At huic responderi
K*1 ^utff^ptfltv IKI T W ^kjjLo» : Exprobravit avaritiam, polcst Catouem a Tertulliano non dignitate, sed ani-
et in conjugio mercedis acceplionem (Ibid., png. 784). mo morumque severitate censoremappellari. Elenim
jara citatus a nobis Lucanus canebat:,
Brcvius quidem hisque verbis Appianus id retulit :
Marliam Philippi filiam cum virginem Cato duxisset, . . . Hi mores, haec duri immota Catonis
Secta rait,
valde dilectam, el communium liberorum jam matrem, (Lucan., lib. n, v. 379.)
Hortensio cessil amico, tiberorum, et foecundce uxoris,
videlicet stoica. Eo eliam sensu nomen censoris ab
quibus ealenus caruerat, cupido, donec ex itlo quoque
Horalio accipitur :
matrem factam domum recepit quasi usuariam (Appian.
At qui legitimum cupiet feci*se poema,
lib. II, de bell. civii. post. med., pug. 266). Scriptum jy Cum tabutis animum censoris sumet honcsU.
quoque a Strabone legimus lege apud Tapyros rcccp- (liorat., lib. II, epist.% v. 379.)
tum, ut viri uxores suas, poslquam duos aut tres l i - Et alibi de arte poelica : •
beros susceperant, aliis iocarenl in matrimonio : . . . Censor castigalorque minorum.
{de Art. poet. v. 174)
l? ^ u t i v /.dLrk -sta.Xcx.LG-j Pw/xa?wv £Qoc, Sicut ettam CaiO
Calo autem ilie, Appiano adhuc teste, kabilus fuit vir
Horlensio roganti Marliam suam nostra cetate tradidit, omnium gravissimus, tenacissimnsque propositi, ut qui
secutus veterem Romanorum consuetudinem (Strab. jusium ac homsium non ex vuigi moribus metiretur, sed
lib. XI Ceogr., pag. 265). Nec dcfuerunt poetae, qui rectis ac generosis rationibus, aul sicut Lucanusrursum
hoc Catouis factum suis cecinerunt carminibus, his- cecinit:
que potissimum Lucanus :
Justilia^ cultor, rigidi servator honesli.
Interea Phaebo gelidas pellente tenebras, [Lucan.,hb. II, v. 388.)
Pulsatse sonuere fores, quas sancta relicto At is quantumvis severioris disciplinse pradieaior,
Hortensi mcerens irrupit Marlia busto,
Quondam virgo torisraeliorisjuncta mariti. uxorem nihilominus suara Hortensio, araico suo,
949 liN TERTULLIANI APOLOGETICUM 92»
conlra conjugii jura fidemque, turpi lenocinio collo- A mulieres, quas Democritus, ne concupisceret se exca>
t

cavil. cavit: elhnicos christianam fosminam ad ieuonem po

Ejusdcm criminis Auclor nosler Socralcm accusat. tius quam leonem damnando, suam prodidisee intem-
t

At certum quidem est ipsum duas simul liabuisse
uxorcs : Xanthippcn videlicel,|et Myrrbonem, Aristi-
dis cujusdam filiam, vel cx filia neptem. Quo aulem
illud pluribus testibus Alhenaeo, Laertio, Plutarcho,
Hieronymo, Cyrillo Alexandrino, Theodoreto de-
monstratur, eo probalu difficilius cst ulruin ille So-
crates, non secus ac Calo, uxorem stiam ctim amicis
suis revcra communicaveril (Athen. lib. XIII, Deipnos
t
perantiam el Christianorum castitatem.
Nostrum subsequamur Auctorem, ac videamus
quomodo inchoatam de Chrisiianorum ethnicoram-
que castitate comparationem prosequatur : Christia-
nus, inquit, ad sexum nec faeminoe mutat ( Tertullian.
Apoioget. cap. 46, pag. 500). Ita quidem in ediliooe
Rigaltii, qtii observat bis duobus verbis, ad sexum
fcemina;, idem esse ac foemineum sexum mutat. Sed

init., pag. 555. Laert. lib. XII in vit. Socrat., § 26 ;

t
unde hanc lectionem sumpserit, nec i p s e , nec
Plutarch. in fin. vit. Aristid. png. 555; Uieronym.
t t
alii ejus seqtiaces nobis indicaverunt. In nostris au-
iib. II, adv. Jovinian. pag. 190; Cyrill. /i6. VI, ad-
t %
tem codicibus manuscriptis, aliisqtie omnibus editis
vers. Julian. pag. 180, e< /16.VII, pag. 226; Theodo-
t
iegimus : Sexum nec faemineum mutal christianus. hoc
ret. tom. IY, serm. 42, de virlut. act. pag. 673)? Yide B est, ut Apostoli verbis utamttr, masculorum concnbi-
t t

autem utrum ad solvendum hujusce dilficullatis no- tor iion est ( Paul. epist. II, ad Cor.. cap. 6, f . 40 et
dum ea sufficiant, quae Cyrillus Alexandrinus et 4 ad Timoth. cap. i f . 40). Nam ibi aucior nostcr
t t

Theodoretus tradidcrunl (Cyrill. et Theodorel. ioc.t

cit.) ductam a Socrale Xanlhippen XQMTIP**
t ,
aliquando vulgaliorem, cum qua clain ille congressus
Lamproclcm filitim suscepit.
De utroque porro et Socrate et Catone addidit
Tertulliantts : Nescio quidem an invitas uxores suas
amicis suis in matrimonio locaverint. Quo enim pac-
christianos opponit Socrati, dequohaec scribit: Lego
partem sentcntim Atticce in Socratem: corruptor ado-
lescentium pronuntiatur. Sed hic adhuc iinmutatus a
Rigallio Terttilliani textus, qui in nostris codicibus et
aliis excusis omnibus sic habelur : Lego.... tu Socra-
tem corruptorem adolescentium pronuntiatum (Tertul-
lian. loc. cit. ). Quid ergo ibi absque ullius plane
t

to fieri potuil ut hac duae uxores a viris suis nuplum
invite aliis datae siul ? Nunne ergo auctor nosler ad
Lucani vcrba allusisse videlur, quibus Marlia Cato-
nem, uti diximus, virum suum sic allocula fuisse
perhibetur ?
Dum sanguis inerat, dum vis materna, peregi
Jussa Cato, et gcminos accepi fceta maritos,
Visceribus lassi»parluque exbanstafevertor,
Jam nnlli tradenda viro: da foedera prisci
lllibata tori, da tantum nomen inane
codicis lcstimonio, et contra concordem omnium l i -
brorum fidem mutari dehebat ? Noune hoc loquendi
niodo satis clare et latine exprimitur verus iste Ter-
tulliaui sensus: Ab Atheniensibus ideo lalam cx parte
in Socratem mortis sententiam; quia non solum deos
negavisse, sed adolescentes ctiam corrupisse accusa-
C
balur. At certe hujus nefandi sccleris non semel po-
slulatur a Luciano, qui illum alicubi fatentem reuin
inducit (Lucian. Vitar. Auclio. pag. 493); alibi vero
t

Cotmubii, iiceat tumulo scripsisse, Calonis perjurii insiinulat, tit pote qui juraverit sc ctim juve-
Mariia, nec dubium longo quseratur in aevo
Mutarim primas, expulsa an tradita, taedas. nibus initocenler versari (idem lib. II, Verar. histor.
t t

(Lucan. /id.2,v. 234.) 397); quamvis Hyacinthus et Narcissus se ab co tur-

Nam ibi quidem postulassc dicilur, ut morluo Horten-
sio, in prislinutn mntrimonium a Catoue recipiatur.
Sed hanc pctitionis suac affert ralionem, ut posteri
sciaut se uon repulsam et repudiatam ab ipsoCatone,
piteradamalos palam tcstificarenttir. Praeterca Alhe-
naeus illum arguit flagitiosissimi in Alcibiadcm amo-
ris, sicut poslea Cyriilns Alexandrinus, et Theodore-
tus (Alhence. Ub. V . Deipnosoph., cap. 49, pag. 219.
t

a quo tradila Horlensio fueral. Ab illo autem tradi Cyrill.

t lib. VI inJulian., pag. 437. Theodoret. $ernt. 42
t

potuit nec invita, nec repugnans. Quia tamen prius de virt. Act. pag. 672).Quin etiam hi duo posteriores
t

dixerat peregiju$$a colligi potest eam conlra volun-

t
ipsum detestandis libidinibus exarsisse aflirmant.
tatem suam primum reliquisse marilum, et secuiidiim At quibus, inquies, lestibus probari polest etun
accepisse. Non male igilurTertullianus fatetur id sibi jy non modo ob spretos et repudiatos gentilium deos,
esse incertum. Sed utcunqiie res se habcat, ab h »c sed ob hunc quoque nunquam satis exsecrandum ado-
morum corrttplcla louge aherant christiani, qui sacra lescentium amorem ab Atheniensibus fuisse condem-
connuhii jttra, a I)eo»lahilita, summosemper studio natutn? Primuin habes Platonem, qui memoriae man-
sarta tecta scrvabaul. Sed tiuomodo id ille confirmet, davit eumdem Socratem a Melito insiintilatum, quod
in subsequcnti arliculo, si lubet, examinabimus. praeter jus et fas corrumperet juventutem , diisque
A R T I C U L U S v. negalis, novos introducerel. Eadem vero Lacrlius
Quomodo Tertuliianus demonstrel maximam fuitse Chri- repelit. Verumtamen Xcnophon conatus est eum
stianorum caslitatem et gentilium inconlinentiam : utroque crimine, ac poiissimtun primo liberare (Xe*
illos sexum fomiineum non mutasse, corruptos vero noph. Ub. I memorabil. pag. 714 et $eqq.); tttmquia
t

a Socrale adolcscentes: Christianos uxoribus suis da- continentiam summo studio coluit, tum quia hanc
tam fidem servasse ; Aristippum perdite amavisse virtutem assidue discipulos suos docebat. Non diffi*
Phrynem rneretricem ac Speusippum periissein adul- tetur tamen Alcibiadem, quemadmodum Criliam, in
t

terio: chrislianos salvis ocuiis el cceco animo vidisse illius traditos disciplinam, perditos ftiisse adolescen-
921 DISSERTATIO D . L E NOURRY. 922
les ac dissolutissimos, sed non pritis, inquit, quam ab A in vit. Platon, § 4 5 , et lib. IV in vit Speus., § 2 ) .
illo disccssissent. Duas porro iste de morte Speusippi refert opinio-
Vertim hacc ille majori forsitan in Socratem pro- nes (lbid. § 3 et4 ), et primam quidem, illum para-
pensione, quam veritatis studio. Si enim veros csse i y s i , mcerore, ac senio confectum, mortcm sibi
gcnliliuin deos abitrabatur, et colebat, cur eorum sponle conscivisse : secundara vero, pediculis cflcr-
facta et flagitia imitari verebatur? Deinde vero quam- vesccntibus vitam illi ereptara. Cum ilaque Terlul-
vis illc publicis in scbolis conlincntiam prxdicavis- linnus ail eum in adultcrio periisse, non siguificarc
set; nonne phiiosopbi gentiles, ut alibi diximus (Dis- videtur, ut quidam pulant, in adulterio deprehensum
sertat. in Lactant., cap. 55, art. 4 ), ea consueverant animam egisse, scd ad suam usque mortem in adul-
privatim et domi agere, qnae palam et in scholissuis terio volulalum.
condemnabanl ? Denique ipse Xcnophon negare non Pergit auctor noster: Christianus saivis oculis fcc-
potuit Socratem turpissimi in adolescenles amoris minas uon videt ( Terlullian. Apologet., cap. 46, pag.
accusatum, cujus reipsa reum fuisse piuritni, sictiti 500). Sic enim haec in manuscriptis codicihuf, et R i -
ostendimus, persiiasnm habtierunl. Quis aulcm facile galtii, ac posteriorum edilionibus Iegimus ; in edi-
sibi non persuadchit in latae adversus illum senlenliac tis vero anliquioribus : Christianns satvis oculis fcemi-
parte factam esse hujus etiam sceleris meulioncm? J3 nam videt. A t facile inlclligitur hunc csse Terlulliani
Praterea christianus, atl auclor noster, uxori suae sensum : Tametsi christianus salvos sanosque corpo-
soli masculus nascitur ( Tertullian., Apotoget., cap. ris oculos habcat; foeminas tamen, quas animo con-
46, pag. 500). Prohibitum siquidcm omne impudicitiae cupiscat, non videt. Nam ille coniinuo adjecit: Animo
genus magnopere aversabalur, atque uxori sune, sicut adversus tibidinem ccecus est ilbid.). Novil quippe la-
vidimus, fidem semper servabal. Conlra vero inter tam a Christo iegem : Omnis, qui videril mulierem ad
ethnicos, inquit iile : Novi et Phrynem meretricem, concupiscendam eam jam mozchatus est eam in corde
y

Diogenis supra recumbentis ardori subantem. In anti- suo ( Matth., cap. 5, f . 28 ). Ilaque ut verus ChriMi
quioribus Rigaltio edilionibus supra recubanti$\ ar- discipulus huic praccepto satisfa( ial, salvis, quidctn
dorem subantem. In nostris vero mantiscriplis codici- corporeis ocutis foeminas videt; scd animo, quo cas
cibus, supra recumbentis ardorem subantem. Ibi autem concupisca t, caccus c l immottis est.
exagitat Diogenis, Phrynem perdite amantis, plane Quanta autem e contrario esset gentilium hominitm
indomitam libidinem. Scriptum autem ab Athenaco eliam philosophorum inconlinenlia , Terlullianits
legimus Arislippum a servo suo increpilum, quod in- ostendit Democrili exemplo: Democritus, iiiquit, cx-
gentem pecuniam Phryne conferret, quae cum Dio- ccecando semelipsum, quod mulierem sine concupiscen-
gcnecynico gratis volutabattir (Athenas.lib.WW. Dei- Q tia aspicere non posset, el doleret, si non esset potilus,
pnosoph., pag. 588). De illa autem Phrynefamosissima incontinentiam emendatiOne profitetur(Tertullian.,ibid.).
meretrice nos aliquid alibi nec semel diximus(Tom. 1 Sed de hac voluntaria Democriti caecilate, cjusque
Apparat.,pag.yH. Dissertat. inArnob., cap.20, art. 5). caussa polesl esse uon minima dubitandi ratio. Nam
Posthaec vero Tertullianus: Audio, inquit, et quem- Plularchus plane penitusque ncgat illum suossponte
dam Speusippum de Platonis schola in adulterio per- sua ideo exstinxisse octtlos , ne animum avocarcnt,
iisse ( Tertutlian. Apologet., cap. 46, pag. 500). A ncc sinercnt rcbtis sola incnle ceruendis immorari
nobis auiem alibi annolatum est bunc Speusippum ( Ptutarch., tib. de curiosit., pag. 521, tom. I I ) . Nihil
fuisse Platonis ex sorore, videlicct Potone, ut a i l aulem de illius cnecitate Ciccro certo pronuntiare vi-
Laerlius, fiiium, ejusqtie in Academica schola succes- detur: Democritus, inquily qui vcre falsone qucerere-
sorem ( Tom. 1 Apparat., vag. 4151 et 1154. Laert. mus, dicilur oculis seprivasse: certe, ut quam minime
lib. IV i/i vii. Speuss., § 1 ) . A l ille, eodem Laerlio animus a cogitationibus abducerelur ( Cicer., lib. V de
teste, dicitur bp/iXot, x « ) ^Sov^v yirrwv T J V , crat ira finib., pag. 113, lin. 45). Si cttim ibi, ut quidam opi-
cundus, et votuptatibus deditus (Idem, ibid.). Tcsta- itantur, dclendtim sit veibuni qucereremus , ac legcn-
tum qttoque Athenanus fecit illum ab voluptariis E p i - dtim falsone, planede ilia Dentocrilicacitale duhiutn
cureis, et Cyrenaicis non procul ab fuisse, eique ex- jy c l ancipilem se fuisse signifieat. Quamvis auteni
probratum n Dionysio tyranuo Lnsihenjac merelricis verbum qucereremus, ab eo profcctum fuerit, alio ta-
amorem ( Lib. 12, cap. 12, pag. 546 ). *cX*;8*v>c men verbo dicitur, satis aperle declaral id a se non
xoci 2Tt«uae^rroc, o n>*T«vic evyy&vU, 3**8oxoc rf.c possecerto affirmari. Verunt Aulus Gellius teslilica-
>>5c. Aeovu»toc )»owv, 6 TVJC SexiX^c TV/5*W&C, TJ npoe «tw- lur iu historix gr;ccae montimentis faclam menlioncm
TOV ixiTToty X*T* TViC ptilj3ov'AC *WT&U *ltrd»V, XAl pd&fTyV- Democrili, qui se ullro iuminibus oculorum orbavit;
ploiv A\n6i bm%l(^u, x<tt T^V kvjjdtvit&c T>,C Ap*5ixS5c fptov*, tit cogilalioues animi in contemplandis naturac ratio-
vlrfc nUrtwv.c r xYi*Ut.
t Volupluarius quoqne Speusippus iiibus csscnl vegctiores, exaclioresqite (Cell., lib.X.
fuit, Plalonis successor et cognatus. Itaque Dionysius Noct. Atti., cap. 17, pag. 541 ). Tum conlinenler La-
Sicilicetyrannus in sua ad eum epistola voluptatis studium berii citat vcrsus, quibus describit hujusce caccitalis,
reprehendit, avaritiam exprobrat, et amorem Arcadice sibi ab iilo concitaur, aliam fuisse rationem, quam
Lastheneias, quce Ptatonem audiebat. Prius lamen boc versu poeta expressit:
ha?.c Lastheneia ab illo vocatur rapU** , Sardi-
censis, et a Laerlio ^ v r / v t x Y j , Mantinea (Laert. lib. Malis bene esse ne videret civibus.
919 liN TERTULLIANI APOLOGETICUM
conira conjugii jurafidemque,turpi lenocinio collo- A
cavil.
Ejusdcm criminis Auclor nosler Socratcm accusat.
Al cerium quidem est ipsum duas simul habuisse
uxorcs : Xanthippen videlicet.Jet Myrrhonem, Aristi-
dis cujiisdam filiam, vet cx filia neptem. Quo autem
illud pluribus testibus Alhenaeo, Laertio, Plutarcho,
Ilicronymo, Cyrillo Alexandrino, Theodorelo de-
monstralur, eo probatu difficiiius est ulruin ille So-
crates, non secus ac Cato, iixorem suam cum amicis
suis revera communica verit (Athen., Ub. XIII, Deipnos
init., pag. 555. Laert., Ub. XII in vit. Socrat., § 26 ;
Plutarch. in fin. vit. Aristid. pag. 555; Ilierouym.,
t
lib. II, adv. Jovinian., pag. 190; Cyrill., lib. VI, ad-
vers. Julian., pag. 186, et lib. VII, pag. 226; Theodo-
ret. tom. IY, serm. 12, de virtut. aet., pag. 673)? Yide B est, ut Apostoli verbis utamur, mascutorum eoncubi-
f
92»
mulieres, quas Democrilus, ne eoneupisceret, u excrn-
cavit: ethnicos christianam fosminam ad lenonem po
tius, quam leonem damnando, suam prodidisse inlem-
perantiam et Christianorum castUatem.
Nostrum subsequamur Auctorem, ac videamus
quomodo inchoatam de Cbrisiianorum etbnicorum-
que castitate comparationem prosequatur : Christia-
nus, inquit, ad sexum nec fcemince mutat ( TertuiUan.
Apologet. cap. 46, pag. 500). Ila qnidem in edilione
Rigaltii, qtii observat bis duobus verbis, ad sexum
fceminae, idem esse ac foemineum sexum mutat. Sed
unde hanc lectioncm sumpserit, ncc ipse, nec
alii ejus seqtiaces nobis indicaverunt. In nostris ao-
tem codicibus manuscriptis, aliisqtie omnibus editis
legimus : Sexum nec fcemineum mutal christianus, hoc

auieui utrum ad solvendum hujusce dilficultatis no- tor iion est ( Paul. epist. II, ad Cor.. cap. 6, f. 10 et
dum ea sufficianl, quae Cyrillus Alexaudrinus el
Theodorelus tradidcrunt (Cyrill. el Theodoret., loc.
cit.), ductam a Socratc Xanthippen *o#»»Ttyav
aliquando vulgaliorem, cum qua clam ille congressus
Lamproclcm filium suscepit.
De utroque porro et Socrate et Catone addidil
Tertuliiantts : Nescio quidem an invilas uxores suas
amicis suis iu matrimonio locaverint. Quo enim pac-
to lieri potuit ut ha> dua3 uxores a viris suis nuptum
invile aliis datae siul ? Nunne ergo auclor noster ad
Lucani vcrba allusisse videtur, quibus Martia Cato-
iiftn, uti diximus, virum suum sic ailocuta fuisse
perbibeiur ?
Dum sanguis ineral, dum vis materna, peregi
Jussa Cato, et geminos accepi fceta mantos,
Visceribus lassi»parluque exbausta j*e vertor,
Jam nnlli tradenda vire: da foedera prisci
lllibata lori,da tantuui nomen inane
1 ad Timoth., cap. 1, f . 10). Nam ibi auctor nostcr
christianos opponil Socrati, de quohaec scribit: Lego
,
partem sentcntiw Atticce in Socratem : corruptor ado-
lescentium pronunihtur. Sed hic adhuc iinmutatus a
Rigallio Terttilliani textus, qui in nostris codicibus et
aliis excusis omnibus sic habetur: Lego.... iu Socra-
tem corruptorem adolescenlium pronuntiatum (Tertul-
lian., loc. cit. ). Quid ergo ibi absque uliius plane
codicis teslimonio, el contra concordem omnium li-
brorum fidem mutari dehebal ? Nonne hoc loquendi
modo satis clare et latine exprimitur verus iste Ter-
tulliaui sensus: Ab Atheniensibus ideo latam ex parle
in Socratem mortis sententiain; qtiia non solum deos
negavisse, sed adolesceutes ctiam corrupisse accusa-
C
batur. At certe httjus nefandi sccleris non seinel po-
stulatur a Luciano, qui iilum alicubi fatentem reum
inducit (Lucian. Vitar. Auctio. pag. 193 ); alibi vero
y

Coimubii, iiceat lumulo scripsisse, Calonis
Marlia, nec dubium longo quseratur in «vo
Mutarim pritnas, expulsa an tradita, taedas.
(Lucan. tib.%v. 234.)
Nam ibi qnidem poslulassc dicitur, ut morluo Horten-
sio, iu prislinum matriinonium a Catoue recipiatur.
Sed hanc pclilionis suac affert ralionem, ut posteri
sciaut se non repulsam et repudiatam nb ipsoCatone,
perjurii itisimiilat, ut pole qui juraverit sc cum jure-
nibus innocenler versari (idem, lib. II, Verar. histor.,
597); quamvis Hyacinthtis et Narcissus se ab co tur-
piteradamatos palam tcstificareuttir. Pra^terca Athe-
naetis illum arguitflagitiosissimiin Alcibiadem amo-
ris, sicutpostea Cyrilltis Alexandrinus, et Theodore-
tus (Athence., lib. Y. Deipno$oph. cap. 19, pag. 219.
%

a quo tradita Ilorlensio fueral. Ab illo aulem tradi Cyrill., lib. VI inJulian., pag. 157. Theodoret.,$ermAi
potuit nec invila, nec repugnans. Quia tamen prius de virt. Act,
9 672).Quin etiam hi duo posteriores
dixerat peregijussa, coliigi polest cam contra volun- ipsum deteslandis iibidinibus exarsisse affirmant.
tatem suam primum reliquisse maritum, el seciiiidum At quibus, inquies, testibus probari potest eiim
accepisse. Non male igilurTertulIianus fatetur id sibi j)
non modo ob spretos et repudiatos gentilium deos,
esse incertum. Sed uicunqiie res se habcat, ab hac sed ob hunc qnoque nunquam salis cxsecrandiun ado*
morum corrtiplcla longe aberant chrisliaiti, qui sacra
lescentium amorem ab Atbciiiensibus fuisse condera-
connubii jtira, a Deoslabilila, summosemper sludio natum? Primum habes Platoncm, qui memoriae man-
sarla lecla servabaut. Sed quotnodo id ille confirinet,
davit eumdem Socratem a Melito insiinulaium, quod
in subsequcnti articulo, si lubet, examinabimus. praeter jus et fas corrumperet juvcntuiem, diisque
A R T I C U L U S v. negatis, novos introduceret. Eadem vero Laertius
Quomodo Tertullianus demonstret maximam fuisse Chri-repeiil. Verumtatnen Xcnophon conatus est etim
stianorum castitatem et gentilium incontinentiam : ulroque crimine, ac polissimum primo Iiberare(^
illos sexum fomxineum non mulasse, corruplos vero noph. lib. 1 memorabil., pag. 711 et $eqq.); lumquia
a Socrate adolescenles: Christianos uxoribus suis da-continentiam summo studio coluit, tum quia banc
tam fidem servasse ; Arisiippum perdite amavisse virtutem assidue discipulos suos docebat. Non difti*
Phrynem meretricem,ac Speusippum periisseinadul- tetur tainen Alcibiadem, quemadmodum Criiiam, in
terio: christianos salvis oculis el cceco animo vidisse illius traditos disciplinam, perditos fuisse adolescen-
92! DISSERTATIO D . L E NOURRY. m
tes ac dissolutissimos, sed nonprius, inquit, quain ab A tit vit. Ptaion, § 4 5 , et lib. IV in vit Speti$., § 2 ) .
illo disccssissent. Duas porro isie de morte Speusippi refert opinio-
Verum h x c ille majori forsitan in Socratem pro- nes (lbid. § 3 el 4 ), et primam quidem, ilium para-
pensione, quam veritatis studio. Si enim veros csse l y s i , moerore, ac senio confcctum, mortem sibi
gcntiiium deos abitrabatur, el colebat, cur eorum sponte conscivisse : secundam vero, pediculis cffcr-
facla et flagitia imitari verebatur ? Deinde vero quam- vescentibus vitam illi ereplam. Cura itaque Tcrtul-
vis ilic publicis in scholis continentiam pra?dicavis- lianus ail eum in adulierio periisse, non significarc
set; nonne phiiosophi gentiies, ut aiibi diximus (Dis- videtur, ul quidam putant, in adulterio deprehensum
sertal. in Lactant., cap. 55, art. 4 ), ea consueverant animam egisse, scd ad suam usque mortem in adul-
privatim et domi agere, qtuc palam etin scholis suis terio volutatum.
condemnabant ? Denique ipseXcnophon negare non Pergil auctor noster: Christianus satvis oculis f<r-
potuit Socralem turpissimi in adolescenles amoris minas non videt ( Tertuttian. Apologet., cap. 46, pog.
accusatum, cujus reipsa reum fuisse plurimi, sicuti 500). Sic enim baec in manuscriptis codicibuf, et R i -
ostendimus, persuasum habuerunt. Quis aulcm facile gallii.ac posleriorura edilionibus legimus; in edi-
sibi non persuadchit in latae adversus ilium senlentiac tis vero antiquioribus : Christianns salvis oculis fcemi-
parte factam esse hujus etiam sceleris menlioncm? J3 nam videt. A l facile inlclligilur hunc esse Terluliiani
Praterea christianus, ail auctor nosier, uxori suae scnsum : Tametsi christianus salvos sanosque corpo-
soii masculus nascitur ( Tertullian., Apoioget., cnp. ris oculos babeat; foeminas lamen, quas animo con-
46, pag. 500). Prohibitum siquidcm omne impudiciliae cupiscat, non videt. Nam illeconiinuo adjecit: Animo
genus magnopere aversabalur, atque uxori sunr, sicut adversus libidinem ccecus est (lbid.). Novit quippe l a -
vidimus, fidem semper servabat. Contra vero inler tam a Christo legem : Omni$, qui viderit muliercm ad
ethnicos, inquit ille : Novi et Phrynem meretricem, concupiscendam eam jam moechatus est eam in corde
%

Diogenis supra recumbentit ardori subantem. In anli- suo ( Matth., cap. 5, f . 28 ). Ilaquc u l verus Chri*ii
quioribus Rigaltio edilionibus svpra recubantis ar- t discipulus huic praccepto satisfat ial, salvis, quidcin
dorem subantem. In nostris vero manuscriptis codici- corporeis oculis foeminas videt; sed animo, quo cas
cibus, supra recumbenlis ardorem subantem. Ibi aulem concupisca t, cxcus ct immotus est.
exagitat Diogenis, Pbrynem perdite amantis, plane Quanla autem e coutrario esset gentilium hominiira
indomitam libidinem. Scriptum aulem ab Athenaco eliam philosophorum incontiuentia , Teriullianus
legimus Aristippum a servo suo increpitum, quod in- ostendit Democrili exemplo: Democritus, iuquit, f.r-
gentem pecuniam Phryne conferret, quae cum Dio- ccecando semetipsum, quod mulierem sine concupiscen-
gcnecynico gratis volutabalur (Athence.lib.WU. Dei- Q iia aspicere non posset, et dolerei, si non esset politus,
pnosoph., pag. 588). De illa autem Phrynefamosissima incontinentiam emendaliOne profitetur(TerlulUan. ,ibid.).
meretrice nos aliquid alibi necsemel diximus(Tom. 1 Sed de bac voluntaria Democriti csecilate, ejusque
Apparal.,pag.yH. Dissertat. inArnob., cnp.20, art. 5). caussa potest esse uon minima dubilandi ratio. Nam
Posthaec vero Tertullianus: Audio, inquit, et quem- Plutarchus plane penitusque ncgat illum suossponte
dam Speusippum de Platonis schola in adulterio per- sua ideo exslinxisse oculos , ne animum avocarent,
iisse ( Tertullian. Apologel., cap. 46, pag. 500 )• A ncc sinercnt rcbtts sola mcnte ccrnendis immornri
nobis auiem alibi annolalum est hunc Speusippuin ( Plutarch., iib. de curiosil., pag. 521, tom. I I ) . Nihil
fuisse Plalonis ex sorore, videlicet Potone, ut a i l auiem de illius caecitate Ciccro certo pronuntiare v i -
Laertius, iilium, ejusque in Academica schola succes- detur: Democritus, inquit* qui vcre faltone qucerere-
sorem ( Tom. 1 Apparat., vag. 1151 et 1154. Laert. mus, dicilur oculis se privasse: cerle, ut quam minime
tib. IV in vit. Speu$s.,§ 1 ) . At ille, eodem Laerlio animus a cogilationibus abduceretur ( Cicer., lib. V de
tesle, dicitur bpr/i\ot> ««« ^5ev*v yjrrwv y]v, crat ira finib., pag. 113, tin. 45). Si cttim ibi, ul quidam opi-
cundus, et volnptalibus deditus (Idem, ibid.). Testa- nanliir, dclendura sit verbum qucereremus , ac legcn-
tum qitoque Athenaeus fecit illum ab voluptariis E p i - dum falsone, piane de illa Democrili circitale duhium
cureis, et Cyrenaicis non pructil ab fuisse, eique ex- ry c l ancipilem se fuisse significat. Quamvis autem
probratum a Dionysio lyramio Lnsthenjx meretricis verbum qucereremus, ab co profeclum fuerit, alio la-
amorem( Lib. 12, cap. 1 2 , pag. 546 ). *iX»;S&vi C men verbo dicitur, satis aperte dcclarnl id a se non
xai Xfftuat^nroc, O ni*TWv> ffiryy«vr , x«ti 8i*8oxo T?,C
C C C possecerto affirmari. Veruin Aulus Gellius teslilica-
AtbVV9t0 >0UV, 6 TVJC StXfX^atc TV^clWOC, h
C Ttpbt A\f tur in historiaj grxcae monumenlis faclam menlioncm
TOV ixirroU) x « r « r?,t pt^vjScv^ctc *wrcD eircwv, xa.1 pi)d.pyv- Democriti, qui se tiltro luminibus oculorum orbavit;
^tav «tur& 4v5t3(*^«(, xati rdv KOLOOWUQ T>,C kpA&bixtt fpWT*, ut cogilationes animi in conlemplandis naturae ralio-
%TIS nxirwv.c riXijxoct. Voluptuarius quoqne Speusippus nibus csscnt vegctiores, exaclioresque (CetL, Ub.X.
fuit, Platonis successor et cognatus. Ilaque Dionysius Noct. Alii., cap. 17, pag. 541 ). Tum continenter L a -
Sicilicetyrannus in sua ad eum epistola voluplatis studium berii citat vcrsus, qtiibus describit hujusce csccitatis,
reprehendit, avaritiam exprobral, et amorem Arcadice sibi ab illo concilata?, aliam fuisse rationcm, quam
Lasiheneice, quas Plaloncm audiebat. Prius tamen boc vcrsu poela expressil:
ha?.c Lnstheneia ab illo vocalur o-a^txv) , Sardi-
censis, et a Laerlio /z*vr/vu*, Mantinea (Laert. lib. Malis bene esse ne videret civibus.
 9

9*3 LN TERTULLIANI APOLOGETICUM M |

Hieronymusautem, nemine singiliatim appeliato, nar- J L lutes inter se componit ac horum tam comrptas,
rat quosdam philosophos sibi oculos eruisse; ne a quam illorum pcrfectas esse demonstrat. E a m vero
contemplatione philosophiae avocareutur, et totam coraparaiionem eo accuratius institoit, quo importu-
cogitationem ad roentis purilatem cogerenl (£/ieror?t/m. nius elhnici claraiiare solebant philosophos parem
ii6.ll adv. Jovin., pag. 203, et Epist. 55 ad Abigaum , atquc christianos profiteri innocenliam, justitiam, pa-
pag. 589). Quis aulem faciie sibi persuaderi non si- tientiam, sobrietatem ( Tertultian. Apologel., eap. 46,
net Democritum unum fuisse ex his philosophis, ac pag. 500). Nam ut plures omittamus, eodem Celsas
forsitan praccipuum ? modo contra christianos disputabat (Orig. Ub. I cont.
Quamvis itaque quidam de voiuntaria ejus caeci- % Cets. pag. 6 ). Nihil novi, aiebat, nihil magni de mo-
tate dubilasse videanlur, plures lamen illius testes ribus christiana disciplina attulit, quod cum afiis
citavimus. At certe longe pauciores occurrunt ^ qui antiquis pbilosopbis non fuerit commune, et ab eis
eumdera Democritum ocuiis, nc foerainas coucupisce- traditum.
ret, seipsumprivasseperliibcnt. Expendastamenvelim TcrtuIIiauus igitur ethnicos id objicientes generali
uirum Sophista Himerius apud Photium illud bisce primum ratione refeiiit et expugnat. Si iidem, inquit,
verbis non indicaverii: i*d>v 5« i v o « i r&pm A q u l x f i v o t sint philosopborum ac christianorum morea, eardera-
i v * uycoUvyj rk X / W I T T C V * . Voiunlario Democritui tnorbo ]l que virtules, utrique profecto debent eawdem habere
corpus affecit, ut potior pars sana esset (Photi. profitendae religionis suae facullatem. Cur ergo chri-
Biblioth., cod. 243, pag. 1087). Nonne enira hocge- stiani, non aulem pbilosophi, diis, sicul infra expli-
nerali ioquendi raodo sponlaneam designavit iliius cabitur (TerlulUan. loc. cit.), sacrifUare aut dejerare 9

cajcitaiera, qua voluerat animura, potiorera sui par- aul lucernas meridie vanas proferre ( Rigaltius contra
lem, sanare? Utut sit, certe chrisliani volunlaria uiauuscriptoruiu et editortun codicum iidem prosti*
bujusmodi caecitate opus non babebant, qui auimo ad tuere) compeUuntur? Cur phitosophi pergit auctor
9

concupisccndum caeci, non solum praescriptam lege noster, deos vestros patam destruunt et snperstiuones 9

divina caslitatem summo sludio colebant, sed pluri- vestras commentariis quoque accusant, taudantibus vo-
;

mi etiara, qucraadmodum paulo ante dicebamus bis. Taies quippe fueront Diagoras, Tiieodorus, etNi-
( Supr. hoc cap., arl. 4 ) . tolo vitae suae tempore in cagoras, de quibus alibi egimus {Dissertat. in Minut.,
virginitalis statu perseverare consueverant. cap. 23, art. 2, et Dissertat. super., cap. 14, art. \).
Denique Tertuilianus recenti adhuc exempio evin- Sed quia iiie adjecil, Laudantibus vobis ( Tertuman.
cit christianos de servanda castitale tauto magis sol- Apologet., cap. 14, pag. 548), magis forsitan indicare
licitos fuisse, quanlo iinpudentius haec virtus ab ethui- videtur Socratem ab eo proxime, et antea, uomine
cis laedebalur. A u d i , quaeso, quibus ilie verbis hos j i suo appeliatum, atque Eptcurum, ejusque asscclam,
castitatis osores alloquatur, et exagitet: Proxime, et aduiiratorem Lucretium, atque Ciceronem, a quo
inquil, ad tenonemdamnando christianam polius quam genlilium dii iu suis de illorum nalura iibris funditus
9

ad teonem, confessi eslis labem pudicitice apud nos atro- toilunlur.

ciorem omni poena, et omni morte repulari ( Tertullian. Cum vero auctor noster addidit (Ibid. cap. 46,
Apologet., cap. 50, pag. 530). Quanquam auteui nobis pag. 500): superstitiones vestrasaccu$ant,zd Senecam,
incoguita sil iila muiier cbristiana ; in dubium tamen quem prius cilavcrat, baud dubie respexit. Ibi quippe
nullus revocare potest, quin ea, paulo ante iniquis- iidem, inquil (Ibid. cap. 12, pag. 337), esUs, qui Se-
simo ac lurpissimo judicio ad iupanar, ubi pudicitia necum aliquem pturibus et amarioribus de vestra $u-
ejus cxpugnaretur damnata fuerit. At non unius tan- perstiuone perorantem probaUs. Quae quidem Seneca
tum mulieris, sed liarum plurium castitatem iropro-
a verba alibi retulimus , atque infra adhuc suoque Ioco
bissimi homines ludibrio habuerunt. Nerainem autem proferenda sunt.
esse pulamus, qui in Actis marlyrum plura illarum Quin etiam, quod pterique, ail adbuc Tcrtuliianus
exempla uon legerit. (Ibid. cap. 46, pag. 500), philosophi in principes ta-
CAPUT XIIL tranl. In quodara Vaticano codice scriplum notarunt
Quam absurde ethnici jaclaverint pares esse alias phi- Lacerant: ) ] sed minus benc. Nam de industria dixisse
losophorum suorum atque Chrislianorum vhrtutes; ac videtur latrant, hocquc verbo perstringere cynicos.
quomodo Tertutlianus tam horum veras, quam iilorumimperalor siijuidem Vespasianus, tcste Suetonio,
falsas esse demonslret. Demetrium Cynicum, in ilinere obvium sibi post damna»
ARTICULUS PRIMUS. tionem, ae ul neque a$$urgere, neqne ealutare se di§-
Quam immeritis taudibus, staluis, et satariis ethnici nantem, oblatrantem etiam nescio quid, sati$ habuii ca-
remunerarunt philosophos, qui sponte sua destruebantnem appdlare ( Suelon. tib. VIII, iit vit. Vespas., § 13).
deorum cultum, in principes latrabanl, non ejiciebant Narrat vero Xiphilinus eumdem Vespasianum Mar-
dcemones, quos secundum dcos esse arbitrabantur, ciani hortatu in exilium misisse philosophos, propter-
tametsi christianos contra jus et fas, propter suum ea quod non tantum Demetrius ille Cynictts, sed alii
duntaxat nomen, omni suppticiorum genere eneca- quoque philosophi multa ignominiosa publice dice-
rent. rent ( Xiphitin. epitom., tib. X , pag. 220 et seqq.)«
Non solam Chrislianorum elhiiicoruraque caslita- Privalimauteraeidem Demetrio non quiescenii scribi
tera Tertuiiianus noster, sed omnes utrorumque vir- jussit : Etiamsi multa agas morte digna, ac jubere
925 DISSERTATIO D . L E NOURRY. 926
pOSSim tC idcirCO OCCidi : «y» St x v v * OictxTaot/vra \ lendos stippliciis. Propler suum etenim piissimum v i -
p&vsuM. Ego vero canem lalrantem non occido. vendi gctitis iisdem, quibus philosophi cumulabanlur,
Neque satis genlilibus ritit bujusmodi phiiosophos prcuiniis cl salariis, codigniores erant, quo sacpius d;c-
et ferre palienter, et iaudare : sed facilius, inquit niones cx obsessorum hominum corporibus solo
aticlor noster, staluis el salariis remunerabuntur (Ter- Chi i s l i , uli oslendimus, nullius vero phiiosophi uo-
tullian. Apologet., cap. 4 5 , pag. 497; Ibid. cap. 14, minc ejiciebaut.
pag. 548). Nonne autem ibi, tacilo Socratis nomine, Et certe quomodo dacmones fugari poterant no-
auream iliius designat imaginem, quam sicttti supe- mine philosophorum, qui arbitrabantur cos, ut ait
rius auimadverlil, ipsimet Athenienses, a quibus adhuc Tertullianus, esse secundum deo$ id cst, siculi
%

morle mulcialus fuerat, in lemplo postea collocarunt.
Aiiorum vero philosophorum staluas si libi indicai i
petieris, audi Juvenalcm indoctos castigantem ho-
roines,qui falsam cruditionem, positis in sua qua-
que bibliolheca philosophorum statuis, et imagi-
quidara volunl, diis proximos, aut u l aliis placet,
tanquain deos, habebant. Nam scripsit Cicero : dc
absente secundum prcescntem judicare. Stietonius vero
de Ctaudio Imperatore : Absentibus secundum prcescn'
tes dabat ( Sueton. lib. Y in vit. Claud. § 15), hoc
%

nibus, se satis prohassc arbilrabantur. Eu illius car- est, perinde ac tanquam cssent pracsentes. Sed
mina : g ulraque explicatio in eumdem ferme sensura recidit,
Indocli primum, quaitquam plcna omnia gypso, quamvis haec secuuda potior videalur.
Chrysipjrf invenias. Nam jierfectissimus horum Quidquid sil, Terlullianus aperte declarat (Tertul-
Si fiuisAristotelemsimilem, vel Pittacou emit,
Et jubet archetypos (1) pluteum servare Cleanthus. tian. toc. cit.) philosophos existimasse dieraones sibi
esse superiores ac dominari. Itaque lantum abest ut
(Juvenat. satir. 2, v. 4, et seqq.)
possent illos fugare, quin ipsis obsequebaniur. Nam
Plures porro philosophorura imagines Menagius, Socrates, uli auclor noster prosequitur, tametsi Xpol-
in sua Laertiana editione exhibet. liuis oraculo, sicul alibi observatum a nobis fuil (Dis-
Dahatur insuper pbilosophis salarium, sive annona sertat. in Minut. Octav., cap. 5, arl. 2 et 5. Ibid. et
et merces, a sale, tili monct Piiuius (Plin.lib. X X X I tom. 1 Apparal., pag. 1115 ) omnium sapienlissimus
natur. hisi., cap. 7, pag. 809), sic cognominata. Te- rcnunliatus fucrit, solcbat dicere, Sidcemonium (sup-
sialum enimvero Capitolinus facil ab Antonino impei ple meum) permittal, ul hoc vel illud faciam ( Tertul-
ratore mandatum, ut rhctoribus ct philosopbis per Han. toc. cit. et Supr. cap. 22). In bac enim el aliis
%

omncs provincias saiaria et honorcs deferrenlur dissertationibus oslendimus quomodo asseveraret si-
( Capiiol. in vit. Antonin. sub fin.). A l Lucianus me- bi a puerilia aslilisse da?monem, quo nec consullo
raorix prodidit (Lucian., Eunuchus, seu Pamphil., £ nec approbante nihii tinquam agebal (Idetn, Apolo-
pag. 555 ) constiiutum ab imperatore f u » 0 o » o f i get., cap. 46, pag. 500). At is ipso nihiloniintis idetn
Ttc &w p a v X q non exiguum satarium, %U& ftvpUt,
Socrates moriens prnecipil gallum gatlinaceum JESCU-
decies mite nummorum, stoicis , plalonicis , epicureis, tapio prosecari, seu maclari. Scd quia aliquid dc vcri-
peripnteticis, nliisque pbilosophis distribuendtim, ut tate sapicbat, dcos essc negavit. Quae quidetn a nobis
juventutem doccrent. Nonne eliam Augustinus de alia in disserlalionc explicalasunl (Disserlat. in Lac-
iisdcm pbiiusophis, sicuti et aliis, haec qu.e ad pro- tant., cap. 3'J, art. 1, el Dissertat. Minut. Octav., loc.
posiluin nostrnm non pnrum conducunt, vcrba facit cit. ).
(August. lib. I de civit., cap. 3, pag. 4 )? Nobis elhnici At porro Socrates sive dcos agnoveril, sive ncgavo
succensent, cum de diis cornm talia dicimus , nec $uc< r i l , non poteral ulique da?mones, quos sicul alii
censent auctoribus suis , quo$ ut ediscerent, mcrccdemcthnici, deos aut his proximos esse autumabal, fu-
dedemnt, doctoresque ipsos insuperei salurio pubtico gare, aut ex obscssoruin expellcre corporibus. Atqui
et honoribus dignissimos habuerunt. si facultas tanlum bcneficium cthnicis pru^slandi
Qua crgo bi fronte quove ftirore cbrislianos quo christianis concessa fuit, si meliorcs erant iilorum,
Vthet supplicioriim genere torquebant el trtieidabant; quam gentilittni mores ac virtutes, IIOII poterant uli-
pbilosophos vero stios impune fercbant, laudahant, qtie iidem geniilcs, nisi contra jus onuie ct fas, illos
magnisque rcmunerahant beneficiis, et praemiis, ta- ^ pcenis lormenlisque otiinibus enecare, hos vero mag«
metsi similes utrorumqtie mores ac virtutes sinries nis afficcre laudibiis ac. beneiiciis. Sed scquamur
esse venditarent. At chrisliani elhnicis non virlute adbuc Teriullianum ulrorumque virtules singulatim
pares tantum crant, sed longe sanctiores praestanlio- comparantem.
resque, quemadmodum invictissime deraonslravi-
IRTICULUS u.
mus.
Undc igitur tanta judiciornm discrepantbi ? Quia Quam absurde Christianis scienlia et disciplina o?quipa-
philosophi, ut recte advcrlit Tcrtullianus, non chri- rentur philosophi gentilcs, glorice iibidinosi, affeclan-
stiani cognominantur (Terluilian. Apologet. cap. 46,% tes se docere verilaiem, quam in sacra scriptura tn-
pag. 500). Ethnici cnira non suniraa sitte iniquitate ventam, captandee popularis auroe gratia corruperant,
conciamabanl cliristianos ob solum, sicul dictura est, et qui a Spartiatis, Thebanis, Argivis solum vertere
suum nomen publico odio dignos, ac quibuslibet plec- compulsi sunt.

(1) Id est, Bibliothecam. Mirura sane quam vana et insulsa ostentation&

927 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM 928
elhnici objectarent parem esse philosophorum suo- A tiam pangit apud insectatores veritatis (TertuUian. Apo-
rurn, alque chrisliauorum scientiam , disciplinam, et loget., cap. 46, pag. 500). Et haec qnidem, nec plura
sapientiam (Tertullian. lib. II ad Nat., pag. 585). Nam in Rignllii, et subsecutis aliis editionibus. In anli-
hujus, uti citalus a Tertulliano Salomon rectissime quioribus vero, nec non in noslris codicibus manus-
docet: Initium sapientice metus in Deum (Eccles., cap. crtptis, posl verbum adulterat addiltim est, et affeclat,
I,} . 16). Et haec quidem verba desumpta sunt ex Ec- ac post nomen veritatis, legitur, quam (editi qua) il-
clesiaslici libro, quem auctor nosler, atque alii,sicut lusores, et corruplores inimice (edili mimice) phiioso-
alibi oslcndimus ( Dissertat. in Lactant., cap. I I , phi affectant. Cur autem Rigaltius omnia haec rese-
art. 5 ) , Salomoni nominatim tribtiunl. Licel aulein caveril, ralionem si quncras, nullam ab eo datam io-
ci abjudicaretur, non mintis vera erat hacc sententia. venies. Quid crgo? Numquid obscuriora ea esse
At quomodo phiiosophi genliles poleraul initium ha- putavil, et ideo lollenda? Reclequidem, siipsiusnon
berc sapientiae Deum liinendo, quem nuiiquam ngito- antiqui Auctoris verba esscnl, qttae supprimendi nul-
verunt ? Chrisliani autem eum revera cognoscebant, lus cdilor, nisi reddila ratione, jus unquam babuit.
ac limcbani, atque idcirco hoc pracditi erant sapien- At nonne sensum hunc optimum efficiunt? Quanltun
liac inilio. veritas odio habetur, tantum qui eam sincere docet,
s a n o s
Practerca hi non solum cx hoc, scd aliis quoque B ' offendit. Qui autem eam affectando adulterat,
sacrae Scriplurx libris, tanquam divinis purissimisque hoc ipso nomine eamdem gratiamapudillius inseclalo-
fontibus haustam vcritatem hanc sapicntiam necessa- res init, quam illusores et corruptores. Quamobreoi
rio, ait Tertullianus, consectaiilur, ut aetcrnae saluli gentiles phiiosophi agnitam veritatem tanquam mi-
suae consulant ( Tertullian. Apologet., cap. 4 6 , pag. mi aliorum dicta, facta, et personas, affectant ac
500). Gentiles vero philosophi verilalem, inquit, corrumpunt. Dixisse autem Tertullianus videtur,
a/fectant, et affeclando corrumpunt, ut qui gloriam phiiosophos affectasse veritatent non quidem inimice,
caplant (Ibid. cap. 47, pag. 515). Nihil quippe eis ut in codicibus manuscriplis scriptum est scribarum
magis cordi erat; quam ut nominis, famae, ac vanae, oscitantia, qui ex prima littera m duas in effecerunt:
gloriae celcbritatem quoquo modo aucupareniur. Qua- sed potius mimice, quemadmodum in alio libro dixit,
propter ab illo postea vocantur glorioe el eloquentice so- Milhrac militem esse quasi mimum martyrii(ldem Ub. t

lius libidinosi (Idem, lib. de Anim., cap. 7 ), id decoron. in /fu., pag. 151).
esl, avidissimi. Alio autem in libro: Philosophus, in- Fatelur itaque ab iisdem phiiosophis saepius co-
quil, glorice animal. Alque hxc auctoris nostri verba gnitam veritatem : Quis enim inquit, poetarum, quit %

Hieronymus haud dubie mutualus, ipsius senlentine sophistarum, qui non de prophetarum fonte potaverit 1
subscripsil: Philosophus glorice animal, et popularis C lude igitur el philosophi sitim ingenii sui rigaverunt
auree alque rumorum vile mancipium (Hieronym. epist. ( Tertullian. Apolog., cap. 47, pag. 515). Haclenus
54, ad Pammach., pag. 585). At Luciattus, etsi editio Rigaltiana cum aliis atque etiam manuscriptis
cthnicus, hos philosophos longe acrius insectalur. nostris codicibus : sed in istis hacc, amputata a Ri-
Palam quippe asseverat illos geuus esse hominum, galtio, adjecta sunt : Vt quce de nostris habent, ee
«^>5v, pt/ov«/xov, xev£3o£ov, ^v^oi&v, viroXt^v^v, vrtiyuw- comparent illis. Verum si haec Rigallio, aul crranti-
^ov, Tirufw/xivov, vtpt&e dvAfltieow, x*i iv* x«t0* Opivr bus lypographis exciderunt, quis majorcm ejus dili-
pw «frr», ^vjfioj «.ptvpvit. Otiosum, contentiosum, glo- gentiam nou desiderabil? Si vero is solus proprio
ricc avidum, iracundum, gulce sludiosum, slullum, marle ea abslulil, quis andaciam illius potcrit excu-
fasluosum, conlumeliosum, et, ut verbis Homericis sare?Nam lucc ad Terlulliani insiilulnm maxime
dicam : Teliuris inutile pondus (Lucian. Icarome- faciunl. Probandum siquidem susceperat gentiles
ni., pag. 759 et seqq.). Plura adhuc iUe in suo philosophos chrislianis scienlia omnino prarpostere
de sectis dialogo (Idem Hieronym., pag. 284 ), ubi adaequari. Alillud recte eodeinonstrat, quod utsuam
cerlo se ab omnibus accepisse teslatur Epicureos cum noslra doctrinam compararent, ex sacro pro-
corruptos deliciis ac voluptatibits; Peripalclicos pa- phetarum fonte hortulos suos, ul Ciceronis verbis
raudis cumulandisque divitiis inservire, e l quosdam j) ulamur, irrigaverani (Idem, loc.cit. supr., cap. 4, <ir/.
ex iilis immodicc conleiitiosos; Plalonicos arrogan- 4). Neque id valde difhcile ipsis erat. Sacra quippe
tes, turgidos faslu nimio, et gloriae cupientissimos : Veteris Testamenti scriptura omnibus ethnicorom
ol ffXctruvfxvi , i l i q i l i l , r c r v p f l J V T c t t , KOLI pi/odofot' c/at. commentationibus, uli ipse ait, el nos haud semel
Quae quidcm huc congessimus ad eorum, quae mox ostendimus, est longe autiquior. Piura itaqtte docu-
Auctor nosler dicturus esl, anticipalionem. Scd de inenta ex sacris nostris libris, sicut alibi a nobis pro-
bis jam aliquidin superiori disserlatione delibavimus. batum est, furati sunt, ut cbristianis pares scientia
Philosophi igitur fraudulenla verilalis ostenlalio- crederenlur ( Supr. cap. 6, orl. 4 et seqq., tom. I.
ne pravis opinionibus illam adullerabant, ne pate- Apparat. pag. 584, 551, 909 el 1112 et seqq.).
facla vulgus iusanuin offenderet, et ut ipsi falsam Ast philosophi illi glorioe, ait Tertullianus, et eloquen-
vanae eruditionis gloriam sibi parerent, ac venaren- tias solius libidinosi, si quid in sacris Scripturis offcsr
tur. Yerumenimvero, in quuntum, ail Terlullianus, derunt, digestis ex pro instituto curiositalis adproprie
odium ftagrat veritas, intanlum qui eam ex fide prcestal, opera verterunt (Terlullian. Apologet., cap 47, pog.
offendii. Qui autem adulterat, hoc maxime nomine yra- 515). Sed Rigallius ibi reluctantibus scriptis editisque
9*9 DISSERTATIO D . L E N O U R R Y . 950
codicibus, delevit nomen Scripturis, atque illud dige- A do eiiam ad Naiiones libro, ubi adbuc probat philo-
stis subsianlivum csse, eoque idem ac libris significa- sophicae sapienliae vanitaiem imbeciilitatemque aper-
ri suspicatus est. Sed perperam. Eteniin adjectivum tissime demonslrari cx opinionum varietale, quae
csl, quod idem sonat ac dispositis et ordinatis, velnon aliunde, quam de verilalis ignoranlia manavit:
explicatis et interpretatis. Primo quippe sensu Yir- Elenim licel per curiositatem, inquit, omnimodai littera-
giliusdixitde Sibylla: turce inspiciendce divinis quoque Scripturis, ul anliquio-
Qua2cumque in foliis descripsit carmina Virgo, ribus, possint videri incursasse, el inde nonnulla demp-
Digerit in numerum. sisse (Tertul., lib. II ad Nal., cap. 2 ) ; simpli-
(Virgil.l. IH, JEneid.y. 445.) citalem lamcn ejus despicientes, et gloriae libidine
id est, inquitServius, ordinat, etdisponit (Serv. ibid., insuper ducti, inventam in sacris nostris Scripturis
pag 295). Alibi etiam hoc et secundo significatu : veritatem immutaruut, el adulteravcruut.
. . • Ita digeril omnia Calchas. Atque inde et a quibusdam quoque, sicut ille in
(Virg. I. II, sneid., v. 182.) Apologetico, a i t , ejecta phitosophia, a Thebanis, a
sive, uii adhuc Servius interpretatur (Serv. ibid., p. Spartiatis, et Argivis, dum ad nostra contaminantsvr
235), numinis commolionem, vei fuluri, id cst, ora- (Tertullian. Apotoget., cap. 47, pag. 515). Iia quidem
cuiorum ordinem pandil, seu ordinat, et disponit. B iu Rigaltii poslerioribusque edilionibus. At in no-
Deiude Rigaltiushaec verba, ex pro instituto, sic cor- stris codicibus manuscriplis, et veluslioribus editis :
rigi scribique voluit, exinde regestum pro instituto, ac Inde, opinor, et a quibusdam Spartiacis dum
tandem addito hoc verbo regestum, nomen opera nul-ad nostra (male in nonnuilis editionibus, a vestra)
lo codice citato, penitus resecavit. Nobiscum lamen conantur, subaudiendum imitando corrumpere; sicut
faciunl omnes inedili codices, ct anle cumdem R i - dixit poma conantur (Ibid. cap. 40, pag. 478), supple
galtium editi; nisi quod in his auliquioribus legimus maturafieri.Gur aulem, a quo, ac cujus opcra, aut
ex intprostituto. Sed hoc corruptum videlur. In sub- ncgligenlia omissum fuerit verbum opinor, ac quid
sequcnlibus aulem editionibus sublata fuit prxposi- ibi uoceat, nobis sicul nulius cdixit, ita Tertullianeum
tio ex, ac scriptum simpliciter pro insliluto. Melius esse facile aliis persuadebis. Eo quippe sensu alibi
quidem, sed delinire non audemus quae vera s i l Ter- ulilur hoc verbo, ubi de re sibi minimc dubia disserit.
tulliaui leclio, doncc incorruplus aliquis codex repe-
( Ad ejectam vero ab ethnicis philosophiam quod at-
rialur. tinet, Atbenaeus narrat (Athen., I. X I , c. 12, p. 542,
Sensus Uimen ejus hic procul dnbio esse videtur : el lib. XIII, cap. 9, p. 100) sophistas, ac duos Epicu-
si philosophi cxsacris Scripluris, recte ordinatis et reos philosophos Alcaeum at Philiscum urbesuaaRo-
cxplicatis, aliquid veri hauserint, illud procuriositalis, C ^
n i
* omnes ejusdem seclae oppido suo a Mes seniis,
s

seu nimiae eas male explicandi curx insliluto, ver- quoscumqtie cliam regno suo ab Antiocho, ac Lysi-
terunt ad propria opera, IToc cst, ad falsas vuigi opi- macho, et ex Altica publicoSophoclis edicto ab A l h e -
niones popularesque errores. Cum enim divinas es- niensibus expulsos, ac tandem philosophiam, atque
senon crederent, datam sibi putaverunt iilas inter- rhetoricam, a Lacedaemoniis admissam non fuisse.
polaudi, et pro libilo interprclandi facuitatcm. Neque Ejusdem vero Atheniensium decreli meminit Julius
etiam intelligentes earum documeula obscurilale, ct PoIIux, quod v o ^ o c « r r t x d f ab co vocalur (Pollux,
Judaicis umbris obvolvi, aspernali sunl iilius simpli- lib. W,pag. 427). Non dicittamen illud a Sophocle
cit.ttein (Tertuilian. ibid. pag. 515). Quapropler quod datum, sed factam duntaxat ejus menlionem. Y c -
in his certum repererunt, effeccrunt incertum, ac rum Alhcnaeo aperle suffragalur Laertius, qui simili-
vera rejlcientes, atil veris falsn miscentes, inter- ter asseruitcondilam revera ab eodem Sophocle Ic-
vertcrunt. Sed dc his plura Clemcns Aiexandrinus, gem qua vetitum fuit, ne quis scholae philosopliorum,
tit suo loco annotavimus (tom. 1 Apparat. pag. 871 nisi senatu et plebe approbante pra^csset, secus capi-
et 113 etseqq.). te plecleretur (Laerl.,lib.y, in Vit. Theophra$.,%Z&).
Variis porro id Terlullianus probat (Tertullian. Sed ad propositum nostrum aut nibil aut parum fa-
Apologet., cap. 47, pag. 515)phiIosophorum opinioni- J) cit aquo el qtiomodo ea lex condita fuerit: sufficit
bus ct erroribus de Dei nalura, qualilate et provi- sane ut ejus jussu rejecla sit philosophia.
dentia; de inundi creatione, et diuturuitate; de hu- Nobis autcm A . Geliitis exhibel illud, alque etiam
inanai animic natura, qttam aiii incorpoream, divi- aliud senatusconsultmn, additque tertium a Domi-
nam, et aelernam, alii dissoltibilem et corpoream es- liano iinpcranle cousiituitim, quo philosophi non so-
se arbitrabantur, alque de iliius post corporis intcri- lum Roma, scd Iialia quoque interdicti sunt, atque
tum slatti, poenis, el pncmiis. Omnes aulem varias idcirco Epicleiiim inde Nicomediam secessisse (Gel.
hasce illorum opiniones alibi enucleavimus ac dis- lib. X V . Noct. Att. cap. 14). Menlionem quoque httjus
cussimus ( Supr. cap. 5 , art. 4, et cap. 0 , art. I et edicli Suetonius facit (Sueton., lib. V l l i m Vit. Domit.,
seqq.; Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1 et seqq.; § 10). Sed Phiiostratus addidit tantum terrorem inde
cap. 14, arl. 1 ef 2 e( seqq.; et cap. 25, art. 1 et seq.; incussum philosophis, ut mulato habitu, alii in His-
el cap. 28, art. 4 et 6). paniam, alii in Libyae et Scylhiae deserta confugerint,
Neque in hoc lanium apologetico Auctor noster ila alii Domitiano sese adjunxerint sceierum consiliarios
adversus philosophos geutilesdisputat, sed in secun- (Philostrat.y tib. VII, de Vit. Apoll. p. 877). Denique '
f
 931 IN T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM 93S
utplura laceamus, olibi animadvertimus lilleris a A lem Auclor noster dixerit tutulentis, sive camulentis,
Ciemcute Aiexandrino mandatum loties graecam pbi- aut, ul ait Hieronymus, lutatis, seu loto infectis
losophiam periisse, quolies a magislralibus probibila pedibus, audies ex eodem Laertio ductos ab hoc
iuit (Tom. I Apparat., pag. 823). Caelerum merilq Diogene discipulos sine calceis a*uito$y;rouc, cuin ille
pbilosopbi basce poenas propterea dederunt, quod yvfivus ?tc<ri xd*jL lit&ret nudis pedibus nivem calcabat.

agnitam veritatem adulteraverint, ac de veriiaie, ut Quamviscrgo tantam paupertatem palam profilcrelur,

ail Tertullianus, disputaverint contra veritatem ( Ter- non minus tamen quam dives Plato supcrbiae et
tullian. Apologet., cap. 46, pag. 500). Sed in lot er- arroganlhc vitio inflatns erat.
rorum abyssum eos praccipitavit caeca bumanae glo- Superbis itaque iiiis plnlosophis Tertuliianus rite
ri e et aura? popularis cupidilas, ac libido. opponit Christianum, qui nec in pauperem, multo
Verum Cbristiani, spretis homiuum laudibus, ve- minus in divitem superbit (TertulUan., Apologet, cap.
ritaiem in sacris Scripluris tradiiam, necess irio, i n - 46, pag. 500. Ibid. cap. 25, pag. 422). Chrislianis
quil Tcrlullianus, appetunt et integre servanl, ul qui enimvero, fralernitaiis vinculo, ut supra animad-
suluti suce curant (Ibid.). Alque inde adversus com- verlimus, et sanclitatis spiritn conjunctis, omnia
pellatos a se genliles rite concludit : Neque de scien- practer uxorcs, communia crant, nullaquede supe-
lia, neque de disciplina, ut putalis, cequamur (Ibid.). jj riore gradu aut dignitale contcntio.
Nuila igitur magis inaequalis ac praepostera compara- Dehinc vero si agatur, inquit Terlullianus (Ibid.
tio ab ethnicis fieri potuil, quam uirosquescienlia ct cap. 46, pag. 500), de modeslia, quae in animo est
discipliua adaequando. Neque potiori jure vcndilabant coulinens moderatio cupidilatum, nulla sane inslitui
acquales paresque esse alias iilorum virlulcs, quod potcst Cbristiauos i ntcr el gentiles comparatio. Nain
jam cum Tertulliano noslro est expendendum. Pylhagoras, uti ille ait, apud Thurios, Zenon apud
ARTICULUS III. Priennenses tyrannidem affectant. Lilteris quippe a
Quam prccpostere genliles conlenderint parem esse phi-Laerlio prodilum legimus incenfsam h Crotoniatis
losophorum suorum atque Christianorum probilatem, Milonis domum, ubi tuncerat Pythagoras, rvpatnZ^
conlra quam Diogenes superbiam Plalonis aiia $u~ lizMew eulcceou^tcvoi, Cum ejus lyrannidem metuerent
perbia cbnculcavit : summam fuisse Chrislianorum (Laert. lib. VIII, in vit. Pythag. § 5 8 ) . Excilati autem
niodestiam, contra quam Pythagoras et Zenon tyran- hnjus inceiidii, quo vivum Pythagoram exuri vole-
nidem affeclaveranl; maximam fuisse animi chri - bant, ac belli ipsi discipulisque ejus illati mentiouem
slianorum aequitatem, contra quam Lycurgus apo- Tzclzes el Iamblicusfeccre (Tzetz. chitiad. 11. v. 67.
carleresim oplavit; servatam sedulo a christianis /E- et seqq. Jambl. invit. Pythag. cap. 55, tom. 1, Appa-
dem, contra quam Anaxagoras negavil hospitibus de- Q rat. pag. 1246 et *a^.). Quorsum ergo illud incen-
positum; miram fuisse christianorum simplicitalem, dium el bcllum, nisi quia re> novas, ac tyrannidem
contra quam Arisloteles a toco suo dimovil Uermiam, usurpare moliebatur, aul, ul ait Laertius, hoc alii, ne
et adulatus est Alexandro Magno, atque Ari$iippu$ ille tcntaret, revera timebant? Jam vero observavi-
inpurpura nepotabatur, ei ilippias civilali insidias mus Zenonem Eleatem, cum a tyranno Demysio seu
paravil. Nearcho ad arcanum aliquod haud dubie conjuralio-
Ad inorales alias Chrisiianorutn atque gentiiium nis prodendum cruciatibus lorquerelur, linguam suam
virrutes si nostro cum Terlulliano transeamus, non cxpuisse in tyrannum. Nobis quidem non latel hane
niintis profecto discrimen inler illas, quam supra animi fortiltidinem Anaxarciio a quibusdam, pula
memoratas, deprehendere esl. Si de probilale enim- Pliuio, et Valcrio Maximo, ab aliis Diomedonti tribui.
vero, sicut ille ioqui amat, scu niorura inlegritale, Sed plures alii, a nobis loco proxime memorato lau-
vel quemadmodum vulgo dicitur, de humilitalis vir- dati, eam Zeuoni Eleati adscribunt. E x iis autetn
lute ccrletur inter genliles elchristianos, ecce, inquit unus est Plutarchus, qui testificatur Zenonem Par-
ille, lutulentis, vel sicul alibi scripsil, ccenulenli$ pe- menidis yt&pvxn discipulum (Plutarch. lib: I, ad
dibu$ Diogenes superbos Platonis toros alia superbia Colot., pag. 1126), velsiculi aiiis, tesle Laertto, pla-
deculcat (Tertullian, Apologet., cap. 46, pag. 500, et cuit, natura aut adoplione filium, tanlis lormentis a
lib. de Pall., cap. 4). Nonne autem Hieronyinus ad Demysio tyranno excruciatum, quia insidias illi pa-
J

bunc Tci tulliani locum collineasse videtur, ubi aie- raverat. Phiioslratus vero : Zy>wv 6 E i e i r y * , inquit,
bat Diogcnem lulalis pcdtbus conculcasse Plalonis rf.v N e i ^ o u TOU Muaov *aT*GeU«v r u p x w f S a , ^ l o » , x a i
divitistoros(Hieronym., lib. II, adv. Jovianian., pag. o-rpi6).oi0i)(, rouf ^tev ia.vrov fuvw/>^T<c aireo*toVimiow o i &k %

203.; Laen., iib. VI in vil. Diogen., § 26)? Sed anle yj»av r w T U ^ X W O I y9e$atot, 8ia6*XX«v TOUTOUC wc ovftt&dLUve
m

utrumque Laertius narrat Diogenem dum Platonis ul ptlit cof ^rc* oclrfiiai r a t c a i T f a t c otirsdavsv* b V iXtbSepx r i
GTpitpuLrA calcaret, dixisse iraT& r r v DUa-uvoc y.evoaffou- M J W V *)/xyt, Tfv TU/xcwfSa xtpt ictvrfy ffe»y;l*c ZettO
Stev, Calco Platonisinane $ludium, ipsiquc Platonem Eleates Nearchi Mysii tyrannidem everlere tentans,
rCSpOndisse : O*o* rou rupou Jtapafvetc, $o*Sv fc* r e r u - deprehensusque, cum variis suppliciis torqueretur,
pou<r6*t : Quantum fastum ostendis, qui nullo tumere $ocio$ conjuralionis minime prodidil : sed quos ty-
fastu videri cupis! aut ut alii ferunt, dixit Diogenes : ranno fidissimos noverat, calumnialue, ut morte dant-
irocra T3» nUrttvac TU?ov, Catco Platonis fastum; cui narentur effecil. Ipse autcm Mysiam libcravit, ty-
Plato respondit: ivlpy ys T U ? « , sed aks W f c . Cui au- rannidem in $e ipeamerrare faciene (Philo$trat.tib.VII t
m MSSERTATIO D . L E NOORRY. 934
de ViU ApotU, cap. 1, pag. 520). Cives enim, faclo re- A leasjrestitutum. Jn utroque fidei ambiguum oitee pericu*
peniino irapeiu, sieut ait Laertius, lapidibus illura tumest (Ambros., lib. Wdeoffic., cap. 36, pag. 105 ei
obruerunt (LaerU Hb. IX, in vitaZenonis, § 27).Adda- seq.aclib. 1, de excess. Satyr. § 5 , pag. 1114).
mus Sioc latini Ciceronis lestimoHium : Zeno Eleates Prxterca, si de simplicitale, ait Tertullianus, con*
perpessus est omnia potius, quam conscios detendce ty-sistam, lanto magis in eam peccat genlilis, quanlo
rannidis indicaret. Alibi veroilium simpliciter intor- magis cbristianus illam assequi conatuK Nam Aristo-
tnenlis neeatum tradidit (Qcer. lib. II Tuscul. pag. teles famitiarem suum Hermiam turpiter loco excedere
140, lin. 2eltib. UldeNalur. Deor. pag. 252, lin. 28). fecit (Terlullian. ApologeU, cap. 46, pag. 500). At
Sed quia plures Zenonis nomine appellali sunt, Laertio si credimus, Hermias ille euuuclius fuii, et
non miuima forsitan dubitandi ratio est utrum is Alarnensium Rex kr*p*\w rvp*r»f; (LaerU iib. V ,
quem Tertullianus Zenonem simplieiler nuncupat, in viu AristoU, $ 5), ad quem cnm Aristoteles ve-
ipse sit Zenon Eieates, qui quidem non dicitur affcc- nisset, illius amicitiam sibi ita conciliavit, u l impc-
tasse, sed voluisse potius subvertere tyrannidcm. traverit filiam ejus, sive concubinam, qnam adama-
Verum responderi polerit illom dum insidias tyranno bat, dari sibi uxorem, sicut alibi a nobis annotalurn
moliretur, tum cogitasse de regno illius occupando. (tom. I Apparau, pag. 1152). Inanimiautem omnino
Praelcrea, cum magna fuerit de hujus Zenonis morte B grati testimonium Aristoteles fertur immolasse rau-
opinioniun varietas, quid mirum si Terluliianus, alios lieri, ac in iilius et Hermiae honorera scripsisse hynt-
sccutus, singulare aliquid de hoc Zenone tradiderit ? num, propter quem impietatis accusalus est (Athen.
Cxterum si quis nlium nobis Zenonem indicet, et tib. X V , Deipnos., cap. 16, pag. 696, Suid. ad v.)
certius probaverit tyrannidem ab illo fuisse affecta- Sedquo haec piuribus testibus confirraantur, eo diffi-
tam, manus illico dabimus. A l de Zenone postea ad- cilius probatu cur et quoraodo Hermias ab co aut
huc agendum. ex regno, vel ex hac vita ejectus sit. Aristocles enim,
Contra autem chrislianus ab illa rcguandi, et in ejusdem Aristotclis discipulus, falcttir quidem illum
aliorum regna invadendi cupiditate per quam longis- multis calumniis lacessitum, quas confutare ihidem
sime abest; ul pote qui nec idititatem, ait Tertullia- connititur (Aristocl. apud Euseb., tib. XIV Proepar.
nus, hoc est, nullura magistratum, nullum pubiicuin Evang., pag. 791 et seqq.). A l nimia haud dubie in
munus affectat. ^Edilis autem, ut posl Varronera an- magistrura suuin animi propensione mulla procul du-
notal Eestus, initio quidem dictus est, qui divinarum bio dissimulare potuit. Quid igilur, si hacc Aristoclis
privatarumque acdium curam gerebat. Sed boc no- aduhilio eo magis Tertulliano suspecta fuerit, quo
inen ad alios magistratus postea translalum est (Ter- certius aliunde didicerat hesum ab Aristotele etiam
tuilian. Apologet. cap. 46, pag. 500; Varro, Ub.lS, de C amicissimum sibi Hermiain. Nam illi opponit chris-
ling: tatin. § 14 ; Fest. lib. X X , de signific. Verbor. lianum hominem, qui nec ininticum suum lcedit (Ter-
ad Verbum iEdilis). tullian. ApoiogeU, cap. 46, pag. 500, ibid. cap. 51 et
Tum deindeTerlullianus, si de animi cequilate (nos- 57 ) , utdivinis, quemadmodum saepius observatum
tri codices manu antiqua exarali, priscacque editiones esl, obtemperet praccepiis, quibus jubelur nullum
wquanimitate) hoc est, aequa sedati animi conslitu- odisse, l.-cdenti vicem non reddere, diligere inimicos,
tione, congrediar, ecce prcesio nobis est Lycurgus, qui ac pro iis Deum precari.
apocarteresim oplavit, quod leges ejus Lacones emen- Pergit ille: Idem Aristoteles tam turpiter Alexandro
dassent (Tertullian. toc. cit.) quemadtnodum superius
t
regendo potius adulatur, quam Platoa Dionysio veitdi-
cxplicavimus. At christianus, u t i a i l auctor noster, tatur (Ib., C.46, p. 500). Quidam vero qtiibus obscurior
etiam damnatus ab ethnicis suam propter religionem, l u c phrasisvisa est, ibi potitus pro potius legcndum
tum servata semper eadem animi anqnalitate, gratias esse existimant. Sed Irustra, et conlra codicum ora-
agit, sicul poslea ostendemus (Infr. cap. 16, arf. 5). nium reclamationem. Quid enimvero si adverbiura
Pergil idem ipse auctor noster: Si de fide, omni- potius ab auctore nostro suraatur pro citius, prius,
bus semper servanda, christianus cum ethnico com sive eliam magis, Ita ut illius sensus sit: Arisloleles
ponatur, Anaxagoras depositum negavit hospitibus. D Alexandri Magni, siculi nemo nescit, pracceptor, ci
Nonne aulem ibi alludit adscriptam a Plutarcho his- tiusmagisque turpiler ei adulatus cst, quam nequiter
loriam Periclis, qui repetundarum, peculatus, alque Plato a Dionysio tyrannovendilatus ftiit. De Platonis
pecuniae, quae apud Prytanas deposita fuerat, ex- autem vcr.dilione alibi disseruiraus ( tom. I Apparat;,
pensae accus.tlus, ul se purgaret, Anaxagoram trepi- pag. 554, 620, 1144, et DisserU in Lactant:, cap. 59,
art. 10). Nec minus constat Aristotelem adulalum
dans ejecit cx urbe, misilque in exilium (Plutarch. in
Vita Perictis, pag. 169, tom. I). Verum chrislianus,csse Alexandro, cujus ambitioncm, ut alia vitia ta-
ceamus, non modo non repressit, scd fovit, ct adula-
uti adjecil TertuIIianus, extra fidelis vocatur (TertuU
lian. ibid.), id est, non solum suis chrislianis, scdtionis artificio emollivit r*6ryjv plv ov>, ait Plutarchus,
r f v otXcTC/xfcv Avrov •KApt.fxoOubpt^i (Pluturch. ill Vit.
etiam exteris quibuscunque hominibus dalam fidem
prreslal semper illibalam. Plura aulem de deposilo a Alexandr., pag. 668, tom. 1).
christianls fideliler servando Ambrosius in suis de Tura dehincTerlullianus: Arislippus in purpura sub
Mmistrorum officiis, alioque in libro dispulat, ibique magna gravitatis specienepotatur, id est, luxuriose ct
dixit: Nihit interest utrum abjures depositum, an do» interaperanler vixii, Metnoriae autem Laenius man-
 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM
davil Dionysium jussisse, ut quodam in conviviosiu- A dat: Adeo quid (quaedam editiones: Quid adeo) simile,
guii vcslc purpurea induti saltarenl (Lt?t?rl., lib. 11 ia supple Itabent , philosophus et eluristianus? G r o w ,
Vit. Arislip. § 78); Quod quidem cum Plato rccusas- ubi polissimum philosopbi flortierunt, et coeti, id esl,
set, Aristippus vesle hac prompte snmpta, ccepil sal- vcii Dci c l Christi discipulus? Quid philosophus fanm
tare, hosque qnos Gregoritis Nazianzcnus, el Suidas negotiator, sive glorice animal, ut paulo ante dictom
Euripidisesse affirmant (Greg. Naz.carm. lamb.iS, est, et Christianus vilce (editio Rigallii et aliae dein-
pag. 209, Suid. adv. Ap^rtrrxo?) versus recilavit: ceps salutis) negotiator? Quid philosophus verborum
. . . . K«l r « 0 iv fkut£iu|*ft9tv lanlum, el christianus factorum operalor? Quid Chris-
6 voy; i ooyp>n 0'j faaylatfafcav
tianus rerum cedificator, e l philosopbus destruclor?
. . . Neque in sacris Liberi
Sapientum pudica uiens umquam corrumpitur. Quid philosophus amicus, Christianus inimicus erro-
Adire poleris Gregorium Naziauzenum, qui ibi aiio- ris, commune habenl? At Rigoltius propria auclori*
rum pbilosophorum vitia componit cum Christiauorum tale haec posteriora verba resecavil. Tum deinde in
virlutibus (Greg. Naz. loc. cit.). Porro aulem de eo- codicibus nostris ineditis, et edilis veluslioribus:
dem Arislippo, scd lacito ejus nomiue, Terlullianus Quid verilatis inierpotator, et integralor, et espressor,
noster alibi: Audio, inquit, et in purpura philosopha- et furator ejus et custos. Rigaltius vero hacc ila iramu-
tum (Tertuil. lib. de Pallio, cap. 4 ; idem, Apologet., fi tov*'inlerpolatorerroris,etinlegrator fura-
cap. 46, pag. 500). tor ejus et custos ? Sed quia emendatio ilia nullius
Demum ille adjecit: Hippias dum civitati insidias codicis fide nililur, ab illo haud dubie facta cst; quo-
ditponit, occiditur: hoc pro suis, omni atrocitale dissi- niam iila verba obscuriora, ncc satis elegantia vide-
patis, nemo unquam tenlavit christianus. Mirum sane banlur. Quid lamen prohibcl quominus qualia in
quam corruplum sit in manuscriptis codicibus Hippiae codicibus nostris descripta sunt, gcnuina esse dican-
nomen. In duobus siquidcm noslris antiquioribus le- tur, liicque sit corum scnsus: Philosophus esl verita-
gilur lcthidias, in duobus recentioribus Coibertinis tis, iu sacra nostra Scriptura traditae, interpolalor,
ictlticlias, in quibusdam aiiis Hidias, quod proprius quia errores suos intcrponcndo, novam ei forniam
accedit ad iilud Hippias, in editis exhihitum. At de dedit: est ctiam furator, quandoquidem, ut sxpius
Hippia iioslniin auctorem revera intelligendum esse diximus, plura ex illa decerpsit, ac corrupit. Chris-
confirmari sane potcst his Ciceronis verbis: Nefarius tianus aulem veritatis est integrator, et expressor et
Hippias, Pisistrati fitius,quiin Marathoniapugna ceci- custos; quia iilain itttegram cihibet, exprimit, et
dii, arma contra patriam ferens (Cic, Ub. I X ad Attic. custodit. Neque porro Rigailius ibi manus suas con-
epist. 12, pag. 506). Plura autem de illo Hcrodotus, tinuit, sed abslulil adhuc IKCC subsequenlia vcrba:
A n l w m o r
Pausanias, Suidas, et alii (Herodot., lib. I , § 61, tib. Q omnibus veritas, ni fallor. Quo aulem jure
V, § 95 el seqq. Pausan., lib. I, pag. 20, Suid. ad v. hacc detnpserit, cx audacioribus aliis ejus correclio-
ifffffct).Sed non adeo cerium est hunc ipsum esse, de nibus salis inlelligilur. Nobis porro sufficiat anno-
quo tanquam philosopho Tertullianus loquitur, nisi lasse varias lcxtus Tcrlulliaui lectiones, ac quam
eum phiiosophke opcram dedisse prohaveris. recle asscral longe praeslanliorcm essc Cliristiano-
Alius ab eodem Suida memoralur Hippias Sophisla rum quani pbilosophorum doctriuam, moresqueillo-
et philosophus, Hehesidami discipuius, qui animum rum, qtiam quorumlibel elhuicorum, casliores el
sua sorle contentum esse docebat. Nonne aulcm is sanctiores. Jaui vcro de his comparationibus in nos-
csi, qui a Cicerone, ut alibi diximus ( tom. I Appa- tra ad Minucii Octavium dissertatione cgimus (Dit-
rat., pag. 1222), plurimum iaudalus, gloriabatur u i - sertal. in Minul.,cap. 15, arl. 4).
hi) esse ulla in arte quod ipse nescirel? Sed si hic CAPUT X I V .
philosophus fuit, nobis certe neque Cicero, neque De Christianorum jejuniis, pceniientice operibus, ftid-
Suidas, qua morte ohierit, indicarunt. Vero itaque bus, et solemni diei dominicce festo, ac quanta ie iit
similius piuribus hatid dubie videbilur faclum a Ter- omnibus iilorum el gentilium differenlia.
tulliano de priore Hippia sermonem, nisi hujtis phi-
AltTlCULUS PRIMUS.
losophi nomen in ejus lexltt ab oscitantibus iibrariis jy
fueril corruptum. Quam longa et horrida fuerini jejunia Christianorum:
At certo cerlius est quod illeaddidil nibil unquam qunntum ab hac abstinentice severitate abessenl con-
conlra patriam suam alteutalum a chrislianis, l a - vivia et coence Megarensium, tribuum, curiarum,oc
roetsi omni afrocifate suppUciorum, sibi ob religionem decuriarum, Herculanarum decimarum polluctoruui,
f

suam itifliclorum, dissiputis, seu laceralis et enccatis Apaturiorum, Dionysiorum, Alticorum mysleriorum,
(Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500). A Christo Serapicamm coenarum, ubi de sparteolis et infami-
namque edocti, columbarum simplicitalem imila- bus parasitis.
bantur, neminemque laidentes, deomuibus studebant Caeteras inter Chrisiianorum virtules maxime emi*
bene mereri, et iis etiam, qui illos tanla crudelilate cuit tam sedula, quam dura jejuniorum observando*
trucidabant. rum cura et sollicitudo, qua non minus, quamaliis
Quis aulem jam faciie non cernit quam recle Ter- virtutibus, ab etbnicis discrepabant. Saepe enim
tuliianus (Ibid.) post instilutas inter philosophos gen- sacpius ac publicis in calamitatibus diviuam miseri-
tiles et Cbristianos coinparaiiones, bis verbis couclu- cordiam non pro se (antum, sed suis etiam pro ioi-
»37 DI5SERTATI0 D. L E NOURRY. 938
micis, non perfuncloria, sed durissima rigidioris Xdecuriis ructanlibus (Terlultian. Apologet., cap. 3 9 ,
jejunii obscrvatione exorare conabahtur. Audias velim pag 473), videlicel cibura potumque nimium, qui non
ipsummet Terlullianum : Nos, inquit, jejuniis aridi, poluerat in slomacho digeri, exhalantibus, acescit
hoc est, confecli et arefacti, qnippe qui non aliis aer. Sed numquid, inqtiies, id sine magna byperbole
cibis quam aridis tum vescimur. Nam iilc alibi seras, ab ipso scribi poluil? Qttid aulem, amabo te, velat
ail, vet aridas escas ac paulo explrcalius, xerophagias* quomiuiis id dici possit de publicis conviviis, quae in
9

observamus, siccantes cibum ab omni carne, omni ju- magnis quorumdam dierum, ac praescrtim impera*
rulenlia, ei avidioribus quibusque pomis, ne quid vino- torum soiemnitaiibus iu foro, plateis publicis, vicis,
sitalis vel edamus, vel potemus, lavacri quoque absti - et urbium compilis instrui solebant? Tunc enim sin-
neniiam congrueniem arido^victui ( TertuUian. Apo- gula?, ac totae urbes exhibebant, ut infra videbimus,
loget., cap. A0 pag. 4 7 8 ; libr. de Jejuniis, cap. 1 et tabernarum elpopinarum speciem. Quid ergo mirum
9%

cap. 13). si lanta multiludine hominum, cibos indigcsjos et

Quis autem aridus ille cibus, et quac esca arida sit,
si ab Epiphanio postules, tibi respondebit nou aiiam
esse, nisi panem, sal et aquam. Per totos autem
lllos jejunalionum, uti ille loquitur, el xerophagiarum B
die* fas Christianis non erat hosce cibos, quanlumvis
parum esculentos el suaves, quovis diei lempore
pncgustare (Epiphan. Exposil. fid., § 22, pag. 1015);
scd ab omni, ait adhuc Auclor nosler, vitce fruge, seu
quocumque cibo dilati (Tertullian. Apologct., cap. 40,
pag. 487), hunc nonnisi sero ac sub noctis initium
sumebant. Neque horum verborura haec nostra est
explicalio, sed ipsius, qui alibi apertissime dixit:
Absiinentes ab eis, quce tamen, quemadmodum hae-
rctici quidam, non rejicimus, sed differimus ( Idem,
tib. de Jejun., cap. 15 ) , atque ita jcjunia nostra
in vesperuin producimus. Quinimo Christtis, teste
Eusebio, sectatores suos docueral ad multos dies
cibo et vino lubenlissime abstinere, durum ac seve-
rum agere vivendi gcnus, atque immensam non modo C
virorum, verum etiam muiierura mullitudinem co
impulerat, ul spretis corporura alimentis, divi-
narum potius leclionum ralionalem cibum appc-
tcrcnt (Euseb., oral. de laud. Constantini, cap. 17 ,
pag. 661). Quid mirum igitur, si hi ab eodem
Tcrlulliano nostro dicunur omni illa continentia ex-
prcssi (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 487), id est,
ita exhausli ut dcliccrenl corporis vires?
Verum ab hac Chrislianorum frugalilaie, ciborum
abstineniia et jejuniis plane peoitusque dissidebaul
coeitac etbuicorum, profusis suinplibus apparatae,
iminoderata convivia, compolationes, coinessalioncs,
helluationes. Primum cnim Megarensium inlenipe-
rantia, ait Tcrluliianus plane rcdarguittir hoc Dioge-
nis diclo : Megarenses obsonant, quasi crastina dieD
moriluri; cedificant vero, quasi nunquam morituri
(Ibid.cap. 39, pag. 473). Sed si Laertio lidem haheas,
Agrigcnlinos Empcdocles (Laerl., lib. VIII, iu Vit.
Empedoc, § 33); si /Eliauo, hos ipsos Tlalo (AZtian,
lib. XII Var. Ihstor., cap. 28 ) ; si Plularcho, Rho-
dios Slratonicus hoc convicio vcrberavit ( Plutarclu
deCupidit. divit. pag.525, lom.W). At illud a pluribus,
et de pluribus dici ac repeli potuisse quis inficiabi-
ttir? Quicumque porro fuerint bi populi, a Christia-
norum sobrietate et jejuniis perquara maxirae alicni
eraut. Gentiles cnim dccimam bonorum suorum partem, uti
At non de illis procul dubio, sed de pluribus aliis Auctor noster superius dixerat, Herculi consecrabant,
boc Auctor noster subjunxit: Tot tribubus ct curiis et imponebanique in ejus aram, ac postea splendide
TEJVTULLIANI 1.
immoderote sumptos exhalantiunt, ructibus aer aces-
ceret? Turnebus ilaqtic nomine curiis frustra desi-
gnari pulabat ea convivia, quae in ipsa curia a Curiali-
bus dabantur (Turneb., lib.XU Advers., cap. 13).
Nam Terlullianus de illis publicis conviviis haud
duhie iiitclligendus est.
Tum ille postea : Satiis, inquit, de quibus nos alibi
egimus, ccenaluris credilor erit necessarius (Tertullian.
toc. cit.); quia nullus par erat impensas illorum de-
repente solvendo. Si lamen nobis non credas (Dis-
serlat. in Minut. Octav., cap. 20, art. 3 ) , idque tibi
veiis probari, audi haec Fesli verba : Satios a sal-
tando dictos, quibus per omnes dies, ubicumque ma-
nent, quia amptce ponuntur ccence, si quce alice magnce
sunt, satiares appellantur (Fest. ad v. Salii). Quo-
circa canebat Horatius:
Nunc est bibendum, nuoc pede libero
Pulsauda tellus, nunc saliaribus
Ornare pulviuar deorum
Tempus erat dapibus, sodales.
[Horat. lib. I, od. 27.)
Dapes quippe saliares vocat opimas, exquisitissimas,
magnisque sumplibus comparatas, quibus onerabatur
pulvinar deorum, et posthaec a Saliis vorahantur.
Eara sane ob caussam Claudius imperator, uti narrat
Suelonius : Ictus nidore prandii quod in proxima
Martis a?de apparabatur, deserto tribunuli, descendit ad
sacerdoies, unaque discubuil (Sueton. in Vit. Claudii,
§ 33). Apuicius vero ail equum suum lanta hordei
copia saturatum fuisse , ul saliares sc coenusse crede-
ret (Aputeii, Metamorph. lib. IV, post med.).
Salii aulcm crant sacerdotes Hcrculis, dc quo Ter-
lullianus hxc subnectit : Herculanurum decimarum,
et pottuctorum (manttscripti codiccs pollinclorum)
sumplus tabularii (iidem editi, et :>lii iiou cditi co-
dices stabulnrii) suppulabant (TertulUan. Apologet.,
cap. 39, pag. 473). Pollinctores vcro ungebani cor-
pora mortuorum et funus curabant. Verum Tcrtul-
lianus nou videtur de bis fccisse scriuonem. Melius
ergo scriplutn est polluclorum, uli conftrmari polest
his, qui huic loco non parura lucis prafcrunt, PJauli
versibus:
Huc venissejam opus estquantum potest
Uti decumam partetn Herculi poiluceam.
(Plaut. Stich. aci. u, scen. 1, v. 80.)
(Trenle.)
939 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM 940
epulabantur. Undc idem Plautus : Obsonate, inquit, A . mentus esl (Sueton., lib. II, inVil. August. § 30). Quis
pollucibiliter (Idem, Muslellar. act. II, scen. 4, v. II). vero facile non inlcHigal Terlullianum de his agcre,
Fcslus vero : Pollucere merces far, polenla, vi- qui, cnm plcbeii vilcsque homines essenl, nocluque
num. Hcrculi autem omnia csculenta pollucebant (Fest. per urbein ambularent, ad fumum ccenai opiparae
ad v. Pollucere), sive decimam partem oflercbanf. . feslo Scrapidis insirticlae excilabanlur, ct ad eam
De i!la ajitem nerculis dccima, sacrificio, et epulo accurrebant? Porro atitcm hacc festa ct sacra Sera-
videsis Varroncm, Plutnrchum, Macrobium, qui ct pia, scu Scrapida, vcl Serapidis sivelsidisappellata,
pollucibilem coenam appellat (Varr., lib.\, de Ling. solcbanl mcnsc aprili celcbrari. Sed de his in supe-
lat., pag. 5 8 ; Plularch. Qucest. Romnn., pag. 267 ; rioribus dissertalionihus a nobis actum cst (Disserlat.
Macrob., lib. 111 SalurnaL, cap. 12, 15 et 17). Quan- in Minut. Octav., cap. 22, art. 1).
lis porro sumplibus pararetur, tabttlarii supputabunt, Spartcolis pcjores proculdubio erant parasili, om-
qui videlicct civiiatum el provinciarum raliones nitim mcnsarum turpissimi asscclae, qui affectant,
compulabant, uli liquel cx codice Thcodosiano, ubi inquil Auclor noster, ad gloriam famulandcc tibertatis
unus cst dc tabutariis lilulus. Auctor ilaque nosler sub auctorumenlo (Tertullian. Apologet., cap. 5 9 ,
signifitat tanlos fuissc liarum ccenarum sumptus, ul pug.llo), id cst, qucmadinodum ex Cicerone, Sue-
soli publici tabularii, computandis maximis expcn- ] lonio aliisquc colligilur, quasi stipcndio, prctio et
sarum summis assuefacti, illos numerarc vix posscnt. mercedc ventris inter conlumelias saginandi (Cicer.,
Potior igiltir est hacc lcctio, quam stabularii, hoc cst, lib. I de Offic. pag. 372, lin. 5;Sueton. lib. III in Vit.
caupones et tabernarii, qui in cauponis suis sumplus, Tiber., § 7). Alio antcni in libro cos vocat ventris ope-
sive magnos sive parvos, ab epulantibus faclos, com- rarios, quos patientia a diabolo inspirata contume-
pulare facilius consuevcrant. tiosis patronis subjectione tibertatis addicil ( Tertul-
Prosequitur Terlullianus : Apaluriis , Dionysiis , lian., lib. de Patient. sub ftn., cap. 16 ). Scd hanc
mysleriis Atticis coquorum deleclus indicitur (Tcrlul- ignavissimorum hominum gentem prae caeteris gra-
lian. Apotoget., cap. 39, pag. 473). kit*.r&.pi* aulem phice Tcrcntius depingit, quem si adire te non pi-
solcmnis dies Teslus eral, qui ab Athcniensibus quol- gcat, quod in Terlulliani verbis obscurum invenies,
annis mcnse oclobri pcr tres dies cclebrabaliir. explicatum habebis (Terent. Eunuch. act. II, sccn. 2).
Primo autem die, tribules sive sodales huic solcm- Ab his uiique omnibtis adeo intemperatis ac libi-
nitati adscripli simul opiparc cocnahanl. SccUndo dinosis elhnicorum coenis ct conviviis pcnilus abhor-
dic, sacrificabant Jovi et Minervae. Tcrlia landeni dic, rcbanl Christiani, qui corpus sutim lam longis du-
pueros ct pucllas in curiis inscribebaut. Memori.c risquc, sicut diximus, jejuuiis maccrabant, et quorum
autem llerodolus prodidit (lomerum, ad hanc coe- ( coena omuino fmgalis ct modestissima erat, uti postea
nam a sodalibus invitatum, mensis revera accubuisse. ostendemus.
Sed alibi idem hisloricus hujus fesii adhuc meminit
ARTICULUS II.
(Herodot. inVit. Homcr., § 29 ct seqq., ac lib. I,§ 147),
de quo practerea Pollux, Suidas, Pctrus Castellanus, Quam diversa fuerunt poenilentialia Christianorum ac
Joanncs Fasoldus, alquc in primis Joannes Meur- gentilium opera, quibus illi coeium invidia tundebunt,
sius (Poll. lib. VI, Suid. Caslellun. Fasold. de Fest. Iti vero impiis superstitionibus verum Deum semper
gratc; Meurs.,Grcecio2 feria, ad v. stTtarbVfut). irritabant.
Dionysia, seu Si&vun* fesla erant ab Atticis, mensc Salis Chrislianis non fuit non solum pttblicis in ca-
octavo, in Dionysi, seu Bacchi, honorem celebrata, lamilalibtis, sed aliis etiam diebus lara severa auste-
quac et Bacchanalia cognominabantur. llacc autem raquc jejuniorum observationc irain Dei placare ; sed
Dionysia ct Atlica mysteria uuncupavitTcrtulIianus; in sacco eliam, ait Terlullianus, et cinere volutantes
ut significaret eadem esse festa quibus Athenienses (male in duobus antiquioribus codicibus noslris vol-
coenas apparabant, lanta copia ciborum delicatissi- vitanles, liltera i pracposlere addita), invidia coetum
niorum, ut ad hos conficiendos coqui pcritiores seli- tundimus (Terlnltian. Apologet., cap. 40, pag. 487).
gerentur. ^ Tum itaque Deum cxoraturi, sese volotabani in
Ad Romanos aulem , Serapidis fcsla pari sane vel sacco el cinere, non secus atque alii, qui publicam
majori eliam coenantium intempcrantia celebrantes, ob scelus gravc aliquod in Ecclesiis poenitentiam age-
sic rcvcrlitur : Ad fumum coeme Serapicce spartcoli banl. Horum enimvcro disciplina, sicut alibi Auctor
excilabuntur (Tertullian. Apologet.,cap. 39, pag. 475). noster tradidit, de ipso habitu, atque victu, mandat
Sparteoli aulem quoddam genus erat militum, qui sacco et cineri incubare, corpus sordibus obscurare,
Romae in urbis lulelam, ut ail vetus Juvenalis inter- animum moeroribus dejicere (Idem, lib. de Poenit.,
pres, cum hamis c l aqua, quibus ignes restingucrent, cap. 9 ). Et paulo post: Extra loelitiam oporlet di-
vigilias agebanl (Juvenat. satir. 14, v. 515). Sic vero versari, in asperitudine sacci, et horrore cineris,
cognominabanlur a lunicis et c:\Iceamenlis, sicut non- et oris de jejunio vanilate ( Idem, ibid., cap. 11 ).
nullis visum, vel potius a vas'u*sparteis, quibus aquam E l certe Cyprianus lapsos ad poenilentiam his verbis
ferebant. At Suetonius, si Casaubono fides, ilios al> adhortalur : Orare oportct impensius et rogare, diem
Auguslo imperatore instilutos hisce verbis declaravit: luctu transigere, vigiliis noctes ac ftelibus ducere, tem-
Adversus incendia excubias nocturnas vigitesque com* pus omne lacrymosis lamentalionibus occupare, stralO
m DISSERTATIO D. L E NOURRY. 942
solo adhmere, cineri, citicio (alias w cinere el cilicio), A opcn, quibus dcns suos fleclere, et illos sedari possc
et sordibus volulari (Cyprian. lib. de Laps., $ub
9 arbitrabanlur. Tum cnim aquiiicia, nttdipedalia, po-
fin.). A l uon solum criminis aiicojus reos, scd pttlo denunliabant, deponebant magistralus ct digni-
alios quoque bujuscemodi poenitcntiam cgisse patct laliim suftrtim insignia, aliaque ngebanl, de qtiibus
cx una Celerini edita inter Cyprianicas cplslola, qua omnibus infra agemus (Infr. cap. 25, art. 4). Sed
9

lnpsae sororis suae crimen sic se deflere lestificalur: faciiiiitm Jovcm, aliosque qui dii non eranl, perpe-
Pro cujus factis ego in lcetitia Paschce ftens die ae
9 ram invocabant el precabaniur. Verum elenim Deum
nocte in cilicio et cinere lacrymabundus dies exegi, et impiis illis actihus c l superslitionibiis irrilantes, nihil
exigo usquein hodiernum (Idem, episl. 21). procul dubio ab eo, sicut nec a falsis diis suis, pote-
Ca?teri ilaque Christiani, elsi nuHius sceleris conscii, rant impctrare.
publicorum tamen poeniientium actibus atqne ha- ARTICULUS III.
b i l u , invidia, inquil Tertullianus, ccetum tundebanl
Quo Christiani modo Deum precarentur sine monilore,
(Tertutl. Apologet. cap. 40, pag. 487). Si quid autcm
expansis ad ccetum manibus capite nudo anima m -
9 t

uonien invidia obscuritatis ibi hnbcal, huic lucem

nocenie, atque ad orientem conversi, quamque dissi-
aliquam afferre possunt ea, quae de ipsisnicl elhnicis
tniti ratione ethnici deos suo$ acPersce solem adora-
9

olibi tradidit: Apud quasdam colonias annuo ritu sac- B

rent.
ds velati, et cinere conspersi, idolis suis invidiam sup-
pticem objiciunt... Niniviticum credo justitium. Desan- Christiani his, quac retulimus, horridis poenilenliae
ctis vero marlyribus nostris : Clamnnl ad Dominum laboribus, non soltim publicarum calamilalum lem-
invidia animce martyrum sub allari : Quonam usque pore, sed singulis etiam, et stalis prarscnim diebus,
non utciscefis, Domine, sunguinem nostrum de incolis Dettm et pro se et pro aliis orabanl, sine monitore 9

terrce? (Idem, lib. de Orat. cap. 5. ) Illorum etiam

9
uti ail Auclor noster, sed de pextore inlimo (Tertul-
cicatriccs vocat invidiosas apud Christum , quia lian. Apologet. cap.5Q pag. 443). Dala autem opera
9 9

vicisse cupierunt (Idem lib. de Pudicit.\ in fin.).

9
dixit, $ine monitore; quia mos elhuicorum erat, ut
Quin etiam de semetipso similiter dixit : Malo aliquis omnibus qui precabantur praciret voce, eos-
invidiam ei, Deo videlicet , facere per volunla- qtic praemoneret. Ad hunc vero inorem quidam re-
tem ipsius pereundo, quam bilem, per meam eradendo ferendos censent hos Statii versus:
x
(Idem9 lib. de Fug. in per$ec cap. 1 0 ) . Quid
9 Hinc tibi vota pnlrum credi, generosaqnc pubes
,plura? Slalius ubi morlem patris deploral, haec cc- Te monitore regi, mores et facta priorum
Dicere.
cinit:
(Stat.,lib. v Sylv. v. 488.)
9

Major certe alios superos ct tartara pulsem
lnvidia.
(Stat. lib. IX Sytvar.inpatris Epiced.)
Rursum aulcm in filii Epicedio:
. . . . . Nonne horridus ipsos
Invidia superos injusiaque tarlara pulsem?
Nonne gemam te, cliare puer?
\Ibid.)
Z Sed ibi non agitur de uliis precibus monitore aliquo
prxeuntc recitatis. Ad eas autem propius acccdit his
Plinius verbis : Vidimus certis precaiionibus obsecrasse
summos magi$tratn$: et ne quid vcrborum prwlereatur,
aut prwposterum dicatur, de scripto prwire aliquem,
rursusque alium custodem dari qui attendat, alium
vero prceponi qui faveii linguis id csl taccre, jubeat
f

At sane coustat nomen invidiae iis omnibus in locis (Plin. lib. X X VIII nalur. Hist. cap. 2, pag. o56).Si quis
9 t

non communi illius significalu accipi pro odio et tamen ohjicial hic de pracstigiis, tumqtie pracnun-
jnalevolcntia, aul de prosperis cujuspiam rebus do- tialis vocibus scrmoncm insiitui, is ccrtc negare ne-
lore. Nam ista in Deum ncc cadunt, nec iis tangilur, quihit Plutarchum de solemnibus genlilitim preca-
aut excilalur ad misericordiam. Et cerle Cicero fa- tionibus loqui, ubi monilos uos facit a Numa Pompi-
tctur ambiguum csse nomen invidiac : Quod verbum, lio praeceplum fuisse, ut cum magistralus et sacer-
itiquil, ductum est a nimis intuendo fortunani allerius dotes artqtiid rei divinae faciunl, anlcccdal pra-co, ac
t

ut esl in Menatippo :
Florem quisnam liperum invidit meum?
Male latine videfur scd prccclare Actius: ut enim videre,
9
sic invidere florem reclius, qnam flori dicilur. No$ con-
sueludine prohibemur : poeta jus suum tenuit et dixit
y
audacius (Cicer. lib. III Tuscul., pag. 151, Un. 10 ).
9
Quid ergo si TertuIIianus nomen invidiae eodem,
atque Actius, sensu acceperit, pro intuitu, visu et
aspectu miseri status et habitus poenitentium chri-
siianorum, qui co divinam misericordiam tangere, ac
cominovere connitebantur (Tertullian. Apologet.
cap. 40, pag. 487) ?
niagna voce clamel: Hoc age : 6 %rpv$ itpkiai jMy*Xy
D CWJVJI, 5x iy€(Plularch.
9 tom. I, in Vila Coriol. , pag.
225). Jubebat autcm ea vocc, inqtiit, omnes re-
bus divinis esse intentos, nec ullo opere aut nego-
tio intcrpellari. IIuc accedit Juvenalis qui dc foemina
Janum Ycstamque, ut Pollio vinceret, rogantc baec
cccinit:
. . . Stetit antc aram, nec turpe putavit
Pro cithara velarc caput, diclalaquc verba
Proiulit,ut mo*est.
(Juvenat. Satir. 6, post tned.)
9 Adi, si vacat et lubet,Brissonium in suo deFormulis
libro (Brisson., lib. I! de Form. pag. 6 8 ) . Verum
y

Negare autem non possumus ab ethnicis quoque Chrisliani lalem non admiltebanl monitorem ; quap-
acta quaedam in publicis calamitatibus poenitentiae doquidem non ore tantum ct labiis, sed de pectore,
 945 IN T E U T L L L I A N I APOLOGETICUM 944
aiquc intimo sinceroque cordis affeciu Deum preca- i (Tert. ib.) quoroodo a nobis in superioribus disserta-
9

tionibus fusius explicatura fuit (Dissertat. in Minut.

bantur.
Octav., cap. 12, art. 2, el in Laclant., cap. 33, art. 1).
Pneterea orabant coelum suspicienlcs et manibus,
Tanlum itaque abest ut Christiani sic Deura pre-
, inquit Tertullianus, expansis, vel qucmadmodum alio
caules erubescerent; quinimo : Nos ad Deum ex-
in libro loquitur : Nos vero non atlollimut tantum,
pansos, ait Auctor nosler, ungulce fodiant, cruces sus*
sed etiam expandimus e Dominica passione modutatum
pendant, ignes lambanl, gladii guttura detruncent,
(Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 441; idem,
bestia? insiliant: paratus est ad omne supplicium ipse Aa-
lib. de Orat., cap. 11), boc est, iu Chrisli cruci
bitus orantis christiani (Tertullian. Apologet. loc.cil.);
aflki modum ae formam. De hoc autem precandi
qui uec religionem suam profiteri, nec Deum precari
more alibi disseruiraus (Disseriat. in Minut. Octav. t

erubescebat. A l non tantum capitenudo, sed prostralo

cap. 12, art. 5). At quia elhnici eliam codemmodo
deos suos, sicul adhuc ostendimus, precari solebant;
ideo Auctor noster post hacc verba, expansis manibus
etiam corpore, sicut alia in dissertatione ostendimus
(Dissertat. in Arnob., cap. 8, art. 2), palam et pubucis
t

in synaxibus preces suas fundebant.

adjecit, quia innocuis (Tert. Apotoget. loc. cit.). Gcn-
t

Ad hocc vero hi ad orientera*, aut quemadroodum

tiles enim manus impieiatis, idololatriac, aliisque cri-
\ Tertullianus loquitur, ad orientis regionem conversi,
minibus pollulas; Christiani vero suas non minus,
Deum precabantur (Terlullian. Apologet., cap. 16,
quam peciuset auimtim, mundas plane et puras ad
pag. 369). Ncque mos ille, de quo alibi disputavimus
coelum prccando loilebant.
(tom. 1 Apparal., lib. III, dissert. 2, cap. 8, qrt. 7,
Quineliam ipsi insuper orahant capite nudo, ait
pag. 1040), incognilus fuit ethnicis, qui solebant
adhuc Terlullianus, quia non erubescimus (Ibid.). Ibi
eodcm quoque modo, sed piane penitusque perverso
aulein illos opponil adhuc genlilibus, quibus velalo
precari. Quaroobrera Auclor nosler illos ipsos hisce
capile orare ac sacrificare mos crat. Audi, quxso,
verbis compeliat: Plerique vestrum affectatione a/i-
de hoc ritu Virgilii carmina :
quando et coelestia adorandi, ad sotis ortum labia vi-
Quiu ubi transmissac fuerint trans acquora classes,
Et positis aris, jam vota in litlore solves, bratis (Tertullian. loe. cil.). Eadcra iilc in primo ad
Purpureo velare comas adopertus amictu, Nalioncs libro repelit (tib. I, cap. 13, pag. 579).
Ne qua raler sanctos igues in honure deorum
Hostilis facies occurrat, et omnia turbet. Testero liujus tnoris si reqtiiras, Virgiliuni audire po-
Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse tenelo, teris, hxc dc jEnea cancnlerq :
Hac casti maneant in relligione nepotes.
(Virgil. lib. iil Mneid., t>.403 et seqq.) SuFgit, et selherei spectans orienlia Solis
Lumiua, rite cavis undam de flumine palmis
Quos quidem in versus hxc Servius observat: Sane Sustulit, et tales cffundit ad aHbera voces.
sciendum sacrificantes diis omnibus capita vetare con- i (Virgil. lib. vm Mneid., v.Q&et seqq.)
suetos ob hoc ne se inter reiigionem aiiquid vagis offer-Etalio in lihro de aliis sacrificia facienlibus :
9

ret obtui\bus excepto lanlumSaturno, ne numinis imi-

9
Illi ad surgentem conversi lumina Solem,
tatio esse videreiur et Herculis in templo suo quia et
9 t Datit fruges manibus salsas, et tcmpora ferro
ipse capile operto esl, vel quia luv aras ante advenlnm Summa notaut pecudum, patcrisque allaria libant
(Ibia. tib. Xtl, v. li et seqq.)
JEneae a Junone et Evandro consecratcc sunt (Serv. in
cit. vers. pag. 292). Ea aulcm cxCeplio saiis probat
t Servius autcm in bos ultiraos versus illud animad-
hunc fuissc gcntilium ritjnt c l morcm, quem eliara verlit: Non utique nunc surgentem solem dixit; jam-
deos salutando et orando obscrvahant. At de iilo dudum enim dies erat : sed disciptinam cceremoniarum
pluraBrissonius, qucm adire poieris (Brisson., lib. I seculus est ul orientem spectarc diceret eum qui esstl
9

de Form. pag. 140 el seqq.).

9 precaturus (Serv. pag. 676). Quamobrein Latinus Pa-
9

Chrisliani ilaque c contrario orabant nudo capite catus initio pancgyrici, quem Theodosio, eoque prs-
t

quia dictum ab Apostolo noveraut: Omnis vir orans 'senle, pronuntiavit: Divinis rebus operantes, in eam
aut prophetans vetato capile, dclurpat caput suum casli ptagam ora convertimus, a qua tucis exordium est
(Paut. I ad Corinth. cap. 11, v. 4 ). A l cur Terlul-
9
(Pacat. Panegyr. Theodos., pag. 246). Denique ut
lianus, inquiet aliquis, non hanc Apostoli altulil ra- I plures missos faciamus, Ovidius de dea Paie ca-
tionem, sedquia uti a i l , non erubescimus ? Nos itaque nebat:
9

huic respondebimus hanc ab co datam videri, quia
ad proposilum suum maximc conducebal. Christianos
cnimvero gentilibus i b i , ut diximus, opponit. A t h i ,
sicut ibidem subjecit, falsis diis sacrificando, quem-
admoduni prccando, afferebant post omnia inquina-
tnenta etiam conscientiam spurcam (Tcrlull. Apologet.
cap.oO, pag. 445,445), et omni scelerum genere coin-
quinatam, ob quam si quid pudoris reliquum eis fuis-
set, perpctuo debebant rubore suffundi. Conlra vero
Christiani Deo suo omnipoteuti offerebanl orationem
de carne piuhVa,sicut paulo ante notabamus (art. sup.)
de anima innoceiiti, de Spiritu Sancto profectam
His dea placanda est, haec tu conversus ad ortus
Dic quater, et vivo perlue rore manus.
(Ovid. lib. IV Fastor., r.365.)
At lamelsi fuerit coraraunis ille christianorum gen-
tiliumque ritus, aliis taraen rationibus hi deos suos,
t illi vero Deum unum et verum ad orienlem conversi
orabant; gentiles e n i m , ut notat Tertullianus, af-
fectatione profecto pessima aliquando etiam caUestia
adorandi (Tertutlian. Apologet., cap. 16, pag. 571, et
lib. I ad Nalion., cap. 13, pag. 579). Res igilur cav
f lestes, stellas, nimirura, ac planetas cum adorareot,
deosque esse opinarentur, idcirco ad solem, illorum
845 DISSERTATIO D. L E NOURRY 946
omniiim maximum c l primarium, orantes sese c o n - A ARTICULUS IV.
vertebant.
Cur Christiani diem dominicum, ab ethniciz Soti dica-
A l Cliristiani longe diversis rationibus bunc in
tum, tceti [estum agerent, sicque uno tanium toco a
modum precabaulur; ac poiissimum quia ad paradi-
gentitibus et Judceis diem sabbati solemnem eelebran-
sum, undc ejecii fucrunt, et ad solem juslitix Chri-
tibus discrcparent.
slum Dominum respicere debebant. Alias vero plures
ex variis scriptoribus cardinalis Bona relulil, quas in Alius sane nec iniuor profccto error erat genti-
ejus libris legere prompium esi, nec huc congerere lium, qui adhuc opiuabanlur solem ideo a Christia-
nccessarium (Bona, de divin. Psalm. cap. 6 , § 5 , nis lanquam Dcum coli, quia dominicum diem, ab
pag. 177). Vcrumtamen Origeues , sicuti alibi obscr- illis Soli duaiuin, hi cum laliiia agerent. Quamob-
Viivimus ( tom. I Apparat., pag. 1040), ingenue fate- rem Tertuliianus eos sic rcfellit c l exagilal: JEque
tur hujus ritus satis validam rationem rion posse pro- s\ diem solis, id est, dominicum, tcetitice induigemus, .
ferri. Nemini lanien facile persuadcbitur illum a alia longe ratione, qnam retigione sive cultu Solis
Cbrislianis nullam ob causam receptum, qui itapu- (Tertultian. Apologel*cap. 16, pag. 571). Tacel qui-
bliro el unanimi omnium consensu observabalur, ut dem ille, quae ea sit alia ratio cur eum diem laeti at-
u e a ( l e o
ncc ipsismet cthnicis incompcrlus fuerit. Nam hinc B n feslum celebrarent. Sed illain nobis reddi-
quidam ex illis suspicabanlur corporeum soicm, sicut dil Barnabas: Idcirco diem octavum, inquit, id est,
ait Auctor nosler, Christaauorum Deum esse, et ab dominicum in lcelitia agimus, inquo el Jesus resurrexit
illis adorari. Sed absurda bxc caluinnia paucis hisce a morluis, etcum apparuissel, ascendil ad ccetos (Bar-
vcrbis ab eo contundilur : Ad Persas si forte deputa- nab. epist.,% 15, pap.l6).Quod quidcropulchreconflr-
bimur, licet sotem, non in linteo depictum, adoremus, ntal Justinus mariyr, qui idcirco nonsecus ac Barna-
habentes ipsum ubique in sno ctypeo (Tertullian. bas et Terlullianus noster aperte declaral hunc
Apoluget., cap. 16, pag. 569). Constat autem Persas diem soiis appellatum, qtioChiistiani congregari sole-
coluisse solem, quem pro vero Deo habebant. Testes bant: TT5 TOU filhv iv/ophri vfiip*, die quce solis vocatur
enimvcro hujus impiclalis sunt Herodotus, Strabo, (Justin. Apolog. I). Eodem quoque nomine nun-
Juslinus historicus, ct alii complurcs, quos quidem, cupalur in variis ConsUmlini Magni, Valcnliniani
ne ah aiiis saepius actum agamus, non censuimus esse junioris, et Thcodosii iegibus, in quas Golbofredus
appellandos (Herodot., lib. I, § 131; Strab., lib. X V plura iu rem nosti am aliique alibi obscrvarunt (Cod.
Geogr. pag. 732; Justin., tib. I Hislor., cap. 10 ).
% Theodos., leg. 1 et 2 de feriis, pag. 118 ct seq.)
Blirum ilaque nulli videri debet si hi solis cultores Aliquando ctiam dies domiuictis, vel dominica
illum in clypeo depiclum haberent; quaudoquidem Q soleronia, velsimpliciler domiiiicum cognominabatur.
inilitcs suis in clypeis depictas vel sculplas imagines Scriptum quippe Terluliiaiius nostcr rcliquit: Quo-
deferre consueverant. Quinimo si Plinio credi- modo dominica solemnia celebrubimus (Tertull., l.b. de
mus, inde derivatum est illud clypei nomen. Addit Fuga, cap. uttim.) ?Cyprianus vero insua ad presby-
vero: Origo plena virtutis faciem reddi in scuto cujus- teros, diaconos et tiniversam piebem epislola scrip-
que , qui fnerit usus illo. Pceni ex auro factitaverc, et s i l : Dominko interim tegil nobis, id est auspicatus est 9

clypeos et imagines secumque in castris tulere ( P/in., pacem, dum dedicat leciionem (Cyprian., cpist. 58,
lib. X X X V Hist. natur., cap. 5, pag. 177). Cui vero
ignota sunt e a , qurc Homerus de Achillis, ct Virgi-
lius dc i£ne;e clypeis graeco latiuoque carmine ceci-
nerunt? ( Homer. Iliad. XVIII, v. 478, el seqq.;\irgit.
lib. VIII jEneid., v. 925 el seqq.). Pari itaque ra-
tione Pcrsae in clypeo gcslabant effigiem solis, quero
maximum deum esse arbitrabanlur.
Eslo, inquies, ac cedo btinc fuissc revera Persa-
rum morem. Sed quomodo inde colligi potcst quis p
verus sit Tertulliani scnsus? Nonnuili quidem ejus
verba sic inlerprctantur: Persnc in linteo pingunt
solem, quem Chrisliani habenl in clypeo suo, id cst,
in illo qui mundi oculus et instar clypei est, aut
sicul alii volunt, vnltum solis tanquam in clypeo
cernunt. Scd haec magis ulique sublilis, quam solida
expiicalio iiuuquam dubio procul in meiitem Tertul-
liani vencral. Simplicior aulero, ul ex observalis l i -
pag. 57). Quaj eslaulein, obsecro tc, ea leclio, uisi
illa, quac in publicis Cbristiaiiorum coelibus, uti in
sequcnli capile dicemus, fieri consueverat. Si quid
vcro clarius desiderabis, audias velim Euscbium, qui
roemoriae prodidit bunc diei doniiuici solemni ritti
celebrandi morem a Cbristo Domino manasse:
tx.i*rr)C kGcQfA*$oe T Y V Kvpimxrv xptifAArLgovw ^rpav
iopTyv ayc<v ini T * V T 3 auvc6vT«tc i r * p * 8 f 8 « * i , * * ' «twr*
«ea/u*r* ir;*u<v, rae Ik f\j%kt
i^t^u^h v<tpt<xxiUii. Pratcepit ut singulis septimanis
in tiiitim convenientes, dominicum diem festum agerent,
nec corpora sua saginareni, scd animos divinis pnccep-
tionibus refocillarent (Enscb. oral.deluud. Cunstvitin.,
cap. 17, pag. 664). Atquc ila Valcsius liuuc Euscbit
locuni intcrprclaiur, qui ante verbum ir/*ivs(v parti-
culam ou librarii incuria omibsam fui.-se non dubilat,
quia <*i*btn uon conveuit chrislianis. Poslca vero

quet, vidcttir essc hic illius scnsus: Ethnici falso
pulabant soiem a Chrislianis, quemadmodum a Per-
sis adorari. Nam hi in clypeis suis effictam el reprx-
sentataro solis dei sui imaginem ubique babebanl,
Cbristiani vero ne quidem in linteo ullibi depiclaro.
Epipbanius dc cadem dominicx dici cclcbritatc h;cc
scriplis tradidit: T*; K U ^ / * X * C a?r*7*c Tpupipetc f,^e?T*t
4 O>L* *uTf, /.<tOolix\ K'.x\r,tU, x*t eruv*£e/c a? co)5cv
tontlti, eO vyjrrevt*. Dominicas omnes festas hitaresque
caihotica sanxit Ecclesia, ac solemnes conventus matu-
047 JN TERTULLIANI APOLOGETICUM 948
tims koris indicit, nec ulla jejunia ceiebrat (Epiphan. \ hcbdoniadae dicm Judxis c l Graccis fuisse sacium.
Fxposit. fid., § 22, pay. 105). Alibi aulem nos admo- Certum ilaque ex baclcnus dictis unicuique esse
nct hunc morein ab aposlolis proficisci (Idem, Ucere$. dcbel, .priuto Christianos longe alia ralione, el alio
Arii, § 6, pag. 910). Plura in hanc rem, quae omnibus ritu diem solis sive domiiiicum celebrasse, quam Ju-
nota csl, accumularc uihil planc opus est. Sufficil dacos ac genliles, de quibus Lactantius, quidquid
enim omnibus probasse huncdicm in Christi, a mor- nonnulli dixerint, etiara ioquilur. Secundo, eosdem
tuis hoc ipso die excitati, honorcin juremerito fuisse Christianos per hunc diem indulsisse lcetitice, nimirum
institutura. spiritali; quia omnes undique, ut cx Juslino roartyre
Quapropter sic pergil Terlulliantis: Secundo toco alibi annotavimus(/6id., paa.23), in eumdem locum
ab eis $umu$ qui diem Saturni olio etvictui decernunt, confiuebanl, sacramque suam, eo quo diximus modo,
t

exorbilantes et ipsi a Judaico more quem ignorant t

agebant syuaxira. Sed plura de illa noster Tertuliianus
(Tertultian. Apotogel. cap. 15, pag. 357). Sed haec
t
tradidit, quae nunc enucleanda sunt.
uberius clariusqtie ahbi exposuit, ubi genliles hisce CAPUT X V .
verbis affalur: Vos certe estis, qui etiam in tatercu-
De sacris Christianorum synaxibus.
lum $eptem dierum solem recepi$ti$ et ex dtebus ipsum t

prcelegislis, quo die tavacrum subtrahalis, aut in vespe- B ARTICULUS PRIMUS.

ram di/feratis, aut otium, aut prandinm curelis. Quod Quam ob caussam Christiani sacros coetus inircnt;de fusis
quidem facilis exorbitantes et ipsi a ve$tri$ ad alias ibi prccibus, ac potissimum pro mora finis; de sgcra*
retigiones. Judwi enim festi, sabbata, et coena pura et rum Scripturarum tectionc, et cohorlalionibus; de
Judaici ritus lucernarum, el jejunia cum uzymis, et prcesidibus, probatis, $enioribu$ et honorent nullo t

orationes lillorales, quce utique atiena sunt adiis vestris. prelio, sed tcslimonio adeptis.
Quare ut ab excessu revertar, qui sotem et diem ejus
nobis exprobratis, agnoscite vicinijatem. Non longe a Nibil piane in lota Christianorura discipiina, co-
Saturno et sabbalis veslris $umu$(ldem,lib. lad Nal., rumque moribus erat, quod acrioribus ethnici vexa-
cap. 13, pag. 579). Sed dictu haud facile an genuina verint caluniniis, quain illorum synaxcs, ac solemnes
et incorrupta sint hacc vcrba, oratione$ iittoratee ad sacra mysteria agenda convcnlus. Qiiamobrem
(Pltilo Jud.in FLaccum, pag. $9%, D). Si enim haec Tertullianus impudenlcra calumnialorura audaciam
a Terlulliano scripta sunt, quid iis significclur diclu nonalio validiori arguincnto penilus comprimi possc
adhuc diflicilius, nec ullus ea in nolis suis explicarc ceusuit, quara sincera et simplici eorum, qu c in iis
tentavit. Numquid auteni Auclor nosler ad quasdara agebantur, expositione. Primuui itaque enarrat quem
Judacorum preces coliineavit, quas Judaci ad fiuvio- C i'» fi» Christiani coiigregarentur: Coimus, inquit,m
e,n

rum aul fonlium littora fundere solebant, anlequam coetum et congregationem ut ad Deum,quasimanu facta,
corum aquis abluercntur? Castigat aulem genliles, precationibus ajnbiamus orantes ( Tertut. Apoiog., cap.
qui Chrislianis vilio vertebant, quod diem dominicum 39, p. 467). Sed hxc tolidcm verbis in omnibus nos-
festuin agerent. Non longe euim hi recedebant ab sab- tris codicihus nianuscriplis, e l autiquis editionibus
batis Judaeorum, et rilu ipsoruramet gcnlilium, qui habenlur, Rigaltio longiora, ac forte ohscuriora visa
soli eliam unum bebdomadac diera nuncupaverant. sunl. In textu igitur coiilra ipsitis,quo ususest, anli-
Praelerea singuli, ut scribit Philo Judaeus, populi quioris codicis fidem, h c c lanlum voluit retiueri:
ct nationes taraetsi suis propriis et diversis legibus Coimusad Deum, quasi manu facta, precationibus am-
viverent, nullus lamen erat, qui TYV tyav buin* B 3 ^ v biamus. Cur autem tot verba deleveril contra unani-
eux JXTCTI/U^XCV, avccr/v ir6vuv K<ti ^AdTWVyjv <turA TC * * ) mcm codicum consensum, ne miitimam quidera red-
TO/C 7cXr,a/<l^bU9/v, oVK iUvOlpoic f*l>vov, txXXkxAt il 5oulo/c/ dit ralionem. Siccine ergo Rigaltio licuit tam veteris
/uiaUov S* wjrogvyioit h$ov : Sacrum iltum diem persin-
(
Scriploris librum tanquam suiitn pro libilo corrigere,
gulas hebdomadas recurrentem non honoraret, remitsio- ac quae volebat ex illo demere, et ampulare? Dixit
nem luborum, feriasque afferentem palrifamilias cum aulem Terlulliaiius: Coimus in coelum el congregatio-
domesticis non imjenuis tanturn, verum etiam mancipiis, D nem, sicuti Cicero post Tcrcnlium : Coimus in Pi-
et jumenlis insuper (PhiL, tib. 1 de Vita Moy$., post rosum ( Cicer.,lib. VII, epist. 5, ad Atiic, pag. 275,
init., pag. 657). Allerum ejusdem genlis lestem ba- lin. 8 ; Terenl. Eunuch., act. III, scen. 4, v. 1), V i r -
bemus Josephum, qui similiter edixit: OuS'eW/v *b\it gilius autera canebat:
c U v r t w , ou3c y9<tp&tpoc, oOoi cv E0voc, V/0cc pt^ T'O T7,C
• . • Socium virtus coit omnis in unum.
i€,GO{jL&fc{, w ^fyov/MJ v)/uc?c , *6 iQof ou 3/«4rej?oiT72xev, (Virgii. lib. X Aneid., v. 410.)
x*/ «2 vrjars/At, xct/ }UXV«JV av<tx<tuj«/;. Nutta e$l civitas
Grcecorum aut barbarorum, nec ulla gens, ad quam sep*Sic aulem congregati Christiani quasi manu fa-
timance, in qua vacamus, consuetudo non perveneril, cta uudique Deum cingebant, et ambiebant, ut
jejuniaque ac candctabra accensa ( Joseph., lib. II simul orantes divinam ejus misericordiam pre-
contr.Appion., pag. 1081). Denique alibi observavi- cationibus suis fleclerenl. Nec ingratam illi vim
mus (tom. 1 Apparat., lib. W , disscrt. 2, cap. 16, faciebant: Nain hcec vis, inquit Auctor nosler, Deo
art. 1, pag. 1117) a Cleraenle Alexandrino el Eusc- grala est (Tertullian. Apologet., cap. 59, pag. 467),
bio variis* scriptorum testimoniis probari seplimum qua Chri$tianj,conjunctis ojanium precibus, eura for-
949 DISSERTATIO D . L E NOURRY. »50
midabilia jusiiliae arma ponere, ac posiulaia divinne AT5V xaJav TOUTWV /uifx,]<JIO>C 7tocciToii. Dcinde lectore quie-
clementiae dona sibi non denegare quadam quasi vio- scente, prwsidens admonilionem facit, qua ad lam pul-
leniia cogebant. chrarum rerum imitationem alios provocat et hortatur
In hunc aulem modum orabant non pro sc ipsis (Justi\\. ib.). Alque itaiilc explicaliuscnarral, qttae, cta
tantum, sed elinm pro impcratoribus, uli iile adliuc quo, et quara ob causam faclae fuerint ilkc exhorta-
ait, pro ministris eorum, ac poiestatibus (TertutL, tiones.
ibid.), id cst, magislralibus el praesidibus, sive ur- Eas autem, pergit Tertullianus, proximc scqucban-
biurn, sive proviuciaium, ct iis omnibus quorum tur casligationes, et censura divina (Tertull., ibid.),
niituslerio ad regendos populos utcbanlur; pro slatu quas quidcm Justinus marlyr, aut quia brevitati con-
$cecuii,\d est, imperii, utfirmus essetac slabilis, nec sulebal, aut quia ad proposilum suuin parum facie-
bellis, aut sediiionibus conculerelur; pro rerum bant, peniius pnctermisil.At Origenes diserte primum
quiele; ut omnes frucrcntur scinper optandae pacis asseiit Christianos sui temporis operam oninibusmo-
bono. Noveranl enim Chrisliaiii, quod Aposlolus prae- dis dedisse, ut eortim convcnlus ct synaxcs pruden-
ceperat fieri obsecrationes, oraliones, poslulaliones, libus liominibus complerenlur, quibus quidquid egrc-
gratiarum acliones, pro omnibus hominibus, pro regi- gium et divinum habcmus, popuiaribus sermonibus
bus, el omnibus qui in sublimilate sunt; ul quietam et Bac pro singulorum caplu explicabalur (Origen., lib. III
tranquillam vitam agamus in omni pietate et caslitate contr. Cels.).
(I ad Timoth. , cap. 11, v. 1 el 2 ) . Debis porro Ttitn deinde Terlullianus.conlinuoadjecil ab iisdem
precibus, quas Ghrisliani in suis synaxibus pro se et coetibus eos prorsus ejecios, qui peccalis, atque in
aliis fundere solcbant, alibi disscruimus (Dissertat. primis libidine sordidali eraul ( Tertullian. Apologet.,
in Amob.,cap. 8, art. 2). cap. 59, p. 469). Triplex vero fuit, u l suo loco
Quapropter iilud nuuc obscrvare lanlura juvat, oslendemus, peccatorum criminumque genus propler
quod ibidem Tcrluiiianus adjecit, Christianos in hisce quod lala, ad exempium Apostoli ( P a u L , epist. 1 ad
synaxibus Deum adbuc precatos fuisse pro mora finis Corinlh., cap. V, v. 3 et seq.), hi reos excommunicalio-
(Tertullian. Apologel., cap. 59, pag. 467). Quis autem, nis senlentia, ab ecclesiap ingressu arcebantur. Non
amabote, illefiniserat, nisi loliits mundi, quem cum prius autem absolvi poicrant, quam ^fiorurace crirai-
Romani imperii ruina evertendum esse opinabantur num publicara poeniteniiam egissenl.
( Idem, lib. ad Scapnl., cap. 2 ) . Quamvis aulem Anlea tamen illonim peccata debebant diligentis-
hacc, de qua aliquid postea dicendum (lnfr., cap. sime examinari et agnosci. Quamobrem judicattir, ait
21, art. 1), ouiuino falsa sit opinio, indc tamen inlcl. Auctor nosler, magno cum pondere, ut apud certos de
ligimus Cbrislianos toties Dgum pro Romani imperii Q Dei conspeclu; summumque futuri judicii prcejudicium
diuturuilaie orasse, quoties iiluin pro afferenda esl, si quis ila deliquerit, ut a communicatione oralio-
mundi, finicndi inora prccabanlur. lu suum eniui ani- nis, et conventus, el omnis sancti commercii relegelur
mum, praepostere quidem, sed penilus lamen induxe- ( Terlullian. Apologet., cap. 39, p. 469 ). Summa
ranl clausulamsceculi, ipsa adbuc sunt Aucloris noslri igilur cura, et qua major nulla esse poterat, investi-
verba, Romani imperii commealu relardari (ldem, gabanl, quae et qualia erant reorum peccata, atquein
Apologet.,cap. 32, pag. 447). convicios senteutiam ferebant, quasi Deum, supre-
A l quanlum haec falsa, lanlutn illa vera sunl, quae mum omniuui judiccm, ante oculos habuissenl. E a
in sacris Cbristianorum synaxibus acla sic comme- itaque sentenlia maximum erat judicii, a Deo in ipso
morat : Coimus ad litlerarum divinarum commemora- mundi fiue ferendi praejudicium. Nain sicut ad Pom-
lionem (lbid., cap. 39, p. 34), id est, earum i c - ponium scrip^it postca Cyprianus : Apudfidelesser-
clioncm et recilalioncin. Nam in lioc fidelium coelu: vos Dei spiritali gladio excommunicationis superbi et
T * «iro/ivJj/iovew/xAT*, ut ait Justinus martyr, TWV «Tto*- contnmaces necantur, dum de Ecclesia ejiciuntur. iVe-_
ro/.o»J, % T * avyv^i/u/xatTfltTwv izp'*?nx&v ©tvatycvwtfXiTUi plxptf que enim vivere [oris possunt, cum domus Dei una sit,
iyyupii. Commenlaria apostolorum, aut scripta apo- el nemini salus esse nisi in Ecclesia possit ( Cyprian.,
stolorum, quoad lempus fert, leguntur (Juslin. Apo-Depist. 5, ad Pomp.).
log. 1, n. 67), aut ul ait Terlullianus : Si quid prte- Prosequitur Terlullianus : Prcesidcnt his Cliristia-
seniium temporum, quibus elhnici in Chrislianos lanla norum ccetibus, probati quique seniores ( Terlullian.,
crudelitate grassahanlur, qualitas aut prcemonere co- loc. cit.). Nobis aulem non explicat qui fucrinl iili se-
git, aul recognoscere (Terlullian., loc. cit.). iiis enim niorcs pracsidentes, quos, sicul ibi hoc solo nomiue,
sacris vocibus fidem pascebant, erigebant spem, ac ita in alio, ubi de iisdem synaxibus disserit, proesi-
fiduciam securitatemque suam figebant. Tradila dentes tantummodo appeilat: Eucharisliai sacramen-
quoque in cis morura praecepia soepius relegendo et tnm, inquit, el in tempore viclus et omnibus mandatum
audiendo, firraiorem rcddebant disciplinara suam, ac a Domino eliam anlelucanis coelibus, nec de atxorum
recle vivendi rationera. manu, quam proesidentrum sumimus (ldem, /to. ae
Sacne vero Scripturae lcclionem excipiebant ex- Coron. milit., cap. 5 ) . A Juslino eliain marlyre,
bortationes, ail Auclor nosler. Antea Justinus raar- ut paulo ante vidimus, singularura synaxcon pr&ses,
tyr : E t r a , iliquit, navacLphov TbO Kvttytvuffxoyroc, ^ ft/oourrAf tanturanuncupatiir.Yerumipsemet Tertullia-
itpo€7xii{ 5cct \oyov r r v yovOcoj^AV x«ti irpoxXvjvtv T^C nus ubi de sacri baptismatis, in iisdem synaxibus col«
951 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 951
lati, administrationc disputat, apcrte designalqui sint A raria. In priscis ac quibusdam recentioribus excusis
iii pracsides. Ibi autem haec ipsamel ejus verba legi- non de oneraria. Pessime tandem in Pamelii editione
rntis : Dandi quidem baplismalis habet jus summus sa- non de ordinaria. Nam siugulis sallem mensibus, ut
cerdos, qui est Episcopus, dehinc presbyteri et diaconi, mox dicetur, ea summa deferebatur. Primam itaque
non tamen sine episcopi auctoritate, propter Ecctesia ieclionera cacteris praeiulit Rigaltius, tum quia in ve-
honorem, quo salvo, saiva pax est (Idem, lib. de Ba- tuslissimo codice habetur, tum quia hoc nomine dt*
ptism., cap. 17). Episcopi igilur liis aliisque Christia- honoraria significari putat summaro, quae nec venalis,
norum synaxibus prrcsidebant, et corum auctorilate, nec redempice, ut ail Terluilianus, religioms, atque ita
presbyleri et diaconi. nulli dehoneslamento erat. Minus itaque bene ex hoc
Cur aulem seniores ab illo vocarentur, his disccre nomiue illa duo de honoraria a iibrariis facta sunt;
est Cypriani vcrbis: Jampridem per omnes provincias, nisi his significari velis hanc summam a cbrislianis,
cl per urbes singulas, ordinati sunl episcopi in cetate qui a genlilium fastu omnino abhorrebant, non dari
antiqui, in fide integri, in pressura probali, in persecu- ad aliquem htimanura bonorein aucupanduin. S i vero
tione proscripti (Cyprian., epist. 55 ad Anloni.). lcgendum censeas non de oneraria summa, quae vide-
Cernis ibi episcopos vocari in aclale anliqtios, ac licel Chrisiianis nec molesla, nec oneri erat, haec
proinde seniores. Nonne ergo eo nomine Terlullianus B leclio nou ininus quam Rigaltiana confirmari potest
episcopos designavit, quorum saltem plurimi suo his sequenlibns Tertulliani verbis: Modicam unus-
tempore scniores erant, et aelate provecti ? Ad hacc quisque stipem menstrua die, vel cum velil, et si modo '
vero, ab eodem Cypriano dicunlur in pressura, id est, velit, et si modo possit, apponit. Nam nemo com-
crueiatibus pro Christi fide consianler loleralis pro- pellitur, sed sponte confert (Ibid.). Nou magno
bati. Alio tamen sensu ab Auclore nostro simpliciter igilur vel honori, vel oneri esse poterat ea modica
nuncupantur probati, nimirum aliorura suffragio ob pecunia, quam unusquisqtie pro libilo ac facultate of-
vitae suae sanclimoniam probati et electi. Ipse eniin- fercbat. Quod aulcm adjccit eam non esse quasi re-
vero haec ibidem subjunxil : Honorem istum non pre- demptce religionis (Idem, ibid., cap. 15 et 42), his
tio, sed teslimonio adepti. Neque enim pretio ulla res verbis elhnicos pcr^tringit, qui sacra omnia vcnalia,
Dei constat ( Tertullian. Apologet., cap. 59, p. 469 ut ipse ait, et infra ostendemus, habebanl, et pro eis
ct seq.). Nemo aulem, uli putamus, negabit ibi a exigebant inercodem.
Tertulliano hisce verbis honorem istum designari sa- Testatum postlucc Terlullianus faciteam summam
cros rainistrorum Dei ordiues, qui nullo penitus, sive stipem a Clirislianis datam fuisse menstrua die
quantumvis minimo, pretio, sed cerlo et gravi reli- (Ibid., cap. 39, p. 469), hoc est, scmel unoquo-
giosorum hominum lestimonio viris probatis et elcclis (] que mense. Stipero cnim menttruam sic explicat
conferri debebanl. Rationem si quaeras, hanc ab Aro- Marcianus : Permittilur tenuioribus stipem menstrnam
brosio, dictis Tertuliiani plane congruentem, accipc : conferre, dum tamen semet in mense coeant, quod non
Habes Domini prceceptum vatis Elisaei, Giezum punien- in Urbe, sed in Ilalia, et provinciis tocum habere di-
tis, exemptum gratis dare, nec vendere minislerium, sed vus quoque Severus rescripsit ( Lib. XLYII Digest., r i -
offerre; non enim pretio taxatur Dei gralia; nec in sa- tul. 22, leg. 1). Eodcra aulem Sevcro ituperaiite
cramentis tucrum qua?rere, sed obsequium sacerdotis hucc, uii supra annotatum est, Terlulliauus scribebaL
( Ambros. , iib. IV Exposilion. in Luc., § 52). Quid ergo, inquiel aliquis, nuittquid tunc refrixc-
E l paulo post: Inexpiabilis est enim venditi cutpa mi- rat Chrislianorum charitas? Nonne Aposiolus ad Co-
nisterii et gratia : vindicta ceelestis transil ad posteros rinlhios sciipserat : De coltectis qnce fiunt in sanctos,
(Ibid., jj 55). Postea id confirmat exemplo Simonis sicut ordinavi Ecclesiis Galatice, ita et vos facite. Per
Magi (Ibid., lib. IX, § 19), a quo simonia, tam saepe unam sabbati unusquisque vestrum seponat, recondens
canonibus Ecclesiic, ac sanctorura Patrum scriplis quod ei bene placuerit; ut non, cum venero, tunc coi-
damnata, nomen accepit. lectce fiant ( Paul. Episl. I ad Corinth., cap. XVI,
v. 1 et 2). Neqtie ibi ille lantum, sed in cunctis pene
ARTICUI.US I I .
jy epistolis suis, ait llieronymus, loquilur, etproscipit Ec-
De slipe, quam Chruliani in suis synaxibus o/ferebanl; clesiis gentium per unam sabbati, hoc est, die dominieo
• ubi reposita fueril; utrum illorum charilas tempore omnes conferre debere, quce Hierosolymam in sancto-
Tcrtulliani rcfrixerit; uc quibus, et ud quos usus qucerum solatia diriganlur (Hieronym. lib. advers. V i -
ab eis dabantur dispensata sinl. gilant. ). Jttssit ergo Aposlolus hascc collectas
singulis dominicis fieri, ac pccuniam apud aliquos
Qnanqiiam Terltilliani tempore :ib Ecclesia penitus deponi, donec egenis aliisque miseris et indigentibus
exsularet omnis simotiinca labes; in ea tamen domo, mitterelur. Littcris quoqtie Justinus marlyr manda-
in quam Christiani ad synaxes agendas solilo more vil IIUIIC morem suo lempore servattim, ac singulis
convolabant, rcposilum crat arcce genus, siculi ille quibusque synaxibus, die solis sive dominico coactis:
ait, non dehonoraria summa, quasi redemptce religionis ot tvTspjZn&s XAI / S o u / ^ c v s e , x « r e t rtpz^pirtu CXAOTOC
(Tertullian. Apologet., c. 59, p. 469 ). Alque ita r r . v c A u r o t f , h /9SU).CT«W Itfan, %tt\rb aui/cyo/xcvov n&pkrCk
quidem in duobus antiquioribus nostris codicibus. In i t f * c 7 T £ r t « f f o r r t e r A t . Qui copiosiores sunt, et volunt, pro
duobus vero recentioribus Colberlinis, non de hono- arbitrio quisqne suoquod visum est, contribuunt, el quod
 »55 DISSERTATIO D . L E NOURRY. 95*
sta coltigilur, apud prcepositum deponitur (Justin. \ Eccles., cap. 53, pag. 145). Quin eliam Cyprianusad
martyr. Apolog. 1, n. 67). presbyteros e l diaconos hncc scripsit in verba: Quan-
Si ergo Tcrlulliani actate lianc stipem mcnstrua tum ad sumptus suqgerendos sive iltis, qui gtoriosa voce
tanium die, eamque modicam Christiani erogabant, Deum confessi in carcere sunt constiluti, sive iis qui
nonnc illorum misericordia ct cbarilas, non paruro, pauperes et indigentes laborant, et tamen in Domino
uti anlea annotabamus (supr. cup. 42, art. 3 ) , i m - perseverant, peto nihil desit, cum summa omnis, quce
minuta et dcbilitata erat? Neque Cyprianus, ibi a no- redacta est, itlicsit apud ctericos distribata propter
bis ciiatus, id dissimulat, qui de duriori malronae ejusmodi casus; ut haberent ptures unde ad neccssita-
cbristianac in pauperes et miseros animo sic conque- tes et pressuras singulorum operari possint (Cyprian.
ritur : Locuples et dives es, et dominicum celebrare te epist. 5). Quomodo autem hac slipe et cleemosy-
credis, quce corbonam omnino non respicis, quce in do- nis necessitatibus egentium subveniciiduin essct,
minicum sine sacrificio venis, quce partem de sacrificio, sic ille consiituil: Quod si penuriam tatis, et neces-
quod pauper obtulit, sumis (Cypriun. Oper. et Elee- sitatem paupertatis oblendil, polest inter cceteros, qui
mos.). Verum tametsi quidam tunc avaritiae v i - alimentis Ecclesice suslinentur, hujns qnoque necessitas
tio correpti, nullam ea die stipem coufcrrent, mulli adjuvari; si tamen contentus sit frugalioribus, sed in-
nibilominus plura non solum menslrua die sed sicut jj nocentibus cibis. (ldem , epist. 2 ' , Eucratio)* Enm
t

ait TeriulJianuSi cum voJebanl, pauperibus dislri- itaque in modum, eamque ob caussam pecunia iu
buenda largiebantur. Ibi enimvero ille declarat l a n - synaiibus oblata, et apud clericos deposita, his, qtii
tam fuisse illam Chrisiianorum liberalilatem, uiejus- nominali sunt, indigentibus distribuehatur.
modi vel maxima: dilectionis operatio notam nimiae pro- Quamobrem TertuIIiantts hanc cbristianorum cha-
cul dubio pecuniaruin eflusionis nobis inurat penes ritatem, qua omnia pracler uiores, indiscreta habe*
quosdam videlicet genliles (Tertuilian. Apologet.,
t bant, tanlum extollit, quanlum in cthnicos eam, ut
cap. 39, p. 471). supra oslendimtis, avatitia et cupidilate insaliabili
Quanta autem esset illa Christianorum largitio ac dirimentes invehilur (Terlullian. Apologet. cap. 59,
bencliccntia e i subsequentibus adhuc agnosces Ter- pag. 471). Nec mirum, ail illc, si ab hominibus adeo
twTiani verbis, quibus aperte asseverat eam, tanquam avaris nec chrisliana religione imbutis convivlatur
pietatis depositum, dispcnsalam fuisse egenis alendis tanta charitas, uli in antiquioribus nostris codicihus, ct
humandisque, et pueris, ac puettis re ac parentibus in antiquis editionibus scriptumesl, in quarlo autcm
t

destitutis, jamque domesticis scnibus, item naufragis; etsimpliciter viotatur, sed eodem semper sensu. Rig «!•
si qui in melailis, sive ad mctalla damnati, et si qui in tius lamen contra codicum omnium fidem posuit ron-
insuiis, seu in insulas relegati, vei in custodiis, id est, ^ vivalur, id esl, christiana charilas convivium facit
carceribus, duntaxat ex caussa Dei sectce, alumni con Sed hacc correctio nullius lirmatur codicis anctori-
fessionis sucefiunt(Ibid.), hoc esl, chrislianas religio- tate. Deinde vero ibi Tertullianus loquilur de fralerna
nis sectatores, qui ob cjus confessionem bis poenis charilate, ab ethnicis adeo vioiala, ut chrislianorum
aifecti, pecunia a chrislianis Iibcraliier collala alun- coenutas, quibus ea potissimum alebatttr, lanquani
tur. Quamobrein i!le suum ad Martyres librum sic prodigas infamarent. Sed de his nunc agendum.
orditur : Inler carnis alimenta, benedicti martyres de- ARTICULUS III.
signati, quce vtbis et domina mater Ecciesia de uberibus
De data in Christianorum synaxibus coena, et prcemissis
suis, et sjnguti fratres de opibus suis propriis in carce-
ei precibus; ac contra impudentes ethnicorum calum-
rem subministrant, capite atiqutd et a nobis, quod fa-
nias ostendilur quam (rugntis , sobria modcstaque
ciat ad spiriium qnoque educandum (Idem, lib. ad
fuerit.
Martyr.,cap. 1 ). Et paulo posl : Quce jusla sunt
caro non amittit, pcr curam Ecclesice, et agapen fra- Comperlum prpfecto ethnici habcbant Chrislianos
trum (Ibid., cap. 2 ) . Anlea vero Juslinus mar- suis in synaxibtis coenassc; sed ignorabant ulitpto
lyr, a nobis laudatns, diieral hac pecunia pranpo- quanta modestia , frugalilatc el pielate hacc cocna
situni, apud quem fueral dcposita, opitulari bpv*™7< ^ condita fueril. Quaproptcr solito in cosdem Christia-
K*i xrp*i<
X
r / e * « c x*# T*7< aiflc v o ^ v vi it ein>jv « i r f « v >ti7r'.- nos eflrxMiato furore semper innammati : Coenulas
pdvctf, Ktti TO7C <v Sfsr/xo/c uvri, /oti r o / c itttptitiS^/Aot< ouVc nostras, inquit Tertiillianus, prmterquam sceteris in-
fevoec, Orphanis et viduis, aut his qui propter morbum, fames, ut prodigas suyillabant (Tertutlian. Apotogel.
aut atiquam atiam caussam egenl, quique in vinculis ' cap. 39, pfla.473). Duplei igitur eratbujusce accusa-
sunt, et peregre advenientibus hospilibus (Justin. lionis caput. E l priniuin qtiidem illas sceleribus, n i -
Apotog. 1, n. 6 7 ) . ntirum infanle occiso, ac horrcndo camis ejus pabulo,
Nohis quoqtie Etisebius eihibet fragmentum epis- et lurpissimo incestu fuisse infames. Sed totam hanc
tolae Dionysii C<>rinthiorum cpiscopi ad Romanos, ubi fabissimam accusationem, ul infra videbimus, Auctor
illorum laudat consueludinein, ab ipso orlam chris- noslcr fttndilus cverlit. Allcram vero prodigalitatis
tianac religionis cxordio, et a Soterc illorum episcopo criminationem coiilcrit nuda ac verissima coenaj iUius
auctain, qtia Chrislianorum, eiiam aliis in tirbibus de- expositione. Eum itaque narrantem autlirc, et ejus
geutium, et ad metalla damnalorum inopiam vario vcrba nobiscuin accurate eiaminare ne libi, qtiaeso,
bcneliciorum gencre sublevabant (Euseb. lib. IV Hist. grave sit. Sic auleiu i l l c , Coena nostra de nomine ra •
 IN TERTULLIANl APOLOGETICCM 950
tionemtui ottendit:id vocatur, quod dilectio penes Grce- A baud dubie quia pulabat ibi significari neminem esse,
cos: in antiquisedilionibus, vocatur wykxn, id quoddile- qui ibi ad plus aut minus comedcndum bibendumque
ctio opud Grcecosest (Tert. Apol.c. 39,p.475).Numquid cogerelur. Quid vero si Auctoris no>tri sensus sit,
ergo bls editionibus praefecti banc graecam vocem addi- lunc esurieutcs edissc non uttra, ul ipsemel postea
dere, quam graece nescientes iibrarii scribere ausi non ioquilur (Ibid. cap. 42, pag. 491), aul pcrperam : sed
sunl? Aiio tamen iniibro scripla ialiae ihvenitur, ubi quantum iiii capiunt, ad famem nimirum moderate
ipsc Tertullianus demarlyribus in carcercm missis haec depellendam; alque ita ul ad cibum polumque sumen-
scribit: Qucejusla sunt caro non amiltit, per curam Ec- dum necessitate non voluptate ducerenlur ? Continen-
clesice et agapen fratrum (Idem. tib. ad Martyr. , ter enim subjunxil: Bibitur, quantum pudicis ulite esi
cap. 2). Ibi autem nomen illud sua propria signi- (Ibid. cap. 59, pag. 477), hoc est, ea sobrietate, qua
ficatione pro charilale et diiectione accipitur. Eo pudicilia nuiluni inde delrimenlum accipiat.
lamen nomine in ejus Apoiogelico, uli ab Origene Hac ilaque in cibo el potu temperantia, ila saturan*
( Origen. tib. I contr. Cels.), a nobis aiibi citato tur, inquit (Ibid.), id est, iis adeo lemperate utunlur,
(tom. I Apparat. pag. 715), vocalur Cbristianorum ut qui meminerint eliam per noctem Deum adorandum
coena, in qua praecipue eminebat iliorum mutua d i - sibi esse. Nos vero manifeslum aiibi cuilibet fecimus
lectio et cbarilas. JJ (tom. I Apparat. , tib. III, dissert. i, cap. 6, pag. 712
Ilia igitur, in hujusce amoris pignus dala, non po- et seq.), tunc in more institutoque posilum, u l cbris-
terat utique dissoluta esse et prodiga. At quamvis in tiaui nocle ad Deuin orandum surgerenl. Quapropter
iiia aiiquid fuisseteiTusi atquesumptuosi, nonideo la- ad uxorem suam ilie scribebal: Laiebhne tu cum
men ab ethnicis viluperari debebat. Quanlumvis enim eiiam per noctem exsurgis oratum ( TerlulL lib. II ad
care constitisset, bac indigentes juvabanlur. Alqui, Uxor. cap. 5). Veruin in eo Apologetici loco non de
sicut oplime observat Auctor noster : Lucrum est pie- siugulis noclibus agilur, sed iis tantum, quibus festi
tatis facere sumptum (Terlvd. Apot. c. 39, pag. 4 7 3 ) . sacrarum synaxeou dies celebrabanlur. Per illud lan-
Tantum vero aberat, ut Cbristiani in banc coenam dem ccence lempus, inquit, Christiani ita fabulantur,
sumptus maximos facerent, ul suinma sane frugaiilate ut qui sciant Deum audire (Idem Apotoget. cap. 59,
t

ac modestia pncberelur. Eniinvero nibil intempera- pag. 477), quaecuiuque iili inter se dc rebus collo^ue-
tum aut immoderatum, vei, sicut ait Tcrtuiiianus, rentur divinis.
nitiil vilitalis, nihil immodestice admittit (Ibid. p. 477). Addit insuper hymnos adhuc pos'ea Dco decanla-
Nomen autem vile aiiquaudo sumilur pro sordido et tos, alque hinc, inquit, probalur quomodo is, a quo
abjecto aliquando etiam pro abuudanti; quo sensu
t canebantur, biberil (Ibid.), id est, quanla sobrietate
dixit Viigilius vilemque phaselum (VirgtL I Georg., C a c
iemperanlia biberit. At quis hayc tam sincera ccenae
v. 257), id est, ut animadvertit Servius, abundantem. christianae descriptione non inlciiigat qoautuiu mo-
Nam quod abundat, vile est; ut: vilibus autronerat po- derata, frugalis piaque fuerit?
mis. At si hoc posleriori signiflcatu Aucior noster ARTICULUS IV.
illud nomen accepit, sensus iliius erit nihii in cbris-
tianorum coena fuisse superfluum et redundans. No- De his quce post coenam in Christianorum synaxibua
agebantur; de aqua manuali; de accensis luminibus
bis lamen facilius persuadebitur adjectivum iliud vile
el synaxcon hora; de canlicis et hymnis; de gralia-
adhiberi priori seusu pro sordido el abjeclo. Cbris-
rum actione, et chrislianorum discessu.
tianorum euim coenam opponit gentilium conviviis,
in quibus iufames parasiti, bominum omnium vilissiuii Post coenam, eo, quo exposuimus, modo, datam et
admittebanlur,ad contumetias, sicuti ille loquitur, sa- Anilam, Iria adhuc a Christianis acla his Terluliianus
ginandi. Nihii eliam immodestice in illa cernebatur, vcrbis enarral: Post aquam manualem, el lumina, ut
alque plane discrepabat a mcmoralis ab illo ibidem quisque de Scripturis sanctis, vel de proprio ingenio
geniilium epulis, el Bacchanalibus, de quibus nos aiibi potest, provocatur inmedium Deo canere (Tertullian.
et infra adhuc agendum. Apologet. cap. 59, pag. 477). Primum ilaque nolavit
Sacrae porro Christianorum mensae non prius dis- D aquam manualem, quae nimirum ad manus ablucndas
cumbitur, iuquit Tertullianus, quam oratio ad Deum porrigebatur. Ea autem consuetudo non solum apud
prcegustetur (Tertutlian. Apologet. cap. 59, pag. 477). christianos, sed genliles eliam invaluerat. Narrat
Jam aulem dixcrat antea iilos icfeo congregatos, ut enira Mhetiaeus ante et post coeuatn, a Grxcisdatam
Deura, siculi auimadvertimus, precareulur et exora- abiuendis raanibus aquam, primamque K * r * yuph, se-
rent. Nunc itaque de his precibus loquilur, quas coenae cundam «Tr&v^«^<tt a veteribus appellari (Aihena*. lib.
praerailtere solebant. A l certe a Juslino marlyre dis- XI Deipnosoph., cap. 18, pag. 408; id., lib.\\ cap. 1,
t

ciraus eas fusas fuisse post sacrac Scriplura3 lectio- pag. 128, ei cap. 2, pag. 129 ). Quod quidem illc va-
ncra, et praepositi cohortationera, scd antequara panis, riis scriplorum testimoniis comprobat. Prius vero
vitium et aqua offcrrentur. edidit fragmenlum epistolae Hippolochi, qua scripserat
Pergit TertuIIianus: Editur quanlum esurientes expletos cibo conviyas manus lavisse. Meraoriae etiam
capiunt (Ibid.); quae quidem nostrorum et veterum Lampridius prodidit exhibita ab Hcliogabalo parasitis
codicum editorum lectio est. Displicuil lamen illa fercuia, iia ut per singula biberent, el manus, qvasi
Rigaltio, scribique propria auctoritate voluit, cwptun/, comedismt, lavarent (Lamprid., in Vit. Hetiogabat.
$5? DISSERTATK) D. L E NOURRT. 95ft
. pag. 345). Mos igilur ille manus post coenam abluen- A sub vesperam a coenatis, in aliis vero ante omnem
di, utpote bonestus, a Chrislianis quoque observa • cibum accepla (Socrat. lib. V Uistor. Eccles. cap. 2 ,
t

batur. Videsis Thcodoretuiu etalios (Theodoret. lib. I pag. 287; Soz. lib. VII Histor. Eccles. cap. 17. p. 755).
Hist. Eccles., cap. 18). Si autem illos de suo potius, quam anliquissimo atque
Explicatu ilaque difficiliora haud dubie plurimis etiam Tcrlulliani noslri tempore loqui dixerit, nec
vidcbuntur h;ec duosubsequenlia Tertulliani verba : id facile probabii, nec mulium proficiel. Nam T e i -
Et lumina. Nohis quidem id non latet, quod quidam tullianus, non secus atque Juslinus martyr, uti ex iis
annotarunt in Woverii codice scriptum ad lumina: patet quae superius annotavimus, disputal adversus
sed is solus codex caeleris omnibus praeferri non de- ethnicos, qui tam falso, quam audacler clamitabanl
bet* ibi autem Auctor noster monitos procul dubio horrenda prorsus in Chrislianorum synaxibus scelera
nos esse voluil lunc accensa fuisse lumina ; quia sub perpelrari, nonne ergo de omnibns pkme synaxibus l o -
vesperam Chrisliani congregabantur, coenabantque quitur, in quibus ea, quae agcbanlur, brcviter el vere
fiuito jam die, ac postquam ea omnia, quae enarra- exponil ? Certuin quoquc est christianos quibusdam
vimus, facta fuerant. Ob necessit&tem igitur, et ad in solemnitatibus, sicul Paschalis fcsti lolam noclem
fugandas, quemadmodum iiie alibi significal, nOctis pcrvigilasso. Ad suam namque uxorcm Tertullianus
tenebras haec iumiua accendebanlur (Tertullian. Apo- ^scripsit: Quis solemnibus Pa$chce abnoctantem securus
loget. cap. 7, pag. 306). Sed de liis jam aliquid aiibi sustinebitr ( Tertull. lib. II ad Uxor. cap. 4 ). Sed
t

observavimus, et postea adhuc animadverlemus (Di$- in Apologetico non de his tantum , sed aliis sy-
sertat. in Laclant. cap. 25, ari. 2). naxibus disserit, quas in multam noctem producere
Nobis vero aliquis prucul dubio objiciel: Si haec christiani consueverant. Nihii ergo prohibet quomi-
Christianorum syuaxes sub vesperum cogebanlur, ac nus antelucani coetus, et nocturnae couvocaliones
noclis initio coenatn illi iuchoabaut, cur idem Ter- appellarentur.
tullianus bos coetus alibi antelucanos appellal ? Cur Tertio Terluilianus narrat posl illam Christianorum
alio in libro d i x i l : Eucharistice sacramentum etiam coenam, ul quisque de Scripluris sanctis vel de proprio
anteiucauis cozlibus sumimus (Terluii. iib. de Coron. ingenio pote$l provocatur in medium Deo canere (ldem
t t

milit.y cap. 5 ). Neque alio nomine a Plinio Se- Apologet. cap. 59, pag. 477). Remota itaque mcnsa,
t

cundo in sua ad Trajanum iiiipcralorem epistola unusquisqiiehytnnum aliquem, aut desumptum cx sa-
vocalos esse testatur. l u ca siquidem, u l ipse Ter- cra Scriplura, aut proprio ingeuio in honorem Dei
tuliianus retulii, Plinius scripserat nihil in sacra- composituin, in lotius consessus et coronae inedio
mcnlis eorum christianorum se comperisse quam coUuscanendum provocabalur. A l Cyprianus Donatum ad
t

anteiucanos ad canendum Christo et Deo (Idem, Apo- psalmos quodam die concinendos hisce adhurialur
loget. cap. 2, pag. 275).Quin etiam hi coelus rursum a ^ verbis: Et quoniam feriata nunc quies ac tempus est
t

