Gramatiko

Introducción
Resumen de la gramática de Esperanto, necesaria para la comunicación básica. Las aclaraciones
están en el idioma nacional. Las palabras o frases en rojo y subrayadas tienen figuras que aparecen
cuando se señalan con el ratón.

Al final de cada unidad hay un vínculo a los ejercicios correspondientes, para facilitar y profundizar el
conocimiento de esta parte de la gramática.

Al final de este resumen se encuentra una examinación amplia sobre lo aprendido en este resumen
de gramática.

Si ya sabes Esperanto, te recomendamos que uses Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko escrita
por Bertilo Wennergren. Él tambien escribió la base de este resumen de gramática.

Pronunciación
El Esperanto se escribe y se pronuncia siempre de forma regular fonéticamente. Cada una de sus
letras siempre se pronuncia de la misma manera.

El alfabeto

ABC©DEFG®HºIJ|KLMNOPRS~TUªVZ

Vocales. Cada vocal forma una sílaba.

Letra Suena como Ejemplo

A a ami - amar
E e egala - igual
I i infano - niño
O o oro - oro
U u urbo - ciudad

Consonantes

Letra Suena como Ejemplo

B b (labial, suave) bela - hermoso/a

C ts en tse-tse celo - meta
© ch en cheque ¶okolado - chocolate
D d doni - dar
F f facila - fácil
G g en gato (no en gemelo) granda - grande
® como 'gg' en italiano 'oggi' ±ui - gozar

2
 H h aspirada como en inglés horo - hora
º como nuestra 'j' ¢oro - coro
J suena como la letra 'i', juna - joven
formando diptongo con
la vocal a su lado
| como la 'y' argentina en 'yo', ¤urnalo - diario, periódico
como la 'j' en inglés 'jockey'
K k kafo - café (bebida)
L l lando - país
M m maro - mar
N n nokto - noche
P p paco - paz
R como la segunada 'r' en ropero. Rapida - rápido/a
no como la primera.
S s salti - saltar
~ como 'sh' en Shakespeare ¥ipo - barco
T t tago - día
ª suena como la letra 'u', aµto - auto(móvil)
formando diptongo con
la vocal a su lado
V 'v' fuerte, diferente a la 'b' vivo - vida
Z zumbada como 'z' en inglés zebro - zebra

El acento

El acento siempre recae en la penúltima sílaba de cada palabra:

vojo, kantado, apud, historio, aµdi, ilia,

Diptongos

El sonido, la letra 'u' se usa solamente después de 'a', 'e', 'o'. Con a/e/o y después de una
consonante, forma una sílaba. Ponga atención a la diferencia de pronunciación en el ejemplo
siguiente:
aµto - auto(móvil), auto - Esta palabra no existe

Clasificación de las Palabras

La mayoría de las palabras en Esperanto tienen terminaciones definidas.

Sustantivos Adjetivos Verbos* Adverbios**

-O -A -I -E
domo - casa granda - grande vidi - ver rapide - rápidamente
knabo - muchacho, junachico
- joven kuri - correr bu¥e - oralmente
muziko - músicaru±a - rojo, roja esti - ser, estar hejme - en la casa
skribo - escrituraskriba - escrita skribi - escribir skribe - por escrito

*Además de la forma básica (-i), los verbos tienen cinco formas verbales. Más sobre esto puedes
encontrar en Formas Verbales

3
**Algunos adverbios no tienen la terminación -e. Más sobre esto puedes encontrar en Adverbios

Artículo Definido
La
"La" es el artículo definido. Su forma nunca cambia.
la hundo - el perro
la domo - la casa
la knabo - el muchacho, el chico
la tablo - la mesa

El artículo indefinido no existe.

hundo - perro, un perro
domo - casa, una casa

Plural
La terminación -j indica el plural.
bela hundo - un perro hermoso
belaj hundoj - perros hermosos
la knaboj estas junaj - Los muchachos son jóvenes.

Complemento directo
El complemento directo muestra aquello que recibe la acción.Por ejemplo, en la oración "La knabo
skribas leteron." (El muchacho escribe una carta.) nos podemos preguntar "¿Que pasa...? hay alguien
que escribe. ¿Quien escribe? - El muchacho escribe. Por lo tanto "la knabo" (el muchacho) es el
sujeto, el que realiza la acción. Que escribe (la knabo) el muchacho? - El muchacho escribe una
carta. Por eso, "letero" es el complemento directo, lo que recibe la acción o las consecuencias de la
acción.
La knabo vidas la hundon. - El muchacho ve al perro.
La hundo vidas la knabon. - El perro mira al muchacho.

También se pone -n al final de los adjectivos.

La knabo havas belan hundon. - El muchacho tiene un perro hermoso.

La -n se pone después de la terminación del plural -j.

La hundo vidas la belajn katojn. - El perro mira los gatos hermosos.

Comparación
Pli - mas, plej - el/la mas.
granda - grande
pli granda - mas grande
plej granda - el/la mas grande

Tambien los adverbios se comparan

usando pli y plej.
rapide - rápido, rápidamente
pli rapide - mas rápido
plej rapide - lo mas rápido

4
La palabra para comparar es ol.
La tablo estas pli granda ol la se±o. -
La mesa es mas grande que la silla

También se puede hacer la comparación

'inversa' usando malpli - menos y
malplej - el/la menos.
malpli granda - menos grande
malplej granda - la menos grande

Para ver el significado de 'mal-' vea Afijos

Posesivo
El posesivo se expresa con la preposición de.
La hundo de la knabo. - el perro del muchacho
La pordoj de la domo. - la puerta de la casa

También se puede expresar posesión usando pronombres posesivos y algunos correlativos

mia hundo - mi perro
ies hundo - el perro de alguien

Pronombres
Cuando un pronombre personal es el objeto (o complemento directo), recibe la terminación -n.
Mi amas vin. - yo te amo
Ili vidas ±in. - ellos lo ven

Los pronombres posesivos pueden tener la terminación del plural -j y la del objeto (o complemento
directo) -n.
~i amas mian fraton. - Ella ama a mi hermano
Mi vidas viajn domojn. - yo veo tus casas

Si
Si es el pronombre reflexivo, usado con sxi, li, gxi, ili, oni o con palabras que pueden ser
reemplazadas por ellos, por ejemplo para mostrar una acción sobre sí mismo, y no sobre alguien
más. NUNCA se usa con mi, vi aux ni para mostrar una acción reflexiva.
Mi pensas pri mi. - pienso en (acerca de) mi
Vi pensas pri vi. - piensas en (acerca de) ti
Li pensas pri li. - él piensa en él (piensa en otra persona)
Li pensas pri si. - él piensa en él (en él mismo)

Oni
Oni es un pronombre indefinido, usado cuando se habla sobre cualquier persona, muchas o algunas
personas indefinidas, personas cuyas identidades no se desea revelar. Oni es normalmente singular,
pero puede también ser plural. Oni de ninguna manera indica el sexo.
Oni pensas pri si mem. - Se piensa sobre sí mismo. (Uno piensa sobre sí mismo)

5
Formas verbales
forma básica esti - ser, estar
-I infinitivo skribi - escribir

estanta tempo estas - yo soy/estoy, tu eres/estás, él

-AS tiempo presente es/está
skribas - yo escribo, tu escribes, él escribe

estinta tempo estis - yo era/estuve/estaba, tu

-IS tiempo pretérito, pasado eras/estuviste/estabas, él fué/estuvo/estaba
skribis - yo escribí, tu escribiste, él escribió

estonta tempo estos - yo seré/estaré, tu serás/estarás, él

-OS tiempo futuro será/estará
skribos - yo escribiré, tu escribirás, él
escribirá

kondicxformo estus - yo sería/estaría, tu serías/estarías, él

-US condicional sería/estaría
skribus - yo escribiría, tu escribirías, él
escribiría

admonformo estu silenta - cállate, estate en silencio

-U imperativo skribu - yo escribiré, tu escribirás, él
escribirá

Formas compuestas de verbos

Los verbos compuestos consisten de un verbo auxiliar y un verbo principal, que siempre va en
infinitivo (terminación "-i") En general, los verbos auxiliares son povi, devi kaj voli. (poder, deber o
"tener que", y querer o desear)
Mi volas man±i - Quiero comer / Deseo comer.
Mi ne povis veni. - No pude venir.
Mi devos labori. - Tendré que trabajar / Deberé trabajar.

Adverbios
Los adverbios son palabras que indican manera, lugar,tiempo o cantidad, por ejemplo:
ankoraµ - todavía hodiaµ - hoy
almenaµ - al menos hieraµ - ayer
apenaµ - apenas nun - ahora
baldaµ - pronto nur - sólo
preskaµ - casi plu - mas (algo mas)
e¶ - aún tre - muy
jam - ya tro - demasiado
jen - aquí esta, aquí hay tuj - enseguida
¤us - recién, justo ahora, apenas for - fuera, lejos
morgaµ - mañana

También es posible crear adverbios a partir de otras palabras usando la terminación -e. El
significado de la palabra base determina si se trata de un adverbio de manera, lugar, tiempo o
cantidad.

6
rapida - rápido rapide - rápidamente (adverbio de manera)
skribi - escribir skribe - por escrito (adverbio de manera)
hejmo - hogar, casa hejme - en la casa (adverbio de lugar)
nokto - noche nokte - en la noche (adverbio de tiempo)
multaj - muchos, muchas multe - mucho (adverbio de cantidad)

7
Preposiciones
PreposiciónTraducción Ejemplo
al a Mi iras al vi. - Voy a ti.

anstataµ en vez de Mi iras anstataµ vi. - Voy en tu lugar.

antaµ antes Mi iras antaµ vi. - Voy antes que tu/delante tuyo.

apud al lado Mi iras apud vi. - Voy a tu lado.

¶e en casa de, al lado de Mi sidas ¶e komputilo. - Me siento a la computadora.

¶irkau alrededor, cerca Mi iras ¶irkaµ vi - Voy cerca tuyo.

da Uso de "Da" Ni havis multe da gastoj. - Tuvimos muchos huéspedes.

de de Mi iras de la domo - Me voy de la casa.

ekster afuera Mi iras ekster la domo. - Voy afuera de la casa.

el de (de adentro hacia afuera) Mi iras el la domo. - Me voy de la casa.

en en (adentro) Mi iras en la domo - Voy en la casa.

±is hasta Mi iras ±is la domo - Voy hasta la casa.

inter entre Mi iras inter la domoj. - Voy entre las casas.

je Uso de "Je" Li kredas je Dio. - Eraro: Ne havas datumojn en je_ekz

kontraµ contra Mi iras kontraµ via volo. - Voy contra tu voluntad.

krom además, excepto Ciuj krom mi iris. - Fueron todos menos yo.

kun con Mi iras kun vi. - Voy contigo.

laµ según Mi iras laµ la vojo. - Voy siguiendo el camino.

malgraµ aunque Mi iras malgraµ la pluvo.- Voy aunque llueva.

per por medio de Mi vojagas per trajno.- Viajo en tren.

por por, para Mi eniras por mangi- Entro para comer.

po por/a tanto Po du euroj por persono.- Dos euxros por persona.

post después, detrás Mi iras post vi. - Voy detrás de ti.

8
preter mas allá Mi iras preter vi. - Voy mas allá de donde tu vas.

pri acerca, sobre (ese tema) Mi pensas pri vi. - Pienso en ti.

pro porque Mi eniras pro la pluvo. - Entro porque llueve.

sen sin Mi iras sen vi. - Voy sin ti.

sub debajo Mi iras sub la domo. - Voy debajo de la casa.

super Sobre, mas arriba. Mi estas super vi. - Estoy arriba tuyo. (sin tocar)

sur Sobre, arriba. Mi estas sur la domo. - Estoy arriba de la casa.

(tocando)
tra a través de Mi iras tra la domo. - Voy a través de la casa/ recorro
toda la casa.
trans Del otro lado de Mi iras trans la strato. - Cruzo, voy al otro lado de la
calle.
Uso de "De"

De se usa para expresar movimiento hacia afuera, origen, causa, tiempo, cualidad:
Mi venas de la urbo. - Vengo de la ciudad.
Mi ricevis kison de vi. - Recibí un beso tuyo. (de ti)
Mi ridas de ±ojo. - Me río de alegría.
De nun mi amas vin. - De(sde) ahora te quiero.
Glaso de biero. - Vaso de cerveza.

Uso de "Da"

Da se usa entre una palabra de cantidad o de medida y aquello de lo que expresamos su medida.
kilogramo da rizo - un kilogramo de arroz.
du litroj da lakto - Dos litros de leche.
glaso da biero - Eraro: Ne havas datumojn en biero

Uso de "Je"

Cuando no hay otra preposición adecuada se puede usar la preposición indefinida je.
Li kredas je Dio. - Él cree en Dios.

También se usa je para expresar la hora.

je la tria horo - A las tres.

La terminación -n en lugar de una preposición.

Se puede usar la terminación -n en lugar de una preposición para expresar la hora o una medida.
En la 22-a de junio mi venos. - La 22-an de junio mi venos. - Vendré el 22 de junio.
Mi estas je 20-metra distanco de vi - Mi estas 20 metrojn for de vi. - Estoy a 20 metros de ti.

Dirección con -n
Después de una preposición se usa generalmente sólo la forma básica de la palabra sin -n.
pri la knabo - sobre (acerca de) el muchacho
en la domoj - en las casas

9
al la urbo - a la ciudad

Pero después de una preposición que indica lugar se puede usar -n para expresar movimiento a ese
lugar.
Hundo saltas sur la tablo. - Un perro salta sobre la mesa. (siempre estuvo arriba de la mesa)
Hundo saltas sur la tablon. - Un perro salta hacia sobre la mesa. (antes del salto no estaba arriba de
la mesa)
Mi iras en la domo. - Voy en la casa. (camino dentro de la casa)
Mi iras en la domon. - Entro en la casa (estaba afuera, ahora estoy adentro de la casa)

Igualmente después de adverbios que indican lugar.

hejme - en casa hejmen - hacia la casa
urbe - en la ciudad urben - hacia la ciudad
kie - dónde kien - hacia dónde
tie - allí, allá tien - hacia allí, hacia allá

Números
Números básicos Otros números se forman
0 - nul juntando números básicos.
1 - unu 11 - dek unu
2 - du 12 - dek du
3 - tri 20 - dudek
4 - kvar 25 - dudek kvin
5 - kvin 237 - ducent tridek sep
6 - ses 1983 - mil naµcent okdec tri
7 - sep 2002 - du mil du
8 - ok
9 - naµ
10 - dek
100 - cent
1000 - mil

Decenas y centenas se juntan en una palabra:

dudek, tridek, ducent, tricent
Los otros números se escriben y se pronuncian
en palabras separadas, lo mismo que los miles:
dek unu, dek du, du mil

Los números básicos son inflexibles.

Mi vidas tri domojn. - Veo tres casas

Los números ordinales terminan en -a.

Varían igual que los adjectivos.
unua - primer, primero, primera
dua - segundo, segunda
deka - décimo, décima
okdek naµa - octagésimo noveno (Se puede introducir guión o no entre las palabras cuando se trata
de números de varias palabras.)
Mi skribas la unuan leteron. - escribo la primer carta

Preguntas

10
Todas las preguntas contienen una palabra interrogativa, por ejemplo kio - qué, kiel - cómo, kiam -
cuándo
Kio estas tio? - ¿Qué es eso?
Kiel vi fartas? - ¿Cómo estás (de salud)?
Kiam vi venos? - ¿Cuándo vendrás?

©u

Para respuestas si/no se usa la palabra interrogativa cxu.

~i estas knabino. - ella es una muchacha
©u ¥i estas knabino? - ¿Es ella una muchacha?
©u la knabino estas juna? - ¿La muchacha es joven?
Jes, ¥i estas juna. - si, ella es joven

Negación
Ne - No
Mi ne estas juna. - No soy joven.
Ne, mi ne volas. - No, no quiero.

Colocamos ne delante de la palabra que deseamos negar. Usualmente antes del verbo, pero
también delante de otras palabras.
Mi man±as ne pomon, sed piron. - No como una manzana, sino una pera. (literalmente "como no
manzana, sino pera.")

Para negar también se pueden usar las palabras correlativas que empiezan con NENI-. *
Mi komprenas nenion. - No entiendo nada.
Mi neniam estis tie. - Nunca estuve allí.

Las palabras que empiezan con NENI- siempre niegan toda la frase. Una negación doble puede hacer
que la frase sea afirmativa.
Mi ne faras nenion. - No estoy sin hacer nada.
Mi ne povas ne veni. - No puedo no ir.

Después de otra palabra negativa a veces se usa la conjunción nek, que significa "tampoco".
Mi ne vidis lin, nek lian patron. - No lo ví, tampoco ví a su padre.
Neniu leciono nek prelego pla¶is al ¥i. - Ninguna lección ni conferencia le gustaron (a ella).

Dos veces nek significa "ni... ni...".

Mi vidis nek lin, nek lian patron. - Ni lo vi a él, ni a su padre.
Mi ¥atas nek drinki nek fumi. - No me gusta ni beber ni fumar.

* Encontrarás mas palabras que empiezan en NENI- en Correlativos

11
Participios
Participios activos Participios pasivos
-ant- -at- ocurre ahora
-int- -it- ya ocurrió
-ont- -ot- ocurrirá

Compare con -as, presente, -is, pasado, y -os, futuro.

Participios activos

Los participios activos expresan la cualidad de aquel que realiza la acción.

skribanta - escribiendo
skribinta - después de haber escrito
skribonta - antes de escribir
skribanta knabo - el muchacho que está escribiendo
skribinta knabo - el muchacho que ya escribió

Mi estis skribanta. - Estuve escribiendo.

Ili estos skribantaj. - Estarán escribiendo.
~i estis skribonta. - Eraro: Ne havas datumojn en sxi estis skribonta.

La terminación -o muestra a la persona que realiza la acción:

skribanto - quien escribe
skribinto - quien terminó de escribir
skribonto - quien está por escribir

Los participios también se pueden usar como adverbios.

Skribante li pensis pri ¥i. - Estando escribiendo él pensaba en ella.

Participios pasivos

Los participios pasivos expresan la cualidad de aquello que está afectado por la acción:
skribata - siendo escrita
skribita - ya escrita
skribota - por escribirse
skribota - por escribirse
skribata letero - una carta siendo escrita
skribita letero - una carta ya escrita

La letero estas skribata de mi. - La carta está siendo escrita por mi.
La letero estis skribata de ¥i. - La carta fué escrita por ella.
La letero estis skribita de li. - La carta fué escrita por él.

12
Correlativos
Las palabras interrogativas y sus respectivas respuestas están ordenadas en una tabla que consiste
de cinco principios y nueve terminaciones y sus combinaciones.

Principio Significado Terminación Significado

ki- qué, quién, -o algo

interrogativo
ti- demostrativo -u individuo, algo definido.

i- alguien -a cualidad

¶i- todo, cada uno -el manera

neni- nadie -e lugar

-am tiempo

-al causa

-es posesivo

Tabla de correlativos:

kio - qué cosa tio - eso io - algo

kiu - quién
kia - qué clase
kiel - de qué manera
kial - por qué
kies - de quién
tiu - ese iu - alguien
tia - esa clase ia - alguna clase
tiel - de esa manera iel - de alguna manera
tial - por eso ial - por algún motivo
ties - de ese ies - de alguien

¶io - todo nenio - nada

¶iu - todos neniu - nadie
¶ia - toda clase nenia - ninguna clase
¶iel - de todas maneras neniel - de ninguna manera
¶ial - por todos los motivos nenial - por ningún motivo
¶ies - de todos nenies - de nadie

©i

La palabra cxi expresa proximidad y se usa antes o depués de las palabras ti- y cxi-.
tie ¶i / ¶i tie - aquí
tiu ¶i / ¶i tiu - este
¶io ¶i / ¶i ¶io - todo esto

Ajn

La palabra ajn significa 'cualquier/a':

kiam ajn - cuando sea
kiu ajn - quien sea

Relativos

13
Las palabras ki- se usan también como relativos.
Tio, kion li diris, estas bona. - Eso que él dijo está bien.
La knabino, kiu staras tie. - La muchacha, que está allí.
®i estas granda kiel domo. - Es grande como una casa.

Creando palabras
En Esperanto una raíz (palabra) puede crear varias palabras diferentes agregando principios y
terminaciones. Esto significa que no se necesitan aprender tantas palabras como en otros idiomas.

Una posibilidad es usando las diversas terminaciones gramaticales.

skribo - un escrito
skriba - escrita
skrib' skribi - escribir
skribe - un escrito

intereso - interés
interesa - interesante
interes'
interesi - interesar
interese - interés

Cuando se compone una palabra se puede usar o no usar la terminación gramatical de la primer
palabra, prefiriéndose la forma que se pronuncie mas fácilmente.
skrib' + tabl' = skribotablo / skribtablo - Escritorio, mesa para escribir.

Agregando diversos prefijos (al principio de la palabra) y sufijos (al final) se pueden crear mas
palabras desde la misma raíz. Vea mas en Afijos

14
Afijos
Los afijos (prefijos y sufijos) son muy importantes en Esperanto. Existen 10 prefijos y 32 sufijos.

Prefijos

bo- parentezco por matrimonio patro - padre bopatro - suegro

dis- en varias direcciones doni - dar disdoni - repartir

ek- comenzar (súbitamente) vidi - ver ekvidi - vislumbrar, distinguir

eks- ex re±o - rey eksre±o - ex-rey

fi- malo (carácter) domo - casa fidomo - prostíbulo, lupanar

ge- ambos sexos juntos patro - padre gepatroj - los padres (el padre y
la madre)
mal- lo contrario, lo inverso bona - bueno malbona - malo

mis- equivocadamente, por error uzi - usar misuzi - dar un mal uso a algo

pra- de hace mucho, mucho tiempo tempo - tiempo pratempo - pasado remoto

re- de nuevo, una vez más, en dirección veni - venir reveni - regresar
inversa

Sufijos

-a¶- mala calidad domo - casa doma¶o - casucha

-ad- Acción continuada o repetida kanti - cantar katado - canto continuado

-a¤- algo concreto alta - alto alta¤o - una altura

-an- miembro, participante Kristo - Cristo kristano - cristiano

-ar- colección arbo - árbol arbaro - bosque

-¶j- crea sobrenombres masculinos patro - padre pa¶jo - papá

(después de 2-5 letras del nombre)

-ebl- posible legi - leer legebla - legible

15
-ec- cualidad abstracta rapida - rápido rapideco - velocidad

-eg- aumentativo varma - caliente varmega - muy caliente

-ej- lugar, donde kuiri - cocinar kuirejo - cocina, lugar para

cocinar
-em- inclinación, preferencia dormi - dormir dormema - que desea dormir

-end-que hay que hacer legi - leer legenda - que hay que leer

-er- fragmento, unidad sablo - arena sablero - grano de arena

-estr-jefe, presidente, guía lernejo - escuela lernejestro - director de escuela

-et- diminutivo varma - caliente varmeta - tibio

-id- descendiente, niño, animal joven hundo - perro hundido - cachorro

-ig- hacer, causar labori - trabajar laborigi - hacer trabajar

-i±- convertirse ru±a - rojo/roja ru±i±i - enrojecerse, venirse rojo

-il- instrumento, herramienta tran¶i - cortar tran¶ilo - cuchillo

-in- femenino knabo - muchacho knabino - muchacha

-ind- merece hacerse, tiene mérito legi - leer leginda - digno de leer

-ing- recipiente parcial para sostener glavo - espada glavingo - vaina de la espada

-ism-manera de pensar, sistema kristano - cristiano kristanismo - cristianismo

-ist- profesión, ocupación continua labori - trabajar laboristo - trabajador

-nj- sobrenombre femenino patrino - madre panjo - mamá

(después de 2-5 letras del nombre)

-obl- multiplica, veces du - dos, 2 duoblo - el doble

-on- fracción du - dos, 2 duono - la mitad

-op- de a tantos du - dos, 2 duope - grupos de 2

-uj- recipiente mono - dinero monujo - monedero, billetera

16
-ul- individuo, persona juna - joven junulo - un joven

-um- sufijo sin significado especial komuna - común komunumo - comunidad

Se pueden usar varios prefijos y sufijos en la misma palabra.

patro - padre bogepatroj - suegros, suegro y suegra
labori - trabajar mallaborema - vago, haragán

Algunos prefijos y sufijos se pueden usar por si mismos.

ilo - instrumento, herramienta
ekas - Comienza

17
Lista de preguntas
- ¿Cuales son los errores comunes en Esperanto?
- Cuando usar -a (terminación de adjectivo) y cuando usar -e (terminación de adverbio)?
- Cuando usar -igx- y cuando usar -ig-?
- Cuando usar KUN, PER kaj PRI?
- Cuando usar la terminación -n?
- Cuando usar el final de verbo -u?
- Como usar los relativos?

