Sei sulla pagina 1di 8

Piruw suyunchikpa qichwa siminkuna: los quechuas del Perú

Allinllachu! Imaynallam? = ¡Hola!, ¿como están?

Ñuqapa sutiymi qinti sutiytaqmi q’inti, kinti hinallataq Luli, kinsi, winchus… chayna achkam
sutiykunaqa = Mi nombre es Jinti pero también q’inti así mismo luli, kinsi, winchus… y así son
muchos los nombres que tengo

Piruw suyunchikpi achka qichwakuna kaptin = a causa de existir muchos quechuas en el Perú

Ñuqam qawachisqaykichik Piruw suyunchikpa qichwa siminkunata = Yo les mostraré

Kay hanaymantam lliw Piruw suyunchikta qawarini huk suyukunatapas = Desde aquí arriba
empiezo a ver todo nuestro territorio peruano y tambien otras naciones

Qichwa simitaqa rimanchik Perú, Ecuador, Colombia Bolivia Argentina hinallataq Chile
suyukunapim = Hablamos quechua en los territorios de Perú, Ecuador, Colombia, Bolivia,
Argentina y Chile

Pusaq wara waranqa runakunam qichwa simitaqa rimanchik = Ocho millones somos las personas
que hablamos Quechua.

Ichaqa mana wiñaychu kay suyukunapi qichwa simitaqa rimarqanchik = Pero no siempre en estos
territorios hemos hablado Quechua.

Yaqa waranqa ñawpaq watakunaraq qichwa simitas rimarqaku kunanpacha ancash kaqmanta
huancavelica kaqkama = Hace unos 1000 años se habló quechua desde lo que es actualmente
Ancash hasta lo que es Huancavelica.

Chay pachakunapiqa huk simikunatas rimarqaku mochica culle quignam puquinata ima
kunankama rimasqanchik aymaratapas = En esos tiempos se dice que otras lenguas se hablaron
Mochica, Culle Quignam Puquina y hasta ahora hablamos aymara.

Chaymantaqa qichwa simi chiqiriyta qallarirqa surpi qusqukama nortepiñataq ecuadorkama =


Después comenzaron a expandir el Quechua hasta Cusco por el sur y hasta Ecuador por el norte.

Suqta pachak watañataqsi inkakuna qichwa simita hapisqaku hinaspa lliw tawantinsuyupi
chiqirichisqaku = hace 600 años los incas adoptaron el quechua y lo expandieron por todo el
tahuantinsuyo.

Chaymantaqa español conquistadorkuna chayarqamuptinkus misionerokuna qichwa simita


kallpachachisqaku amazoniapi hinallataq argentinapa nortenpi = Luego se dice que cuando
llegaron los conquistadores españoles, los misioneros fortalecieron el quechua en la amazonía así
mismo en el norte de Argentina.

Suyunchikpa kawsayninpi gobiernokuna castellano rimananchikta kamachiwarqanchik hinaptinpas


hinallam peru suyunchikpi achka regionkunapi qichwa simita rimachkanchikraq. En nuestra
historia los gobiernos nos han ordenando que hablemos Castellano pero aún así en muchas
regiones del Perú seguimos hablando Quechua.
Kay regionkunapi hukniraq qichwa simikunata rimanku = En estas regiones hablan diferentes tipos
quechuas

Qichwa simi rimaqkunaqa mana huk qichwallatachu rimanchik kanmi hukniraq rimaykuna
tuqllaykuna chayna kaptinpas llapallanchikmi allinta uyarinakunchik = Los hablantes de Quechua
no hablamos un mismo Quechua hay diferentes palabras, diferentes sonidos (entre nosotros) a
pesar de eso entre nosotros nos esuchamos bien (nos entendemos bien)

Qawarisun tinkuspa rimaykamuptinchik = veremos como hablamos cuando nos encontramos

Uyarisun moqueguapa qichwa simi rimayninpi imaynata napaykun = Escucharemos en palabras del
quechua de Moquegua como saludan

Imaynallam kashankis qankuna = ¿Como están ustedes?