Terttilliano nomiuantur noctnriiae convocationes: otio$um, quidquid inclinalo jam sole , in vesperam
t

Quis nocturnis, inquii, convocaiionibu$ si ilaoporlue-

t diei superest, ducamus hunc diem lccti nec sit vel
t

r i / , uxorem a latere suo adimi libenter feret ? Et paulo hora convivii gratia cceleslis immunis: sonet psatmos
p o s l : A oii sciet maritus quid secreto ante omnem cibum
r
convivium sobrium et ut tibi memoria tenax esl vox
t t

§u$tes atqtte adeo matulinis horis ; et si sciverit pa-

9 canora aggredere hoc munus ex more. Magi$ cha-
t

nem non illum credit esse, qid dicitur ( ldem tib. 11 rissimos pasces, si sil nobi$ spiritatis auditio; pro-
t t

ad Uxor. cap. 4 ). Simili eliam modo Cypria-

t teclet aures retigiosa dulcedo (Cyprian. lib. ad Donat. %

nus ad Caecilium haec in vcrba scripsil: Ni$i $i in fin. ). Si quis aulcm objiciat ibi Cyprianum de
in malutini$ hoc quis verelur, ne per $aporem vbii re- sacris non loqui synaxibus, quid inde promovebit?
doleat sanguinem Christi (Cyprian. episl. 63 , ad Si cnim in communibus coenis psalmi cahtabantur,
Ccecil.). Quae tamcn iu aliis piurihus codicibus quanto potius in sacris synaxibus concini dehebant ?
nianuscriptis ita legtinlur: Uoc quis veretur, ne vi- Et ccrloPiinius, ab ipso Tertulliano citalus (Ter-
num offerat, ne per saporem vini odore ftagrante ab tullian. Apologet., cap. 39, pag. 467), ad T r a -
t t

inftdeli con$cientia odor vini hori$ malulini$ fuerit ag- janum, sicut autca vidiinus, scripscrat non aliud
nitus et agnoscatur esse chri$iianu$ dum no$ sangui-^
t t crimen in anteculanis Christianorum congregationibus
nem Christi in vini oblatione commemoramus. a se deprehensum, nisi quod hymnum Christo quasi
Difficultaiis bujus nodum quidam solvi posse aulu- Deo canerent. De his porro hymuis alibi disseruimus
mant distinguendo duplex synaxeon genus. Unum (Tom. I Apparal., pag. 413, 656 et 658).
enim esse aiunt, in quo Eucbarislia a Cbristianis je- Talis porro luit bujus convivii finis, quaie fuerat
junis summo mane sumebatur. Alterum vero iliud illius inilium: Nam oeque oratio, ail Tcrlullianus, con-
esse censent, de quo agimus, quod agapen vocabant, vivium dirimit. Finilo ilaque psalmorum, sive canti-
solebatque sub vesperam inchoari. Sed contra hanc corum, vel hymnorum canlu,Chrislimi preces rursus
responsionem facere videntur SocratcsetSozomenus, ad gratias Deo agendas fundebant. Deniqite inde disce-
qui asserunt non eumdem ubiquea cbristianisserva- dilur, verba adhuc sunt Tertulliani, ad eamdem curam
lum coetus suos agendi morem. Narraut quippe in modestice et pudiciliw, qui non tam comam ccenaverint,
quibusdam Ecciesiis sabbato, in aliis dominica die quam disciplinam(Terlullian. Apologel., cap. 39, pag.
actaa synaxei; saora.quoque mysteria ia oounuliis 477),faoceat, normam pie sancteque vivendi, ac
059 IN T E R T U L U A N I APOLOGETICUM 960
divimira et spiritalem qua pasti foerant, doctrinam. A componere. Ad nostrum enim propositum notasse
At de hoc modesto, religioso, pudico Chrislianorum sufficit Eusebiura faieri ea qus a Philone descripta
ab ecclesia discessu aclum a nobis alibi fuit ( lom. I vidimus, a Christianis fuisse observata , i«i pkivt
Apparat., pag. 713). T*C T»5C /ur/ilrjc foprHe 94LWJ%(Z*t» « * ' T*C & T«6r*tf
<ksxJ ni< , ,TO«C Tf Afyf90«i fit»6or«c *p*t fyiftKfymvf.
ARTICULUS v. t

Quomodo ex Therapeutarum conventibus ea conprmari Atque in primis pervigilia magnae soiemnitatis, piasqm
possint, quce de Christianorum synaxibus dicta sunt. in iisdem exercilationes, el hymnos qui a nobis recHari
sotent (Euseb. lib. II Eccles. Histor., cap. 47, p. 57).
Plura Philo judacus, ac po*t iilum Eusebius, de Nec est sane, quod quis objiciat hunc errasse, qni
Therapeutarum conventibus memoriac matidarunt iis hos Therapeutas reapse judanos , judaicamquc legeoi
similia, quac in Chrislianorum synaxibus acta hacle- profitcntes, pro christianis habuit. Tametsi enimvero
nus vidimus. Quamobrem cum haec muluam sihi lu- aliquid ibi humani passus sit; nemo tamen negare
cero dare possint, ncmiui iugraluni, ac pluribus forsan potest sacros Christianorum ritns, qui ejus atquee-
non prorsns inulilefore pulamus, si brevi cnarratione tiam superiori actate in Ecc-Iesiis obscrvabanlur, ipsi
ante oninium oculos ra ponamus, quac ab iliis The- non fuisse incognitos. Alqui aperte asseverat plures
rapcutis agebanlur. Nam hi sive niosaicam lcgem, uli g fuisse sacras Chrislianorum atque Therapeutarum in
Philo opinalur,sive chrisliauam, sicuti Euscbio visura suis coetibus similes exercitationes, ritus, et vigilias.
esl, sivc ul recenlioribus quibusdara placuit, ulram- Caclerum ex his, quac dc corumdem Cbrislianorum
que simul obscrvareut, cx liorum ccrle riiibus iila coena ac syuaxibus hactenus disputala sunt, manifos-
plaue firmari pobsuut, quac de Christiauis Tertullia- lissima omnibus esse debet impudentissima etbnico-
nus retulit. rum calumnia, qua illas et prodigas, el sceleribus
Narrat aulcm Philo judacus his Therapeutis, quos horrendis infames esse mcntiebantur. Tanlum quippc
Eusebius Marci evangelistac discipulos esse existi- lamque irapudens mendaciun» simplici veraque harura
nial, septimuin cujusque hebdomadis diem fuisse synaxeon a Tertulliano adornata, el ab aliis planc
festum ac sacralum, sed cum in primis, qui post confirmata descriptioue funditus evertilur.
scptem hcbdomadas recurrit(P/ii/. deVit.contempta., Ad bacc vero, in has synaxes, cum bom\ inquit
pag. 8 9 3 , ct $ 9 9 et seqq.; Euseb. tib. II Ecctes. Histor. Auctor noster, coeunt, cum pii, cum casti congregm-
cap. 16 el seq. pag. 55 ct seqq. ). Omnes vero illi tur non est factio dicenda, sed curia (Tertullian. Apo-
9 f

tam viri, quam mulicres co die in uuum locum, signo loget. cap 59, pag. 477). Non faciio quidem illiciia
f

dalo, conveniebant, inibanlque convivium, ac sublatis el seditiosa, nec qualis ethnicorum, ut infra dicemus,
in coehim oculis et manibus, precahantur ut Dco pla- Q esse solcbat : sed curia erat, u b i , queinadmodum
cercl. Absolutis precibus, discumbebanl pro cujusque Varro el Festus aiunt, cura sacrorum publica gere-
digniiale, ila tamen ut viri dextrum, foeminac vero, balur (Varr. lib. V de Ling. latin., § 6 ; Feslus ad r.
eacque oranes pleraque sponlesua virgines, sinistrum Curia), eaquc, u l Ciceronis verbis utamur, vindex
latus lcnerenl. Nihil aulera in hoc convivio appone- temeriialis, et moderatrix officii (Cic. orat. pro Flaeco,
balur nisi pauis pro ciho, ^al pro obsonio, el dclica- pag. 567, tin. 2 8 ) . Ibi autem si quis aliquid antet
tioribus pro coiidimenio hyssopus, scd omnibus pro peccaverat, pro merito casligabatur, ac praesides pia
polu aqua sola, aul frigida, aut senioribuscalida; ul- uniuscujusque officia sedulo docebant, et prudeuier
pote qui vinura iiabcrenl pro veneno. Summura vcro, moderabaniur. Quid ergo magis absurdumel £)lsum,
per totutn convivii lempus, oranium silentium erat, quam sacras illas congregationcs illiciloc faclionis ac-
dum ab uno tantuin aliqua propoucbatur cx sacris cusare, ubi Christiani, ut rccle asserit Tcrtuliianus,
Scripturis quaestio, vel proposita soivebatur. nemiuera lacdebanl, neniinein conlrislabaiit, nisi ad
Poslhacc coetui pracposilus hymnura a se composi- salutarera, sicut ait Apostolus, poenitentiam, si qui
tum, autsumptum cx sacris vatibus prxcinebai, quein forte fragilitale bumana, aut perverso animo in grave
unusquisque suo ac dccenti ordine iinitabatur, cacleris aliquod scclus lapsi fuissent (Terlullian. loc. cit.)
tunc silcnlibus, qui in extrema tanlum hymni ciau- ry Sedhi profecto paucissimi inveniebantur. Nara cacteri
sula voccm sinc scxus discrimine extollebant. Sub omnes hoc sumus, ait adhuc Tertullianus, hi t* 10

lata dehinc mensa, oimies consurgehant,ac, praceunte sanctis synaxibus congregali, quod et dispersi: hoc
cant >re, hymnos in Dci honorem, nunc uno ore, nunc
alternis psallentcs, gradum modorecta, modo rctror-
sum, aut ad dcxteram, aut sinistram movebant, ac
unum tandera simul omnes agebant chorum. Denique
ctim ila pernociassent, vultum corpusque totum ad
oi icnlcm convertenles, ac felicera faustumque dietn
ibi comprccali, ad sua unusquisque revertebantur.
Nostri vcro non esl inslituti nunc definirc nlrum hi
Therapeutx judaei au* cbristiani simul atquc judaei
fuerint, ct ortam ea uc rc inter crudttos non mini-
mam, et qux nondum dirempta nobis videtur, litem
uuiversi, quod singuli (Ibid.), nimirum probi, bom,
pii, casli, ut a nobis liaclenus abundanlius dcntoas-
tratuin est, et sequenti arliculo confirmabilur.
ARTICULUS VI.
Diluitur elhnicorum argumentatio contra pios castotqvt
Chrislianorum mores, inde petita, quod aliqui chrtt*
liani a tradita morum disciplina, doctrina, ct ipsamd
christiana rcligione defecerant.
Conlra h x c , quae de sanclissimis Chrislianorutn
synaxibus et moribus disputata sunt, nec ulli incoot-
perta esse poterant, audacler insurgebant etbn^
981 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 062
nobisque opponebant, de nostris, sic quidem loquilur A alibi vcro, hcereses subomantur (Idem, Apoioget., cap.
TertuHiantts, excedcre quosdam a reguia disciptince 47, pag. 519; idem, lib. I advers. Marcion., cap. 13,
(Tertullian. Apologet. cap. 46, pag. 515). Triplici au- et tib. de Prascript., cap. 7 ; idem, Ub. adv. Her-
tcm modo ab ea chrisliani cxcedere polerant: et mog., cap. 8). Quapropter ab illo non seroel, et post-
primo quidem quibusdam sceleribus, moribusquecor- ca ab Hieronymo philosophi appcllantiir patriarchae
ruplis; secundo, erroribus el h x r e s i ; lertio, turpi haereticorum ( Hieronym., cpisl. 43 ad Ctesiph*).
defectione ab ipsa tola religione chrisliana,etad i m - Quemadmodum aulem philosophi sacram veteris
pium deorum cultum regressu. Teslamenti, ut superius animadvertimus, Scri-
Quod ad primum aulcm spectat, quia gentilium pturam interverierunl, ila haerelici nostram hanc
iniquissima obtrcctactio ex iis, qua3 haclenus rctuli- noviiiolam puraturam , hoc est, novi Testamenli
mus, satis superque confulala fuerat, non plura ulique libros, suis opinionibus ad philosophica ssententias
Tertullianus, nec magis speciatim in Apologetico d i - adulteraverunt (Tertull. Apologet. cap. 47, pag. 519),
cenda esse censuil. Verum in suo ad Nationes libro id est, conali sunt tradilam in sacris Legis
criminationcm illam excutit ac refeiiit: At vobit, in- novas libris doctrinam ad phiiosophicas sentenlias
quil, dicimur pessimi et probrosissimi avaritia, luxuria, accommodare: sed falsa cum veris praepostere mis-
improbitale (Jdem, lib. I ad Nation., cap. 5, pag. 565).g cenles, ab ipsa veritate desciverunt, veraque aduite-
Ita sane illi solebanl Chrislianos calumniari. Quid raverunt documcnta.
vero respondel Terlullianus ? Non negabimus, ait, Verum expedite plancque, pergit ille, proe$crtbimu$
quosdam. Fatetur itaquc nec plane dissimulat quos- aduileris no$tri$, sive excepliouein hisce bacrelicis,
dam fuisse chrisliaiios, qui criminibus nonnullis i n - sacrae Scriplune corruptoribus, opponimus, iliosque
quinati crant. Sed quid inde contra cxleros, et multo vei eo solo argumento rcfcllimus, quod uua sit veri-
magis contra christianain rcligionem ? Nihil prorstts, tatis regula, quce veniat a Christo per comites ipsius,
inquil: imohoc ipsum pro ejus ct verilate et sanc- quibus atiquanlo posleriores diversi esse commenlatores
iilale stahilienda plurimum facit. Nam sufficit cl Itoc, probabuniur (ibid., p. 519). Aperlissime ergo deiinit
ait ilic, ad testimonium nominis nostri ac perfectai re- uuicam esse vcrae religionis regulam, quae nobis tra-
llgioni$, sinon omne$ si non plures (ibid.). Cujussane dita csl a Chrislo, et transmissa per ejus comiies Apo-
t

hanc pulchram ac vcram reddil rationem: Necesse slolos, ac ^rimos discipulos, a quibus illam et scripto
e$t inquit, in corpore, et quantum vetis integro aut et verbo accepimus. Quidquid itaque haeretici ab hac
9

puro, ut ncevu$ aliqui (pro atiquis) effruticet, aut ver- tradilionis norma diversum commenli sunt, nec a
rucuta exsurgat, aut lentingo $orde$cat(Ibid.). Scripsit Chrislu, uec a primis ejus discipulis profluxit, iilud
quidem cffruticel, sicut in lihro de Anima homiucm ex Q plane falsum cst. Nam his posleriores probabuntur.
duobus formari, ut duo pariler hominem ex utraque Scd a quo, amabo tc, probabuntur? Num ab ipso-
substantia exfruticent (Idem, tib. de Anim. cap. 27),
9
mel Tcrttilliano? Si res ita s i l , his verbis suum de
sive oriantur et crescant. At parva hac macula evi- Prce$criptionibu$ hcereticorum pollicitus est librum,
dcnlius ostendit totum corpus pulchrum esse, sanum ubi illud reipsa probavit. Sed satis inter erudilos uon
ej. pcrfectum. Sic ergo quidam, sed paucissimi, Chri- constat utrum hic liber anle vel post Apologelicum
stiani, lanquam nxvi quidam in lolo illorum corpore edilus fuerit. Nonne ergo potuit diccre probabuntur,
ac coetu clarius demonstrabanl summam chrislian» quia cuiiibet iiiud probatu facillimum eral?
rcligionis perfectionem. Caclerum palam ille affirmat hacrelicos etiam ante
Deinde vero Christiani illi, a recta rcgula abcrran- publicuin falsarum opinionum suarum examcii co ipso
les, pro dcliciorum gravitate in publicis synaxibus erroris convinci, quod novae sint, nec traditae a
solcbanl, ul antea vidimus (art. super.), admoneri, Christo, aut illius discipulis, sed ab iisdem baereticis
corripi, castigari, et aliquando lanquam incmbra pu- faiso excogilatx. Quapropler alibi se hacc fusius ex-
trida excommunicationis gladio amputari ac projici? plicalururo promittit in libro de Proescriptionibus hce-
Quamobrem alibi Auctor noslerad Scapulam scripsit: reticorum, uti ciarius hisce verbis expiicat : Alius li-
Depositum non abnegamus, matrimoniurn nutlius adul- p belius hunc gradum sustinebit adversus hwrelicos eiiam
kramu$, pupiltos pie traclamus indigentibue refrigera- sine relraclalu docirinarum revincendoe, quod hoc sint
9

tnu$ nutti malum pro malo reddimus. Viderint qui

9
de prce$criptionibu$ novitatis (Idem, lib. I advers. Mar-
sectam mentiunlur, quoset ipsi recu$amu$(Tertul. tib. cion., cap. 1 ) .
9

ad ScapuL, cap. 4), illos nimirum, qui sua propter Gcntiles igitur nihii prorsus ex haerelicorum cor-
scclera ex sacris ejecti erant coetibus Cbristianorum, ruptione adversus christiauae rcligionis verilatem et
quorum nomen roentiebantur. praeslanliam concludere polerant. Nam hi de Eccle.
Alii vero christianam religionem se profiteri ven- sia catholica penitus excisi, non amplius nisi nomine
dilabant, nimirum hxretici, qui de una, ul ait iile, via lenus, imo nq nomine quidem, christiani erant. A u -
doctrina? el vcritatis obliquos multo$ el inexpiicabiie$ dias veliro loquentem ipsuromet Terlullianum : Si hce-
tramhes $ciderunt, ac semetipsos aliosque in errorum relici sunt, chrisliani etse non po$$unt, non a Chri$to
et hoeresum abyssum egerunt praccipilcs. Sed b i , habendo, quod de sua eleciione sectati hcereticorum
inquit, orti sunl de pbilosophorum scmine, de quo- nomina admillunt (Idem, iib. de Pras$cript. hce-
. tum, sicut alibi dixit, ingeniis onmis haercsis animatur ret. cap, 57). Earo sane ob caussam chrisliani i m -
9 t
 963 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM
peratores voluerunt illos nomlne auctoris sui nun- A delioribus, et a nemine hactcnus excogitalis vexatio-
cupati, cujus scelus sunt in deserendo Deo imitati nibus ac lormentis excamificabaiitiir et necabanlur.
(Cod. Theodos., tit. deHarret., leg. 63, p. 190, f.VI), Plura autem illorum supplicia Terlulliamis recenset,
vel sicut apud Socratem aiebat Constanlinus Magnus, quae sine aliqua observatione a nobis praetermitti non
ut quorum secutisunl mores, eorum eliam vocabuloap- debent. Primum itaque : Quotidie, iuquit, obsidemur,
pellentur (Socrat., lib. I, cap. 9, p. 32). Ralioncm quotidie prodimur, in ipsis plurimum coetibus et congre-
si quacras, hanc a Cypriano accipe : Sicut diaboius gationibus nostris opprimimur ( Terlullian. Apoloqet.,
Chrislus non est, quamvis faiiat in nomine Uiius : ita cap. 7, p. 507).Nou pauci ergo,sedplurimi, non raro,
nec chrittianus videri potest, qui non permanet in Evan- sed sacpissime, in suis coetibus et alibi opprimeban-
gelii et ejus fidei veritate (Cyprian., lib. de Unit. Ec- tur. Nec mirum sane. Nam ethnici, omni prorsus hn-
cles.). Vides sane quauti roboris sit hoc ad- manitate deposita, parlim propriis animis. partim legi-
vcrsus quoslibcl hxrelicos argumenlum, quod ex bus obsequentes, in eos sceviebant. Quin etiam, quoaes,
pra?scriplionibus sive anliqua discipulorum Christi ait adbuc Terlullianus, prceteritis vobis, nimirum prs-
tradilione pclitum esl. Tertullianus enim aperle dc- sidibus, suo jure nos inimicum vulgus invadit lapidibus
monslrat nihil pcnitus genliles adversus religionis et incendiis (lbid.,cap. 37, p. 461)! nulla videlicet ex-
chrislianre perfeclionem conlicere posse ex pcssimis B speclata judicum senlcnlia, sed caeco impetu plebeii
illorum errorihus hacrcticorum; quippe qui veram gentiles lapidum ictibus obruebant Christianos, aut
Chrisli doclrinam ita corruperanl, ut ncc ipso chri- vivos exurebanl.
stianorum nomiue digni haberentur. Ad singula autem eorum 'supplicia ut veniamtw,
Tcrlium taitdem erat chrislianorum genus, qui fidei modoin insulas, inquit Auctor noster, relegamur
suac deserloresel apostatac, ad intpios deorum cultus, (Jbid., cap. 12, p. 341); sed aliis sane omnibus minor
lanqiiam canes ad voniilum, revcrsi fucranl. Sed fru- erat hacc exsilii poeua : modo in metaila damnatmtr
stra clhnict ex horum apostalarum criuiine aliquid (lbid., cap.ii, p. 341), ad ea nimirum maximocum
adverstis chrislianam feligioncm inferri posse arbilra- labore cfTodienda. Plurimi vero contrudebanior in
banlur. Natn qui datam Chrislo lidem violavcrant, horrendos carceres, inedia et fame consumendi, nisi
non eranl amplius christiani, nec polcranl hoc np- alii, ul supra diximus, Christiani eis opitulali fois-
pellari nomine. Quamobrem Terliilliaiiusclhnicos his sent. Sed ha?c Tertullianus in suo brevi quidem,
vcrbis compellal : Ejusmodi homines neque congre» sed excellenli ad Marlyres libro fusius proseqni-
gant, neque participanl nobiscum, facti post delicta de- lur ( Idem, tib. ad Martyr.). Praelerca ungulis, ait,
nuo veslri, quando ne illis quidem misceamur, quos deraditis latera christianorum (Idem, Apologet., cap.
vestra vis, alque scevilia ad negandum subegit,(Tertull., C 12, p. 559). Ungulae atitem ferrea erant instnimen-
UbAad Nat., cap. 5). Quam atilem hoc vcrum sil ex ta, lanquam fcrarum ungues fabricata, quibus elhniei
iis unusquisqtie facile iiitelligcl, quac Cyprianus alii- latera Christianorum sulcabant et dilaniabant. Quam-
que anliqui scriptorcs noslri mcnioriae hattd semel obrem ille poslea dixit: Nos ad Deum in equaleo
prodiderunt de lapsis, qui tyrannorum minis et cru- haud dubie, aut alia simili machina , expansos *ft-
cialibus christianam fidem ejuraverant. Sed dc iilis gutce fodiant (ibid., cap. 50, p. 441). Prudeutius eoim
opporluniordisputandi locus nobis dabilur. Recte ergo canebat:
Tertullianus etbnicos rtirsus alloquendo, sic conclu- Incensus his Asclepiades jusserat
dil : Sinc caussa illos vocatis chrislianos, quos ipsi ne- K\ isceraudum corpus, equuleo emlnus
gant christiani, qui se, id est Christi iUem neqare non Pendcre, et uucis uugulisque crescere.
{Prudenl. de sanclo Roman. v. 107 et seqq.)
norunt (lbid.). Veri siquidem christiatii, quibuslibet
dirissimis lormcntis vexati, chrislianae reiigiouis vc- Prosequittir TertuIIianus : Ad bestias impellimur,
rit\tem ad crudelissimam tisquc iuternecionem cou- sive iis, quae nos devorent, in theatro objicimur: ift
stantissiuie asserenlcs, inarlyrii coronani conseque- nos besiice, sicut poslea descripsil, insiliunt (Tertul.
banlur. Sed quid dc hjs sanctissimis marlyribus A u - Apologet., cap. 12, pag. 541; ibid., cap. 50, p. 445).
clor noslcr tradideril, jam explanandum est. D Qiiam frcquens aulem fueril illud Christianorum sup-
plicium indc colligas, quod in omni publica elade
CAPUT X V I .
statim gentiies, sicut adhttc ille teslificabatur, clema-
De christianis martyribus.
bant, Christianos ad teonem (Ibid., cap. 4 0 , p. 479)«
ARTICULUS PRIMUS. Alio autem in libro, ubi ethnicorum convenlus exa-
gital et condemnat: lllic, inquit, in nos quotiditan
Quibus ac quam variis horrendisque crucialibus Chrislia- leones expostuiantur (Idem, lib. de Speclac., cap. 27).
ni ab elhnicis torquerentur, et trucidarentur: ac cur Rursus alibi asseverat Chrisli hostes sub pedi-
Sarmenticii, et Semaxii vocati sint. ^ bus ejus jam cssc constilutos, omni adhtic popula-
NuIIa procul dubioChrislianorum virtus magis re- rium ccetu clamante Christianos ad teonem (Idem, lib. de
fulsil, quam inviclissima in lolerandis pro religionis Hesurrect. carn., cap. 2 2 ) . Quid plura ? Caslitaus
suae defensione suppliciis palienlia , constantia atque osoribus denuntiat timendum non esse ne non sinttpd
fortiludo. Qnanlo cnim majori elbnicis ob spretas la- acclament, Christianos ad leonem (Ideni, Exhort. a4
befactatasque eorum religiones odio erant, tanlo cru- ^ cast., cap. 1 2 ) . Atque ita conclamatum est adver^
 DISSERTATIO D. LE NODRRY. 966
sus Polycarpum, ut ex Eusebio discimus (Euseb. lib. A 9
nomine appellari fustem, ut ait Festus, t e r r » de-
1Y Uist. Eccles. c. 15, p. 52). Cyprianus quoque de
9
fixiun ( Fest. ad v. Slipes). Nomen vero axfs quem- t

se ipso scrip>it : Orto statim turbationis impelu primo 9

admodum idem Festus monet, varios habet signiflca-
cum me clamore violento poputus (lagitasset (Cyprian. tus (ldem ad v. Axfs). Aliquando enim sumilur pro
t

epist. 20). Quid auiem flaghaverit, nos Pontius
bis in illius Vita docet verbis : Maxime cum et suf-
fragiis sccpe repelitis ad teonem postularetur ( Pont.
in Vita Cyprian. p. 4). Expendas ilaquc veiim an huc
t
etiam coilineaverii Tertullianus noster,ubi de roma-
na plebe d i x i t : Nec ulti magis deposlnlatores Christia-
norum quam vutgus. Plebcii siquidem homines cacteris
t
longe frequentius postulabant clamabantque Ctrristia-
nos ad teonem. Si tamen existimes, ibi de quolibet
morlis gencre ab iis poslulato sermonem fleri, idque
probes, haud miillum resislemus. Scd intcrim ad atia
Christianorum lormcnta transeamus. Alii crucibus, ait B
septentrionaii cceli parle, aliquando pro tereti stipite
circa qtiem vertitur rota; unde nonnunquam a poetis
pro toto curru accipilur; denique pro scctili tabula.
At secundo sensu axis nomen a Terltilliano accipi v i -
detur, et ab illo significari marlyres aliquando ad
axem integrum, crebrius vero ad stipitem, sive fustem
terrae defixtim, sed axis dimidio minorem, revinclos
cremari. Ethnici itaque Chrislianis omnibus ridiculo
semaxiorum nomine insultabant.
Yerum hisce tantis tamquc horrcndis suppliciis sa-
tiaia non erat immanis, ac plane horribilis genlilium
crudelitas et rabies. Nam ipsis Bacchanalium furiis t

Auctornoster (Tertullian. Apologet. cap. 12, p. 559), t nec mortuis ait TerluIIianus, parcunt Christianis quin
t t

et stipitibus imponebantur, aut sicuti postea dixit, itlos de requie sepulturce, de asylo quodam mortis jam
cruces eos suspendunt. Alii cervices ponunt autut alibi t alios, jam nec totos avetlanl, dissecent distrahant (Ter- t

loqui maluit, gladiiguttura eorum detruncanl (Ibid. t tuttian. Apotoget. cap. 3 7 ) . Alia autem in disseria-
cap. 50, p. 415). Alii insuper ignibus uruntur, vel eos tionc ( Dissertat. in Lactant. cap. 10, art. 2 ) patefe-
9

ignes lambunt sicut postca ab illo diclum legimus

t cimtis quanta cthnici feritate in mortuorum et sepul-
(Ibid. toc. cit.).
t torum martyrum corpora bacchati fuenVit.
At haec varia suppliciorum genera in suo de Pudi-
cilia iibro sic explicat: Marlyr puta nunc sub gladio ARTICCLOS II.
9

jam capite librato; puta in patibulo jam corpore expan-

t
Quomodo sanguis martyrum semenfuerit chrinianorum 9

so; puta in stipite jam teone concesso; puta in axejam

t
isque majorem quam Cicero Seneca Diogenes, Pyr- 9 t t

incendio adstructo (ldcm tib. de Pudicit. cap. 22).

t
rho Caltinicus, aliique philosophi et oratores ethnici
t
t 9

Nequc lamen illis tantum cruciatibus christia-

ad persuudendum vim habuerit.
nos torqueri ipse denuntiat. Nam alio adhuc in l i -
bro memoral non modo giadium gravem et crucem ex-Q Tantum abest, u l e a , qux memoravimus, ac vix
celsam et rabiem bestiarum, et summam ignium pce- quidem sine horrore audiri possunt, mariyrum sup-
t

nam verum eliam omne carnificis ingenium intormen- plicia alios christianos a religionis suae professione
t

tis immanioribus, quae feris crudelius hominis inge-
nium excogilare poterat (ldem lib. ad Martyr.). 9
Alque ila ille paucis illis poslcrioribus vcrbis haud
obscure signiflcavil nullum esse lormentorum gevtus,
quo chrifetiaui (um discruciali non fuerint.
Quia vero aliis gravior, vel sicut mox ah eo scri-
plum vidimus, maxima crat ignium poena, hitic gen-
tiles eam a chrislianissaepiusrepelebant. Quamobrem
illos, uli ibi in codicibus nostris legimus, nunc id est noslrum audiat: Quis inquit, martyris aiicujus maxi-
delerruerinl; quin inde fortiores facti, plures ethni-
cos ad cam amplexandam traxerint, atque ila auctus
semper fueril iilorum numerus. Nam ipsimet ethuici
agnitis martyrum tot laniisque cruciatibus, miraque
prorsus constantia, tum profeclo ailiciebantur ut
tantac fortitudinis caussam curiosius inquirerent,
eaque comperta et deprehensa, fierent cbristiani.
Nobis autem si quis nolit credere, is Tertullianum
t
t

Suo tempore, sarmenlicios et scmaxios, non sine sar-
casmo et irrisione vocabant (ldem Apologet. cap. 50,
t
mam in tormentis constantiam intuilus, non contenf
platione ejus concutitur ad requirendum quid intus in
%

p. 5 3 ) . In antiquis vero edilionibus semissios quidam re sit ? Quts non ubi requisivit accedit ¥ ubi accessit
9
t t

autem legi volunt semassios el postea assis pro axis,p mori exoptat(Tertultian. Apotoget. cap. 50, pag. 555)?
t
t

quasi Tertullianus dicere voluerit Christianos revin- id esi, agnita et confessa illius religionis vcritate,
ctos fuisse ad stipitem sive palum dimidii assis. Sed tunc exoptat quibuslibet vitam finire cruciatibus, et -
quo sensu? Num eodem quo asseris signiflcalu? Sed suppliciis^ Ad Scapulam vero baec quoque fecil ver-
id parum probabile. Potior procul dubio et genuina ba : 4iuisque tantam tolerantiam spectans, ut aliquo
nostrorum etaliorum, uno tantum excepto eoque for- scruputo percussus, et inquirere accenditur quid sit in
sitan corrupto, omnium codicum videtur lectio. Nam caussa et ubi cognoverit veritatent et ipse statim
t t

ipsemct Tertnilianus, mentis suae optimus interpres, sequitur (ldem, tib. ad Scapul. cap. 4 ) . Omnis t

continenler adjecit, quia ad stipitem dimidii axis revin- itaque chris|ianus post religionis stiaa professionem
cti sarmentorum ambilu exurimur (Ibid.). Dixit ita- summo illius conservandae ac tuendae iiicensus studio,
t

qtre Christianos ad stipitem seu palum alligatos, ac paratus est ait adhuc Auctor nostcr, ad irnne supptU t

sarmentis undequaque circtimpositis igneque accensis, cium ( ldem Apologet. cap. 3 0 , pag. 445). Nihil t t

vivos comburi. Recte quidem, inquies; sed cur is d i - enim, inquiebat, nostra refert in hoc wo msi deeo t

tnidii axis stipes dicilur? At observa, quaeso, stipitis excedere (lbid. cap. 41, pag. 489). Sed majori nun- 9
967 1N T E R T U L U A N I APOLOGETICUM W
quam gloria dc illo se migrare exis.timabat, quam virtutem
L se ipsa esse contenlam (Cicer. tib. II de Divin.,
martyrio coronalus. pag. 2-18, lin. 14 ct seqq.). Facundioretiam ille mar-
Suscepia^ igitur chrislianae religionis neminem, sic- tyrum sangu s fuit Seneca in Forluitis, quae alibi
ut ille scite advcrlii, pudel, neminem pcenitet, nisi depcrdila ( Dissertat. in Lactant., cap. 10, art. 5), et
piane non relro fuisse. Si denotatur, gloriatur; si accti' a Lactautio citala animadvcrtimus (Laclant. lib. Y
satur, non defendit: inlerrogatus vet ultro confitetur : divin. Institut., cap. 1 5 ) . In boc autem libro de
damnatus gratias agil (Apol. cqp.i, p. 269). Neque id coniemplu morlis disputavcrat. Disertior quoque
audacius aut lemerc ah illo vcnditalum putaveris. fuit illc sanguis Diogenc, baud dubie Cynico,
Alio enim in lihro illud adhuc sic rcpelit: Neminem qucm ipsemet Tertullianus alio in libro his vcrbis de-
pudet, ncminem pcenitel, nisi pristinorum. Si denotatur, signat: Affectalio humana canincc ccquanimitatis stu-
gtoriatur; si trahilur, non subsislit; si accusalur, non pore formala (Ttrtultian. lib. de Palienl., cap. 2).
defendit; interrogatus, confitelur; damnalus, graliaj Ille autem, tesle Laertio, ad laborum toleraa-
agit (Idem, tib. I ad Nat., cap. i, p. 559). Neminem tiam se ipsum omni ex parte exerccbat, scripsitque
jgitur pcenitebat se christianum esse, sed relro, sive librum de morle, quo ad eam patienler ferendam
cilius et anlea, non fuisse,ac summo prislinoruin de- alios procui dubio bortabalur (Laert. lib. VI, in Vii.
lictorum, in letris idoiolatrix lenehris admissorum, \ Diogen., § 25 et 8 0 ) . Ad hacc vero, ideni mar-
dolore afliciebalur. Pnctcrea sidenotetur nb aliquo se tyrum sanguis summa eloquendi facultale vicit Pyr-
christianam religionem proGteri, et idcirco trahiiur rhonem, qui quidem, ut nolat Siobocus, docebat ni-
ad judicum tribuualia, non defendil: si accusatur, si h i i interesse intcr vilam et morlem (Stob. serm. 120,
iiilerrogalur, non resislit, non dissimulat, non negat; pag. 606). Dc illo aulem plura Laerlius, qtiem con-
sed ultro et glorians, confitetur (idem, Apologet., cap. suie (Laerl. lib. IX, in Vit. Pyrrhon., § 91 et seqq.).
46, pag, 511) ;ac Lycurgo, de quo nos postea cum Denique sanguiuis bujus major fuit facundia, quam
Tcrlulliano jjicemus (lnfra., cap. 14 , art. 5 ) , longe Cattinici, videlicct Suciorii, nb liicronymo citati
forlior, damnaius gralias agit. Quapropter Apologe- (Uieronym. prolegom. in Daniel.,pag. 1075), quinon
tico suo lincm his verbis imponit: Senlentiis veslris, solum historicus, sed sophisla eliam fuit. Yarias au-
elhnici, gratias agimus. Cur eigo? Quia cum damna- tem cdidit commentationcs a Suida el Yossio indica-
mura vobis, aDeo absotvimur ( Tertullian. Apologet., tas ( Suid. ad v. K « ) . / n u x & r ; Voss. lib. II de Histor.
cap. 50, pag. 556). Eumdem plane inmodum Lucius, Crcec, cap. 1 5 , pag. 225 ) , aliasque plures. Al
tcsle saucto Justino, gratias Urbico, qui ilium con- unam ex iis haud dubie legcrat Tertullianus, ubi de
dcmnaverat, relulit: 6 S> x * i ykpi* ei3t***t w/xwoyc/ palieiiiia et conlemnenda morte disseruit.
•K0Vr,p^V SffflCOTU»
TtSv TOt&WTWV V.^\ky6«.l, yCVWOTtW* * « i Saoguis jgilur martyium majorcm ad persuadcn-
itpic T*V UdripA x * i fiaiiiM*. riiv e v f o t v £ v icep€uso*0ati. dura vim habuit, quam ulla horuni aliorumquc ctbni-
Ei quidem se gratiam ille debere professus est: a malis corum quorumlibet scriptorum cloquciilissima ora-
quippe dominis se liberari, et ad Deum Patrem et regem tio. Neque id Terlulliano fuit probatu difiicile, sed
coetoruin transire ( Justin. Apotog. 2 ad Senat.). obvio omuibus, c l iiivictissimo hocce argumeuto:
Scd id, si necesse esset, infmitis propemodum excm- Non tantos, inquit, inveniunt horum verba disciputos,
plis facile posset comprobari. quoMtos christiani factis, hoc est, ctiuso sanguiite suo,
Non mirum itaque, si quo majori crudelilate cthnici docendo ( Terlullian. Apoiogel., cap. 50, pag. 555).
Christianos giadio demetebant, eo plures cx eorum Quantum enim ipso Tcrlulliani lcmpore mulliplicali
sanguine, quasi foecundissimo semine, oriebanlur. Sed fuerinl Chrisliani jam osteiidimus. A l vero Utaipsa,
audi, obsecro, Auclorem nostrum, qui hisce lotidem ita ille affalur genliles, obslinatio, quam exprobralis,
verbis ipsosmet ethnicos alloquilur: Nec quidquam magislra esl (Ibid.). Plinius enim Secundus, ab illo
proficil exquisitior quatque crudelitas vestra, illecebra pritts cilalus (idem, ibid., cap. 2, pag. 271), hoc obsli-
ect magis sectw. Ptares efficimur, quolies metimur a nalionis nomine ulilur in sua ad Trajanura imperaio-
vobis. Semen est sanguis Chrislianorum ( Tertullian. rein epistola, qua iili scripsil: se nihii Inveiiisse
Apologet., cap. 50, pag. 555). Alibi vero: Nec deficiet, in Chrislianis, prceter obstinationem non sacrificantu'
inquit, hcec secla, quam tunc cedificari scias, cum ccedifalsis iilorum diis. Tiiin deinde haec adjecit:
videtur (Idem, tib. ad Scapul., in fin.). Neque dubitabam, qualecumque esset quod faieren-
Quin etiam is ipsc inartyrutn sangtiis, lam forti tur, pervicaciam certe et inflexibilem obstinatio-
constantique animo elfusus, omnes prorsus gentiles nem debere puniri ( Plin., lib. X , ep. 101, pag. 575).
sive philosoplios, sive alios, qui quosdam ad toleran- Elhnici itaque pervicaciam c l inflexibiiem obsliuatio-
tiatn doloris, et morlis contemptum hortati sunt, nem appellabant hanc invincibilem Christianorum
cloquentia longe superavit. Nam eloquenlior fuit C i - conslautiam, qua omni crucialuura tonneutorumque
ccrone in Tuscutanis, sicut ait Terluliianus (Idem, gencre excarnilicari trucidarique malebant, quam vel
Apologet., loc. cit.). Harum aulem qusestionum liber niinimuni diis flcliliis dare granum thuris, vel reli-
primus, ut ejusdem Ciceronis verbis utamur, de con- gionera suam negare aut dissimulare. E a igitur nii-
tenmenda morte,secundus de tolerando dotore, de cegri-rauda prorsus animi forlitudo inagislra erat, qox
tudine tenienda tertius, quartus de retiquis animi per- ethnicis plane persuadebat verara esse soiam nostraia
turbationibus, quinlus docet ad beate vivendum religionem.
9G9 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 970
ARTICULUS III. A tullian. Apologet., cap. 27, pag. 433), seu mentali,
uii aiunt, restrictione, diis sacrificare, sicque abire
Quomodo Terlultianus refeltal ethnicos objicientet in- illa?si. Sed hi sane fraudulenta humanitatis specie da-
justam esse Christianorum a se vexalorum querimo- bant christianis consilium, qtio ipsorum credulilate
niam, quippe qui ad lormenla ac mortem, quam dis- abulerentur. Non aliunde autem, pergit Tcrtullianus,
f

simulata reiigione sua devitare poterant, sponte cur- boc consilium emanare poterat, quam ex patre
t

rentes, dici potius debebanl dementes el desperali; aemendacii diabolo, qui eosdera christianos aul vi et
quo jure hanc obtrectationem evertat exemplis Mulii, sacvitia, aut sallem astutia et dolo circumvenire mo-
Empedoclis, Didonis, Reguli, Anaxarchi, laconum licbalur.
pnerorum, atticce mulieris, Cieopatrce, el uxoris
Asdrubalis. Summum itaque, ul supra ostendimus ( Supr.
cap. 9, art. 5 ; tom. I Apparat., pag. 357), hi pia-
Eihnici m immanem ei horrendam suam in Chri- culum esse exisiimabaui ullo unquam raodo de $ua 9

stianos crudelitatein quoquo inodo excusarent, re- sicut ait Tertiillianus, religione mentiri. Quamobrem
spondebanl iis perire voleutibus nuliam ficri injuriam; malcbanl quoslibet, ac quanluravis horrendos cru-
imo vero dehere eos diligere, per quos, quam vo- ciatus experiri, iisque trucidari, quaih ullo minimo
lehant optabantque, mortem consequehantur. Sed B mendacio, aut ulla dissimulatione, aut exceptione
Tcrtullianus ostendit inanem prorsus futilemque esse mcniali, fingei e se aiiquem colere Deum, quem fal-
banc responsionem. A Christianis siquidcm pustula- sum esse noverant.
bant genliles, ut falsos deos colerenl, suumque ne- Ast si non dementis, inquiebanl ethnici, certe de-
g ircnt solum et verum esse Deum. At iilud quidem sperati hominis erat cuilibet suppliciorum generi, ac
in potestate ipsorum ac voluntale positum constan- crudclissim:c neci sese objicerc, quae jactis in ignem
ti>sime recusabanl, malebantque damnari, quam a duobusaut tribus thuris granis faciiiime deviiari po-
D>o excidere ( Tertullian. Apologel., cap. 49 , pag. tuit. Jam vero a nobis ( Ditsertat. in Minut., cap. 12,
528), id est, eum reluctante conscieutia Deuin negan- orr. 1, et Ditsertat. in Laclani., cap. 10, art. 3 ) ob-
do, a divina ejus gratia excidere, ac pcenis brevi fi- scrvatum esl cbristianosab clbnicis appellatos deplo-
nicndis,el summo scelere deciinalis, merilo incidere ratac et desperalae faclionis homines, propterea quod
iu xternas. omnia tormenla, et quodlibct crudclissiniura morlis
Invicto igitur alacrique animo pati plane volebant, geuus despicerent, nec vererenlur. Rcpulsain vero
verum eo more ait Teriulhanus, quo et bellum
t
ab aliis ibidem vidimus absurdam hancce criminatio-
tniles ( Ibid.). Ita enim in omnibus inedilis et edi- nem. Quid aulem Terlullianus ? Nulla, inquit, despe-
tis codicibus anle Rigaltium, qui solita liccnlia ulli- C ratio aul perdilio est, ubi minime dubia victoria, ubi
nium uomen miles penitus abstulit. Sed ipsamct certtiin placendi Deo pignus, ubi securum aetcrnac
Auctoris nostri oralio illud postulare omnino videlur. felicilalis praemium ( Tertultian. Apologet., cap. 50,
Sanctissimos enimvero inartyres nostros, ante tyran- pag. 550).
noriim iribiiualia de religione sua certanles, cum aliis Sed agedtira, qua quaeso fronte raartyres nostri,
c >mponit militibus, qui aperto marte, niamique con- morteni pro vcra sua rcligione iaeto lubeniique auimo
serta, cum reipublicae hostibus dimicanl ( Ibid. ). obeuntes, poterant nefandae desperationis ab ethni-
Prcelium siquidem, ait illc, et postea Lactanlius, mar- cis accusari (Ibid.) ? Nonne illi ipsi muitos ex
lyris cst, quo ante judicium tribunalia sub discrimine suis, qui dirissimis tormentis, neceque horrcnda se
capilis ( Lactant. lib. V divin. lnslit., cap. 11, pag. occidi ultro passi fuerant, non suinmis tantum lau-
Wl;Tertullian. loc. « ' / . ) , non armata quidem ferro dihus, scd aHeroae gloricc titulis, ac statuis exor-
oianu, sed invicta patientia pugnnndo, victoriam tam navcrunt (Ibid. )? Nain praelermisso maguo gla-
cerlam quam glorio«atn reporlat. At nullus quidcm diatorum iiumero, q u i , sicul infra dicemus, stiain
miles libenler se coinmittit praelio, in qun qtiia peri- vitam, iisdem ethnicis laudantibus, sponle fcris ob-
clilaiur, uatuiali limore trepidat. Ubi vero praeliurn jectam, sipe s;cpius amittebant, cerle Mulius, inquit
semel inire compulsus cst, totis piiguat viribus, Auctor nosler, dexleram suam tubens in ara cre-
luucqiie Inctaiur cum reportata est victoria. Ad hunc mavit, ut hoc factum fama ejus haberet (Idem, iib. ad
igitur niodum marlyr piignando adversus lyrannos, Martgr. cap. 4 ). At de hoc ipso Mutii facto alibi
ingcuito omnibus timore periculum reformidat. Dc disseruimus ( Dissertat. in Minut. Octav., cap. G ,
paitalamen vicloria taulo gaudio perfunditur, ut prae- art. 5 ) .
litim quod decliuare ampius non polesl, nou niodo Nonue eliam Empedocles, ait illc, lolum sese Ca-
vclit, sed amel etiam, omnibusi|ue viribus cum ty- tanensium jEinceis ignibus donavil. Male in manuscri-
ranuis dimicet. Non putabat ergo Tertullianos pr;e- ptis codicibus , Atheniensium Alheneis. Aiio quippe iu
vertendum inconsiderata temeritate tercpus martyrii, iibro a uobis jain citato scriptum ab illo legimus :
v

sed quoiies, Deo ita permiltenle, offerebatur, tolies Qui in ignes jEtncei montis di$$iluit (Tertullian. Apot.
invicta animi foriiludine subcundura. cap. 4 9 , pag. 528; et lib. ad Martyr., cap. 4 ) .
At quidam ethnici aliis mittores, et in Chrisiianos Alihi vero ; Empedocles quia $e deum delirarat ne
magis propcnsi, tirgebant illos esse demcnlcs, qui alijua sepullura condiliore putre$ceret, assum se matuit,
facilc poteraiit, numenteapud animum propo$ito( Ter- in jEtnam preecipitando (Idem, lib. de Anim. cap. 52).
TEUTILLIANI I. (Trente et unc.)
971 IN T E R T U L L I A N I APOLOGETICUM 972
Prius autem Horatiug cecinerat: A Nazianz. carmin. lamb. f 8 ), Iflius vas et utrem.
. . . . Dtcam SkmRque poetas Ad mulierum exempla indc Tertulliawtts regreditur,
Narrabo iaterttuin: deus ujunortaUa bahert nitque : Attica merelrix, carnifici jam faiigalo, pos-
Dum cupit Empedocles, ardentcm frigtdus iEtnam
Insiloit. treaio linguam suam comesam ut faciem tyranni smien-
(Uerat. de Arl. peeL v. 465 et seqq.) lis expuii; ut exspueret ei vocew, ne conjuraios con-
Plura sl desideres, constile Laertium , Lucianum, fileri possel (Tertull. Apot. c. 50. P. 530). EaiJem Ule
Cregorium Nniianienom , et alios (Laert. lib. VIII in duobus aliis in libris (ad Nathn. c. 18, p. 584; sd
VU. Empedac. § 69; Lucian. diatog. Menip. p*g. 142 Martyr., c. 4, $ 17), sed divcrti* verbis retuiil. Ab
et lcaromeni. pag. 751. et lib. II Histor. pag. 598). Arnbrosio aulem nuncupatur : Pylhagorea ex w>-
Tum deinde Tertullianus : Aiiqua, inquit, Cartha- ginibus (Ambros. tib. I de Virginib. c. 4, 117 ). ViJe
ginir conditrix rogo secundum matrimonkim dedtt (Tert. si piacel quac in hunc Ambrosii locuiu suboota-
Apologet. e. 50, p. 550). Ita omnes nostri codices et vhiiiis, ct quae de itla diximus iu superiore hujus Ap-
non ediii et editi. Itaque Donnulli frustra legetidum paratus nosiri tomo, ubi uionuimus ipsi Leaemc nnnien
putant non quidem Aliqua , sed Etisa. Dido enim his indiluin (Tom. I Apparat. p. 1250).
verbis tam perspicue designatur, ul nemo sit, qui Multo difficilius illud videbitur, qiiod Auctor nosler
eam illico non aguoscal. Quoctrca Ilieroiiymus simili B continuo subjunxit: Zeno Eteates consuttus a Dionutio
plane modo alleubi scripslt : Stringam breviier regi- quidnam phitosophiu precstaret, cum respondissel eon-
nam Curlhaginis, quce magis ardere votuit, quam Uiar» temptum mortis ftagettis lyranni subjectus, sententiam
9

bte regi nubere (Hieromjm. epist. $H, ad Ageruch.; suam ad mortem usque signabal (Tertuttian. Apologei.
ot tio. 1 adv. Jovin. At illc tamen, qucmadmo- c. 50, p 550). In manuscriptis nostris eodicibus, ante
dum Tertnllianus, ilhid idem alibi enarrando, ipsam nomen /tagettis legitur impassibitis , in auliquis edi-
nomine suo appdlat ( Tertuttiatt. tib. I ad Nat. c. tionihiis impassibilibus. Scd Rigahius hoc verbum,
18, p. 584 ). Sed haec nc grammaticorum quidcm tanquam ab imperito librario perperam addilum,
pneris, Virgilium quotidie legentibus, incompcrta csse rcsecavit. Quid vero, si Zeno impassibilis dicatur pro
possunl. insuperabilis, ut pote qui nullis cruciatibus vinci un-
Pergit Auctor nosler; Rcgulus ne unus pro mntt-s qnam poiueril* Jure forsitau potiori Rigatlius dixisset
hostibus viveret, toto corpore crucea patitur (ldcm Apot.in hoc Auctoris noslri texlu corruptum fuisse a libra*
t

c. 50, p. 530): vel sicuti alio m libro cdicere matuit: riis Dionysii nomen. Teslatum siquidem Laertius fecit
Crucis novitatem numerosce et abstrusce Regutus ve- Zenonem Ele.item morluum esse circa septuagesimam
sterlibenter dedieavit (Idem, tib. ad Martyr. c. 4, et nonam Olympiadem (Laerl. lib. IX in Vita Zenoni$ t

tib.de Exhort. castit. c. 31). Sed id Paulo e x p l i - C § * 9 ) -

A l (
li n c i r c a
nonagesimam quarlam Dionyjius
calius , hisque verbis ahbi edisscruit : Regulus, dux senior lyrannidem exercuissc pcrhibctur. Abh<>c ila-
Romanorum, caplus a Carthaginensibus, cum se que, Zeno nec cruciari, nec occidi poluit. Non prorsus
unum pro multis captivis Carthaginensibus compensari ergo immerito aut TerluIIianus niemoria lapstis argui
voluisset, matuit hostibus reddi, et in arcos genus sti-polest, aut oscilautes librarii hatul insolilo crrore
parus undique extrinsecus , etavis conftrus , tol crucesDionysium proNearcho, autDemyso, aut Diomcdonie
sensit (Idem, Apologet. c. 50, p. 530). Crudelissimum postea scripserunl. Nam varii scriptorcs, ul alibi
itaquc hoc suppticii gentis vocat novitatem , hactenus oslendimus (Tom. I Apparat. p. 1246), narranl Ze-
non usitatam crncisnumerosce , clavis videliccl acuiis nonem Eleatem ab uno cx illis torluin ac necatum
undiqoe eminentibus, atque abstrusa» (Idem, Ub. I ad fitisse. Nec movere qucmquam debet, quod Zeno de
Nat. c. 18, p. 584, et tib. ad Martyr. c. 4), quia, ut affeclala lyrannide, non autem, sicut ail Terlullianus,
Tubero apud A . Gelium testiflcaiur (Cell. tib. V de philosopbiac bono inlerrogatus ab illo fuerit. Quid
Noct. Alli. c. 4), in atras ct profundas tenebras euim vetat, quomiuus tyraunus habita de prodilionis
illum, in arca itla inclusiim, quotidie claudebant, do- consciis quacstione, ab eo peticrit quidnam prscstaret
nec ardentissimis exorli solis radiis urendtim expo- docerelqtte philosopbia , ut hac ititerrogatione illud
nerenl. At de hoc Regttli suppticio alibi ogimus (Diss. J) proditionis crimen acrius exprobrarct ?
in Mmut. Oclav. c. 6, art. 3, et Dissert. in Laclant. Denique superbienliitm patienlia sua gentitinm
c. 10, art. 3). agmen his Teriullianus in Apologetico claudil verbis:
Explanatum quoque a nobis fuit quod TertuIIiantis Cerie Laconum ftagclla, sub ocutis etiam horiantnm
de Anaxarcho subjtiuxit: Cum in exemptum, piisanar propinquorum acerbata, tanlum honoris confernnt,
9

pito contunderetur: Tunde, tuude, aiebal Anaxarchi

% quantum sanguinis fuderunt (Tertultian. Apolog. c. 50,
foltem; Anaxarchum enim non tundis. Fottem ibi eo p. 550).In stto aulem ad Nationes lihro haec se qttidem
sensu dixil, quo Lucihus, a Nonio citatus, fotticutum tacere velle sic lestalur: Ut taceam de Laconica gto-
scripsit pro corpore (Tertullian. Apotoget. c. 50, p. ria (Lib. I ad Nation. c. 18, p. 584) : sed acuteo non
550; tom. I Apparat. p. 1147; Non. deSignific. verbor., minus acuto ptingit ethnicos. Verum claritis scripsit
c. 2 ) ; Amobius vero: Nihit nobis est promissum ad ad Martyres hunc plane inhumanum morem usquead
hanc vitam , nec in carnuncutce hujus folticulo (Arnob. stiam perseverasse aetalem : Hodie, inqnit, apud U-
in fin. iib. II advers. gent.). Graece aulem Grego- cedwmonios sotemnilas maximnest tixpiMrty**ti idest, 9

rius Nazianzenus scripsit, T&V a^rev 0 v U x * v (Greg. ftagellalio : non tatet in quo sacro ante aram uobilet
»75 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 974
qnique adolescentes flagetiis affiiguntur, adstantibus A peccata omnia remiltuntur, ac prcclium ex quo ticto-
parentibus ac propinquis, atque uti perseverent adhor- res chri$liani, palmata veste ornati et triumphali cur-
t

tantibus. Ornamentum enim et gtoria deputabitur ma- rn in paradisum vehuntur.

jore quidem titulo, si anima potius cesseril plagis, quam Maxima profecto, siculi vidimus, et omni laude ma-
corpus (Idem, lib. ad Martyr., c. 4). Sed de bis jor fuit invictissima marlyrum foriitudo, qua acceptam
plum jam in primo Apparatus noslri lomo enarravi- a Christo religionem suo sanguine, tanquam publico
mtis (Tom. 1 Apparat. p. 1246). sigilio, obsignarunt. A l eo saue libenlius illuui profu-
Duarum insuper mulierurn exempla in iibro ad derunt, qtio certius noverant fore ut marlyrio omticm
Nationes protulit (Tertullian. lib. 1 ad Nation. c. 48, Dei gratiam, oinniumqtieveniain peccatorum adipisce-
p. 584). Prima ab illo simpliciler vocaiur Regina rentur. Cur cnim chrUlianus tam ardenter marty-
jEgypti, nimirum Cleopatra, quce bestiis suis hoc est, rium oplahal? Ut eo, inquit Tertullianus , Dei totam
t

aspidis ad se clam delatac morsu nsa esl qua morlein

%
gratiam redimat ut omnem veniam ab eo eompensatione
t

sibi conscivit. Magis aulem perspicuc bac ad Mariy- snnguinissui expediat (Tertullian. Apologel. cap. 50,
rcs scripsit : Deslias foemina lubens appetiit, et utiquepag 530). Ralionemsiexposlules, statim respondehit:
aspides scrpentes, tauro vcl urso horridiores, quas Cleo-Omnia enim hnic operi delicla donantur. Alio autem
patra immisit sibi, ne in manus inimici perveniret R in libro docet illud secundum esse baptisma, quo gra-
( tib. ad Martyr. c. 4). Sed hoc famosrc mulieris tia Dei donalur, omniaque peccata, aule sacratissi-
facinus sarpius ab historicis Suetonio (Sueton. lib. mum illud aquae lavacrum commissa, plane | euiius-
II tii Vit, August. § 3 » ) , Plularcho (Plularch. in Vit. que remittuntur. Sed ipsum, sipiacet, loquenleui
Antonii p. 954), et aliis , necnon a poeuis decanla* adhuc audiamus : Est quidem nobis etiam secundum
9

tum est. Quapropler haic Horaiii, quae ad Tcrtulliaiii Itvacrum, unum etipsum, sanguinis scilicet, hoc cst
propositum magis conducunt, carmina ciiasse satis martyrii, de quo Dominus : Habeo, inquil, baptismo
crit: tingui, cum jam tinclus fuisset Hos duos baptismos
Ansa et jacentem visere regiam, de vuinere perfossi lateris emisit, quatenus qui in san-
Yultu sereno foriis, et asperas guinem ejus crederent aqua lavarentur; qui aqua lavis-
t
Tract&re serpentes, ut atrum
Cor|M>re couibiberet veneoum: sent, etiam sanguinem potarent. Hic est baptismus qui
Deliberaia mone ferocior; lavacrum, et non aeceptum reprcesentat, et perdiium
Saevis Ltburnis scilicet invidens
Privata deduci superbo reddil (ldem, lib. de Baplism. cap. 16). At illud
Non humilis mulier triumpho. ab eo.issertum vidiinus (Supr. c. 11, art. 5 ) , quem-
(Horal. lib. 1 Carmin. od. 37, v. 25 et seqq.) admodutn a discipulo ejtts Cypriano, qui practerca
Allera porro nitilier carlhagincnsis, Asdrubale mari- C majorem hujus, quam prioris baplismi gratiam his
to ail TertiiUianus, in extremis patrice conslantior veibis palam pncdicat : Primum bapiisma credentibus
t

(Teriull. lib. I ad Nalio.i. c. 18, p. 584), sive, ulalibi dedimus, ad aliud quoque singutos prceparemus insi -
d i x i l , jam ardenle Carthagine, cum marilum suum nuanies et docenles hoc esse baptisma in gratia majus,
supplicem Scipioni videret cum filiis suis in incendium iu potestate sublimius , in honore pretiosins; baptisma
9

pairice devolavit (Idem lib. ad Marlyr. cap. 4 ) .

t t inquoangeti baptizant,baptismain quo Deusel Christus
CIIIII eniin rescivissel Asdrubalem , capla Carlhagiue, ejus exsuliant; baplisma, posl quod nemo jam peccat;
vitam a Scipione impelrasse, seque ab eo dercliclam, baptisma, quod fidei nostrce incrementa consununat; bap*
in incensic urbis ignes se cum filiis injecisse me- tisma, quod nos de mundo recedentes, statim Deo copulat.
nioratur. Yidcsis Yalerium Maximum ( Valer. Max. In aquos baplismo accipitur peccatorum remissio, in san-
lib. III, cap. 2 Extcrn. § 8 ) , aliosque historicos guinis corona virtutum ( Cyprian. de Exhorlal. mar-
bcriptorcs. tyr.). Brevius vero aiibi : Numquid, inquit, polesi vis
Tot autem cum virorum tum mulicrum exemplis baptismi esse major aut potior, quam confessio, quam
recte Tcrlulliaiius denton^lrat Christianos, sibi ob passio, ut quis coram hominibus conftteatur, et san-
solam rcligioncm illata abcihnicisniortc lubcntissimo guine suo baptizetur ( ld. ep. 75. ad Jub. )? Eadem
t

animo occumbentes, ab his perperam demcntia; et D illc alibi rcpelil ( idem epist. 55. tib. de Orat.
t

despcrationis accusari. Nam sumiuis ilit laudibus ct Domin.), quae confirmat Auguslinus ( August. lib.
bonorum lilulis suos , hactenus memoratos cumula- 1111 de Civii. cap. 1), ubi variis Scriplurac sacrae ver-
baul. A l longc majoribus digni eranl cbristiani marty- bis oslendit tatilum valere marlyrium, quanlum si
res, qui non caduca? vanaeque hominum gloriae ca- quis sacro baptismatis fonlc abluerclur. Ibi vero ad-
ptandae, sed aelernae felicilalis comparandae caussa, jicii : Quid enim pretiosius, quam mors per quam fit,
9

horrendis plane cruciatibus se exearuificari mirum pla- ut et delicta omnia dimittantur, el merita cumulalius
ne in modum paliebantur. Persuasissimum siquidem augeantur. Ambrosius aulem pressius Terluiiiani nostri
babebant se martyrio scmpilernam beatiludinem con- vestigia secutus est: Non unum, inquil, est bapiisma?
scculuros. Sed id a nobia pauio enodatius explican- Unum est, quod hic tradit Ecclesia per aquam ei Spi-
9

dum est. riium sanclum, de quo dicil Dominus Jesus : c Baptisma

ARTICULUS IV. habeo baptizari quod vos nescilif.t Utiquejambaptizatus
t

Quam perspicue Terlultianus doceai martyrium esse $e- in Jordate fuerat, sicut superioradcclarant: sed sithoc
ctmdum baptisma, quo tota Dei gratia redimitur baptismum passiows, quo etiam sangnine suo unusquis*
f
971 IN T E R T U L L I A N I APOLOGETICUM 972
Prius autem Horatiug cecinerat: A Nazianz. carmin. lamb. 1 8 ) , illius vas et utrem.
. . . . Dtcam Sfculique poetae Ad mulierum exempia inde Tertuilianus regreditur,
Narrabo iaterilum: deus immortaUa baberl ailque : Attica mereirix carnifici jam faligato, pos-
t
Dum cupit Empedocles, ardentcm frigtdus iEtnan)
Insiluit. treoio tiuguam suam comesam itt faciem lyranni smvien-
(Ueral. de Art. peeL v. 465 ef soqq.) tis expuit; ut exspueret ei vocem, ne conjuratos con-
Plura sl desbieres, consule Laertium , Lucianum, fileri pauet (Tertuli. Apol. c. 50. p. 530). Eadem ille
Gregorium NnziaitBenum , et alios (Laert. lib. VIII in duobus aliis in iibris (ad Nation. c. 18, p. 584; ud
VU. Empedoc. § 69; Lucian. diaiog. Menip. pag. 142 Martyr., c. 4, $ 17), sed divcrsi* verbis retuiit. A b
el lcaromeni. pag. 751. et iib. II Histor. pag. 598). Arnbrosio autem nuncupatur : Pylhagorea ex vir-
Tum deinde Tertullianus : Aliqua, inquit, Cartha- ginibus (Ambros. lib. I de Virginib. c. 4, { 17 ). Vide
ginis condilrix rogo secundum malrintonntm dedHt (Tert.si placet quac in liunc Ainbrosii locum subnota-
Apoioget. e. 50, p. 550). Ita omnes nostri eodices et vinnis, ctqtiaede illa diximus iu superiore hujns A p -
non editi et editi. Itaque nonnulli frtistra legendum paratus nostri (omo, ubi monuimus ipsi Leaemc nnmen
putant non quidem Aliqua , sed Elisa. Dido enim bis indituin (Tom. I Apparat. p. 1250).
verbis lam perspicue designatur, ut nemo s i t , q u i Multo difficilius iltttd videbiiur, quod Auctor noster
eam illico non agnoseat. Quocirca llieronymus simill B continuo suhjunxit: Zeno Eleates consuttus a Dionysio
plawe modo allcubi scripslt : Stringam breviter regi- quidnum phitosophia prcestaret, cum respondisset con-
nam Curthaginis, quo3 magis ardere voluit, quam liiar- temptum mortis, ftageltis lyranni subjeclus, sententiam
bre regi nubere (Hieronynt. epist. 91, ad Ageruch.; suam ad moriem usque signabat (Tertuttian. Apologet.
si tib. 1 adv. Jovin. ). At illc lamen, qucmadmo-
m c. 50, p 530). In manuscriplis nosltis codicibos. anie
dum Tertnllianus, iliud idem aiibi enarrando, ipsam nomen ftagettis legitur impassibilis , in autiquis edi-
nomine suo appdlat ( Tertuttian. tib. I ad Nat. c. tionihus impassibilibus. Scd Rigaltius hoc verbum,
18, p. 584 ). Sed hacc nc grammattcorum quidcni tanquam ab imperito librario perperam additum ,
pneris, Virgilium quotidie legentibus, incompcrta csse rcsecavit. Quid vero, si Zeno impassibitis dicatur pro
possunt. insuperabilis, ut pote qui nullis cruciatibus vinci un-
Pergit Auctor nosler; Regulus ne unus pro mntt s quam poiueritMurc forsitait potiori Rigatlius dixisset
:

hostibusviveret, toto corpore crucet patitur (Idem, Apot.in hoc Aucloris nostri texlu corruptum fuisse a libra-
c. 50, p. 530): vel siculi alio in libro cdicere matuit: riis Dionysii nomen. Testatum siquidem Laertius fecit
Crueis novilatem numerosce et abxtrusm Regutus ve- Zenonein Eleatem morluum esse circaseptuagcsimam
ster libenter dedicavil (Idem, tib. ad Martyr. c. 4, et nonam Olympiadem (Laerl. lib. IX in Vita Zenonis,
A l ( n i c i r c a
tib.de Exhort. castit. c. 31). Sed id Paulo eipti- C § *9 )• I nonagesimam qtiartam Dionysius
catius , bisque verbis alibi edisscruit : Regulus, dux senior tyrannidem exercuissc perhibctur. Abhoc i l a -
Romanorum, caplus a Carthaginensibus, cum se que, Zetto nec cruciari, uec occidi poluit. Non prorsus
unum pro mutlis caplivis Carthaginensibus compensari ergo immerito aut Tertuilianus memoria lapstis argui
votuisset, matuit hostibus reddi, et in arcos genus sti-polest, atit oscilantes librarii hatid insolito errore
patus undique extrinsecus , ctavis confixus , tol crucesDionysium proNearcho, aulDemyso, aiitDbmiedonte
sensit (tdem, Apologel. c. 50, p. 550). Crudelissimum postea scripserunt. Nam varii scriptores, ut alibi
ilaque hoc suppticii gentis vocat novilatem , hactenus oslendimus (Tom. I Apparat. p. 1246), narranl Z e -
non usitatam crucisnumerosce , clavis videlicct acutis nonem Eleatem ab uno cx iliis torltnn ac necalum
undiqoe eminentibus, atqtie abstrusm (Idem, lib. I ad ftiisse. Nec moverc qucmquani debet, quod Zeno de
Nat. c. 18, p. 584, et tib. ad Martyr. c. 4), quia, ut afTeclala lyrannide, non autcm, sicul ait Terlullianus,
Tubero apud A . Gelium tesliflcatur (Cell. tib. V de philosophiae bono interrogaliis ab illo fucrit. Quid
Noct. Atli. c. 4), in atras ct profundas lenebras euim vetat, qiiomiuus tyraunus habila de proditionis
itlum, in arca itla inctusum, quolidie claudebant, do- consciis quacstione, ab eo pelierit quidnam praestaret
nec ardenlissimis exorli solis radiis urendtim expo- doccrelque philosopbia , ut hac iitlcrrogatione illud
nerent. At de hoc Reguli supplicio alibi egimus (Diss. J) prodilionis crimen acrius exprobraret ?
in Mhtut. Oclav. c. 6, art. 3, et Dissert. in Lactant. Denique superbienlium patienlia sua gentilium
c. 10, art. 5). agmen his Tertullianus in Apologetico claudit verbis:
Explanatum quoque a nobis fuit quod TertuIIiantis Certe Laconum ftagclla, sub oculis eliam hortantium
de Anaxarcbo subjunxit: Cum, in exemplum, ptisanat propinquorum acerbala, tanlum honoris conferunt %

pHo contunderetur: Tunde, tunde, aiebal, Anaxarchi quantum sanguinis fuderunt (Tertullian. Apolog. e. 50,
foltem; Anaxarchum enim non tnndis. Foltem ibi eo p. 550).In suo aulem ad Nationes lihro haec se quidem
sensu dixil, quo Lucihus, a Nonio cilatus, fotlicutum tacere velle sic (estalur: Ut taceam de Laconica glo-
scrtpsit pro corpore (TertuUian. Apotoget. c. 50, p. ria (Lib. I ad Nation. c. 18, p. 584) : sed aculeo non
530; tom. I Apparal. p. 1147; Non. deSignific. verbor., mintis aculo pttngit ethnicos. Verum clarius scripsit
c. 2 ) ; Arnobius vero: Nihit nobis est promissum ad ad Marlyres huuc plane inhumanum morem usque ad
ftanc vitam, nec in carnuncutce hujus fotticulo (Arnob. suam perseverassc aelalem : Hodie, inqnit, apud La-
in fin. lib. II advers. gent.). Graece autem Grego- ceda*monios sotemnilas maxima est Sia/AowTTfyftwu;, id est,
rius Nazianzenus scripsit, T&V awou 5 v U x * v (Greg. flageltatio : non tatel in quo sacro ante aram nobites
»73 DISSERTATK) D. L E NOURIYY. 974
qnique adotescenles ftagellis afftiguniur, adsiantibus A peccata ontnia remhtuntur, ac prcelium ex quo ticto-
parentibns ac propinquis , atque uti perseverent adhor* res chrisliani, patmata veste ornati, et triumphali cur-
tantibus. Ornamentum enim et gtoria deputabilur ma» ru in paradisum vehuntur.
jore quidem tituto, si anima potius cesseril plagis, quam Maxima profecto, sicuti vidimus, et omni laude ma-
corpus (Idem, iib. ad Marlyr., c. 4). Sed de bis jor fuit invictissima martyrum fortitndo, qua acceptam
plurn jam iu primo Apparattis noslri loroo euarravi- a Christo religionem suo sanguine, lanquam publico
mus (Tom. 1 Apparat. p. 1246). sigilio, obsignarunt. A l eo sane libenlins illum profu-
Duarum insuper mulierum exempla in libro ad dcrunt, qtio cerlius noverant f«»re ut tnariyrio omiicm
JSationes prolulit (Terlullian. tib. I ad Nation. c. 18, Dei gratiani, omniumqtie veniatn peccalorum adipisce-
p. 584). Prima ab illo simpiiciter vocatur Regina renlur. Cur cnim christianus tain ardenter marty-
JEgypti, nimirtim Cieopatra, quce besiiis $ui$, hoc est, rium optabat? Ut eo, inquil Tertullianus , Dei totam
aspidis ad se clam delalae morsu nsa e$t, qua morlein graiiam redimal ut omnem veniam ab eo eompensatione
t

sibi cottscivil. Magis atitem perspicuc h.rc ad Marty- snnguinis sui expcdiat (Tertutlian. Apologet. cap. 50,
res scripsit : Deslias foemina tubens appeliit, et utiquepag 530). Rutionem siexposlules, statim respondebil:
aspides serpenles, tauro vcl urso horridiores, quas Cleo-Omnia enim huic operi deticta donantur. Alio aulem
patra immisit sibi, ne in manus inimici perveniret R in libro docet illtid secundum esse baptisma, quo gra-
( lib. ad Marlgr. c. 4). Sed hoc famosac mulieris lia Dei donalur, omniaque peccata, anle sacratissi-
fucinus sarpius ab historicis Suctonio (Sueton. lib. mum illud aquae lavacrum commissa, platie peuiius-
H in Vit. August. § 5 l ) , Plularcho (Plutarch. in Vil. qtie remiltuntur. Sed ipsum, siplacet, loquentem
Antonii, p. 954), et aliis , necnon a poeiis decanla* adhttc audiamus : Esl quidem nobis etiam secundum
lum esl. Quapropter haic Horatii, quae ad Tcrtuiliaui hvacrum, unum etipsum, sanguinis scilicet, hoc cst
propositum inagis conducunt, carmina ciiasse satis martyrii, de quo Dominus : Habeo, inquit, baplismo
erit: tingui, cum jam tinctus fuisset Hos duos baptismos
Ansa et jacentem visere regiam, de vulnere perfosst tateris emisit, quatenus qui in satt-
Vultu sereuo fortis, el asperas guinem ejus credcrenl aqua lavarentur; qui aqua lavis*
t
Tract&re serpentes, ut alrum
Cor|)ore coinbiberet venenum: scnt, eliam sanguinem potarent. Hic est baptismus qui
Deliberata morie ferocior; tavacrum, et non acceplum reprcesentat, el perdilum
Saevis Liburnis scilicet invidens
Privata deduci superbo reddil (ldem, lib. de Baptism. cap. 46). At illud
Non humilis mulier triumpho. ab eo.issertum vidiinus (Supr. c. I I , art. 5 ) , quem-
(Horal. lib. 1 Carmin. od. 37, v. 23 et seqq.) admodum a discipulo ejus Cypriano, qui prxlerea
Allera porro niulier carlhagineusis, Asdrubate mari- C majorem hujus, quam prioris baptismi graliam his
to, ait Tei lullianus, in extremis palrioi constanlior verbis palam pr.-edtcat: Primum baptisma credentibus
(Terluit. lib. 1 ad Natio.i. c. 18, p. 584), sive, ulalibi dedimus, ad aliud quoque singutos prceparemus insi -
d i x i l , jam ardenle Carthagine, cum maritum suum nuantes et docentes hoc esse baplisma in gratia majus,
suppticem Scipioni videret cum filiis suis in incendium in poteslate sublimius , in honore pretiosius; baptisma
9

palricc devolavit (Idem, Ub. ad Marlyr. cap. 4 ) .

9 inquo angeti bapliznnt, baptismain quo Deusel Christus
Ciun cnim rescivisset Asdrubalem , capla Carlhagine, ejus exsuttanl ;baptisma post quod nemo jam peccat;
9

vitam a Scipione impelrasse, seque ab eo derelictam, baptisma, quod fidei noslrce incrementa consummat; bap-
in incens;c urbis ignes se cum filiis injecisse me- tismu, quod nos de mundo recedentes statim Deo copulat.
9

morattir. Videsis Valerium Maximum ( Valer. Max. Jn aquos baptismo accipilur peccalorum remissio, in ia/i-
lib. III, cap. 2 Extcrn. % 8 ) , aliosque historicos guinis corona virtutum ( Cyprian. de Exhoriat. mar-
scriplores. lyr.). Brevius vero alibi : Numquid, inquit, potest vis
Tot aulem cum virorum tum mulicrum exemplis baptismi esse major aut polior, quam confcssio, quam
recte Terlullianus dcnion*lrat Christiaiios, sibi ob passio, ut quis coram hominibus confttculur, et san»
solam rcligionem illata abeihnicis mortc lubcntissimo guine suo baptizettw ( ld. ep. 75. ad Jub. )? Eadem
9

animo occumbcntes, ab his perperam demcntkc e l D ille alihi rcpetit ( Jdem, epist. 55. tib. de Orat.
desperationis accusari. Nam sumiuis iili laudibus et Domin.), quae confirmat Auguslinus ( August. tib.
bouortim titulis suos , haclenus memoratos cumula- 1111 de Civit. cap. 7), ubi variis Scriplurac sacrae ver-
baul. Aliongcmajoribusdignieranlcbristiani marty- bis oslendit tantum valere inartyrium, quanlum si
res, qui non caducae vanaeque hominum gloriae ca- quis sacro baplismatis fontc abluerctur. Ibi vero ad-
plandae, sed xternse felicitatis comparanda; caussa, jicii : Quid enim pretiosius, quam mors per quam fit,
9

horrendis planecruciatibus se exearuificari mirum pla- ut et deticla omnia dimitlantur, et mcrita cumulatius
ne in modum paliebantur. Persuasissimutn siquidem augeantur. Ambrosius aulern pressius Terlulliani nostri
babebant se martyrio sempitemam beatitudinem con- vestigia seculus est; Non unum, inqtiil, esl baptisma?
seculuros. Sed id a nobia pauio enodalius explican- Unum est, quod hic tradil Ecctesia, per aquam et Spi-
dum e&t. ritum sanctum, de quo dicil Dominus Je$u$ :t Baptisma
ARTICULUS I V . habeo baptizari, quod vos nescilis. i Utiquejam baptizatus
Quam perspicue TertuUianus doceat marlyrium esse $e~ in Jorduste fueral, sicut superioradectarant: $ed $it hoc
eundum bapiisma, quo tota Dei gratia redimiiur, baptismum passion'$ quo eliam sangnine suo musqnis*
9
 m IN TERTULLIANt APOLOGETICUM ' 976
que mundalur (Ambros. Exposit. in psalm. C X V M , L alias feceritis, pontificalia alque auguratia insignia ad-
term. 3 , § 14 ). Sed de his plura apud theologos jicere, quiJovis optimi maximi ornatu decoralut, curru
scholasticos legi possunt (In iib. IV. Senlent. dist. aurato per Urbem veclus, in Capitolium ascenderit
4, et in Summ. S. Thom. parl. III, quwst. 66, arl. I I ) . (Liv. lib. X , § 7)? lla aulem dixil, Jovis ornata, quia
Persuasum igitur Christianis penitus erat nunquam triumphantes uti observat Scrvius, habent omnia Jotit
t

majorem se de dacmonibus, aelernx suac salutis oso- insignia sceptrum pulmatum. Unde ait J uvenalis, c m
t

ribus, triumphum agere, quam cum elhnici maliguis lunica Jovis t(Serv. in eclog. 10, r.27,p. 55). Deveste
iilorum insligalionibussuboruali, ipsos propter Chrisli auiem palmala, etcurruita iilealibi: Sciendum sellam
confessionem interficiebant: Nam iilos, ait Aucior curutem a curru diclam , quod ea lantum utebantur t

nosler, nunquam magis delriumphamus, quam cumpro qui triumphali curru invecti fuissent: sicul eliam pal-
fidei obstinalione (Terluliian. Apolog. cap. 27, p. 434), mata dicitur tunica, quam merebantur, qui reportassent
seu constanli, ut pnulo ante dicebamus, invictaque de hosiibus palmam (Idem, in lib. II. AZneid. v. 534,
dcfensione, damnamur. Quis aulem, el quam gloriosus p. 657). Nonne autem ibi innuit eam sic nuncupatam,
sil ille Chrislianorum Iriumphus , hunc explicat in quia his dabatur, qui palmam menierant? Alii lanien
modtim : Prcelium est nobis, quod christianae profes- sic vocatam opiuantur, quod pahnis esset intexla. De
sionis accusati, provocamur ad gentilium tribunatia ; illa porro hi sunl Martialis versus :
uliltic sub discrimine capitis pro veritate ejusdcin reli- I, comes, et magnos illaesa merere triumpbos,
gionis noslne tucnda, certemus. Iu hoc aulem praeito Paluialaeque ducem, sed cito redde togs.
vincimus, inquit, cum occidimur. Deiiique ex hoc prae- (Martiai. tib. VII, epigrcatm. 1.)
lio viclores evadimus cum obducimur (Ibid. c. 50, p. #i quis plura velit, hic adeat Oclavium Ferrariiim
550), id est, ad supplicium ducti consiimiinur et occi- (Ferrar. tib. II de Re vestiar. c. 8), Aldum Manutium
dimur. Eo enim sensu Auclor noster hoc verhiim ob- ( Manul. de toga Roman.), Lazarum Bayfium (Bayf.
ducimur ibi videtur sumpsisse, quod alio significalu, deRevesiiar. c. 10), Albertuiu Rubeiiium (Ruben , /. I
uti videbimus, alibi accepii. Quia vero Christiani n i - de Re vesiiar. c. 21), qui dc curru triumpbali daia
liil magis in votis habebaiit, quam pro religionis suae opera disputant. At praeterca dc his aliisque trium-
defensione mori et trucidari, vincebant utique , cum phantium insiguibus etornamcnlis poleris, si iubetel
necabantur. Nam victoria est ait adhuc Tertuilianus,
t vacat, adire Ouupbrii Panvini de Triumpho librum,
pro quo certaveris, oblinere (Ibid.). et Maderi in eum annotationcs.
Atho*ii) certamine victorcs, et gloria utique et Cajlerum longc major erat eximia plaue martynim
praeda, omnium profecto maxima, potiebanlur; quau- nostrorum triumpbi gloria. Mediis enimvero accen-
doquidem ea victoria , uli ait Tertullianus , habet el ( sorum sarmenlorum flammis, tanquam purpurea pal-
gloriam ptacendi Deo , et prcedam vivendi in ceternum mataqitc veslc, undique combusti, atque ad stipilcm
(Ibid.). Eoautem forlas>e major graliorque haec prac- palumquealligati,indesicut triumphali vesleet curro,
da ipsi videbalur, quod sictit supra annoiavimus (Sup. non in Capilolium, sed in paradisum, ut supra vitli-
c. 11, art. 5 ) , exislimabat iliud felicitatis aetcrttae mus (c. 11, an. 5), de mundo, de tyrannis, ct de dia-
praemiuin, aliis justis diiaium, sanctis martyribus bolo triumphanies, ducebantur.
statim post mortem cxcessumque suum conferri.
CAPUT XVII.
Qtiin ctiam tam insiguem triumphum de mundo et
diabolo agentibus non deerat triumphantium habilus, Quibus argumentis Terlullianus demonslret Christianos
vestis paimata, et currus. Scd quaenam, putas, ha>c iniquissime et contra omnium legum prcescripla ab
erantlriumphantiiim manyrum insiguia? Nihii certe ethnicis vexatos tet trucidatos fuisse.
minus, quam romanoruin ducum et imperatorum. ARTICULCS PRINUS.
Nam cum ad dimidii axis, de quo paulo anlea , sti-
Quanta perversitate ethnici Christianos sibi prorsus in-
pitem vivi exurimur, hic est ait Tertullianus, habitus
t
t

cognitas nec qui quatesve essent investigarevolentes

victorice noslra' hosc patmata vestis; tati curru trium-
f
t t t

oderant atque inseclabanlur.

phamus (Tertutlian. Apologet. c. 50, p.530). I
Primum aulem-ibi mcmoratur habilus viclorkc, Quae de cbristianae Religionis veritate et sanctitate,
quo nomine gcncralim significanlur omnia victorke, de divinis illius documenlis et legibus, de optimis
sive triumphaitiium, ornamenla, iiimiruin corona au- sectatorum ejus moribus , de invictissiuia utanyrunt
rea, seila curulis, scipio eburneus, toga picta, tu- fortitudine a nobis hactenus dicta sunt, haec salis su-
nica palmata, et alia, quorum frcqticns apud varios perquedemonslranl hanc ipsain solatn religionem ve-
scriptores menlio facla est. Brcvitalis verocaussa prae- ram esse, caeteras vero omnes falsas penitusque reji-
lerinissis pluribus his ornamcniis, duo tantum ab illo ciendas. Nulla igitur major excogitari polesl iniquitas,
indicarrtur, palmala vestis, el triumphalis currus. At quam gentilium, qui Chrislianos propter hujusreli-
Livius de iis aliisquc Decium loquentem sic inducit: gionis susc defensionem summa horrendaque, uti
Cui deorum hominumve iudignum videri potest eos viros vidiinus, crudclitate vexabant, excarnificabant et
quos vos scllis curulibus, togu prcetcxta tunicq paima- occidebani. Vcrum Tertullianus noster, ut eorom-
t

ta, cl toga picta, et corona triumphali honoraverilis, dem Christianorum caussam accuratiusdefendat, ad
quorum domos , spoliis hottium affixis, insignes inter duo adbuc demonstranda aggressus est; ac primo
 977 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 978
quidem Christianos ab etlmicis, contra jus omne na- A metsi qualcs esscnl r.on solum nesciebant, sed infle-
turale, divinum el bumanum, condemnari : secundo xibili obslinatione, nec scire, nec inquirere unquam
falsa esse crimina omnia quorum accusabantur, at- volebant. Nulla aulem hujus inlolcrabilis pervicaciac,
que illorum reos revcra esse gentiles. et voluntariae caeciiatis alia cratcaussa, nisi quia ve-
Yideamus ilnque primo qua ille ralione probaverit rebanlur, ne quod Chrisiianorum esset vivendi genus
primae proposilionis vcrilalcm, elad sccundam dein- agnoscendo, fateri cogercnlur illos, post susceptam
de vcniemus. At hatic, inquit, primam caussam apud Christi rcligioneui, factos esse meliores.
vos , romanii imperii antislites, coltocamus iniquitatis Verum audacter illi negabanl Christianorum, qui a
odii erga nomen Chrislianorum, quam iniquitatem idem deorum cultu defeccrant, veram fuisse probitatem :
titulus onerat et rcvincil qui videlur excutare, igno- Non enim , inquiebant, ideo bonum esl aliquid, qum
rantia seiticet (Tertullian. Apologet. c. 1 ; et tib. I ad mnttos convertit (Terlullian. Apologet. c. \. p. 266), id
Nation.c. I. p. 559). Iu quibusdam aulem edilionibus est, ab aiiqua professione ad aliam traduxit. Et cerlc
legilur odium pro odii, sed pcrperam. Nam iniquitatis quanti a bono, aiebant, ad malum performantur (anli-
odii, ibi idem significat ac iniqui odii. Primam ergo quae cditiones prceformanlur, melius in aliis et nostris
Tcrlulfianus arguit ethnicoruin iniquitatem, qua prius codicibus performanlur, sive polius reformaniur, si
oderant Christiauos, quam scirent qui qualesve fue- B alicujus codicis accederet auctoritas). Addebant geuli -
rint.Quae enimvero major perversitas cst, quam euin les : Quanti transfugee in perversum ? i l i auletn trans-
odisse , quem, ulrum odio vcl amorc dignus s i l , fugae vocanlur, qui ad hostes transfugiunt, vel qui
plane nescias? induciarum tempore ad eos commigrant, cum quibus
Verum ethnicos hoc caeco in chri>tianos exarsissft nulla amicilia cst. Alqui ii saepius , inquiebant adhuc
odio hinc phine ostendit Auctor uosler, quia omne$, etlmici, in perversum converM, pejores utique fiunt.
qui eos relro, sive antea oderant, quia ignorabant Denique acrius urgetitcs claniabanl: Non utique eo
quule sit quod oderant, simul desinunt ignorare, ces- bonum prcejudieari, quia pterosque convertat, et sibi ra-
sant et odisse (Ibid. loc. cii.). Iu Rig.Ilii edilione haec piat. Novi demutationem mentis in malas partes. Quot
verha qnaie sit (vei sicut in iionnullis editis , esset) deserlores bonce vilee! quot trunsfugce in perversum !
quod oderant, prorsus rejecla siint. Quo autem jure, (Ibid. et lib.lud Nation. c. 4.p.559.)
au propria auctoritate Rigaltii, an lypographorum Sed liis respondeiTcriullianus id quidem a nemine
errorc, nesciinus quidem ; sed prohe scimus haec in negari, sed omnes ultro etiam falcri plurimos a malo
subs( qiicnlibusel uhimis editionibus repcriri. Eaau- sese converlissc in bonum. At id, inquit, ex mali bo-
lem genuina essc Tcrlulliani verba commnnis codicum nique nalura facile dignoscilur. Mali quippe indivi-
omnimn conscnsio, etAuctoris ipsius ingcuitim satis C duse comites suntlimor, pudor, tergiversatio, poeni-
aperteconvincunt. Hacc autem est illius argiimentatio: tenlia, deploratio. Quaproplcr malefici ail rursus
t

Uhi elhnici agnoverunt qul el quales sint Christiani,
quac eorum pietas ac probilas, tum protinus eos odisse
desinunt. Ergo illos oderant, quia qui esscnt antca
ignorabant.
Quamvis autem nemo, nisi nalurali lumine omni-
no privalus, id abouere queat^urgct tamen Terltil-
lianus, et elhnicos adhuc reviucil Anacharsis aucto-
rilatc, qui diserte pronutitiavit non iniuus r^os esse,
iinprudentes de prudenlibus judicantes, quam immusi* sos, menlis matce impelus, vet falo, vel aslris imputant.
cos de musicis ( Tertull. Apologct. c. \ , p. 265). Quae
quidem hujus pbilosophi senlentia a Laerlio sic
Auctor noster, geetiunl lalere, devilant apparere (Id.
Apotoget. c. 1 p. 2G7). Rigallius vero hsec duo poste-
riora verba auctoritatc propria abstulit, nec sane ad-
vertit II.TC ipsa in libro ad Natione$ esse repetita (Id.
tib. 1 ad Nation.c. 1, p. 559), sicuti illa,quac in Apo-
logetico continenter addidii: Trepidant deprehen$i,
negant aecusad, ne torli quidem facile aut semper con-
fUentur; certe damnati mcerent, dinumerant in semetip-
At in libro ad Nationes hrcc posteriora verba sic
immutata sunt: Exprobrant enim quod erant in semel-
9

exllihctur : 8atu^A^eiv l\ tvn i r w t w * p « TO?C iXlritiv oytA- ipsos maim mentis ab innocentia transilum vet fato tm-
^ovrett yuiv ot T « X V ' T * I , xp^.ovai 3 i ot Tt^TrAt. Mirari $e putanl (Ibid. toc. cit.). Sedibi forsitan iibrarii calamo
dixit quomodo apud Grcecos artifices certarent, judi- D illa dtio verba , vel aslris, exciderunt. Solus autem
carentqne qui arlificcs non essent (Laert. lib. I in Vit. Georgtus Ambianensis, solaque conjectura ductus, in
Auacharsis, § 105). Paulo vero atiler Plularchus eam textu Tertulliani audacius posuil deonerant, pro dinu-
Sic retulit :Ep*j 3 i x a x « 7 v o 0«u/u££eev b A v ^ c t p v i c Uxlr^ix merant. Nam sciisus iliius est : Maleficitn semelip$o$
iFAf<ty€-jo/un/0(, 8ri Xiyovst /uiv oi sofol «jr«tp* iXl*}9i , malcc mcntis impetus agnoscunl, dinumerant, sibique
xptvouvt ik ol upaLOtlc. Id autem dixit Anacharsis $e mi-exprobraut; eorum lamen culpani non sibi, sed astris,
rari cum concioni intcrfuisset, quoddicerent apud Grce- vei fato, impuianl et adscribunt. Vidimus autem
r

co$ $apiente$ stulti vero jndicarent (Ptutarch. in Vita (Dissert. in Minut. Octav. c. 6, art. 4) quam com-
t

Soton. p. 81). Vides sane eamdem his omnibusver-
bis exprimi sentcntiam , quae quibusdam tanlum d i -
vcrsis enuniiatur. Nefas enim esse asseritur aliquod
de rebus ignoratis ferri judicium.
At multo nequiores erant ethntci, qui Christianos
oderant, et nefandis condemnabant criminibus, l a -
mtinis fuerit illa gcnlilium falsa opinio, qua falo om-
nia fieri arhitrabantur. Verum nuila prorsus ex his,
quac memorata sunt, mali indicia deprebenduntur iu
chrisliano, quem , ut supra animadvertimus (Cap.
super. art. 2 ) , religionis suae nec pudet, nec poeni-
tet, sed accusatus, el interrogalus, se chrisiianura
0T9 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM 980
essc confiletur, gaudet, glorialur, ac damnatus gra- A . quam ex rc aliqua sibi comperta aliam quam igno-
ras vituperare, aut ex re ignorata aliam a se agnitam
lias agit.
corrumpere. Non minor tamen eral iniquitas Cbristia-
Recte ergo Tertullianus : Quid hoc, ait, mali est,
nos ob soltim suum el ignotum nomen condemnare,
in christianis, quod naturalia mali non habet (Terlull.
Apelog. c.i,p. 269). Sed in nosiris codicihus manu- et occidere, nec velle unquam scire et investigarc
scriptis ieginius , quod, natura atia mali non habel; quid in eis sit aut boni aut mali. Tanlum vero ab
forlassis non omnino male , si ibi, sicul honis auclo- bac invcsligatione abhorrebanl ethnici, ut iniquis-
ribus baud plane infrequens est, subaudiatur parii- simi judices illos, ad tribunalia sua ductos, audire
cula, quam, boc nimirum sensu: quod uon alia , nunquam voluerini. Secundum autem iilud erat sum-
quam mali nalura habct. Scd piuribus liltcra a anli- mae iliorum iniquitatis caput, quod jam explorandam
quariorum ignorantia vel errore ibi dnplicala haud est.
dubie videbitur. Vide lamen utrum prima lectio con-
ARTICULUS II.
firmari non possil ex libro ad Nationes , in quo bre-
vius quidem, sed non minus clare dicitur: Quod hoc Quanla iniquitate ethnici Christianos, nec audilos, nec
malum est, in qvo mali natura cessat ( Jdem, lib. I ad defensos, sed suum duntaxat ob nomen condemne-
Nat. c. 1, p. 560). Imo vero addit Auctor noster ma- ] g verint, etcrudelissime necaverint.
ximum in eo esse debere bonum, cujus reut gaudet, Secundum Tertulliani adversus eifraenalam genli-
cujus accusatio votum esL lium in Christianos violentiam argumentum non mi-
Ethnicos autem ille acrius urget (idem, Apologet., noris profccto, quain sttperius, rohoris est ac mo-
cap. i , pojr.264), palamque facil in Christiants nibil menti. Ducilur aulem ex certissima judiciorunt re-
esse mali, qui reliclo falsoruin deorum cullii, ac guia, quae nalurali aquitali adeo conseittanea esl, ut,
suscepta Christi religioue, meiiores, qucmaduiodum ea praelermissa, iniqio>simum , irritum omnino, et
dixirous, facti fuerant. Neque id ipsis geutilibus, quid- nullum sit cujusvis bominis judicium. A l haec, ut
quid contra reclainarent, poterat esse iucognitum. scite Terlullianus animadvertit, regula est, quae velat
Noverant enim quantus esset cbristianorum ubique indefensos et inauditos omnino damnari ( Tertullian.
terrarum numerus, hincque graviter moerebaiit, ac de Apologet., cap. 2 , pag. 276). De lcgis autem Itujus
eo tam saepe quam pubiice conqucrebantur. At quo- sequitale plaue convicti gentilcs, conslituerant, ut
quo modo illos agnoverint, vidcrant utique factos quilibel cujuscumque criminis insimulatus, uleretur,
esse ex maiis et improbis bouos et probos, ex impu- etproprio ore, ail Auclor nosler, et mercenaria adss-
dicis pudicos, ex iujustis ac sceleratis castos, reli- calione, videlicet palronorum, qui mercede accepta,
giosos, ac sedulam virtutibus omnibus operam dantes. caussam illorum tuercnlur.
Et certe ipsis, ut ait Tertuilianus, vidcbatur bouut Vet um longc aliicr Christianos, falsorum criminum
vir Caius (iiiaiiuscripli noslri, Gaiut Seiut) tantum accusatos, tractabant. Nullara quippe facultatem eis
quod chrittianus (Ibid. cap. 5 , pag. 280; et lib. I ad concedebanl iuuocentiam suam aut ore suo, aol ul-
Nalion., cap. 4, pag. 564). Mirabaatur iMcium sapien- lius palrocinio unquam defendeudi. VerumlaBten
tem, banc mulierem pudicam , bunc filium patri suo cjusdem, ut scile iilc arguit, noxielatis (Ibid.), sive,
obsequentem, hunc servum domino suo fidelem. M i - ut in nostris codictbus manuscriptis et antiquis edi-
rabanlur quideui has aliasque christianorum virlutes: tiouibus legitur, ejusiem noxce eadem tractatio debebal
sed hos christianos esse ferre uon poteraut. inlerveuire (Ibid.). Quid ergo iniquius, quam id quod
Quisergoeos potius errare diffilebitur, qui laudant justum est ethnico concederc, et iliud ipsum negare
quce sciunt ait Auctor nostcr, vtluperant quce igno- christiano ?
9

ranl,et id quod sciunt, eo quod iynorant, corrum-
punt ( Ibid. )? In omnibus noslHs codicibus le-
gimus irrumpunl, pro corrumpunt: sed minus for
lassis bene. iu libro eiiim ad Nationes scriptuio est:
Pro stultitice csecilaU laudant quas sciunt, vilupe-
rant qum msciunt, ei id quod netdunl viiiant ( Loc. criminis quaiitas, qui iocus et modus, quod teoipus,
cit.): quod, uli vides, idem est ac corrumpunt. Si ta-
men malis probesque legendom irrumpunt, non omni-
no rcpugnabimus. De fama siquidem Lucanus cecinil:
Yana quoque ad vestros accessit fama nepotes,
Irrupilque aniiuos populi.
(Lucan. lib. i, post nwd.)
Suinma igilur stultitia, c&citate ac maiitia ethnici
laudabant sibi cognitas Christianorum virtules: sed
ilios vituperabani, ignorantcs quid eorum nomen
significaret. E x ignoralo autem hoc nomine viliabant,
seu corrumpebant illorunt virtutes, quas uuilas aut
falsas esse effuticbaul. A l nihil certe magis iniquum,
Ad haec vero, secundom omnium divinarum et bu-
manarum legum prsescripta qtiilibet homo, cujusvis
ciimiois postulalus, non soium semper audieudus esl
et inlerrogandus. sed inquircndum insuper, ae
qiiaesiioucetiam et tormenlis extorquendum, quaesil
qtti socii ac conscii. Nec hoc aequissimuin esse diuV
tebantur etbnici, qui ha?c omnia diligenter inquire-
bant, ubi aliquis ex suis uilius sceleris ab aliquo ae-
cnsabalur. Summa tamen injuria haec omnia missa
faciebant spernebanlque, ubi agebatur de nostris, ait
Tertuliianus, etogiis (ibid.), id est, de ciirisiianorum
vituperatione et accusaliotre. Mitius itaque bcne in
codicibus nostris habctur euiogiis, boc esl, bcne-
diclionibus, nisi nomen illud ab illo ironice acceplum
fuisse probaveris. Quidquid s i t , planus est et aper-
tus Tertuliiani sensus, qui asserit Untuni abfuisse,
ut gentiles i l l o , quem aequitas poatulabat, modo ia
981 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 982
chrisiianorum, sicuti aliorum omnium, crimina, quo- A quasiionibus, quas verberibus et (ormenlis leges
rum insimuiabantur, unquam iuquirerent; quin po- haberi imperant. Non aliam quippe ob rationem
lius omnis eorum inquisilio judicibus omnibus pro- exerceri debent, quam ut relegantur crimina, et i l -
bibita crat. lorum accusati ea a se commissa fafeantur. Omnia
Plinio enim secundo Trajanum imperatorem inter- namque piacita principum, st lyranni non stnt, justa
roganti quid cbrislianis, quorum iufinitqs propemo- senatus consuita, alheqiie leges non omnino iniquoe,
dum erat numerus, faciendum, ilie, ait Tertulliamii, praecipiunt matos trui non abscondi, verba sunl A u -
t

respondil, hoc genus inquirendos quidem nen esst, cloris nostri confes$es damnari non absotvi (Ibid.
9 t

obtatos vero puniri oportere (Teriutl. Ap. e. 2, p. 275). pag. 276 ; et lib. I ad Xalion., cap. 2, pag. 560). Ad
Ipsiusmet autem Trajani hsec sunl in cpistola sua ad Scapulam vero judicem similitcr scribcbat : Quid
Plinium verba : Conquirendi non sunt; si deferanlur tamplius tibi mandatur, quam nocentes con(es$os dam* t

et arguantur puniendi sunl (Piin. seeund., lib. X , nare negantes autem ad tormenla revocare (Idem iib.
9 t t

epist. 102, pag. 377 ) : id est, juxta Tertulliani nostri ad Scaput. cap. 4)1 t

interprelationem, si christiani revera csse compro- Verumtamen etbuici, contra banc lanta aeqnitate
bentur et convincanliir, puuicndi quidem, scd mi- praescriplam judicandorum reorom normam, Chri-
ninic inquirendi sunt. Toium autem hunc TertuIIiani stianes imn ad aliquod scelus conlitendmn, sed ne-
locum citavit Eusebius (Euseb. lib 111 Ecctes. Histor. 9 gandum cmdelissimis quacstioiium tormentis com-
cap. 33, pag. 106), qui ptolala a nobis cjus verba pellebant. Persuasuiti ergo habere debuerunt illos
sic gracce intcrpretatus est: 16 T&V xf<*T<«v&v puXov esse innoxioa, et nullius reos crirainis, quippe qui
fir i*gr Tthda.t fxh
t 9 t/Aiztrdv 0« x o / 4 £ c 9 0 a c , quui Ru-
iilud ab ipsis nrgari veilent, aul eos, quod nefas est,
finus iatine reddidii: Chrisliani non quidem requi- si rei forent, plane menttri. Quaestione siquidem
rantur, si qui tanum inciderint, puniantur ( Rufm. l o r l i , latebantur palamqoe clamabant se esse chri-
iib. 111 Histor. eccles. cap. 27). Nulius ilaque Terlul-
9 stianos. Sed ethniet qoibus alios cotifitentes reos am-
liuttus dubitavit boc cdicto prouunliatuin fuisse chri- plius torquere fas uott erat, christianos dirius jobe-
stiauus uon perquireudos, *ed slalim atque judieibus baui cruciari, donec negareut, atit necarentar.
offerientur, ac christiaiips^esse constaret, i.uila ain- Recte ergo Terlullianus illos sic urget: Videtis
piius uliius rei facta inquisilione, punicndos. Ncc quomodo ip$i vos conlra mandata faciatis ui confessos
t

luale quidem. Nam Tiajanus contiuuo addidit; Ita negare cogatis. Adeo confitemint innotenies esse no$ 9

tamen ut qui negaverit $e christianum es$e idque reipsa

t quosdamnare staiim ex confeuione non vulli$( tdem t

munifeslum fecent, id est, snpplicando dii$ noslri$ t lib. a4 Scupul. cap. 4). A l certc hi tanta legum
9

quamvis $uspeclus in pratleritum [uerit veniantex pce-suartui)

9 Q praevaricatione se ipsos manifesiissime con»
nitmtia impelrel (Plin. ibid.). Nuiiutn igitur ihrislia- demnabant. Christiauos enim , nec auditos, ncc
noruiii criuicit a judicibu* inquiri voluit, sed eos defensos, lanquam oinniutn in deos, ieges, impera-
obiatos ob solum suum nomeii, nec amplius auditos, tores, mores, ipsamquemct contra naturam crimi-
puniri, uisi foric boc uegarettt nomen suum, falsisque nom reos inscclabantur. Dum ergo nitebatitur illos
diis supplicarenl. quaestione ad ea neganda adigere, fatebanlur miqtie
Jure itaque merito exclauiat Tertullianus: 0 $cn- tam falsa «sse ea crimina, quam summa erat illorum
tentiam necessilaJe confusam (Tertuilian. Apologet., et innocentia et iutegritas. In hac Uaque lam bor-*
cap. 2 , pag. 275). Coiisulto autem dixit necessttate, rcnda eorumdcm christianoruin vexatione non a i i u d ,
quia Trajanus iliain chirius cxplicare nou polerat. Ea sicuti aiebat Tertullianus, nisi christiaiii nomini$
veroconfusa cst, quia Trajanus uegat, sicuti reclc pralium e$t (Idem Apologel. cap. 2 , pag. 279), in
t t

arguil Auctor nosier (ibid.) non inquirendos chtislia- quo negantes absolvebanlur, atque excarnificabantur
t

nos, utpote innocentes, nuiliusque seeieris reos; ef coufitcnles.

mandat tamen puniendos, ul nocenles, ac gravissimo-
rum conscios scelcruin. Eadem ergo haec senteulia
parcit el scevtt, dissimutat ei animadveriit (Ibkt.). J)
Ciemcnliam quippe dicsimuiat, parceudo christianis,
qui judicibus non otTerebaniur. Saevil vero in obla-
tos, lametsi innocetites, qtios suum duntaxal ob no-
Ncque putaveris quidquam ab illo ibi aut (ictum, aut
exaggeralum. Nam eadem plane fuerat non solum Ju-
stiui martyris, Aihenagorae, Tatiani, ut alibi vidimtis
(lom. I Apparai., pag. 351, 556, 471 et 525), sed
Melitonis etiam, sicuti rcfert Eusebius (Euseb. tib. IV
Histor. Eccles. cap. 2 6 , pag. 147), publica expo-
t

men jubet puniri. stulatto. Palam quippe conquesti sunt, qnamvisnullum

In tota ergo Cbrisiiaiiorum eaussa nihil alittd po-
stnlabatur, siculi adhuc aitTerlullianus, nisi confessio
nominis, non exammatio $ceieri$(Ibid. pag. 271), nec
accusati defcnsio. Ad illos cnimvero damnandos , aut
absolvcndos illud iantum sufficiebat, m nomen suum,
seu se christianos esse, ant negarent adt confitcren-
nometi ex se ipso bonum sit ant malum, Christianos
tanten sunm duntaxat ob vocabultim, nec audita un-
quam eaussa, eondemnari. Eodem aiiiem l e l o , sed
paulo aliter contorto, ethnicos transilxcrunt Minn-
tius Felix, uli supra ostendimus (Dis$ertat. in Minut.
Octav. cap. & art. 2 ) , et Cyprianus, sicuti infra
9 9

tur. dicemus.
; Quod quidem, quam iniqunm omnique jtiri divino Nec multum curabant gentiles summam hanc te-
naturali et humano adversetur,ille adhuc demonstrat gere injustiliam, quam lata per tabeltam, cujus C i -
 983 IN T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM 984
cero ( Cicer. lib. V in V*rr., pag. 179, /w. 19; , henduntur. Sed falsissima esse haec crimina jam
orat. 59 pro i<flti>., pag. 561 , /iu. t i / / . ; orat. 23 osteudimus. Eac tamen, si possis, illa tam vera esse
pro Flacc, pag. 569, /tn. 47; ora/. 37 in L. P i - qtiam falsa sunt, numquid homicida, vel alius quili-
ton., pag. 545), aliique saepius mcminere, conlra bet sceleratus homo, propter suum solum nomen
eos senieulia in ptiblicum profercbanl. In bac quippe condemnari debel? Nonne jndices lenenlur iilum au-
labclla non uliquod clirisiianorum, sicut aliorum dire, et investignre ubi, quando, quomodo, quibos
niortc damnntorum, crimcn notabalur, sed solum sociis crimen perpetraverit Y Verum Chri«liani contra
cbristiaiiorum nomen : De tabella, ail Tertullianus has acquissimas, uli diximus, leges condemnabaniur.
cos nlloqucndo, recilatis itlum christianum (Tertulliau. Iniijuissimum ergo er.it gentilium judicium (Tertul-
Apotog., cap. 2, pag. 279), niiiilque amplius. At cuin lian. Apologet. cap. 2 , pag. 279, et lib. I ad Natum.
res ita sit, pergit ille, ccrte: Chrisiianus si nullius cap. 6, pag. 566).
criminis nomen est, valde ineptum, si solius nominis Urgebuit tamcu gentiles : Secta christianorumodh
crimen est ( Tertultian. ibid.). Et ila quidem in Rt- lur in nomine utique sui auctoris {Ibid. p. 282). Num-
gallii ediiione. In nostris vero codicibus : Chrislianus quid crgo examinaudum non erat utrum ille auclor,
si nutlius crhninis nomen reus est, valde inceslum, re- aut ejtis sectatores odio revera haltcri deberent? Ter-
centiores incertum, si sotius nominis crimen est. Iu ] iiillianus autem evidentissime dcmoitstrat ethnicos
qtiibusdam manuscriplis, etedilis Rigaltio anliqtiio- ahvurda hac argmnentalioiie se ipsos suo, qtiemail-
ribus : Christianus si nuttius criminis reus est, nomen iiiodum dicilur, conficere gladio. Non euim platotti-
valde infesluax, si solius nominis crimen est. Alque hacc cos proplcr Platonis, epicurcos propter Epicuri, py-
videlur genuina Terluiliani leelio, atque in aliis co- thagoreos propter Pythngorac, stoicos proplerZeno-
dicibus ca vox nomen trausposiia , et allera inceslum uis nomen odio habebanl (Ibid.). At hi suaritm
corrupla. Sensus namque Tertulliaui est, christianum sectarum, uli alihi ostcndtmtis (Tom. I Apparat.
nomen fuisse elhnicis valde infestum, propier quod lib. III, dissert. 2, cap. 17, art. 1 el seqq. paq.\\V>
solum, nec aliud prorsus ob crimen, christianos tam et seqq.), ftierant auctores. Tum deinde a Tertulliano
crudeliter torquebant, ct intcrliciebant. rccensentur academici, qttos ulique a platonicis se-
At nullum cei te, urgel Tertullianus (ibid., cap. 3 , cernere vidctur (Terluttian. Apotoget. cep. 3,
pag. 281), nominis odium concipi potcst, nisi illud p. 282). Nun.quid igitur de mediac et novnc Acadcmix
aliquid significet barbariim , aut vitiosum in se ipso, principihus Arcesilao, elLacyde, sicttt ibidem atiimad-
vel incogniiis hominibus qui eo appellantur. Alqui vertimus, sermonem fecisse diccndtis est? Expende,
ethnici nibil potuerant in christianis deprehendere qua?so, ac pronuntia.
vitiosi, quos vel semei audire nolueranl. Nihil eliam ( Pergil ille, ac nonne, inquii, medici nomen sunm
barbarum in christiani nomine, quod de unctione, ait sorliti sunl ab Erasistrato. qui ab A . Geilio nobilis
Turtullianus, deducitur (Ibid., pag. 281). Nec hilum medicus (Gell. lib. XVII Noct. Att., cap. H ) , a M a -
quidem promovebant ignari genliles, qui chrestianos, crobio medicorum veterum nobilissimus appellalur
r.on christianos, appellandos esse garriebanl. Nam hoc (Macrob., lib. VII Saturnat. cap. 15). Testatum aa-
ipsnm nomen de suavitate, vel benignilate derivatum lem Straho fecit Smyrnae exstitisse patrtim suorum
est ( Jbid.). A l de hac ulritisque nominis etymologia lcmpore ErasislraUeam medtciuac scholam (Strab.lib.
alibi disseruimus ( Disterlat. in Lactanl., cap. 17, XII Georg., pag. 580). Celeberrimi porro luijus me«
art. 1 ) . dici Plutatchus (Plutarch., tib. IV Sympo*. querst. I,
ARTICULUS III. pag. 603, el lib. VII, qucest. 1. pag. 698, et in Yita de-
metr. pag. 907), Plinius (Plin., lib. X X I X natitr.
Quam absurde ethnici objicerenl Christianos propter
Hist. cap. \,pag. 665), Valerius Maximus (Vaier.
suum aut auctoris sui nomen odio habendos, quia nul~
Max. tib. V , cap. 7, § I), et Chroitici Eusehiani scri-
tus philosophus ptatonicos, epicureos, pythagoreos,
plor menlionent fecerunt ( Chron. Euseb. ad. am.
stoicos, et academicos, nullus medicus Erasistratum,
1755).
nullus grammaticus Aristarchum, nullus coquus Api-
Detiique coqui etiam cognominati sunt, ail Terliil-
cium, seclarum suarum auciores, ob suum nomen odissc ^
liaims, ab Apicio, queto alibi inter coquos pretiosis-
perhibeantur.
simos receuset, ejusqtie condimenta exagiiat (Tertut-
Gtim nihiisit sole eiiatu mciidiaiio clarius,quod lian. Apotoget. cap. 5, pag. 5, et tib. de Patlio cap.
humaniim iugeniuni, falsae rcligionis prcejudiciis ex- ult, et iib.de Anim. cap. 55). Ab Atbenaeo autem
csncatum, obsctirare non moliatur; non mirum pro- discimus hunc Tilnjrii imperatoris saeculo dilissi-
fecto , si elhnici quihusdam liligiosis disputationibns nium fuisse, scd luxu solutum, niultas ventris
proposilas ab Attciore noslro inviclissimas inCbristia- el gul.e vitio myriadas nnminorum profudisse, ac
nortim defensionem argumentationes eludere aut in- varia placentarum genera ejus nomine vociiari
firmarc tentaverini. Audiendi lamen hi suntquiChri- (Athence., lib. I Deipnosoph. :ap. 1, pag. 7). Phira
stiauos audire nolcbaitl, ct exculicndoc , qualcscum- eliam de illo Seneca, cnjus h;cc tatitum, quae ad pro-
que sint, illorum rationes. posilum nostrum magis faciunt, verba transcribe-
Clamiiabant autem non requirenda esse Christiano- mus : Apicius nostra memoria vixit, qui in ea urbe, es
rum scelera, qux omnia uno corum nomine compre- qua aliquando phitosophi, velut corruptores jucenlutit
985 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 9W
abirejussisunt, seientiam propriam profestus, disciplina A propler scelus aliquod ant conjectus in carcercm, aut
sua seeculum infecit (Senec. tib. de Consoi vd Helvid. ad bestias damnatus, sed suum duntaxat ob nomen,
cap. 10, pag. 781). Alihi aoiem iiie, sicut Plinius quod nihil plane mali hnhcbal. Palam enim et asse-
(Plin., lib.K natur. Uist.eap. 17, pag. 508), et veranter Tertullianus affirmat: Nullus illic christia-
Hieronymtis Apicii (Hieronym., lib. II adv. Jovin. ) nus, nisi hoc tantum propier suum nomen : aut si et
cjusque belluationis et immensac guhe mcmineruui. aliud, id est, capitaiis alicujns sceleris reus et convic-
Tres porro Casauhonus notat Apicios, eosque gulaB tus, jam non ckristianus (Tertuttian. loc. cit.), sed
viljo infames (Casaubon. in lib. II Athen. eap. 6, cbristianae religtonis apostala ct desertor. Nihii ergo
png. 22 et seqq.). In superiori autem disscrtaiioue iniquitis, ac divinis et humanis legibus magis contra-
(Dissert. in Arnob. cap. 23, art. 4) non semcl cilavi- rium, quain innocentes christianos, nunqtiam audilos
mus Apicii de re coquinaria edilam commeiilatio- et defensos, suum solum ob nomen condemnare , ac
nem. Neque magno iabore nobis persuadebis. bunc quibtisiibet gravissimis suppliciis excarnificare et oc-
esse, de quo Terlullianus loquitur. cidere.
At quicumqiie fueril, nullus tamen gentilis un-
CAPUT XVIII.
qtiara dixit propter illius, aul aliorum quos rccen-
suimus, soltim nomen odio dignam esse inslitutam a B Quam absurde ethnici objectarent se ad vexandos ne-
quolibet seciam, nisi prius constiterit in ea aliquid candosque chrittianos quibusdam suis tegibus tene-
csse mali. Genliles ergo non debehanf odisse Chri- r i , qui quaslibet sanctiores tam so?pe, quam impune
stianos, nec propter suum, nec propter aucloris sui violabant.
nomcn, nisi exploratum ante babuissenl illos esse. ARTICULUS PRIMUS.
malos. Atqtii jam ostendimus eosdem geniileg neque
Quibus rationibus Tertutlianus ostendat nulla, vel lege,
scivisse, neque scire, aut inquirere unquam volttisse
vel auclorilate, uttum hominem cogi potse ad eum,
uirum illi aliqttid agerent, quod odio et poena essct
quem falsum novit, deum colendum, aut cuivis / i -
prosequendum.
bertatem adimi, quam veram crcdit, retigionem am-
Contra tamen nemini prorsus incompertum erat
plexandi.
Christianos suo tituto, sive suum duntaxat ob nomen
actibus ac senienliis pr.Tfidum statim condemnari, Gentiles iu summas angnstias adducli, ad legum
atque oblati illis fuerant. Nam propler boc ipsum so- suannn atictorilntem, tauqtiam ullimum propugna*
lum nomen ab illis condemnari'eei/ros, hoc est, judi- culum, confugere uitebantur. Nostris, inquiebant,
cum, inquichal Teriullianus, jam contestamur actus, adstringimur legihus, quae pracipiunt vexari christia-
n o s e l a
qui quoiidie judicandis cuttodiis, id est, carceri man- C » d intcrnecionem usque excrueiari. Nobis cr-
cipatis, prcesidelis, 17141' sententiis elogia dispungitis go, ad eos lorquendos, scire sufficit revera essc chri-
(Tertutliun. Apologet. cap. 44, pag. 496), sive reo- stianos, nec qui qualesve sint amplius (icrquiren-
rum acciisatioitcs exnmiiialis; nuinqttid inler illos dum (Tertull. Apotoget. c. 3, p. 282). Sed Terlullianus
omnes aliquis inventus est sicarius, seu homicida? rcspondet vanam csse ac plane absurdam hanc argu-
ntim aliquis maniicularius(Ibid. Cf. Fest. ad v. Manii- nienlntionem, ct ipsosmct ethnicos sic alloquitur : Si
cularius), sivc qui rcpositam in aliorum marsupiis pe- per lcges vestras fas et necesse ptitatis chrislianos
euniam furatus sit? niim aliquis lavantium prcedo, inauditos ct indefensos condemn irc , vim profitemini,
aut, ut alibi dixit, fur balnearum, qui lavantium ves- et iniquam ex arce dominationem (lbidem); ex arcc,
tes aut argcntum subripiebat? A l ccrte hi omnes eth- inquit, id es(, forsiian, ex edito et ipso verlice civitatis
nici erant (Apulei Apolog. 1 ante fin.), et nttllum ihi (Ibid. cap.i,p. 259), quemadmo luin inilio hujus libri
invenistis christiannc religionis vcriim scctatorem. dixeral. Qui enim qiiemvis accitsalum, inaudita caus-
Non enim dc noslris, pergit Terlulliauus, scd de ve- sa, condemiial, jubetquc inlerfici, is procul dubio
stris semper cestuat carcer (Plaut. Captiv. act. I V , 11011 xqiii judicis fttngitur oflicio, sed dominatioucm
tcen. 2), loliisque scelcstis vesttis genlilibus repleius excrcct iuiquissimam, ac inlolcraiidam tyrannideiu.
cst. De vestris quoque semper mctalla suspirant (Ter- 1) Verum tit gentiiium pertinaciam pcnitus fraogat,
lult. lib. de Fuga cap. 15). de iis scilicet, qtii sce-
% nliud argtimcntuiii indeeroii, qtiod omnibus elsingu-
Icrum convicti, incialla effodcre cogebantur. Denique Irs dnbant qiiemlihcl, 11110 el vcro cxccpto, dctim co-
de vestris semper bestice saginantnr, de vestris sempcrlendi facullalem. Natit cum dixisset iimim ab tino, c l
munerarii noxiorum greges pascunt (Terlultian. Apolog. alittm ab alio libere et licenter coli, illos sic urgcl:
cap. 44, p. 497). Munerai ii autem, uti jam a nohis Videte ne hoc ad irreligiositalis etogium concurrat, adi -
alihi obscrvatum est ( Dissertat. in Minul. Octav. mere libertalem retigionis, el inlerdicere oplionem divi-
cap. 15, art. 1, et Disserl. in Lactant. cap. 27, art. uitatis; ul non liceai mihi colcre, quem vclim, scd coqar
1 ) , ii eranl, qui gladialortim spectacula edebant. cotere, quem nolim (Ibid., cap. 24, p. 418)? R<Tt-
Hi autem pnscebant el alebant noxios, qui ad be- ginstts etenim culttis hber, inquit, et volontnrius csse
stias damnati dcbebanl cum illis pugnare. Si autem dcbei, nec ullus utiquam ab ullo homine atit ulla Iege
victi fuissent, tuin victrices bestiae carnibus illorum cogi polest ad eam, qtiam faisam essc uovit, nm-
saginabantur. plexaudam religioncm : Divince siquidem rei, uli ille
Nullus itaquc ex horuin numcro erat christjanus postea dixil, faciundce tibons qnimus indicitur (Ibid t%
987 IN T E R T U L U A l IAPOLOGETICUM 989
eap. 28, p. 435). Rationem vero si postules, htne i lur Fidice, sed iibrariorum procul dubio errore. To-
tibi d a b i l : Humanijurit el natmralis potettatit ett unU lerabilius forsitan scriptum esset Fidii quem genti-
t

cuique, quod putaverit coiere; nee aiii obest, atU pro- les, ut canit Ovidius, Jovis filium et deum esse opi-
t

dett atteriut retigio. Sed nee reiiqionit ett cogere reti- nabantur ( Ovid. lib. VI Fastor. § 4). Rcctc aulem
gionem qum tpente tmtcipi dobeat, non vi; cum et ho- Fidei, cujus tanqitam deae templum eral in Capiio-
t

tiim ae smsmo Ubenti expottutentur. Ita etti not com- lio, quemadmodum alibi observavimus (Tom. I Ajh
pmieritit ad tacrxficandum, nihit prmttabitit diit vestris. parat. p. 866).
Ab invitit enim tacrifieia non detiderabunt niti conten-
t Ad Judaeos vero spectare videnlur subsequenli«i Au-
Sioti sint. Contentiotut euim Deutnon ett (Idem, iib. ad ctoris nostri verba : Alius si hoc putalis nubes numt-
t t

Scaput. cap. 2). ret orans. Nam de iisdem Judaeis Juvenalis cecinil:
Audis certe quibos Auclor nosier rationum mo- Quidam sortiti metuenlem sabbata patrem,
ineniis ostendal juri, non solum bumano, sed etiam NU pneter nubes et eoeli numen adorant.
naturali repugnare, utquis [unquam ulla vi ad S U S C H (Jtsvenai. Satir. 16, v. 916.)

piendam aiiquam falsam religionem aut faisi dei cul- Cur autemadjecitTertollianus : Si hoc putatit t Nonne
tum compellatur. Gujuslibet siquidein religio nec pro- his verbis eosdem Judaeos denotare voluit, quos
dest, nec nocet alteri, qui proximi sui bono aut malo I ethnici el nubes et coelum adorarc falso putabant?
ncc melior nec pejor efficiiur. Huic atitem a TerluHiano opponitur alius gentifis, qui
t

Deinde vero Deus ab invito et rcluctante sacrificia colebat tacunaria suorum scilicet templorum, tit infra
iion desiderat, nisi contentiosus sit, id est, lites et ostendemus. Pergit ille, et atius inquit, puta cbristia-
t

jurgia seminare veiiu At lalis Deus verus esse nequa- nus, suam animam Deo tuo voveat el consccret; oontra
v t

quam polest. Quin ctiam nemo ait adbuc Terlullia-

t
vero atiut etbnicus, hirei animam faiso deo voveat. Ca-
t

nus, ab invilo coti votet ne homo quidem (Idem Apo- nit enim Virgihus :
t t

toget. cap. 24 , p. 418). Nam damnanda plaue est
simulatio, el nefaria hypociisis, qua is se eum co-
lere exterius iiugit, quem interius spernil alque de-
testatur.
Ad haec vero, ea sane est hominis fragilitas, ut
Deum verum soepe saepius offcmiat. Atqui placare i l -
lum nequit, ntsi libera ac sincera animi conversione
et pcenitentia, aut faclo maxima libertale sacrificio.
Summa igitur sine injustitia nemo cogere me potest ! non Chrisiianis et Judxis, sed solis gentilibus tribual?
ad sacrifieandum Jovi, aut cuilibet alteri deo, quem
non curo an mihi propitius sit, vel iratus; multo mi-
Ergo rite suum Baccho dicemns honorem
Carminibus palriis, lancesve et libatereintrs;
Et ducius corou stabit sacer bircus ad aruu.
(Virgii. tib. U Georg. v. 393.)
Martiaiis v c r o :
Vite nocens rosea stabat moritarus ad aras
Hircus, Baccbe, luis victima grata sacris.
(Martiai. tib. iit, epigram. 21.)
Vcrum quid obstat quominus Tertuliiaitus Uxc onniia
Nonne Menecaeus, Codrus el Mures, de quibus nos ia
superiori disserlatione posl Lactautium (Lactant. f

ntis si illum hominem fuisse, nec ampiius existcre lib. III, cap. 12, pag. 570) disputavimus (Disserlat*
certo certius cognoverim. in Laclani. cap 10, art. 4), aniinam suam diis vove-
t t

Instat adbuc TertuIIianus, et colat, inquit, atiut runl. Aristopbaues auiem Socratem inducit nubcs
Deum aiiut Jovem aliut. ad coetum tupplicet manut oranlem el invocanlcm ( Aristoph. com. Nubet act.
t t
t t

tendat; athtt ad aram Fidei : aliut, ti hoc putatit, nu- I, scen. 5). Genliles quoque sublatis, u l dictum est,
bet numeret orant. aliut lacunaria; aliut animam tuam in cceluin manibus, deos suos precabantur. Eigo Ter«
deo tuo voveat, aliut hirci (Ibid.). Nonne hi omnes aequo tullianus de his solis loqui potius videtur, et majes
jure aut tolerari aut condemnari debebaut, nec uni inde argumentationi ejus robur accedct. Recte qtudem,
potius quam alleri eripiendam, quem volucrit, colcn- inquies, nisi ille Jovi opponeret Deum haud dubie ve*
di lihcrlatem? rum, quem adhuc singulari numero deinde appellaviu
Sed uon clara omnino ac perspicua sunt haec Ter- Sed quid vetal quominus ille Jovi maximo genlilium
tulliani verba, ac forsitan dubitandi locus est utrum deo alium quemlibet sive majorum, sive niinomm
loqualur lanlum de gentiiibus, aut de iis simul et ) gentium deum opposuerit?Quoquo aulem modoverba
christianis, ut pluribus visum est. Quid vero si utros- ejus inlelliganlur, ex iis recte omnino concludit
que atque insupcr Judacos designasse dicatur? De ethnicos contra jus omne et fas ademisse Christianis
Christianis siquidem et Judaeis scribere potuit: Colat veri Dei coleudi facultalem. Per illos siquidem capte-
alius Deum unicum videliccl, atque omnipotentera;
t ris omnibus licebat nou solum Jovem, scd, uno duo-
de elhnicis vero : Alius Jovem sicul incompertum
t laxal vero Dco exceplo, quemcumque colcre falsum
nemiui esl. I)e iisdem eliam Christianis dicere adhuc ac ridiculum deum. Qua enim crudelilate impii ho-
potuit : Alius ad coelum supptices manus lendat. Nammines Christianis verum Deum honorandi tollebantli
hi, uli vidimus (Supr. cap. 14, arl. 3), expansis . centiam, pari indulgenlia palicbanlur quaiibel in ci-
manibus Deum orabaut. Tametsi enim ethuicus s i - vitate ac provincia, ut infra dicetur, a quovis homine,
mili modo deos suos precarelur; is chrisliano lamcn quem libuissetdeum, etiamsi aliis peuitus incognitum,
opponi a TertuIIiano videlur, qui ibidem d i x i t : Atius coli, c l adorari.
vero, nimirum gentilis, manus simililer tendat ad Sed jam aliquem audire nobis videmur, qui nobis
aram Fidei: in codicibus nostris manuscriptis legt- in aurem insusurrat ibi Tertullianura totavia errasse,
989 DISSERTATIO D. L E NOURRT. 990
ulpoie qui his argumentis probare conlendat concc- A mjustat legis, ut recte ail Tertuliianus, nuitus honor
dendam esse cuiliboi facultatem quem voluerii, sive est (Tertult., tib. I ad Nation., cap. 6 , pag. 566),
verum, sive falsum, colendi deum,ac pro arbitrio ali- ncc uiiitts unquam hominis coitscienliam obligavit.
quam rciigionem eligendi. Ilane vero desipuit Terlui- NuIIa igilur humatta Icge Chrisliani ad ficlilios deos
lianus, qui lotis, uli vidimus, ingeuii viribus demon- colendos cogi poterant. Qna ergo fronte ethnici obji-
strat solain christianam religiouem veram esse et ccre poterant se ad eos torquendos et necandos, qui-
profitendam, caeleras omnes falsas et rejiciendas, qui busdam imperatorum suorum legibtis obsiringi, qui
plane penitusque contcudit summum christiano esse ncgare non poterant plurimas ab hominibus eliam
nefas suam negare imo et dissimulare religionem, majoris auctoritatis, ut jam in superiori dissertatione
qui martyrcs noslros omni laude ideo cumulat, quod vidimus (Dissertat. in Lactant., cap. 28, art. I),
malueriul quibuslibet dirissimis crucialibus excarni- pro humana infirmitate et temporum opportunitate
ficari et inlerfici, quam tria thuris grana faisis diia lalas, quas idcirco audacter et impune emendarunl,
adolere, ac mirabili piane constantia suum pro fidei spreveruni, coneulcaveruut ? Quo autem pacto id ne-
et religionis suac defensione sanguinem fuderint. Se- gassent, quod non solum certissimo Ciceronis testi-
cus vero si sensisset, suam in Apologetico aiiisquesi- monio (Cicer. lib. I de iegib. , pag. 548, lin. 5 et
%

miiibus libris conscribcndis plane grati*que lusisset B seqq.), sed constanti saeculorum omitium cxperienlia
operam. Non alio igitur lendunl iltins argumenta, nisi omnibus comperlum est ? Nihil iiaque necesse fuit, ut
ut iis demonstret neminem cogi posse ad deserendam id Tertullianus variis, et louge plurihus, quam par
verain, et falsam ampleciendam religionem; ac ini- erat, exemplis comprobaret. Verumiamen quia qtiod
quissimos esse genlilcs, qui unicuique quenilibet abundat, ut aiunl, non vitiat, plurimas ille sancilas a
deum, etsi aliis incognitum, colendi dabanl liberta- variis legislatoribus ieges, et a populis postea, aut
tein, quam solis christianis verum Deum colenlibus emendatas, aut antiquatas kieo congessit, ut landem
adimebant. ethnicis, legum in Christianos datarum auctoritatem
At alius quisptam a nobis postulabit cur ille adeo nuuquam non et ad nauseam usque objeclautibus,
affirmate asseverat volunlariam esse religionem, qui linguam penitus pccludcret. Nostri itaqtie officii essc
diserte aiibidixit: Ad officium haereticos compelli, mm duximus omnia ejus vestigia perseqtii, ac pro virili
Uiicu dignum esl. Durilia vincenda e$t non suadenda
% parte nostra, soiitoque more ea enucleare, quae ab illo
(Tertullian. Scorpiac, cap. 2). Vcrum petat ille a de antiqiiis ethnicornm legibus, earumque auctoribus,
Rigaliio qiiomodo Auctor uoster vincendam ve- emendaiione et abrogatione speciatim iradila sttnt.
lit haerelicorum duritiam, eosque ad oflicium redu- Orditttr autem ab aiiiiquissitno legislalore Lycurgo,
cendos, et audict, non vi aul coaclione corporea, sed C c\\\w%leges inquil, a Lacedcemoniis emendata*, tantum
t

spiritualibua diviuae Scripturae armis divinaque au- auctori suo dotoris incusserunt, ut in secessu inedia de se
ctorilale. Ac re quidem vera ipse Tertuilianus sic ipso judicaverit atil ul alibi aiiis verbis idem signifi-
%

prosequiliir : Et utique satis optimum prcejudicabitur, cantibus dixit, apocarteresin optavit (Tertult. Apologet.
%

quod probabitur a Deo constitutum atque prceceptum.
Quamobrem hisce armis ilios ibi reviucit el expu-
gnat.
Nobis vero adjicerc liceat non eamdem esse haere-
ticorum ac gcnlilium rationem. Quidquid namqiie de
hrerelicis, qui verum Deum aguoverunt, sed crrori-
bus sceleribusque suis ab Ecclesia dcfecerunt, sta-
tuendum dixcris; non idco tamen cthnicis, ut recte
cap. 4, pag. 286; et cap. 46, pag. 512), hoc est, vo-
luntaria fame et inedia mortuus esl. Curautem, obse-
cro te, has leges Lacedaemonii cmendavere, nisi quia
eas imperfcctas, nec sibi utiles et convenientes esse
arbilrabanlur? A l Pausanias memoriae mandavil illum
in quemdam confugisse victim, cui Alpium nomen
erat, postquam alter ociilus ei excussus fuisset ab
Alcandro, cui leges ejus non placuerant (Pausan. %

ait Tertulltanuf, fas unquam fuit christianos tormen- lib. III, pag. 100). Valerius vero Maximus illud paulo
tis ac crueiatibos ad faisorum deoruin impelierc ve- fusius hisque verhts ennrral : Lycurgo neque leges $a-
neratiooemi. Nulhis enim sine piaculo in errorem lutariter excogitatos auxitio csse potuerunt quominus m-
%

impeliittir, imo vero nec indncilnr. At nihil prohibet D festos civet experiretur. Sorpe enim tapidibus petitus,
quominus hacretici legitima auetoritate ad eam, quam atiquando furore pubiico ejectus, etiam privatus oculo9

reiiquerunt, reducantur veritalem. ad ultimum ipsa patria pulsus est (Vat. Max , lib. V,
ARTICULUS I I . cap. 3 , exter. § 2). Sed utcrque tacuit quo mortis
genere vitam ille finierit. jElianus vero. scribit illi,
Quam insuise ethnici ad torquendos tollendosque Chri-
ctttn Lacedaemonios jusliiia imbuere voluisset, erutum
stianos objicerenl se. quibusdam imperatorum legi-
qoidem oculum, aul ex insidiis jaclti lapidis, aut ba-
bus ad$tringi quandoquidem ub iis ipsis emendaice
%
culi ictu ( jElian., lib. XIII Var. cap. 25), qucm-
sunt leges Lycurgi, qui idcirco inedia morlem sibi
%

admodum a variis scriptoribus proditum fuerat. Quod

conscivit, atque alice a Romanis abrogata, ac nomi-
vero ad rem nostram magis facit, testem nomiiiatim
nalim Julice, Pnpioe, et quce debilores in duas parles
citat Ephorum, qui eum in exsilio fame periisse per-
secari jubebant, ac qucenam ieges illce (uerint.
hibet. Sed ibi ilie non dixit utrum haec fames* volun-
Nullus unquam u l l a , nisi iniquissima lege, ad fal- taria fueril. Quamobrem Auctor noster pressius se~
aum aitquem deum cokodum adstringi potest. At quitur Plularchum, qui diserte scribtt ilium jureju-
991 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 99!
rando reges, senatum ac cives obstrinxisse, forc ut A coactus est. Addit porro Suelonius : Cum immaturitate
Jeges ejus sedulo observarent, donec Detphis rediret sponsarum et matrimoniorum crebra mutatione, tim
%