¿Cuales son los errores comunes en Esperanto?

Hicimos una lista de "errores frecuentes". La frase correcta acompaña a cada frase con errores, con
una aclaración. Estúdialas detalladamente para evitar cometer los mismos errores!

Frase errónea: Temas pri io libro.

Frase correcta: Temas pri iu libro.

Aclaración

Antes del substantivo (palabra terminada en o) nunca puede estar "io", "tio" o "nenio", sino "iu",
"tiu" o "neniu".

Frase errónea: Mi havas hundo.

Frase correcta: Mi havas hundon.

Aclaración

¿Quien tiene a quien? ¿"Yo" tengo un perro o el perro me tiene "a mi"? El complemento directo
siempre lleva la terminación "-n". Puedes ver también Gramática - Complemento directo.

Frase errónea: Mi pensas pri vin.

Frase correcta: Mi pensas pri vi.

Aclaración

Después de "pri" (y muchas otras preposiciones) no se usa la terminación "-n". Vea también Cuando
usar la terminación "-n"?.

Frase errónea: Okazas nenion.

Frase correcta: Okazas nenio.

Aclaración

El verbo "okazi" no lleva complemento directo (lo mismo que "esti").

Frase errónea: ©i jare.

Frase correcta: ©i-jare.

Aclaración

Cuando "cxi" se relaciona con un adverbio o un adjetivo se juntan por medio de un guión.

18
Frase errónea: ©i-tie.
Frase correcta: ©i tie.

Aclaración

Cuando "cxi" se relaciona con un correlativo no se usa guión.

Frase errónea: Mi interesas pri tio.

Frase correcta: Mi interesi±as pri tio.

Aclaración

"interesi" es un verbo transitivo y exige complemento directo. Por eso se puede decir "tio interesas
min" pero no se puede decir "mi interesas pri tio".

Frase errónea: Mi volas fari±i instruinston.

Frase correcta: Mi volas fari±i instruinsto.

Aclaración

Los verbos con el sufijo -igx- no son transitivos y no pueden tener complemento directo.

Frase errónea: Mi uzas tukon kiel kovrilo.

Frase correcta: Mi uzas tukon kiel kovrilon.

Aclaración

Si se dice "Mi uzas la tukon kiel kovrilo." (uso una tohalla o una sábana como el "cubridor") eso
significa que yo uso la sábana de la misma manera como el cubridor la usa, pero eso no tiene
sentido.

Frase errónea: Mi metas libron sur la tablo.

Frase correcta: Mi metas libron sur la tablon.

Aclaración

Para mostrar movimiento hay que usar la terminacion "-n" después de preposiciones que por si
mismas solamente indican lugar. (Si se dice "Mi metas libron sur la tablo.", eso significa que yo estoy
sobre la mesa cuando pongo el libro.)

Frase errónea: kilogramo de terpomoj

Frase correcta: kilogramo da terpomoj

Aclaración

Se usa "da" delante de algo cuando hay una palabra que indica cantidad que muestra cuanto hay de
ese algo.

Frase errónea: Kvin eµro po persono.

Frase correcta: Po kvin erµro por persono.

Aclaración

19
La palabra "po" siempre debe ir siempre antes "como se distribuye".

Cuando usar -a (terminación de adjetivo) y cuando usar -e

(terminación de adverbio)?
Aclaración

El adjectivo termina en -a. El adjetivo se relaciona con el substantivo e indica cualidad. Responde a
la pregunta "¿de que clase?" y toma el mismo final del sustantivo. (-j, -n, -jn)
El adverbio termina en -e. Califica a verbos, adjetivos y otros adverbios de acuerdo al modo, lugar,
circunstancia, etc. y responde a las preguntas "dónde?", "cómo?", "cuándo?".
La diferencia entre el adjetivo y el adverbio es que eladjetivo se puede relacionar solamente con el
substantivo (o con el substantivo y el verbo al mismo tiempo), mientrasque el adverbio NO se puede
relacionar con el sustantivo!

Ejemplos

~ia rakonto estas interesa. - Su cuento (de ella) es interesante.

~i rakontas interese. - Ella lo cuenta en forma interesante.

Tio estas bona. - Eso es bueno.

Estas bone. - Es bueno.

La ¶ambro estas varma. - El cuarto está caliente.

En la ¶ambro estas varme. - En el cuarto hace calor.

La koloro de ¥iaj haroj estas bela. - El color de su cabello (de ella) es hermoso.
©i tie estas tre bele. - Aquí está muy hermoso.

Somere estis tre varma vetero. - Durante el verano hizo mucho calor.
Lia amiko estas tute prava. - Su amigo (de él) tiene razón.

Cuando usar -igx- y cuando usar -ig-?

Aclaración

Verbo transitivo es el verbo que puede tener complemento directo, que se dirige a una persona o a
una cosa, a la cual podemos nombrar si deseamos precisar el sentido de la oración. Estos verbos
llevan la acción del sujeto al complemento directo.
Verbo intransitivo es el verbo que no puede tener complemento directo y no está dirigido a ninguna
persona o cosa. Los verbos intransitivos pueden tener complemento circunstancial o predicado, pero
no complemento directo.

El sufijo –ig- es un sufijo común para verbos. Significa "causar, cambiar, hacer o realizar algo". La
raíz que está delante del sufijo, muestra el resultado final de la acción.
El verbo con el sufijo –ig- siempre es transitivo, siempre se usa con un complemento directo sin
preposición. Ese complemento responde a la pregunta "¿qué cosa?" y toma la terminación del
acusativo.

~i purigis la plankon. - Ella limpió el piso. (lo convirtió en limpio)

Li daµrigis sian laboron. - Él continuó su trabajo.
~i dormigis sian infanon. - Ella hizo dormir a su niño.
Ni ordigis la ¶ambron. - Arreglamos la pieza. (pusimos orden)

20
La gepatroj edzigis lin, kiam li havis 16 jarojn. - Los padres lo hicieron casar cuando él tenía 16
años.

El sufijo –igx- significa "transformarse a un nuevo estado, cambiarse". Este sufijo se usa
principalmente para formar verbos. La parte de la palabra que está antes del sufijo –igx- muestra el
resultado de la transformación o cambio. El sujeto muestra lo que cambia.
El verbo con el sufijo –igx- siempre es intransitivo. Después de este verbo NUNCA se puede poner
un complemento directo, que responda a la pregunta "¿a quién?".

©iuj homoj finfine maljuni±as. - Todas las personas al final envejecen.

Hodiaµ mi veki±is je la sepa horo - Hoy me desperté a las siete (horas).
La koncerto komenci±is ±ustatempe. - El concierto empezó a horario.
La pordo malfermi±is mallaute. - La puerta se abrió silenciosamente.
Lia viza±o tre rugi±is pro frosto. - Su rostro (de él) mucho se enrojeció por la helada.

Cuando usar KUN, PER, y PRI?

Aclaración

KUN indica compañía y significa "con, no sin, junto, no separado, no repartido".

PER Indica medio, objeto o herramienta, con cuya ayuda algo ocurre, o que lo usamos para alcanzar
un resultado. Significa "por medio de, con la ayuda de".
PRI indica tema o eso que la acción trata o es concerniente. Significa "sobre, acerca de, concerniente
a,relacionado a, se trata de".

Ejemplos

Dividi edzinon kun sia najbaro. - Compartir la esposa con el vecino.

Dudek dividite per kvar egalas kvin. - Veinte dividido cuatro es igual a cinco. (20/4= 5)

Pri tio mi ne volas disputi. - No quiero disputas por eso.

Pli bone ne disputi kun li pri tio. - Mejor no discutir (o disputar) con él acerca de eso.

Oni vivas ne kun mono, sed kun persono. - No se vive con dinero, sino con personas.
Per mono ne ¶ion eblas a¶eti. - No todo se compra con dinero.

~i kun sia edzo veturis per trajno. - Ella viajó en tren con su esposo. (de ella)
Li parolis kun sia amikino pri Esperanto per telefono. - Él habló con su amiga por teléfono acerca de
Esperanto.

Cuando usar la terminación -n?

Aclaración

En Esperanto se indica el acusativo por medio de la terminación -n. Esa terminación se usa en
substantivos, adjetivos, pronombres personales, correlativos terminados en -u, -o, -a kaj -e, y
adverbios terminados en -e que indican lugar. El acusativo se debe usar en los siguientes casos:

1. para mostrar el objeto directo del verbo. En Esperanto eso permite cambiar el orden de las
palabras dentro de la oración, sin cambiar el significado.
~i vidas lin. - Ella lo ve. (Ella ve a él)
~in vidas li. - La ve. (A ella él ve)
Li vidas ¥in. - La ve. (Él ve a ella)

21
Lin vidas ¥i. - Lo ve. (A él ve ella)

2. En lugar de una preposición que indica tiempo, medida, etc.

Mi dormis dum unu horo. - Mi dormis unu horon. - Dormí una hora. (Dormí durante una hora)
En lundo mi vizitos vin. - Lundon mi vizitos vin. - El lunes te visitaré.
En la 22-a de junio mi venos. - La 22-an de junio mi venos. - El 22 de junio vendré.
Mi estas je 20-metra distanco de vi. - Mi estas 20 metrojn for de vi. - Estoy 20 metros lejos de ti.Li
estas je du metroj alta. - Li estas du metrojn alta. - Él mide dos metros de alto.

3. para mostrar dirección o destino del movimiento.

Mi kuras en la arbaro. - Corro dentro del bosque. (Siempre estando en el bosque)
Mi kuras en la arbaron. - Corro hacia el bosque. (Desde afuera hasta estar adentro)
Mia amiko iras trans la strato. - Mi amigo camina del otro lado de la calle. (siempre enfrente)
Mia amiko iras trans la straton. - Mi amigo cruza la calle. (desde esta vereda hasta llegar enfrente)
Li saltas sur la tablo. - Él salta sobre la mesa. (Él siempre está arriba de la mesa)
Li saltas sur la tablon. - Él salta hacia arriba la mesa. (No estaba sobre la mesa al empezar el salto)

1. para mostrar el objeto directo del verbo. En Esperanto eso permite cambiar el orden de las
palabras dentro de la oración, sin cambiar el significado.
Mi estas hejme. - Estoy en casa.
Mi iras hejmen. - Voy a casa.
Vi estas tie. - Tu estás allá.
Vi kuras tien. - Tu corres hacia allá.

Acusativo después de preposición

Hay preposiciones que tienen dos significados: en nominativo indican el lugar donde algo se
encuentra, con acusativo indican el destino hacia donde algo se mueve. Estas preposiciones son: sur,
sub, en, apud, antaux, malantaux, post, inter, trans, ekster, super, cxirkaux, kontraux.
sur la tablo - sobre la mesa
sur la tablon - hacia arriba de la mesa
sub la domo - debajo de la casa
sub la domon - yendo hacia abajo de la casa

Pero hay preposiciones después de las cuales nunca se usa el acusativo: al, gxis, de, el ,da, pri,
pro, por, per, kun, sen, je, dum, laux, malgraux, y preferentemente tampoco con: tra, preter.
Después de estas preposiciones generalmente se usan las palabras en su forma básica sin -n.
pri la knabo - acerca del muchacho
al la urbo - a la ciudad
kun mia amiko - con mi amigo

Atención

Si el substantivo tiene la terminación -n, entonces también todos los adjetivos, pronombres
posesivos y palabras correlativas que se relacionan directamente al substantivo también deben tener
la misma terminación. La terminación -n también se escribe después de la terminación del plural -j:
Mi a¶etis tiun grandan domon. - Compré esa casa grande.
Mi a¶etis tiujn tri grandajn domojn. - Compré esas tres casas grandes.
Mi iras en mian belan domon. - Voy a (entro a) mi casa hermosa.
Mi promenis tre longan tempon. - Caminé durante mucho tiempo.
Mi promenis kelkajn tagojn. - Caminé varios días.
Iun belan tagon mi revenos. - Volveré algún día hermoso.

22
Está atento al uso del acusativo porque agregar la terminación -n puede cambiar el sentido de la
oración. Analiza las oraciones siguientes:
Mi ¥atas man±i tion pli ol vi. - Me gusta comer eso mas que lo que te gusta a ti.
Mi ¥atas man±i tion pli ol vin. - Me gusta comer eso mas que lo que me gusta comerte a ti.
Mi amas ¥in same forte kiel vi. - La amo tanto como tu la amas. (a ella la amo)
Mi amas ¥in same forte kiel vin. - La amo tanto como te amo a ti. (a ella la amo)
Vi farbas la domon ru±an. - Tu pintas la casa roja. (puedes estar pintando por dentro de varios
colores la casa que de afuera es roja, o puedes pintar de cualquier color la casa que hasta ahora era
roja)
Vi farbas la domon ru±a.- To pintas la casa de color rojo. (no importa que color era, ahora la estas
pintando de color rojo)

Cuando usar los verbos terminados en -u?

Aclaración

La terminación de verbo –u por si misma no muestra el tiempo de la acción. Se usa para expresar
vuluntad, sin importar si se trata de una orden, pedido o deseo.
Rakontu pri via voja±o! - Cuenta como fue tu viaje!
Diru vian nomon! - Di tu nombre!

En los ejemplos anteriores los verbos se usaron sin sujeto. En esos casos entendemos que se trata
del pronombre de segunda persona vi.
Venu rapide! = Venu vi rapide! - Ven rápido!
Man±u! = Man±u vi! - Come!
Estu kun mi! = Vi estu kun mi! - Estate conmigo!
Kara, donu al mi tion. = Kara, vi donu al mi tion. - Querido, dame eso!

Solamente el la oración principal podemos dejar de lado el pronombre vi. En las cláusulas lo
debemos usar.
Legu la libron. - Lee el libro.
Mi volas, ke vi legu la libron. - Quiero que leas el libro.

Para la primera y la tercera persona, lo mismo en la oración principal que en las cláusulas siempre se
usa el verbo con el pronombre concerniente, sino pensaríamos que se trata de la segunda persona.
Ni komencu! - Comencemos!
Mi estu! - Yo sea! / Yo esté!
©u ni jam iru tien? - ¿Ya vamos para allá?
Ili mem faru tion! - Que eso lo hagan ellos mismos!
Kiel mi komprenu tion? - ¿Como puedo entender eso?
~i a¶etu, kion ¥i bezonas. - Que ella compre lo que necesita.

La terminación –u también se usa en cláusulas después de las conjunciones ke y por ke, si la

oración principal de alguna manera muestra deseo, meta, o algo similar. Nota que esta regla vale aún
cuando el verbo de la oración principal está en algún otro tiempo.
Ili volas, ke vi laboru. - Ellos quieren que trabajes.
Mi multe legos, por ke poste mi povu bone prelegi. - Leeré mucho para que luego yo pueda dar
una buena conferencia.
Skribu la leteron tuj, por ke ni sendu ±in ±ustatempe. - Escribe la carta enseguida para que la
podamos enviar a tiempo.
~iaj gepatroj petis, ke li morgaµ vizitu ilin. - Los padres de ella pidieron que él los visite mañana.

23
Para que entiendas bien como se usa la terminación –u en una cláusula, por favor compara estas
oraciones:
~i diris, ke ¥i venos morgaµ. - Ella dijo que vendrá mañana.
Mi petis, ke ¥i venu morgaµ. - Pedí que ella venga mañana.
Mi ±ojas, ke vi bone fartas. - Me alegra que estés bien.
Mi deziras, ke vi fartu bone. - Deseo que estés bien.
Mi kuris tiel rapide, ke li ne povis kapti min. - Corrí tan rápido que (él) no me pudo alcanzar.
Mi volis kuri tiel rapide, ke li ne povu kapti min. - Quise correr tan rápido como para que (él) no me
pueda alcanzar.

Pongamos atención al uso del verbo bonvolu. Se usa para pedir algo gentilmente. Después del verbo
bonvolu siempre se usa el infinitivo del verbo.
Bonvolu sidi ¶i tie! - Por favor siéntate aquí!
Bonvolu veni morgaµ - Por favor ven mañana!
Bonvolu esti ±entila! - Por favor sé gentil!

Como se usan los relativos

Aclaración

Los correlativos que empiezan en ki también se usan como relativos, reemplazando substantivos o
pronombres de la frase principal, o toda la idea de esa frase y la conecta con esa frase principal.

Kiu

Reemplaza un substantivo ya expresado o un pronombre y generalmente se usa para personas o

cosas definidas.
Mi vidis knabon, kiu man±is torton. - Vi un muchacho que comía una torta.
~i a¶etis la plej belan robon, kiu estis en la vendejo. - Ella compró el vestido mas bonito que había
en la tienda.
Cuando kiu es el complemento directo en la cláusula, se le agrega la terminación -n.
La filmo, kiun ni spektis hieraµ, estis tre interesa. - La película que vimos ayer era muy interesante.
Montru al mi la libron, kiun vi ¤us a¶etis. - Muéstrame el libro que compraste recién.
La terminación -j indica el plural.
Mi vidis knabojn, kiuj man±is torton. - Vi unos muchachos que comían una torta.
Montru al mi la librojn, kiujn vi ¤us a¶etis. - Muéstrame los libros que compraste recién.

Kio

Reemplaza la idea de la frase principal o presenta algo indefinido.

Tio, pri kio li parolis, ¥ajnis nekredebla. - Eso que él dijo parecía increíble.
Mi tre bone scias, kio ±ojigas vin. - Se muy bien que te hace poner contento.
Cuando kio es el objeto de la cláusula, se le agrega la terminación -n.
Mi faros ¶ion, kion mi povos. - Haré lo que pueda.
Vi rakontis al mi ion, kion mi neniam forgesos. - Me contaste algo que nunca olvidaré.

Kies

Introduce una cláusula que indica posesión, pertenencia.

©i tien venos kantistoj, kies kantoj estas tre popularaj. - Aquí vendrán los cantores cuyos cantos son
muy populares.
La knabino, kies haroj estas tre belaj, venis al mia frato. - La muchacha del cabello muy hermoso
fué hacia mi hermano.

24
Kiam

Introduce una cláusula que indica tiempo.

En tiu tempo, kiam mi man±is, ¥i televidis. - A la hora que yo comía ella miraba televisión.
Kiam mi venis al li, li dormis. - Cuando me llegué a él, él dormía.

Kie

Introduce una cláusula que indica lugar.

Mi volis resti tie, kie mi estis. - Me quiero quedar donde estoy.
Apud tiu loko, kie li lo±as, estas granda arbaro. - Al lado de donde él vive hay un gran bosque.
Introduce una cláusula que indica lugar.
En tiu loko, kien mi venis, estis multe da homoj. - En ese lugar donde fuí había mucha gente.

Kia

Introduce una cláusula que indica cualidad.

Li estis tia, kia mi volis, ke li estu. - Él era lo que yo quería que él fuera.
Hodiaµ ne estas tia bela tago, kia estis hieraµ. - Hoy no es tan lindo día como fué ayer.
Cuando kia es el complemento directo en la cláusula,se le agrega la terminación -n.
Li man±is tian bongustan viandon, kian li ankoraµ neniam antaµe man±is. - (Él) Comió esa carne tan
rica como él nunca había comido antes.
La terminación -j indica el plural.
Mi aµskultis tiajn kantojn, kiajn mi kutime neniam aµskultas. - Escuché esos cantos, que
generalmente nunca escucho.

Kiel

Introduce una cláusula que indica manera o grado.

Neniam estos tiel, kiel estis antaµe. - Nunca será como era antes.
Li volis nin helpi tiel, kiel li povis. - Quería ayudarnos como él podía.

Kiom

Introduce una cláusula que indica cantidad o medida.

Man±u tiom multe, kiom vi volas. - Come tanto como quieras.
Mi donis al ili tiom da bombonoj, kiom mi havis. - Le di todos los bombones que tenía. (Le di tantos
como...)

Kial

Introduce una cláusula que indica causa o motivo.

Unu el la ¶efaj kaµzoj, kial homoj lernas Esperanton, estas tio, ke ±i estas facile lernebla. - Una de
las causas principales por la que la gente aprende Esperanto, es porque se aprende fácilmente.

25
Gramática
La gramática detallada de lernu! es una versión reducida del Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko (PMEG). Ambas
gramáticas han sido escritas por Bertilo Wennergren, miembro de la Academia de Esperanto y formó parte del equipo
de lernu! A diferencia del PMEG, la gramática detallada de lernu! utiliza expresiones gramaticales tradicionales (como
"acusativo", "sustantivo", "predicativo"). Te recomendamos que primero te familiarices con los términos gramaticales y
que después disfrutes las claras descripciones de esta gramática.

 1 Introducción
 2 Términos gramaticales
 3 Escritura y pronunciación
 4 Tipos de palabras y funciones sintácticas
 5 Substantivos
 6 Adjetivos
 7 Adverbios
 8 Singular y plural
 9 El artículo y otros determinantes
 10 Apóstrofo
 11 Pronombres
 12 Indicadores de función gramatical
 12.1 Nominativo
 12.2 Acusativo
 12.3 Preposiciones
 12.3.1 Preposiciones de lugar
 12.3.2 Preposiciones de dirección
 12.3.3 Je
 12.3.4 De
 12.3.5 Da
 12.3.6 {anstataŭ} y krom
 12.3.7 Po
 13 Correlativos
 14 Conjunciones
 15 Partículas combinadas
 16 Comparación
 17 Negación
 18 Preguntas y respuestas
 19 Palabras numéricas
 20 Palabras cuantitativas
 21 Aposición
 22 Verbos
 23 Participios
 24 Verbos y funciones sintácticas
 25 Frases subordinadas.
 26 Discurso indirecto
 27 Orden de las palabras
 28 Fomación de palabras
 29 Sufijos
 30 Prefijos
 31 Elementos afijables

He aquí una corta explicación de importantes términos gramaticales usados en esta gramática. Las explicaciones son
presentadas desde del punto de vista de la gramática del Esperanto. En otras gramáticas (sobre Esperanto u otras
lenguas) los términos pueden ser usados de otra manera. Los términos en la gramática de lernu! siguen más o menos
el uso en Plena Analiza Gramatiko de Kalocsay y Waringhien.
adjetivo
Palabra usada para describir un substantivo o una partícula sustantivada.
complemento circunstancial
Parte de la oración, que dice, de que manera, en que lugar, en que tiempo, por cual medio, etc, ocurre la acción (o
estado) del predicado. Cada parte de la oración aparte delpredicado, sujeto, objeto y predicativo, es complemento
circunstancial.
adverbio
Palabra usada para describir algo que no es un sustantivo ni una partícula empleada como sustantivo (o sea, un verbo,
un adjetivo, un partícula empleada como adjetivo, otro adverbio, una partícula empleada como adverbio o toda la frase.
afijo
Raíz que es usada principalmente para hacer composiciones de palabras: sufijo o prefijo.
africada
Una Consonante hecha por medio de una obstrucción completa, la cual se rompe, pero solo lo suficiente, que el aire
pueda fluir con un sonido frotado.
activa
El tipo normal de frase, donde el sujeto es el que hace la acción del predicado. Ver pasiva.
acusativo
La terminación -N.
aposición
Parte de la frase que (normalmente) está inmediatamente después de otra, mostrando el mismo asunto por medio de
otras palabras.
epíteto
Un adjetivo, partícula adjetivada, adverbio o partícula usada como adverbio, que describe directamente otra palabra.
finito
Forma del verbo, que puede ser usada como predicado.
fricativa
Una consonante pronunciada a través de una obstrucción incompleta (estrechada), a través de la cual fluye aire con
sonido frotado.
futuro
Forma de verbo, que expresa una acción o estado en un tiempo por venir.
imperativo
Modo verbal, que indica una orden (uno de los uso del volitivo en Esperanto).
indicativo
Modo verbal, que indica acciones y estados, reales y efectivos.
infinitivo
Modo verbal, el cual de manera neutral, nombra una acción o estado, sin indicar si se trata sobre realidad, deseo o
imaginación.
interjección
Partícula exclamativa.
condicional
Modo verbal, que indica acciones o estados no reales, imaginados o fantasiosos.
conjunción
Partícula, que enlaza partes de una frase, las cuales juegan el mismo rol en la oración.
consonante
Sonido lingüístico realizado por una clase de obstrucción al flujo de aire.
lateral
Consonante pronunciada por una obstrucción solamente en el medio de la boca. El aire fluye libremente junto a la
lengua.
modo
Una de las categorías de las formas verbales, que expresa diversas actitudes del hablante a la declaración. Los modos
de los verbos en Esperanto son infinitivo, indicativo,volitivo y condicional.
nasal
Una Consonante pronunciada por una obstrucción completa en la boca. El aire pasa en su lugar, a través de la nariz.
negación
Partícula negativa.
intransitiva
(acerca de un verbo) No puede tener un objeto.
nominativo
Un sustantivo o partícula empleada como sustantivo que no tiene indicador de función (preposición o terminación de
acusativo).
numeral
Partícula, que expresa un número.
objeto
Función sintáctica que indica aquello que está directamente afectado por la acción del predicado. A veces se habla de
"objeto directo" en contraste al "objeto indirecto". El "objeto indirecto" nombra en esta gramática al-complemento
gramatical. El objeto común (directo) es llamado también "objeto acusativo". El objeto indirecto es tradicionalmente
llamado también "objeto dativo".
participio
Palabra que presenta una acción o un estado como una cualidad de su sujeto u objeto.
pasivo
Especie de construcción de frase "inversa", en el cual, eso que generalmente (en activo) es el objeto, aparece
como sujeto.
oclusiva
Una Consonante hecha por medio de una obstrucción completa, la cual se rompe por un flujo de aire.
plural
Multiplicidad gramatical: mas de un asunto.
predicativo
Parte de frase independiente, la cual describe el sujeto o el objeto por medio del verbo.
predicado
Verbo principal de la frase. Un Verbo, el cual generalmente tiene un sujeto.
prefijo
Afijo, que se coloca antes de otras raíces.
preposición
Partícula, que indica la función sintáctica de la siguiente frase.
pretérito, pasado
Forma verbal, que expresa una acción o estado en el tiempo ya pasado.
presente
Forma verbal, que expresa una acción o estado en el tiempo presente.
pronombre
Partícula, que se usa como sustituto de la parte de frase sustantiva.
singular
Singular, unidad gramatical.
sujeto
Función sintáctica que (en una frase activa) indica quién o qué realiza la acción del predicado.
conjunción
Partícula, que introduce una parte de frase enlazándola a su frase principal.
sustantivo
Palabra que puede funcionar como principal de la frase a modo
de sujeto, objeto, vocativo, adjetivo, epíteto, suplemento o predicativo.
sufijo
Afijo, que se coloca después de otras raíces.
complemento
Una descripción directa (de una palabra que no es verbo), cuya relación con la palabra descrita la muestra un indicador
de función (una preposición o una terminación de acusativo).
transitivo
(acerca de un verbo) Que puede tener un objeto.
verbo
Palabra que expresa una acción o estado, y que puede desempeñarse como predicado de la frase. Sin embargo, el
verbo se puede considerar también como infinitivo, aunque ese verbo normalmente no puede desempeñarse como
predicado.
vibrante
Consonante pronunciada por varia obstrucciones y rompimientos rápidos de forma consecutiva.
vocal
Sonido linguístico que se forma sin bloquear el flujo de aire, y que puede llevar acento.
vocativo
Función sintáctica que indica a quien se dirige lo dicho.
volitivo
Modo verbal que indica que la acción o estado no es real, sino solo deseado.
partícula
Palabra que no necesita ninguna ninguna terminación, pero puede aparecer en una frase, tal y como está.