Lambayequepi incahuasi qichwa rimaypipas = En palabras del quechua de incahuasi:

Chaynula qampas chaynupala

San Martin, Lamaspi kayhinatataq napaykun= En Lamas, San Martín de esta manera saludan:

Allima punchaw = buenos días

Allima chishi = buenas tardes

Allima tuta = buenas noches

Punopa qichwa simi rimayninpipas = En palabras del quechua de Puno

Imaynalla kashankis = ¿Cómo están?

Huancavelica yaulipi kayhinatataqmi napaykun = En Yauli, Huancavelica de esta forma saludan:

Allinllachu taytay rimaykukuyki maymantataq hamuchkanki? = ¿Como está señor?, le saludo ¿De
donde está viniendo?

Hinallataqmi allinta yachanakunchik imayna kasqanchikta willanakuspa = También podemos


hacernos saber como estamos/ nos sentimos.

Qawarisun Huancavelica yaulipa qichwa chanka rimayninpipas = Escuchemoslo en palabras del


Quechua chanka de Yauli.

Y masta para chayamuptintaq alalaw niniku = Y cuando llega más lluvia “que frío” decimos

Añañallaw! Miskikuyasqa wak mikurquymanpas ninikumá mikunapaq kaptinqa

Y kayna imapas asnaptintaq atataw wak asnakamuchkan niniku ajá = Y cuando hede así que
asqueroso aquel está apestando decimos sí

Ancashpiqa yungaypa qichwa huailas rimayninpitaq = Y en palabras del Quechua Huailas de


Yungay:

Ananaw ananallaw nillantsinkmi = Ay que dolor simplemente decimos


Achachaw ay achachaw hahaha..

Qichwa simiqa yachayniyuqmi miski simim, rimarispam kawsayninchikpi tukuy imata ruwanchik

Pukllanchik… = La lengua Quechua tiene mucha sabiduría es un dulce idioma, hablando de


nuestras vidas habiendo todo

Apay ari! = lleva pues

Hinallataqmi ayllunchik ukupi tukuy imata willanakunchik = Así también dentro de las familias nos
contamos absolutamente todo

Allinta takshashun Marisol! = Lavemos bien Marisol

Chuya chuyata takshashun = Lavemos muy limpio

Llamkaspanchikpas qichwa simita rimanchik = También cuando trabajamos hablamos quechua

“Sumaq especialkunapas kaykunawanmi especial runtuta churakuptiykuqa sumaq lluqsin”

Qichwa simipim allinta rantinakunchikpas = En quechua tambien nos podemos comprar entre
nosotros muy bien

“Kay kukaqa sumaqmi hallpanapaq, pacha mamaman paganapaq chaymanta suerteyku


qhawachinapaq ah ya á! munaycha!”

Esta coca es buena para masticar, para pagar a la madre tierra para ver nuestra suerte, Ah ya sí es
buena

Qichwa simiqa sirviwanchikmi kuska imatapas ruwananchikpaq = El quechua nos sirve para hacer
juntos cualquier cosa

Ima ninchik Wawkikuna panikuna maypim kankuna querido kankichi = que dicen ustedes
hermanos hermanas en donde serán queridos.?

“Ama ruranankunapaq kuskaniykuna wawaynikuna familaynikuna ñukaykuna kaypi purito familia


chayllata rimayta tukuni”

Allita rurananchi kusaynikuna wawaynikuna aylluynikuna ñukaykuna kaypi ayllapura kachi,


chayllata rimayta tukuni

Debemos hacerlo bien para nuestros esposos, para nuestras familias nosotros estamos aquí entre
familia eso nomas ya terminé de hablar

Qichwa simipiqa takinchikkunapas sumaqmi = En el idioma quechua nuestras canciones también


son hermosas

“Ima p’unchaypi kunan hamushan mamacha Rosario “ = En que día llegará la virgen Rosario?