(Plutarclt., l . I , in Vita Lycurg* p. 57). Neautem sa-

% legis eludi $enliret tempus sponsas habendi coarctavit
% %

cramenti religione solvercntiir, hiUinr^ owroxapT*- divortiis modum imposuil (Suet. ibid.). Nonne vero
p-i,<r* mortem sibi inedia conscivit. Scd id non prohibuit
iy his verhis , immaturitate sponsarum, colligi potc«t
quoiiiiiius Lncedacmonii suum non modo sncramen- propter multitudiiiem eorum, qui bellis civilibus
tum, sed iliius eti.un ieges sprevcrint et aboleverint. aliisqueantea exsiincli fuerant, slalulum esse ab im-
Ad Roinanos subinde Aucior nosier venit, eosque peralore Augusto, ttt virgioes, etiam nondum satis
his coinpellat verbis : Nonne et vos quotidic, experimen* adnltae et viro maturn?, niiberent. Si autem is sit
lis Utnminantibus tembras antiquitatis, id est (expe- Suelonii sensus, hic Tertulliani esse videlur: Poppa?
rientia vestra edocti), totam itlam veterem et tquallen- lege sancitum, ut virgines ea juniori aclale in malri-
tem sylvam, sive inlinitam et obscuram veterum Ie- monium eollocareniur, anlequam illud lege Julia con-
gum multiltidinetn, novis principatium rescriptorum et traherepoluissent. Et vero ex Dione discimusabeodem
edictorum $ecuribu$ sive novis principuitt rescriptis, Augusto decretum, ut pactio nuptialis irrita esset, si
%

truncatis et cceditis (Tertutl. Apoiogct., cap. 4, p. 286). nuptiae ultra biennitim differrentur, id est, inquit
Iu Rigaltii aulem el secutis edilionibus, rustatis, et B idem Dion, ut ea virgo, quam quis despondere vole-
cceditis; scd qua auctorilale, nec ille dixit, ncc nos bat, decem annos nala esset, et nuptiae non ullra
aliud scire po^sumus, nisi batic leclionem omnibus biennium prorogarentur (Dion. tib. L I V Rom. Bistor.
t

repuguare codicibus, ntque ipsi, qttein ille prae niani- pag. b09). Atqui si puella decimo aetatis suae anno
bus Itabebat, exemplai i Piileaiio. Nos lamen non lalet despondere ct nultere poterat, tum ergo hiios susci-
a TerluIIiano alibi scriptum : Colere omnia, runcare % pere, uti ait Tcriullianus, cogebalur, quas lege Julia,
atque ruslarc instiluit; ut inde velul cx surculis et pro- matrimonium anno suo tantum duodecimo inire po-
paginibue popuii de poputi$ urbes de urbibu$ per ubi- terat. Vide, si placct, Gothofredi (Gothofred. Cod.
% %

que orbis pangerentur (Idem. tib. de Pall., cap. Theodos. p. 226 et seqq.) et aliorum , in tertiam de
2 ) . Sed cui unqiiam licuii verbum aliquod ex sponsalibus legem, annolaliones; et expende, qureso,
uno aucloris lihro in alium contra codicum omnium utrum haec, aul alia quaedam, quam excogitabis,
rcclamatioitem transferre ? Quoquo autem modo le- verborum Tertulliani inlerpretatio tibi roagis arri-
gns, saiisnpertus est Auctoris nostti senstts : horren- deat.
tem veterum legum sylvam novis expurgalam reseca- Dubium autem esse non potesi; quin Severus im-
tamque fuisse principum ediclis , qiijbtis plura, tan- perator illam ulriusque Juliae et Poppaeac legis partem
quam noxiae herbae, evulsa sunl. Frustra igitur etbnici C abrogavcrit, lempitsque assignaverit, quo virgines
tantis clamoribus suarum iu Christianos legum aucto- malura aetate nubercni. Nam id Terlullianus heri id %

rilaiem vendilabanl. esi, stto temporc factum esse asseverat. Pnrlerea ex

Ad id aulem adhuc demonstrandum contincnter Martinno discimtts aiquid in legibits Juliis ab eodera
Terlullianus adjecit: Nonne vanissimas Papias tege$ Severo einciidalum (Lib. XXIII Digesi.
9
tit.ljee.
quas ante liberos suscipi cogunt, quam Jutice matrimo* 19). Alihi vero oslcndimus (Tom. I Apparat. ub. III,
ttinm contrahi post tantce auctoritatis senectutem heridissert. 2, cap. 48, art. 3, p. 1155) ablalas ftiisse a
%

Severus constantis$imu$ principum exclusil (idem Apo- Coiislaulino Maguo pcenas, quae his Juliis Poppxisqiie
%

logel. cap. 4, p. 286 et $eq.)1 Aperte aulem ibi ille legibus conlra ccliltes ct orbos decreUc fuerant. Sed
$

docet hns Julias Icges Papiis emendalas, sed utrasqtie
abrogatas ab imperatore Severo. Variae aulem erant
Juliae leges, quae a Julio Cxsare ita cognominalae
stiut. Papiis vcro seu potius Poppaeis nomen dede-
runl Papius ct Poppietis consules Augusli Caesaris
hae Terluliiani no^tri lempore posleriores sunt.
Denique Rigaltius opinatur hasce leges ideo vanh-
simas a Terlulliano appellari, quia de filhs $u$cipiendit
cogitare non immerilo vanum slutlumque videbatur
Chri$tiani$ finem sceculorum instare credentibu$, et vita
t

tcmpore suffccli. Juliam vcro legem de maritandis mortalis in ceternam commutandce desiderio $usvi™ r

ordmibus a Tertnlliano designnri omues facile conce- 0 tibu$. Sed vidimus eosdem Christianos solitos fuisse
d'int. Vcrum quomodo Papia iex coegeril lihcros antc pro hujiis finis mora deprecari. Nobis igitur faciHus
suscipi, quam iex Juiia jusscrit mati iinouitini cou- probabitur iilud ab Auctore noslro dictum fuis»ecasU-
tnihi, Ilcraldus se non satis imelligere (Herald. not. lalis ac virgiuiiaiis studio, quas quidem virtutes Cltn-
in Tertull.) et Anionius Augusliiius sibi esse incogni-
% sliaui lanio ardore colebant, quaulo eas gcntiles
ttun ultro fateiilur (August. lib. de legib. cap. 18).
% spectui hahcbant et adspernabantur.
At sane constat eam Juliam legem, uti Dion (Dion. 9 Tum dehinc Tertullianus conlinenter prosequitur:
lib. IV Rom. Hi$tor. p. 256), Coruelius Tacitus (Tacit.
% Judicatos relro in partes secari a creditoribus ttatt
lib. III Annal. ante med.). et Suetonius perhibent erant. Consensu tamen publico crudelitas postea erats
(Sueton. fii Vita August. § 54), ab Augusto Caesare
% e$t (Tertultian. Apotoget. cap. 4, p. 287). Una
severitis, qttam alias, fuisse retractatam. Nam praeter harc erat ex velustissitnis Icgibus, primum in deeew»
pnemia iis qui liberos susceperant proposita , ille et poslca in duodecim tabulas rclatis, qua\ testett-
graviores innuplis et caelibibus posnas indixerat, vio, tii immen$o atiarutn $uper alia$ acervatarum k'
quas deinde, propler rccusantiuin lumultum, mitigare gum cumulo sunt omnis fons publici privaliaue j«ni
993 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 991
(Liv., lib. 111, § 3 4 et 35) Quae autem, ac quibus A Argumentum suum pnscquilur Terlullianus, ct
verbis conccpta fuerit lex illa, le docebit A . Gellius, elluiicis in Chrislianos quarumdam legum simula-
qui iilius initium alicubi (Gelt. lib. X V Noct. Atti. t
tione scvieniibus, objicit bis non magis obligalos
cap. 15, p. 821), illamquCintegram alibi bunc des- fuisse, quam ipsosmei elbnicos sumpluariis legibus,
cripsit in modum : iEais C O N F E S S I P E B I T I Q. J U R E J U - quae magua aeqnitate ac prudentia sumptus in coenis,
DICATIS TRIGINTA. DIES. JUSTI. SUNTO. POST. DEINDE. doniestica supelleciile ac vestibus coercebant (Tert.
M A N U S . 1NJECT10. E V T O . I N . J U S . D U C T I O . Nl. J U D I C A T U M .
t Ap. cap. 4, p. 288), aulul ipse loqtti amat, sumptum el
F A C I T . A U T . QUIS. EDENDO. E M . J U R E . V I N D I C E T . S E C U M . ambitionem comprimente$(ldem. cap.b pay. i05). At
t t

DUCITO. VINCITO. A U T . NERVO. A U T . COMPEDIBUS. QUINDE- taula audacia cas planc pessuindederant, ul ipsi
C I I I . PONDO. N E . M I N O R B . A U T . S l . V O L E T . M A J O R E . V I N - Terluliiano respondere non poiuerint, ab eis pe-
C I T O . Sl. V O L K T . SUO. VIVITO. N I . S U O . V I V I T . QUI. E M I T . tenli: Quoniam illce ieget abierunt, quo: centum avra
VINCTUM. HABEBIT. LIBRAS. FARIUS. M . DIES. DATO. S I . non ampliut in cacnam tubscribi jubebant, nec amptius
V O L E T . P L U S . D A T O . T E R T I I S . NUNDINIS. P A R T I S . S E - quam unam inferri yallinam, et eam non taginatam.
C A N T O . S l . P L U S . MINUSVE. SECUERUNT. S E . FRAUDE. Narrat vero A . Geliius se in Capitonis Aici conjec-
E S T O (Ibid. tib. X X , cap.\ t p. 1401 et seqq.). Eara- taneis legisse Scnatus decreliim, quo civitatis prin-
dem banc legem non sine^ariis lectionibus Fulvius JJ cipes jurare jubebantur sein ludis Megalensibus non
Ursinus retulil (Futv. Ursin. not. in. cit. August. tib.). majores in ccenas singulas sumptus facluros, quam
JEre itaque alieno obstriclis primura bac lege cou- centenos vicenos acris sive asses, prneler olus, far et
cedebatur triginta dieruni spalium, quo peciiuiam vinum patrium; neque argenli iu convivio plus pon-
quaererent. Tum deiude vincti in carcerem trudeban- deris, quam Iibras cenlum (Gell., lib. II Soct. Atti.,
tur. Tertiis autem nundinis, sive post alios sexaginta cap. 24). Deinde lcge Fannia cautum, ne in ludis
dies capile poenas luebant; et si plures crant crcdi- , Romanis, Plcbeiis Saturnalibus, aliis<pie quibiibdam
torcs, secabatur corpus debitoris, et singuhc ejus diebus, plures quam cenieiii, decem<jue aliis diebus,
partes singulis crediloribus dabantur. Quo cerle nihit, in singulis mensibus triceoi, caeleris landcni dicbus
ait Gellius, immitius, ni$i, ut reipsa apparet eo consilio dcui asses impenderentur. Postea vero lege Licinia
t

tanta immnnilas pcence denunliata est, ne ad eam un- indiilium nuptiis duceutorum, aliis diebtis triccno-
quam perveniretur. Addici namque nunc el vinciri t rum assium praeter poma et olera impensam heri. At
multos videmus, quia vinculorum pcenam deterrimi ho- post hxc legibus his situ e l senio oblilteratis, cutn
mines contemnunt. Dissectum esse anliquilus neminem plures in amplis patrimoniis helluarentur, data est a
neque tegi neque audivi, quoniam scevitia ista pcence Sytla diclatore lex Comelia, qua facultas coticessa
c s l
contemni non quita esl (Gett. ibid.). Cernis sane hanc C quibusdam feriis solemuibus sesterlios tricenos,
ipsam esse icgein , quain Tertullianus consensu pu- aliis diebus non amplius quam ternos, in coenam im-
blico anliqtiatam ac repudiatam asserit. Quintilianus pendendi. Praiterea lex ^ m i l i a et Antia sumptuscoe-
quoqiie illud bisce verbis plauissime conlirmat : naruin, ciborumque genus et modum adhuc praefinie-
Sunt quatdam non taudabilia nalura sed jure concessa; runt. Lege landem Julia, quae Augusto imperante,
t

ut duodecim tabutis debilorit corput inter creditoret di- ul diximus, slaluta esl, plurimum qnidcin hi sumptus
vidi licuit, quam legem mos pubUcus repudiavit (Quintii.aucti s u n l ; sed ila lamen, ul certis quibusdam fini-
tib. 111 Inst. Orator. cap. G). bus effreitis luxurke sestus coerceatur. Quae quidein
Alqui si in duodecim tabularum Icgibus, quas omnia a Macrobio (Macrob. tib. III Satnrnal., cap. t

ctiam pueri, tanquam omnium optimas, oliin discerc, 17) posl A . Geilium explicata (.4M/. Gelt. loc.cit.),
uti ait Cicero (Cicer., lib. II de legib. pag. 541, tin. Tcrtulliaui nosiri sententiam plane stabiliunl ac con-
27), lenebanlur, alijuid fucrit uon modo non lau - firmant.
daitdum, ut alibi ostendimus (Dissertat. in Lactant. Nec niajori curae illis fuit jam laudata a nobis lex
cap. 26, art. 1), sed prorsus eliain iminile, quanlo Fannia , qua prohibebatur ne amplius qiiatti utta
magis in oliis, quas homines proptcr sua tantiim . galli..a, eaque uon saginala, in coenam iitferretur. At
commoda luleruul! Nulla euiin anliquitas, nec ulla J) Plinius hujus legis iiieniioitem facit, ac qOoniodo
lcgislatoi is dignilas, scd sola aequitas legem commen- eam genliles lahefactare coepennl, his explicat ver-
d it. Nulla igitur iniquior est ea, qua chrisiianus ob bis : Gutlinat saginare Detiaci capere. Unde pettit
solum suum nomen, nec audita unquam caussa con- exorta opimat uvet et tuopte corpore unctat devorandi.
t

dcinnatur. Hoc primum antiquit ccenarum inlerdicttt excepium in-

ARTICULUS III. veniojam tege C. Fannii cot. annit undecim ante Puni-
Examinatur quam impune ethnici vioiaverint teges im- cum betlum ne quid votucre poneretur prmter unam
t

modicum ccenarum, tupeltectitit et vettium tumptum gattinam, qnce non ettet altitit (Plin., lib. X Hitt.
cohibentet, et quce illce fuerint ac cenlenarim coenae; natur., cap. 50, p. 442), seu pinguis e l saginata, et
quam audocler atiat pessumdederint, ac eam potisti- a Juvenale altilit simpliciter appellatur. Quod deinde
mum, qua patriciut decem argenti pondo habent, se-capul tranttatum per onmet leges ambuiavil, inventum-
nalu tubmolut ett; quit ille, quive libertini qui, ftagra que diverticulum est in fraude earum gattinaceos quoque
adhuc rumpentetf timitet tumptuariatlegetadtpernati pascendi lacte madidis cibis; mutto ila gratiores ap-
_ tunt. probanlur (JuvenaL satir. 5, v. 117). De bis autem
995 )N TERTULLlANl APOLOCETICUIt 996
sumptuariis et cibariis legibus, piura PaulusManutius A ntaio exemplo luxuriosum in ordine Senatorio retentun
(Paul. Manut.,lib. de Legib. Roman., cap. 48) el An- non esse. Tum baec continenter subjttnxit: Ipsa me-
tonius Auguslinus (Ant. August., lib. I de tegib., dius fidiut mihi litterce tcecuR nostri obttupescere ri-
cap. 18), a nobis citati alia iu di&sertaVione, ubi ex dentur, cum ad tantam teverilatem referendam minuie-
hisce legibus Arnobium posl Tertullianum similiier rium accommodare eogunlur, ac vereri ne non nostra
disputauteui audivimu* (Dittertat. in Laclant., cap. 9 , urbit acta commemorare exitiimentur. Vix enim eredh
art. 1). bile est idem pomerium decem pondo argenli et iniidh-
Quaulum autem etbnici praeclaras basce leges sum (uistecensum, el inopiam haberi contemptissinum.
"spreverinl, ac pro nihilo habuerint, disces ex loti- Nonne autem Tei lullianus simiiiter indicat earn
dcin Auctoris nostri bisce verbis : Video et centenu- argenti summam a Corneiio Rufo ad fabricanda aot
rias coznas, a centenitjam sestertiis dicendas(Terlullian. emenda argentea vasa impensam fuisse, qui majorem
Apologet., cap. %, p. 500). Ccnieuari;c autem canae, Romanorum luxum jure merito hisce redarguil sub-
uli obscrvat FeUus, dicebanlur, in quas lege Liciiua sequentibus verbis : Videe in tancet, ad cibos vkteli-
non pius centnssibus, prwter lerrce nata impendebatur, eet coenantibus ferendos, parum ett ti tenaibrsm, et
id esl centum assibus qui erant brevet nummi ex avce non libertinorum vet adhuc ftagra rumpenUum argen-
t t

(Fest. ad v. Cenlenaria*), uli supra inonuimus. Noster B taria metulla producta (Tertul. Apot. cap. 6, p. 501).
t

igilur Auctor significat vcleris frugalisque coenae
auctos extra modum sumptus. Namquac antea centum
ut plurimum assibus debebal instrui, kacc centum
scsterliis dari iilius tempore consuevcrat. Seslertius servilutem exuerant. Servi siquidem flagris lanqnatn
aulcm duos asses et semissem valebat. Centum porro
scslcrlios rolunde dixit, nuineroque certo pro incerto
usus est, ul centum assiuin et sextertiorum opposi-
lioiie,nimioscoenarum sumptus exagitarct. Quis porro
vitas Cacsarum, a Suetonio aliisque auctoribus scrip*
las, vel levissime perstringendo, non animadvertit,
iliis rcgnanlibus, coenas adeo fuisse sumptuosas, ut
fides his historicis, lametsi fide dignis, vix habealur ?
Vides sane quanta facililate Romani antiquas ac ve-
ncraudas lcges suas emendaverint et infirmaverint,
dum sc iniiiuissimis in Chrislianos rescriptis teneri C
cffuiiebant.
Tum deinde Terluliianus asserit similiter pessum-
dalas lcges, quw palricium quod decem pondo argenti fuerit? Quamobrem Plinius mox cilalus: provtet
t
Vilio itaque elhnicis vertit, quod tanto luxn soluti
fuerint non solum senatores, verum etiam libertini,
flagra adhuc rumpentes, id est, qui paucos ante dies
peculiari eorum supplicio caedi solebanl. Quamob-
rem de Liburno servo Juvenalis baec cecinit:
Tarde venisse Lihurnus
r Dicitur, et pcenas aiieni pendere somni
Cogitur, bic fraugit ferulas, rubel Uie flagellis.
[Juvenal. Satir. 6, v. 490.)
Apud Terentium vero Simon flagra et verbera ser-
vo suo Davo sic minilatur :
Verberibus caesum te, Dave, in pisirinum dedam
usque ad necem.
(Terent. Andr. 1, scen. 2, r. 8.)
Sed de servorum poenis fusius in sequenti disaer-
lalione. A l si tantus horum, qui vix libertatem acee-
perant, erat luxus, hinc conjice quantus aliorotn

habuisset, pro magno litulo ambitionit Senatu subnwve-quinque pondo, inquil, argenti, notntum acentoribia
banl (Tertutlian. ioc.cit.). Si quis autem a nobis petie- triumphalem senem fabulosum jam videtur (Plin., lis.
rit quis iiie sit patricius, buic A . Gellii verbis re- lllnatur. Hist. cap. i\,pag. 89). Qua ergo ratione
spondcbiiiius : C. Fabriciut Lucinut et Q. ASmitiut
t gentiles ohjcctare audcbant se injustis in Cbrislianos
Papus liomai censorcs fuerunt et P. Cornelium Rufum, iegihtts adstringi, qui acquissimas sumptuarias Hlas
f

qui bis consut el dictalor fueral, senalu moverunt, caus- leges palam et itnpune everterant?
samque isti nolce subscripserunt, quod eum comperit-
ARTICULUS IV.
sent argemi facli ccence gratia, decem pondo habere
Quanla ticentia gentites, spretis legibut, qua? tbeatrs
(Gell., tib. XVII JSocl. Atl., cap. 2, p. 1005). Audis
orienlia destruxeranl, longe ptura cediftcaverint, is
profccto eamdem ibi ab illo, aique a Tertulliano, ar-
quce majorit votuptalit cautsa penutati con(tuebanl *
genli suminam nolari quam Rufus babuerat. A t *
quod ilie dixit ccsna gratia, hoc A . Gcllitts : Ob luxu- J) Ad alias Terlullianus venil leges, quibus pudiciii»,
rioe, inquit, notam, quod decem pondo libras argenti morum honestati ac modestiae consultum ftierat. Pa*
facli haberet (Idem, ibid., lib. V l l l , cap. 8, p. 289). lam aolem facit eas adhuc tanla licentia ab ethnicis
Eadem plane in Livii Epitome legimus (Liv. Epit. pessumdaias, quanta temeritate objieiebant se aliis
tib. XIV). At Pliuius eamdem argenti summam in su- plane nefariisin Christianos sancitis tencrhQtf** ' 1 01

pellcctilem (Plin., tib. XVIII Hist. natur., cap. 6, abierunt, inquit, leges itlos vitiorwn emendatricet,qv&
p. 447), Valerius vero Maximus in vasa argentea i n - theatra, stuprandit moribut orientia, tlalim destnu*
sumptam esse lestificanlur (Val. Max., lib. II, cap. 6, bantt (Terlultian. Apolog. cap. 6, pag. 299). Aicerte
§ 4). Sed liujus verba, quae ad rem nostram plurimum communis plerorumque omnium , uti docet Servtiis
faciunt, audire molestum forsan non erit. Ilaec au- (Serv. in iib. II Georg. VirgilH , v. 581; et in Hb> * l

tem sunt: Narravit omnit trtat, et deincept narrabit JSneid. v. 757 ), opinio fuit primos iheatri Mos
t

Fabricii Lucinii centura Cornelium Rufum , duobut in Bacchi sive Liberi patris honorem institutos
contulatibut et diciaiura tpeciotistime functum, quod quiquidem idcirco Liberales vocibmtur. Qua» lttfll

decem pondo vasa arqenlea comparasset, perinde ac autem hisce iudis mores hominurn corrumperenUf i
997 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 998
nemosane est, qui ex detestanda prorsus illorum A Verura nihilprorsus necessevidetur nomen penulw;
turpitudine atque obscoeniiate, de qua alihi disserui- quod coustanter in omnibus codicibus legitur, prop-
mus (Dissert. in Lactant. eap. 17, art. \,et in Lactanl. ter conjecturam immulari. Dubium enimvero nemU
cap. 55, art. 1 ) facile non intelligat. Si quis tamen ni esse potest, quin Romani penulati ludis publicis
Auctorem noslrum non de his tautum, sed aliiseliam inleressent. Testis siquidcm nobis est Suetonius
thealri ludis, olim eversis, sermonem revera fecisse Galbam imperatorem jussisse, ut ilii in quodam solem-
conlcndat, adstipulatorem utique hahehil Tulliura, ni spectaculo manuspenuliscontinerent (Sueton. in Vit.
et eum, a quo citatur, Augustinmn. Hujns enim Galb., § 6 ) . In Dionis veroEpilome iegimus Commo-
ipsamet haee sunt verba : Romani, quamvis jam su- dum imperatorem praecepisse ul ad ultimum quod
perstitione noxia premerentur, ut illos deos colerenl dedit, gladiatorum munus senatores in theatrum veni-
quos videbant sibi voluisse scenicas turpitudines oome-rent, Ev « «*r*X*| T*| lr ir<x$t, xati c*v rot/c /uctvMstic
K

crari, suce tamen dignilatis memores ac pudoris, aclo-c/c ri QUrpov citcXScTv. Equestri veste, et penula indulos
res talinm fabularum nequaquam honoraverunl more venire in theatrum jussit (Epit. Dion. in Vila Commod.
Grcecorum, sed sicul apud Ciceronem Scipio loquitur : pag. 395 ). Quo quidem ornalu nunquam anlea illud
Cum artem ludicram, scenamque totam probro ducerent,ingredi consueverant, nisi imperator ex hac vita de-
genus id hominum non modo honore civium reliquorum J J cessisset. At /uivtfot signiticat aliquod penulae genus.
carere, sed eliam tribu moveri notatione censoria vo- Nam Lampridius de eodem Commodo: Contra corisue-
tuerunt ( Augusl. lib. II de Civit., cap. 15, pag. 40 tudinem, inquit, penutatos jussit, non togalos ad mu-
etseqq.). Quam quidem Ciceronis sententiam, ita nus venire (Lamprid. in ejusd. Vita, pag. 515.)
citatam, bis laudal probatque subsequenlibus verbis : Tertullkuius ilaqne Romanosmeritocoarguit; quippe
Prceciara sane et laudibns romanis* annumeranda qui contraantiqnum morempenula utercnlur, cumpu-
prudentia, sed vellem se ipsa sequeretur, se imilarelur. blicis ludis et spectaculis, prnesenim hyeme, aderant.
Diu itaque oplimae leges non viguerunt. Nam Ter- Tuncenim,quia theatracarebantieclis, nenulam sum-
tullianus ethnicos ita insectatus e s l : Video et theatra psere; nefrtgus pluviave noceret, ac lurpia ihi actasine
nec singula, nec nuda (Terlullian. Apologet. cap. 6. ullo speciarcnt incommodo. Contra prislinos itaque
p.501): nonsingula quidem, quia prioribus eversis, inores voluptatis cattssa snmpserant penulam, quam
longe plura ubique terrarum exstruxerant. Addidit, milites ob solam necessilatem induebant. Nam de m i - ,
nec nuda; qttoniam solebant illuc non vesle com- lite qui chrisiianam religionem coram Tribuno profl-
muni, sed peuula iuduli conduere. Neenim ^///yeme, tebatur, gravissimas, inquit Tertullianos, penulas p o -
inquil, votuptas impudica frigeret, primi Lacedccmonii stfif. (Tertui. , tib. de Coron. , cap. 1 ) . De hac
odium penutceludis efcogiiaverant. In omnibus aulein Q porro veste videsis Oclavium Ferrnrium,aique Baitho-
manuscriptis, el ante Rigahium excusis codicibus, lum Bartholiiium, qui pcculiaresdeilla disquisitiones,
non odium penulos, sed simpliciler pcnutam legimus. et alios qui de re vestiaria iibros ediderunf.
In obscuris vero ac forte corruptis hisce verbis e x - Quis igitur non videt qtia temeritate elhnici clatna-
plicandis suum eruditi ingenium non parum sane exer- bant iniquissitnts impcratortim in Clirisltanos icgibus
ctierunt. Heraldus enira pulat iis forsitan signifi- se ad eos vexandos cogi, qtti lanta audacia et impuiii-
cari penulam, quam arcendis pluviis Laced;craouio- lale alias aequissimas, iheatra ob immanem mortun
rum belligera gens excogitaverat, a Romanis ad l u - corruptelam funditus cverti praecipientes, plane des-
dos patientius spcclandos fuisse adhibitam. Verum piciebant et adspernabantur. Neque alias plurcs per-
Tertullianus illam non modo ad usum roilitarera, sed quam optimas pltiris faeiebanl, quemadmodum Tertul-
ad ludos etiam ab iisdem Lacedasmoifris inventara sa- iiantts docel, et post illum ostendemus.
tis apcrte declarat. Rigaltius vero suspicatur illum
A R T I C U L U S v.
ironice loqui dc pcnulis, utpote niraiura gravibus et
Eipenditur qua temeritate elhnici concutcaverinl teqes
ponderosis, quae idcirco odium potitts quam voiupta-
qme dignitatnm et miiatium in$ignia> ac matronarum
tem creare poterant. At quorsum Tertuliianus bis ver-
et meretricum ve$te$ distingui jnbebant, aut prohibe-
bis potius, quam aliis ct praecedeutibus et subsequenli- yj
bant ne niulieres auro, nisi in annuto pronubo f

bus, ironice loquerelur?

ornarentur.
Quia igitur Tertullianus sine ironia et affirmatelo- Gradum inde Tcrtullianus facit ad aliud pessum-
qui videtur, existimat idcirco Ferrarius eum ibi memo- dalarum ab ethnicis legum genus,quibtts modestiaeac
ria iapstim, ac penulam scripsisse pro endromidem sobriclati in primis mulierumprudentissimeconsulttim
(Ferr. part. II de Reiesti., lib. II, c. 1), quaecrassactiam olim fuit. Qui cnim leges christiano nomini injuriosas
ethirsnta vestiscrat,ac palaestraesive potiuspost paiae- lam in soleutcr objectabant, hi ipsi tranquilio laeto-
stram, non minos quam penula utilis. In suae aulem opi- que animo patiebanlur alias conculcari, quaj digni-
nionis conllrmationem haec profert Maftialis carmiua: talum et honestoruni natalium insignia non temere
Hanc tibi sequanica? pinguem texlricis alumnam, ^ nec impune usurpari sincbant (Tertut. Apologct.
Quae Laeedaemonium barbara nomen babet,
Sordtda,sed gelidonon adspernenda Decembri, cap. 6 , pag. 500). Quis vero nescit varia fuisse
Dona, peregriiiam millimus endromida, regtim, senalorum, cquittim, ct plcbeiorum homi-
Sca ientumoeroma teri», te|4dumve trigona,
Sive harpasta manu pulverulenta rapis. num insignla, diversasque vestes, quibus a se in-
(Martiai. lib. IV, Epigram. 19.) viccm distinguebanttir? MUsa eniravero tit plurima
999 1N T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM lutW
faciamus, h cc alia sunt de illis ipsiusmet Aucloris A Audisne quam antiqtue fuermt de distinguendis tna-
nostri verha : Qui$ omuino regum insigne pote$laii ironarum scorlorumque vestibus leges, et quam im-
suce humero prcefert et non aul capite diadema, aut 111punc cas ethuici violaverint.
%

manu $ceplrum aut aiiquam proprice ve$ti$ notaml

% Neque alias magis curabaut, qnibns foeminarum
(ldem, lib.adv. Judo?o$ cap. 10). % modcstiac ct sobrietali cntuum crai. Nulla enim anti-
Datum quoque est a Caesare Auguslo cdiclum, quo quiius foiniua aurum ait Terlullianus, prceler unico
%

prohibuit nc ullus, nisi senalor, purpurain, quae tum norat digiio qnem spontut oppignera$$ei pronubo an*
% %

vulgo sumehatur, deinceps iuduerel (Dion. lib X L I X nulo (Tertull. Apologet. cap. 6, p. 502). Nemiiit autem
Hitior. Rom. pag. 459). Anlca vero Julius Caesar, teste incomperltim est morem vetustissimum fuisse, ut
Suetonio, leclicurum usum, item conchyliador ve$li$ spousus in ftiturarum nupliarum pignus annuium,
%

el margaritarum niti cerl:$ pcrtonis et celatibut perque quem vocabanl pronubum, sponsae suae mitterei. S i
%

certot die$ ademil (Sueton. in Vit. Julii Caesari$ § 45). quis tamen illius testem saltetn tinum sibi cilari ve-
t %

Quae quidein ab Eusebiani Chronici auclore de foemi- lit, is atidiat Juveualem :

nis sic explicantur : Prohibitce lccticit margaritisque Gonventum tamen et pactum, et sponsalia nostra
Tempestate paras, jajnque a tonsore ma^btro
uli quce nec viros nec tiberot haberent, ct tninores e$- Pecteris, etdigito piguus forta&te dedisti.
%

$ent annit quinquaginta quinque ( Euseb.Cliron. 1972). JJ (Juvenai. Satir. 6, v. 25 et $eqq.)

Magntim quoque inter matrotiarum et lncretricum
Plinius autem teslalum nobis facil bunc annulum
veslescrat discrimen (Tertull. Apologet. cap. 6,
%
suo tempore ferreum fuisse, ac sine gemma : Eiiam
pag. 501). Nam merelrices, sicuii Nonius annotavit,
nunc ail, spon$ce muneri ferrcus annutns mittilur itque
y

succiitciiore veste utebantur (Non. cap. 14 de Cen.

sinegemma(Plin. tib. XXXIII natur. llist. c. 1, p. 7).
vesiim). Quamobrem Ulpianus : Si quis , inquit, vir-
Tcrluiliani ilaque nostri actale, mos ille plane
ginet appellastet, $i lamen ancillari veste vestilas, mi-
modestus jam iiniuuiatus erat, et pro lerreo annulo
ttuf peccare videtur, multo minus $i merelricia veste
auretts dabatur. Poslea vero Isidorus de annulis iis-
fcemince non malrum familiarum vestilce fuissent (Di-
%
demque ptonubisplurali iiuiuero sic loquebatur : Fee-
gest. lib. X L V I I I , lit. de Injur., e l c , leg. 15).
mince non usce sunt annulit, niti quos virgini sponsus
Quantum autem muliercs, contra majorum insli- miseraty neque amplius quam binos annulosaureos in di*
tuta, his vestibus abuterenlur, disce ex noslro Ter- gitishaberesolebat.At nnncprceauro nutlum foeminis teve
tultiano : Video, inquit, el inler malronas atque pro- est atqne immune membrum (Isidor. tib. X I X Origin.
%

$tibula$ nutlum de habitu discrimen relictum (Tertut. cap. 52). Noniieaiileni bis poslcrioribus verbis ad haec
toc. cit.). Neque ibi illc plura ; sed quac alio in libro Teriuiliani respeiit, quibus iiiulieruui luxtim ipso, de
uberius, huncque prosequitur iu modum : Converte et Q quo agimtis, loco sic exagitat: Nunc in fceminis prce
ad fcemina$ inquit, habes speciare quod Ccecinna Se- auronnlium levemembrum (Te.tul., Apologet. cap. 6,
%

veru$ graviter senalui impressit maironas $ine ttola in p. 504). Quamobrem Oviditts anlea ccciiietat:
publico. Denique Leniuli auguris consullis, quce ita sese
Nec prodilc graves, insulo vestibus auro,
exauclorassd, pro sluproeral pcena;quoniam quidemin- Pcr quas uou pelitis, saepe fugatis opes.
dices custodesque dignitatis habitus, ut lenocinii factilan- {Ovid. lib. iu deArle amandi, v. 171)
di impedimcnta sedulo qucedam desuefecerant. At nunc Teslis adhuc nobis csl Pliuius visam a se Agrip-
%

in semetipsas lenoiinando, quo ptanius adeantur, et sto- pinam , Claudii priucipis , id est, Neronis uxorem,
lam el supparum, et crepidulam, catiendrum, ipsas edente eo navalis proelii spectacuium , assidenie ei, tn *
quoque jam lecticas et sctlat, quibus in pubtico quoquedutam paludamento auro texlili sine alia materie (Plin-
% %

domeslice ac secrete habcbantur ejeravere (ldem lib. ibid. cap. 5, p. 59). Quod quideiu et Dion (Dion. ub.
% %
%

de Patlio, cap. 4). Alio adhuc in libro euindcin abu- X Roni. Htstor.) et Cornelius Tacitus c iiifirnianl (C.
sum, ac rejeciam illam hoiie.-daruni inatrouaruiii. et Tacit. lib. XII, Annal. ant. fin.). Qui plura de boc ro-
ntcrelriciarum veslium dilTerenliam acrius iiiseriatur. manaruinmulierum luxti scire vohterit, isadeat Mcur-
Audi, quaeso,cuin loquentem : Quanto magis blasphe- sittm (Meurs. lib. de Luxn Roman. cap. 4 et seqq.),
mabile est $i quce $acerdote$ pudicilice dicimini impudi- jy Kobierzykuin (Kobierz. tib. I de Luau Rom. cap. 8,
% %

carum ritu procedutis cullce et expiclce? Aut quid minuset seqq. ), ac si vacal, ca qu.e nos alibi aiiuoiavi-
habent infelicis$imce illee publicarum iibidinum victimce mus- ( Tom. I Apparat., p. 792.)
%

quas $i quce teges a maritalibus el nuttronatibu$ decora-

mentis coercebunl jam certe scecuti improbitas quotidie
%
insurgens hone$ti$simis quibusque foeminis usque ad er-
rorem dtgnoscendi cocequavit (ldem lib. II de Cuttu %
fosmin. c. 12). Tum paulo post : Thamar illa qua? se
ARTICULUS vi.
Expenditur quanta severitale usus vini mutieribus olim
iulerdictus fueril, ac quam impune, propter iUius
abu*um uxores a viris suis trucidalas sint : quam
%
%

immoderale postea a fceminis sumptum, quce ideirco

expinxerat et ornaverat, idcirco Judce suhpicionc visa
est qucestui sedere adeoque $ub vetamento latebat, ha- solitum oscutum propinquts porrigere non audebanl :
%

biius quatitale qnattuariam mentiente; ut qucestuariam quam frequens fueril uxorum repudiatio, priscis
et voluerit, et compellaveril, et pactut tit (ib.). Nec ab- lemporibus incognita; ac qua ratione etmici proavis
simili modo llieronymus :Thumar, inquit, subspecie me- suis nuntium sermoue, et toquendi modo remiserint.
relricis fallit Judam (Hieronym. tib. I adv. Pelagian.). Nihii sane auliqua Romanorum probiiate uiagis di-
1001 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1002
gnum, quam salubris illa severitas, qua vini usus foemi- A Quid plura ? Gentilibus adbuc probro Auclor nosler
nis ila interdictus fuerat, ut matronam, sicuti Tertul- verlit, quod evanuerit prisca felicitas malrimoniorum,
liauus noster memorat, ob resignatos celtce vinarice de moribus utique prosperata, qua, per annos feresexcen-
loculossui inedid necarint. Sub Romuio vero quce vinum tos ab ilrbe condita, nulla rcpudium domus scripsit.
attigcrat, impunea Mecenio marito trucidata est. Id- (Terlult., ibid.) Visne id libi graccis quibusdam lalU
circo el oscula propinquis offerre necessitas erat, ut spi- nisque testibus probari ? Primus erit Dionysius l l a -
ritu judicarentur ( Tertuliian. Apologet. cap. 6, p. 303). licarnasseus, cujus bxc sunt verba : 6fxoXoytlr<n M e

Eadein plane, etsi uon eodcm ordine, clarius explicat crsiv cfxoot Kfltl Trcvraxoototv / " j S c i f <v Pu/utv) £ta}ud«Svat y i -
Plinius : Non licebal, inquit, id (viuum) fosminis Romce fioq* x « r a T ^ V cCSt/ur.v c * i orai; T f t o u o v r a xat* ix*r6v
bibere. Invenimus inter exempla, Egnatii Mecenii uxo- 6Xu/*jr/*9nJ, Cor*TtvovTwv M a p x o u I l o p g r a m c u , x « i TAIOAJ
rem, quod vinum bibisset e dolio, interfectam (uissela U*nvptc\j, mp&roi oWoXvoai llytr&t T ^ , V C 6 U T O G y w « f x «
marito, eunujue ccedis a Romuto absotuium. Fabius Inroii^ioi K a p o u t t i t o s oW,p ou* v.fxyrn , av«tyy;a£ofccvof iwrd
Pictor in Annalibus suis scripsit matronam, quod locu- T W V T C / O J T W V bfxdvKi T I X V W V C V J X * y w a / x l yut^ « w s u c i V ij»
los, in quibus erant ctaves vinarice cettas, resignavisset, b" auro) onlfv. M yw»5, h( cVi r& Ifya T O U T O » , xctiTOttoV d v i y -
a suis inedia mori coaclam; Cato, ideo propinquos fcemi- x»jv y/voyuivw, fxtoovjMvo; UTTO T O U 3»J/*OW S t c r d c o c v . Con*/af
nis osculum dare, u/ scirent an temetum olerent. Hoc B p<r annos 520 nullum accidisse divortium. Septima
tum nomenvinocrat, undeet lemutentia appettata (Plin. demum supra centesimam et tricesinutm olympiade Marco
9

lib. XIV natur. Hist., cap. 15, pag, 142). Quis au- Pomponio et C. Papyrio contulibus, primus dicilur uxo-
tem facile sibi non persuadebil haec omnia a Ter- rem dimisisse Sp. Carviliu$, vir non obscurus, coactus a
tulliano non ita simul conjtuigi potuisse, nisi ea vel censoribus jurare liberorum caussa $e conjugem nonre-
ex ipso Plinio, vel iisdem ac ille fontibus bauseril? tinere; erat enim sterilis; qui ob hoc factum, quamvis
Pauio euim aliter Valerius Maximus uarral illam necessiiate compulsus, in perpeluum exosus fuit populo
Egnatii Meceuii uxorem, eo qtiod vinum biberat, ab (Dionys. Halicarn.Jib. 11 Anliquit. Rom. pag. 95).
eo interemptam sine accusatore aut reprehensore Latini vero scriplores Valerius Maximuset A . Gel-
(Vul. Max., lib. \\ cap. 5, $ 9); quoniam omnes exi- liuseadem litteris mandaverunl (Val. Max., lib. II,
%

stimabant optimo illam exempio viotatce sobrietaiis pce- cap. 1, § 4), nisi quod Gellius, citato auclore Servio
nas lni$$e(Idem lib. II, cap. 1, § 5).
% Sulpicio, narrat id contigisse anuo Urhis condiun
Prius vero dixerat viui usum oliui romauis foemi- 525, M. Attilo et P. Valerio consuiihus ( A. Gell. %

nis igitotum; quia proximus est inde ad inconcessam tib. IV Noct. Attic. cap. 5, pag. 278). Sed ibi ccrte
vencrem gradus. Quin etiam ab A. Gellio rursum ci- aut postea subest aliquis illius memoriac, vei lihrarii
lalur Calo, qui tradidit eodem modo condemuatam Q error. Nam alto in iibro scribil iilud aclum anno ab
mulicrem, quae aut vimim biberal, aut in aduiterio Urbe condita qtiingenlesimo uudevicesimo, quo alii
fucr.it deprehensa (A. Gell. lib. X Noct. Ailic. cap. 23,
%
proinde consules esse debebanl, iique foisitan qui a
pag. 557). Ad baec vero, Athenaeus nou solum viui Dionysio Halicarnasseo uotantur (ldem lib. XVII, 9

mulieribus a Romanis inlerdicti mentionem facit, sed cap. 21, pag. 1008).
addidit insuper cellam vinariam iis IIOII commissam, Ab his itaque tain aequis et moribus ct legibus
et osculum a mariiis et cognalis idcirco porreclum , plane penitusquedesciverantethnici, quibus repudium,
ut possent odoratti agnoscere ulrum revera vinum bi- ail Tertullianus, jam el votum est et qua$i fructus ma* %

bisscnt (Alhence., Ub. X , Deipnosoph. cap. 7, p. 429,

% trimonii (Terlull., ibid.). Neque suspiceris aliquam
et cap. 11, pag. 440). De bac autem vini interdictione hic subesse illius amplificalionem. Suspectum enim
jain disputavimus (Disterlat. in Amob. cap. 4, art. 1). non habebis Senecam, cujus baec de repudio legimus
Contra hanc tamen legem : Prce vino inquil Ter-
%
verba : Numquid jam utla repudio erubescit, post-
tullianus, nullum liberum esl osculum (Tertultianus, quam iltuslres qucedam acnobites fcemince, nonconsulum
Apologet. c. 6, p. 304). A l in illud ehrielalis vitium varii numtro, sed maritorum suorum annos computant, et
scriptores, ac polissimum satyrici poelae invehunlur. exeunt matrimonii caussa, nubunt repudii. Tamdiu illud
Sed sufficiet in rcm notissimain bxc rctulisse Juve- D timebalur, quamdiu rarum erat; quiavero nutla sine
nalis carmina, quibus ea, quae nou modo de ehric- divortio acla sunt, videlicet a publicis noiariis de-
late, sed tuxu etiam in superiori arliculo diximus, scripta, quod swpe audiebant, facere didicerunt (Senvc,
Tnanifeste confirmantur : lib. 111 de Benef.,cap. 16, pag. 53). lluc quoquc ac-
NuUum crimen abest, facinusque libidinis, ex quo cedat Juvenalis, qui haec frequentissima uxorum di-
Paupertas Romaua perit
vorlia his versibus insectattir :
Prima peregriitos obscena pecunia mores Imperat ergo viro, sed mox haec regna relinquit,
Intubt, et turpi frcgerutit ssectda luxu Perimilatque domos, etflammeaconlerit; iode
Drvitiae molles. Quid euitu Venus ebria curat ? Advolal, el spreti repelit vestigia lecti.
Inguinis etcapilis quae sint discrimina nescit, Ornalas paulo anic tores peudenlia linc|uit
Grandia quae tnediis jam noclibus ostrea mordet. Vela domus, et adhuc virides in liinine raiuos.
Cum pertusa roero spumaut unguenta Falerno, Sic crescit nuiuerus, sic Uuntocto mariii
Cum bihitor concba, cum j;im vertigine leclum Quiuque per aulumnos, lilulo rcs digua sepulcri.
Ambttlat, et gemitiisexsiTgit uiensa luceruis.
1 nunc, et dunita qua3 «orbeat aera sanna (Juvcnal., satir. 6, v. 223.)
Tullia, quid dicat n->lae 0>llacta Mauta,
Audis sane quam perspicue dixcrit imam uxorem
Mauraludicitia» veicrcm cum | ra>terit aram.
V
(Juvenul., saiir. U, v. 2 J3 et $eqq.) intra quinque autumnos, id cst, (juinquc aunos ha-
TjfcRTCLLUNI I, (Trente-deux.)
1003 IN TERTULLIANI APOLOGETIGLM 1004
Jmiiseoclo marilos. Martialis vero Tcjeshtam quaui- A ila legisse videtur Eusebius, qui haec Auctoris Dostri
dam acriter corripil, quae inlra unum menscm decies vcrba in grxcara linguam sic conversa exhibcl :
conlra lcges laias iinpune nupscrat: riatAttt^v Id^fjut, iAr,Qhx 0e6v i « r 3 y S a j u i w i %& )tifoX>7 J*,i, f
r

Julia lex populis ex quo, Faustine,renata cst, mfh uTrd TOU »ir/y/.Xr/roy ocxi/MCfffl/.var M a f x c ; JLtpiiXice cC-
Atqtie iutrare doinos jussa pudicitia est, T W ; -tfi (Euseb., lib. II
T(vOi tiZ'S)).oj mirolYjXt* AlCoupvou
Aut minus, aul certe non nlus tricesima iux est,
El nubildecinto jam Telesina viro. Eccles. Uistor., cap. 2, pag. 41). Verum ulriusque lec-
Qua3 nubit loties, non nubit, adultera lcge est, tionis idem planc est sensus. Quaraobrcm haec prt-
Offendor mcccba simpliciore minus.
inum explicanda suut, ac deinde cxamiuandum quo
(Marual., tib. vj, epiqramm. 7.)
Tertullianus modo inde contra cllinicos disputct.
Verum adeo eflraenis cral hoec nefaria repudionim
Dubiutn cnimvero essc potcst quoduam sit illud de
licentia , ul vix unquam ullis imperatorum, quarum
deo consecrando cdicltim. Scimus quidem uuum a
piuresadliuc exstanl, legibus refrenari potuerit. Quid
Ciceroue hisce vcrbis describi: Separatim nemo ha*
vero, quod non solum tot lanique praiclaras leges,
bessit deos, nevenovos, scd ne advena$ nisipublice ad- t
quodiximus inodo, concuicabant, sed debHam quo-
scitos, privalimcolunlo (Cicer., iib. II de legib. p. 551,
que majoribus veneralionem. Quapropter ilios his
lin. 57). Aliud lamen dccrelum a Tcrlulliano desiguari
TortuIIiamis vcrbis alloquendo , sic urgel : Habitu,
Jjvidetur; utpote qui imperaloris fecerit menlionem.
i d e s t , vcslitu, victu, inslructu, censu,ipso denique
Laudata enimvcro a Cicerone lex Romanis imperaio-
sermone proavis rennntiaslis ( Terlultian., Apologet.,
ribus longe vetustior est. Quid ergo , si dicamus ab
cap. 6, p. 305). Et rursus alio in libro : Plane, i n -
Auclore noslro imperaloris nomine appeilari pne-
q u i l , subjncet quanla a majoribu$ mutaveritis, cullu,
feclum cxercilus, aut consulem iilius ducem? ^Emi-
liabilu, apparatu, ipsoque victu, sicut cx jam diclis
lius autcm Probus hujysce lcgis ignarus, aut dc i l a
palct. Adjccil autem ipsoque scrmone. Cur ergo ser-
in ancipiti praclii forluna nihil cogitans, vovit fore u(,
mone eliam ac loquendi modo? Quia pri$linum, inquit,
si hoslcs vinceref, fanum consecraret deo, cui Albur-
ut rancidum relegalis (Idem, lib. I ad Nalion., cap. 10,
no nomcn eral. Sua aulera experientia agnovit iilud
pag. 572), id est, lanquam insuavem, pulidum, et
nimis prxcej s sine senatusconsulto fuisse votum.
niale olenlem rejtcitis.
Prohibuit cnim scnalus hoc fanum aedificari, quem-
ARTICCLUS VII.
admodum postea iinpedivil, ne Cbristus, ut ibidem
Examinatur quodnam sit vetus decretum de novis diis ait Tcrtulliattus, Deus rcnttniiaretur; lametsi Tibe-
sine senalusconsulto non introducendis, et MelctU ritts id veiiementer oplavisset.
volum detemplo in Albumi dei honorem construendo, Quis vero sit ilie deus Alburntts, dictu procul du-
quod irritum factum est; acquomodo decretum iltud ^ b i o n o n .
m i l | | | g d i f 0 d l e R a | a $ i l l l | M c | | | a p u d v e l e r e s

violatum sil ab elhnicis, qui Liberum patrem, Sera menlio illius occurrit. Ex Virgilio Umen discimus in
pidem, et Harpocratem cum suo Cynocephalo scna- Lucania apud Sijarum fluviiim esse monlem, qui ab
tusconsulto rejeclos, impudentissime reslituerunt. 1110 Alburnus hjs vcrsibus vocalur":
Ethnicos vehemcntius adhuc Terluliianus premit,
Est lucus Silari circa ilicibusque virentem
planeque opprimil. Evidenter enim oslendit ab eis Pltirimus Alburnuui volitaus, cui nomen Asilo
non solum sancliores de rebus httmauis, sed de divi- Romauum csl, OEstron Graii vcrlerc vocantes.
nis etiam ritibus leges sprelas et pessumdatas. At [Virgit., lib. ill Georg. v. XiQetseqq.)
illum, si placel, in suo ad Ndtiones libroargumentan- At is mons pro gentilium more consecratus fuerat
lem audiamus : At enim illi, inquil, sapienti$simi ac aiicui deo, cuiAlburni uoincn impositum.eiMetellis
prudenlissimi majore$, quorum institulis renunliare non fanum vovcre potuit. Neque mireris, si nunc deos
nostis, maxime in persona deorum vestrorum^ipsi quo- ilie sil incognitus; (opicusquippe dcus erat. At hi d i,
que impii deprehenduntur. Mentior, si nunquam cen- ut observat Servius, uon transihant ad aiias regiones,
suerant ne qui imperalor fanum, qnod in prcelio vovis- ac proindc vix aiiis, quam locorum incoiis uoti erani.
set, prius dedicassel, quam senalus probassel, ut conti- (Serv., in lib. VII /Eneid.)
git M. JZmilio Probo, qui voveral Alburno deo. Utique J J Duo autem argumenta contra elhnicos Tertuiiianus
enim impiissimum, imo conlumeliosissimum admissum inde erttit. Primo enim inde evidentissime cunciudit
est, in arbitrio et libidine sententice humanos locare Ito-deos gentiiium faclos esse pro homiuum voiuutale et
norem divinitatis, ui deus non sit, nisi cui esse permi- arbilratu , atque idcirco nullum posse gentilium esse
serilsenaiub (Tcrlull., lib. lad Nation., c. 10, p. 575). deum, nisi homini placuerit. Alqui summa impieus
Sed hxc iile brcvius in Apologelico suo : Vetus, ait, est uili pro hominum arbitrio tribuere divinitatem.
erat decretum, ne qui deus ab imperatore consecrarctur,Vcrus siquidem Deus a se ipso el omnipotens est,
nisi a senatu probatus. Scit 31. jEmitiu$ dedeo $uo Al- aique ideo nttili suhjectus, sed illi subjecta sunt om-
burno. Facit hoc ad caussam nostram,quo apud vos de nia. Ethnici crgo uulla prorsuslege, nisi iuiquissinia,
humano arbitratu divinitas pensitatur. Nisi homini decernere potueruut, ul Chrisliani, rcjeclo veri Dei
deus ptacuerit, deus non erit; homo jam deo propitiuscu!tu, factos ab hominibus dcos adorarent, sccus xero
csscdebebil (ldem, Apologet., cap. 5, p. 290). In qui- 1111 etiam inaudiii intcrficcrenlur. Secundo inde ollt-
busdatn vero antiquioiibtis cditionibus pro his verbis, gil Tcrtullianus vctus ilitid de novis diis nm iniroJu-
Scit M. AZmilius, habctur ut Marcus Mmilius; alqnc ccndis decrelum ab ipsismel geniilibus violalum, qui
1005 • DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1006
pari liccnlia deos olim factos repudiarunt, ac repudia- A deinde a Domitiano, Neroniance crudelilatis portione;
los restiluernnt. Nam Liberum putrcm , titi ille ait, qui tamen eos restiiuit, quos retegaveral.
cum mysteriis suis consules senatus auctoritale non mo- Saiis abunde Tef tullianus demonstravit quam ab-
do Urbe, sed universa Italia elipiinaverunl (TerluUian. surde elbnici ad vcxandos et occidendos cbristianoi
Apologet., c. C, p. 5 0 4 ) . Qurc qnidcm iile alio in libro suis se legibus obslringi caussarenlur, qui majorum
\Hi\en\ penc verbis rcpelil (Lib.\ad Nation., cap. 1 0 , suoriim institula, mores ac leges sanctiores inipune,
pqg. 5 7 5 ) . Totam aulem banc bisloriam accurale aut violabant, aut adspernnbaotur. Laudabaht enim
narral Livius, ac quando, qua occasionc, ct quomodo vetcres, scd nove dc dre vivetant, ait Auctor noslcr,
a Poslbumio consulc nefanda borrendaque criinina, alque cxclusa in negoliis et officlis antiquilaie, vcne-
qu;e in his exsecrandis sacris noclu perpelrabanlur, randam patrum suorum anctoritatem pessumdabant
sint retecta, atque eam ob caussnm senalusconsullo (Tertullian. Apologet., cap. 0 , ptig. 305). Sed hxc ille
JJoma; tolaque in llalia penitus abrogala sublataque bmuia sibi satls csse non putavif, ipsumque pelit ac-
fueiint (Liv., lib. X X X I X , § 9 , usqne ad 19). Quam Cusationis cnpui. Manifcslum iiaque facit datas in
obrcm recle Augustinus : Ua?c postea, inquit, dis- christianos leges essc iniquissimas, et slatutas a pes-
pticuerunt senatui saniori et eajussil auferri (August., simis ac sccieralissiinis principibus. Ncque minus
t

iib. Y l de Civil., cap. 9 , pag. 156). B cvidenler demonstrat bonos piosque principes, vel
Contra vero : Serapidem, ait adbuc Auctor noslcr, nunquam in Chrislianos saoviisse, aut nunquam prae-
ct lsidem, et Harpocralem, cum suo Cynocepliato, Ca- ccpisse in eos saiviri. Quod quidem ille impcratorum
piioiio prohibitos , id est, curia deorum pulsos Piso et a christianae religionis initio ad suum usqoe tcmpus
Cubiniu$ con$ule$, non utique christiani, eversis etiam brcvi inductione ostendit (Idem, lib. I ad Nat., cap.
aris eoruvi, abdicaverunt, turpium et oliosarum super- 1 0 , pag. 5 7 2 ) .
stitionum viiia cohibentes (Tertullian., Apologet., c. 6, Cbi enimverochristianum nomen in mundum per-
pog. 3 0 5 ) . Sed IISDC iile paulo uberius in nlio libro, vulgari ccepit (ldem,Apologet., cap. 5 , p. 2 9 0 ) , tum
ubi et testcm Varrbnem bunc in modum citavit: Se- Tiberius Impcrdtor, uli superius animadvcrtimus
rapidem et Isidem et Arpocratem et Hanubim prolubitos (Supr. cap. 8, art. 4 ) , voluit Christlim in deorum
Capitolio Varro commemorat, eorumque staluas a sena-humerum referre, acquamvis prohihlths sil a senatu,
tu dhjeclas, non nisi per vim popularium restruclas ; in sua tameh permansrt sententia. fanrum itaque ab-
$ed tamen Cabinius consut catcndis januariis cum vix est, ul aliquam lulbiit in Christianos Ic^crn, quin po-
hostias probaret prai poputarium ccetu, quia nihit de tiuS corum accusatoribus, inquit Tcftulfianiis, pericu*
Scrapide el Iside constituissel, poliorem habuit senatus tum, pcenx vidcficct ct supplicii, comininatus fuerit
censuram, quam impelum vulgi, el aras institui prohi- C (Tertull., ibid.).
buil (Idem, lib. 1 ad Nat., cap. 10, pag. 573). Neque ctiam Aticlor noster unquatn crcdidit quid-
Sed animadvertas velim qttac fuerit eliam in rebus quam a Caligdla c l Claudio iinpcratorihiis in cosdein
sacris inconstanlia et insuUitas gentilium , qui post- Cfirislianos decrcluiii. Eleiiiin ibidem adjecit : Qm-
quam turpis*inta ac plane dctestanda hxc Serapidis sulite commentarios vestros, illicreperielis primum Ne~
mysteria jure lam merito sustulisscnt, summa lanien ronem in hanc sedam, cum maxime llomoj orientem,
impielate inslaiiraverunt, quemadmodum Terlullia- Cojsariano gladio (erocis$e (Tertullian., loc. cit.). Nos
nus se postea fusius deuionstraiurum polliceliir. Nos vero infra explicabimus cur priinaChrislianorum per-
vero de illorum cum eversione tum renovatione quoc- secutio ab hoc impciatore concilala dicalur (Dissert.
dam in no>lra de Minutii Octavio disserlalionc anno- in Luc. Ccecil., lib. de morl. Persec., cap. 6 , art. 1 ) .
taviinus (Disjterlat. in Minut. Oclav., cap. 2 2 , arl. Quamobrem illud tantum observabimus quibusdam
1), et infra adhuc observabimus. visum fuissc liis vcrbis, commentarios vestros, ab A u -
Ethnicis igilur, qui deos suos ila repudiaverant ct ctore nostro dcsignari aut Cornclii Tacili Annales, aut
restiluerani, fas nunquam fuit Chrisliaiios, nec audi- potius dc>criptam a Suetonio Ncronis vitam. Nam
tos, nec defcnsos ideo condcmnarc, et inierficere; alihi illedixit, Vitas Cccsarum legimus: orientem fidem
quia verum Deum vcramque religionem suam ncgare D primus Nero cruentavit (Terlull., tib. de Scorp.,
et abdicare nolebant. Sed id adhuc coniirmatur ex cap. 1 5 ), Ncc prorsus quidem inepta videlur ha2C
iis, qtiae relulimus in aiia disserlalione (Disscrt. in conjectura. Scd quid impedil, quominus com-
Arnob., cap. 5 , art. 1 et $eqq.) ubi patefecimus quanta mentarium nomine adiiuc denolaveril arcana seu
t

illi audacia mores, legcs ei instituta etiam sacratiora acla publica Romanoruiit, in quibus, sfcuti supia no-
couiempseriiit, labefactarint et abrogavcrint. tavimus (Sup. cap. 9 , arl. 3 ) , cxlraordinaria facta
litleris consignata conservabantur.
CAPUT X I X .
tftcumque res sc habcat, certe I|cligio christiana
De legibu$ in Chri$tiano$ datis, et imperatorum in eos hoc Neronc, lyranno omnium nc(juissimo, vel, quem-
odio vet (acore. admodom loquitur Tertullianus, tati dedicatore damna-
tionisnostweliamglorialur (Tcrtul. Apologel., cap. 5 ,
ABTICULUS FRIUUS.
p. 293). Ab illo siquidcm damnata, eo ipsp bona esse
Quomodo Tertullianus oslendat primas in Chrislianos cl vera probalur. Nam sicuti ille pcrgit : Qui scit il-
leges tatas esse a Nerone nequissimo imperalore aclum intcltigere potcst non nisi grande aiiquod bonum
f
f
4007 IN T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM f008
a Nerone damnalum (ldem, ibidem). Sed haec paulo A nabantur vano edictorum, ab his imperatoribus dato-
fusius prosequilur in suo ad Naiione$ libro : Sub rum, praetexlu suara in Christianos excusare crudeli-
Nerone, inquit, damnatio invaluit, ut jam hinc de per- tatem. At de utroque illo imperatore Domitiano et
sona persecutoris ponderetis. Si pius iile princeps, im- Nerune, ct commota adverstis Chrislianos persecutio-
pii Christiani; si justus, si caslus, injusti el incesti ne, in alia disserlatione disputabimus (Infr., cap.
Christiani; si non hostis publicus, nos publici hostes ; 16, art. 5, Disscrt. tit Luc. Ccecil. cap. 6, art. 1
quales simus damnator iile demonstravit, utique e*2).
eemula, id est, contrarias pessimis suis morihtis Gaeterum, si hi duo nequissimi imperatores quas-
virtutes puniens. Et tamen permansit, erasis omnibus, dam adversus Christianos sanciverunt iniquissimas
hoc solum instilutum Neronianum, justum denique, ut leges, constal sane aiios, qui roedio inter utrumque
tHssimile sui auctoris (Idem, lib. I ad Nation., cap. 7, tempore, vei post Domitianum ad Tertuliiani actaten
p. 567). regnavere, aut Christianos non vexavisse , aut ipsis
Non poteraut igitur genliies Cbrislianis objicere se favisse, aut nulia tulisse contra illos edicta, sed po-
legibus ab impiissimo illo lyranno datis obslringi. tius priora emendavisse. Quam autem id certum sit,
Prima quippe lex in eos sancita ab iilo, qui tanlis agnosces profeclo bis Terluliiani verb.s, quibus elh-
tamque borrendis sceleribus infamem viiam d u x i l , JJ nicos sic provocat : De lot exinde princjpibus ad ho-
xnanifestum certe omnibus fecit quam castura et in- diernum, divinum humanumque sapieniibus, edile ali-
nocens erat Cbristianorum vivendi genus. Deinde vero quem debellatorem Christianorum (Tertuliiun., Apoio-
ille bonorum omiiimn hoslis infeusissimus, nihil nisi gel., cap. 5, p. 294). Qua aulem, obsecro, fronte elh-
bonum et aequura damnabat. Ethnici ergo iuiquissi- nicos tanta securitate compeliare audebat, nisi hoc
mis ejus legibus nunquam teneri poterant; ac Chri- fuissct verissimum ? Et cerle Melilonem, ab Eusebio
atiani jure merilo se ab homine tam impio damnatos citalum (Euseb., lib. IV Eccles. Hisl., cap. 26, p.
esse gloriabantur. Denique sua crudelilate el inaudi- 148), ac plures alios, sicul alibi ostendimus (Dissert.
%

tis haclenus flagitiis horrori omnibus adeo fuit, ut in Luc. Cecil., cap. 6, art. 5), habuit suae suCfraga-
cuncta ejus monumenta abrasa aboiilaque ftierint. tores el patronos sentenliae, quam ipse adbuc confir-
Nam a senatu, ut ait Suetonius, hostis publicus judi- mat, uti ex sequentibus articulis palebit.
catus est, moreque majorum puniendus (Sueion. lib.
ARTICULUS II.
V I , in Vit. Neronis, § 49). In Dionis Epilome legimus
a railitibuscomminuias, et dirutasejus stattias (Dion., Expendilur ulrum Marcus Aurelins christiance religioni
Epit., p. 196), ac si Plutarcho fides, Spicillus gladia- proplerea faverit, quod christiani mililes exercitsd
tor, iis per urbem rapiis, in foro obrutus necatusque ( , ejus, sili enecalo, imbrem non sine magno miracuio a
fuit (Plutarch., in Vita Galbce, p. 1056).
4
Deo impetraverint, ac quomodo iisdem christianis
At quamvis ethnici omnia ejus.acta et dccreta jure pcenas impositas non dimoverit, sed palam disper-
merito resciderint, caeco tamen illorum in Christianos serit.
furore factum est, ti/, erasis omnibus , solum Neronis Ethnici injustissimis pessimorum imperatorum le-
in illos decretum permanserit. Sed Tertullianus eo- gibus ad christianos excarniucandos eo majore per-
rum insaniam irridendo addidit : Justum quidem, ut versilate abutebantur, quo certius noverant longe me-
dissimile sui auctoris, hoc est, lam iniquum, quam ip- liores fuisse suos imperatores, qui aul in illorum
simet irapio Neroni, et aliis nefandis ejus factis ac le- gratiam feceruntdecrela, auteorura faulores fuerunl,
gibus simile fuit. et defensores. Nominibus autem suis Tertullianus
Prosequilur Tertuiiianus : Tenlaveral et Domitia- illos appellat, sed non servato uniuscujusque aetatis
nus, porlio Neronis-de crudelitate, sed qua el homo fa- ordine. Ordilur enim a Marco Aurelio, quem Chri-
cile cceptum repressil, reslitulis ciiam, quos relegaveratslianorura protectorem fuisse asseverat. Nec ullus,
(Terlullian., Apologet., cap. 5, p. 295). Cuncta vero inquil, unquara diffitebilur : Si liiterce illius gravis-
haec verba gracce reddita Eusehius retulit, aliumque simi imperatoris requiraniur, quibus illam germanicam
testem cilat|Hegesippum, qui memoriae tradidit Domi- ^ sitim, chrislianorum forte miliium precationibus impe-
tianum, poslquam nonnullos Christi cognatos de sua trato imbri, discussam contestatur (Tertullian., Apoto-
origine et ejusdem Christi regno inlerrogasset, nibil get., cap. $,p.295). Certum quidem, ac unanimi om-
adversus eos statuisse asperius, sed dimisisse liberos, nium, sive geulilium, sive chrisiianorum consensu
ac misso edicto compescuisse conimotam in christia- probatum est haec contigisse, cum Marcus Aurelius
nae religionis sectatores ; persecutionem : xaranav- adverstts Germanos ac Sarmatas pugnaturus, aciem
CKI 8ut itpOTtkypMTOf r i v xarat T»5« Exxlijo-tec 5c«y/*4v instruerel. Tum quippe ejus miiites, qui siti eneca-
( Euseb., lib. III. Eccles. Histor., cap. 20, p. 90 ). bantur, impelrato coelitus iinbre, recreati sunt. Sed
Denique de utroque Domitiano et Nerone haec Au- in dubium aliquis vocabit iitrum etbnicorum vel chri-
ctor nosler adjecit : Tales semper nobls insecutores stianorum precibus oblentus fueril.
injusti, impii, turpes, quos el ipsi, vos gentites, dam- Plures namque scriptores ethnici hunc imbrcm
nare consuestis, a qnibus damnatos restitnere solili estis precationi pictatiqtte ejtisdem imperatoris acceptum
(Tertullian., ibid.) referunl. Primus auleni ex islis occurril nobisCapi-
•c Fratra ergo ac prorsus inepte iidem gentiies co- tolinus, cujus hacc sunt de Ulo verba ; Fulmen de
1009 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1010
coeto precibus suit eontra hoslium machinamenlum ex- A
culationibus el jejunationibus nostris etiam siccitales
tortii, suis pluvia impetrata, cum siti taborarenl (Capi- suut depulsce ? Tunc et populus ac clamans Deo deorum,
tol., in Vila 31. Antonin., p.505). Fusius veroTlicmi- qui sotus potens est in Jovis nomine Deo nostro tcsti-
t

stius pubiica ad Theodosium oralione: AVTMVI*;* T*> monium reddidit (Tertutlian., lib. ad Scap,, cap. 4).
^OJ^UA/WV V.VTOXpdLT<>pi TOU 9rp*T( VU.Ot.T0i UTti lty(,V{ «tVTttEx his porro verbis facile animadverles nihil pla-

i r c ? £ o f t i v o u , «V0t^wv ri» x^P* * fidinXtvf itpii T£V ouffltvcV ne mirum esse, si scriptores ethnici illam mirabi-
T * u r * j , ff 17, rfj X ^ f * ^p^yrrpt^ikfj^r* ot, xati txirwflt r i v lem pluviam a Jove suo concessam venditaverint, qui
SoTv/Mt, J fo*v> ovx oeps/6jU>;v, xoti 5urw xxrtfS*"»! T6J solebanl huic similia miracula, cbristianorum preci-
5 t c v T-fS fvxjt &«TI (*£ AtSptaLi ^ / & o v yrpl/fltt v£f o e r f ouTtfc bus facta, eidem Jovi tribuere. Sed ut optimeTertiil-
Totc 9 T ^ « c r t 4 r « t £ . Ctun Antonini Romanorum imperaloris lianus advertit, vero el omnipotenti Deo nostro, Jovis
exercitus siti laboraret,manus ille ad caelumerexil: Hac nomine, imprudcnles et iuvili acclamabant.
ego manu,inquiens, supplex te placare votui, el oravi vitce At quacret forsilan aliquis cur ille hoc posle-
largitorem, qua nulti eam eripui : eaque prece sibi pla- riore in loco lam affirmate pronuntiaveril hunc im-
casse numen, ac statim serenilate facta, magna imbrium brem chrislianis precalionibus concessum, qui in
copia ad mililarem sedandam siiim erupit (Themisi., Apologelico adverbium forte addidit. Numquid ali-
Oral. 15, ad Theodos., p. 191). Tum coniinuo addi- j j quando hac de re haesil dubius, aut illud adverbium
dit se meminisse visam a se piclurani, in imagine textui ejus praepostere inserlum est? Non enim ex-
dcscripiam, in qua imperalor media in phalange pi- stat in graeco Euscbii lexlu. Sed id contra codicum
cius, ac mililes galeis imbrem excipienles repra?sen- manuscriptorum fidem asserere non audemus. Nonno
labantur. Baronius vero specimen exhtbuit columnae, ergo verisimilius est iliud adverbium non dubitanlis
in qua mirihciis ille imberaJove pluvio elfulminante esse, sed irridentis ethnicos, qui bunc imbrem a fi-
concessus conspicitur (Baron. ad an. Christi., 176, ctitio suo Jove datum stulte opinabantur?
§24). Magis autem omnibus id manifeslum fieret, si A u -
In Dionis tamen Epitome legimns fama pervulga- relii imperatoris lilterae quas Auclor nosler citat ad
tum quibusdam magicis arlibus invocalum ab Arnu- nos pervenissent. Nonnulli tamen suspicantur illas
phi Mago jEgyplio Mercurium, aliosque, qui in aere esse, quarum exemplar post primam Justini martyris
degunt, daemoues, quorum opera hanc extorsit plu- Apologiam edilum exhibelur. Yerum jam annotavi-
viam (Dion., Epil., p. 274). Quamvis autem Xiphili- mus spurium illud esse et adullerinum (Tom. I Ap-
nus Dionem ibi incndacii arguere totis animi viribus parat.,p. 569).
cnitalur (Xiphil., ibid., p. 275), Clau.lianus lainen Scaliger vero ex his Tertulliani verbis, si requiran-
incertus, animique dubius utramque opinionem his Q tur colligi posse putat eas ab illo nunqiiam lectas
t

cxposuit versibus : (Scatig. Animad. in Chron. Euseb. ad an. 2189). Quod

. . . Cbaldaea mago seu carmina ritu
Orosii etiam lestimonio stnbiiire conalur. At quo-
Armavere deos, seu quod reor, omne TonanUs
Obsequium Marci mores potuere mereri. modo Tertullianus tanta conlidenlia ethnicos ad illas
(Claudian. desext. Honoriiconsui., v. 357 el seqq.) legendas excitavil, nisi ipse eas, aut quid in eis scri-
Sed hoc eihnicorum et notatum a Lampridio du- ptum est legisset ? Ad hxc vero, Euscbius ex iisdem
bium, non aliunde, quam ex innato in Christianos Tertulliani verbis concludit hasce iilteras TertuIIiaui
odio ac soliia in principes suos adulalione manavil tempore exstitisse «i>«n vCv fipi^i ( Euseb., lib. V
(Lamprid., in Vita Heliogab., p. 141). Eccles. Hist., cap.S, p. 169). Cur ergo, arguit Scali-
Eusebius siquidem jure prorsus merilo asseril ma- ger, illas Eusebius solita diiigcnlia integras non de-
jorem hahendam fidein scriptoribus noslris, qui verita- scripsit, si tunc revera exstitissent? Sed imbecilla
tis culiores, simpliciler et ingenuc rem ipsam liiteris prorsus est illa reclamatio, nisi evidenter probetur
mandavere (Euseb., lib. V Eccles. Hisl., cap. 5, p. nuilum omnino esse hujus gcneris monimentum, quod
169). Ne <;uis vero fidem ipsi denegaret, duos cilat ab Eusebio transcriptum non fuerit. Nuuquam autem
teslcs, quorum priimis est Apoilinaris, qui scriptis id poterit a Scaligero aut ullo alio probari.
tradiderat ilii cbrislianorum mililum iegioni nomen D Caetcrum Marcus Aiirelius tanti bencficii, prccibus
Fiilminex' idcirco ab Aurelio imperatore inditum, christianorum ccelitus accepli memor, ipsis, prout
quia imbrem illum divinitus impetraverat. At gentiles poiuii, gratificalus cst. Cum euim maximum genii-
captata haud duhie hujus cognominis occasione, id a lium in Christianos furorcm penilus comprimere ne-
Jove ftilminaiite factum finxerunt. Secundus lestis, quiret: Sicut non palam, inquit Terttillianus, ab hu~
ab Eusehio laudalus, noster est Tertullianus, cujus jusmodi hominibus pcenam dimovil, itn alio mvdo pnlam
transcripia a nobis Apologetici vcrba gracce reddita dispersit, adjecta etiam accusatoribus damnatione, ct
citavit. At poterat insuper alium cilare ejus librum, quidem letriore (Terlullian. Apologel., cap. 5, p. 296).
ubi non ininus clare ct asseveranter affirmat hunc Non enim audebat poenas penilus dimovere, relaxare
miraudum imbrem a Deo indullum christianorum c l remittcre, qttae prius aliorum imperatornm legibus
militiim precibus. Ad Scapulam enim elhnicum prae- in Cbristianos coiislitulac fuerant; petulantiani tatnen
sidem bxc scripsil; Marcus Anrelius in Germanica elhnicorum, iilos nunquam non accusantium, ut co-
expeditione christianorum mititum oraiionibus ad Deum hiberet, aiias graviores quam Trajanus, ab Auclore
fattis, imbres in siti ilta impetravit. Quando non geni- nostro ibidem, ut mox videbimus, citatus, poenaa
1014 1N T E R T U L L I A N I APOLOGETlCUM 4012
liisce accusatoribus imposnit; atque hoc prudenti A A l successor ejus Adrianus nttllam plane legem
temperamenlo Christianos pro sua parte lutatus est. in cos cousliluit, quibus lamen raagis quam alii i n -
Nobis porro Eusebius integrura legis ad commttne fensus esse debere videbatur : Eral enim, inquit A u -
Asias nbniine Marci Aurelii Antonini inscripta*, et in ctor noster, curiosilatum omnium explorator (ldem t

Chrisiianoruin fcratiam daloc, transcripsit exemplar, ibid., p. 297), id est, quibuslibet magicis artibus om-
cnjus hicc sunt posteriora verba : E * 81 r i c irtifxhot i v * T nino dcdilus. Et certe vilio iiii, teste Xiphilino, datu n
T&V TOt&yrwv ttq Ttfw/fxeLrcL piptot w, 3v> TOIOUTOV, «V.el- CSI, q U O t l CSSel Tr^trpyoTfltroc xflti /Mtvrefattc ftfltyyawstfltij

Voj 6 xatTOcpr^o^uTvoc arro Xt>uo*0w TOU £yx).Y.'/xfltroc, x c t i «*iv rs Curiosissimus ac divinationibus el

irxvroSatxatij ixpf.ro. t

petfV!TAt TOIOUTO* « V * 6 3 i xaT«f»ipWV, fvoXOC tV0fltl StXVJJ. omnibus magicis arlibus uteretur (Xiphil., Epit. Dion.
Qwod « quis adhuc pergit cuiquam illorum negotium fa- p. 262). Amniianus vero Marcellinus, ubi de Juliano
cesscre, ex eo quod chrislianus sil, delalus quidem cri- apostata : Prcesagiorum, inquit, sciscitationi nimice de-
mine absotvatur, tametsi constet eum reipsa christianumditus, ufovquiparare videretur in hac parte principem
esse. Delator autem ipse poenas iual (Euseb. tib. IV Ec- Adrianum, superstitiosus magis, quam sacrorum le-
cles. Hisl., cap. 14,*p. 127). Scimus quidem nonnul- gitimus observalor (Amm. Blarcel., lib. X X V , cap. 4 ,
los exisiimavisse banc legem, non a Marco Aurelio, p. 427). Verumlamen nulla, ail TertuIIianus, adver-
sed ab Anlonino Pio profeclam. Vcrum si vera sit JJ sus Cbristianos lex ab hocce Adriano sancita fuir.
hacc opinio, ad Tertulliani pariler faciet proposilum. Quapronter Melito in sua ad Marcum Atirelium A n -
Nam ille hunc etiam eiimdem Autoniniim Pium in toniniiin Apologia scripsil Neronis et Domiliani i m -
bonorum principum numero collocat, qui nulla ad- peritiam rescriplissubscqucniiuin imperalortint fuisse
versus Christianos edicta sanciverunt (Terlullian, Apo- correctara : E v olc 6 p\* Trirrrroc »&u kZpuuoe it'*V*.*u
togel., cap. 5, p. 297). /uiv o\XXoit, xoti 4 o u v 3 « v u Se w «.jQwxkroi r A y t e c ypkftt*
T T c

Non deeril forlasse aliquis, qtti a nobis requirat quo «fltfvtrat. Inter quos avus tuus Adrianus cum atiis pluri-
pacto Tertutlianus (anlis laudibus cxlollat Marci A u - bus, tum Fundano Asice proconsuli litteras dedil (Eu-
rclii in Christianos studium ac favorcm, quo impe- seb. lib. IV Eccles. Histor., cap. 26, p. 148). Te-
t

rante ortam putant, ut postea aniinadvertemus (Dis- statura praeterea llieronymus facit Adriano invisenii
scrt. in Luc. Ccccil., cap. 1, art. 5, et cap. 6, art. 3) , EJeusinam, et omnibus pene Graeciae sacris initiato ,
quartam Ecclesiae chrislianae persecutionem. Sed ea oblatum pro cbristiana nostra rcligione librum , qui
ipsa lex proximea nobis cilata respousum nobis si;p- tantce admirationi omnibus (uit, ut persecutionem gra-
pcditat. Illa enim tametsi pcenac iu christianorum ac- vissimam illius excetlens sedarct inqcnium (Hieronym.
cusalores decernereulur, prius tamen laudantur dii Catal. scrip. eccles., § 19, et epist. 83,a«i Hayn. Verum
gentilium. At haec commendalio bacchantium in illos Q geplilcs lanlis impii imperaloris superslitionibus d a -
ethnicorura aestus auxit potius, quam resliuxit. Quid tatn sibi chrislianosimpuncvexandioccasioneut nacli,
vero, quod iidem gentiles persuasum habebant recen- in eos acerhissime sxvicbant; tametst nullam ille
tioribus hisce legibus alias adversus Christianos cdi- iu ipsos tulerit legem ; imo vero ortara lempcslatem
tas non abrogari? Praeterea quid leges facerc pote- postea sedaverit.
rant conlra effraenaluin vulgi variis supersiitionibus Tnm deinde Auctor noster relro adhuc ab hoc
obcaecati furorera, et popularium insanas incursio- Adriano regredilur ad Vespasianum, qui pariter
nes?Nonne, his legibus spretis, innumeri prope mar- nulltim, inquil, conlra Cbristianos ediclum c m i s i t ,
tyres, ut narrat Eusebius, his lemporibus crudclissi-, quanquam Judmorum, inquit, debellator (TertulUan.
mc interempli sunt (Euseb., lib. V . Eccles. Hist., cap. Apotoget., c.J>, p. 29 i), quos plerique omnes eth-
5, p. 153)? Nihil ergo inde concludendum conlra nici cum iisdem Chrislianis confundere solebant. A b
propensum in Chrislianos Marci Aurelii animura, qui co autera dcbellatam Judaeorum gentem, actumque
ea passus est, quie impedirc non poterat. Roraae de iliis cum Tito Pilio suo triumphum quis
ARTICULUS u i . nescit ? Quod nulluni vero de Christianis decrclum
Examinalur quo jure Tertullianus asserat miligalas ab feceril, leslis est Eusebius, qui lilleris mandavit e x -
imperalore Trajano scriptas in Christianos leges, nut" J) citatam fuisse a Doiniliano secundam post Neronem
las vero in illos tatas ab Adriano curiositalum om- perSCCUtioiiem: K&inep TOU waT^&c « i r o u Oufiffa-flidrtaysu
nium exploralore, nequea Vespasiano debellatore Ju- /ojScv xa9* vj^ucSv ctro-jrov eViv9Y>av oc. Quamvis pater T

dmorum, nequea Pio, nequea Vero, seu Severo, im- ipsius Vespasianus nultam unquam injuriam nobis fa-
peratoribus. cere tenlasset {Euseb., lib. III Eccles. Hislor., cap. 17,
Gradum Tertullianus rcvocal, atqtie a Marco Aure- pag. 88).
lio venit ad Trajanum, iilo aiUiquioreni. Legcs au- Quid plura ? nutlas quoque Pius, qui longo post
lem in Chrislianos dalas ex parle, uli ipse Terluilia- Vespasianum lempore iinperavit,cruenlas, pergit T e r -
nus loquitur, fruslratus est, velando inqniri christianos tullianiis,adversus Cbrislianos leges, aut approbavit,
(Terlullian. Apologet., c. 5 , p. 296). Supcrioiibus aut subsignavit (Tertullian., loc. cit.). Melito enim in

t
k
etenim impcratorum decrclis jussum erat cos inqujri atn citalaa nobis Apologia Marcum Aurelinm Itis a p u d
ac ptiniri: sed Trajanus, uti sjupra ostendiraus (Sup. f
Susebium verbis aflfatur: d 8 i v7.rrf «-ou, x a i c o u rk «rvjt»-
cap. 7, art. i ) , probibuil quidem inquiri, sed oblatos *ravT« Stotxouvroc otur*,Ta7c flr^so-i wepi TOU fjnjbh vswrcpftfetv

puniri praccepil. wtpi v)/4»v fyfat/tfv* o7c,«fl>i wp6f AoLpi*va.(Q\>t, x a i « p c V

1013 DISSERTATIO D . L E NOURRY. 1014
S s a ^ w u t e / c , x a i j r ^ c A d r . v a ^ o u c x a i - T r ^ c watvTac E A > r ] v a c . A liic iibcr a Tertuliiano post suam ad Monlnnistas dc-
Paler quoque tuus, quo tempore cuncla simul cnm ipsofectionem composilus cst, ct Proculus vocatur noster, %

adminislrabas, scripsil ad civitales, ne contra nos tnmul- binc, quidam colligi posse pulant ideo ita appellari,
tusconcitarent, nominatim ad Larisscvos, ad Thessalo- quoniam iisdenv Monlanistarum erroribus addictus
mcenses, ad Athenienses, ad universos deniquc Cra^cos erat. Quamobrcm addtint illum his notari Ilieronymi
(Euseb., lib. IV Eccles. Hist., c«p.26, pag. 148). Plu- verbis : Caius, snb Antonino Severi filio, disputationem
res ctiam eruditi nostrac cctalis viri opinanlur ab illo adversus Proculum, Monlanisectatorem,iusignem habuit
latam fuisse, in cbristianorum gratiam, legcm, quam (Hieron., CataL script. eccl. § 19). Verum cum isle
abaliis tamen Marco Aurclio adscriptam paulo anlc niontanisla fuerit, non idem profccto essc videtur,
notavimus (Art. super.). atque Proculus Torpacion. Pnelerea bic Euhodiae
Sextus tandem, c l horumceoDquiorum imperalorum procurator dicitur, iile vero christianse eloquentiae
ultiums, a Terlulliano his vcrbis appellatur : Nullus dignitale cclebcrrimus.
Yerus leges Chrisliams advcrsas impressil (Tertul- Aldiscinius cx Dionis Epilome Evodum(E0o$5v)An-
lian., loc. cit.), subaudiendum baud dubie (abuiis pu< tonini Caracall.c fuisse educatoreni, TOO p o p £ c c avTiu T

biicis, ut cx promulgarentur. A l observare bic juvat (Dio. Ep.oZZy. Tum autcni Proculus bujus Evodi, seu
in lextu Eusebii, qtti bunc TcrluIIiani locum grxce B Eubodias,procurator esse poterat. Nam boc ipso tcm-
reddidil, praelermilti baec verba : Nullus Verus pore in Severi palatio, ul aitTertuIIianus, commora-
(Euseb., lib. V eccles. Hist. cap. 5, pag. 170). Et batur.tibi ciim Caracalla cognovit, alque,ipso instigan-
certe bic ipsc Verus, consors iinpcrii a Marco Aurc- le, lacte christiano educatus cst.
lio faclus, novein ad stimmum annis cum illo regna- Cacicrumquidquid de hoc ProculoTorpncioncslatua-
v i l , el anle iilum mortuus est. Qiiamobrem quidam tur, nullusanibigeiidi Iocusest,quin Severus,ob sanita-
su>picantur boc uomen corruplum fuisse in Terlul- tem sibi mirandum in modum reslilutam, faverit
liani lextu, ac legendum Severus. Pamclius enim nos Christianis. Non solum enim htinc Proculum chrislia-
admonel illud in Valicano uno , el altero Leodiensi num in suo retinuit palatio : sed et clarissimas, uli
revcra inveniri. Sed quia in caclcris omnibus-ac mc- adhuc asseril TertuIIianus, fceminas, et clarissinws vi-
lioris 00133 codicibus non legilur, nibil conlra lot ros, Severus sciens hujus sectcu esse, nonmodo non lcc-
codicum aucloritalem definire audemus. Nonne eliam sit, verum etiam et testimonio exornavil, et populo,
Tertullianus menlionem iilius facere ideo poluit, furentiin nos, palam restitil (Tertull., lib. ad Scapul.
quia Aurelii collegac sui ct ab eo adoptati excmplum cap. 4 ). Chrislianis igilur rcvera, nec parum qui-
seculus, nullam in Christi.mos legem lulit, nihilque dem favil, seque illorum non occuilum, sed publi-
contra eos machinalus fucrat? C ctitn cxhibuit faulorem alque defensorem. Quidni
Si quis tamen perlinacius conlcndal ibi scriptum vero eis favisset, a quibus non modo beneficium
fuisse Severi nomen, non multum quidem repugnabi- inaximuni acccperat, sed quorum summain quoquc in
mus. Nam TertuIIianus alio in libro commendat sin- se fidelitalem fuerat semper expertus ? Nam iuter
gularem illins in christianos propensionem et bencvo- factioncs Cassii, Nigri et Albini ab ipso ejus imperii,
lentiam, quibus ob miraculum in ejus graliani factum ul stipra vidinius (Supr.,cap. 2 , art.[i), et infra ad-
illos omnes saltem primis imperii sui annis complexus huc dicelur, exordio subortas, nullus unquam chri-
est. Sed audiainus si placel illius verba : Ipse, i n - stianus inventus est.
quil, Severus, pater Antonini Caracallai, Christianorum Nec dixeris IKTC pugnare cum i i s , quibus superius
memor fuit. Nam el Proculum christianum, qui Torpa- diximus(/6id.), commotam ab eodem Severo impera-
cion cognominabatur, Euhodice procuratorem, qui eum tore in Chrislianos persecutionem. Non enim iinperii
per oleum aliquando curuverat, requisivit, el in palalio sui initio, sed post decem et amplius annos concitata
suo habuil usque ad mortem ejus; quem et Antonius op-fuil. Constat autem illum ad id usque tempus non
time noveral, lacte christiano educatus (Tertull., lib. ad parum quidem favisse Chrislianis.
Scapul., cap. 4 ) . Cerliores ilaque nos facit Seve- NuIIum porro acquum rcrum acstimatorem esse
rum iinpcratorem a?gritudine quadain inirabilitcr jy putamus, qui ex his, quoe hactentis dicta sunt, facile
fuissc levalum oleo, quod Proculus iilidederat. Ne quis non intelligat quanli roboris sit hacc Aucloris noslri
autem aut pcrvicacior, aut omnino incredtilus, do argumcntatio, cujus pondere elhnicos pcnilus obruit,
tanlo miraculo dtibium moverct, Proculi ct cogno- qui se lcgibus suis ad cruciandos tollendosque Cbrisiia-
men cl muniis declarat. Torpacion, inquit, vocaba- nos obiigari venditabant. Nam has, ci iniquissimas, et
tur, cl Euhodiac erat procurator. Sed quis ille fucrit, ab iniquissimis principibus datas esse demonstravit.
jamdiclu difficiiliiiium. Ncc minus luculenter patcfecit illas a compluribus
Alio aulem inlibroTertuIIianusnarrat Valcntiniano- aliis, probilate et acquilale pracdilis , correctas fuisse
rum errores impugnalos fuisse non solum ab Justino et emendatas. Deuiquc qui nullam in Christianos tu-
marlyre, Miltiade ct Irenaco, sed ctiam a Procuio, de lerunt icgcm, hi procul dubio illos, quantum iniquitas
quo hunc loquitur iu modum : Proculus nosler virgi* temporum sinebat, tutari ac prolegere conabantur.
nis senectce et christiance eloquenticc dignitas, quosin
omni opere fidei, quemadmodum in isto, optaverim asse-
qui ( Idem, lib. adv. Valen., cap. 5 ). Quia vero
1015 1N T E R T U L L I A N I APOLOGETICUM 1016
CAPUT X X . A libidinum impiaruminverecundiant procurent (lbid.).h\
manuscriptis nostris codicibus et editionibus ami-
De icesa divince majestatis criminibus, quorum Christiani,
quis, deest vox tum, nec ibi multum necessaria vide-
tam falso quam impudenter, ab ethnicis iilorum reis
tur. Sensus autem Tertulliani, islhacc brevius aiio in
accusabantur.
libro enarrantis, bic est : Post lumina a canibus
ARTICULUS PtUMUS. eversa et exstincta, tenebrae, iropurissimorum ieao-
Quam inviete Tertnllianus demonstrei Christianos im- num munus obeuntes, inverecundiam impiarum l i -
merito accusarlinfanticidii, sive infantis in sacris bidinum procurant (Idem, iib. 1 ad Nat., eap. 15 et
eorum synaxibus occisi, comesce postea ejus carnis 1G). Praecipua aulem et capitalia hxc crimiua erant,
potatique sanguinis, ac turpissimi inceslus, vanasque quae elhnici, quemadmodum aiibi, nec semel, annou-
ethnicorum caviltationes fundilus evertat, ubi de Cy- vimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 8 , art. 1, el
nopennis, Sciapodibus el Anlipodibus. seqq.), tamdiu tantaque impudentia Christianis obji-
ciebant, quaula facilitate ab antiquis Eccleshe Patri-
Nullus ad vexandos perdendosque Chrislianos alius bus diluta confutataque sunt.
supereral ethnicis practexlus, nisi ut eos capilalis Yariis vero Tertullianus noster rationnm momeniis
alicujus criminis qtioquo tandem modo accusarent. At JJfalsam hanc criminationem funditus cvertit. Primum
co furoris ct dementiae processeraut, ut illos non enim ethnicos ipsos bunc alloquilur in modum : Di-
unius tanium flagitii reos diccrent, sed omnium ul cimur semper a vobis tantorum scclerum rei; nec vos,
%

ait Tertuliiauus , sceterum, deorum, imperatorum, quod tamdiu dicimur, eruere, investigare, el relcgere
legum morum, ac totius nalurce inimicos (Terlutian., curatis (Tertuiiian., Apoioget., cap. 7, p. 507). Nuilus
%

Apotog., cap. 2, p. 277). Verum quis, hac plaue lior- tameu condemnari prius debet, quam sceleris coo-
renda accusatione pcrculsus, non slatim obstupescat? vincatur : Ergo aut eruiie, inquil i l i e , sicrediiis, ct
Quo enim modo tot tantorumque criminum rei essc Chrislianos borum scelerum convincite, aut nohieerc'
poterant Christiaui, qui, sicul jam demonstravimus, dere quia non eruistis (Ibid.). Enimvero hac affeciata
%

non modo unum verumque Deum summa veneratione dissimulalione atque negligcntia prascribitur (lbii.\
colebant, sed quonun etiam castissimi erant mores, praejudicioque certissimo probalur Christianorum in-
ac piissimum vivendi genus? Ruebat igilur se ipsa noceiilia, et summa moruin integritas, quod neeipn
lam falsa criminatto. Yerum quia chrisliana religio ni- audetis eruere (lbid.),ez crimina, quorum illos.ttm
hil, ut loquitur Tcrtuiiianus, de caussa sua deprecatur falso, qnam lemere accusatis, nec caussa uiiquaro, ut
(lbid. cap. 1, p. 259), nec, sicut rei solenl, ullam gra- vidimus, audila, condemnatis, torquetis, et occiditis.
%

tiam ullumve favorem requiril, hoc idcirco unum op- Q Praeterea eo major erat luec ctlmicoruin perversi-
tat et petit, ut secuudum severiora legum praescripta tas, quo facilius promptiusque polerant investigarc,
examinelur. Quamobrem Terluilianus ad ea omnia, at<|ue agnoscere an vera esseui iila Cln ibtianorum sce-
quae Christianis ohjiciebantur, singulalim examinanda lera. Nam census islius disciplince, ait Tertiilliaiius, boc
ac diluenda aggrcditur, ac manifestissime demonstrat est, hujus disseminatai in muudo christianae disei-
eosdem Christianos tam falso horum flagitiorum i n - plinae inilium, a Tiberio est (lbid.); aut,uti cxpiicatios
simulari, quam cerlum erat illorum reos revera esse alio in Hbro : Principe Auguslo nomen hoc. christiaito-
gentiles. rum, orlum est; Tiberio dhciplina ejus iliuxit. Al certe
%

Quid enim a veritate magis alienum, quam eos
laesac majcslalis divitiac redarguere, qui verum, ut
diximus, Deum et privalim et publice in suis synaxi-
bus semper colebaut, malebanlque atrocissimis qui-
buscumque se necari suppliciis, quam hunc unicum
Deum negare, aut faisos deos ullo vcl ficto tantum el
simulato cultu vcnerari ? Contra vero hujus suramae
impietatis evidentissime convincebantur gentiles, qui jy prater solos ipsosmet Chrislianos. Nain, ul ait adliuc
factitios, ut infra ostendemus, deos colebani, quos
infames et omni turpissimorum criminum genere
quoniam christiana religio vera esl, cum odio sui r«-
pit, illius adhuc tolidem sunl verba, simut atque appa-
ruit inimica esse. Noslris vero in manuscriptis codici-
bus inintica est, hocest, eo ipso quo cospii tcinpore,
mundo apparuit, omnibus inimica et invisa fuit; ac
tot hostes ejus fiieriinl quot extranei (ldem. lib. lod
Nat., cap. 7. p. 507 ), id esl, omnes omnino homines
TerluIIianus, hosles illorum erant, ct piimo quidem
propria ex cemntatione Judcei seu sua in illos invidil,
t

foedatos fuisse fatcbnnlur. qua quidem propter ahrogalos a Christo velcres suos
At hi lainen uiinquam non clamabant Chrislianos ritus semper conflagrarunt : deinde mitiles ex concvs*
idcirco kcsa? divinilaii- rs^c conscios, quia insuis sy- sione (ldem Apotog. cap. 7, pag. 508), hocest, sicot
% %

naxibus, et inter sacratiora sua mysteria, nefandissi- nonnullis videtur, subdola fureutiuni accusalioiie, sed
mis sceleribus sese impudentissime coutaminabant. melius.crudeli vexalione : exnatura tandem suaipti
Nam dicebanlur, inquit Terlullianus, sceieratissimi de etiam domestici Christianorum {Ibid.); uipote qui
sacramento infanticidii (Ibid., cap. 7, p. 506),sive in- conditionis suae iinpaiicntes, more solito insWiaban*
fantis quem ibi occisum devorare ferebantur. Inde lur dominis suis, quibus nocere nunquam non conm-
et post convivium illud cxsecrandum lurpissimo pol- tebantur.
lui incesto, quod eversores luminum, verba adhuc sunt Ab his igilur omuibus quotidie, pergil Terlullianuit
Aucloris nostri, canes, lenones scilicet,lenebras, tum et obsidemur, quotidie prodimur, in ipsis plurimsim &lt d
1017 * DISSERTATIO D. L E NOURRY. f
1018
bus et congregatiombus nostris opprimimur (lbid.)\ vel, Ahorrendi nlicujus criminis, sine crimineipso, quod
sicut ipsos gentiles alibi compellando dixit: Scitis et poterat ab alio aliquando agnosci et puniri, auttestis
dies conventuum nostrorum; ilaque et obsidemur, et op-aul judcx vendil, aul conscius redimil (Idem, lib. I
primimur, et in ipsis arcanis congregationibus detinemur ad Nation., cap. 7, p. 568).
(Idem., lib. I ad Nat., cap. 7, pag. 568). Laterc ergo Nullius ilaque lestimonio probatum unquam fuerat
gentilihus non poterat quid in iis Christiani agere Christianos reos esse horum criminum. Ecquis enim
consuevcrant. \ iiia, uti urget Terlulliatius , unqtiam prodidisset ?
A l qnis nnquam, arguit Auctor nosler (Tertutlian., Non ipsi quidem cbristiani. Si snim ethnicis sacra
Apologet., toc cit.), taliter vagienti, dum a christiauis sua Samothracia el Eleusinia declarare uefas crat,
occidcretur, infanti supervenit ? Quis cruenta chrislia- quanto magis christiani divina sua mysteria relicere
norum, qui comedebant illius carnes c l sanguinern tenehantur (Tertull., Apotog., loc. cit., el tib. I ad
bibebanl, ut invenerat, tanquam cyclopnm et sirena- Nation.,cap. 7, pag. 568)? Sicrgo ab ipsis sununo
rum ora, minime quidem abstersa judici con^pi- legebantur siientio : Unde, inquit Terluilianus, ex-
cienda, reservavit? Quis vel in uxoribus atiqna im- traneis genlilibus eorum nolitia, cum semper etiam
munda adulierii, in iisdem ceeliluis paulo ante ad- pice initiationes arceant prophanos, el arbitris careant,
missi, vestigia deprehendit (Ibid) ? Qu;e quidem ille B nisi impii minus metuunl (Ibid., loc. cit.) ? In noslris
aliis verbis alio in libro sic urgebat: Quis unquam mclioris notae codicibus manu exaratis, el plerisque
semeso puero supervenit ? Qnis in cruentato pane vesti antiqitisedilionibus
• legimtis, eliam impice iniliationcs.
gia dentium deprehendit? Quis tenebris repentino tu- Nec forsilan male. Nam Tcrtulliauus, a minori, ut
mineirruptis, immnnda aliqna, ne dixerim incesta, re- aiunt, ad majtis sic argumenlari potuil: Si impiae
eognovit (ldem, tib. I ad Nat., loc. cil.) ?In Apologe- ethnicorum iniliationes cclari debent, quanto magis
lico aulein ad duplicem cyclopum et sirenarum sacrae et phe christianorum; nisi impii gentiles eas
fabulam respexit. Poeiae enim tam graeci, quemad- vulgando, minus sibi, quam chrisliani mettiant ?'
modum Ilomerus (Homer., Odyss. VIII, post med.), Instat adhuc Auclor noster, atque haec exsccranda
quam latini, sicut Virgilius (Virgil., lib. IU JEncid., sceiera a nemine ncc perpetrai i , nec crcdi possc Iioc
v. 617 et seq.), finxernnl cyclopes homines fuissc argumemo demonslral : Christianis pie viventihtis
monoculos, qui suos vorabaut hospites. Nec minus futitra posl hanc vitam beata alernitas promiltcha-
nota est fabula sirenarum, quae navigantes, cautiis lur. A l cui unquam christiano, atit christiana rcli-
sui dulcediue sopitos, in marc dejiciebant (Ptin., gione iniliando, persuaderi aliquando poluil tot inntis-
tib. X Natur. Hist.,cap. 49, pag. 441). que sceleribus eam posse comparari ? Numquid ulli
Tei iullianus itaque sic argumenlaiur : Christiano- C etiam summae auctorilalis viro hacc dicenti, vel si vis
rum tot hostes erani, quol ethnici, judaei, milites et juranli, ne unusqnideingcniilis, non omninoinsai.us,
domestici, a quibus quolidie in suis ctiam synaxihus (idcm posset unquam habere, ac lam facili creduti-
obsidebantur opprimebaniurque. Si ergo in illis tol tate tam alrocibus coinquinari flagiliis? Atqtii si
tamqiie horrenda crimina perpetrassent, a lol hosli- eihnici Iiacc nec credere, nec pcrpelrare possunt,
bus suis adco iufcnsis deprebendi faciilime polerant. quanto magis chrisiiani, quorum non alia est, qtiam
Alqui ex iulinito propemodum illorum hiicusque nu- caelerorum hoininum nattira (Tertutlian., Apologet.,
mcro ne unus quidcm minima sceleris uilius vesti- cap. 8, p. 512, et lib. I, ad Nation., cap. 7, p. 569)?
gia unquain agnovit. Falsissima igilur erant ea c r i - Non enim sunl cycopennce aut sciapodes, inquit T c r -
mina, quac improbi calumniatores Chiistianis objec- tullianus, sive ul in alio lihro, cynopennce aliqui, vel
labant ( Tertull., lib. I ad Nali., cap. 7, pag. 569). sciapodes, vel aliqui de subterrnnca antipodes (ldem,
Nequc hi qoantumlihet iiiipiideiilissiini homines toc.cii., p.312 et 569). Primi aniem, si Ctesiae, quem
rcsponderc potcrant horum criminum testes a chris- Plinius cital, fidcs sit, Monocoli, inquit, vocabantur,
tianis pccunia aul merccde fuisse unquam corruptos. singntis cruribus mirce pernicitaiis ad sultum; eosdem-
Nam quis tatia facinora. ait Tertullianus, cum inve- que Sciapodes vocari, quod in majori cestu humi ja-
nisset, cetuvit, aul vendidil ipsos trahens homines?J) centes resupini, umbra se pedum protcgaut (Plin.,
(ldem, Apologet., cap. 7, p. 308.) id cst lieri non po- tib. VII Nalur. Hist., cap. 2, pag. 11). De his autein
tuit, ul clhnicus aliquis h;rc sibi cognila chrisliano- Solinus (Sotin., Poty. histor., cap. 52, pag. 80). A u -
rum crimin» aut sponlc sua celavcrit, aut dutii gustinus (August., lib. XVI, deCivit., cap. 8. p. 422),
chrisli tnos ad judicum tribuiiaiia trahebal, illa pretio Suidas (Suid., ad v. SxiaWoSc?), et apttd Tzeizt-m
aliquo vendideril, et lunc faclus sit omnino mutus. Apollodorus (Ttetz., chil. 7, v. 662, et seqq.). Cy-
Alio autem iu libro IKCC aliis, vide an clarioribus nopennce vero in quihusdam editis appellantur cyctopes,
verbis, sic enunlial : Si prcemio impetramus ab eth- in aliis cynophanes, sed contra matiuscripforum nos-.
nicis, criminum nostrorum lestibus, ne tnles, quales trorum codicum atictorilatcm. Vossius vcro legcn-
illorum rcvcra conscii, in publicum extrahamur, ac dum cettset cynopanes , gracce *wK*Jii, caues cor«
condemnemiir, quare a ncmine accusati c l convicti nuti (Voss., not. inMel.,lib.\\\, deSitu orb., cap. 9).
oppritnimur? Nonne possumus, corruptis auro lesti- Salmasio tamen placeleorumdein codicum nostrorum
bus, el omnino ad judicium non exlrahi ? Quis enim Ieclio Cynopennce a graeco verbo X W O T « I V « U , quasi ca-
proditionem, sive declarationem et accusationem nina, inquit, fame laborantes (Salmas., not. in Sotin.,
1019 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM
pag. 1005). Recte quidem ad propositum Terlul- A
liani, ibi loquenlis de chrislianis, qui occisi infantis
carnibus vcsci, ac plusquam canina fame laborare ab
clhnicis falso accusabantur. Sed quinam hi fuerint,
scire parum interest. Nam de monstris Auclor noster
loquiiur, quae penitus ficta csse omnes uluo fa-
tenlur.
Qmd ergo, inquiet aliquis, numquid ct his similia
monstra putavit anlipodas? A l nullam iltorum in
Apologetico, sed in lihro taiilum ad Nationes legilur
fecisse mentionem. Nonne aotem ibi eos nominavit,
quia ipse, sicut alii plurcs, alibi a nohis appellati
(Disserlal. in Lactant., cup. 21, art. 6 ) , in auimum
induxeranl nullos esse posse amipodes, nisi adver-
sis, uti aiebanl, vestigiis ambularenl? Neque certe
aliter quam ii.onslra, ct falsi lictique Iiomines abillo
4020
hxc responsio (Tertultian., Apotoget., cap. 7, p. 309,
et lib. I ad Nation., cap. 7, pag. s{>6). Negare etiiui
non poterant verum esse, quod celeberriraus poeta
cccinit:
Fama malum, quo non atiud velocius ullum.-
(Virgil., lib. IV j£neid.,v. 174.)
Fania euim rei tanlum incerlac nomen e s l , eaque
Siepissime orilur, aul ingenio (emulationis, sive invi-
dia, aut arbitrio suspicionis, seu suspicionc gralis
conficia, aul mentiendi voluplate. Tam malo igilur ex
principio, aiqtte ex unius diinlaxal ore cxorla, p!e-
rumqtie mentiiur, aul si quid veri unquain renun-
tiat, vel lum alquid adjicit, vel detrahit, vel ininiu-
lal. Tamdiu vero viget, quamdiu nihit prohat. Ubi
cnini res probata est, tunc eo ipso illa cessat, et ex-
B c i d i u M c r i l 0 i g i ( u r _v i r s a p i e u s | m | l a m i m fidcm h a

hisce verbis exploduntur : Vel aliuui de subterranea ^ h .

n m l U ) n | ; l g i s C | i m p s a g o l a t { m n { h M

terra, instar fuugorum exorli, qui aliam, quam terrae scelerum prorsus occultorum, quae nemo mcntis suae
nostrae homines, naluram habeant.Yerum ab horum composhomo aut pcrpclrare audct, aut poicst. Nos
aliorumque moiisirorum feritale longe aberanl Chris- veroalibi animndvcriiinus hanc TertuIIiani respon-
liani, qui aliis lioniinibtts noslris eo lanium dissimiles sionem a Minulio Felice paucioiibus quidem, sed
eranl, quod iilos humanitate et charilate superarent. non niinus efficacibus vcrbis plane confirmari [Dis-
Nuuquam ergo cogi poluerunt, ul quaiibet pielatis et sert. iii Minul. Octav. cap. 8, art. 2). Denique Tcr-
religionis specie infanlis a se occisi manderent car- tullianus addidil famaj tam veloci, qtiam mendaci,
nes, ac postea stupris, aduiteriis, et iucestis conta- non credendum, sed verilalem investigandam; quo-
niinarenlur. niam, uli ferebal vulgaium ab elbnicis provcrbium,
Cajca taiuen obslinalione perculsi geutiles urge- Omnia tempus revelal(Tcrtutlian., ibid., p. 310). Quod
bant nimiuin credulis aut Chrislianis, aut saltem in quidem adigiuut Aulus Gellius (Gell., lib. XII Noct.
eorum religione tyronihus imposilum et iilusura. Sed Atli., cap. l i ) his Sophoclis vcrsibusdecantatum c i -
nihil ineptius absurdiusque fingi polerat. Christianis tavit:
siquidem mos erat, ut iniliaudi a patre sacrorum, id Q
n^o; -catrca, xfjictc Jtij^lv, i< i w o V &p&v
est, episcopo, aut aliquo cjus vicario, ea docereu- K a t r.avz' axouwv, T.arz' dvamvoaet ^povo;.

tur, quibus ad eadem sacra praeparari, vel quae in Ad hsec nibil occulU,quaudoquidem omnia videns,
Et oinuia audieus, cuncta revelal tempus.
illis agi deberent. Qua autem fronte episcopus, aut
quivis alius tyroni vel chrisliano dixissel: Cum ad Seneca vero : Qucedam, inquit, fatsa veri speciem ha-
sacras synaxes veneris, infans libi neccssarius, ad- benl. Dandum semper est tempus : veritalem diesaperit
huc tener, qui nesciat mortem, qui sub cultro tuo quo (Senec, tib. II de Ira, cap. 540), Sed plura de hoc
9

illum jugulabis, rideat : ilem panis, quo sanguinis ;'u- proYcrbio congerit Erasraus, quem consulerc potetis
rutentiam, vel meiius aiio in libro, rudem sanguinem (Erasm., Adag., chil. 2, centur. 4, adag. 17). Quis
coliigas (Tertullian., Apologet., cap. 8, pag. 515, ct aulera falsa sub vcri specie crebrius, quam fama ad-

libr. I, ad Nation., cap. 7, p. 569). Necessarii quo- nunliai? Solo igitur, si nou falso, saltem incerlo ejus
que canes, qui posl objectara offulam lumina extin- testimonio gentile* ad vexandos Christianos niti non
guant, ac landem necessaria soror el raater tua, qu*M debebant; sed capere icrapus, quo examinata eonim
bus raediis in tenebris sluprura afferas? Sed dic caussa, verilas cognosceretur.
nobis, quacso, quibus auribus quiiibet christianus,
ARTICULUS ii.
aut lyro feec audire po.crat ? Nun.quid sine horrore? D T e r l u l l i a m s o s U n d a l l U e s h o m i c i d i i t

rVIr-Vr^ m*% f\ OA I I A mlt% I A/VA^ I

f
A WAt
l• <\KlknA t /1 l l l h l l f ^ I
Nonne saltem leges vereri debebat, quibus,
Cicero, catilum eral : Inccstum pontipces supremo
supplicio sanciunto ( Cicer., lib. II de Legib.. p. 555,
liti. 15)? Si Ycro Itanc poeuani fraudc vel auctordale
Cliristiauorum vilari posse arbilrabalur, quomodo ab
elbuicis judicibus inlcrrogatus, crudclioribus tor-
raentis cruciari el occidi ltialcbal, quattt lucc, qui-
bus coiiscicnlia pcnilus repugnat, crimina fateri?
Ncmiiii ptane sani capilis horaiui hauc credibilia
sunt, aut fieri unquara poluisse persuadcbilur.
Instabant gcnliles se fama didicisse Christianos
esse rcvera praefatorura scelerum conscios. At i n -
suisa prorsus, respondet Terluliianus, et fulilis est
V kAi
riAl ^
nt raonet
cujus Chrislianos fuiso accusabant, esse reos , utpole
qui in Africa infantcs Saturno, usque ad proconsu*
laliiui Tibcrii, immoiabant, huncque nwrem secreto
perseverasse; tametsi Saturni sacerdotes in arbori-
bus tempti ejus obumbratricibus, tesle niiiitia pa-
triac nostrae, suspensi, poenas morte dederint.
Nihtl sane impudentius cxcogilari polcsl, quam
aliura gravissimi criminis falso accttsare, cujus i p s c -
ntet accusator reus esse p<ilam convinciiur. At lales
lamen erant cthnici, qui Christianos infanlicidii et
inccslus impudentissirae redargttebant. Nara hoc fp-
sum est, siculi eosdera compeilando ait T e r l u l l i a -
102! DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1022
nus, pcr quod forsitan de nobis credidistis nlia (Ter- A illo lsidis lcmplo malis saccrdoluni arlibus constu-
tullian., Apolog., cap.9, p. 314), quce recensuiintis, prata fuissct. Cur ergo magis borribili infantitim,
longe gra\iora scclera a nobis pcrpelrari. Scd con- Saturno immolatorum, sacrilicio polius in Africa,
sulto ibi adjecil forsitan; quia paulo anlc dixerat qtiam in Gallia, uli diximus, ct aliis in rcgiouibns
adeo alrocia essc ilia scelcra, quorum Cbrisiiauos pepcrcisset ?
arguebaut, ut vix ab ullo bominc crcdi poluerini, Sed qua , inquies, ratione dictuni a Tertulliano,
nisi quacdam simijia fecisscnt. Pmnum aulem illos usque ad proconsutatum Tiberii? Numquid Tiberius,
vario modo homicidas fuissc ostcndit, quia infantes, anlequam romani imperii giibertiaculum lencret,
siculi loquilur, penes Africam Saturno immolabantur proconsul in Afrlca ftierat? Scd quid, amabo le,
palam usque ad proconsulalum Tiberii, qui ipsos sa- velat quotninus illuc ab Augusto Cxsare, aut antea
cerdotes in cisdem arboribns templi suiobumbratricibus reuunliaiiis sil Africc procon^ul? Si quis tamcn rectc
sceierum suorum votivis crucibus exposuit, tesle militia probavcrit Tertullinnum de alio iiitcHigenduin cssc
patriw nostrce,quai id ipsum munus itli proconsuli Tiberio Alric;c proconsule, buic facile assentiemur.
funcla esl (lbid. et $eq.). De bac auteni dcle.<labili,
% Stibjtinxil aulem illc crudelissimos Satttrni sacer-
et contra omnia natiine ipsius jura, immolatione in- dotes jussu cjusdcm Tibcrii expositos fuissc iu illius
fantium in supcrioribus nosliis dissorlationibus tcmpli arboribus, lanlortim scclcrum obumbratricibus.
plura observavimns (Dissertat. in Minut. Oclav. % Circa genlilium cnim templa planlatic erant arborcs,
cap. 9, flrl. 2, etDissert. in Lactant. cap. 54, art. 5).
% singulari cujusquc templi Deo consccrata*, de quibus
Superest igitur u l c a , quae Tcrtulliano noslro pccu- tit alios omiltamus, bacc Apuleius de quodam fano
liaria sunt, nunc sigillatim cxpcndamus. lilleris mandavit: Videt dona speciosa, et iacinias auro
Narrat itaque primo liunc morem crudelissiinum iuleratas ramis arborum poslibusqne sufpxas, quce cum
t

perseverasse usque ad proconsulutum Tiberii. Qui- gratia facti nomen dece cui fucranl dicalee lestabanlur
dam aulem suspicali sunl ibi legendum, usque ad [Apulei Metamorph.f lib. YI. pauto post inil. pag. 92).
proconsulem Tiberii, id est, proconsulcm quempiam, Yitles igilur in bis arboribus appensa fuissc dona,
auta Tiberio imperatore missum, aul cni Tiberio iisque prnfixum nomen d c i , cui (einplum illud nun-
cognomcn, ct alius omnino erat, quam bic Tiberius cupaium erat. At ex bis arboribus, lemplum Saltirni,
imperator, illoquc posterior. Sed quia hacc qualis- ait Anctor nostcr, obumbraniibus, faclac sunl votivcc
cumqucemcndatio non sufliciebal, alieram addidere, ac dicat:e cruccs, quibus inhutnanissimi illi sacerdo-
ac postea legeudum pttlaverunt, leste mititia patris les suspeitsi, iaqueo vitam (inire coacli sunt. Ulrum
nostri, boc est, sicut illi omiiiabantur, palris Tcrtul- autem horum Tcrlulliani vcrborum, quac eiudilorum
liani, quj proconsttl fuit post Tiberii Ca?saris mor- i ingenium haud parum excrcucrtint, verus sit sensus,
lem. At probare prius debebanl palrem Tcrtulliani Qxpendas velim, vel alium nobis proferas meliorcm.
proprio Tiberii nomine fuissc appeliatum. Dcinde At nobiscum proculdubio faleberis huic loco aliquam
vcio buic conjcctuiie refraganlur omnes , cum cdili, lucem alTerri posse his versibus Ausonii , quibus
tum manuscripti codices. Ainorem stipili myrli suspensum cecitiil:
Quid vero impedit quomjnus Tiberius imperator, Eligiiur mcfcsto myrtus holissima luco,
dirissimum illud infantium sacrificium in Afiica pro- Invidiosa deutti pamis. Ouciaverat illic
Spreta olim mcmorcm Veneris Proserpina Adonim.
bibueril? Nonne Plinius memoriae prodidit anno Hujus in excelso suspensum stipite Amorein,
647 Urbis conditic, ac Cn. Lenttilo, et P. L i c i - Devittctum posl terga manus, substrictaque | lautis
Yittcula incercntem, nutto moderamine pcenaa
nio-Crasso consulibus, intcrdictum fuissc senatus- Adticiunt.
consttlto, ne homo imniolarclur : scd qwia haec imma- [Auson. idgll. 2, v. 55 el seqq.)
nissima consueludo postca adbuc apud Gallos Ne quis porro dubitaret de sumpla ab illis Salurni
perseverabal: Tiberii Ccesaris, inquil, 'principalus sacerdotibus poena, lestera Auctor nostcr appeliat mi-
sustulit Druidas eorum nec salis (uslimuri litiara patri.e suae, quic idipsum, inquit, munus^ illi
potesl quantum Romanis dcbealur, qui sustulere nwn- proconsuli Tibcrio (uncta csl ( Tcrtuliian. Apologet. $

slra, in quibus hominem occidcrc religiosissimum vidc-^cup. 9, pag. 515 ), quibus hatid dubie verbis signi-
batur, mandi vero eliam saluberrimum (Plin. lib. X X X . ficat inililes Alrica;, qui ttinc sub Tiherio pro-
natur. Hist. cap. 1, pag. 728 ). Audisne impiissiino
%
consulc nicrcbant, duni suo intincre fuugcrciilur,
sacrificio non solum occisos a gentilibus bomincs, \idissc saccrdolcs in illis arboribus buspeudi el slran-
sed comesas ctiam illorum carnes ? At Tiberius gulari. Ycrum gemilcs eorum exemplo lerrili quidcra
Cacsar illud in Gallia et alibi suslulissc perbibclur. fueruut, scd non penitus cxpugnati. Non cnira ain-
Quidni ei in Africa, siculi Tcrlullianus lam diseite plius audcbant infanlcs Salurno palam imtnolarc;
pronuntiat? Si «juitl autem in hujus opinionis coolir- verum nunc in occullo, ail Terlullianus, pcrseveratur
matioucm excmpluin simile confcrrc valeat, iilud i o - hoc sacrum facinus (tdem, ibid.). Falsae igitur pieta-
sepbus nobis suggerct (Joseph., Antiq.Jud. I. XVIII. tis spccie advcrsus iunoccnlcs filios suosarmali, illos
cap. 4, pag. 622). Testatuni quippe facil ab eodem secrcto ct occultc, ac sprctisiiiiperalorum suorum le-
Tiberio dirutum Isidis tcuiplum, projectamque i n T i - gibus, raactare non destiterunt. Alque ita quidcm
berim ejus statuam, eo quod Paulina nobilis mulier Salurnus, qui filiis suis, utait Auctor noster, et nos
a Decio Mundo juvene, deum Anubin simulante, in alibi vidimus (Ibidem. et dissert. in Minut. Octav.,
1023 IN TERTOLLIANl APOLOGETICUM
cap. 9, arl. 2), non pepercit, pristinam non deposuit A nem, sed hominum atit besiiariorum, aut noxiorum
crttdclilalem; voluitque aliorum hominum gnatos si • jugulalorum (Tertullian. Apotoget., cap. 9, pag. 521).
bi adhuc immolari. Atqui primi, sicuii aiebant, vilissimi erant homines,
Quamvis ergo christiani infanlem aliquem, quod qui lucro condticti, opcram bestiis trucidandis ultro
falsissimum tamen erat, in synaxibus suis occidissent, locabanl. Secundi vero sua propler scelera, stcut
nondebebant ab ethuicis idcirco argui ct condemnari, infra dicendum, adversus bestias, lata judicumseit-
qui proprios filios suos immanissima inbumanilate tentia, pugnare cogebanlnr. Nihil ergo, inquiebant
hostias Salurno, uli opinabantur, gratissimas sacri- eihnici, horumce bominum caedes mali habebat.
ficabant. Sed Tertuliianus vanum illud effugium facile cito-
que cverlit (Ibid.). Bestiarius enim, quanlumlibct
A R T I C U L U S in.
vilis, facxque infima civitalis, non idcirco tamen mi-
Ostenditur homicidii quoque reos fuisse Callo$ qni Mer- nus homo est, pariquc homicidio vila i l l i , sicut ditio-
9

curio; Tauros, qui Diunce homines innnolabant: item ri, eripitur. Si vcro sceleratus morte damnatus sit,
Iiomanos, qui in iEiteadarom urbe Jovem ludis suis is cerle quo iniquior, eo indignior, qui i o v i immoU-
T
humano proiuebant sangnine ; atque alios) qui / i - relur, sive ul ipsiusmet Tertulliani verbis utamur:
berorum suorum recens natorum spirilum in aqua Uoc turpius, quod mali hominis (Ibid.), sanguis in
exlorquebant, vel eos exponebant morti haud prorsussummi, veluti aiebant, dei honorem funditur.Qu.tm*
incerta?; quantum vero Chrisliani ab omni homicidio ohrem ibi ille de ethnicU, et eorum Jovebaud ille-
abhorrerent, quibus nec in titero concepium dissol- pide jocando exclamabal: 0 Jovemchristianum(Ibid.)\
vere licet dum adhuc sanguis in hominem deli-
9
Qui homicidii, cujus Chrisliani falso insimiilabantiir,
batur. caussa auclorqiie fuil, et eo tilulo solum pairis sui Sa-
Proscquilur Terttiilianus, ac gentiles parricidii et turni, qui lilios suos voraveral, filium de crudelitate,
homicidii reos csse demonsirat. Nam major quam r
qua videlicet illi fuit similis.
ittfantium cetas inqnit, apud Callos in suis quoque
9 Urget Tertullianus, ac majus illo homicidio crimcn
sacris Mercurio prosecabatur ; et id quidem alio iu libro eorum esse asserit, qui natos sibi liberos enecabant.
repetit (Tertulliun.. Apologet. cao. 9, pag. 516, ef Visne illum ethuicos urgenlem et alloqucntem au-
Scorpia. cap. 7 ). Nos vcro de hoc prorsus ex- dire? Ecce ipsamet*ejus verba : Utique crudelius in
secrando sacrificio plura alibi annovatimus ( Dis- aqua spiritum extorquetis aut frigori et fami, et ca~
9 9

sertal. in Minut. Octav., cap. 9. art. 2), ubi quoque nibus exponitis. Sed inquires cur crudelius morlis
enodatius ea explicavimtis. quae ille conlinuo sub- genus ab iilo dicatur infanlium spiritum in aqua
nectit: Remitto Tauricas fabulas theatris suis (ibid.)\ Q extingui. Respondent nonnulli philosophos, quibus
sive quetnadmodum ipse in alio libro loquitur : accessit Servius, docuisse animam hominis igneam
Nihil iltic nisi feritas calet, illa scilicei, quce fabu- esse, quae idcirco in aqua difficilitis extinguilur, aut
las dedit desacrificiis Taurorum (Tcrtullian. loc. cit. redigiiur in nihilum ( Serv. in lib. I JEneid. Virgit.
9

et tib. I advers. Marcion., cap. 1 ) , qui videlicet v. 95). Omnium aulcm hanc revera crudelissimnm
Dianae hospites suos immolabant. esse mortem probari posse putant his Ovidii carmi-
Pergit autem : Ecce in illa religiosissima urbe nibus.
jEneadarum piorum est Jupiter qnidem, nimirum L a - Non lelhtim timeo, genus est miserabile mortis:
liaris, quem ludis suis circcnsibus, et giadiatoriis Demile naitfragium, mors mibi inunuseril.
(Ovid. lib. I Trist. eleg. 2, v. 57 et seqq)
humano proluunl sanguine. Aiibi vero scriptum ab
eo Icgimus : Latio ad hodiernum Jovi media in Urbe Yerum hrcc canebat pocta amore sepulcri, quo nan-
humanus sanguis ingnstatur; nec quisquam relractat, fragus caruisset. Ad philosophos aulem quodattinet,
aul non rationem praisumit aliquam, aut incestimabilem si aliquianimam hominis igiicm, alii certe aquana, alii
dei sui voluntatem (Idem. Apotoget. cap. 9. pag. 517; corptis,alii spiritum, alii aliud, sicttt alibi oslendimus,
Scorpiac. cap.l). Quis atilem iton videt ab illo reli- (Dissertat. in Lactant. cap. 25. art. 2), esse existima-
giosissimce urbis et JEneadarum piorum nomine, non ]) verunl. Tertullianus porro non unius philosophi po-
magna sine ironia appellari Romanos, qui ab tius, quam allerius, opinionem notavit.
iEnca, quem ubique passim Yirgilins pitim palrem Nobis iiaque parum solidilaiis videtur hahcre ilh>
vocat, suam se originem duxisse gloriabantur? Qui rum responsio, qui dum curiosius, quam par erai,
aulcm magis impii, c l minus religiosi esse poterant, verborum Tertulliani rationem perscrutali sunt, in
quain hi Roinani, qni in ludis et muneribus Jovi scirpo nodum quaesiere. Non alio enim ille modo lo-
Laliari, deo suo optimo et maximo consecratis, gladia- quilur dc ittfanlibus, quorum spiritus in aqua extin*
tores sese muluo iulerficienles, aut a bestis qut- guitur, quam de aliis, qtii exponcbantur frigori, fo-
busciim pugnabant, horrendum in moditm, laceralos mi el canibus. At horum omnium infanlitun crude-
ct occisos, non siccis tantum, sed iaelis oculis intue- liorctn, quam aliorum homintim necem esse asseverat;
bantur? Sed de hoc crudeli, cum homicidio, tum qttia infantes certae morti expositi, omni prorsus,
spcctaculo alia in dissertatione egimus (Dissertat. quo alii se tueri poterant, destituti crant anxilio,
in Minut. Octav. cap. 8, art. 2 ) . ahpie idcirco crudelius quam natu graudiores nfi-
Respondebant ethnici (um tpiidem effundi sangui- cabantur. At hunc esse Terlulliani sensum, n<m
 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1026
Obscure significant subsequenlia ejus verba : Ferro A rum jugulatorum sanguinem recintem avida siti comi-
enim mori cctas quoque major optaverit ( Tertullian. tiali morbo medenles auferunt (Terlultian. Apolo- 9

Apoioget. cap. 9, pag. 319). malebatquippe uno gla- get. c. 9, p. 321). Quis atitem, nisi immanis acferreus
t

dii iclu, quam diulurno ac languido miserandorutn
infaniium modo interlici. De bac porro infanlium
expositione, bujusque argumentationis viribus, a
nobis in nostra de Minulii Felicis Octavio disserta-
tione, et locis ibidem citaiis disputatum est (Dis-
sertat. in Minut. Octav. cap. 9. art. 12).
Omne porro bomicidii genus sic Gbristianis in-
terdicebatur; ut ipsis etiam conceptum utero Terlul-
liani verba sunl, dum adhnc sanguis in hominem
delibatur, dissolvere non liceret (Tertultian. loc.
cit.), id est, dum foetus in matris utero nondum
homo, tali remedio, ac aliorum hominum crudeli i n -
teritu, vitaesuaj consulerenon horreat?
Ab horum vero inhumaniiate non procul aberant
ferae illae genles, quar sanguinis, ex membris suis
eliciti, potu foedera inter se feriebant et confirma-
bant. At hujus plane barbari moris testcm Herodo-
lum his Tertulliauus citat verbis : Legite necubi re-
9
latum sit (est apud Herodolum opinor) defusum bra-
chiis sanguinem ex alterutro degustatum nationes
quasdam foederi comparusse (Ibid. et seqq.). At his ille
verbis, apud Herodotum opinor salis aperte signi- 9

humanam figuram acceperal. Non euim oinnia bo-
minis membra simul formanlur, nec anima statim B
foetui infundiiur, sed post multos a conceplu dies,
uti pulant philosophi, nosque alibi ostendimus ( Dis-
sertat.in Lactant., cap. 27, art. 2, et 40. art. 6 ) .
ficat se isthaec ex inemoria ila recitasse; ut omnino
securus non fuerit an illa ab ipso Herodoto vel alio
scriptorc litteris mandata siut. Verumtamcn eumdem
Herodotum certo cilarc poterat; nam in primo suo
libro haec narrat de Lydis : 6f*#a & notUrxi i*Zr*

Atqui si ejusmodi aborliones provocare Chrislianis T* Wv£a, xa nrif rt Hbjvic, x*# np6{ rovrotvt iVeav

nefas eral, quanto magis quoslibet occidere homines I TOUC pf<tx(ovoLstotroLfAomcctit T I V At/uofcoiry, rh AIUOL

Quis igilur non indigne feral illos homicidii tam avaX«ixou9f «ttr^wv. Ineunt autem hce gentes
temere postulari ab elhnicis, qui lam frequentcr fcedera cum cccteru, ritu Grcecorum tum cruemando 9

alios homines crudclissime occidebant, ut jam dic- brachia vulneribus sponte susceptis, et mutuum'
tum et adhuc dicendum est? sanguinem delingendo (Herodot., tib. I, §74). Dc Scy-
this aulem alio in libro : 6/>Kia S*, inquit, *ro#iovTa#
ARTICULUS IV.
£xv9*# wo« TrpdgTOty av flroticavT*/' «V xvi#x« /utyilry xepa-
Quam certo Terlultianus asserat epotum ab ethnicis juivr^ oTvOV fyX^* "C, CU/UtL 9V[XfM<T)Q\HH. TUV T * O0X(« TOtfA'
Y

humanum sanguinem publicis in tudis Jovi dicatis V0juivwv,ru^«vrsc vMrl*r#, r) i*n&{ACYT€: pu.%*.ipri o/utitplY rou
9

et ab his qui comiliali morbo remedium quarebant. awyuATOf* x«f tnvara. airo&^avrcc i( r)y KUXIKA ax/vxxea,
alaue
«» ^
ab aliis. aui
« .
sicut
.
Caiilina foeduscum atiquibus , - * * , ' . s * *K ~
. ( j «ftt OIOTOUC, » a i a * y * p i » , « « # « u w i w ' « r c * v « T * U W »o#vj'
n ^
r 7

inibant : item in Africa Bellonce sacratos hausto-si ao)*#, xareuxovTflt/ «jroXia, x*# tnttr* airoirtvovfft Avroi rtv

gnalos fuisse sanguine atque ab aliis crimen his ma- ol TO\0px#ov Trotcu/xfyo/, x<*# T&v f-ro/xfvwv oi <K\IITTO\J &£toi.
9

gis exsecrandum perpeirari. Fosdera cum quibuscumque Scythce hoc modo ineunt;
Qua Tertullianus evidentia demonslravit nihil esse infuso in grandem calicem fictilem vino commiscent 9

falsius, quam infanlis a Chrislianis sacra sua myste- eorum sanguinem qui feriunt fcedus, percutientes cut-
ria celebrautibus occisi sanguinem potari, eadem tello aul incidentes gtadio uliquantulum corporis.
9

certitudine ostendit tanti flagitii cottscios reipsa Deinde in calice tingunt acinacem sagittas, securim , 9

esse gentilcs. In ludis elenim LatiariLus, de qui- jaculum. Hcec ubi fecernnt, sese mutlis verbis devovent 9

bus in superiori arlictilo egimus, humano, ait Tcr- postea vinum epolanl non modo ii, qui fcedus fecerunt 9

tullianus, protuunt sanguine (Tertultian. Apologet.,

9 sed elium comites t i , qui sunt maximos dignilalis
cap. 9, p. 317); vel sicul in alio libro: Latio ad ho- (ldent lib.Vi.§10). 9

diernum Jovi media in urbe Roma hnmanus san- Potcrat ergo Tertullianus hunc anliquum scriplo-
guis inguslatur ( Scorpia. cap. 7 ). Ignotus vero rem haud dubitauier opiuionis suac assertorem ad-
libri de Spectaculis, post Cypriani opera editi, vocare, atque eo potiori jure, quod suffragatorem
auctor describit quomodo impium illud sacrificium J) habeat Lucianum (Lucian. Diatog. Toxar. seudeami-
fieri solebat: Plura inquit, prosequi quid est necesse cit. pag. 630). Nam testatum hic facit Scythas in
9 9

vet sacrificiorum in ludis genera monstrosa describere ? calicem ex incisis digiiis sauguinem disiiilasse, ac
Jnter quce nonnunquam et homo fit hostia iatrocinio inlincia gladioruin suorum cuspide, siinul bibisse,
sacerdolis, dum cruor etiam de jugulo calidus acceplus atqtte ita pepigisse fcedus, quod posiea diriinere ne-
patera, dum adhuc fervet et quasi sitienti idolo in fa- mini licebat. De quihusdam vero populis, Axiacarum
9

eiem jactatus , crudetiter propinatur (Auct. lib. de vicinis, haec Pomponius Mela memoriae prodidil :
Spectac.). Nos vero de hoc tam absurdo, quam Bella cosdesque amant; mosque est betlanlibus cruorem
crudeli sacrificio dispulavimus in nostra de Minulii ejus quem primum interemerunt, ipsis e vulneribus
9

Octavii disserlalione ( Disterlat. in Minul. cap. 9. 9 ebibere Ne fcedera quidem incruenta sunt. Sau-
arl. 3 el 4), ubi etiam egimus de iis, qui comiliali ciant se qui paciscunlur, eximptumque sanguinem ubi
9

morbo laborantes, potaio jugulatorura in his specla- permiscuere, deguslanl.ld putant nutnsurce fidei pignus .
culis hominum sanguiue raedicinam quaerebant. certissimum (Pompon. Met. lib, U de Silu orb. c. 1.
Nam h i , uti ait TertulliauUs, munere in arentt noxio- pag. 27).
1027 IN TERTULLIANI APOLOGETICUU 1028
Ad hacc vero Cornelius Tacitus, uhi de fcedere A ABT1CULCS V .
inter Rltadamislum et Mithridalcm : Mos esl, inquit, Oslenditur quomodo humanis carnibus vescerenlur gta-
regibus, quolies in sociclalem coeunt,implicare. dextras, diatores, Scylhce, Messageta?, el Derbices, qui tut-
pollicesque inler se vincire, nodoque pwstringcre. Mox cepta retighne christiana ab his discesseruni feris
9

vbi sanguis in artus extremos se effuderit, levi ictu moribus.

cruorem eliciunt, alque invicem iambunt. Id [cedus ar- Pergit TertuIIianus, planumque omnibus facit
rauum habetur, quasi muluo cruore sacratum (Corn. elhnicos non solum bibisse hominum sanguinem, sed
Tacit. lib. XII Annal. postmed). illorura ctiam pastos esse carnibus. Primum enim
Quid plura? Valerius Maximus dc Sariaslre, seu gladialores, post finila speclacula, de arena, inquit,
Tigraue Minore, qui reiiclo palre suo, ad Pom- ferinis obsoniis ccenanl (Tertultian. Apotogei. cap. 9.
peiuni Magnum , ac dcindc ab codcni Ponipeio ad pag. 322), id esl, coenauies vescuntur carnibus fera-
patrcin suum defecetai, hcc scribit : Sariaster ad- runi, quas paulo ante in circo interfecerant. Atqui
versus patrem suum Tigranem, Armenios regem, ita fcraj illac crudas liomipum, a se in iisdem specta-
cum amicis consensit, ut omnes dextris manibus san- culis trucidalorum, carnes proxime devoraias, oon-
guinem mitierent atquc eum inviccm sorberenl (Vai.
f
dum digcrere potuerant. Ab his itaque crudelissimis
Max. tib. IX. cap. I I . cxter. § 5). B gladiatoribus ipsorum ursorum, sicul Auctor noster
Ncque humaniorcs Romaui ab bac barbaric fc- loquilur, alvei appeiuntur, crudilantes adhuc de visce-
risque moribus longe aberanl. Elenim ncscioquid, r.bns humanis (Ibid.). Et ila quidem in Rigallii edi-
ait Tcrlullianus, et sub Catilina lale dcgustatum cst tione : sed in antiquioribus pro verbo cruditanles,
(Ttrtullian. Apologet. cap. 9. pag. 321), niiniruin legimus truddantibus; mendose omnino : in maiiu*
quando contra Rempuhlicam conjuravit, ut alibi £criplis vero nosiris ct aliis codicibus constaiiter ha-
ostcndimus (Disseriat. in Minul. Octav. c. 9. art. \ ). belur, cruditanlibus adhuc de visceribus humani*,wt
Mos porro ille, humaiiilalis pianc cxpers, vigiut adhuc crudis, noiidumque in ursorum, qui ea vora-
non modo in profanis , scd ^acris cliam gcntiliiim verant, alvo ct vcnlre digeslis. Uirum autem baec
ccetibus, ncc tanliim in rcniolis a Tenulliano bar- vera sil lcclio, quis cerlo sine correctioris aiicujus
baris gcniibus, sed in ipsa quoque Africa, e que codici* ope delinire audeat? A l quaecuinque sil,
ipso lcinpore, quo bunc Apologelicum scribebat. De salis patet Tertullianum nihil aliud siguilicasse,
iis cnimvcro, qui Belloiuc niystctiis ii iliabanlur, hunc nisi a gladialoribus appeti ac mandi carnes ursorum,
loquitur in iiiodum : Hodie istic Bellonas sacratossun- qui paulo aute bominura viscera et cames devorave-
guis de femore proscisso in palmulam exceptus, esui rant, ct idcirco in eorum slomacho erant adbuc in-
dalus signat (Tertultian. ibid.). A l in omiiibus noslris C digcsta.
cxemplaribus raanuscriptis pro sacratos.... csui le- A l nonnc, inquies, corruptum quoque est nomen
gimus sacralus.... el sui. Sed iiulliishorum vcrhorum alvel, ac scribeudum potius atvi, qui ciborum sunt
scnsus. III cdilionibus Rigaltio vetuslioribus, sacra- receptacttla. Non absurde quidem, si dixeris melio-
tus et suis datus signatis. Sed vix meliorcm inde rem parlcm pro toto a Terlulliano accipi, hancque
sensum cflicias. Corrnptus igilur fuit hic Terlulliani emcudationem qtiodam saltem codice probaveris.
locus, el ad illum sanandum quidam pro et sui, vei Non cnim ursornm duntaxat alvi, sed aliae eliam
et suis, sivc esui, Icgi volunt hauslui. Et idquidcm de iliorum carncs comedi solebant , quemadmodum
saugiiine iu palmiilam cxccplo, ineyus quam esui colligi potest ex Apuleii verbis, quibtts magniGcen*
dici polcst. Ncque nos quidein huic conjecturae mul- lissimum gladialorii Ittdi apparatum describit: Ur-
lum rcpugnabimus, si adbuc sacratos pro sacratus , sam, inquK, quce cceteris sarcina corporis prmvatebat,
cmendaudum e^se ostendas. Nam Minulius Fclix quasi cibo parandam, portamus ad nostrnm receptscsr
( Minut. Octav. ), qui plura ex hoc libro deli- lum (Apuleii iib. IV Metamor. pag. 59). Quid ergo
bavil, Tertuliiaui scnsuin his expressit verbis, vetat quominus communem oranium codicura reU*
ubi sicul illc elhnicis objectat : Bellonam sacrum nearaus vocem atvei, qua significentur vasa, in
suum hauslu humani cruoris imbuere. Videsis quae 1) quibus semicoctae tantum erant ursorum cames,
in noslra de hujus lihro dissertalioite anuctavimus quas gladiatores lanla aviditale appetitas comede-
( Disserlat. in Minut. Octav. cap. 9. arl. 4. ct cap. bant? Quamobrem Terlullianus inde concludit:
20 art. 5). Ructatur proinde ab homine caro ursi, pasta dt ho-
Elbnicos porro, ut falsi criminis accusare Chri- minc (Tertnltian. Apotoget. cap. 9. pag. 323), a qno
stianos raagis, si tiiiquam fieri poterat, magisque patilo antca occisus fuerat.
puderct, iis horrendum aliud criraen honestis, prout Verum hisce gladiatoribus longe immaniores alii
res postulabat, verbis exprobravit. Sed illttd nec a procul dubio erant, de quibus ille non ila quidem
nobis nominandum , intillo minus explicandum , affirmate, scd hunc dontaxat in modum loquitur:
quod salyrici tamen poet;e inanilestum satis facitint, Aiunt et apud quosdam gentiles Scytharum defunciuts
cl passim inscclantur (Tertutlian. Apologet. cap. 9. quemque a suis comedi (Ibid.). At sane islud haud
pag. 323. el lib. I ad Nation. cap. 15. pag. 580). dubitantcr pronunliare poterat. E x Strabone cnint-
vero discimus hospites immolatos fuisse a Scythis»
qui illorum cames ruandcbant, ac poculoram loctf
1029 DISSERTATIO D . L E NOURRY. 1030
utebantur corum calvariis (Slrab. lib. VII Ceogt. p. A ( Aihenag. leg. pro christian.) aliique Ecclesiao
238). Tum paulo posl de Massagelis, Scylbarum aut Palrcs iisdera clbnicis objccerint, quod ab illorum
populis,aul viciuis,hacc mcraoral: 6*V*T»C 3C VO/X*£CT*I scriptoribus palam praedicabatur, bunc ipsum Jovem
'JTotp flfVTO/C «tptffTOCi OTAV ^>;p<17«tV?CC X*TdXOirw9( /UST* TuV ex matre sua, et filia Core, seu Proscrpina suscepisse
^ o C a r c ^ v xp£:.,v / a / ^ w O c i a t : Mortis genus opti- liberos?Quis etiam vel primoribus labris editos a pro-
mum censent, si senio confecti cum camibus ovilis fanis poelis libros altigii, nec itlico exborruit ab
concidanlur, unaque devorentur (Ibid. pag. 515 ). iliis Junoncm induci, quae sc ejusdem Jovis sororem
Slraboncm vero scquitur Eusebius, qui Massagelis et uxorem esse jaclitabal? Alqui pu/ir/rksfleav,ait
adjunxil Derbiccs, tradiditquc ab ulrisque immolatos, Juslinus niarlyr, x*idv cJvatt *«vTfc *,yovvT<*t : Omnes
quos cariores babcbanl, aetatc jam effoelos parcnies, putchrum autumant se deorum esse imilatores (Justitu
eorumquc usos carnibus , tanquam cpulis laulissiniis Apologet. I). Quamvis aulcm elbnici sc illuni revera
(Euseb. tib. 111 Prcepar. Evang. cap. 4. pag. \ \). Si imitalos fuisse ncpasscnt , vilio tamcn Christianis
quid vero clarius expressum desideras, adi Pliniuin dare non polcrant, quod a Jove suinrao, ut aicbant,
(Plin. lib. VI na/ur. cap. 17 ), c l qui eum se- deo, atlum fatcbantur. De liis porro iilius sceleribus
quilur, Solinum (Solin. cap. 15. pag. 34 ), qui d i - nos satis superque in stipcrioribus nostris disserta-
serlc aflirntant antbropopbagos esse Scythas, huma- 13 tionibus disputavimus.
nis corporibus vescentes. Ab lierodolo qtioque Suiumum porro, vel potius sumrae impium illum
disccs Mclanchaenos, a nigra veste sicdiclos, Scythi- Jovem imitahanlur Pcrsic, qttos cum suis, ait Auctor
cis vixisse instilulis, solitosquc carne vesci huraana noster, matribus misceri Ctcsias teslificatur (Terlul-
(Uerodot. lib. IV. § 107). lluc accedit Mela, quem lian., Apologet., cap. 9, pag. 325). Antiquiores ma-
audirc poteris haec narrantcm : Pocula ut Esscdones nuscripti nostri codiccs Chtescas, in libro ad Nalio-
parentum, ila inimicissimorum capitibus expoliunl. ncs Thesias scriptum cxhibenl ( Lib. I ad ISalion.,
Apud antropophagos ipsa? etiam fyulce visceribus hu- cap. 1G, pag. 581). De hoc autcm nominc Ctesias, e l
manis apparanlur (Mel. lib. II de Sit. orb.cap.i. ncfando iilo Persarum scelcre in aliis nostiis disscr-
pttg. 27). tationibus egimus (Tom. 1 Apparat., pag. 1259 , et
Eusebius porro, jam a nobis laudalus.ibidem asseruit Dissert., in Arnob., cap. 24, arl. 2; tom. I Apparat.,
Massagelas ac Derbices, ubi primum chridtiuna? re- pag. 1239, et dissert. in Minut. rap. 20, arl. 2).
t

ligioni noineu dcdcrunt, ab his discessisse feris inbu- Tum dehinc Terlulhauus Maccdoncs in magnam in-
manisque moribus (Euseb. loc. cit.). Caeterutn in cesttts suspicionem , aul ccrte comprobalioncm v c - -
noslra de Minuiii Felicis libro dissertatione (Dissertat. uisse hinc coliigil : Quia cum primum, iuqtiit, OEdi-
Minut.' Octav. cap. 9. art. 2), et aliis locis ibi C pum tragazdiam audissenl, videnles incesti dolorem
citalis, oslcndimus Chrislianos nunquam hujus an- i i e t u v K dicebant th TVJV /utjT/p* (Terlullian., Apotoget.,
tropophagi*, scd solos gentiies reipsa conscios fuisse cap. 9 , pag. 325). Miruiu autcm quam corruptc et
ct reos. varie hrcc graecaverba in manuscriplis nostriscodici-
ARTICULUS V I . bus, el aliis cdilis scripla sint. In tribus cnim vctustio-
Quam perspicue Tertultianus ostendat Christianos secretiribus legitur e A AT N e eic T H N a A i
rEeP A vel T H N
in sacris suis synaxibus incesti [also falsius accusari, A A i
rePA in aliis duobns ctlinceistena ligera: in priina
quo gentites Jovis exempto palam ac sospius conta- editionc Basilcae anno 1512, r^ccv C)C T»JV fvrlp*. In se-
minabantur. cunda auno 1528, legitur characlere laliuo tautum
Manifcstum unicuique jam fecimus quibus, acquara cmene, el alia vcrha omissa sunl. Denitpie in libto
validis rationum motnenlis Tcrtullianus noslcr pe- ad Nationes latinis eliara lilteris habetur : Elaune
nilus oblriveril instilsara plane clhnicoruin calum- ten metcra. A lihrariis igiltir gricce iiescienlibus
niam, quaelbnici Chrislianos infamisuis in synaxibus corrupta fuerunt graeca illa verba , nec facile dixe-
incestu conlaminari impudenlissime nienlieban- ris , quae reapsc a Tcrtulliano scripta sinl.
tur. Quo enim pacto illi sacra sua mysteria i n - Golhofredtis lamen, qui primus hoscc lihros typis
ceslu tam sxpe repclito coinquinarc voluissent, J) cdendos curavit, nullus plane dttbitat veram esse
qui praeceptam sibi a Christo conjugum caslilatcm, hauc posteriorem Agobardini codicis lectioncm,
aut perpetuam virginitalera, tametsi non imperatam, atque ab eodem Tertulliano grxcis litteris scriplum,
stimmo, sicut alibi palelccimus, studio scrvabant? l).*uvt e/« rir* pMripA : Rigaltitts vero in anliquis co-
Verum ea taraeu fuit elhnicoruin impudentia , ul eis dicibus scriplum asscrit, f>auv« c/c riv fxr xip<t. Sed t

falsissime objcciarenl secicti incestus crimen, quod qui hi codiccs, ct ulrum a nostris diversi sint, indi-
reipsa ab illis ipsis non solum occulte, sed luceomni, care debehat. Nam praeler jam notalos, et a nobis
ut a i l Terlullianus, et nocte omni, ac tolo conscia lcctos codices nullunt aliutn habuit,scd quasdam tan-
ccelo (Terlullian. lib. 1. ad Naii., cap. 16. p. 581) , ttim non omniiio certasFuldcnses lccliones. Scd quid
lam impune quara audacter perpetrabatur. Quidui dc giaccorum verboruin , a librariis corruplorum,
vcro tanlum scelus perpctrassent, quos, utillejure vcra lectione statuere potcris, nisi sanos codices ad
prorsus niciito urget, JupUer ipse docuit (Idem, Apo- raanum habeas? Expcndc lamen ulrum Tcrtulliani
loget. cap. 9. pag. 325), suo videlicel excmplo inces- scnsus cxprimalur his Ialinis verbis : Age duc in ma-
tus fucere? Quis enim nescit quam vcrc Alhcnagorns trem. Nam inlroddctus in scenara OEdipus rcx bclla-
l65i IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 4032
lor cum fiitgeretur flere inceslum, quem cum malre A iier prwtereuntibus tractus, domo exeidil. Quieumnu-
t

inscius fecerat, tum Macedones biinc bcllicosi regis trieral grceculus, vel a tirnine, gmculo more captaverat
flelum deridentcs, hoc diclerio pupugerunt : Age intrans. Inde mutatus (lbid. etc). Sed plura ibi redar-
t

duc in matrem, quasi mclropolim quamdam subac- guuntur librnrii errata. Primnm euim Rigaltio per-
turus. ilunc aulem esse Aucloris nostri scnsum haud siMSum adeo fuil, pro senatus, ibi legendum reatus, ut
ineple forsan colligi potest ex illiusad Naliones libro, illud reposueril in ipso Tcrtulliani textu. Deinde ex
ubi haec uberius hisquc verbis explical : Cum primus eo resecavit hacc verba : Qui eum nuirierai, et haec
scenam eorum Maccdoiitun OEdipus iutravit, truci- vel a limine : ac praeterea N erbum inlrans aufercndum
9

datus oculos, rhu ac derisu exceperant. Tragatdus con- adhuc arbitralur. Primae autem emciidatiouis hanc
sternatus, retracta persona , numquid, ait, domini, aflerl rationem; quia htrc caussa si a senatu judicala
dispticui vobis? Responderunt Macedones : lmo tu fuisset, a Fusciano non debuil mnpiius judicari. Po-
quidempulchre (manuscriplus codex pulcher). Inde tius iiaque legendum Fusciano ;udica/a punitione rea-
aulem sic argumentatur : Aut scriplor vanissimus , si tus. Nec purum qtiidem probahilis videiur h.cc con-
finxit; aut OEdipus dementissimus, si ita fecit : atque jectitra. Quid tamen si aliquid ibi desit, et Teriullia-
exinde aller ad alterum, etaune ten matera dicebatis nus signilicare voluerit senlentiam Fu-ciani a senatu
( Tertnlt., lib. I ad Nali. cap. 16, pag. 581). Audis B probalam fuisse? At ipse Rigaltius nobis non edixit,
9

sane Tet tullianum narraulem a Macedonibus primo cur ex Auctoris nostri tcxtn pcnitus alistulerit hxe
quidcm risu ac derisu exceptum fuisse personatuin verba : Qui eum nwarierat. Nuniquid ibi tam inutilia
OEdipuui, quem tamen sibi iton displiccre poslea sunt, ut ncmine monilo, amputari debuerint ? Non-
confcssi sunt: tum deiude secum colioquentes li:cc nc postea dixit : Alumnus in pueritia ? Denique ista,
vicissim prolitlisse vciba Elaune ten melera. Quae vel a limiue, et intrans, deirahenda suspicatur, quia
quidem si genuina s i n l , his signiGcatur, aiterum ma- poslerius prioris interpretatio est. S c d de his alii jo-
cedouem dixisse alteri: Agita, insiiga, slimula , im- dicent. Nobis aulem si conjiciendi locus daretur, pro
pelle matrem , ct imilare OEdipum. Eo enim sensu bis verbis progressus iter. Icgeudtiiii suspicarcmur,
verbum «*Wv» ab Arisiophane ( Aristoph., Etectr., progressus puer de quo nimirum ibi agitur, et cujus
t

v. 735 et 740), Uomero, et aliis graecis scriploribus pueritia paulo post meinoralur.
accipitur. Quoquo atilcm verbo tisus sit Tertullianus, Quanlumvis aulem depravatus sit liic locus, non
eo plane incesli haitd immerito arguit Macedones, tamcn minuscerta est htijtis nefarii iocestus hisloria.
qui iilud aut in CEdipo laudavcrunt, aul ejus exem- Recte etgo concludit iude Tcrliillianus plurcs alios
plo ad perpelrandum sesc inviccm provocabunt. fuisse parenles ejusdem reos criminis, quod quidem
Denique non soios Macedoues, sed quoslibcl alios C quia occulimn fuit, del/nas culp;c gravissima? pcenas
etiam etbnicos hujus flagitii conscios esse inde con- effugcrunt. Quis porro diffitehtiur non cx hac tan-
vincit, qttod iiiios, nli diximus, recens nalos expo-, lum hisloria, sed plurimis aliis exemplis, qnx rctu-
nercnl. Parentes siquidem illos alicnac misericordiic limus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 10, <ir(.2),
antea expositos, postea non agnoscebant, nec ab iilis gcntiles apci tissime convinci iuceslus , cujus Chri-
agnoscebanlur. Plerumque igilur conlingebat, ul hac stianos iiiipttdeiitissimo meodacio accusahant. Jam
iguorationc libidinosi illi pareutes stuprum inces- itaque ad alias non iniuus falsas eorum criminationcs
tumque iiliis suis iiifcrrent ( Tertullian., Apotoget., veniamus.
cap. 9, pag. 526* el tib. 1 ad Nation., cap. 16, pag.
A R T I C U L U S vii.
582 ). lufaustissfmo autem id Tertullianus probat
Quam absurde elhnici objeceriut a Christianis adorori
exemplo, quod paulo autequam libros ad Nationes
capul asini: quis huic fabuice occasionem dederit:
conscriberel, atque, iiti videtur , imperante Com-
quanta impudenlia nebuld quidam judceus illiusasini
modo, Romae acciderat. Tmn enini Fuscianus, sicut
cum ridicula prorsus inscriplione piciuram circutnlu*
ille ait, Urbi pncfectus erat, ctim puer quidam ex
terit; ac quam vere iidem elhnici asinos lolos auds-
palcrnic domus litnine egressus, rapilur a grscculo t

que belluas, aul vivas, aut depictas adoraverint.