3 Escritura y pronunciación

Letras

Aquí está el alfabeto de Esperanto:

Mayúsculas: A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z

Minúsculas: a, b, c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, k, l, m, n, o, p, r, s, ŝ, t, u, ŭ, v, z

Nombres de las letras: a, bo, co, ĉo, do, e, fo, go, ĝo, ho, ĥo, i, jo, ĵo, ko, lo, mo, no, o, po, ro, so, ŝo, to, u, ŭo, vo, zo

Mayúsculas y minúsculas

Cada una de las letras existe en dos formas: mayúsculas (letra grande, inicial) y minúscula (letra pequeña). Las
minúsculas son las forma de letra normal. Las mayúsculas se acostumbran a usar como la primera letra de una oración
y como la primera letra de un nombre propio.

Signos diacríticos

Hay seis letras únicas para Esperanto: Ĉ, Ĝ, Ĥ, Ĵ, Ŝ y Ŭ. Estas tienen acento. El acento ^ se llama circunfejo o
sombrero. El acento encima de la U se llama breve.
Cuando no es posible usar los signos diacríticos correctos, se puede utilizar escritura alternativa. La alternativa oficial
es la escritura H, que se encuentra en el Fundamento de Esperanto.En la escritura H se agrega la letra H después de
la letra que porta normalmente el acento circunflejo, y se omite totalmente el signo sobre la Ŭ: ch, gh, hh, jh, sh, u. En
una elaboración de texto con PC, en correo electrónico, etc, se utiliza mucho la letra equis, X, en lugar del circunflejo y
el sombrero: cx, gx, hx, jx, sx, ux.

Pronunciación
Las letras A, E, I, O y U son vocales. Todas las otras son consonantes. Toda letra debe ser pronunciada. No existen
letras mudas.

Vocales

Vocal Descripción AFI-Alfabeto Fonético Internacional

I i [i]

U u [u]

E e [e]

O o [o]

A a [a]
Acento

En palabras con dos o más vocales, una vocal se pronuncia más fuerte que las otras. Tiene acento. El acento esta
siempre sobre la penúltima vocal (la vocal mayúscula muestra aquí, el
acento): tAblo, nenIam, rapIda, taksIo, familIo, revolvEro, krokodIloj, eskImo, diskUtas, mEtro, metrOo, Apud, anstAtaŭ,
trIcent, mAlpli, Ekde, kElkmil etc.
La terminación O puede ser remplazada por un apostrofe. El apostrofe se cuenta como una vocal (no se pronuncia), y
el acento no se cambia: taksI', familI', revolvEr', metrO'.
Variación vocal

La manera de pronunciar una vocal, puede variar libremente entre ciertos límites. Solamente importa que cada vocal no
esté demasiado cerca a alguna otra de las cinco vocales.
La longitud de las consonantes en Esperanto es totalmente insignificante. Se pueden pronunciar larga, mediana o
cortamente, según como guste.
Cada vocal en Esperanto es pronunciada de manera "inmóvil", esto quiere decir que uno no debe de mover la lengua
de una posición a otra mientras dura la pronunciación de una sola vocal. Por ejemplo la E no debe de sonar como "ey",
la O no debe de sonar como "ou".

Consonantes

Consonante Descripción

B b (labial, suave)

P p

D d

T t

G g en gato (no en gemelo)

K k

V Muy diferente de la 'b' española. La posición de los labios y los dientes es como en la letra 'f', pero haciendo sonar las cuerdas vocales.
Semejante a la 'v' del inglés.

F f

Z zumbada como 'z' en inglés

S s

Ĵ como la 'y' argentina en 'yo', como la 'j' en francés 'je', como la 'si' en inglés 'television'

Ŝ como 'sh' en Shakespeare

Ĥ como nuestra 'j'

H h aspirada como en inglés

C ts en tse-tse

Ĝ como 'gg' en italiano 'oggi', como en 'J' en inglés 'John'

Consonante Descripción

Ĉ ch en cheque

M m

N n

L l

R como la segunda 'r' en ropero. no como la primera.

J suena como la letra 'i', formando diptongo con la vocal a su lado

Ŭ u

Semivocales

Las semivocales J y Ŭ son como vocales por la manera de pronunciarlas, pero se desempeñan en la lengua como
consonantes. Ellas son siempre cortas, y nunca puede recibir acento. Las semivocales siempre aparecen antes o
después de una vocal verdadera. Ŭ aparece generalmente solo en las combinaciones "aŭ" y "eŭ".
Variaciones consonánticas

Cuando una consonante muda se encuentra justamente antes de una consonante sonora, muchas tienden a serla
sonora: akvo → "agvo", okdek → "ogdek". Y al inverso, cuando una consonante sonora se encuentra justo antes de
una muda tiende a silenciarla: subtaso → "suptaso", absolute → "apsolute". Tales cambios en principio nunca son
correctos, pero son a menudo permitidos en la practica, si ellos no causan incomprensión. A veces algunos se silencian
a menudo en el final de la palabra por una consonante sonora: apud → "aput", sed → "set", hund' → "hunt", naz' →
"nas". Tales cambios, sin embargo, no son aceptados. Se deben evitar cuidadosamente.
Miembros de algunas lenguas tienden a pronunciar las secuencias KV y GV como "kŭ" y "gŭ",
respectivamente: akvo → "akŭo", kvin → "kŭin", gvidi → "gŭidi". Ŭ nunca puede seguir inmediatamente después de una
consonante en una palabra de esperanto, y por eso las incomprensiones apenas puede ocurrir, pero esa pronunciación
es generalmente vista como incorrecta.
En algunas lenguas los sonidos P, T, K, C y Ĉ se pronuncian con una aspiración, igual que con la H débil después. En
Esperanto estas consonantes son normalmente sin aspiración, pero para eso no existe regla. Se puede por lo tanto
pronunciar aspirando, si se quiere, pero estar atento, que la aspiración no suene como la H completa.
La L se realiza por una barrera parcial en los dientes. Si se obstruye solo allí, la L suena “clara”. Si se eleva al mismo
tiempo el frente de la lengua contra el paladar, la L suena “difusa” (como u). Esta L difusa es una alternativa totalmente
buena, pero hay que estar atento, de que esta no suene como Ŭ. Eso se ocasiona, si la barrera principal en los dientes
desaparece.
Cuando N está antes del sonido de la encía o velar, se tiende a cambiar N en el sonido de la encía (pequeña
diferencia), o el sonido velar (gran diferencia), para facilitar la pronunciación tranĉi, manĝi, longa, banko y otros. Esto no
es un problema, porque no existe en Esperanto pronunciación nasal con el paladar o velar, con quienes N puede
confundirse. Similarmente se tiende a pronunciar M dentolabial antes de otro sonido dentolabial: amforo, ŝaŭmvino y
otros. Esto tampoco tiene problema. Pero hay que estar atento, que no se pronuncie la N
dentolabialmente: infero, enveni y otros, porque entonces se confundirá N y M, que no es aceptable.
Comprensiblemente se puede usar siempre la pronunciación básica de N y M.
R normalmente es dental, pero de hecho no importa de dónde se haga el sonido en la boca. Por ejemplo, la R velar es
una alternativa totalmente buena. El asunto importante sobre la R está en que esta sea vibrante. Por lo tanto, la R velar
también se prefiere que sea vibrante (esta sea “ejecutada), lo que significa, que la úvula tiemble frente a la lengua. Que
la R tiemble, en cualquier lugar donde se encuentre en la palabra. Por ejemplo, en rivero que las dos R sean
pronunciadas igual. Se usa también otras clases diversas de sonidos de R, y eso es suficientemente aceptable en la
práctica. Sin embargo, tener precaución de que el sonido de la R no se confunda con otra consonante, o con alguna de
las cinco vocales.
La longitud de las consonantes en Esperanto es totalmente insignificante. Se pueden pronunciar larga, mediana o
cortamente, según como guste.
1. 4 Tipos de palabras y funciones sintácticas

Clases de palabras
Existen dos clases de palabras en Esperanto: palabras que necesitan terminación y partículas.

Palabras que terminan con un marcador gramatical

La mayoría de las palabras en Esperanto necesitan de terminación gramatical. Este tipo de palabras básicamente
consiste de una raíz (o varias raíces) + una clase de terminación de palabra, por
ejemplo: patr/o, roz/o, sun/o, am/o, kol/tuk/o, san/a, verd/a, hel/ruĝ/a, eg/e, aparten/i, bril/as, est/os, rond/ir/as.
Las raíces expresan diversos temas: animales, personas, acciones, cualidades, cosas abstractas, concretas, etc. Las
raíces no pueden ser por si misma una palabras, sino, necesitan terminación. Existen nueve terminaciones de
palabras: O, A, E, I, AS, IS, OS, US y U. Si se agrega alguna de esas terminaciones a la raíz, esta se vuelve una
palabra. En principio, estas raíces pueden aceptar todas esas
terminaciones: hom/o, hom/a, hom/e, hom/i, hom/as etc, blu/o, blu/a, blu/e, blu/i, blu/as etc, kur/o, kur/a, kur/e,kur/i, kur/
as etc.
Algunas raíces se utilizan principalmente para formar palabras compuestas. Se llaman afijos: EBL, UL, MAL, GE y
otros.
Las partículas no necesitan terminación, pero pueden aparecer en frases, tal como ellas son. Las partículas son un
grupo limitado de palabras, que muestran ideas básicas, relaciones gramáticas, etc. Estas son
principalmente preposiciones, por ejemplo al, de, en; pronombres personales, por ejemplo mi, vi, ŝi; partículas
substantivadas y partículas adjetivadas, por ejemplo kiu, tiu, kio, tio, kia, tia, kies, ties, ambaŭ; numerales, por
ejemplo unu, du, tri, dek, cent; conjunciones, por ejemplo kaj, aŭ; subjunciones, por ejemplo.ke, ĉu, se; partículas
adverbiadas, por ejemplo: kie, tie, for, kiam, tiam, baldaŭ, hodiaŭ, kial, tial, kiel, tiel, kiom, tiom, ankaŭ, eĉ, jes, ne;
interjecciones, por ejemplo adiaŭ, bis,ho.
45 de las partículas parecen tener algunas terminaciones, parecen ser compuestas, pero estas no son
compuestas: tio, tia, kio, kie, iu, iel, ĉiam, ĉiom, nenial, nenies y otras. Esas partículas se llaman correlativos.

Funciones sintácticas
La Frase es una hilera de palabras, las cuales conjuntamente expresan un pensamiento. Un elemento de frase es una
palabra o grupo de palabras, las cuales desempeñan un papel como unidad de frase.
El elemento de frase mas importante es el predicado. Este es un verbo con alguna de las terminaciones AS, IS, OS,
US y U (normalmente no I): iras, sidis, batos, vidus, pensuetc. El predicado muestra, que tipo de acción o estado trata.
El predicado es el centro de la frase. Todas las otras partes (principales) de la frase se relacionan de diversas maneras
al predicado. Tienen diversas funciones sintácticas, por ejemplo, sujeto, objeto, complemento
circunstancial, vocativo, predicativo.
 La junulo legas libron. - El joven lee un libro.
El verbo legas es el predicado. La junulo es el sujeto. Libron es el objeto. La función sintáctica del sujeto se indica
con la ausencia de indicador de función (con un nominativo). La función sintáctica del objeto, la muestra la presencia de
la terminación acusativa N.
 Ŝi veturis tutan tagon per sia aŭto. - Ella viajó todo el día con su auto.
La parte de la frase tutan tagon es un complemento circunstancial acusativo, que muestra cuanto tiempo dura la
acción. La parte de la frase per sia aŭto es uncomplemento circunstancial preposicional, el cual informa acerca del
medio que se usa para la acción. La función sintáctica del primer complemento circunstancial, la indica la terminación
acusativa N. La función sintáctica del segundo complemento circunstancial, la muestra la preposición per.
 Andreo, ĉu vi renkontis Paŭlon hodiaŭ? - Andrés, te encontraste con Paulo hoy?
La parte de la frase Andreo es un vocativo.
 La apartamento de Andreo estas malgranda. - El apartamento de Andrés es pequeño.
La parte de la oración malgranda es un predicativo subjetivo. Este describe el sujeto el apartamento por medio del
verbo predicado estas:
Existen tres formas para mostrar la función sintáctica: nominativo, la terminación acusativa N y las preposiciones.
Una parte de la frase consiste de una palabra principal, al cual puede ser agregado diversos descriptores:
 Andreo loĝas en bela apartamento kun du ĉambroj. - Andrés vive en un bonito apartamento con dos cuartos.
En el complemento circunstancial de lugar, el sustantivo apartamento es la palabra principal. Además, el complemento
circunstancial contiene un adjetivo, bela, el cual es un epíteto de la palabra principal, y una parte de frase kun du
ĉambroj, el cual es un suplemento del sustantivo apartamento. La parte de frase subordinada kun du ĉambroj no
relaciona directamente al predicado, es simplemente parte del complemento circunstancial en bela apartamento kun du
ĉambroj.)

1. 5 Substantivos

Los substantivos son nombres de objetos concretos o abstratos, personas, animales, fenómenos, actos, cualidades,
especies, individuos, etc. Los substantivos tienen, en Esperanto, la terminación -O:

 tablo - mesa = nombre de objeto concreto

 hundo - perro = nombre de especie animal
 saĝo - sabiduría = nombre de atributo
 amo - amor = nombre de sentimiento
 kuro - carrera = nombre de acto
 martelado - martilleo = nombre de acción
 Petro - Pedro = nombre de persona
 Jokohamo - Yokohama = nombre de ciudad

Tras la terminación substantiva O puede ir la terminación -J para el plural, y la terminación de acusativo -N. Se puede
poner ambas a la vez, pero siempre J ante N:

tabloj tablon tablojn

hundoj hundon hundo

Se puede substituir la terminación substantiva O por apóstrofo, pero sólo cuando no la sigue J o
N: hund' = hundo, saĝ' = saĝo, am' = amo, kur' = kuro, Jokoham' = Jokohamo.

Uso de sustantivos
Los substantivos o más precisamente los sintagmas con un substantivo como palabra principal desempeñan
principalmente la función de sujeto, objeto, complemento circunstancial o vocativo, pero también pueden tener la
función de descripción suplemental o descripción predicativa de otra palabra:
 La bona virino trankviligis sian soifon. - La mujer buena calmó su sed.
El sintagma la bona virino, cuya palabra principal es el substantivo virino, desempeña la función de sujeto.
 Mi vidas leonon. - Veo un león.
El substantivo leonon actua como objeto (y por eso tiene la terminación de acusativo -N).
 Ludoviko, donu al mi panon. - Luis, dame pan.
El sintagma Luis actua como vocativo.
 Sur la fenestro kuŝas krajono kaj plumo. - En la ventana se encuentra un lápiz y una pluma.
El sintagma nominal sur la fenestro actua como complemento circunstancial de lugar (y por eso lleva la preposición
locativa sur).
 La dentoj de leono estas akraj. - Los dientes de un león son afilados.
El sintagma nominal de leono actua como complemento nominale del grupo nominal la dentoj (y por eso tiene la
preposición de).
 Mi estas muzikisto. - Soy músico.
El substantivo muzikisto actua como descripción predicativa del sujeto mi.
Partículas sustantivadas
Algunos de los monemas en Esperanto pueden actuar como sustantivos en una frase, pero sin tener terminación -O.
Algunos de ellos son los pronombres personales, los correlativos acabados en U y O, los nombres de las letras en
Esperanto, los numerales y el monema ambaŭ.
Los adverbios de cantidad también pueden actuar como sustantivos.

Nombres propios
Los nombres totalmente esperantizados siempre tienen la terminación -O: Anno, Petro, Teodoro, Mario... Los nombres
propios no esperantizados también son substantivos, pero normalmente no terminan en -O: Anna, Peter, Theodore
Roosevelt, Marie Curie, Deng Xiaoping. Con estos nombres, se puede omitir la terminación de acusativo -N, incluso si
su función en la frase lo requiere. Lee más detalles en esclarecimientos sobre la terminación -N.

1. 6 Adjetivos

Los adjetivos muestran propiedades, cualidades, pertenencias, relaciones y similares. Los adjetivos tienen en
esperanto la terminación A:

 longa - largo = que tiene mucho de largo

 ruĝa - rojo = que tiene color rojo como propiedad
 bona - bueno = caracterizado por bueno
 inteligenta - inteligente = que tiene inteligencia, caracterizado por la inteligencia.
 homa - humano = relacionado con el ser humano
 malaperinta - desaparecido = que ya desapareció

También los pronombres posesivos y los números ordinales son adjetivos, pero en esas palabras la terminación A tiene
un significado especial.
Luego de la terminación A puede seguir una terminación J de plural, o una terminación N acusativa. También pueden
ponerse ambas, pero siempre J antes de N:

longaj longan longajn

ruĝaj ruĝan ruĝajn

miaj mian miajn

sesaj sesan sesajn

Para comparaciones se usan los adjetivos junto a las palabras pli y plej (ambos significan más, plej se usa en los casos
que el español usa el/la más)

Uso de los adjetivos

Los adjetivos son usados principalmente para describir sustantivos.
Adjetivos calificativos

Los adjetivos pueden funcionar como calificativos de los sustantivos (adjetivos que describen directamente al
sustantivo). Los adjetivos calificativos se colocan frecuentemente antes del sustantivo, aunque pueden colocarse
después de éste. Incluso puede haber adjetivos antes y después del mismo adjetivo simultáneamente.

 granda domo - una casa grande

 domo granda - una gran casa
 la tago longa - el día largo
 la longa tago - el largo día
 fama Franca verkisto - famoso escritor francés
 fama verkisto Franca - escritor francés famoso
 Lingvo Internacia (la origina nomo de Esperanto) - Lingvo Internacia (Lengua Internacional, el nombre original
del esperanto)

Un adjetivo calificativo que se coloca después del sustantivo, usualmente es enfático.

Adjetivos predicativos

Un adjetivo puede también describir algo predicativo, por medio de un verbo:

 La domo estas granda. - La casa es grande
Granda (grande) describe el susbtantivo domo (casa) mediante el verbo estas (ser o estar).
 Tiuj ĉi verkistoj iam iĝos famaj. Estos escritores en algún momentos se harán famosos.
Famaj (famosos) describe el substantivo verkistoj (escritores) mediante iĝos (se harán)
 Mi farbis mian domon blanka. Pinté blanca mi casa.
Blanka (Blanca) describe al sustantivo domon (casa) mediante el verbo farbis (pinté).

Descripción de otras palabras

Los adjetivos son usados también para describir palabritas substantivas, por ejemplo pronombres personales,
comúnmente como predicativos (atributos gramaticales):

 Mi estas feliĉa. - Soy (o estoy) feliz.

 Tiu estas mia. - Ése es mío.
 Tio estas bona. - Eso es bueno.
 Ili fariĝis koleraj. - Ellos se encolerizaron.
 Ambaŭ ŝajnis dormantaj. Ambos parecían estar durmiendo.

Uso substantivado de los adjetivos

Cuando un adjetivo funciona como calificativo de un substantivo, algunas veces se elimina el substantivo. Entonces el
adjetivo parece que por sí mismo toma el papel del substantivo. Eso es posible, cuando el contexto claramente muestra
qué substantivo debe ser sobreentendido:
 La palaco de la imperiestro estis la plej belega [palaco] en la mondo.

El palacio del emperador era el más hermosísimo [palacio] en el mundo.

 Mi ne volas tiun ĉi supon, donu al mi alian [supon].

No quiero esta sopa, dame otra [sopa].
 Tro malmultaj [homoj/aŭskultantoj] venis.
Demasiado pocos [personas/oyentes] vinieron
 Kelkaj [personoj] el ni alvenis malfrue.
Algunos [personas] de nosotros llegamos tarde.
 Ni ambaŭ volas la saman [aferon]. (Aŭ: Ni ambaŭ volas la samon.)
Ambos queremos la misma [cosa]. (O: Ambos queremos lo mismo).
 Vi estas la unuaj [personoj], kiujn mi vidas hodiaŭ matene.
Vosotros sois los primeros [personas] que veo hoy en la mañana.
 Via pano estas malpli freŝa, ol mia [pano].
Tu pan es menos fresco que el mío [que mi pan].
 Estas nun la dua [horo].
Son las dos. (literalmente: es la segunda [hora])
 Mi parolas la Francan [lingvon].
Yo hablo [el idioma] francés.

Partículas adjetivadas
Algunas de las palabritas en Esperanto pueden funcionar como adjetivos en una frase, pero ellas no tienen la
terminación A. Esas son los correlativos con A, U, y ES, la palabrita ambos y los numerales.
 Tiun straton mi neniam vidis antaŭe.
Esta calle nunca antes la vi.
 Mi korektis ambaŭ erarojn.
Corregí ambos errores.
 Tie loĝas du Hungaroj kaj tri Kanadanoj.
Ahí viven dos húngaros y tres canadienses.