Tarpukapuyki tarpukapuyki yarawi quri rejawan qulqi rejawan yarawi = Yarawi, te estoy
sembrando con arado de oro, con arado de plata

Pisimantaraq askhallamantaraq yarawi… será de ha poco será en abundancia, yarawi


“Kaychawnam kayaallaa chaaraallaayaamunnam shumaq yachay wayi = ya estamos aquí ya hemos
llegado linda escuelita

Qutsushpa qatswashpa qutsushpa qatswashpa = cantando qashuando, cantando qashuando

Yupayta allaapa kushishpa” = a contar muy felices

Apunchikkunaman diosninchikmanpas qichwa simita rimaspa asuykunchik = A nuestros apus y


también a nuestro dios nos podemos acercar hablando quechua

“Perdon mañaykusaykiku sirvisqaykuta kay llaqta costumbrinchiqta = te perdiremos perdón


nuestro servicio a la costumbre de nuestro pueblo

Tata paqu, mama qucha, yana qaqa, puka pukyu perdaykuwaychis ari alli para chayananpaq allin
yaku kananpaq”

“Taytallayku!!!

Tayta tata!

Kay vinota qun

Qichwa siminchikta rimaspam kusisqa asuykanakunchik =

“Nuqa allin kaypi qhishwa simita tukuy sunquywan parlani naa wakin waynakunawanpis qhishwa
simipi nuqayku parlayku sinchi sumaqta yuani”

Qichwa simipi asarianakuspa aswanta asikunchik

“Qamya uma…” = tonta/o

“Qala chupi ladoykipi sayachkan” = hay (una persona) de vagina desnuda en tu lado

Qichwa simipiqa allintapunim qillqanchik, ñawinchanchik = En la lengua quechua podemos


escribir y leer muy bien

Mushuq yachatsikuqnintsikkuna Castellanotam rimakun: nuestros nuevos maestros solo hablan


Castellano

Qichwa simipi willakuykunaqa sumaqpunim

Ñawpa tiempo

Y chay bari rumita kacharin y ñaka chay karkan suk mortero ..

“Chuqllu tiempopis atuq riki tapun utus kuruta, utus kuruqa puramente pachasapam lukullañas
pasarqun naa nin maytam richkanki? nispa tapun atuqqa = en tiempo de choclo el zorro pues le
pregunta al gusano que come resto de choclo. El gusano muy arropado todo loquito pasó y me
pregunta ¿A dónde vas?
Hinaptin utus kuruqa nin: chuqllu mikuqmi! Nispa nin = entonces el gusano responde: ¡a comer
choclo!

Chuqlluchapa sikichallanmanmi = a la parte inferior del cholo

Chuqllupa ukuchallanpi muyuchkani = Estoy girando solo dentro del maíz

Hinaptinsi agosto tiempopi na… atuq yapa tuparun hinaspa tapun riki utus kurutaqa

Utus kuru, maytam richkanki?

Maiz podrido

“… challanmanmi nispansi nin”

Chayta willawarqa mamayqa

Ajari linguaraspi celularpi rimanchik

Imaynama comunacionkunata qichwa simipi qispichinchik mana sasachakuyllawan

Tapuyrusaq, amaraq kutiyraqchu, tapuyrusaq chay wiraquchata

Ñuqaykupas kusikuniku qamwan rimasqaykumanta y qamkunarayku anchata llamkachkaniku

Chaymi taytay yanapaykusurqanki Eusebio Caquihuara movista wasimanta, sumaq punchaw!

Qichwa simiwanmi qaqnchiktapas upyaychinakunchik

Qamkuna a ver tink’ayuychis a ver kaykunata

Qichwa tukuy imapaq allin kachkaptinpas estadoqa manam kallpanchanchu maypiñapas


sirviwananchikpaq

“Nuqayku kay rimariyniyku sumaq misk’i rimay pero nuqayku imanaqtin kay estadomantapacha
kamachikuykuna kan entonces chay ukhupi congreso kay qishwa rimayniykuta saruchapuyta
munanku o wañuchipuyta munanku amaña kachunñachu mañana kay rimayqa valinchu pero mana
nuqayku chinkananta munaykuchu

Qalakuna hamuq kay institucionkunamantapas o llamkanpas postapipas educacionpipas


hinaptinqa manaya kay runa simi rimaqkunaqa mas que nada campupi kaq uyarinkuchu imayna
rimasqantapas imataya rimanpas complementario hinallañam hamuspa tiyan asambleapipas mas
ima foropipas imapipas manam intindinkuchu

Leypa constitucion kamachikusqanhinaqa llapapan escuelanchikkunapi qichwa rimayta


yachachinanku manayá chaynachu.