quodam , el in Asiam ducitur. Puer aulem grandior D
faclus, Romam rcducilur, ubi a patre suo, illum Alia ethnici, nec caMeris minore, calumnia Cliri-
amplius non agnosccnte, consttipratus esl. Postea slianos ideo iufamare frustra moliti sunt, quasi caput,
illum parentes quibusdam corporis maculis recogno- uti ail Terlullianus, asimnum , lanquam deum atlo-
verunt, ac laqueo inquit Terlullianus , sibi medentur. rareul. Scd illud, inquil, merum erat vigilantium
9

Ftiscianus vero horum bona puero adscripsit, non ad et invidorum hominum somnium, qui conabaolur
hcereditatem, uli ait ille , scd ad stipendium stupri et quoquo modo Chrislianos calumniari. Non difBtetiir
inresti (ldem. lib. I ad Nati. cap. 16, pag. 582).
9 lameii falsae huic criminationi datam a Cornelio Ta-
Duhitandi porro locus dari videlur utrum iinpro- cilo occasionera. Tam temere cnimvero, quam isUo
bus ille pater non solum a Fusciano, sed etiam se- suis in hisloriis scripseral Judacis, qui in vastissimi»
nalu daiitnatus fuerit. Nam historue hujus iniiium in Arabiac deserlis errantes, sili laborabant, indicatos
Agobardi codice sic legitur : Tatis tragosdia eru)At, fuisse a quibusdam onagris aquarum fotites, qnibus
Fusciano pra>fecto Urbi, judicala punitione senatus. eam sedaverunt; quapropter in grati aniini testiilca-
Fortuita negligenlia comitum uitra januam progressus tioncra, sicuti iuquiebai, asini consecraveruai i^agt*
1053 DISSERTATIO D. L E NOURRY.
nem. Quia autem reltgto christiana judaicae erat A aliis Onoc/u/i*, in aliis Onochorsitis ; vel Onochortissis,
%

proxima, hinc finxerunt genliles a Christianis quoque aut Onochotasis; in antiquis edilionibus Onychites,
asiui caput adorari ( Terluitiun. Apotoget. cap. 1 6 ,
t t
in quibitsdam landem Uvox^of. In lihri autem adNa-
pag. 3 6 5 et seqq. cl iib. I ad Nation. cap. 4 1 ,
t t
tiones inedilo exemplari et aliis ediiis hoc nomen
pag. 5 7 7 ) . Verum nos alihi hanc insulsissimam scribilur triplici modo, ac primo quidcm Onocholtes;
criminalionem , non solum quatenus Judaeos, sed sccundo, Onochoiles; terlio, Onochcete (Idem. lib. I
cliam Christianos speclat, funditus cvcrtimus (Dis- ad Nati. cap. 4 4 , pag. 5 7 9 ) . At quam varias discre-
t

sertut.in Minut. Octav. cap. 4 1 , art. 4 ) .

t
pantesque sunt btijus unius nominis lectiones, tam
Reliquum itaque est, ut singulare aiiquod faclum clare patet iilud csse corrupium. Quamobrem eru-
exp ndamus, quod a Tertulliano nostro duohus in diti plures viri in eo sanando non parum desudave-
libi is sic describilur : Nova jam Dti nostri in ista runt. Quidam enim pulant legendum Onochoctes,
proxime civitate editio publicata est, ex quo quidam ita ut hac voce signiOcelur asinus sacrorum magister,
frustrandis bestns mercenarius noxius, picturam pro- el sacerdos, a quo nlii iuitiandi erant. Malunt alii
posuit cum ejusmodi incriptione : D E C S C H R I S T I A N O - scriptum Onochorsiles, ab asinino capite, alii Ono-
t

R U M O K O C H O E T E S . Is erat auribus asininis, aitero pede coiles, id esl, asininrc originis et prosapiae. Alii
unguiatus, tibrum gestans, el logalus(Tertullian. Apo- B ctiam Onotacousles, grxce 6 V T * X G { K T T I 7 C . Sed quid in
t W

log , cap. 1 6 , p. 3 7 2 ) . Alio autcm in libro id paulo uno hujus inscripliouis nomine inveniendo labo-
fusius explicat : Jam de nostro Deo fama suggessit. randum, cui haec duo lalina, Deus Christianorum
Adeo nuper quidam perditissimus in isla civitate, etiam pracposita in Apologetico libro indicaulur ? Quid enim
suaz reiigionis deserlor , soio detrimento cutis judatus si , postcrius illud nomeu n sceleralo nugatore confic-
utique magis, quod bestiarum morsus, ad quas se lo- tum, et a librariis deinde corruptum fucrit? Quid
cando quotidie toto jam corpore decutit, cum incedit, etiam, si vulgare quoddam puuicum nomen sit, jam-
picturam in nos proposuit sub ista proscriptione : O N O - que penilus obsoletum ? Nonne nobis sufficere debet
cnoETEs. Is erat auribus canteriorum, et in toga cum data ab Auctore nostro hujus nominis et piclurae cx-
libro altero pede unguiato (ldem lib. I ad Nati.
y t t
plicatio : / « , inqtiit, erat auribus asininis allero pede
t

cap. 1 4 , pag. 5 7 9 ) . unguiatus tibrum gestans, ct togalus. Qtiod qttidem

t

Primuni ergo dixit hoc factum esse nuper sive aliis verbis in libro ad Nationes, sed idem omnino si-
t

pattlo antea quam ulrumque librum composuit, atque guificantibus cdixit.

proxime in ista civilatc, in qua commorabaltir. De Pictus autem asinus ille erat togatus, sive toga
hujus igilur facti veritale nullus dubitandi locus contectus, el tibrum gestans in derisum videlicet
cst. Deindeillius auctorem fuisse judxtun quemdam, C Chrisiianorum, qui sacra Evangelia summo habe-
suaz, id est, judaicae religionis desertorem, quique bant in honore, eaque secum ferre, ac suis in syn-
lunc soio. detrimenlo cutis, hoc est, sola circumci- axibus palam legere consuevcrant.
sione judaeus, impios ethnicorum cullus profitebatur: A l Chrislinni et Terlttllianus illud divinilatis
scd hunc fuisse honilnem perditissimum, ac plurium monstrum , ex impii nebtilonis cercbro ortum, ac
criminum publico judicio convictum, et propterea ad noinen ejtis el formam riserunt. Quidni risissent
bcstias damnalum, ut cum eis nimirum suo ordine illud auctorilate temporis , ut ille ait, destitutum, et
pugnaret. Verum quia fas illi eral ab hac pugna ali- qualilale auctorisinfirmnm (ldem Apolqget. cap. 1 6 ,
t t

qinndo vacare, ul lucrtim majus faceret, sesc quo- p. 3 7 3 , et iib. 1 ad Nation., eap. \k p. 579) ?
t

tidie frustrandis bestiis , hoc e s l , ad iilarum impetus
acmorsits dimicaudo decliuandos ullro locahat. Nam
ut adprime Cassiodorus obscrvat : Aclus detestabilis,
certamen infeiix cum feris vetie contendere quas for-
t t
Nec cst sane qttod nohis aliqUis objiciat non tam
longc Gnosticos hinc recessisse, qui mttllo antea, s i -
cul poslEpiphanium (Epiph. hcer. 2 6 , p. 91) ohscr-
vavimus (Tom. I Apparat. p. 2 1 4 . ; Disserlat. in Mi-
t

tiores se non dubitat invenire. Sota est ergo in fallendo nut., cap. 1 1 , art. 1 ) , finxerant Sahaoth scpiimum
projsumplio, nnicum in deceptione sotatium. Qui si i£onum , coeli cl terrje esse conditorem, quem alii
feram non mereatur effugere, interdum ncc sepulturam D asini, alii porci figuram pra? se fcrre eflTutiebanl. Nam
poterit invenire (Cassiod., ttb. V Variar. epist. 4 2 , hxc ridiculn Sabnolh itnngo omnino diversa crat ab
pag. 9 4 ) . Talis eral judaeus ille reculitus, cui praeler horrida Dei Christianorum (igura, qttam ncquissimus
cit cumcisionein, quotidie, ait Tcrlullianus , lolo jam el flagiliosissimus judalcae religionis proditor insul-
corpore deculit, id c s l , plures siugulis dicbus plagas sissime excogitaverat.
morsibus besliarum accipiebat. A l id genus homimtnt Ad eam fortasse propitis accedebat asinus albus,
bcstiarii cognominabanlur, dcquibus paulo anle dis- quem uti Suidas narrat ( Suid. ad v. Zr.vwv), et
scruimus (Supr. cap.) nosalibi annotavimus (Dissertat. in Minut. toc. cit.).
Ii: ludis itaque publicis nebulo ilie pseudo-jud.xuis Zeno qtiidam Alcxandrinus, judaicae rcligiOnis de-
ul cliristianam religionem iudiOcaretur, illam cir- scrlor, per judacorum synagognm dic sabbati tra-
ttimiulit descriptam a Tertulliano ridiculam plane duxissc perhiheliir. Vcruin tamctsi id anle Tcrtttl-
imaginem, cnjtis haec erat inscripiio : D E U S C H R I S T I A - Irani temptts actum fuisse proharelur, miiltttm lamen
H O R U M ONOCHOETES ( Tertutlian., Apotoget., cap. 1 6 , ab itla pictura discrepabal, quam pscudo jud;cus in
p. 3 7 2 ) , sive ut in codicihus nostris lnanuscriptis ct Christi-norum Dci derisionem , non in syitagoga, sed
TKHTCLLIANI I. (Trente-trois.)
1035 1N TBRTULLIAW APOLOGETiCUM 1036
kt publicis gentilium spetiaculis circumtulit. Atnoa i L intortttm ab ethnicis telum m ipsoamet retarquendo.
omnino absurde dici possei uwim cx hts pseodo-ju- Tacet enim utrum Chrisliam crucem fliam revera co-
craei3 nebuionibus allcfi kaec faciendi dedisse occa- lerent, ac variis tanlttfnmede ratioHum momentis
sfonem. ostendit iilos omnino imprudenter bnjosoe cahus re-
Qnamvis autem detestabrle prorsus fuerit utrum- dargui ab elmYicts , qui Cruces quafrUbet passttn ve^
que illud divinilatts portcntum ; geuliies tamen neu- nerabantitr.
trom plane penitusqtic reprobare poterant, quin Quid crgo, hiquies, tiumquid f.iliact aiiquo silen-
semettpst» «equitiae ei amentite protimis condemna- tio ncgavit, aut dissimuiavrt cracerti Gbristi abipsias
rent. Teriullianus enim id perspicne prorwit h i s , discipulis faonorari ? Miuime gentittm. Qoam enim-
qUibus eos compellat, verbis: Vo$ non vegabitis ei vero ob caussam id ncgare aat dissimulare potuisset,
jumenia omnia , et totos cantherios cum swt Epona cott qui fatelur ilios ad otnnes iere vttae sttae actus froo-
a Votris (Tertutlian. Apoiogei. cap. 1 6 , p. 335). Rur- tem snam cntcis mttnivisse signaculo ? €nr autero,
sus autem rn primo ad Nationes libre : Sant vos totos obsecro, sacrum Ulttd sigtium fronltb«s anis lam
asmot colitis, et cnm sna Kpona , ei omniu jumenta, saepe rmponcbant, nisi persoasttm omttiito babutsseot
ei pecora, beetiasque perinde cum suit preesepibus con-aliqurd in illo sibi praesidii ease, ac veneratKwe sua
stcratrt. Qttamttbrem trlos sic urget; Sed Hii eihnici ] \ dtgttt (Tertull. lib. de Coron. top. %s tt tib. H $4
dtbebairt rrdorare itatim iriforme nomvn illud a juda?o Uxor. cap. 5 ). At de hoc aniiqtrisslmo rolendi
cbtlftcMitt (tib. i nd Nation., cap. 4 1 , pag. 577) : cracem Christi more piitra tn alits dtasertationi-
Qnra tamno et leonino capite committos , et de capro, mts nostris conlra haereticos dtspvtavMtius (t9iucr-
et 4e ariete cornntot, el a lumbit hircot, ei a cruritus tai. in Minui., cap. 11, art. 3, et iit Lmcfant. cap. 19,
serpentet, etptanta vcl tergo aiites deos rectperunt (ldem, art. 1, et in LucH. Ctetit. cep. 5, ari. 4). Noa psierat
Agologet. fbid.): Similiter in suo libro ad Nationes : crgo Tertuiiianus hoc ncgare, qtfod stto tempore
Sunt penes voi et canmo capHe , et ieonino , et de bovc* ontnibus Christiatits quottdie usitatnm > ac tpsts ctiam
et de arieic , el de ftirco cornuii dn, taprigcnce, vei gentilibus salis compertuui erat (TerttUUan. Apohftl,,
anguini , et atitct, planta, fronte, tt tergo ( lib. 1 cap. 1 6 , p. 366).
ad Nation., cap. 14, p. 579). Nos vero haec omma Quamobrcm his , crucis Christi tetiltum objWeDU-
in aiiis dtssertationibus enUdeavimus , ei Minuiium bus, non aliud, quam hoc breviisiimtm dedii re-
audivimus adversus clhnicos simili modo dispuian- spottsum : Qui crucis nos religiosoe ssstsat, censecrt-
lem (Dittertat. m Mbrai. (ktav. eap. 14 ari. 2 , el
y neus erii noster ; vel stcul m alio libro : Qni nes tru-
Mssertal. in Arnob., cap. 9s} art. 1).
y cis anlistitet ajfirmat, c&nsecranene erU nosier (ides^
At Tertuliianus illos ipsorummet gladio sic jugu- ( ; /i4. I ad Nation., cap. i% p. 578). No#nen vero tonse*
lat. Si v i i i o , inquit, nobis verlitfe , quod asini capnt craneus, quemadmodimi ht vctcrmoa glossis aitnoU-
tnnquam Deum colamus, mulio certe vos nequtores tur, idem sonal, ac saerorum socius. Palam ergo
cssc convincilis. Non cnim nsini tanlum caput, vel iiie assevcrat prorsus incontideratos esse gentiles,
quasdam bestiarum partes, sed totos asinos, aiias- qui cum plurimas craces adorarent > ChrillianeS la-
que quamplures tolas beslias dicilis cssc deos, et re- men ideo hujus superstittosi c l impn cullus arguere
vera adoratis. Qtiae auiem , amabo lc , major insul- audebant, quia crucem Cbrisli veiterabatttur.
silas, quam unius criminis aliqucm insiuiulari ab alio, Anteqnam vero arguincnta, qmbus Hitid probare
quiejusdemel plurium graviorum seipstim rcum csse contendit, examinemus; animadvertendum est qua«
fatelur? Verum haec, ail Terfuilianus, ex abundanti. iiie diaerit esse crucis Christi figuram. Nobis, iaqmi»
Quam certum quippe eral bestias ah ethnicis, lam tota crux impulatur, cum antcnna eciHcet sm^etcurs
falsum erat a Christianis caput asiui, vel asiuos ado- illo seditit excessu (lbid. t. \ ad Nation.t toc* cit). Noi
rari. Uitum siquidem hi adorabant summum Deum, itaque docet crucem Christi intcgrani futsse tc perfc-
qui omuia creavit, nec ab ullo potesl aut videri, aut c l a m ; utpote qttas tribus partibus eomposita erat,
compreliendi. ligno videiicet recto, et antenna , sivc transverso al-
A&TICULUS v m . tero ligno, atquc sedtli, sive scabelltilo, crtici im-
posito, et cam exccdente. Nos \»ero altbi ubserra-
Quam inconsiderate ethnici vilio Christianis verlerint
vimus (Tom. I Apparat., p. 597) ortam iniereradiwn
cultum crucis Chrisli, cum illi ipsi quaslibet in deo-
controvcrsiam utrum iliud scabeilum, sea llgouin
rum suorum simulacris, tropceis, vexitiis, et milita-
excedens, toti bominis cruciflxi corpori> vel ejasw
rium signorum omatu, cruces adorarenl: quibus
tum tpedibus supponeretur. Sed cum sediit a Tertfli-
partibus crucem Christi composilam Terlullianus pu-
liaho iioslro appellatur, hoc procul dubte nm^
taveril; cur siphara appellaveril stolus crucis, cujus
satis aperte innuii illud in crucis medfo positanii &
homo expansis manibus ftguram exhibet.
in eo rcquievisse cruteiflxt Homints ettrpus, ne gra-
Urgebantndhuc elhnici laesam violatamque a Chri- viori stta mole dilaberetur, aut fractis tlwnibos cadc*
stianis supretnam Dei majestatem reiigioso cultu cru- rct. Nonnulli autem pntam faoe sedile designari hi«
cis, cui Chrislus affixus fuerat. Sed qua , putas , ra- ejusdem Tertnllianl nostri abo in libro Verbis:
lione hanc saepe saepius ab illis repetitam criminatio- ima crucis extima; nam et m anienm nmt, 1****
nem Terlulbanus diluit ? Noti a'ia profecto, quani cis pars est cornua extremtatcs vocantnr, umcof^
t
1037 D I S S E R T A T I O D. L E N O U R R Y . 1038
aurem media ttfpitis palnt (Terftdt. lib. ad Judceos kcrttce argitla, ab argilta deut quodam modotransit 9

cap. 2 ) . Falentur lamen nofi plane incorrw- erttx fft dtum per argillam. Crucem igilur consecratis,
ptuni esse hunc locum,ncc proinde cerro dfeltotri a qun intipitur comecran (Ub.l ad Nation. cap. 12,
posse ntrum his posterioribtis verbis recttttn cructe f. 578).
itgnum non denoteiur. At extra diibiutn esse videttir De his autem jam egimus in noslra de Minutii Fe-
Inlcgram ac perfectarh ab flto appefluri Christi cru- licis libro dissertatiotie (Dissertal. in Minut. 0ctav. 9

"ccm, utroquc ligno rectoet traflsverso, acsedili com- cap. 4, nrt. 12), ncc non etiam de tropaeis, canla-
j)os1tam. b r i s , et vexillis. Eadem vero ratione bis omiiibus ab
ttTin/rcorum autem, Chrisfranis hojus crucis cul- Auctore noslro adjiciuulur : Sipkara iila vexritorum et
tum exprobrantium , ut ternerrtalem comprirmU, tantabrorum (Tertuliian. Apeleget., cap. 16, p. 369).
tron^oballs argumentis ostendtt ptures allas crtices At sipltarum, sive sypbarium, supparus, et suppa-
rYon solum integras, scd carum etiam partes ab Htts ruit* vocabatur varium vestimentf et veli genus, puta
aftorari. Non enim, uti a i t , dis^nguftnr a trueit eti- ftavium et theatri: sed ibi a Terlidliano, uti salis l i -
piie Pattas Attica, et Cerei Pharia, qme tine efftgic, quet, sumrtur pro velamenlo signorum militar-ium ,
Wdi paio, et informi Hgno prottat (Tertutlian. Apoio- cruci, vel ligneae, vel allerius maleriae imposito. Con-
get., tap. 16 , p. 366). Alque baec iisdem pene ver- B liwefiterenrm, baec «p/iwra, inquit> stotae crucemsunt
m*s m fibro ad Nationes repetit (tib. I ad Nation. (tbid.), id est, amictus sunt, ct velamenta, quibus
cnp. \ \ , p. 577). Sed in nostris manuscri|>tis exem- cnix velabatur, vel tegebalur. Siphari igitur nomine
trtaribtft scriptum est Ceret Fariam in anliquiori-
9
dcsignat vthim iilud ex transversa crucis parte ap-
mtsiedilis, Ceres Farrea; quae lectro piuribtts placet, pensum, quo vexilla et cantabra decorabantor. Qeam-
vjrrla Ceteri hoc nomen ideo impositum cettsent quodt obrem ethmcoa bisce verbis irrtdet: Laudo ditigen-
tmt Tar frugcsque invenisse perhibeatur. Alii vero le- tittm. Noiuhtis nvdas ei mcstttas eruces consecrare
geitdum malonl Pharia seo Faria sicuti in libro ad
9 9 {Wrd.) In aitero etiam libro : SipharaUia vestes cru-
Nationes. Eo enim cognomine Cererem appellatam tum sunt. Erubescitis, opinor incuitas et nmdas truees
9

aulumant, qura in Pbaro «figypti iusuia "celebatur. totere (Idem, lib. i ttd Natton., eap. 12, p. 579).
De ea porro aliquid in nostra de Minutii FelkisOcU- insiat adtttfc Hle : Vrttorias adorath, cnm tn iro-
vlo dissertaltone observalum a nobis fuit \Di$sertat. fceh truees inlestma tunt tropceorum (idem, Apoioget.
fn Minut. cap. 14, ttrt. 4). bot. cit.), id est, tropacts subjectte stntt. Pauto vero
Non semel auletn'in aliis dissertationibus (Tom 1 ahver m airo hbro : Victorias ui msmhsa, et quidem
ftpparat. p. 754 et seqq. ac Dietertat.in Arnob. cap. augustiora, quanto lceliora veneramini con.... one quid
9 9

1 0 , art. 1 ) adnotavtmus antequam geniiles deorum £ melius extoltanl, crutet erunt intestina quodam modo
suorom simulacra ad hommis efrlgtem iinxissent, troperorirm \iHem. tib. ed Natien.toc. ck.). Constat
9

quilmsdam acinacem , an alifs gladium , ensem, ha-
stam , a nonnullis lapidem, ab alris rude lignum, et
sripttem non elaboratum pro diis habita fuisse et
adorata. Qui quidem mos apud quasdam gentes diu-
tius persevcravit. Tertullianus autem significare vide-
sane Victoriam ab illis in dearum positam fuisse nu-
mero: <Juod quidem, vix ulii iittognftum, probasse
SuTHciat his Tuiiii vcrbts : Qtrid concordiee templum,
tibertatis, et victorice, quarum ontninm rerum, qtftn vh
erat tanta- ut sine deo regi non posset, ipsa res deo-
9

tur suo adhuc tempore exstitisse aliquod Pailadis in rum nomen obtinuil (Cic iib. II de Ndtnr. deor. pag.
9 9

Attica regione, el Cereris in Pharo insula simuia- 223, ffn. 5.). De Hh vcro ejusque effigie Gaudianus
t r u m , quod rudis dumtaxat palus, et mforme, ac hos fecit versus:
fimt ulia effigie lignum erat. At id profecto ex hts, Ipsa duci sacras Victoria panderet aedes.
IftVR in cttalrs noslris dissertationibus retuiimus, cou- 0 palma viridi gaudens, et amicia tropaeis,
Custos Imperii virgo, quae sola mederis
ftrmari uiique potest. Ethntci ergo palum hujusmodi Vulneribus, nullumque doces sentire laborem.
terrae deflxum tanquam sacra numina adorantes, XCtaudian. tib. m, de Laudib. Stihcon., v. 904 eteeqq.)
partem crucis profecto adorabant. ElTflgies igitur illius fulgebat in tropxis, ^livecap-
Inlegras autem cruces vencrabanlur in deorurtil) iis bOstiuin spoliis, quae summo stipiti, et in crucis
suorum simulacris, humanam effigtem reprtcsentan- figuram ereclo, superposita, solebant solemnl pompa
tibus. Fabricari siquidem a plastis et ariificibus non deferri. F.thnici itaque Victoriam non solum in suo
poterant, nisi prius argiHa aut alia quaedam maleria tempto, sed in his etiam tropaeis, adorantes, Crucem
Busteutaculis, in crucis inlcgrae modum apposilis, re- quoque adorabatit. Nam tropcea viclricia, iiiquit Minu -
vera superponerelur. Quapropter recte Terlullianus: tiusFetix (Minul. p. 287), iton tantum simplicis criicis,
Diximus, inquit, originem deorum vestrorum a pla- verum eliam affixi in ea hominis Bguram imitanlur.
stit de cruce induci (Tertullian. Apologet. cap. 16, p.
9 Sed acrius adhuc urgentem Tertullianum subse-
566). Antea vero dixerat: Simutacrum prius argilla de- quamur: Retigio tlomanorum, inquit, tota castrensis
format (lbid. cap. 12, p. 340), id est forraare incipil,
9 signa venerulur, signa jurat signa omnibus Hiis prcc-
t

cruci et stipiti superstructa. Hursus autein alio in i i - ponit. Omnes illi imaginum suggestus insignes monitia
bro : Ruic exordio et velut statumini argilla, desuper trucum sunl. (Tertutfian. Apologet. cap. 16, p. 367).
httexta , pauhtim membra complet, el corpus struh, et Ita quidem in nostris codiciuus manu exaratis, et edi-
habitum quem placuit argitlceintuscruciingerit*.*.. a tis antiquioribus. Verum Rigaltius ibi nomen Roma*
f 9
 1039 1N T E R T L L L I A N I APOLOGETICUM 1040
norwuy nulla rcddita ratione, stistulil. Suspicamur A Atqui omnetilti imaginum, inquit, suggeslus insignet
tamcn eam fuisse, quia in iibro ad Nationes eadem, nwnitia crucum sunt. Nos autem ibi quidam monilos
sedomisso illo Romanorum nomine, bis verbis repe- esse voluerunt in nonnuliis manuscriptis legi in signit
tit: In victoriis et cruces colil cattrensis religio, signa non insignes nec prorsus quidem absurde. De mili-
t

adoral, signa dejerat, signa ipsi Jovi prafert: ted ille tum quipfie signis ibidem agitur. Verum quia in longe
imaginum tuggestut, et totus auri cultus monilia pluribus meliorisque notae exempIaribuS^habetur w-
crucum sunt ( Idem, lib. I ad Nali., cap. 12, pag. signes. hanc Id-lionem explodere non audemus. Ni-
579). At Rigallius animadvertissc saiis non vide- hil vero ad hujus potius, quara alterius lectionis con-
tur iilud Romanorum nomen poluisse in boc libro, ad firmationem erui potestex libro ad Nationes, ubi boc
omnes gencratim nationes directo, praetermitti, non nomen Tertulliauus praetermisit, haecque verba sub-
autemin Apoiogetico, qui ad omnes autislites ac im- junxit: llle imaginum suggettus et totius auri cutlss
primis romanos missus fuit. Mos autem militaria s i - monitia crucum sunt (/6trf.).NonnuUi quidem opinan-
gna adorandi apud istos ila invaluerat, ut Anabanus tur nomen suggestus ibi nccipi pro vestitu et orna-
Parlhorum rex ad« Caligulae, inquit Suelonius, iega- mento; sed id probare debuissent. Quid enim si su-
tum venicns: Aquilas et signa romnna Ccesarumque matur pro ipso aclu suggerendi, scu subtus gerendi
imagines adoraverit (Suelon. t. IV, in Vil.Calig., § 14). B hasce imagines, quae pendebant ex altiori hastae, sive
Cur autem religio castrensis vocetur, ac signa sua ligni oblongi parte, et crucum moniiia et ornameoia
juraret, his inlelligere est Senecae verbis: Primum erant; quia ab illis supra se positis velabauturetde-
militice vinculum est religio, el signorum amor el dese- corabantur. Cacterum de his omnibus jam dispolavi-
9

rendi nefat; tunc deinde facilc castera exiguntur man - mus in nostra de Minutii Felicis Octavio disserta-
t

danturque ad jusjurandum adactis ( Senec. epist. 95, tione (Dissert. in Minut. cap. 12, art. 4), ubi adbuc
t

pag. 305). Primum itaque iliud erat miiilum jusju- osiendimus/icwmtem, sicuti tandcm Auctor nosterait,
randum, quo se mililiac addicebant, de quo plura manibus expansis, prae se ferre crucis imaginem (Ter-
Schelius in suis ad Polyhium notis (Schetius c&p. 1 tull. lib. 1 ad Nat. cap. 12, pag. 578).
t 9

de sacramen.), Rrissonnius (Rrisson. init. lib. IV. de Sed aliquem audire nobis videmur, qui objiciel
Formut.) Juslus Lipsius (Lips. t. I de Mitil. roman.
t iufirmam omnino esse hanc Tertulliani argumenta-
9

diatog. 6., pag. 26), el alii. At pnetcr hoc sacramen- tionem. Geqtiles enim, inquiet, deorum suorutn si-
tum miliies etiam sua per signa jurafiant. Nam Luca- mulacra, signa, tropacn, victorias, ac quaelibel cjus-
nus centurionem Caesari per ea jurantem sic indu- modi alia adorantes, nihil plane cogitabant de cruci-
xit: bus, quae illis eranl supposilae, aut cas velabant. Ye-
. . . Per signa decem felicia castris, C rum animadvertere is debet haud Tertuiliani, alio-
Perque tuos juro quocumque ex hoste triumphos. rumque religionis chrisiianx dcfensorum argumenu-
(Lucan.iib.\l v. 278.)
f

tionem , illa niti ethnicorum opinione, qua dcorum

Neemirum sane; quandoquidem (Lucan. tib. II, v. 370) suorum simulacra et signa veros deos esse arbitra-
signa sua et aquilas putibant, ut ex Cornelio Tacito bantur. E t igitur tota, et omues ilioruin parles, qua-
discimus, propria tegionum essc numina (Tacit. lib. II rum prxcipuae crttces erant, rcipsa adorabanl. Non
Annal. post inil. pag. 20). Alibi vero de Antonio sedi- enim exislimabanl ex siraulacri tanlum forma, habita
tionem compesceute: Moxconversus inquit, ad signa t
et qualitate, sed cx ejus etiam maleria factum esse
et bellorum deos, hosiitun potius exerciiibus illum fu-
deum, quem solcbant totum, omnibusque suis parti-
rorem illam discordiam injicerent, orabat, donec fa*
t
bus composiium venerari. Diccndum ergo tam cruces
tiscerel seditio (Idem, lib. III Uistor. poslinit. p. 180).
velis et inonilibus signorum inililarium suppositas,
A l ciarius certe Dionysius II ilicarnasseus: 2 > ^ « ? « .
quam alias eorumdem signorum partes, de quibus
T f / U I & T d T * VtofAAiQlt TfltUT* iltl ffrpatTfUtC W»7Tep l%f\i-
fortasse tum nihii expresse cogitabant, ab iis reli-
fw*. fiiciv Ufk vo uigon*i. Nihil in romana mililia
t
gioso cuitu honoratas.
tignishabetur venerabitius nec minus sacra judicantur
t t

quam deorum simulucra. (Dionys. Ilalic. lib. VI j) CAPCT X X I .

Antiquit. roman., pag. 375).
Quapropter adjecit Terlullianus, signa omnibus diis
praponit (Terlullian Apotoget. cap. 16, pag. 3b8),
videlicel caslrensis ilia religio; quia milites ea, que-
inadmodum vexilla, majori cultu quam alios omnes
deos suos vcnerabautur. Non deerit fortasse qui ex-
istimet his verbis Terttillianum significasse signa
miiitaria in excrcitu et acie ante deorum simulacra
c l imagines ab antcsignanis fuisse adsportata; sed
prior sensus dictis iilius ac meuii magis congruere
videlur. l n alio enim libro dixit: Signa ipsi Jovi, et
si dcorum suorum maximo, prcefert (Idem, lib.l
Nat. cap. 12, pag. 579).
9
De lceta majestalis humance criminibus, quorum reot
agere Christianos ethuici perperam conabuntur. j
ABTICULUS PRIttUS.
Quani evidentur Terlutlianus ostendat Christianos Uesa
majeslalis humancc immerito accusari, qui toto men*
tis affeclu non fatsos deos, sed verum et omnipo^
tentem Deum orabant pro salute imperatoris, ilti**-
que prosperitate, et diuturnilate romani hnperii, qsod
Tertullianus et alii plures cum toto mundo finemtiC'
cepturum opinabanlur.
ad Omnia hactenus exposuimus, atque explanafimttt
argtimenta, quibus Tertuliianus luculentissime <Je-
 1041 DISSERTATIO D . L E NOURRY. 1042
monslrat Christianos falsc omnino et impudentissime A Nec respondere poteranl elhnici falsa esse ac men-
ab ethnicis Ixsac iuctisari divinae majeslatis, cnjus dacia haec Chrislianorum pro salute imperatoris vota,
i l l i ipsimet accusatorcs inultis nominibus rei prorsus aut failaces illorum preces, qui ne debitos cruciatus
erant. Jam ilaque examinandum cst quibus iite ra- experirenlur, eas ore lenus fundebant. Nam hac fu-
tionum momenlis, similiqtic modo ostendat cthnicos tili responsione elhnici, uti ait Tertullianus, concc-
lacsae humanx majestatis esse revera conscios, tantct- debant Christianos Deo suo pro salule imperatorum
si summa adhic lemeritate Christianos hujtts crimi- preces revera fudisse (Idem, Apologct., cap. 31, pag.
nis insimulare non vcrerentur, Nam ut ejus verhis 446). Quis auleiu uuquam probaveril illas non ex in-
ulamitr: Ventum est ad secundum titulum lcesce augus-timo cordis scnsu, sed ore tanlum profectas? At
tioris majestatis(Teriutlian. Apologet.cap.^S, p. 430), sinceras omnitio fuisse hinc ille piane convincit, quod
videlicet imperatorum. Auguslior autem eorum ma- in sacris, quas ethnicis ipsis non esse incognitas os-
jeslas idcirco vocaiur, quia genliles imperaloris v i - tendimus, nostris Scripluris praecipiatur singitlis et
ventis longe magis, quam Jovis, aliorumque morluo- omnibus Chrislianis : Ad redundantiam, inquil, bene-
r t m deorum majcstatem, ut paulo post dicemus, l x - gnilatis, etiam pro inimicis Deum orare et perseculo- 9

f!crc reformidabanl. A l Chiistiani imperalorem de- ribus suis bona precari (Ibid.). Quis aulem noii videl
bila reverenlia colenles, pro illius salute> non mor- B »is verbis ab illo designari iliud Christi prxceptum:
tuos liciitiostpie deos precabanlur, scd verum vivum- Audistis quia dictum est ;Diliges proximumluum etodio
que Deum, a quo iidem impcratorcs supremam etse- habebisinimkumtuuin; ego autem dico vobis.Diligiteini-
cundam ab illo potestatem, Ittcis usuram, etquidquid micosveslros, benefacile his qui oderunt vos et orate pro t

ipsi eranl, reipsa acceperant (lbid. cap. 30, p. 441).

t
persequenlibusetcalumniantibusvos (Matih. c.Y, v. 45
Ab hoc enitn solo omnipolenteque Deo quolidianis elseqq). Christus euiin his verbis jubet ut Christiani
Chrisiiani precibus efQagitabanl vitam eortimdem im- inimicos suos nou amplius, sicut Judaci, odio habeaut,
ralorum, uti ail TerluIIiantis, prolixam, imperium se- sed ad redundanliam benigniiatis christianae illosdili-
curu\n domum tutam, exercitus forles, senatum fidelem gant, illis benefaciant, pi o persequentibus et calum-
y t

populum probum, quietum, et quascumque hominis et niantibusiutimosiiiccroquecordisaffectu Deum pre-

Ca*sari$ vota sunt (Ibid.); hoc est, quxcumquc impe- centur.
ratorcs pro privala sua viia, et imperialidignitaie po- A l qui magis pergit ille/utimici elpcrscctttoresChri-
t

leianl secundum aequilalis ct jusliiiae leges optare. stiaiiorum.^tiam imperatores,dd^uor«m laesa inajcsHte
Nec minus assevcrauter hoc prxdicarunt alii cximii convenimur i/i crimen, id esl accusanmr (Teiiull. loc. t

ciirislianae religionis defensores ; 8t4v ^uovav, in- cit.Jl Alibiveronec scincl hoc verbo ulitur(/6/d.,c.o5,
quiebat Justinus mariyr, »/»o»uvow^«v, u/x?v 3i C p.454).Superius quippc dixeral, sacrilegiietmajestatis
rci convenimur. Infra aulcin : De secunda, post Deum
0pW7tG>V O^O^OWVT-ff, scilicet, niajcstate, in secundumsacriiegiumconvenimur.
K*# «UX0f*iv0t fUTO. T f f fi*7i\i*1ic
2uv*/«wc, **i o*wp/>ov* T * V XeyivjUidv f^ovrocc «upc^^vatc. So- Quod jurisconsuliorum esl verbum, quo idcm signift-
tum Deum adoramus el vobis in rebus atiis inservi-
t
catur, atque in jus vocari. Lala igitur a Christo Icge
mus imperatores ac principes hominum esnc profilen- Christiani tenebantur pro intperatoribus, quanlumli-
t

tes et simul precantes ut cum imperiati potestate sa- bet inimicis, ac persecutoribus suis, illorumqtic sa-
t t

nam menlem obtinere comperiamini (Justin. Apolog. ad Jule Deo supplicare.

Anlon. pag. 64). Alhenagoras vero in fine suae pro Quid vero, quod Chrisliani alia adhucdala ab Apo-
Christianis legaiionis palam declarat eosdem Christia- stolo lege, Deum rogare debebanl nominatim pro re-
nos Deum precatos csse pro Augusti imperio, utque gibus et pro principibus, et poleslatibus, ut omnia tran-
illud magis ac magis augealur, omnia iHi cveuiant quilla sint (Ibid. cap. 31, pag. 446). Paucis autem ibi
cx animi sciitcniia, ac filius cjus ct haercs in ejus verbis, aciacito ejusdem Pauli nomine, ea complec-
succedatlocum (Athenag., Legat. proChristian. p.40). titur, quae ab illo ad Timolheum sic scripta, et a no-
t

Sed haec quan omnihus salis nota suut, fusius prose- bis jam citata suul (Supr. cap. 12, art. 1). Obsecro
t

qui nthil necesse est. Manifestum quoque omnibus ^ primumomnium fieri obsecraliones gratiarum actione* t

fecimus(5ttpr c. 14, a*t. 3) quamsinceromeniisaf-

M
pro omnibus hominibus proregibus, et omnibusqui in
t

f clti, quam innocente anima, qiiam humiliel abjeclo sublimitate sunt; ul quietam et tranquillam vilam aga-
corporis motu haec fusis et privatis, el publicis preci- mus in omni pictate ct castitate (Paul. Epist. I ad
bus ab omnipotente Deo ^uo impetrare niterenlur. Timoth., cap. II, v. I etseq.)
Quamobrem nihil amplius adjicicmus, uisi quod ille Non sola aulem Scriplurae sacr» aucloritalc, ct
ad Scjtpulam elhnicum prxsidem scripsil: Colimus et lata Chrislianis lcge, id probat Terlullianus; sed hac
imperatorem sic quomodo et nobis licet et ipsi expediteliam ratioue, conlra quam nemo sanc nc inutire
t t t

ul hominem a Deo secundum.... llaque sacrificamus

t quidem potciat: Cum concutitur inquit, imperium
t 9

pro satute imperatoris sed Deo nostro et ipsius, sed concussis etiam caiieris membris ejns utique et nos
t t 9

quomodo prcecepit Deus pura prece. Non enim eget

t licel exlranei a lurbis wstimemur in aliquo loco casus
9

Deus condilor universitalis, odoris aui sanguinis alicu- invenimur(TeriulUan. Apologet.loc. cit.). A l ibi con-
t

jus. Ha?c enim dcemoniorum pabula sunt (Terlull., tib.tra codicum iiostrorum et edilorum fidcm in Rigaltii
ad Scaput. cap. 2). cditionc subialum csl vcrbum mlimcmur. Qua auleni
 1013 IN T E R T U L L I A N l AFOLOGETICUK 1044
an oscitantia rypographorom, vei RigaHit propriaauc- \ dum ethnici propria conscientiacompertum babebant.
toritate, sicuti nescimus, ita eerte ntdlt dubiiamus, et uos iufra oslendemus. Cbristiani igilur a neutris
illud recte ab Auciore nostro additum. Pritis uanique salutem imperatorum nec poterant sperare , nec
uti vidimus, asseruit Christianes eum eihnkis ubique petere debebant.
in rebus puMrcrs emnibus fuisse permixlos.Verumta- Quo enim modo falsi iili dii eam dare polerant,
men xslimabantur exlranei a turbis gcnlilium, quia ab qui nunquaro poluerunl.aut se ipsos, aut sua temph
eorum mysteriis, et superstitioso cultu omnino eraut et simulacra a furibus, aut temporum iiquriis tuuri?
alieni. Caetera cum ethnicis vivebant, atque idcirca Quapropter ad ea servanda indigebant militum, uti
concusso imperio et ipsos concuti necesse erau P r a ait Auclor noster, excubiis, id est, diurna oocturna-
impcrii igrrur tranqniilitate, et incolumitate inapera- que illorum ^ustodia. Tertulliano autem plaoe suffti-
torum, Deum aequo totoque animo non soium priva- gatur auctor epistolae ad Diognetum, haec etbnicis
tim, sed in suis etiam, quemadmodum superius o b - jure ac merito sic exprobrantem, T o u ft*v h6u*h ui f t

servavimus, synaxibus publice precabantur (Supr., c W f « x t v o u c a£6ovT«c apuXaxTOuc , TOUC apyupCouc u.1

cap. 15, arl. 1). JfpVffOUC i}«ic£0VT«C Tflt/C V u £ l , * * * TCUC fytdpatc

Quid vero, quod major necessitas, si Terluiliafltt 7r(cp*x«0tff<tmc ' v * /u^ x U ^ i i a i v : Deos tapideos quidem,

credimus, flagilabat ut Christiani has preces ex auhna J^*' tesiaceos veneramini cuslodibus carentes; arqenltot
9

funderent (Tertuttian. Apohget., cap. 32, pag. 441). autem et aureos inctuditis noctu ac interdiu custoitt
9

Per eorum quippe animos opraio pervaserat proxtma
fulurunv raundi ftnem variis portentis tum prxnua-
tiari: sed eum lamen, sicut jam observavimus ($up*.
cap. 15, arl. 1), uon antea dcslruendum, qnam ( U -
manum imperium everteretur. Rogabant igitur pro
apponitis % ne (urto auferanlur (Epist. ad Dioq. post
init. pag. 495). Recte crgo Tcrlullianus ha^ce excn-
9
bias christiano miiiti velitas esse sic pronuntiat:
Excubabit pro templis quibus renuntiavit, et cctnabit
illic ubi apostolo non ptacet et quos inlerdiu exonis-
9

hujus diulurnilate, et ut relardaretur mundt ittis, mis fugavit, nirairura daemoncs et genlilium deos,
quem experiri itolebant. At quamvis rrhvChristiaoo- noctibus defensabit incutnbens et requiescens super pt-
rum opinio, ul supra vidimus (Dissertat. m Lacku*. tujoi ( Tertutlian. de Coron. cap. 11 ). Aliae editio-
9

cap. 29, art. 1 et seqq), vera non sit, nou inda ta- nes super tuncho , sive lancca, qua perfossum est k-
men rainus certo conficitur illos stncerrs precrbus a lus Christi. Cernis profecto qua cthnici ralione prodiis
suisexcubarent vigilarenlque. Sed hi cuslodcs, quan-
Deo expoposcisse et salutem rmperatorum, et tran-
tumlibet vigiles, irapedire i\on potuerunt quomiuus
quiliam imperii eorum diuturnitatem.
illorum lempla el simulacra spoliata, rapta, ac plu-
ARTICULUS n.
Q rimis ludibrio desnecluirjue fuerint. Venuntamen
Christianos inunerito Uesce majestatis humauce accusari, genliles persuasum utique haj^ebanl haec simulncra
quia nokbant pro imperaioris salule sucrificare diis ipsosmel dcos suos esse,aut eoruin certe domicilium,
K genuiium, aul cos precari qui nec sua templa nec
t 9 sedem et habilationejn. Plura aulem dc iisalibi an-
se ipsos tuktri poterant, nec imperatoris dare aut notavimus (Dissertat. in Ajnob. cap. 20, art. 5, rtis
consertme satutem sed soius Deus onmipqtens^ o. Lactant., cap. ^5, art. 5) et adliuc infra dicemus.
%

! quo Chrisiiani poleranl, eam suis impettare precibu$. Fac tamen, si vclis, genliles non credidisse haec
stmulacra esse deos, sed iis lanium repraesenuH,
Tot ratiouum momentis satis demonstratum est quid inde proficies? Constat enim hos ipsosmetgen-
Christianos, qui loto arumo Deum pro iiuperalorum tilium deos, quicumquc fuerint, ad nutum arbitrium-
salute qnotidie orabant, laesae eorum majestatis non que pependisse imperaloris. Et id quidem multi, ut
essereos. Quod ergocontra opponere poterant gen- superius ostendimus, experti sunt. Quin eliam plures
tiles, nisi imbecillia prorsus argumenta, absurdasque dii siculi aiebal Tertullianus, habuerunt Ceesarem
9

cavillationes, qujc ruunt se ipsis et funditus conci- hatum (Tertutlian- ApologeL cap 29, pag. 439), qni
t

dunt? Ne quid tatnen, sicuti Tertullianus noster, in- videlicet non solum illorum fana el slatuas nedificari,
taclmn reliuquamus, ea examinanda sunt, ut mani- j^sed ipsos pro diis haberi prohibuerat. Nihilaulem
festius cuilibet iiat quanta iniquitate iidem Chrisliani absurdius, quam a diis imperalori sttbjeclis salutem
suam propter reiigionem vexarentur, atque opprime- illius petere, qui suam potius ab illo, qtiam bic ab
rentur. illis poterau; ohtinere. Quapropter Tertullianus eos-
Objiciebant itaque elhnici illos laesae majestalis dem elhnicos his compellat verbjs: Sed vos irreligiosi,
humauae convinci, quia pro imperatorum salntc falsis qui eam saiutem quceritis, ubi non est; petilis a quibus
iliorum diis, sacrilicaxe yel eos precari perlinaciter dari non polest (lbid. p. 410). Ita quidem in noslris
rccusabant. Sed quibusnam, ait Tertullianus, ita sa- codicibus, ct editionibus antiquis. A l Rigallius coutri
crificandumest(Terrn//ian.Apo/ot7el.cap.29, p. 438). illorum omniura auctorilatem scribi jussit, religioei,
Nonne iis, qui possunt salutem cuilibet homini, atque baud dubte quia pulabat i|Ios ibi religiosos ironice
etiara imperatoribus impertiri ? Atqui eorumdem a^ppellari.Scd licetne hanc ob con|ecluram auctoriute
clhnicorum dii, neque imperatoribus neque ulli ho- propria textum aucloris immutare, atque tum uiaxim^
miiti iUaip couferre pussunl. Nam hi dii vel daemones quando ulriqsque Iectionis idem est sensus?
sunl,atque ulsuperius diclum, pessirni spiriUis,pecditi Rursus autem ille deraonstrat Cbristianos magis,
acdamnati,vel potius morlui homines, queraadmo^ quam gentiles, de imperatoris sui saiute esse aollici-
1045 DISSERTATiO D. L E NOURRY. 4046
los (Ibid., cap. 35, pag. 44$), utpote qui exploratum A diliis, moda minis>ccrucialihus saepissimc ab ethni-
habebant illum a vero Deu suo fuisse electum. Eteuina pis prqvocati, dare illud nunqnam volueruni. C u -
inde, inquit, poleslas illi, unde spiritus et vita (lbid., pisne id tibi abquo exemplo comprobari? Prxsto
cap. 30, p. 443). At iiiud uentautura naturaii lumine ades.t Eusebius, qui semel et iterura iiarrat sanciissi-
agnoverat, sed a divino spiritu afftalis noslris scrip- mum raartyrem Polycarpum a proconsule lacessilum
toribus (ldem, tib. 1 de Pratscript. c. 2). Reges nam- fuisse, ul per Caesaris genium juraret: o ^ o s o v , inquie-
queip&os Saiouiou, in,Sapientia? sicul illc ait, libro
t bat, T * V K<*(a*p<xf TUX>5V (Euseb., lib. IV Eccles* Histor.,
sic altoquJMir : Data est a Domino potestas vobis, et cap. 15, pag. 132). At non aliud, pergil Eusebius, ab
virlus ah aliksiwo (Sapient., cap.W, t). Paulus Vero ad eo proconsul, nist hoc accepit respousum : Fiugis le
Ramanos scripsit: Non est petestas, nisi a Deo, quce ignorare me csse christianuju, cui jusjurandum illud
auteoi sxuU, a Deo oxdinatm sunt (ad Ham. cap. X l l l ) plane penUusque proliihetur. Nos quideni noii fugit
%

Tertulliaims igitur jurc sane merito hiuc coucludil: graeco nomine significari forlunam , sed ea Ca>
Jioster estmagisCo3sar,a uostroDeo comlitutus(Tertui- saris fortuna ibi designalur, quaiu ethnici ab illius
lian. Apologet. cap. 33, p. 448), quam ulli genlilium genio guberuari exislimabant. Atde boceihnicoruw,
dii, qui nuilum caosarem aut imperaioreiu tacere un- et negaio a Cbristianis jurcjurando in supcriori de
quam potuerunl. Ptus igilur ad imperatoris salulem Jj Minutii Oclavio dissertalione disputavimus (Dissert.
confext Cbristianus Dcum suuw, a quo ille iustitutus in MiuuJ. Qclav. cap.\%, arl. 5).
%

est, rogaudo^ quam ethnicus orando commcnlilios Christiani itaque detestabaniur orone jusjurandum
deos Mios, qui nec imperalori, nec ulii homini pos- per imperatoruui genios, quaudoquidom hi a u l n u i i i ,
sunt vel mipimum quideut beneficium tribuere. aut dajnmues erant, iisdcm subjecti Christianis, qu,i
AATICOLUS u i .
iilos Christi uomiue aujuralos tfe obsessoruru corpa-
Quam frusrra gentiles objicerent Chrislianos tmsm m o - ribus ejicieban* (TerluUian. Apotoget., cap. 32). Fas
t

jestatis humanae esse reos, quia per impemloris ge- ergo illis non erat per eas jurare, in quos suminam
habebant potesUlem. Pruterea ethnici per genium
nimn jurare recusabant, sed jurabant tamen per rtiius
CxsarLs ju*aales frequeatis&Li.e pejerabaat. Per-
salutem, quamvis aiia prorsus quam genlHes ratione.
dueiles enimvero ac petjuri frangerc solebanl datum
fnslabant etbnici Christianos caesarcanae majesta- hoc sacramenlo Cusari &dein.(i dem.. lib. I ad Nati.
j

tis reos, ideo rcdargui, quia per eorum genios jurare cap. 17, pag. 583 \. Ecquis ergo iaesae nwjeaU-
delreclabani, vei sicuti Auctor nosler alibi loquitur : tis conscius? uuin is qui impio jurejtirando au.t infami
Inretigiosi dicimur in Ccesures, neque imagines corym pcr^urio teuelur; au alius, qui iiiiquLssjiuum illud
propiliundo, nequegenios dejerando (Teriuti. lib. lad g jusjurandum dareconstanler rccusal (Supr. cap.arl.)!
NatL, cap. 17, p. 583). Elhnici aulem genium, lesle Christiani ergo itoc respueutes, co minus hcsae
Festo (Fest. tib. X X , de Signific. verk* ad v. Genius), majeslatis. humanap rei eraiit, quo libentius iurabant
appellajhant non modo uniuscujusque Ioci Deum, sed per ituperatoris saiutem qjuat augustior esi, iuquit
%

eum eiiara, qui vira obtinebat rerum omniuin geren- Aucior noster, onuiibos geniis, quemadmodum paulo
darura; ibique iu opinionis suae confirmatiouein re- anlc exposuimus (Ibid.). Teslem vero hujus jurisju-
fert haec Aufustii verba : Cemus cst deorum filius et randi habemus Athanasium, qui ad Coustaiilium i m -
t

parens uominum, ex quo homines gignuntur,el propter- peratorem de Syriano haud dubie christiano hxc
ea genius meus nominalur , quia me genvdt. Servius scripsit: M * ^ T U / > O / X I V C TVV, O-YV owTTipUv, luam contesta-
vero alicnbi ob*ervat gcnium ab antiquis vocari ua- tus salutem (Alhanas. Apot. ad Const. pag. 310, lom. I),
turalem deuiu unuiscujusquc ioci, vel rei, vel homi- pollicUus cst se nihil conturbaturum amplius.sed longe
nis; ct alibi, maues a Yirgilio appellari geniojs,, quos inajori splemnitaie reiu ad ejus delaturum religio-
cum vita omues sortiunlur (Serv. iti tib. I Ceorg. nem. Iu carlhaginensi autem Collalione Marcellinus
pag. 85, etintib. XI £lneid. pag^. 410). Yarro quo- comeseodera sacramcnto sese his vcibis obstrinxit:
%

que ab Augustinu cilalus (\ugust. iib. Y l l deCivit.,

t % Sivecumatio, sive solus in hoc negolio judkalurus in-
cap. 13, pag. 172), dixerat geuium esse deuiu. qui j) terero, nihit aliud me nisi quod allegaliones parlium
t %

prceposiius ac vim habet rerum ommum gigiumdarum. examinatce potuerinl demonslrare, et quod veri invenerU
x

PLura aulem de geniis Lipsius (Lips. tib. I PhisioLog.

x pdes, pejr admirabile mysleriuin Trinitatis per incarna-
%

cap. \£>pag. 554 ct seqq., tom. I V ) , Nataiis Comc* tionis dominicos sacrainentum, et per salutem supra me*
(NaU Cm. lib.IV MgtMo§. cap. 5), Yossius (Vos*. nmtitorum pvincipum, Honorii el Theodosii, judicatu-
%

tth.l Oeig. et progr. idqloL cap. 18), et alii, uosqua

%
iu> supcrioribus U04lris dissertaliouibus.
Qua* vero ibi leviter altigimus, sutis superque dc-
moitstrattt ethnicos persuasuiu habuisse gentura im-
peratoris asse sungulurem iHius deum, a quo ipsum
genitura ac regi arbitrabanlur. Non xuirum itaijue si
per eum jurarent, ac Chrisiianos jurare renuenles confirmali, exempla omnibus satis obvia sxpius
\ accusarent majestatis.
Yerum hiad irapium IIQC jusjurandum, modo blau-
rummeessepromhlo(Cottat.\Carlhag. posl. Oplat. lib.
pag. 481). Yides sane quanti momettti sit hoc sacra-
lneulqnx, quod duobus aliis^ quibus nihit sacralius
es&e polerat,in celebri episcoporum ccetu conjungitur.
Plura autem hujus iurisjurandi sive in publicis,
sive in privalis rebus, c l imperaiorum legibus
occurrunt (Cod. Theodos. teg. \III de pact. et trans-
act.). Nihiiitaquaa UoJbU ajjicieuduru, nisj aoliqui^-
 1047 IN T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM 1048
simum cssc dandi liujus sacramenti morem. In sacris i et ntinister publicus. De triumphali enimvero curru,
siquidcm Scripluris (Genes. cap. X L H , 15, 16), Jo-
9 illoquc monilore hrec cccinit:
seph Palriarcha pcr salulem Pharaonis bis jurasse K>«1 «6< i * ^ TOO itfiA-z^ 1^^0910« obuT^^,
narratur. Nos lamen Basilitts monilos esse voluit 6ctottv TOVTOV f(TT«r«i rhn ffti^a/ov avigwv,
Ked Xifwv ivsn»HQO$ T» ou^' xsi TO i i m n SXiiu
illud diamsi qttamdam prac se ferat jurisjurandi
spcciem, non proprie diclum essc jusjiiratidum, sed Et quomodo in curru publicus minisler,
Pone hunc stal, coronam suslinens,
aliquod polius rcmcditim, quo rcs aliqna possil audi- Et dicens huic in aurem, el quid a tergo est, respice.
tnribus facdius perstiaderi (Basil. Itomit. in psal. X I V , (Tzelz. chiliad. 1 3 , § 4 6 1 . )
2). A l Terlullianus ajerte pronunliat ideoChristiatios Plinius vero illum appellat invidia? ct glorke medi-
jurasse pcrsalutem imperatoris, quia salvum, inquil, cum: Currus , inquit, triumphantium sub his pendent,
voluinus esse, quod Deus voluit, et pro nwgno i<l jura- defendit medicus invidice ; jubetque eosdem respiceresi-
mento habemus (Turlulliun. Apologct. c. 32, p. 417). milis medicina tinguoe, ne sit exorata a tergo fortuna,
t

Inteiligis igilur quaiitiun inlcr Cbrisliatios cl elhiti- gloria camifex (PUn lib. XXVIU natur. Hist.^c.k.
9

cos, sicjtiraiites, eral diserimen. Clirislianiquippc hac p. 5T0 ) . At si^anus et integcr sil hic Plinii locus,
publica jurisjurattdi rcligioitc n'firmabanl sinccrosc ihi significat invidiam , qtinm tritinrphanles facerc
animo imperatoris, qui a Deo ipsis prapositus erat, B aliis solebaut, attt van;c glorkc vVuitn, qtio fascinari
optarc ac petere salulem. Etbnici vero impia aditla- poterant, sanari medicina lingua? adslantis scrvi, qtti
tione impcratorem, quem mortuum oplabanl, contes- triumphantein bttmanre sue conditionis admonebat.
tabantur esse Deuin , el verac divinilalis participcm. Nam idem Plinius alibi apertc dixil coronam trium-
Tam nefariae autem asscnlalionis teslis profecto, et pbantis a servo sustincri (lbid. lib. X X X l l l , cap.i).
t

conscius fuit lloratius, qui ad Cacsarem Augustum, Verum quia priori loco fortuna vocatur gtoriw car-
uli alibi annotavimus (Dissertat. in Minut., cap. 12, nifex hinc fortassc Isidorus iti animtim induiilmo-
%

art. 3),haec scripsit carmina: nitoretn iilum non servttm fuisse , sed camificem:
Priesenli libi maturos largimur honores, Triumphanles a camifice , inquil, contingebanlur, ut
Jurandasque ttium per nomen ponimus aras. ad tantum fastigium evecti , mediocritatis humanx
(Horat. lib. i , episl. 1, v. 13 ct 16.)
commonerentur (Isidor., lib. XVIII Origin., cap. 2,
ARTICULUS IV.
p. 156). Scd mclitis proctil dubio ab Hieronyrao sim-
Christianos perperam ab ethnicis toesos majestatis hu^ pliciter nuncupatur comes qui medias inler populo
9

mance idcirco insjmulari, quod imperatores vocare rum acclamationes in aurem iritimphanti memoraU
deos nollent: ipsum imperatorem suce infirmilatis ad-a Tcrlulliano \erha suggercbat. A d Paulam quippe
monitum fuisse in maxima triumphi gloria: recusa-2 ( scripsit : Triumphantibus in curru rctro comes adtuere-
' tum ab Augusto Cvsarc dei ac domini cognomen : tm- bat, per singvtas acctaiuationes civium dicens : Homi-
peratores a Chmlianis dominos voce communi ap- uem le mcmento (Hieromjm., epist. 2 2 , ad Paulj.
peltatos: nefas gentilibus fuisse imperatorem ante Atqui si imperator iu tanta triumphi pompa de-
mortem et apotheosim deum dicere. hcbat huinanilatis suc rcminisci , quanto inagis
Nulla certe major erat perversitas, quam genti- pcr lolum v i c stiae curstim. Non potcrant ergo Chri-
Hum , qui Christianis dicam laesae majestatis idcirco sliani ullum impcratorem vocarc Dctim ; quando
scribebaut, quod imperalores deos vocare , aut d i - quidem, ut recte ail Terltillianus, ncsciebnnt men*
vinis afOcere honoribus plane recusarcnt. Nam ut ( i r i , aiil illum deridere non audebant ( Tertullian.
scite Tcrlullianus arguil: Negat illum imperaiorem, Apologet., cap. 33, p. 449).
qui deum dicit. Nisi homo, non est imperator (Tertui- Instat adhuc : Augustus tametsi romani imperh\
t

lian. Apologel. cap. 33, p. 149). Inficiari enim quis jam a Julio Ctcsare fundati, formator ne dominum
t t

poiest, ex patre ac matre homine geuitum impcra- quidem mttlto minus deum, dici se volcbat (lbii.
9 t

torem, esse uon posse Deum, qui octernus sit om- c. 34, p. 450). Teslem vcro hujusce moderationis
nino oportet ? Cbristiani ergo, qui foedissimam c l h - si dcsideres, Stietouitim advocabimtis , qui h.*ec de
nicorum, imperatorcs suos deos appellanliutn, a d u - I> eodem Augusto memori.-e prodidit: Domini appetltt-
lationem meriio dctestabnniur, non poteraut lrcsa? tionem ut maledictum et opprobrium semper, exhorruit.
t

majcstatis humannc hanc ohcaussam ab ullo postu- Cum spectante eo ludos, pronuntiatum esset in numo:
t

lari. 0 Dominum cequum et bonum ! et universi, quasi de

Quin ctinm Terltilliauus celeberrimo triumphantis ipso diclum exsultantes comprobassent, et statim nunvt
imperaloris cxemplo ethnicos, qui illum vocare deum vultuque indecoras saltationes reprcssil, et in sequenU
consuevemnt, turpissimi mendacii apertissime con- die gravissimo corripuit cdicto, dominnmque se post luet
v i n c i l Etenim iu hoc stimmo humanaB gloriaB apice, uppeltari, ne a liberis quidem, ant nepotibus suis vd
sive utille loquilur, in ti iumphi sui sublimissimo curru serio vet joco passus est, atque hujusmodi blanditias
9

infirmilaiissua?, admonetur. Suggerilur enim eialergo: etiam inter ipsos prohibnit(Sueton. in Vit. Augvst. §53). t

Ilespice post te, hominem te memento (Ibid.). Tacet Scd conlra insurget nliquis, nobisque alium ciwbit
aulem quis fuerit i l l e , qui hac suggerebal; haud testem Cornelium Tacitum, qui lilteris qnoque man-
duhie ania tunc lam cunclis notus e r a l , quam paucis davit varios post ejusdem Augusti mortem sparsos
liodie cognitu*. At is Tzetze vocatur famulus, scrvus, fuisse rumores , alquc ab iilo nihii deorum honori-
 1049 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1050
bus relietum, cum se temptis, et effigie numinum per A esse falelur, quam domini; quia hoc potestatis, illud
flamines et sacerdotes coti voluit (Cornel. Tacit, lib. I pielatis nomen est. Quapropter banc ille ex jam d i -
de Annol. post init.). Verum huic ulique responderi ctis elicit conclusionem : Tanto abest ut imperator
potest aliis Suetonii verbis: Templa quamvis sciret deus debeat dici, quod crcdi non potest, non modo tur-
etiam proconsulibus decerni sotere, in nutla lamen pro- pissima , sed et perniciosa adulatione, sed lanquam si
vincia hisi communi suo Romovque nomine recepit. habens imperatorem, atterum appettes (Ibid.). Verum
t

Nam in urbequidem pertinacissime abstinuit hoc honore hacc verba , quod credi non potest inuliiia haud du-
t

(Sueton. in Vila August., § 54 ). Itaque etiamsi id ,
de quo postea agendum , ille passus s i l ; non minus
lamen constat rejectam abipsodominiappellationcm,
quam ejus successores avidissime corripuerunt. Nam
Plinius Secundus, quamvis ethuicus , in suo ad Tra~
janum imperalorem Panegyrico palam asseruit ela-
psum esse lempus, quo imperatori, tanquam deo et
numini, adulalores ignavi blandiebanlur : Non enim
de tyranno, inquil, sed de cive, non de domino, scd B
de parente loquimur (Plin., Panegyr. Trajan. > init.).
t
Christiani igltur poliori jure nolebant imperatorem
vocare deum ; quia, sicut ail Auctor noster, hoc so-
lius veri Dei estcognomen (Tertuttian.\ Apoioget. cap. 9
34, p. 449), quemadmodum alibi animadverlimus
(Dissertat. in Lactanl. cap. 12, arl. 1).
9
Quia vero jam longo usu receptum erot, ut domini
nomcn imperatoribus aliisque tribueretur, hinc Ter-
tuilianus: Dicam ptane inquit, imperatorem dominum nem vero hujus npotlieosis pompam pr.cler caeteros
% t
bie visa sunt Rigaltio , qui illa eontra omnium codi-
cum, sive editorum sive ineditorum, Odein excidit.
Siccinc igilur fas ilii fuit sua auctoiilate ex Terlul-
iiani textu ea omnia ampulare quae superflua sibi
videbintur ? Nonne hic est illius sensus : imperalor
pater patriac esse dehel, al hoc nomen iouge gratius
est, quam domini. Imperatorem ergo Deum, quod
eum esse credi non potest, dicere non dehcs. Nam
hac turpissima ct perniciosa adulalione significas tc
alterunt habere imperatorem , qui Deus non s i t , sed
bomo, qui tibi homini imperet.
Denique si gentiles legibus moribusque suisstetis-
sent, fas illis non erat ullum imperatorem vocare
deum , nisi post ejus mortem , et npotheosim , sive
in deos senatusconsulto , ut supra vidimtis , relatio-
nem. Elenim maledictum est, ait Terlulliaiius, anle
apotheosim deum Ccesarem nuncupare (Ibid.). Solem-

sed voce communi, quando non cogor ut dominum Dei accurale descripsit Herodiantis , nosque prius admo-
9

vice dicam (Tertult. ibid.). Sed Rigaliius haec duo

t
net in Romanorum more posilum ut itiipcraiorcs a
verba, voce communi, abstulit, lum quia acceperat successoribus suis consccrarenttir, atque ita declara-
ea in codice Fuldcnsi non baheri; tum quia notam, remur inler deos relali (Herodian. Histor. sui tempor.
ut ipsi videtur, sapiunt de margine cxcerptam. A l p. 540). Antea igitur fas nuili eral illos vocare deos.
iila verha in omnibus nostris c l aiiis, sive cditis, C Quocirca Cornelius Tacitus decimo quinto Annalimti
sive inanuscriplis exemplaribus occurrunt. Nullus suortiin libro fitiem his vcrbis imponit: Deum honor
autem duhil.mdi locus est,quin plures anliquilale principi non ante habetur, quam agere inter mortalcs
sua Fuldensem superent. Quomodo igiturex margine desierit (Tacit. tib. X V Annal. in fin.). Rccte ergo
in lexlum iila inlrudi potucrunl ? Nonnc etiam opli- Terlullianus alio in libro : Sed non dicimus, inquit,
mum scnsum, et Aucloris proposito convenienlcm deum imperatorem. Super hoc enim, quod vutgo aiunl,
efficiunt ? Impcratorem , iiiquit, appelio dominum , sannam facitis. lmo qui deum Cgssarem dicitis, et de-
quando non cogor hoc nomine illum tanquam Deum ridetis dicendo quod non est, et male dicitis, quia non
agnoscerc, scd quando nomen illud profero voce vull esse quod dicitis; mavutt enim vivere, quam deus
communi, seu vulgari significalu , quo filius patrem, ficri (Tertut. lib. I ad (Sati. cap. 18, p. 583). Qnia
hcrum servus , aliique alios homines vocare solent. eitim post suam tanittm morlcm deus esse poterat,
Quam communis autcm ac popularis essel hxc appel- malebat utiqtie vivcre, quam viiam poncre, ac postca
latio , vel cx solo Martiale disces : fieri deus, sive potius hoc mcndaci prorsus lilulo dc-
coiari. Christiani ergo Iacs:n majeslalis humanae r c i ,
E serva scis tc gciiiium, blandequc fateris, vci puhlici hostcs sutnma sine iitjustilia dici ideo
Cutn dicisdomiuurn,Sosibiane, patrem.
D non polcranl, quod noilenl imperatorem appcllare
Alibi vero :
Deum. Nam Itnec appcllatio illi soli competit,qtii non
Cum voco te domiuum, noli tibi, Cinna, placere, homo, sed actcrnus ct immorlalis est.
Saepe etiam servuin sic resaluto nieum.
[Marlial. Ub. I, epigram. 82.) CAPUT XXII.
Sed haec trita, omnibusque passim obvia , fusius pro- Christianos nec publicos esse hostes, nec factiosos sed
t

bare prorsus taederet. Eo igitur sensu vulgari ct gentiles, qui illos horum criminum accusabant.
communi impcratorem, pergil Auclor nosler, appello ARTICULUS PRIMUS.
Domintim , scd calerum tiber sum itti nec illius ser- Publicos hostes non esse Christianos qui allatas sibi ab
9 t

vus. Nam Dominus meus , inquit, unus est Deus, om- ethnicis injurias nunquam ulcisci votuerunt, tamctsi
nipolens, et celernus, ideni qui el ipsius imperatoris id facillime possint, vel civitate clam incensa , vet
Dominus, el cui proinde tam ille , quam ca:tcri ho- indiclo palam bello; vel se ab iisdein ethnicis, 17110—
mines servire dcbenl (Tertuliian. Apologet. capZl
9 rum minor erat numerus, separando ; vet dcemones
9

pog. 449). ab obsessomm corporibus non ejiciendo.

Patris porro nomen Auctor noster longe gratius Quanla temeritate elhnici Christianos hesae majes-
\m IN f i R T O L L I A N I AP0L0CETIC13M
tatrs humaae reos easa efbliehant, tairta profecto A illis non timeri (lkid.)1 At eerte quanto mmas eaoi
impudentia iHos ptibHcos, ac totius humani generis verebanftir, tanto acrius quolibet ineerto heHi eventa
hosles esse crkninabantur. Nibil qutppe bac calumnta depugnasseMl,sicquepotuibsenldebHasde uoslibussoia
pulidius fingi unquam potuit. Diviua siqukiem lege poenas repetere. Verura religione sua obslricti, ittud
(Matth., c. V, v. 59 ; Lne., cap. I, t.28) prohibitum iHinquam, sive arraati, sive inermes, leatare volucrunt
illis erat ulU male , uti ait Tertulltaiios (TerluUian. Nulk) praeterea ad vindictam belio nuiiaquc vi Ofws
Apologet., cap. 36 et seqq. pag. 460, et ttb.Xad liabebant (Ibid. p. 463 ). Ad eara nanique sufficiebat
Nation. cap. 17, p. 583), velie, maie facere, male di- illorum ab elhmcis divortium et secess». H i quippt
cere, male cogitare de quoquam , et lcedenH vicem re- lune soHtudiae sua obstupefacti, phires habubseat
ferre. At his praeceptis accuratrssime obsequebantur, bostcs, quam cives, acquibus iraperareni, cerle paa-
quemadmodum palet ex hts, quoe de saactissimis i l - cissimos: Nunc enim, ait TertulHanus, paucieses
lorum moribus antea diximus (Supra, cap. 12, arS. kosiee kabetie prce mmiiituame Chrisiianarum (peet
1 et seqq.). Non ergo pubiici, imo ne uliius quidem omnium dwmm; pene omnes cives Ckristiajsas hubn-
hominis , mutto minus imperateris, et tolius generia dos; ei kottes maktistis voeare geuerts huruaui pom*
buraani hostes erant. E l certe quamvis einni contu- erroris kusuaui) (ibid.). ita quidem in nostns
meliarum lormeutorumque gcuere ab imperaloribus B codicUws manuscriptis, et editis Rigaitio aaliqaia-
aliisque elhnicts excarnificarentur ; inler plurimos ribua, uisi quod in quibusdam ex iUia legitui i
tamen, de quibus paulo post ageudum , qui contra pro habendos, atque baec uilima verba, potiut qem
eosdem imperatores, et rempubiicam conjuraverant, ervorie humani, resecaU sunt. Sed Rigahtus auoa-
nullus unquara ex illis inventus est. ctor ea oratiia ampulavit, quae uneiuis iucmdi juast-
Neque tamen illud eorumdem Christianorura atrt mus. Tantae tamen amputationia tte uoum quidoa
infirmitali, aut impotantiae erat adscribendum. Pote- verbum fecit. Numquid ergo arbitratus est raltoaesi
rant cnim factas sibi a gentilibus injurias non soium iilius cuiictis notam esse, quia paulo pe&t Tertoibiaus
clara ac lectis cuniculis, sed paiam et aperto marte dtxit: Hostes judicare maiuktis, quk sumus plaue m
ulcisci. Et occulte quidem : quando vei una nox, generis kumani tamen, sed potius erroris fJtod), Sed
sicuti ait Tertullianus, paucuiis faculis iargiter uttio- numquid auclori minquam licuii iisdem verbts eaia«
nis posset operari (TertuHian. Apologet. cap. 37, pa§. dem ex duobus argumeniis deductam iuferre couehh
462); id esi, poterant per obscurac noctis siienlia siooem? Tvrtuliiunus autem concludit gentiies ma-
paucissimis facutis, minimoque pretio eraptis, urbes luiase Chriatianos )udicari nou quidetn erroris, sed
incenderc. Verura absrt, pergit ille, ut aut igni hu- humaiii generis kostes, quta non satis auimadverte-
mano vindicetur divina secta, ant doleat pati in quo Crani Ulos primo quidem ab eis secedendo; seeondo
probetur (tbid.), sive ut ipse ad Scapulam scribebat: autem, daemoues, ut mox dicetur, uon ejtctendo,
Abtil ut indigne feramus ea nos pati, quce optamus, ut plures ipsis bostes quam cives futuros. De mduslria
ultionem a nobis atiquam machinemur, quam a Deo vero cives dixit, quia corarauneui cum ilUs, ut vuit-
exspectamus (Idem, tib. ad Scapul. cap. 2 ). Tres raus, vitaju agendo, eorum eivcs erant.
igitur affert rationes, propter quas Christiani At uobis aiiquis (orsiun objtciet toUm liajtc T«-
offensas suas, sicut promplum illis erat, clam vindi- tuliiaui argumeniatiofleai niti intolerabili ntalutu*
care noiuerint. Primo quidem, quia divina est illorum diws Christianorum exaggeratioae. Sed ab hoo pe*
secia, cujus legibus, ultionem prohibeiilibus, non ttmus quid TertuUiano prodesse poterat intempeslita
obedire nefas pulabant. Secundo, iliam ultionem iiyperbole? Eliuucos siquidem ibi compellat, quibuft
exspectabant ab omnipotenle Deo suo, aequissimo ignotus noa erat nuraerus Christianorum, et qui iili
scclerum vindice. Tertio, omnes cruciatus, sibi ab cito citiua wendacii convicto fidein aliis in ouinibus
ethnicis inflictos, libentissime palicbanlur, quia n o - derogassent. Dciude vero superius ostendiimas
veranl iis se non laedi, sed probari ulrum aeterna digni (Supr., cap. 1% aiL 1 ) quam haec vera siut, quae ille
essenl mercede. de ingcnli Christianorum numero tam diserto el ibi
SoUs itaque bis rationibus, non autera ulla infir- D ^t alibi tradidit.
mitale vel impotentia, a sumenda de ethnicis hoslibus Alia deraum ratione demonstral quara facilcGhris-
suis ullione abstinebant. Nihil enim illis magis facile tiani ulcisci se poterant. Penes ipsos, inqutt, solos
expeditumque erat. Natnsupcrius oslendimus (Supr. t
eral potestas chcmones ex obscssis, sicul antea vidi-
cap. 22, arl. 1 ) Hlos omnia lotius lerrarum orbis mus (Supr., cap. 8, a r f . 6 ) , ethnicorum cerporibus
loca, exccplis solis faisoruni deorum tempKs, imple- cjiciendi (TertuHian., Apologet. cap. 37, pag. 465).
visse, ac longe majorcm iHorum, quam gentilium Aiqut si iHos non exegissent: Su/fecisset hoc sohan,
fuisse numcrutn. Quid ergo prohibere eos poterat, ipsametejus verba suni, nostro? ultioni; quodvacee
qiiomiuus indiclobello, ethnicos vincerent, victosque exindepossessio immundisspnitibuspaterel (Tertuiuee.,
meritis adflcerent suppliciis (Tertuliian. Apologet. loc. cit.). Ibi autem Rtgaltiu9 serio nos admonetse
cap. 57, pag. 462)? Fac Umen, si velis, illos el nu- ab aliis accepisse in codice Fuldensi, pro patertt,
mero el copiis fuisse illis iinpares, numquid idcirco scrhplum pateretis. Mtraberis procul dubto summam
ad bellum gerendum, et bostes vincendos minus illius diligentiam, qui hanc diversam tam levis mo~
idoneieranl? Nonne fatebantur eihuici mortem ab memi lectionetn aliorura testimonio annotat, et su^
 1055
periojew aliasque loage majom raouenit, unietst A
omnium codicum aucloriute muntlas, penilus omisii.
A l iiiud verhum paieretis Terlulliani, inquU, stylmn
sapit. Numquid vero aiiae omnes, quas prteterraisit,
lectiones~ iilius siylura mtnus sapiuat? Nemo sane,
nec ipse Rigaltius, id serio affirmare audebit. A d
haec vero, vulgala cuuclorum, solo Fuidensi exceplo,
DJSSBRTATIO D. L E NOURRV. 1654
ubi Pagium (Pagius in disserl. Hypat. part. 2, cap. 2),
ct aKos, qui plura de his disputant, citatos invenies.
Tum autera iUis in selemniis elhnici fictos deos
suos precabantur pro imperatorum civitimque saluto,
pro aeterniiate imperii, ftorentique iliius stalu, sicuti
a Plinio (PUn. Secun. episi. 3 6 , 57, 1 0 1 , i 0 6 , ei
Panegyr. Trajan. posi med.) Brissonio (Brisson. tib.
t

librorura leclio, nou rainus Tertullianea esl, eum*
demque sensura hunc efficit: Nisi Chrisiiani fugarent
daemones, corpora gentiliura tamquam vaeua posses-
sio istis ad iibitum paleret.
Quid autera, hoc adbuc sese uieiseendi modo
II de formui. pag. 1 1 0 ) faliisque observatum est.
Chratiani itaque, qui verum ct unicum colebant
Deura, nec poterant alios quam veros, et sacris re-
ligionis suae iegibus praescriptos, honores imperato-
TUMIS defcrre, celebrabant quidem eorum solemitia

rjtromptius et expcdttius? Verura ab omui viadtcta non eadem utique, qua ethnici, lascivia, sed con-
. ilH sic ahborrebant, ni daemones ex hosiimu suortttp sdenUOy aU Terluilianus (Tertull. Apotoget. cap. 3 5 ,
t

genliHum corportbus expellere mailent, quam hos
non expelkendo, de iilis non bene mereri. Ingralis- 2
simi ergo erant gemiles, qui tantum, ait TertuHia-
nus, praBsidhim flocct facienles, eiamilabant Chris-
tianos, stbi adeo neeessarios, esse publicos generia
bumani bostes (lbid.).
pag. 4 5 2 ) , id e»t, vero sinceroque mcntis adiectu,
prout noverant a Deo postulari. Qnamobrem Hle
aiibi: Quod attinel ad houoxes regum et imperatorum,
saiis proucriplum habemus in omni obsequio nos esse
opotttre secundum Aposloti prceceptum subditos magie-
IraiibuA, et principibus et potestatibus, sed intra Umitee
t

discipUuQ}, quousque ab tdototairia separamur (idem y

ARTICULLS II.
lib. de ldolelaJL, cap. 1 5 ) .
Quam abswuse. ethaici objicerenl Christianos esse pubti- Faletur ilaque solerania imperatorura a Cbristianis
cos hostes quia imperatorum sfiiemnia uon sicut ilii ceWbcaU iuisse secundura banc Apostoli legem, ae
t

celtbrabasU (ocos el toros educendo in publicum, fusis ad Deum inlimo cordis adfectti, ut supra vidi-
epulando vicatioi tabernce habitu abotefaciendo ci- raus, pro imperatore et imperto precibus; non autem
x

vitalem, vino lutum cogendo, cursiiando catervelim gentiUura more, qtiera uti ipse eos adloquendo ait,
ad injurias, ad impudentias, illecebrasque voluplalis, nec modestia nec verecundia nec pudicitia permHlunt
t t

ac domus suce non secus ac novi lupanaris postibus(sed occasio voiuptatis magis, quam diyiia ratio persua-
lauros lucernasque afigendo. sil) fidem et veritatem vestram demonstrare (idem
t y

Cum Christiani ab omni vindic(a"prorsus abhorre- C Apologet. cap. 3 5 , pag. 454). Quae in hoc lextu nn-
rent, et de omnibus bene mererentur, quo dementi, cinis inciusa vides, ea omnia contra codicum edito-
inquies, furore ethnici iilos hostes publicos esse tam rura et ineditorura fidem, Rigaltius ejusque sequaces
audacter vociferabanlur ? Nulla sane, nisi plane ab- penilus sustulerunt. Nullam tamen hujus ampulalio-
surda ratione, uli ex his inlclliges Terlulliani verbts: nis rationem ab eis dalam reperies, nisi suo stlentio
Propterea publici hostes Chrisliani quia imperatoribus hxc ab imperito quodam scriplore adjec|a stbt videri
t

neque vanos neque mentientes neque temerarios hono-

t t
significare voluerint. Sed quts rHis ita tacentibus
res dicant, quia verx religionis hominis etianx solemnia fidera habebit? Genuina enimvero Tertulliani verba
eorum conscientia potius quam lascivid celebrant (Ter-esse evidenter probat eoraraunis codicum omuhim
t

tullian. Apologet. cap. 35, pag. 4-52). Tolum igilur

t
consensus. Praeterea tolum iiiius tngenium, et l o -
grfcnde illud Cbristianorum scelus erat, rraod impera- quendi raodus in eis salis deprehenduntur. Sensus
torum solerauia SUQ tantum pio ac sancto, non cor- autem ejus est: Christiani et imperatorum, ac rei-
ruptissimo gentilium ritu agcbant. publicae hosles proclamantur, quta eorumdem tmpe-
Quac atncux (ueciul ea sokrania s i quis p^inoum ratorum solemnia non agunt gentilium more, quem
scire aveat, ismevu^is^dehel haec ab tn&Q Auctore nec modestia, nee verecundia, nec pudicitia illts per-
nostro appeilari sjolemnes dies Principium ac vota D el raitttmt; acqum ii$dem genlilihuscelebrare persuasit
t

gaudia Ccesarun\ (lbid.) qu# solebant variis tempo- occasio voluptatis politiss quam digna ralio, qua
t

ribus. celebrari. Nam singulis anqis pqst calendas [a- suam erga impcratoras, fidem et veritatem demons-
nuurias die. tertio siculi ait Caius, pro salute princi- trenl. Palam itaquo adseverat iu hts soiemnibus
%

pum vota suscipiuntur (Diges(. lib. L , tit. 16, leg. festis nnllam fuisse eibntcorum fidem et veritatem.
y

233.); vel quemadmodunt ipse TertuIIianus scripsit, Nam foh>tssima tum vota faciebant pro saiuie impe-
incipiente anno, incipiente mense (Tertull. ad Uxor. ratopom, quos cilo, et sa&pius, ut in sequentibus
cap. 6). Praelerea agebantur quotannis naHaJi, sjve articuHs vhlebimus, mori optabant.
ipso die quo creati fuerant imperatores, ac potissi- Tres quoque virtutes modestiam, verecundiam,-
mum quinlo, decimo, quintodecimo , ' el vigesimo pudiciliam tunc pessumdaUs fuisse merito conque-
abhinc anno. Quae quidem festa qutnquennatia , ritur. Quid enim his virtutibus magis contrarium,
decennalia, quindecennalia, et vicennalia vocabantur. quam magnifica et spiendida, non qutdem oeculte,
De his autera nos aliquid perstrinximus alia in dis- privatisque in domibus, sed palam ao publkis in
aerUtion* {BieserUU. m Luc. CtecU., cap. 11, ert. 3). agere convivia, q w epulanthim tomuleotia^
plateis
1055 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 1056
ebrietate, impudicitia, lascivia, libidine aliisque fla- }L ne nares interim cessent, odoribus varhs inficitur lom
gitiis contaminabantur ? Sed ipsummet, si lubet, ipse, in quo luxuria? parentatur (Scnec., lib. de Xil.
Tertullianum audiamus: Grande, inquit, ethnicorum beat, cap. 11, pag. 624). Nam si lalia erant privata
illa principum solemnia agenliuni, vidclicet o/ficlum illorum convivia, qtiaulo roagis publica in bonorcni
focot et toros in publicum cducere (Ibid.). In anti- impcratorum acta, quibus omnia eljam atrociora, et
quiorihus editionibus legitur choros, sed melius baud turpiora sibi licila esse credebant.
dubie toros. Nam ibi ille loquitur de publicis convi- Jure crgo mcrito Christiani baec homiue, cui podo-
viis, quibus cthnici ad mensam accumbebant. Quam- ris veraeque religionis vel quid minimum reliqtti fuc-
obrem paulo post adjecil: Quam cultissimis et super- rit, indigna prorstis detestabantur. Casti itaque, cl
bissimis. toris fornm sibi dividebant (Ibid.). Tanta fobrii festos solemnesque illos Crcarum dies agiu-
igitur magnificentia tantoque niimero lectos stcrne- bant. Procul igitttr a corruptis gentilium moribus rc-
bant in foro, ut iliud inter se divisisse et implevisse moti, non laureis, inquit Auclor nostcr, postts otnt*>
viderentur. bramus, nec lucernis diem infringimus (Terlulliai.,
Sed quia forum, lanlum quanlum essel, omnibus Apologet., cap. 35, p. 451). Nam occulli perdueiles,
non sufiicicbat, alii vicatim (Ibid.) hoc est, in civi-
t ut suum adversus imperatorem odium et siroultalem
tatis cujuslibet vicis, publicisque viis, et compilis 1 securius tegerenl, luuc recentissimis, et ramositsimit
cpulabanttir. Expende itaque, obsecro, utrum ad taureis postes prmstruebant, elatissimis et ctarissimit
hunc morem noniiihil conducant II.TC Ciceronis verba, lucemis vestibuta nebutabant (Ibid.). Cur autem hoc
quibus palam renunlial Aproiiium imperasse ut in foro ultimo verbo ulatur, inlelligi potest his Persii de
sibi medio lecli sternerentur : quotidie solitum esse Ilerode versibus :
non modo in publico, sed de pubtico eonvivari, cum in Herodis venere dies cunctaque fenestra,
eis sympbonia caneret, maximisque poculis ministrare- Disposibe pinguem nebulam vomuere lucernae.
tur(Cicer. lib. III, in Verr. pag. 156, lin. 4 3 ) . Me-
t
(Pers. satir. $,sub fm.)
moriae ctiam Cornelius Tacittis nlicubi prodidit Ne- De iisdcin autem iuccrnis et iauro, quibus domorom
roni imperatori, nihit usquam perinde tatum sibi, postes ornabantur, haecsunt Juvenalis carmiua:
publicis locis struere convivia, lotaque urbe quasi domo Cuncla nitent, longos erexit janua lauros,
uti (Tacit. lib. X V Annel. ante med. pag. 127)
t t
Et matutinis operatur festa lucernis.
(Juvenal. satir. 12, r. Wcttcqq.)
eihitici vero his festis principiim diebus omnia sibi
licere arbilrali, tutn solebant non solum tola urbe Cur ergo Christiani has superstitiones penilus repro-
quasidomo uti, sed civitatem. inquil Tertullianus, barent, hanc TerluIIianus reddit rationem : Accee-
tabernce Itabitu abolefacere (Tertullian.Apologet., cap. dunt
( quotidie lucernas, quibus tux nulla est, iiiroirum
veras religionis: nffigunt postibus lauros postmodum
55, pag. 452); ila ut tola civilas labernac ac cauponae
arsuras, quibus ignes immineut: illis compelunt et tetr
speciero haberet. Non desunt aulem, qui in bunc
timonia teuebrartun et auspicia pcenarum (TertuUian.
locum explicalionis ergo hos adducunt Martialis t

lib. de Idololal., cap. 15), ignis videlicet aelerni,

versus:
Tonsor, caupo, coquus, laniussualiminaservant;
Nunc Roma est, nuper magna laberna fuit.
(Martial. tib. \\\ 'epigram. 60.)
9
Sed alii censenl labernae nomen ibi a Marliale sumi
non quidem pro caupona, sed mercalti, vel loco ubi
merces venumdari solebant. At qtioquo modo acci-
piatur, constat tanlam fuissc genlilitim in his publi-
cis couviviis intempcranliam, impudenliam el lasci-
viam, ut cibis sese non solum ingurgitarent, sed
vino ut ait Auclor noster, per medias civitalis vias
t
quo impii homines post hanc vitam puniendi
sunt. Tum dcinde Christianum sic alloquilurr Si
tcmplis renuntiasli, ne fcceris temptum, falsi scilicet
dei alicujiis,;anuaoi tuam (Ibid.). De Jovis siquidem
lemplo cecinit Ovidius :
Cur tamen apposita velalur janua lauro,
Cingit et augustas arbor opaca dontos?
An quia peruetuos meruit domus ista triumphos?
Aut qttia Leucadio semper amala deo?
Ipsane quod festa est ? an quod facit omnia festa ?
Quam tribuit terris pacis an ista nota est?
(Ovid. tib. llt Trist. eleg. 1, v. 41 et seqq.)
t

cfTtbO, tcrraeque immisto lutnm cogerent (Tertutlian.,

1

Apologet., cap. 55, p. 452). Tum aulem videre erat Ad rejiciendum itaque profaiuun hunc rilum sola
temulculos ebriosquc homhics, catervalim cursitare haecratio Christianis sufficiebat. Sed aliam adbnc
ad injurias ad impudentias, ad tibidinis iltecebras Tcrtullianus suggerit: Si lupanaribus renuntiasti- ne
t

vcl sicut postcu loquittir (Ibid. cap. 59, p. 477), in indueris domui tuce faciem novi lupanaris (Tertultian. t
t

catervas ca?sionum, qtii alios verberibus ct flagris cae- tib. de ldololal., toc. cit.). Nam iufamis hiijus doinus
debant, in classes discursationum, sive hominum, qui januis solcbant non solum laitri, sed iucernae eliam
bacchatitium more pcr totam discurrebant urbem. appendi. Unde hxc apud Propertium janux queri-
monia :
jQuanta porto in hisce publicis conviviis fueril inlein-
pcrantia, ex his conjice, quae de privatis scripsit Se- Non ego nocturnis potoritm saucia rixis,
Fulsata indignis saepe queror manibus :
neca : Vides, inquit, hos eosdent e lectis suis spectan- Et mihi non desunt lurpes pendere corollae,
tes popinam suam, aures vocum sono, spectacutis Semper et exclusis stgna jaccre faces.,
oculos, saporibus, palatum suum delectantes. Mollibtts (Properl. lib. I, eteg. 16.)
tcnibusque fomenlis tolum lacessitur eorum corpus; et
Suam itaque uxorem Terlullianus serip admonet
1057 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1058
fas nec illi nec ulli chrislianaeesse, uiomnibus sotem- A gentis irreverenliam recognoseam et feStivos tibeltos
9 9

nibut regum procedat de janua laureata et lucernata. ut quos statuos sciunt et ilta obliqua nonnunquam dicta
t

de novo cansistorio libidinum pubiicarum (Tertull. a concilio atque matedicta quce circi sonanl: si non
9 9

lib. I ad Uxor., cap. 6). Quamobrem in suo A p o - armis, lingua semper rebelles eslis (ldem iib. I ad 9

logctico recte concludit neque bonestum esse neque Nati. cap. 17, p. 583). Nonne enim ibi aliis verbis
9

licitum : Solemnitate publica exigenle, induere domui illa duo iudicat, quac ab eoTiberiset schota bettiarum
tuce habitum alicujus novi lupanaris (ldem Apotog. in Apologetico vocantur? Feslivi quippe libelli in
9 9

cap. 55, pag. 451). imperaioris conlumeliam appendebanlur statuis, quac

Neminem porro sanae mentis bominem esse puta- in publicis locis, Tiberi procul dubio vicinis, collo-
mus, qui ex bactenus diclis non intelligat quosdam catae fuerant. Atquc binc Tibcris horum festive et
helerodoxos homines boc Aucloris testimonio piane contumeliose dictorum testis dici potuil.
penilusque abuli, qui iude inferunl vetilum esse iis- Ad besiiarum autem scbolam quod spcclat, non
dem Cbribtianis iu suis ecclesiis usum cereorum et deeruut forlasse, qui putent eo nontine designari i l -
luminum. Non de his enimvero, de quibus nos su- larum caveam, in cujus jantia inscribebantur illa fa-
pra (cap. 15, art. 4, et Dissert. in Lactant. cap. ccte et acutc dicta, quibus imperatores pungebanl.
9

25, arl. 2), sed dc aliis cereis et luminibus pro- B Quidtamen, si scbola bcstiarum, seuforte bestiario-
fano gcnliliquc ritu adbiberi solitis ibi disputat. At rum sumatur pro loto circo, de quo mox a Tertul-
saue inde inanifestissime colligittir Cbristianos nec lianodiclum audivimus : Maledicta circi sonant? Vix
reipubiicae, nec imperatorum bostes esse publicos, enim aiibi gentiles majore liceulia, amarioribtis dic-
propterea quod boritm solemnia pio suo, sed non teriis, ac magis scurrili dicacitate impcratorcs suos
iilo geiitilium prorsus damnando ac detaslabili more laedcre consueveraut. Yisne id, quod satis tamen no-
cclebrabanl. tum est, aliquibus exemplis probari ? Audi hax Sue-
ARTICULUS III. tonii dc AugusloCasare, elsioplimoprincipe, verba:
Populus quondam universus iudorum die et accepit in
Ostenditur ethnicos fuisse revera pubticos hoslesimpe- %

contumelium ejus et assensu maximo comprobavit ver-

ratoris quem palam vexabant dicteriis, ac conviciis,
9
9

sum in scena pronuntiatum de gulio Matris deum

quorum testis erat Tiberis, el schota bestiarum;et qui
novi ac novi Ccesaris scenam semper optabant ac tympanizante (Suelon. in Vila Augnst., § 68):
9

tunt etiam cum ei acclamarent : De nostris annis Yidesnc ut cinaedus orbem digito tcmperet.
augcat libi Jupiicr annos. Postea vero de Tiberio imperatore : Urebant insuper
anxiam mentem varia undique convicia nutlo non
9

Satis Tertullianus non habuil ipsa luce clarius do- C damnatorum omne probi genus coram, vet per libellos
monslrassc Christiauos non c^se publicosaut impe tit orchestra positos ingerente (ldem lib. III, in Vit.
9

ratoris aul rcipublic;c hostcs : sed paiam ac perspi- Tiberii § 66). Julius aulem Capilolinus haec de Vero
9

cue ostendit ipsosinct geutiles in Iioc ipso generc imperalore narral : Circensium tantam curam habuit 9

offendisse, iu quo alios plane immcrilo reprebendc-
bant. Net|ue alienos quidem, vel louge remotos testes
advocat : sed ipsos inquit, Quirites Romanos, i p -
9 9
ut frequenter provincialibus litteras caussa circensium et
miserit et acceperit. Denique etiam prcesens, et cum
Marco sedens multas a Venetiunis est passus injurias
9 9

sam vernaculam septem collium hoc e&t, urbis Romae quod turpissime contra eos faceret (Jul. Capitot. in
9

plebem convenio, an alicui Ccesari parcat tingua ro - Vita Veti pag. 506). Sed haec, qua lam sa^pe obti-
9

mana (Tertullian. Apologet. cap. 35, p. 454), idcst, gerunt, fusius prosequi quid necesse est?
9

parcat dicteriis, sannis, conviciis ct conlumeliis ,

L Urget Tcrlultianus : Si quac cordis animique hu-
quibus imperatores stios inseclabantur. Tantarum mani fencslra ad scrulandos sensus ejus intiinos pa-
citimvcro conlumeliarum ait ille, teslis esl Tiberis et terct, tunc certe agnosceremus quanlis omnes votis
9

scholabeslmrum(lbid.). Sed quodnam, rogabit aliquis, optabant, novi ac novi Ccesarit scenam, hoc est, fre-
poluit essc istud Tiberisfluvii testimonium? Respon- quentem Cacsaris mortem, et elcctionem alterius
dcnt iiotinuili eo nomine designari nautas ripam 1) congiario dividendo prcetidentit (Tertuilian. Apoioget. 9

hujus fluvii incolentes, feros procacesque homiues, cap. 35, pag. 455). Quidam autemlegi vellent prcesi-
qui penuriae leropore, et deflcienle frumenlo, solc- derantis, sed lcvi conjecltira, et contra codicum fl-
bant in ipsum Caesarem petulantissima lingua invehi. dem. Tertullianus enim signiflcat ethuicos semper
Vcrum haec cxpiicalio vix ulli probabilur, nec menli oplasse scenam novi Caesaris, qui congiario sive mu-
Terluliiaui videtur convenire. Alii opiuantur Tiberis neri, plerumque pccuniario, plebi aut mililibus divi-
nomine denotari ponlem, vel locum quemdam, ex dendo praeesset, aut se pracseute dividi juberet. Mos
qtto ntaledici et obtrectatores projiciebantur in T i - quippe crat Caesaribus rccens electts, aut ut eligi
bcrim; scd id forsitan non melius. Nobis itaque faci- possent, bujusmodi munera populo largiri. Plura au-
lius persuadebis Tertuilianum alludere ad staluas tem htijus largitionis exempla apud romanae historiae
quasdam , in pnblicis Romae locis, et in Tiberis ripa scriptores passint reperire est. Si quis tamen aliqua
positas, ad quas mordaces hujuscemodi libelli afii- desiderat, ex his pauca seligemus. Claudius postero
gebanlur. Alibi siquidem ipse Terluliianus : Vani- die, quo ad imperium a militibus raptus, poiius
taftt, ait, tacrilegia conveniam, ct iptius vernacutce quam electus fuit, armatos, ait Suetonius, pro con-
 IN TERTULLUNI APOLOGETICUM
ns»
ehme jurrtrc in mmen «ram pastus est, promisitque k lawrosCeesarem obsederunt; qui fawcwmt ejut expri-
tdngulh quinadem textertia, primut Caxarum fidem mendit exercuerunt paieettricam; qui hruperunt t*
mitithetkm pramio pigneratut (Sueton., inVita Ctan- palatium, omnibut Sigeriit atque Partheniis auda-
mHi $ 40). Claudio nulem mortuo, itlatut ett casttit
t trores; qui sceiestarwn parthtm eocn ac ptauseret
iSero, Corneiii Tacili verba sunt, et congruentia tem- guorrdie revetabanlur; ac tandem gui astrotogos,
peri prwfaitts, premhso domtivo ad exemptum paternee musfices, auguret et mogos de imperaterum capilt
texeitkonis, hnperater consatutaiur \Tacit. in fin. tie. contultabant, ae Utm fatea pre eehtm eatute 'fade*
XII Annai.). Teslatum vcro Spartianus faril an A - bant vota, quam sincera Chrittiani.
driano datum miiitibns duplicem ob imperii auspicia Si laesa majestatis hvrmauae rei foerunl gentHes,
targhronem (Spartian. in Vita Adriani pom htit.), et qni tnortem caesarum et imperaterom tam nefarhs
t

Lampridius alias *b Macrtuo* cmn Anlonmum Diadu- votrs eMagitabant, tongegravius proculdubfo in Htos
iMenuni imperatoremrenuniiavit (Lamprid. init.Vitas pfcccabant alii perdtrelles, atque ignavi prodttorest
t

Avton. Btadum.). Cui autem hxc satisnon criiiu, bic qtii rei ab eorum partibns derecerant, vel vita Htis
axfeat Robcrtelhim (Robert., de Commed. prcem. don. erepta tentarunt occupare lyranntdem. Ex nionrai
t

tnWt.), l*ancirolmn(Pancirot., m]NotH. imper. Orient., procul dwbio nometxi foertint, memoraii a Terttit-
tap. 74), et alros. Genliles igilur lucro semper ducti, R Hnno (TtrtulHan., Apoleget., cap. 35, pag. 457) Gae*
til donati\trffl saepius acciperent, regnamis Cacsaris •K, et Nhtri, et Atbini, id est, Cassins Clemen% Pes*
mortem, ac novi, cito tamen morituri scenam opta- cenniiius Niger, et Albmus, qui moIHi sunl fn Severi
batrt. imperatoris, ut supra Vfdhnus \Supr., eetp. 2, art. 1),
Urgct adhuc Auctor noster eo tempore ipsaque hora imperimn invadere. PuWici ergo hostes etani, et
lianc scenam, mortemque Caesaris ab illis cupidius lfcsas majestatis humante rei.
expctitam, com ipsi acclamabant : Ejusdem quoque sceleris ii aperte convmcntitur,
De nostris annis libi Jupiter augeat annos; qui inter duas lauros, Tcrtulliani adhuc verba sunt,
obsident Ccesarem, qui faucibut ejut exprimemiit pe-
Scd in nostris codicibus el edilis vetuslioribus legi-
taslricam exercent (TertuUian., loc. cil.). Non obscure
inus, ruplamelii forma : De augeat tibi Jupiter
autem loqui videtur de Cororaodo iraperalore, cujus
annot (TertuH. Apologet. cap. 35, p. 456). A l quoquo
%
v i l x non semel insidiac inslructac sunt. Primo euira
modoIegatur,ibi Tertullianus innttit simulatam plane-
Pompeianus, sive ut alii volunt, Quadratus vitae ejus
que mendaccm fuisse hanc acclamationem gcnlilium,
insidialus est, in angusto quodam iniroitu, sicutl ia
qut tum CfcSaris mortcm toto animo appeiebanl. Nec
Dionis Epiloroe legitur (Dion., Epit., pag. 284), aut
ullus ambigendi locus esse videlur, quin simili menda-
tioOvidius AugustoCajsariacclamaverithoccarraine: C * Ammianus Marccllit.us, in amphitheatri cavea
\Marccll. iibr. X X I X , pag. 550), aut quemadmodum
t
Augeal imperium nostri Ducis, augcat annos.
Iferodianus tradidit, tn aditn amphitheatri et obscuro
(Ovid. lib. l Fastor., v. 611.) t

loco (Herodian., lib. I Hist. pag. 472). A t si in hoc

Yerum si haec genlilium aoclamatio simulata planc
amphithcatriaditu plantatxcraiitlaurus, haud diffid-
f u i l , constat sincerissiraum fuisse illud Ambrosii pro
liter iniclligere est cur Conrmodus inier duas lanros
Yalentiniano imperalore , licet morluo, volum : Nec
obsessus dicalur. Ycrmn quia id rigidioribus ctiticis
ego abnuo immatura obiisse cetale, quem noslrce vitw
facilc non probalur , opinalus cst Rigaitius his Auc-
temporibns fulcirc cuperemus, ut de nostris annis vi-
toris nostri verbis destgnari huretum variis (Jdem,
veret qui fungi non potuit suis (Ambros., de Obit. Va-
t
ibid.), teste Herodiano, arboribus ac prrtchra copiosa-
tenl., g 43, pag. 1186). Nos vero olim observavimus
que iauro obsilum, quo, dum pestis Romae grassa-
ibi Ambrosium his vcrbis allusisse ad notatam a
retur, Commodus medicorum consilio secesserac
Terlnlliano solemnem acclamandi formulam. Plures
Non omnino forsitan inepte, nisi Herodianus dixtsset
porro his similcs, quibus longam Coesarum vitam op-
non i b i , sed in amphilheatri aditu paralas foisse
tarc clhnici vidcbanlur, saepius legimus in eorum
... . . . . „ ^ . etdem Comraodo insidias. Quidam ltaque suspicantar
Iibns, qui vttas imperatorum Comntodi, Pcrlinacis, . A. . . . . ^ L . . . .
*\_.4h..n.:_. .it : . o.j i - _ ' D taurut nomine sigiuftcart duo Commodi palatia, inier
P r o b i , Dalbini, aliorumque scripserunt. Sed adire
qtiae insidiator eum aggressus esl. Laurus qnippe, uti
prxlcrea poteris Brissonium (Brisson., libr. I, de For-
observat PliniuSjjamfrtx: erat Cafsarum (Ptm. ffft.XY
9
mul. pag. 95 et seqq.) el Bemardini Ferrarii primum
Hist. natur., cap. 30). Experrde, qna?so, quae ex his
de acclamationibus et plausu librum (Ferrar., lib. II,
tribus expiicationibus libi magis arrideat, ac te pro-
de Acclam., cap. 19, 20 et seqq.). Cxleruin Tcr-
nuntiantem libentcr audiemus. QuaTCumqne porro
tuliianus recte ex dictis coliigit genli!es , qui hujus-
illa sit, evidentissime inde conficietnr hunc vitae Cae-
modi vola de proxiraa imperaloris morle faciebant,
saris insidtalorem fuisse hostem publicum.
reipsa fuisse et iliius et reipublicae hostes publicos,
Facilius hattd dubie explicari possunt haec snbse-
uli adhuc ex iis patebit, quae in sequenti arliculo di-
quentia Tcrlulliani verba : Qui faucibus ejut eipri-
cenda sunt.
mendis palcestrkam exercent ( Tertuitian., ApoiogeU,
ARTICULUS I V .
cap. 3 5 , pag. 437). Nam denuo structae sunt eidem
Majores imperatorum hostes futsse eihnicos prodilores Commodo insidiae, qnibus a Narcisto, athleta, ot ait
f

Cassios, Nigros, Atbmos, et alios, qui inter duas XiphiUnus(Dton.f Epit.,pag. 384etseqq),vel«ienl
4061 DISSERTATIO D. L E N O C R R Y . 1062
seribit Herodianus (Uerodian. Hitt. iib. I, pag. 486 A sanguine conjuncli sumus, quos quidem cupimus
t

el serjq.) , a Narcmo audaci ac slrenuo adolescente , esse incolumes : alia vero tervitutit, cujus jugum ,
sive quemadmcdutn narrat Aureiius Victor (Aur. sublato domino, quilibet servus cito ciiius discutere
Vict. inVila Commod.), validittimo athleta, seu veluti
t exeptat. Tuum tamen ne induxeris in animum pri-
Lampridius testificatur, per alhtetam eum , quo exer* mam de propinquorum salule consultationem Tertul-
ceri sotebat (Lamprid., in Vita Commod^ pag. 315), iiano probari. Non aliud quippe 6ignificat, nisi poste-
eompressis faucibus sirangulatus est, riorem de Cccsarura interitu csse hac longe pejorem.
Addit Tertullianus alios quoque ethmcos esse pu- Omnes enimvero magorum consultationes plane pe-
bliros bosles, reosque majestalis, qui in paiatium ir- nitusque condemnal, ulpote ab Angeth, inquit
rumpunt (Tertuilian., Apologct. cap35 pag. 457)* ii (lbid.) deserlonbus ul supra vidimtis, proditas et
t t t t t

videlicet perduclles sicarii, a quibuscrudeliter occisus a Deo inlerdiclas (Supr. art. 5). t

cst Pertinax impcrator, quemadmodum Herodianus Qors porro non horrcat immanem borum omnntra
(Herodian. lib. UHist., pag. 598), CapHoIinus (Ca-
t perfidinm, qui sub ipta usque impietath eruptione et
pitol, in Vit. Pertin.) p. 318), ac Xiphilinus (Dion.i> sacra fachbant pro satstte rmperaterh. ...ut vota pro-
Epit. pag. 390), litteris consignarutit. Al hi iuqok,
t pria jam edkerent rn atiena, nimtrum imperatoris^ so-
%

Auclor noster, omnibus Sigerih alqne Panhenih auda- ]; temnitate et exemplum alque hnagirrem spei suce inau-t

ciores (Terlullian. loc. cil.) a qotbus scilicet occisus

t t gurarent, nomen principis in corde mutantes (Tertul-
fuit Domilianns iroperalor, sicut ahbi ostendhnus lian. Apologet.y c. 33, p. 459), id est, licla prorsus
t

(Dissertat in Luc. Ccecil., cap. 6, art. 2). Quapropier pre salute imperaloris^ ac vera pro iilius morte, ct
t

nihil nobis superesl observandum, nist ea Teriulliaui proxime ejus successore vota nuiicupantes, iilius no-
verba plane incorrupta non vidcri. In aotiquioribus men ore tenus, aiterius autem intimo corde appella-
enhn nostris codicibus habetur lot Si§erns tn qui- bant? Quid autem hac perfidia magis deteslandum ?
t

busdam edilionibus, Stephanis; haud dubie, qnia Mirart itaqHe satis non possumus temeritatcm eth-
Suetonius (Sueton. lib. VIII, in Vila Domkian., $ 17)*
t nieortim, qtti cum tot exemplis hostes publici, et Isesae
nulla Sigerii facla menlione, narrat DomitiaRum p r i - majeslatis rei fuerint > bujasce critninis Chrislianos
mo quidem sauciatum fuisse a Stcphano, ac postea a plane mnocenles impudentissime accusabant. Nuiius
Ciodiano, Parthenio et Salurio interempiuin. Sed eftimvero inter tot perduelles hostesque publicos
diclu difficile, cur ibi omissum fuerit nomen Sigerii, christiatitts unquam deprehensus est. Quocirca ad
cujus diserle memitiit non modo Xiphilinus (Xiphil., Scapulam Africae praesidem hacc TcrluUianus nosler
epit. Dion. pag. 335), verum etiam Martiaiis duobus
t scripsit in verba : Chca majestatem imperatoris infa-
Jiis carminibus : i ; manmr. tamen nunquam Atbiniani, nec N'tgrieni 9

Et sacro decies repetis palatia clivo vet Cassiam invemri potuerunt christiani; sed hdem
Sigeriosque modos, Partheuiosque sonas. ipsi, qui per genios corum sicut supra ostendimus, in
t

(Martiul. lib. iv, epigram. 79.) pridie usque juraverant qui pro saiute eorum hoslias et
t

^aleat ergo Heraldi conjeclura, qui primum quidem facerant et voverant, qui Christianos scepe damnaverant t

iiuspicatus est in Terlulliani lexlu iegendum Sergiis, hostes eorum sunl reperii. Christianus nullius esl hostis 9

e t meiius, uti ipsc ait, deinceps consulius, Chcereis, nedum imperatoris, quem sciens a Deo constitutum,
sut Corneiiis. Nam his lcctionibus adversalur nostro- necesse est ul et ipsum diligat, et revereatur, el honoret,
^rttcn melioris nolae codicum cotifirmata Martialts alio- el salvum velit cum toto romano imperio ( Jdem lib. y

rumque testimonio auctoriias.
PraHerea Terlollianus asseverat illes ettam pu-
bHcos hosles esse : Qui nunc scetestarum parlrum
todi aut plausores quolidie revelantwr (Teriuiiian.,
Apotoget. cap. 35, pag. 458). E l eerie jam a tiobis
t
supra (Supr. cap. 2, art. 2) annotatum est his ver-
t
feis designari Albianae factionis censcios fautoresque* |
q n i in Severi imperatom pemiciem conjuraverant.
ad Scapul., cap. 2). Sed haec satis a nobis supra
expianata suni.
Tam vera itaque eranl Christianorum pro impera*
torum saiute, quam falsa gentilium vota, ac tanlo
studio et honore imperatores colebant, quanto iidem
ethnici odio eos prosequebantiir. Eienim pietas et re-
ligio et fides, inquil Anclor nosler, imperatortbus de-
bita non in hujusmodi officih consistit, quibus hostili-
t

Pienius quoqoe illud ibi enucleavimus; qnod Auctor tas magis ad velamentum sui polesl fungi (ldem Apo-
t

noster adjecit: Eadem oficia dcpendunt, et qui astro- loget. cap. 36, p. 460), id e s l , quibus religio sub
t

iogos et aruspices et anguret, et maqot de iketarum

t
cepiie consultant ( Tertullian. toc. cxt.). Cur enrm
eos tanta curiositate consulebant, nisi quia aut
cogitabant de futura Caesarura morte, quam certe
umbratili falsac pietatis larva potest peihdum, hosti-.
t
lemque occultare animum. At pictas et religio rcsi-
det in iis moribus, quibus civilitas tam vere in impe-
ratorem quam circa omnes habet exhiberi. Ita quidem
t

ctipiebant brevi tempore futuram. Nam conlinen-
ter rlle dixit : Non ea mente de charh id est*
ctmsanguincis alque parentibus , contuthur, qua de
dominis (TerluHum., loc. cit. pag. 459), quos sincert
ex YVoveriano codice, et quibusdam recenlioribus
t
editionmus. In antiquioribus vero , et nostris codici-
btts manuscriptis legiltrr, iis moribus, quibus divinitas
imperat tam vere quam crrca omnes, eic.(lbid.). Non-
t y

non drligirotts. De primis siquidem turiosa tst ait ne aoiero tot vetustioris mcliorisque notae codictim
t

J i l e , soiUcitudo sanguinh, boc est* iHorum, quibus auctoriias majoris, quaro unius Woveriani, est pon-
 4063 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM 1064
deris ? Ncque dixeris nomen civilitas quo civium so- A liquioribus edilis legimus, de pravidentia et modestis
t

eieias el concordia significalur, magis couvenire publica. Sed non ita bene , quando quidem Auclor
Terlulliani proposilo. De moribus cnimvero loquitur noster declaral prohibcndarum faclionum hanc caus-
a Deo imperalis, quibtts religio et pictas iu impcra- sam csse, ul modestiae publicac providcatur ac consu*
torem omnesijue alios exhiberi debet. Nam inde lalur. Modcstia vero a latino Oralore sic definitnr:
eliam evidentius dcmonslratur Clirislianos, qui Dei Scientia earum rerum, qum agentur aul dicenUw loco t

sui legibus non parere nefas ducebant, sincero animo suo collocandarum. Itaque videtur eadem vis ordinit H t

imperatorem bonoravisse, ac proiude nec bustes collocationis fore... Sicut modestiahcec quam inlerpre-
t

fuissc pubiicos, nec rcos lacsac inajeslatis humanac. tamur ut dixi, scienlia sit opportunitatis idoneorum ad
9

agendum temporum (Cicer. lib. I deOffic. paq.l%

9 t
•ATJCULUS v.
lin. 47 et scqq ). Eo aulem sensu iiouieit modestix
Quce tint UUcilce factiones, ac quantum ab eis discrepetsumptum videlur a Tertuiliano nostro, qtii itlcirco
pia vivendi ralio Christianorum qui immerito factiosi malas factiones vetitas csse astevcral, nc turbato or-
t

dicebantur, quia spcctaculorum fugiebant voluptates, diue rerum, loco et tempore agendarum aut dicenda-
tamque licitat sectabantur, quam uliis prohibitis Epi~ rum, civitas scindalur in paries. Nam ea divisio ac
curei et alii indulgebant.. B dissensio inquietat uti loquilur, sive perturbat tontt-
t

Nullis unquam ralionibus, etiam validissimis, se- tia id est, geuerales omuium ordiuum coelus, et
9

dari poluitimplacabilegeiitilium iuChrislianos odium: concilia (Tertullian. Apotoget. cap. 38, pag. 404),
t

scd magis inagisque clamitabant illorum factionem, hoc esl, illorum parlem congregatam. Lxlius enitn
et imperatoribus et reipublicae plane contrariam , Felix ab Aulo Gellio citatus : Is, inquit, qui non nni-
evellendam esse radicilus. Non obscure autem Ter- versum populum , sed parlem aliquant adesse jubet, non
tullianus inuuit factiouis nomen iu bonam malamque comilia non concilium adhibere jubei (Gell. lib. XV
9 t

parlcm accipi (TerlnUian. Apologel. cap. 38, p. 464).

9 t Noel. atti. cap. 7, pag. 847). Turbat etiam citrifii,
t

Festus quoque, Factio , inquil, el factiosus initio quibus oliin sacerdotes, ul Varro observat (Varr. t

honesla vocabula eranl. Unde etiam factiones hislrio- Ub. IV deLing. latin. pag. 51), res diviuas, ct senalos
t

num et quadrigarum dicunlur. Modo autem nomine fac- humanascurabant; tttrbat conciones sivc publicasjpa- t

tionis seditio, et arma vocanlur (Fest. de Signif. verb. tronorum oratioues, et ad eas attdiendas hontintnncon-
t

cap. 2 , ad v. Factio). Circensium etiam factionuin, venlus ;deuique lurbM spectacuta, circensium aliorum-
quas ethnici malas esse non putabant, ineutio sa>pius que ludoriim puhlicorum, uti paulo antea diccbarons.
facta est in Suelouii (Sueton. lib. V , de Claud. § 5 ,
t 9 At eaoronia, pergil Terlullianus, tunc polissimnm
et lib. VIII, de Dom. cap. 7), Cassiodori (Cassiod., lib. Q timenda erartt, cumjam el in qucestu habere cmoitscst
9

III Variar., epist. 41, pag. 56, col. 2), aliorumquc l i - venalem et mercenariam violentiw suce operam \Jcrtsl-
bris, et diversis iuscriptiouibus. lian. loc. cit.) ad excitandas advcrsus impcratorcm,
t

Tertullianus itaque ctluiicos gravissimis hisce ver- qtiemadmodum animadvcrtimus, lurhas atque sedi-
bis castigat: Proinde nec paulo lenius inler licitas fac - tiones. Contra illum quippe conjurati, alios perditos
tiones sectam islam Chiistiatiorum deputari oporlebat, homines pretio ac mercedc in partes trahebanlsuas.
a qua nihil lale committitur quale de itlicitis faclionibus
t Nihil autem lale, vel quid his minimtim simile a
timeri solet (Tertullian. Apologet. cap. 3S , p. 464). Christiauis tiroenduin cral. Priroo enim in publicis
t 9

Ileraldus autem coutra omnium, sive editorum, sive
mauuscriptorum codicum reclamationem legendum
aitguratur i///ci/as,noii vero ticitas facliones. Non enim
alitid, inquit, sibi Tertuilianus voiuit, nisi leuiorem
suis synaxibus nihil agchalur, nisi piuin, et sanclum;
atque i b i , sicut alibi, Deum tolo cordo orabant pro
imperatoribus, tranquillo imperii slalu, prosuisini-
micis, ac caeteris omnihus. (Ibid. cap. 59, pag.M8).
t

viileri quorumdam ethnicorum senlentiam,qui existi- Qiue quidem omnia jam a nobis abunde deinouslraU
inabantCbrislianorum sectam legibus,coulra facliones sunl (Supr. cap. 1 i , art. 3, et cap. 21, art. i).
t

promulgalis, probiberi; in boc tamen illos errasse, Sccundo his ab omni ambilionc, ac dignitatum,
quod hanc seclam in factionum illicitarum numero D honorumque cupidilate prorsus abhorrentibus, sive
collocabant. Sed quid audeas conlra unanimem codi- ut Auctoris nostri verbis tilamur, nobis abomni gloria
cum omnium consensum? Quid vcro, si transposila el dignitatis ardore frigentibus nulta est necessitas ccttut
sil particula nec, aut refcrerida ad nomen licitas, ita (Tertultiau. ibid.) id esl, ut memoratis ctbnicorum
9

ut sit hic Auctoris nostri sensus : Ethnici falsissimc coetibtis intcrsimus, ubi dignilates, magistraius, et
Cbristianos hostcs publicos cssc clamabant. Nec paulo honorum insignia cupidis ambiliostsque tribui sole-
lenius ii cum illis agebant, a quibus numero adscri- bant. Ad haec vcro, ab actibus publicis alieni, unam
bebantur non licitarum faclionum , quibuscum nibil duntaxat agnosciinus oranium homiuum retnpubli-
hbcbanl commune, et a quibus nihit tale commil- cam , videiicet mundum , quem tranqiiillum el pa-
ti.ur, quale de ilticitis factionibus timeri solet (Ibid.). cattira optamus. In unam igitur pariem non magis
Quo auteni modo sectam Chrislianortun noij esse inclinati quam allcram, procul ab omni omnino tur-
illicilam probaverit, consideremus : Prohibendarum bulcnla, seditiosa, et iliicila factione absuraus.
9

aii, factionum caussa de providentia constat modestia PraetereaChristiani pubiica ethnicorum spectacula,
publicce ne civitas in partes scinderetur (Ibid.). In an- quae frequentissima factionura incitamenla erant,
9
4065 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 4066
plane pcnitusque fugiebant el delestabantur. Non A csse voluit se banc emendationem nb iis collegisse,
aliam quippe illa babent originem, nisi de supersti- qtii Fuldensem codicem viderant. Sed etsi rcs ita se
tione, uli a i l , sive impio falsorum numinum cullu, habeat, numquid idcirco unius Fuldensis iibri aucto-
sicnt alioipsein libro fusius et singulatim demonstrat. rilas cacteris omnibus, quorum plures longe velustio-
Recle ergo in Apologetico suo banc inde elicit con- res sum, dcbuit anteferri? Nonne ea verba, si nomen
cltisionem : Nihil est nobis dictu, visu auditu, cum chrisliance, quemadmodum diximus, tanquam super-
9

insania circi, cum impudicitia theatri, cum atrocitate tluum ademeris, Auctoris noslri proposito ac menti
arence, cum Xysti vanitate. Atqtie iia in omnibtts ma- satis beile conveniunt ?
nuscriptis codicibus, et antiquis editionibus : sed a Eum enimvcro in modum argumentatur : Cur
Rigaltio ejusque sequacibus haec verba dictu, visu, christianis non iiceat, qtiam honestam exislimant,
auditu, sublata sunt, an rccte, te judicem appello. Ea sequi voiuptatem, cum epicureis licuerit il.am scli-
enim genuina et consuitissime ab illo addita sunl, ut gere, quae praestat unimi cequitatem, sive potius aequa-
ostcnderel hxc spectacula ideo aCbristianis devitari, bilitalem el tranquillitatem, qiia) nullo utolu inju-
quia praeter idololatriae crimcn nefas ducebant iliici- cundo, nec amplis negotiis lurbetur? Nam summa, iti-
tas dictu, visu, et auditucapere voluptates (Tertullian. quiebat Cicero, voluptas est, ul Epicuro placel, nihil
d o l e r e
loc. cit. et lib.de Spectac, cap. Qet 7 et seqq.) Quam B (Cfcer., Ub. I de Finib. pag. 4 5 , lin. 28), vel
9

atttcm istae noxiae ac pestiferae essent, his disces ejus siculi tradidit Theodoretus, ea voluptas, quae omne
verbis, quibus illas alibi appellat: Solemnes volupta- curarum fastidiique genus ac proinde ampla negotia
excludil (Theodoret., serm. 12 de Vit. Beat. pag. 675).
tes circi furentis, et cavece scevienlis, et scenoe lascivienlis 9

(ldem lib. I advers. Marcion. cap. 27). Alibi vero :

9 9
Si aulem hic ipse est Tertulliani sensus, in ejus textu
Peril et fidelis elapsus in spectaculum quadrigarii
9
scribi debet nec non vero, et ampta negotia, nisi boc
9

furoris et gladiatorii cruoris, et scenicce fcedilatis, et nomineea negolia inlellexerit, quae amplitudine sua
xysticas vanitalis (ldem lib. de Pudicit. cap. 7).
9 9
nullam commoveiit animi perturbationem. De ilia
Sed de his plura in libro de Spectaculis, nosque in porro Epicuri sectatorumque ejus opiuione alibi, nec
bac et aliis dissertationibus nostris. semel disputavimus. Tertullianus porro ex his omni-
Ohjiciebant lamen gentiles vei eo ipso nomkie bus ralionum momentis recte concludit Christianorum,
pndiibendam damnandamque Christianorum sectam, qui illicilas genlilitim voluptates repudiabant, seclam
quod illi caelerorum hominum coetus adspernareniur, non esse factionem iilicitam ac prohibcndam, sed
ac publicorum spectaculorum oblectamenta, quibus optimam sane etaliisomnibuspraestantiorcm. Contra
im eratores, antiquioresque humanae leges favcbant,
4
vero factiosi plane et seditiosi erant gentiles, qui, ut
non secus ac pestem publicam devitarent. Sed his C articuiis superioribus vidimus, imperatores suos scur-
Tet lullianus rcspondel:Esto lam licitae, qunm nefariae, riii dicacitate, conviciis ac contumeliis paiam inse-
siul hae voluptales : Quo vos, inquit, offendimus, si quebaiuur, mortem eorum optabant, contra ilios
atias prcesumimus seclamurque voluptates ? Quid vero, conspirabant, vioientasque eis iuferebant manus.
si oblectari novisse notumus ac omne respuimus vo-
9
[CAPUT X X I I L
luptatis.genus? Certe nostra injuriaest, si forte non Christianos publicarum cladium non esse caussam.
vestra (Idem, Apologet., cap. 58, pag. 467), boc cst,
ARTICULUS PRIIIUS.
nobis laniummodo damnum infcrimiis, nequaquam
Quoe sint publicce clades, quarum Christianos auctores
autem vobis, nisi forte et vestrum damniim s i l tam ne-
esse tam scepe quam falso ethnici conquerebanlur, ac
tiriis vos tolos dcdere voluplalibus.
quomodo Tertullianus eos refeltat.
Neque urgeatis ea nos reprobare, quce ptacent vobis
(Ibid.). Non diflitemur eniin, imo inde gloriamur. Observaluma nobis fuilin superioribus dissertatio-
Scd quid vestra illtid interest? Nonne eliam nec vos nibus nostris (Disserlat. in Arnob. cap. 6, art. 1 et 2),
noslra delectanl? Si ergo noslras i.citas cadtasqtie nullam ftiissc crimiiiaiioncm ea saepius repetilam,qua
dclcclatioues repudialis, cur vestras planc lihidino- ethuici conquerebantur Chrislianos omnis sicul ait9

s;»s, atque homine rationis compote prorsus indignas, D TertuIIianus pubiicai ctadis omnis popularis incom-
9

rejicere nobis non liccbit ? modiesse caussam. Taederet nos saue cramben tam
Prosequitnr Tertullianus, illudqtie confirmal Epi- saepe recoctam, iterum recoquere, haitc rursus re-
cureorum cxemplo, quod his totidem codicum nos- fellendo insulsara oranino argumentationem, si ethni-
irorum verbis proponit : Licuit Epicureis aliqnam de- cos illam lam ineple oblrudere aliquando poeniluissel.
cernere voluptalisveritatem, id c s l , aniuu aequilalem, Sed homines vesani, immaitique in Cltristianos odio
ct ampla negotia christianai (Ibid.). Eadcin quoque in furentes, vix aliud ad perdendos Chrislianos hac ca-
antiquis ediliouibus babentur, si tamcn excipias ulti- ltimnia aplius excogitasse arbitrabanlur (Tertullian.
nium nomen christiance; qtiod quidem librariorum Apotoget., cap. 4 0 , pag. 479, ettib. I ad Nation. 9

o cilantia adjectum nemo sane negaverit. Yerum R i - cap. 9, pag. 57i).Quamobrem Tertulliauum nostruin
fcQltius, uli supra monuiinus (cap. 3 , art. 4), haec sequamur, ac quid eam exponendo, alque cverlendo,
tautuin retinuit : Licuit epicureis aliquam decernere aut singulare, aut paulo obscurius dixeril, enucleare
vutuptatis veritatem, eaque loco suo mota istis praepo* tenlcmus.
suit: Quo «04 offendimus. Nos autem ibi monitos A Romanis aulcin sic ille ordilur : Si Tiberis
T B R T U L L U ^ i I. (Trente-quatre.)
«067 1N T E f t f ULLIANI APOLOGETICUM 1068
ascendit ad mctnia (Ibidem), aat n l alio in libro ; Si A sit? Ubi tunc Chrittiani, tttm M Romann tot histo
Tiberis redundavetit, id est, §\ mmram exundaus, laborum suorum subministravil (lbid. cdp. 9, p. 571)?
9

Urbts mcenibirs, ac terraram etiam fetlilitati nocuerit;
corrtra vero, Si Nilut non atcendit ad arva, nee agros
sobta inundatione, sive ul eanit Yirgilius :
. . . . Nigra non fbecundal arena.
(Virgil., lib. iv Georg. v. 290.)
Praeterca si cceium, addit Auctor noster, stelit, sive
ut postea, cum ab imbribus cestiva hiberna suspendunl Christi orlum plurimis terrarum rnundetiombus st
(Tertutlian., toc. cil.); Ct ibi coeli nomine quid dcno-
tet, si postuies, tibi respondcbimus his Tullii verbis :
Quibus autera cxemplis baec demonstraverit, cum sine
aliqtia explicatione prajlerirc non p6ssirrius, ad ea
singillatim exponcnd.i, si ptaCet, aggredianrar.
ARTICCI.US 11.
Quomodo Tertullianus demonttret Ghristkmos uUt
publicarum ctadium non etse auctoret, ema ank
motibns pessum abierunt Biera9 Anaphc, Delos, Rhs-
dos Co item major Asice, vel Africm pars, et evc-
9 9

Ccelum hoc in quo nubes , imbres ventique coguntur tum mare Corinthium, atque ex Lucania Italim ab*
9

(Cicer., lib. II Tuscul., pag. 122, lin. 44); ex boc scissa facla est Sicilia , omnetque hominet ctut*
ccelo si imbres opportuno byerais vel aestalis tempore elysmo non tauium campettri, ted umverseh perit-
ntm effraant, terramque non reddant fertilem; quod runt.
Cypriamrt teftullianum sccutus, boc ita expressit: 6
Cum dkas pttirintos conqueri quod imbres et pluvias Nullo certe valtdiofi argumehio probarl potest
terena longa tuspendunt; et alibi : quando imbrem nu- Christianos attclores non esse pirbtlcarum dadium,
bila serena suspendunl (Cyprian. tract. ad Demetr.; qunm plurimafhm exemplis, qtiae anie ChfUii orlum
ti Ubr. de Mortatit.), ilero si terra movit, ejus- conligerunt. Atqui millus , qiti vel prlmofibtB digiiis
que irtsolito motn oppida corruerint, aut ejus historias vetcfum temporura a*iiiglt, ignorare potest,
Maiu absorpti sint homihes, uti paulo post vidc- quam freqneutem iilarum mentioheni scrifttores ple-
bimus; denique si fameset lues (ibi supplenduui sai- rique omrres fecerint. Parum ifjtque necesse vide-
viant,atque grassentur); atit u i alibi clarius : Si fames haiur phira hujosmddi exempla n Te*rtafli^no con-
aflhml (Tertullian. Apologet., cap. 40 , p. 480 ct lib. I geri, nisi ad contefendam genliliom pervicaclarn pro-
ad Nation., cap. 9, pag. 571); in his, inquit Terlul- fetenda esse ceftsiiisset. Ea itaque a nobis discutienda
Kanus, omnibus pdblicis calamllallblis, uaa omiiium stmt, tura ptopter diversas codicura lectiones, quibos
gentilium voce, Christianos ttd tediiehi, acctamatur ptopria noraina deformantur, ttim' prop(6r quasdam
t

(Idem. Apohget., ibid.). Sed hoc ullimum vetbum,

9
difflcultates, qarc nonnulis negotium facessere pos-
quod in nostris codlcibus maftuscriptis et autiquis srml.
edittonibus reperrtur, a Rlgnltio amputatum est. A t C Primum autctti Cxemptifm hfs in Rigallii editione
etiamsi absit, sufeaudiri utique debet. Illa vero accla- verbis propomtut: Legimus Hierannapen, ei Delon,
mfltio, de qua nos supra cgimus, in circo poiissimum et Rhodon, el Cb insulas muttis cum mittibus homhim
fieri eonsueverat. Yerumea sola, quanlumvis iniquis- pessum abiisse ( Tertullittn. Apologet., tdp- * » 5

siina, rapiebanlur christiahi, oc confcslim Iconibus pag. 3 6 ) . At Ifi nostris dcmplafibus sCrtpW
aliisque belluis devorandi exponebantur. Teflulliamis est : Dieranaitpeam, el Deton, et Rhodon, et Cho, ex-
vero illain tribus lanlum his verbis irridendo, cxplo- cepto lamen tmoexemplati, in quo habettrf, Ri^nt
d i t : Tantos ad unum (tbid.) perinde ac si dixisscl: pean, in Bongarsiauo Iherrapean, in uno Yalicano
t

Papae ! Numquid pulatis infinilam propcmodum, Mieramapeam, et ift altero itidcm Yaticano tfier&N*
sicut antea observabamus , curislianorum multitudi- pceam, in Fuldensi Hlerearranda penes, in editis
nera exponi poluisse leoni unico, atquc ab illo devo- antc Rigallhirn Hierapotis, sed mendose. Non enitn
rafi? haec urbs cecidisse perhibctur anfO cbrtslianft reli-
Tum post haec ilie gfavibus rationum ihofneniis gioriis prlfflOrdia. Cernis cefte quantuin et quam a
demonslrat nihil falsids flngi potuisse, quam Christia- longo tempore hic locus corruptus tmttt. In htffo
nos publicarum, aut aiiarum calamitatum esse auclo- lamen ad Nationes aperte legituf, BUfennop^n^el*
r e s : Nam ante Tiberium, inquil, Id est ante Chrisli 1) phos et Rhodos, et Crela Insulce mutlls cuni milhtist
t

adventum , quantaj ctades orbem et Urbes ceciderttnthominum pessum ierunt (Idem , tib. I ad Natton., c. 9>
(Ibid.) ? Nofi eo autetn sertsu dixil aitte Tiberium, pag. 54, ed. Rig.). Sed haec verba diflicattatem neqot
quo signiflcet Christum non amea in buttc mundum tollunt, neqtie eliam minuunl. Nec magis sana sunt
venisse, sed advctituhi ejus mundo patefactum cum hasc ejusdem Tertulliani dlio In libro verba : ^ s *
HIc, regnante Tiberio, ediditmiracala, suamque Ec- jam Delos, RHene, Samos (ldern, tib. de Pott., &h
clesiam fundavit. Nam in libro ad Ndtiones: Principe, 2). Ptures qaippe ibi pro RHene, legendam vo*
ait, Augusto nomen hoc ortutn e$H; Tibetio disciplina luttl, Batetm tametsi Plinitis (Plitt., tib. l f M ;
9
%t

ejusilluxit (Idem, lib. IadNalion. tap. 7, pag. 567).