1. 7 Adverbios

Los adverbios indican manera, lugar, tiempo, cantidad, etc. Los adverbios en esperanto terminan con la letra e.

 rapide = rápidamente, con rapidez

 bele = bellamente, con belleza
 urbe = en la(s) ciudad(es)
 hejme = en el (los) hogare(s) propio(s)
 tage = de día
 matene = Por/en la(s) mañana(s)
 lunde = el lunes, cada lunes
 normale = normalmente, en ocasiones normales
 multe = en gran cantidad
 alveninte = tras (la) llegada, después de haber llegado

En los adverbios de lugar puede aparecer la terminación del acusativo -N para indicar dirección: urben = "al la urbo(j)"
(a la(s) ciudad(es)), hejmen = "al la propra(j) hejmo(j)" (a el/los hogar(es) propio(s)). Pero un adverbio nunca puede
recibir terminación del plural -J.
Para comparaciones se usan adverbios junto con las palabras pli y plej.

Uso de los adverbios

Un adverbio puede actuar como adjetivo de un verbo:
 Ili manĝas rapide. - (Ellos) comen rápidamente.
Rapide (rápidamente) describe a manĝas (comen), y muestra la forma de comer.
 Urbe troviĝas multaj restoracioj. - En la ciudad se encuentran muchos restaurantes.
Urbe (en la ciudad) describe al verbo troviĝas (se encuetran), y muestra el lugar donde se encuetran.
Un adjetivo adverbial se puede referir también a toda la frase.
 Kompreneble mi iros. - Claro que iré.
Kompreneble (claro, naturalmente, por supuesto) se refiere a toda la frase. No indica la forma en que se va a ir, sino
que hace referencia al hecho de que se va a ir. Ese hecho en su totalidad está claro.
Un adverbio puede también actuar para describir un adjetivo, otro adverbio o una palabra adverbial:

 Ĝi estas sufiĉe granda. - (Ello) es bastante grande.

 Li manĝas terure multe. - Él come terriblemente mucho.
 Ili revenos treege baldaŭ. - Ellos volverán sumamente pronto.

Un adverbio también puede ser una descripción predicativa de un verbo en infinitivo o de una frase subordinada:
 Estas amuze labori. - Es divertido trabajar.
Amuze (en este contexto: divertido) describe la palabra labori (trabajar).

 Multe maĉi estas necese por bona digesto. - Masticar mucho es necesario para una buena digestión.

Los adjetivos y los adverbios son muy parecidos. Lo que se quiere describir decide si se debe usar un adjetivo o un
adverbio.
Los adverbios de cantidad se pueden usar como si fueran sustantivos: Tie loĝas multe (= multo) da stranguloj.

Partículas adverbiales
Algunas de las palabras del esperanto que pueden actuar de forma adverbial en una frase, no tienen la terminación "e".
Esas palabras son las de la tabla de correlativos terminadas en E, EL, OM, AM kaj AL, las palabras pli y plej, la
palabra ne, y las
palabras ĉi, for, ankoraŭ, baldaŭ, hodiaŭ, hieraŭ, morgaŭ, jam, ĵus, nun, plu, tuj, ajn, almenaŭ,ankaŭ, apenaŭ, des, do, e
ĉ, ja, jen, jes, ju, kvazaŭ, mem, nur, preskaŭ, tamen, tre y tro.

1. 8 Singular y plural
Singular significa que es uno. Plural significa que es más de uno. El plural se indica por la terminación -J. Se usa la
terminación -J en los substantivos, los adjetivos y en loscorrelativos en U y A.
Singular Plural

(unu) tago - (un) día (pluraj) tagoj - (varios) días

(unu) granda domo - (una) casa grande (tri) grandaj domoj - (tres) casas gr

ilia granda domo - Su (de ellos) gran casa iliaj grandaj domoj - Sus (de ellos) g

alia homo - otra persona aliaj homoj - otras personas

la unua tago - el primer día la unuaj tagoj - los primeros días

iu - alguien iuj - algunos

tiu homo - aquella persona tiuj homoj - aquellas personas

tia speco - de tal especie tiaj specoj - de tales especies

La kato estas nigra. - El gato es negro. La katoj estas nigraj. - Los gatos so

Ĝi estas granda, sed bela. - Es grande, pero bonito. Ili estas grandaj, sed belaj. - Son g

Vi estas bela. - Eres guapo. Vi estas belaj. - Sois guapos.

Ĉiu miris pri tio. - Cada uno se asombró/asombraba de eso. Ĉiuj miris pri tio. - todos se asombr

Kia estis la respondo? - ¿Cómo es la respuesta? Kiaj estis la respondoj? - ¿Cómo so

Una eventual terminación -N se situa después de J: tagojn, grandajn, aliajn, nigrajn, iliajn, tiujn, neniajn.
Si un adjetivo describe varios substantivos debe tener la terminación J porque el significado es plural:
 La tablo kaj la seĝo estas eluzitaj. - La mesa y la silla están gastadas.
Una mesa y una silla son dos objetos. Ambos están gastados.
 En la ĉambro estis verdaj seĝo kaj tablo. - En la habitación hubo/había una silla verde y una mesa.
Ahí hubo/había una silla verde y una mesa verde.
A veces un adjetivo se relaciona con un substantivo con terminación -J, pero por su significado describe sólo una de
varias cosas. Entonces el adjetivo no tiene terminación -J:
 Tie staris pluraj grandaj kaj unu malgranda tabloj. - Ahí hubo varias mesas grandes y una pequeña.
Aunque malgranda (pequeño) está ligado a la palabra tabloj (mesas), debe ser sin -J, porque describe sólo una de las
mesas.
 Mi volas verdan kaj ruĝan krajonojn. = ...unu verdan krajonon kaj unu ruĝan krajonon. - Quiero un lápiz verde y
uno rojo.
 Venis Franca kaj Germanaj gastoj. = Venis unu Franca kaj pluraj Germanaj gastoj. - Vinieron un huesped
francés y varios alemanes.
Un adjetivo en plural junto con varios substantivos en singular algunas veces puede aparecer como una combinación
extraña, aunque esto sea totalmente lógico. Zamenhof frecuentemente evitó tal combinación, usando un adjetivo en
singular, principalmente cuando el adjetivo era un pronombre posesivo, o cuando había varios substantivos abstratos:
 Mia frato kaj fratino = mia frato kaj mia fratino = miaj frato kaj fratino. - Mi hermano y mi hermana.
Actualmente generalmente se prefiere la forma miaj frato kaj fratino.
 La simpla lernado kaj uzado de Esperanto. - El aprendizaje y uso simple del Esperanto.
Simpla está subentendido antes de uzado. Alternativamente se puede decir que lernado kaj uzado conjuntamente son
una única idea.
El mismo Zamenhof evitaba frecuentemente usar varios adjetivos en singular con un substantivo plural:
 Estis inter la sepa kaj oka horo vespere. = ...la sepa kaj (la) oka horoj... - Era entre las siete y las ocho de la
tarde.
Hoy es recomendable decir inter la sepa kaj oka horoj (o inter la sepa horo kaj la oka).
1. 9 El artículo y otros determinantes

Los determinantes son partículas, que se ponen antes de la parte sustantiva de la frase para definir la identidad del
objeto. El determinante más importante es el artículo definido la.

La — artículo definido
La partícula la muestra que el que habla acerca de cierto asunto, conoce la persona a la que se dirige.
No se agrega terminación a la, ni con J, ni con N:

 la domo = aquella casa conocida por ti

 la bela junulino = aquella bella joven conocida por ti
 la junulinoj = aquellas jóvenes conocidas por ti
 la altaj montoj = aquellos montes altos conocidos por ti
 la ruĝajn krajonojn = aquellos lapices rojos conocidos por ti

Se puede en algunas ocasiones usar la forma abreviada de apostrofe l'.

La esta antes de otros epítetos del sustantivo. La preposición eventual se pone antes de la:

 en la domo
 ĉe la bela junulino
 pri la altaj domoj

Individuales

Cuando trata acerca de cosas individuales (no acerca de la especie), significa que el que habla supone que el receptor
conoce el asunto. La entonces significa mas o menos que "tu sabes acerca de que (o quienes) yo hablo".
La ausencia de la(o otro determinante), significa que el que habla supone que el receptor no conoce del asunto. La falta
de determinante significa mas o menos que "tu no sabes acerca de que (o quienes) yo hablo". La falta de determinante
también puede significar que la identidad no importa. El no uso de la es entonces, igualmente importante que el uso
de la.
 La rozo apartenas al Teodoro. - La rosa pertenece a Teodoro.
El hablante supone, que el oyente puede entender de qué rosa se trata.
 Al Teodoro apartenas rozo. - A Teodoro pertenece una rosa.
Ahora se trata de una rosa, que el oyente no conoce.
 Domo brulas! - ¡Una casa se quema!
Una sola casa se está quemando, pero el orador no está seguro si el oyente sabe de cuál casa se trata, o posiblemente
el oyente mismo ni siquiera sabe cuál casa se está quemando.
 La domo brulas! - ¡La casa se quema!
El hablador quiere informar que ahora se quema cierta casa, que el oyente supuestamente conoce (tal vez su propio
hogar).
 Venis multaj gastoj al via festo, ĉu ne? - Vinieron muchos invitados a tu fiesta, ¿no?
Los invitados en efecto fueron ciertos individuos, pero aquí la parte multaj gastoj sólo sirve para informar acerca de la
cantidad de invitados. Su identidad individual o grupal no es importante.
Mencionado anteriormente

Normalmente esto se sabe porque ya se lo ha mencionado. La entonces significa que uno menciona de nuevo algo de
que ya se ha hablado. La omisión de la significa que se introduce algo nuevo a la historia.
 Mi havas grandan domon. La domo havas du etaĝojn. - Tengo una casa grande. La casa tiene dos pisos.
En la primera instancia el oyente todavía no sabe de cuál casa se habla. Así el parlante no usa la. En la segunda
instancia el parlante añade la para mostrar que se habla de la casa recientemente mencionada. Si él no usa luego la, el
interlocutor debe suponer que se habla de otra casa que la recientemente mencionada o de una casa en general
(cualquier casa).
 En tiu ĉi skatolo estas frukto. La frukto estas ronda. - En esta caja hay una fruta. La fruta es redonda.
Primero frukto (sin la) introduce algo nuevo. El oyente entonces sabe que existe una fruta en la caja. Luego el hablante
puede seguir hablando sobre esa misma fruta con las palabras la frukto.
 Mi havas tri infanojn. La infanoj ofte ĝojigas min. - Tengo tres niños. Los niños a menudo me alegran.
La muestra que se trata de nuevo de los niños ya mencionados.
 Sur la strato iris tri viroj. Ili aspektis kiel friponoj. Subite la tri friponoj malaperis en bankon. Ŝajnis, ke la
banko estas prirabota. - Por la calle iban tres hombres. Lucían como granujas. De repente los tres granujas
desaparecieron en un banco. Parecía que el banco estaba por ser robado.
Después de la primera mención de los tres hombres y la información de que se parecen a los bribones, se podría
simplemente nombrarlo la (tri) friponoj . La cláusula la (tri) friponoj sirve como un nombre propio solo de estos tres
hombres. Después de la primera mención del banco se puede nombrarlo la banko.
No se necesita usar las mismas palabras para poder hablar de la misma cosa con la:
 Tre malproksime de ĉi tie loĝis reĝo, kiu havis dek unu filojn kaj unu filinon, Elizon. La dek unu fratoj iradis en
la lernejon kun stelo sur la brusto kaj sabro ĉe la flanko. - Muy lejos de aquí vivía un rey, quien tenía once hijos y una
hija, Elizon. Los once hermanos iban a la escuela con una estrella en el pecho y un sable en el costado.
Aunque uno primero los menciona con la palabra filoj (hijos), uno puede después llamarlos la (dek unu) fratoj (los once
hermanos)
Indirectamente se ha mencionado que podría ir.

A menudo se conoce algo, como otra cosa anteriormente mencionada, y entiende su existencia, o porque el oyente
tiene los conocimientos necesarios sobre el mundo:
 Mi aĉetis aŭton, sed la motoro ne funkcias. - Compré un auto, pero el motor no funciona.
El motor mismo no se ha mencionado directamente antes, solamente el auto, pero a causa de que los autos
normalmente tienen motores, el interlocutor puede comprender que se habla del motor del auto ya mencionado.
También se podría decir ĝia motoro, y esto sería aún más claro.
 Mi manĝas per la buŝo kaj flaras per la nazo. - Yo como con la boca y huelo con la nariz.
El oyente sabe que el hablador es un hombre y que el hombre tiene boca y nariz. La buŝo y la nazo entonces son
iguales a mia buŝo y mia nazo. Tal vez se podría prescindir de la, pero entonces un pequeño sonido como si el
hablante podría dudar de que el oyente sabe que el hombre tiene una boca y la nariz.
Completamente descrito

La cláusula puede tener epítetos o complementos que se comprenden, de los cuales se hablan:
 Jen kuŝas la ĉapelo de la patro. - Aquí está el sombrero del padre.
El complemento de la patro clarifica de cuál sombrero se habla. Uno comprende que hay solamente un sombrero del
papá. Si uno no usa la, entonces se debe suponer que es solamente uno entre muchos sombreros que tiene el papá.
 Por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon. - Para el día de hoy recibí doble pago.
El epíteto hodiaŭa explica bien de cuál día se habla.
 Mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi. - Te devuelvo el dinero que me prestaste.
La cláusula kiun vi pruntis al mi explica bien de qué dinero se habla.
 Mi vojaĝis al la urbo Pekino. - Viajé a la ciudad de Pekín.
El nombre Pekino clarifica bien la ciudad.
Directamente visto

El asunto puede ser conocido debido a que el oyente directamente lo ve o de otra manera lo percibe:
 La domo estas vere bela. - La casa es realmente hermosa.
Se puede decirlo así cuando los interlocutores ven la casa.
 La floroj odoras tre bone. - Las flores huelen muy bien.
Por lo tanto, se puede decir, cuando el oyente mismo ve o huele las flores, y tan fácilmente comprenderá de cuáles
flores se tratan.
Generalmente conocido, único

El asunto puede ser conocido porque es totalmente único y porque solo existe un tal asunto o porque es tan importante
o especial que se está hablando solamente de eso:
 La ĉielo estas blua. - El cielo es azul
Todos saben que el cielo existe. Un puede entonces nombrarlo simplemente la ĉielo.
 La prezidanto de Usono diris, ke... - El presidente de los Estados Unidos dijo que...
El hablador supone que el oyente sabe que los Estados Unidos tienen un presidente, y solo uno. Por eso es posible
nombrarlo simplemente la prezidanto de Usono.

Tipos

Muchas veces se usa un sustantivo para hablar de cosas, para decir kia es algo. Se puede hacer esto en diferentes
maneras: sin la, con la, singular o pluralmente. A menudo se puede usar cualquier manera según el contexto o estilo.
Más frecuentemente no se usa indefinidos cuando se habla de las cosas. Se mira la cosa como si fuera un individuo
desconocido o cuya identidad no importara:
 Leono estas besto. - Un león es un animal.
Se quiere decir que el león es uno entre muchos animales, no un tipo de planta u otra cosa.
 Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo. - Una rosa es una flor y una paloma es un ave.
Se trata de muchos, no de un individuo.
 Karlo estas kuracisto. - Karlo es médico.
La palabra kuracisto no sirve para identificar sino para decir cuál profesión tiene Carlos.
 Elizabeto estas patrino de tri infanoj. - Elizabeto es madre de tres niños.
La cláusula patrino de tri infanoj se usa no para mostrar quién es Elizabet, sino para informarse de qué persona ella es.
 Akvo bolas je cent gradoj. - El agua hierve a cien grados.
No se habla del agua como colección, sino de la sustancia de agua en general.
A veces se considera un tipo como un individuo conocido e imaginario y se usa Kaj. Eso basta para el estilo formal o
filosófico. En esas ocasiones se trata claramente de todos los tipos.
 La gitaro estas tre populara instrumento. - La guitarra es un instrumento muy popular.
Presenta un tipo de instrumeno como si se tratara de un específico instrumento bien conocido. También podría
ser: Gitaro estas...
 La kato preferas varman klimaton. - El gato prefiere un clima cálido.
Presenta un tipo de animal como un animal individual conocido. También se podría decir: Kato preferas...
 La urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko. - El oso se encuentra en Europa y en América.
La declaración no podría ser válida para un solo oso. Por lo tanto no se puede decir: Urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en
Ameriko.
 La saĝulo havas siajn okulojn en la kapo, kaj la malsaĝulo iras en mallumo. La saĝulo = ĉiuj saĝuloj. La
malsaĝulo = ĉiuj malsaĝuloj. - El inteligente tiene sus anteojos en la cabeza y el tonto anda en oscuridad. El inteligente
= todos los inteligentes. El tonto = todos los tontos.
Si el sustantivo aparece como predicativo, uno no necesariamente usaría la si solo es un tipo: Karlo
estas advokato. Se oni diras Karlo estas la advokato, entonces quiere decir que "Carlos es ese abogado específico
que tú conoces" o "Carlos es ese abogado de quien ahora nosotros hablamos" o algo del mismo modo.
Si se trata de algo contable, también se puede presentarlo con una palabra plural. Cuando se habla de las cosas, la
diferencia entre el singular y el plural a menudo no es importante.

 Leonoj estas bestoj. = Leono estas besto.

 Rozoj estas floroj kaj kolomboj estas birdoj.
 La leonoj estas bestoj.
 La rozoj estas floroj kaj la kolomboj estas birdoj.

Prohibición del uso de la

No usar la en la frase que tiene alian difinilon. Otras palabras son pronombres posesivos, correlativos en U, A, o
ES, ambaŭ, y el indefinido unu:
 Mia dorso doloras. - Me duele la espalda.
No: La mia dorso doloras. (Sed ja eblas la mia/via..., si no aparece después del sustantivo.)
 Tiu domo estas granda. - Esa casa es grande.
No: La tiu domo estas granda.
 Ĉiuj gastoj jam venis. - Todos los invitados ya vinieron.
No: Ĉiuj la gastoj jam venis. ni: La ĉiuj gastoj jam venis.
 Mi ŝatas ĉiajn legomojn. - Me gustan todo tipo de verduras.
No: Mi ŝatas la ĉiajn legomojn.
 Kies gasto mi estas, ties feston mi festas. - Dondequiera que esté, allí festejo.
No: La kies gasto... la ties festo...
 Mi legis ambaŭ librojn. - Leí ambos libros.
No: Mi legis la ambaŭ librojn. Ni: Mi legis ambaŭ la librojn.
No use la antes de un vocativo:
 Kelnero, alportu al mi glason da biero! - ¡Camarero, tráigame un vaso de cerveza!
No diga: La kelnero, alportu...

La en lugar de un pronombre posesivo

Con frecuencia se usa la en lugar de un pronombre posesivo, si el contexto muestra claramente quien es poseedor.
Ocurre con especial frecuencia cuando se habla de partes del cuerpo y parientes.

 Li levis la kapon. = Li levis sian kapon. - Él levantó la cabeza. = Él levantó su cabeza.

 Mi montris per la fingro, kien li iru. = ...per mia fingro... - Mostré con el dedo a dónde él fue. = ... con mi dedo...
 Ŝi lavis al si la piedojn. = Ŝi lavis siajn piedojn. - Ella se lavó los pies. = Ella se lavó sus pies.
 Ĉu Karlo venis kun la patro? = ...kun sia patro? - ¿Vino Karlo con el padre? = ¿... con su padre?

 Diru al la patro, ke mi estas diligenta. La patro = mia patro (la patro de la parolanto)
- Di al padre que soy diligente. Al padre = a + el padre = mi padre (el padre del que habla).
Sin embargo, es frecuente el uso de las palabras Patro y Patrino (con mayúscula inicial) como si fueran nombres
propios sin el artículo la.

LaLa en lugar de ĉiujĉiuj{4}

Cuando no hay riesgo de malentendido, se puede usar la en lugar de {3}ĉiuj{4}:

 La gastoj eksidis ĉe la tablo. ≈ Ĉiuj gastoj eksidis... - Los invitados se sentaron a la mesa. ≈ Todos los
invitados se sentaron...

 Ĉi-vespere la Angloj prezentos teatraĵon en la kongresejo. La Angloj ≈ ĉiuj Angloj. - Esta tarde los ingleses
presentarán una obra de teatro en el congreso. Los ingleses ≈ todos los ingleses.
La situación (un congreso), sin embargo, limita el sentido de ĉiuj Angloj. Se trata (más o menos) de todos los ingleses
que participan en el congreso, y no de todos los del mundo.
La delante de nombres de idiomas

La se usa delante de nombres de idiomas, que consisten en un adjetivo y la palabra lingvo (que con frecuencia se
omite porque se sobrentiende). Se usa la ya que se ve a los idiomas como algo único: la Angla (lingvo), la Ĉina
(lingvo), la Nederlanda (lingvo) etc. Pero no use la en los pocos idiomas que tienen un sustantivo como nombre
propioEsperanto, Sanskrito, Ido, Volapuko y otros.

La antes de plej y malplej

Cuando plej o malplej están presentes, normalmente se trata de algo único y se usa el artículo la:

 La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro. - El infeliz niño huyó y se escondió en el
bosque más próximo.
 Li estas tre kredema: eĉ la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej nekredindaj homoj, li tuj
kredas. - Él es muy crédulo: incluso las cosas más increíbles que le cuentan las personas de menos fiar, él las cree de
inmediato.

Si se trata de una comparación entre dos cosas o dos grupos, normalmente se usa la (mal)pli en lugar de la (mal)plej:

 Unu vidvino havis du filinojn. La pli maljuna [filino] estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo, ke
ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. - Una viuda tenía dos hijas. La [hija] mayor era tan similar a la
madre en su carácter y rostro, que todos quienes la veían podían pensar que veían a la madre.

A veces plej no muestra algo único, sino el grado más alto de una cualidad o manera de actuar. En ese caso no se
usa la:
 Eĉ vulpo plej ruza fine estas kaptata. - Incluso el zorro más astuto es finalmente capturado.
No se trata de cierto zorro conocido, sino de cualquier zorro cuya astucia es máxima.
 Li estas plej laca en la mateno. - Él está más cansado en la mañana.
No se trata de una comparación entre varias personas, sino de una comparación entre diversos niveles de cansancio
de una misma persona en distintos momentos.
 Kiu venas plej frue, sidas plej ĝue. - El que viene más temprano, se sienta más ufano.
Plej no está ante una parte sustantiva de una frase, sino ante una parte adverbial.

La en nombres propios

No se usa la en un palabra que, por sí misma, es un nombre propio, ya que este tipo de nombres están claramente
definidos por sí solos.
 Pasintjare mi vojaĝis al Kanado. - El año pasado viajé a Canadá.
No diga: ...al la Kanado.
 Kie estas Francisko? - ¿Dónde está Francisko?
No diga: Kie estas la Francisko?
En palabras normales que se convierten en nombres propios, normalmente sí se usa la porque estas palabras no se
definen por sí mismas.
 Kaj tiam la Nokto diris: "Tenu vin dekstre kaj eniru en la malluman pinarbaron, mi vidis, ke tien foriris la
Morto kun via malgranda infano." - Y entonces la Noche dijo: “Mantente a la derecha y entra en el pinar oscuro, vi que
fue allí donde marchó la Muerte con tu hijo menor.”
La noche y la muerte interpretan en una fábula el papel de personas con nombres propios (esto se indica con una letra
mayúscula por escrito), pero nokto y morto son sustantivos corrientes, y por ese motivo necesitan el artículo la.
Cuando un nombre propio normal tiene un adjetivo como epíteto y si ese adjetivo no forma parte por si mismo del
nombre propio, normalmente se usa la. Eso se hace principalmente cuando se trata de elegir (realmente o
aparentemente) entre dos asuntos con el mismo nombre:
 Duoble montriĝis la bildo de Venero, de la surtera Venero. - Doblemente se mostró la imagen de Venus, de la
terrenal Venus.
Venus es un nombre propio de una diosa. Primero Venero aparece sin la, según las reglas básica para nombres
propios normales. Después encontramos el epítetosurtera y hay que usar el artículo la para mostrar definición. Es como
si fueran dos Venus distintas, la Venus celeste y la terrenal.
 Ĉiuj konas Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed ne ĉiuj konas la aliajn Londonojn en Usono kaj Kanado. -
Todo el mundo conoce Londres, la capital de Gran Bretaña, pero no todos conocen los otros Londres en Estados
Unidos y Canadá.
Londono no tiene la. La expresión aliaj Londonoj lleva el epíteto aliaj, y por lo tanto también lleva el artículo la.
 Multaj vizitis Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed mi vizitis ankaŭ aliajn Londonojn. - Mucha gente ha visitado
Londres, la capital de Gran Bretaña, pero yo he visitado otros Londres también.
También aquí Londono tiene epíteto, pero no se usa el artículo la porque no está hablando todos los demás Londres, y
el interlocutor tampoco puede saber con exactitud de qué otros Londres se habla.
Otros determinante distintos a la pueden aparecer ante toda clase de nombres propios, pero solo de forma infrecuente
hay necesidad de expresiones así:

 Ha, tie vi estas, mia Elizabeto! - ¡Ah, ahí estás, Isabel mía!
 Ĉu vi sentas teruron antaŭ tiu Karolo? - ¿Acaso sientes terror ante ese Carlos?