Escuelapiqa riki nallam españolllam porque pimá yachachisunki qichwataqa

Qichwata rimakuptiykiqa na aqtuykusunkiraqmi riki runaqa puntataqa hah qichwata rimachkanki?


Atatallaw

Na llaqtanchikta nachinki hukmanyachinki imaya runa simipi rimanki nisparaqqa


Qichwa simipi uyariwananchik llapallan jusgadokunapi comisariakunapipas manayá chaynachu!

“Ay ñañay chayqa llakikuymi

Mana riki chay juezkuna fiscalkuna ni secretariokuna ni pipas yachanchu ¿Yachanchu chaypis?..

Qichwa simipi rimachwan llapallan postanchikkunapi hospitalninchikkunapipas manayá chaynachu

Hasta eduacionpi ñuqapuni pasawarqan manam ñuqaqa uyariykichu castellanomanta rimaway


,nispa.

Hinaptin ñuqa nirqani = entonces yo dije

Imam mierdapaqtaq kay ukupiqa kanki = ¿para que mierda estás aquí dentro( de la institución)?

Largate mierda, vete mierda nirqani = Largate mierda, vete mierda le dije

Unqukuq rirqani nichkaptiymi waway nacerqurqan rabiawan hinañam pampaman waway


nacerqun imanasaqtaq peleakuchkaniku hinaptin chaynakuna pasakun cierto mana yachaq
warmita inocente warmikunataqa imatañachiki ruwan riki chaykunawan astawan wañuykuna
wiksayuq warmikunapaqpas

Maytapas rimarquymanchiki ñuqaqa = Hasta donde yo también podría decir ( son muchas las
cosas que podría expresar)

Kusikuypaqmi qichwa simitaqa as asllamanta hapichkankuña sector saludpi llamkaqkuna

Atinichu esposoyta pitaq qamtaqa mandarqusurqanki nispachiki esposoyqa piñakunman

Mana runa simipi parlakuptiyqa señorakunaqa ichapas yuraq pachawan qawarqusunki manchakun
kayna qawasunki ichaqa runa simipi parlaykuptiykiqa chay señorallapas ñawintapas allinta kicharin
yuyarisunki imatapas tapuykunki señorallaqa ahí mismo willakusunki

Qichwa simitaqa hapichkankuña wakin institucionkunapipas ima ruwaqtataq hamuchkanki


mamay?

Ñuqa munachkani señor chayna asociacionkunapi cuenta corrientita formayman señor chaypaqmi!

Kayta justaruspayki apawanki kay bancoman, kay bancoqa evaluanqa chayta abogadowan

Chay papilchata quykullaway señor.

Hinaptinmi kay empresaqa qayamuwarqa llamkanaypaq kaypi nirqani castellanollapichiki pitaq


musyakunraq kay telefonopi runa simipi rimaytaqa

Musuq proyecto kanqa chaymanhina niwarqaku runasimipim

Ñuqaykupaq como autoridad kay qichwa rimaykuykuqa allin importante autoridadninchikkunata


regional imaynanpitaq manam nichwanchikchu como autoridad nacionales y chaynallataq kay
distrito uku ordenanza municalkunata ordenachwanchik

Ordenanza regional urquchwanchik kay qichwa rimakuyninchikta puntaman apanapaq y qalaypaq


yachasqa kananpaq y qalaypaq reconoscisqam kananpaq
“Yaqachushinan kunanqa manachá llipinkuchu pero wakinkunaqa ninkuña, arí noqanchispaq
allinmi allinmi,

Kay hatun wasi qilqana wasipiqa ya está kunanqa ñañanchis turanchiskunaqa ya está runa hinaña
runa hinataña riki qhawarishanku manañas saruncha ñachu