9
Hist., cap. 12, pag. 456) alriquc Rhene insul^mcmt-
Qoocirca illc postea dixit : JEtalis nostrce nondum nerint.Yideamos ighur utruni alluTidead
tx
f^
anni trecenti, quantce clades ante id spatium supra dum illum obschfum et corruptuin Tmultiani 1°***
universum orbem ad singutas urbes et provincias cecide- luminte aliquld muluari possfmus.
runt ? Quanta belta externa el inteslina ? Quot pestes, Primus autcm fiobis occurtit PrihitfS, mot f* ^ w

fames, ignes hiatus motusque terrarumtecutumdiges*

t ubi de locis, tinde fnatia recessefftr*tf et eiut»
1069 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 4070
sulis disserit: Claree inquit, jam pridem insutce Detos A jam probalum dixeris Clirislianos publicarum cahmii-
t

et Rhodos ntemorim prodanlur enatoe. Posiea mihorcs tatutn cntissntn nou fitisse, lcque aliis adliuc probari
nltra Melon Anaphe; inter Lemnum el Hellespontum, non lacdeat. Pergil atttcm ille, e l a i t : Mare Corin-
Nca; inter Lebedon et Teon , Hanelo; inter Cycladas thium terrm motus ebibit (Tertullian. lib. de Pall. t t

olympiadis 435, amvo qnarto, Thera et Theresia; inter cap. 2 ); et in libro ad Nationes : Terrce motu mare
easdem post annos 450, Hiera eademqne Automate Corinihium ereptum est. Opinantur nonnulli eum ibi
(Plin. lib. II ibid.y cap. 8 7 , pag. 236). Huc etiam
t ailtisisse ad urbium Elices et Burse ruinam , de qui-
aeeedit Ammianus Marcellinus, ubi mototim terrae btis rursum Piinius : Pontus abstutit Eticem ei Buram
eausas invesligal : Brasmdtice, arl, qui hunium moles- in sinu Corinthio, quarum in alto vestigia apparcnt
tins suseitantes propellunt immanissimas moles, ut irt (P/in., iib. II Natur. Hist., cap. 92, pag. 259).
Asia Detos emersit, et Hiera , et Anaphune(Mareetl. Plura si velis, consule Slraboncm (Slrab., lib. I
t

Hb. XYII, cap.l, png. 456). Yidesne inltis locis me- Geogr. pag. 59), Pausaniam (Pausan. , tib. YII,
t

Mforari Delon, el Rliodon, quemadmodtim ab ipsomet
TeTtttlliano? Nonlie autem suspicioni locus dalur
ex duabus aliis insulis Hiera et Anaphe , sicuti P l i - qui canebat:
nifls, vel Hiera et Anaphane, ut Marcelliuus scribit, Jj
factum fuisse ab imperiti* librariis corruptum illud
voeabtilum Hierannapen. Yerum iis facile ccdemus,
qui meliora suggesserint.
Stiperest ultima insula a Tertulliano nominata Co
pag.ZiZet 254), Senecam (Senec, lib.Vl Nalur.
Qucest., cap. 23, pag. 893), ac missis aliis, Ovidium,
Si quaeras Ilclicem et Buram, Acheidas urbes,
Invenies suh aquis; et adhuc ostendere nautae
Incliuaia solent cum mceuibus oppida «uinmis.
(Ovid. Metamorph. lib. X V , v. 293, etc.)
At paulo antea ille non quidem de urbibus, sed de
%

terris, quas Auclor nosier nominavit, hosce fccit

vel C7/o, ut in nostris codicibus, ac jam cilato libro
versus :
pfimo ad Nationcs, atit Coro, veluli in antiqiiis edi-
Yidi ego, quod fuerat quondam solidissima telius,
ttonibus, vel Coon sicut in edilione Heraldi. A l P a -
9
Essefretum, vtdi factas ex sequore terras;
melius corrigendum autumat Coo; qtiia in Eusebii E l procul a pelago conchae jacuere mariua?,
Et velus inveuta esl in moniibus ancbora suromis.
Cbronico legimus: ininsula Coo terrce motu pturima
conciderunt (Chron. Euseb. ad. 38 ann. Augusl.). t
Yidesis quae In srtperiore disserlalione a nobis iri
Non omnino forsitau male; nam Slrabo mentionem Arhobium annotaia sunl (Dissertat. in Arnob. cap. 6, f

facit insuke W&t (Slrab. tib. II Geogr., pag. 424, et art. 3). Sed arguet aliquis hxc ad Terlulliani pto-
t

lib. X , pag. 489), sicut et alii. Yerum quidam nos
monuerunt in Eusebiani Cbronici texlu scriptum , in
Cypro idque Sencccc testimonio cofiArmare nttttntur. £
t P
Denique quidam suspicati sunlTerlullianum scripsisse
Cea, haucque emendationem probari posse pulant his
Plirlii verhis, ex insula Cea anxplius triginta miltia
passuum abrUpla subito cum plurimis mortalium rapuit
posituin non sufficerc, nisi ratione aliqua ostcndalur
mare Corinthium, sicut illc ail, motu terrae creplum,
e l c o l u m l h u i c
; } P»enc sattsfacict jam citalus a
nobis post Senecam Callisthenes, qtri docet urbes
lerrasque ab exundanlibus aqttis posse facile absor-
beri, curri splritus per occulta foramina illapsus, ler-
rain conoutit (Senec. lib. VI natur. Quccsl. cap. 85,
t t

(Plin. tib. II Natur. Hist. cap. 92, pag. 239). Nonne pag. 895). Tum etcnim fit hiattts, qtio omnia absu-
t t

autem huic conjectttne roboris aliquid inde accedel, muittur. Quapropter idem Scneca rorsus dixit :
quod postea idem Plinius observat Cos, a Staphylo Vasla concussio duas suppressit urbes Helicem el Bu-
Ceam appellari (lbid. lib. V, cap. 9)?Sed cerlius rim. At Buris et Helice islhmi Peloponnesiaci, seu
t

procul dubio id stabilietur, si probari possit Terlul- Corinthii, urbes erant, quae aquis mergi non polue-
Iianum ad Plinii respexisse libros. runt, qitin simili casu mare Corinthium absorptum
fueril. Non loium tnmeii ahsorptum est, sed duplex
At certe ad eum coilineasse videtur cttm d i x i t :
effecit mare de «juo Ovidius:
Memorat Ptalo majorem Asice vel Africce lerram
Atlantico inariereptam (Tertultian., Apologet. cap. 40, Quique maris gemini distinet istbmus aquas.
t

(Ovid. epist. 12, v. iOi.)

pag. 481). E l alio rursus inlibro: Ptaio memoral nifl-
jorem Asiam aut Africam in Allanlico mari mersam 1) Et Lucanus :
(lib. ladNalion., cap. 9, pag. 571). Scriptum siqui- Qttaliter undas
Qui secat, et geminum gr3ciles mare separat tsthmos,
dem ab eodem Plinio vidimus ; ln totum abstulit ter- Nec palitur conferre fretum, si terra recedat
ras primum omnium ubi Allanticum mare esl si Pta-
t t
Ionicum iEga^o frauget niare
t

toni credimus immenso spatio (Plin. tib. ll Hist. (Lucan. lib. n, i». 99.)
t t

nnlur. cap. 90, pag. 238). Cilatus porro ab titroque

t
Omnibtis porro ea ccgnilu longe faciliora stint, quac
Platonis loctis in e}us Timaco invenilur (Plato. Tim. Tcrlullianus subjunxil: Vis undarum Lucaniam lta*
t 9

tom. \\\ pag. 25), quemadmodmn alibi observavimus

t
lice abscissam in Sicilice nomen relegavit (Terlullian. t

(Disserlat. in Arnob., cap. 6 , arl. 3). CaMerum etsi Apologet. cap. 40, pag. 481). Paulo autem fusitts alio
TertuIIianus nihil unquam de Pliuio haec scribendo in libro : Itatice quondam lalus Adria Tyrrhenoque t

coguasscl, non minus lamen inde confinnalur, quod quassantibus mediotenus intcrceplum, retiquias Sici- t

ille alibi adhuc repelit in Atlantico mari adaequatam liam facit cum lota illa plaga discidii contentiosos
t

Libyam aut Asiam. cequorum coitns angustis relorquens novum vitii mari 9

8ed eura adhuc scquamur, nisi tot exemplis satis induil, non exspuentis naufragia sed devorantis (ldem, f
«OH IN TRRTULLIANI APOLOCETICLM 4073
tib. de Patl. cap. t). Quae quidcm a compluribus A excitatce sunt igne 6cele$ti et hominum armh: de
9

geographis, poelis aliisque memoriae prodita sunt. Sodoma et Gomorrlta exustis, atque itlorum terra 9

Ovidius autem eodem, quem paulo ante citavimus, quce conantur poma ac deinde contacta cinerescmt;
9

loco de Zancle una Siciliae urbe cantavit: de Voisiniis, Pompeiis seu Tarpeiis igne ubsumptii;
f

Zancle quoque juncta fuisse de clade Cannensi post quam Annibal Romanorum
Dicilur Italia?, donec coutinia pontus ccedes raptorum annutorum modio mensus e$t ac dt 9
Abslulit, et media tellurem reppulit unda.
Capitoiio a Senonibus occupalo.
(Ovid. Ub. XV Jtfetomor.t». 290.)
t
Ad alias clades igne coelesti, et hominum annis
Laudatus etiam a nobis Lucanus eadem de tota S i -
excitalas venil Tertullianus, ac Sodoma inqoit, ef 9
cilia, nec semelquidem cecinit (Lucan. lib. II, v. 5 4 5 ,
Gomorrhaigneus imber exussit (TerluUian. Apolcget.
et lib. III, v. 5 8 et $eqq.) quemadmodum Virgilius bis
9
cap. 4 0 , p. 4 8 2 ) , antequam Israelitae ex iEgypto mi-
versibus*:
grasscnt in Palaestinam, ac proiude longe pluribos
Haic loca vi quondam et vasta convolsa ruina, saeculis, prius quam Christiani, ex ilIisorti,venisseni
Tantuin aevi fonginqua valet mutare vetustas,
Dissiluisse feruut, cum proUnus utraque tellus in niundum. Utriusque autcm hujusurbis ruina cer-
Unaforet, venit niedio vi pontus, et undis tissimo sacrae Scripturae teslimonio comprobalor
Hesperium Sicido laius abscidil, arvaque et urbes,
Liltore deductas anguslo interluil aeslu. B (Genes. cap. X I X , r. 2 4 ) . Sed quamvis illud nobisde-
(Virgil., tib. lll £neid. v. 414 et seqq.)
9
essel, cladis illius indicium haud dubium ipsa etiam
Citatis anlein bis versibus Sencca addidit: Sic hac darei, quae uli Tertullianus loqui atuat: Otet adhu
inundatione, quam poetantm maximi celebranl ab llalia incendio terra; et si qua iilic arborum poma conantv
9

Sicilia rejectu est (Senec, tib. IV natur. Qucest. cap. 2 9 , oculis lenusj cceterum contacta cinerescunt (Tertutlian.
t t

pag. 8 9 8 ) . Yidesis Pliuiuni ( P / I I I . , lib. II natur. Hist. loc. cit.). Ila quidetn iu manuscriplis noslris co-
cap. 8 7 , pag. 2 5 5 ) , Staliiim (Stat. tib. III Thebaid. et dicibus ct aliis. Male vero in qttibusdam, oriuntw
t

lib. I Sylvar.) Silium Ilalicnm, Cluverium el alios.

% et cernuntur. Nam eliipsis est, el ibi subnudiendom
Quid plura! Attte Saturiittm aliosque omnes gen- maturescere conanlur. Alio aiitcm in libro: ImpieUu
tilium deos evencrat is, qui totum orbem, sicut ait inquit, ignium mcruit imbrcs. Hactenus Sodoma, et
Terlullianus,ca/flc/j/*wu* abolevil, vel ut Plato putavit nuila Gomorrha, et cinis omnia et propinquiuu ma-
9 t
t

campestre solummodo (Tertnllian. Apologet. eap. 4 0 , ris juxta cum solo moiiem vivit (Idem Ub. de Psll.
9
t 9

p. 4 8 1 ) . Brevius in libro ad Nationes : Totum orbem cap. 2 ) . Verumeiiimvero ttarral Josephus ibiadbue
cataclysmus abolevit (lib. I ad Nation. cap. 9 , p. 5 7 1 ) ; videri reliquias ignis divini, ct quinque oppidoru»
sed uberius aiio in iibro: Adhuc maris conchce inquil, imagiues cineresque renasccntes ex fruclibus, qui
9

et buccince peregrinantur in montibut, cupientes Platoni lantetsi C cdulibus similes, manibtis tameu attacli, in
probare etiam ardua fluitasse (Idem lib. de Pall. fumum etcincrem dissolvunltir (Joseph. tib. V de
t

cap. 2 ) . Nemo cst atitem, qui non intelligat illum ibi Betlo Judaico. cap. 5 , pag. 8 9 2 ) . Quin eliam
loqui de diiuvio universnli, quod in sacro Geneseos Augustinus asserit illud geutilium sciiptorum aoe-
libro describitur (Genc$. cap. VI et MI). Pialonem
t
toriuate corroborari (August. lib. X X I , dt Ocsit.
vcro ibi corripit, qui arbitralus est bujus diluvii aquas cap. 3 , pag. 6 2 9 ) . Si quis vero ;diquem sibi citari
ad summa uoii pt rvctiisse monlitim cacumina, in velit, cilo quidem dabitnus Cornclium Tacituni,
quae, uli ilic somniaverat, pastores plurimi convo- cujus haec sunt verba : Haud procul inde a Mortno 9

lanles, cutn aliis uon feccrc nauliagium (Platon. tom. scilicet mari, campi quos ferunl olim uberes, magnistnu
II, lib. Ulde legib. pag. 6 7 7 ; et tom. III Tuu. pag. 2 2 ) . urbibus habilatos fulnnnum jactu arsi$se et tnenert
t t

Falsatn vero bauc opiitioncin inde Aucior nostcr re- vestigia lerramque specie torridam vim frugiferam pti*
9

fellit, quod in nioniibus inveiitae fueriut conchce et didisse, nam cuncta sponte edita aut manu $ata sist 9 t

buccince sivc buccina, ul ait Pliniu*', qui ibidem ob-

9 herba tenus aut flore seu sotitam in speciem adotesert,
t t

scrvat boc minus esse coiicbartim genus, in buccini atra et inania velut in cinerem vanescunt ( Tacit. hb. V
seu lubx similittidinem(P/i/f., tib. IX natur. Hist. cap. Histor. pauto post init.). Sed elhnicus homo, et saers
3 6 , pag. 3 4 0 , el cap. 5 3 , pag. 5 2 8 ) . At paulo anlea D Scripturae ignarus, hanc fructuuin immaturitatem
Ovidinm cilavimus, qui concbas ct ancboram in sum- otiri stispicalur ex lacus halitu, qtio superfusus terra
mis montibus iuventas fuisse testiftcatur. Atqui gene- spirittis, primum corrumpitur, terramque*deindecor-
ralis illius diluvii tempore iiondttm eranl Saturnus rumpit. Nec rainus erravit Solinus, qui similiter Iranc
aliique dii ab etlmicis deinceps conficli, uli piaue divinae vindictae effectura soli tribuit coeiesti, quo te^
demonstrant urbes ab iis conditoe, aut in quibtts ram hanc taclam fuisse sic enarrat: Longo ab Hiere-
nati et mortui, vei sicuti itt libro ad Nationes nati 9 9$olynu$ reces$u tristis sinus panditur quem de cais
t t

morati el sepulti sunt (Tertullian. loc cit.). De bis tactum testatur humus nigra, et in cinerem $oluto. D*°
porro,ac de deorum et idololatriae origine, iu superio- ibi oppida Sodomum nominatum, aUerum Gomorrhsm 9

ribus dissertationibus disputavimus, et adbuc aliqua apud quce pomum quod gignilur, kabeat licet speda*
inferius dicenlur. maturitati$ mandi tamen non pote$t futiginem intn*'
t 9

secus faviilaciam ambilio tantum extimce cutis ceki^

ARTICULUS III. w
quoe, vei levi pressa tactu, fumum exhalat et fatittti
-
De cladibus, quw ante christiance religionis primordia vagum pulverem (Solin. Polyhist., cap. 3 5 , W« W
4073 DISSERTATIO D. Ll NOURRY. 1074
Posiea vero Terlullianus Sed nec Tuscia, inquit, A Minor porro dilTicultas est de Vulsiniis, sive Yolsi-
jam tunc atque Campania de Christianis querebatur, cum niis, quos alibi (Tertultian. Apologet. c. 24, p. 421) uti
Vuisinios de coeto, Pompeios de suo monte perfudit infra dicemus (lnfr. cap. 27. art. 2 ), Yolsinienscs
ignis( Terlullian. Apologet., cap. 40, p. 485). Rursus nominavil. De his siquidem canit Juvenalis :
aulcm alio in libro : Ex hujusmodi nubito, et Tuscia . Quis timet aut Umuit gelida Praeneste ruinam,
Vulsinios prislinos deusta, quo magis de montibus snis Aut positis nemorosa inter juga Yolsiniis.
Campania $peret erepta Pompeios (lib. de Pallio,
9
Juvenai.. satir. 3,1.181.)
cap. 2 ) . Sed hacc difficultate sua non carent. Nam Oppidum autem illoruma SlraboneappellaturOuMvcov
in lihro ad Naliones legimus : Vuisinios de coeto, quod, sicut ail TeriuHianus , igne perfusum his P l i -
Tarpeios de suo monte perfudit ignis ( Idem, tib. I nius totidemque verbis mcmorat: Votsinii oppidum
ad Natio. eap. 9. pag. 54). Qui enim ihi Tur* Tuscorum nobilissimnm concrematum est futmine.
peii, hi in aliis duobus libris Pompeii vocanlur; la- (Plin. tib. II natur. Hist. cap. 52. pag. 207 ). Tacet
9 9

metsi Tertullianus videatur de iisdem populis facere
sermonem. A l Pompeii uon parum distabant a Tar-
peiis, qui Tarpeium ex septem Romac montibus unum
incoiebanl. De hoc autem nioiite canit Virgilius:
Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,
Aurea nunc, olim sylvestribus horrida dumis.
(Viigil., tib. miMneid. w.347.)
Et rursom postea :
In summo cuslos Tarpeiae Manlius arcis
Stabat pro tcmplo, et Capitotia celsa tenebat.
(Ibid. v. 652.)
' Ovidium ( Ovid. lib. 1 Faslor., v. 79) aliosquc in
tamen ibi quo tcmpore id contigerit: sed persuasum
plerique omnes habent utmmque de eodcm intelli-
gendum incendio,quodante orlos christianoscontigit.
B Inslat adhuc Tertiillianus, alioque notissimo om-
uibus exemplo ellmicos sic urget: Nemo adhuc Romte
Deum verum adorabal, cum Annibal apud Cannas
per Romanos annulos ccedes suas modio metiebatur
( Tertull. Apoioget., c. 40/p. 485). Eccui enim ignota
est Cannensis pugua, post quam victor Annibal, uti
narrat Livius, effundi in vestibulo curice jussit annuios
aureos, qui tanlus acervusfuit, ut melientibus dimidiuni
super tres modios explesse sint quidam auctores. Fama
tenuit quos propior vero e$t, haud plus fuisse modio
9

re satis nota citare nihil necesse est. ( Liv. tib. X X I I I , § 12 ). Sed etsi unum lantummodo
9

Pompeii vcro oppidum crat in ora Campnniae: inodium fuissel, id haud dubie sufficit, ut hosaniiulos,
Haud procul, iuquit Plinius, adspectante monte Vesu- sicutait Auclor noslcr, modio metircutur. Plinius ta- .
vio, alluente vcro Sarno amne (Plin. lib. III natur. men scribit trimodia anniilorum nb Annibaie inissa
Hist. Cap. 4. pag. 327). Plinio suffragmur hisce ver Carlhaginem ( Plin. tib. XXXIII natur. Hist. cap.
9 9

bis Pomponius Mcla : Vesuvii monlis adtpectus Pom- C I • pog. 42 ), lotidemquc Auguslinus ( Augu$t. lib. III
9

peii NeapoiiSy Puteoli( Met. de Sit. orb.lib. U.cap:

9 de Civit. cap. 49).
4, § 65 ). Eadem etiain tradunt Strabo ( Strab. lib. At hic laccre omnino non possumus in Rigahii edi-
V Geogr,, pag. 247) aiiique geographi. Sencca autein tione contra codicuin nostrorum, el antiquorum edi-
non solum liujus urbis situin, sed illius quoque rui- torum auctoritalem iu Terlulliani tcxtu omissum per 9

naursic dcscripsit: Pompeios cetebrem Campanice ur- et scriptum ccede sua. Qua autcm ratione, penitus illc
bem, in quam ab altera parte Surenlinum Sabinianum~ siluil. Quam enim habere poterat? Nonne salis ibi
que liltus, ab altera Herculanense conveniunl, mareque deprehenditur Tertulliaui styltts, el hic ejus seusus :
ex aperto condactum cingit, desedisse terrce motu, vexa» Annibal post victoriam uumcrum Romanorum in
ti$ qucecumque udjacebanl regionibus, audivimus, et praelio occisorum singulatim non reccnsuit, scd mo-
quidem diebus hgbernis nonis februarii molus hic Re- dio per eorum annulos meticbatur? Quapropter jam
9

gulo et Virginio consulibus ( Senec lib. YI uatural. laudalus a uobis Auguslinus : Tres modios annulorum
9

Qucesl. cap. i . pag. 881 ) . Paucioribus landem verbis aureorum, inquil, Carthaginem misil quo intelligercnt
9

Cornelius Tacitus, ubi deNerone imperatore : Motu tanlum in iilo prcelio dignitatem ceadisse romanam,
terrm celebre Campanice oppidum Pompeii magna ex ul faciiius eam cnperet men$ura quam numerus : atqvc
9

parteproruit ( Tacit. lib. XV Annal. iong.post inii. ). J) hinc strages turbw cazlercc tanto utique numero$wns
9 9

Yerum hacc non plaue conducunt ad Tertulliani pro- quanto infimioris, videlicet bominum, quce $ine annutis
positmn, qui liujus urbis excidiuro non teriae inotu, jacebat, coujicienda potius, quam numeranda putaretur
sed igue; nec rcgnante Nerone, sed aiiteChrisli tem- ( Augu$l., loc. cil. ). Scd tc non pigeal liunc Acgus-
pora contigisse asseril. Quapropter si quis illum non tini adire librum, ubi ex hac et aliis ciadibus in elh-
de hoc Pompeiorum oppido, sed de Tarpeia arce, nicos, quemadmodum Auclor noster, argumcn-
cceleai ignc eversa, loculum esse demoustraverit, tatur.
non mullum quidcro reclamabimus. Sed observa, Antiquior sane, sed non minus celebris notaquc
quacso, Pompeiorum urbem iu altero, quam Yesuvio omnibus fuit alia Romanorum ciades, cum Capitotium 9

roonte fuisse positam. Atqui si erumpentibus ex iilo
Yesuvio monle flammis, ante diyulgalam christianaro
religionem aliquaudo exusla est, nonne hoc lanquam
extraordiuarium factum a Tertulliano nostro notari
potuit?
ut rursum TerluIIianus scribit, Senones occupaverunt
( Tertullian. Apologel., cap. 40 ) , sive u l in codicibus
noslris legimtis occnpaveranl. Sed quid sibi, inquics,
vult cum dixit, occupaverunt ? Nonne Livius (Liv.
tib. Y , § 41 et seq.), Augustinus ( August., tib. 11
4075 IN TERTULLIANI AIOLOGETICUM * 4076
de Civit. cap. 22. pag. 54), atque alii, cerie quam plu- A
leviora fuerint incommoda, quibus solebanl boraincs
rimi, constapter assenqit neutiquam expugnalum a anlea affligi ac vexari.
Senonibus papitolium, sed Romam tanlum ab eis Conlra vero etbnici, impendenle aliqua velcxorta
captam? Nihil cerje verius. Quamobrem verbum oc- calamitale magis formidanda, Deum verum comes-
cupaverant, ibi accipitur pro tenueranl obsessum. At- sationibus, ebrietate, stupris, adulteriis, et impiafal-
sorum deorum invocatione irriiabant. Tumenim^no-
qui tunc Salurnus aliiquc genlilium d i i , uli ait Tcr-
tuHiaqus, ab, gmnibus lam obsidentibus, quam obses- lidie pasti, uti Tertullianus eos alloculus aii, ira-
sis colebantur. Christiani igitur, qui lunc non erant, timque pransuri, balneis,et cauponit, et lupanaribtu
neque bujus calamitatis, neque aiiarum quas bacte- operanlibus, aquilicia Jovi immoiatis (Ibid.). Et hxc
nqs retulimus, auctores csse potuerunt. quideru sunt loiidem ejus verba innoslris manuscriptis
libris, nisi quod in eis scriptum est, cauponiis, quo
ARTICULUS IV.
nomine Ju&linus bisioricus ntitur, sed addidit aruhtt
Quam perspicue Tertullianus ostendat publicarum cala- ( Justin. lib. I ) . Eadem legimus in antiquis ejusdem
mitatum auctores non esse Christianos, qui iis immi- Apologetici editionibus, nisi quod scriplum ea, eau-
nentibus, veri Dei misericordiam duris poenitentice la-ponis gperati, sed in aiiis melius operantibus, hoc esl,
boribusimptorubanl;sedgenlUes, W ^rio«,baineis, fi gubministrautibus . Verura Rigaltius
o p e r a i n s u a m

cauponis, lupanaribus operanlibus, aquilicia Jovi nuilo codice citalo, ac propria procul dubio auclori-
immolabant, nudipedalia denunliabant popuio et t tale penilus dclevit priora lixc vcrba, quotidk
nubila de laquearibus exspectabanl. pasli, statimque pransuri. Itane ergo editori licetauc-
Etlinicis inquirentibus qui, nisi Cbristiani, deorum toris sui textum, nulla rationc allata, corrigere, vel
boslcs infefisissimi, pubiicarum cladium caussa essa potius corrumpere? Tertulliauus enim christianos
poierant, rcspc-nelet Tertullianuscam in ipsosmel tan- opponit ethuicis, ostendilque quam diverso utrique
tum gentiles csse refundendam (Tertul. Apoioget. c. rnodo ingruentem publicam calamitatem a se depre-
40, p.487). Etenira: Semper humana. inquil, gens nutte carenlur. Tum vero christiani, inquit, sacco et cinere
de Deo, vero et unico, meruit, duplicem ob rationem. sorditati, nuilura totis diebus capiebant eibum. Elh-
Ac primo quidem, ut inofficiosa ejus, quem cum intet- nici e contrario non exspeclata hora prandii, cibos
ligeret ex parte, non requi$ivil (lbid>), id esl, cum solo antea praegusUibant, inox iautius in cauponis pran-
lumine natflrali ex partc saltem cognovisset illura re- suri. Postea balnearura recreabanturvoltiptaie, atque
vcra existere, nec alium esse posse Deura, noncu- in omni slupro sese in lupanaribus volutabant.
ravit amplius investigare quis ille es6ei, nec proiude Alio praetcrea idololalriae criraine verum irritabant
debila iiii officia, bonoresque debilos persoivere. ( Dcum.Nam, eo repudiato, immolabant aquilicialm.
Secundo, eadem gens bumana atio$ deos $ibi insu- Aquiiicium autem sive aquaelictum, teste Pesto, dici-
per commenlata est, quos coleret. Noo araplius itaque lur, cum aqua ptuviahs remedris quibusdam eiicitur, tl
qucerendo magitirum innocentice (Ibid. ) et scelerum quondam, si creditur, manali iapide in Vrbem dvcto
vindicem, eoderelicto, in idololalriaraeiomneflagitior ( Fest. cap. 20. de verbor. Signif. ad v. Aqualicium).
rum genus sese praecipitetn dedil. Deum ergo elb- Qtiis vero sit manalis Ule lapis, si quaeras, tibi idem
nici, quem recoguoscendo, ac sicut par erat eoleudo, Festus respondebit: Manalem lapidem vocabantpelrm
propitium babere poterant, sua ob crimina iratum ex- quamdam, quee erat extra portam Capenam juxta adem
perti sunt. Non Cbristiani igitur, qui Deura verum Martis, quam cum propter nimiam siccitatem in Vrbeu
cullu debito el piis operibus semper coluere, pubii- protraherent, insequebatur ptuvia statim, eumque quod
carum calamitatum caussa erant, sed ingrata ipsorum- aquas manarct, manalem tapidem dixere (Idem. ad.
met ethnicorum gens, quae illum adsjiernata est, et v. Manuahs ). Siccilatis itaque tempore hunc bpidem
idoiolatria, aliisque sceleribus gravissime offendit. ex Martis aede protrahentcs, sacra faciebant Jovi,baud
Totam aulem banc argumentationam his corroborat, dubie Pluvio, sive Pluviali, qui a Patisania vkm
qujc,orla clade aljqua aul imminenle, ab ulrisque ( Pausan. Hb. II. pag. 64. lin. 44 ), ab aliis toc
christianis et gentiljbus agebanlur. Cum enim ab im- D oppellatur. Unde Tibullus de iEgyplo baec canebat:
bribus, inquit, ce$liva hyberna $u$pendunt foecundes, ut Te propter nullos tellus tua postulat imbres,
paulo antea dixinius ( I b i d . ) , ac desideratos maxime Arida nec Piuvio supplicat berba Jovi.
imbres; el annus in cura est, sive de iilius limetur ste- [TibuU.lib. I, eieg. 7. v. 25rf*6.)
rilitate, autsicut alibiipse loquitur, cum stupetccelum, Ad haec vero, ethnici ilio siccilatis tempore, nudipe-
et aret annus (Tertull., Apolog. toc. cit. et lib. deJej., datia populo denuntiabant. Mos enim illis fuit qtn-
c. 16), (um chrisliani jejuniis aliisqtie durissimis busdam diebus festis aut solemnibus templanudis
poenitentiae lahoribus, de quibus supra egimus pedibus adire. Ovidius enim Vestalia hisce versibtts
( Supr. cap. 14. art. i et 2. cap. 15. art. 4. ), iu&M- celebrat:
%

tam Dei misericordiam grata vi exorabanl. Qno qui-

Forte revertebar festis Vestalibus, illa
dem factum est, quemadraodum ille jure merito ani- Qua nova romano nuncvin juncta foro est
madvertit ( Tertutiian. Apotoget. cap. 4 0 ) , ut ab eo Huc pede matronam midodescendere vidi.
Obstupui tacitus, susiinuique graduui.
teraporc, quo cbristiani vitx sanclimonia et hkoe
(Ovtd.,h.wFastor. §9.)
piis operibus iniquitates saeculi temperavere, inuko
Postea vero quam mortuum Augusti imperatoris cor-r
*077 DISSERTATW D . L E NOURRY. 1078
pus solemui pompa crejwalum esi : Rekqum, u t i A d e r e obruti gentiles, mira pertinacia eedere nun-
narrat Suelonius, legerunl primores equestris ordinis quam volebanl; aed intorta a Christianis tela in ipsos
tunicali, et di$cincti pedibusque nudi$ ac in mausoleo retorquere quoquo modo conabaniur. Si Christiani,
9 9

condiderunt (Sueton. lib. II, in Vit. August. g 400). inquiebant, publtcarum ciadium uon sunt revera auc-
Quidam insuper opinati suni ad hunc riium speciasse tores, cur illorum Deus, si omnipotcns sit et justus,
Juvenalem, ubi degailis Uatris dcum sacerdotibtis adeo tranquiile patitur eos iisdem calamUatibas, ac
haec cecinit: caeleros homuies noxios ac scderatos, vexari, Incdi
• Indesuperbi et opprimi ? Respondet Tertullianus hoc lelum retor-
Totum regis agrum, nuda ac tremebuuda cruenlis
Erumpet geoibus, . . . . queri plumbea plane et hebeti caecutientium homi-
(JuvenaL satir. 6,v.466.) mim manu, qui aeternas summi Dei disposUiones om-
Simili quoque mqdo Seneca scripto tradidit: Cum nino ignorabant (Terlull. Apologet. cap. 41). Nara hic
sistrum aHquis concutiens ex imperio mentitur, eum supremo post mundi Gnem judicio bonos discernet a
aliquis secandi iaeerlos suos artifex brachia atque hu- malis, hosque pro merito sempilcrois aut suppiiciis
meros $u$pen$a mauu cruevjai cum alutua^genibus per
%
aul praemiis afficiei. Interim vero voluit omnibus
viam repeits uiulat (Senec lib. de Vit. beat. cap. « 7 , communia essc hujus vilae commoda et incoramoda :
9 9

pag. 640). Sed hic, sicut Juvenalis, de iis potius dis- B ut pari inquit, consortto omnes experirentur(lbid.) *ui
% 9

serit, qui genibus nixi gradiebanlur, quara qui pe-
dibus nudis ihant in templura, ubi deos stios preca-
renltir. Ilagis igilurad Terlulliani proposiiuro citata
Ovidii vcrba condueunl.
Nudis iiaque pedibus incedentes ethniei, veniel>ant
in Capitoiium ait TcrtuUianus, id est, templum
9
lenitatem ejus aut severitatem, iliaraque diligerent,
et hanc meuiercnt. Publicae igitur caiamitates Cluri-
sfianis eraoi in adraonitionera officii, ethuicis vero in
scelerum castjgajjflnero. Nec urgere bi poterant i d
ab ipsi» cbrj&iianis perperam fictum. Nara haic, per-
gU ille, ita 4idicinm$ apud ipsum Deum (Ibid.) boc 9

Jovis Capitolini, ibique quaerebant cosium pluvium , c%i, insacris Veteris etNovi TesiaraeiUi libris (Mait/t.
ac nebula fcecundis imbribns gravida exspecta* cap. V . v. 45, ei cap. XIII. v. 49, ei cap. X X V . v. 52 et
bant de iaqueqribus illius oimirum teropli, in quo seqq), quorum summam, ut superius vidiraus (Supr.
sumtnura Jovem suum habitare perperam arbitra- cap. 8. art. i et 5), damooslraverat aucloritalem.
bantur. Secuudo respondet Chrislianos nullis rebus adver-
Quamvis aulem ibi Auctor noster dixerit hoc ipso sis in hoe mundo afftictari, sed potius laetari (Tertult.
calaraiioso tempore iiuiltun ab illis praclcrmissum loc. eit.); quandoquidem nihil gratras eariusque ha-
intemperantiac libidinisque criinen; aiio nihiloraious bebanl, quam de hoc raundo exire, ut citius aetcrnam
in libro teslificatuf quosdaranon soiura pedibus nudis, C iilam consequerentur felicitalem, quara certissimis ac
vcrum posilis etiam dignitalum insignibua, quamdam divinis oraculis sibi nec aliis promissara fuisse certo
pras se tulisse ponitentiae speciem. Nara alio in iibro: cerlius novcrant. Llhnici vero ncquibant simili modo
Cutn slupel inquii, eoslum et aret annus nudipedaiia hujus argumenli, quod in eos sotos valebat, vim un-
9 9 9

denuntiantur magistralus purpuras ponunt, fasces retro quara inirmare. Nam si illorum dii mundum propler
9

avertunt precm indigitant, hostiam instaurant (Tertuii. Cbristiaitos, bostes suas, publicis premebant calami-
9

lib. de Jejun. cap. 16). taiibus, non sine ingraU animi vitio paiiebaniur illos
Verura his idololatriae operihus nihii plane nec a cullores suos iisdem eladibus invoivi : Quos ut recle
t

diis suis, qui nuUi eraut, nec a vero et omnipotentc ait Tertullianus, separare dehebant a meriiis Cliristia-
Deo, qui solus omniura bonorum largitor e s l , impe- norum (Tertult. ibid.). Poslquam vcro exposiias a no-
trare unquam poterant. Quis aulem jam non intelli- bis in eoruradem Chrislianorum gratiam rationes
.gil quaro vera certaque sU TerluUiani noslri, eosdem protulil, ethuicos his affatur verbis : Si vero ab ds,
geutiles nlloquentis, conclusio : Vos igilur imperluns quos coliti$ omnia vobis mala eoeuiunt nostri caussa,
y

rebus humanis, vo$ rei pubticorum incommodorum 00$ quid coiere per$everati$ tam ingratos^ tam injustos qui 9

malorum illices $emper apud quo$ Deu$ $pernitur

t 9
magis vos in dotorem (MSS. nostri in doiore) Chrisiia*
staiuoe adorantur (Idem. Apotoget. cap. ii.pag. 488). noiwn adjuvare et asserers debuerunt, quos $esmtare
])
In quibusdam edilionibus : ilices $emper. Summa debereni a merilis Chrislianorum (Ibid.). Yides haoc
enimvero impictalc falsos deos, staluasque adoratis, postcriora verba bis repeti, qua$ idcirco RigaUiua
ac verum repudiatis Deum, qui impios et scelcratos tauquam praepostere addita, in sua editione contra
homines publicis calamilalibus merito castigat. Ipsi- codiown onuiium, sive editorura, sive manu&eripto*
roct ergo eihnici publicarum calamitatura revera au- rum fidftin, peniiusabsluiiU Vcrum quid, araabo t e ,
ctores erant, raiuiine vero christiani qui verum probihuil quomious TertuUianus adversus etbnicoa
Dcum adorantes, poteranl utique ab eo posuilata ob- dMpulando, eadiun verba, quibus tbestpi suara pro-
tinere. posuit, post aliatas ad eam probandam rattones ile-
• E T I C U L C S v. rum repeteret ?
Examinantur allalos a Tertultiano ratione$ vb qua$
9
A l baec, inquiet aliquis, lanti 11011 sunt inomenii,
Deus patitur Chri$liano$ publicis catamitatibus affligi quanli scire iuteresl unde Uie conficere potuerit deos
9

et cur ece pro ethnicis valere non possint. gcntiiiura, si quis in eis grati et aequi animi sensua
fuisset, debuisse Ulos, in publicis caJamiutibus se-
Gravissimo tot tantorumque argnmentorum pon-
1070 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 1080
cernet e a Chrislianis. Sed id inde ab eo rccte colligi- A brachmanes, ab aliis hominibus sejnncti, durissimam
lur, qnia clhnicis nulla plane cerla ratio suppetebat, conscciabantur vivcndi, et a cibis absiinendi ratio-
qua ^perare possent fore, ut poslquam ex hac viia nem, a uobis loco jam cilato explicatam.
exccssissent, aetcrnam a diis suis, qui nulii erant, Sed longe dissimilis, ut rectc Teriullianns noster
acciperenl virtutum suarum mercedem. Christiani asseverat, erat abslinentia Christiaiiorum, qui cibos
vero illam, ut diximus, ab omnipoiente Deo suo sibi a Deo datos cum graiianim actione sumebant,
cerlissime exspeclabanl. Non debehant igitur ethnici sed servatis semper temperantiae iegibus. Neque eoirn
fios deos colere, si pcrsuasuin habebant sc ab iliis ob ullum frvctum, inquit ille , operum Dei repudiaauu;
Christianos publicis calamilntibus vexari. Si euim plane temperamut, ne ultra modum aut perperam 9

cultoribus suis, qui aliorum caussa publicns calamiia- utamur (Tertull. Apologet. cap. 42). Neque etiam iidem
tcs in hac vita perpessi suut, nihil post mortem con- Christiani erant sylvarum incolae, ac veluti brachma-
ferre possint, iugrati prorsus el iujusti suitt, aul cerle nes et gymnosophistae, exsules vitce commimis (ibid.),
infirnii, ac proinde divinitalis prorsus expertes. Ter- et a caeteroruiti bominum consortio plane separali. Itt
tullianus ilaque reclc concludil horum deorutti culto- oppidis siquidem et urbibus cum ethuicis, sicut jain
res, minime veroGhrislianos,piiblicariim calamilatum diximus, commisti habilabant, ac communes cum
i l l i s
esse auctores. Palatn vero nos alibi fecimus (Uissert. B "hique miscebant operas, in foro macetto, nunti-
9

in Arnob. cap. 6. art. 4 et seqq.) quomodo haec crimi- nis, agris balneis, labernis (Ibid.), iiou quidem vina-
9

nalio tam sape, quam insulse ab etbnicisrepetita, ab riis, sed aidiliciis, quae, ul a i l Festus (Fest. ad s.
Arnobio confuiata ftterit, ac quomodo Minulius Taheniacula), ex tabulis conslructa, usui lesjeNonio, 9

Felix c l Laclanlius demonstrenl imbecilia plane et erant populari (Nonius ad v. Taber.). Artcs etiam
futilia esse iiloruin argumcnta, qui inde divinam pro- suas exerccbant in officinis cuiiibet paienlibus, sc
videntiam labefactare conati sunt (Dissert. in Minut. cominorabaittiir in stabulis (Tertull. ibid.) seu divcr- t

cap. (y.arl. 5, et in Lactan. cap. 14. art. 3). Sed jam
ad ultimum eorumdem gentilium, contra christianae
religionis veritalem, argumenlum accedamus.
CAPUT X X I V .
Quam absurde ethnici conquerebantur Christianos rei~
publicce esse imtiles, atque idcirco exterminandos.
soriis el hospitiis, ubi hospiles ct peregrinos excipic-
bant, seu potius habitationiims, et privatis quorom-
dam, veluli agricolarum,domihus, de quibus ila canil
Yirgilius :
Ardua tecla petit stabuli etde culmine summo
Paslorale canit siguum.
(Virgil. Ub. vil Mneid. v. 512.)
9

Atque ila Christiani, ait Auctor nostcr, odiabilabant

ARTICULUS PRIUUS. n o c
.m C *03culum sive, sicul in maiiuscriptis iiostris legi-
9

Quomodo Tertullmnus probavertt Lhnsttanos non fuisse { u r i n h o e

brachmanas, nec lndorum gynmosophistas, nec syl-

Quamobrcm gentiles ipsos sic urget: Noviganm
vicolas, sed reipublicce plurimum utiles.
et nos vobiscum ct vobiscwn (hoc ullimum verbum a
y

Ethuici, nullum non movenles in Christianos lapi- inanuscriptis nostris libris abest) milifamus , et rntti-
dem, adhuc objeclabant illos reipublicae prorsus esse camur et mercamur, proinde miscemu$ tirtes, operas
9

inutiies, coque solo nomine penilus cxterminandos. nostras (mauuscripti ct aute Rigaltiuin cdiii codices
Sed hi, inquii Tertuliianus, neque brachmance, aut / n - opera nostra) publicamus usui vcstro, atqtie ita mutuis
dorum gymnosophistas, $ylvicolce et exsnles vitce sunt operibus nos invicem adjuvamus. Atqui ea.omnia co
9

(Tertull. Apologet. cap. 42). Scd quinam, inquiel for- majorem toti reipublica? afferebatit utililatem, quo
tasseraliquis, eraut iiii brachinunaj et gymnosophislue? major tunc, sicut aniea vtdimus, erat eoruntdem Chri-
Numquid iidetii, aut diversi a se invicem populi fue- tianorum numeriis. Nihil ergo a verilate magis alie-
runt ? Nam Apblionitts Tyanicus et Dainides, a Piii- num excogitari potuit, quam Chrisiianos publicis re-
lostrato citati (Philost. iib. \\\de Vita Apollon. cap.k. bus esse inutiles.
pag. 119. et lib. VI. ctp.h. pag. 2G5), asscvcrant ARTICULUS II.
brachmanes lndiae incolas fuisse, eosque, uti alibi jy
dixit, >u//vov (nudos) sctf gymnosophisias coilem ha- Nutlum reipublicce damnum inferri a Christianis tpd t
f

ethnicorum cceremonias non frequentabant, nec salur-

bitanles parum aNiliripis distantein. Ab Hieronymo
nalibn$ lavabanl diluculo, sedhora debita, nec liberali-
autem alicubi, ludorum brochmance el AZgypliorum
f
bus discumbcbant in publico sicul bestiariis supremum
gymnosophistce ( Hieronym. epist. 57 , ad Lcet. et t

ccenantibus mos est.

lib. I adv. Jovin.), alibi vero, et ab i i l o , et aliis,
quos alia in disscrtalione cilavimus, gymnosophistae Qiiaiitumvis clare c l certo Tei tnllianus dcnionslra-
lndia3 appellanlur ( Tom. I Apparat. lib. \\\r veril Christiauos rehus puhlicis maximae csse utilitati;
dissert. 2. cap. 19. art. 1. ppg. 1160 et seqq.). gentiics lamen contra reclamare iton verebantur illos
At ibidem insupcr aitnolavimus duplcx saltem fttisse rcipublicae ideo non csse fructuosos , quia omnes ip-
illorum gentts. Si quis porro probaverit i!los iton sorum caTeinonias, sacraliores<|ue rchgionis aclus
solum in India, sed ^Egyplo eliam suas posuisse adspernaii, iis interesse plaue penitusque recusabant.
sedes, is facile Terluliianum aliosque a Philostralo Scd hoc Tertullianus concesso, prorsus neg»tcosdem
laudatos inter se cnnciliabil. Cacterum i l l i , sicuti et Ciirislianos nulii idcirco rcipublicx essc ttsui ct enio-
iOSl DISSERTATIO D. L E NOCRRY. 108«
lumento. Quemlibet itaque gentilem sic compellat: Si A perdere, tara impia festa celebrando. Quamobrera
cceremonias tuas non frequento, attamen et iila die non homolavo, inquit Tertullianus , diluculo satumatibus
sum (Tertutl. Apotog. cap. 42), qui quidem, ut mox
$ $
(Tertutlian. Apologet. c. 42. p. 482), ul adilla agenda
dictum cst, una cum ethnicis vivendo, measquc com- rae praeparem. Qttis enim nescial morem ethnicoruni
mjsceudo arlcs, tibi aliisquc plurima , qnac ad luara fuisse se anle convivium lavandi ? Sed Christiani fas
accacterorum hominum viiam etsocietatem necessaria sibi esse non credebant sese ad illa nefanda corivivia
suut, iia suppedilo, ut maximum cx operibus meis et mysteria ageuda diluculo, cum hyems sacviebat,
fructum unusquisque percipiat. in tempeslivo balneo pneparare.
Nemo est auletn, qui 11011 fateatur hoc cuneo fon- Nullunt tamen rcbits publicis detrimcntum idcitco
dilus cverli insulsam omnino gentilium accusalionem. importabadt. Elenitn lavo, ait Auctor noslcr, honcsta
Verumtamen Tertullianus ultra, quam satis sii, ma- hora el salubri. Rignliius vero scribi nialuil debila,
nifesttun piuribusexempliscuilibet facit, a Christiauis, quara honesta hora : sed contra codicum omniura re-
etiamsi genlilium mysteriis non affuerint, aut nihil clanialionem. Nonne autem Auctor noslcr diccro
inde delrimenti rebus importari publicis, aut si qttod potttil Christianos non respuisse baineas, sed lava-
importatum, aiiunde illud ab iis aflaihn rcsarcilum ttimabilsse hora honesta el salubri, qtia videlicel cutu
fuisse. B honeslate et salubritatc omncs se lavare consueve-
Sed illum, si lubet, a saturnalibus ethnicorum ranl. Ilaec autem hyeiue, til ait Plinius, erat nona
festis incipieniein audiamus : Non /aror, inquit, dilu- hora, cestate octava (Plin. lib. III. epist. 1. pag. 9 0 ) ,
euio saturnaiibus, ne cl noctem et diem perdum (Ibid.), aut ut alii obscrvaitt, a meridie ad vcsperam. Hora-
Atque ita quidem haec verba in nostris exemplaribus tius autem canebal:
manuscriptis et editis antiquioribiis exhibentur. V e -
Ast ubt me fessum sol acrior ire lavatum
rum Rigaltius rejecit adverbium dilucuto, et scribi Admouuit, rugio rabiosi lempora signi.
jussil, Lavor sub noctem : sed meras nitgas, genuino (Horat., lib. 1, salir. 6, v. 125.)
Auctoris nostri textui (Idem, iib. de Idolol., cap. 10) Nonne ergo Tertullmnus dcsignarc videtur meridia-
meutique repugnaules, nobis vendit. Ab omnibus nam horara, quac meuse dcccmbri, quo saturnalia
aiitein , ut facilius id dignoscl queatj, obser- agebanlur, honesta el salubris erat; ul mihi, inquit,
vandum est saturnalia festa, ut ipsc alibi et Varro calorem, et sanguinent servet. Non his igitttr frigidis,
(Varr. tib. V. de Ling. tat. p. 51.)acFestus (Fest. pcrgit ille, impioriiiii saturnaliorum dicbtis tavo di-
ad v. Saturnia ) lestifieanlur, institula fuisse in Sa- luculo, quando quidem rigere el paltere posl tavacmm
turui, agrorum, sicuti opinabnnliir, praesidis, hoiio- mortuus possum. Quibtis ille verbis alludit procul dti-
rem. Livius vero illoruin origiitcm.etstalutuin corttin Q bio ad alium antiquum morem raortua homintira
cciebraiHlorum diem his pnndii verbis : Decembri corpora lavandi, ac forle ad haec Virgiiii de Miscni
jam mense ad adem Salumi Romce immolatum est, ftinere carmina :
tectisterniumque imperatum, et eum tectum senatores Pars calidos ialices el ahcna undantia flanimis
straverunt, et convivium publicum, ac per Urbem Sa- Expcdiunt, corpusque lavant frigentis ct ungunt.
tumalia diem ac noclem clamatum, populusque eum (Virgil., Ub. vi meid.v. 217 et seqq.)
diem festum habere ac servare in perpetuum jussus Servius vero in suis ad bacc carmiua animadversio-
(Liv.,lib. II. § 1). Sed Macrobius (Macrob., tib. I jiihus citat illud ab Ennio couipositiiiii :
Satumat. c. 8 et 10), ac postca Lipsius (Lips , tib. I Tarqttioii corpus bona fccmitia Invit, et unxit.
Salurn. c. 5, tom. III ) disputarunt uiruin haec uno (Serv.,pag. 411.)
dunlaxai, an septcm, ut prohabilius putanl, coittinuis Dicit ilaque Tertullianus posse quidem post mortcm
diebus agereutur. Tum autem, teste Luciano (Lucian. co lavacro rigcre et pallere, nolle autcm dutn vivcrct,
Diut. Satnrn. p. 1021), non licebatserium aliqttod pri- illud pra*vertere inlempcslivo hyemali balneo, quo
vatum atit publicuin itpgotium transigi, sed potare, sattirnalia inclioahaiitur. Quamvis autcm Itac ralio
inebriari, vocifcrari, ludcre, certare lesseris, ntidos sit incre ualuralis, eo tamen acritis ethuicos piingc-
cancre, saltare lascivo corporis inotu , sese vultu D bat, quo absurdius objicicbanl Chrislianos ideo rci-
fuligine oblito in nqu.un aliquando dare, ac famulos publicae esse inuiiles; quia iioc baliteuin, alque ira-
adhibcrc in convivinni. tpicmadmotlum Accius his a pias cacreraonias, iliud sttbsequeittes, inerili.simo
Macrobio transcriptis versibus cccinit: jure ftigiebant el exsecrubaittiir.
Maxiina pars Graium Salurno, e t tnaxime Aihenae, Ad liberalia deinde, sive ad dies ludosquc L i -
Couficittnt sacra,qtue Crouia iterantur ab illis;
Cumque diem celebrant, per agros, urbesque fere
bero,siveBaccho, dicalos, sic iransit: Non in publico
omues liberalibus discumbo ( Tertultian. Apologet. cap. 42.
Exercent epulislaeti, fatnulosque procuratit
Quisque sttos, nostnsque ilidcin el mos tradilus illinc
pag. 492). Ratiouera ab co si postnles, alio in lihto
hte, ut cuin doiuiub» faimtli tum epuleniur ibidera. eara his verbis dalam videbis : Cum promiscue iudi
(Macrob , lib. l Saiurnul., cap. 7.) Liberutia vocarenlur, honorem Liberi putris manifeste
Non mirtim itaque s! Chrisliani hos ncfarios idolo- sonabnnl. Libcro enim a rnsticis primofiebant,ob be-
latria?, lascivi.c, ebrictatis, aliosque, quos cx cilatis neficium qnod ei adscribunl, demonstrala gratia vini
superius scriptoribus rccensuiraus , delestandos (Idem, tib. de Speclac. cap. 5). Qua de ru non se-
actus iraprobaYerint, nolucrintque noctera et diera mel quidciu disseruimus. Quoniam crgo baec festa
1070 1N TERTULLLANI APOLOGETICUM 1080
cernere a Chrisitanis. Sed id inde ab eo recle colligi- A brachmanes, ab aliis hominibus sejnncti, durissirnam
lur, qtiia cihtiicis nttlla plane cerla ratio suppelebat, conscciabantur vivendi, et a cibis abstinendi ralio-
qtia sperare possent fore, ut poslquam ex hac vita nem, a nobis loco jam citato explicalam.
exccssissent, aeternam a diis sttis, qui nulli erant, Sed longe dissimilis, ut rccle Tertullianus nosler
acciperent virtuium suarum mercedem. Christiani asseverat, erat abstinentia Cbristiauorum, qui cibos
vero illam, ut diximus, ab omnipotente Deo suo sibi a Deo datos cum gratiamm actione sumebattt,
ceriissime exspectabant. Non debebant igitur ethnici sed servatis semper temperantiae legibus. Neque enim
lios deos colere, si persuasum habebant sc ab illis ob ullum (rvctum, inquit ille , operum Dei rcpudianaa;
Chrislianos publicis calamitatibus vexari. Si euim plane temperamus, ne ultra modum, aui perperam
cultoribus suis, qni aliorum catissa publicas calamila- utamur (Tertuil. Apotoget. cap. 42). Neque etiam iidem
tes in bac vila perpessi sunt, uihil post rooriem con- Cbristiani erant sylvarum incolae, ac veluti biachma-
ferre possinl, ingrali prorsusel injttsti suot, aul certe nes et gymnosophistae, exsules viice comnmnis (ibid.),
intlrmi, ac proinde divinitalis prorsus expertes. Ter- et a caeterorum bominum consortio plane seprali. In
tullianus ilaque rectc coitcltidil hortim deorum cuito- oppidis siquidem et urbibus cum ethuicis, sicut jam
res, minime veroChrisliano$,pnblicariim calamitaium diximus, comroisli habilabanl, ac communes cum
i l , I S U
esse auctores. Palatn vero nos alibi fecimus (bissert. B N « e miscebanl operas, in foro, macello, nurnH-
in Arnob. cap. 6. art. 4 et seqq.) quomodo haec crimi- nis, agris balneis, labernis (Ibid.), uon quidem vina-
9

nalio lam sa pe, quaib insulse ab ethnicis repetita, ab riis, sed aediliciis, qua% ut ait Festtis (Fest. ai i .
i

Arnobio confuiata ftterit, ac quoniodo Minutius Taheruacula), ex tahulis conslructa, tutir, tesicNooio,
Felix ct Lactantius demoiisireni imbecilia plane et erant poputari (Sonius ad v. Tabcr.). Artcs etiam
futiiia esse illorum argumenta, qui inde divinam pro- suas exercebant in officinis cuilibet palentibus, ac
videntiam labefaclare conati sunt (Dissert. in Minut. commorabanltir in stabulis (Terluil. ibid.), seu divcr-
cap. 6.arf. 5, el in Laclan. cap. 14. art. 3). Sed jam soriis et bospitiis, ubi hospites c l peregrinos excipie-
ad ultimum eorumdem geniilium, contra christianac bant, seu polius habitationihfis, et privatis quorum-
religionis verilalem, argumentum accedamus. dam, veluli agricolarum,domihus, de quibus ila canit
Virgilius :
CAPUT X X I V .
Ardua tecta pelit stabuli etde culmine summo
Quam absurde ellinici conquerebantur Christianos ret- Paslorale canit signum.
publicce esse inuliles, atque idcirco exterminandos. (VirgiL, Ub. vil Mneid. v. 511)
Atque ita Cbristiani, ait Auctor nostcr, cohabilabant
ARTICULUS PRWUS.
r hoc sceculum, sive, sicut in manuscriptis iiostris legi-
Quomodo TertuUianus probaverit Christianos non lur, in hoc sceculo.
fuisse
brachmanas, nec Indorum gynmosophistas, nec syl-Quamobrcm gentiles ipsos sic urget: Noviganm
vicolas, sed reipubticce plurimum uiiles. el nos vobiscum, et vobiscvjn (hoc ultimum verbum a
Ethuici, nullum non movenles in Chrislianos lapi- iiianuscriptis nostris libris abest) miUtamus, et nufi-
dem, adhuc objectabant ilios reipublicae prorsus esse camur, et mercamur, proinde miscemus nrtes, oper
inuliles, coque solo noinine penilus exlerminaudos. nostras (mauuscripti et aute Rigaliium eiliit codices
Sed hi, inquit Tertullianus, neque brachmance, ant ln- opera noslra) publicamus usui veslro, atquc ita niutuis
dorum gymnosophistce, sylvicolce, et exsules vitce operibus
sunt nos invicem adjuvamus. Alqui ea,omniaeo
(Tertull. Apologet. cap. 42). Scd quitiam, inquiet for- majorem loli reipuhiicae aflcrebaitt ulilitaiem, qoo
tasseraliquis, erautilli brachinaiiae et gymnosophislac? major tunc, sicttl aniea vidimus, erat eomiudem Chri-
Numquid iidem, aut diversi a se invicem populi fue- tianortim iiumerus. Nihil ergo a verilata mogis alie-
runl ? Naui Apolloiiius Tyanaus et Damides, a Phi- num excogitari potuit, quam Christiatios publicis re-
lostrato citati (Phitost. lib. \\\de Yila Apollon. cap. 4. bus esse inutiies.
pag. 119. et tib. VI. ap. 4. pag. 265), assevcranl ARTJCULUS II.
brachmanes Indiae incolas fuisse, eosque, uti aiibi J J
Nullum reipubUccc damnum inferri a Christianis, qni
dixit, >v//vou (nudos) sctl gymnosophisias coliem ha-
c
elhnicorum cceremonias non frequentabant, nec w/«r-
bitantes pnrutii aNiliripis distanlem. Ab Hieronymo
nalibns lavubanl diluculo, sed hora debila, ncctiberali'
aulem alicubi, Indorum brachmance , et AZgyptiorum
bus discumbcbant in pubtico, sicut bestiariis supremu
gymnosophistai ( Hieronym. epist. 57 , ad Laet. et
coenantibus mos est.
lib. I adv. Jovin.), alibi vero, et ab i i l o , et aliis,
quos alia in disscrlalione cilavimus, gymnosophistae Qtiantumvis clare et certo Tertnllianus dcmonstra-
Indiae appellanlur ( Tom. 1 Apparal. lib. \\\r vciil Chiisiianos rebtis puMicis maximae esse uliliUti;
disserl. 2. cap. 19. art. 1. pog. 1160 et seqq.). geniilcs tamen contra reclamare non verebantur illos
At ibidem insupcr auuoiaviinus duplcx saltetn fuisse rcipublicae ideo non csse fructuosos , quia omnes ip-
illorum genus. Si quis porro probaveril illos non sorum caTcmonias, sacraliorcsquc rchgionis actus
solum in India, sed iEgyplo etiam suas posuisse adsperna.i, iis interesse plaue pcnitusque rectisabant.
sedes, is facile Tcrtullianum aliosque a Philostralo Sed Iioc Tertullianus concesso, pi orsus negat cosdcm
laudatos inter se conciliabit. Cacterum i i l i , sicuti c l Cliristianos nuiii idcirco rcipubiicx essc usui ct emo-
I0S1 DISSERTATIO D. L E NOIIRRY. 1082
lumento. Quemlibet ilaque gentilem sic compellat: Si A perdere, lam impia festa celebrando. Quamobrem
cceremonias tuas non frequento, atlamen el illa die honto non lavo, inquil Tertullianus , dituculo saturnatibus
sum (Tertult. Apolog. cap. 42), qui quidem, ul mox
9 9 (Tertullian. Apologet. c. 42. p. 482), ul adilla agenda
dictum est, una cum ethnicis vivendo, measquc com> rae praeparem. Quis enim nesciat raorem ethnicorum
mjscendo arles, libi alii>que plurima , qnac ad tuara fuisse se anle convivium lavandi ? Sed Chrisliani fas
ac caeterorum hominum vitam etsocietatem uecessaria sibi esse non credebant sese ad illa nefanda convivia
sunt, iia suppedito, ut maximura cx operibus raeis et mysteria ageuda diluculo, cum hyems sacviehat,
fructum imusquis(|ue percipial. in tempeslivo balneo pr;eparare.
Nemocst autem, qui 11011 faieaiur hoc cuneo fun- Nulluiu tamen rehus publicis detrimcitlum idcirco
dilus cverli insulsam omnino genliliura accusationcm. imponabaiit. Etenim lavo, ait Auctor ito^ter, honesta
Verumlamen Tertullianus ulira, quam satis sii, ma- hora el salubri. Rigaltius vero scribi maluil debita,
nifestum pluribusexempliscuilibet facil, a Cbristiauis, quam honesta hora : sed contra codicum omnium re-
etiamsi geiililium mysteriis non affuerini, aut nihil claniationem. Nonne autem Auclor nostcr diccrc
inde detrimenti rebus importari publicis, aul si quod potuit Christianos non respuisse balneas, sed lava-
imporlatum, aliunde illud ab iis affalira rcsarcilura (nmabiisse hora honesta et satubri qtia videlicet cutn
9

fuisse. B honcstaie et salubritate omncs se lavare consueve-

Sed illum, si lubet, a salurnalibus etlmicorum ranl. Haec antem hyenie, ttt ait Plinius, erat nona
festis incipieiilein audiamus : Non tavor inquit, dilu-
t hora cestate octava (Ptin. lib. III. epist. 1. pag. 9 0 ) ,
f

culo salurnai\bus ne et noctem et diem perdum (Ibid.) aut ut alii observaui, a meridic advespcram. Hora-
t 9

Alque ila quidem haec verba in noslris excmplaribus
manuscriplis et cditis antiquioribus exhibentur. V e -
rum Rigaltius rcjecit adverbium diluculo, et scribi
jussil, Lavor sub noctem : sed meras nugas, genuino
tius autem canebat:
Ast ubt me fessum sol acrior irc lavatura
Adinonuit, fiigio rabiosi tempora signi.
(Horat. lib. 1, satir. 6, v. 125.)
9

Auctoris no*lri textui (Idem lib. de Idotol. cap. 10)

9 9 Nonne ergo Terttillianus designare videtur raeridia-
meutique repugnautes, nobis vendit. Ab omnibus nam horam, quae mense dccembri, qtio salurnalia
auieiu, ut facilius id dignoscl qiieaij, obser- agebantur, honesta et salubris erat; ut nrihi, i n r j t i i l ,
vandum est salurnalia festn, ut ipsc alibi et Varro calorem, et sanguinem servet. Non his igitur frigidis,
(Varr. lib. V. de Ling. lal. p. 51.) ac Feslus (Fest. pcrgil ille, impioruui sattirnaliorum dicbtis tavo di-
ad v. Saturnia ) lestificanlur, inslilula fuisse in Sa- luculo quando quidem rigere et pallere post lavacrum
9

turni, agrorum, sicuti opiuabanlur, pracsidis, hono- mortuus possum. Quibus ille verbis alludit procul du-
rem. Livius v<ro illorum origiuera,eistaiuiuin eoruin Q bio ad aliuin antiquura raorem uiortua horainuin
celebrandorum diem his pandii verbis : Decembri corpora lavandi, ac forte ad haec Virgiiii de Miscni
jam mense ad adem Saturni Romce immotatum est ftinere carniina :
9

lectistemiumque imperatum, et eum lectum senatores Pars calidos latices et ahena undantia flammis
slraverunt, et convivium publicum, ac per Urbem Sa- Expediunt, corpusque lavant frigentis ct ungunt.
tumalia diem ac noclem ctamatum, populusque euni (Virgil., Ub. vt meid.v. 217 et seqq.)
diem festum habere ac servare in perpetuum jussus Servius vero in suis ad bacc carmina animadversio-
(Liv. lib. 11. § 1). Scd Macrobius (Macrob. tib. I jiihus cilat illud ab Ennio composiluin :
9 t

Satumal. c. 8 el 10), ac postca Lipsius (Lips lib. I 9

Tarquioii corpus bona fccmina lavit, et unxit.
Saturn. c. 5, lom. III ) disputarunt utrum haec uno (Serv. pag. 41 i.)
t

duntaxai, an seplcm, ut probabilius putanl, conlinuis Dicit itaque Terttillianus posse quidem post mortcm
diebus agerentur. Tum aulera, leste Luciano (Lucian. co lavacro rigere et pallere, nolle aulcm dum vivcrci,
Diul. Satnrn. p. 1021), nou licebat serium aliquod pri- illud pravertere inlempcstivo hyemali balueo, qtio
vatum aul pubiicuni ncgotium transigi, sed polare, salurnalia inchoabantur. Quamvis atitcra hac ratio
inehriari, vocifcrari, ludcre, cerlare lesseris, nudos sit mcre naluralis, eo tameti acrius ethuicos ptingc-
canere, saltare lascivo corporis moiu , sese vultu j j bai, quo absurdius ohjiciebaut Chrisiianos ideo rci-
fuligine oblito in aqu.uii aliqnando dare, ac famulos puhlicae esse inuiiles; quia hoc balueum, alque im-
adhibcrc in couviviiim. (picmadinodiim Accius his a pias cacremonias, illud sttbsequeiites, meritirsinio
Macrobio transcriptis versibus cccinit: jure fugiebant et exsecrabattlur.
Maxima pars Graium Salurno, et maxime Aihenae, Ad liberalia deinde, sive ad dies ludosquc L i -
Couficiunt sacra, qua? Crouia iterantur ab illis;
Cumque diem celetiraut, per agros, urt>esque ferc
bero.siveDaccho, dic;itos, sic transit: Non in publico
omues liberatibus discumbo ( Tertultian. Apologet. cap. 42.
Exerccnt epttlis la?ti, ramulosque procuraut
(Juisque stios, nostrisque itidem el nios traditus illinc
pag. 492). Rationera ab co siposlnles, alio in lihro
hte, ut cum dotuinis fatnuli tum e|<utentur ibidera. eara his verbis dataiu videbis : Cum promiscue ludi
(Mucrob , lib. I Saturnal. cap. 7.)
f Liberulia vocarentur, honorem Liberi putris manifeste
Non mirura itaque s1 Christiani hos ncfarios idolo- sonabnnt. Libcro enim a rnsticis primo fiebanl ob be-
t

latriuc, lascivi;r, cbrictatis, aliosque, quos cx cilatis nejichun qnod ei adscribunl demonstrala gratia vini
9

superius scriptoribus rccensuimus , delestandos (Idem lib. de Spectac. cap. 5). Qua dc r« non se-
9

actus improbavcrint, noluerintque noctera et diera mel quidcra disseruiraus. Quoniam crgo bacc festa
W* IN TOOTULUAin AP0L06EHCUM m
infaJsi ddi honorem, nog sine idololalriao aliisque blicce fructuosos nom esee, quia eeeotm non smt-
ac poiissimuin crapulae et elpialatis cjiroraibus, bant, ad spectacuta non conveuiebant, thura m
"celebrabaniur, suromo Chrislianis erant borrori. mercabantur,tamel$i ptura ac cariora^aSabansemple,
Addidit Auctor noster : Non in publico liberatibus in mortuorum sepuUuram insumereut, quam gauiiet
ditcumbo, quod be$tiarii$ $upremum coznaniibus mo$ e$i ad deos suos (umigandos.
(Idem, Apeloget. loc. cit.). Sic autem iegimus in ma- Frequcns procul dubio erat Tertulliani teropore
nuscripto Puteano, et primo Coiberlino; sed in Har- eoronarum usus : quandoquidem etiiniri de illo i
leano et Coibertino secundo, supremam. At Junius Christianis rejecto, tanquara magno reipublic* 4%m-
acriptum suspicatur, $ub primam; quia besliarii, de no, querimoniam singularem habebant. Verwn cui-
quibus antea egimus, meridie, inquit, certabaut. libet ethnico sic ifle respondet: Non emo capiu cm-
Bulengerus vero hanc conjecturam non siue risu ideo nam; sed quidtua inieresl f Quodnain euiro inde retai
explodit (Buleng. lib. de Venat. Circ. cap. 54) , quia pubiicis delrimentu» ? Nullura plane. Emptis siqai-
bestiarii non soium meridie pugnabant, sed tempore dem floribus utor, inquit ilie, sed iis, ut pute, gramtt
etiam matutino. Quid enim bis Suelonii de Claudio tibens, ei solutis, et undiquevagi$(TerluUia*. ApeiofH.
imperalore verbis clarius : Bestiariis meridianisque e. 42. p. 493),neccompactis in coronara. Nulhjsqaippe
adeo deleclabalur, ut eliam prima luce ad spectacuium I capillis, sed naribus tatitum odor florum percipitsr.
descenderet, et' meridie dimisso populo, persederel Nos vero baec fusius prosecuti samus in alia dister-
(Sueton. Ub. V. tn Vita Claud. § 54). Seneca vero: tatioite, ubi practerea ostendimus ideo hujtisceiHodi
Mane teonibus et ursis homines, meridie $pectatoribu$ coronarum osum a Christianis rejcctum; qoia 6tua
$ui$ objiciuntur (Senec. epi$t. 70. p. 295). Visne et ab idololatria traxerateriginera (Dissertai. iu Mintu.
alia non minus perspicua illius verba? E n haec ipsa cap. 13. ari. 3).
sunt: Casu in meridianum spectacutum istcidi, iusus Urgebant ethnici Chrislianos roagno reipubNes
exspeclans.... Mane leonibus, et ursis homines, meridie malo publicis spectaculis non interfuisse (Teriullian.
spectaloribus suU objiciunlur. Inter fecloret ab itderfec- toc. cit.). Grande scilicet nialuin erat ea fugere, quz
turis jubentur objici, et victorem t/i atiamdeUnent Tertullianus alio in libro orla esse probat dt reont
mortem (Lib. III. de ira, cap. 43, pag. 583). Rursus generaii idototatrice genilricis suce (Idem, tib. de
alibi : Nuper in tudo bestiariorum unus e Cermanis Spectac. cap. 7 ) . Aliis autem in disserlationibus
cum ad matutina spectacula poraretur, seccssit (Idem, annotavimus hsec speclacula non solo idololatrlae,
epist. 7. pag. 172 tt 173). Deuique iiia nec semel sed pluribus aliis adhuc coinquinata fuisse criuii-
qnidem vocat matutina arenee spectacuia (Lib. de /ro. nibus, quae Christiani non secus ac pestcrn po-
cap. 45. pag. 583). Nec ditficile foret buc plura alia blicara jure merito fugiebant. Quae ergo inde boni
congerere : sed quia hacc sufficiunl, niiiil aiiud adde- publici jactura ? Magna quidcm, inquiebant gcntiles.
mus, nisi hoc Martialis carmeu : In longum enimvero tempus spectacula iila prodo-
In maiutma nnper spectatus arena cebantur, atque idcirco spectalores in amphitlieatri
Mucios. aditu plura edulioruin emebant genera, quibus pos-
(Martial. lik. X, epigr. 25.)
scnt iuterdum refici. Chrisliani ilaque nuilos p'ane
Nibil ergo mutandum in textu Tertulliani, qui scito
faciebani hujtismodi sumptus.
supremam, sive ultimam appeUat besUariorumcoenam;
quia postridie cum aliis gladiatoriis aul bestiis Sed si nihil, inquit Terlullianus, ibi mercaamr,
pugnaturi, necem potius, quam victoriam sperare Qua tamen apud itlos coetus venditantur, $i desidetS'
debebant. Eteuim pugmwtium, sicuti monet jam lau- vero, libentius de propriis locis sumam (Terlullian.
datus Seneca, exitus mors cst (Senec. epi$t. 7. p. 173). Apologei. cap. 42. pag. 493). Quicdam antiqux edi-
Si qui cnimvero inde iucolumes evadebanl, hoc la- tiones, sumo:ALr. quaedain recenliores, $umentsr.
men sperare non ausi, $upremam coenam pridie se Mebus in nostris codicibus et caeteris ediiionibus,
carpere arbitrabantur. Ab auciore porro Actorum sumam. Niiiii ergo de bono pubiico deperdiiunt, si
SS. Perpetuae et Felicitatis discimus banc coenam , Chrisliani aliis licitis sibi in locis ea eiuehant, qus
liberam vocilari, baud dubie quia lautissuna erat, ac apud ethnicorura illicilos ccelus veiidilabaniur.
gladiatores cibis ad iibilum appositis sese iugurgila- Niltil eUara, quidquid adhuc iidem eaussarenior,
bant. reipublicae deperit, si thura, inquit TertuUianus, nps
Chrisiiaoi ergo publicas illas cccoas merilo repu- emimus (Ibid.), quae eihnici falsis diis adolcbant.
diabanl; utpote quao iu Bacchi hooorem, ac intem- Nam id nobis omnino vetitum erat, IIHII isque pre-
peranler dabantur. Nullunt tamen damnum rebus liutn rainus erat, quam ethnici de hoc detriiueoto
publicis inde accedebat. Nam ubi ubi sic Tertullianus conqueri unquam debuerinl. Etenim Arabia*, pergit
t

quemiibel etbnicuui alloquitur, de cophs tui$ coeno , ille, poliori jure queruntur. Verum si qua* sit Arabura
id est, cibis, quos a tuis gentilibus in quocumque de cariore suo Ihure oon veudito querimonia, scitnt,
pubiico loco, falsis diis non consecralo, emere con- ait, sive pro nobis respondebunt: SabaH pluris etea-
suevi. rioris suus merces christianis sepeliendis profu§eri,
A R T I C U L U S ui. quam dns (umigandis (Ibid.). De Satwpo autem thure
Viigilitu» :
Quam insulse ethnici objicerent Clirisiianot ideo reipu-
1085 DISSERTATIO 0. IE NOURRY. I0M
India mjiiit ebur, molles sua ttjura Sabaei. A svfficiebant, ae vectigalia $otvebent tanta cura, quan-
(Virgil., iib. \Georg. v. 57.)
9 ti$ doli$ ab iitdem ethnici$ (raudabantur : neminem
Et aljo in libro dc Ycnere: de $terilitateChri$iianorum conqueri potuitte, prceter
. . . Ubi templum illi, cenlumque sabaeo infttmes lenonet, perductoret, aquariotot, $icario$,
Thure caleot arae. venerarioe, mago$, aru$pice$, ariolot, mathematicot;
(Tdcm, lib. i Mneid., v. 420.) ac $i quid forte malum reipubticet a ChrisUanie ilta-
Quosquidera in versus baec a Servio notanUir : Sa~ tum fuerat, Ulud cum fcenore ab illit aliunde rernci-
bcei pepuii $unt juxla Syriam et Arabiam, dicli Sabm tum.
und r o v MtrOut, quod apud eot thut nascitur, quo deos
Quae hactenus retulimus, quantumvis clara et ora-
placamus.
nibus perspicua sint, non polucrunt lameu caecos
ISeque porro Teriuliianus bujus Unttun sabaei ihur
compriniere ethnicorum impeius, ncc elTranatum in
ris, de quo plura Plinius raeraorat (Plin. lib. Y l nat.
9
Christianos furorcm exslingucre. Magno enim adhuc
Hi$t. cap. 28, pag. 726), scrroonem fecit, seddealiis,
9
clamore ubique vociferabanlur illosin rcipublicai or-
uti ex raox dicendis patcbit, eiiara iliorum mercibus,
tos esse pemiciem. Ex quo enim eorum religio in
seu aromatibus. Tauta eniravero in eorura regione
mundum disseminala est: Templorum, noslrorum, in-
erat horura abundaniia, ut iis, sicuti Slrabo narrat B
quiebanl, vectigalia quotidie decoquunt (Tertullian.
(Strab. lib. XYI Geogr., pag. 776), pro sarraenlis, a l -
Apologet., cap. 42, p. 495), hocesl, paulatim minuun-
que ignis faciendi materia, cuinamomo, casia, et aiiis
tur. Cuilibcl enim chrisiiano, uti ipseraet Terlullia-
Iiiijusraodi suave otefllibus ulcrentur. Scriptum quo-
nusfatetur, prohibilum erat, ne curat templorum de-
quea Plinio legimus : Cibos Sabcei coquunt tliuris #-
teget, aut vectigaiia eorum procuret (Idem, tib. de
gno (Plin. lib.XU lli$t.nutur. cap. 17, p.52).AlTer-
9 9
Jdololal., cap.il). Cura niajor itaque , uti sse-
tullianus nostersuo non soiiun in Apologetico,sedalio
pius dixiraus, esset cbrisliauoriim, quam elbnicorum
etiara in libro aperte deciaral Sabaeorum thus ad se-
numerus, profecto longe pauciores lemplorum vecli-
pelicnda in primis mortuorum corpora a Christianis
galia pendebanl.
adhihilum : Corpora, inquit, medicata condimenlie,
Yerum elsi res ila s i l , ethnici, non de christianis
seputlurce, mautoteit et monumcntis $eque$trantur; pro-
tanlum, sed de suis etiam scciatoribus expostularc
ce$$ura inde ad secundam vitam, cum jusserit Domi-
debebant. Ab cis quippe Tertullianus petit : Stipes
nu$*(Terlultian. tib. de Desurrecl. cam. cap. 27).
9 9
quotus quisque jam jactat (ldem, Apologet., loc. cil.) ?
Alibi vero raagisque ad nostrum propositum : Vi-
Slipes aulcra nummus erat signalus. Qui euiin diis
derinl ethnici, inquit, $i ecedem merces, thura dico,
cum thesauris, ail Yarro, asses danl, stipem dicunt
et ccetera peregrinitatit ad $acrificium idolorum, etiam C
(Varr. tib* IY de Ling. tatin., sub fiq.). Quam-
9
hominibus ad pigmenta medicinalia, nobi$ quoque in$u-
obrera Ovidius canebat :
per adsolatiasepulturce usui $unt(ldem, lib. de idolot.,
cup. 11). Contutit a?s ilus: de quo dektbra Metellus
Fecit, ait nda» mos stipis inde manet.
Esto, arguet aliquis, ae meridiana luce clarius de-
(Ovirf., lib. IV Faslor. $ 5.)
monstratum habcalur Christianos usos fuisse ad scpc-
lienda mortuorum corpora saboeo thure , caetero- Elhnici ergo sislipem templis non dabani; non mi-
rum omnium pretiosissimo; numquid Terltillianus nus certe quam christiani iis faciebant delrimen-
inagna sine hyperbole asserere potuit Sabaeos thu- tum.
ris sui merce$ pluri$ et cariorie ad christianorum se- lustabant genliles, alque ut ait Arnobius, conjec-
pulluram vendidissc, quam genlibus ad deos suos fu- tores, arioJi, vaf es et aiii amarissime depiorabant in
rnigandos? Nonne plurimi, inquiet, gentiles tlras sa- teraplis suis raritatem (Arnob., lib.W advers.^gent.)
9

bamm plena prodigaque manu diis suis inccndcbant? ae nec exiguas quidem stipes posse a paucis-
Sedquihoec objcctahit, is advertere debel hos aliis simis consuitoribus extorqneri. Scimus quidem
ditiores fuisse, et longe minori numero, quam ca?lcri Piiuium secundura in sna ad Trajanum fmperatorera
pauperiores, qui thus adolebant aut (ribus tanlum ]) epistola scripsisse templa et sacra solemnia coepisse
digitis, aut unius assis, quemadmodum infra dicetur suo tempore repeti. Totidem enim hoec illins verba
(Infr. cap. 20, art. 2). A d haec vero, observavimus legiraus : Cerle satis constat prope jam desotata tempta
majorem fuisse christianorum multitudinem, quam ccepi$se cetebrari, et sacra solemnia diu inlennissa re-
gentilium. Christiani igitur, si thure&abaeo mortuorum peti passimque venire victimas, quarum adhuc rari$$i-
condiebant corpora, ad boc pieiatis officium Sabjei musemptorinvemebatur (Piin., tib. X , epi$t. 101, pag.
debebant plura iilis sua thura vendere, quain genti- 376). 6ed quod fatelur prope desoiata fuisse ethni-
ribus, quorum plurima pars pauca admodum vilioris eorum terapia et sacra, hoc verissimum est. Quod
et communis grana diis suis dare consueverat. vcro snhjungit illa coepisse repeti, his verbis inepte
adulaus est Trajano, cujus clementiam per fas et
ARTICULUS I Y . nefas extollere volebat. Naro crescenle numero chri-
Quam inunerito ethnici conquerehantur tempterum stianorum,
$uo- minus frequentabanlur ethnicorum templa
rum vectigaUa decoqui, ex quo orti erant chri$tiani, minusque vectigalia solvebantur.
Tertuliianus itaque id uitro faiotur, et gentilibua
qui dii$ illorum , hominibutque mendicantibue non
1087 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 101
rcspondet quantumcumque fuerit illud damnnm, a A tiles interse contulit, secundam expositionem prxfe-
chrislianis ahuride restitui. Noseniin non stifficimus, ras, per nos licet.
inquii, et hominibus et diis vestris mendicantibus opem Caelerum ut Auctor nosler elhuicos pressius urgcat
ferre(Terluilian. Apologet. cap. 42, p. 494 ) , hocesl, (Idem, ibid.), illis ultro concedit quosdam apud eo$
t 9

omnia bona nostra omnesque nostrae facultates non reperiri, qui de Christianorum, ut i|>se ait, stcrilitaie
sufficiunt, ut mendicanlibus vestris, cum diis, tura conquerebantiir. Sed quinam, Deus bone , hi eranl?
hotninibus, de quibus aiibi a nobis acium est (Tom. Non alii profeclo, nisi Ifomines perditi, suis viliis cl
I Apparat., pag. 784), opem feramus. In xrarium sceleribus infamcs, quibus nec placerc, nec favens
ergo tcmplorum vcstrorum, in qtiae nos vobiscum sumraa csl reipublicac uliliias. Triplicem autem e^s
convenire nefas est, etsi nullara stipera jactemus, distinguit in classcra, quorura prinia erat lurpissi-
alihi lamcn quibuslibel pelentibus sapiuset longe morum nefandae libidinis ministrorum.qtti ab illo appcl-
abundantins eam imperlimur ( Distcrt. in Minut. Oc- bntur lenones, perductores aquarioli. Duos autem
9

tav. cap. 20, art. 30). Plus cnimvcro, ait ille, nostra priores comraemoral Cicero, ubi coutra Verrem sie
9

misericordia insumit vicatim, seu plura quibuslibet invehitur : Sileatur de nocturnit ejns bacchationibtn
per vicos et vias civitaluiti mcttdicantihus largitur, et vigilHs; tenonum, aleatorum perductorum nulta men-
qnamvettra retigio templalim (Tertullian. loc. cit.) B tio fiat (Cicer. //6.11 in Yerr. pag. 68, hn. 5). Le-
t 9 9 9

sive in singulis leraplis vc^tris tribuit. nones vcro inter et perduclores hoc erat discrimen,
Deiudc vero veciigalia, ab imperatoribus imposita, quod primi mtilieres uon reluctantes, secundi invilas
Christiani multo majore ctira, el raeliori fide, quara ad stnprum adducerent. Quapropter cccinitHora-
genliles solvchant. Quin etiara hacc vectigalia, inquit, tius:
grattat agent Christianis ex fide dependentibus debitum Laudato, scortator ait, cave le roget ultra,
9

qua alieno fraudando abstinemus (Ibid.). Noverant Penelopen facilis potiori trade. Putasne
quippe illud Christi pra-cepium : Reddile qua3 sunt Perduci poterit tam frugi, tamque pudica.
(Horat. lib. U, salir. 5, v. 75 et seqq.)
CcesarisCcesari(Matth. cap. XXn, 21). AlqueindeJu-
9

slittus martyr cihuicis paiam dicehal : • o > o u * * «

c
Ejusdem farinac erant aquarioli, qui, ul ait Festus, rfi-
cebanlur mulierum impudicarum sordidi asuelee (Fett.
vtipdtp.Qx plpt/y, Ycctigutia sane et collationes eis lib. XX de Signific. verb. adv. AquarioJ:). Quainobrem
9

qui a vobis sunl ordinali exacloribus pm omnibus ab Apuleio memoralur exacerbatus aquariotus uxoris
ubique injerre contendimus (Justin. Apolog. ad A nsuce - iropudicac et meretricis (Apulei. Apolog. anie
ton.). Ea vero cthnici sic fraudabant, ut si inealur med. pag. 566). Spurcissirai autera hujusmodi bomi-
9

Tcrtulliani verba sunt, quantum vecligalibus pereat nes Craulicribus aquara ad sordes abluendas adspor-
fraude et mendacio testrurnm professionum , facite labant. At vide, quacso, utruin buic impuris>imo
ralio haberi possit, unius speciei querela compensata hominura gregi adscribendus siiCommodus impera-
pro commodo cceterarum rationum ( Tertullian., lor, de quo liacc Lamj ridius memoriae prodidit: GUh
Apologet., cap. 42, pag. 495). Ibi certe professio- diatoribus convixit, aquam gessit ut lenonum minitte
nis uomen accipitur pro publ ica bonorum oranium, (Lamprid., in VitaCommorf.). Quoruindain tatneii opi-
qtt.c uirasquisque possidebat , exposilione seu decla- nio estaquarioli noraine siguificari balneatorem,qui
ralione. Sed non inde tollitur tola dilflcullas obscu- lavantiuni vcstes custodiebat ac leuocinabalur. lude
rioris hujusce plirasis, quic duplici raodo a sagacio- canebal Martialis :
ribus explicatur. Qttidam euim putant hunc esse Ter- Cum te lucerna balneator exstincta
Admittat inler tmsiuarias mcecbas.
lullianisensum : si pcrpendatur quantiim genliles ma-
[Martial. lib. lli, epigram. 62)
lunt reipublicac iraportent, fraude et mendacio profes- 9

sionum (lbid.) sive falsa bonorura suorura dcclara- At talium certe borainum de Chrislianorum sterili-
y

lione, confestim vcl hac specie, sive hoc solo excra- tate et inutilitate expostulatio, horum erat et virtu-
plo agnoscetur iilud maiura esse niajus, quam quid- tis et utilitatis commendatio ac praeconium.
quid boni aliis ralionibus aflerunt. Aiii vcro Tertul- Jj Nec aliud sane ferri polesl judicium de sicariis,
liani inentem sic cxpiicant: Christiani lanta cura tan- venenariis et magis, qtii secundam Tertulliaui riassem
taque lide solvimt tribulo, quaulis dolisac mendaciis conGciunt (Tertultian. Apologet. cap. 45). Nam bi
9 9

a gcntilibus fvaudatilur, hocque solo exemplo plane aliorum vitae insidiabantur, eamque saepe sanpins eri-
conlicitur iniquissiiitara essc horura deChristianorura picbant. Sicarii enim nuncupati sunt a sica, seu gladitf
intiliiitate querelam; quia vectigalia caeteris omnibus breviore, quem ad inlei ficieudos ex insidiis houiines
accnraiiiis peudebant, ac si quid aliuude aflerrent gerebant. Quam frequenter vero ab his truculentis
dclrimeiiti, cceterarum, quac indicalae sunt, ralionumhominibus alii clatn el insidiose necarentur, his paa-
commodo aflatim compensabatur. A l sane si ibi Ter- cis disces Cicerouis verbis: Hcec quotidiana, sice 9

mHiaiius cihnicos non componit cura Christianis, po- nena (Cic. lib. III de Natur. Deor. pag. 251. tin. 15).
9 9

lior vidctur prima ititcrpretaiio, qua colligitur illos Sed ut propius ad Tertulliani accedaraus tempora:
dc allato ah his rciptihlic:c dauino prorstis iiumerilo Inde iuquil Cyprianus, venefici inde sicarii, tamed
9 9

cxposlulassc; quandoquidcm aliud majus bonura peccandum prcecipites.quam impune peccantes (Cgprio
conferebant. S i vcro ibi utrosque Christianos et gen- libr. ad Demetr.).
 mt DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1090
Jam autem praesemis cur deinde ab Auctorenostro A facta fuerant de hoc mathematicorum exilio senatus-
appcllanlur venenarii, qui venenum aliis propinanl, consulta (Tacit. tib. II Annat. ante med.). Ulpiantts
t t

aut coitficiunt,aut veudiiui. Nec bis procul dubio dis- landein pltira de his niemorat, quem consulere po-
similcs crant mayi, quibus tcrtius in bac classe locus teris (Vlpian. lib. YII de O/fic. prcelor.).
t

-datur. Diabolicis siquidem artibus , maleficiis et
prarstigiis nocerc aliis, eosque occidere iiitebantur. stianos reipublicae inutiies csse idcirco querebantur,
A l bi sunt, quos Iloratius bisce notal carminibus :
Qua? saga, quis te solvere Tbessalis
Magnus vencnis, quis poterit deus?
[Horat. iib. I, od. 27, v. 21 et 22.)
Tertia demum in classe reponuntur a Tertulliano cap. 45).
aruspices arioli malhematici (Tertutlian., Apotoget.,
t t
cap. 43), quos quidem Arnobius, a nobis paulo ante
citatus, vanos conjcctores nuncupat. Suis enim exse-
Alque hi erant liipiicis classis homines, qui Chri-
quia a nefariis illorum opcribtis abhorrebant, nul-
lumque eis fcrebant fructiim. Sed pcrditissimis bomi-
nibus infrucluosos esse, ait Terlullianus, magnus pro-
cjtl dubio reipublicae fruclus est (Terlutlian. Apotoget.
Dcniqtic Christianos ethnicis maximo esse entolu-
mento hac adhuc ratione demonstral: Quanti (edi-
tioties veteres, Quantos, Lacerda, Quando) habetis t

crandis ariibus, doiis atque praestigtis futura se non dico qui jam de vobis dcemonia excutiunt, non
pramuuliarc possc vendilabant. Arioli autemsive F a - B dico jam qui pro vobis quoque vero Deo preces slernant %

rioli, de quibus supra egitnus fingebant sc divino af- quia forte non creditis sed a quibas nihil limere possi-
t

flutu, et aruspices adspectu victitnarum valicinari.
At Terentius ulrosque pungit borum versuum acu-
leis :
Gallina ceciuit, interdixit ariolus :
s
lis (Ibid.). Rigallius vero propria auctoritale, et con-
tra exemplarium manuscriptorum alque edilorum fi-
dcm, hxc verha, quia forte non creditis, lanquain
supcrvacua, aut sibi non placila sustulit. Scd quid,

Aruspex vetuit anle bruuiam aliquid novi amabo te, nocebaut ea verba, quibiis Auclor signilicat
Negotii incipere.
(Terent., Phorm., act. iv, $cen. 4.) ethnicis persuasum omnino non fuissc Christianos pio
ipsis Deuni verum prccari ? A l i d tamen, inquit, tam
Neque his sane aliisque Cicero magis pcpercit uhi
eral cerlum, quam plane consiabat *d;rmonia ab i!lis
brcc scribebal: M*vT<xt vestra, quce tatine divinaiio
exeorumdem geiiiiiiiiui ejecta fuisse corporibus, sic-
dicitur, qua tanla imbueremur supcrstilione, si vos au-
itli a nobis cvidenlissime prohaluin est.
dire vellemus, aruspiccs, augures arioli vates, con-
t %
Quanli crgo, arguil Tertttllianus, vos ethuici ha-
jectores nobis essenl eolendi (Cicer. lib. 1 de Natur.
betis, hoc est, quanto pretio aestimatis hoc maximum
Deor. pag. 203, lin. 36) Sed de his alibi diclum, ct
t
ccrle beneficium, quod Christiani vobis impertiuntur?
adhuc postea diceiiduni.
£ Nontte eo solo nomine vobis stimmac profecto, ut
Scelcsiuin illud ac rcipublicae iufcslum, omnino-
supra diximus ( Supr. cap. 22, art. 1 ) , erant uiili-
t
que pcruiciosum agmcn claudunt mathematici. Hos
tati ?
autem vutgus, inquit A . Gellius, quos gentititio voca-
Yerum instat adhiic iile, et intorlum ab ethnicis
bulo chaidaos dicere oportet mathematicos dicil (A.
t
lelum in illos retorquendo, planc demonstrat ab illis
Getl. lib. I Noct. Atlic. cap. 9). E l prius quidcm
t
summum reipuhiic;e detriinenlum fieri. Nam cum
Cicero illorum artem et professionem his verbis ex-
longemajor, sicuthaud scmel diximus, essct christia-
plicaveral : Non ex artis sed gentis vocabulo nomi-
t
norum, quam illorum numerus, nonne rcspubiica
nati, diuturna observatione siderum scientiam putantur
damnum ccrte maximum ab Iiis ipsis accipicbat,
effeeissc, ul prasdici posset quid unicuique evenlurum,
quorum crudelitate toljusti cbristiani, sicul Auclor
et quo quisquefato natus essel (Cicer., tib. I de Divin. t
nosler ait, impendimur, id est, constimiinur el occi-
vnit. pag. 255, lin. 4). Unde Juvcnalis:
t

diuiur. Eo cuiin sensu scripsil laiiuus epislotarum

Nota malhematicis genesis tua. Pauli intcrpres : Ego autem lubentissime impendam t
{Juvenal., satir. 14, post med.)
el superimpendar ipse pro animabus vestris (Paut. t

Ycrum illos eorumque scientiam idem ipse Cicero Episl. II ad Corinlh., cap. XII, 15). Addil vero Tcr-
chaid.corum monstra vocat, nosquc monel ab Eu- D tullianus : Cum innocentes erogamur (Tertull., lib. de
doxo, ipsorum anlesignano, scriptis tradilum: Chal- Prcescrip., cap. 2). Pamelius vcro ntallet erodimur :
do?i$ in prcediclione et in notatione cujusque vitce ex sed sacpius Auctor noster verbo erogare utilur, quam
nutati die minime esse eredendwn (Cicer. lib. II de
t ut, iuvilis manuscriptis omnibus , credatur illud ibi
Divin. pag. 291. lin. 49). Plura autem ut missa fa-
t corriipiiim esse. Eodem ilaqne significatu ibi accipi-
ciamus, alio in libro Tertullianus noster haud duhi- lur, quo alibi dixit, Febrem erogando homini deputa-
tanier asserit pravos angelos, seu daemones hujus tam. Et revcra homo erogatur febri, cujus mortiferi
inipiac artis fuisse magistros, ac deinde hax sttbjun- sunt exitus. Aiibi cliam scripsil gladialorcs, qui occi-
xil : Expellantur maihemaliei, sicut angeti eorum : di didicerant, edicto die inferiarum erogari (lib.
eadem pcena est exsitii discipulis et magistris (Terlull. de Speclac, cap. 12). Denique de inferni igne, uti
lib. de Idototat. cap. 9). Narrat aulem Suelonius animadvertimus (supr. cap. 11, ar/.4), ab co dictum:
9

hos inathemalicos ab imperalore Yitellio pulsos Dum erogat reparat.

t

fuisse Urbe et Italia, ac postea capite damnatos Porro aulem quid, quaeso, in majus rcipublicao
(Sueton. lib. VII, § 14). Sed prius, teste Tacito,
f damnum verli potuit, quam contra humanas divinas-
1M1 ! N T E R T I L U A N I APOLOCETICUM f09x
que leges inrrameros christiatios nou solum suo nu- AL si fieri poterat, omnino pudcret, variis adhuc ratio-
nierorcipublicae uliles, sed cives eliam oplimos, mo- num raomcnlis manifcstissimum cuilibet facil tam
rum vilaeque inlegrilate venerandos, nullitis hostes, aperlas falsac illius religionis notas deprehendi, ut
nuilius criminis reos, suum, sicut superius ostendi- qui eas non perspiciat, se ipsum penitus excxcare
mus (Supr., eap. 14, urt. 3), duutaxat oh nomen velit.
vexare, ac quihuslibet exquisilissimis cruciatibus ex- Primo itaque ipsammet gentilium constientiam
carnificare et occidere ? Elhnki ergo vel hanc solam lestem appeliat, qua constricti, fateri, ut supra vidi-
propter rationem rnagtrum utique toli reipttblicae in- raus, cogebantnr onieam esse Deum, eosque omnes,
frrebant malum. Contra vero Christiani nullum pro- quos vocabant colebantqne deos, revera fuisse borai-
fecto hnportabant; aut si qutd abeisunquam factiim ncs. Si quis vero sceieratus certissimo conscieniis
designari potuerit, illud ccrle magno cuin fcenore ab sue testimonio repognare ausus fuisset, is plane re-
ipsis aliunde, et vario modo resarcicbaiur. vincebatur eiingui qnklem, sed etoquenlissiurocivki*
Atque hactenns quidem cxposuimus et enuckavi- tm» ofmtium ctainore, iu quibus hi d i i , skuti bstfd
ntus omnia ac singttla argumenla, quibtisTerlullianuS semel ohtervavimus (Snp.9 cap. 7, ari. 1 ) , nati, TCT-
ehrisliaiiae religionis veritatem, sanctiiatem, sincera sati, mortui el sepulti suut. Quonwm vero infiniu
cjus documenta, ct iniquissimam Christianorum vesa* ] erat illorum multiiudo, ac singulos recensjre vel
tionera dcmonstral. Jam itaque exaimnandum supor- etiam nomitribus suis appellare longius foret, ipstmt
est, quoraodo probaveril falsam esse gcntilium reli- Tertullianus pelit iUorom caput, el magis notam om*
gionem. nibus ortgtnem (lbid. cap. 11, pag. 42 etseq. cep.
t t

CAPUT X X Y . 29, pag. 458; et tib. Wad Nalion.,cap. 1).

Quibu$ argumenlis TertuUianu$ demonslret faisam esse Ethnicos ilaque sic urget, et alloquitor : Ante Sfl-
gentitium religionem, ac falsos omnes illorum deos. turnum Deus penes vos nemo est : ab ilto census totiut,
vel potioris vel notioris dhmitatis (Tertullian. Apolo-
9
articulus primus.
get. cap. 11, pag. 552; et lib. 1 ad Nation. cap.i%
t %

Quam aperte fatsilas retigionis ethnicorum demonstre- pag. 578). Dixitautera potioris vel notioris (Ibid.) ast
t

tur ex christiance verilale ejeclis ex ob$e$sorum cor- ut in mauu exaratis nostris exerapiaribus, et nolknit,
t

pore dcemonibu$ certa hominum conscienlia; potiori neC prorsus quidero male. Significat eteuim se deo-
t

el noliori, $cd plane falsa divinitate Saturni, qui rum primordia non a prima idoloiatriae origine, quam
homo fuil et a Janoin Italia exceptu$ $uum nomen alibi obscuram esse, nec a cunctis eamdem assigaari
t t

dedil civitati, quam depala$erat tolique llalice, quce vidiraus (Tom. I Apparat., pag. 717 et seqq.; et dissertt
t

prius OEnotria vocabatur; item Thatli Cas$ii ei , super., cap. 50 et $eqq.); sed ab ipsa divinilateSaUfr-
$ 9

Nepelie testimonio, ac proinde faisam esse rpsam ni, qui orauibus aliis diis polior et uotior habebalur.
quoque Jovis aliorumque venditatam ab ethnicie, di- Quid vero mirum, si ab illo ordiatur, cum Yarro.qat
t

tinitatem. tot lihros de diis suis composuerat, omnium deoroia

Quibus rationum momentis invictlssirae asserlam antiquissimos venditet Jovem, Junonem et Minertm
9

vindicalainque a Tcrlulliano vidimus cbristianae reli- (Tertullian., lib. II ad Nalion. cap. 12). At Jupiter
9

gtonis verilaiem , iisdera funditus evertuntur omncs genitus ferebatura Saturno,qui proittde illo antiqoior
gentilium dii, et superslitiosae religiones. Nam si erat. Ab hujus aulera parentibus Coelo, sive Chroao^
vera esl Chrisli divinitas, sicuti TertuUianus noster et Terra, incipiendura esse noncensuit, tura quiaSa-
scile observal, scquilur ut falsa renuntietur qucevis turnus, unicus eoruin filius, his ac caeteris omnibus
alia contraria rcperta (Tertullian., Apotogel. cap. 21,
t
dits notior erat, et potior credebattir, tura quia hse
pag. 404). Practerea manifestissime cum illo ostendi- ridicula poelarum de illius ex Coelo et Terra orto con>
mus (Supr. cap. 7, art. 1) unum tantuinmodo esse
t
mcnta et fabulae sunt. Nalus siquidem ex illis fingeba-
posse Dcura, ac proitide falsos alios oranes, quotquot tur, quoniam parenles ejus ignoti fuerunt. Nara
ab ethnicis flngi potuerunt. consueludine humana ail Tertullianus, ignoti, vel ex
9

Ncc minus pcrspictie a nobis demonslratum est i inopinato apparenles, de cceto supervenisse dicuntur
(Supr., cap. 8, art. 1) daemones a christianis ejectos (Tertultian. Apologet., cap. 10, pag. 551; et tib. II
fuisse ab eorutn, qnae obsidcbant, corporibus, illos- ad Nation., cap. 12), sicut et vulgus ftlios lerne
que tum coactos palam fateri se non deos sicuti ptt* vocat, quorum incertum eral genus. Sed hcec omnia
tabant ethntci, sed immundos esse spiritos; unicum in superioribus nostris disserlalionibus explanavi-
vero, qucm Christiani praedicabant, esse Deam, ac mus (Dissertat. in Minut., Octav. cap. 15, art. i\d
Christum hujus esse Virtulem,Sapientiam,Rationem, dis$ert. in Lactant. cap. 50, art. 1, et cap. 31, ort.
9

ct Filittra, cujus nomine ac virtute fugabantur. Nihii

ergo necesse crat alia plura a Terlulliano (Tertul.
Apologet., cap. 25) congeri argumenta, quibus atn-
plius coraprobaret plane commentitios fictosque csse
cthnicorum deos, ac proinde fais.ira illorum religio-
nem. Yernm nt eOsdem elhnicos impit deorum suo-
rum cultus, acperversae religionistanaeraaliquarrdo,
Pr;cterca cuilibet perspicuum ibidera fecimusquatn
ul
recte ille asseruerit bomincm fuisse Salurnutn, q
post multas expeditiones in llaliara appulil, ac post-
quara ibi a Jano susceptus luisset, mons, inquit»
quera incoiuit, Saturnius dictus; civitas, quam dep*'
taverai, Saturnia usque nune e$t. In aniiqua, et &
 1*098 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1094
tera recentiori editione legimoa- debellaverat; sed A sius Severus. Duo antem eo nomine insigniti ftierunt:
Tertullianewn verbum est depataverat (Tertultian. alter, uti in EusebianoChronicolegimus, oraioregre-
f

loc. eit.); Ubi enim de imindi creatione adversus gius (Chron. Euseb., ad ann. 2047), qui Augusli im>
Hermogenem disfutat : Omnia inquit, opera $ua peraloris tempore iu exilinm missus est; alter vero
t

Deu$ ordine comummavit, incutlis primo elementis poeta parmensis, qui ex iis unus fuit, qui cum Brnto
depalans quodammodo mundum (ldem , lib. adv. Julium Cacsarem inlerfecerunt, dc qtto plura Liiius
, Hermog., eap. 29). Rursus vero contra Marcio- Giraldus (Girald., Dial. IV, de Poet. Hist., p. 160),
nem : Quod architectum $e prudentem afirmal, hoc Vossius (Voss., de Poet. latin., c. 2), Scaligcr (Sca-
tntenhnns significari dcpatatoretn di$ciplince divince a lig., in cit. Chron. Enseb.), et alii (Fabius, lib. X , et
creatore (Idem, lib.y advers. Marcion., cap. 6 ) . Senec cpisl. 79). Ulerquc porro a nonnullis Corne-
t

Itaque dixit a Satnrno depalatam civitalem, id est lius Severus vocatur. Scd in Tertulliani texlu forsi-
eonditam, vel posrtis palts fundattfc, sivc ut aliis tan addilum est cognomcn Severus, a M.nutio Felice
placei, palis insrructam, Et hi quidem expficattonem el Lactantio, sicut alibi vidimus, omissum. Nam quic
auam ftrmare conantur bts Hermae verbis: Cumdepa- ille de Salurno narral, hjcc polius a Cassio Hemina,
tassct vineam (Herm., lib. III, fimilit. 5, § 2, pag. 61). quemadmodum etiam annolavimus, qttam a Cassio
Tum deinde Tertullianus : Consedit Satornns, « t - B Severo scriplis tradita videnlur. ln illius quoque ad
ceptus ab Jano, vel Jane (Tertuttian. Apologet. eap. Naiiones libro ab oscitante librario scriptum est:
}

1 0 ) : MSS. nostri, Jance ut Satit voiunt. ln duobus an- Corneiios Nepote$ ct Tacitum. Ad qutdenim ibi Taciti
tem manu recentiori exaratis cxemplaribus nostris, mentio, qujus uulla in Apologetico, neque a Minutio
et in primo ad Nationes libro, ubi eadem repetuntur: et Lactanlio facta est (Dissyiai. in Minut., cap. utt. f

Etsi alii vocant (Lib. 1 ad Nation. cap. llf, p. 578): art. 2)? Nonne ilii sicnt in iilorum libris legendum
t

melius forsilan, sicut alii. Qtiorsum enim ibi Salio- est Grwcnm Thatlum ?
rum mentio? Numquid ab iilis aut solis, aut primis Quidquid aulem ea de re perilrores pronunlient,
Saturnus dictus est a Jane, non autem Jano exceplus? qoorum judicio sempcr stabimas, haud dubitanler
Sed baec aliorum judicio permittimus. Tertuliianus aftirmat millum ab ullo gentili inveniri
Postquam vero Saturuus datam sibi a Jano sedem aut citari posse auetorem, qoi unquam negavcrit Sa-
flsisset : Tota ltalia ait Auctor noster, post OEno- turnum fuisse liomincm, qui ab alio homine et vitam
t

triam Saturnia cogneminabatur (Tertutl. ibid\t ot in actepit et regnum, ac proinde Deus esse non potest
t

hbro ad Nationes ; Tota Italia de Satumo vocabatur. Tertuitian. Apologel., c. 10, p. 331, etl. II ad Nalion. f

Italiae autem primum GEnolriae nomen fuisse aperte c. 12, p. 578). Verus enim Deus, ul sa?pius drximus
docet Virgilius his versibus : C (Dissert. in Minut. cap. ult. art. 2), a se ipso solo est,
t t

et ideo otnnipotens, qui homines caeteraque omuia

Est locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt,
Terra autiqna, potens annis atque ubere glebte, / creavii, qui omnibus dominatur, qui omnia regna
OEuotrii coluere viri, nunc fama minores dispensat.
Italtam dixisse ducis de nomine genlem.
(Virgit. lib. l JEtieid. v. 534 ef seqq.)
t t
Posl hcec ille : Satis jam inquit, de Salurno {Terl.
t t

Apologet., c. 10, p. 531), ad cuilihel hebelioTi atque

Nec id semel cecinisse contentus, iisdem^verbis alio
i n libro repelit (/r'6. III, v. 163 et seqq.). Videsis Servii
iri haeccarmina annotaliones, Autiochum a Slrabone
citatum (Strab. tib. III Geogr. p. 254), et alios. Ila-
t %
lia itaque a Saturno nuncupata prius fuit Saturnia,
u l liquet his Ovidii carminibus :
Hac ego Saturnum memini lellure receptum;
Cochtibtts regnisa Jove pulsus erat.
Inde diu genti mansit Saturnia nomea;
Dicla quoque est Lalium terra, latente Deo.
(Ovid. tib. II Faslor. § 3, v. 235.)
t
j ) magis divinitate carent Jtipiler, e)us filius, lotaque
Quamobrem a poctis ut vidimus (Di$$ertatAn Minut.
e. 16, art. 1), vocatur teiius terraque Saturnia, et a
Virgilio, ubi cecinit:
Satve, magna parens frugum, Saturma tetius ?
1
{Virgit., lib. 11 Georg., v. 174.)
Nonne autem ea omnia satis evidertler probant Sa-
turnum fuisse homtnem? Quod quidem TertuIIianus
tam in Apologetico, quam in secundo ad Nationes l i -
broadhuc eonfirmat lestimonto Diodori, Thalli, Cas-
sH Severi et Corneiii Nepotis, de qtiibus aliW egirntts
(Dissettat. in Mmut. cap. ult. art. 2, tt ih Lactant.,
f f
obstinatiori demonstrandum falsamomninoesse iilitis
divmitatem. Data autem opera ibi adjecit ticet paucis.
Nam m secundo ad Nationes libro falsitatem ejus va-
riis demonstrat argumentis (tib. II ad Nation. c. 7,
t
et rap. 1 6 ) , quae in superioribus* nostris disser-
latioiiibus explicata, non atnplius hie repetenda
sunt.
Satumos porro si deus nee fuit, nee esse potuit,
quia bomo erat, eaeteris horhinibtts similis; multo
f
nliorom pene innumerabilium caterva,quos abeodem
Saturno, aut saltcm post illum ortos esse constat
(ldem, Apologet., e. 10, p. 333). Quis cnim nesciat
Jovem; qttem ctbnici deom oplimum, maximum vo- ,
cabant, ex ejusdem Saturni cum Ope, seu Rhea so-
rore sua eonnubio, sive potlus incestu, rratum perhi-
beri? Adullus autem, pulso patre sno, m rTlius inva-
sil rcgOttrn, atquc asshmplts, uti ail Tertfiflianus,
squammatt, eornuii, plumati, intbtis aitrei figuris,
filros infamihus stnpris et adulteriis procreavil f / V r -
tulL, Apotoget. c. 21, p. 390, et t. II ad Nal. c. 13);
t t

c. 31, art. 3). Non sine aliqua tameii observatione Quis ergo expensrs his orrtnibds, fluae aliis nostris
pfftmlttefe pMnmaa in priore libro tcrrprum Qa$* to «teWaHenitort er>dd<^irff*s ( Distertat. in
1095 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 109«
Minut. , e. 15, art. 1, et diseertat. in Amob. c. 11, A tantum hacc caussa essc vcl potius excogitari potaiL
t

art. 4, ct iu Laclanl., c. 5, art. 1 et scqq.), dilfiteri Ac primo quidem, quia Deus hortun iiidiguerit offi-
unquam poteril illum deum non csse, sed scelcraium ciis et auxiiio : secundo, quia ilii exitniis suis faciis
homii.cm qni omncm humaiiilaiis, et pudoris sen- et virttitihus diviuitatem merucrunl. At uiroraque
sum cxucrat ? falso falsius essc convincitur.
ARTICULCS II. Qua cnim aut mortuorum, aul etiam vivorum bo-
minum ope Deus omnipotcns unquam itidiguit ? Ntitn-
Quam prmpostere ethnici venditarent suos post morta*
quid ad condendum inundum? A l quicumqtie genli-
lem hanc vitam factos etse deos ab alio superiore
lcs id asserucrint, re puguantem habebunt Pythago-
moncipe diviuitatis; unum duntaxat csse deum , qui
ram (Ibid., p. 15), qui, ut supra vidimus (Dissertat.
mundum ante omnes gcnlilium deos, ac frugcs, et
in Laclant., c. 21, art. 2), mundum increalum pra-
ante Ccrerem, Bacchum et Minervam crearerat; nec
dicabat. Tametsi vero mundus, ut Plato aliique pht-
magisdeos dici posse iltarum frugum invcnlores, quam
losopbi, quemadmodum adhuc annoiatum esi, recie
Lucullum, qui cerasa, el Y.atonem, qui ficum viridem
docuerunt, reipsa creaius s i l ; verus uihiiominus
in ltatiam primi attulerunt.
Deus, cujus infinita potestas esi, nullius planeadil-
Fatebanlur quidem ctlmici, quod negare nunquam B him fabricandum subsidio cguit.
potuerunt, Salurnutn, aliosque, quos deos esse som- Quid vero, quod coustal aute Salurnum ac quosb-
niaverant, reipsa fttisse bomines : scd cum Varronc bet alios gentilium deos, plnvias, sicut aii Tcrtnllia-
conlendebant illis, btijus viiae mortalis munere rile nus, de ccelo ruisse, etsidera (Tertuliian., loc. cit.) pttU
t

functis, daiam divinitatem (Tertuilian., Apologel. c. solem ac lunam, radiasse , et tumina, videlicet slel-
t

I I , p. 555). Yerum absurdam opinionem suam alio larum, ftoruisse? Alio siqtiidem in libro scripsit: Os-
absurdiori commeuto lueri fruslra conabanlur. Neque lum tuminibus floruhtel, magis sol radHs insuUauet
enim liomines |K>si mortem suam dii fieri potueruul, (lib. IY adv. Marcion., c. 42). Quam igitur opem
nisi vcl a se ipsis, aut alio aliquo iis potenliore deo. ad mutidum crcandum Dco fetre Salurnos aul
Atqui ntrumque faisum est. Non ipsi siquidem pote- quilihet alius poteraut, qui longo post solem, luoarn
statem habuerunl divinitatem sibl mortuis conferen- ct stellas tempore orti s u u l ? Addit Tcrtullianui aiite
di. Si quando nainquc id poluissent, nunquam fuis- omnes getililium deos, tonitrua mugisse et ipsum Jo-
sent hoiuines, mortalium iiifirmitalibiis et viliis ob- vem, quceinmanu ejns ponitis($\xe ui in antiquioribus
t

noxii. Cujus hanc Auctor noster ralionem reddil : edilis et iuediiiscodicibus, imponitis) fulguratimuiiH
Nunquam homines fuissent. possidentes scilicet melio- (Tertullian., Apologet., c. 11, p. 554). Et vcrocura
m,quanifragilishuinannc(:o/id/liom«po/6ifafem(/^d.). Q ccrtum sit tonilrua mugisse, aulequam Jupilgr exsti-
Solus quippe Dei Filius, ab acteruo Deus, assumpla lisset, dubium nemiui e>se debet, quin, insito omnt-
quidem, sed modo prorsus adinirabili, et absque ulla bus hominibus limore, fulmina nunquam audita pri-
viliiaut peccati labe, natura bominis, morlalem v i - mum sallem timucrit. Quamobrctii TcrluIIianus jure
tain egit. mcrito ritlet ethnicos, qui fulgura et fulmina in ejus
Neque etiam ficti gentilium dii ab ullo alio diviui- maiiu essc, et ab co, licet nou facla, vibrari elfu-
tatem accipere potueruui, nisi illis major potenlior- tichanL
quefuerit; auiut Tertulliiiii ad etltnicos verbis uta- Scd acriusadhuc urget nihil imperfectum abomni-
n.ur : Necesse est concedaiis esse aiiquem sublimiorem potente lieri, atque idcirco muiuluiu, omnibus abso-
Deum, el mancipem quemdam divinitatis (ibid.). No- lutum numeris, ab eo condilum fuisse. O.nnia igilur,
mcn aulem manceps a politioris latinitalis scriptori- quai ad sustentaiidam liomiuis viiam necessaria sunt,
bus pro eo sumilur, qui aiiquid pubiice couducit, vcn- aute quoslibct geiiiilium deos oiiuiesque homines
dit el redimit. Atnunc ab Auctore nostro accipi creavcrat. liuque niliil, ait ipse Terlulli.uius, conn-
polius videlur pro aiiqtio divinitatis custode, cu- nendo, i d e s l , conservaudo homini, ac cohibeitdone
raiore ac prxfecto (Idem, lib. de Idolol. c. 1 , et
p
moreretur, et sustinendo, sive sustcnlando, alendo,
Lb. de Vudic\l. c. 14); quo sensu iu codice Theo- JJ reficiendo, prospecium, ac dalum post Itomincmzrfr
t

dosiano thermarum aliarumque reruin mancipes vo-
canliir (Cod. Theodos. ieg. Vn. de Mancipib., t. Y ,
p. 183). At quicumquc dixerint Salurnuni aliosqtie
niorluos homines suam diviititatem accepisse ab aiio
illitts mancipe, hoc ipso non esse deos palam confi-
tenlur. Ycrus siquidem Deus ase solo et aeternus sit,
necesse omnino est.
Pncterea nullus unqnam, nisi plane desipiat, dixe-
rit ab omnipotente ac sapientissimo Deo aliquid i n -
considerate , temere ac sine caussa factum. Atqui
imlla prorsus caussa assignari potest cur ille suam
cum morluishominibus communicaret diviniiatem
(Terluttian. Apologel., c. 11, p. 333). Duplex quippe
f
tum potuit inferri (Ibid.). Sed haec ejus verba nonila
ad vivum resecanda sutil, ut dixisse credatur
post coiidilum homiitcra poiuisse a Deo crcari, quo
vila horainis conlmerclur et suslineretur. Non eniui
sibi alitid voluit, nisicuucta, sine quibus humana viu
conservari non potest, a Deo creata fuisse aute coo-
ditos quoscuraque homiiics, acraullo raagis auteSa-
luriiura ac Jovera, aliosquc oranes ethuicoruoi deos.
Tam certo igitur, quam cvidentcr ille ihde coiiciudil
Dcum verura nullitis ad mutidum faciendiim indi-
guissc auxilio. Non ergo dii aliqui hanc ob caussani
facti sunl.
. Instal adhuc de terra exuberasse omnem frugem es
 »097 DISSERTATIO D. LE NOURRY. 1098
. Liberum, et Cererem, et Minervam, imo anie illum A nibus beneficia, deos post mortera suam factos esse
atiquem principem hominem (Ibid.), sivc Salurnum, garricbant.
quem eihnici potiorem primtimque omniura,'uti paulo ARTICULUS I I I .
ante dicebamus, deorum esse garriehani. Ethnicos Quanta intuleitate geniitet venditabant Saturnum, Jo-
autem ibi castigat, qui opinabantur Liberum ob vini, vem, aliotque ob merita, prceclaraque facinora, fac-
Cererem ob frumenti, Minervam propter oleae adin- tot este deos, et aiios illis prccstanliores, relictot in
t

venlionem numero adscriptos fuisse deorum. Prius
enimvero hae fruges creari debuerunt, quam inveniri.
Atqui ille tantum Deus est, a quo creata institutaque
fuerunt. Neque urgeas Lucretium de his ldquentera
usum esse verbo instituisse, ubi cecinit:
inferis, nimirum Socratem , Arittidem, Themitlo-
clem, Alexandrum Magnum, Pompeium, Potycra-
tem, Syliam, Crcesum, Crassum, Demoslhenent,
Ciceronem : atque ostenditur divinilalem a gentili-
bus eadcm,qua diis suis, rationetribuendam Laidi 9

Namque Ceres fertur fruges, Liberque liquores Phrynos, Larentice, atque ipsis sive mortuis sjve vivis
Vitigeni laUcem morialibus inslituisse, Ccesaribus.
Cum tameu his posset sine rebus vita manere,
Ut fama est aliquas etiam nunc vivere gentes. Altera tribuendae raortuis horainibus divinitatis ra-
(Lucret. lib. \,v.Uelteqq.) tio ab elhnicis dcsumebatur ex illorum raerilis fac-
Poeta enira ibi de his loquitur, quae aiiqtiorum arte et B tisque eximiis, quibus eara assecutos esse audacter
ingenio reperta fuerant. Yerbum ergo inttituitse, non venditabant. A l quicunque id serio asseverabant t

alio quam invenisse, sensu accepit. Si quis vero con- hi, utrecte observat Tertullianus, fateri cogebantur
tendat ab iilo inttituitte dictum, quia Bacchus et Ce- aliquera esse Deum deificum (Terlullian., Apologet. 9

res panis ex frugibus, vinique ex uvis conficieudi cap. 11, p. 553), id est qui alios ob quaedam prae-
modum doouisse ferebantur, non multum repugnabi- clara facta dcbs facial. Praecellens ergo ille Deus de-
mus. Yerum is ne hilum quidem inde proficiet. No- buit acquissima jtistitiae lance aliorura raerita ponde-
bis enim plane sufQcit certo ccrtius esse nullas fru- rare, el omnipotentia sua illos debito pracmio remu-
ges a Baccho,, Cerere, et Minerva crealas. Nemo nerari.# Atqui liuic soli acquissimo et omnipolenti
qitippe ob eas aut indicatas, aut repertas, aut fieri, corapelit diviuitas, quam nulli alteri, aut natura,
autesse deus polest. aut quibuslibet meritis a se distincto dare potesL
Neque alius deinceps audiendtis, qui objicere au- Suprema cnitn divinitas dividi nequit, alque • ul soe-
deat frugum invenlionem tantae hominibus esse u l i - pius diximus, Deus aut unus aut nullus est.
litati, ut propter solum hoc beneftciurn Ceres, Bac- Sed age, dicque nobis, obsecro, quaenam fuerint
chus el Minerva in deorum grege annumerari me- Saturni, Jovis, Junonis, aiiorumqtte virtutes, eximia-
ruerint. Jam enira haec ratio satis confulala est. C que merita, quibus potuerint divinitatem emereri?
Deinde vero si alicujus ea esset momenti, Lucullus Nonne gentiles palam praedicabant, insolenterque
tlebuit etiam deus fieri, qui primus, uti TcrluUianus gluriabantur illos vitam vixisse stupris, adulleriis, ac
ait cerata (MSS. ceratia) ex Ponto Itatias promulgavit quibusiihet, ut alibi oslendimus (Ditsertal. in Ar-
(Tertullian., ibid.). Ex Plinio aulem discimus anno nob. cap. 12, art 1 el seqq.) maximis sceleribus e l
%

urbis condilae 680, post victoriam Mithridaticam ce-
rasa ab hoc Luculio transportala fuisse in lialiam ex
Ponto (P/in., lib. X V natur. Hist. c. 25, p. 207),
f tisque viliis coinquinabaulur; cur ergo his, ait Terlul-
sive ut ait Hieronymus, de Cerapunto (Hieronym.
epitt. 23. ad Eutloc. pag. 60), unde nomen suum
traxerunt. Horum itaque prneslantium viromm aucto-
ritate corrigendus est alius Tertulliani in secundo ad
Nationes librolocus, ubi scriptum legimus: Cn. Pom-
peius de Ponto Italice promulgavit (Tertull. lib. II
ad Nat. cap. 16).
Instat ille iicum viridem Romae cognitam non D
fuisse,anlequam Ca/oeam senaluiintutit(ibid.). Tota
aulem hacc historia a Plinio jam cilalo descri-
pta est(P/ra.,/i&. W natur. Hi$t.,cap. iS,pag. 198),
et ex illa, sicut ex superiori, Tertullianus concludit
iniquos esse genliles, qui Cererem, Baccbum, et Mii-
nervam ob fruges inventas in deontin suorura repo-
suere nuraero, et Lucullum ac Caionem, qui alias
flagitiis uifamem, ac contaminatam ? Fac tamen eoa
tol tautisque virtulibus cumulatos fuisse, quol quan-
lianus, in coelum sublatis, ac divinitate donatis, aiii
virtute pares, atque ctiam praeslantiores, apud infe-
ros relicti sunt (Tertull. ibid.) ? Nullus cnim gentilis
quanlumvis ad audendutn projecttis, id negare pote-
rat, quod roanifestissime probatur illustriura exemplis
virorum quorum egregias singularesque virtutes i p -
siroet ethnici summis extulerunt laudihus.
Nam ut proposita a Terlulliano (Ibid.) exempla
percurramus, quis gentilium deus sapienlior Socrate,
qui Apollinis oraculo, a nobis alibi cilalo (Disurl. in
Minut. Octav., cap. 3, art. 2), mortaliura oranitim sa-
pientissimus renunliatus est? At tantum abest, ut
deus dictus sit, quin Atheniensium judicio fuerit
condemnatus, ac cujus morti, inquiehat Cicero, itla-
crymari soleo, Platonem tegens (Cicer. lib. \\\de Nat*
t

hactenus incognitas in Italiatn Romamque attulerant, deor. p. 252, lin. 29). De illa autem Socralis morte
apud infera retiquerunt. Sed haec fusius proseculi disputaviraus in superioribus nostris dissertalioni-
sumus in aliis noslris dissertationihus (Dittertat. in bus (Dissertat. in Minut., c. 3 , art. 2, et in Lactant. f

Minut. Oct., cap. 14, arl. 2, in Arnob., cap. 9, art. 2, cap. 14, art. 1), et paulo post ndhuc aliquid dicen-
et dissert. in Lactant. cap. 30, art. 5), ubi refelliinus dum (Infr. cap. 26, art. 4).
eosdeni gentiles, qiti homines, ob collata aliis homi- Quis gentiiiura deus justior Aristide (Tertullian*
TERTULLUNI I. (Trente-cinq.)
 i m IN T E R T C L L I A N l APOLOGETICCM H00
Apoioget. cap. 4«, p. 536), qm totius Grtec4m tti ail A f 39 « « W O . <* alios qttamplures. At lot lanlarum.
f

\alerius Maxirans,;ai/ifia censetnr (Val. Max. iib. V ,

f que prosperilatum cursum non accepto divin.lai.8 tf.
cap. 3, § 3 , extern.). Qoamobrem a Cicerone per an tuio, sed uti Valerius Maximus adhuc memorat,
tonomasiam Arlttidet justus {Cicer., lib. 114, de Ofic., crucis supplicie absolvit.
p. 559, tin. 7), ac grieee a Plourche kfimt^t 6 M- ! Quid plura? Nullus fuit deus gentiiis Crceso Cras-
**ttc cognominatnr (Plut. tom. I , p. 348, et tom. II, soqueditior(r<rti^fmi. ApolegeL cap. 14, p. 337).De
p. 186). Verumtamen eianici non solum datam aliis primo namque Ovidius cecraU:
iniquissimis dhiiiitatera ei negaveruni, aed improbo- Divitisaudita est cui non opuientia Creesi?
[Ovid. tib. 4, dc PonL)
rum faetione, ui idcm Valeriua Maximtts testatur, pa-
De Crassoautem Tultius : Negabat, inquil, uUam sa-
tria excedere junut est* Conttacnier w o adjecit: Fe-
tis magnam pecuniam esse ei, qui in republica prin-
tices Athenas, quee post iltius exilium invemre aliquem
ceps esse vetlet, qui suis frnctibus exercitum alere nos
potuerukt aut tnrum bonum, aut ojnanttm sui cum quo t

potset (Cicer. lib. 1, de offic. p. 554, (in. 3). Alque

tunc ipsasanctitasntigravit (Val. Max. loccit.).
ortum iitde illod adagiiim : O O M O et Craese dkw, de
Quis ex beliicosis diis miliiari gloria magis quam
quo plura apud Eiasmum legere poteris (Erasm.
Themistocles claruil (Tertulltan., Apotog. cap. 14, . ^ , * . „ \,. . .
1 X
t

* .. .... • i,- ada

T K . . - ^ ; ^ O D 9' Chtl. 1, Centur. 6, adag. 74). Victus tamen a
Cyro captusque Croesus servitutem, postremum, io-
Plutarchus B * 9
p. 336)? Attib.l
(Thueid., ille nihilominus
Eitt., p. 62mullis, quaeelThucydides
ct seqq.), r '
quit Cicero, malorum omnium, illi servire coacfus
(Ptularch.in Vit. Themisloc. p. 113*1 seaq.) memo-
est (Cicer., PhiUpp. II, p. 606, lin. 42). Videsis flero-
riae prodiderunt, bello praeclare gestis, cum patriam
dotum (Herodot., lib. I, § 86 et seqq.), Thucydidem,
ctaram, incolumem, ut ait adhuc Valerius Maximus,
Justinum historicum et alios. Quis etiam ignorat in-
oputentam, principem Crceciee reddidisset (Vai. Max. f

felicem Crassi cacdem, qui postquam a Partbis cum

lib. V , cap. 3 , exter. § 3), plane ingratam expertus
est. Proditionis cnim falso aecusatus , primuni Argos, majore Romani cxercilus parte fusus ac profligatos
inde Corcyram, postea ad Admetum, Colossorum re- fuisset, ipsi amputato capite illusunv est? Multa de
gem, ac deinde ad Artaxerxem, lilium Xerxis confu- illo Plutarchus in ejus vita (Plutarch. in viia Crasd.
gil; exui tandem, hausto sanguine bovis, ut quiJam tom. l , p . 564 et seqq.), quem sicuti Florum, Vel-
putant, sive ut alii plures narrant, veneno, ex cor- leium Palerculum, Justinum hisloricum, aliosque
poris vinculis tanquam ex quodam evolavil car- Romanae historiae scriptores adire poteris.
cere. Quis porro genlilium deus graecum Demostbeaeiu,
Quisgeniilium deus, pergit Aoctor noster, Alexan- Ciceronem latinum, eloquentia, ait TertuUianus, un-
dro et Pompeio sublimior? Utrique enim res ar- C quam superavit? Sed qualc fuil tantae graecas, lalinx-
mis belloque gestae eognoraen magni pepererunt. que eloquentiae, nemini prorsus incognitae pramium?
Quam autem infelici exitu arabo ex hac vita migra- Non divinitas sane, sed infelicissimus crudeli nece
verint, nerao cerle ignorare polesl, qui libros a interitus? Verum haecomnibus satis comperta, jam
Quinlo Curlio et Plutarcho de illorura vita conscri- probasse sufficiat quinque Juvenaiis, posl da&uua-
ptoslevi raanu attigerit? Non rainus taraon, quam tos Crassum et Pompeium, hisce carminibus :
Eloqutum ac famam Demosthenis aut Ciceronis
Mars, Romulus et alii , divinilatis praemium eximiis Incipit optare, et tolis qutnqnatribus optat,
rebusgestis meruerant. Quisquis adbuc uno partam colit asse Minervam,
Quis praeterea gentilium deus graeco Poiycrata, et Eloquio, sed uterque perit Orator, utromque
Sylia Romano felicior (Terlultian. loe. cit.)1 Multi at- I.argus et eiuadans letho dedit ingeniifons.
quidem, nt ait Salluslius, dubitaverunl fortior an feti- (Juvenal. Satir. 10, tf 113, et seeq.)
cior esset Sylla (Sattustius, de beUo Jugurth. cap. 17). Eihnicis ergo,arguit TertuUianos, quisnonsw-
Testalum insuper Plutarchus facit illuin, transacto eenseat, qui cum tot viros virtote et meritis adeo ei-
triurapho, cum pro concione res a se tam fortiter, cellentes in inferis reliqnerunt, ae tot altos sedesK*
quara feiiciter gestas reeensuisset, jussisse se felicem el improbissimos post eorum mortem ob quaBdam
cognominari (Plutarch., in Vita SylUe, t. I, p. 453 D egregia facinora deos renuntialos esse garriebaiil
et $eqq.). Sed haec illun* ad divinitatem non perduxe- (TertxUtian. Apotoget. cap. 11, p. 337)?
runt. Deliciis enim corrupius, pedieulari morbo v i - Urgel adhuc ille (lbid. cap. 13, p. 347), tttr. Qttt,
tam finivit. Polycratis vero fciicitas his Valerii Ma- inquit, fuerunt ;deae Lareirtinae virtutes et merita?
ximi describilur verbis : Onmee conatus ejus placido Nonne publicum scortum erat? Satis 'profecto id alibi
accipiebantur itinere; spes certum cupitce rei fructum probavimus (Dissertat. in Minuc, cap. 18, art. i,d
apprehendebant vota nuncupaaatuur,simul eisoUebanlur, inLactant. cap. 32, art. I). Numquid autem magfc
f

vetle acposseex cequo positum erat (Vat. Max., Ub. V Ipudicas

, dixeris Junones, Cereres, ac JDianas? Sed
ca
P- 8, § 5. Extern.). Et vero seeundis rebus ita ute- ipsimet gentiles, sicuti in superioribus dissertationl-
balur, ut maximi pretii anuuium, cum in mare ad fe- bus ostendimus, effraenatam iiTarum libidrneai etim-
licitatis sua* experimentura projecisset, in capto po- pudiciliam promulgaverunt? Quamobrem Aoctor no-
stea pisce reperlus fuerit. Tcstem hujus aliarumque sier insanam gentiliura impietatem, qui has deas
cjus prosperitattim habes Slrabonem (Slrab. tib., f
adorabant, sic irridet: Vetim saltem Laidem ac PArjf.
X I V , Geogr. p. 657), Herodotum (Herodot. lib. IJf,
nen inierJunones, et Cerere$ ef Dianas adoretit (Ter-
f
4101 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 4102
Utllian., Apologet. cap. 13, p. 347). Mereiriciam vero A s e u deorum genus; c l primum quklem JHiysicum,
artem Lais publice exercebat, de qua Prqperlius : sivc naiurale, quod philosophi genliles in scholis
Non ita complebant Ephire* Laklis aedef suis.innumerisquepenein commentalionibus asserere
Ad cujus jacuit Graecia tota fores. frusira conati sunt. Nam hacc sunl hujusce Yarronis
(Propert. lib. n.Efegr.*, v. 4 ef2.)
cilala ab Auguslino verba : Muitos libros phitosophi
Nullum autem illa admittebat, nist accepta, quam
reliquerunt, in quibus est: Dii qui sint, ubi sint quod
f
poscebat, pecunioe snmma. Quia *ero Coritrthicom-
genns, quale a quonam tempore an a sempiter-
f f
morabatur, inde factum illud adagium, Horatii e i -
no fuerint, an ex igne sinl, ut credil Heractitus; an
prcssum carmine :
ex numeris, ut Pythagoras; an ex utomis, ut Epicu»
Non cuivis homini cc^tfngitafflreCorMlnmi.
rus sic alia qucc facilius intra parietcs in schota, quam
(Herat.Hb. 1, episl. 17, v. 36.)
t

exlra in foro ferre possunl aures (August, lib. VI, de ci-

Sotion porro, ab A . Gellio citalus {Geil. iib. I, Noct.
vit.cap. 5, p. 150). Sed hac philosopitorum de diis
Aui. cap. 8, p. 37), carrai Demosibenaai reapondisse
dissensiones ct conlrovcrsia? apertissime demon-
ae<tftft4t jton emere poemtentiam. Deea nos aliquid
stranl falsas absurdasque peuilus fuisse illoium de
nfttbi aimolavitmis (Tom. I Apparal. p. 4241), ac
diis suis opinioncs.
phtra s i velis, adi Pausaniara (Pausan. tib. II, p. 42),
Sectindiim deorum genus Ynrro mythicum, seu
Athenagnt (Athen. lib. XliL, cap.»0, p. 587), Ovidium 6
fabulostim vocavit : A fabulis enim ail Augu>tiiius,
(ihid. lib. I, Amor. Eieg. 5, v. 12) aiiosquc. Calli-
f
f

mythicon dictum est; quoniam puQog grovce fabuta dici-

atrato6 vere ab eodem Atbeneo iaudatus, aos ad-
lur(Ibid.). At ftctum illud fucral a poctis, qui deo-
mouuil memoralam adbuc a Tertuliiano Piirynen
rum generationes, stupra, adulteria, ac qua?libet alia
adco fuisse divitem, ut pollicita sil 'se Tbcbarum
nefanda facinora decantavere. Yerunitanten ipse
jaoenia conslructuram, si adscriberelur : AUi+Apic pk*
Yarro, teste adhuc Augustino (Idem. lib.W, cap.52,
^i«rWx«^cv, avivrtt* & *pu>* ^ ir<t I?A. Atexander qui-
p. 112), palam confessus est majores seu veteres
4em fecil, Phryne autem scortum refecit (Athen.). Sed
Romanos illis, borrenda illa deorum flagitia ac con-
•deilia nos plura alibi observavimus (Tom. 1. Appa-
jugia venditanlibus, fidem habuisse; quia imperita?
rat. p. 550, et 744. et Dissert. in Artwb. c. 22, art. 3).
plebis multitudo ad hos poelas magis inclinabatur,
Denique Auctor noster, ut acriori stimtilo confo-
quain ad physieos. Quis autem maxitnam profecto
diat ethnicos, ab eis sciscitatur cur pessimos homi-
utramque impielatcm non dctestetur? Nam populi
<nes, et aliis, quos recensuimus, iliustribus viris lomje
hos quantumvis itifamcs ridiculosque deos serio co-
pejores, deos fecerint. Numquid aliquando clausunt,
lehant. Aiii vero iis sapienliores, malis daemonum
inquit, fuit coelum, ul illud optimi viri non poluerint
deiuceps ingredi?Gur ergo iiiud postea aperuoruutO dolis ac fraudibus incilati, incautos vulgi animosin
suis Csesaribus, oon modo moriuis, sed etiam viven- sua ipsa religione, quae summa rcrum est, fullebant,
4ibus, omnique ilagitiorum geoere perdiiis ac disso- aut faili paliebantur.
Jutis? Numquid, pergit^ille, vobis, o eihnici, accepto Tcrtiumporro theologiae seu dcorum genns appella-
jferent dii veslri, imo gratulabuntur quod pares fiatst
f
tur civile, seu civium et populorum, id est, illorum
ek domini sui (Tertultian. Apoioget. cap. 13, p. 347)? deorum, quos populi sibi pro arbilrio ei libidine
iocari eum profecto sentis, et imperatores ab illo adoptaverant. Sed prxterqttam qttod hoc deorum
deorom dominosappellari: quiaineorum, ut jam dixi- genus ad scctindum et fabttlosum, uti jam laudatus a
jnus, potestate erat aut novos facere deos , aut jam nobis Augustinus docet (Idem, tib. VI, cap. 7, pag.
iacios toliere de medio. Nec minus perspicuura est 153), plane referlur, quid abstirdius quam deos illos
quara vaiidis iiie rationihus demonstret nibii ab.elh- credere, quos caecum insanumque vulgus, post vitie
«iois fingi potuisse insulsius, quara homines ob hujus morlalis tempus omni scelerum genere, uti
q«a?dam meriia, aut nonnuUa eximia facinora facios saepius diximus, decursum, numero deorum adscribi
«aae deos. finxeranl?
ARTICOIAJS IV. Triplcx autem iliud deorum genus Tertullianus
AefelUtur fictum a Varrone triptexdeorumgenus; phy- J) nosler variis rafionum momeniis, ac postea Augusti-
sicum $eu naturale; mythicuni, sive fabutosum; et
f
nusfundilus evertunt(7dcm, lib. VI, cap. 5 et seqq.,
gentile, sive. ciyile et popuiare. pag. 150 et seqq.). Necesse igitur non est, ut ea q u »
<Jentilium de diis suis errores, u i Teriallianus ra- ab hoc tanto doctore examiitaia enucleataque sunt
dicttus eveiiat, in secundo suo ad-Nationes libro (Ter- (Idem Ub. IV, cap. 51 et seqq. et lib. VIII, cap. 4 et
f 9

4ult. lib. II ad Nati. cap. 1 et seqq., p. 64 et seqq.) ea seqq., pag. 462 el scqq.), singiilatira a nohis nunc
omnia refellil, qoa? de illis a Yarrone ia citalis ab explicentur. Deiude vero si quid in eis difficultatis
Augustino sexdecim de divinis rebus libris tradita occurril, id in hac aliisque noslris disseriattonibus
fnerant (August. Ub. IV, de civu. cap.Z p. 447). pro virili parte nostra complanatum est.
f f

4Unm awtem nomuaatim confuiandum esse arbitratus CAPUT X X V I .

o A ; quia omnium scripiorum, « t suo iooo ostendi- Quam iuculenter TerluUianus ethnicorum titteris, scrip-
mus (Dissertat. in Lactant. cap. ulL, art. 5), acutis- tisqueostendat falsosesse omnesitlorum deos.
simus doctissimusque existiraaba tur. ARTICULUS PRWUS.
Triplex autem ille disiinxerat gentilis tbeologia^ Quomodo TertuUiunus demonstret falsos esse gentitiunt
 1103 LN TERTULLIANI APOLOGETICUM ilOi
deos ex Uiteris, quibus ad prudenliam ei iiberatia ofi- A scriplor esl, tum quia scripta iliius lanti taciebant, vt
cia informabanlur, alque docebantur variat deorum adolescenles iis ad prudentiam, sicut mox dicebamus,
inter se pugnas, Venerem sauciatam, Martent vincutis et liberalia ofticia erudirentur. Si quis tamen sagncior
diu adttrictum, Jovem a monstro liberatum, vel ca- alium a Tertulliano indicari osteudat, bunc lubenler
sum Sarpedonis ftentem, vet subantem in sororis amo- audieraus. Animadverte tamen, qu.eso, ipsum Home-
rem; item Apottinis et Neptuni servitulem, judicalum rum nominatira appeilari bis subsequentibus Auctoris
fulmine AZsculapium, ac tragcediis poctarum, nomi- nostri verbis: Adhuc meminimus Homeri,ilk ophuw
natim vcroLenlul{et Hostitii, atiisque mascutum lu- est,quidivinam majestaiem humana conditione traeumt,
nam irridentibus. casibus et passionibus humanis deos imbuens (ibui.) t

Ea est erroris natara, ut diu sibi ipsi non couslet, id esi, omnibus etiam foedissirais humauis affectibu
seque ipsum tum etiam deslruat, cum audacius ca- ac vitiis corruplos.
put altollit. Non mirum itaque, si ethnici datam Et certe ille graecorura poejarum coryphaeus libros
morluis bominibus divinitatem ibi evcrlerint, ubi suos bisce deorum infamiis passim ubique fodavU.
cam firmiusstabilire debebant. Nullibi enim clariuset Nonnu lla autem Audor nosler, ne foret longior, seie-
enodatius exponenda eral, qiiamin iis litleris, quibus gitexempla, ac illud quidera primuni, quodecanm
adolescenles iriformabaniur, uti ait Tertullianus, ad B deos inter se propterTrojanos ei Achivos, ul gieau-
prudentiam (Tertultian. Apologet., cap.M, pag. 351), torum paria,congressos depugnasse (Idem, Apetegd.,
quae, teste Cicerone, constat ex scientia rerum bonarum cap. 14, p. 351); sive sicut io iibro adNationes-.Qiu
et maiarum, et nec bonarum nec malarum; el liberalia de iilis favore diversis gtadiatofia quodam modo nem
officia (Cicer.,lib. III, de Natur. deor., pag. 245, lin. commisit (et lib. 1 ad Nation., cap. 10, p. 575). Sed
45), quae videiicet liberum, iuquit Tercntius, el inge- quis nescit quam saepius ille in Ilinde cecinerit hasw
nuum hominera scire orauino acquum est (Terent. Eu- deorum pugnas, et Yenerera, sicuti pergit TertoJIia-
nuch., act. III, scen. 2,v. 24). A l in hislilleris quania, nus (Ibid.), huniana sagitta saucialam, Martem in
ut loquitur Auclor noster, invenio ludibria, quibus nu- vinculis pene coiisumpium, Jovcm nunc cujusdam
niinum suorum infamabaut divinilatein? monstri opera liberatum, modo flentem Sarpedonis
Si quis vero inquirat quae sint eae iillerae et com- casum, nunc obscenissimo porcorum more subaniem
menlationes, respondebimus eo noraine poemata Ho- prurientemque libidinc in sororem uxoreroque saam
meri designari. Quae enim Auctor noster ibidem nar- Juiionem, dum iili turpera suum in amicas araorem
rat, hacc ab eodem poeta delibavil. Sibi autera iiiud commemorabat. At ibi obiter obseavandum in Rigaitu
si quis alicujus aucioritale firmari velit, en praestoest editionc simpiicilcr scriptum: Venerem kumansu-
ttla
Minutius Felix, qui postquam varia illa deorum ludi- C 9 sauciatam. In nostris vero manuscriptis, et anti-
bria ex Horaeri, suo noniine appellati, carrainibus re- quioribus editis codicibus legi: Venerem saudetau,
censuit, sic prosequilur: His atque hujusmodi figmen- quod fitium suum AZneam pene inlerfeclum ab eodm
tis, el mendaciis dulcioribus corrumpunlur ingenia Diomede rapere voluerit. Martem, etc. Tacet quidem
puerorum, et iisdem fubutis inhcerchlibus ad usque Rigallius cur haec verba absttileril, sed arbitralos est
summce celatis robur adolescunt, et in iisdem opinionibusbaud dubie haec explicaiionis cau?a ab aliquolibrario
vnseri consenescunt. Sed hacc in superiori de hoc Mi- adjecta fuisse, et postbaec intrusaiu lextum. Nam
itulii libro dissertatione fusius explicare conati su- haec in libro ad Nationes, ubi eadem repctuntur, non
mus (Disserlul. in Minul., cap. 17, art. 4). occurrunl. Neqne etiam dictu facile est curibi adjecta
Quo aulcin ntodo haec a Terlulliano probentur, sint illa verba, ab eodem Diomede, cujus nulla prins
jara si placel considerenius: Ab ipso, inquit, exordi... mentio facta fuerat? Yerum quia baec in plurimisan-
vestro, ejus unde oma , et omne a quore, cui quantnmliquissiinis manuscriptis exemplaribus habeutur,non
f

honorem addilis, tanlum deis vestris derogastis; magni- sine praevia, tit supra diximus (Dissertat. in Mistl.
ficando qui de eis tusil (Terlull., lib. \, ad Nat. cap.
t Octav., eap. 17, art. 4), adinonitioiie amputari debe-
10, p. 575). E l luecquidem verba sic descripta sunt bant. Caeterum alibi Horaeri loca indicaviinus et ex-
in Agobardi codice, etin editione Gothofredi, quide- J) planavimus (et Dissertat. in Arnob., cap. 12, axi. iet
leta ibi verba sic supplenda opinaiur: Ab ipso exor- 5), quae TerluIIianus de illa Yenere, de Jove, acMarte
diar studio veslro, unde omnis materia et omne cequor.ciiasse haud immerilo videlur.
Rigaltiusvero, nulla reddiia ratione, ac laiiquanide Simili etiam modo in iisdem dissertatiooibus os-
vera Tertulliani lectione sccurus, iu ejus texlu scrip- tendimus quantis alii quoque poetae probris ac con*
tura voluit: Ab ipso exordiar Homero vestro, ejus turaeliis deos suos insecuti sunt. Non magno eoim
vnda et omne cequor. sine iliorum dedecore finxerant, uli notat adlrac Ter-
Sed hacc conjectura debuit aliqua saltem ratione tuIIianus(Ttfrra//ifln. Apologet., c. 14, p. 352), Apol-
fulciri. Nobis tamen probabile salis videtur a Tertul- linem greges pascentem Admeti regis, Neptunom
Jiano, qui de genlilium litleris loquitur, quemdara structorias operas Laomedonti locantem, atque Ssr
citari celeberrimum iilorum scriptorem, cui quantuin culapium fulmine Jovisictum, quemadmodura Pinda-
honorem ethnici tribuebam, tanlum diis suis, eum rus etiam cecinit.
laudando, delrahebant. A l is procul dubio est Ho- Majoreadhuc ludibrio probroque, uti nergiiTe^
merus, tum quia oraniuin velustior, ut alibi vidiraus, tullianus (et lib. I ad Nation., cap. 10, p. 576, et tib.
1105 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1106
II, cap. 14), nosque nlibi etiam annotavimus (Di$$er- Acui liluium Catinenses prajfixerat. Paulo post vero
tat. in Arnob. cap. 14, art. 1), dii exhibentur in sce- Auctor nostcr cilat Lentuli auguris consuita (Tertull.
t
f

nis, tragcediis ludisque etbnicorum. Quibus enim, lib. de Pall. cap. 4). Sed hic a mimographo diversus
f

obsecro te, conviciis et contumeliis ab comoediarum
tragoediamir.que actoribus vexati non fuerunt? Soli
earum tituii, soiaque argiimeuia satis hoc manifestum
oiqnibus faciebaut. E \ iis aulem pauca rccenset Ter-
tullianus (Terlullian. Apotoget., c. 15, p. 558), vidc-
licet moechum Anubim, Dianam flagellatam, Jovis
morlui testamentum, tres famelicos Hercules irriso?,
el masculum Lunam. Quid ergo, inquies? Numquid
iutcr comoediarum titulosLitna masculini generis? Ita
sane. Nam plures profecto elhnici pcrsuasum stulte
habcbanl quosdam sallemdeos suos mares simul esse
et foeminas (Disserlat. in Lactant., cap. 27, art. 3 et 4,
et aiiisibi cit.). Servius siquidem in huuc Virgilii vcr- B
sum,quoi£neam, ardenle Ilio, loquentem sic inducit:
Descendo, ac ducente deoflammaminler et hosles
Expedinr
(VirgU. Mneid. lib II, v. 652.)
harc animadverlil: Secundum eos (Virgil., lib. II,
JEneid. 652), qui dicunt utriutque sexus participatio- ergo seribere etiam coinoedias. Si quis porro de illo et
f
fuit. Major ilaque ambigendi ratio est utrum is sit
mimographus poeta, qui a Juvcnale duobus hi» car-
minibus acriter castigatur:
Laureolam velox etiam bcne Lenlulus egit,
Judice me dignus vera cruce.
(Juv*nal.,Satir.\m v.184.) f
Quamvis enim ncmo difflieatur laureolam fabulam
fuisse; noi.nulli tamen suspicantur verbo egit signi-
flcari iilam actam politis a Lentulo histrione, quam
ab hujus nominis poeta litteris consignatam. Quid
vero, si ille et histrio et poela hanc scripserit et
egerit? Deinde vero ea fabulanon ab uno tantum
hisirione acta est. Cur ergo Lentulus solus- noinina-
tur, nisi illam scripto quoque tradidisset?
Caeterum minus adbuc freqtiens Hoslilii mimogra-
pbi in aliorum libris commemoralio. Prisciano tameu
si fidemhabeas, Hostilius,Ennii exemplum seculus, an-
nales Romani populi slriclo sermone ediderat. Potuit

nem habere numina. Nam Calvus : Lentulo meliora suggcsserit, pergratum nobis faciet.
Pollentemque Deum Venerem. ARTICULUS II.
Ilem Virgilius: Quam perspicue Tertultianus demonstret falsos esse gen-
Nec dcxtrae erranli Deus abfuit, tilium deos ex lilteris lu$lrionum a quibus voce
t t

cum aut Juno fuerit, aut Alecto. Est etiamin Cypro ge$tu motu cantu reprcesentabanlur Sot tugens /S-
f f

simulacrum Veneris barbatce ( Serv. pmj. 252). Alios

t tium Cybele pastorem $u$piran$ Jovi$ etogia, Juno-
t t

si lestes dcsidcras , plures tibi dabit Macrobius , qui ni$ Veneris et Minervce judicium atque ignominiosa
f t

ohservat in citalo Virgilii carmine lcgendum deo uon
autem dea (Macrob. lib. III Saturnat., cap. 8, p. Q
f
329). Quod quidem ille probat non sohun jam citalis
a Servio Calvi verbis, acVeneris barbatae simnlacro,
Minervce el Herculis imago.
Ad hislriones (ransit Tei tullianus, palamque facit
ab his deos suos iton minori quam a poetis ludibrio
haheri. Nam histrionum litlerce ail ille, onmem foedi-
t

verumetiam teslimonioArislophanis, quieam fyptiixQv
vocal, et Levini, qui illam adorabat, sive mas, sive
femina sit. Addit vero Pbilochorum asseruisse eam-
dem esse Lunnm, cui viri cum vesie muliebi i , mulie-
res aulcm virili sacriflcium faciunl. Quod vero ad
tatem eorum designant (Tertullian. Apolog., cap. 15,
p. 559), iliamque voce, facic, corporis motibus, vesle
el insignibus expriniuni. Quis enim vcro ncscit his-
Iriones, de quibus plura Yalcrius Maxitnus tradidit
(Val. Max. lib. II, cap. 4, § 4), aclorcs fuisse tragoe •
t