Artículo semidefinido unu

Algunos idiomas utilizan un artículo indefinido especial que con frecuencia es una palabra similar al numeral unu.
 Unu vidvino havis du filinojn. - Una viuda tenía dos hijas.
Comienzo de una fábula. De momento, solo el narrador conoce a la viuda.

 Unu vesperon fariĝis granda uragano. - Una tarde hubo un gran huracán.

Sin embargo, el artículo semidefinido unu nunca es obligatorio. Es un matizador, que ha de usarse en caso de
necesidad.

1. 10 Apóstrofo

Apostrofado de la terminación -O
La terminación O del substantivo se puede eliminar. Cuando se escribe un apostrofo en lugar de la O. Esta eliminación
de la O se permite solamente cuando no sigue a continuación la terminación J y N. En la conversación el acento
continua sobre la misma vocal, como si la O aún estuviese allí.

 turmento → turment' (turmEnt')

 historio → histori' (historI')
 metroo → metro' (metrO').
 ĉielo → ĉiel' (ĉiEl').

No se puede usar un apostrofo en vez de una terminación -A, terminación -E o terminación verbal. Observa también,
que no se puede apostrofar las terminaciones ON, OJ y OJN. Har' es siempre igual a haro, y nunca igual
a haron, haroj o harojn.
En los correlativos que terminan con O, las vocales "o" finales no son verdaderas terminaciones -O, y por ello no se
pueden reemplazar con apóstrofos. Por lo que no se puede usar ki', ti', i', ĉi', neni' en lugar de kio, tio, io, ĉio, nenio.

El apostrofado de la
La vocal "a" en el articulo definido la puede ser puede ser eliminada y reemplazada por un apostrofo → l'. Esta forma
abreviada preferentemente solo debe ser usada después de preposiciones, las cuales terminar con una vocal: ĉe l', tra
l', pro l':

 Liberigu nin Dio, de l' sovaĝaj Normandoj! - ¡Libéranos Dios, de los salvajes Normandos!
Observa que l' se escribe como una palabra separada: de l' maro (no de l'maro', ni del' maro).

Principalmente en poesía
Los apóstrofos son usados principalmente en poesía para evitar demasiadas vocales.
Post longa migrado sur dorna la voj'
Minacis nin ondoj de l' maro;
Sed venkis ni ilin kaj velas kun ĝoj'
Al verda haven' de l' homaro.
Post longa batalo, maldolĉa turment'
La stela standardo jam flirtas en vent'.
el La Tagiĝo de Antoni GRABOWSKI

En el lenguaje ordinario los apóstrofos son poco comunes. En la lengua hablada apenas si se apostrofa.

Dank' al
El apostrofo es también tradicionalmente usado en la expresión dank' al, la cual muestra la causa de algo bueno, =
"Por la (favorable) influencia de". Dank' al aparece en todo tipo de lenguaje, también en la uso hablado.

 Jes, dank' al Dio, ĉio estas en bona ordo. - Si, gracias a dios, todo esta en orden.
 Dank' al lia instruado mi sukcesis en la ekzameno. - Gracias a su enseñanza aprobé el examen.

Con el mismo significado se puede usar danke al.

Un'
Cuando se calculan golpes, ritmos, etc., se puede usar formas abreviadas con apóstrofos para el numeral unu:

 Un'! du! un'! du! — La soldatoj marŝis. = Unu! du!... - Un'! du! un'! du! (¡Uno! ¡dos! ¡uno! ¡dos!) — Los soldados
marcharon.
 "Un', du, tri, kvar", li kalkulis laŭte. = Unu, du... - "Un', du, tri, kvar" (uno, dos, tres, cuatro), el calculó en voz
alta.

Un' solo puede aparecer en usos independientes, como una interjección, como en los ejemplos anteriores. Pero no
puede aparecer en frases ordinarias. Por ejemplo, no es posible: Mi havas nur un' amikon., solo se permite: Mi havas
nur unu amikon.

1. 11 Pronombres

Un pronombre es una partícula que puede reemplazar a toda un sustantivo en una frase.

Pronombres personales
mi
≈ "el hablante"
ni
≈ "el hablante y otra/s persona/s"
vi
≈ "a quien/es se habla"
li
≈ "la persona masculina o una persona de sexo desconocido"
ŝi
≈ "la persona femenina sobre la que se habla"
ĝi
≈ "la cosa, animal o bebé sobre el que se habla"
ili
≈ "las personas, cosas o animales sobre las que se habla"
oni
≈ "persona/s imprecisa/s"
si
≈ "la misma persona que el sujeto", si ese no es mi, ni o vi
Los pronombres personales pueden recibir la terminación acusativa N:

 Mi amas vin. - Te amo.

 Ilin konas Karlo. - A ellos conoce Karlo.
 Ĉu vi ĝin vidas? - ¿Acaso lo ves?
 Elizabeto lavas sin en la lago. - Elizabeto se lava en el lago.

Pronombres posesivos
Si uno agrega la terminación A a los pronombres personales, uno crea pronombres posesivos:
mia
mi
nia
nuestro/a
via
tu/su
lia
su (de él)
ŝia
su (de ella)
ĝia
su (de eso)
ilia
su (de ellos/as)
onia
suyo "de uno"
sia
suyo "de sí mismo"
Los pronombres posesivos pueden recibir las terminaciones J y N al igual que otros adjetivos: mia ĉambro — miaj
ĉambroj — mian ĉambron — miajn ĉambrojn.
Cuando un pronombre posesivo aparece antes de un sustantivo, es un definidor, y no se agrega la. El pronombre
posesivo informa sobre el poseedor, y eso es suficiente información para expresar definición. Si se reemplaza el
pronombre posesivo con una expresión de, normalmente se debe agregar la: ilia ĉambro = la ĉambro de ili, mia
edzo =la edzo de mi.
Cuando un pronombre posesivo aparece solo sin un sustantivo posterior, no define, y no muestra un significado
definido. Para mostrar definición uno entonces agrega normalmente la:
 Tiu ĉi libro estas mia. - Este libro es mío.
 Tiu ĉi libro estas la mia. - Este libro es el mío.
 Mia aŭto estas difektita. Ni provu la vian. La vian = vian aŭton. - Mi auto está defectuoso. Probemos el tuyo. La
vian = el tuyo (tu auto)

Pero a veces se puede omitir esta clase de la antes de un pronombre posesivo independiente, si el contexto es muy
claro:

 Li pli ŝatas mian domon ol (la) sian. = ...ol sian domon. - A él le gusta más mi casa que (la) suya propia. =
...que su propia casa.

Otros pronombres
También otras partículas son pronombres (pero no personales), por ejemplo. los correlativos que terminan en O, U y
ES y la partícula ambaŭ.

Primera persona

Mi

Mi es singular (y no indica sexo). Mi y mia son usados por el hablante para hablar sobre sí mismo. En gramática a eso
se lo suele llamar "la primera persona".

 Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. - Vengo del abuelo y ahora voy al tío.
 Mi foriras, sed atendu min, ĉar mi baldaŭ revenos. - Me voy pero esperame porque pronto regresaré.
 Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn. - Para mis cuatro niños compré doce manzanas.
 Kiam mi finos mian laboron, mi serĉos mian horloĝon. - Cuando termine mi trabajo, buscaré mi reloj.
 Mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti. - Voy a tomar mis esquíes e iré a esquiar.

Ni

Ni es plural (y para nada indica sexo). Ni y nia son usados por el hablante para hablar de sí mismo y de otra/s
persona/s. Ni puede significar yo y otra persona, yo y muchas otras personas, yo y todas las demás personas, o yo y
vos. El pronombre ni puede incluir a la/s persona/s a la/s que se le/s habla o no. Qué personas están incluidas puede
mostrarlo sólo el contexto:
 Ni vidas per la okuloj kaj aŭdas per la oreloj. - Vemos con los ojos y oímos con los oídos.
 Ni disiĝis kaj iris en diversajn flankojn: mi iris dekstren, kaj li iris maldekstren. - Nos separamos y fuimos por
diversos flancos: yo fui a la derecha y él fue a la izquierda.
Ni = "yo y él".
 Kiam vi ekparolis, ni atendis aŭdi ion novan, sed baldaŭ ni vidis, ke ni trompiĝis. - Cuando empezaste a hablar,
esperábamos oír algo nuevo, pero pronto vimos que nos engañamos.
Ni = "yo y otras personas, pero no al que se habla".

 La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - La noche estaba tan oscura que no
pudimos ver nada, incluso ante nuestra nariz.
 La junulo aliĝis al nia militistaro kaj kuraĝe batalis kune kun ni kontraŭ niaj malamikoj. - El joven se unió a
nuestra milicia y con coraje luchó junto a nosotros contra nuestros enemigos.
 Kiam vi vidis nin en la salono, li jam antaŭe diris al mi la veron. - Cuando nos viste en el salón, el ya me había
dicho la verdad antes.
Ni = "yo y él".

Segunda persona

Vi

Vi y via son usados por el hablante para hablar sobre la/s persona/s a quien/es le/s habla. Vi y via pueden incluir
también a otras personas, quienes de alguna manera pertenecen al mismo grupo que al que/a los que se le/s habla. En
gramática eso se llama "la segunda persona". Se usa vi tanto para una como para muchas personas. Vi es tanto
singular como plural. Vi para nada indica sexo, y también es totalmente neutral en cuanto a rango o posición, etc:

 Sinjoro, vi estas neĝentila. - Señor, usted es un maleducado.

 Sinjoroj, vi estas neĝentilaj. - Señores, no son educados.
 Vi estas infanoj. - Ustedes son niños.
 Ĉu vi amas vian patron? - ¿Amás a tu padre?
 Via parolo estas tute nekomprenebla kaj viaj leteroj estas ĉiam skribitaj tute nelegeble. - Tu discurso es
totalmente incomprensible y tus cartas están siempre escritas en forma ilegible.
 Sidigu vin, sinjoro! - ¡Siéntese, señor!

Cuando vi es sujeto de un verbo U en la oración principal, se suele omitirlo.

En algunos idiomas uno a veces usa el pronombre vi para referirse a personas generalmente. Para eso se usa en
Esperanto el pronombre oni.

Ci

Ci es un pronombre singular para quien se habla (que no muestra sexo). Ci y cia existes sólo teóricamente y casi nunca
se usan en la práctica. Sería posible imaginar a cicomo un vi puramente singular o como un vi íntimo familiar (singular)
o incluso como un vi insultante (singular). Pero de hecho es totalmente imposible decir qué matiz muestra, porque
apenas se usa. Algunos imaginan que antes se usaba ci en Esperanto y que ese uso después desapareció, pero de
hecho ci nunca fue verdaderamente usado en la práctica. Sólo apareció a veces en un lenguaje experimental, entre
otras cosas. En el Esperanto normal siempre se usó sólo vi como un pronombre para hablarle a alguien.

Tercera persona
Todo lo que no es mi, ni o vi (o ci), se llama "la tercera persona". Los pronombres li, ŝi, ĝi e ili, y lia, ŝia, ĝia, ilia, son
usados para hablar de algo conocido, que no es ni el hablante, ni a quien se habla. Oni y onia son usados para hablar
sobre personas indefinidas. Si kaj sia reemplazan a los otros pronombres de tercera persona en ciertas ocasiones.

Li y ŝi

Li y ŝi son singulares. Li y lia son usados cuando se habla sobre una persona masculina. Ŝi y ŝia son usadas para
hablar de una persona femenina:

 Li estas knabo, kaj ŝi estas knabino. - Él es un chico y ella es una chica.

 Li estas mia onklo. - Él es mi tío.
 Ŝi estas mia onklino. - Ella es mi tía.
 En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. - En el salón no había nadie, a excepción de él y su esposa.
 Mi renkontis vian patrinon kaj ŝian kolegon. - Me encontré a tu mamá y a su colega.
Cuando se habla sobre una persona cuyo sexo no es conocido, o cuando se habla generalmente sobre una persona de
cualquier sexo, normalmente se usa li. Li tiene entonces dos significados: la persona masculina o la persona:
 Ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. - Todo el que la veía podía pensar que ve a la madre.
Li responde acá a ĉiu, entonces a ĉiu persono.
 Se vi iros al kuracisto, li povos helpi vin. - Si vas al médico el te podrá ayudar.
Se trata de cualquier médico, independientemente del sexo.
Este tipo de uso de li a veces es vista como discriminación sexual, pero es de hecho sólo un asunto gramatical. Se
usa li no porque se ignora a las mujeres, sino porque li tiene dos significados: masculino y sexualmente neutro. Eso
desde ya puede a veces causar vaguedades. Entonces uno no debe dudar en expresarse más claramente con, por
ejemplo ŝi o li, tiu, tiu persono etc.
Nota: Sin embargo algunos no dudaron en proponer nuevos pronombres para reemplazar al uso neutro de li. Más o
menos toda consonante libre + "i" ya fue propuesta sin demasiado resultado práctico. Pero en estos tiempos uno puede
a veces encontrarse con ŝli y ri, mientras otros insisten con gi aŭ ĵi u otras cosas por el estilo.

Ĝi

Ĝi es singular. Ĝi y ĝia son usados para hablar sobre cosas sin sexo:

 La tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. - El cuchillo corta bien, porque es filoso.
 Trovinte pomon, mi ĝin manĝis. - Habiendo encontrado una manzana, me la comí.
 Mi disŝiris la leteron kaj disĵetis ĝiajn pecetojn en ĉiujn angulojn de la ĉambro. - Rompí la carta y revoleé sus
pedacitos por todos los rincones de la habitación.

Se usa ĝi también para un niño, que es tan joven que el sexo no importa. Pero uno también puede usar li, como lo hace
para una persona cuyo sexo no sabe:

 La infano ploras, ĉar ĝi volas manĝi. - El/la niño/a llora porque quiere comer.
 Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. - Le mostré al niño/a dónde yace su muñeca.

Pero si se quiere mostrar aparte el sexo de un/a niño/a, o si se habla sobre un/a niño/a más grande, uno puede
obviamente usar li o ŝi.
Ĝi también se usa para hablar de un animal, incluso cuando su sexo es conocido:

 "Pip, pip!" diris subite malgranda muso, kiu elkuris, kaj post ĝi venis ankoraŭ unu. - "Pipi, pip!" dijo súbitamente
un pequeño ratón, que se fue corriendo y luego vino todavía uno.
 Mi frapos vian ĉevalon sur la kapon tiel, ke ĝi falos senviva. - Voy a pegarle a tu caballo sobre la cabeza de tal
forma que caerá muerto.

En ocasiones especiales, cuando podría haber algún malentendido, se puede usar li o ŝi para referirse a un animal.
Ĝi también puede representar grupos de palabras singulares como: familio, popolo, armeo k.s.:
 Hodiaŭ la problemo interesas la publikon, morgaŭ ĝi povas esti indiferenta pri ĝi. - Hoy el problema le interesa
al público, mañana puede serle indiferente.
El primer ĝi representa al público (muchas personas). (El segundo ĝi es el problema.)
Ĝi normalmente representa a una cosa, animal y otra cosa claramente definida. Tio es usado para una relación
abstracta, para representar toda una oración, o para una cosa indefinida (= tiu afero):

 — Ŝi forvojaĝis. — Jes, mi tion scias. = Jes, mi scias, ke ŝi forvojaĝis. - — Ella se fue de viaje. — Sí, eso lo sé.
= Sí, yo sé que ella se fue de viaje.

Ili

Ili es plural. Ili e ilia son usados para hablar sobre muchas cosas conocidas o personas (que no incluyen ni al hablante
ni al que se le habla). Ili no muestra sexo:

 Kie estas la knaboj? Ili estas en la ĝardeno. - ¿Dónde están los chicos? Están en el jardín.
 Kie estas la knabinoj? Ili ankaŭ estas en la ĝardeno. - ¿Dónde están las chicas? También están en el jardín.
 Kie estas la tranĉiloj? Ili kuŝas sur la tablo. - ¿Dónde están los cuchillos? Yacen sobre la mesa.
 Donu al la birdoj akvon, ĉar ili volas trinki. - Dale a los pájaros agua porque quieren beber.
 Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn; mi ankaŭ tre amas iliajn infanojn. - El señor Petro y su
esposa aman mucho a mis niños; yo también amo mucho a sus niños.

En algunos idiomas a veces se usa el pronombre ili para personas indefinidas. En Esperanto se debe usar
entonces oni.

Oni

Oni y onia son pronombres indefinidos, que son usados cuando se habla sobre toda clase de persona, sobre muchas o
algunas personas indefinidas, cuando no importa sobre qué personas se trata, etc. Oni es normalmente singular, pero
puede ser también plural. Oni para nada muestra sexo:

 En malbona vetero oni povas facile malvarmumi. - En un mal clima uno se puede resfriar fácilmente.
 Kiam oni estas riĉa (aŭ riĉaj), oni havas multajn amikojn. - Cuando uno es rico (o ricos), uno tiene muchos
amigos.
 Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. - Se dice que la verdad siempre vence.
 Kun bruo oni malfermis la pordegon, kaj la kaleŝo enveturis en la korton. - Con ruido se abrió el portón y el
carruaje llegó al patio.
 Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. - Uno me perjudicó tanto que estropeé todo mi
trabajo.
 La malpura aero malsanigas onin. - El aire sucio lo enferma a uno.
 Kiam oni venas al tiu urbo, oni devas atenti pri la krimuloj. Ili kapablas ŝteli eĉ oniajn vestaĵojn. - Cuando uno
viene a esa ciudad, uno debe estar atento sobre los criminales. Son capaces de robar incluso la ropa de uno.
 Ne kritiku onin, ĉar oni povas ankaŭ vin kritiki. - No critiques porque también se te puede criticar.

En la práctica, muy raramente aparece una situación en la que se puede usar onin y onia. Debido a esa rarísima
frecuencia, algunos ven a esas formas como extrañas y evitan usarlas, incluso cuando podrían ser útiles.

Si
Si y sia son pronombres especiales de tercera persona, los cuales uno debe usar en ciertas ocasiones en lugar de los
pronombres ordinarios de la tercera persona. Si es tanto singular como plural, dependiendo de eso a lo que
representa. Si por si mismo no indica sexo.
Por lo general sucede que eso, que actúa como sujeto, aparece también en otro rol en la misma oración. Si el sujeto
es mi, ni o vi (o ci), uno simplemente repite el mismo pronombre:
 Mi lavas min. - Me lavo.
Los dos mi son la misma persona.
 Mi vidas mian fraton. - Veo a mi hermano.
Mi y mia muestran a la misma persona.
 Ni lavas nin. - Nos lavamos.
Los dos ni son las mismas personas.
 Ni vidas niajn fratojn. - Vemos a nuestros hermanos.
Ni y nia muestran las mismas personas.
 Vi lavas vin. - Te lavas.
Los dos vi son la/s misma/s persona/s.
 Vi vidas viajn fratojn. - Ves a tus hermanos.
Vi y via muestran la/s misma/s persona/s.
Pero si el sujeto es en tercera persona (ni el hablante ni al que se le habla), se debe usar si para el otro rol. Si se usa
por ejemplo li tanto como sujeto como en otro rol, entonces indefectiblemente se trata de dos hombres distintos. Lo
mismo vale para ŝi, ĝi e ili:
 Ŝi lavas ŝin. - Ella la lava a ella.
Una mujer lava a otra mujer.
 Ŝi lavas sin. - Ella se lava.
Una mujer lava el propio cuerpo. Ŝi kaj sin muestran la misma persona.
 Ŝi vidas ŝian patrinon. - Ella ve a su madre (la madre de otra mujer).
Una mujer ve a la madre de otra mujer.
 Ŝi vidas sian patrinon. - Ella ve a su (propia) madre.
Una mujer ve a la propia madre.
 La virino serĉas ŝian filon. - La mujer busca a su hijo (al hijo de otra mujer).
La mujer busca al hijo de otra mujer.
 La virino serĉas sian filon. - La mujer busca a su (propio) hijo.
La mujer busca al propio hijo.
 Li lavas lin. - Él lo lava a él.
Un hombre lava a otro hombre.
 Li lavas sin. - Él se lava.
Un hombre lava el propio cuerpo. Li y sin muestran a la misma persona.
 Ĝi lavas ĝin. - Eso se lava.
Un animal lava a otro animal (o cosa).
 Ĝi lavas sin. - Eso se lava.
Un animal lava el propio cuerpo. Ĝi y sin muestran al mismo animal.
 La hundo ludas per sia pilko. - El perro juega con su pelota.
El perro juega con la propia pelota.
 Ili lavas ilin. - Ellos los lavan.
Un grupo de personas o animales lavan a otro grupo.
 Ili lavas sin. - Ellos se lavan.
Un grupo lava los propios cuerpos. Ili y sin muestran al mismo grupo.
 La naĝintoj ne trovas siajn vestaĵojn. - Los que nadaron no encuentran su ropa.
Los que nadaron no encuentran la ropa propia.

 Oni ne forgesas facile sian unuan amon. - Uno no olvida fácilmente a su primer amor.

Si no puede ser sujeto

Si nunca puede ser sujeto por sí mismo, ni parte del sujeto, porque entonces si se representaría a sí mismo. De igual
forma sia ne puede ser parte del sujeto. No son posibles oraciones como: Si manĝas. Mi kaj si dancas. Petro kaj si
fiŝkaptas. Mia kaj sia fratoj estas samklasanoj. Sia edzino estis kisata de li. No diga entonces: Karlo
kaj sia fratopromenas en la parko. Si uno dijese esa clase de oración, uno probablemente querría decir
que sia represente a Karlo, pero el sujeto no es Karlo, sino Karlo kaj sia frato. Diga:Karlo kaj lia frato promenas en la
parko. Sin embargo se puede usar si, si uno cambia la oración de la siguiente forma: Karlo kun sia frato promenas en
la parko. Ahora el sujeto es Karlo, y sia justamente representa a Karlo. La parte de la oración kun sia frato no es parte
del sujeto, sino un complemento circunstancial kun.

Si en oración pasiva

Si y sia representan al sujeto gramatical. Eso vale también en oraciones pasivas, aunque el sujeto gramatical no es el
agente en este tipo de oraciones:

 Ŝi estas amata de siaj instruistinoj. - Ella es amada por sus profesoras.

 Karlo estis akompanata de Petro al sia domo. = ...al la domo de Karlo. - Karlo fue acompañado por Petro a su
casa. = ...a la casa de Karlo.
 Karlo estis akompanata de Petro al lia domo. = ...al la domo de Petro. - Karlo fue acompañado por Petro a su
casa. = ...a la casa de Petro.

 Li sendas leteron al sia kuzo. → Letero estas sendata de li al lia (propra) kuzo. - Él le envía una carta a su
primo. → Una carta es enviada por él a su (propio) primo.
En la oración pasiva no se puede decir al sia kuzo, porque entonces se trataría del primo de la carta.