Escuelaninchikkunapipas astawanña qichwa simita hapichkanchik

“Imataq tsay”

Ukush

Kuchi

Kaychaw nuqantsik churatsink

Huk karu suyukunapipas qichwa simitaqa yachachinku

Awmi nuqa estados unidos karu llaqtaman aywarqaa kay doctorado yachakuqmi

Kay hatun universidadchaw pipas latinoamericaman shamuyta munarqa ñawpata qichwata


yachakuyanqa

Aswan karupipas

Inglaterramanta kani haqaypi(kaypi) hatun yachay wasipi universidad nisqapi qichwata yachachini
ingles rimaqkunaman runa simita yachachini, chay wayna-sipaskunata yachachini.

Wakin gobierno regionalkuna kamachinkuña llapan yachay wasikunapi qichwa simi


yachachinankuta

“Chay yuraq alqu”

Kay uma, kay maki, kay chaki, kay wiksa, kay wasi? (wasa)

Qichwa simi rimayninchikta television manaraq rimamuptinkupas ñam allintaña hapichichkanku


imaynama qillqasqakunapi hinallataq achka radiokunapipas rimachkankuña

Medio ambiente nisqaqa riki, arí Luisa irqillaraq karanchis papakunapas sumaq wayru
papakunapas hatunkaraykuna wayk’urukunki unu sunqunpi

Kanñam ley runa simichikkuna kallpanchasqa kananpaq mañakusun estadota kay ley
cumplichinanta

Nishanmi kaypiqa kay riki “ ishkay chunka isqunniyuq qanchis pachakniyuq kimsa chunka pisqayuq
qilqapi nishan ¿ima nishaqtaq kaypi?

Ama sarunchakuchunchu chaymanta nishan qilqakuchun

Mana gobiernokuna mana estado yanapamaptintsikqa qichwantsik uraypa aywanqa


wanurayanqapis
Manaya lliwchu estadopa makinpi kachkan aswan allinsum kanqa kikinchik haykaqpas maypipas
qichwa siminchikta rimaptinchik

“Plazapi pukllanapi rantikunapi igresiapi rimananchik tiyan Si mana rimakushpa entonces


tukuchaykanchik chay rimananchikta”

En la plaza, en el juego en el mercado, en la iglesia debemos hablar. Si no hablamos entonces


estamos haciendo que se extinga nuestro habla.

Comunidadkunapi yachaykuna kashanmi sichus nuqanchis yachasun chay pakasqa yachaykuna


kasqanta chayqa tarispa chayraq nuqanchis, nuqanchis kikinchista munakusunchis. mana hinaqa
yanqallapi mana saphiyuq hina nuqanchis sayashanchis.

Ama pinqakuychikchu kay runa siminchikta hapiyta piwanpas rimaychik, miskim kay runa
simichikqa wawaykichikkunatapas yachachiychik. = No se avergüensen de hablar este nuestro
quechua empleenlo y hablenlo con cualquiera, es dulce este nuestro quechua y sus hijos también
enseñenles.

Paykunam intiendewananpaq paykuna chay ukunpi chay manchakuykuna lluqsinanpaq mana


manchakunankupaq na qawawanankupaq na paykuna yachanankupaq mana ñuqa
manchakusqayta = Para que ellos me entiendan, para sacar los temores del fondo de ellos para
que no teman… para que me miren… para que sepan que no yo temí

Ñuqaqa paykunata nini: ñuqaqa manchakunichuqaya pero ninanchikmi, suertesapam kanku


qichwa yachasqankumanta ancha ancha suerteyuqmi valichichunku ama pinqakuchunkuchu

Yo a ellos les digo: yo no siento temor( mostrando seguridad) pero debemos decirlo, ellos son muy
suertudos por saber quechua tiene mucha suerte deben darte valor.

Runa simipi rimakuqta runa simi kamachinakuqta runa simipi entindinakuqta runa simipi
chawpinpi kawsayta

Potrebbero piacerti anche