Terluiliani proposilum propius adhuc accedit, Spar- diarum ac comoediarum, qui dcorum aliorumque re-
tianus narrat Caracallain imperatorcin vcnisse Carras praeseiitabaiit personas? At cur, inqniet aliquis, Ter-
Luni Dei gratia(Sparlian. in Vita Caracall.). Alqne ib[ lullianus uon hoc tautum, sed alio adhuc in libro,
nos niouet memoriae a doctissimis qtiibusquc illud non dixit histriones, $ed hi$lrionum litleras (Terlull. t

mandaium. quod a Carrenis praectpue observabalur, lib. I, ad Nat. cap. 10, p. 576)? Quae sunt hae histrio-
t

illum, qui ltinam foeminam esse arbilrabatur, mulieri- num litlerac? Quidam veroopinali sttnl ibi legendum
bus scmper ineervire ; qui vero marem deum crede- latera: sed mera suspicio est, nullius codicis fulla auc-
bat, hunc dominari uxori suae, neque uilas pati mu- jy toritate. Quid autcm, si litterarum nomine significare
licbres insidias. volueril ea, quae histrionum voce et corporis motibus
Quid ergo mirum , si poelae in deorum irrisiotiem exhibebantiir, sed prius a poeiis scripto el litteris
tragoedias composuerinl ridiculis deorum tilulis ins- tradita? Nam, uii Augustinus : i l : Quid sunt ad hoc
criptas? Duosaittem ex iisAuctor iiosternomiiiat, Len- mutum Mercuriifurta, Veneris ia$civia slupra ac turpi- f

tulum et llostilium (Terlullian. Apologet. c. 15, p. 538 tudinee cceterorum, quos proferremu$ de tibri$ nisi quo-
t
t

el lib.\ ad Nation., c. 10, p. 576): sed raraapud alios tidie cantarenlur et $allarenlur in lheatri$ (Augu$t. lib. t

occurrit illorum mentio. Aiio tamenille in librodeeo- \il de Civit. c. 26, p. 182). A qttihus autem nisiab
f f

dem Lentulo dixit : Pugil Cleomachus... iuler fullones bisiriotiibus cauiabaiitur et taltabantur, poslquam a
jam Novianos coronandus meritoque mimographo Len- poelis scriptis mandala fueranl?
t

tulo in Catinensibus commemoratus (Id. I. de Vall. t

Cr4). Ibi autem ille Lentuluin, cujus llieroiiymusetiam
meminil (Hieronym., lib. 11, Apotog. advers. Ruffin.)9
diserle vocat mimographum, scu fabulae auclorcin,
Tertullianus attlem eorum,qu;c ab hislrionibus
illis in dcorum suortim contumcliam summumque
dedecus agebantur, haec profert exempla : Luget Sol
filium detractum de cceto (Tertutlian. Apotoget., cap.
1107 1N TERTULLIANI APOLOGETICUM 1108

X V , p. 359). fn membranis nosiri», et antiquioribus A a u l c m sanae mentis bomo non videat jaetalam ab
Rigaltio editionibus, jactatum de ccelo, baud dubie elhnicis borum numinum divinrtaiem plane peni-
Phaelontem, cujus nota est fabula. Ih primo nihilo- tusque everti his histrionum actibus, illo spectantionr
uiinus ad Naliones llbro legimus: Solluget fitium ful- plausu ac gaudio, omnibusque iliis tragoediis et co-
mine extinclum (Idem, lib. I ad Nation., c, X , p. 576). moediis, de quibus plara in superiori dissertatione et
Quod quidem jEsculapio convenit, quemadmodum in aliis locis ibi citatis disputavimus ( Dissertat. in Lat-
superiore articulo annotavimus. Verumtamen quia tant., cap. X X V I I , art. 3 ) ?
ibidem vidimua raantionera bujus in Apologetico fac- ARTICULUS III.

tam, inde colligi potest ibi Pbaetontem, el iu libro ad Quantum gentiles, personam deornm in cavea indud,
Nationes ^Esculapium notari. divinitatem ittorum pessumdedermt, repratsentantes
Ab histrioiieadhucrepraesentabalur Cybele pastorem castratum Alym, vei Hereutem vivum ardentem, %d
suspirans fastidiosum, scilicet Alydem. Quam fabu- Mercurium cauterio mortuos exammantem, zet Jotis
lam descriptam vidimus a Minutio Felice (Dissertat. fratrem cadavera gladiatorum cum maileo dedncen-
in Minut. Octav., cap. X X , art. 2, et Disserlat. in A r - tem, atiique in temptis adutteria ertenocinia compo-
nob.,cap. 26, orc. 1 ) , et ab Arnobio, qui idcirco ncntes, quibus deorum majestatem obsoletanf.
ethnicos sic exagilat: Tranquittior, lenior mater magna g Ab histrionum theatro descendit Tertullianus n
efficitur, si Alydis compexerit priscam refricari ab caveam, ut ipse loquitur, nec ethnicos ibi retigiosiores
histrionibus (abuiam (Arnob.,lib. VII, advers. Gent.)1 invenil (Tertuttian. Apotoget., c. 15, p. Z(*\ et lib.l
r

Antea vero : Mater eum diiexit. magna : si nepotem, ad Natiosu, c. 10, p. 576). Triplicem vero distingtranl
ut avia, res simpiex: sin theatra ut percrepani, th- caveam, sive potius tres epis partes, queniadnodunj
famis et perniciosa dilectioest (ld. I. V). ex Cicerone ( Cicer., tib de Seneci., p. 412, tin. ol,a
Pergit Terlullianus, atque ethnicos his increpat lib. de Amicit., p. 422, tin. 13 ), Suetonio (Sueton.,
verbis: Sustinetis Jovis elogia cantari (Terlullian. Apo- lib. II, § 44), Servio (Servius in iib. \ j£neid., v. 540,
9

loget., cap. X V , pag. 359), et in libro ad Nationcs, et Ub.yU\,v. 635), aliisque discimus. Summa erat, ubi
etogia moduiari (tib. 1 ad Nation., cap. X , pag. 576), foeminae, media ubi populus, tertia ubi uobiiiores viri
sive Jovis vituperationes, et ignominias exprimi bis- sedebanl, spectabantque publicos ludos. Terluilianos
trionum vocibus ac gestibus, el tibiarum moduiatione taroen, quemadmodum Ammianus Marceilinus (Jfor-
in comoediis, sicuti Ampbilryonis, el aliis certe quam celt, lib. X I X , p. 550 ) , caveae nomiue designant
plurimis 6imitibus decautari. Sustinetis quoque Ju- amphitbeatri arenara, in qua pugnabant gladiatores.
nonem, Venerem, Minervam a pastore judicari (idem, In suo quippe ad Nationes libro scripsit: Retigiotioxtt
Apologet. ibid.), nirairum Paride, in monte Ida edu- Q estis in giadiatorum cavea ubi super sanguinem huma-
t

cato inter pastores, et pastore nuncupalo, cujus de his num, super inquinamnnta pcenarum proinde satlant dii
deabus judicium nulli incompertum est. Nibil ilaque vestri argumenla et hislorias noceniibue erogandis, ast
%

adjiciemus, nisi quod scite et omnino ad rera nostram in ipsis deis nocentes puniuntur ( Tertuti* lib. I ai
apposite Augustinus dixit: Tametsi falsa sint, titigia Nal., cap. X , p. 576). In Apologetico aulcm simili
vetjudicia de pluribus diis, et tribus iliis deabus, quce modo : In cavea, inquit, ubi super sanguinem huma-
pro malo aureo adipiscendo apud judicem Paridem de num, super inquinamenta pcenarum proinde sallanl ae'
pulchritudinis excellentia certasse narrantur, et ad pta- vestri, argumenla et historias noxiis ministrantes, mu
candos tudis deos, qui delectantur seu veris, seu falsis quod et ipsos deos vestros saspe noxii induunt (Idem,
istis criminibus ; inter theatricos tamen plausus cantan- Apolog., c. X V , p. 561, et lib. 1 ad Nat. toc. nf.).Qui-
turatque saltantur(Augusl. tib. XVIII de Civit.,cap. X , bus ille verbis significal postgladialorum cerlamen,
pag. 495). Atque ita, ait Auctor nosler, deorum ma- pantomimum, sumpta dei alicujus larva ac persona,
jestas, elbnicis non modo non erubescentibus (Tertul- descendisse in arenam, et saltasse supra corporaoc-
iian. Apotoget., cap. X V , pag. 359), sed etiam, sicuti cisorum, aut animam exhalantium, noxiorum, id est,
in editione Regaltii legitur, ptaudentibus, in nostris illorum qui, ob crimina sua condemnati, cum besuis
vero membranis, et antiquis editionibus, ac libro ad jy dccerlare cogebaurur. Dic ergo, quara pulchrum ac
Naliones Uetanlibus (lib. I ad Nation., c. X , p. 576), pium erat deum personatum carnificis fungi oflicio,
violabatur et constuprabatur. aul reorum a bestiis occisorum cadaveribus illudere.
Urget Tcrlullianus (ibid.): Quid, quod ( nostri co- Nemo autem illud ab Auctore nostro ficlum vel
dices manuscripti et antiquae editiones, ipsum) imago exaggeratum putaverit, quod ipse suismet oculissav
dei vestri ignominiosissimum (idera alii codices, igno- pius vidisse testificalur : Vialmus, ait, atiauendo
nuniosum ) caput et famosum vestit. In Ubro autem ( Tertuilian., ibidem); et in libro ad Naliones: r V
ad Naliones : Famosum et diminutum caput imago dimus scepe castratum Atym, iltum deumexPessinunti,
cujustibet dei vestit; id e s l , hislrio iguominiosus, et urbe videiicet in Phrygiaa magnae confinio, sub 4g-
flagitiis famosus, rcpraesentat cujuslibet dei iraagi- desti monle sita, in qua Atys, teste Pausania, tuma-
nem. Addit adhuc: Corpus impurum, et ad islam arlem htus ferebatur. Praeterea: Qui vivus, ait ille, ardebat,
effceminatione productum, sive mima impudens Miner- ITerculem induerat (Pausan. lib. I, p. 4 ). Quid autem
vam atiquam, vel petulanlior mirous Hercutem (ibid.), hisce verbis sibi voiuit, nisi in crudeKbus iliis spectt-
id est, turpia ulriusque facta in scena exhibet. Quis culis noxios homines et sccleratos sumpta vel Atydis,
 4100 DISSERTATK) I . LE NOURRY. * 1110
vel Hercofis forma, reprssentasse castraiuai A i y n , A cap. 15), seu exprhm, aique expleri. Nec tibi, quaeso,
et vivum Herctiiem combustum. De ulroque egimus suspeeta sit ejus fides. Nam Juvenalis, tamelsi eth-
in nostra de Arnobii libris disseriatione ( Diseertat. nicus, cum tanta flagitia ferre non posset, ea non
sine suratna iudignalione bis versibus exagitat:
tn Arnob., cap. 14, art. 2, et cap. 1£, arl. 1 >.
Quid plura ? Risimus, inquit adhuc Tertullianua, Nuper enim, ut repeto fanura Isidis, et Ganymedem,
Pacis, et advcctaj secreta palatia Mairis,
et inter iudicras meridianorum ( Tertutlian. hc. eit.), Et Cererem; nam quo non prostat foemina templo?
gladiatornm, de quibus nos strpra egtmns, crudetitates (Juvenal. Satir. 9, t\ 22, et seqq.)
Mercurium, id est, hominem larvam Mercurii prae se Et re quidem vera ille prius dixerat:
ferentem, mortuos, sive occisos gladiatores, cauterio,
Aut apud Isiacae potius sacraria lenae
seu ferro candente examinantem utrum fraus aliqua Componit crinem.
non lateret, ac illi revera mortui essent. (&rttr.Vi, v. 4, 5 0
Yidimtis, pergil ille (ibid.), et Jovis fratrem, nimi- Sed de his jam plura diximus in aliis nosiris disser-
rum Plutonem, qladiatorum cadavera cmnmaUeo, sive, tationibns ( Dissertat. in Minut., cap. 1 3 , art 1, et in
ut in libro ad Naliones legitur, exequias cmn matleo Lactant., p. 27, art. 1 et 34). Quis atitem , cui sana
deducentem, in spoliarium videlicel , ubi gladiatores mens s i t , sponte non subscribet Tertulliano, qui ex
victi, et letbali vulnere acccplo, si quid reliqui foret fj his omnibus, quae in hoc et superioribus ariicuiis
spirilus, iulerimebahtur. Quatnobrcm scribehat Sc- expiicata sunt, recte concludit ab ipsiswet eihnicis
neca : Numquid aliqucm esse tam cupidum vitce pu- omnem plane deorura suorum, quos a Christianis
tas, ul jugutari in spotiatlo, quam in arena matit ( Se- aliisqae agnosci et coli voiebaai, diviniiate» pes-
nec. Episl. 94, sub fin., pag. 384 )? Plura auiem ille ssmdari, penitttsque subverli ?
alibi (Epist. V I I , pag. 172 ), de giadiatoribus meri- Tel eninv lantaeque deorum eoniumelia*, ignomi-
dtanis, atqueetiam Suetonius (Sueton. in vita Claud., niat, irrisiones: Monorem, a i l , inquietanl divtnilatis,
§ 34 , et Caligui., § 26 el seqq. ), quos videsis sicut id est, tnrbant, necquietara securaraque esse sinunt*
Lampridium( Lamprid. in vita Commod. imperator.), Qtrin etiam majettatis fastigia obsoletant ( Tertullk}*.
de spoliario, in quod gtadiatores unco trahebantur. Apotoget., cap. 15, etiib. \ad Nation, eap. 10). Alque
Qtiosdam porro admrrari subit, qui iu hoc Tertul- ita qutdera in nostris codtcibus, et omnibus anle R i -
iiani textu scriplum volunt: Vidimus et ad Jovis fra- gattiura edilis. At is verbi obsoletant ineptis&iioam
trem ( Johan. Argot. Not. tu Onuphr., Panuin. de lud. cxistimobnt ease signifieationem, corrigique vohuC
Circens., cap. 2 ), quasi dixerit: Vidimus eumdenv adsolant, quo ipse posl Gothofreduracensetsignifieari,
Mercuriuiu, qui gladiatorum cadavera non soium in solutn et tcrram deprimuut. Fatetur iibentor i n
cauterio examinabat, sed qui eos etiam cinn malleo primo Aucloris nostri ad Nationes libro scriptum:
deduccbat aii Plutonem, Jovis fralrem , sive ad infe- Majeslali* [astigium adsoiant ( Terlullian. loe. cit. );
ros. Non enim animum satis adverlisse videntur ad at quid prohibet quominus hoc verbura uno in libro,
haec ejusdem Tertulliani in lihro ad Naliones verba : et aiiud in allero adhibuerit? Verbi autein obsoietant
Dispater , Jovis fraler , gladiatorum exsequias cum inop&rsimam esse signiflcalionem qni ohpcit, iscerle
malieo deducil, quo Mercurius, in catvitio pennatulus, satis non attendit eumdem TerUtliiauumaiibi dixisse:
in caducaio ignitulus, corpora exanimata jam, mor- Perilures pierosque rursum post salutem, qxn vestitum
temve simulantia, e cauterio probat (Tertull. lib. I ad obsoletaesent nuptialem (Idem, Scorpiac., cap. 6 )•
Nat., cup. 10, p.576). Utriusque igilur officium dis- Nonne in hoc iibro idem eat bujus verbi atque m
iinguil, et Mercurii quidem, qui examinabal utrum Apologetico sensus? Si ergo iaeptissiraua videatur,
gl.tdiatorcs mortui essent; et Plulonis, qui morluos, cur, obsecro te, Rigaltius iiiud, in uoc bbrarauia-
sivecorurn exsequias deducebat in spoliarium. De his tum, in alio s e m v i t ? Non ergo immutari debuii
siquidem ille loquilur, quie in gladialorum ludis fieri unius, si in ilio reperiattir, Fuldensis codicia testimo-
consuevcrant. Alias vcro Mcrcurius ferebatur cadu- nio, cui tot alia anliquioris meliorisque noUe exem«*
cco, seu virga deducere ad tarlara, quemadmodum de plaria aperiissime repugnanL Satis quippe eat si ga-
illo canit Virgilius : inninum Tertulliaui verbum sit obsotetant, quo etiam
Fortunarus usus est eodem plane significatu ( bortu-
Tum virgam coepitjiac animas ille evocat Orco
Pallentes , alias sub tristia Tartara niittit, nat. invita s. Atbini, § 1), atque abrogant, anliquant,
Dat somnos, adtmitque, et lumina morte resignat. obsoleinm faciunt. Sensus igiiur Auctoria nostri hio
[Virgil. Aneid. tib. tv, v. 242, et seqq )
r
est: Rthnici, cum deos suoa lantis contumaiiis, pro-
Suos porro deosethnici non in publicis tantum spec- bris', injuriis in quibuaque locis et soeritr et prefa-
laculis et cayea irridebanf, sed in illorum etiam tera- n&veaantt eosque nihilominus coli el adorari voiunt^
plis, ubi sane iliis, sicubi unquam , divini honores iilorum divinKatem una manu antiqnanl et de-
babendi eranl. In iis enimvero videre erat, inquit struunt, quam altcra adstruere frustra nitebaniur. . v

TertuHianus, adulteria componi, inler aras tenocinia AHTlfiULUS IV.

tractari, in ipsis plerumque cedituorum ac sacerdolum Quibus argumcntis Terluitianus patefecerit elhnicorum
tabernaculis, non secus alque in lupanaribtis, sub deos a philosephis, ae nominatim a Socrate, Diogene^
iisdem viltis ipsorum, et apicibus, et purpuris, thure et Varroneirrisosatqueexpiosoe.
flagrante, libidmem expungi ( Tertullian. Apoioget., Nemo sane, quisquis s i t , objicere nobis polest
 4111 1N T E R T I T L I A N I APOLOGETICUM Hii
majorem fuissc phiIosophorumgentilium,quamcaUe- l L pag. 511). Verum nonne Tertullianus dicere potuit
rorum pleheiorum hominum, indeos suos reiigionem veritatem oiim, nimirum Socralis, de quo loquebatar,
(Tertutlian. Apologet., c. 14, p. 353). Nam plerique lempore, et suo etiam atque adeo semper odio homi-
omnes a veri Dei agnilione , aut agniti praedica- nibus fuisse. Quidquid autem pronunties , inde ille
tione sic abalienabantur , ut ilios Tertullianus nunc concludit tantum esse odium verilaiis, ut Atbenieo-
nominibns suis appeilari supervacaneum esse puta- ses eam in Socrate fictitios deos evertente odio ha-
verit. Missos autem iilos hic fecisse videtur, quia buerint. De illius autem condemnatione et morte
a l i b i , sicut ostendimus (Supr., cap. 5, art. 4), vanas supra in superioribus disserlationibus ibi citatis dis-
absurdissimasquc iilorum dc Dco opiniones satis pulavimus (Supr. c. 25, art. 3).
aperte demonstraverat. Socrati duos alios philosophos Terlullianus con-
Socratem nihilominus nominatim hoe ipso in loco jungit (Tertutt. Apotog. c. 14, p. 355). grnccum untmi
appellat, nec immerito quidem. Omniumquippc mor- Diogenem , allcrum romanum Varronem. At mirnm
talium, quemadmodum antea anuotaviinus (Distert. fortasse pluribus erit cur priori leslimonio adversoi
inMinut. Oclav., cap. 3, art. 2), sapientissimus ora- elhnicos in boc et primo ad Naliones libro sic dtspn-
culo Apolhnis deciaralus est. Sed- ille quanlumvis sa- tct : Diogenes , inquit, nescio quid in Hercutem ludit;
piens habilus, in deorum contumeliam, ait Terlullia- Ii in aliolibro tusit (t. 1. ad Nation. c. 10, p. 576). Nam
nus, quercum, et hircum, eicanem dejerabat (Tertutt., tanline, arguent, ponderis est hac argumcuUitio, ut
loc. eit.). Nos vero Rigallius ibi monhos esse voluit repeti mcruerit?Si iiesciebat cniut Tenullianus quid
in codice Fuldensi h rc verba el canem al>esse : sed Diogencs lusit in Henulcm , quid inde contra fal*os
sufficit profccto ea in aliis omnibtis reperiri. l n libro gentilium deos conficere potcrat? Quis vero iste est
aniem ad Nationes erravit librarius heram pro nrr- Diogeues ? Diclu cum id difficile sit, quidam suspi-
cum scribendo (Idem, l. ad Nal. c. 10, p. 576). Plura caiitur legendttm Diagoras , qui quidem quia adco-
%

autem nosalibi relulimusde illo Socralis jurejurando, quendam coenam igne carebat, ab Herculis simubcro
palamque fecimus illud a variis scriploribus varie petiisse perhibetur, ul pro decimo terlio certamine
quidem, sed uunquain sine deorum contemptu et iilam excoqueret. Sed huic emendationi adversantur
injuria refcrri (Dittertat. in Lactant. c. ZOart. 1). omnes omnino codices. Nobis itaque , borum auclo-
Addit prasterca Tertullianus Socratem ab Alhe- ritati cedciitibus', facile persuadebilur ab ilio Dioge-
niensibus morle idcirco damnatum , quia deos des- nem Cynicum, sicut ibidem Varronem cynicum appel-
truebat; sed eos tandem iniquae damnationis poeni- lari. Quis enim nescit quantum in Luciani Dialogis
tentia sic actos, ut criminalores Socratis, inquit, pottea Hercules ab hoc ipso Diogene cyuico derideator
afflixerint ( Tertull. Apotoget., c. 14, p. 354), vide- (! (Lucian. Diatog., mort. 56, p. 137. el veler avel.
licet Melitum morte, atque exilio Anytum, et imagi- p. 190)? Praeterea exstal illud Ausonii epigramma,
nem ejut Socratis auream in tempto collOcarint (Plato. quo Diogenes llerculem sectae suae auctorem baud sine
Apotog. Socrat., tom. 111, pag. 390). Verum a Laerlio joco fecisse tradilur :
seriptis tradilum legimus : TLxXxu «xovoc frf/i >*m,
v
Inventor primus Cynices ego. Quae ratio istbaec?
cerea, non aurea, imagine honoravernnt (Laert., lib. II, Alcides multo dtcitur csse prior.
in vita Socrat., § 43). Quaproptcr Casaubonus et Me- Alcide quondam fueram doctore secundns :
Nunc ego sum Cynices primus, et iHe deus.
nagius in Tertulliani texlu restitui voiunt aream,
(Anfori., JJpt^r. *>\
hicque miratur Rigaltium, qui hujus emendationis
- monitum fecerit neminem. Sed minus eerte miran- At nonne ilhid est nescio quid , quod Tertuilianas
dus ibi Rigaltius, ubi vulgatam sequitur codicum nn> Ilerculis divinitatemab hoc Diogene irrisam comesta-
nium lectionem, quam aliis plurimis in locis , ubi lur? Si tamcn eum ad aliaut aliqnam , a Luciano aot
contra manifestam illorum fidem sincerum Tertul- alio memoratam, irrisionem respexisse ostendas, tibi
liani (extum immutavit, el corrupit. non reluclabiinur. Quamvis porro illud nescio qtht
Quia ergo Socrates, deos gentilium negando, Athe- vocaverit; quia tamen ethuicis iucomperturo ooo
niensium odium in se concitaveral, hinc TeriuHiauns ] ) crat, hinc adversus illorutn deos recle argumeutator
conlinenter adjecil: Planeolim, id ett, temper veritat (Dissert. in Lact. c. 21, art. 4).
odio ett. Sed in dubium baud prorsns immerito a l i - Dnbitabii forsitan aliquis utrum alter philosopbos,
quis vocabit utrum haec verba, id ett, temper, buic qui ab eo vocatur Varro cynicus, is sit, cujus erodi-
textui postea inserta sint. Quorsum enim, inquiet, tionem tantis, ut vidimus, landibus ethnici cumulant,
fiis Teriuilianus verbis adverbium olim explicavisset? totque de religionibus libros composuerat. Numquid
Nonne simplicius diccre polerat: Semper veritas odio enim iile eliam dediis jocari attsusest? Quidiu ? Non-
est ? Quid quod adverbium olim pro quovis tempore ne iu Auctorisnostri ad Nationes iibris legimus rtwM-
significando a Virgilio sumilur, ubi canit : Jam libi ni styii Diogenes Varro trecentos Joves. sive Jupiteret
prcevalidat olim (Virgil. lib. I I , Georg. v. 100. et lib. (manuscripti noslri codices, Jupiteros) dicendumest,
VIII, jEneid. v. 591); i d e s l , inqiiil Servius, omni sine capilibus inducil (Tert., lib.\, ad Nation. c. 10,
tempore. Posthaec vero idem poeta : Non tecnt alque p. 576). Atquomodo sine irrisione tot Jovcs inducere
olim tonitru, hoc est, ut adhuc observat Servius : potuil?Nonne Minutius Felix, Terluilianum nostrum
Fore ut solet. Nam non esl adverbium temporis (Serv,,haud dubie secutus, dixit esse iol Jovis mon$tr* 9
 4443 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1114
p. 39 et seqq.), regiae Pharaonis famiiic adscriptum
quot nomina. Videsis quae in haec verba alihi animad- A
fuisse probaveris, falsa videttir hacc Tertulliani opi-
verlimus (Dissertat. in Minut." Octav. cap. 15, art. 2).
Caeterum quidam pulant haec a Varrone dicta in sati- nio. Nec verius est quod suhjunxit, eum a regina mi-
ris Menippeis; cur non in aliis cjus de ethnicorum nus pudica desideratum, atque in carcerem idcirco
regis jussu contrusum. Non enim a regina, sed aPti-
rcligione l i b r i s , quorum ianlus fuit numcrus? Scd
ubicunque ab eo dicla sint, inde et Jovis et alio- tipharis uxore, uti in eodem sacro libro narratur, ad
rum faisa divinitas manifesiissime demonstratur. Per- stuprum sollicitatus fuit, e t a decepto Puiipharecon-
suasum vero illud adeo fuit iis , in quibus aliqua ad-jectus in vincula. Asscverat insuper TerttiUianus Jo-
huc supererat probitatis et aquilalis scinlilla, ul sephum accepisse in raatrimonium filiam regis Ph.i-
Liberum patrem, sicut supra vidimus (supr. cap. 18, raonis, cujus somuia explicaverat. Sacra vero Scrip-
art. 9), Serapidem et llarpocratem cum Cynocephalo tura (Genes., c. 41, v. 50), et Josepbus historictis
suo penitus rejecerint. At unum profecio, sublatis (Joseph,, loc. cit.) certiores nos faciuntab illoJose-
aliis omnibus falsis numinibus , Deum omnipotenlem pho patriarcha duciam Asenclh, iiliam Pulipliaris He-
colere debebant. liopolitani sacenlotis.

CAPUTj X X V I L p* Denique nonnulli veritati, in iisdem Geneseos et

B Josephi libris iraditae , illud repugnare censeul, quod
Expenduntur alia Tertuiiiani argumenta, quibus (alsos Auctor noster adjecit: Joseph expedimenla de carcere
nullosque esse gentitium deos demonttrat. edocuit, somnium Regi aperit (Tertut. Lib. II, ad Nat.
ARTICULUS PRIMUS. c. 8). Emissus siquidem ex carcere fnerat, cum
regissomnia interpretatus est. Nonne tamen his ver-
Quam nefaria fuerit provinciarum, civitatum, rtc pras- bis indicare potuit dtiortim Pharaonis etinuchorum
sertim ASgypliorum pecuiiares deos sibi adoptandi somnia, quae revera explicavit in carcere, atqueex-
ticentia: qnam parum verisimilia sint ea quas a Ter- plicandorum postea ejusdem Pbaraonis somniorum
tulliano tradita sunt de Josepho pairiarcha, et utrum dederunt occasionem ? Qoac porro sacrae Scriplurai
JEgyptii eum Serapidis nomine deum dixerint et contraria Tertitllianus referl, haec scripsit in solo ad
coluerint: quo jure ab illo dicatur deus Syrias Attar- Nationes libro, et in Apologeiicopeiiitusoinisit.Quaesit
tes, Arabice Disares, Noricis Belenus, Africas Ccelesr autem hujus praelermissioitis caussa, utrum qttia ora-
tis, et dii Mauritanice reguti sui. nino vera non esse animad verlit, quis definire attdeat?
Aliud evidentissimum profecto faisae religionis ar- Caeterum ea forsitan hauserat ex corruptis fontibus,
gumentum est data civitaiihus ct populis licenlia nisi librarios proprin nomina, uti aiia sappius, in hoc
quemlibet deum , cacteris saepius incognitum , sibi C lihro describendo, errasse demonstraveris.
adoptandi ac colendi. At multnc gentilium provinciae Vcro itaque similius Vossio illtid videtur (Voss.,
et civilates sumptos pro libidine, ait Tertullianus tib. I, de orgin. et progres. idoiol. c. 29) quod ille
noster, non pro notitia veritatis, deos, aut ab aliis re- adhuc enarral jEgyplios, post fruges sibi a Joscpbo
jcctos, aut illis incognitos venerabanttir (Tertullian. farais tempore subministratas, jussisse in lanli liene-
Apotog., cap. 24, p. 417 et lib. II, ad Nalion. c. 8). ficii meraoriara ac symbolum ali a sacerdolibus bo-
jEgyplios autem ibi praecipuc redarguit, qui sicut in vem, quem primuni civili, et deinde divino cultu ho-
aliis nostris disscrlationibus oslendimus (Dissert. in noravcrunt. At constat sane bovem ab iisdem iEgyp-
Lactant., c. 34, art. 2. el toc. ibi cit.), tam impia tiis faclum essedeum A p i m , et exinde Serapim , de
quam absurda superstiiione non soltun oves aliasque quo Ruflinus (Rnffin., lib II, Hittor. Ecct., c. 23), et
bestias cousccrabani, sed illos etiam capitedamna- nos alibi (tom. I Apparat., p. 4090). Celeberrimum
bant, <jui aliquem hujusmodi deum occidissent. A c - quoque Alexandriae fabricatum est hujus Serapidis
cepta autem hae eos adoplandi liberlale, ADgyplii, simulacrura, de quo idera Ruflinns : Cujut, inquit, ca-
inquit Terluiramis, sic abusi sunt, ut Josephum P a - piti modiut superpotitu*, el quidem in honorem nostri
triarcham Serapidis iiomine dctiin feccrint (Tertul., Joteph formatum perhibent, ob dimensionem frumenti,
ioc. cit.). Scd niulta ibi ille lurbal alque ila sane', ut D qno fnmis tempore sUbvenit /Egypliit. Rufliuo sufTra-
miruni videatur quomodo vir iu sacris Scripturis gattir Suidas (Suidas, ad. v. ivpxva), nec utcrque
apprime versatus, plura iilissane opposita, nobis tarnen difliteri poluit alias fuissc aliorum opinioues.
venditel. Ab iflgyptiis Auctor noster ad aiios delabitur popu-
f Primum enim Joscphus, inquil ille (Tertull., lib. 11, los, qui non minorc licentia deos peculiares, aiiis ac
ad Nat., c. 8 ) , caeleris fratribus ( Benjammum praeseriim Romanis incognitos, sihi adsciveraut:
excipere debebat) junior in iCgypto venumdatus , in Quanti enimvero sunt, imjuil, qui norint vitu vet andi-
Pharaouis iEgyptioruin regis f unilia serviebat. At in tn qnis unicuique provincice et civitati suus est deut, ut
libro Genescos (Ccncs., c. 37, v. 1M et 56 el c. 39. v. Syrice Atlartet (Terlull. Apolog. c. 24, p. 418) (ma-
1, el seqq.) legimus illum venditum fuisse Madianilis, nuscripli noslri codiccs Adstartes ) in lihro ad Nalio-
el ab his Putiphari, eunucho Pharaonis et mililuni ues, Atugartis Syrorum (Lib. I I , ad Nution. c. 8)?
magistro , cui revcra servivit, donec in carccrem Quac lectio confirmari potesl his Piinii verbis :
mitteretur. Nisi crgo hunc Putipharem, qui a Josepho Syris vero Magog. Ibi prodigiosa Atagartis, grcecis aur
. wtrippic vicatur (Joseph., I. II. antiquit. Judaic, c. 3, tem Derceto dicta (P/m., lib. V natur. hist. cap. 2 3 ,
iH& IN 1SRTULLL4NI APOLOGfmCWM lilf,
p. 577). Slrabo w o de Hierapoli, ? n^-firt T*V \ «* O***. caf. 16 ar<. 2» diisjrt w LuuvsL
IvfU* 9th T * V A T * ^ ^ , m oata Iteraatim St/riam cap. XXX , arf. 1).
deam cotunt (Strab. Rb. X V I , Geogr. p. 748). Sc«i
t ABTICOLPS M .
postea scripsit: AT*P>*T9* 5* T * V A0*p«», Atpnfr*» De aliit diit, qui Romanit incogniti, in llatioj prom-
«VTTV KrriHmt x*ie7 ;Atargatim Atharam dkzerunt, quam ciit et urbibut colebantur, quemadmodum Cattinen-
Ctetiat Derccto vocavil (Ibid. p. 785). Ab aliis aulem tium tive Cruttuminentinm Detvenlinut, Narnien-
Astartes appellata est, quemadmodum a Minutio F e - tium 'Vitidianut, jEtculanorum Ancaria teu Ancha-
lice, qui boc nomen in TertuHiani nostri Apologetico, ria, Voltinentium Nursia, sive Norria, Ocricuktn-
sicut et alia plura, legerat. Videsis Vossium (Voss. rum Vatenlia, et Fatitcorum, in honorem palris
f

lib. I, de orig. et progr. idolot. c. 28), ac ea, si plaeet, Curris, et accepit nomen Juno.
quae in illum Minutii locum annotavimus (Dittert. in
Minut. Octav. c. 14, art. 1). Arguraentum suum proscquitur Ter lulliaftus „ al-
f

que a provinciis Roma longius remotis, venit io h>

Sicut autcm haec Syri;e eral dea, ita AsabicB ait liam, et per iptam, inquit, dii quoque nmucipati coa-
9

Terluiliauus, Disures ( Tertultian. toc. cit.), sed aliter tecratione cententur (Tertuitiatu Apologet., cap. 24,
inhbro secundo ad Nationes, Obodanedussiren. Curru-g p.420), quos Romani non colebanl.Tanta quippeerat
plum autem pulaut buc iioiiien ab imperito librario, incolarum eojuscumqoe chriiaias catcitaa ac iieeoua,
qui uiHim ex his duobus Obodan el Dutarem fccerii. ut non soium deos aiiia inceguiftos babntrinft, sed
Suaiu autem opinioueiu confirmare couantur aucto- quorum etiara, uti ille ait, ne nominum quidem digrn*
rilate Eusebii, a quo bos Arabum deos memoratos tat humanit cognominibut dittat (Idem, tib. II, ad
csse dicunt quidem, sed nec verba ejus, nec libruin Nai., cap. 2), At sicnt nomen hominis pnefot-
indicant. De ulroque autem iilo deojilura Vossius, bant, tia humanam vitam egtsse, et idcirco deos nto
quem adire cuivis promptum esl (Vott. I. U . deorig. csse inanifestura est. Flttres vero ex iilts receaset
et prog. idol. cap. 8. pag. 178). Palrius eiiam deus ( M a V ) , ac ne uHi fidem aibt derugandi esset
fuit Noricis Betenus inquit Auclor nosler (idem ibid. locus , testera citat Varronem in ejus haauVdubie li-
f f

cap. 2 4 , pag. 4 1 9 ) ; sed corrupta quoquc foe- bris, quos de ttiviuis, teste Auguslino (Augutt. Hb. f

runt in manuscriplis noslris codicibus haec nomina VI, de civit., cap. 3 , 0. 148), rebus ewderaj.
Nori Cibeienut, ui quibusdam vero editis Tibelenut Obscurorum aulera horumce deorum agminipra-
f

qtiem Vossius suspicalur eum esse, quem Tybelinum, raitiiiur Catinientum Delventinut (Tertuilian. loc. citj f

antiqui Saxoues Tebiienuiu, e l Sclavi Zeernebocb ve\ sicul codiccs nostri anliquiores manu eiaraii ei
vocabanl. Noune vero longe probabilius est iilum alii, Casianensium velusiioresedili, Crutiuimniamnm
f 9

loqui de Beleno deo quem Aquileienses, uli Julins el postea in quibusdara edilionibus, Belvenlimt. Cas-
Capilolinus (Cupiloi. in vit. Maximin. p. 561, col. 2 )
f sinura vcro Carapanhe oppidura Saraniles, ait Varro
el Herodiauus ( Herodian. lib. II, hiti., p. 612) me-
f ( Vorr. tib. Vl de. ting. lat. p. 7 7 ) , ex Sabinis orti
9

moriae prodideruut, summo in bonore bnbebant, et prunum, ac Romaui dcinde teuuerunt. Mcjuioaem
soiem esse opiuabantur? Praelerea Grulberus varias oppidi illius lecerc Piinius ( Ptin. lib. I i l , htsi. nalur.
eihibet inscriptiones Deo Deleno, ab Augusto Caesare cap. 4, p. 229), et Silius (Sil. Ital. lib. XII, v. 5:5),
editas (Gruther. tom. i , lntcripl. p. 26 et 27). Quin
f f nomenque iilud in variis inscriptionibus a Gruthero
eiiam is ab Ausonio Burdigalensium deus nec uno editis occurrit (Cruther. p. 136 et 151). Si quislamenf

quidem carmine praedicatur ( Aueon. de Burdigal. f

ibi legere malit, Lrusiuminensium, opinioneo) suam
profettor. Carm. 4, § 145, et carm. 1 0 , § 154). Non firmare poterit his Virgiiii versibus :
a solis itaque Noricis, Germaniae populis, sed etiam Nec surculus idem
ab aliis Belenus colcbatur. A t islos fbrsitan Terlul- Crustumiis Syriisque pyris.
lianus nominatira ideo appellavit, quia noverat ab (Virgil. lib. U Georg. v. 88.)
f f

ipsis bune deum prae caHeris honorari (Tertullian. Servius quippe hacc ibidera observat: Cruttumia pgra
ApologeL, cap. 24, p. 420). Si quem nihiiominus sunt ex parle rubentia ab oppido Crustumio. Agrum
D v e r o
obscMriorem Norioorura aui allerius genus deum Crusluininum ejusquesitum Plinius hisce verbis
describil: Citra tredecim miltia passuum urbis Veien*
ab illo denotatum ostendas, tibi haud aegre assentie-
tem agrum a Cruttumino, dein Fidenalem tatinunuptc
raur. f

a Vaticano diriment (Plin. tib. III, natur. hisl. cap.o*, f

Ncc patriam suam iile omisit, atque africa? Qoeles- p. 523). At paulo antca alium Crustuminum mernora-
tis et in libro ad Nationes, Cceteslis AfrorumXLib. II, veral (Ibid. p. 322), qui quidem ubi situs fuerit, jam
f

ad Nalion., cup. $ ), de qua nos superius dispu- ignoratur. Meliorura porro antiquiorumqne codicom
tavimus (Supr., cap. 1 8 , art. 6 ) . Ejusdem por- aucloritati si cedendum est, Tertullianus Casiiiien-
ro [Africae regio erat Mauritania, de qua ipse con- sium oppidum designavit (Tertutlian. Apotogei. cap.
tinuo hxc subnectit: Mauritanice reguli sui. At M i - 24, p. 420, et tib. II, ad nation. cap. 8), quod nune f

nutius Felix et Lactanlius Jubam nominanl, quem montera Casinura esse existiraant.
provinciae hujus incolae honore divino spcciatim pro- Dehinc ille : Narniensium Visidianus. A i Pirnies
sequebantur. Adi, si lubet, quae in nostris de utrius- ubi Umbriae oppida populosque enumeral: Narnie»'
que libris dissertationibus disputala sunt (Disserlat. ses, inquit, quod oppidum Neauinum \aniea vocetm
 H « DISSERTATIO K L&NOURRY. mg
est (PUn* ^isb. lti hset. natur., cap. 14, p. 365). Et dom observavimus (supr. cap. 2 5 , art. 3), Yolsi-
%

cerle scriplum a Livio legiraus : Alter consul Aputems nios vocat, sicuti Properlius (Propert. % tib. IV
tu Umbria Neqmnum oppidum circumsedit. Locus erat eleg. 2, v. 2 ) , ct Plinius (Ptin. lib. U natur. hist.
t %

arduus, atquein parte una prcecepe, ubi nunc Namia cap. 52, p. 287, et lib. III, cap. 4, p. 322), qui les-
sita esi(Liv. tib. 10, § 9). Nomen autera illud sumpsit
r tificanlur urbem hanc opuleutissimain Tuscorum
ab eo, quo aliuilur , Nare fluvio, uti his iuteliiges fuisse, q u » nunc sub summorum pomificum ditione
Strabonis veibis : N£p** &*' j*i 6 N«p « o r * / * ) * , Nar- est.
nia per quam fluit Nar fluvius (Strab. lib. V (Jeogr.
t Norciam vero eorum deam fuisse ex his jam citati
p. 227). Variis quoque apud Grutherura inscriptio- Livii verbis discimus : Votsiniis clavos, indices numeri
nibus Narnienses celebranlur ( Gruther., p. 174, tn- annorum, fixos in templo Nortice elruscce dern compa-
script. 4; p. 388, inscript. 2; p. 460, inscript. 4). rere diligens tatium monumentorum auctor Chcius affir-
Praelerea, Jiscuianorum Aneharia, in libro ad mat (Liv. tib. VII, § 3 ) . Juvenaiis quoquc de iila
%

nationes, et nostris raanuscriptis exemplaribus : An- haec cecinit:

charia ( Tertuilian. toc. cit.). A PHnio autem dicitun
Colonht Asculum Piceni nobilissinui (Plin. Tib. III natur.
hist. cap. 13, p. 362), cujus noniinc multae exstant J
apud Gruiberum inscriptiones ( Gruther., p. 465, m-
script. i et 10, pag. 371, inseript. 1, et pug. 427, m-
script. 1). Strabq vero . W > O V T * T T I X T V ^ . Sed aliud est
(
Asculum, Apuliae oppidum, Pyrrhi clade notissimum.
De alterulro autem haud dubic loquilur Auctor no-
. . Idem populus, siNoreia (!) Thusco
Favisset, si opjressa foret secura seueclus
Principis, hac ipsaSejanum diceret hora
Augustum.
(Juvenal., Satir. x , t>. 70, etc.)
Praeterea, Ocriculanorum Vatentia, ail Tertulliauus
( Tertutiian. Apologet., cap. 24 , p. 421). Ocriculum
auletn, scu Ocricuii, Slraboui b*pUUv ( Strab., lib. V ,
Geogr. p. 227), urbs est in finibus Umbria*, quae non
%

ster, njsi eamdem deam in ttrroque cultam fuisse multum Roma distat, nuncque Otricoli vocatur. Men-
probaveris. De prtore taraen sermonera ab iflo fieri, tionera iliius faciunt Piinius (Plin. lib. UI natur. %

erit forsitan qui confici posse putabit his Lucani de hist. cap. 4, p. 323, el cap. 14, p. 365), Livius (Liv.
% t

Lentuio Versibus :
lib. IX, § 4 1 ) , aliique ac potissimum geographi. Ocri-
Depellitur arce culanorura porro deam revera fuisse Valentiam,
LenUiius Esculea.
(LUCOJL Phursal. lib. II, t;.
t y 150.) agnosces hac vcteri inscripiione apud Grutlierum
Quidam enim aniraadvettunt Esculea et Asculea in- ( Gruiher. p. 2, inscript. 12): Pao S A L U T E I T U S AC B E D I -
%

diflerenler dictum; quidni ct JEscuiea, unde i£scula- TCS. D . N . SANCTiSSIHI.... Tt. A U G . JEMCULAlft. COMClLll
DEOHLM, D E A R U M Q U E A U G . N . E X VISU D E A V A L E N T L B
ni, de quibus nunc agilur?
S, P. E . C.
Caterura Turnebus (Turneb. lib. XVII advers.
f

Quid plura? Sulrinorum, ait Auctoc no&tor, Nortia

cap. 24) suspicatur Anchariam eant esse deam, cujus
(Tertullian. loc. cit.). At Sutrium, inquit Livius^
furore correpli horaines ancarii vocabattlur;, idque t

urbs socia Romanorum, vetut claustra Etrurice entt

stabilire nitiiur his duobus, a Nonio citatis ( Non. ad t
(Liv. lib.l\ § 3 2 , ettib. VI, § 3 ) . Antea vero
v. Quiritare), Luciiii carminibus : t t

fecorat menlionem ejus, quae in variis etiam in-

Haec eadem rudet e nostris, atque ejulitabit,
Goncursans velutancarius, clareque quiritans.
scriptionibus a Gruthero exhibilis occurrit (GYu-
thcr. p. 254, 302, 505 et 481 )• Ab urbe autera R o -
t
In nostra quidem horum carminum editione legiraus:
raa distat 24 tnillia passuum, sicul Marsus annolavit
Mic inquam... vetuti armarius. Sed eorrttpte procul
in luec Silii italici verba : Sutria tecta (Sil. italic.,
' dubio, ac conlra metri leges. Verumtamen mcra ha*c
lib. VIII, v. 408 ). Videsis Erasmtim in hoc prover-
est Turnebi conjectura, quae alia adhuc probatione in-
biura, Quasi Sulrium eant ( Erasm. adag., chii. 4,
diget. In libro aulcm ad Nationes nomen Anchariam
centur. 4 adag. 52, p. 841). IIujus porro urbis inco-
t
habetur, et quampreeverint, quod depravatum existi-
lis dea, uti ait Tertullianus, erat Nqrcia. Sed prius,
mantes, reponi vohiere el quamprofverim : sed mtlla
sicut vidiinus, dixerai Voisimnsium Norcia* Nuraquid
rcddila rattone emendationis, qute adulierato texHi 1
crgo cadein ulroriunque dea fuit'' Nonne ibi pecuiia-
meliornon videtur. Quapropter malumus alteriuseo-
res, ac pruprios cujusque civilatis deos recenset? A t
dicis openr exspcctare, quam variis induigere eonjec-
nanc procul dubio ob causam prioris nomen paulo
luris,
aiiler, stcui monuimus, scriptum voluerunt. Huic l a -
Facilins itaque Hkid probabitnr, quod adjecit Ter- men emendatioui adversantur non solum omnes no-
tuliianus : Votsiniensium Nursia ( Tertultian. Apolo- stri cedices, sed cilaius quoque a nobis Livius. V e -
get., c. 24, p. 421); in libro aulem ad Nationes (/. II» rum quia Volsiniura et Sutrium urbes Etruriae fue-
ed Nation. cap. 8, p. 71), et libris nosiris inedilis,
t runt, et haec dea Etruria* a Livio nuncupatur, utrius-
' Norcia et Nortia sive ut in Tacilum mox cibmdum que urbis dea esse poluiu S i quis vero duas, ac diver-
t

notat Lipsius, Neurscia. At Livius semel iterumque so itomine vocatas fuisse ostendat, senientiai illius
meminit Volsinensium ( ! • » . , V , § 31 * et tib. IX, • ultro subscriberaus.
f

§ 21), qui etiam in quadam inscriptione a Gruthero Agraen horura raunicipaliura topicorumque deo-
edita sic appellanlur.( Gruther. inseript. I, p. 385).
%

Verum ipseraet Tertuiiianus alibi illos, queraadrao- (1) Inquibusdameditionibus Nursia*

1119 IN T E R T U L L I A N l APOLOGETICUM 1120
rum claodit Terlullianus bis verbis : Falhcorum in A cognomen ? De hac tamen conjectnra alioran esto
honorem patris Curris. el accepit cognomen Juno(Ter- judicium.
tuilian.Apologet., c. 2 4 , p. 421, et lib. U ad Nation. %
^ Caelerum duplex, pro diversa codicom nostrorum
cap. 8). Falisca autem, urbs Etruriae, inier C i - lectione, potest esse verborum TertuIIiani sensus. S i
minum montem et Tiberim sita est. Coloniae vero enira i b i , quemadmodum in nostris manu exaraiis
Faliscorum menlio fit iu Plinii libris ( Plin., lib. III exeraplaribus, et Rigaltii edilione legas, Fatiscorum
hist. nat., cnp. 4 , p. 520 ). , et Grulheri in- in honorem (MSS. honore) patris Curis, et accepit no-
scripiiouihus (Grulher., p. 288, inscript. 1 ), saepius men Juno, sensus erit: Faliscorum dea esl Juno, qu;e
vero in Tili Livii historiis ( L i v . , lib. V , § 17, 18, in patris Curis honorem sortiia est suam Curiiis
26, el llb. VII, § 17, etc), hisque Virgilii carminibus : appellationcm. Si vcro cum caeteris editionibus lega-
mus : Faiiscorum in houore est pater Curis, unde acce •
Hi Fescenuinns acies, aequosque Faliscos,
Hi Soractis hal>ent arces, Fluviniaque arva, pit cognomen Juno, his verbis significabitur diviuos
Et Cimini cum monte lacum, lucosque Ca|>enos. honores a Faliscis exbibitos fuisse patri Curi, a quo
iVirgil., lib. V I I , Mncid., r, 695 et seqq.) Juno cognomiuata est. At si de patrisCuris honore
Similia a Silio Ilalico decanlaia invenies ( Sil. Ita- loquitur, cur, quaeso , ibi Junonis nihil plane ad eam
lic, lib. VIII, v. 406 et seq.). Caeterum Juno plura, B rem facientis inscrta mentio? Nonne ad Tertulliaui
uti nemo nescit, habebat cognomina, ex quibus uuum mentem propius accedent, qui probaverint illum i n -
Curris, teste Fcsto, fuit. Si quis vero inquirat cur telligendum csse de Junone Curiti, quamFalisci, tan-
i(a nuucupata sit, is audiat Servium : Juno habet quam singularera urbis suae deam, coiebaut ? To vero
multa nomina: Curetis est, quia utitur curru et hasta quae verior sit lectio et inlerpretatio, expende ac
(Serv., in lib. I JSneid., v. 6 ) . Aiium adhuc, si velit, pronuntia.
audiat Festum Pompeium : Curis est Sabine hasta.... At nobis quispiam fortassc obviam veniet, et obje-
Curitim Junonem appellabant, quia eamdem ferre has- ciabit ibi humani aliquid passum esse Terlullianum,
lam putabant ( Fest., ad v. Curis). Verum sicut hi qui tam diserte affinnat bis provinciarum ac civita-
scriptores Teriulliaiio uostro favent asserenti Juno- tura diis, hactenus ab eo appeilalis, nullum a R o m a -
nem cognominalam ftttssc Currim sive Curelim : ita nis redditum divrpum houorem (Tertuii. Apologei.
ipsi adversanlur, apcrtc dicenics hoc cognoraen non cap. 24). Nonne enim Capitolium ab ipso antea voca-
illi datura in houorem patris Curis, sed ex hasta, quae lum fuerat curia dcemonum ? Nonne adhuc haec sunt
a Sabinis curis appellabatur, aul a curru, quemadrao- illius alio in libro verba : Pluribus et asperioribus no-
dum innuit Servius; qui lamen a iionnullis, priorem minibus amphiteatrum consecratur, quam (in antiquio-
hujus norainis clymoiogiam veriorem exisiiinanlibus, C ribus edilis dcest quam) Capitolium omnium deorum
corripitur. curia est (idem, lib. de Spectac cap. 12) ? Nonne
Quid ergo? Numquid responderi potest Junonem Roma, ut ait Leo primus, omnium genlium serviebat
ab hasta truxisse istud cognornen, quod poslea Falis- erroribus, iilarumque deos assumpserat (Leo, serm. m
ri in palris Curis honorem ei dederunt. Sed quis est, nalai. SS. Petri el Pauli) ? Romani igitur quarumli-
iuquies, pater ilie Curis ? Nos quidera docet Ovidius bet gentium deos colebant. At quamvis res ita sit,
Romulum ita vocatura fuisse, ubi canit: illos tamen omnes gcneratim tantum, non vero nomi-
Proxima lux vacua est, at tertia dicla Ouirino, natim venerabantur. Nam eos ne numerare quidem ,
Qui tenet hoc nomen, Romuhis anle fuit: quanto minus bonorare et invocare poterant! T c r -
Sive quod hasta curis priscis csl dicta Sabinis,
Bellicus a telo venil iu astra deus. tullianus autem de topicis el singularibus diis
SivesuoRegi nomen posuere Ouirites, disputat, quos urbiura et proviuciarum incolae sole-
Seu quia Romanis juuxeral Ule Cures.
banl tanquam raunicipes suos colere, ac suis invocare
(ovid.y lib. II Fastor.y % 15.) norainibus.
At non solura Romulo, sed antea Jano nomen illud Quid igilur mirum, si illi plerique omnibus jara i n -
impositum fnerat, uli Macrobius teslatum his verbis cognili sint, siculi Delventinus et Visidianus, in
fecil: ln sacris invoeamus Janum Junonium, Janum J) Apologelico norainati ac in libro ad Nalioncs, Athe-
Quirinum... patrem quasi deorum, Junonium, quasi niensium, sive potius Atlterniensium Numentinus, vel
non solum mensis Januarii, sed mensium omnium in- Numertinus (TertulL Apolog., cap. 24. et lib.Wad
gressus tenentem. In ditione antcm Junonis suntomnesNation. cap. 8 ) . Horurn enim ct alioruni topi-
ealendcc... Quirinum, quasi betlorum parentem, ab corum deorum, quorum infinitus fuit numerus, noii-
hasta quam Sabini curim vocant ( Macrob., lib. I, Sa- tia nobis jain a longo lempore crepla est. Non minoris
lurnal., cap. 9 ) . Varia itaque fuerunt Jaui noraina, tamen roboris idcirco est Auctoris nostri argumen-
quorum iria ad propositura nosirum spectant. P r i - tum, quo ex hactcnus dictis meritissiino jure conciu-
raum esl Pater, secundum est Quirinus , a curi sive dit iniquissiraos csse gentiles, quibus cuni potestas
hasta derivntum,et tertium Jtoiomtff, quasi et Janua- esset pro libito ac libidine falsura qucmlibet et aliis
rii c l omniura mensiun sit initium et iugressus. gentibus ignotum deum colendi, non sinebant verum
Nonne atilem hinc confinnari polest, quod scripsit Deura a Christianis adorari.
Tertuilianus Junoncm a patre Curi, qui eliam Juno-
nius appellatusest, suura Curis, sive Curitis, accepisse
1121 DISSERTATIO D . L E NOURRY. U22
CAPUT X X V D I . A omnipotenle Deo, naturam et omnipotentiam, virtuieni
et sanclitatem. Dii ergo non sunl, nec potuerunt
Quanta intultitate Romani venditaverint te tua in deot
ullum aliquod Romano imperio afferre incre-
pietate meruitte totiut orbis imperium.
menium.
ARTICULUS PRIMUS. Supercsl igilur ut peregrinorum deorum auxilio et
Quam fatsum sit Romanos meruisse totius orbit terras potestate accreveril Romani imperii magnitudo. Alqui
dbminatum sua pietate in deos Sterculum, Mutinum t
opinio illa non minus omni prorsus verisimilitudiue
Larenliam, Cybelem, Jovem, Junonem, aliosque, qui quam superior caret. Nam prxter modo allatam ra-
patriam suam magis, quam Romanot tueri debebant,tionem : Peregrinos deot, ut recle Tertullianus a i t ,
quique omnes fato obnoxii fuerunt. non putem exlranece genti magit [aulum votuisse, et
patrium solum, in quo nati, adutti, nobilitati, seputti-
Tot tantisque rationum momentis ita eversam a que tunt, trantfretanit dcditte (Tertull. Apologet. cap.
Tertulliauo vidimus falsam gentilium, deos plane 25), seu ininus favisse patriae et altrici tcrrac suse,
commentitios colentium, religionem, ut nullus, si quam Romanis transmarinis et extraneis. Quo euim
saui capitis sil bomo, iis reluclari posse videatur. Sed ingrati animi vitio patrium solum Romanis vastan-
quoniain ea est errantiuin plerorumque hominum JJ dum, et eorum imperio subjiciendum tradere potue-
pervicacia, ul victos se fateri nunquam veliut, conlra runt ?
ethnici adhuc insurgebant, nobisque, uti ait Ter- Sed ut id quibusdam cxemplis planius faciat: Vt-
tuliianus, objiciebant, Romanos pro merito retirjiosita- derit, inquil, Cybete, Coeli et Terrac filia, Saturni uxor,
tis diligentittimce in tantum etatot, ut orbem occupavt- et magua mater, l i urbem Romanam, ut memoriam
rinl (Terlull. Apotoget. c. 25, p* 422, et t. II adNalion. trojani generit adamavit, vernaculi tui tcilicet, adversus
cap. 17), id est, magna in deos suos pietate et reli- Achivorum arma protecli, si ad ultores suos trantire
gione meruerint ac conseculi sint totius terrarum protpexit, quos sciebat Grcecium Phrygice debeltuiiicem
orbis imperium. Exislunt ergo, iuquiebant, hi d i i , subacturos (Tertull. Apol. c. 25, p. 424).Visauieiuhu-
debentque ab omnibus hominibus honorari. Totain jusce argumenti, ul perspiciatur, in memoriam revo-
autem hanc argumenlationem, quam alibi fusius ex- candum est, Cybelem quibusdam videri a Cybelo
plicuimus (Dittert. tti Minut. Octav. cap. 16. art. 2. Phrygiac monte cognominatam. Nullus vero dubilat
el 3 ) , Tertullianus noster plaue frivolam nulliusque celeberrimum Pessinunle, quae Phrygiae urbs erat,
momenli esse haud immerito arbitratur. Ne quem positum fuisse illius simulacrum, quod postea Roraae,
tamen vel minimum ethnicis prxberet mussiiatidi sicut alibi diximus (Dissert. in Minut. cap. 19. arl.
locum, variis responsionibus boc, qualecunque sil C I» ot in Arnob. cap, 20, art. 2. et in Lactanl. cap. 31,
t

argumentum rcfellil ac destruit. arl. 3), maxima cum pompa collocalum est. At Ter-
Dii quippe Romanorum, ait i l l e , aut vernaculi tullianus inde sic argumentatur : Numquid Cybele
ipsisque proprii erant, aut pcregrini et adscititii." propter jEucam, Truja , Prygiae iiqiioris ex urbe
Numquid autem dici potest a primis propagatos im- oriundum, alque idcirco vernaculum suum, adamavit
perii Rotnani fines ? Scilicet isla merces , Tertulliani Romanos, quia ex iilo postquam ex Trojano inceii-
hanc opinionem irridentis verba sunt, Ronutnis a dio, el Acbivorum armis ereptus fuisset, originera
diis pro gratia expensa esl. Sterculus, et Mulinus, et suam deduxerunt? Numquid vero illa sprcvit patriam
Larentina provexit imperium (Tertull. loc. cit.). In suam, iilique Romanos praluiit, quia praevidebat
antiquioribus edilis libris legilur si pro sciticet, sed simulacrum suum Roraam transferendum, et a Roma-
eodcm plaue sensu, locutione tamen minus eleganti. nisdebellandam Groeciam, Phrygiae patriae suae debel-
Roman6rum autem deos vilissimos plancque iufames latricera ? Cur ergo passa est hanc, ubi summo ho-
ibi appellat,utacrioribus ironiae aculeis ethuicos, dco- nore colebatur, a Graecis expugnari ? Esto tamcn,
rum suorum potentiam insulsissiuie venditantes, pun- illudque , si velis, perraiserit. Atquomodo praescire
geret. Stcrculus enim agros, sicut ille alibi docet, potuit fore aliquando, ut ipsa, vel quod idem est,
stercoribus juvando diligens fuit (Idem, lib. II ad Nati. J) simulacrum suum Pessinunte Romam asporlaretur ?
cap. 9). A l de illo, sicut el turpissimo Mutino, Non magis enim hoc praevidit, quam diem, quo Mar-
et Larentina, quae ab eodem dicitur pubticunt scortum, cus Aurelius imperalor Syrmii morluus est. A t id
auiea, atquc in superioribus dissertationibus, disputa- plane, ait Tertullianus, aut nescivit, aut tardiores
viraus (Supr. cap. 25, art. 3; et Dissert. in Minut. Oct. nunlios misit ad pwcipuum siium sacerdotem arcbi-
eap.il, art. 2, et Dissert. in Lact. cap. 32, art. 1 et gallum, qui scxta post bujus imperatoris inortem die,
2). Nemo autem mentis suae compos scrio affirmare elicilum ex lacerlis impurum sanguinem pro illius
unquam audebit, ab hujusmodi iufaraibus et vernacu- salute lilabat. Chrisiiani itaque talem jure merito
lis diis porrectos fuisse Romani imperii fiues. Ncque ridebant deam, aut futuri nesciam, aut crudelem,
etiam, ab aliis domesticis et peculiaribus diis suis. quae passa esl non solum archigalli sui perperam
Diversa eniravero in pluribus esse nequit veri Dei eiTundi sangtiinem, sed patriain quoqtie suam penilus
potentia , virtus, sanctitas, sicuti nec natura. Atqui dirui. Nullum ergo Romanis ad diialandos imperii
nerao unquam dixit in praefatis infamihus, aul aliis sui fines auxilium sine iniquo ingratoque anirao ferre
domesticis Romanorum diis, fuisse eamdem, atque in potuit.
1123 IN TERTIJLLIANI APQLOGETtCOM
Neqae eliam Jupitcr illos majore studio ac favore A
complecti debebat (Tertullian. Apologet. cap. 25).
Ecquid enim oblivisci poiuit IJaci illius in Creta i n -
sula antri, ubi genliles cuin ualum ac sepultum fuisse
praedicabant ? Numquid amore pairiae in odium con-
verso, passus fcst Cretam suam, ut loquilur Tertullia-
nns (Ibid.) , Romanis fascibus et armis concuti?
Ttamquid ex inemoria quoque illius exciderant aera
Corybantia, quorum ctangore ac sonitu iubumanis-
sima pairis ejus Saturni, dcvorare illum voleiuis,
feritas elusa est? Numquid tandem voluntaria obli-
vione obruerat jucundissimum illic nutricis succ odo-
rem (Ibid.)l Sed dubitant plures quae fuerit iila no-
t r i x , illiusque odor jucundissimus. Quidam aulem
suspicaiilur Terlulliannm bis verbis ailudere ad Amal-
thcae cornu, ex quo neetar et aiubrosia efflueba.u. A l
vana procul dubio esl ha*c suspicio. Agitur siquidera
. dc Jovis nulrice, quain alii caprara Amallbeam, alii
Nymphns, sive Melissi Crelac regis filias esse opina-
bantur. Posteriorem ilaque banc opiuionem si Auctor
noster secutus esi, odor Nyrapbarum, quae inelie et
lacte Jovem aluisse ferebanlur, recte dici potuit
juctmdissimus. Sin vero ad priorem, ut verisimilius
est, respexcrit, non siue irouia insuisain exagitaldi-
vinitalem Juvis, qui caprae male olentisiac suxerat,
nec poterat teterrini illius odoris obiivisci. Atqui
illius, palriaeque suae Crelae , si memor seuiper f u i l ,
banc Capitolio anteponere debebat, ac Crelensibus
potius, qiiam Romanis, dare tolius mundi iraperium.
fle illius porro orlu, nutricibus, educatione et sepui-
cro alibi disseruimus (Dissertat. in Minut. Octdv. cap. Q
paulo ante disseruimus. Falsum est igilur Rommos
15. art. 2).
magna in Junonera, Jpvem aliosque deos suos, aut
Quid vero hujus Jovis soror ct conjux Juno ? Num-
vernaculos aut accitilios, pietate meruisse teftins «r-
quid vellet ait Terlulliauus, Punicam urbem Cartba-
r
im
(Homcr. Itiad. 1 6 , 4 3 4 et Odgss. Z.v. 1 3 7 et seqq.),
ab eo citalus, liaec pronuntiant : Nihil fit extra (e>
tum Hoc sentit Homerus, cum querentem Jovem
inducit, quod Sarpedonem fiiium a morle eripere non
posset. Hoc idem significat grcecus iile in eam eententiam
versus:
Qundforepanrtum est,id somrnum exsaperat Jovem.
Simili quoque modo Seneca : Quidquid eei quod nos
sic vivere jussit, sic mori^ eadem necessiiaie et deos
attigat. Irrevocabilis humana pariter ac divina cursus
vehit. llte ipse omnium condUor ac recser ecripsit qui-
dem fala, sed sequiiur; semper paret, semei jueesi(8e-
nec. tib. de Provide. cap. 5. pag. 501). Iode g r a D o n m
illud adagium, A * * ^ 6*o* /uox»vT«t. Neceesttali ne
d i i q M e m h 0 C
B . ^ * " : ^**'* *"
ct Lipsii in citala Senecae verba ebservatianes. Vide
ctiara Yossium (Voss., lib. II de orig. et progr. ldoioL
cap. 44, pag. 276 et seqq.), et ea, si veiis, qttae in
noslra in Minutium Felicem de fato, et k i «eqnente
de Jove ct Junone aniniadverlirous (Ditsertnt. in Mi-
nut. Octav. cap. 6, arL 5; el Dissert. in LactasU. cap.
3\,art.i).
Si Juno igitur atque ipse Jupiter diique omnes,
fatenlibus etbnicis, fato sint obnoxii, nullum procul
dubio romano imperio incrementum dare unqaam
potuerunl. Jove enim diisque oinnibus si potefttias
sit fatuin, eihnici fatis, ait Terlullianus ( Tertulnan.
Apologet. cap. 25, p. 428), dedentibussibiCarlhamneni^
majores profecto honores deferre debebant, quam Jo-
n 0 n i a C r o s l i l u a s s i i n a i l u d
' P P * ^entinae, «

bis terrae dominatura.

ginem ab Mneadarum ulique gente (Tertull. ApoiegeL
cap. 25, p. 427 et lib. II ad Nation. cap. 17), kl est, •RTTCUUK ii.
Romanis dcleri? Nonne iliam urbera sibi diiectam
Romanis datum non fuisse ob suam in deos pietatetn
pnclulit Satno , ubi cducata , aul Jovi nupta fuerat,
imperium, quod fundatum fuerat, antequam Numa
uti liquct his Virgilii carminibus, partim tan-
vnrios, qui explicantur, eosdem deos colendi ritus w-
tura ac lacito auctoris nomine ab Auctore noatro
stituisset, aul fabricata fuissent deorum$imulacra,ul-
citatis :
iusque Romce essel deus.
Quam Juno fertur terris magts omnihus unam,
Posthabita coluisse Saroo. Uic iilius arma, Aliis adhuc rationnm momemis Tertulltanus de-
Hic currus tuit: hoc regtutm dea gentibus esse, monsirzi (Tertullian. Apologet.,cap. 25, p. 429) Ro-
Si qua fata sinant, jam ram tenditque fovetque.
manos non potuisse ab ulro prorsus deo suo aot om-
(VirgU., Hb. 1 Mneid., v. 19 et seqq.) D nibus aiiis accipere intperinm, aut nllam finium ejus

Verum misera itla, ait adhuc Terluiiianus, conjux propagationem. Certura est enim plures ftomnnorutn
Jovis et soror, quantumvis araaverit Carthaginem, deos, Saturnum, Jovem, aliosque summam conse-
non poluit tamen irapedire quominus a Roraanis cutos fuisse regiam potestatetn. Dic ergo, sodes, a
everterclur. Nihil quippe adversus funesta htijus quibus aliis diis, quos coiueraot, illam acceperint?
urbis fata valuit. Nec id sane miraudum: quia plane Numquid Saturno data esl a vilissrmo quodam Ster-
fato , pergit Auctor noster, stat Jupiter ipse (Tertuil. ctrto, dequopauro ante dicebamus? Sed is Tixit post
Apol. c. 25 , p. 428). Nonne vero effatum illud satts Satumum. Nulltis autem gentilis dicere unquam po-
apertc confirmalur Apoilinis Delphici ad Ciflesi nun- luitquis arius deus regnura itti dederit. At nulla po-
tios responso, quod his totidemque verbis Herodott» 4ior est ralio cur al) aliquo deo Romanis conccs-
relulit, T * V Trnt^pdvriv aZxii^rk ivrn «nopvyuv * * i 6SA ; som dicatur.
Sortem fato destinatam defugere deo quoque impossi* Deindeverofundatnraerat imperium illornm ante -
bile (Herodot. ttb. I, § 91). De ipso autem Jove Cicero quam deorum cnltus Romac institutus fuissel. Etenim
4
(Qcer. lib. II de divin. pag. 281, lin. 44) et Homerui a Hf«mtf,ifiquit Tertdllianus (Ibid.), contepta est V
 11*3 DtSSERTATIO D. L E NOURRY. 1126
^iositas superstitiosa, id est, religio, et superstitio, A ilie, nt alibi ostendimns (tom. 1. Apparat. pag.TZZ.
qurc prava pcrversaque cura falsis dtis impenditur, et 1227 et seqq ), probibuerat; inde Tertullianus i n -
Sed qunm putas ob caussam ab uio conslituta est? tulil : Et Deus ipse nusquam. Pcrstiasum siquidem,
Consulc Livtom (Liv. tib. I , § 19 et seqq.), Eulro- uti capile sequenti videbimus, omnino babuisse v i -
pium (Euirop. lib. I Breviar., pag. 64), aliosque R o - tletur eam per genlilium animos pervasisse opinio-
manae hrsloriae scriptores, libiquerespondebunt: ut nem, non alios esse deos quam illorum simulacra,
efleratos , ac mititares Romanorum animos, metu .vel ipsorum in eis residere divinitatem.
reiigionis ac deorum contineret, perpoliretque. Qtii- £ Yides ergo quam recte ex dictis concludat: Ergo
•nam vero, amabo te, erant primi illi Romanae religio- non ante retigiosi Romani, quam magni, ideoque non ob
nts rilus? Nondnm, ait Auctor nosler, aut simulacris, hoc magni, quia retigiosi (Tertullian. Apologet. cap.
aut templisres divina apud Romanosconstabat qoem-t
25, pag. 450). Fundalum quippe el stabilituin fuil i l -
admodum alibi explicavimus, ubi templornm simu- lorum imperium, priusquam aut deos haberetil, aut
lacrorumque investrgavimus origincm (Tetnutlian. eos sallem tol supemitiosis rilibus, atque inani tol
Apologei., cap. 430, pag. 27 et seqq. et tib. I a4 Nu- caeremoniarum porapa colerent et adorarent. Atcerte
i i o n . , cap. 17, pag. 585 , Totn. 1. Apparat. tib. IH, tam ad illud imperium propagandum, qttam jacienda
dissertat. 1, cap. 7 et 8, pag. 717 et seqq.). B ejns futtdameiita pari profeclo deorum ope ac subsi-
Tum etiam nutla, sicul ille pergil(/Wd., pag. 28), dio indigebant, quod tamen uunqttam habuisse ma-
Capitotia certantia coelo, id est, nondum conslructnm Ttifestum est. Sed aiiis adhuc rationibus id ab illo evi-
Tuerat templum Capilolinum, adeo superbum, ut dentissime demonslratur, quae a nobis examinandae
suum ad coelos usque culmen aitollere videretur. Ne- sum.
que putaveris banc csse animi in ellinicos nimium AHTICULUS m.
infensi exaggerationem. Nam Martialis, et ipse etlmi-
Non magis datum aut propagatum ab ultis genlilium
cus, eadem his versibus cecinil:
diis imperium Romanorum, quam Babyloniorum, Me-
Nec capitolini summum penetrale Tonantis, dorum, jEgypliorum, Assyriorum, Amazonum, et
Quaeque nilentcoelo proxima templa suo.
[Martml., lib. U , Epigram. 51.) Judceorum, qui anle eosdem Romanos regnaveninl:
^ttius qnoqtie ltalicus: horum impietate et sacrilegiis propagatos imperii sui
Illa etiam qua prisca fides stat regia nebis, fines : ac nullis piane miracutis, divinalionibus, ora-
Aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe, [ cuUs probari posse ullos existere horum aliorumque
E l tanget nosiro templortim cutmina ccelo.
genlilium deos.
(SU. tib. III, v. 620.)
Plura in Alexandri Donati aiiorumque de urbe C Certum quidem est, quod et ipsi Romani palam
Roma libris tradita, si velis, facile iuvenies (Donat. fatebaniur, terrena regna ab aliquo Institui, dari et
lib. II jde Vrbe Roma, cap. 4. et seqq.). dhvpensari. At ea poiestas penes eum duniaxat ao-
Ubi ergo, rogabit aliquis, res divina tuncagebatur? lum esse potest, qui oronia creavit. Nulli itaque R o -
Tenuraria, inquit Terlullianus, de cespite attaria manorum dii regnum aliquod culloribus suis aut aliis
(Tertuitlan. Apologet., cap. 25. p. 420 et lib. II ad onqoam dedertmt. Et certe ante iiiorum Pontifices,
Nation. cap. 17), sive repenle, subito ac fortuilo ^oindecim viros, Sulios, Lupercos, Veslales, de qni-
tiasu exstructa, sicut ex Cicerone (Cicer., lib. H bus nos sflibi, et ante omnes romanorum deorum
de ntttur. deor. , pag. 2 2 8 , lin. 12) et Apuleio ministros, imo antequam ulii dii Romae colerentur,
{Aputei. Hb. de Deo Socrat. init.) discere est. Vasa rnstiluta fuerant •Babyloniorum, Medorum, i£gyplto-
vero quibtis ministrabatur sordida erant, arl Atictor rrnn, Assyrionrm, ct Amazonum regna, magnaque,
Tioster, et adhuc samia, seu luto cretaque molli tum uti nemo nescit, potestate et ^lorht Horebant (Ter-
fabricala, de quibus alrbi diximus (Dissertat. in Lac- tuttian. Apologet., cap. 26, pag. 432; et lib. 11 ad
tant. cap. 50, urt. 2). Nation., cap. 27, p. 583). Constatergo hasnationes
Adjecit Tertulliantis (Tertultian., l o c cit.) : Et ni- nec a Romanormn diis, nec abbisquos ipsi colebant,
•dor ex illis, uti inuiroque illius, cum Apologetico, D accepisse regnandi potestatem :non a suis quidem,
tum ad Nationes secundo libro legimus : in nosiris qui eos, a quibus surnmo in honore tiabebantur, dc-
4 u
it
e m codictbus marluscriptis ex duobus his verbis fendi non potuerunt; neque a ttomnnorum diis, qui
«inum, sicuti saepius factum est, scriptumque exitlis. nondum flcti erant, et a quibus eorum imperium ever-
Atque inde forsan Rigaltius corrigi voluit exilis, sum fuisse Romani opinabantur. Jam vero vidimus
hwA prorsus infeiici oonjectura, cujus tamen ali- (Dissertat. in Minut., cap. 18, art. 4 et$), quoinodo
q u a » £akem rationem reddere debebat. Confirmari Minutius Fefix hoc argumento adversus elhnices pu-
jmtem inde potesl, quia ibidem Tertullianus asseve- gnaverh.
rai, pauperes tum fuisse Romanae reiigionis ritus. Sed ut quibusdam exemplis manifestius id ffot, ur-
Sed dao haec verba exillis ad vasa samia , quibus sub- get Tertullianus : Cur Athenas a Xerxe Minerva non
nectuntur, referri quoque possunl. Nihil ergo de hac defendit, vei cur Delphos de manu Vyrrhi Apollo non
varia lectione deflnire audemus. eruit (Tertui., I. II ad Nation., loc. d/.)?Nullus enim
Gclerum quia Numae tempore nulla apud Roma- plane ethnicorum deus neque Romae, neqne ollibi,
HOB eraut deorum simulacra; imovero, quiaea fieri tanto hanore tlivino ornatus 'est, quamto Minerva
1127 IN TERTULLIANI APOLOCETICUM Ui8
Athenis, ubi exslabat insigne iilius uotumque omni- L legendum decernas, falendum est nibil posse fingi
bus simulacrum. Neque majori cultu uilus Dcus ho- absurdius, quam Romanos sua in deospietate auxisie
ncstatus est, quam Apollo Deiphis, ubi oracuia, toio imperii sui fines, quos bellis victoriisqne, atque id-
terrarum orbe celebraia, fundere credebatur. Y e - cirr.o non sine eorumdein deorum injuria atque coo-
rumtamen nec isic Delphos, ncc iila Athenas abjhc- tumelia, propagaverant.
stium suorum armis tula reddidere. Quomodo ergo Quae porro hucusque exposuimus TerluUiani ad-
dii vcl icregrini, vei patrii, dilatare Romani imperii versus Romanorura deos argumenta, plerisqne iisdem
fines valebant? Numquid aliis diis potentiores erant ? Miiiutius Fclix, queraadraodum in prinaa nostra dis-
Sed vcrus Deus dcbet csse omnipotens, atque idcirco serlatione ostendiinus (Distertat. in Minut. Octas.
unus tantutn csse potest, qui regna tribuit, et dis- cap. 16, art. 2 etZ), fictara eorumdem numinumdi-
pensat. vinitalem funditusevenit.
Agc vero, iitstaniemque Terluilianura subseqoa- Urgebant tamen Romani caeterique omnes elhnict
mur (Idem, Apologet. cap. 26, p. 432). Juda?i, iuquii, veros esse deos suos, qui stupendis signis, miraculis,
S U O J habuerunt reges, quos etiara nunc liabereut, pnedictionibus, oraculis, divioaiioiiibus, ac facbt
nisi horrendo Chrisli parricidio suascruenlassent ma- quibusdam, quae cunctas creaturarum vires superare
nus. Alqui hi ipsi penilus conterapserunt Romano- ; videbantur, suam divinitatem et ontnipotentiain sxpe
rum deos. Non illi ergo in hos deos pielate regnum saepius comprobaverant. Et hacc certe quae extra so*
suum meruerunt. Romani vero, cum his deorum suo- litura naturae ordinem acta esse opinabantur, iliorum
ruin hosiibus iclo foedere, honoraverunt ipsorum ocuios et mentem sic fascinaveranl, ut persuasmn
Deutn coesis victirais, ac teropluin donis et muneri- otnuino habuerint ea soii deorum potestati esse tri-
bus. At quibus, oro te, oculis dii illi facta a Romanis buenda. Yerum Tertullianus ostendit hanc arguroen-
Iiaec vero Deo, eorunique adversario, fcedera, sacrifi- lationem ab iis tanttira profcrri et tirgeri, qui veram
cia et dona intueri poterant ? Noitne illorum irara igiiorabantefleciuuin illoruiu caussam. Semotis quippe
potius, quam propensum ad augeudos romani imperii inanibus praejudiciis, agnoscere potuerunt ea omua
fines animum, accendere debuerunt ? facta luisse daemonum agilitate raaxima, malisanibos,
Praeterea certo certius est regna ab hominibus oc- dolis, fraudibus ac praestigiis, quibus hi mendaces
cupa/i, invadique arrais et victoriis (lbid., cap. 25, impurique spiritus iucautis homiuibus plane illude-
pag. 431). Atqui h:cc licri nequeunt, nisi eversis pie- bani. Hucetiara acccdit, quolethnici inficias irene-
rumque urbibus, ac proinde pari templorum ac moe- quibant plura extraordinariis deorum, uli putabant,
itiuin strage, eadera saccrdotura ca de aique civium, suorum factis similia nb hnraiuibtis iiiagiap dedilis,
ac rerum sacrarum profanarumque communi erep- eorumdem daemonum dolis ac fraudibusedita fuisse.
tione acpraeda : Tot igitur, ait Tertuliiaiius (lbid.), Quis ergo, ni>i insaniat, hos idcirco veros deos esse
tacriUgia Romauorum quot tropcea, ex sacris profa-dixerit? Quae porro ac quanti ponderis sint baec ar-
nisque captarum urbium spoliis Romam aspoi lala : guraenta, quibus Tertullianus ilittd probavil (Supr.
tot de diit, qui patriam suam et urbes, in quibus co- cap. 8, art. 3 et seqq.), superius eitucleare ac patefa-
lebanlur, tutari non potuerunt, quot de gentibut trium-cere conleitdimus. lit superioribus etiara disserlalio-
pki. Tot manubia*, quot manent adhuc Rotnae timutacra nibus haec et alia adhuc plura explauaviraus (Ditter-
captivorum deorum. Manubiarum autem nomen, detat. inMinut. Octav., cap. 16, art. 1 el seqq. etDisttrt.
quo nos alibi (Ditsertat.in Minut., c. 16, arl. 2 ; et in in Arnob., cap. 18, art. 1 et teqq. et Dissert. i» LactesL,
Lactant., c. 3 1 , art. 4 ) , a Tertuliiano ibi accipi vide- cap. 32, art. 4), quibtis nlii nostrae religionis asserto-
iur pro spoliis, quae Roraani ex captis urbibus secum tores ac vindices illam gentiliiim opinioncra et argo-
Romam detuleruut. Praecipua vero eraut deorum s i - mentaliouem radicitus excussenrat.
mulacra, quae in templis solebant collocari, ac dein-
CAPUT X X I X .
ceps adorari. Romanorum ergo imperiuui accrevit
non quidem ulla ipsorum in deos pielate et religione, De deorum imaginibut, ttatuit et timutacrit.
sed impietate, sceleribus et sacrilegiis. 1
ARTICCLUS PRIMCS.
Qua ergo ratioAe dii i l l i , pergit Auctor noster, ab
Quibus argumentis Terluttianus demonstret coteede
hostibus suis Romanis suttinent adorari, et illis im-
non ette deorum timuiacra, quce nutta ante Numem
perium sinefinedederunl, quorum magis injurias, quam
Pompilium, ac tongo deinceps tenipore, Romse (**'
adorationes remunerasse debuerant ? In nostris manu-
runt; qttce ex eadem materia ac vilia vascutefecut
scriptis codicibus ac variis editionibus, pnvsertitn
erant; quce ridicuia consecratione fatum mutavera
antiqiiioribus habetur adolationes, sive adulationet,
suurn; quce artificibus fabricala, variis conttunetHf
queroadmodum differenler ab aliis scriptuin occurrit.
bestiis hominibusque afficiebantur : ac quam abturd
Quidam tamen maluerunt adorationet, ut hoc nomen
betlice Libero, Cybeie, et Caletti appticatat tint.
superiori verbo adorari respondeat. Quid vero, si
Tertuilianus significare voluerit deos uon potuisse Cum satis supcrque deinonstralum sit falsos nttl-
patienter ferre aduiationes, seu vana cultus eorum losque esse gentilitim deos, inde necessario sequiuir
blandimenta, qui tum eis adulabantur, cura iinpietate vana, ac nullo penilus honore digna esse iilorum si«
et sacrilegiis omnia vastabant? A t quocunque modo mulacra, statuas et iuiagines. Quae enim falsi dd f
1129 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 4150
nisi falsa imago esse potest? Nuuquara ergo magna A planumque fecimus quam vesana et absurda sit hacc
sine impieute colitur et adoratur. Teriullianus tamen elbnicorum opinio.
faunc etbnicorum errorem peculiaribus quibusdam Quae enimvero major infamia esse potest quam d i -
explodit expugnatque ralionibus, quae nunc a nobis vino honore prosequi deos, qui metattis, inquit Ter-
explicandae sunt. tullianus, censentur (Tertulian. Apologet., cap. 12,
Jam vero illum audivimus dicenlcm nulla Romae, pag. 359): subaudiendum haud dubie orti el facti t
regnante Numa Pompilio, et ante iliius aeiatem facla Juvcnalis namque eodcm sensu hoc verbum censeri
fuisse simulacra aut imagines deorum (Cap. super., adhibuit, ubi canebat:
arl. 1). Etenim nondum, inquil, tune ingenia grceco- Stemmata quid faciunt? quid prodest, Pantice, longo
Sanguinecenseri?
rnm atque Tuscorunt pngendis simuiacris Vrbeminun-
(Juvenal. Satir. 8, v. 1.}
daverant (Tertuitian. Apologet., cap. 25, p. 450). lbi
vero alludere videlur ad Tatiani, sicut alibi animad- Ad bacc vero, ut haec deorum simulacra ex metal-
vertimus (tom. 1 Apparat. pag. 543), et aliorum opi- lis fierent, ab imperatoris, qui horum eral dominus,
nionem, qui Tuscos ariis figlinae, simulacrorumque pendebat arbitrio (Tertullian., Apologet. cap. 29,
ex creta et argilla fingendorum inveulores fuisse p. 439). Pro illius
. ergo niitu ac voluntate dii illi fie-

existimabant. Neque hasc tamen deorum simulacra B tam, velrejiciebaniur.Quantisinsupercontumeliisab

Romam asportata sunt, statim atque Numa Pompi-
lius mortuus est. Romani siquidem, ut laudatus ab
Augustino Yarro, et GlemensAlexandrinus testantur,
deos suos per centum septuaginta et amplius annos
sine aimulacris coiuerunt. Sed de his in citato jam
Apparatus nottri tomo disputavimus (ibid.), ibique
artificibus finguntur fabricanturque ? Primum cruci, ait
TerluIIianus (lbid.,cap. 12, p. 339), ac stipiti super-
struunlur, asciis deinde dolanlur, et secanlur runci-
nis, sive serris majoribus, et scabinis, id est, iiinis
perpoliuntur. Quid vero, quod ante plumbum, addit
iile, glutinum et gomphos, grasce y ^ o u « , sive clavos,
9

quibus compinguniur, sinecapitesunt dii? (Varr. Lib. VI

pncierea ostendimus Numani vetuisse, ne uilum simu-
lacrura ullave imago fieret.
Per totum itaque illud tempns, quo Romani his
caruerunt: Deus, ait TerluIIianus, ipse nusquam (Ter-
tutlian. Apotogel., cap. 25, p. 430). Curergo, nisi quia
deLing. tatin. pag. 54.) Nonne autem his verbis si-
9
gnificat simulacri caput separatim factum, imposi-
tumque postea ejuscorpori, clavisque illi affixum.
Sed hasce iguominias, ut ille ait (Tertullian., toc.
cit. p. 339), hi praestantes d i i sive simulacra, nullo
9

ethnici in animtim induxerant deorum simulacra

vitae flatu auimata, non semiunt. Statuae enimvero et
reipsa stios esse deos? Et vero Clemens Alexandri-
frigidae imagines mortuorum hominum sitnillimae,
IIIIS, a nobis etiam alibi laudatus (lom. 1 Apparat.,
Q sicut fabricationis suae dedecore uon languiilur, ita
pag. 734), haud dubilanter asseverat posterioribus
nec adorantiuin cultu et obsequio. Huc accedit,
iilis temporibus ficlos ab ethnicis dtos, quos adora-
quod istam simulacrorum stupidilatem, milvi, inquit,
bant. Quamobrem Tertullianus alibi dixerat deos nb
mures et aranece inteitigunt (lbid.) cum impune in his
9

iisdem ethnicis aeslimari a templis, ubi simulacra

statuis nidificant, easquesuis coinquinant slercoribus.
eorum posila erant (Tertutlian., Apologet., cap. 10,
Facilius vero illam inielligebant fures, aliique bomi-
p. 530 et cap. 25, pag. 427). Alibi vero eadem deo-
nes impii, a quorum rapinis et couiumeliis nunquam
rum simtilacra, quae Romani, ut antea dicebamus,
sine caesareorum militum excubiis haec simulacra
Rouiam in triumphi pompamdeferebant,captivosdeos
tuta esse poterant. Sed istaec in superioribus nostris
appellat. Sed supervacuum est hoc pluribus probari
dissertalionibus enucleavimus (Dissertat. in Minut. 9

quod ab illo ubique passim pro certo ponitur, atque

cap. 21, art. 1, et in Arnob. cap. 22, art. 3, el in
9

mox diceudis manifeslius palebit.

Lactant. cap. 35, art. 5).
Quanta autem caecitate : Deus verus, inquit ille, ab Contra vero clamitabanl ethnici impias esse has
ethnicis spernilur, eidem profecto deorum statuas voces et convicia sacrilega : Sed infrendite, ait eis
adorantur (idem, Apotoget., cap. 41, pag. 488). Quid auctor noster, ef t7tsptMtafe,quantum volueritis, nibil
enim in eis deprehendere erat, nisi materias sorores p sane hiclamores vobis proderunt. Audistis cnim a l i -
esse vasculorum instrumentorumque communium,quando vet ex Senecam aiiquem, cui refragari nequitis, plu-
eisdem vasculit, et instrumetttis, quasi fatum consecra- ribus et amarioribus verbis de vestra superstilione pero-
tione mutantes ticentia artis transpgurante? ( Ibid. rantem (Tertultian. Apologet., cap. 12, p. 359 ). Quae
eap. 12, p. 339). Palain it tque pronuntiat siinulacro- vero sint haec Senecx verba indicavimus in alia nostra
rum materias, sive ligna, el nietalla, quibus illa facta disserlatione, ubi et hunc Tertulliani locum citavi-
erant, eadem fuisse, ahjue vasculorum et instru- mus (Dissertat. in Lactant., cap. 33, art. 3) .Quamvis
mentorum, qtire comiiimii ct quandoque vilissimo autem Seneca tacuisset, non minus validum estauctorii
lnmiinum usoi destinabantur. Fatum itaque ac sortcm nostri argumenlum, contra quod gentiles rabiosc qui-
suam mutaverant, primum quidem arbilrio et libidine dem inspumare, scd ejtis vim iufringere nequibanl.
anilicum a quibus eflicta fuerant, ac dcinde ridicuia Quis igitur nou dcplorabit ca?catn illorum impieta-
cousecratioiie, qua demum accepta, tanqttam vert tem, qui ut major diis suis, seu simulacrts haberelur
dii a geutiiibus colebaidur. Sed haec aiibi fusius pro- veneratio : Betlias, iuquit Tertullianus, Libero, et
scculi sumus (Dissertat. in Arnob., cap. 19, art. 4), Cybele, et Coelesti applicabant (Tertutlian., Apologet.,
TERTULUAM I . (Trente-sixl.
1131 IN TERTULLIANI APOLOCETICLM 11%
cap. 12, p. 559), id est, iliorom currui,qoo vehi f l n - jL qui recta rattonis Hrraini, sola meridiaite ckrios UA-
gebantur ? Currus enim Libcri trahebator ttgribus que- genti, ocolo* ultro daodentes, raira pervicacii imj-
madtnodumabOvidio (Ovid., Metanwrph., fab. uU., et ginet, statuas, simolacra falsorom deorora retinenea
tib. de Arteanumdi. v. 560), aliisqoe pluribns discere coiendaque esse coutendebant. Pro ratrane emn, io-
est. Quamobrem satis erit haec citasse Virgtlii carmina: quit ille, insulsa duntaxat erat illa voctferatie : Rae,
nobis diisunt (TerluiUen., Apoioget., eap. 13, p. 344).
Nec, qui pampineis victor juga fleclit habenis Verum mera verba erant, quibus ipsi suomel judicio
Liber, agens celso Nyste de vertice tigres.
[VirgiL, Ub. vt Mneid., v. 779.) plane condemnabattiur. Diffiteri quippe non poterant
nulium, sine scnilus approbatrane, ut supra vidimas
Cybeles vero ourrura vebebant leones, sicoti canit
(cap. 18, art. 9), deum petuisse nuncupari et hooo-
Lucretius :
rari.Veruratamen in etbnici cojusiibet potestatesitum
Hanc veleres Graium docti cecinere poeue fuit quera voluisset, deom, sivequodcumque sibi pia-
Sedibus in curru bijugos bgitare leones,
Aeris in spalio magnam pendere docentes cuisset, dei siinulacrum auteligere aut reprobare. Sus*
Tellurem, nequc posse m terra sistere terram. ceptura itaque ab aliquo deum alius pro libito asperoa-
(lucrel. Ub. it, v.QQOct seqq.)
t
batur. At illud sine reprobati injuria fierinon paterat,
Diodorus vero Siculus scribit hujus deae simulacro ^l aut, ut ipse Tertuliianus eos cOmpeRaodo (loqoiiur:
idcirco adraotos Iconcs et pardales, quia ab bis nu- Cum aUi aiios coiitis, uUeueques non coiuie, offesutuu
trila rerebatnr (Diodor. lib. 111 Biblielh., pag. 135). Prcetatio unius sine aUerius coutumelia non petesi pro
Tertia porro dea, cujus currui junctse erant bestiae, cedere (TerluiUan., loe. cil.).
a Terlulliano vocatur Coelestis, utiracodicibus nostris
Quidam autem putant AuguatHMMn ad hmc verbt
scriptura, in quibusdara vero aliis Cereri iegitur. At
respexisse, ubi totam iiiam argumentatkmeoi knpro-
haec quidera vocabaiur Coeleslis, ejusque currus vehe-
bat, sicque rerellil: Neu dko quod fncetsus ait Tcrtd-
baturanguibus, queraadmoojum hisOvidiusconfirmai
Uanus, fortusse quam verius: Si dii seUguntur, utbulbi,
versibus:
utique cceteri reprobi judicantur. Nen hee dieo. Vide
Gemiaos dea fertilis angues enim etiam ex seteclis seUgi aiiquos ad aiiquod msp
Curribus admovil, fraenisque coercutl ora,
Et medium coeli terraeque pcr aera vecta est. et prmtanlius, sicut in mililia, cum turoues eiecli \u-
{Ovsd., /h>. v Metnm., fab. nithn.) rint, ex hisquoque eiiguntur ad opus aliquod majuser"
Non sola tamen Ceres. sed Venus etiara cognoraina- morum iVon opus est muiia percurrere, cum res in
batur Ccelestis, currumque illius otoribus et columbis aperto sit. Quamobrem non ex hoc quod dii ex mul
trahigarriebant. Si lestem petas, adest adhuc Ovidius: quidam setecti sunt, vel is, qui scripsit, veteerum cul
Vecta levi curru medias Cyt herea per auras, I res, vel dii ipsi vituperandi sunt: sed advertendumpo
Cypron Olorinis noodum pervenerat alis. quinam isti sint, et adquam rem selecti videantur(Auge
(ibid.,ue. x,|idl.) tib. VII dc Civit* cap. i,pag. 162). Verum respoaderi
Postea vero : forsilan polerit ibi Augustinuin de diis etbnicorum
Perque leves aoras juactis tnvecta cohimbis. sclectis. Tcrlulhanura vero de quorumlibet deorum
Denique Jnnonis, quse Coelcstis quoquc nuncupabatur, siraulacris cilalo loco disputare. Scd objicient alii
currum equi, sicut Homcrus, Virgilius, c l pavones, ethnicos, sicul dixiinus, credidisse haec ipsa siinulacra
ut alii testificantur, ducebant. Nam rursum cecinit suos esse deos. Ad hacc vero, quaravis de ulrisque
Ovidius : non eodera scmper raodo loquerentur, non miooris
Habili Saturnfa curru tamen roboris videlur Auguslini in Terlullianum ar-
Ingreditur hquidum pavonibus aHhcra piclis. guraentatio. Vcrum negari non potesllongemajusesse
[Ovid., lib. il Melanu, paulo antefsnem.)illius poudus, si Augustinus ad ea rcspexeril, qux
Tain ergo difticile diclu quid Coeieslis nomine a Ter- Auctor noster in JibHs ad Nationes, contnf Varronis
lulliano significetor, quam probatu facile bestiasa me ipsismet diis selectis sententiam fusius disputavlt
genliiibus, sicul ait Tertuilianus, applicari diis suis, ( Tertutl., tib. 11 ad Nat., cnp. 9 ), atque ad
sive iiloruni simolacris. At nemo sanae mcntis homo baec poiissimum ejus verba : Si certos ethnici deos
unquam negabit nibil esse absurdius, quara hujns- habebant contenti esse debuerunt nec etectos deside
t t

modisirauiacra tanquam veros deos, aut divina virtote In quo etiam irreligiosi deprehendunlur. Si enim dn,
praeditos, serio venerari et adorarc. smttis seliguntur; qui non seUguntur, reprobi pronunti
ARTTCOLl-S II. tur (Ibid.). Nnnnullis autem ita persuasum fuit hunc
Quam absurdc elhnici dixerint simuiacra suos esselocura ab Augustino notari, ut eum secuti, fn hoc
deos; tametsi plurimi quosdam atiis incognilos,textuetpro verbo vuttis nomen butbi audacter repo-
soerint.
a seadoptatos coterent, aut domesticos pignerarent,
vendilarent, alque in vilissima commutarent vasa,Contra
aut tamen instabit aliquis TenulIIanum, etsi in
Apologetico
publicos in hastario venales haberent, eosque sanclio- de deorum slmuiacris disserat, ex iHIs
nihilominus, quxethnici deos esse opinabantur, eam-
res existimarent, qui magis tributarii erant, carius-
que venumdabantur. dem atque in libro ad Nationes de diis ipsis seleclis
hanc intulisse conclasionern : Status dei cujnsque, rfl
Non poluit TertuHiaatis patienter Iferre ethnicos, unatue enUmatione pendebnt. Dens non erat, tp
1133 DISSERTATIO D. L E NOURRY. 1131
me coneuitus noluisset (Idem, Apologet., cap. 13, pag. A otius dcponcbatur. Sed priore sensu a Tertulliano
344). Verum is animadverlere debei bis verbis non acceptum fuisse eo facilius nobis probabitur, quod de
denolari deos selectos, sed quoruuivis deorum si- vasead cibos conliciendos ibideut loculussit. De trul-
mulacra, quie elhnici, uli ille ibidem adjecit, pro Ii- la nutem et cacabulo aliquid in citata dissertatione
biio pignerare,vendcre, immutare, frangcre poierant. diximus.
A l id sine illorum probro et dedecore nequibat fieri; Duas porroobcaussas hi dii, sive simulacra ab eth-
alque tunc maxime quando uno reprobato, aUud eli- nicis imiuutabantnr, pignerabantur, et vendebanlur,
gebatur. Nonne etiam dici potest argumenti, inde a Ac prima quidem eral, inquit Tei tullianus, ut quis*
Terlulliano ducli, vini in eo positara esse, quod qui- que deu* contntue, atque contusus esi,dum diu cetitur
cumque dii (inguntur, ii aut omnipotcntes esse debent, (Tertultian. ApotogcL, cap. 344). Ilaque illum deura,
aul nulli dii sunt. At non inter plures omnipotentes, vetuslate exesnm, aut deformalum rejiciebani, aut
sed bene quidem inter tyrones el milites unus vatt- commutabant in aliud. Altera caussa erat: Utquisque
dior, potius quam alter, potest seligi. deum sanctiorem experlus est domesticam necessita-
Caterum si tota haec argumentatio inlirma plane tem. Ita quidetn Rigaltius : in frobeniana veroeditto-
tibi videalur, aliam ab illo accipe, quam procul dubio ne : Et quisque dominum. Melius in aliis edilionibus
majoris ponderis essc faleberis. Constat, inquil, om- B et omnibus ineditis exeinplaribus noslris : (Jtquisque
nia genlilium shnulacra, vel quod idem estomnes i i - deminue, illius videlicet dei, et simoiacri, sanctiorem
lorura deos aut domesticos et privatoe, aut communea expertus esl domesticam necessiiatem (543). Sed qttid,
ct publicos fuisse. Prirai autem lares, et penates vo- rogabit auquis, nomen sanctiorem ibi signiticat? Rc-
cabautur, quos uuusquisque dorai servatos, ritu pe- spoudcnt nonnolli niliil aliud Tertullianum sibi voiuis-
culiari colere solebat (Idem, ApoiogeL, cap. i5,pag. se, nisi honc deura a paupere illius domino vendi,
344, et lib. 1 ad Nation., cap. 10). De pcnalibtH au- cot sua necessttas et inopia sibi sanciior, quara deus
tera hicc sunt Tibulli carmina : snns videbator. Necessitatera enim sanctiorein voca-
At mibi comingat patrios celebrare penales, ri potant extremam, maxiinequc urgeniem, quemad-
Reddereqne antiquo menstrua thura iari. modum Livies vocat sanctius serarium, quod ad ulti-
{TibuU. Ub. i,eleg. 3, v. 33.)
t
mo%, inquil, casus servabalur (Liv.,t'tb. X X V I I ,
Addamus, si lubet, et isia a Virgilio edi ta : § 10). Citari quoqoe poterat Cicero, qui ad Atlicum
Qninquaginta intus famula?, quibus ordine loogo scrrpsit decretom fuisse, ut pecumam de senciiore
Cura penum struere, et flauimis adoiere penates. atrarie auferrent(Cicer., lib. VIU, Episi. 20, ad Atlic,
{Virgil.,tib.I Mneid., v. 707.) pag. 284, lin. 5). Vemratamcn numquid a scopo is
De laribus vero Juveualis cecinil: C penitus aberrabit, qui dixcrit iliud adjectivura sau-
0 parvi nostriqne lares, quos thure minuto, cliorem, non ad nomcn neccssilatem, sed deum referri?
Aut larre, aut tenui soleo exornare oorona. Nam ethuici qno sanctiorem deum esse epinabanlur,
(Juvenal., satir. 9, sub. fin.) eo carioris iilum vendcbanl. Et certe ipse Tertullia*
Plura autem de ulrisque saepius stricto solutoque ser- nus ibidem ei in iihro ad Nationes : Dti, tuquit, qui
mone ab elluiicis decantala huc congerere nihil ne- magissancti, magis tributarii (Tertullian., Ub. \ad Na-
cesse est. Verum ea fuit eoromdem gentilium mentls tio, cap. 10). Porro aulem sive detis, seu potius
iuconstantia, isque impius deorum suorum contem- necessitas ejhnicorum hoc sanctioris noiniue desi-
pttis, ut quos diu coluerant, doniesticara, inquit gnetor, illos Tertullianus meritohis verbis redarguit:
Tertulliatius, in ipsos exercerent potestatem pigne- Prrvatos deos, quos lares, et penates domestica cense*
rando, venditando, demutando, aUquando in cacabulum cralione perhibetis, domesticu ticenlia incuicatis, sive
de Saturno, in trullam de Minerva (Tertutlian. Apolo- couculcatis, vendUando, pignerando pro neceseitaie ae
voiuntate ^tbid., pag. 55).
get., cap.344).Quemadinodum igitur geitliies ex vasi-
bus vihssiino usui, ut antea vidimus, destmatis simtt- Neque pluris faciebant deos stios pubiicos, quos,
lacra, sive deos, ila etiam ex his alia vasa posthaec uli illc prosequitur, ceque publico jure (oedabant (ldem,
fingebani, aut ea pignerabant, aut vinditabarrt. E x D Apologet., cap. 13, pag. 345, et lib. iadNalion., loc.
Saturno euim, sive Salurni simulacro formabant a l i - cit.), imo vero traclabanl turpius ac contutnelio-
quando cacabulum, sive minus cacabum, quod tesle sius. Nam privatos unusquisque pro arbitrio quidem,
Varrone, vas erat, ubi cibum coquebant; ub ea cacabum sed privatim vendebal; publicos vcropublice, ul po-
uppeUarunt (Varr., tib. IV, de Ling. lat., § 27).TrulIa te quos habcbant in hastario vecligates (Ibid.). nasta-
vero vas potorium erat, uli ex his patet Horatii ver- riura autem,si Turnebo credas (Turneb., lib. XXVIII
sibus: Advers., cap. 5), locus crat, ubi proscriptorum bona
venuindabanlur. Rigaliius aulcm putat co nomine
Qui Veientanum festis potare diebus
Campana soliius triiUa. Sigmlkari librura hastarium, seu labulariuin et re-
(BoreLtib.n,satk. 5, v. 143.) gestum vectigariorum , quoe sub hasla et voce pree-
l

Quod quMem a Juveoale confirmatur ( Juvenai., «*- conts quinquennio quoque addici redeoH l"ribos so-
tir. 3, v. 112). Aliquando tamen vtdetor ab aiirsac- lebant. Et certe Aucjtor nosler : Quosinltaetarium %

cipi pro vase, quo vcnlris , sieot alia in dissertatione inquit, regessistis publicanis sub...tis, omni quinquen-
-ostendimus (Dissertai. in Arnob., cap. ulL, arL tt/itm), nio, btter vectigaHa testra pro$cnpto$addicUis(TertulL 9
113* ift TERTULLIANI APOLOGETICUM 1136
iib. I ad Nation. cap. 10). Sed utrumque illud Ter- Kadoratis cum Simonem magum statua ei inscriptione
9 t

tollianus significare procul dubio vidctur. Ait enim sancti deiinauguratis (Tertul. Apot. cap. 13. p. 347)?
t

deos publicos in eum locum transferri, ubi, sicut Observatum autem a nobis fuit a Justino tnartyre
alia proscriptorum boua in labulario publico primum traditum fuisse, Claudio imperaiite, statuam in insula
dcscripta, pcrqtiinque annos asservabanlur, donec Tiberina duos inter pontes buic Simoni mago posi-
venderenlur publice, atque iia sub eadem sicut ilie
t tam cum illa inscriptione : Simoni sancto deo (Tom m

ait, hasta sub eadem annotatione qucestoris divinitas I Apparat., pag. 6). Martyri sanctissimo suflragator
9

illorum addiciiur. Nonnc autem hasturium, et abea CyrillusHierosoIymitanus (Cyril. catech. 6, pag. 157),
t

basta, et ab annotationesive registro quaestoris nnn- qui illam ab eodem Claudio imperatore, ct Eusebius
cupari poluit ? (Euteb. tib. II Histor. eccles. pag. 52), qui a R o m a -
9 f

Quidquid sit, hi dii non solum venales, scd vecti- nis eollocatam Juisse haud dubitanler affinnant.
gates quoqne, inquit Tertullianus, habebanlur ; quia Alios testes bic citare tam facile essei, quam super-
pro qiiiiiquctuiali iti bastario mora , aliquod solveba- vacaneum. Omnes enimvero conccdunt communem
lur vecligai, ac iribulum (ldem Apologet. cap. 13,
9 t banc ftiisse velerum Scriptortim opinionera.
p. 544). Quanto igitur, aiuabo le, dedecore eloppro- Vcrum recentiores critici audacter asseverant i l -
brio miseri illi dii afficicbanlur? Quo enim modo ad J J lam crasso nili errore, qui ab eodem Jtislino, laiinae
eos vendendos el emendos illuc ttutq si quaeras : Sic linguae penitus ignaro profectus, caeterorum deiuceps
Lapitolium, respondcbil Tertullianus, sic olilorium animos pervasit. Cum enim ille in mentem, inquiunt,
forum pelitur (ldem ibid.). Miniis bene in quibusdam
% induxisset statuam Semonis Sanci dei Fidii eamdem
edilis : Si.... * i , pro sic... sic. In bbro quippe ad esse ac Simonis magi, ipsi falsa nominis simililudine
Naliones legimus :. Sic Serapceum, sic Capitolium pe- deceplo, alii oinnes incauti sul>scripserunt.
titur (Et lib. I ad Nation. cap. 10, pag. 55), hoc est,
t Quid ergo ? Numquid omnes non solum graece, eed
eodem modo,similique iribulo iiastarium ad deos re- latiue scientes, atque iietiam, qui Romam postJusti-
ponendos, ac veniimdaudos localur, quomodo Capito- num martyrem veneram? Nuiuquid hunc errorem
iium, Serapaeum, et forum olitorium. Nuiliautemin nulius cx iilis deprcbendit, aul illius a se agniti ne
haec tcmpla ingredi, quemadmodum nec aliquid in uilum quidem admonuii ? Numquid quia posirema
foro olitorio vendere , nisi soluto tributo licebat. Er- aelate Simonis Sanci staiua inventa est, inde neces-
goeut magis tributarii, concludit ilie, magis sancti imo sario sequitur Jtistini tempore nullam fuissc Simonis
9

qui magis sancti, magis tributarii ( Ibid. ), id est, Magi? Quid vero, quod Atigustinus tcstatuin plane
quo deus falsa ethtiicornm opinione sanctior aestima- facil effictas ab eodcm Simone mago el suam et Ile-
batur, eo majus pro tllius in hastario mora, et illo C leties ineretricis imagines, quas discipulis inquit, t

venumdando exigebaut pretium et tribulum. suis prcebebat adorandas, et Romas lanquam deorum «-
Qtiinam porro illi dii publici fuerinl, a nobis si mutacra auctorilate publica consiiluerat (August. tib. f

quis forsitan sciscilabitur. respondebimus hos tripli- de Hceres., cap. 1, pag. 6). Atqui si bas imagines Ro-
cis potissimum fuisse geueris. Alii eiiiin erant in tem- mae cousiiluit, nonne Justini adbuc tempore aliqua
plis collocati, aiii vel fabricati, vel empti, et advecti; exstare poterat? Quid ergo probibct quominus san-
alii iandem per vicoset piateis, utsupra aitimadver- clus ille martyr et alii dcinceps aliqnam ex illis aut
tinius (Swpr., cap. 24, art. 4), palam circiimfercban- viderent, attt ab aliis visam esse facti sint cerlio-
tur. At primi vel solaui ob vetustatcm, secundi et res ?
terlii ad elbnicorum arbitrium tributa pendere et ven- Sed fac, si Deo placet, Jtistintim, Augustinum, et
di consueverant. Noniie ergo qui diis suis lantatn aiios qtiam plurimos errasse, non minus lameu v a l i -
inurebant infamiam , nec illos, nec eorum simulacra da est TertuIIiani adversus deorum statuas argumen-
deos, aul divino aliquo bonore dignos esse etiam tatio. Cuncii eiiimverosallem fatentur positum fuisse
iuvili palam fatebantur. Romas Semonis Sanci simulacrum. At non minus i r a -
ARTICULUS III. pium erat falsi Itujtis d e i , quara Simonis magi i m a -
... ,,. . , .. D graem adorare. Praiterea idera erat in deoruin, ait
0 uam prcepottere genttles Stmonem magum, stcut attos - . ... . „ .. , . . .
deos suos statua dei sancli inauguraverint, eotque Tertuliianus, slatuis Habitus, eadein tnstgnta, atque
r r 7 9

omnes reprcesentaverint eodem habitu, iisdemque in-nt cetas, ut ars, ul negolium mortui fuit ita deus estt

(Tertullian. Apologet., cap. 347). Qoid autem absur-

signibus, quibus wtas, ars, negotium ante morlcm fue-
dius, quam cum tenex de Saturno, sicnt iile alio i n
rant ac pares slatuas imperatoribus suis, seu mor-
t
libro scripsil, imberbit de Apolline, virgo de Diana / i -
tuit, seu vivis statuerinl; nec inde aliquidconfici posse
guralur, et milet in Marte et in Vulcano faber ferri
$
conlra sanctas Christianorum imagines.
contecratur (ldem lib. 1 ad Nation. cap. 10)? Quis
9 9

- Ultimuiu Tertulliani adversus insanos simulacro- enim ea spectando, non illico videbat illos homines
rum cultores argumeniura uon orani prorsus diflicul- fuisse, vilibus etiam arlibus olim occupalos, qui d i i
tate carel. Quapropler illuni paruraper adbuc audia- idcirco esse nunquara poluerunt? Non summa igitur
rnus, etbnicos bis verbis increpantera : Qua, inquit, sine impietaie illorum tanquam deorura siraulacra et
fronte, Junones, Cereres, Dianas, sive illarum, alia- imagines adorabanlur.
lumque vestrarum dearum ac deorura simulacra l Denique iidem gentiles non solum bis aliisque ve-
4437 DISSERTATIO D. L E NOURHY.
teribus diis suis, sed suis etiam imperatorilms mor- A componantur, novain mutuamque lucem sibi afferent
tuis, ac quandoque adhuc viventibus, uli pauio post
dicemus, exslruxeranl templa, inquibus posila erant
eorum simulacra, caque codem aique aliorum dco-
rum suorum colebant honore. Quae aulem major
impielas', quam viventis homitiis, aut moriui, ac dum
viveret omni scelermn genere sacpius conspurcati,
simulacruin tanquam veri dei adorare ac venerari ?
At cerle non insani iiuperilique tantum vulgi haec
fuit dcleslanda superslilio , sed aiiorum eliam , qui
ingcnio et auctoritate maxime pollcbanl. De se enim
ipso et quibusdam, qui se chrislianos esse nega-
bant, Plinius luec ad Trajanum imperatorem scripsit
in verba :Cum prceeunie me deot appellarent, el imagini Quibus argtimentis Tertulliantis falsorum deorum
tuas, quam propler hoc jutteram cum timulacrit numi- imagiues et simulacra, iisdem plane illorum templa
wimi afferri, thure, ac vino supplicarent, prceterea ma- Bverac rcligioni repuguare, nec aedilicanda csse de-
ledicerent Christo, quorum nihit cogi potte dicunlur,
qui suntreveraChrittiani ( Plin., tib. X , epist. tOi ad tui, aut viventis homiiiis laitquam veri dei letnpla
Trajan.). Nec mirum profecto si vcri Ghristiani id
plane penilusque recnsarent, quod non sine maximo
idololatriae crimine fieri potcrat.
Non amplius ergo audicndi sunt gentiles, qui nobis
obj c cbanl ab hujusccmodi deorum, pracsertim anii-
f]uorum, statuis, el simulacris, opem sibi ferri, fundi
oracula , aut nescio I J U : C facta miracula. Qttae cnim
tle hisce diis,seu siinulacris diximus, Sole meridiano
evidemius demonstrant nihil ab illis, mullo miiius
iitiracula potuissc fieri? Deinde vero Terlullinntis,
uil supra vidimus, plane oslendil si qtiid extra con-
sueium naturaj ordinem ab iiiis factum videalur, id
tribuendum maiis artibus, praesligiis alque fratidibits C
daemonuin, qui delilescentes tub imaginum , uti illc
ioqtiilur, prottitulioue, et humanorum nominum con-
tecratione ( Tertutlian. Apologet., cap.Vl), improvi-
das geutiiium mentes fallebant. Sed de his satis an-
tea disputavimus ( Supr., cap. 10, art. det teqq.).
Neque porro est, quod hrcrelicus aliquis nobis in
aurcm obganuiat, vel palam chtmitet ex his, quae
hactentis post Terttiltianiim cnttcleata suni, coitchidi
pos<e omiics pcuilus sacras Christianoruin itnagines
ab illo condcmnari. Non cnim dc aliis disputavit,
qitam falsorum dcortim, quai siue sacrilcgae impicta-
tis vitio, sictit satisprohaliim csl, adorari nequcunt
( Tertullian. tib. de Idoiolat., cap. 5). Neque potiori
jtire alius instahii iiliim asseverantcr alibi affirmas^e jy
divina Moysis lcge, quaslibet slaluas et imagines
prohiheri. Nam ihidem ille non minus perspicne
asseverat faclas Dei jussu ab eodem Moyse serpentis
acnei, Cherubinortim, aiiasque imngines sive staluas,
quae idcirco nihil pravi cullus et idololalrke secttm
imporlahaitt. Exisliinavit ergo eas non itnprohandas
esse, quac nihil impio idoiortim cultui afftne hahent.
Sed hacc fusius in pritno Apparatus nostri tomo, aliis-
que stiperioribus noslris dissertationibtis explicala
sunl ( Tom. 1 Apparat., p. 748 ; Dissertat. in Minut.
Oct., cap.%9, art. I et seqq.; Dissertat. in Arnob., cap.
22, art. 1 et seqq.; el Dissertat. in Lactant., cap. 34,
art. i et seqq.). Ea vero si cum »his quae retulimus,
1138
ac recipient.
CAPUT X X X .
De genliiium lemplis, et sacrificiis.
ARTICULUS PRIMUS. <
Quanta impietate ethnici templa et arat diit tuit alque
imperaloribus mortuis el vivis cedificaverint, mcrce-
demque exegerint pro templorum solo, pro aditu, pro
ostiis el stipilibus, ac quam nefundis sceleribut eadem
templa conlaminarent, quce Chrittiani nec interdiu
noverant.
moustrat. Nulla quippe falsi dei, mtilto magis mor-
construere unquam licuit. Qtiis igitur acquo animo
ferre polerit ethnicos, qui non modo fictis veteribus
diis, sed mortuis etiam ac viventibus iroperatoribus
suis templa, aut ut Tertulliamis loquitur, aedes et
aras posueranl? Quamobrem his iliuscompellat irri-
dclque verbis : Digne imperaloribus defunctis honorem
divinitalis dicatis, quibus et vivenlibus eum addicilis,
vcl sicuti alio in libro adjecil, sacerdolia, sacros ap-
paralus, theitsas, currus, solhiernia, id est, soiia et
Ihronos, atque etiam lectistemia cxstruitis (Terlult.
Apologet., cap. 13; lib. I ad Nation., cnp. 3 i 4 ). Ne
quisauteti) dtiiiilarei ea templa novis ilhsdiis conse-
crari, ipsiuiet geulile> eoruni liminihus, el aris i u - i -
gnes dcorum, quibits dcdicabaniur, liltilos inscribi
curaveranl. Srquis autem aiiqtia templortim impe-
ratoribus dedicalorum excmpla sibi profcrri velit,
en Suetonii de Julio Cirsare verba: Ampliora etiam
humano fastigio sibi decerni passns cst, templa, aras,
simutacra, juxta deos pulvinar, flamines, lupercos(Sue-
ton., lib.l. § 76). Quin ctiam co pn>cessit haec in-
sana ethnicortim impielas, ut Yalerius Maximus au-
sus sit bunc ipsum Juliiim Caesarem his verhis prc-
cari : Tuas aras, tuaque sanctissima templa, dive Juli,
veneratus oro, ut propitio ac faventi nwnine tanlorum
casus virorum sub tui exempli prcesidio ac tutela deli*
tescere patiaris ( Val. Max., lib. I, cap. 6, § 13 ).
Modestior quidem fuit imperator Augustus, qui,
teste adhuc Suetonio, templa quamvis sciret eliam pro-
consulibus decerni sotere,in nulla tamen provincia,
nisi communi suo Romceque nomine recepil ( Sueton.,
«6.11, § 52). Sed h.cc tamen templa recepit, que
non sine veri summique Dci injuria rccipi potcrani.
Aiii itaque multo magis damnandi, qui IKEC aliaque
templa sive imperatoris, sive etiam reipublicac no-
mine condidere. Q iid crgo diccndum de DoinitiaLO
aliisque sceleralissimis imperatoribus, qui, ul Ro-
manae historhi: scriplores narrant, jussentnt se appcl-
lari deos, sibique lempla aedificari? Ncmo ccrtc sani
capitis homo hoc sumtnum impietatis scelus cssc dif-
fitebitur.
Sed adverte, quxso,quam caeca et indomita fuerit
1139 1N TERTDLLIANl APOLOGETICUM iiift
gentilium pervicaeia, impietas, et avaritia. Non aliam A tyrannus, et a l i i , quorum atibi fecimus menlionem,
k

sane ob caussam dei cujusiibet lemp!um,atdesque sa- plane spoliassent, non quidem sicot i l i i , avarithe
cra consiruitur, nist ut frequenlctur ab omnibus, cautsa, sed propter] scelera ac sacrilegia, quae in efc
atque idcirco facilis, volunlarius ac graluitus cunctis patrabantur. Plora vero de eihnicorum atqoe etian
esse debet illios aditus. Verumtamen etbnici, sicut Christianorum templis in citatis disserlationibos no-
summa iniquilate Christianos ad ea adeunda omni stris disputavimus ( Dissertat. in Minut., cap. I2 f

pcenarom genere cogere nitebautur; ita maximo ava- art. 2 ; in Arnob., eap. 21, art. i;etm Laclant., tap.
rilwe vitia gentiies soos iis nisi daio pretio arcebant. 33, art. 1 ).
Per eos enimvero nulli prorsus iicebat io temphtm
ABTICCLCS II.
aliquod gratis ingredi, sed a quolibet iniroeaote exi-
gebant, ineuit Tertullianus, mercedem pro toio lempti, Quam sceUrata conscienlia, quantaque avaritia etknid
diis tuit tacrificaverint, et obtulerint graua thurit
pro aditu tacri ( Terlullian. Apologet., cap. 43 ), id
uniut assis , duas meri gutles, sanguiuem repnei
esl, sacrae aedis ingressu. Soli auiem nomine ibi de-
bovis, mori optantis atque enecia, tabiosa, unguta
signalur locus, iu quo hacc sacra &'des conslructa %

capiluia, ptumarum setarumque preevulsa, ee debium

erai. Quod quidem Cicero hisce verbis clare expli-
I Herculi decimam aefraudamrini.
cal: Sotum verlunt, Itoc est, tedem ac locum mutant ]
( Cicer. orat. 12 pro Ccecin., pag. 241). Alibi vero : Non major profecto fuit gentilium in sacrificiis suis,
Civitatem hanc, inquit, ante mutare non potuistent, quam in lempKs pietas ac religio, nec minor etiam
quam hujus tolum civilatit mutalione verlittent (Orat. avaritia, quaestusque aviditas. Diis enim suissacriG-
36 pro Cornet. Balb., pag. 519, lin. 58). Paulo i l a - cantes, orTerebanl post omnia, inquit Terlullianus,
que obscurius Terlullianus iu primo ad Nationes l i - inquinamenta etiam conscientiam spurcam (Terlullian
bro dixil ab elhnicis exiorqueri merccdem , pro Apeloget., cap. 30 ), sive contaminatam omnibtis
stipitibus, pro ostiis temploruin cuilibct aperiendis illis crimiuibus, qUae paulo antea , et passim in hae
Terlull. tib. I ad Nat., c. 10). Golhofredus autem opi- disseriatione notala sunt. Quale vero ae quanton
nalur corruplum esse hoc nomen stipitibus, ac le- tboris adolerent, si scire aveas, respondebit libi Ao-
gendum stipibus; quia ipse Terlullianus in Apologe- ctor no&ter, grana tkuris unius assis, et arabiae arbo-
lico scripsil: Stipes quolus quisquejam jactat (Jdem, ris lacrymat (ibid.), id est, grana thuris, non quidem
Apologel., cap. 42)? At pjyora illius verba sunt de sabaci, quod majore vcndebatur, sed arabici, quod
templum ingredientibus, posteriora vero de jam i n - pretio*emebatur vilissimo. Quin eliam avari homines
gressis. Non male ergo Bigaiiius retinuil nomen sti- non plura hujus thuris, quantumlibet communis gra-
pilibut, sed aliquam opinionis suae rationem rcddere ]< na, sed tribus tantom, ut antea observabamus (Supr.
dehebat. Nobis vero facile persuadebitur Tertullia- cap. 24, art. 3 , et Dissertat. in Lactanl., cap. 55,
num hoc nomine ttipitibut significare voluisse aut art. 2 ), apprehensa digitts , quibus paucissima saoe
lapides, aut forsitan deos Terminales, ante jauuam capi poterant. ^
templorum positos, qui slipites revera vocabanlur, Quid vero, argoel aliqots, nonne plorimt plena
sicuii in citalis aliis noslris disserlationibus veierum manu totos ineendehant tlturis etiam preliosi acer-
poetarum versibus ostendiinus ( Dittertal. in Minut., vos, quemadmodum Tibulius his versibus cecinit:
cap. 19, art. 2 et 17; el Dittertat. in Lactant., p. 3 2 ,
Natalis Juno, sanctos cape tburis acervos,
o r / . 2 ) . Nam ibi ille dislinguere videtur slipilem, Quos Ubi datteuera docla puella manu.
oslium, et adilum templi; ut his distinciis avariiiam (Tibult., lib. iv, eieg. 6.)
iinpietalemque ethnicorum acrius insectaretur. Quid Nonne etiam Martialis canlabat:
tamen certo statuere audeas, si corrupium nomen Gonsumpsi falsasque molas, et thurisacervos;
Decrevere greges, dum cadit agna freqtieas?
esl, nec meliorem codicem nanciscaris ? {Marliat., lib. vu, epigr. 53.)
Caeterum ethnici praeier has intolerandae- avaritiae
Sed haec procul dubio poeticae exaggerationes saol;
sordes,eadem deorum suorum templa lenociniis et
et Martialis ibi loquitur de somniorum inlerpreta-
adulteriis, quemadmodum supra (cap. 26, art. 4) cum ]
^tione. Quis vero nesciat eos, qui futora scire,et
Terlulliano noslro observalum cst ( Tertullian. Apo-
maxime cupita oblinere volunt, nullis parcere sueuv
toget., cap. 15), tam impudenter, quam impune pol-
tibns? Neque minus certum et solos dtvites, hosqoe
iuebant. Qua ergo ratione credere poterant deos suos
paucissimos diis suis aut plurima, aut pretiosora
in his habitare templis, quac saepissime tanlis dcde-
tbura adolevisae, sed tum quidem cum aiiqoa prema*
corabant flagitiis ac sceleribus?
banlur necessitate, aut ut inanis gloriolae rtunuseo-
Nihil miruui itaque si Chrisiiani', ail TertuIIianus,
los aueuparentur. Caeteri auiem plerique omnes trU
haec templa nec interdiu norint ( Tertullian. loc. cit. ),
aut quatuor dabant thuris graoa, et duat, sicot addit
id esl, iila non adierint per diem, mulioque minus
Tertullianus, meri gultat ( Tertultiatt. Apotogei., cep.
per noctem, tanlorum criminum consciam. Si quando
3 0 ) , hoc esi, quam thuris et vini poterant minimuia.
tamen ingrederenlur, spoliarent forsitan ea,ut ille
Sed quo animi sensu, disces bia Ovidii versibn* de
a i l , et ipsi, si ea adorarent, hoc est, si aliquando
anu sacrificanle : *
Chrisliaiuh.ee in templa, quemadmodum gentiles, in-
Vuu quoque inslillat, vioi qoodouoMluo refiaioai em\
troire potuissent, iila procul dubio, veluti Dionysius Aut ipsa, aut comites, plus tamen ipsa bibiu
»141 DISSERTATIO D . LE NOURRY. 1142
«Hosliles Ungaas, iniinicaqee vtoiimus ora,» A prmvutsa (tib. I ad Nation., cap. 10 ), atque alra
Dixit discedeus, ebriaque exit anus.
(Owd., tib. m Fastor. § 13.) etiam, quae domini et patres familias servis suis, i m -
mo canibus destinavissent. A l si quis ibi aliquid a
Eodem plane avariliae vilio ellmici immolabant bo
Tertulliano bntfA-XixOt dictum evidenter probavcrit,
slias,non pingues profecto, aut seieclas, aut intc-
buic non moltum reluctabimur. Nemo lamcn negare
gras, sed sanguinem, quemadmodum adbuc Terlul-
potest rccte illum ethuicis vitio vcrtisse maetatas diis
lianus, reprobi bovis mori optanlis ( Tertultian. loc.
deteriores vietimas, atque de opimis, atqoe Integris
cit.). At quidam delicaliores critici scriptum ibi vcl-
quod melius erat, detractum, suosque servatum in
lent non bovis quidem, sed hominis, qui solus mor-
usus.
^^•fe m\^A^^^ B ^ * t A V M M U U | M M • • • l l L > 4 l ^ m+h
Qcn> t n n B T i i p u i w i » v c r o m D D C T J U H J I m D S T 14111 V V F w w Nequc hic stetit avara ethnicorum impietas. Dehi-
contra communem codicum omnium consensum. Quis tam siquidem Herculi dccimam bonorum siiorum
namque non vidct iliud a Terlulliano noslro meta- partem defraodarc non verebantur. Quocirca Tertul-
phorice diclum de bove, scnio, macie, et tabe ila coa- lianus eos alloquendo his verbis corripil: De decima
fecto, ut niortem, si ita ptsset fierf, viter prfeftrret? Herculis nec tertiam partem in aram ejus imponitis
Quamobrem ipse adbuc Tertullianus cthnicos antea (Terlullian. Apologet., cap.M). At Cicero palam les-
his verhis compellaverat: Enecta, et labiosa et sca- 9
B tificatur totam hanc decimam debuisse ab illis per- •
biota quceque mactatis , quce domi quoqne pueris %
solvi (Cicer. Ihj. IH de natur. deor.,pag. 253, /tn.22).
sive servis, vet canibus destinameiis ( Tertullian. Apo* Quam sane ob eausam Ptaeius Gelusinum quemdam
loget. cap. 14, et lib. lad Nation., cap. 10). Hoslias loquentem sic inducit:
9

tamen inlegras, optimas, et decoras diis suis mactare

hac lenebaiuur fege, quam Cicero totidem bisce re-
tulit vcrbis : Quaque cuique divo decorce grata que sint
hostice, providenio (Cicer. lib. II de legib. pag. 334,
Un. 46). E;c autem, quemadmodum Yilruvius, a Ma- poeta designari. Nam alibi dixit inde a servo facile
crobio citatus, docel, vocabantur eximhe, vtt qmm
eximuntur a grege vel quod eximia specie quasi of[e-
t
rendm numinibus eliguntnr (Macrob. lib. III Salurnal.,
cap. 5 ) . Atque iude, teste Plinio, mos erat hosliaa
probandi ac seligendT. Meminit autem hujus moris
Yirgiiius illo versu:
. . . Mactani lectas de more bidentes.
(VirgU., lib. iv Mneid. «. 37.)
Nam siculi scite ibi aunolat Servius: moris (uU ui ad
sacrificia eligerentur oves, quibus nihil deesset,
sexto, ejusdem nimirum Poetae , libro, ubi rursum
Cecinit:
Nunc grege de intacto septem mactare juvencos
Praestiterit, toiidem lectas de more bidentes.
(idem.,tib.VI v. 38, usesjq.)
A l sicut Yirgilius eadem repelit, ita Servius in hos
versus denuo haec observat: De more antiquo, quem
prcetermisit, quasi omnteus notum, kt mt, nsc Imbaamt
caudam aculeatam, usc suwuamfistmn,nec aurom ni-
gram : per quod docet aliud inlactum, atiud lectum.
Ethnici ergo contra datam legem, ac morem re
ceptum.pessima quaque offcrebant, et taHguuum.
. . . . . .
uli diclum est, reprobi bovis hoc cst, veleri eorum
t
Huc venisse opus est, quantumpotest,
Ui decinum partem Hereott poliucsani.
(rtitut. Trucull., acl. 2, scen. n.)
9
Nec, quaeso, dubites totam bonorum decimam ab hoc
cognosci posse quantum iilius dominus auri habebal.
Ecce ipsamet ejus carmina :
Sed lubel scire quanium aurum berus sibi dempsit, et
quid suo reddioit palri.
Si frugi est, Herculem lecit ex parte; uecimam par-
lem et
Dedit, sibi novem abstullt.
g [Idem. Bqcchid. ct. IV, scen. 4.)
Hujus aulem moiis et instituti varias Plutarchus red-
didit rationcs, quas unusquisque in ejus libris legere
ut in potesl ( Plutarck. Qucest. Roman., qucest. 13,
faciie
pag. 267, lom. II). Yerum genliles de hoc religionis
suae officio parum sollicili, quidquid impunc pote-
rant, ex hac decima subtralrentes, nec tertiam qui-
dem solvebanl illius partcm. Quam autem id verum
sit, dieces laU adhue ejosdem Plautl versibus:
Non jam de hoc obsonio, de mina una diminui
Modo quinque nummos, mihi detraxi, partem Hercu-
[lauam.
(Piaut^ Trucuii act. II, tcen. 7.)
Tam lepide igitur quam jure merito Terlullianus eth-
nicos sic irridet: Laudo magit tapientiam, quod de
n eripith (TeriuUian. Apologet., cap.
k %_ \ VlA*>tK\t\\rr\ nt\f\A C<*\c\c AWc n n
14 ). Perditum autem
o n l a m
rite d/ l ii vxi il l , quod falsis diis ac

lege moreque reprobali ac rejecti. Si qui vero ali- numinibus dabalur.

quando optimas , prout jussum erat, bostias revera Qua igitur ralione, qua fronle ethnici christianos
scligercnt, non eas profeclo integras et inlaclas prae- ad dcorum suorum cultum, eisque sacrificandum ma-
bebant, sed aliqnas duntaxat et pejores earum par- jori profecto, quam ferina crudelitate compellere n i -
tes, uli capUuta, ait Tertullianus, sive capita. Etenim tebantur ? Quamvis euimvero credidissent illos veros
ipse alio in libro vocat ch.nmaeleontis capitulum *fa- esse deos, quamvis eos tam sincero, quam falso cullu
tim a dorso; nam deficit cervix ( Tertultian. lib. de honorassent, quamvis illis hostins integras, seleclae,
Pall., cap. 3 ) , quae colli pars est posterior. Capitu- etomnium optimas immolassenl; nihii lamen iniquius
lum ilaque ibi ab illo pro tolo chamaeleontis capite ac perversius, nihil htimanis, divinis, naluraeque ip-
sumitor. Servatis igitur meKoribus hostiarum parli- sius legibus magis adversum crat, quam Christianos
bus,caput hnmolabant, et ungutas, ac plumarumnecdefensos, nec auditos,sed suum duntaxat ob
(idem, Apologet., cap. 14), ut alibi a i i , nomen cendemnare, et exqiuaitittiaaift, qnae hemieii
4145 TERTULLIANI H U
aut potius daemonis ingenio excogitari poterant, oc- A In ea porro quaecumqoe in h i s , qnot enndeare
cidere cniciatibus. Sed hi crodelissimi et iniquissimi et illuslrare conlendiinus, Tertulliani libris difuct-
homines verebantur, ne auditi Chrisiiani iam eviden- l i a , obsoleta, el barhara verba occorrunt, sais q u i -
ter verilaiem suae religionis et aliarum falsitatem busque locis explicare conati sumus. Novum i t a -
demonstrarent, ul nemo posset iis unquam rcfragari. que illorum indicem bic non duximus esse relexeo-
Quam facile enim promplumque id illis omnibus dum.
crat, manifeslissime tota hac in dissertaiione proba-
tum est.

LIBRI DOGMATICI
ANTE SUSCEPTUM AB AUCTORE MONTANISMUM.

D E ORATIONE. D E PATIENTIA.
DEBAPTISMO. A D U X O R E M LIBRIII.
D E POENITENTIA. D E CULTU FOEMINARUM
LIBRIII.

QUUVIT SEPTTMn FLORENTIS TERTULLIANI

LIBER DE ORATIONE.

Plurimos Tertulliani editos libros, paucos vero
manuscriptos in bibliothecis numeramus. Hincfactum
u l ne adhuc quidem accuratissime typis descripta
illius opera babeamus: qnxdam mutila, foedisque
vulneribus horreniia in publicum prodierint: nonnulla
etiatn desideranturquab a Tertulliano evulgata scimus,
at nobis ab edacilate temporum omnino erepta aeque
(I) Ex tomo tertio Aneedotor. quas Ludov. Anton. Mu-
raterius ex ambrosianae bibliothecae codicibus eruit evul-
gavitque Patavii, ann. I715.j
suspicamur, et dolemus. Melioribus fatis bucusque
gavisus non est libcr de Oratione, quem primtis o m -
nium Parisiis e vetustissimo codice evulgavit Joannee
Gagneius parisicnsis theologus anno Christi 1 5 4 5 ,
at miniroc integrum, at illuslri coronide destitotum.
Neque huic editioni reliquae subsecutae opem Itilere
pras codicum inopia. Unus lantuin Rigaltius veiustum
codiccm muiilum esse librum animadvertit, et ali-
quot duntaxat lineis in calce additis, medicinam aliis
pi opinandam reliquit. Gum itaque ego inciderini ia
 IU£ LIBER DE ORATIONE. mtf
vetustum Ambrosianae bibliothecae codicem, ubi lege- A Cave, aliisque paucis scriptoribus habenrus; imo vix
bantur quae in caeteris desunt, continuo anecdotis iis constabat, eorum qiiidquam snperesse. Meliora
meis addidi veiuti gemmas litterariae reipublicae in profecto sorte dignus erat labor ille Panciroli viri ce-
primisgratas.Quae cumqueenim c TerluIliauo,omiiium leberrimi, qui non jurisprudentiae solum , sed saerae
certe sui temporis erudilissimo, litteris consignata ctiam et profanae eruditionis laude eximium inler lit-
sunt, eaque praeserlim, quae in castris catholicorum teratos sibi comparavit locum. Et quidem opinor, ut
scripsit, quanti sint apud omnes ecclesiasticae rei et Possevinus in Apparalu opinabatur , uberrimos
cultores, vei ipsis tyronibus patet. Ambrosianus nu- illos in Tertullianum commentarios, qtios B . Rhcna-
tem codex non ab orationis dominicae expositione , nes, Pamelius, L a Cerda, Salmasitts, atquealii doc-
ut in editis bahemus , sed ab i i s , quae hujusmodi ex- tissimi viri luci mandarunt, obstitissc ne isli prcdi-
positionem subsequunlur, opuscuium exordiebatur reht; pulanlibus nimirum iis , quibus poslhuma Pan-
cum bocce titulo : Ineipit Tertulliani diversarumciroli rerum fantacondifutura erat, se parum utilem operam
necessariarum. Tum capul primum, cujus initium est: lusuros, si easdem dapes erudilorum palalo exhibc-
Compendiis paueulorum verborum , etc., ila pncnota- rent. Verum non is est Tertullianus, qui paucis con-
batur : Anacephaiatosis. Posse nos superadjicere, tentusUlu-sit interpretibus; et cum recentiores ejus
lus eral sequentis capitis. Reliqua eiiam capita suos B interpretes ab antiquiorum conatibus minime detcr-
titulos praeferebant, quos itidcm in hac nostra editio- rili sint, quominus et suos illi producerent, cur
ne relinendos censuimus. (a) Quod superesl opus- Panciroli studiosos de tam nobili consilio d^jicerc
culum istud quibus 'atn exornare ac iihistrare anno- debuit inconsultus hic inetus? Facile vero est, ut
tationibus placuit, ne qtiod reliquis Tertuiliani libris coeuntibus in unius auctoris explicationem pluribtis
eruditissimi viri prjeslitere, huic desit, et ne tenebras diversisque ingeuiis, ejtts mens ac scripla clariora
et fcrreum asperumque scriptoris hujus slylum deli- in dies fiant, atque a tcnebris liberentur aut cx an-
catuli quidam caussantes, ab ejus lectione avertan- tiquitate tempomni, aut ex incuria librariorum ,
tur. Nullum denique inter veteres Christianos aucto- attt e scriptoris ausleritntc manantibus. Quae quan-
rem ostendas, cui eruditionis et scholiorum lumina quam de singulis vetcribus vere dici possunt, im-
magis admovenda videantur, quam Terlulliano, a primis tamen de Tertulliano stint aflirmanda , quem
quo obscuritas in dicendo nescio utrum evitari ulio post tot interpretum curas babemus adhuc obscti-
pacto possel an in deliciis haberelur. rum (o). Eodem autem lempore, quo Patnelius in
Quas quiAem omnia cum digessissem pro virtbus Tertulliano cxplicando exercebatur, Pancirolus 110-
meis, subiit non ingratum eruditis futtirum , si notis bisque plenos reliquit commentarios in omnia illius
meis illas quoqne subjicerem, quas Guido Pancirolus C scripta ad morlem usque suain evulgata. Horum ntt-
jurisconsultus regiensisin eitmdemdeOrationelibrum lem autographon Rcgii Lepidi in ejtis palria latcl.
conscripserat. Eoque libentius consilium meum pro- Mihi videre ac describere coutigit ejus tantummodo
batum iri sperabam , quod animadverlerem potiorem exemplar, qtiod accuratissimc scriplum in sua biblio-
clarissimi viri ctiram in obscuris Tertulliani sensibus iheca servat P. Joattnes Baptisla Cattaneus, Fran-
exponendis posilam , cum conlra ego hisloricas po- ciscani ordinis, ut vocanl, de Observanlia, oruamen-
tius ac eruditas libelli hujus reliquias mihi illuslran- tum. Et quoniam hujtts tnunerc factum est, ut quod
das proposuissem. Dolendum autem c s t , neminem mihi de ms. illo opere placet, haurire possetn ,
adhuc in Ilalia fuisse , qui ad nostrae gentis gloriam hic epistolam qnoquc dare statui iisdem coniraenla-
caeteros Panciroli in Terlullianum commentarios riis prxpositam, inde enim palam f i c l , quae in Tcr-
edendos curaverit. Vix brevem de iis mentioncm a luHianum Pancirolus prastitcrit. Ita ergo scribit
Thomasino in Panciroli Vita , a Dupinib, Guillelmo i l l e :

AD LECTOREM PANCIROLI

^lttfiltfo.
Felicem mibi adventum Patavio Taurinum ex eo D lius Cicero a Q. Mutii Sccvidae latere doctior disce-
potissimum fuisse existimo, quod inler alios, quos dcbat (i/i Lcelio, sive de Amicit.), ila ego ex cruditis-
inveni doctissimos viros , imprimis Vinceulius Lau- simisscrmonibus sttis non pauca exbauricns locupletior
rus Montisrcgaiis episcopus ct S. D. N . Gregorii XIII abii. Modo cnim resah orbe condito gcslas enarrabal,
Pont. Max. apud Sereniss. Emmanuelcin Philiber- modo philosophiae arcaua dcpromebat, aut obscuros
tum Sabaudiae ducem nuntius aposlolicus, ac cardi-
:
nalis in omni disciplinarum genere versatus occurrit, (a) H nc novis item edilorihus visum est lectoribus fore
qui dum me doinesticis colloquiis suis dignum pula- turit pergratum annolattonibus clarissun. vv. Panciroli el Mura-
seleclas ex Rigaltio, Pamelio, Lacerda, Albaspineo,
vit, doctrina rociiorem semper fecit; et sicut M. T u l - Priorio notas subjungere.
 1447 TERTOLLtANt IU8
aiiquos auclorea explicabat , vel mendosam lectio- A aoctoritate experiri votai. lovevti aetmTeririliaaoB
ncm ex probatis exeropiaribus enieodabat, vel ex suo styio, ot et Lactaattes Firmianos , et D. Hiere-
suo pio insiitulo ahqua ex sacris iitteris interpreta- nymus indieant (Lael. Firm., Dh. Inet. L V, c. I ; S.
. batur. Cum vero Tertuiiiani scriplis mirifice deiecta- Bier. ep. 13 ad Paustu.), obscorum , dom att
tos (S. Hier. de Script. eccll. in TertulL), eum velut
t omissa verha vult snbaodiri, vel mtnus usilatt
allcr Cyprianus quotidie in manibus baberet, valde osurpat, et novam etiam pbraaim sibi format. Ego
dolebat, ita obscurum iuveniri, ut nullus quaudoque ut legenles snbievarem, herum proprium iodieas
ex iilo sensus erui posset. Sed cum multis obrutus compeeoi, ut in quo senso dictiones, aut verba ac-
negotiis, quae sibi Moaiisregalis antistiti ex sua di- cipiat, eoique appareat. Cum vero majerem deprs-
tione imiuinebaol, et tanquam suiumi poniificis le- vati codices difficoltatem aflerant, plura emendavi,
gato, vel Roma demandata, vel ex Subalpinis, un- sed ex bis tantom , qoar idem aoctor sa»pe repetit vd
dique emergenlia occurrebant, buuc auctorem expla- D. Hierohymus aliiqne post eom recitant. Ex tm
nandi oiium non baberet, aliquera alimn quaerebai, vero capite praeler litteram, aut syliabam nibil m*
qui tanto oneri subeundo posset sufiicere. Vldebal tare sum ausus, raaloique ambtguos permaocn,
ad liominem omuibus discipliois iinbutum, ac lingua» quam falsos aot extraneoe sensns indoeere, et ab-
u
graecae, historiarumque perilissimum interpretandum B n »d potius destderari quam cermmpi. Ntbk"
opus esse viro, qui plurium rerum, et imprimis j o - inUctora omtsi, ac in magnis obsenrmuibes tauoi
ris civilis nolitiam baberet, cum Terlullianos ipse, ease duxi, tngeniom meum periditari, qoam coQfa-
ol scribit Eusebius Hist. eccl., lib. I, cap. juris- sea lecteres dimitti. Et sicut Protogenes, qoaneoaio
eonsultus plurima ex jure civili deprompta paasia egregius pictor , cum anheUntis equi apvmam, rm
scriptis inserat. Sed eisi aiii doctores non deerant, tamen levem exprimere non posaet, mdtgnatos arti,
qui id exactius pracstare potoissent, plora tamen spongia omnibus raioribes hnpaeta , et aoimtous
sibi de m e , quam ferre possem , pollkttes ad hoc labiis admota, casu qtiod eptahet perfocit (Pit.,
munus aptiim esse existimavit. Dom enim me die I. X X X V , c. 40): sieipse, dom mentem pioribos ia-
Patavii, et aliquot annis Taurinorum Aoguslae jits voivo, aiiqoo conalu evenire pesse putavi, ot ait-
civile professum esse animadvertit, ac nondum i n - quem forte auctoris sensom assequerer • qued ct
genii mei tenuitaleraagnoscens, pubiico profilendi, apud philosopbos Averroes in Aristotekm, et apod
nt arbitror, mibi munere demandato deceptos, ad nosiros Angelus Cbaldus in novdiisConsiitodoiubot
tanium onus sobeondom idoneom judicavit, ot quf Jostiuiaui expiicandis male in aiiaui liiiguam venis
non tnodo lanquam juris iuterpres, hunc juriscoo- efiecisse censentor. HUtorias qooque omnes, foa
sultum , sed etiam plura ejus obscuriora possem Q atlingit potius quam narrat, ubi opus fuit, ex f robt-
interpretan. tis auctoribus enarravi, ne cui dubilandi scrupuhw
Hanc ilaque provtnciam mihi primo ebtulit, et reliiiquerem. In quibus liber de Carona wiuiti, d
semei iterumque recusanti institit demura, et pro Martyret, de Cuitu (osniinarum, de SpectacuUs, e
sua auctoritate inipetravit, ul mandata susciperem. togeticus, sed imprimis opuscubun de PalUo uoa na*
Cernebam quidero multa mihi tenuioris doclrinae diocre mihi negotium exbibuerunt. Quaedam ex hii
horoini ad tantum auctorem explanandum deesse , et aiiqui explicarunt; sed quid Uii, el ipse prvesuteria,
mediocrem legum cognitionem ad plura, quae ex re- aiiorum erit judicium. Caeterum levioribos quibu-
conditis historiis, philosophia , medicina ac sacris cumque , et iis quae faciiia visa sunt, praHermitfi*,
litteris accipit, explananda non sufficere; nec id difficilia tautum explicui, ipsaque opera TertuUism,
tempus phtribus fori negotiis implictlo permitlebat: mutato ipsius ordine, in trcs partes ingratiam studie-
sed quod me nou posse dicebam ilie nolle cre- sorum pro maieriae varietaie distribui.
debat: Si quid autem legcntes adjuvero, Deo omnium ve-
Quid facerem? neque servitto me exire lieebat, ro lumini acceptum; si contra meae hnbec, illitati,
Nec tam prsesentes fas oon cognoscere dfvos. atque facHttait iriius, qoi malum interprelem clegil,
(Virg., EcL 1.) D imputabo. Magnum ceite, el antiquorum Ecciesis
Illi itaque resislere non licuit, parendoque majoi ab rituom magislrum ab omnibus iegendum auciorem
illo ingenium meum , quam voluntatem quacri , et habemus., qui et recentiorum hnerclicorum errores
imbecillilalem quam conlumaciam reprehendi. comundit, dum sacpe eucharisliam verum corpus
Collum igitur jugo subjeci ,* et quod nec meae Chrlsti esse tradit (de quo tamen nemo unquam usqae
vires patiebantur, nec tempus commode permittebat, od Berengarium dubilavilaut dubitare poluit), exomo-
subsecivis horis agere coepi. Sed dum illi morem logesim peccatorum faciendam monet, pro defunctis
gero, vereor ne mihi eveniat, quod Sergio Galbae oblationes fieri consuevisse indicat, romanx sedls
conligit, qui privatos iinperio diguus est judicalus , auctoritatam praedicat, animasque defunclorum igne
princeps vero factus ad iliud inepttts npparuit (Tacit. purgari, jejunia , aliaque his similia , quae longum
Ub. I , Hist., seu Annal. / . X V I I ) . Ego quoque esset recensere comprobat. Sed insnnis non facileest
dubito , ut qui tacens illi aliquid scire videbar, lo- rationibus, aut auctoritatibus persuadere. Has igi-
quens indociissimus omnibus detegar. Quidquid tur meas lucubratiunculas benigne accipies et aeqof
tamen futurura s i t , jusia capiendo , quid possim sua bonique consulcs. Vale.
 1U9 LIBER DE O R i T I O N E . 115*

DE ORATIONE ULBER (*>.