Oración subordinada

El predicado de una oración subordinada tiene sujeto propio. Si se usa si(a) en una oración subordinada, que siempre
represente al sujeto de la oración subordinada, nunca al sujeto de la oración principal:
 Elizabeto rigardis la viron, kiu kombis al si la harojn. - Elizabeto miró al hombre que se peinaba los pelos.
El hombre peinó los cabellos propios (no esos de Elizabeto). Si representa al sujeto de kombis, es
decir kiu (y kiu representa al hombre).
 Karlo kaj Petro diris, ke la infanoj jam vestis sin. - Karlo y Petro dijeron que los/as niños/as ya se vistieron.
Los/as niños/as vistieron los propios cuerpos (no esos de Karlo y Petro).
 Li vidis, ke la hundo ludas per sia pilko. - El vio que el perro juega con su pelota.
La pelota pertenece al perro (el sujeto de la oración subordinada).
 Abimeleĥ, la reĝo de la Filiŝtoj, rigardis tra la fenestro, kaj vidis, ke Isaak amuziĝas kun sia edzino Rebeka. -
Abimeleĥ, el rey de los filisteos, miró por la ventana y vio que Isaak se divierte con su mujer Rebeka.
Rebeka es la esposa de Isaak (el sujeto de amuziĝas), no de Abimeleĥ (el sujeto de vidis). Si fuera la esposa de
Abimeleĥ, uno diría lia edzino.
 Mia avo diris, ke li tre amis sian patrinon. - Mi abuelo dijo que el amaba mucho a su madre.
Sian representa el sujeto de amis, li que puede ser idéntico a mia avo, pero quien también puede ser otro hombre.
Si no puede ser sujeto por sí mismo. Tampoco es posible usar si como sujeto de una oración subordinada, ni como
parte del sujeto de una oración subordinada, con el objetivo que si represente al sujeto de la oración principal. No es
posible: Karlo diris, ke si venos morgaŭ. Ni: Karlo diris, ke sia frato venos morgaŭ. Si en una oración subordinada
representa siempre al sujeto de la oración subordinada misma. Se debe decir: Karlo diris, ke li venos... / ke lia frato
venos... Tampoco es posible: Ŝi sentis, ke pluvas sur sin.Se debe decir: Ŝi sentis, ke pluvas sur ŝin.
Un participio con terminación A es como una oración subordinada:
 Li ekvidis la anĝelon de la Eternulo, starantan sur la vojo kun elingigita glavo en sia mano. - El vislumbró al
ángel del Eterno, de pie sobre el camino, blandiendo una espada en su mano.
El ángel estaba de pie con una espada en su mano.
 Karlo promenis kun virino vestita per sia plej bela vesto. - Karlo paseó con una mujer vestida con su ropa más
bella.
Ella estaba vestida con su ropa más bella.
También las expresiones comparativas introducidas por kiel u ol son como oraciones subordinadas. Si dentro de ese
tipo de expresión comparativa debe representar al sujeto del verbo sobreentendido:
 Ŝi amas lin kiel sin mem. - Ella lo ama a él como a sí misma.
Ella lo ama así como se ama a ella misma.
 Ŝi estas tiel saĝa kiel ŝia fratino. - Ella es tan sensata como su hermana.
También su hermana es sensata.
 Li punis ilin same kiel siajn fratojn. - El los castigó al igual que a sus hermanos.
El castigó también a sus hermanos.
 Ŝi amas lin pli ol sin mem. - Ella lo ama más que a sí misma.
Ella lo ama más de lo que ella se ama a sí misma.
 Li estas pli aĝa ol lia frato. - El es más viejo que su hermano.
Su hermano es viejo (pero menos).
Un epíteto posterior complejo o un suplemento de sustantivo puede ser visto como oración subordinada con un verbo
sobreentendido. Entonces si puede representar al sujeto del verbo sobreentendido. Ese sujeto es siempre idéntico al
sustantivo anterior. En esta clase de oraciones, el uso es sin embargo unificado.
 Ili vizitis muzeon faman pro siaj belaj pentraĵoj. = ...muzeon, kiu estas fama pro siaj belaj pentraĵoj. - Ellos
visitaron un museo famoso por sus bellas pinturas. =... un museo, que es famoso por sus bellas pinturas.
Las pinturas pertenecen al museo.
 Picasso vizitis muzeon faman pro liaj pentraĵoj. = ...muzeon, kiu estas fama pro liaj pentraĵoj. - Picasso visitó un
museo, famoso por sus pinturas. = ...un museo, que es famoso por las pinturas de Picasso.
Las pinturas son de Picasso.

 Ŝi vidis soldaton kun sia pafilo en la mano. = ...soldaton, kiu staris kun sia pafilo en la mano. - Ella vio a un
soldado con su pistola en la mano. = ...un soldado, que estaba de pie con su pistola en la mano.

Infinitivo

Si se usa si junto con un verbo infinitivo, si representa al sujeto lógico del infinitivo. Por lo general, ese sujeto lógico
es el mismo que el sujeto del predicado, pero no siempre:
 Ĉiu homo devas zorgi pri si mem. - Cada hombre debe ocuparse de sí mismo.
Si representa al sujeto de zorgi. Es idéntico al sujeto de devas.
 La sinjoro ordonis al la servisto vesti sin. - El señor ordenó al sirviente que se vista.
El sujeto lógico de vesti es la servisto. Sin representa al sirviente.
 La sinjoro ordonis al la servisto vesti lin. - El señor ordenó al sirviente que lo vista.
El sirviente no se viste a sí mismo, sino a otro señor, probablemente al señor.
El sujeto lógico del infinitivo no se encuentra en la oración, y si no es para nada importante, normalmente se deja
a si representar al sujeto del predicado:
 La reĝo sendis voki sian kuraciston. - El rey mandó llamar a su médico.
El sujeto lógico de voki no está presente en la oración, y no es importante. Sia por eso puede representar al rey. Se
considera a sendis voki como un verbo con solamente un sujeto, el rey.
 La reĝo sendis la serviston voki lian kuraciston. - El rey mandó al sirviente a llamar a su médico.
Acá el sujeto de voki (el sirviente) está presente. Si uno dijera sian kuraciston, el sirviente debería llamar a su propio
médico, no al del rey.

Substantivo de acción

Si un substantivo es claramente de acción, y si su sujeto significativo está presente, si normalmente debe representar
ese sujeto. Las reglas sin embargo no son fijas:
 Petro pacience aŭskultis la plendadon de Karlo pri ĉiuj siaj problemoj. - Petro escuchó con paciencia la queja
de Karlo sobre todos sus problemas.
Carlos se quejó de todos sus problemas. Los problemas son de Carlos (el sujeto significativo de plendado (reclamo)),
no de Pedro (el sujeto de aŭskultis (escuchó)).
Cuando sia se encuentra delante de un sustantivo de acción como definición del mismo, siempre representa al sujeto
del predicado
 Karlo rakontis al Eva pri sia vojaĝo al Azio. - Karlo le contó a Eva sobre su viaje a Asia.
Karlo viajó a Asia.
 Karlo demandis al Eva pri ŝia vojaĝo al Eŭropo. - Karlo le preguntó a Eva sobre su viaje a Europa.
Eva viajó a Europa.

Si(a) en expresiones fijadas

En algunas expresiones fijadas, si(a) no obedece a las reglas ordinarias:

 siatempe = "en ese tiempo, en el tiempo concerniente, en tiempo conveniente". Cuando siatempe tiene este
significado especial, siempre se dice siatempeindependientemente del sujeto: Mi volis siatempe proponi regulon. Tiam
mi donos al via lando pluvon siatempe.
 Sustantivo + en si = "así como es". Cuando se trata sobre este significado especial, se usa si incluso si el
asunto en cuestión no es sujeto: Se oni rigardas la aferon en si, oni vidas... = Se oni rigardas la aferon tia, kia ĝi
estas...
 12 Indicadores de función gramatical
Para mostrar la función sintáctica, se usan los indicadores de función gramatical:
nominativo
Algunas funciones, principalmente el sujeto, son reconocidas por no tener indicadores de función gramatical. La
ausencia de indicadores se llamanominativo.
acusativo
El objeto de la frase, y también algunas otras funciones, se reconocen por la terminación N. Ésta es llamada
la terminación acusativa o simplemente acusativo.
preposiciones
Muchos tipos de funciones gramaticales se reconocen por diversos monemas que se llaman preposiciones.

1. 12.1 Nominativo

El nominativo (sin preposición, y sin sufijo de acusativo) se usa para las siguientes funciones sintácticas:

 sujeto
 vocativo
 predicado nominativo
 predicativo
Sujeto
El sujeto es el que hace la acción del predicado. El sujeto siempre debe ser del caso nominativo.

 La patro donis al mi dolĉan pomon. - El padre me dio una manzana dulce.

 Ili promenadis. - Ellos daban un paseo.
 La soldato pafis. - El soldado disparó.
 Subite granda hundo alsaltis el inter la arbetaĵoj. - De repente un gran perro saltó desde el arbolado.
 Ĉu vi aŭdis jam tiun historion? - ¿Ya has oído esa historia?
 La folioj faladis de la arboj. - Las hojas caían de los árboles.
 Tio surprizis min. - Eso me sorprendió.
 Estis iam malgranda knabino. - Era una chica pequeña alguna vez.
 Mankas al mi nenio. - Nada me hace falta.
 Ŝi estas tre maljuna. - Ella es muy joven.

Vocativo
La función sintáctica vocativa indica a quién se dirige lo que se está diciendo. El vocativo normalmente el es nombre de
la persona a la que se hablar, dicho aparte para llamar su atención. El vocativo generalmente está apartado del resto
de la frase con una o más comas. El vocativo ha de estar siempre en nominativo:

 Elizabeto, ĉu vi scias, kie la hundo estas? - Isabel, ¿sabes dónde está el perro?
 Mi konstatis, kara Petro, ke vi ne estis en la lernejo hodiaŭ. - Comprobé, querido Pedro, que tú no estuviste en
la escuela hoy.
 Mi deziras al vi bonan tagon, sinjoro! - ¡Le deseo un buen día, señor!
 Estimata prezidanto, mi ŝatus fari jenan proponon. - Estimado Presidente, Yo quisiera hacer la siguiente
propuesta.

Predicado nominativo
La parte sustantiva de la frase puede tener un epíteto, que muestra la identidad del asunto, normalmente por su propio
nombre. Ese tipo de nominación permanece siempre después de su palabra principal, y puede estar en nominativo:
 Tio estis en la monato Majo. - Eso fue en el mes de mayo.
El mes se llama "mayo". Majo es el epíteto nominativo de la palabra monato.

 Ni vizitis la urbon Seulo. - Visitamos la ciudad de Seúl.

 La ĉefurbo de Britio estas Londono, sed ankaŭ en Kanado kaj Usono oni havas urbojn Londono. - La capital de
Gran Bretaña es Londres, pero Canadá y Estados Unidos también tienen ciudades llamadas Londres.
 Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn. - El señor Petro y su esposa aman mucho a mis hijos.

A menudo se puede colocar kiu nomiĝas antes de un predicado nominativo: monato, kiu nomiĝas Majo; urbon, kiu
nomiĝas Seulo; urbojn, kiuj nomiĝas Londono.
Ne use la preposición de antes de un predicado nominativo: la urbo de Nov-Jorko, la ŝtato de Keralo, la Popola
Respubliko de Ĉinujo. Sólo son correctas: la urbo Nov-Jorko, la ŝtato Keralo, la Popola Respubliko Ĉinujo.
Compare el predicado nominativo con la aposición.
Predicativo
El predicativo es la parte de la frase, que describe al sujeto o al objeto por medio del predicado. El predicativo
normalmente es nominativo.

Predicativo de sujeto

El verbo esti es el verbo principal, que une la descripción al sujeto. Otros verbos descriptivos son por
ej. (far)iĝi, ŝajni, montriĝi, nomiĝi.
El predicativo de sujeto es el adjetivo más común (parte adjetiva de la frase) o la palabra pequeña adjetivesca:
 Ŝi estis terure malbela. - Ella era terriblemente fea.
Terure malbela es la descripción de ŝi. La descripción es moderada por el verbo estis.
 La patro estas sana. - El padre está sano.
Sana es una descripción de la patro.

 La dentoj de leono estas akraj. - Los dientes de un león son filosos.

 Ili fariĝis trankvilaj. - Ellos se tranquilizaron.
 La juna vidvino fariĝis denove fianĉino. - La joven viuda se volvió de nuevo esposa.

 Ŝi aspektis kolera. - Se veía enojada.

Con aspekti uno sin embargo muy frecuentemente usa la forma adverbial del adjetivo en vez de la adjetiva del
predicativo: En la novaj vestoj ŝi aspektis tiel elefante kajbele.
 Ordinare li ne estas tia. - Normalmente él no es así.
La palabrita adjetival tia describe el sujeto li a través de la palabra estas.
El sujeto predicativo también puede ser frase sustantival en el nominativo.
 Leono estas besto. - El león es un animal.
Besto es es una descripción de leono.

 Januaro estas la unua monato de la jaro. - Enero es el primer mes del año.
 Mi scias, kio mi estas. - Yo sé lo que soy.
 Mia frato fariĝos doktoro. - Mi hermano llegará a ser médico.

El sujeto predicativo también puede ser frase sustantival con preposición. Esta descripción muestra calidad. A menudo
se puede cambiar esa descripción en adjetivo:

 Li estas hodiaŭ en kolera humoro. = Li estas hodiaŭ kolerhumora. - Hoy él está de mal humor. = Él está
encolerizado.
 Ili estas de la sama speco. = Ili estas samspecaj. - Ellos son del mismo tipo. =. Ellos son semejantes.

Se usa adverbio como predicativo en vez de adjetivo si el sujeto descrito es infinitivo o subfrazo:

 Resti kun leono estas danĝere. - Quedarse con un león es peligroso.

 Estas pli bone, ke ni tie ĉi manĝu kaj iru en la urbon vespere. - Es mejor que nosotros comamos aquí y
vayamos a la ciudad por la tarde.

Se usa un adverbio en vez de un adjetivo también cuando no hay sujeto. Entonces el predicativo describe toda la
situación:
 Estis al mi tiel terure! - ¡Me era tan terrible!
Estis terure es una descripción general de la situación.

 Ĉu hodiaŭ estas varme aŭ malvarme? - ¿Hoy está caluroso o fresco?

Si el sujeto es un sustantivo implícito o un pronombre, se usa la forma adjetival: La mastro traktis min tre bone, kaj estis
tre afabla. = ...kaj li estis tre afabla. Estu kuraĝa! = Viestu kuraĝa!
Predicativo del objeto

Algunos verbos pueden intermediar en la descripción de su objeto. Aunque esa clase de predicativos describen un
objeto, no deben recibir la terminación -N:
 Vi farbas la domon ruĝan. (= Vi farbas la ruĝan domon.) - Pintas la casa roja (= Pintas la casa que es roja).
Ruĝan es acá un epíteto de la domon. = Vi farbas tiun domon, kiu jam estas ruĝa. No se dice qué color ahora recibe.
 Vi farbas la domon ruĝa. = Vi farbas la domon tiel, ke ĝi fariĝas ruĝa. - Vi farbas la domon ruĝa. = Pintas la
casa de rojo, de modo que se vuelve roja.
Ruĝa es predicativo de la domon, es decir un predicativo del objeto. El color rojo aparece por la acción farbi. No se
dice qué color tenía antes la casa. (También se puede decir: Vi farbas ruĝa la domon. Pero no es posible: Vi farbas
la ruĝa domon.)
Un predicativo objetivo puede ser un adjetivo o una partícula adjetivada.

 Ĉu vi farbos vian ruĝan domon verda? - ¿Vas a pintar tu casa roja de verde?
 Ne, ni preferas ĝin flava. = Ne, ni preferas, ke ĝi estu flava. - No, la preferimos amarilla. = No, preferimos que
sea amarilla.
 Ŝi trovis la Francajn vinojn tre bonaj. = Ŝi trovis, ke ili estas tre bonaj. - Ella encontró muy buenos los vinos
franceses. Ella encontró que son muy buenos.
 Neniam mi vidis lin tia. = Neniam mi vidis, ke li estas tia. - Nunca lo vi así. = Nunca vi que él fuera así.
 La ĝojo kaj surprizo faris lin muta! - ¡La alegría y la sorpresa lo volvieron mudo!

Algunas veces, esta descripción adjetiva del objeto, responde lógicamente a las frases con kiam y muestra un estado
que no depende de la acción del predicado. Entonces sí se puede usar el acusativo:
 Ni lin trovis malvivan. = Ni lin trovis, kiam li estis malviva. - Lo encontramos muerto. = Lo encontramos cuando
estaba muerto.
La N de malvivan puede ayudar a la claridad, pero también se la puede omitir. Sin la terminación -N, el significado
también puede ser: Lo encontramos, y vimos que él estaba muerto.
 Mi ŝatas la matenmanĝajn ovojn malmolaj(n). = Mi ŝatas la matenmanĝajn ovojn, kiam ili estas malmolaj. Mi
ŝatas, ke la matenmanĝaj ovoj estu malmolaj.
- Los huevos del desayuno me gustan duros. = Me gustan los huevos del desayuno cuando están duros. Me gusta que
los huevos del desayuno sean duros. Algunos usan N en esta clase de frases. Otros prefieren un adjetivo sin N. La
diferencia del significado es prácticamente nula.
El predicativo del objeto puede ser un sintagma sustantivado en nominativo:

 Mi elektis lin prezidanto. = Mi elektis lin, ke li estu prezidanto. - Lo elegí presidente. = Elegí que él sea
presidente.
 Vin mi volas fari mia edzo! = Mi volas fari tiel, ke vi estos mia edzo. - ¡Te quiero convertir en mi esposo! =
Quiero obrar así, de tal modo que seas mi esposo.
 Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo. - A las camisas, cuellos,
mangas y otros objetos similares los llamamos "tolaĵo" (objetos de tela).

Con ciertos verbos se puede usar kiel-esprimon: Ili elektis ŝin kiel kasiston.
A veces una cláusula con preposición puede ser objeto predicativo:

 Ŝi lin trovas laŭ sia gusto. = Ŝi trovas, ke li estas laŭ ŝia gusto. - Ella lo encuentra a su gusto. = Ella encuentra
que él está a su gusto.
 Mi preferas ĝin sen sukero. - Lo prefiero sin azúcar.

Si el objeto es infinitivo o cláusula, se usa un adverbio como objeto predicativo. Eso pasa casi exclusivamente con los
verbos opinii y trovi (con el significado especial de «creer [que esto es esto]»):
 Ili trovis saĝe forkuri. - Ellos eran sabios de huir.
(Ellos creyeron que huir era sabio.)
 Mi opinias taŭge, ke Petro faru la tutan laboron sola. - Yo creo que Pedro, apropiadamente, hará todo el
trabajo solo.
(Yo creo que esto, que Pedro hace todo el trabajo solo, es apropiado.)
Nótese: Según algunos gramáticos uno debe usar adjetivos en esas frases, porque ellos creen que la forma adverbial
puede ser mal entendida como adjetivo. Se recomienda entonces que se diga por ejemplo. Ili trovis saĝa forkuri.
Método de control

Si uno vacila, si se trata de un epíteto o objeto predicativo, se puede intercambiar el objeto por pronombre
(lin, ŝin, ĝin, ilin et cétera). Uno tiende a omitir un epíteto, puesto que es parte del objeto. Uno tiende a conservar un
predicativo, porque es una parte integral para el sentido de la frase: Ĉu vi farbas la domon ruĝan? → Ĉu vi farbas
ĝin? Ruĝanes epíteto. Ĉu vi farbas la domon ruĝa? → Ĉu vi farbas ĝin ruĝa? Ruĝa es objetivo predicativo.

1. 12.2 Acusativo

La terminación de rol N es llamada terminación de acusativo o simplemente acusativo. Se puede poner como
terminación de palabras de diferentes tipos:

 substantivos: domo → domon, hundo → hundon, virino → virinon, seĝoj → seĝojn, ekskursoj → ekskursojn
 adjetivos: ruĝa → ruĝan, granda → grandan, virina → virinan, verdaj → verdajn, knabaj → knabajn
 pronombres personales: mi → min, ĝi → ĝin, ili → ilin, oni → onin, si → sin
 correlativos terminados en U, O y
A: kiu → kiun, iu → iun, ĉiuj → ĉiujn, kio → kion, ĉio → ĉion, ia → ian, nenia → nenian, tiaj → tiajn
 Los adverbios de lugar y los correlativos de lugar con E: hejme → hejmen, tie → tien, ie → ien

La terminación N permaneces siempre después de una eventual terminación

J:domojn, hundojn, virinojn, ruĝajn, grandajn, virinajn, kiujn, kiajn.
Si un substantivo tiene la terminación N, entonces también todos los adjetivos y los correlativos con U y A, los cuales
son epítetos de ese substantivo, deben tener la terminación N:

 grandan domon
 domon ruĝan
 tiun domon
 tiajn domojn
 tiun domon grandan
 tian malgrandan domon antikvan
 la malgrandajn domojn
 domojn sen ĉiu ajn dubo tre antikvajn

El predicativo objetivo sin embargo no debe tener terminación en N: Mi refarbis la flavajn seĝojn blankaj.
La terminación -N puede mostrar:

 objeto
 medida
 momento de tiempo
 dirección
 otros significados

Objeto
Objeto es aquello que es directamente alcanzado por la acción. El objeto directo es mostrado por la terminación
acusativa -N. Eso permite cambiar el orden de las palabras.
Todas las siguientes oraciones muestran básicamente el mismo significado: kato mordas hundon; kato hundon
mordas; mordas kato hundon; mordas hundon kato; hundon kato mordas; hundon mordas kato (en cada oración, el
gato es quien muerde, mientras el perro sufre la mordida). Por la terminación -N, cada una de las seis oraciones es
claramente comprensible. El orden de las palabras depende sólo de estilo y gusto.
Mi amas vin; mi vin amas; vin mi amas; vin amas mi; amas mi vin; amas vin mi. Todas esas seis variantes tienen el
mismo significado básico: La acción amas la hace "mi", y el amor va hacia "vi".
Una oración con objeto, se puede transformar en una frase pasiva. Entonces el objeto se hace sujeto.
Esti y verbos similares, no son acciones que están dirigidas hacia algo. Una parte de la frase, que se relaciona con esti,
no es objeto, sino predicativo, que nunca tiene terminación -N: Tio estas tri seĝoj. Mi estas kuracisto. Ŝi
fariĝis doktoro. Mia patro nomiĝas Karlo.
El sujeto de un verbo puede estar también después del predicado. En algunos verbos, esa manera de ordenar las
palabras es usada con frecuencia. No use terminación -N en esa clase de sujetos:
 Hieraŭ okazis grava afero. - Ayer ocurrió un asunto importante.
El sujeto de la acción ocurrió es un asunto importante. No diga: Hieraŭ okazis gravan aferon. Si uno oye tal frase, debe
preguntarse, "qué ocurrió el asunto importante". Pero "ocurrir" no es una acción, que va del actor hacia algo, que es
alcanzado de esa acción. El verbo "ocurrir" tiene sólo un actor (principal): eso que ocurre. Ese actor aparece siempre
como sujeto, y por lo tanto no tiene terminación -N.
 Restis nur unu persono. - Queda solo una persona.
La persona es aquella que hizo la acción "resti". No digas:Restis nur unu personon.
 Aperis nova eldono de la libro. - Apareció una nueva edición del libro.
No digas: Aperis novan eldonon de la libro.
 Mankas al ni mono. - Nos falta dinero.
No digas: Mankas al ni monon.

Medida
Complementos circunstanciales de medidas y suplementos a menudo tienen terminación -N

Medida temporal

La terminación -N en una expresión temporal, puede mostrar una medida de longitud de tiempo, duración de tiempo o
frecuencia. Tales expresiones responden a las preguntas: kiel longe?, (dum) kiom da tempo?, kiel ofte? entre otras.
La mayoría de las veces, una medida de tiempo con terminación -N es un complemento circunstancial de verbo:

 Mi veturis du tagojn kaj unu nokton. = ...dum du tagoj kaj unu nokto. - Viajé dos días y una noche. = ...durante
dos días y una noche.
 Li estas morte malsana, li ne vivos pli, ol unu tagon. - Está mortalmente enfermo, no vivirá más que un día.
 La festo daŭris ok tagojn. - La fiesta duró ocho días.
 Ŝi aĝis tridek jarojn. - Ella tenía treinta años.
 La horloĝo malfruas kvin minutojn. - El reloj atrasa cinco minutos.

Un complemento de medida del tiempo con la terminación -N puede ser también un suplemento de adjetivo o adverbio:

 Li estis dudek du jarojn aĝa. = ...je dudek du jaroj aĝa. - Él tenía veintidos años de edad. = ...la edad de
veintidos años.
 La parolado estis du horojn longa. - La conferencia duró dos horas.
 Tiu ĉi vojo estas milojn da kilometroj longa. - Este camino tiene un millar de kilómetros de longitud.

 Unu momenton poste ŝi malaperis malantaŭ ili. - Un momento después, ella desapareció detrás de ellos.
Unu momenton muestra la cantidad de tiempo, que pasó después de algo.