ARGCMENTUM.
Aureus ille libellus, a Tertulliano sane adhue Acomplexum, advotum Christianorum, ad
catholico descriptus, imo, modo ad marty- confusionem nationum, adexultationem An-
ras adhortatidnem, si lubet, excipias, jprt- aelorum. Cap. 5. Quarla trifariam quidem
mus,judice D. Lumpero, fanfi hujusce t n - nabet explicationem, scilicct de pane c o w -
jvfitt retentifidejam reviviseentis fructus, muni, deinde de Christo utpote credentium
partim de re dogmatica est, partim de m<*- pane, postremo de corpore Christi eucha-
r i 6 u * ef disciplina. ristico. Cap. 6. TumDei clemenliam quinta
Jn priore ipsiusparte, Orationem dominicam implorat. Cap. 7. Sexta demum et septima
t

primus omnium quos noterimus, Septimia- tentationem, malumque deprecatur.Cap.7-9,

nus noster luculenter explicat, in eat/ue to-Pars vero posterior multiptex est, nec tamen
tius Evangelii doctrinam velut in cujusdam tegerrime ad tria hcec reducitur : 1° Quce-
compendii speculo collectam exhibet ; multi nam ante orationem fructuose animam prce-
post eum eamdem tritam habuere viam ac parent, nimirum memoria prceceptorum,
in eam imprimis ejus ex aperto discipulue ac prce omnibus officia charitatis, libera
Cyprianus totus abiit. In posteriori parte, animi intentio qua inenarrabiles spiritus ad
qua prcesertim ratione sacrie interagendumPatrem gemitus eliciuntur. Cap. 10—15. 2°
sit quive precum ritus sint aut omittendi Quasnam siveante sive post orationem tibeat
t

aut sedulo perficiendi, rara admodum, B omittere,hocnempe estvel manus abluere, vel
pro temporum veslutate, expositione indi- penuiam,deponere,vel assidcre. Cap. 16—17.
gitat. o° Qucenam vero deceant aut necesse sint per-
Porro hcec sunt prcedpua prioris partis capi- agenda, scilicet manuumelatio;vultus,vocis«-
ta: 1° Quanta sit oratio illa quam ipsemet que demissio; osculum pacis; statio ad aram,
tradidit Dei sermo et Dei ratio,sermo ratio- accepto corpore Domini et reservato; habi-
nis et raiio sermonis, D. N. J. C. Cap. 1. tus fceminarum modestus, velamenque virgi-
2° Subindededucilur exordium inquo agno- num; genuaflectendiritus, locus orandi,
ecitur Paier, el m Patre Filius invocatur, horceque solemniores; alternus psalmorum
necmaterquidem Ecclesia prceteritur. Cap. 2. eantus; agapeque devota, coronala cum
3° Tum singula sigillatim expiicatur p e l t - pompa operum bonorum, inter psalmos et
tio,primanempe, qua et nos Angelorum can- hymnos ad altare Dei deducta. Cap. 16-28.
didati, ccelestem Deigloriam ipsiusque in n o -Confertce huic ac mirum in modum opimw
bisnomen sanctificatum postulamus.Cap. 9. veterum rituum copice superadditur, c o -
Secunda vero rogatur ut fiai ejas voluntas ronidis instar, de vi et effectu oralionis
tn nobis qui ccslum et terra sumus. Cap. k. ornata amplissimaque descriptio. Cap. 29.
Tertia autem festinandum est adspei nostrce C EDO.

CAPUT PRIMUM. sermo (c) ralionis et raiio sermonis, utrumque

Dei (a) spiritus e l Dei sermo , et Dei ralie(6), et Jesus Christus Dominus noster, nobis discipulis
COMMENTARIUS.
(a) Dei spiritus. Non hic lantum sed et mnjniaiis appellans, ideo Christum Dei spirilum ab
alibi Chrislus a Terlulliano Dei spiritus appelialur, ijio vocatum arbitror, quod generali noiniue Deum
ul videre cst in Apolog., cap., 2 1 . , et adversus Mar- dici spirilum crederet Joanue apostolo scribenle :
cion., lib. I, , cap. 1 0 . , et lib. 111. , cap 6 et 1 6 . , Deus spiritus est. L . A . M U E U T . — Dei spirilus. Inier-
et bb I V . , cap. 2 1 . . et adversus Praxeam , cap. 26, prelaiurus oralionem dominicam , praemitiit quia
Appellatio certe noslris nunc auribus uiale sonans , illam docuerii. Fuii aulem Chrislus , qucm pluribus
at veteribus quihusdam, luvreses , quae deiode obor- appellat nominibus ; est euim spintus , quo miracula
ta3 sunt, ante ocuios non habenubus, incauie usur- edidit, el sermo Dei, ratio , seu supientia, qua> venit
pata. In ea peiis&iroum seutentia fuii Lactantius Fir- ui mundiim, ul infra subjicit. ldem Terlullianus in
mianus, teste saucto liieronyiuo iu epistoia ad Apologiae cap. 17 : Quod colimus , inquit, Deus unus
Pauimachiuni ei Oceauuin de Erroribus Qrigenis:Lac- est, qui toiam molem isiam cum omni iuslrumeulo ele-
tantius, inqeii iile, in libris suis, el maxime in cpis mentorum , corpornm , spiriluum , verbo , quo jussit,
toiis ad Demetriauum, Spiritus sancli omnino uegat D ratione , qua aUsposuit, virtute, qua potuit, de nihito
substantiam,
i. . _et
. errore judaico dkit eum velad
I _ J # _ Patrem
. . expressit iuornamentumnuijestalis succ. G . P A N C I R O I * .
referri, vel ad Filium, et sanclificationem ulriusque (b) Dei serma et Det ralio. Ao>oc proprium Fiiii Dei
pcrsoncB sub ejus nomino demonetrari. Idem ab Uicro- apod Griecos nomen varias latine interpreiationes
nymo repetitur in comment. ad cap. IV Epist. ad habuit, nemne Verbi, Sermonis, Rationis. Laliuis
Galalas. Quare quin et hic Teriuliianus errei, dubi- hisce nomiuibus promiscue usi sunt veteres Ecclesice
landum non videreiur Cum taroen aiiis in libris : scriptotes , u l idero sLcuilicarent. Nunc libentius
Paire ac Filio Spiriium sanctum aperiissime distin- Verbum intcrpretamur. M U R A T .
guai, jertium numeu divinilatis , et tertium nomenr (c) Sermo rationis, et ratio sermonis. Cur Deum
(1) Inter exiniias orationis dominicre dotes, haec Nemo TertuIIiano doctius explicavit; nemo sanctiore
ptane est mirabilis atque divina , quod cum ab hu- cuitu posteris colendum demonstravtt. Libello litulum,
niilibus et anguslis menlibus capiatur, sublimes ni- fecit, De Oratione, tam exceilentem quatn simplicetn
hjlominus et capacissimas explet. IHis quidcm fami- cum significel christianam ah ipso Dei Filio diclalam.
liaris el quolidiana precaudi formula. his praeterea Preces imperatori dandae concipi solcbant adhibilo j u -
toiius chrislianae disciphnae breviarium. tloc coelestis risperito.Preces ad Deum nostrascomposuitnobiscoe-
gratix phjnus Patres antiqui certatim prcedicavere. Jestisjurisperitus Dominus nosler Jesus Chrislus.Rio.
 IM7 TERTTJLLIANl 1148
aliquos auclores explicabat , vel mendosam lectio- A aoctoritate experiri voJei. Inreni autem Terlutbaoontr
nem ex probaUs exempiarlbus emeodabat, vel ex suo stylo, ot et LacUnttos Firmianas , et D. Rtere-
suo pio insiituto ahqua ex sacris litteris ioterpreU- nymos indieant (Laet. Firm., Dh Inst. t. V, c. I ; S .
. batur. Oum vero TerUdliani scriptis mirifice deiecta- Bier. ep. 13 ed Pauku.), obscorom , dom aet"
tus (S. Hier., de Script. eecll. in Tertull.), eum vetut emissa verba vult sobaodiri, vel minus usitata
altcr Gyprianus quotidie in manibus baberet, valde osurpat, et novaoi etiam pbrasim sibi forraat. Ego
dolebat, ita obscurum invemri, ut nullus quandoque ut legenles sublevarem, herum proprium iodieem
ex iilo sensus erui posset. Sed cum multis obrutus compesoi, ut in quo senso dictiones, aot verba *ac-
negotiis, quae sibi Moaiisregalis anUstiti ex.saa di- cipial, eoique appareat. Com vero majftrem depra-
tione imminebanl, et Unquam summi pontificis le- vati codices difficoltatem afferant, plura eetendavi,
gato, vel Roma demandata, vel ex Subalpinis, un- sed ex bis Untum , qea» ident aoctorsappe repetit vel
dique emergenlia occurrebant, bunc auctorem expla- D. Hierohymos aliique post eum reciunt. Bx meo
nandi oliuiu non baberet, aliqueni aiiuin quaerehat, vero capite praeter litteram, aut syllabain nihil rao-
qui tanlo oneri subeundo posset sufiicere. Vldebat Ure suin ausus, raaloiqoe ambiguos perraaaere,
ad bominem omnibus discipliois imbutom, ac linguae quam falsos aut extraneos sensos induccre, et aU-
graecae, htsloriarumque periUssimum interpreundum B <P»d petius desiderari quam cerrumpt. Ntbtt tamen
opus esse viro, qui piurium rerum, et imprimis j o - inUctora omisi, ac in magnis obscoriuiihos satfes
ris civilis nolitiam liaberet, cum Tertuliianus ipse, esse d u x i , ingenium meum p e r i c l i u r i , quam eenfb-
ot scribit Eusebius Hist. eccl., lib. I, cap. juris- ses lectores dimitU. Et sicot Protogenes, qoarafooMCt
consultus plurima ex jure civili deprompu passim egregiits pictor , cum anhelantis equi spomam , reo»
scriptis inserat. Sed etsi alii doctores non deerant, Umen tevem exprimere non posset, indignehis s r t i ,
qui id exactius pracstare potoissent, plura Umen spongia omnibos coloribos impaeta , et aniraanUs
sibi de m e , quam ferre possem , poilicitos ad hoc labiis admou, caso quod opuhat peHeeit ( Pfet.,
munus apttim esse cxistimavit. Dom enim me die t. X X X V , e. 40): sieipse, dom mentem pteribos m -
Patavii, et aliquot annis Taurinorum Aogustae jtts volvo, alit|no conato evenire posse p u u v i , ot e H -
civile professom esse animadvertit, ac nondom i n - qtiem forte auctoris sensum assequerer . qued et
genii mei tenuitaleraagnoscens, publico profitendi, apud phiiosophos Averroes in Aristotekm et apo4
v

nt arbitror, mibi munere demandato deceptos, ad nostros Angeius Ubaidus in noveiJisC^nstituUowlMis

tantum onus subeondum idoneom jttdicavit, ut qui Jostiniaui explicaudis maie io aliam linguaui versis
non modo tanquam juris interpres, hunc juriscoo- effecisse censentor. Historias qooque omnes , quae
sultum , sed eUam plura ejus obscuriora possem Q attingit potius quamnarrat, ubi opus fuit, ex probe-
interpreun. tis auctoribus enarravi, ne cui dubiundi scrupuium
Hanc itaque provinciam mihi primo ebtulit, et reiiuquerem. In quibus iiber de Cerona mttiiis, « 4
semei iterumque recusaiiii institit demura, et pro Uartgres, de Cutiu (ceHtinarum, de Spectacutis, et Ape~
sua aucloritate impetravit, ut mandata susciperem. logeticus, sed imprimis opuscuitim de Pattio uon me-
Cernebam quidera mulU mihi tenuioris doclrinae diocre mihi negotium exhibuerunt. Qoadara ex his
horoini ad tantum auetorem explanandum deesse, et aliqui exphcarunt; sed quid Uii, el ipse praesUteriaa,
mediocrem legum cogniUouem ad plura, qtiae ex re- aiiorum erit judicium. Caeterum levioribus quibus-
conditts historiis, philosophia , ntedicina ac sacris cumquc , et Us quae faciiia visa sunt, praHerinissis »
litteris accipit, expUnanda non sufficere; nec i d diftkilia Untum expiicui, ipsaque opera TerluUiam #

tempus plnribus fori negoUis impiicito permitlebat:
sed quod me non posse dicebam ille nolle cre-
debat:
Ouid facerem? neque servilio me exire heebat,
Nec lam praesenies fas oon cognoscere cfiros.
(Virg. Ecl. 1.)
t
D impulabo. Magnum c e i l e , et antiquorum Ecclesiae
Uli itaque resislere non licuit, parendoque maloi ab rituom magislrum ab omnibus iegenduro auctorem
illo ingenium meum , quam voluntatem quacri, et
imbecillilatem quam contumaciam reprehcndi.
Collum igitur jugo subjeci * et quod nec meae
vires paliebanlur, uec tempus commode permittebat,
subsecivis horis agere coepi. Sed dum illi morem
gero, vereor ne mihi eveniat, quod Scrgio Gaibae
conligit, qui privaUis itnperio diguus est judicatus ,
princeps vero faclus ad illud ineptus apparuit (Tacit.
tib. I , Hist. seu Annal. / . X V I I ) . Ego quoque
t
dubilo , ut qui Ucens illi aliquid scire videbar, io-
quens imioctissimus omnibus detegar. Quidquid
tamen futurura s i t , jus^a capiendo , quid possim sua
muuto ipsius ordine, in trcs partes ingratiam studte*
sorum pro materiae varietate distribui.
Si quid autem legentes adjuvero, Deo omnium ve-
ro lumini accepium; si contra meae hnbec, i l i i u t i ,
atque faeBHaii Hlins, qui malum interprelem clegit,
habemtrs, qui et recentiorum ha_rcticorum errores
contundit, dum sacpe eucharistiam verum corpus
Chrlsti esse tradit (de quo tamen neroo unquam tisque
ad Berengarium dubilavilaul dubiUre pottiit), exomo-
logesim peccatorum faciendam monet, pro defunctis
oblationes ficri consuevisse indicat, rotnance sedis
auctoritaUm praedicat, animasque defunctorum igne
purgari, jejunia , aliaque his similia , quae longuro
esset recensere comprobat. Sed insnnis non facileest
ralionibus, aut auctoriutibus persuadere. Has f g i -
lur meas lucubratiunculas benigne accipies el aequi
bonique consules. Vale.
 1U9 LIBER DB ORiTTONE. HSt
9 9

DE ORATIONE U B E R (*>.
ARGUMENTUM.
Aureus ille libellus, a TertullianQ sane adhuc Acomplexum, advotum Christianorum, ad
catholico descriptus, imo modo ad marty- confusionem nationum, adexultationem An-
t

ras adhortatifjnem, si lubet, excipias, pri- qelorum. Cap. 5. Quarta trifariam quidem
mus,judice D. Lumpero, tanti hujusce in- nabet explicationem, scilicct de pane com-
genii recenti fide jam reviviscentis fructus, muni, deinde de Christo utpote credentium
partim de re dogmatica est, partim de ma- pane, postremo de corpore Christi eucha-
rt6ii* et disciplina. ristico. Cap. 6. TumDei clementiam quinta
ln priore ipsiusparte, Orationem dominicam, implorat. Cap. 7. Sexta demum et septima
primus omnium quos noverimus, Septimia- tentationem, malumque deprecalur.Cap.7~9,
nus noster luculenter explicat, t n eaque to-Pars vero posterior multiplex est, nec tamen
tius Evangelii doctrinam velut in cujusdam cegerrime ad tria hcec reducitur: 1° Qum-
compendii speculo collectam exhibet ; multi nam ante orationem fructuose animam prce-
post eum eamdem tritam habuere viam acparent, nimirum memoria prceceptorum,
in eam imprimis ejus ex aperto discipulus ac prce omnibus officia charilatis, libera
Cyprianus totus aoiit. In posteriori parte, animi intentio qua inenarrabiles spiritus ad
qua prcesertim ratione sacris interagendumPatrem gemitus eliciuntur. Cap. 10—15. 2°
sit, quive precum ritus sint aut omittendi Quesnam siveante sive post orationem libeat
aut sedulo perficiendi, rara admodum, B omittere,hocnempe estvet manus abluere, vel
pro temporum vestutate, expositione itstH-penulam.deponere,vel assidcre. Cap. 16—17.
gitat. u
o Qucenam vero deceant aut necesse sint per-
Porro hcec sunt prcecipua prioris partis capi-agenda, scilicet manuumelatio;vul(us,vocis-
ta: 1° Quanta* sit oratio illa quam ipsemet que demissio; osculum pacis; statio ad aram,
tradidit Dei sermo et Dei ratio,sermo ratio- accepto corpore Domini et reservato; habi-
nis et ralio sermonis, D. N. J. C. Cap. 1. tus fceminarum modestus, velamenque virgi-
2° Subindededucilur exordium in quo agno- num; genuaflectendiritus, locus orandi,
scitur Pater, et in Patre Filius invocatur, horceque solcmniores; alternus psalmorum
necmaterquidem Ecclesia prceteritur. Cap. 2 . eantus; agapeque devota, coronala cum
3° Tum singula sigillatim expticatur peti- pompa operum bonorum, inter psalmos et
tio primanempe qua etnos Angelorum con- hymnos ad altare Dei deducta. Cap. 16-28.
t f

didati,ccelestem Deigloriam ipsiusqueinno- Conferlce huic ac mirum in modum opimco

bisnomen sanctificatum postulamus.Cap. 3. veterum riluum copice superadditur, co-
Secunda vero rogatur ut fial ejus voluntas ronidis instar, de vi et effectu orationis
tn nobis qui coslum et terra sumus. Cap. 4. ornata amplissimaque descriptio. Cap. 29.
Tertia autem festinandum est adspei nostrce C EDD.

CAPUT PRIMUM. serroo (c) rationis et ralio serroonis, utrumqoe

Dei (a) spirilus et Dei sermo , et Dei ratio(6), et Jesus Christus Dominua noster, nobis discipulis
COMMENTARIUS.
(a) Dei tpiritus. Nou hic lanlum sed et majetlatis appellans, ideo Chrisium Dei spiritum ab
alibi Chrislus a Tertuiliano Dei spiritus appeiialur, iiio vocaium arbilror, quod generali noroine Deum
ul videre cst iu Apoiog., cap., Stt., et adversus Mar- dici spiritum crederet Joaune apostolo scrtbente :
ciou., iib. I. , cap. 1 0 . , et lib. III, , cap o* et 1 6 . , Deut spiritus esl. L . A . MuaiT. — Dei spiritus. Inter-
et iib i V . , cap. 2 1 . . et adversus Praxeam , cap. 26, pretaiurus oralionem dominicam , priemittii quis
Appellalio cerle nostris nunc auribus male sonaus , illara docueril. Fuit aulem Christus , quem piuribus
at veleribus quibusdam, harese., quae deiude obor- appeiiai nominibus ; est enim spirttus , quo miracula
la_ sunt, ante oculus non habentibus, incaute usur- edidit, et sermo Dei, ratio , seu supientia quae venit
%

pata. In ea potis&iroum seutentia fuil Lactautius Fir- in muudum, ul infra subjicit. ldem Terlullianus in
mianus, ieste saueio llierouyiuo io epistoia ad Apologia. cap. 17 : Quod coiimus , inquil, Deus unus
Pauimachiuin et Occanuni de Erroribus Origenis:Lac- est, qui totam molem istam cum omni uutrumento ele-
taniius, imput iile, in ubris suU, el mujciine ia epis- mentorum , corporum , spirituum , verbo , quo jussit,
toiis ad Demeiriauum, Spiritus sancii omnino ucgat D ratiane, qua disposuit, viriule, qua potuit, de nihito
substantkm, et errore judaica dicil eum vetad Patrem expressit iu ornamentum mujestatis suce. G . P A N C I R O L *
referri, vel ud Filium , et sanctificaiionem utriusque (b) Dei serma et Det rati\o. Ao>o proprium Fiiii Dei
c

pcrsonw sub ejus nomine demomUrari. idem ab Uicro-apod Grajcos nomen varias latine interpreLiiiones
nyino repeiitur in comment. ad cap. IV Epist. ad habuit, nempe Verbi Sermonis, Rationis. Luiinis
?

Galaias. Quare quin ei hic Terluliianus errei, dubi- hisce nomiuiuus proroiscue usi sunt veieres Ecciesiae
landum non videreiur. Cum iaroeo aliis in libris : scriptotes , ul idem sicnilicarent. Nunc iibentius
Paire ac Filio Spiritum sanctum apertissime distin- Verbum iuicrpretauiur. M U R A T .
guat, teriium numen divinitatis , el tertium nomenr (c) Sermo rationis, et ratio sermonis. Cur Deura
(1) Inter eximias orationis dominicce doles, hcec Nerao Tertulliano doctius explicavit; nemo sancliore
ptane cst mirabilis alque divina , quod cum ab hu- cuitu posteris colendum demonstravit. Libello titulum,
miiibus et angustis menlibus capiatur, sublimes ni- fecit, De Oratione, tam exceiientem quam simplicein
hUominus et capacissimas explet. lllis quidcm fami- cum siguificet chrisiianam ah ipso Dei Filio dictatam.
liaris et quotidiana precandi fonnula. his praelerea Preces imperatori dandcu concipi solcbant adbibito j u -
totius chnslianac disciptince hreviarium. Hoc ccelestis risperito.Preces ad Deum nostrascomposuitnobiscoe-
gratiae pignus Patres antiqui ceriatim praedicavere. iestisjurisperitus Dominus noster Jesus Christus.Rio.
1134 TERTULLIANl
novi (I) Tcslamenti novam orationis formam deter- A
minavit. Oporiebat enim in hac quoque specie no
vum (e) vinum novit utribus recondi et novam plagulam
novo assui vettimento (J/af/n., V I ; I X , 1 6 ; Luc,
X I ) . Caeterum qiiidquid rclro fuerat, aut (f) dcmu-
tatum est ut circumcisio ; aut suppictum, ut reli-
qua lex ; aul implelum , ut prophetia; aul perfectum,
ut fides ipsa. Omnia de carnaiibus in spirilualia (%) rc-
novavit, nova Dei gratia,superducloEvangelio (g) ex-
punclore lotius relro vetustatis, ui quo et Dei spiritus
et Dei sermo et Dei ratio approbalus est Dominus noster
Jestis Chrislus; spiritus(/t)quo valuit, scrmo quodocuit,
ralio (i) qua (3) venit. Sic igitur (4) oralio a Christo con-
slituta ex tribuscousiiluta est: cx sermone quo enun-
1153
tiatur : ex spiritu, (j) quo tantum potest; exrationc,
qua suscipitur (5). Docueratei Joannes discipulossuos
adorare; sed omnia Jonunis Christo praestruebantur,
donec ipso aucto, sicut idem Joannes praenuntiabat,
illum augeri oportere, te vero deminui, (Joan., III, 3 0 ) ,
totum praeminislri opus cum ipso spiritu transiret a<l
Dominum. Ideo nec exstnt, in quac verba docueril
Joannes adorare, quod terrena cceleslibus cesserint.
Qui de terra ett, inquit, terrena fatur; et qui de codit
adett quosvidit ea loquitur. (Jo., III, 3 1 ) . E l quid
non coelerte, quod Domini Cbristi est; ut haec qtio-
qtie orandi disciplina? Considcrcmus (k) ilaqoc, lie-
nedicti, coelcstem ejus sophiam, imprimis de prx-
cepto secrete (/) adorandi, quo et fidem hominis

LECTIONES VARIANTES.

(t) NobisoV/rt Semier. Oberth. B (4) Igiiur det. Seml.

ll\ Spiritualia Seml. Oberth. (5) Qoa docelur. Pamel. Seml. fran.
(3) Ita Rigatt. Jun. Seml. leop.; alii quo venit.

COMMENTARIUS.

Patrem Sermonit quoque c l Rationit appellatione hic (i) Ratio, qua venit. Lego qua venit in Mundum
Terlullianus donet, inirabitur quisquis vetcrum lo- Dei sapientia. Idenu
quelam e recemiorum sermone metiri vclit. A l cum ) Ex spiritu, quo tantum potest. Id est quo pln-
TOU loyov, vox anceps rationem , cogitationem , men- rimum potest. Ista admirative , quoniam spiritu
tem, ac intettectionem siguificct, eo scnsu Palri quo- pervenilur ad Deum , el omnia exornantur , et niira-
qtte facla est cnmmtinis el TOU Aoyou, et rationis, e l cttla eduntur. Deest tertium , quod est Sophiae, qnae
sermonis appcllatio. Quainobrem Afy> U Aoyou, Ver- docet de modo orandi, de quo mfra dicetur. Idem.
c

bum de Verbo a uoniuillis P.Urum dictus e>t Filius ; (k) Consideremus itaque, etc.Quae siitt hrcc tria de/>ra-
ct sanclus Ireneus, lib. II, cap. 4 8 , Palrem loyo*, lione praecepla, seu potitis consilia , quae hic et in se-
seu verbum, et menlem appellat, ita scribens : Deus quentibus enutneral Tcrlullianus, iclu oculi ab Evan-
autem totus existens mens, et toius exislens Logos , gelio Joannis, cap. VI, n. 6 , intelliges, ubi Christus,
quod cogilat, hoc ei loquitur. et quod toquitur, hoc et divina Sophia, sivc Sapieutia in hiijusmodi vcrba lo-
r

cogitat. Cogitatio enim ejus Logos, et Loqos mens, et C*quitur: Et cum oratis , non eritis sicut hgpocriia, tpd
omnia concludens mens , ipse est Pater. Veruin, quo- amant in synagogis, el in angnlis platearum stantes
cumque modo appellentur Pater, et Filius, inepta ac orare , ut videanlur ab hominibus. En primum pne-
dubia divinitatis vocabtila incnarrabilis rei inagnitu- ceptum , videlicct ut ambilioiieni in orando fugiamus,
diue et mnjeslale excusautur, modo in id consentia- qttasi nos audire , et conspicere in propatulo lantnra
t u r , ut Filium a Patre dislinguamus, unamque in possit Deus , atque ut Dei omnipotentis et conspeeivm
i i s , ac in Spirilu sanclo esseitiiam et naliiram prae- et auditum sub lectis et in abditis cSiam adesse confida-
dicemus. Ita praechtrissimc sensit sanclus Ambrositis vius: quod ad fidem hominis pcrtittet. Tnm aulem ,
in lib. de Filii divinitate. Cap. 5 . , cujtis vcrba pro- pergit dtcere Chrisltts : cum oraveris , intra in cubi-
ducerc vulumus , ut pateat, non a Tertulliano dun- culum tuum , et clauso ostio ora Patrem tuum in obs~
t i x a t , sed ab aliis qtioque scripioi ibus ecclesiasticis condito. E n alternm prjiccptiim, nempe , Tertulliano
lutn Palrcm, litin Filiuiti nomitiibus Verbi, seu Ratio- ita explicanle : ul qnem ubique audire et videre fidimus,
nis et Sermonis ac Spiritus fuisse designalos. tlcec ei soli religionem r.osiram offeramns : quod ad fidei
t

est autem, iitqttit, nominis ratio , ut in Patre et Filio modesliam spectal. Orantes aulem. sequitiir divhmslffl-
%

unitatem substantice credas , ticet rem ipsam , qua? est gister, nolite muitum loqui ticut ethnici; putani etum
inenarrabibis, definirenon possis; ut sive lumen de tumi-qnod in muttiloqnio suo exaudiantur. Tertium hocest
ne dicas sive Verbum de Verbo,sive Spiritum de
9 praeceptum,sciticet ut cum Terlulliano loquar, neagmi-
Spiritu , sive Dominum de Domino, quodcumque de eo neverborumadeundum putemus ad Dominum,qvem tr/-
dixeris, unius tamen essentice Patrem el Filium credas.trosuis D prospcerecertisumus. M U R A T . — (fasUeremns
Vide et sanclum Iren.cum , lib. II., cap. 4 8 . P A M . . itaque. Iloc est tertiiim , ex quo constat oratio, sci-
(e) Novum vinum. Alludil adillud quod legitur in licelSopliia , quae nosdocet modtim orandi. Dtio cnira
Malthtfo, cap. V I . , uhi dicitur Novum vinum novis in hoc prnccipit: primo ut sccrele et in abdito loco
utribus conveinre; et novam plaqutam, id est stragu- oreinus ; secundo ul breviter, prout habetur in Mat-
lam , novo assni vestimento. Scilicel conveniebat, no- Ihaci cap. V I : Cum oraveris, intra in cubiculum tuum 9

vae lcgis inslitutoreni novam doccre orationem. No- et ostio clauso ora Patrem tuum in abscondito, et Pater
nio auctore ptagula e t linteum tegmen. G . P A N C tuus , qui videt in abscondilo , reddel tibi. Orantes nu-
(f) Aut demutatum est ut circumcisio. Quae mutala tem nolile multum toqui , sicut ethnici faciunt; putant-
t

csl in haptismo; et ita quod fuil anlea , attt muiatuto enim in multiloquio exaudiri. G. P A N C I R L O .
cst; aut aiiti(|uum stipptetuin , ut reliqua lex , qune (/) Secreteadorandi. Ad ahundat pro orandi. Hunc
est apud Matlhaeuin : Non concupisces mulierem, vi- locum imilalus D. Cyprianus, lib. de OraU doinin.,
dendo eam; ilein : Ditigite inimicos vestros , et alia , ait : Dominus secrete orare nos vrwcipit in abdiiis, el
qu;e ibi habenlur; attt est implettim , ul prophetia ; semolis locis, in cubiculis ipsis, quod magis couvenit
nut perfecutm , ut iides : in veteri tesiatiieiilo fides fidei, ut sciamus eum ubique prmenlem esse audire 9

dirigehaiur in Cbristuni , in qtio nunc perfecla est. omnes, sl majestatis suo3 plenitudine in abdila quoque
Et haec giavis est seutcntia. Idem. ei occulia penelrare. idem. — De prcecepto secreto ador.
(a) Expunclorc. Abolitore. Idem. Iulellige mciitem Christi jubcntis secrcto orandum.
(n) Spiritus qua valuit. Edendo miracula. Idem.
9 Non abrogat usum sanciissimum oraudi in publico:
H33 LIBER ORATIONE.
exigebat, ut Dei omnipolentis etconspectum et au- A
ditum sub teciis et in abdilis cliamadcsse confide-
rel : (a) et modestiam (i) fidei desidcrabat, ut
quem ubique audire et videre fidercl, ei soli reli-
gionem suam ofrerre, sequente (2) (b) sopbia in se-
quenli prccceplo; quod clsi proinde (3) pertineat
ad fidcm et modestiam (4) fidei, si non agmine ver-
borum (c) adenndum pulemus ad Dominum , quem
ultro suis prospiccre cerli sumus(5) :attamcn (G) (d)
brevitas ista, quod ad terlium sophia^gradum faciat,
magnce ac beatce interpreiaiionis subslantia fulta e s l : exprobralur, quod (h) coelum ac'lerram Spiritus
quautumque substringitur verbis , lanlum diffundi-
tur sensibtis. Ncqtie enim propria tanlum orationis
oflicia complexa est.venerationcm D e i , aut hominis
petiiionem, sed omnem pene scrmonem Domini, om-
nem commemoraiionem disciplinae , ut revera in g
oratione breviarium loiius Evangeiii comprehendatur.
CAPUT 11.
Incipit (e) a testimonio D e i , ct merilo fidei, cum
DE 1154,
dicimus P A T E R QUI I N COELIS E S (/*)• Nam et Dcum
oramus, et fidcm commendamus, cujus meritum
est hcec appellatio. Scriplum e s l : Quiin eum credide*
rint, dedit eis potestatem ut filii Dei vocenlur (Joan. ,
I I I ; Matth., V I I , 9 ; X et X V ) . Quanquam fre-
quenlissime Dominus patrem nobis pronuutiavit
Deum ; imo et pra? cepit ne quem in terris patrem voce-
mus , nisi quem habemus in ccelis (Matth., XXIII, 9 )
liaque sic adorantcs eliain (g) prceceplum obimus.
Felices qui palrem agnoscuni. Iloc est, quod Israeli
contestalur : Filios, dicens, genui, et illi me non ag-
noverunt (Isa., 1,1). Diccndo aulem patrem, Deum
quoquc cognominamus. Appelialio ista et pietatis et
polestatis est. Item in Patre Filius invocatur. Ego
enim , inquit, et Paler unum sumus (Joan., X , 30).
Ne mater qnidcm Ecclesia prcctcritur (i). Si quidem
in fiiio el patre mater rccognoscilur, de qua constat
et patris et filii nomen. Uno (j) igitur generc aut vo-

LECTIONES VARIANTES.

(1) Modestum Seml. Oberlh. (4) Modestum Paris.

ii) Sequens Jumus. (5) Simus. Bigalt. Paris-
(3) Quod elsi delent Seml. Oberth. (bj Sic Bigalt. Seml. Leop. Paris; atii et tamen.

COMMENTARIUS.

nam et Paulus ait iu omni loco orandum , et id fir-
matum iuulsis tcslimoniis sacri eloqui. Et fideles
quidem pariler in ecclesiis oramus , sed vult ut ina-
neni gioriam iugiainus in orando . Ilaque qui gloriam
tautum Dci qmerens , orat, is oratsecrclo et in cubi-
culo : coiitra qui oral in cubiculo , volens tamen ut
est Spiritus sancius dicendo per Isaiam, cap I :
Audi axium . et aurtbus percipe, terra, quia Dominus
iocutus esl: Fdiosgenui ,et illime non agnoveruni.ldenu
(i) Ne maler quidem Ecclesia prceleritur. Ecclesiam
inteliigil, quam libroad Manyras appellat Dominam
m a i Ecclesiam, quam Spfritus saiictus congrega-
r e m

aiii scianl , is certc in plateis orat, ct luba canit. t, v i l a scilicet constat uobis Patris et Filii no-
D e q U
LAC.
men. Pcr eam uos Deus Christiauos facit. Absiquo
(a) Et modesliam fidei desiderabat. Id esl breviter ejus testimonio nulla nobis neque de Dco Patre, ne-
oremus, credentes Deum omnia scire, ct audire. que de Christo Domino fides : ut in hanc quoque
Et hoc appellat modestiam fidei. G. P A N C I R O L . sententiam possimus iliud Teiemachi assumere:
(b) Sequente sophia. Quod scquitur sapientia , in
sequente prsecepto. ut simus breviloqui, pertiuet ad
fidein ct modesliam, ul coiifidamus etiam paucis nos
OU ot4« T*t W t i ? lov ^Ovov «wto; iylfm. RlO.
exaudiri. Idem.
(c) Agmine verborum. Blateratione. S. Matlh. usus
CSt VOClbllS flroXMoy* Ct fiarxoXoyU. L E P R , — Ne materquidem Eccles. Ecclesiam eam intelligil,
quain in Patrc, Filio, et Spirilu saticto plurious
(d) Attamen brevitus ista. Id esf brevitas orationis
locis coiislitutam esse affirinai, ul de Bapt. ct de Pud.,
dominicic habel plenam intcrprelaliouem , et quan-
c. 21. Quibus locis exislimat Terlullianus Ecclesiaiu
tum verhis coarctalur , tanium sensibus diffuiiditur.
esse in Patrc , F i l i o , et Spiritu sancto : sed praeci-
Continet enim omneni disciplinam fidci. Rrevitas au- pue in Spirilu sancto; unde conchidil hoc toco men-
tcm orandi pertinet ad tertiuin gradum Sophice, id est tionem fieri Spiritus et Ecclcsiae in oratione domiuica
quem signiiicavit Dei sapientia , etejus Filius. Prinius quando dicimus Puter noster, qui enim invocat Pa-
enim gradus e s l , id est priinum praceplum est, ut
w
i""V"™"e".' ..inHM«
< M M ntriimfidA teriius ut irein , Fiii quoque et matris Eccleshc sive Spiritus
secreto
breviter.oreimis ; secundus, ut cum lide, ttrlius , ut
MURAT. D .
M | | C l n u f n e ; i . ^
i m p l o r a r e _
V | d e l u r a l q u e | | a Q n Q

minc, Pulris videlicct, tres persunce recensentur.

C A P . IL—(e) Incipit a testimonio Dei. Hic incipit in- ALBASP.
lcrprel.iri orationem dominicam dicens, primis verbis
lcstinionium Dei et fidci meritum contineri, quia Deum (j) Unoigiturgenere, elc. Oralionem dominicam ila
patrem testamur. Alia addilD. Cyprianus, ubi supra. exordilur Tcrlulliauus : Pater, qui in ccelis es. Vox
G. P A N C I R O L .
noster practerilur, quic tamen in codice quodam ms.
legiiur. Sed a Tei tutltano omissain fuisse ejus cxpli-
(f) Pater qui in caelis es. Notam ctiam Luciano calio suaderc satis videlur; eteiiim indelinito hocno-
fuisse dominicae hujus orationis formulam declarant minc non itos tautum filios Dei designatos osiendit,
ista Triephoutis ad Critiam, sub linem dialogi qui sed et ibi invocatuiii qitoque divinum Filium affirmal,
inscribiiur liiilopalris, *o«ov TOWT«U« T Y V I»X*» « « - cujus noinen tacile signilicalur, qttando generale vo-
Tfdt ot/s^i/«voc, * « < T Y V woiuoivu/uo* « 5 y v f#t rlXoc intiOuf cabulum Patris exprimitur. Prcelerea Patris, ac fiiio-
RlG. rtiiii ineniione facta, Ecclesiae quoque nomen sttbiii-
(g) El prceceptum obimus. E i paremus, Deum pa- teiligendum Tertullianus inquit; non eniin esl pater
trem verum vocanles. G . P A N C I R O L . sine filiis, nequefiiii sine patre ac matre. Quae qui-
(h) Quod cotlum et terram Spiritus conteslatur. Id dem argumentandi ralio quanquam in divinis sitfailax,
1158 TERTCLLIANI 1154
cabolo ct Deem cum sois bonorames, et praecepti A optare, qoast sit et aliod (5), de quo ei possit opta-
meminimus, et oblilos patris denotamus (a). ri (f), aut laboret nisi optemus. Plane benedici Deum
CAPCT III. (Psal. Clll, %l) omni loeo ac tempore condecet, ob
Nomcn Dei Patris nemini proditum est. Giiam (b) debitam semper memoriam beneficrorem ejos ab ooa-
qei de ipso interrogaverat Moyses, aliod quidem ne- ni bomioe. Sed et boe benedtctionia vice fongilor*
menaodierat (1). Nobis revelatum est in Filie. Jam Caetcntm quando oon sanctom et sanctificatem (g) est
entm Filiosnovom Pairis nomen est (c). Egoveni,m- per semeiipsom nomen Dei, com caHeros sanctificet
quit, in nomme Pafris(Jomt.,V,43). Et rursus,Pater, ex semetipeo? Coi (4) ilta Angdorum circuntstantsm(k)
giorifica nomen rKvm(2). Et (d)epertios : Nomen ttmm nen ceuanl (5) dicere : Sanctue, Sanctue, Saneiue
(J*e., VI, 3 ; Apoc.% IV, 8). Proinde igitur et no»
manifestavi hominibus. Id ergo ul S A N C T I F I C E T U R po-
stolamos (c): non quod deceat bomines bene Deo Angelorem, si meminerimos (6), candidati (f) jatn

LECTIONES VARIANTES»
( 1 ) Aliud quid, non nomen Jim. Gor VeneU Paris.
(2) Verba : ego veni — nomen luum, primus addidit p
Cesset Semler. leop.
Mtrrvtorhts Mernineriimts. Ita Rhen. BAg. Parh). VeneL Leep.
(3) Alius Big. Paris. Venet. Meruerinuis. Cod. Agob. ed. Fran. ei SemL
COMMENT A RHJS.
%

TerluHiano latnen, quod est ad nos Dei filios, pla- Moyse. Exodi cap. 3: Si dixerintmihi, quod est nomen
cuisse videtur, ut quoties appellamur filii, praeter ejus, quid dicam eis ? DixH Dominus ad Meusem : Ego
Dcum palrem nostrum Ecctesiam itidem mairein no- sum qui sum. Id est stimma essentia, qui sum per me
stram, quae nos per Christum Deo geuuil, intelliga- ipsum, ct a me pcndeo; uude aliud nomcn et divcrsum
mus. llno igitur vocabttlo Palris Deum cum suis, id a patre Moyses audivit. Sed Filius nobis hoc nomen
csl Dcum Patrem, ct Filium ejus aeternum, ct matreni mauifeslavil; prodendo eniut se esse Filium , mani-
Ecclesiam honoramus. Prcecepti\eromeminimut, cuin feslavit Palrem. G. P A N C I R O L .
Christus Malthaeo testante, edixerit ne quem in ten is (c) Jam enim filius novum Patris nomen eet. Dei
patrem vocemtts, nisi quem habemus in coelis. Quod nomcn Moysi quidem patefaeiom: at notnen Dei Pa-
nd Eeclcsia». nomett hic nsttrpatum erudiiissimus A l - tris nemiitt, et ne ipsi quidem Moysi, proditum fue-
baspimcus altulil.facile amplecti non pnssumus. Cen- rat. Patris ergo nomen novissime cognilum, cum
sel enim vir clartssimus, Spirilum sanctum pcr hoc Filii nomen itt Chrislo innoluii. Si enim Cbristus Dei
vocabulum a Teriulliano signilicari, cum is in lib. de Filius, ergo et Deus Pater. M C R A T .
Bapt., cap. 6, Ecclesiamin Patve, et Filio, el SpirUu (d) Et apertius. Manifestavit nomen Dei, quia fecit
sancto constitiilam ariirmet; et in lib. de Pudicit., ut sui Pater agnosceretur. Alii interpretaninr , quod
cap. 21, hnec habeat : Nam et ipsa Ecctesia proprie et Deum genttbtis ignotom manifestaverit, et impletttm
prineipatiter ipse esi Spiritus. ttt quo est Trinitat divi- Q est illtid Psalmi XXI: Narrebo nomen tuum fratribme
uiialit, Pater, Filius et Spiritus sanclus. iltam Ecxte- meis, ubi EulhymiHs sequitur interpretationem Ter-
siam congregat, quum Dominus in tribus posuit. Tum lulliani. Idem habetur apod Paolum ad Hebr. cap. OL
Albaspimcus : quibus locis existimat Tcrtullianus, Ec- G . P A N C I R O L .
ctetiam esse in Patre, Fiiio et Spirilu sancto sed prce- (e) Ut sanctificelur postulamus. Dei nimirum s a n o
%

cipuein Spiritu sancto. Undeconciudit, hoc toco men- tificatio est optitnns vivendi modtis , sic in cap. II,
tionemfieriSpirilus ei Ecctesiai in oratione dominica, proph. Amos Cyrillus Atex. : Ayiuftn U y o v r « c M » a

quando dicimus : Paier noster. Qui enim invocat Pa- ot ^uivrec oftet. DeumsancUficare mcuntur qui bene o i -
irem Fitiiqnoque et matris Ecctesia?, sive Spiritus san- vunt. L E P R .
%

cli numen implorarc videtur : atque ila uno nomine, (f) Quasi sit et alius de quo ei possit opfari. Hoc est,
Patris videlitct, tres personce recensentur. At ntdiiu eQuasi ulla sit aiia majestas uumiius ulhiis , de qoa ei
libro dc Pudieilia b»ci hujus explicationem pcti, si- possit opltri ut sanctificeltir. Etenira nuila est, curn
qttidem ccrtuin mihi videlttr, non alium ibi Spiritum unus sit Deus, ct pricter eum nttllns. Rte.
saticitim intcHigi, qtiam heresiarcham Montauum, cu- (g) Quando non sanciificatum. Htereirymns, ep^
jus deliratneniis ut Termlliaitus assentaretur, Eccle- 155 : Non quod nobis orantibus sanctificetur quod per
siam in co proprie et principaiiter constitutam somnia- se sanctum est, sed quod petamus ut quod per naturam
vit, imo ip^um cssc Ecclesiam lepidissima opittione sui sanetum eat, sanctificetur tti nobis. Rie»
cst arhitratiis. Contra cttm hucusqne S. Hilarto tesle (h) lila Angetorum circumstantia non cessant. Sic k*»
crediium fuerit, lihrtim de Oratione a Terlulli.ino ca- bet liber Agobardi. Circumstantiam dicit apparitio-
tholico scriptum fuisse, nescio quam bene huic libro D nem , sateilitium , stipatuiu, et congruenter nomiui
hicem aflcrrc possimus, prt»ductis alterius libri niigis coileotivo piuraiis numeri verbura apposuiu Itic
1 3

ac somuiis. Si vero Ecclesiam in Patre, Filio et Spi- (i) Etnos Angeiorum, si meminerimus, candidati. Isx
ritu sancto coitstitutatii dicamtts, quod recte dici po- libro Agobardi le^itur, si meruerimus. Sed candidaii
tursse non inficior, ne ita quidem ab hiscc ambagibus dicunlur qoi digmtates ambigont, digni vel itidigni ;
noscxpcdiemus, ul serio cogitanli patebil. M U R A T . nec referl, ul id vocenlur, bene an male sint mertti,
(a) Obtitos patris dcnotamus. Nam Dominus d i x i l : est euim commune vocabulum. Is vero qtiem peoes
Ne quem dixeritis patrem; unus est enim Pater vester esl dalio dignilatis , ctim advenerit conferend;e d i e s ,
in cottis. Iloc est pracceptum, de quo sensitTerluIIia- tunc merila singulorum expendet, et indignos ablega-
nus. G. P A N C I R O L . — tt obtitos palris denotamus. In b i l , quamvis candidatos. Itaque magis placet quod
malam partcm vox denotare sumilur, hicquc Judicos ct in ankiquissimo Ful. €rsini codice, et in edHione
pcrstringtt anctor Tcrlul. qtiiChristum per prophetas Rhenani legitttr, si menrinerimns. Tertullianus ubique
promissum non tnodo non ut Deutn et Messiam ex- illud stiggerit, nos apud Dcum fote sicul angelos, et
ceperunt, vcrumetiam infatni supplicio affeccrunl. de famrtia angelica depntari, et repromissam esse
L E PR.
nobis angeltcam substantram. Qoare hic ettam nebis
aurem vellit: Et, si bene meminerimus, inquit, a n -
C A P . III.—(b) Etiam qui detpio.Subaudi: Eliam qui gelorum candidati oumos, et jam binc cotestem illatn
de ipso Deo inlerrogaveral Moyses, nomen Dei quod acclamationem ediscuno», Sanctus, Sanctus f Ssmsy*
esset aiiud quideat uemen aodiverat Rogante enim
f
 LIBER DE ORATIONE.

binc coelestem Hlam in Deum voeem, et officinm fu- A cando, opcrando, sustinendo. Sic enim ipse pronuo*
turre claritatis ediximus. Hoc quantum ad gloriara tiavit, non suam, sed Patris faeere se votuntatem
Dei. Alioquin quanlum ad nostram petitionem, cura (Joan., V I , 39). Sine dubio quae faciebat, ea erant
dicimus : Sanctifieetur nomen tunm (Malth., VI, 9), voluntas Patris, ad quae nunc nos velut (4) ad exem-
id petimus ut sanctificclur in nobis, qui in illo sumus: plaria provocamus, ut praedicemus, et opcremur, et
simul el in caeteris, quos adhue gratia Dei exspectat, sustineamus ad mortem usquc. Quae ut implere pos-
e t e t hnic ( 1 ) praeccpto parearaus, orando pro om- simus, opus est Dei voiuntale. Ita (3) dicentes: Fiat
nibus, ethm pro inimicis nostris (Matth., V , 44). Ideo- veluntas tua, vei eo nobis bene optamus, quod nihil
que suspensa enontiatione non dicentes : Sanclifice- mali sit in Dei voluntate, etiam si quid pro meritis
tur in nobis, in omnibus dicimus. cujusque secus irrogalur. Jam hoc dicto, ad sufferen-
tiam nosmetipsos praemonemus. Dominus quoque
CAPUT IV.
cum sub inslantiam (4) passionis (e) infirmitatem
Secundum (a), banc formam subjungimus F U T V O - camis demonstrare jam in sua carnc voluissct, Paler,
LUNTAS TOA (b) IN COKLIS B T IN T B B R A , non quod a l l - inquit, transfer poculum istud (Luc., XXII, 42). Et re-
quisobsistatquominus voluntas Dei fiat, etei succes- fr\
c o r d a l u sod (g) mea non, sed tua fiat vo
m i i qu

sum voluntalis sua* oremus ; sed<• in omnibus petimus \l /

tuntas. Ipse erat (h) voluntas, et potestas Palris; et
• • • _• sTm I \» /

fieri voluulatem ejus.Ex interpretalione (c)enim figu- tamen ad demonstrationem sufferentiae debitae, vo-
rata carttis et spiritus, nos (2) sumus ccelum et terra. lunlali se Palris Iradidit. *
Quanquam etsi simplicilcr inteliigendum est, idem
lamen esl sensus pelitionis, ut in nobis iiat voluntas CAPUT V .
Dei in terris, ut possit scilicet (ieri el in ccelis. Quid V E N I A T quoque R E G N O M T O C M , ad id perlinel quod
autem Deus vult, quam incedere nos secundum et (5) Fial volunlas tua, in nobis scilicet. Nam Dcus
suam discipliuam? Petimus ergo, subslanliam, el fa- quando uon reguat ? in cujus manu cor omnium re-
cultatem volunlatis suae subministrei nobis, ut salvi gum est (Prov., X X I , i ) . Sed quicquid nobis optamus,
simus et in coelis, el in terris ; quia stimma est volon- iu ilium aoguramur , et illi deputamus, quod ab ilio
tatts ejos, saius eorum, quos adoptavit. Est et illa exspeclamus. Iiaque (t) si ad Dei voluntatem , et ad
Dei voluntas, quam Dominus admiiiislravit praedi- nostram (j) suspensionein pcrtinet regui dominici
LECTIONES VARIANTES.
1) Hujus Jun. (4) Com Subsianlia Semler.
(o) Sender. conj. ouod est, iiat, etc; malilleop.scribere
r

1) Non Venet. Mate. _ ^

3} Item Semler. Park. Venet. Leop. quo ctfiatvel ad quod et fiat, eic.
COMMENJARIUS.
C A P . IV.— (a) Secundum hancformam.ld estordi- po\)\v . Est enim Verbum Dei artifex, et efficiens, et est
t

nem ipsius oralionis dominicic. Et transfert se ad tpse Patrisvoluntas. Cui conseutit S. Augustinus, iib.
illud, id est: Advenial regnunx tuum. G. P A N C I R O L . X V , de Trin., cap. 20, ubi Filium dici ait Voluiitatcm
(b) Fiat voluntas tua. Hoc iterum Christus ad dc Volttntate. Quiiam , inquit, ne Filium consilii, vet
Deum Patrem sub temptis pa>sionis dixit ( Matth., voluniatis Dei dicereni unigenilum Verbum, ipsum con-
XXVI) : E# oO 3vy*T*/ TOOTO rd w o r V ^ i o v , e t C . ytvt,0y,ro> rS silium seu Votunluiem Palris idein Verbum esse dixe*
etlviyA vou. Soeratcs cicutae sorbeodac proxintus, Ul runt. Sed metius , qnantum existimo, dicitur consilium
T * * r t j TOIC 0€O?C pttov, rddtry yftlcbu. RlG. — Fiat votun- de consilio, et Voluntasde Voluntaie. Faustinus itidem,
ias tua f?i ccelis et in lerra. Etsi codices omnes gracci in lib. contra arianos, cap. 1: Pie etgo dictum est, quod
et latini qui hodie exslaut, addant sicut, qttia tatnen Filius Voluntas est Patris. idem seu*eruiii Origcnes,
io contextu nulta illius comparationis explicata men- Clemens etCyriilus Alexandrinr, Grcgorius Nyssenus,
tio, retinuimus hanc lectionem : quod in B . Cypriano Hieronymus, Ambrosius, Muritis Victorinus, et alii.
non fecimus , quia disertis verbis ibidem illud sicut Cuin practerea Deus omuia pcr Fiiium feceril, hinc est
explicat. P A M . qtiod Filius poientia, seu poiesias, et t i « , el virtus, et
(c) Ex interpretatione enim figurata. Nostra caro manus, et brachium Patris apnellaiiir. Cujus rei lesti-
terram, spiritus ccelum prae se fert. S. Cyprianns ubi monia producere superfluum reor. M U R A T .
supra, ha?c a Tertttlliano imitualus, nit : Nam cum n C A P . V . — (i) Itaqueli adDei voluntalem. Scilicel si
corpus e lerra, elspiritum possideamuse coeio, ips\ terraa Dei arbilrio pendetregni coelestis adventus, nosque
et coslum sumus, et in utroque, id est corpore el spiritu, illud anxte upiare, nlque exspectare in recitanda ora-
ut Dei voluntas fial oramus. G. P A N C I R O L .
t lione domitiica profitemur, cur quidaiu saeculi mundi-
(d) V*/wi ad exemplaria provocamur. Ut ejus exem- que (ineni seriusdesideraiit, ctttii regnum Dei, ac aeler-
pium, actusque sequamur. G. P A N C I R O L . an felicitas qttam votis prosequimur, non nisiconsum-
J i) Sub instantiam passionis. Cypriamis, Rogaliano: malo srcculo el mundo, impetrari possit? Quibus ex
tctupassionis cum aiapam accepisset. Lco, serm. 8, verbis fortassis intell gas , qttod aliis in locis aperlis*
de Passione Dom. : Dominus cum de passionis suce sime Tcrltillianus sensit, nempe animas piorum
toqueretur instantia dixit, Nunc judicium mundi est. corporc soiulas a coelesti beatudine arceri, donec no-
RIG. vissimum judicium a Christo iu fuie mundi inslituatur,
(f) Et recordatus. Scilicet ejtis, quoddocuerat, et Cum vero in eadem opinione non pauci ex antiquis
volebnt, ut subiicit. G. P A N C I R O L . Palrihus fuerint, illam TerluHiano veuiam libentis-
(Q) Nisi quod. Verumtamen. G . P A N C I R O L . sime impertimur, qnam reliquis uegaremus, si post
(h) Ipseerat voluntaset potestas Patris. Recte, el cum contraria conciliorum dccrcla idcm sentirc et scribere
theologis melioribus tum graecis, lum latinis, qui F i - pergercnt, cujusmodi sunt nostris tcmporibus Graeci
iium voluntatem, ac potentiam Patris appellarunt. Ma- scbismatici in eadem sententia perscverantes. M u -
gnus Athanasius in oral. 3. t*n ykp 6 Ao>oc rou Ocou R A T .
iipucupyit, K4i eocijf/x*#, %*) avtli hu* 4 rov Uur^t (j) Ad nostram suspensionem. Quia nos sumus 8ue«
 1159 TERTULLIANI IUI
repraesentatio, quomodo quidam protractum' (4) A terqiiodc4iiflicUmur,imo|^
quemdam (a) sxculo (2) postulant, cuin regnum Dei, CAPUT VI.
quod ut adveniat oramus, ad consuiumationcm saeculi Sed quam elcganler divina sapienlia ordinem ora-
tendat? Oplamiis maturius rcgnare, et non diuiius lionis instruxil! ut post coeleslia, id est post Dei no-
servire. Ktiam si (b) prajfinilum in oratione nou men, Dci voluniatem, ct Dei regnum, terreais qoo-
esset, de postuiando regni adventu, ultro eam vocem que necessiiatibus peiitioni locum facerel? Namct
prolulissemus (3) (estinantes ad spei nostras com- edixerat Domiuus : QucerUe prius regnum, ei tvmc
piexum (Ueb. IV, 41). Clamant ad Dominum invidia
t
vobis eiiam hcec adjicientur (Matlh., VI, 35). Quan-
(c) (A) animce martyrum sub aliari: Quonam usque quam P A N E K N O S T B U M Q U O T I D I A N U K D A M O B I S H O D I E ( ^ ) ,
non ulcisccris, Domine, sanguinem nostrum de incotis spiritaliter poiius inteliigamus. Cbristos eoim ptnii
lerrce (Apoc, V I , 9)? Nain utique uilio iliorum a sa> noster est, qoia vita Christus, et vita (6) panis. Egs
cult linc (5) dirgitur. Imo quam celcriler veniat, sum, iuquit, panis vitce (Joan. V I , 35). Et paulo sa-
9

Domine, regnumtuum (Matt. VI,10). Volumcliristia-

% pra : Panis esi sermo Dei viui, qui desccndit de cciii.
norum, confusio nationum,exultalio angelorum, prop- Tum quod et corpus ejus io pane (e) cense-

LECTIONES VARIANTES.

I
i) Pertractum Semler. B Seml. Leop.
2) In sa^culo Semter. Leop. (3) Ad saeculi finem Pamtlius, mqle.
3) Postulassetnus Send. (6) Semier haud felicitcr conj. vita? panis.
4) Ita Venet. Paris. Rigalt. In visu alxi aut. BigaJ- et

COMMENTARIUS.

pensi cxspectantes, quando ad suum regntira nos ann.iat, invidia criideitlatis ct imniisericordix onera-
Deus vocabit. Quare ergo quidam protractum re videantur. Idem.
quemdain, id est prorogationem quamdam postu- CAP. VI.—(d) Danobis hodie.S. GregoriusNysscnus,
laut, ut in boc s.cculo diulius vivant G . PfKc. — orat. 4, in orat. dominicatn.disceodam inculcalhooti-
Et ad nostram suspensioncm. Id est ad christianos nibus hauc scicnliam, nt inde noscantde craslinonoa
duinlaxat, atque eorum statuin et conditionem, nnn de bere esse solliciti,etcoiin6 TY» ^uff « V V O * X * W T «
aulem ad Judaeos au geutiles; suspendere eniui apud ti TTV tiulpxv T9t SrScaart: qui diem tibi dedit dabit qao-
( 9

Terttill. cst distingtiere, separarc, limilare, u l paulo que diei necessaria. A L B A S P .

ante suspensa enuntiaiione, td est restricta. Haec ta- (e) Corpus ejns in paneccnselur. T i i a intelligi posse
nien ab attctore dicta puiabam, quod existimaret per verba ilia, Panem nostrum, Teriiillianus inoiiei:
cum cactcris iliitis «vi falo ftiuctos, non prius dcbcre scilicet alimeiita corporca, lum alimcula spiritalia,
frui beatiludiue quam saectiluiii finiluin esset, atque denique vivilicunt sacr.e mcnsae cibum, et realitateu
adco moram illaiu suspetisionem vocare. A L B A S P . C corporis el sanguinis doutiiiici in sacrainento aluris.
(a) Prolraclum quemdam sceculo postulant. Orauies Postrciiium bunc sensum eruditissimus Pamelius ii-
pro morafinis.R I G . lustravit, indc probans, verc corpus et sanguineai
Ciirisii seciiudiiin Tcrtiilliani mciiteui in Eucliaiistis
(b) Etiam si prcefinitum. Eliamsi in oralione domi-
sacraineiiio coniiuert. Praster iiia quae Painelius af-
nica non csset positum Advenial regnum tuum iilud ferl, possunl ct alia Tertuliiani verba referri idem
9

optare debuissetitus . G. P A N C . ,
nrobautia dilucidius. L i b . V coittra Marcionem, cap.
(c) Clamanl ad Dominum invidia anima? martyrum. o, liac ille scribil: Proinde panis et caiids sacra-
Sic en.endavimus cx atiiiquissimo excmplari, cuui mento jum in Evangelio probavimus corporis et sanguh
anlea legereiur , clamant ad Dominum in visu, titillo nis dominici veritatem adversus phuntasma Marcionis.
sciisti. Clatnanl invidia, Itoc esl, clamando invidiam Christi carnein non veram, scd phantaslicam, atque
ftciunt. Usurpata saepius btticauclori locutioiu Apo- apparcnlem duntaxal, impiiis Marcion arbiirabatur.
log. ; In sacco et cinere votuntales invidia coelum tun- Si ergo per sacramciiluiii pauis el calicis probatur ve-
dimus. Libro de fuga iu persec.: Dominus «/, potens ritas corporis, etsa»guinis dominici, quis non intei-
est : omnia itlius sunt : ubi ubi fuero, in manu ejus ligat, vertim et substantiale in augu»to sacrainenio
snm : faciat quod vuit, non discedo : et si perire me haheri corpus et sanguinem Christi? Alia colligas e
volel, ipse me perdat. dum me ego servo t//i, malo in- reliquis ejus'in Marcionem libris. Tuni in lib. de
vidiam ei facere per votuntatem ipsius pereundo, quamIdul. cap. 7, haecauiinndvcrte: Ad hanc partemzehu
v

bilem per meam evadendo. Et libro advcrsus psycht- ^ciperorabiiin^ " ...... £ c c l e m

cos : Annuo ntu saccts vetattel « ™ e p » «do- D j ^g a e r s a r i i d o m^ u m

lis suisinvidiam suppticem objiciuni. Sic
*"
citus, Annal., X I : Vibidiam depellere nequivit, quin
muita cum invidia flagitaret, ne indefensa conjux i x i -
lio darelur. E l Juveualis, sat. 45 :
Anne aliam terra Memphitide sicca
Iuvidiam facereut uolenti surgere Nilo ?
Clamant igilur ad Dominum invidia animne marty-
i IIIII sub altari, hoc est, multa cum inyidia flagii.mt,
invidiam Deo faciunt, Deum invidia tunduut, saitgui-
ne per tot ci ucialus luso invfdiam ohjiciunt Deo. Tain
sunt obnixa: et efficaces martyrum voces, ut ab Dco
vel itivito, sauguinis ob ipsius nomen fusi vindictam
extonmere valeant: adeoque ipsum, nisi petentibus
tere ad Deum Patrem manus matres idolorum; his nm-
nibus adorare, quce foris adversus Deum adorantur: eet
manus admovere corpori Dominu qnce damonus cor*
pora conferunl, etc . Uhi in chrislianos idoloruni arii-
liccs invehitur, qui manibus iisdcm quibus idola for-
mabaul, Christi corpus, uli fercbat eorum teinponan
consueludo, recipiebant. Vide eliam, cap. U , Hb.
contra Judaios. Proiude corpus ejus in pane censstttr
(verbttui censeiur idem signilicat ac est sectindum ja-
risconsultos) indicat, nos sub noniiue panis petere
vivifictim Christi corpus, ita ut, postuiato pane, do>
niiiiicum sacramentum, ct individuitatem a corport
Christi posiulemiis. Murat. — Tum quod et coraas
ejus inpanecenselur. Sic vidcturexplicjri posse: w r
panis sacranieiiluiu commeudat corpus suum. Queffl"
t!6t LIBER D E ORATIONE. 1162
tur. Hoc est corput meum ( Luc. XXII, 19). Itaque A accommodavit [illius hominis, qui provenientibun (2)
t

petendo panem quotidianum, perpetuilatem poslula- frttctibus ampliationemhorreorum, el tongce securitatis

mus inChristo, etindividuitatema corporeejus. Sed et spatia cogitavit; is ipsa nocte moritur (Luc.$ X I I , 16).
quia carnaliter admittitur ista vox, non sine religione CAPUT VII.
potcst fieri et spiritalis disciplinae. Panem enim peti Consequens (d) erat, ut observata Dei liberalitate,
mandat, quod solum tidelibus necessarium est; cce» etiam clementiam ejus precaremur; quid enim ali-
tera enim nationes requirunt. Ita et exemplis inculcat, menta proderunt, si illi (3) reputamur revera quasi (e)
ei paraboiis (a) retraclat, cum (b) d i c i t : Numquid taurus ad victimam? Sciebat Dominus se solum sine
panem filiis pater aufert, et canibus tradit (Matth., delicto esse (f). Docet itaque petamus DIMITTI NOBIS
X X V , 26)? Item : Numquid filio panem poscenti /a- D E B I T A N O S T R A . Exomologesis est, petitio veniar, quia
pidem tradit (Matth., VII, 9)? Ostendit enim, quid a qui petitveniam, delictum confitctur. Sic et pceniten-
patre filii exspectent. Sedet (c)nocturnusille pulsator tia demonslrator acceptabilis Deo , quia (4) vult (g)
panem poscebat (Luc, X I , 5) (1). Merito autem adje- eam, quam morlem peccatoris (Ezech. X X X I I I , l i ) .
c i l : Da nobis hodiet ut qui pnemiserat: Noliledecra- Debitum autem in Scripluris delicti figura est (h)9
etino cogitare quid edatis. Cui rei parabolam quoque quod perinde jodicio debeatur, et ab eo exigalur, nec

LECTIONES VARIANTES.
B
(I) Polsabat Semter. uop,
X1) Qui pro veoientibos diitxnctetegit Jm., parum bene. (4) Qui mavult primus et sotus Leop.
(3) Si io eis repotamur. Jun. Franeq. Si iflis Semler.

COMMENTARIUS.
admodum Augustinus, iib. I Quaesl. evang. 43, cubi annotavit S. Augustinus, neexcludatur beata
dixit: Per vini sacramentum commendat sanguinem virgo Deipara, quamsine omui deiicto vixisse ille
suum. RIG. — Tum quod coxpus ejus in pane. Quis- asserit. P A M .
quis dihgenter baec verba attenderit, nunquam Aucto- (g) Qui vult eam. Subaudi magis; et est elegans
rem in adversariorum sentenliam transiisse dicturus locutio. De hoc Ezechiel,cap. XXIII. G . P A N C I B O L .
esl.TrifariamenimhaecChristiverba: Panemnostrum
quot. explicat. Primnm de pane communi, deinde de (h) Debitum autem. Nomen debiti significat delic-
Christo qpi credentium verus est panis: postremo de tum, et est ejus typus, seu figura, et significatio.
corpore Christi quod est in Eucharistia ubi animad- quia sicut exigitur in judicio a debitore, nisi remitta-
vcrtendum est eum discrimen constituere inter Je- tur delictum, ita et delictum. P A N C — Debitum autem
aom, quatenus fideles et credentes nutrit, et eumdem in Scripturis delicti figura esl. Quod observat Tertul-
ipsum Jesum in Eucharistia exislentem. Nam ubi ex- lianus, debitum in Scripluris, delicti figuram esse,
posuit, quamobrem Jesus panis ait eorum qui ipsum quia perinde judicio debeatur, et abeo exigatur, nec
r

coiifitentura^ueineumcredont^aliomrorsusaffert^ evadat juslitiam exactionis, nisi donetur exactio:

modum quo ipsemet Christus et panis. Itaque duos consentaneum videtur iis quse tradil Aristoteles, E t h i -
ilios panes duplicemquealendi modum hoc loco dis- cor. V., contracluum alios esse voluntarios, alios in-
tinguit, quod facere mhil fuit necesse, si Cbristus sola voluntarios. Qtii rem aliquam vendit, contrahit cum
fide in Eucharistia sumitur, quemadraodum sola lide emptore, teneturque actionibus empti et venditi,
ab iis sumilur, qui in eom ejusque Evangelium cre- voluntarioconlractu. Quicrimen aliquod cotnmittit,
dunt. Pneterea loquitur ut plurimuro verbis juriscoti- contrahit cum lege, ita ut poenoe, quam lex crimini
sultorum propriis, apud quos censetur idem sonat nc dixit, fiat obnoxius, etiam itolens et invitus. Sic de-
est. A L B A S P . — Corpus ejus in pane censetur. Ipse in bitores sumus Deo, qui deltctis qtiotidianis Dei man-
eamdem sentenliam explicat locum ex Jeremije pro- dala sperniinus, eoque noroine debemus poenas non
phctia, Veni mittamus lignum in panem ejus, lib. ad- leves ; nec haberaus unde immensae et inflnitx ma-
vers. Jud., et lib. III advers. Marcionem, et lib. IV. jestati satisfacere possimus, qui per nos nullius prelil
Sicetiam libr. de Resur. carnis, pag. 385 :Caro corpo- sumus. Deus igitur creditor noster tanta nos quamvis
re et sangurneChristi vescitur, ut et anima de Deo sagine. immerentes, beneficentia prosequilur, ut tjuo pacto
tur. A L B A S P . — In pane censetur. Habetur. G . P A N C I B . libcrari possimus edoceat. Remittite, inquit, et remit*
teturvobis. Erga hominem dclinquil homo? quicquid
(a) Parabolis retractat. Tractat et confirmat. intercedit, utique humanum est, quanlultim est quod
G . PANCIB
«.
r ..T . .. c r . . . . . . . . debeiur?quantulum est quod remitlitur? A t erga
a

(b) Com dicit; I\ urnqutd panem filns, etc. Intelhg.t D D Iinquit homo ? jam hittc dehitor homo, illinc
e u m de

tod legiturinMatthai cap. X V , et Marci cap. VII, ^ c r e d t vindex Deus. Omnino tam impar
U o r e
impar certa-
uando Cananaea rogabat Dominum ut filiam suam a
S xmonibus liberaret, ipse respoudit: Noneslbonum
sumerepanem fiiiorum, et dare canibus, id esl etbnicis,
men, quam disparala sunt ab humanis divina. Itaque
hominem Deus induit, ut nostra cum suis compenset.
ubi in parabola tntelligit corpus suum sub nomine Nostris legibus nobiscutn agit: delcgari sibi patitur.
panis, et caues ethnicos. Tertpliianus vero illa verba Debitores sunt nostri, qui nobis injitrias intulcre. De-
aliquantum mutat, sed idem esl sensus. His omnibus legamus debitores nostros Deo, quoties debitam
vult prubare, panem pro corpore Cbrisli accipi. P A N C . nobis offensarura nomine satisfactionem debitori nos-
(c) Sed et nocturnus ilte pulsator. Qui petiit panes
tro sic donamus, ut ipsam illi a Deo coudonari veli-
ab ainico media noctc, et eos habuit. (Lucse cap. XI). mus. Tunc fit in coefis acceptilatio, per quam vicis-
G . PANCIBOL.
sira Deus nostra erga se debita expungit. Quare, ille
C A P . ¥11. — (d) Consequeni erat. Nunc exponit ditior et iocupletior est erga Deum debitor, qtii plures
alia verba Et dimitle nobis debitanostra, postquam di- injurias pertulit, etenim plures habet quos delegare
xit de UberaliiateDei, qui nos alit. G . P A N C I R O L . queat debilores suos creditori Deo. Quid si debitorem
non habeamus? Placet responsio, quatn in scidis ad
(e) Quasi taurus. Qui saginatur, ut occidatur. Idem Augustinum suis Nic. Faber notaverat: Etsi scruta-
es>el de nobis, nisi delicla remitierentur. G P A N C I R O L . tori cordium Deo voluntas ad remissionem propensa
(f) Sciebat Dominus se solum. Sane inteiligendus sufGciat, quanto tamen ditior ille est debitor, quanto
. locus, siculi Ct simtlcs Scripturn sacraj loci, uti aii- securior, qui non solum voluntate creditorem libc-
TBOTUIXIANI L (Trente-sept.)
 4165 TERTCLLUMl 1164
eeadai justitiam exaaionie, md donetur txoctio, sicui Aque qui ttntat. Caelerom ahsii ui; Dojniflos teatar
Uli servo dominus debitum remisit (MaAth., V , 25). videatur, quasi aut iguoret fidem cujusqoe, auldeji-
Hue (a) enimspectat exemplom parabolae totius. Nam cere (2) gestiens (e). Diaboli est et infirmitas et
etquodidem servusadomioo liberalus, oon perinde roalitia. Nam ct Abrabaroum uon tenlandaefidejgra-
parcitdebitorisuo, ac propterea delaius peoes domi- lia, sacrificare de Glio jusaerat, sed probandx, utper
nom tortori delegatur ad solvendum novissimum eum faceret exemplum (f) praecepto suo, quo mox
quadrantem, id est, modicum osque delictum, eo (b) praecepturus crat, neqoe pignora (g) Deo carion
competit, quod remittere nos qnoque profitemur liabenda (3). Ipse a diabolo tentatus, presidem (k)
debilortnus nostris. Jam et aiibi (c) ex specie ( i ) et artificem tentationiadernonstravit. Hunc (i) locum
orationis: RemiUite, inquit, ei remittetur vobis (Luc, posterioribus confirmal : Orate, dicens, ne tentemini
V I , 37). £ t cum interrogasset Petrus si septies remit» (Luc., XXII, 46). Adeo (j) tenlati sunt Domioum
tendum esset (ratri: lmo, iuquit, septuagies septies deserendo, qui somno potius iodulserant qoam ora-
(MaUh., X V I U , 22), ut legem in melius reformaret, tioni. Eo respondet cbmsula inlerpretans quid sit: Ht
quod iu Genesi de Cain seplies, de Lamech aulem sep- nos deducaein tentationenu Hoc est enun: SED (i)
tuagiessepties uitia (d)reputata esl (Gen., IV, 24). OEVBHE (4) StOS 1 MALO.
CAPUT VID. B CAPUT I X (i).
Adjecit ad plenitudinem tam cxpeditae orationis, ot Compendiis (m) pauculorum (5) verborum, qoot
nonde remittendis tantom, sedetiam de avertendis attinguntur edicta prophetarum, Ev
in totum delictis soppiiearemue, NB NOS KIPOCAS w apestolorum, aermeoes tomini, parafeoke exeerpa,
TENTATIONEM, id est ne iios patiaris induci, ab eo uti- praecepla? Quot simul expunguntur officia(n)? Dei

LECTIONES V A R I A N T E S .
(1) Exhac specie BigaU. Paris. Venet. Semi. Leop. (4) iut Bigalt.Paris. Venet. 1744. Evefce Bhen. ftfc*
(2) Jta Bigalt. e coa. Agob. Paris. Venet. Dejicere sit Pran. Venet. 1701.
consentiens Seml. Leop. (5) AUi paucorum.
(3) Ne quae pignora cariora Deo baberet cod. Agob.
COM.MENTARIUS.
rare, sed etiaro re ipsa quod a se petitur exsolvere (f) Exemplum prcecepto suo. Quod posiea dedit
potest. Hoc autem ut qifeamus praestant qui nobis Matthnei cap.XlV, ot oraremus, ne incideremos in ten-
mjurias iuferendo se debitores nostros coustiiuunt. tationem. G . P A N C I R O L .
Quam libenli igiiur ac promoto animo, non dicopar* (g) Neque pignora Deo cariora. Pignora apeeJlat
cere, verum etiam graiias agere illi debemus, qui filios, qoos Chriatns se cariores non habendos jassa-
nobis unde iu gravibus debitis cum eo paria facia- rus erat; ait enim Matthaei cap. X : Qui amat ftitu,
mus, cum quo nemo potest, soppeditant. RIG. C aut filiam plus quam me, noneet me digtms.Q.?tsca.
(a) Huc enim spectat. Ad huuc locum perlinet tota (h) Prcesidem, et artipeem leuUtuenis. Scilicetdiabo-
illa parabola servi, cni dominus debitum remisit; lum essedemonstravit Matthaei cap. IV. G. PANCIHOL.
ipseveroa conservo debilum sibi extorquehat. Signi- (i) Hunc locum. Qood diaboius sit princeps tenta-
ficat aulem, non dimitti nobis nisi ut ipsi injurias aliis tionis, posterioribus, sciiicet, verbis Evangelii de-
dimiserimus. G . P A N C I R O L . monstrat, Orate, dicens Matibaei cap. XXVI, nt
(b) Eo competil. Ad id pertinet, et hoc significat. intretis in tentationem. G . P A A C I B O L .
G. PANCIROL. (j) Adeo tentati sunt. Id est: ilaque soot tenuti,
(c) Jam et alibi, etc.De hac petilione, utnobis de- quia non oravemnt. G. P A N C I R O L .
licta remittantur, quemadmodum uos aliis remiiti- (k) Sed devehe nos a malo. Non bic, ot vulgo acci-
mus, alibi est dictum. G . PANCIBOL. pere solemos, malum intelligit, seo mala, qoae bonim
(d) Vltio reputata est. l d esl facta. Cum eniro contigere, contingont, aot coniineere possunt; sed
Lamech occidisset virum, id est Cain, dixit, Gen., malum, hoc est malignum, seu diabolora, a qoo sos
cap. I V : Septuplum ultio dabilur de Cain; de Lamech liberari cupimus, ne in tentationem alque io deltcta
vero septuaaieeseplies. Aliqni interprelantur septies inducamur. Cum qua lectione potissnnum consetUiBnt
iri ultum ilfum, qui occiderit Cain. Sed D. Hierony- graeca orationis dotninicae verba, ubi legUor «** TM
mus,episl. 125, ad Damasum, quaest. 1, intelligit, nrowptf, id esl a cacodaemone, seu maligno. Chrysos-
non iri liberatum Cain, nisi in scplima gcneratione, tomussane et plures alii Patres hujusmodi interpre-
quod fuit quando occisus est a Lamecb: nain tunc a D tationem adhibuemnt. Vocem quidem quani
tremore esl liberatus ut poena, qtiam hic patiebalur. nos libera latine reddimus, crude atque aspere Ter-
Peccatum vero Lamech, id est, tolius mundi et sangui- tollianus per vocero devehe expressit, revera eoim
nis qui cfiususest, liberaium esl septuagies septies, id significat protege, dcfende, tuere eripe, ac hberi
9

estseptuagesimaseplima generatione, inquafuiiChris- MCRAT.

tus, qui tolumorbem liberavita sceleribus; nam ipse CAP. IX. —(1) In cod. Arobros.IegiUirtiUili insur:
fuil sepluagesima septiina gencratio ab Adam, Lucae Anacephalawsis.
cap.Ill. VerumTerUillianusimelligit quia seplies vin- (m) Compendus paututorum verborum, etc Edili
dicandum erat peccaluin Cain, et septuagies septies libri habent paucorum. Hinc Ambrosianus codex ms.
peccatum Lamech. A nova qttoque Icge jussum est, exordium sumil. Recte autcra Anacephalceosis inscri-
Mattbaei cap.XVUI,uttotiespeccatum dimitteretur, id bitur hoc caput, cum compendiose tota domioiCJB
est septuagies septics; sedioi ponitur numerus fini- oralionis expositio ante legenliumocuios exbibeatur.
tus pro infinilo, et significatur sempcr esse dimittcn- M U B A T . — Compendiit paucorum. Nunc epilogat, quo-
dum, ut D. Hieronymus, lib. III Comment. in cap. modo omnia mandata Scripturarum contineat orauo
XVIII Matthaei, et alii interpretantur.G. P A N C I R O L . dominica. G. P A N C J R O L .
C A P . V H L — (e)Dejicere gesiiens, b. e.t Absil ul Do- (n) Quot simul expunguntur ojflcio ? Legere malttis-
minus tentare videatur quasi gestial nos dejicere, aut sem cxponainfair. Sed nulla Tqrtulliano barbancc
supplantare nos cum diabolo consentiat. (Vid. var. scribenli de sermonis puritate sollicitudo. Ahis M
Icct). EDD. locis, ac praecipue lib. UI ct IV ct in finc iib. Y
iiett L I B E R DE 6RATI0NE. IIM
honor in Palrc, tldei testiroonium in uomine, oblatio A ceptis, (antum ab auribus Dei longe simus.
obscquii in volunlate, commcmoratio spci in regno, CAPUT X I (g) (3),
petiiio vilse in pane , exomologesis debitorum iu Memoria (4) pracceplorum viamorationibus sternit
deprecatione, solliciludo tenlationum in postulatione ad ccelum, quorum praccipuum est, ne (h) prius ascen-
tutcia?. Quid mirum? Deus solus docere potuit ut se damus ad Dei altare, quam si quid discordias vei offensce
vcllct orari. Ab ipso igitur (a) ordinata religio oratio- cumfratribuscontraxerimus,resolvamus(Matth.iS', 23).
nis, el de spirilu ipsius, jam tunc cum cx ore divino Quid esl (i) enim ad pacemDei (5) recedere (j) sine
ferrelur, animala suo priviiegio ascendil in ccelum, pace?ad remissionem debitorum cum relentione? Quo-
commendans Palri quae Filius docuit. modo placabitPatrem iratus itt fratrero, cum omnis ira
CAPUT X (b). ab initio interdicta sit nobis ? nam et Joseph dimittens
Quoniam (c) lamen Dominns prospector (d) buma- fratres suos ad perducendum palrem, Et m , inquit (6),
nartim necessitatum, seorsum post traditam orandi irascimini in via ( Gen. , X L V , 2 4 ) : nos (k) scilicet
disciplinam, Petile, inquit, el accipietis(Luc X I , 8),
9
monuit. Alias cnim ( / ) via cognomiiialur disciplina
ct sunl quse petantur pro circumstanlia cujusque, noslra. Tum ne in (m) via orationis constituti, ad P a -
prxmissa legitima et ordinaria oratione, quasifunda- trcm cum ira incedamus. Exinde aperte Dominus
mento, accidentium (e) jus est (I) desideriorum, jus B ampiians legem, iram (n) iu fratrem homicidio super-
est (f) superfluendi (2) extrinsecus petiiiones, cum ponit(o), ne verbo quidem malo permiltitexpungi(p)
mcmoria tamen praeceptorum, ne quantum a pra> etioAnsiirascendumesj,nonutirasoiisreceptum(Ephes. $

LECTIONES VARIANTES.
fI) Accedentium juxta Latm. leop.
(2) Superstruendi Big. Paris. VeneL Seml. Leop. (6) Latin. parum bene, dislinguit: ne inquil, irascamini
(3) Gap. X, atias. in via nos scilicet monuit (alias enim via cognominatur di-
(4) Cum memoria atias. sciplina nostra). Tum ne iu via, etc.
(5) Accedere ut votuit Muratoriue, ita el Semter. ac
COMMENTARIUS.
versus Marcionem eodem utitur verbo; atsane signi- minum, peienda se oiTerunt. Communi itaque ora-
ficatione diversa. Pari lamcn sensu usurpasse videtur tioni quiedam addere licet pro cnjusque ncccssilalc,
cap. 1 de Cor. mililis, ubi inquit: Proxime factum et voto, dummodo pctitionibus nostris divina prae-
est. Liberalitas prceslantissimorum imperatorum expun- cepta non adversentur. Imprimis aulem nobis a Deo
gebatur in caslris. Scilicel exponebatur, exerebatur, praecipitur, ne rogaturi ati altare accedamus, nisi
ac implebatur Caesarum liberalitas in miiites. Sumpia prius cum fralribus noslris iniverimus paccm, ac odia
fortasse mclaphora e calculis et rationibus quxex- deposuerimus. Hoc Tcriullianus, cap. seq. ostendet.
pungi dicuntur, cum absolutae c l confecue emergunt. MURAT.
Capile vcro 11 hujus libri ita ilie scribit: Ne verbo qui- C A P . X I . — (g) Titul. in cod. Ambr. : Ne orans
dem mato iram Deus permittit expungi, hocest mandat, patrem p fralri irascaris.
ne ira in conlumelias erumpat ac proponatur. Alibi ^ (h) Ne prius. Monet prius fralri esse conciliandum,
expungere pro perficere et prcpstare adhibuit. Vide quam oretur. G . P A N C I R O L .
etiam infra, cap. 13. M D R A T . — Quot simul expungun* (i) Quidest enim. Id est : qunm ohservandum.
tur ofjicia? Id est tot verbis dominicae orationis i m - G. PANCIROL.
plentur officia in Deum, quia cum dicimus: Pater (j) Recedere. Pro reverti hanc vocem usurpassc v i -
noster, cum ut patrem honoramus. In illis vero vcr- dentttr Salluslius atquc Horalftis. Cum taincndubium
bis : Sanctificetur nomen tuum, fidem in ejus nomine settsum habeant istorum exempla, et secedere etiam
liabere testamur. Oblatio vero obsequii est in volun- significent,vellem liceret mihi per Tertulliahttm hoc
tatc, cum dicimtis, tiat votuntas; et cofnmemoralio in ioco scribere non recedere, sed accedere. M L R A T .
est spei in reguo in illis verbis. Adveniat regnum tuum. ( Videlur Auctor, audaci nonnibil pro more suo s y l -
Mox pelilio vila3 in pane, ibi, Panem nostrum qnolidia- lepsi ttsus, junxisse: ad pacem Deiaccedere? recedere
numda nobis hodie; exomologesis, id esl confessio sine pace? E D D . )
dehetorum quod deliquerimus in Deum, quaudo dici- (k) Nos sciticet monuit. Supple: idem agere debere.
mus: Et dimitte nobis debita nostra; sollicitudo tenla- G. P A N C I R O L .
tionum, id est solhciti suinus, ne tenlemur, ubi peti- (1) Alias enim via, etc. Unde homines vice primo
mus ut nos ltieatur,ibi: Et ne nos mducas in lentalionem. dicti sunl Christiani, ut est in Actis, cap. I X , ubi
G. PAMCIROL. Paulus acceperat litteras, ut homines vice compre*
(a) Ab ipso igitur. Potes explicare simpliciter, ut hendcret, id est Chrislianos; quanquam verlendum
D

de uno lantum Christo sit sermo. Non tamen displicet non erat hujus via?, ct dictio hujus dclenda est, cum
subtilitas Pameiii, qui in hac periodo Trinitatem sit articulus gnecus. G. P A N C I R O L .
agnoscil, ita ut ordinata ab ipso sit Patre, et de S p i - fm) Tumnein via. Subaudi: estobservandum.PANC
ritu ipsius sciiicet Sancto, et ex ore divino Chrisli. (n) Iram in fratrem homicidio superponit. Exprcsso
LAC. in velcri lege prohibita non videlur i r a , sed quidcni
(b) Titulus in cod. Ambros.: Posse nos super ad- homicidium. A l Chrislus amplians legem, .hoc cst
jicere. pcrficiens, et novis disciplina^ praeceptis ampliiicans,
CAP. X . — (c) Quoniam tamen. Additposse nos et nomicidio damnalo, irae quoqucdamnalionem ac pro-
alia petere. G. P A K C I R O L . hibilionem addidit, sive superposuit. Omnis quidem
(d) Prospector. Scilicet est. G . P A N C I R O L . ira ab imtio inlcrdicla est nobis, ut supra Terlullia-
(e) Accidentium jus est desideriorum. Id cst possu- nus dixerat Genesis testimonio; verum cum nperte
mus petere quse, prout accidit, desideramus, prae- non videretur inlcrdictit, expressis illam vcrbis a iide-
missa legitima et ordinaria oratione, id est dominica lium cordibus removcre ac arcere Christus voluit.
eratione pro fundamento. G . P A N C I R O L . MURAT.
* (f) Jus est superfluendi. Practer generales orationis (o) Superponit. Adjicit, ut est apud Matthaeuro,
dominica? petitiones, quaecuilibetChristianorum sunt cap. V . G . P A N C I R O L .
Comrouues, alia sxpea Deo, singulorum propria ho- (p) Expungi. Iinpleri iram convicio. G. P A N C I R O L .
 *16S TERTQLUANl 11(1
evadat justitiam exaciionie, mtt doneUtr txactio $icut A que qoi UnUt Caeleram absii ui Domiooi tentare
9

UU tervo dominus debitum remisit (Matth. V , 25),9 videatur, quasi aut ignoretfidem cujusqoe, autdeji-
Hue (a) enimspecut exempluni parabolae totius. Nam cere (2) gestiens (e). Diaboli est et infirmiuis et
et quod idcm senrus a domioo liberatus, non perinde roalitia. Nam ct Abraharaum non tenUndae fidei gra-
parcitdebitorisuo, ac propterea delaius penes domi- tia, sacrificare de Clio jusserat, sed probandae, utper
nom tortori delegatur ad solvenduro novissimura eum faceret exempluro (f) praecepto suo, quo mox
quadrantem, id est, modicum osque deliclum, eo (b) praecepturus c r a i , neqoe pignora (g) Deo cariora
compelit, quod remittere nos quoque profitemur babeoda (3). Ipse a diabolo tenlatus, praesidem (h)
debiioribus nostris. Jam et alibi (c) ex specie (1) et artificem tentationiademonstravit. Hunc (i) locum
orationis: RewiUite, inquit, et remittetur vobis (Luc, posterioribus confirmai : Orate, dicens, ne tenumm
V I , 37). £ t cum interrogasset Petrus si septies remit» (Luc. X X U , 46). Adeo (;) tenUti sunt Domiaum
f

tendum esset fratri: imo iuquit, sepluagies septies desercndo, qui somno potius iodulserant qoam ora-
9

(Mailh., X V I i l , 22), ut legem in melius reformaret, tioni. Eo respondei chuisula inierpretans quid sil: iVc
quod iu Genesi de Cain septies de Lamech autem sep- nos deducas in tentationem. Hoc est enim: SED (i)
9

tuagiessepties ultio (d)reputata est (Gen., IV, 24).

D E V E R E (4) NOS k M A L O .
CAPUT V l f l . B
CAPUT IX (/).
Adjecit ad plenitudinem tam cxpeditae orationis, of
Compendiis (m) pauculorom (5) verborom, qooi
non de remittendis tantum, sed etiam de avertendis
attingontor edicla propheUrum, Evangekovum,
in toturo delictis sopptiearemae, N B NOS W D O C A S w
apostolorum, sermeoes Bomini, parafcok* exesnsfe,
T E N T A T I O N E O , id est nenos patiaris induci, ab eo uii-
praecepta? Qoot simul expunguntur ofDcia(n)? Dei
LECTIONES V A R I A N T E S .
ft) Exhac specie BigaU. Paris. Venet. Semi. Leop. (4) Iia Bt^t.Paris. Venet. 1744. Eveoe Bhe*. Qeiou
{%) Ita Bigalt. e cod. Agob. Paris. VeneL Dejicere sit Pran. Venet. 1701.
consenliens Seml. Leop. • (5) AIH paucorum.
(3) Ne quae pignora cariora Deo haberet cod. Agob.
COMMENTARIUS.
rare, sed etiam re ipsa quod a se petiiur exsolverc (f) Exemplum prccceplo suo. Quod postea dedit
potest. Uoc autem ut qifeamus pracslnnt qui nobis Matthaei cap.XIV, ot oraremus, ne inciderenuw in len-
injurias inferendo se debitores nostros constiiuunt. Utionem. G . P A N C I B O L .
Quam libenti igiiur ac promotoanimo, non dico par- (g) Neque pignora Deo cariora. Pignora appellat
cere, verum eliam graiias agere illi debemus, qui filios, qoos Christos se cariores non habendos jussu-
nobis unde iu gravibus debitis cum eo paria facia- rus eral; ait enim Maithaci cap. X : Qui amat fiihm,
mus, cum quo nemo potest, suppeditant. R I G . C aut filiam plus quam me non est me diguus.G. PASCUL
y

(a) Huc enim spectat. Ad liuuc locum pertinet tota (h) Prcesidem, et artificem lentatienis. Sciltcetembo-
illa parabola servi, cui dominus debitum remisit; lum essedemonstravit Maithaei cap. IV. G. PANCIBOL.
ipseveroa conservo debitura sibi extorquebat. Signi- (i) Hunc locum. Qood diaboius sit princeps tenta-
licat autera, non dimitti nobis nisi ul ipsi injurias aliis tionis, posterioribus, scHicet, verbis Evangelii de-
dimiserimus. G . P A N C I R O L . monstrat, Orate, dicens Mattbaei cap. XXVI, M
(b) Eo competit. Ad id pertinet, et hoc significat. intretis in tentationem. G . P A N C I B O L .
G. P A N C I R O L . (j) Adeo tentati sunt. Id esl: iuque suot Knlati,
(c) Jam et alibi elc. De hac petitione, ut nobis de- quia non oraveront. G . P A N C I R O L .
9

l i c u remittantur, quemadmodum nos aliis remiiti- (k) Sed devehe nos a malo. Non bic, ot volgo ao>
mus, alibi est dictum. G. P A N C I B O L . pere solemos, malum inlelligit, seu maia, qoa? bomini
(d) Ultio reputata est. Id est facta. Cum enim conligere, continguot, aot contingere possunt; sed
Lainech occidisset virum, id est Cain, dixit, Gen., malum, boc est malignum, seu diabolom, a quo §os
cap. I V : Septuplum ultio dabilnrde Cain; de Lamech riberari cupimus, ne in tentationem atque iodeliea
vero septuaaietsepties. Aliqui interpretantur sepiies inducamur. Cum qua lectione potissimum conseniiODt
iri ulturo ilfum, qui occideril Cain. Sed D. Hierony- graeca orationis doininicac verba, ubi legilor M
mus,epist. 125, ad Damasum, quaest. 1, iutelligit, id est a cacodaemone, seu maligno. Chrysos-
non iri liberatum Cain, nisi in scplima gcneratione, tomussane et plures alii Patres hujusmodi interpre-
quod fuil quando occisus est a Lamech: nam tunc a D Utionem adhibuerunt. Vocem quidem oMte
tremore est liberatus ut poena, quam hic natiebatur. nos libera latine reddimus, crude atque aspere Ter-
Peccatum vero Lamech, id esi, tolius mundi et sangui. tollianos per vocem devehe expressit, revera enim
nis qui cflususest, liberatum est septuagies septies, id significat proiege dcfende tuere eripe ac tibere.
9 9 9 9

est septuagesima seplima generatione, in qua fuit Chris- MORAT.

tus, qui totumorbero liberavita sceleribus; nam ipse C A P . IX. —(1) In cod* AmbrosJegitor lituli iostar:
fuit septuagesiroa septima gencralio ab Adam, Lucae Anacephalceosis.
cap.IJJ. Verum Tertullianus inlelligit quia seplies vin- (m) Compendue paudulorum verborum, etc. EdiU
dicandum erat peccaturo Cain, et septuagies septics libri habent paucorum. Hinc Ambrosianus codcx ms.
peccatuni Lamech. A nova quoque lcge jussum est, exordium sumit. Recte autcm Anacephalceosis ioscrt-
Matthaei cap.XVULuttotiespeccatum dimitteretur, id bitur hoc caput, curo compendiose tota domimcai
est septuagies septies; sedibi ponitur numerus fini- orationis expositio ante Iegentiunioculos exbibeatur.
lus pro infinilo, etsignificalur sempcr esse dimiitcn- M U B A T . — Compendiis paucorum. Nunc epilogat, qeo-
dum, ut D. Hieronymus, lib. ISI Comment. in cap. modo omnia mandaia Scripiurarum conlineat oraoo
XVIII Matthaei, et alii interpretanlur.G. P A N C I R O L . dominica. G. P A N C J R O L .
C A P . V I U . — (e)Dej\cere gestiens h . e.: Absit ut Do- (n) Quof simul expunguntur ojpina ? Legere maltus-
9

minus tcntare videatur quasi gestiat nos dejicere, aul sem exponuntur. Sed nulla Tqrtulliano torbance
supplantare nos cum diabolo consentiat. (Vid. var. scribenti de sermonis puritale soilicitudo. AJns ' n

Icct). EDD. locis, ac praecipue iib. UI ct IV et in finc lib. r »

1168 L I B E R DE 8RATI0NE.
honor in Palrc, fidei testimoniom in uomine, oblatio A ceptis, fanium ab auribus Dei longe simus.
obscquii in voluntate, commcmoratio spci in regno, C A P t J T X i ( e ) (3).
petiiio vilac in pane , exomologesis debitorum iu Memoria (4) praeceplorum viam orationibus sternit
deprecatione, solliciludo tenlationum in postulatione ad ccelum, quorum praccipuum est, ne (h) priusascen-
tutela?. Quid mirum? Deus solus docere potuit ut se damus ad Dei allare, quamsi quid discordioeveloffensce
vcllct orari. Ab ipso igitur (a) ordinata religio oralio- cum fratribus contraxerimu$se$Qlvanw$(Matth.jV, 23).
nis, el de spirilu ipsius, jam tunc cum cx ore divino Quid esl (t) enim ad pacemDei (3) recedere (j) sine
ferrelur, animata suo priviiegio ascendil in coelum, pace?ad remissionem debilorum cum relentione? Quo-
commendans Palri quae Filius docuit. modo placabitPatrem iratus in fratrero, cum omnis ira
CAPUT X (b). ab initio interdicta sit nobis ? nam et Joseph dimittens
Quoniam (c) lamen Dominns prospector>(d) buma- fraires suos ad perducendum palrem, Et ne, inquit (6),
nai ura necessitatum, seorsum post tradilam orandi irascimini in via ( Gen. , X L V , 2 4 ) : nos (k) scilicet
disciplinam, PetUe, inquit, et accipieti&(Luc., X I , 8), monuit. Alias cnim ( / ) via cognominatur disciplina
ct sunt qua? petanlur pro circumsiaulia cujusque, nostra. Tum ne in (m) via orationis constiluli, ad P a -
prjcmissa legilima et ordinaria oratione, quasi funda- trcm cum ira incedamus. Exinde aperte Dominus
mento, accidentium (e) jus est (I) desideriorum, jus B amplians legem, iram (n) iu fratrem homicidio supcr-
.est (f) superfluendi (2) extrinsecus petiiiones, cuni ponit(o), ne verbo quidera malo permiuitexpungi(p)
nicmoria taraen praeceptorum, ne quantum a pra> ctimn$iira$cendumetynonulirasoti$receptum(Ephe$. %

LECTIONES VARIANTES.
fl) Accedentium juxta Latm. Leop.
(2) Superstruendi Big. Paris. VeneU Seml. Leop. (6) Latin. parum bene, distinguU : ne inquil, irascamini
(3) Gap. X , aUas. in via nos scilicet monuit (alias enim via cognominaiur di«
(4i Cum memoria alias. sciplina nostra). Tum ne in via, etc.
(5) Accedere ut voluit Muratorius, ita et Semter. ac
COMMENTARIUS.
versus Marcionem eodem ulitur verbo; atsane signi-
ficationediversa. Pari tamcn sensu usurpasse videtur
cap. i de Cor. mililis, ubi inquit: Proxime factum
est. Liberalitas prcestanlissimorum imperatorum expun-
gebatur in caslris. Scilicct exponebatur, exerebatur,
ac implebatur Caesarum liberalitas in milites. Sumpia
fortasse melaphora e calculis et rationibus quaeex-
pungi dicunttir, cum absolutae ct confecUc emerguui.
Capilc vero II hujus libri ita ille scribit: Ne verbo qui-
dein malo iram Deus permiltit expungi, hocest mandat,
ne ira in contumelias erumpat ac proponatur. Alibi ^
expungere pro perficere et prcestare adhibuit. Vide
eliam infra, cap. 13. M U R A T . — Quot simul expungun*
tur officia? Id est tot verbis dominicae oralionis im-
plentur officia in Deiini, quia cum dicimus: Pater
noster, eum ut patrem honoramus. In illis vero ver-
bis : Sanctificetur nomen luum fidem in ejus nomine
9
liabere teslamur. Oblatio vero obsequii est in volun-
tatc, cum dicimus, Fiat voluntas; el cofnmemoralio
est spei in regno in iliis verbis. Adveniat regnum tuum.
Mox petilio vitae in pane, ibi, Panem nostrum quolidia-
mm da nobis hodie; exomoiogesis, id est confessio
dehctorumquod deliquerimus in Deum, quando dici-
Bius: Et dimittenobis debita nostra; sollicitudo tenla-
tionum, id est solliciti suinus, ne tenlemur, ubi pcti-
mus ut nos tueatur,ibi; Et ne nosinducas in lentationem.
G. PAHCIROL.
(a) Ab ip$o igitur. Potes explicare simpliciter, ut
de uno tantum Christo sit sermo. Non tamen displicet
subtilitas Pamelii, qui in hac periodo Trinitatem
agnoscil, ita ut ordinata ab ipto sit Palre, et de S p i -
ritu ipsius sciiicet Sancto, el ex ore divino Chrisli.
LAC.
(b) Titulus in cod. Ambros.: Posse nos super ad-
jicere.
CAP. X . — (c) Quoniam tamen. Addit posse nos et
alia petere. G. P A M C I R O L .
(d) Prospector. Scilicet est. G . P A N C I R O L .
(e) Accidentium jus est desideriorum. Id cst possti-
mus petere quae, prout nccidit, desideramus, prae-
missa legitima et ordinaria oratione, id est dominica
eratione pro fundamento. G. PA.NCIROL.
* (f) Jus est superfluendi. Prxter generales oralionis
dominicic petitiones, quae cuilibet Christianorum sunt
Comrouues, alia ssepe a Deo, singuloruro propria bo-
minum, peienda se offcrunt. Communi itaque ora-
tioni quaedam addere licet pro cnjusque neccssilatc,
et voto, dummodo pctitionibus nostris divina prae-
cepta non adversenlur. Imprimis aulem nobis a Dco
praecipitur, ne rogaturi ad altare accedamus, nisi
prius cum fratribus nostris iniverimus paccm, ac odia
deposuerimus. Hoc Tertuliianus, cap. seq. oslendet.
MURAT.
C A P . X I . — (g) Titul. in cod. Ambr. : Ne orans
patrem
p frairi irascaris.
(h) Ne prius. Monet prius frairi esse conciliandum,
quam oretur. G . P A N C I R O L .
(i) Quidest enim. Id est : quam observandum.
G. PANCIROL.
(j) Recedere. Pro reverti hanc vocem usurpassc vi-
denttir Sallustins atquc Horalius. Cum lamcndubiuin
seusum habeant istorum exetnpla, et secedere eliam
significent, vellem liceret mihi per Tertulliahtim hoc
in loco scribere non recedere, sed accedere. M L R A T .
( Videltir Auctor, audaci nonnibil pro more suo s y l -
lepsi ustis, junxisse: ad pacem Deiaccedere? recedere
sine pace? E D D . )
(k) Nos sciticet monuit. Supple: idem agere debere.
G. PANCIROL.
(1) Atias enim i m , etc. Unde homines vice primo
dicti sunl Christiani, ul est in Actis, cap. I X , ubi
Pauius acceperat litteras, ut homines vice compre*
D
bendcret, id est Christianos; quanquam verlendum
non erat hujus vite, et dictio hujus delenda e s l , cum
sit articulus grxcus. G. P A N C I R O L .
fm) Tumnein via. Subaudi:estobservandum.PANC
(n) Iram in fratrem homicidio superponit. Exprcsso
in vetcri lege prohibita non videtur i r a , sed quidcm
homicidiuni. A l Chrislus amplians legem, .hoc cst
pcrficiens, et novis disciplinic praeceptis amplilicnns,
bomicidio damnalo, irae quoqucdamnalionem ac pro-
hibitionem addidil, sive superposuit. Omnis quidem
ira ab imtio intcrdicla est nobis, ut sttpra Terlullia-
nus dixerat Geuesis lesiimonio; verum cum aperte
non videretur inlcrdicta, expressis illam vcrbis a iide-
liuin cordibus removere ac arcere Christus voluit.
MURAT.
(o) Superponit. Adjicit, ut est apud Malthaeum,
cnp. V . G. PANCIROL.
(p) Expungi. Impieri iram convicio, G. PANCIROL,
1167 TERTULLIANI 1161
IV, 26), ul ApostoIusadmonet.Quam aute^leraera-A Us, spiritu vcro sordenle orationem obireVqoan-
rium est, aut diem siue oratione transigere, dum do et ipsis manibus spiritales munditiae sint ncces-
cessas fratri satisfacere, aut orationem perseverante sariae, ut a faiso, a caede, a veneficiis, ab idoiolatria,
iracundia perdere. caeterisque maculis, quae spiritu conceplae manuuin
CAPUTXn(a). opera transiguntur, purae allevenlur. Hae sunt ver»
Nec ab ira (b) solummodo, sed omni omnino con- mundilix, non quas plerique superstiiiose curant,
fusione (c) animi libera debet esse orationis intentio, ad omnem orationem etiam cum lavacro totius cor-
de (ali (d) spirilu emissa, qualis est spiritus, ad quem poris aquam sumentes. Id cum scrupulose («) per-
miititur. Neque enim agnosci poterit a Spiritu Sancto cuuctarer, et rationem (h) requirerem, comperi com»
spirilus inquinatus ; aul tristis a lacto, aut impeditus memorationem esse in Domini deditionera. Nos Do-
a libero. Nerao adversarium recipit; nemo nisi coro- minum adoramus, non dedimus. Imo et adversiride-
parem suum admittit. bemus deditoris exemplo, nec propterea mauos ab-
luere, nisi ( i ) quod conversationis humanae inqui-
CAPUT XIII (e) (I).
g namentum conscientiae caussa laverous (j).
Caeterum (f) qux ratio cst, manibus quidem ablu-
LECTIONES VARIANTES
(1) Cap. XI aUas.
COMMENTARIUS.
C A P . X I I . — (a) Tit. cod. Ambros. : Etlam omni" Apostolus loqueretur. Idcirco Apostolicarum Coott*-
animi confusione vacuum esse debere. tutiouum auctor, lib. VIII, cap. 3 2 : n«* «ctrJr,
(b) Nec ab ira. Docet orantem tranquillum esse inquit, $ nrivr* UiOn < x y « f l T * v r « « i£ Z**ov , vpi r o v tpjw
oportere, ut esl Spiritus Sanctus, ad quem oramus. fatrtMr*!, v j ^ u t i M f *fO9cux{?0e*fav. Omnii Ckrisuawss,
G. P A N C I R O L . vei Christiana mane e somno surgentes, antequm opu
(c) Confusione. In ms. codice Ambrosiano habetur faciant, manibus lolis, Deum orent. Verum hoe aper-
contusione. M U R A T . tius patebit consideranti, posita antiquitus fuisse m
(d) De lalispiriiu emissa. Niloratio prosit,nisi a puro, templorum atriis labra, fontes, ac vasa, ut ante-
et minime inquinato spiritu ad Spiritum diviuum, qtiam ad oranduro fideles accederent, manus abiee-
qui purissimus est, imo ipsa puritas, feratur. Neque rent. S. Paulinus in epistola ad Severum:
eniro Spiritui Sancto placere animus terrenis maculis
inlectus potest. Hic autem Tertuliianus ad cap. I Sa- Sancta nitens famulis interluit atria lymphis
Cantharus, intrantumque manus lavat
picntiae respicere videtur, ubi legitur: Spiritus sanc-
tus disciptinm effugiet ficlum. M U R A T . Chrysostomuspluribus inlocis, et praesertim in bomil.
C A P . X H L — (e) Tit. cod. Arobros. : De LavationeC 5 7 , tom. V , p. 390, ejusdem rei fidem his verbisfa-
manuum. Cit.: Kpr'y*( c i y x i c « T * ? C « V X « I C T£V cvxrr p(on tUm tm-
t

(f) Cceterum quce ratio. Hic docet, manus non aqua / u / o r o t i , h± ot fxiXlo*Tt( tbxtaOtt rA Bt& vpkxtp*» icaittfi-
abluendas, sed a nequiiiis mundasesse teuendas.G. / u c v o i T * C X * ' ^ , owrwc *ir«c t*c «vxy* wMLrt ^9if. UtUX l

PANC.—Cceterumquceratio est, elc. Manuum.imo totius atriis domuum, in quibus oratur sint fontes, consuts
9

quandoque corporis lotio orationem praecedere sole-
bat, non apud Christianos tanium,sed et apud ethni-
cos, atque Judaeos. Nempe abiuto corpore manibus-
qne potissimura purgatis, quae faciiius plerumque
sordescontrabunt, lavari quoque ac cmundari a culpae
sordibus animum, noimulli arbiirabantur. Sed animo
puro etpurgato homincm ad Deuui accedcre debere,
cum ratio, tum religio suadebant. Hunc autem apud
tum est, ut qui orare volunl, prtni abtwl marms, el
tunc demum eas ad preces extendant. Eumdem consule
in bomil. 82et 108, tom. V I , et homil. 43, in lad
Corinlh. Alibi lamen Chrysostomus ipse, videlket in
bomil. 6, in I ad Timotbeum, externum huncabla-
tionis ritum, interna cordis purilate non accedente,
irridet, eumque appellat yiXur* x*i if.po*, « ^ « t
xai «tttfe» £QvpfjLAT&, risum, nuga$ joeos et puerortm
9

gentiles invaluisse morcm, omnium antiquissimo teste tudicra. Ea quoque TertuIIiani sententia esl, illos re*
probabo. Homerus videlicet in Odyssea Penelopem darguentis, qui manibus quidem abiutis, spiritu rero
nobis exhibet aqua sesc ante preces abluentem. Ejus sordenle, orationem obeunt. Caeterum apud quosdam
etiam fiiius Telemachus Orientis populos, ac potissimum apud Mahumeti
sectatores, nostris etiam temporibus bujusmodi coo-
Lotis in ponto manibus, sic Pailada adorat. suetudo viget. M U R A T .
D (g) ' d cum $erupulo$e percunctarer. Qaare manos
Macrobius vero, Saturnal. lib. III, cap. I : Constat ante preces abiucrent, nonnulli a Tertulliano interro-
9

inquit, diis superis sacra facturum corporis ablutione gati, seid (acere respondebant in commemorationem
purgari. Aiia hujusce ritus exempla e Virgilio profert dominicae deditionis, quod videlicet Pilatus, prius-
eo in loco Macrobius. Lacianlius quoque Firmianus quam Christum dederet Judaeis, manus lavit. Haoc
eosdem elhnicos ridel, qui se pie sacrificasse opinan-rationem facile Tertullianus retundit; no$ emm in-
y
lur, si culem taverinl, tanquam libidines intra pectus quit, Dominum adoramu$ non dedimus. M U R A T .
9
inclusas ulti amnes abluant, aut ulla maria purificeni.
Judaeis pariter id moris fuissc, auctor est pseudo- (li) Et rationem requirerem. Quare aliqui se lavent
Aristeas, in lib.-de L X X Inierprct.» Rege con$ultato oraturi, comperi id eos facere iu memoriam Domioi
f

ait ille, ad diversa toca divertunl atque, ut mos e$t

f
a Juda proditi, ut factum illud execreutur et velot ab
iudceis omnibu$ manibus prius in mari loti$ Deo ipso
f % prc- se mundent. G . P A N C I R O L . .
ces effundunt. Yide Speucerum, de Leg. Hebr., 1. III, ( i ) iViii quod.Nisi aliquodinquinamentum coorer-
diss. 3, c. 3. Transiil postea ad Christi fideles hujus- sionis humanae lavemus caussa conscientix, poft*
modi consuetudo, et fortasse quidam ab ipso Apo- quam idolum tetigerimus. G. P A N C I R O L . .
stolo in I ad Timoth., cap. II, id praeceptum fuisse (j) Conscienlice caussa. Hunc esse puto Terlulliani
censuerunt, ubi nos jtibet x''^ "<°»c inr^ipth, ma- sensum, manus idco tantum lavamus ut animi poriia*
nu$ puras adco3lumlollere,<\\i*si et de externa roanuumtem demonstremos. Atque in eo supersiitionemdam-
puritate ac abluiione, veiut internae puritatis indicio, oat, quae externam tantum munditiam qoaerit. lir%
1169 LIBER DE ORATIONE. 1170
CAPUT XIV (a). A dominica passione (g) modulatum ( 2 ) , et orantes
confitemur Christo.
Caetcrum satis mundae sunt mauus, quas cum toto CAPUT X V (h) (3).
corpore in Cbristo semel (b) lavimus. Omnibus licet Scd (t) quoniam unum aliquod attigimus vactiae (;)
membris lavet quotidie Israel, nunquam tamen mun- observationis, non pigebit caetera quoque denotarc v

dusest. Certe manus ejus semper immundae sangui- quibus merilo vanilas exprobranda est; siquidem sine
nc prophetarum, et ipsius Domini cruentatae in a?ler- ullius aut dominici, aut aposlolici praecepti aucloritate
num. Et ideo conscientia (c) patruro hacreditarii rei fiunt. Hujusmodi enim non religioni, sedsuperstitioni
nec attollere eas ad Dominum audent (d), ne exclamct deputantur, aflectaia, et coacta, et curiosi potius,
aiiquis (e) Isaias, ne exhorreat.Christus. Nos vero {[) quaro rationalis officii; certe vei eo coercenda, quod
non atloilimus tantnm, sed etiam expandimus (1) e gentilibus (k) adaequenl. Ut est (/) quorumdaro, ex-
LECTIONES VARIANTES.
(1) E l dominica pass... Seml., Iwp.,quiscribendumopi- (2) Modnlantes Semi. Leop. ex Pamel. editione.
natur : Domioicam passionem modulantes. (3) Cap. XII aiias.
COMMENTARIUS.
C A P X I V . — (a) Tit. cod. Ambros :Kpostrophe. B sus satis crit obscurus et ambiguus nisi rilus tunc
; f

(b) In Christo semel tavimus. Hoc est ... m baptis

:~ rjsitati ratio explicetur. Illud vero in primis notandum
mo, in quo manus cum toto corpore lavimus. Qui- est, eos errare graviter, qui moduianles hic accipiunt
bus verbis innuitur baptizandi ritus, quando nudi ho- quasi canentes aul psallentes. Nam cum de privati
mines terin aquam mergebautur. At in lib. de Baptis- oratione sit sermo, quam sono vocis summisso atqtte
mo haec apertissime Tertuliianus tradit, et post illum subjecto fieri debere ait Tertuilianus, nihil opus fuit
comnlures alii. M U R A T . modulis musicis. Nos iTiodttlatum interpretamur imagi-
(c) Conscientia patrum, etc. Ha:redes rereconscien- nem, figuram scilicet, seu geslum orantis. Expandi-
tiac patrum suorum appeliat Judaeos, a quibus concia- mus igitur e dominica passtone modulaturo, hocest,
matum est: Sanguis ejus super no$, et super filios orantes non tanlum attollimtis manus, sed etiam ex-
nostros. MvikT.^Conscicntia patrum hmeditarii rei. Jti- pandimus modum , scd modnlum , v e l , ut ait Teriul •
dacos ita circumscribit, quos reprebendit, quodmanus lianus, modulatum, qnem exhibuit Dominus noster
non attollant in suis sacrificiis , quippe qui in terram Jesus Cbristus expansis in cruce mnnibtis. Qui ritits
proni orare plerumque soleant, sallem in hac sua etiam hodie servatur apud nos in recitanda puhlicis
exc.Tcatione circa Christi passionem. P A M . precibus oratione dominica. Sic orantes confiiemur
(d) Nec auollere eas ad Dominum audent. Irenaeus, Chrisio, quia nos inler orandum ipso gestn profitemttr
lib. IV : Judcei jam non o/ferunt. Manus enim eorum christianos, corpore.nostro ad figuram Chrisli cruci-
sanguine ptence sunt. Non enim receperunt Verbum, per«xi conformato. lpse Terlulliaiius, iib. I ad Nalioitcs:
quod offerlur Deo. R I G . Q Si stalueris homincm manibus expamis, imaginem cru-
(e) Ne exclamet aliquis Jsaias. Ne aliquis spiritu cis feceris. Maximus Tauritiensis , homil. II dc cruco
Isaiae plenus cum illo exclamet, ac Deum ila loquen- Domini: Ipsius etiam incessus hominis, cnm manus !e-
tcm inducat : Cum extenderitis manus vestras, etc. vaverit, crucem pingit. Alque ideo elevatis manihos
Atqoe hoc est emphalice dictum. MURATOR.—Nec cx- orare praecipimur, ut ipso qttogtic membrorum gestti
clamet aliquis Isaias. Abundat aliquis, ut saipe alibi.
Intclligit quod dicit Isaias, cap. 1: Cum extenderilis F assionem Domini fatcamur. Quod Maximus dfcit,
p$o membrorum gestu; TerluIIianus dixtsset, ip$o cor-
manus vestras, avertam faciem a vobis; manus enim poris modulatu. Sic lib. de Anima, cap. 32, ubi de ani-
teslrcc sangnine plence sunt. Lavamini, mundi eslote, marum in aiia corpora translalione, Nec modulis
auferte nequitias ab animis veslris. Et ideo dicit: Ne eorporum adcequantur inquit, id est, mensiux ,
9

exclamct Isaias. Et bic monet, Hebraeos immundas amplittidini, capacilati non conveniunt. Eoquc sensu
mantis semper habere, quae nulia aqua possuut mun- antiquiorcs Lalini dixernnt, Modum agri et Metiri se9

dari. G . P A N C I R O L . suo modulo ac pede. R I G A L T .

(0 Nos vero non attollimus, etc. Quandoquidcm
CAP. X V . — (h) Tit. cod. Ambros. : De exposiiis
Judaei immundas, et ipsius Domini sanguine cruenta-
penulis.*
tas manus attollere nec audcnt, ncc debent, nobis
Chrisli filiis gaudcndumest,qui non altollere tanlum, ( i ) Sed quoniam, elc. Qnia ntligimus ttnttm, quod
scd eas expandere possunius a dominica passione est vanum de lavandis manihus, alia etiam dicemtis
eruditi; suas enim cxpandit in cruce mundi Ser- non minus vana, ul est deponere penulas caussa
vator. Quapropter ea verba e dominica passione orandi, de quosubjicit. G . P A N C I R .
u
modulatum aliam desiderare vocero mihi videntur, cu- (j) Vacua* observalionis. Inanem scilicet ac supcr*
jusmodi esset capientes, habentes, aut quid simile, ut fluam appellal manuum ante preces ablutionero, nisi
sit sensus: Nos vero non attollimus tanium, scd ctiam prius et animus a criminum sordibus purgetur. Pcr-
expandimtis manus , modnlatum , hoc est mensuram, it aulem vanitaiis argue.re illorum quoque consuetii-
c Domini cruce capienles, ubi nos iile docuit manus § inem , qui depositis gravioribus vcstibus ad oratio-
expandere. In lib. de Pallio lunae modulaiiones mens* nem accedebant. M U R A T .
truas Terltillianus dixit, ut mensuram lunaris molus
(k) Gentilibus adcequent. Pro adaequentur, et sint,
signilicaret. M U R A T .
prout observanl ipsi. G . P A N C I R O L .
(g) Edominica passione modutantes. Formantes, ut
tenenat Dominus inanus in cruce. Ita orabant passis (I) Ut e$l quorumdam, expositis penulis, etc. Penula
brachiis ct inanibus. G . P A N C I R O L . — Sed expandimus vcslium genus fuit, quas pluvioso frigidoque ccelo ve*
edominica passione modulatum. Pamelius cdidit; Nos teres induebanl. Has anteqtiam precibus operam da-
vero non attollimus tantum, sed eiiam expandimus et renl, quidam e Chrislianis deponeudas arbilrabanttir.
dominicu passione nwdulantes, et orantes confitemur Quod vero Tcrtuilianns, id consuevisse fieri a natio-
Christo. Ferri quidem posset, sed etiam expandimus, nibus, hocest ab ethuicis idola adeunlibus, ^Eschyli
e dontinica passione modulantes. Verius tamen videtur graccus interpres coniirmarc videtur. Nescio quid
ex libro Agobardi: Sed etiam expandimus e dominica etiam de mutalionibUs vestiuin in gentiiium sacris ipse
paesione modulatum. Uiriusque autem scripturae sen* Teriuiiianus habct i u l i b . de Pallio, cap. 4. M U R A T .
l!7t TERTULLIANI «171
positis (I) pcriulis (2) orationem facere; sic enim A e s t quibusdam, non persptcio rationem nisi si (g)
adeunt ad idola naliones. Quod utiqoe si ficri oporle> Hermas i l l e , cujus scriptura (h) fere Pastor inscribi-
ret, Apostoli, qui de babitu orandi docent, compre- tur, transacta oratione non lectum assedisset, verom
hendiesent; nisi si qui pntant, Pauium (o) penulam aliud quid fecisset, id quoque ad observationem via-
suam tn oratione penes Carpum reliquisse. Deus (b) dicaremus. Utique 0') non.Simpliciterenim etnunc(i)
sciiioet non audiat penuiatos, qui tres sanctos in for- positum est: Cum (k) adorassem, et assedisum super
nace babylonii regis orantes cum (c) sarabaris et lectum ad ordinem narrationis, non ad instar disei-
9

tyaris eute exaudivtt ? plin*. Alioquin nusquam erit adorandum, nisi ubi
CAPUT XVI (d). fuerit lectus. Imo contra Scripturam fecerit, si qois
hem qued (i), assignata oraiione, assidendi (f)mos in catbedra aut (l) subsellio sederit. Porro cum per-
LECTIONES VARIANTES.
(I) lia Wgalt. Paris. Venet. Positis Semter. Leop. (t) Poeaulis atias, except.Semt.

COMMENTARIUS.
Utest quorumdam positis penulit, etc. Ita orabanl gen-
tiles. Penula vero veslis erat, qua pluvia» vel itineris
gralia ulebanlur. Lampridius in Alexandro : Pemtis, "
inquit, intra tirbeni frigoris caussa ut senes utcrentur
permisil, cum id veslimenti gcnus semper ilincra-
inter ambiguce quoque auctoritatis scripta esse Actorm
Pauli librum, et eum, qui Pastoris titulum habel, auem
Herma! quidam adscribunt ei, cui in Kpist. ad Rom.
Pautus satutem nuntiari jubet. Nonnuiiis omtem it ai*
modum necessarius esse videtur eis prwcipue qui prim
%

rium aul pluvias fuissct. Juvcnalis, sat. V : pietatis discunt rudimenta multum afferens maluri /hi-
9

Et multo stillaret penula nirabo. ctus et utititatit. Non pauei quidem apud antiqnos eo
sunt usi. Eumdera Eusebtus Caesariensis commefldat
Cicero, in Orat. pro M i l . : Ciim alter, inquit, veheretur Hist. eccles., lib. 111, cap. 3 et cap. 25., et lib. V,
rheda peuulatus. Penulam pro iacerna veleres posuisse cap. 8. Tertullianus vero in lib. de Pudicitia huncii-
videntur. G . PANCIR-. brum impurum vocat, etabEcclesia etiam damnatom
(a) Pautum penutam suam. Mandat enim Timotheo soribit. Cum vero bic illud optis non damnet, caiho-
utpenulam adsedeferat.IIad Timoth.,cap. IV. P A N C . licus fuisse credendus est, cum haec scripsit. G. PAX-
— Paulum penulam suam. liaec sunt Pauii verba : Pe- C I R O L . — Nisi si Hemias. Ilermae antiquissimi scri-
nulam, quam reliqui Troade apud Carpum, veniens ptoris lifrrura, cui lituius est Pastor, latine Uniom
affcr tecum. Ironiee ilaque Tertuliianus ait : nisi hoc hahemus. Quanto in prelio fuerit, eruditis omnibns
facieiidum esl adexemplum Pauli, qui pcnulamTroade compertum est, ita ut qtiidain inter canonicas Scri-
penes Carpum reliquerat orationi vacaturus. Vide piuras ipsum referrent, alii vero illum vel inter apo-
Octaviura Ferrarium, de Re vest. part. H , lib. II, ubi crypha et contemnenda rejiccrent, modum exceden-
de Penulit multa. M U R A T . tcs tttrinque; non cnim librum bunc velnti canonicnm
(b) Deus scilicet. Ironice loquitur. G . P A N C I R . psuspiccre fas cst, sed cerle lanquam udei calbolicx
(c) Cum sarabaris. De sarabaris et lyaris dictum est utilissintum, plurimique faciendum judicare debemos.
in lib. dcRe^urrect.carn.,cap.58, n u m . 6 0 i . P A N C . — Quod autem ad hunc locum pertinet, recte ex hujus-
Cum sarubaris. Trcs pueri in fornacem cum braccis inotli verbis conjtcimus, librum de Oralione a Tertul-
suis, el tuaris et calceamentis, et vestibus conjecti fuere. liano catholico adhuc fuisse conscriptum. Nam cnm
9

Septuaginta Interpreles pro femoralibus, seu braccis sibi Pastoris auctoritatem objiciat, non damnando
bahent ovv TO7C aa.pn&y.poi<. cum sarabaris. Quare non repellit, 6ed explicando sibi concrliat. Qtiin addit, si
aliud hoc vocabulo significari vides, quam quredara Hcnnas revera post oralionem ex qtiadam religionc
crurium aut femoruin integumenta. In libro etiam de consedisset, id ad observationem vi idicari, scilicetad
Trinilate (si quidem Terluliiani sit) et de Paliio banc cjus imitationera, fieri merilo potuisse. Acceditqood
vocera usurpatam invenias. M U R A T . infra Scripturam nominans, Hermac iibrupi canonicts
C A P . X V I . — (d) T i l . cod. Ainbros.: De assidendo Scripturis conjungcre videlur. Coutra ipseraet scn-
post orationem. ptor in Montani castra, hscresimque delapsos, Pasto-
(e) ltem quod assignata oratione. Perfecla , ut infra ris fidem, alque aucloritatem lotis, ul aiunt, nems
dicjt, ac transacta. Damnateos qui sedere post ora- elevarc, et infringere conatur, ut ex cjus libro dc Po-
tionem consueverunt. Non video, inquit, Inijus insti- dicitia, cap. 10 et cap. 2 0 , constat, quem certe po-
tuti rationem, nisi forte trahunt hoc ex libro Pas- stremum iibrum in hoeretiCorum ofncina procudil.
toris condtlo ab Herma, quem alibi, de Pudicit., MURAT.
cap. 10, apocryphum esse vidimus, in quo narrat se fh) Scriptura fere. Sttbaudiendum ab omnibus wl t

posl oraiioncin lecto assedisse. Sed ibi narrat rem n addendum. G. P A N C I R O L .

i;csuiin, non prxcipit, ut id nos agamus. Quid ergo, * ' (i) Utique non. Sciiicet : itlud non vimlicarenios
iuquit, si aliud fecisset, hunc imitaremur ? nequaquam. ad orandi observantiam; ergo nequerooremm lccw
G . P A N C I R . — Assignata oratione. Absoititam, et pcr- sedendi. G . P A N C I R O L . . M

nctam orationem signilicat, metaphora deducta e si-
gnis, et sigillis, quce tum epistolis, tum lcstamentis
aliisque tabuiis jam confeclis apponi solebant. Mu-
BAT.
(f) Assidendi mosest. Christiani aut stantes, aiil in
genua procumbentes Deum adorabant, precesque
fundebant. Trita est observatio. Verum nonntiliis
(j) Et nunc positum. Lego : est hoc |positom. Sciii"
cei quod sederit in lecto, esl simpliciter positum, o&
ut traderetur hajc observatio, eed ut res proutg«ta
est exponeretur. G . P A N C I R O L . .
(k) Cum adorassem. Sunt ipsa Pasloris verM »
prooemio lib. II, qmc in editis i u se babent : bs»
orassem domi, et consedissem supra lectunu . J l m t r

eorum per orationem sedendum esse videbatur, non

quidam, etc. ILec igilur, ut TertuHianos inqoit, mm
quod defatigati sedibtis indigerent, sed superstitiosis
refert Hermas, ut sedendum post orationem nos
fortasseratitmibusductt. Eorum consuetudinem Ter- 6 1
ceat, sed ut historise suas narrationem P ^ ^ '
tulliamis redarcuit. M U R A T . 5
Et quid si, addit, in cathedra, aut subtetiio P° vPS
(g) Nisi si Hermas. Hic est Hermes quem Paulus
ces peractas quis sedeat, nnm in scripiuram, n ^ .
Jubct salulat i ad Roni. cap. utt. Dictiur composuisse n ]

lihrum qui Paslor iuscribilur, de quo Nicephorus ita contra Hermnc praeceptum peccabit, qoi f f^ J k

loquitur, iib. U Ilist. eccles., cap. u i l . ; Accipimus et non in subsellio, sive in cathedra sedit? B C T /
y a $ m
(U Aul subseitio sederit, Deridet eos qui W
 1173 LIBER DE ORATIONE.
inde faciant nationes (o), adoratis sigillartbus (6) snls A magis sub conspectu Dei vivi angelo adbue (e) ora-
9

residendo, vel (e) propterea in nobis reprehendi me tionis astante, fnctum istud irreligtosissimom est, ntsi
retur, quod apnd idola (d) celebratur. Eo apponitwr exprobramus Deo, qood nos oratio fatigaverit.
et trreverenlise crimen, etiam ipsis nationibus, si quid CAPUT XVII (f) (I).
aaperem, rntelligendum. Siquidem irreverens est as- Atqni cum modestia et humihtate adorantes, ma-
sidere sub conspectu, contraque conspectum ejus, gis commendabimus Deo preees nostras, ne ipsis (g)
quem quam maxime reverearis, ac venereris; quanto quidem manibus sublimius eiatis (2), sed temperate
LECTIONES V A B I A N T E S .
(1) Cap. XUI atias. (2) Elatis deleudum censet Jun.
COMMENTARIUS.
libro post orationem argumentum sedendi sumunt, tnm, sed et e Pindaro ac Plutarcho discimus, genliles
uod cum ipse in lecto sederil, in scamno non sit se- consuevisse assidere, postquam stantes orassent.
3 endum; nam id esset contra iilam scripturam, ubi Pindaros enim, ode 6 , isthm., descriptis precibus,
ipse in lecio sedit, nnn in cathcdra. G . P A N C I R O L . quas Hercules ad deos miserat, hxc subdit:
(a) Cum perinde faciant naiiones. Simiiiter faciant 0< apa «Uwv, a$tlxa
ethmci. qui sedent adoratis sigiliaribus suis. l l a cnim B 4CiTO
appellabant sua idola, et signa , ut alias dictum c s t , Sic locutus, statim consedit. Plutarchus vero legem
lib. de Anima, cap. 7, num. 114, et advers. Valen- hanc a Numa promulgatam narrat: Ul sedealur, vost-
tin., cap. l i e t c a p . 18,ctestapud Macrobium, lib.I, quam adoratum fuerit. Ha?c ille in ipsius Numae Vita ;
Saturnal. G . P A N C I R O L . uorum etiam triplicem explicalionem profcrt. In

§
S
(b) Sigitlaribus suis. Sigillaria, seu sigilla, erant s i -
na parva, seu icunculae, et imaguncuke, ac simulacra pore usitatum, ut qui precati essent ac adorassent, in
eoriun modo palmaria, modo cubilalia, ita membris
artiflciosecompacta, ut nervis tracU, vel fidibus mota
vivere, obambulare, et reliquos humani corporis mo-
tus exercere, atqtie imitari possent. Nostro quoque
acvo similia habemus, quibus Romse nomen est pop-
pacci et in Gallia marioneltes, iisque comcedias i n -
%
terdum actas vidimus. Neu^o^a*?ocGraeci appeHabant.
Ad hujusmodi simulacra atludens Moratius aiebat:
To mihi qui imperitas, alHs servis miser, atque
Duceris, ot nervis ahcnis mobile lignom.
Praclcr Aristoielcm, qui in lib. de Mundo sigillaria
eleganler descripsit, u l apitd Apuleitim illius inler- C homini: E t nunc quando orabas tu etSara, cgo ob
pretem videre est, de iis quoque mcntionem fccerant
Herodotus, in Eulerpe, Xenophon, in Symposio, L u -
cianus, de Dea Syra, Gellius, lib. XIV, cap. 1, et
M . Anlonius impcrator, in lib. VIII de seipso; atque
hic potissimum sigillaria expresse appellat. Sigilla-
rium auiem in ethnicorum sacris multus erat usus,
nimirum deos insana eorum supcrstitio sub hisce
icunculis plerumque ligneis exhihebat, movebat, ru-
dem plebeculam ad veneralionem simul conciians,
juaestionibus vero Romanis tradit, suo quoqtie tem-
templis perstarcnt ac sederent. Quamobrem Terluilia-
nus hac itidem rationeCbristianos post orationem se-
dere soiitos objurgat, qttod genliiium consuetudinem
imitari viderentur. M U R A T .
(e) Angelo adhuc orationis. Sentit, nobis angelum
orationis adesse, cujus ratio esl habenda. G. P A N C I -
R O L . — A n g e l o adhuc orationis adstante. August. ad
Probam, epist. 121, orationes nostras innotescere ait
angelis qui sunt apud Deum, ut quodammodo eas of-
ferant Deo, et de his consulant, et quod eo jubente
implendum csse cognoverint, hoc nobis vel evidenter
vel latenter apportent. Dixit enhn, inquil, angelos
tuli
* " orationem
' vestram in conspectu caritatis Dei.
^ •
RiG.
CAP. XVII. — (0 Tit. Cod. Ambros.: De manibus
etatis et de vuitu.
(g) Ne ipsis quidem manibus etatis. Attollere roanus
ad coelum, et ad Deum, cum preces funduntur, ve-
tusiissimtis fuit mos non a Judaeis tantum, scd et ab
ethnicis usurpatus. Furius Camillus, apud Livium,
lib. V, cap. 21 : Dicitur manus ad coelum tollens pre-
$

atque adorationem. Hinc Arnobius, lib. VI, contra catus esse. Marius eliam apud Plularchum diis vota
Genles, Itujusmodi morcm irridens aiebat: Et absli- faciens, w^^uvoc T « C X<<fKC» **' *p&C «rov ou^ocvov *v*ff-
netis a risu cum pro diis immortalibus, sigiliiolis /io- xi»v, lotis manibus, ac in ccelum subtalis. Mitto alios
minum, formis supplicatis humanis ? Quinhno deos esse testes, ac praesertim latinorum poelarum principem,
sigillariu ipsa censetis, nec prceler ha?c quidquam vim lib. II et AII JEneid., Arislolele conlcntus, qui m
creditis habere divinam. Infra vero addil: Scepenu- lib. de Mundo, «avric, inquit, et &v0f*ywoi avo&rt^/utv
mero videmus ab anificibus hcec signa (hoc est deorum T*C x^P^t *'t ^ ou^avo^, cvx^r woiou/avoi. Omnes ho-
T y

simulacra) modo parvula fieri, et palmarem in minu- mines ad ccelum manus toltimus, preces facturi. Porro
tiem contrahi; modo in immensum lolli, et admirabi antiquissimus iste ritos a Judseis potius in gentiles,
lem in amplitudinem sublevari. Ratione Itac ergo sequi- r\ quam a gentiliboa ad Judaeos transiisse videlur ; si-
fur, ut intelligere debeamus in siailliolis parvulh con quidem, ut habetur Exodicap. XVII, v. l l , M o y s e s
trahere se deos, et alieni ad corports sinulitudinem coar-ipse subialis in coelum roanibus orabat : Cumque teva»
ciari etc. Tertuliianus igilur ut faisa nutnina, eoruro-
% ret Moyses manus vincebat Israel; sin autem pautulum
%

que signa decenti nouiine insigniat, sigiilaria vocat, remm$$et superabat Amalec. Legiinus etiam in psal.
%

quod vera carerent anima, atque aliena tantnm ope C X X X H I , Extollitte manus veslras in sancta elc.
%

movcrenlur. Ab eodem auclore, in lib. advers. Valen- Idem colligas c psa). C X L , et ex Lamem. Jerem,
tin., cap. 18, sigillarius ductus nominaturhis verbis : cap. III, n. 41. Caeterum Christianos manibus in coe-
A qua occuUo nihit senticns, et velut sigiUario extrinse- luin subbtis orare consuevisse, imo debuisse, Apo-
cus ductu, in omnem operationem movebalur. In libro stolo praecipiente, seu monenle in cap. II E p . I ad
eliam de Anima.cap. 6, sigitlarius motus simili ralione Timolb., patet. Inquit enim iVolo viros orare m omni
appcliattir, qui fit externa v i , et operalione impel- loco, levantes puras manus. Clemens Alex., lib. VII,
Icnte. M U R A T . Slroni.jislius roorisfidem facit.scribens: Dumoramu$,
(c) Vel propterea. Ob id solum a nobis est repre- manus in coetum totlimus : ra x"P < *'< » v / » « v 9 v xlpv
(
x

bendendus mossedendi, quia apttd idololatras id cele- fM*. Ab aliis referendis abstineo, ctim et aevo noslro in
bratur seu frequenlatur. His accedit, quod sedere est ecclesiastica littirgia, et in sacris faciendis christiani
irreverentiae crimen, eliam apud Cbristianos, si sa- sacerdotes manus attollant Deum precaturi. Non
perent. G . P A K C I R O L . qui(]em subUmius attollunt, sed temperute, ac probe,
(d) Apud idota ceiebratur. Noo e Tertuliiano U n - ut hoc in locoTertullianu* exigit, viueltcet aupra bu-
1175 TERTULLIANl IUI
ac probe (a) elalis, ne vullu quidem in andaciam A ceti per tanlae besiiae viscera ab ipsis abyssis per
9

erecto. Nam ille publicanus, qui non tantum pnece,
sed et vultu humiiiatus atque dejectus orabat, justi-
ficatior pharisaeo procacissimo discessit. Sonos (b)
eliam vocis subjectos esse oportet. Aut quantisarte-
riisopus est, si pro sono audiamur? Deus autem (c)
non vocis, sed cordis auditor est, sicut conspector.
Djcmonium (d) oraculi Pythii ; Et mutum, inquil, m -
teltigo, et non loqueniem exaudio. bc\ aures sonum
exspectant? Quomodo ergo oratio Jonae de ventre
LECTIONES VARIANTES.
(1) Cap. XIV aiias.
tantam aequoris molem ad coelum potuit evadere?
Qiiid amplius referent istl, qui clarius («)adonnt,
nisi quod proximis obstrepuntf Imo prodeodo peti-
tiones soas, quid minus faciuoi, qnam s l in publico
(/)orent?
CAPUT X V m (g) ( i ) .
Alia jam consueiudo invaluit ( « ) , jejonantes b-
bila oratione cum fralribus, subtrabunt (i) osculom

COMMENTARIUS.
meros non erigendo. Quem sacerdotom ritum ele-
vationemne manouin , an extensionem appellem, n
nescip. ld quidem constat, antiquitus inter Cbrislia
nos promiscuum fuisse, ut manus in precando aut at-
tollerentur, aut id figuram crocis expanderentur.
MURAT.
(a) Ac probe etatis. Id est: paululum elatis, vel
pansis. G. P A N C I R O L .
(b) Sonoseiiam vocis.ld est: oportet vociferari, si
vocem Deus inspiceret. Non legendum esl interroga-
t i v e ; hoc enim v u l t : si pro sono vocis Deus exaudi-
ret, esset clamandum; sed non vocem, verum cor in-
spicit. P A N C I R . — Sonos etiam vocis subjectos esse opor-
tet. Hoc est submissos, et compressos, ne ptoximum
quemqoe turbent; non enim voce est opus, ut a Deo
audiamur. In hac sententia fuerunt et alii Patres,
quippe clamorem, quem ad Deum SS. prophetae roit-
tebant, non oris, sed roentis clamorem, seu animce ia? non exhorrescerent. Quid enim? cum et inier
alacritatem ac studium, rf,e i^xlt *fo0v/ufov, ut cum
Tbeodoreto loquar, intelligebant. Videndi Basilius
M . , in psal. XXXIII, v. 1 6 ; Clemens Alex., Strom.
pace, non consignarent oscolo pacis; qood ontionU
signaculum esse ait ut supra, boc libro, assignaiaoi
orationem d i i i t , transacUm confectamque. Pmvx
consuetudinis caussam non inquirit, nec aliam vulgn
afiferri video, nisi quod in osculo hilariutis aliquid
esse dicerent alienum ab jejunii moestitia luciuque.
Profani suggerebanl aliam, scilicet oris jeiani,
vcolentiam, unde Martialis, epigrammate i, lib. IV,
Bassaro redolere dicit,
Qood jejunia sabbaUriorom,
Maestorum qood anhelitos reorom.
Sed hanc stomachi sane delicatioris mollitiem in roU-
stis iliis temporom prope apostolicorum pectoribm
foisse, haud vcro simile videatur : cum et martyrttm
in carcere squalorem, et in agone fluentia ubovul-
nera, amplexari ac deosculari ipsae etiam muhercu-
profanos basia captatorum tam obvia, tam impor-
luua fuisse, idem poeu significct, libro IX, epigrain-
mate99 :
r

lib. VII; Chrysostomus, hom. 1 2 , tom. V ; S. Augu- ^

stinos , et alii; ac in primis Cyprianus, qui, ut in Eflbgere non est, Basse, basiatores,
aliis, bic etiam Tertullianum describere videtur, cap. Non olcos acre, puslulaeve locentes,
2 , de Orat. Quod restat, haec de illis inteUigenda Non triste mentum, sordidique licheoes,
Non labra ningui delibuta cerato,
sunt, qui privata voce pro suo arbitrio in templis Nec congelati gotU proderit nasi.
orant. Horuro preces ac orationes ne nunc quidem
toleramus, si aita voce proferanlur, caeteris demissa Omissa igitur caussa superstitionis illios adeo mo
precanlibus. At vocem attoliere cumreliquis et fas et rosac, ut iejtinantes osculandi ofGcio defuogi sibi nc-
pium est, quando concorditer in templo sacrae pera- fas esse ducerent; Tertullianus consuetodinem vito-
guntur preces, et una est multorum oratio. M T J R A T . perat, hac praesertim ratione, quod tunc potissiHtont
(c) Deus autem non vocis. Ilaec ad verbum transtu- pax confereuda sit cum fratribus, cum oratiocotti-
lit D. Cvprianus. G . P A N C I R O L . mendabilior asceudit. Omnino sic legendnm essc rcs
(d) DcBmonrum oraculi. Daemon mulos audit; ipsa indicat, non, u l edidit Pameiius, eum orauoH
ergo magis Deus. P A N C I R . — Damonium oraculi Pythii. commendabitior ascendit. Etenim quaestio non rrst,
Hujusmodi responsum a dsemone Pythio datum an conferenda esset pax cum fratribus babita ora-
C r o s i iegatis, auctor est Herodotus, lib. I Hist. tione; sed, an conferenda essel ab co qui jejunii SIDI
MURAT. privatim indicti sumptive diebtis in ecclesia cumJn-
(e) Qui ctarius adorant. Pro clarius orant. scilicet tribus oraverat. E t tunc potissimom conleremkim
,
quiclara, atque altiori voce Deum precantur. Aiibi esse docel Tertuliiantis, cum oratio comnlen(fawiw'
n

verbum adorare pro simplici orare Tertullianus usur- •^ascendit, niminim vehiculo jejunii sublevaiatN^
pavit, idque etiam in superioribus fecit, non sine me- Tifoc ItpQrtVXTV *U OVpd.*** OtVfltffIfAlttt, OlCVfl .** * r

liomm exemplo. Ncque sane est, cur Adrianus Vale- yivofxivn itpot T * V i r o ^ e t e v , inquit Basilios, homil. oo
sius quemdam Virgilii versum iroroutet, ubi verbum Jejunio, et ipse Tertullianus, libro de Jejuniis, au
adorare eodem sensu occurrit. M U R A T . per jejunium pinguiorem oralionem Deo iro [7' |no,J,