 Ŝi estas du jarojn kaj tri monatojn pli aĝa ol mi. - Ella es dos años y tres meses más vieja que yo.

La terminación -N de medida de tiempo puede también trabajar conjuntamente con complemento temporal post o con
un complemento temporal antaŭ para mostrar tiempo juntos: Du tagojn post tio ŝi forveturis Norvegujon. Pasaron dos
días después de "tio".

Diversas medidas

Otras medidas funcionan totalmente igual a las medidas de tiempo. Puede ser una medida de longitud espacial, altura,
ancho, distancia, profundidad, peso, costo, etc. Responden a las preguntas kiom?, kiel multe?, kiel malproksime?, kiel
longe?, kiel alte?, kiel profunde?, kiel peze? entre otras.
 Ĝi kostas dek mil vonojn. - Cuesta diez mil wons.
(won es la moneda coreana.)

 Vi devas kuri pli ol dek kilometrojn. - Debes correr más de diez kilómetros.
 La vojo larĝis dudek metrojn aŭ iom pli. - El camino mide veinte metros de ancho o un poco más.
 La monto Everesto estas ok mil okcent kvardek ok metrojn alta. - El monte Everest tiene ocho mil
ochocientos cuarenta y ocho metros de altura.
 Ili staris nur kelkajn metrojn for de mi. - Ellos se pararon a sólo algunos metros de mí.
 La domo estis ducent metrojn distanca. - La casa estaba a doscientos metros de distancia.

Medida sin indicador de función

Una medida también puede aparecer en una función sintáctica, que no tenga indicador de función: Dek jaroj estas tre
longa tempo. Dek jaroj es aquí el sujeto. Pasis du tagoj.Du tagoj actúa como sujeto.

Punto temporal
Una parte de la oración con terminación -N puede ser un complemento circunstancial, que muestra un punto en el
tiempo. Esa clase de complemento con -N responde a las preguntas kiam?, kiudate?, kiutage?, kiujare?, kiufoje? entre
otras. Se puede decir, que ese tipo de terminación -N es una sustitución de una preposición temporal, normalmente en:

 Unu tagon estis forta pluvo. = En unu tago... - Un día hubo una fuerte lluvia. = En un día...
 Ĉiun monaton li flugas al Pekino. - Todos los meses él vuela a Pekín.
 Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. = ...en la dudek
dua tago de Februaro... - George Washington nació el veintidós de febrero del año mil setecientos treinta y dos. = ...en
el vigésimo segundo día de febrero...

En los nombres de los días de la semana, el sustantivo con acusativo muestra un día preciso y conocido: dimanĉon =
"en cierto domingo conocido", incluso si uno usa la. La forma de adverbio de tal nombre de día, normalmente muestra
que se trata generalmente sobre esa clase de días: dimanĉe = "durante los domingos, en cada domingo": Mi alvenos
en Lyon lundon la 30-an de Aŭgusto.
En expresiones de hora o tiempo úsese je, principalmente si la palabra horo (hora) no se usó, para no confundir la hora
con la fecha:

 Tio okazis la dekan. = Eso ocurrió en el décimo día del mes.

 Tio okazis je la deka. = Eso sucedió a las diez de la mañana.

Punto temporal sin indicador de función.

Un punto en el tiempo puede también aparecer en una función sintáctica, que no tenga un indicador de función: Hodiaŭ
estas sabato, kaj morgaŭ estos dimanĉo. Sabato ydimanĉo actúan como sujeto.

Dirección
Los complementos circunstanciales con N y suplementos con N pueden mostrar dirección. Entonces responden a las
preguntas ¿a qué lugar? , ¿en qué dirección? y similares.

Terminación N sola

 Morgaŭ mi veturos Kinŝason. = ...al Kinŝaso. - Mañana viajaré a Kinshasa.

 La vagonaro veturas de Tabrizo Teheranon. - El tren viaja de Tabriz a Teherán.
Sólo se usa la terminación -N de dirección cuando se trata de un viaje hacia el interior de algo. No se dice iri muron, iri
kuraciston, sino iri al muro, al kuracisto. Efectivamente se usa terminación -N de dirección casi sólo para nombres de
lugares (principalmente para nombres de ciudades).

N con en, sur y sub

La terminación de dirección N aparece más frecuentemente junto con en, sur y sub, las tres más
importantes preposiciones de lugar. Cuando en, sur y sub muestran una simple posición, se usan sin la terminación
en N. Pero si se quiere mostrar, que algo se mueve a ese lugar, se debe completar mediante el indicador de función
que indica la dirección. Teóricamente se puede usar al (al en, al sur, al sub), pero en la práctica se usa siempre la
terminación N:

 sur la tablo - sobre la mesa = en una posición sobre la mesa → sur la tablon - sobre la mesa = hacia una
posición sobre la mesa, hacia sobre la mesa
 sub la granda lito - bajo la cama grande = en un lugar bajo la gran cama → sub la grandan liton - bajo la gran
cama = a un lugar bajo la gran cama, hacia debajo de la gran cama.

 La hundo kuras en nia domo. - El perro corre en nuestra casa.

El perro está en la casa y allí corre.
 La hundo kuras en nian domon. - El perro corre hacia dentro de nuestra casa.
El perro estaba fuera de la casa pero ahora corre al interior de la casa.
 Mi metis ĝin sur vian tablon. - Lo puse sobre tu mesa.
Estaba en otro lugar, y lo moví a la superficie de la mesa.
En preposiciones de lugar a excepción de en, sur y sub frecuentemente no se utiliza la terminación de dirección N, pero
permite al contexto mostrar, que se trata de una dirección. Pero uno puede usar el N de dirección también en otras
preposiciones de lugar, si eso ayuda a la claridad.

 La hirundo flugis trans la riveron, ĉar trans la rivero sin trovis aliaj hirundoj. - La golondrina voló al otro lado del
río, porque del otro lado del río se encontraban otras golondrinas.

 La sago iris tra lian koron. ≈ La sago plene penetris lian koron. - La flecha atravesó su corazón. ≈ La flecha
penetró plenamente su corazón.
Si se usa la terminación -N de dirección después de tra se hace énfasis en que el movimiento atraviesa plenamente, y
continúa desde el lugar.
 La vojo kondukis preter preĝejon. - El camino condujo más allá de una iglesia.
Si se usa la terminación -N de dirección después de preter, se acentúa que el movimiento continúa lejos del asunto.
 Siajn brakojn ŝi metis ĉirkaŭ mian kolon. - Sus brazos ella puso alrededor de mi cuello.
Uno en algunos casos usa ĉirkaŭ + terminación -N, también para mostrar movimiento a un lugar, que es alcanzado por
un movimiento alrededor de algo distinto: Li kurisĉirkaŭ la angulon de la domo.
 Li kuris kontraŭ la muron kaj vundis sin. - El corrió contra la pared y se lastimó.
Para mostrar que un movimiento contrario alcanza su objetivo, y establece contacto con él, se puede usar kontraŭ más
terminación -N

 Gardu vin, ke vi ne venu plu antaŭ mian vizaĝon. = ...al loko antaŭ mia vizaĝo. ...al antaŭ mia vizaĝo. -
Cuídate que no vendrás más ante mi cara. = ...al lugar ante mi cara. ... hacia ante mi cara.
 Mi estis en la urbo kaj iris poste ekster ĝin. = ...al ekster ĝi. - Yo estaba en la ciudad y después me fui fuera de
ella. = ...hacia fuera de ella

 Li iris inter la patron kaj la patrinon. - Él fue a ponerse entre el padre y la madre.
El objetivo de la caminata es un lugar entre el padre y la madre.
 Morgaŭ mi venos ĉe vin. - Mañana iré a tu casa.
Tradicionalmente se prefiere:Morgaŭ mi venos al vi.
En algunas ocasiones se acostumbra a no usar la terminación N de dirección, porque el verdadero objetivo es una
expresión sobreentendida. Esa expresión tendría una terminación N, si se introdujera:
 Jakob enfosis ilin sub la kverko. - Jakob los enterró debajo del roble.
El verdadero objetivo es el suelo: Jakob enfosis ilin en la grundon sub la kverko.
 Oni metis antaŭ mi manĝilaron. = Oni metis sur la tablon antaŭ mi manĝilaron. - Uno puso ante mí los
cubiertos. = Uno puso sobre la mesa ante mí los cubiertos.

Sin embargo no sería erróneo decir sub la kverkon (bajo el roble) y antaŭ min(enfrente de mí), porque también esas
expresiones pueden ser observadas como metas en esas frases.
Las preposiciones de lugar son frecuentemente utilizadas en un sentido figurado. Algo abstracto, no lugar, es
expresado como si fuera lugar. También entonces se puede usar la terminación de dirección N para expresar una
dirección figurada, por ejemplo: Mi ŝanĝos ilian malĝojon en ĝojon.
Algunas preposiciones muestran dirección por sí mismas: al, ĝis, el y de. Esas preposiciones nunca muestran posición.
Después de ellas no se usa terminación -N: al la urbo,ĝis la fino, el la lernejo, de la komenco.

N después de los adverbios de lugar

Se puede poner la terminación N también después de adverbios de lugar con terminación en E, y después de los
correlativos de lugar para mostrar dirección a algún lugar:

 hejme = en el hogar → hejmen = hacia el hogar

 urbe = en la ciudad → urben = hacia la ciudad
 ekstere = fuera de algo → eksteren = hacia afuera de algo
 tie = en ese lugar → tien = hacia ese lugar, en esa dirección
 kie = en que lugar → kien = hacia que lugar, en que dirección
 ĉie = en todo lugar → ĉien = hacia todo lugar, en toda dirección
 ie = en algún lugar → ien = hacia algún lugar, en alguna dirección
 nenie = en ningún lugar → nenien = hacia ningún lugar, en ninguna dirección

N con otros significados

Los complementos circunstanciales y suplementos con N muestras más comúnmente medida, un punto en el
tiempo o dirección, pero en alguna ocasión esa parte de frase con N indica otro rol, para el cual se usa normalmente
una preposición:

 Mi ridas je lia naiveco. = Mi ridas pro lia naiveco. = Mi ridas lian naivecon. - Me río de su ingenuidad. = Me
río por su ingenuidad.
 Neniam ŝi miros pri/pro sia propra malaltiĝo. → Neniam ŝi miros sian propran malaltiĝon. - Ella nunca se
maravillará acerca de/por su propia decaída.

Teóricamente se puede siempre sustituir una preposición con una N, si el sentido no pierde claridad. Además se usa
frecuentemente N en vez de je. La regla acerca de la claridad sin embargo casi siempre imposibilita usar N en lugar de
las preposiciones de origen de movimiento de y el, porque la N misma es un indicador de función que indica dirección.
Algunas veces, sin embargo, uno puede encontrar frases como: Ili eliris la buson. (Ellos salieron del autobús) Entonces
la terminación N es objetiva: el autobús es el objeto de la acción "eliri" (salir). Es mucho más claro, y por consiguiente
recomendable, decir: Ili eliris el la buso.

Acusativo y nombres propios

En los nombres propios completamente convertidos al esperanto se usa el acusativo en su totalidad según las reglas
anteriormente mostradas.

 Mi vidis Karlon. - Ví a Carlos

 Elizabeton mi renkontis hieraŭ en la urbo. - Me encontré a Elizabeth ayer en la ciudad.
 Tokion ni tre ŝatas. - Tokio nos gusta mucho.
Los nombres propios no convertidos al esperanto pueden aparecer sin la terminación O. Para estos nombres también
se puede abandonar la terminación N, aun cuando la función de la frase postula principalmente esa terminación.
 Ni renkontis Zminska. - Nos encontramos con Zminska.
Un nombre polaco funciona como objeto, pero sin terminación N.
 Ŝi ludis la Prière d'une vierge. - Ella tocó la Prière d'une vierge.
Nombre francés de una pieza musical actua como objeto, pero no tiene terminación -N.
 Li admiras Zamenhof. - Él admira a Zamenhof.
El nombre Zamenhof actua como objeto sin terminación -N.
Si el nombre puede aceptar la terminación en N (si termina en vocal), entonces se puede evidentemente agregar esa
terminación. También se puede agregar la terminación en O al nombre extranjero. Si se usa la terminación O, también
se debe usar la terminación N, si la función de la frase lo exige. También se puede anteponer un título o expresión
similar, que pueda recibir la terminación en N.
 Ĉu vi konas Anna? - ¿Conoces a Ana?
El nombre Ana actua como objeto sin terminación -N.
 Ĉu vi konas Annan? - ¿Conoces a Ana?
El nombre Ana actua como objeto con terminación -N.
 Ĉu vi konas mian amikinon Anna? - ¿Conoces a mi amiga Ana?
Anna es el nominativo de mian amikinon, y no debe llevar terminación -N
 Li renkontis Vigdís Finnbogadóttir. - Él se encontró con Vigdís Finnbogadóttir.
El nombre islandés Vigdís Finnbogadóttir actua como objeto sin terminación.
 Li renkontis Vigdíson Finnbogadóttir. - Él se encontró con Vigdís Finnbogadóttir.
El nombre de pila tiene teminación -O y terminación -N. Frecuentemente se Esperantiza solamente el nombre de pila
de una persona, o agrega terminación -O a la forma no Esperantizada del nombre de pila, pero deja el eventual apellido
en su forma original sin terminación en Esperanto. Terminación -N se usa entonces sólo en el nombre de pila. Sin
embargo, eso no es regla, solamente costumbre. (También se puede escribir Vigdís-on con un guión.)

 Li renkontis prezidanton Vigdís Finnbogadóttir. - Él se encontró con el presidente Vigdís Finnbogadóttir.

1. 12.3 Preposiciones

Las preposiciones son partículas que se ponen ante los sintagmas para mostrar su función en la frase.
Las preposiciones normalmente están antes de los sustantivos o pronombres, pero también ante los infinitivos
verbales, sintagmas y adverbios de cantidad. A veces se usan las preposiciones ante adverbios de lugar y de tiempo.
La preposición entonces precisa con más detalle el significado local o temporal.
Las siguientes partículas son
preposiciones: al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, ma
lgraŭ, per, po, por, post,preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra y trans:

 Preposiciones de lugar
 Preposiciones de dirección
 Je
 De
 Da
 {anstataŭ} y krom
 Po

Preposiciones independientes
Normalmente después de una preposición se haya un sintagma a que se refiere la preposición. Sin este sintagma, la
preposión no tendría sentido: sur la tablo, en mia domo,ekster tiu ĉi ĉambro, dum la
paŭzo, anstataŭ tio, krom Petro etc.
Si se quiere omitir palabras después de una preposición (sobreentendiéndolos), se debe utilizar la preposición con una
terminación E, porque la preposición entonces se convierte en su propio sintagma, actuando como un adverbio:

 Li staras apud mi. → Li staras apude. - Él está de pie junto a mí. → Él está al lado.
 Ŝi sidas ekster la domo. → Ŝi sidas ekstere. - Ella está sentada fuera de la casa. → Ella está sentada afuera.
 Tio okazis dum la paŭzo. → Tio okazis dume. - Eso ocurrió durante la pausa. → Esto ocurrió entretanto.
 Tio okazos post la kongreso. → Tio okazos poste. - Eso ocurrirá después del Congreso. → Eso ocurrirá
después.

Si el adverbio muestra un lugar, puede aceptar la terminación N para mostrar el desplazamiento a la ubicación :

 Li sidas ekster la domo. → Li sidas ekstere. → Li iras eksteren. = ...al ekstera loko (al loko ekster la domo). - Él
está sentado fuera de la casa. → Él está sentado fuera. → Él va afuera. = ... a un lugar afuera (a un lugar fuera de la
casa).

Si a veces el sintagma original funciona como un adjetivo, utilizamos la terminación A tras la preposición:

 Li loĝas en domo apud mia domo. → Li loĝas en apuda domo. ...en domo apuda. - Él vive en una casa al lado
de mi casa. → Él vive en una casa adyacente. ... en una casa cercana.

Pero también se puede usar un adverbio de tiempo o de lugar para tales ocasiones: Li loĝas en domo apude. = Li
loĝas en domo, kiu troviĝas apude..
Por alguna razón, algunas preposiciones prácticamente apenas aparecen con terminación E o terminación A. Por
ejemplo, casi nunca se dice paroli prie = "hablar de eso", iri dee = "ir desde el lugar designado", ala veturo = "viaje al
lugar designado", proa agado = "acción a causa de eso".

1. 12.3.1 Preposiciones de lugar

Las preposiciones de lugar muestran una posición en el espacio, sobre una superfície, sobre una línea y similar. Varias
de estas son usadas también para indicar tiempo, ya que generalmente se visualiza el tiempo como una línea. También
otras ideas se muestran en sentido figurado como posiciones. En algunas preposiciones de lugar el significado de lugar
es el significado básico, mientras que otros usos pueden ser más frecuentes en la práctica.
antaŭ
Posición en el lado que está más próximo al hablante, o en el lado más importante, principal: Antaŭ la domo staras
arbo. (Delante de la casa está un árbol) El lado anterior de una persona o animal es el lado de la cara y los ojos: Li
haltis antaŭ ŝi. (Se paró delante de ella)
Posición en secuencia: posición que sigue a otra: Mi iras antaŭ vi. (me voy antes que tú)
Tiempo anterior a otro tiempo: Antaŭ tri tagoj mi vizitis vian kuzon. (Hace tres días visité a tu primo)
malantaŭ
Posición en el lado contrario en comparación con la parte frontal: Li estis kaŝita malantaŭ kurteno. (estaba escondido
tras una cortina) Tujmalantaŭ si ŝi aŭdis viran voĉon. (inmediatamente tras ella, oyó una voz masculina)
apud
Posición al lado de algo. Normalmente se trata del lado derecho o izquierdo (no el anterior o el posterior): Apud la
skribotablo estis paperkorbo.(Junto al escritorio había un cesto de basura) Li staris tutan horon apud la
fenestro. (Estuvo de pie toda una hora junto a la ventana)
ĉe
Posición muy próxima (tocando o no). El significado de ĉe es muy variable en función del contexto. A
menudo ĉe simplemente indica un lugar en general sin especificar la posición: Ĉe la angulo de la strato ŝi haltis. (en la
esquina de la calle ella se paró) La gastoj tranoktos ĉe mi (= en mia hejmo). (los huéspedes pernoctarán en mi casa)
Gran proximidad temporal: Ĉe la komenco de la tagiĝo la arbaro aperis bele kovrita de prujno. (Al comienzo del
amanecer el bosque apareció bellamente cubierto de escarcha)
ĉirkaŭ
Posición alrededor de algo: La rabistoj sidis en rondo ĉirkaŭ la fajro. (Los ladrones estaban sentados alrededor del
fuego)
Tiempo aproximado: Ĉirkaŭ la mateno la ventego finiĝis. (En torno a la mañana el vendaval terminó)
ekster
Posición exterior a algo, del lado de fuera de algo: Mi staras ekster la domo, kaj li estas interne. (estoy fuera de la casa
y él está dentro)
en
Posición interna: En la ĉambro estis tri virinoj. (en la habitación había tres mujeres)
Lugar a que se refiere como espacio, aunque en realidad este se asemeja más a una superficie: La rusoj loĝas en
Rusujo. (los rusos viven en Rusia)
Tiempo considerado como si fuese un espacio, dentro del cual algo sucede. El "interior" de un periodo de tiempo es
entre el comienzo y el final del periodo: En la tago ni vidas la helan sunon, kaj en la nokto ni vidas la palan lunon kaj la
belajn stelojn. (de día vemos el sol brillante y de noche la luna pálida y estrellas hermosas)
inter
Posición, a cuyos lados se encuentran dos o más cosas: Sur la kameno inter du potoj staras fera kaldrono. (sobre la
chimenea entre dos macetas está una olla de hierro) Ni vojaĝis inter Pekino kaj Ŝanhajo. (viajamos entre Pekín y
Shanjai) Estas granda diferenco inter li kaj mi. (hay una gran diferencia entre él y yo)
Posibles elecciones (dos o más): Ni elektis inter Ĉina restoracio kaj Itala restoracio. (Elegimos entre un restaurante
chino y un restaurante italiano)
Pertencia a un grupo: Inter miaj amikoj estas multaj Sud-Amerikanoj. (Entre mis amigos hay muchos sudamericanos)
Punto de tiempo impreciso después de un tiempo y antes de otro: Estis inter la sepa kaj oka horo vespere. (Fue entre
las siete y las ocho de la tarde)
kontraŭ
Posición de algo cuyo lado anterior está dirigido a algún otro, principalmente a su lado frontal. Los dos objetos tienen
por lo tanto sus lados anteriores dirigidos en direcciones inversas con un espacio entre los dos objetos: La reĝo sidis
sur sia reĝa trono kontraŭ la enirejo de la domo.(el rey estubo sentado en su trono real frente a la entrada de la casa)
Algo a lo que un objeto se mueve con su lado delantero dirigido hacía él (a su lado frontal): Ili promenis man-en-
mane kontraŭ la leviĝanta suno.(caminaron de la mano contra el sol naciente)
Hostilidad, oposición, negatividad y similares: Mi ne devas agi kontraŭ mia konscienco. (no debo actuar en contra de
mi conciencia)
Algo que se da o se recibe a cambio: Ili donas konsilojn kontraŭ kontanta pago. (dan consejos contra el pago en
efectivo)
post
Tiempo posterior a otro tiempo: Post tri monatoj ili geedziĝos. (Tras tres meses se casaron)
Posición que sigue a otra: Ili staris en vico unu post la alia. (Estaban de pie en fila, uno detrás de otro)
En la parte posterior de algo: Ŝi aŭdis post si brueton. (Ella oyó un ruido tras si) Actualmente se usa
ordinariamente malantaŭ en esas ocasiones.
preter
Lugar en cuyo lado ocurre un movimiento. El movimineto normalmente continua más allá de ese lugar: Li pasis preter
mi sen saluto. (pasó a mi lado sin saludar)
sub
Lugar más bajo que algo que está más o menos directamente sobre él. Sub más frecuentemente significa "malsuper".
Entonces lo que se encuentra más bajo, generalmente no toca lo que se encuentra más alto: Ĝi kuŝas sub la
tablo.(está bajo la mesa) Algunas veces sub significa "malsur". Entonces el objeto inferior sí que toca lo que se
encuentra más alto: Sekaj folioj krakis sub liaj piedoj. (las hojas secas crujieron bajo sus pies)
Lugar cubierto por algo, sin importar cual asunto es más alto: Ŝi portas la libron sub la brako. (Ella lleva el libro bajo el
brazo)
super
Lugar más alto que algo que está más o menos directamente bajo él. Entre los dos lugares generalmente hay un
espacio y por tanto no se tocan:Super ni briletas la steloj. (sobre nosotros brillan las estrellas) Algunas veces sin
embargo hay un contacto, pero tan leve que no se le considera:Super la tero sin trovas aero. (sobre la tierra se
encuentra aire) Si es un contacto importante se usa sur.
Cobertura sin distinción de altura o contacto: Ŝiaj longaj blondaj haroj pendis super ŝia nuko. (sus largos cabellos
rubios caían sobre su cuello)
sur
Lugar en la superficie de algo. Normalmente se trata de un apoyo, fijación, presión, cobertura u otro contacto
significativo. Más frecuentemente surmuestra una posición de contacto más alta que la superficie tocada: Sur la
tero kuŝas ŝtono. (sobre la tierra yace una piedra) Pero sur puede también mostrar una posición en una superficie sin
distingir altura: Meze sur la muro pendis portreto. (en medio sobre la pared pendía un retrato)
tra
Lugar en el que ocurre un movimiento. El movimineto comienza fuera, va hacia el interior y pasa hasta el otro extremo
del objeto. El movimiento también puede comenzar en uno de los extremo y continuar hasta el otro. El movimiento
puede seguir fuera del lugar o quedarse dentro sin ir más allá, según el contexto: Tra la fenestro la vaporo iras sur la
korton. (a través de la ventana el vapor sale al patio) La akvo fluas tra tubo. (el agua fluye a través del tubo) Sin
embargo frecuentemente el movimiento no va estrictamente de un lado hasta el otro, sino imprecisamente de un lugar
a otro dentro del asunto: La soldatoj kondukis la arestitojn tra la stratoj. (los soldados llevaron a los prisiones por las
calles)
Durante todo el tiempo desde el comienzo hasta el final: Ili festis tra la tuta nokto. (Estuvieron de fiesta de principio al
fin de toda la noche)
trans
Posición "al otro lado de", "allende". Se usa trans cuando es necesario ir sobre el asunto concerniente para alcanzar el
otro lado: Li loĝas trans la strato. (Vive al otro lado de la calle)
maltrans
Posición "a este lado de", "aquende". Se usa maltrans muy raramente. La expresión ĉi-flanke de es más usada: Prefere
restu maltrans la rivero. =Prefere restu ĉi-flanke de la rivero. (Quédate preferentemente a este lado del río)
Frecuentemente se usan preposiciones de lugar junto con la terminación -N para dirección para mostrar un movimento
al lugar/posición concreto.
1. 12.3.2 Preposiciones de dirección
El significado básico y principal de las preposiciones al, el y ĝis es la dirección, pero son usadas también para otros
significados distintos:
al
Objetivo de movimiento: Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. (Vengo del abuelo y voy al tío)
Dirección sin movimiento: Ŝi apogis sin per la mano al la muro. (Ella se apolló con la mano en el muro)
Aquel que recibe algo, o que se aprovecha/desperdicia una acción: Donu al la birdoj akvon.(Da agua a los
pájaros)Diru al mi vian nomon.(Dime tu nombre) Ŝi kombas al si la harojn. (Ella peina sus cabellos) Pardonu al
mi! (¡Perdóname!) Lia babilado malhelpis al mi fari la hejmtaskojn. (Su conversación me dificultó hacer los deberes)
Aquel que experimenta o siente algo: Ŝajnas al mi , ke vi mensogas. (Me parece que miente)
Propietario y similar (en aparteni): La rozo apartenas al Teodoro. (La rosa pertenece a Teodoro)
Resultado de transformación o cambio: Li disrompis ĝin al mil pecoj. (Lo despedazó en mil pedazos) Normalmente se
usa en + terminación -N: Li disrompis ĝin en mil pecojn.
Añadir, adicionar y similares (con aligi, aliĝi, aldoni y similares): Ĉu vi jam aliĝis al la kongreso? (¿Ya te adheriste al
congreso?)
Aquello que se considera cuando se evalua un asunto cercano o similar: Proksime al la angulo staris aŭto. (Cerca de
la esquina estaba un automóvil) Tiu nubo similas al ĉevalo. (Aquella nube se parece a un caballo)
el
Movimento alejándose desde el interior al exterior: El la tubo fluis akvo. (Desde el tubo fluía agua) Li eliris el la
ĉambro. (Él salió de la habitación)
Proveniencia, origen, fuente, estado anterior, causa: El kiu lando vi venas? (¿De qué país vienes?) Ŝi tradukis la
libron el la Ĉina lingvo. (Ella tradujo el libro desde el chino) El la knabo fariĝis junulo. (El niño se convirtió en un
joven) El surprizo (= pro surprizo) li preskaŭ falis. [Él casi se cae de la sorpresa (= por causa de la sorpresa)] Para
expresar causa, actualmente es preferible usar pro.
Material, consistencia: La skatolo estis farita el ligno. (La caja fue hecha de madera) Unu minuto konsistas el sesdek
sekundoj. (Un minuto consiste en sesenta segundos)
Grupo o multitud, cuando se distingue o se particulariza algunos individuos del grupo, o parte de la multitud: El ĉiuj
miaj infanoj Ernesto estas la plej juna. (De todos mis hijos, Ernesto es el más joven) Trinku el la vino, kiun mi
enverŝis. (Bebe del vino que he vertido)
ĝis
Lugar que un movimento alcanza, pero no traspasa: Mi akompanis ilin ĝis ilis domo. (Les acompañé hasta su casa)
Límite de espacio, terreno o similar: La tuta lago ĝis la transa bordo estas kovrita de glacio. (Todo el lago hasta el otro
lado de la orilla está cubierto de hielo)
Tiempo, medida, grado, nível o estado, que algo alcanza pero no traspasa: Mi laboras de frua mateno ĝis malfrua
vespero. (Trabajo desde la mañana temprano hasta la tarde avanzada) La tasko estu preta ĝis la fino de Junio. (Que
la tarea esté lista para finales de junio) La prezo falis ĝis du eŭroj. (El precio cayó hasta los dos euros)
También la terminacíon -N de acusativo y la preposición de son indicadores de función de dirección.
1. 12.3.3 Je