(t) Quam si in pubtico orent ? Yidentur vociferantes luque Chrisliano inter publtcas orationes pnw»
in publico orare, quod esl contra iliud Mattbaei, cap. jejuuiis operauti, pacis cum fralribus qolboscuoi
1
VI. G. PANCIROL. tionem celebravit conferendoe osculum eo i ^ " ®
C A P . X V H L — (g) T i l . Cod. Ambros.: De Osculo. tunc temporis usurpaudum, cum suam arauaae»
(h) Alia jam consuetudo. Aliqui cum jejunant, aut sperat Deo graliorem ct cornmendabiliorem fore»
tempore quadragesimae, peracta oratione nolunt fratres comrounionis christianae beneficio dc jejonanw o^e'
osculari, quos Tertullianus reprehendil. G . P A R C I R O L . ralione fratres etiam non jejunantes ^JJj
— Aliajam consuetudo invaluit. Quae sequuntur emen-
davimus, partim conjectura, partim auctoritate codi- (i) Subtrahunt oscutum pacis. Nihil apud eruditos
cis Agobardi. Damnat Tertuliianus consuetudiiiem, magis vulgatum, quam quod iu publicis P ^ ^ j L g
quae jam tum inler Christianos invaluerat, ut pleri- sacris faciendis, quin imo et in viis, et in ^ " " T
que quibus diebus privato sese afficiebant jeiunio, privatisChrislianise osculo |>acisconsaluurej«q
orationeui cum fralribus babiuro non claudercnt ad concordiam ac paccm inviure soiereal* * ,flW
! 177 LIBER DE ORATIONE. 1178
paciB^quodwtsigo^ nostra celare. Jam enim de abstinentia oscoll
magis conferendo com frairiboa paxest, nisicom agnoscimur jejunantes. Sed et si qua (f) ratio est,
oratio commcndabilior ascendit, u l j p s i de nostra netamen buic pnecepto reus sis (2), potes domt, si
operaiione participes, jam audeant de sua pace (b) forte (3), inter quos latere jejunium in totum non
fratri transigere? Quae oralio cum divortio sancti datur, diflferre pacem. Ubicumque autem alibi ope-
oscuii intcgra (c)? quem Domino ofOcium facientem rationem (4) tuam abscondere potes, debes mcmi-
impedit pax? quale sacrificium est, a quo sine pace nisse (g) praecepti: ita et disciplinae foris, et consue-
receditur (d) ? Quaecumque (e)operatio (1) s i t , non tudini domi satisfacies. Sic ct die Paschac, quo com-
erit potior pnecepti observatione, quo jubemur jeju- monis et qoasi pobiica jejunii rcligio est (/»), me-
LECTIONES V A R i A N T E S .
1) Ita Rig. oratio eod. Ag '..ratioSemf. Leop. (3) Si abest a Seml. et Leop.
2) Praeceptor tusis Seml. Orationem conj. Semt.
COMMENTARIUS
signacuinm oraiionis appellatur a Tertulliano, quod sit, non erit potior observatione prmcepti; hoc sensu :
Christianorum preces, et omnia fere ecclesiastici r i - quamlibet severa aut pcrfecta sit jejunii, vei cujus-
lus sacramenta, bujusmodi pacis signo, veluti s i - B comqoe operationis, qtiam ipsi nobis imperavcri-
gilla quodam fraternitatis concluderentur. A l invalue- mos, austeritas, non erit commendabilior obscrva-
rat apud nonnullos consuetudo, ac opinio, tum oscu- tione praecepti dominici, quo jubemur jejunia nostra
lum fratribus post oratiouem subtrahendum, cum celarc. Nempe qtii ob jejunia privata oscttlo pacis
ipsi jejunium afiquod sua sponte ac privala retigione post celebratam cum fratribus orationem abstine-
observabaut. Pluribus argumentis morem ac senlen- bant, ipsa osculi abdicatione praedicabant se jejti-
tiam illorum improbat Tertullianus, ostendens oratio- nare. Hactenus igitur ^Terlullianus osculi ahstincn-
nem sine oscuio integram non esse : quin tunc ma- tiam superstitiosam jejunantibus esse osteiulit:
pis decere pacem orationi conjungere, cum oratio per primum, quod nulla sit abstinendi ratio; deinde,
jejunium commendabilior ad Deum ascendit. Addit quod osculi refutatione jejunia sua praedicent, quai
etiam, id a praeceplo Domini abhorrere, quo jubemur celari Deus voluit. Adjicit: Sed et si qua raiio ett, ne
iejunia nostra celare; neque vero ii celabant, quos tamen huic prcecepto reus sis, nimirum praeceplo ce-
idcirco abstinere ab osculo apparebat, quod jejuna- landi jejuuii, polet domi, ti forte, inter quot latere ic-
reni. M O R A T . junium tn tolum non datur, differre pacem. Tanla ftiit
(a) Quod est signacuium oraiionis. Id est confirmatio. Patribus caritatis cura, ut plerosque ritus ratione
G. PANCIROL. non bona receptos tolerarent potius quani rigida ccn-
(b) De sua puce fratri transigere? Optent de sua sura vel minimara scissune occasionem pncbercnt;
pace fratri transigere, id est, cum fratre communi- haec erat illo aevo Chrisiianorum ouvxar*€*»tc. Itnque
care? G. P A N C I R O L . — De sua pace fratri transigere? fiugit Tertuilianus ritum, quem supra tollcndum csse
Hoc est: ut fraires cum fratrihus jcjunantibus conve- r doctiit, posse aliqua ratioue defendi: simul et mo-
nire, certique fieri de mutua concordia ac pace pos- dum pnescribit ritus servandi, salvo Domini prxce-
sint. Oscuium enim pacis, ut cum legum peritis lo- pto, nemne ut jejuuantihus liceat, habita cum domc-
quar, tanquam transactio et conveniio eral, oua ab slicis et familiaribus oraiione, osculo pacis abstincrc.
omnibus simultatibus atque odiis se recessisse iratres Sic euim quamvis ob jejunii religioncm oscttlo absti-
teslabantur.MuRAT.—Ut ipsi denostra operatione par- neant, fore ut jejuniutn tamen iniuime prodant, ctijns
licipes, jam audeant de sua pace fratri transigere. L e - conscios habeant nuilos, nisi quos domestica latcre
ctionem istain et Ursini libro restituimus, cum in non possunt. Excusationis istius colorem confirmat
vulgala sensus non esset saiis commodus. Et repe- exemplo jejuuii, quod die Paschac, sic passiouis do-
tenda sunt ea de superioribus : Chrislianae caritatis minicae diein nunciipat, communis et publica rcligio
beneftcio lieri, ut de jejunantis operatione fratres sanxit. Nam quotannis, recurrenle die quo Sponsiis
etiam non jejunantes participent, eoque beneficio af- abiatus cst, Ecclesiae placticral, viduitalis ac ucsola-
fecli, jam audeant transigere cum jejunante, ita ut tionis significatione, osculaudi consuetudincm intcr-
pro commuiiicato jcjunit merito pacis suae christianae initli, absque ulla tamen occultandi jejunii cura;
ratiam mulua pcnsaiione communiceiit. ln Agob. co- cuin inaflectate quisquis id proderet, quod uua cutu
S ice lcgilur : Ul ipsi de nostra operatione participent
quam auderent de sua pace fratri transigendus. nullo
orauibus faciendum haberet. R I G A L T .
(e) Qucecumque ratio sil. Quacumque ratione mo-
sensu. R I G A L T . vearis ad subtrahendum fralri oscuium, alia potif»r
(c) Qnce oratio cum divortio sancli osculi inlegra ? aut melior ralio suadet ut osculeris, quia boc modo
Quasi dicerel: Quam aiiena ab homiue christiano ar- ^ manifestas te, non osculando, jejunare : et jcjunia
rogantia noslraui opcralionem, hoc est, jejunimn, v
jubel Deus celari, Matihoci cap. 6. G . P A N C I R O L .
nobis habemus, et fratres suam sibi pacem hahere (0 Sed et si qua ralio est. Qitaccuinque sil ratio, ut
jubcmus? quod proxime ad divortii formulam acco- jejunantes non oscu)enlur, bujus ritus tu nou sis
dit, Res tuas tibi habeto. Ideoque subnectit: Quce praeceplor, nec inventor; sed id obscrva domi, uhi
oratio cum divortio sancti oscuii integra? Quem Domino domestici sciunt te jejunare, ct inler cos difleras pa-
officium facientem impedit pax. Officium vocat, quod cem in aliud tempus; sed foris omnes osculcris, ne
supra operationein et jejunium. Paceui vero dicil te eo modo jejunare intelligant. G . P A N C I R O L .
oscuium pacis. R I G A L T . (g) Dcbes meminitse prcecepti. Quo jubemur celare
(d) Quale sacrificium est aquosine pacereceditur? jejunium. G . P A N C I R O L .
Sacrificium bic intelligo orationem cum participa- (h) Sic et die Paschce. Tempore Paschae; intel-
tione corporis Christi : cujus clausula et signaculum lijp> enim tempus, qtiod pnrcedil Pasclio, quo omuos
c
fuil o culttni pacis, osculum sanctum. Sequitur in jejunant: merito enim tunc osculamur, quia non cu-
vulgatis cdilionibus, Qucecumque ratio sit. Quod ferri ramus, quod dcpositione osctili prodatur jcjunitim,
poese non videtur, cum paulo post Auctor *±pof*>)o* curo illud omnes observcnt. E l boc esl quod dicit.
>Uv iiifcrat, Sed et si qua ralio est. In vetustissirao co- P A N C — Sicet die Paschce. Pascha hic pro diepassio*
dice legilur, Qucecumque oratio sit, non erit potior nis, scu postreroo die vcneris in quadragesima, qucm
prcccepti obtervatione, menda aperttssima. Unueap- sacrtim in parasccve appellamus, accipiendum esso,
pareat Tertoilianum.scripsisse; Quascumque opcratio jejunii publici tunc serrati mcntio satis ostendit. Ip-
 1179 TERTULUANl
m
rito deponimus osariom (a) nihil curantes de occul- A
9

COMMENTARIUS.
semet Aactor, cap. 10 contra
9 Jadaeot: Pascka, i n - sancto osculum non osurpabatur, quia eommone om-
quit, passio Dotnini est; eoqae sensu aliis locis hanc nibusjejunium erat, neqoe periculum jactanlia im-
adhibet vocem. luque feria sexta in parasceve ab minebat, quod se jejunanlem proderet, qui cum
osculo pacis Cbristiani abstinebant aevo Tertulliani), omnibus jejunabat: ergo lum semper ab osculo absti-
quod et nostris [temporibos in ecclesiastica iiturejia nebatur, com solemne jejunium et.commune erat. Ehs
servatur. ldem testautur antiqoi Riluales, et ratio- verba fuse prolau nen exbibeo. A t vereor at vr
nem hujusmodi consuetudinis praeter alios scriptores doctissimus Tertulliani mentem, et velustum Eccle-
aflert Berno, cap. 7, de rebus ad missam spectanti- siae morem fuerit assecutus. Primo enim S. Ambro-
bus. ln parasceve, ait, ab otculo abttinemus propter sius ac antiquissimae lilurgiue, osculum pacJs in
Judce traditoris exemptum, qui per simulatce pacis Christianorum coetibus usurpatum omnibus jejunii
osculum tradidit Dominum Jesum Chrisium. M U R A T . — diebus, atque ipsa in quadragestma testantur, eice-
Sic et die Paschce quo communis, et quasi publica ptis tantum postremis dicbus. Secundo cum constet,
jejunii religio esl. Hoc ipso argumento probari vide- ad incruentuin sacriiiciuni celebraudum nequc sacer-
tur, sevo Terlulliani, in Africa, integrum, sive soii- dotes, neque populum accedere sine osculo consue-
dum jejunium, commune ac publicum non foisse, visse; et praeterea comperlum sit, muhis jejonfi
nisi dominicae passionis die, eoque die ac jejunio, diebus sacrificium peragi solitum
u ... .: qois non intelli-
omissas fuisse sacrificiorum orationes, omissa pacis B gat, vei ipsis jejunii pubiici diebus oscnlum a Chri
oscula : sed usitalissima certis per rcliquura aunum stianis fuisse usurpalum ? Quale, nupcr Tertulliants
diebus spontanea seu privata et propria cuique pro dixerat, sacrificium est, a quo sine pace recedilurf
sua religione jejunia; solida quidem et in vesperam Cum vero secundum communem Ecclesiae ritmn
usque producta, quibus tamen ad sacrificiorum ora- duobus postremis quadngcsiuicc diebos minime
tiones et pacis oscula convenirent. Praeterea statos sacrificium offerretur, nil mirum, si lunc oscolo
fuisse dics, quibus ad martyrum sepulcra conventus parcerentChrisliani. Ex hoc igitur Terttdliani loco
indicerentur, atque ibi statim abexortu solis, ora- aliter, ut mihi suborta suspicio e s l . Albaspinsos
tionibus, hortameutis, sacrarum lectionum interpre- argumentari debuit. Scilicet aevo TertuNinni, m
tationibus vacantes et jejuni, sed non ultra uonam, africanis sahem ecclesiis, duobtis duntaxat eitremis
perstarent; hora nona, post Eucbaristiam et oscula, qiiadragesimae diebus, jejunium communi ct publica
convcntus et jcjunia solverent. Hae tunc temporis sia- religione fuisse observatum, cum reliquo anni arqoe
liones, haec castrorutn disciplina christianorum. Inte- ipsios etiam quadragcsimae tempore liberum Cbrisiia-
rea vero minime prohibebantur, nec ipsis quidem nis esset jejunio vel operam dare, vel renuntinre.
stationum diebus, privata et spontanca de quibtis Quare quanqnam daremus (quod ccrle affirm^re
dixi jejunia, elsi privala illa soiida essenl atque in non audeo) nil aiiud quam jejunium caussam fuUse,
vesperam contiuua : slationaria veio tantutn in ho- cur iu parasceve, el pervigilio dominicaeresurrecuo-
ram usque nottam sustinerentur, ac prae iliis esscnt nis otcutum pacis omitleretur; nihilominos cum
quasi semi-jejunia. Sed privatim operantium nonnolli nullis aliis anni diebus ex Tertulliani mente jejuniom
opcrationem sive jejunium ante vesperam solvere C publictnn haberetur, osculi omissio ad dnos tautam
rcligioni ducebant; 'ideoque ad Eucharistiam, quae illos quadragesitnae dies restringenda fuiu Verc
hora nona distribuebatur, non accedebaut. Hunc iUque dici ab Albaspiuaeo potuit, Chrislianos iis die-
scrupulum Tertullianus ferri posse ait eadem illa bus, quibus inlegrum ac pleiium |ejuniom indtceba-
9uyx*T<t6Aru, ut jejunium privatum integrumque jeju- tur, ab osculo abstinuisse; sed secundum TertoIIiaoi
itautes, intersint iiihilominus stationum setni-jejuiuis, nicutein addendum fuerat, eos dies iton plures quam
«icccptoque hora nona corpore Domini, de statione duos loto anno fuisse, et reliquis propterea diebus,
quidem una cum cjeteris decedant, sed buccellaui sa- quanquain privau religione jejnnaretur, osculumpacit
cram in vesperam usque, jejunii proprii terminum, fuisse usitatum. Cuin aulein K«re omnibus persuasura
reservent. Sic utrumque salvum fore, et participalio- sit, saitein rjuadragesimale jejunium, veluti ex apo-
nem sacrificii, et executionem oificii. At parum ca- stolica traditione iustitulum, pritnis etiam Ecclesiae
vere videlur periculo, quod summopere vitandum sacculis religiose ab universis Chrislianis fuissc cele-
monuit, ne videlicet huic praecepto rei fiant, quo j u - bratum, neque ab eo sine crimine quemquam absti-
bemur jejunia noslra celare; jam enim accepto cor- nuisse, faciie videar audaci sentcntia Tertullianum
pore Doniini, et reservalo, agnoscuntur jejunantes : interpreuri, atque inconsulto divinare, duobus tao-
nisi dicamus tam promiscui moris fuisse, acceptas tum quadragesittise dicbus jejunia oiim publica foisse.
Eucharistiae partes in ecclesiis manducare, aut rcscr- Verom pro me Tertuiliauus ipse subit, qui in Hon-
yatas domum deferre privatim sumendas, ut eiiamje- tani haeresim delapsus, haec in lib. de Jejttn. advers.
juniis tantum stationariis operati, prout visum sibi psychicos (ita ille Cathoiicos invidiose appellabat),
essei, vel comederenl, vel reservarent. Sane lulius D cap. _t, scripsit : Certe in Evangelio iltos diet jejunm
n « n Q e/tnine'11 . 1— f • _ '11-- J . * - - .'/..'i.niil

fecerit, qui proposilum illud Tertuiiiani rigide con- determinatos putant. (Psychici seu Calhoiici) in quibut
stiinei, devotum Deo obsequium, quale est jejunium ablatus est Sponsus , et hos essejam sotot tegitimos j*
Eucharistia non resolvi. Etenim, ut sanctissimi Pa- juniorum chrittianorum, abolilis legalibus et prophedcis
tres nicaeni profitenlur, non mtiltum accipimus panis velustatibus. Tum peigit dicere : Itaque de ccciero m-
atit vini, sed paululum; ut intelligamus nos id acci- differenler jejnnandum ex arbitrio, non ex imperio nm
pere sanctiftcationi, non satietati; cvx tk i r ^ ^ g v r v , disciptince, pro temporibus et caussis uniascujusjjue. Sic
oHX' CJ'C oyc-ur/xov. Porro extrema illa de slationibus et Apostolos observasse, nutlum atiud imponentes jf-
christianis ad exemplum miliiare obeundis, incon- gum certorum, et in commune omnibus obeundorum je-
siderale admodtim ciunlur apud Isidorum, Orig. juniorum. Eti habes quae Catholicorum, in Africa sal-
V I , neque aptius aut prudentius apud Raba* tem, sententia ac usus tum foret. Nempe duos un*
num. R I G . tum, dominico praeeunte praecepto, dies jejunabant,
(a) Merito deponimut osculum. Albaspinaeus aure- cum sponsus ablatus est, nimirum quando sponsus
lianensis episcopus, lib. I Observ. de vcter. Eccles. Christus in crucem conjectus, et in sepulcro conditos
Rit.,cap. 17, his Tertulliani verbis ductus, in eam fuit qnemadmodum veteres Christiant verba Marci,
sententiam ivit, ut crederel, osculum pacit antiqui- cap. II, et Lucae, cap. V , interpretari solebant. Cae*
tus a Christianis omissum diebus illis, qttibus indi- teris vero diebus jejunia quideni Christiani servabant,
ctum et proimdgaiuiii esset plenum atque iiitegrum sed cx arbitrio, non ex iinperio. Quatnvis cninj11»
jejuuium. S i euim (iia ille raiaocuiatur) die veueris quoque leuiporibus quadragesima ceiebraretut a Cflfi-
 1181 LIBER DE ORATIONE. 118*
lando (f)QTiodcirmornnlbus (a) faciamus. - A d u m , q u o d siatio (e) solvenda sit, aceepto corpore
CAPI3T X I X (b). Domini. Ergo devotum Deo obsequium Eucbaristia
Similitcr (fc) (c) et stitionum diebus non putant resolvit? An magis Deo obligat? Nonne solemnior
plerique sacrificiorum (d) orationibus intervenien- erit statio lua, si et ad aram Dei steteris (f) ? A c -
LECTIONES VARIANTES.
(i) Osculando male legitur Fran. Paris. (2) Similiter SemL
COMMENTARIUS.
stianis, eamque ex Apostolorum traditionc originem orationes dicit, neque orationum sacrificia, sed fa-
babuisse unusquisque pro certo baberet, ut pluribus crificiorum orationes , quia bic agit de jejuniis et
veterum testimoniis ostendere facile foret, nondum Eucbaristia; quae sacrificia maxime celebrantur ora-
tamen integri istius jejunii observatio lege et pracce- tionibus. Ipsae autem orationes sacrificia sunt, ut jam
pto constitula , aut nondum saltem in omnibus E c - nolavimus ad ca quae habentur libello ad Scapulam :
clesiis, invaluerat. Quatuor eliam temporum , alia- v
Sacrificamus, quomodo prcecepit Deus, pura prece. Id
qite jojunia. et nnnnulla disciplinne capita , licet ah ' etiam , lib. III adversus Bfarcionem , ad illud
ipsa Apostolorum traditione manantia, non continne ex Maiachia : Et in omni loco sacrificium nomini meo
in tota Ecclesia Dei reccpta fuere, ncque praecepio offertur et sacrxficium mundum : i Glorice scilicet re-
obligata. Id sensim pcr concilia, Patrumque, ac ro- latio, inquit, et benedictio el taus, et hymni. > Etp.502,
mnnornm pnccipne pontilicum decreta praestitum sncrificium mundum, scilicel simplex oratio de conscien-
_f_._. . *\ f _ __ _. _. • __..____. ?_..__ _ __ _*1__~» _* _ _-_•**«•%-_ -% _M-k • I mtt _*_.
fuit, ita iit qttrejejunia olim e si ngulorum arbitrio ^ P*™, et p. 512, ubi dc figuris sacrificiorum legis
-__. /i/-K<--i. concordi
nendebant,
n A A n A A * / i ; nunc 1.1-iiffis.na et
n n n / « rcligione ai n p v ^ n i n ce-
proecepto / « A - o mosaicae: Significabant\hominem quondampeccatorum,
%

Jebrentur. Iterem auctor **st idem Tcrtullianes, in vcrbo mox Dei cmacntatum, offerre debere munus Deo
eodem lib. de J^jun., cap.13. Calholicos prwter Pa- apud templum orationem scilicet et actionem gratiarum %

scha. et citra illos dies, qnibus ablalus est Sponsus, apud Ecclesiam, pcr Christum Jesum catholicum Patris
jejunesse, non quidcm ex leqe prwcepti, seu eximpe- sacerdotem. Plerisque autem locis aftlictalionum car-
rio, sed ex arbitrio. Qtiamolrem colligere hinc for- uis ct jcjuniorum sacrificia commendat,et libroquidem
lasse possumus, ideo a Tertulliano eorum consuetu- de Patientia hoslias esse ait Domino placatorias.
dinem improbari, qui, dttm jejunarent,,ab osculo pa- Iliud etiain nolandum.lib. de Jejun., jejuuium vocari
cis abhorrebant, ne se jejunio opcram dantes cum $acrificium carnale, R I G .
perictilo modestiac proderent, quando incertum erat (e) Quod slaiio solvenda sit. etc. Nunquam a stalione
an reliqui fratres eodem die jejunarent. Hanc autem chrislianus populus rccedebal, nisi acccplo corpore
osculi omissionem in Paschatc lantum, iisque diebus, Domini, cujus communicalioiie peracla absolveban-
quibus ablalus est Sponsus, videlicet feria sexta in lur prcces et piis conventibus (inis imponebalur. A t
parasceve, et sabbato sancto, admittere ac iaudare a sacra synaxi abstinebant delicaluli quidam, quod
TertuIIianus videtur. M U R A T . sibi viderentur accepto corpore Domini jejuniuin
frangere, in quo custodiendo certe anliquis maxiiua
(a) Quod cum omnibus faciamus. Scilicct jeju- fuil cura atque religio. Quantum autem hi fallcren-
ninm. G . P A N C I R O L . tur, Tcrlullianus hic probare nitiiur, ostendens a cibo*
C A P . X I X . — ( b ) T i l . cod. Ambros: De stationibus. ^ sacrae ntensae non vitiari, sed perfici atque sacrari
(c) Simititer etstationum diebus. Stationcm essecon- Christianorum jcjunia. M U R A T O R I U S .
venttun Christianorum, qui certis diebus fiebantcaus- (f) Nonne solemnior erit slatio tua, siet ad aram Dei
sa orandi, et produccbantur a Catholicis ltsque ad sleteris. Ergo aras habebant tunc tcmporis Christiaui!
nonam, a Monlanistis tisque ad lenebras, diclum est Unde igitur illa geutiiium in ipsos odia et tanquam
in I . de Jejun., cap. 10, n. 9 1 . G . P A N C I R O L . — Sta- advcrsus impios crimina, quod necdcluhra, nec aras
tionum diebus. Qttid stationes fuerinl, amplissime pro- habercnt, ncc sacrificarcnt? Putatis autem, inquit,
ditum ab aliis: itaque paucis contentus ero. ilcrmas, Minutius, nos occnttare quod colimus,si dclubra et aras
lib. III. Pasloris, similit. 4 : Quid est, inquit Pastor. non habemus. Ut Maiachias, cap. I, mensam Domi •
statio ? et dixi: jeiunium. Nihil aliud revera nomi- i;i dixit, quod ibidem allarc dixcrat, ila hic aram d i -
ne stationum eccfesiastici scriplores significabant, cit Septimius, mensam Chrisli. Undc scilicel corpus
quam jejunium a Christiattis celenratum, ita ut stalio- Chrisli sumebalur, panc, vino, sanclis oralionibus in
nes qu.vlibet jejunia interdtim fucrint appellata. Ctim
enim jejtinahant fideles, mane summo in sacras a?,dcs
convenire, ibiqtie perstare ad horam usqne nonatn
P assionis Domini memoriam consccrato. Sic cnim
aulus, I ad Corinthios, X , postquatn dixit, Panem
quem frangimus, participationem et communioncm
solebant, precibus rerumque divinarum contempla- esse corporis Christi quod pro nobis tradi et immo-
tionioperam danies : ttnde jejuniis stationum no- lari voitiit Deus, adjicit, eosqui victimas edunl, par-
men postea adhaesii. Quaestio tarnen inter quos- ticipes fieri altaris. Deindc mouel Corinlhios, ut si
dam eruditos agltaitir, ntim a jcjuniisslaltonesdifTer fortc ipsis apud ethnicos caenantibus atiquid appo-
renl. Equidcm arbrtror dtscriminis aliqntd inlerfuis- D nalur qtiod immolatum idolis fttisse dicatur, parlcm
se tum solum, cum strictae stationis vocabulurn ac- indc sibi ullam ne stimant: etenim non posse men-
eipiebatur. Tunc enim jejunia duntaxat quartne et sae Domini pariicipcs cssc, ct mensx thcnioniorum,
sextae feriae indicabantur, ac propterea stationes ad Qnod pra^ccptum, tncnsrc vocabtrlo gentilitim sacrifi-
horam usque nonam, nt dixinms, perdurabant; jeju- ciis accommodato, mensam Christi apud fidcles arae
nia vero in vesperam osque producebantur. Incer- instar esse significat: et Judaeos quidein, qui secundum
tum porro, nom boc ioco Tertullianus quaelibet je- carnem sapiant, sacrificiis suis participes iieri lanlura
junia significare velit, an ea tantutn quae mercurii ac allaris, Qvv«trrnptov, hostia scilicet flammisconsumpta;
veneris diebus celebrabantur. In posteriorem sen- Chrislianos autcm participes fieri 0u#;«c, ipsius sacri-
tentiam ego facilius concederem. M O R A T O R I U S . ficii, ^nempe corporis Christi. Atqtie hic Scptimius
(d) Sacrifidorum orationibus. Dic, haeretice, quid noster acceptam a Christiano buccellam, participatio-
per haec verba inteiligatur? Quid aliud vis esse sa- nem esse ait sacrificii.Quin et ipseChristianus ara Do-
crificii orationes, quam missam, quam impiedamnas ? mini censetur, imbuenda quidem sanguine,sed Christi.
E x b i s verbis notandom est, omnes qui missae(ea Idcmque ille nostcr fldeles arcens spectaculis et cir-
latine est sacrificium) intereranl, solitos fuisse su- co, a i t : Vis autem etsanguinis aliquid? habes Christi.
tnere sacram Eucbaristiam, etquia statim ea sumpta Denique et Chrysosiomus auditores suos quasi Christi
discedebantjdco nec missneeo die interessevolebant, ipsitis verbiscompcllans: Ei AlfA&Ttc l-xiQ»fuit,?riin, ^
oe stationem solverent. ld Tertttllianus reprehendit. T^V T-»v ci.ol&tv fitajM* r_iv odbyw p 6 v o ) , a i ) * T3 Oxniotcr»
VkxUKQi.—SacriftiiQrumQratiQnibus. Non simplicitcr lipm xi ipw T§ «V*? w i *lf**Ti. R i c — Sotemnior erit
1185 TERTULUAM
ceplo (a) corpore Domioi, et reservato, utrumque s a l - A
vuro est, et participatio sacrificii, et executio ofticii.
S i sufio de miliuri exemplo nomcn accipit(nam
et militia Dei sumus, 11 Cor. X , 4 ; I Tim. 1,18) uli-
que nuila (£>) laetitia, sive tristitia obveniens castris,
sUtiones militura rescindit. Nam laetitia libentius,
tristitia sollicitius administrabit discipiinam.
CAPUT X X (c)(\).
De habitu (d) vero donuxat foeminarum» (e) va-
rietas observationis effecit (2), post sanclissiraum
Apostolura, nos vel maxime nullius loci homines,
impudenter retracure: nist quod non impudenter,
si secondum Apostolum retractemus. De modestia
LECTIONES V A R I A N T E S .
IIM
quidem cultus et ornatas, aperta prescriptio est
etiam Petri, cobibentis eodem ore,quia eodemetspi*
ritu, quo Pauius, et vestium gloriam, et aori soper-
biam, et criniom (3) ienonem operosiutem (fl.
CAPUT X X I (g) (4).
Sed qoid (h) (5) promiscue obscrvetur per Eccleshs,
qoasi incertum id retracundom est velarine debeaot
virgines, an non. Qui euim virginibus indolgeot eapi-
tis (t) immooiutem, hoc niti videntur qood Aposto-
ios non virgines (j) nominatiro, sed molieres desi*
goaveril velandas esse; nec sexum, ot diceret foemi-
nas, sed gradom sexus, dicendo mulieres ( I Cor. XI,
5 ) . Nam si sexum nominasset, foeminas diceodo, tb*

1 Cap. XV atias.
Efflcit Bigal. pari$. Venet. Semt. Leop.
A Q lenomnam inquitSetnt.
B

COMMENTARIUS
statio. Stalio pro jejunio aliquando sumitur, quoniam
(4) Cap. XVI atias.
(5) Sed qood Seml. Leop.

minae ad orationem accedentes induere debebant,

statio nulla sine jejunio: fiebant autera sUtiones seu agenduiu sibi TertuIIianus censet. A d hoc autcn» i«-
frequentes ad ecclesiam concursus dieb. veneris et ciutum se ait, qtiod pro diversiiate locorum varitii
roercurii, in quibus erant s u t u u jejunia. Frivola esset vestiom foeminarum usus, ideoque se de hujus-
autem est dubiutio Magdeburgensium, qoi de jejunio modiargumento scribere veile, quod praecipoe tan-
MonUnisUrum id accipi dicunt, Kcet enim ad vespe- quam noilius loci bomo, videlicet nolli locorum con-
ram usqtie producerentur hnec staiionum jejunia, n i - suetudini faveus, rein rcquissime perlractare poterat.
liil tamen h&reticis illis conducit; Palres quippe i l - At impudentia videbitur de hoc iterum agere, post-
lud inter Monuni errores uon numerant. L E P R . — quara Paoius apostolus aperte egit i n I ad Timoiheum,
Ad aram Dei steteris. Alludens ad sUtiones utilur cap. II. Se Uiuen impudeiitem non existimat,
proprio sacrorum verbo. SUre ad aram dicitur de- cum post Aposiohim quidem, sed secundum Aposio-
dicatumanimal victiman paticns. Virgiiius, II. Georg.: lum, boc est secundum Apostoli nientem in eodem
Et cornu ductus slabit sacer hircus ad aram. argumenlo versetur. M U R A T O R I U S . — De habit* vero
Hircus.... duntaxat fceminarum. Hacc reperiuntur iu velustts-
E t Martial: simo exempiari, neque spernenda sunt. Post ilia
Vite nnceos rosastabat morttoros ad aras vero : Pcr Ecclesias quas, sequitur in eodem
. ^ (Marf.,cpto.24,/.viL) exemplari, absque uila dtstinciione, Disposita «/«•
lnde et i l l u d : Q sUitas ut et proprias operas ptures et necessariores, etc,
Rode, caper, vitem, Umen binc com stabls ad aram, quae habentur lib. 1 dc Cultu foera. R I G A L T .
In tua quod spargi cornua possit, erit. Rio.
(a) Accepto corpore Domini et reservalo. Et boc (f) Crinium tenonem operositatem. In Ambrosuno
eroditis comperlissimum cst, veteres christianae reli- couice legitur criminum lenonem morositatem. Al in
gionis cultores inlerdum consuevissc corpus Cbristi eo codice qtio usus est Rigaltius, quique in ba?c rer-
a sacerdote acccptum deferrc sccunt, ut domi ac in ba desinit, habetur et crinium tenonem oporotitaum.
privalis precibusmanducarent: quae consuetudo a con- Quae leclio mihi libenlius probatur, ut significetur ae
ciliis postea sublata fuit.llocigitur omisso, alia potius dauinetur immodicum foemiitarum studiuin in critii-
consideranda occurrunl. Scilicet ex boc Terlulliani bus componendis et iu ciiicinnos cducaodis, uude vi-
loco reccntionimquorumdam haereticorum sentcnlia ri Unquaro a lenouibussollicilaii ad concupiscenliam
refellilur, qui corpus Domini post sacra peracta con- rapiantur. Hujusmodi atilem lectioni cotisonat apo-
servare nefas putant. Verum quod ntiuc in eaiholica stolus utcrque a Terttiiliano laudatus. Petrus in Ep.
Ecclesia prasUtur anliquilus etiam factum, non baec I, cap. 111, ita dc mulieribus scribit: Qturrm tton
solum Tertuiliani vcrba, sed Cyprianus aliique ve- sit extrinsecus capitlatura, aut circumdatio auri, aut
ttistissimi scriptores aperlissime probant, qtiorttm indumenti vestimentorum cultus. Paulus vero iu L ad
testimonia ab aliis prolata repetere supcrflutun foret. Tiinoliieum, c. I I : Similiter, inquii, ct mulicretink**
Secundo cum hic unitis corporis accepti mentionera bitu ornato, cum verecundia et sobrietate ornanteste, d
TertuIIianus faciat, et unttm corpus domum deferri, non in tortit crinibusaut auro, aut margaritit vdvetu
ac rescrvari consuevisse inteMigamus, discere pos- pretiosa. Ubi crininm factam mentionem vides. mvs.
sumus, sat olim fuisseChristiams, si Ceristi corpore j> CAP. X X I — (g) TiU Cod. Mtirat. De virginibut.
vescerentur; alqtic hunc usum ab Ecclesia catholica (h) Sed quid promrscwe.Vestes et oroaroeJita fcemma-
servatum,et sexcenlis aliis veterum documeutis con- rum modestiam spirare debere, certissimum ex Apo-
firmatum, maic a nuperis bacreticis improbari. stoli praecepto dixerat. Nunc vclariiiedebeantvirgin«i
MURATORIUS.
au non, Unquam res incerU, perlraciandum ai/.xrani
(b) Nulla laititia, sive tristitia. Sive iactum quid, enim qui virgines iu tempio atque in sacris conveii
sive triste nuntietur, inililes stationem, ubi praesident, tibus iion velaus ferebant; alii vcro iis quoque, ut
non deserunt: nec nos milites cbristiani, sive fuerit reliquis mulieribus, velutn esse necessariuni, nioo^'
dies laclus, sivejejunii et afflictionis, nostras statio-
tiae caussa et aposloiici prcecepti auctoritate, sepue-
nes dcseremus. E l hic noUndum est, sutiones Chris-
banl. M U R A T O R I U S .
tianornm a sUtionibus militum d i c i ; cum enim m i - 1
lites Christi simus, mulu a militibus mutuamur. (i) Capitis immunitatem.Qoi virginibus ' " ^ ^ ^
G. PANCIROL. pitis nudilatem.atqueimmuniUlem a velamine.
CAP.XX.—(c) Tit.Cod.Ainb.iDe habitufoeminarum. (j) Apostolusnon virgines nominalim, eic> I*
(d) Qtiac scquuntur ad baec verba : per Eccle-
sias, quas. pritnus e vetuslissimo exeraplari r

adjecit Rigaltius, Muratorius vero ea omnia quae ad OLM it»pwl*o • Sunt Apostoli verba m l aa .^ "»J e
I D l

finetn usque bbri leguntur. EDD. X I , n. 5, quae ita exhibenlur a vulgato ^l

(e) Dehabituvcro, etc. De vestibos etiam quas fo> oostro: Omnis mutier orans, vel prophetani nonr
w
11S5 LIBEB DE ORATIONE. IIM
solute deflnisset de omni muliere. Aut cum unum A tulat (disiinguii autem utramque speciem suis voca-
gradum sexiis nominat, alium tacendo seccrnit. Po- bulis designans) ubi non distinguit, dum utramque
tuit enim, inquiunt, aut et virgines nominare specia- non nominat, nullam vult differentiaro intelligi. Quid
liter aut compendio generaliter foeminas. quod graeco sermone, quo littcras Apostolus fecit,
usui est mulieres vocare lam (c) foeminas, id est
CAPUTXXII(I).
) » * t ? x * ( , quam '0i}X«7*c. Igitnr si pro sexus nomine
Qui ita concedunt, recogitare debent de statu vo- vocabulum istud frcquentatur, quod est interpreta-
cabuli ipsius, quid est muiier a prirais quidem lit- tione pro eo, quod cst foemina, sexura nominavit,
teris sanctorum commentariorum; nam inveniunt dicens >v**7x*. In sexu autem et virgo contingitur.
sexus ^esse nomen, non gradum sexus. Siquidera E- Sed ct manifesta pronunliatio est : Omnis, inquit,
vam (a) nondum virum experlam Deus mulierem et mulier adorans, et prophelant intecto capite dedecorat
feeminam (Gen., II, 23.) cognominavit: foeminam, qua caput suum (I Cor., X I , 5 ). Quid est omni$ mulierf
sexus generaliter, mulierem, qua gradus sexus spe- nisi oronis aetatis, omnis ordinis, omnis conditionisf
ciaUter. Iiaque jam tunc innopta adhuc Eva roulieris Nihil roulierisexcipii, dicendo omnis; sicut (d) nec
vocabulo fuit, commune id vocabuium et virgini fac- vir nec velandi; proinde enim omnis vir (Ibid), i n -
ium est. Nec roirum, si Apostolus eodem ulique spiri- B quit. Sicut ergo in masculino sexu sub viri nomine
tu actus, quocum omnis Scriptura divina, tum (2) et etiam investis velari vetatur, ita et in foerainino sub no-
illa Genesis digesta est, eadem voce usus est mulie- roine mulieris etiam virgo velari jubetur. iEqualiter
remponendo; quae exemplo Evae innuptae et virgini in utroque sexu minor aetas majoris sequalur disci-
eompetat. Caelera denique non sonant, nam et hoc plinara : aut velentur et virgines masculi, si non ve-
ipso, quod virgines non nominavit, sicut alio (b) in lantur et virgines foeminae, qui nec isti nominatim
loco, ubi de nubendo docet, satis praedicat de om- tenentur. Aliud sit vir et investis, si aliud est muiier
ni muliere, et dc loto sexu dietum, nec distinctum et virgo. Nempe propter Angelos (Ibid.) ait velari o-
esse inter virginem, omnino non nomiqat* Qui enira portere, quod Angeli propter filias bominum desci-
alibi distinguere meminit, ubi scilicet differentia pos- verunta Deo. Quis ergo contendat, solas raulieres,
LECTIONES VARIANTES.
(t)Cap. XVII ed. Leop. (2) Divinitdtom Murat. nullo sensu.
COMMENTARIUS.
capite, deturpat caput suum: unum enim est ac si de- experta y w * , muiier appellatur. Igitnr per hoc voca-
calvetur. Qui conlendebant, virginibus ncquaquam bulura non gradus sexus. seu nuplarum ordo signiii-
pracceptum fuisse, ut velatae in templo orarent, ex i p - catur, sed generaliter foemineus sexus : atque adeo
sis Aposteli verbis tale argumentum conflabant: Si C tura virgines, tum nuptae ab Apostolo jubentur velari.
Apostolus hoc praccipere in animum induxisset, vora- MURAT.
bulo yuv^, ouod mulier latine sonat, non fuisset usus, (b) Sic alio in loco. Eamdem Epistolam I ad Cor.,
nam y\nr\ ue nuptis tantuui fceminis usurpari solet. cap. VII, 11.34, innuit, ubi ita loquitur Paulus: Muiier
Potius 6 U c c * dixisset, quo noraine fteminas omnes, innupta, ei virgo, cogitat quce Domini sunt, ut sit
tum nuptas, tum innuptasGraecisigniflcant; autaddi- sancta corpore et spiritu. Quce vero nupta est9 coaitat
disset ^ ^ 5 £ * a u « , quoque, id esl virgines. Ergo non quce sunt mundi, quomodo placeat viro. S i , inquit Ter-
totuin sexum, sed gradura ct partem foeminci sexus, tullianus, inuuptas a nupiis distinguere voluisset
mulicres videlicet nuptas, eo in loco Apostolus signi- Apostolus, velari mulieres jubens, eas aliquo distin-
ficavit.Quin ipse eadem in Epislola ad Cor., oap. V I , xissct vocabulo, quemadmodum fecit, ubi revera i l -
virgines a mulieribus distinxit, inquiens : ^ ( ^ « 1 las distingucre voluit. Apparet igitur, tum nuptas,
ik ri y w i x * i n «tpObQt, divisa est mulier, et virgo. Non lum innuptas uno mulieris, scu yvmx&t nomine fuisse
bic autem solum, sed et in iib. de veiandis Virginibus, cnmprehensas, quando eas Paulus distinguere noluit.
qucm poslca conscripsit in scliola Monlani, simile Eadera ratione respondet idem Tertuilianus in lib.
sibi arguinentum Tertullianus objecit. Inquit ibi, cap. de vet. Virgin., cap. 5 . M U R A T .
4 : Opponitur nobis% nutlam mentionem virginum ab A- (c) Quam fceminas. Id est potius quam foeminas.
postoto factam, ubi de veiamine prcefinit, sed tantum Est elegans in hebraeo sermone diceudi formula, et
mutieres nominatas : cum si volutssel et virgines tegi, aliis in locis a Tertuiliano usurpata. M U R A T .
de virginibus quoque cum mulieribus pronunliasset (d) Sicut nec vir, nec velandi. Apostolus in laudata
quomodo illic. inquit, ubi de nuptiis tractatf auid obser- u Epistola I ad Cor., a p . X I , n. 4. Omnis, inquit, vir
vandum sit etiam de virginibus, declarat. Itaque non orans aut prophetans velato capite, deturpat caput
contineri eas lege velandi capitis, ut non nomtnatas in suum. Itifra vero addit; Vir quidem non debet velare
hac lege; imo ex hoc revelari, quia non jubenlur, quaz caput suum. Cuicuinque igitur viro, quando orat,
nec nominantur. MURAT. turpe esse velari ait Paulus, et onmem virum nomi-
CAP.XXIL—(a),£»om nondumvirum expertam,e\c.Vi nans, omnes cujuscumque ordinis, aetatis et condi-
osicndaiTeriullianus,nomine>w«'xoc nuptas acinnup- tionis masculos iutelligit.Igitur sub nomine omnis mu-
tas foeminas significari, eGenesis cap. II, v. 3 3 , exem- lieris foeminas omncs, tuin virgiues, tum nuplas ac
plum profert; ibi enim de EvaloquensDeus: A V T * , in- viduas compleciitur. Caeterum, quin haec verba sint in
quiiint L X X Interpretes, y u v i , Brt U TOU codice noslro vitiata, nemo dubitabit. Fortasse restitui
a v > 3 ; d&rf.f l/r.fdri. Scilicet : ipsa vocabitur mutier% poierunt, aut saltem iis lux aliqua affulgebit, si quod
quia de viro suo sumpta est, ut alibi aptissime inler- lile in lib. de vel. Virgin., cap. 8, refert, nos quoquc
pretatur idein Terlullianus, versionera T&* L X X se- referamus. Apostotus nOmnis, inquit,muiier.sQuid est
cutus. Vulgatus autera iuterpres habet: qum vocabitur omnis ? nisi omnis generis, omnis ordinis, omnis condi-
virago, quoniam de viro sumpia est. Supra etiara dixe- tionis, omnis dignitalis, ornnis cetatis? Siquidem omne,
rat diviuus Scriptor : jEdificavit Dominus Deus co- tolum est, et iniegrnm, et nuila sui parte defectum.
»tamm quam tuterat de Adam, inmutierem, €« ywLtxot. Pars autem mulieris et virgo est. Mque et de viro non
UtroLique Eva, quanquam adbuc virgo ueque virom velando omnis, inquit. Ecce duo diversa nomina, vir c|
1185 TERTULUANI IIU
cepio (o)corpore Domioi, et rcscnato, utromque sal-A quidem culius et ornatos, aperta praescriptio est
vuro est, et participatio sacrificii, et executio oflicii. etiam Petri, cohibentis eodem ore,quia eodemet spi-
Si sUfio de miiiuri exemplo nomcn accipit(nam ritu, qoo Paulus, et vestium gloriam, et auri super-
et mititia Dei tumut, II Cor. X , 4 ; I Tim. 1,18) uti- biara, et crinium (3) lenonem operosiUlem (J).
que nulla (b) laetitia, sive tristitia obveniens castris, CAPUT XXI (g) (4).
sUtiones militum rescindit. Nam laetitia libentius, Sed quid (h) (5) promiscue obscrvetur per Ecclesias,
tristitia sollicitius administrahit disciplinam. quasi incertum id retracUndum est velarine debeanl
CAPUT X X (e)(\). virgines, an non. Qui enira virginibus indolgeot capt-
De habitu (d) vero dunuxat foeminarum, (e) va- tis (t) imraoniUlem, hoc niti videntor qood Aposto-
rietas obsemtionis effecit(2), post sanctissimum los non virgines (;) norainatira, sed molieres desi-
Apostolum, nos vei maxime nullius loci homines, gnaverit velandas esse; nec sexom, ot diceret faerai-
impodenter retracure: nisi quod non irapudenter, nas, sed gradom sexus, dicendo mutieres ( I Cor. X I ,
si secondum Apostolum retractemus. De modestia 5 ) . Nam si sexum nominasset, foeminas dicendo, ab^
LECTJONES VARIANTES.
I) Can. XValias. B f 4) Cap. XVI atias.
5) Efficit Bigat. paris. Venet. Semt. Leop (5) Sed qood Seml. Leop.
3) An lenomnam inquitSemi.
COMMEOTARIUS
statio. Statio pro jejunio aliquando suroitur, quoniam minae ad orationem accedentes induere debebant,
statio nulla sine jejunio: fiebant autem sUtiones seu apenduro sibi Teriullianos censet. A d hoc autcm i n -
frequentes ad ccclesiam concursos dieb. veneris et ciUtum se ait, qtiod pro diversitate locorum varius
roercurii, in quibus erant s u t u u jejunia. Frivola essel vestium foeminarum usus, tdeooue se de hujus-
aulero est dubiutio Magdeburgensium, qui de jejunio modi arguroento scribere veile, quod praecipue tan-
MonUnisUrum id accipi dicunt, Kcet enim ad vespe- quam nuilius loci horoo, videlicet nulli locorura con-
raro usque producerentur ha?c staiionum jejunia, n i - suetudini favens, rem a?quissime pertraclare poterat.
hil tamen hiereticis illis conducit; Patres quippe i l - At impudentia videbilur de hoc iterum agere, post-
lud inter Monuni errores non uumerant. L E P R . — quam Paulus apostolus aperte egit iu I ad Timolheuin,
Ad aram Dei sleteris. Alludens ad sUtiones utitur cap. II. Se Umen impudentem non existimai,
proprio sacrorum verbo. Stare ad aram dicitur de- cum post Aposlolttm quidetn, sed secundum Aposio-
dicatumanimal victimaft paticns. Virgilius, II. Georg.: lum, hoc est secundum Apostoli menlem in eodetn
Et cornu ductus sUbit sacer hircus ad aram. argumento verselur. M U R A T O R I U S . — De habitu vero
Hircus.... duntaxat fcenunarum. Haec reperiuntur in vetustis-
E t Martial: simo exemplari, neque spernenda stint. Post illa
Vite nnceos rosastabat rooritoros ad aras vero : Pcr Ecclesias quas, sequitur in eodetn
(Mart-epig.M, L\VL) exemplari, absque uila dtstinctione, Disposita uten*
lnde et i l l u d : sititas ut et proprias operas plures etnecessariores, e t c ,
Rode, caper, vitem, Umen binc cum stabis ad aram, quae habentur lib. I de Cultu foem. R I G A L T .
In tua quod spargi cornua possit, erit. Rio.
(a) Accepto corpore Domini et reservato. Et hoc
eroditis compertissimum cst, veteres christianae reli- J f) Crinium lenonem operositatem. In Ambrosiano
ice legitur criminum tenonem morositatem. At in
gionis cultores interdum consuevissc corpus Cbristi eo codice quo usus cst Rigallius, quique in haec ver-
a sacerdote acccplum defcrre sccum, ut domi ac in ba desinit, liabetur et crinium lenonem oporositatem.
pri valis precibus manducareni: qux consuetudo a con- Quae lectio mihi libenlius probatur, ut signiflcetur ac
ciliis postea sublau fuil.llocigilur omisso, alia polius dauineiur immodicum foeminarum studttitn in crini-
cousideranda occurrunt. Scilicet ex hoc Tertulliani bus componendis et iu cinciunos educandis, iinde v i -
loco reccnliorum quorumdam haereticorum senlcnlia ri Unquam a Ienouibus sollicitati ad coiicupiscentiam
refellitur, qui corpus Domini post sacra peracta con- rapiantur. Hujusmodi autem lcclioni cousonat apo-
servare nelas puiant. Verum quod nimc in catholica stolus utcrque a TerttiHiauo laudatus. Petrus in E p .
Ecclesia pracsUtur antiquilus etiam faclum, non haec I, cap. III, ita dc muiieribus scribit: Quarum non
solum Tertulliani vcrba, sed Cyprianus aliique ve- sii extrinsecus capillatura, aut circumdatio auri, aut
tustissimi scriptores apertissime probant, quorum indumenti vestimenlorum cultus. Paulus vero in l . ad
testimonia ab aliis prolata repetere supcrfluum foret. Tiinotheum, c. I I : Similiter inquit, ct muiieres in ha-
f

Secundo cum hic unius corporis accepti mcntionem bilu ornato, cum verecundia et sobrietaie ornantet se, et
Tertullianus faciat, ct unum corpus domum deferri, non in tortis crinibusaut auro aut margaritis vel vette
%

ac rescrvari consucvisse intclligamus, discere pos- preiiosa. Ubi crinittm factam raentionem vides. M U R .
sumus, sat olim fuisseChristiams, si Ceristi corpore T\ C A P . XXI.—(g) TiU CodMurat. De virginibus.
vescerentur; alquc hunc usum ab Ecclesia catholica (Ii) Sedquid promiscue.\es\es et ornamenu foemina-
servatum,et sexcentis aliis veterum docuineutis coti- rum modestiatn spirare debere, certissimum ex A p o -
firmatuin, maie a nuperis bacreticis improbari. stoii praecepto dixerat. Nunc vclariiiedebeantvirgines,
MURATORIUS. an non, Unquam res incerU, periractandum aii. Eraut
(b) Nulla laititia, sive tristitia. Sive laetum qoid, enim qui virgines in lcmplo atque in sacris convcti
sive triste nuntictur, milites stalionem, ubi praestdent, tibus iion velatas ferebant; alii vcro iis quoquc, ut
non deserunt: ncc nos milites cbristiani, sive fuerit reliquis mulieribus, velum esse necessarium, modes-
dies lactus, sive jejunii et afflictionis, nostras statio- tiae caussa et aposlolici praecepti auctoritate, seulie-
nes deseremus. Et hic noUndura est, sutiones Chris- bant. M U R A T O R I U S .
tianorum a sutionibus mililum d i c i ; cura enim m i -
lites Christi simus, mulu a militibus mutuamur. (i) Capitis immunilatem.Qui virginibus indulgent ca-
G. PANCIROL. pitis nuditatein,atqueimmuniutem a velamine. M c a .
CAP.XX.—(c) Tii.Cod.kxnb.iDehabimfomunarum. (j) Apottotus non virginee nominalim, etc n&r* &
(d) Quac scquuntur ad hsec verba : per Eccle- yvvh mpow/iopwn, r\ vpo?v}TivovrA o x * T * x « X ( r » r « TiJ x « -
sias, quas. primus e vetustissimo cxemplari p*>^ K*T*t»xwn T T V x c f * X 4 v I*UTT5C ' hi ytp i m x * i rb
adjecit Rigaltius, Muratorius vero ea omnia quae ad T$ livpwbn: Sunt Aoostoli verba i n l ad Cor.,cap.
finem usque libri leguntur. E D D . X I , n. 5, quae' ita exhibentur a vuigato interprete
(e) Dehabituvcro etc. De vestibus etiam quas fce- nostro; Omnit mutier orans vet prophtians non veiato
t
t
«185 LIBEB DE ORATIONE. IIM
soiute definisset de omni muliere. Aut cum unura A tulat (disiinguii autem utramqne speciem suis voca-
gradum sexiis nominat, aiium tacendo seccrnit. Po- bulis desiguans) ubi non distinguit, dum utramque
tuit enim, inquiunt, aut et virgines nominare specia- non nominat, nullam vuit differenliam intelligi. Quid
liter aul compendio generaliter foeininas. quod graeco sermone, quo litteras Apostolus fecit,
usui est mulieres vocare lam (c) foeminas, id est
CAPUTXXII(I).
>w*7x*c, quam '0>jX«7*c. Igitur si pro sexus nomine
Qui ita concedunt, recogitare debent de slatu vo- vocabulum istud frequentatur, quod esl interpreta-
cabuli ipsius, quid est muiiera prirais quidem l i l - tione pro eo, quod est foemina, sexum nominavit,
teris sanctorum commentariorum; nam inveniunt dicens >w*7x*. In sexu autem et virgo contingitur.
sexos ^esse nomen, non gradum sexus. Siquidem E- Sed ct manifesta pronunliatio est : Omnis, inquit,
vam (a) nondum virum expertam Deus mulierem et mutier adorans, et propkelans intecto capite dedecorat
fceminam (Gm.,11,23.) cognominavit: foeminam, qua caput suum (I Cor., X I , 5 ). Quid est omnis mulier,
aexus generaliter, mulierem, qua gradus sexus spe- nisi omnis aetatis, omnis ordinis, omnis conditionisf
riaUter. Iiaqoe jam tunc innupta adhuc Eva mulieris Nihil mulierisexcipii, dicendo omnis; sicut (d) nec
vocabulo fuit, comraone id vocabuiura et virgini fac- vir nec velandi; proinde enim omnis vir (Ibid,), i n -
tom est. Nec roirom, si Apostolos eodem utique spiri- B quit. Sicut ergo in masculino sexu sub viri nomine
tu actus, quocum omnis Scriptura divina, tum (2) et etiam investis velari vetatur, ita et in foeminino sub no-
illa Genesis digesla est, eadem voce usus est mulie- roine mulieris etiara virgo velari jubetur. iEqualiter
rem ponendo; quae exemplo Evae innuptae et virgini in utroque sexu minor aetas majoris seqoator disci-
competat. Caetera denique non sonant, nam et hoc piinaro : aot velentur et virgines raasculi, si non ve-
ipso, quod virgines non nominavit, sicut alio (b) in lantur et virgines foeminae, qui nec isti nominatim
loco, ubi de nubendo docet, satis praedicat de om- tenentur. Aliud sit vir et investis, si aliud est roulier
ni muliere, et dc toto sexu dictum, nec distinctum etvirgo. Nempe propter Angetos (Ibid.) ait velari o-
esse inter virginem, omnino non nominat* Qui eniin portere, quod Angeli propter filias boroinum desci-
alibi distinguere meminit, ubi scilicet differeniia pos- verunt a Deo. Quis ergo contendat, solas rauiieres,
LECTIONES VARIANTES.
(t) Cap. XVII ed. Leop. (2) Divinitatom Murat. nulto sensu.
COMMENTABIUS.
capite, deturpat caput suum: unum enim est ac si de- experta ?w*, mutier appellalur. Igitnr per hoc voca-
calteiur. Qui contendebaiit, virginibus ncquaquam biilura non gradus sexus, seu nupiarum ordo signifi-
pracceptum fuisse, ut velatae in templo orarent, ex i p - catur, sed generaliter foemineiis sexus : atque adeo
sis Apostoli verbis lale argumentum conflabant: Si C tura virgines, tum nuptaeab Apostolo jubentur velari.
Apostolus hoc praccipere in animum induxisset, vora- MURAT.
bulo >uv>i, ouod mutier iatine sonat, non fuisset ustis, (b) Sicalio in loco. Eamdem Epistolam 1 ad Cor.,
natn yvH de nuptis tantum fceminis usurpari solet, cap. VII, n. 34, innuit, ubi ita loquitur Paulus: Mulier
Potius 6iXuA dixisset, quo nomine fceminas omnes, innupta, et virgo, cogitat quce Domini sunt, ut sit
tumnuptas, tum innuptasGraecisipnificant; autaddi- sancla corpore et spiritu. Quce vero nupta est, cotntat
dissel ictfp9iv9u«, quoque, id esl virgines. Ergo non quce sunt mundi, quomodo placeat viro. S i , inquit Ter-
tolura sexum, sed gradura ct partcm foeminci sexus, tullianus, innuptas a nupiis dislinguere voluisset
mulieres videlicet nuptas, eo in loco Apostoltis signi- Apostolus, velari mulieres jubens, eas aliquo distin-
ficavit.Quin ipse eadem in Epistola ad Cor., cap. V I , xissct vocabulo, quemadmodum fecii, ubi revera i l -
virgines a mulieribus distinxit, inquiens: juiju^frn las distingucre voluit. Apparel igitur, tum noptas,
ik ri ywi **# ti <x*.fMvo<, divisa est mulier, et virgo. Non lum innuptas uno mulieris, seu >wx#xdc nomine fuisse
bic autcm solum, sed et in iib. de vclandis Virginibus, cnmprehensas, quando eas Paulus distinguere noluit.
qucm postca conscripsit in scliola Montani, simile Eadem ratione respondet idera Tertuliianus in lib.
sibi arguinenlum Tertullianus objecit. inquit ibi, cap. de vel. Virgin., cap. 5. M U R A T .
4 : Opponitur nobis, nultam mentionem virginum ab A- (c) Quam fceminas. ld est polius qtiara foeminas.
vostolo faclam, ubi de velamine prcefinit, sed tantum Est elegans in hebrao sermone dicendi formula, et
mulieres nominatus: cum si votuisset et virgines tegi, aliis in locis a Tertulliano usurpata. M U R A T .

hac lege; imo ex hoc revelari, quia non jubenlur, quce
nec nominantur. M U R A T .
CAP.XXII.—(a).Evam nondumvirum expertam,elc.JJl
esicndatTertuliianuSjnomineywoe/xoc nuptas acinnup-
tas foeminas significari, eGenesis cap. II, v. 23, exetn-
pium profert; ibi enirode EvaloquensDeus: *vr*, i n -
qtiitint L X X Interpretes , x M i r f r a i yw^, 6rt U TOD
av>); divrf.c iHfOy. Scilicet : ipsa vocabilur mulier,
quia de viro suo sumpta est, ul alibi aptissiroe inter-
prctattir idem Terlullianus, versionem T 6 V L X X se-
cutus. Vulgatus autem inlerpres habet: quce vocabitur
virago, quoniam de viro sumpta est. Stipra etiam dixe-
rat diviuus Scriptor: jEdificavit Dominus Deus co-
stam, quam tuterat de Adam, upmulierem, c#c ywa#xa.
Utrobique Eva, quanquam adbuc virgo neque virum
caput suum. Cuicumque igitur viro, quando orat,
turpe esse velari ait Paulus, et omnem virum noroi-
nans, omties cujusctiroque ordinis, aetatis et condi-
tionis masculos intelligit. Igitur sub noroine omnii mu-
lieris foeminas omncs, tutn virgiues, tum nuptas ac
viduas compleciitur. Caeterum, quin haec verba sinl in
codicc noslro vitiata, nemo dubiiabit. Fortasse restitui
potcrunt, aut saltem iislux aiiqua affulgebit, si quod
lile in lib. de vet. Virgin., cap. 8, refert, nos quoquc
referamus. Apostolus nOmnis, inquit,muiier.sQuid est
omnis ? nisi omnis generis, onmis ordinis, omnis condi*
tionis, omnis dignitalis, ornnis estatis? Siquidem omne,
totum est, et integrum, et nutla sui parte defectum.
Pars autem muUeris et virgo est. Mque et de viro non
velando omnis, inquit. Ecce duo diversa nomina, vir c|
 1187 TEftTCLLlANr «89
id esi nuptas jam, et virgioitati (a) defunctas con- A (I Cor. XI, 6), et tirgini perinde. laqnrbis ergo
9

cupisccntiae, nisi si non licet et virgines specie prac- nna conditio capitis depulatnr, una et diseiplina ca~
stare, et amatores invcnire? Imo videmusquod (b) non pitis exigilur, etiam ad eas virgines,qoas puentia de»
virgines solas concupierint, cum dicat Scriptura pr fendit; a primo enim foemina nominata esu Sic deni-
lia$ hominum (Gen., VI. 2.), quia potuil uxores bo- que el israel (e)observat. Sed si non (f) observaret,
minum nominasse, vel foeminas iiidifferenler. Etiam noslra lex ampliata atque suppleta defenderet sibi
quod ait, Et accepemnt sibi in uxores (Ibid.) in eofacit adjeclionem.Virginibus quoque injiciens veiamentum
quod accipiuntur in uxores, quae vacanl scilicel. De excusetur. Nunc aetas, (g) quae sexum suum ignorat ,
non vacantibus autera aliter enuntiasset. Itaque (c) simplicitaiis priviiegium teneat. Nam et Eva et Adant,
vacant tam viduilale quam ct virginitale : adeo ubi eis couligit sapere, texuerunt (h) statim quod
sexuro nominando, generaliler filias et species in ge- agnoverant. Certe in quibus poeritia mutavit, sient
nere commiscuit. Item cura (d) dicit naturara ipsara naturac, ita et discipiinae debet aetas esse munincsu
docere, foerainas veiandas essc, quae capilluin pro Nam et membris ct ofliciis mulieribus resignaoUir*
tegumento et ornamento muiieribus assignarit; non- Nulia virgo est, ex quo potest nubere, quoniam aeias
ne idem legumentura et idem honor capitis virgini- jara in ea uupsit suo viro, id est tempori ; sed au>
bus quoque adscriptus est ? Si niutieri lurpe est radi, B qua (i) se Deo voviu Jani et crinem (;) exinde trans*»
COMMENTARHJS.
mulier. Omnis utcrque. Duce tegcs obnoxice invicem (e) Nunc cetas, quce sexmn suum ignorat. Hinc patet,
lunc velandi, inde nudandi. Igitur si eo quod dictum pueliis, quae nondum rationis usom attigerant, hv-
sit omnis vir, commune est nomen viri etiam nondum lecto capite procedere iicuisse. Simplicitatis primle-
viri, mascxdi investis : commune autem cum sit nomengium Terlulliatitis appellat. Verum in iis quae a d
secundum naturam, communis est et iex non vetandiadolescentiam creverant, cum natura mularelur,
ejus, qui inter viros virao est. ctc. M U R A T . rautari quoque disciplinam decebat. Vide ipsum, c i -
(a) Ei virginitati defunctas concupiscenlice. Hic mihi talo cap. 11 de vel. Virg. M U R A T .
verbuin aliquod desiderari videlur, cujusmodi esse (h) Tcxuerunt. Lego texerunt, ut Gen. cap. IH, n. 7«
ignes excitare, aut quid simile, ut sit sensus : Num MURAT.
nupue tantura ac virginilato carentes angelorum (i) Sed atiqua se Deo vovit. Et ab ipsis Ecclcsi»
liomiuumque concupiscentiam accendere possuut? mcunabulis virgines fuisse, quae suam virginilatem
neque virginibus licet forma corporis cxceliere, sibi- Christo dicarent, cum e nonnuliis Tertulliaui locis
que amalores invenire ? M U R A T . iu raemorato lib. de vei. Virg., tum ex hoc capite
(b) imo videmus. Imo, iuquit Tertullianus, Angeii ostcndi cvidenter potest, ut subeat mirari quorum-
virgines polius quam nuptas concupiisse videntur, dam aut in re aperta caecitatem, aut in improbanda
siquidera Scriptura teslante, cap. VI G e n . , n . 2 : Vi re tot sacculorura usu probala audaciam ; negant
dentes filii Dei filias hominum quod essent pulchrce, „ enim hunc morem aut in antiquis Christianorum E c
acceperunt sibi uxores ex omnibus quas etegerant. Igiiur ^ clcsii»
ciesiis viguisse, aut inaut
viffiiissn. recentioribus A « C A l^nHon/inm
esse laudandum.
in racpniinrihnc
non uxores hominum, non foeminae indifferenlcr a At hic legimus, atiquas se deovovere, sanctumque boc
filiis Dei, sive ah Angelis, ut Terlullianus interpreia- iiistitutum Dei gratia exerceri. Infra ait: Nupsisti
tur (quam solide non quaero) expetiue fuerunt, scd Christo, illi carnem tuam tradidisti. Age pro mariti tui
virgines, etquae vacabant, hoc est nonduiii conjugatae. (scilicet Christi) disciplina. Si nuptas atienas vetari
Quamobrem ita legendus mibi videtur Tertulliani jubet Christus, suas utique mutto magis. His adde qoae
locus : Imo videmus quod virgines solas concupierint. doclissimus Pamelius habet, praefai. in eumdem l i b .
Infra eliam uxores pro uxorem legendum esse, nemo de Virg. vel. Ego in argumenlo satis explorato aliis
neget. Huuc eumdem Genesis locura a Tertulliano veterum testimoniis parco. M U R A T .
tractatum videas in memorato libro de vel. Virgin., (j) Crinem exinde transfigurat. Ubi virgines casli-
cap. 7. M U R A T . tatem dicaverant, crinem transfigurasse diximas»
(c) Itaque vacant. Id e s t : illae dicuntur vacarc, Neque, ut arbitror, hoc nomine comas tonderi Ter-
qu.T. aut virgines, aut viduae sunl. M U R A T . tullianus signiflcat; auctor enim ipsemet est, virgi-
fd) Item cum dicit, elc. In eodem cap. X I Ep. I nibus quoque turpe esse tonderi. Si mulieri, iuquit,
adCor., n. 14 : Ipsa natura, inquit Aposlolus, docet turpeest radi, el virgini perinde. Idem repetit in lib.
vos, quod vir quidem si comam nuiriat, ignominia est de vel. Virg., cap. 7. Me quidem non fugit nonnuliis
Uii. Mutier vero si comam nutriat, gloria est quo- in regionibus a sacratis virginibus crinem deponi
niam capilli pro velamine ei dali sunt. Igilur cum vir« consuevisse, . ac .praecipue. in Syria et iEgypto,
w w - . . uti
ginibus quoque capilli pro velamine ne a natura sint Hteronymus, in epist. 48. ad Sabinianum , aliaque
dati, velo et ipsae uti debent. M U R A T . ^ monumenta testantur. Sed hujusmodi consuetudinera
(e) Sicdeniqueetlsraetobservat. Judaeis eiiamfoemi- in Africa tribus sallem prioribus Ecclesiae saeculis
nis in usufuisse, ut velato capite incederent,idera obtinuisse, nusquam invenio. Censeo itaque nii aliud
Tertullianus aiibi testatur, nempe cap. 4, libri de hic inlelligi, nisi modestam criniura compositionem,
Cor. raililis, cujus haec sunt verba : Apud Judaos tam quam virgines lum servare incipiebant, cum se C l i r i -
solemne est fceminis eorwn velamen capitis, ut inde no*slo dicabant. Et quidem anliquittis usitatum fuit ut
scantur. Tum addit exemplum Rebeccae adhuc vir- crine soluio ac libero virgines incederent. Simul ac
ginis, quae veiata ad sponsum profecta est, et Su- atitem conjugio sese obligabant, comae iilis coactae et .
sannae, quae cum judicio sisteretur, operta erat vela- compositae eranl, ut jam in malronarum graviuiem
mine pro raore caelerarum mulierum hebraearum. transirent. Quse igitur divino sponso nubebant, par
Similia repetil in lib. de vel. Virg.,cap. 11. Rabbi erat ut crine composito, compresso ac transfiguraio
etiam Nathan, in Aruch, veii cujusdam fmtns mentio- proderent se Deo nuptas, omnemque habitum ad m « -
nem facit, quo fceminarum capita oblegi solebant. M U R A T . tieres converlendo, hoc estmatronalibusse vestibus i n -
(f) Sed si non observaret. Quanquam virginibus duendo, matronis sive mulieribus noptis accensercn-
judauis velandi capitis consuetudo non esset, nihilo- tur. Reiiquae vero virgines in spem saecularium n u -
minus in lege Chrislianorum servandus foret hujus- ptiarum educatae, vix pueritiam transgressae vertunt
modi ritus; nam in Novo Testamento veteres leges capiltum, et acu tasciviore comam sibi inserunt, crini*
et ampliatae el suppletae sunt M U R A T . bus a fronte divisA$ aperum professw nmiieritatem, HaeC
t
 L l B E R DE ORAtlONE.
figurai, et omoem habitum ad.mulierea convertit. A nuptas alienas velari jubet, suaa ulique"multo magis.
Totum ergo (a) asseveret, et lotum virginis praestet: Sed non (e) putet institutione unusquisque anteces-
quod propler Deum abscondit, piane obumbret. In- soris commovendam. Moiti (f)(\) alienaeconsuetudini
terest nostra, quod Dei graiia exerceat, solius Dei prudentiam suam, et constantiam ejus addicunt, ne
conscientis commendare,ne quoda Deosperamus, ab compcllantur velari. Certe voluntarias (g) probi-
bomine compensemus. Quid denudas (b) ante Deum beri non oportet, quae se etiam virgines negare non
quod ante bomines legis! Yerecundior eris in publi- possunt, contenlae abuti iu fama suae conscieutiae
co quamin Ecclesia? Si Dei gratia cst etaccepi$ii9quid apud Deum securitate. De illis (h) tamen quae spou-
giorxaris, inquil, quasi non acceperis( \ Cor., IV, 7)? sis dicantur, constanter super meum moduium pro-
Quid alias oslentatione tui judicas? an alias gloria nuntiare contestarique possum, velandas ex ea die
tua ad bonum inviias? Atqui c l ipsa periclilaris amit- csse, qua ad primum viri corpus osculo et dextera
terc, si gloriaris; et alias ad eadem pericula cogis. cxpaverint. Omnia enim iu his praenupserunt, et
Facile eligiiur, quod affeciione gloriae assumilur.Ve- aetas pcr maturitatem, ct caro per aetatem, et sphri-
larcvirgo, si virgo es; debes enim erubescere. S i tus per conscientiam, et pudor per osculi experi-
virgo es, plures ocuios pati noli. Nemo miretuiv in g roenturo, et spes per exspectationem, el mens per
tuam faciem; nemo mendacium tuom sentiat. Be- voiuntatem. Sattsque nobis exemplo Rebeeca est
ne (c) meniiris nuptam, si caput veles. Imo (d) men- (Qen. X X X I V , 65), quae sponso demon&trato, tan-
%

liri non videris; nupsisti enim Chrislo, iili carnem tum notilia ejus nubendo veiata est.
tuam tradidisti. Age pro marili lui disciplina. S i
L E C T i O N E S VARIANTES.
(i) Depravalum esse hunc locum jam Muratorius iniel- multae. A. Neander emendavit: Iostitutionem unusquisque.
texit, nec satis resUtui, si scriberetur : uaiuscujusque et
COMMENTARIUS.
sunt Tertulliani ipsius verba in cap. 12 de vel. Virg. quod a sacris virginibus nuplias simulari dixisset:
A l cum cap. II dicat: Adspice nuptam iltam luam vir nam revera Christo nupsere, illique suum corpus d i -
ginem et animam exspectatione, et carnem transfigura- cavcre, ideoque ad inslar nuptarum velatocapite d i -
tione, nescio an huic ioco tcnebras addat, an illa ver- vinis officiis interesse debebant. Eadem hahet cap.
ba hinc sint corrigenda. S i quis crinem tranfigurare 16, de Virg. velandis. Adimpte, inquit, habitum mu-
hic sumere velit pro mernorata virginum lascivia in lieris, ut statum virginitatis serves. Mentire aliquid ex
componendis, interserendis, ac divicjendis crinibus, his, quce intus suntt ut soti Deo exhibeas veritalem.
oslendat in hnc periodo Terlullianum de virginibus Quanquam non menliris nuptam; nupsisli enim Christo9
Deo dicalis non loqui. M U R A T . illi tradidisli carnem tuam, sponsasti maturiiatem
(a) Totum crgo asseveret. Verum de virginibus sa tuam. Incede secundum sponsi iui voluntatem. Christus
cris hic agi, magis per ista persuadeor: sensus enim C est* (lui ct olicnas sponsas, et maritatas velari jubet
c s t : Si ex quo virginitatem Deo dicavit, crinium H utiqne multo magis suas. Quare nullus dubilo, quin
centiam comprimere, et gravitalem in /vestibus prae Tertullianus bic de virginibus, non omnibus, scd
se ferre virgo debet, cur poslea inlccto capite in sa- Christo tantum dicatis loquatur ab iis verbis : Sed
cris hominum conventibus conspiciendam se praebet? atiqua se Deo vovit, usque ad sequentia ; Sed non pu-
Omnino igitur ostendat se Christo nuptam , et totam tet. M U R A T .
sacrac virginis modesliam servet, plene obumbrando (e) Scd non putet. Lalere mendum in his verbis
virgineuro caput, quod propter Deum abscondit. seutio, sed reparare non audeo. Fortasse legendum
MURAT. uniuscujusque. Sensus autem est; non esse virginum,
(b) Quid denudas ante Deum t En quod Tertuliiano quae antccesserunt, consuetudinem pro ratione addu-
miniroe ferendum videbatur. Sacratae Chrislo virgi- cendam. M U R A T .
nes non secus ac matronae velato capite in publico
(f) Multi aiience consueludini. Et bic verba corrupta
procedebant, in ecclesia vero nequaquatn. Ab oslen-
cxistimo. Legcre mailem multce. Inquit auiem, com-
lalionis culpa iromunes non credit has virgines Ter-
plures virgines, ue in templo^velari compeilerenlur,
luliianus, quae veluli gloriabunda?, se a divina gratia
praecedentium virginum oonsueludine sese Uieri, sa-
ad continenliae votutti clectas, in reliquarum virgi-
lis se prudentes arbitratae, si quod iilae constanter fe-
num conspectu jaclare propriam virtutem videban-
cerunt, et ipsae facerent, M U R A T .
lur. Cumque id a se fieri quaedam rtisponderent, ut
exemplo suo alias ad sacrum virginitatis votum inci- j \ (g) Certe voluntarias.
r
c m
.e
.. •Ita v<.
UTi
t ego interprelarer.
«y Velari
u
tarent, ue hoc quidem ambitionis periculo carere «<»n»nas nupms saeculi, aut Christi addictas, omniito
TcrtuUianos ait. M U R A T necessarium est. At qux virginitatem voluntariam
(c) Bene mentiris nuptam. Exploratum est, cunclas coiunt, donec maritum sibi comparcnt, his prorsus
mulieres nuptas, ut Apostolo oblemperareiit, tum inlerdicenda non est capilis nuditas, sed (moneudae
in publicis locis, lum in sacris aedibus velo capita ob- tantum ut meliora disciplinae consilia ampleciantur,
duxisse. Proinde hoc nuptarum indicium erat. Cum quamvis se virgines interdum mentiantur. Mendo*
virgines ^acrae pro nuptis Christo haberi vellent, sum codicem explicare per solas conjecturas cogi-
iisdetn vestibus, ornatibus et velamenlis in publico mur. MURAT.
utebantur, quibus matronae ac nupta? mundo; in Ec- (h) De illis tamen. Nihiloroinus, qpae virgines vo-
clesia vero velum ad earum differenliain deponebant. luntariae dicuntur, adltuc velaudas esse, Tertuilianus
Inquit igitur Tertullianus : Nemo nuretur in tuam /a- arbitratur exeo d i c , quo viris despousae fuerunl, se-
ciemy nemo mendacium tuum sentiat. Scilicet menda- quc ad futuras ntiptias parare cceperunt. Has a vere
cium appellat, pium utique, se fingere nuptas, cum nuptis nihii differre coutendit. Siroilia habet cap. i l
adhuc virgines essent. S i et in Ecclesia velo usae fuis- de Virg. vel. Sponsalia vero a Christianis datoosculo
sent virgines, nemo eas a nuptis distinxisset; et bene et dextera conjuncta peragi solita diximus. Caelerum
solum se nuptas mentiri polerant virgines, s i caput ubi- quas in islo capile afferunmr compendiose, ea fusius
que velassent. M U R A T . postea ab ipso Tertuiiiano pertractala fuerc ui saepe
(d) Imo mentiri non videris. Se corrigit Tertollianus,meroorato Ubro de Virgiuibus velandis. M U R A T .
!I9! TERTULLIANl
C A P D T XXIII ( a ) ( l ) . A oramus tantom, sed et deprecamnr , et satisfacimas
De genu quoque ponendo varietatem observationis Deo Domino nostro. De temporibos orationis n i b i l
patitur orntio per pauculos quosdam, qui sabbato (b) omnino praescriplum est, nisi plane omni in tempo-
abstinent genibus. Quae dissensio cum maxime apnd re (g) et loco orare.
Ecclesias caussam dicat, Dominus dabit gratiam CAPUT X X I V (h) (1).
snam, ut aut cedant, aut sine aliorum scandalo sen- Sed quomodo omni ioco (I. Tim., I, 2), com p r o b i -
tentia sua ulnntur. Nos vero, sicut accepimus, solo beamor in pobiico? O m o i , inquil, loco, quem oppor-
(c) die dominico Resurrectionis non ab isto tantum, tonitas, auteliam necessitas importarei. Non enint
sed omui anxielatis (d) habilii, et oflicia cavere debe- conlra praeceptum reputalur ab Apostolis factom, q u i
mus, differentes eliam negotia, ne quem diabolo lo- in carcere audientibus costodiis orabant et canebant
cum demus. Tantumdem et spatio Pentecostes, quae Deo, apud (i) Pattlum, qui in navi coram omnibus
eadem exuitalionis (e) solemnitatem dispungimur. Eocharistiam fecit.
Caeterum omni die quis dubiiet prosternere se Deo CAPUT X X V 0 ) (3).
vel prima (f) saltem oratione, qua lucem ingredimur ? Detempore vero non erit otiosa extrinsecos obser-
Jejuuiis autem et slatiohibus nulia oralio sine genu, vatio etiam borarom quarumdam. Istarum dico com-
et reliquo humiliutis more, celebranda est. Non enim B munium, quae diu inter spatia sigoant, tertia (*), sex
LECTIONES VARIANTES.
(1) Cap. XVIII ed. Leop. (3) Cap. XX ed. Leop.
(2) Cap. XIX ed.Leop.
COMMENTARIUS.
C A P . X X i n . — ( a ) Tit. cod. Murat.: De genu ponendo. ras, aliique non pauci. M U R A T
(h) Sabbato abstinent genibut. Autiqnissimus est r i - (d) Sed omni anxietatis habitu. Desiderari bic ver-
tos genua flectendi iu oratione. Exempla habemus iu buin abstinere mibi videlur. Cum ftenu flectere, et
lib. I Regum, cap. VIII, n. 54, in Evang. Lucae, cap. jejunare, moestiliam atque pcenitentiamspirarent,do-
X X I I , n . 41, in Act. apost., c. VII, n.oO, et c, X X , minico die, nempe exullalionis die,abstinendumabeo
n. 36, clcap. X X I , n . 5. Quin Eosebius Caesariensis more fuit. M U R A T .
hunc morem Christianorum proprium appeilat, Hist. (e) Quce eadem exuitationis solemnitatem dispungi-
Etdes., iib. V , cap. 5, ubi Cnristianos milites orasse mur. Diximus et in Penlecoste genua non flextsse
ait >ovu 0ivr*c im\ riv >f,v X * T * TO oixt/ov TOI* x ^
taT
Cbrislianos. Nescio an lcgendum : quce eadem exuita-
rfiv tv>x«v idoc: genu in terram usqueflectenlettecun- tionis solemnitas e$t dispungimus. In lib. dc Pulienlia
%

dum consuetudinem Chrislianis in precando propriam. expunxil pro prcestitit usurpatum esla Tcrtulliano; ct
Quidam vero a genu ilectendo sabbato abstkiebant, dispuncla est pro absoluta cap. 5 de Carne Chrisli,; et
cum Ecciesiae reliquae contrarium usum luerentur. In expunget pro perficiet in lib. de Resurr. caruis. In lib.
postcriorum sententia erat Tertullianus, qui idcirco Q etiam adversus Judxos : ltaque, ail, dispungamus or
J ! 1
hujusmodi ritus differentiaui tolli cupit. Et cerlo sub- dinem cccptum hoc esl' abtolvamus.
% '' ->
Igitur tanlumdem
latam arbitror, cum ex antiquis neminem offendam, dispungimus hoc ioco nil aliud signiiicet, quam prec-
qui sabbato genua flecterc prohibeat. Graecis tamen stamus et absolvimus. M U R A T .
recenlioribus eamdem placuisse opinionem, auctor (0 Vel prima saltem oratione. Cclebrcs sont apod
estJoannes Monachus in canonario subjecto libris antiquos IvOimt scu matutincc preces. De iis consule
Morini de Poenit. Ibi haec habentur: T ^ C W « C VM*- Cuiibtitu. apostoi. iib. VIII, cap. 5 4 , Chrysostomum,
T O X U ^ / A X ^ C , x<ti toprkc StviroTiike,**} Jw^ixAy^^ov, 6juefeif bomil. in ps. C I X , c l alibi, ac Basilium , in Regulis
Sk jtoej rk( «ird rov UJtT^a rifdp&c c«c r&t ccy(to* Trivrwv fx^ fusius dispulutis, intcrrog. 37, tit alios omittain. Mua.
ytrj/.hvth tv «7c t\ix*l<.Ommbut autcm sabbalis etdie-
T % (g) Omni in tempore. Alludit ad cap. II Epist. ad
bus dominicis, et dodecahemero similiter et jdiebus a T i m o l h . , uhi inquit Paulus : Volo erao viros orare
%

Paschaie usque ad [estum omnium sanclorum in oratio- in omni loco. At de tempore nullam babet mentio-
nibus genua ftectere non licet. In Juris etiam graeco- nem. M U R A T .
romaui lib. III, ubi de Loca patriarcha, num. 9, ie- C A P . X X I V . — (h) Tit. cod. Murat. DeLoco.
gitur : oi eWorroXcxoi x<tvove$ xoX«t^ovwi TOV i*v rt} T U ^ V T I (i) Apud Paulum. Legendum vidcretur ant aPauio.
#*€6*ro», 4 r% xvpttx^ yovu*)>ivruvT*, ^ vijtrrcuovr*. Apo- Respicit Act. apost. c. X X V I I , n . 35. Pauius enim cum
stolici canones eumpuniunt, qui quovis sabbaio, vel ao- esset in navi, sumens panem gratias egit Deo in coitspe-
t

minico die genu fiectit, vel jejunat. Quanquam grae- clu omnium et cum (rcgi$set,ccepil manducare. M U R A T .
9 t

culus hic fallalur (non enim in Apostolorum canoni (j) Tit. cod. Murat.: De Tempore.
bus quid lale reperiiur), nihilominus palam fit, in n C A P . X X V . — ( k ) T«rlia,sex<a,nona.Tempora,quibas
u
Oricnte multis post Tertuilianum saeculis b u j u s m o d i orationi vacandum esset, alia alii consiitueroni. C o n -
consuctudinem iterum iuvaluisse. M U R A T . titutionum apostolicarum auctor, l.VII,c. 34, sexies
(c) Solo die dominico. In libro quoque de Cor. m i l . quotidie orandum ait, nempe circiter auroram, hora
cadcm affirmantur, veluti e traditionis penu alque tertia, sexla, nona vespere, et circiter gallicinium.
%

aiictorilate accepta. Die, inquit, dominico jejunium Chrysostomus , homilia in psal. C I X , sexies itidem
nefas ducimus, vel de geniculis adorare. Eadem immu* orandum esse docet, sed non eadem borarum d i v i -
nitate a die Pa$.:hcc in Penlecostem ttsque gaudemus.sione utitur. S. Basilius septies in die preces ad Deum
Commuiiis autcin inter Chrislianos tum erat hic ritus; fundendas esse statuit. Clemens vcro Alexandrinus,
quare cum nonnuili ab eo descivissent, ptacuit Pa- Strom. lib. VII, hujusmodi horarum divisionem lau-
tribus conciiii nicaeni primi rem statuere in can. ult., dalquidem, sed alia subdit non contemnenda. iVen-
ne Ecclesiac non eo dissentirent. De intermitienda ge- nulli inquit, certas et definitas horas constituunt pre-
%

nuflcxione tum singulis diebus dotninicis, ttim diebus cationi, ut verbi caussa tertianl, sextam, nonam. At is %

a Paschate ad Pentecostem, mentionem faciunt S. H i - qui est cognitione prcedilus, per totam orat vitam, dum
larius, Prologo in Psalt., S. Hieronymus, cap. 4, per preces suas cum Deo verseri studet. TertuIIianus
contra Luciferianos, auctor Quaesi. ad orthodoxos, autem a l i b i , in iibro nempe de Jejuu., cap. 10, ter-
interopcraS.Juslini,quaesl.ll3, S. Basilius, cap. 17, tiam , sexum et nonam orationi deslinatas repetit,
iib. deSpir. Sanclo, S. Augustinos, epist. 119. Cas- suamque senteutiam iisdem coiifirmat exeroplis. ln
sianus, Germanos ConsUntinopol., Balsamon, Zona* synagoga quoque ter die quolibet precibus dari ope-
1193 U B E f t DE ORATIONE. 1194
ta, nona, quas aolemniores in Seripturis invenire est. A cabitur fides tua. Autquomodo secunduni pnrceptum
Priinus Spirilus sauctus congrcgatis discipulis hora pax huic domui (Luc., X , 5) dices, nisi et eis, qui in
teriia iufusus est (Aci. ap., U, 15). Petrus , qua die doiuosunt, pacem inuluam reddas?
visionemcouimuniiatisooinis in illo vasculo expertus CAPOT XXVII (d) (3).
est, sexta hora ascenderat oraudi gratia in superiora Diligentiores in orando subjungere in orationibus
(Ibid., X , 9). Idem cum Joanne ad nonam in templum (e) Aiieluia solent, et hoc genus psahnos, quorum
adibat, ubi paralyticum sanitati reiormavit suae (ib. 9 (f) clausulis respondeant, qui simul sunt. E l est op-
l i l , 1). Etsi simpliciter se habeant sine uilius obser- timum utiqoe iiistilutum omne, quod proponendo et
vationis praecepto, bonum tamen sit aliquam consti- honorando Deo competit, saturalam (g) orationem
luere praesumptionem, qua et orandi admonilionem veiut optimam bostiam admovcre.
conslringat, et quasi lege ad tale munus extorqueat a C A P U T XXVIII (4).
negotiis interdum , ut quod Danieli qooque legiuius Haec est enim hostia spiritalis, quae pristina sacrifi-
observalum utique ex Israelis discipfina (Dan., VI, 10), cia delevit. Quo mihi, inquit, mullitudinem sacrificio-
ne mioos ter die saltem adoremus, debitores Palris, et rum vetlrorum t Plenus sum haulocaustomatum arie-
Filii, et Spiritus sancti. Exceptis (a) ulique legitimis g tum; et adipem agnorum, et sanguinem taurorum et
t\mnl.«.rk.t\..a HIIM c*%*\r. ._lln> nilm/iiiilinnn <inl\Anlii. i n —
f _
~. —_ __ —. J _ d\. - T — _~ - — . __ T-! - . •
orationibus, quae sine olla admonitione debentur in hircorum nolo. Quis enim requisivil ista de~J manibus
- - •I

gressu iucis et noctis. Sed et cibum non prius sumcre, vestris (Isaice, 1,11)? Quac ergo quaesierit Deus,
et lavacrum non prius adire quam interposita ora- Evangelium docet. Veniet hora, inquit, cum veri ado-
tione, lideles decet. Priora enim habenda sunt spi- ratores adorabunt Patrem in spiritu el veritate (Joan. 9

ritus refrigeria et pabula, quam carnis, etpriora coe- IV, 23). Deus enim spiritus est (Ii Cor., III, 17): et
lestia, qoam lerrena. adoratores itaque tales requirit. Nos sumus veri ado-
C A P U T X X V I (6) (I). ralores, el veri sacerdotes, qui spiriju orantes spirilu
Fratrem domom tuam introgressum ne siue ora- sacrificamus orationem Dei propriam, et accepiabilem
lione dimiseris. V i d i s t i , inquil, fratrem ( c ) , vidisti quam sciiicet requisivit, qnam sibi prospexit. Hanc
D >minum tuum : maxime advenam, ne angeius forte de toto corde (h) devotam, fidepastam, verilale cura-
sit. Sed nec ipse a fratribus exemplis (2) priora fe- tam, iniioceulia integram, castitate mundam, agape
cerit refrigeria lerrena coelesiibus. Statim enim judi- (i) coronalam cum pompa operum bonorum inter
LECTIONES VARIANTES.
(I)Cap.XXI. ed. Leop. (3) Cap. XXII. Leop.
C
(f) Scribend. exceptns. Leop. (4) Cap.XXUI.Uop.
COMMENTARIUS.

ram anctor est, Maimonides, in lib. de Preo. et Bene- psalmis frequens, eamque olim potissinlum in Eccle-
dict. saccrdol., cap 1. IdemqUe et in Ecclesia Dei sia hierosolymitana usurpatam discimus a S. Gregorio,
tcr solitum fieri testator S. Cyprianus, in lib. deOrat. lib. II, epist. 63. M U R A T .
et S. Hieronymos, in epist. ad Laetam ct Demetria- (f) Quorum ctausutis respondeant. Legentium eru-
dcm. MURAT. ditioni facerem injuriam, si post doctissimum sum-
(a) Exceptis utiquetegitimit orationibus. Preces mn tu - meque pium cardiiialem Bonam de autiquissimo psal-
liuas. ac vespertiuas a iege pnesciiptasail. De iis lo- lendi, ac davidicos psalmos aut recitandi, aul cauen-
qoitor Chrysostoinus, boin. 22. in Epist. ad llebr. di usu loqui vellem. Ejus librum de Psaimodia
vide et Cyprianuiii, cap. ult. de Orat., ubi mane et consulat quisquis saturari cunit. Ilic transiens ani-
recedenle sole necetsario orandum ait. M U R A T . roadverto, quam yetustus ille etiam sit ritus, quo
(b) Tit. cod. Mural. : De fratrum digressu. psaimi allcrnis in choro, aiiisque ecclesiasticis sup-
C . \ P . X X V I . — (c) Vidisti, inquit, fratrem. Hicc e plicalionibus recitanltir. M U R A T .
sacris Scripiuris citari videntur : locum vero iunuere g) Saturatam orationem. Sicuti jejuna oratio, alio
v

uescio. Quod patet, respicit ad c. XIII, n. 2, Epist. ad lamen sensu , a Cicerone dicla est, ita et saturata a
H:cbreos,ubi ADoSiolusbospitalit.iteui comineudansait, Terlulliano dicilur, que preces cum recilalione
iiiterdum Angelos Imspitio recipi. Suul cjus verba : Ei psalmorum conjuogit. Haec est optima, h;ec est piu-
hospitalitatem noiite oblivisci, per hanc enim laluerunt D guis hosiia qtiatuadararo divinam perducimus.MuRAT.
f

{ptaeuerunt habeii talii) quidam,Angelis hospitio receptis. C A P . XXVIII.— (h) De lotocorde devolam. Oraiio-
Alludit autem ad Augelos, qui se hospitcs Abrahamo ni, quain hostiam spiritalem appellai, singula (ribuit,
et L"t obtulerunt. Iliuc S. Ambrosius , in hb. de qo\c viclimis carueis conveniebant, nimirum ut de
Abraham, cap. 5 : Qui scis, inquit, an Deum susci- toto corde voveatur Deo, ut sit pasta,curala, integra,
pias, quem hospitem putast Abraham dum peregrinan- muuda, coronata. M U R A T .
tibus defert hospitium, Deum atque Angelosejus suscepit (i) Agape coronatam. Elsi agaparum nomine con-
hospilio. Quamvis et cum hospitem suscipis, Deum sus» vivia ilia fere semper significarisoleant,quae a pnmis
cipis, etc. Ideoi ab eo rcpctitur, lib. II, cap. 21, de christianis in sacro conveutti celebrari solebant in pau-
Olficiis. At in verbis Tertutliani aliquid lortasse desi- perum solatium, in niultue dileciionis commuuionein:
deratur. M U R A T . uiterdum lamen ipsatn Eucharisliain, aique incruen-
(d) Tit. cod. Murat. : De subjungendo psatmo. ttim Sacrilicium ea voce signilicaruiit Palrcs. Neque
C A P . XXVII.—(e) In orationibus Alleluia. Dehujus vero ab agapis olim disjuugebatur Dominici Cor|ioris
vocis anliquitateac repelito usu in precibus sacrisjain et Saiigtiiuis ministralio. Priore sensu intellexisse v i -
alii satis egere, deque illa mentioiiem faciuut S. Au- dclur Terluiliaiitis, iu Apologia, cap. 39 : Coena nos-
gustinus hi psal.CVIetCX. S Ambrosiu^ju Apologia tra, inipiit. de nomine rntiowm sui ostendit. Vocatur
pro Davide, Sozomcuus, lib. VII, c. 15 el 19, S Pau- enim o c y i ^ , id quod ditectio penei Grcecos est. In lib.
l.niis, S. llierOuyiiHis, Lidorus, Sidonitis c l alii. A etiam ad Manyres, cap. 2 , agapen fratrum yocat.
Judaeis ad Christianos iransiil: est euiiii iu davidicis Hiuc auteiu coiistat, post oraiiouem cclcbrari soii-
(Trente-huit.)
TERTVLLIA^I I.
1.95 T£BT(JLUAN1 " IJ96
psalmos et hyranos deducere ad Dei altare dcbcmus A nlhil novit, nisi dehiACtorw» symmM i#*o mortis
omnia (a) nobis a Deo irapetraiuram. itinere vocare, debiles reformare, segros remediare,
CAPUT ULTIMUM (b). daemoniacos expiare claostra carceris aperire, v i n -
t

Quid enimoraiionidesDirUueCveritate venienti ne-
gaviiDcus, quieam exigitTLegimus^etaiidinius^ctcre-
dimus, quanta docuinenuefu^acia^cjijs.Vetusquidem
oratio et ab ignjbus, et a bestiis, et ab ioedia liberabat,
et tamen non a Cbristo acceperat formam. Caeterum
quanto ampiius (c) oratur oratio Christianorum, non
cuia innocentium soiverc. Eadero diluil deiiota . teo-
tationesrepellit, persecutiones exiiuguii, pesiilanimoe
consoialur, raagnaninios obiectat, aerqgrieaaies de-
ducit, fluctus mitigat, latrones obsiupelaclt. aiit p a u -
peres, regit divites, lapsoi erigit, cadentes suspeo-
dit, stantes continet. Oratio murus eat Wef arma e l
t

roris(d) Angelum in mediis ignibus sjstit, nec praleo-
nibus obstruit, nec esurieiiiibusrusiicorum prandium
Iransfert, oullum sensum passionis delegata gratia
avertit; sed patientes, ct senlientes, et dolenlessuf-
ferenlia instruit, virtute ampiiat graliam, ut sciat fi-
des quid a Domino cpusequatur , intelligens quid pro
Dei nomine patiatur. Sed et retro oratio plagas ifro- B
gabat, fundebat hostium exercitus imbrium utilia
f luncis, ad coelum ooo otiosi (4) ore suspicioni, vi-
(f)probibebat. Nunc vero oratio jusiitiae omnem irara
Dei avertit, pro inimicis excubat, pro persequentibus
supplicat. Mirum si aquas coelestes extorquere novit,
qoae potuit et ignes impt*trare? Sola est oratio, quae
Deum vincit. Sed Christus eam nibii mali novit ope-
rari. Omnero i l l i virtutem de bonp cooiulit. luque
tela nostra adversus (() bominem , qni nos undique
observat. Itaque nunquam inermes ineedames. Die
slationis, uocie (y) vigiliae memincrimus. Sob annis
oraiionis signum nostri imperataris cuetodiamue; to-
bam Angeli exspectemos. Oranles erant etiam Angeli
omnes. Orat omnis creatora. Qrani pecodee, ei i c n e ,
elgenua decljnant, ei egredientes de fiUbnlis ac ape-
brantes (i) spirilu suo movere. Sed et avesftunee x -
sorgentes erigunlor ad coelum, et alarumcrueem pro
manibus cxtcnduni, et dicunt aliquid , quod eratio
videalur. Quid ergo amplius de offtcio oraiionis?
Eliam ipse Dominos eravit, cui sjt fcooor et virtus i n
saecula sa_cuiorura.

COMMENTABIUS.

tam fuisse agepen, eom haec oratlonhi corona dica- Angeios malrimonio prtepesitos memorat lib. H , ad
tur. De agapis sublatis di&quistiioae» sobdidi Car- Uxor., cap. uliimo; Angeimm baptismi, lib. de B a p l . ,
minibus anedociis S. Gregorii Nazianzeni. M U R A T . Q cap. 5 ct 6 , et Angelum, cui hominis in otero for-
(a) Omnia nobis impetraturam. Cum superioribus
mandi est cura, nominall. de Anima, c. 37. M U R A T .
(e) Imbrium utilia prohibebat. Qoaado bic menduni
conjungenda erant haec verba. Mempe «reiiouem
bostiam spiriulem deducere ad ttei eiiare deberaus, non lateat, explicare pos_uiiiuis, oraUoneea ineaossa
omnia nobis a Deo impetraluram. M U R A T . fuisse, ne utiles imhres e coelo in hostium arva flue-
rent. M U R A T .
C A P . U L T . — (b) Tit. cod. Mural.: De vi et a/fectu (f) Adversus hominem, etc H;cc cevera de diabolo
orationis. Et affectu. Seribendum reor effectu, ita dicenda erant, qui semper cucuil qucerens quem devo-
enim quae seqountor persuadem. MURAT. ret. Sedquojure hominem TTeituIlianos appellasset?
De ethnicis ergo principihus loqui rnihi videtur
(c) Ceeurumauanto amplius, etc. Vim et cificaciam auctor , qui nihil non curabant, atque observabant,
cbristianae orationis commendaus quorumdam objec- ut Christianorum reipublicae nocerent. M U R A T .
tiones praRvertere videtur, qui miracula per oratio- (g) Nocte vigilice meminerimus. Acium agerem ,
nem fieri non eonspiciebant, qoalia in veteri lege si de vigiliarum in Ecctesia Dei antiquitate maudare
facu accepintos. Respondet igitur, nou ea qoidcm lilleris aliquid vellem. Ad eam tamen luculentius
ipsa prodigia, sed alia non luinora per oratiouem probandam non parum conferct hic Tcrlulliani locus.
Cliristianis praesiari. Legendum quinuno arbitror : Eoruin aulem confidenliam practerire non possum,
Nonroris Angelum dunlaxat, etc. ,s<d etiam patientes, qui vigiiiarura instilutionem ex nccessiute factam ,
etc., ut sit sensus : Non ca Untum Christianorum ac servatam tribus primis Ecclesiae sacculis scribunt;
precibus miracuia impeiraniur, que synagoga impe- D cum enim (aiunt illi) convcnire inlerdiu Christiani
travit; sed aliaetiain majorn, cum longe majuspro- non possent prae paganorum timore, hinc factum est
digiom sitpatienter ferre tormenU, quae sentiuntur , ut noctu convenlum cclcbrarent, vigilantes in ora-
quam a tormentis liberari. Cui inlerpreutioni con- tioue et in laudibusdivinis. At quid evidcntius quam
sentire videntur tom superiora , tura subseqoentia et diurno tcmpore ad Ecclesiam coiissc Chrislianos vel
verba atque exewpla. Utcumque laraen e vitioso ipsis tribtis a Christo uato sxculis! Id salis probant
codice conjicere possimus, certum est a Tertulliano quae de staiionibus brcviter ego, fusius alii, annota-
eximia commemorari prodigia, qoac per CbrisUanos runt. M U R A T .
oranles e coelo impetrabantur. M U R A T . (h) Non otiosi ore. Scribendum est non olioso, aut
(d) xVo/i roris Anaeium. Eum Angelum, qui tres non otiosce. M U R A T .
pueros, veluti roscido imbre perfusos, in fornace (i) Vibrantes. Si quidem ita scripserit TertuIIianus,
servavit, roris Angelum appellat. Eodem scilicet mo- boc verbum explicarcm bac ralione : conantes spi-
do aliis Angelis ab aliqoa re gesu, aul aliquo muncre ritu suo ora ad laudandum Deom alqoe orandum
nomen imposuit. Angelum oraiionis supra nominavii; movere. M U R A T .
MW LIBER D E BAPTISMO. 4198

QUBVTI SEPTIMII FLORENTIS T E R T U L L L 4 N I

DE BAPTISMO
ADVERSUS QUINTILLAM
LIBER,

QTJINTILLA CARTHA6INE H£RESIM CAIANITARUM DISSEMINAVERAT ET NECESSARIAM IN BAPTISMO

AQUAM NON ESSE DOCDERAT. HUNC ERROREM IN HOC TRACTATU TERTULLIANUS ADHUCDUM
CATHOLICUS IMPUGNAT, QUI BIFARIAM DIVISUS E$T : PARS PRIMA AD DOGMA DE NECESSITATB
BT EFFICACIA BAPTISMI SPECTAT, IN ALTERA PARTE PLURES QUJSSTIONES DE BAPTISMO AD
DISCIPLINAM SPECTANTES PERTRACTANTUR.
I. H.
Excellentia aquce Baptismi, cap. I, II, III. An Apo$toii baptizati,W\.
Uateria Bapti$mi et virtus, IV. Quo tempore texBapiismi obtigare cceperit, XUI.
Effeclus Bapti$mi V , V I .
9 S. Pautus an baptizaverit, X I V .
Unctio po$t Baplismum adhiberi con$ueta VII.9 Unila$ Bapti$rm\ X V .
Impositio manuum post Baptismum ejusque signifi- Baplismus sanguinis, XVI.
catio. VUI. BapUsmimini$ter;anmulieribusbaptizareticeat,XVll.
Baplisrai figurce, I X . Bapti$mu$ in qua vitce cetale con(erendu$, XVIII.
Bapti$mu$ Joanni$ an ccete$li$ an lerrenut, X .
9 Baptismi conferendi lempu$ XIX. 9

Necessitas Baptismi ad satutem X I .

9 Disposiliones ad Baplismum X X .
9 SCHRAM.

CAPUT PRIMUM. tam probabilem fidem pcr imperitiara portam (d):

\ atque adeo nuper conversata istic quacdam de Caiana
Felix sacramentum (a) aquac nostrae (b) qua ab- hueresi vipcra (e) venenatissima doctrina sua pleros-
Juti (1) dcliclis pristinse caecitatis, in vilara aeter- que rapuit, imprimis Baptismum destruens. Plane
liam (c) iiberamur. Non erit otiosum digestum secundum naturam : nam fere (2) viperae, et aspides,
istud , instruens tam eos qui cum maxime for- ipsique reguli serpentes arida el inaquosa seclanlur.
xnantur, quam et illos qui simpliciter credidisse con- Sed nos pisciculi secundum I X 8 Y N (f) nostrum Jesum
tenti, non exploratis rationibus traditionum, intenta- Cbrislum in qua nascimur (3), nec aliter quam in
LECTIONES VARIANTES.
juia ablutis Fran.
f i) Quia (3) Nascamur Paris.
(2!) Fera
Ferac alH.
COMMENTARIUS.
CAP.1.—• (a) Felix sacramentum. Caput iiecprimum corde trita deliramenta recoquenlium. E D D . ex eod.
nonaiiud quam pra>(atioQ$l tolius operis. Sacramentum (c) In vitam 03ternam. Baplismi fructus est pecca-
autem esseBaptismum cum nemounquam dubitaverit, torum remissio, qua Deo accepli reddimur, et vitae
paucos duntaxal locos TertuIIiani affereiiius; idque non aeternae parlicipcs. L E P R .
soium ea significatione qua sacramcnlum pro jureju- (d) lnientatam probabilem fidem per imperitiampor-
rando accipilur , quemadmodum dcbet intelligi iliud tant. Frustra Septimii mens quaerilur, nisi verba red-
libri de Coron. milit. cap. XI : Credimus ne humanum JJ dimus, quod facere videmur hac emendatioue: In
smramentum divino superduei licere ? verum eliara tentalum probabitem ftdem per imperiliam portant. Ten-
proprie pro mysterio divino et Ecclesix sacramento , talum dicit, tcnlalionem. Qui simpiiciler credidisse
quale est illud, lib. IV, adv. Marcion. : Nec atibi contenti sunt, non cxpioratis raiionibus traditionum,
eonjunctos ac sacramentum Baptismatis admittere; et per imperitiam portani in lentaliones fidem non sine
iltud libr. de Anima : Securissimi alque tutissimi sa- periculo prouabilem, hoc est, dubio eventu proban-
eramenti. Ut libr. de Vclandis Virg. cap. 2 : Eadem dam. RIG.
iaeacri sacramenta; el infra de Bapt. in cap. 5 : An- (e) De caiana hceresivipera. Ilieronymus, cpist. ad
non et alias sine utlo sacramenio immundi spiritus Oceanum 4 3 : Et consurgit mihi caiana haresis, atque
aquis incubant? Cf. lib. de Idololalr. cap. 6 , adv. olim emorlua vipera contritum caput leval. RIG.— Quce-
M a r c , lib. I , el infra de Baptism. cap. 4, 42, 13. dam de caiana hceresi. De Quintilla loquitur, a qua
E D D . ex Pamelio. haeretici Quintilliani.qui et Pepuziani dicti, uuoniam
(b) Aqua nostrse. Adversus Quintillam necessitatem virus suum Pcpuzae potissimum sparserit. Negabat
aquae in Baptismo negantem nac priina voce Auctor onmino bapiismum antequam ad Montani partes acce-
erumpit, hfcresimquc profligat, postea in Seleucianis deret; nam Monlano addicta iliuin utMontanus adrai-
et Herminiauis redivivam et a u. Philistrio, D. A u - sit. L E P R .
gustino sus deque versam, iterum nihilominus quo- (f) Sed nos piscicuti secundum I X 6 Y N noslrum Je-
fuindam Calvirti assecl.irum cervice gravi et tardo sum Christum. Confer ea qu;e antea de hocsymbolo
«190
aqua permaneiido salvi sumus. Ita QuintiUia mon- A erat (a), optimc norat pisciculos necare, de aqua au-
slrosissima, cui nec integre (1) quidcm docendi jus
LECTIONES VARIANTES.
(1) Integr* Jun.
COMMENTARiUS.
praelibavimus in prxvia D . Lumperi dissertatione, p.
loO.Nunccumpaulo liberiusinaltnm ducereaclaxare
rete animus est, duos praecipuos hujiiscv. syuiboli sen-
sus, unum nempe ad Baptismuiii, ali« ruui vero ad
Eucbarisliamnieiendum, pralticcniitms veterum Pa-
trum, recentiorumque erudilorum facibus, indagare
libet. Ac prima quidem causa cur dicii fuerinl Cliri-
stiani pisciculi secundum I X 6 T N fi. J. C. ab alma
Baptismatis unda dimanal. c Cuin enim, inquit, doc-
lissimus Mamachi, tu Originib. et Antiquitat. chrislia-
nor., lib. I, cap. I , § 6, pag. 54, aqua Baplismi rege-
uerari nos ad novam, spirilaleniquc vitam majorcs
nostri inlelligerent, similiiudinem e piscibus qui in 3
aqua aignuntur, nec vivere sine aqua possunt, duxe-
runt, iisqueomnibus, qtii baplizali christianam Religio-
nem amplexiessenl, indideruntnomen pisctculorum. >
Illud quoque accedebat quod in Evangeliis legerent
fuisse a Christo mscatores Iwminum apostolos appcl-
lalos, comparabmquc sagence Ecciesiam, quae ex
omni genere piscium congregaret. Quapropler Cle-
mens Alexandrinus horlatus Chrisiianos in Pcedagogo
est, utqui aunulos ferrenl, hi piscis figuram in illis
insculptam curarent, ne su;c originis obliv isccrentur :
At Zk U?p*y(ltt V i*rw .. Z 1 X 6 1 2 ( Lib. III PfBda-
)og. edtt. Oxon. pag. 289). liinc idem Theosophus in
Jlieratico ac perelegauti Salvatoris Christi hymno ce-
cinit (ibid. pag. 312):
t
Tfiv ffw^ojtivttv
ixerz ofvo&«
Eo vero facilius inducti fuerunt Christiani veteres ut
lioc symbolo ulereniur,quod, cum, urgente persecuto-
TERTULLIANI 1200
ferens.
liflui Ambrosii verba (in Hex. I. V , c. 6, 7 ) : c Piscis
es ergo, o homo t auui quia piscis es : Simile est reg-
num ccelorum, etc. Sunt ergo boni et mali pisces;
boni servaiituT ad prelium, mali stalim ardent. Bonum
pisccm nec retia involvunl, scd elcvant, nec banius
internecat atque inlerficit, sed preiiosi vulueris per-
fundit sanguine... Noli igiiur,o bone Piscis, Peiri b a -
muin timere : non occidit, sed consecrat... ExsUi
super undas , o homo, quia piscis cs : uon te oppri-
mant sxculi istius fluclus. Si lempestas est, pete
allum; si serenitas, lude in fluctibus; si procella ,
cave a scopuloso littore, ne te in rupem furens aeslus
iilidal. >
Aliera vero remanel piscis symbolici signiflcatio ,
suhlimior forsan et allior, quippe quae ad fasligium
rerumdivinarum, Sacrosanctam nempe Eucharistiam,
attiiigai; inde(|ue secunda exsurgil ciusa cur veleres
Chrislianos se pisccs vocilare juvaret. P6i quemenim
renascebantur, per eum el pa-cebautur. Illud porro
cuique sacra Evangelii instrumenta vci feslina inanu
revolvcuti atlendendum occurrat neccsse est, C h r i -
siuui bis iu ligurain sacramenli paues multiplicasse ,
bisque post rcsurrcciioiicin cibum cum discipulis
sumpsisse, nec ullibi defuisse piscem, veluli alterum
evidentem sacramcuii symbolum. Ni verear ne iu i m -
meiisum crcscal nolula baec fursau longior, haudieiii-
pcrarem quin, favenlenova hac luce, ac prccunte vel
plurimo rerum antiqoarum cxplanatorc, sexcenta
revolvam hinc inde sparsa monumenla, ac praccipue
vasa vitrca, eborca, amea, figlinave olim in usu s a -
crorum accepta, quibus evideuiissimis siguis patet
r> fuisse mauifestam Eucharistix figuram piscem sive
^ unum sivcduplicem, sive mulliplicem. Vix datur in iis
brevium commenlationuqi angustiis locus remit*
teudi leclorcm ad opera in quibus disseminantur
hujusce noslrae sententiae arguinenta ; videlis ergo, si
iubet, aut vacal, Boldetli. Osservaz. sopra i dmiteri f

rum aestu , jam euixc legcnda esset tessera qua scse pag. 51G, 163,208, 198; Asladoni dissert. sopra peece
interse etabethnicissecernerenl, a priniisincuiiahulis XXII; Racoli.Catogeia, lom. X L I , pag. 281; BotUri,
rei christiauae occurrisse vidctur ac forsan ab nsiali- lav. X I X , X X , XXIII. X X X I , X X X V i , X X X V I I , X L
cis neophylis qui Smyrnae vcrsahautur aut Ephesi, in X L I X , L l , L I X , L X V U , LXXXIII, ctc. c l c ; Ciampini.
bac pr.c cicteris xuigmatum , acrostichiduin, arcano- Vetera Monument. in quib. prcecip. Musiv. opera iom. %

rumqoe armiiium feraci rcgione, rcpcrtaest, sive ex II, pag. 20 ; Fortunio Licelo. Hieroglyphica, Patav.
industria, sivc favenle Deo, vox ilia graeca I X 6 T S , 1653, num. 54, pag. 390 ; Monlfauc. Antiquii. expiic.
quam conflatam esse cx inilialihus lilleris appeilatio- III, 71. Deinuiu accresceret haud angre ingens lcsti-
num gnccaruin Jesu Chrisli Ftlii Dei servatorisque
f moiiiormn sylva ex Palribus latinis vei grxcis p r i -
nostri. Iluc autem pcrliiicnt perplura Patrum lcsli- scae iiicdiacve ;vtalis, quos indigilare summaiim suf-
monia, ex quibus iinum pnc omnibus iaudanduni ficial : Clem. Alcx. Strom. lib. III paa. 767, Oxon.;
r

D. Augusl. (Civit. Dei cap. 18, p. 23) : Horum autem Athanas. Qucesl. in. Scrip. sacr. 44 ; Sever. Gabali-
v

grcecorum quinque verborum, quai sunt I H 2 0 T 2 , X P Klan. - Serm. ex metnbran. Vatic. apud Bott. Roma sott.
T02, 6E0T TI02, 2 Q T H P , quod est laline JESUS n tom. 111, pag. 2 0 ; S . Paulin, Eps XIII, edit. rom. paq.
CHRISTUS DEI FILIUS SALYATOR, si primas litte u
397; S. Chrysolog. Serni. 4 7 , 55; Venerab. Bed. i n
ras jungas, erit I X 6 T 2 , id est 1'iSCIS, in quo nominc Joann. X X I , in Luc. X X I V ; Albert. Magu. Cotnm. in
myslice inlelligitnr Cliristus, eo quod in hujus mortali- Joann. XVII; S. Isidor. apud. Albert. Marial. lib. I X ,
tatis abysso velul in aquarum vrofundilatc vivus, hoc c. 4; D. Thom. Comm. in Joann. X X I ; Coniel. a L a -
tsi sine peccato esse poluerit (Cf. eumd. in Ps. L X I V ; pidc in Habac. 1,14, in Ezech. X X I X , 4, X L V U . —
%

de divers. Qucest. L X I , 1, 2, lom. 1, pag. 80, III, 1901; Aiias ilerum, benevole Lector, vclim - remiltaris, ut
Serm. 249, 270, tom. V , imm. 205, § \ Append.; 9 intricatam, his lamen proxime connexatn, de sibyi-
Gregor. Nazianz., Serm. 37, al. 31, initio; S. Optat. lina acroslichide dispulaiiottein aggrcdiamur, jainque
Milevit., adv. Parmen. lib. III, edit. Lugd. 4, p. 351; a te discessurus inonituni volo nuiiiiis esse momenti
Hjeronym. Ep. 7 , ad Chromat., Epist. ad liuf., in quamdam dociissiuii aliunde Gerardi Vossii in boc
Matth. X I V , in Ezechiel. X X I X el X X X V U , in Osee Tertulliani etTatuin myslicam conjectationem, ibideni
IV, in Sophon. I, in Habac. 1; S. Joann. Chrysost., nempe lalere subobscuram elhuicorum in Chrisiianos
Serm. in Andream.; S. Paulin, Ep. 15; S. Eucherii, obtrcciatiouem, quam apprime diluit J . Kortholdi i u
Formul. Spirit. IV, cd. PP. Lugd. 6, 831; S. Pros- commenlalione cui titulus : Paganus obtrectator sive
per, de Promission. part. II, c. 39; S. Greg. Pap. De gentilium calumniis, Lubeck. 1703. E D D .
Hom. 1 1 , in Evang. edit. Venet. tom. V , pag. 183,
} (a) Cui nec integre quidem docendi jus eral. IIoc est,
184). cui ncc sauam quidem et veram doctrinam docendi
Sint coronidis instar veuusla non secus ac pia mcl- jus erat, nedum perveisam, adultcram, liiiTeiicam,
1201 LIBER DE BAPTISMO. 1202
CAPUT II. A ista materia lanLe dignationis meruerit officium? Ut
Seri enim quanta vis e>t perversitalis ad fi- opinor, auctoriias liquidi elementi cxigenda est. At-
dem lnbefaclandam, vel in totum non recipien- quin plurima suppetit, et quidem a primordio. Nam
dnm, ut cx his eam impugnet, cx quibus conslat. unum ex his est qnae ante omnem mundi suggestuin
Nihil adeo esl quod tam obdurel menles hominum , impolita adhuc specie penes Deum quiescebant: ln
quam simplicitas divinorum operum qu.c in aclu v i - primordio, inquit, fecit Deus coetum et terram. Terra
dctur, el magnificentia qiue in eflcelu rcpromittiiur : autem erat invisibitis (4) et incomposita et tenebrce9

ui bic quoque, quoniam laoia simplicitatc sine pom- erant super abyssum, et spiritus Dei (5) (b) super aquas
pa , sine apparalu no\o aliquo, denique sine sumptu ferebatur (Gen. I, 1,2).IIabes, homo, imprimis aetntem
homo iu aqua (I) dcmissns, et inier pauca verba venerari aquarum, quod autiqua substanlia; dehinc
tinctus, non multo vel nihilo mundior resurgit, eo dignationem, quod divini spiritus sedes, gralior scili-
incredibilis existimetur conscculio aeternitatis (a). cet caeleris lunc elementis (c). Nam et tenebrae totae
Mcntior, si non e conliario idolorum solemnia vel adhuc sine cultu siderum informes, et tristis abys-
nrcana, de suggeUu et apparalu, deque sumplu, sus (d), et terra imparata, el coelum rude : solus li-
fidem et aucloritatem sibi exstruunl. Pro! misera in- quor, semper maleria pcrfecta, laela simplex, de suo
crcdnlitas, qiue denegas (2) Deo proprietates suas, pura, dignum vectaculum (6) Deo subjiciebat. Quid
simplicitatem et potestatem. Quid ergo? nonne mi- B (j od exindedispositiomundi modulatricibus quodam-
U

randum et lavacro diiui mortcm ? Alquin co magis modo aquis (7) Deo constitit. Nam, ut firmamentum
crcdcndum, s i , quia mirandum est, idcirco non coeleste suspenderct, in medietale distinctis aquis fe-
crcditur. Qualia cnim decet esse 6pera divina, nisi c i t ; e l , ut tcrram aridam suspenderet (8), segre-
super omnem admirationem ? Nos quoque ipsi inira* galis aquis expcdiit ( Gen., I). Ordinato dehinc
mur, scd quia credimus. Caeterum incredulitas mira- per elemenla mundo ctim incolae darenlur (Prov. 9

tur, non credit. Mirattir enim simplicia quasi vana, VIII), primis aquis prxccpium est animas pro-
magnifica qu.-isi impossibilia. Et &it plane ul putas, ferre. Primus liquor quod vivcret edidit ne mirum
sai> ad utrumque divina prouuntiatio pnccucurrit (3): sit, in Baplismo, si aquae animare (e), nove-
Stulta mundi elegit Deus ut confundat sapienliam ejus runt. Nam ipsius quoque hominig figurandi (9)
(l Cor., I, 27), el Pratdifficilia penes homines, facilia opus, sociantibus aquis absolutum est. De terra ma-
penes Denm (Matth. X I X , 26). Nam si Deus et sapiens teria convenit, non tamen habiiis nisi humecta ct
9

et poteus, quod eliam praetereuutes eum non negant, succida, quam sciiicct ante quarium diem segregaue
mcrilo in advcrsariis sapientiae potcriliaeque, id est in aquae in slalionem suarn, superstite humore, limo
slultiiia et impossibiliiate materias operationis suae temperarant (10). Si exinde universa vel plura pro-
r

e „ - . ; . • . Quoniam
instimit. i\ • ;
virtus .r
omnis ex his . . . . t_ sequar quae Ae
caussam acci- * elementi
_, . .istius
. . auctoritate
. „ . . _ . commemo-
pit, a quibus provocatur. rem, quanla vis ejus aul gratia, quot ingenia, quot
CAPUT m. ofOcia, quantuin insiruinentum mundo ferat; vereor
Hujus memores pronuniiationis, tanquam prae- ne laudes aquie potius, quam Baptismi rationes v i -
scriptionis, nihilominus qnam stultum et impossi- dear congregasse. Licet eo plenins docerem non esse
bile sit aqua reformari tractamus. Quid utiqiic dubitanujum, si materiam, quam in omnibus rebus et
LECTIONES VARIANTES.
(I) Aquam/un.
(_) Denegat alii.
(3) Pr.-ecurrit Paris.
(i) AtH visibilis; cf. adv. Hermogen. c. XXIII.
S
7) A Deo alii.
8) Dispesceret Jun._
(9) Figulandi Bigall.Venet.
(5) D o m i n i Paris. cf. adv. Hermoa. XXIII. (10) Temperant atii.
(6) Vcctabulum ath , quod pnetert Jun. in libro de
COMMENTARIUS.
Sic initio libri U ad Uxorem : Quod si integresapis ; tit, el interdum facit ubi in graeco est6eou; adductus
hoc cst, si verc. Ait igi ur : Quintillae nec integre qui- tamen sum ut lectionem Pamelii rctinerem, quia
u
dem docendi ju< esse, quia scilicet docendi munus vi- Tertullianus, adv. Hermogenem, cap. 3., non anle
rilc essc, et quidera sacerdotale, sicuti et tingere et dixilin Gencsi Deum vocalum fuisse Dominum,
ofTcrre. Prxclare hoc explicnvit libro de Velandis quam perfecto jain orbe homincqiie formato. Non er-
Virginibus. R I G . go legeral spiritus Domini, sed Dei. L A C
CAP. II.— (a) Incredibilis existimetur, etc. Errorhic (c) Gratior sciticet tunc cceteris etementis. Praefert
etiam erat Qiiiuiillae, quae incredibile pulabat, Baptis- aquam aliis clcmenlis, mnxime ut lunc eraut horrida,
mum vitani xlernainconfcrrc.Ob eam caussani de Caia- cavcus nc a philosophaute noiinullo argualur minus
na h;crcsi viperam vocavit, quodabimpiis Caianorum physice asserlum, cum primns fcre omnesigni defe-
doginatis tantisper deflecleret. l i eniin, tit docet ram. Licet Piutarchus paululum ambigut, libellum in-
S. liieronymus, Epist. 43 ad Oceanum, dicere atide- tegrum confccit, cujus lituliis est: An aqua dignior
b:iiit,quaedjmcssc peccata, quae Chrislus sjuiguioissui iguc; tibi pluribus illam aiiteferl, citatque Pindarum,
effusionc lavare non posset, et taiu altas jecissc radiccs otle I , Olymp. xf>wT«v/xf>08»p. L A C
in aiiimis nostris , ut inde evelli nequeant. L E P R . (d) Et tristis abyssus. Ignilain mtindi sedem signat ^
CAP.III.—(\))Spirilu&Dei.Sc Pamelius,etcxpungit nomine abyssi, uou aqmc congeriem, quam minime '
Domini,raltis emendassejuxla ositatiorem phrasinTer- tristcm, sed laetam hic vocat. L A C
tulliani, et textumgrnecum, ethebraicum. Nonme mo- (e) Nemirumsil in baptismo siaquce animare nove*
verent ista, quo mintis alitura abstinerem, ct ex Ter- runt. Animare, hoc est, leternam homini viiam red-
tulliano suffragium ferrem Vulgatse quae Domini ver- dere, qua peccando excideral. R i c
4199 TERTULLIANI 1200
aqua permanendo satvi sumus. Ua QuiniiHia mon- A erat (a), optimc norat pisciculos necare, de aqua au
strosissima, cui nec integre (1) quidem docendi jus ferens.
LEGTIONES VARIANTES.
(1) Integre Jtm.
COMMENTARIUS.
prselibavimus in prxvia D. Lumperi dissertatione, p. liflui Ambrosii verba iin Hex. I. V , c. 6, 7 ) : c Piscis
150. Nunccum paulo liberius in altum ducereac laxare es ergo, o homo I audi quia piscis es : Simile est reg-
rele animus est, duos praecipuos hujusc<*. symboli sen- num cceiorum, etc. Sunt ergo boni et mali pisces ;
sus, unuin nempe ad Bapiismuin, alt. rum vero ad boui servantur ad pretium, mali statim ardent. Bonum
Eucbarisliamnieiendum, pncliiccniibus veterum Pa- pisccm nec rclia involvunt, scd elcvant, nec hanius
trum, recentiorumque erudiloruui facibus, indagare internecat atque interficit, sed pretiosi vulneris per-
libet. Ac prima quidem causa cnr dicti fuerinl Chri- fundit sanguine... Noli iguur,o bone Piscis, Petri h a -
sliani piscicuti secundum I X 8 T N /V. i . C. ab aima muin timere : non occidit, sed consecrat... ExsUi
Baplismatis unda dimanat. c Cuin e n i m , inquit, doc- super undas , o homo, quia piscis cs : non te oppri-
tissimus Mamachi, tu Originib. el Antiquitat. christia- maut sxculi istius fluctus. Si tempcstas est, pete
nor., tib. I, cap. I , § 6, pag. 54, aqua Baplismi rege- altum; si serenitas, lude in fluctibus; si procella ,
uerari nos ad novam, spiritalemquc vitam majorcs cave a scopuloso littore, ne te in rupem furens aestus
nostri inleiligerent, simililudinem e piscibus qui in B illidal. >
aqua gignuntur, nec vivere sine aqua possunl, duxe- Aliera vero remanet piscis symbolici signiflcatio ,
runt,iisqueomnibus, qui baplizali christianamReligio- suhlimior forsan et altior, quippe q u « ad fastigium
nem ampiexiessent, indideruntnomen pisciculornm. > rerumdivinarum, Sacrosanctam nempe Eucharisliam,
Ulud quoque accedcbat quod in Evangeliis legerent atiiiig.il; indeque secunda exsurgil causa cur veleres
fuisse a Christo piscatores hominum apostolos appel- Chrislianos se pisces vocitare juvarel. Pt5i quem enim
lalos, comparatamquc sagence Ecclesiam, quac ex reuascebantur, per eum et pa»cebaulur. illud porro
omni genere piscium congregaret. Quapropter Cle- cuique sacra Evangeiii instrumenta vcl festina mana
mens Alcxandrinus hortalus Chrisliauos in Pcedagogo revolvcnti atleudendum occurrat neccsse est, C h r i -
e s l , ul qui aunulos ferrenl, hi piscis figuram i n illis stum bis in liguram sacramenli paues lnulliplicasse ,
insculptam curarent, nc su;c originis obhviscerenlur : bisque post rcsurrcctioiicni cihum cum discipulis
At Ik t9fp*y(tt V " ' " w v .. Z I X 6 T 2 ( Lib. III Pceda-
f
sumpsisse, nec ullibi dcfuisse piscem, veiuli alierum
gog. edxt. Oxon. pag. 289). Hinc idera Theosophus iu evidentem sacramcuii syniboluin. Ni verear ne iu im-
iiieraiico ac pereleganli Salvatoris Christi hymno ce- mensuni crcscat nolula b;cc forsau longior, haudlejii-
cinit (ibid. pag. 312):
9 pcrarcin quiu, faventenova hac luce, ac pr.ccuule vel
plurimo rerum antiquarum cxplanalore, sexcenta
AXuv» (updiewv revolvara hinc inde sparsa monumenta, ac praccipue
Tflv 9W^9)liyWV
vasa vitrca, eborca, aenea, figliuave oiim in usu sa-
nAafOVc Mui*^,
ixerz dp«*< crorum accepta, quibus evidcuiissimis siguis patet
fuisse manifestam Eucliarisiix flguram piscem sive
unum sivcduplicem,sive muiliplicem. Vix datur in Us
brevium commenlationuoi augusliis locus rcmit*
lendi Icclorcm ad opera in quibus dissemiuantur
Eo vero facilius inducti fuerunt Christiani veteres ut hujiisce nostrac sententiae argumcnla ; videlis ergo, si
Iioc symboLo utereniur,quod, cum, urgente perseculo- lubet, aut vacat, Boldetti. Osservaz. sopra i cinutcri 9

rum aestu , jam enixe legcuda esset tessera qua sese
inler se etab cthnicis secci ncrenl, a primisincuiiabulis
rei christiauae occurrisse vidctur ac forsan ab asiali-
cis neophytis qui Sinyrn.-e vcrsabantur aut Ephesi, in
bac pr.c c;eleris xnigmaium , acroslichidum, arcano-
pag. 510, 163, 208, 198; Asladoni dissert. sopra peece
XXII; Racolt. Calogera, tom. X L I , pag. 281; Bottari,
tav. X I X , X X , XXIII. X X X I , X X X V I , X X X V I I , X L
X L I X , LI, LIX, L X V U , LXXXIII, clc. c t c ; Ciampini.
Velera Monument. in quib. prmip. Musiv. opera lom. 9

rumqoe armitium feraci rcgione, repcrtaest, sive ex II, pag. 26 ; Foriunio Liceto. Hieroglyphica, Patav.
industria, sive favenle Dco, vox illa gracca I X 6 T S , 1653, num. 54, pag. 390 ; Moutfauc Anliquit. explic.
quam conflalam esse cx iuiiialihus iilleris appellaiio- III, 71. Demum accresceret haud a»gre ingens testi-
num gnccarum Jesu Chhsti Fitii Dei servatorisque
9 moiiiormn sylva ex Palribus latinis vel gnecis p r i -
nostri. Iluc autein pcrtincni pcrplura Patrum lcsti- scae mcdiaevc atalis, quos iudigilare siimmatiin suf-
monia, ex quibus ununi pne oinnibus laudanduin ficial : Clem. AIcx. Strom. lib. 111 paa. 787, Oxon.;
r

1). August. (Civit. Dei, cap. 18, p. 23) : Horunt autem Athanas. Qucest. in. Scrip. sacr. 44 ; Sever. Gabali-
grcecorum quinque verborum, quai sunl Ifl_OT2, XP>2-lan. Serm. ex monbran. Vatic. apud Botl. Roma sott.
T 0 2 , 6 E 0 T T I 0 2 , 2QTHP, quod esl tatine JESUS _ tom. III, pag. 2 0 ; S . Paulin, £ p / X U I , erfti. rom. pag.
CHRISTUS DEI FILIUS SALY.lTOR, si primas litie D 397; S. Chrysolog. Serm. 4 7 , 55; Venerab. Bed. tn
ras jungas, erit I X 6 T 2 , id esl PiSClS, in quo nominc Joaitti. X X I , tn Luc. X X I V ; Alberl. Magu. Comm. in
myslice inlelligilnr Clirislus, eo quod in hnjus mortali- Joann. XVII; S. Isidor. apud. Albert. Mariat. tib. I X ,
tatis abysso vetul in aquarum profundilate vhus, hoc c. 4; D. Thoiu. Comm. in Joann. X X I ; Cornel. a L a -
tsl sine peccalo esse polueril (Cf. eumd. in Ps. LXIV; pide tit Habac. 1,14, in Ezcch. X X I X , 4, X L V I L —
y

de divers. Qumst. L X I , 1, 2, tom. 1, pag. 80, III, 1901; Alias ilerum, benevole Lector, vciim remittaris, ut
Serm. 249, 270, tom. V , mmi. 205, § 1, Append.; intricalam, his lamen proxime connexam, de sibyl-
Gregor. Nazianz., Serm. 37, al. 51, initio; S. Optat. lina acrostichide dispulatioiiein aggrediamur, jamque
Milevit., adv. Parmen. lib. III, edit. Lugd. 4, p. 351; a te discessurus monitum volo nullius esse nionieiiti
Hjeronym. Ep. 7 , ad Chromat., Epist. ad Ruf. in quamdam doctissimi aliunde Gerardi Vossii in boc
9

Matth. X I Y , in Ezechiel. X X I X et X X X V I I , in Osee Tertulliani elTatuui mysticam conjectalionem, ibidem

IV, in Sophon. 1, in Habac. 1; S. Joann. Chrysost., nempe lalere subobscuram ethuicorum in Chrislianos
Serm. in Andream.; S. Paulin, Ep. 15; S. Eucherii, obircciationem, quam apprime diluit J . Korthoklt i u
Formul. Spirit. IV, cd. PP. Lugd. 6, 831; S. Pros- commenlalione cui liluius : Paganus obtrectator sive
per, de Promission. part. II, c. 39; S. Greg. Pap. De gentilium calumniis, Lubeck. 1703. EDD.
Hom. 11 , i/i Evang. edit. Venet. tom. V , pag. 183,
9 (a) Cui nec iutegre quidem docendi jus erat. IIoc est,
184). cui ucc sauam quidem et verain doctrinam doeendi
Sint coronidis instar veuusta non secus ac pia mcl- jus erat, nedum peiveisatn, adulteram, hareticam,
 1201 LIBER DE BAPTISMO.
CAPUT II.
Sed enim quanta vis e>t perversitatis ad fi-
dem iabefactandam, vel in totnm non recipien-
dam, ut cx bis eam impugnet, cx quibus constat.
Nihil adeo esl quod tam obduret mentes honiinum ,
quam simplicilas divinorum operum qu.c in aclu v i -
dctur, el magnificenlia qme in efTcctu ropromiltitur :
ui hic qiioque, quoniam lania simpliciiaic sine pom-
pa , sine apparalu 110*0 aliquo, denique sine sumptu
homo in aqua ( 1 ) dcinissns, et inter pauca verba
linctus, non multo vel nihilo mundior resurgit, eo
incrcdibilis existimetur conscculio aeternitalis (a).
Mcnlior, si non e contrario idolorum solemnia vel
nrcana, de suggeuu et apparalu, deque sumptu,
fidem et auctoritatcm sibi exstruunl. P r o ! misera in-
crcdnlitas, quae denegas ( 2 ) Deo proprietates suas,
simpliciiatem et potestatem. Quid ergo? nonne m i - B
randtim et lavacro dilui mortcm ? Alquin co magis
crcdcndum , s i , quia mirandum cst, idcirco non
creditur. Qualia cnim decet esse opera divina, nisi
super omnem admiralionem ? Nos quoque ipsi inira-
mur, scd quia credimus. Caeterum incrcdulitas mira-
» tur, uon credit. Miraltir enim simplicia quasi vana,
magnifica qu:>si impossibilia. Et * i l plane ut pulas ,
s a i >ad utrumque divina ptonunliatio pnccucurrit (3):
Stuttu mnndi elegit Deus ut confundat sapientiam ejus
(I Cor., I, 27), el PrcedifficUia penes homines, facilia
penes Deum (Matth., X I X , 26). Nam si Deus et sapicus
et poteos, quod etiam praetereuntes eum non negant,
merito in advcrsariis sapientiac potciiliaeque, id est in
slultiiia et impossibiliiate matcrias operationis suae temperarant (10). Si exinde universa vel plura pro
r
1202
A istn materia tantac dignationis meruerit officium? Ut
opinor, auctoritas liquidi elementi exigenda est. At-
quin plurima suppelil, et quidem a primordio. Nam
unum ex his est qnae ante omuem mundi suggeslum
impolita adhuc specie penes Deum quiescebaut: In
primordio, inquit, fecit Deut ceetum et terram. Terra
autem erat invisibilis (4) et incompotita, et tenebrce
erant tuper abystum, el spiritus Dei (5) (b) tuper aquas
ferebatur (Gen. I, 1,2).IIabes* homo, imprimis aetatem
venerari aquarum, quod autiqua substantia; dehinc
dignationem, quod divini spiritus sedes, gralior sciii-
cet caeteris tunc elementis (c). Nain et tenebrae totae
adhuc sine cuitu sidertim informes, et tristis abys-
sus (rf), el terra imparata, el coelum rude : solus li-
quor, semper maleria pcrfecta, laeta simplex, de suo
ptira, dignum vectaculum (6) Deo subjiciebat. Quid
quodexindedispositiomundimodulatricibus quodam-
modo aquis (7) Deo constitit. Nam, ut firmamentum
cceleste susnenderet, in medietate distinctis aquis fe-
c i t ; et, ut tcrram aridam suspenderet (8), segre-
gatis aquis expediit ( Gen., I). Ordinato dehinc
per elementa mundo ctim incolae darentur (Prov.,
VIII), primis aquis praeccplum est animas pro-
ferre. Primus liquor quod vivcret edidit ne mirura
s i l , in Baplismo, si aquae animare (e), nove-
runt. Nam ipsitis quoque hominis^ figurandi (9)
opus, sociantibus aqtiis absolutum est. De terra ma-
teria convenit, non tamen habilis nisi humecta ct
succida, quam scilicel ante quartum diem segregatae
aqu.T in slalionem suam, superslite humore, limo

/x : : • . ^ J _ .1 .::..:
iiistitiiit. Quoniam virtus omnis ex his caussam acci- sequar quae de elementi istius aucloritale commemo-
pit, a quibus provocatur. rcm, quanla vis ejus aul gratia, quot ingenia, qtiot
CAPUT m. officia, quantuui iiisiruinentum mundo ferat; vereor
lltijus memores pronuntiationis, tanquam prae* ne latides aqu;e potius, qtiam Baptismi rationes v i -
scriptionis, nihilominus quam stullum et impossi- dear cougregasse. Licet eo pienius docerem non esse
bile sit nqua reformari tractamus. Qtiid utique dubitanujum, si materiam, quam in omnibus rebus et
LECTIONES VARIANTES.
(1) Aquam Jun. anima c. 53.

1
(2) Dencgat ulii. 7) A Deo alii.
(3) Prrecurrit Paris. 8) Dispesceret Jun.
(I) Alii visibilis; cfadv. Hermogeh. c. XXIII. 9) Figulandi Bhjw/i. Venet.
(3) Domini Paris. cf. adv. Hermog.XXIII. 10) Temperant atii.
(6) Veclabulum atit, quod prxler ierl Jun. in lihro de
COMMENTARIUS.
Sic initio libri II ad Uxorem : Quod si integresapis ; tit, et interdum facit ubi in graeco est6cou; adducttis
hoc est, si verc. Ait igi ur : Qiiintillae nec integre qui- tamen sum ut lectionem Pamelii rclinerem, quia
n

dcm docendi ju« esse, quia sciticet docendi munus vi Teriullianus, adv. Hermogenem, cap. 3., non ante
rilc csse, et quidera sacerdolale, sicuti et tingere et dixitin Geucsi Dcum vncalum fuisse Dominum,
offcrre. Prxctare lioc explicavit libro de Velandis quam perfecto jam orbe hoinincque formato. Non er-
Virginihus. HIG. go legeral spiritus Domini, sed Dei. L A C
C A P . II.— (a) Jncredibitis existimetur, etc. Errorhic (c) Gratior sciticet tunc cceteri$ elementis. Praefert
etiam erat Qtiimillae, quae incredibile putabat, Bapiis- aquam aliis clemeulis, maxime ut tunc eraut horrida,
mum vitani .Tlernamconfcrre.Ob eam caussam de Caia- cavcns nc a philosophaute nonnullo argu.dur ininus
na hicrcsi viperam vocavit, quodabimpiis Caianorum physice assertum, cum prim.is fcre omnesigni defe-
doguiaiis tanlisper dcflecleret. l i enim, tit docet rant. Licet Plularchus paululum ambigat, libellum in-
S. Ilieronymus, Epist. 43 ad Oceanum, dicere aude- tegrum confccit, cujus liluhis est: An aqua dignior
bant,quaechmessc peccata, qua3 Chrislus s:inguinissui igne; nbi pluribtis illam anteferl, citalque Pindarum,
effusionc lavare non posset, et taiu altas jeci>se radices ode 1, Olymp. xptw* /uc*G3«p. L A C .
in aniiuis tiostris , ul inde evelli nequeant. L E PR. (d) Et tristis aby$$us. Iguitam mtiiidi sedem signat
C A P . III.—(U)Spiritu$Dei.Sx Pamelius,etexpungit nomine abyssi, non aqu;c congeriem, quam minime '
Domi»r,rattisemendassejiixla ositatiorem phrasiuTer- tristcm, sed laetam hic vocat. L A C
tulliaui, et lextumgr;ecum,ethebraicum. Nonme mo- (e) Ne mirum sit in baptismo siaquce animare nove-
verent ista, quo minus alitura abstinerem, c l ex Ter- runt. Animare, hoc est, seternam homini vilam red-
tulliano suffragium ferrem Vulgatae qttae Domini ver- dere, qua peccando exciderat. Hic.
1203 TERTULLIANI
operibus suis Dcus disposuil, etiam in sacramemis A
proprtis porere fecit; si quae vitam tcirenam (I) gu-
bermn-, et m coelesti procurat.
CAPUT IV.
Scd efl satis eril prsecerpsisse, "In quibus et
ratio Baptismi recognoscitur prima illa, qua jam
tunc etiam ipso habitu praenotabatur ad Bap-
tismi figoram, Doi spiritum, qui ab initio supervec-
tabatur supcr aquas, intinctos reformaturum (2).
Sanctum autem utique super sanctum ferebatur; aut
ab co qood superfercbatur, id quod ferebat, sanclita-
tem mutuabatur. Quoniam subjecta quaeque materia,
ejus quae desuper imminet, qualitatem rapiat necesse
est, maxhne corporalis spiritalem, et penetrare el in-
sidere facilem per substantiae suae subtililatem. Ita de
Sancto sanctificala natura aquarum, et ipsa sanctifi- ^
care conccpit. Nemo dicat : Numquid ipsis enim
aquis ttnguimur qoae tunc (3) in primordio fuerunt ?
non utique ipsis nisi ex ea parte, qua genus quidcm
unum (a), species vero complures. Quod autera ge-
neri attributum est, etiam in spccie redundat. Ideo-
que nulla distinciio est, mari quis an stagno, fiumine
an fonte, lacu an alveo diluatur, nec quidquam re-
fert inter eos quos Joannes in Jordane, et quos Pe-
trus in Tiberi tinxit (b). Nisi et ille spado, quem
LECTIONES VARIANTES.
1204
Pbilippus inter vias fortuita aqaa linxit, plus salutis
aut minus retulil. Igituromnes aquie de pristina ori-
ginis pnerogativa sacramentum sanctiflcationis con-
sequuntur, invocato Deo. Supervenit enim statim spi-
ritus de coelis, et aquis superest, sanctificans eas de
semetipso, ct ita sanctificatae vim sanctificandi com«
bibnnt (4). Quanquam ad simplicem actum compeUt
simililudo, ut, quoniam vice sordium delictts inqui-
namur, aquis abluamur. Sed delicta, sicul noniu
carne comparent, quia nemo super cutem portat ma-
culam idololatriae (c), aut stupri, aul fraudis; ita ejus-
modi in spirilu sordent, qui est auclor delicti. Spiri-
tus enim dominatur, caro famulalur; tamen utrum-
que inter se communicaut reatum , spiritus ob
imperium, caro ob ministerium. Igitur medicatis
quodammodo aquis per Angeli interventum, et spiritus
in aquis corporaliter diluilur, el caro in eisdem spiri-
taliter mundalur.
CAPUT V .
Sed enim nationes exlraueae ab omniinteneciu
spiritalium potestatem eadem efficacia idolis suis
subministrant, sed, viduis (d) aquis, sibi men-
titintur. Nam et sacris qtiibusdam per lavacrum ini-
tianttir, Isidis alicujus, aut Mithrae, ipsos etiam deos
suos lavalionibusefTerunt (e). Caeterum villas, domos,

1t) A£ternam Fran.

2) Quae jam tnnc — super aqoas intinctos reformatu-
(3) Nunc Fraiieq. Ipsi Rigalt.
(4) ~ * L
' "
(ij Vet. cod. Wouw. hisverbis subnecHt, vice sonfimn
rum Fran. Supervectabalur, super aquas intinctorum mo- aquis abluantur. wouwer. putat tegendum coaibibunt, utet
raturam. Rig. delicta vice sordium aquis abluantur.
COMMENTARIUS.
(a) Genus quidem unum. Stylum juris, non Porphy- C invocato trihus in personis Deo, sacramcnlum sanc-
rii rudimenta servat; namjuris interpretes speciem rificationis eonsequuntur, acper ipsas Deushomincm
appellant genus, et individuum speciem, ut bo- sanctificat. Iloc tantum ait Septimiua. Rw.— Pe~
minem et cquum genera, Titium et Bucephalum trus in Tiberi tinxit. Petrus tgilur Romae fuit ali-
species : sic Julianus, I. LIV, ff. de verbor. Oblig., et quando, quod negare aut sallem veluti dubium pro-
Ulpianus, I. X X X , iT. de Legatis. Vide Boerium, in ponere austrs est Calvinus. Tertullianus iis tempori-
Topico mihtar. for. et legal. discip. Golhofredus ta- bus vicinus, et rerum cbmtiauanmn diligensolwerfa-
men, in I. L I V , contendit trahere Aristotelem in scn- tor, hic et iib. de Praescript. rem dubiam non relin-
sum Juliani et juristarum. Sic nolat vocasse Aristo- quit. L E P R .
telem species reXewra?* yivt) fal TO?C « r ^ o t f , atque i n - (c) Idoiolatrice aut stupri aut fraudis. Hxc sunt
dividua I V X * T * tttrj. Vertwn minus logice assertum principalia delicla quae stajtim inilto lih. de Mol.
videbitur dialccticis, qui per i*y*x<t tftri uttimus spe- crimina esse dicit exitiosa et devoratoria salulis. Ibi-
cies quod ipsi reddunt infimas, non intelligunt indi- dcm adjungit homicidium (quod hic praetcrmisit), quia
%

vidua, sed illa universalia, essentialia, qtiae tantum plerumquc caedis patratae macuias homicidae aliqoa
praedicaniur de piuribus differentibus numero, ut ho- sui corporis parte referunt. Ric.
mo, ila ut sub se non contineant aliam speciem, sed C A P . V . — (d)Sedviduis wuissibimentiunlur.ViMs
tantum individua, et uenusinfimum vocant, quod vere scilicet Angelo ac Spirilu sancto, ideoquesieribbus. At
est genus, sed pracdtcatur de ploribua differentibus nostris aquis stipervenit Spirilus de ccelis, sancli6cans
specie tanttim, ita ut aliud genussubse nullo modo eas de semetipso, et ita sanctificalae, vim sanctificandi
n
u
capiat, sed caeteiis poriiis suqiciatur. L A C . concipiuuf, quarc et parhmt, nempe Christianos, viteJ
C A P . IV. — (b) Nutia distinctio est mariquh an $ta~ iromines aetcrnae. Panlinus, epist. ad Severum, XII:
gno, neeqMidquam refsrt inter eos quosJoannes in Jet-
dane et quos Petrus in Tiberi tinxil. Nec de Bapiismo Sanctus in hunc ccelo descendit Spirilus i
%
Coeieslique sacras fbnic maritat aquas, etc RM><
Christi roajora quispiam dixerit iis quae de Joarmis.
baptismo Paulinus, in Carmine de Joan. Bapt.:
Perge igitur sanctas puri Jordanis ad undas, etc.
i e) Ipsos etktm deos suos lavationibus efferunt. b-
de sacris Matris deorum disertis verbis tradtt
B. August. (lib. II de CivitateDei cap. 4):« Lodis,
t

Et tamen his Tertolliani vcrbis hoe tantum siguiffra-
tur, in caussa baptismi nullem esse inter aqtias difle-
rentiam, neque nanc esse prsestantiorem alia. Itaque
non referre, mari quis an stagno, ftnmine an fonte,
inquit, turpissimis, qui diis deabusque exhibebantur,
oblcctabamur. Ccelesti deae et Berecynlhiae Matn
deorum omnium, ante ejus iecticam, die $olemnihi'
vationis ejus talia pcr publicum caniitabantur a ne-
%

lacu an alveo diluatur. Neque enim phis salutis con- quissimis scenicis, qualia non dico Matrem deorum,
tulisse Tiberim, in quo Petrus tiuxit, quam Jordanem sed nec matrem ipsorum scenicorum deceret audire. i
in quoJoannes, uti nec illam obviamet fortuitamqua Ac paulo post: c Quae sunt sacrilegia, si illa ewnt
1 0
Philippus, ideo plus aut rainus salutarem fuisse sacra ? autqueeinquinalio, si itta tavatio ? i ^ P J ^ f
spadoni. Quod est sane verissimum. Etenim quaies- loco Ludov. Vives tradit nridie idos aprilis M^Sf
cumque sint aquae,non sanctificant :sed omnesaqu» deorum magna pompa a tiatiis ad Ahnonem fltmmn,
120$ LIBER DE BAPTISMO. !2M
templa Mtasqoe urbe* aspergine circumlaiae aqoae A poralis spiritalera medicinam canebat, ea Ibrma, qua
expiant pastiim, certe ludis Apoliinarlbus et Eleusi- semper carnalia in figura spiritalium anlecedunt.
niit (!) (a) tiiftguntur. Idque se in regenerationem et Prortcienle itaque in hominibus gratia Dei, plus aquis
hnpunitatem perjuriorum suorum agere prxsumunt. et Angelo accessit: qui vilia corporis remediabant,
Item penes veleres qoisquis se homieidio infecetat, nuncspiritum (8) medentur: qui lemporalem opera-
purgatiice aqna se expiebat (b). Igitursi de sola na- bantur salutem, nunc aeternam reformanf : qui unum
tora aquis (2), quod propria materia sit abluendi in %emel anno liberabant, nunc quotidie populos con-
aodpicia emondationis, blandruncur, quanto i d verlus servanr, deleta morte per ablutionem delictorum.
nqua? praestabunt per Dei auctoritatem, a quo omnis Exempto scilicet reatu (c), eximitur et pcena. Ita
natura earum constituta est ? Si religione aquam me- restiluitur (9) homo Deo ad simifitudhiem ejus
dicari putarit, qirae potior refigio, quam Deivivi? (Gen. I), qui retro ad imaginem Dei fuerat; imago
t

qno agnito, nic quoque stodium diaboli rccognosci-
mus (3) res Dei aemuhintis, cum et ipse Baptismum
in suis exercet. Quid simiie ? Immutidus cmnndat,
perditor liberat, dan.nf.iiis absolvit. Suam viddicet
operam destruet, dilue
in efhgie, similitudo in aeternitale censetur. Recipit
enim iilum Dei spiritum, quem tunc de afflaCu ejus
acceperat, sed post amiserat per delictum.
CAPUT \ T