Je es una preposición sin significado definido. La intención original era que se usase je en todas las situaciones
abstractas en las que no exista otra preposición. Por eso durante los momentos iniciales se usaba je muy a menudo.
Actualmente je es más infrecuente, e indica principalmente horas y medidas. Generalmente se evitará je, si existe una
alternativa mejor.
Frecuentemente se puede usar la terminación N en vez de je, principalmente para medidas y puntos de tiempo.

Hora y otros puntos temporales

 Ni prenos la buson je dudek (minutoj) antaŭ la deka (horo). - Cogeremos el autobús a las diez menos veinte.
 Tio okazis je Pasko. - Eso ocurrió en Pascua.
 Je la lasta fojo mi permesas al vi fari tion. - Por última vez te permito hacer eso.
Medida

 Vi certe estas je duono da kapo pli alta ol mi. = ...duonon da kapo pli alta ol mi. - Tu ciertamente eres media
cabeza más alto que yo

Generalmente se usa la terminación -N para indicar medida.

Ausencia, abundancia y anhelo

 Ĝi estas libera je mankoj. - Esta libre de faltas
O ...de mankoj.

 Abram estis tre riĉa je brutoj, arĝento, kaj oro. - Abram era muy rico en ganado, plata y oro.

 Glaso da vino estas glaso plena je vino. - Vaso de vino es un vaso lleno de vino.
O ...plena de vino.
 Mi sopiras je mia perdita feliĉo. - Suspiro por mi felicidad perdida.
O ...mian perditan feliĉon / ...al mia perdita feliĉo..

Estado corporal o anímico

 Ili suferas je astmo. - Padecen de asma.

 Ŝi gravediĝis je ĝemeloj. - Está embarazada de gemelos.
 Li malsaniĝis je profunda melankolio. - El enfermó de melancolía profunda

Parte del cuerpo de alguna manera tocada por captura, enfermedad, entre otros
 Li kaptis min je la brako. - Me cogió por el brazo.
Je la brako indica mi brazo. También se puede decir ĉe la brako. Para indicar su brazo (el que él usa para cogerme), se
usa per: Li kaptis min je la maldekstra brako per sia dekstra mano.

 Li estas malsana je la brusto. - Está enfermo del pecho.

Diversas expresiones predeterminadas

 Ŝi kredas je Dio. - Ella cree en Dios.
Kredi je iu o je io = "creer que alguien o algo realmente existe". Kredi ion, al io, pri io = "creer que eso es
verdadero". Kredi al iu = "creer que alguien dice la verdad".

 Je mia miro la afero sukcesis. = La afero sukcesis, kio mirigis min. - Je mia miro la afero sukcesis. = El asunto
resulto exitoso, lo cual me sorprendió.
 Mi vetis kun ŝi je dek dolaroj. - Aposté con ella diez dólares.
El vencedor de la apuesta, ganará los 10 dolares. También se puede usar pri.

1. 12.3.4 De

La preposición de tiene muchos significados. Debido a esa multiplicidad de significados pueden aparecer en algunas
ocasiones cosas confusas. Entonces se pueden agregar diversas expresiones aclaradoras, o escoger otra preposición.

Retirada
El significado básico de la preposición de es el lugar, donde empieza el movimiento:

 Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. - Vengo del abuelo, y ahora voy a lo del tío.
 La vento forblovis de mia kapo la ĉapon. - El viento voló de mi cabeza el sombrero
 Ilia vojaĝo de Delhio al Kalkato estis tre longedaŭra. - El viaje de ellos de Delhi a Calcuta fue muy largo.
 Rekta linio estas la plej mallonga vojo de unu punkto al alia. - Una línea recta es el camino más corto de un
punto al otro.
 For de tie ĉi! - ¡Fuera de aquí!

Para mayor claridad, en caso de necesidad se puede usar for de o disde: La polico prenis la ŝtelitan monon for de la
rabisto / disde la rabisto. Si uno dijera: ...la ŝtelitan monon de la rabisto, uno quizás podría pensar que se trata sobre
un de de pertenencia: "...la ŝtelitan monon, kiu apartenis al la rabisto."

Origen, causa
De puede también mostrar origen o causa:

 De la patro mi ricevis libron, kaj de la frato mi ricevis plumon. - Del padre recibí un libro, y del hermano recibí
una pluma.
 La hebreoj estas Izraelidoj, ĉar ili devenas de Izraelo. - Los hebreos son descendientes de israelíes, porque
vienen de Israel.
 Francisko de Asizo = ese Francisco, que viene de la ciudad Asís = Francisko el Asizo - Francisco de Asís

 Li paliĝis de timo kaj poste li ruĝiĝis de honto. = ...pro timo... pro honto. - Él se puso pálido del miedo y luego
se sonrojó de vergüenza. = ...por miedo... por vergüenza.
Para causa no obstante uno normalmente usa pro y a veces el.

 Ebria de feliĉo, mi alkroĉiĝis al lia kolo. - Ebria de felicidad, me colgué a su cuello.

Diferencia
De usualmente muestra diferencia, distinción, separación, distancia:

 Mi povus diferencigi la saĝajn de la malsaĝaj! - ¡Yo podría diferenciar los sabios de los necios!
 Kial Vi kaŝas vin de mi? - ¿Por qué te escondes de mi?
 Nun mi iom liberiĝis de la plej urĝaj el miaj kolektiĝintaj laboroj. - Ahora me liberé un poco de mis trabajos
acumulados más urgentes.
 Ĝi estas libera de malsanoj. - Está libre de enfermedades.
 Ili loĝas malproksime de ni. - Ellos viven lejos de nosotros.

Tiempo
De también puede mostrar el momento de inicio de una acción o estado continuo:

 Li laboras de la sesa horo matene. - Él trabaja desde las seis de la mañana.

 De nun mi ne plu manĝos viandon. - Desde ahora, no comeré más carne.
 Mi konas lin de longa tempo. - Lo conozco de hace mucho tiempo.

Para mostrar claramente que se trata sobre tiempo, se puede usar ekde o de post:
ekde
= del comienzo de
de post
= del fin de
Si se trata sobre un punto en el tiempo, apenas hay diferencia entre ekde y de post, pero si se trata sobre duración de
tiempo, la diferencia es más grande: de post ŝia vivo =ekde ŝia morto.

Pertenencia
Por lo general de expresa pertenencia (= posesión, tenencia, proximidad, adhesión, parentezco...):
 Jen kuŝas la ĉapelo de la patro. - Aquí yace el sombrero del padre.
El sombrero pertenece al padre como posesión o propiedad.
 La dentoj de leono estas akraj. - Los dientes de león son filosos.
Los dientes pertenecen al león como una parte de su cuerpo.
 Sur la bordo de la maro staris amaso da homoj. - Sobre el borde del mar, estaba de pie una multitud de
personas.
El borde pertenece al mar, porque se encuentra inmediatamente al lado de él.
 Januaro estas la unua monato de la jaro. - Enero es el primer mes del año.
Los meses son partes del año.
 La filo de la reĝo ŝin renkontis. - El hijo del rey se reunió con ella.
El hijo pertenece al rey como pariente.
 Mi legos poemon de Zamenhof. - Voy a leer un poema de Zamenhof.
El poema pertenece a Zamenhof, porque él lo escribió.
 Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino. - Un vaso de vino es un
vaso, en el cual anteriormente se encontraba vino, o que se usa para vino.
El vaso pertenece al vino, porque está destinado y usado para vino.
 Ŝi estas profesoro de matematiko. - Ella es profesora de matemática.
El profesor pertenece a la matemática, porque eso es su especialidad. Uno puede usar también pri.
 Tiu libro estas de Karlo. - Ese libro es de Karlo.
Por lo general se usa aparteni + al: Tiu libro apartenas al Karlo.
 Ĝi estas de mi. - Ello es mío.
Generalmente se dice: Ĝi estas mia. Ĝi apartenas al mi.

Sujeto, agente, objeto

La expresión con de, que es suplemento de un sustantivo agente, normalmente muestra el sujeto (que realiza la
acción) o el objeto de la acción:
 La kanto de la birdoj estas agrabla. - El canto de los pájaros es agradable.
Los pájaros cantan.
 Li tuj faris, kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de mia deziro. - Él inmediatamente hizo, lo que yo
quería, y le agradecí por la inmediata realización de mi deseo.
El realizó mi deseo.
Para asegurarse que trata sobre un sujeto agente uno puede usar fare de: Hodiaŭ posttagmeze okazos akcepto fare
de la urbestro. La urbestro akceptos iun.
Nota: Algunos abrevian fare de a far, pero esa palabras no es oficial ni recomendada para su uso.
Con relación al participio pasivo, de por lo general muestra un sujeto agente:
 Ŝi estas amata de ĉiuj. - Ella es amada por todos.
Todos la aman.
 Li estis murdita de nekonato. - Él fue asesinado por un desconocido.
Un desconocido lo mató.
 La montoj estis kovritaj de neĝo. - La montañas fueron cubiertas de nieve
Nieve cubrió las montañas.
También puede usarse fare de: La infano estis forprenita fare de la patrino. Pero un simple de es suficiente con un
participio pasivo. Si se quiere usar una expresión de con otro significado con un participio pasivo, a menudo es
necesario mostrar eso claramente mediante disde, for de, ekde o afines: La infano estis forprenita disde la patrino. Oni
forprenis ĝin de la patrino.

Cualidad
De algunas veces muestra cualidad, consistencia o medida:

 Ŝi estas virino de meza aĝo. = Ŝi estas mezaĝa virino. - Ella es una mujer de mediana edad.
 Li havas harojn de nedifinita koloro. - Él tiene cabellos de un color indefinido.
 Li estas de meza kresko. - Él es de estatura media.
 bukedo de rozoj = ramo, que consiste de rosas
 reto de komputiloj = red, que consiste de computadoras
 La knabo havis aĝon de nur ses jaroj. - El chico tenía la edad de sólo seis años.
1. 12.3.5 Da

La preposición da une una expresión de cantidad a un elemento sustantivado, que muestra algo "sustancial" (algo
ilimitado e indefinido):

cantidad "sustancia"

unu kilogramo da pano

litro da lakto

skatolo da rizo

amason da komencantoj

du milionoj da rubloj

iom da valizoj

tiom da feliĉo
cantidad "sustancia"

multe da problemoj
La expresión de cantidad muestra cuánto es. Es una expresión sustantiva, un adverbio cuantitativo o una partícula
adverbial cuantitativa.
La expresión sustancial muestra de qué consiste la cantidad:

 En la botelo estas litro da lakto. - En la botella hay un litro de leche.

 Ŝi aĉetis faskon da ligno. - Ella compró un haz de leña.
 Tiu ĉi rivero havas ducent kilometrojn da longo. - Este río tiene doscientos kilómetros de longitud.
 Mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Nunca llevo conmigo mucho equipaje
 En la urbo troviĝas multe da aŭtoj. - En la ciudad se encuentran muchos coches.
 La riĉulo havas multe da mono. - El rico tiene mucho dinero.
 Li havas pli da mono, ol li povas kalkuli. - Él tiene más dinero del que puede contar.

Numerales — unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naŭ, dek, cent, mil — no necesitan da. Se usan como epítetos de
sustantivo:

 Tie loĝas du Esperantistoj. - Ahí viven dos esperantistas.

 Mi havas cent pomojn. - Tengo cien manzanas.
 Tiu ĉi vilaĝo havas du mil loĝantojn. - Este pueblo tiene dos mil habitantes.

Los numerales que son sustantivos como miliono, miliardo, deko y cento sin embargo necesitan da:

 Tiu ĉi urbo havas milionon da loĝantoj. - Esta ciudad tiene un millón de habitantes.
 En la kesto estas cento da pomoj. - En la caja hay un centenar de manzanas.

Normalmente una expresión con da está justo después de su expresión cuantitativa, pero ocasionalmente una
expresión con da está sola. Entonces normalmente la expresión cuantitativa se encuentra en otro lugar de la oración
(en un orden inusual). A veces la palabra cuantitativa es sobrentendida:

 Da ŝafoj kaj bovoj li havis multe. = Li havis multe da ŝafoj kaj bovoj. - Carneros y vacas él tuvo muchos.
 Da pulvo ni havas kiom vi volas. = Ni havas tiom da pulvo, kiom vi volas. - Pólvora tenemos tanta como
quieras

No usés la terminación N después de da

Después de la preposición da nunca se debe usar terminación -N. Una expresión sustancial da nunca es objeto. La
expresión cuantitativa delante de da puede sin embargo ser un objeto: Li portas multon da valizoj.
Pero la expresión cuantitativa a menudo es un adverbio de cantidad o una partícula adverbial de cantidad, que no
puede recibir teminación -N de objeto, incluso cuando actúa como objeto:
 La riĉulo havas multe da mono. = La riĉulo havas multon da mono. - El rico tiene mucho dinero.
Indefectiblemente no: La riĉulo havas multe da monon.
 Kiom da pano vi volas? = Kiel grandan kvanton da pano vi volas? - ¿Cuánto pan quieres? = ¿Cuán gran
cantidad de pan quieres?
Indefectiblemente no: Kiom da panon vi volas?

¿Cuándo no se debe usar da?

Si no se trata de cantidad, medida o número, pero, por ejemplo de especio, no se debe usar da, sino normalmente de:
 Ni manĝis specon de fiŝo. - Comimos una especie de pez.
La palabra speco nunca puede expresar cantidad, medida o número. Por lo tanto nunca diga speco da....
 Ĉe ni estas manko de akvo. - Junto a nosotros hay una falta de agua.
La palabra manko nunca expresa cantidad, medida o número.
 Pro perdo de kuraĝo ili ne venis. - Por pérdida de coraje, ellos no vinieron.
La palabra perdo nunca expresa cantidad, medida o número.
Nunca uses da en relación a un adjetivo, incluso si este expresa cantidad, medida o número:
 Ni renkontis multajn homojn. (= Ni renkontis multe/multon da homoj.) - Encontramos muchas personas.
Adjetivos cuantitativos,multa(j), kelka(j), pluraj entre otros, unen directamente al sustantivo medido como un epíteto
sin da
 La botelo estas plena de/je akvo. - La botella está llena de agua.
El adjetivo plena de ninguna manera expresa cantidad, sino un estado. Tampoco el adverbio plene expresa
cantidad: Tie estas plene de/je homoj. Nunca digas plena da... aŭ plene da....

 Tie ni trovis ĉambron plenan de/je rubaĵoj. - Ahí encontramos una habitación llena de basura.

Una parte de la oración con un determinante — la, tiu, ĉiu, un pronombre posesivo... — es definido, por lo tanto limitado
e individual (no-sustancial). Además no use da delante de una parte de la oración semejante, sino en su lugar de o el:

 Ni manĝis iom de/el la pano. - Comimos un poco de pan.

 Ili aĉetis kelkajn botelojn de/el tiuj vinoj. - Compraron algunas botellas de esos vinos.

Un pronombre personal normalmente muestra uno o muchos individuos definidos. Por eso no use da delante de un
pronombre personal, sino en su lugar de o el:

 Ni manĝis iom de/el ĝi (= el la pano). - Comimos algo de eso (= algo de pan).

 Ili aĉetis kelkajn botelojn de/el ili (= de/el tiuj vinoj). - Compraron algunas botellas de esas (= de vino)

Si la cantidad o número ya está mostrado por un numeral o adjetivo, no se debe usar da, sino de o el:
 Ŝi pagis kotizon de cent eŭroj. - Ella pagó una cuota de cien euros.
La palabra kotizo en ningún caso expresa cantidad. Pero es posible decir ŝi pagis cent eŭrojn da kotizo.

 Ni gustumis tre multe de unu vino. - Probamos mucho de un vino.

 Ili manĝis ĉiom de/el tuta bovo. - Se comieron toda la vaca.
 Li trinkis iom de/el kelkaj bieroj. - Él bebió un poco de algunas cervezas.

Si un sustantivo singular ya por sí mismo expresa una cantidad claramente limitada, no se debe usar da:
 Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de jaro. - Un día es la tricentésima sesentava
quinta o tricentésima sesentava sexta parte de un año.
Jaro muestra por sí mismo, un tiempo claramente limitado.

 Ili fortranĉis duonon de centimetro. - Ellos cortaron medio centímetro.

Algunas palabras a veces expresan cantidad, otras veces algo distinto. El sentido intencionado decide, si usar da u otra
preposición:
 Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino; glaso da vino estas glaso
plena je vino. - Glaso de vino es un vaso, en donde anteriormente se encontraba vino, o que se usa para vino; glaso da
vino es un vaso lleno de vino.
Glaso a veces muestra algo individual, a veces una cantidad.
 Ili konstruis grandan reton da/de komputiloj. - Ellos construyeron una gran red de computadoras.
Si la expresión grandan reton muestra cuántas computadoras había, entonces no se debe decir da komputiloj. Pero
si grandan reton muestra de qué manera las computadoras se relacionan entre sí (en la forma de una gran red),
entonces se debe decir de komputiloj.
El uso de da depende entonces de eso, que el hablante quiere decir. Para ayudarse, se puede imaginar una pregunta,
la cual la oración podría responder:
 Kiom da soldatoj estis? — Estis grupo da soldatoj! - ¿Cuántos soldados había? - ¡Había un grupo de
soldados!
 Kia grupo ĝi estas? — Ĝi estas grupo de soldatoj! - ¿Qué tipo de grupo es eso? — ¡Es un grupo de soldados!
 Kiom da rozoj vi volas? — Mi volas bukedon da rozoj! - ¿Cuántas rosas quieres? - ¡Quiero un ramo de rosas!
 Kian bukedon vi volas? — Mi volas bukedon de rozoj! - ¿Qué clase de ramo quieres? — ¡Quiero un ramo de
rosas!

Frecuentemente es necesario estar atento a si la palabra posterior es más importante (→ da), o la palabra anterior
(→ de). Grupo da soldatoj es en primer lugar soldatoj (en cuanto a cantidad grupal). Grupo de soldatoj es en primer
lugar grupo (que consiste de soldados). Bukedo da rozoj es rozoj (en cuanto a cantidad de ramos). Bukedo de
rozoj(o bukedo el rozoj) es bukedo (que consiste de rosas).
El uso de la preposición da evolucionó un poco, y cambió durante la historia del Esperanto. Por eso, en textos viejos se
puede encontrar da, donde debería estar de o el según las aclaraciones anteriores.

"Da-ismo"
En Esperanto hablado, se difundió una manera errónea de usar da, que se puede llamar "da-ismo". En ese uso da no
tiene una expresión posterior, cuyo rol podría mostrar.Da dejó de ser preposición. Entonces da sólo muestra, que la
expresión anterior es cuantitativa:

 Mi havas multe da.

 Kiom da vi volas? Da aquí no se relaciona con el vi posterior.
 Ili kunportis tiom da, ke ĉiu povis ricevi iom da.

Son culpables de esto, entre otras cosas, muchos manuales, que enseñan da como si perteneciera principalmente a la
palabra anterior. Pero da pertenece en primer lugar a eso, que está después.
Algunos afirman que se trata de un sobreentendimiento común:

 Mi havas multe da mono. → Mi havas multe da. - Tengo mucho dinero.

 Kiom da viando vi volas? → Kiom da vi volas? - ¿Cuánta carne quieres?

En un caso sobreentendido, sin embargo uno normalmente quita también la preposición: Li estas instruisto de
lingvoj. → Li estas instruisto. No: Li estas instruisto de. Por eso, si se quiere quitar la palabra después de da, entonces
también se quita da.
Uno entonces dice simplemente: Mi havas multe. Kiom vi volas? Ili kunportis tiom, ke ĉiu povis ricevi iom. Palabras
como multe, tiom e iom son cuantitativas por sí mismas. De ningún modo necesitan da para poder expresar un
significado cuantitativo. Sólo si se quiere mostrar de qué consiste la cantidad, se usa da, pero obligatoriamente con un
elemento sustantivado después.

1. 12.3.6 {anstataŭ} y krom

Anstataŭ
La preposición anstataŭ muestra algo, cuyo rol es cumplido por otra cosa, o algo, en cuyo lugar hay otra cosa.
 Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. - En lugar de café, él me dio té con azúcar, pero
sin crema.
El no dio café, sino té. El rol del café (como bebida) lo cumplía el té.

 Kiam mortis Jobab, ekreĝis anstataŭ li Ĥuŝam el la lando de la Temananoj. - Cuando murió Jobab, en su lugar
reinó Ĥuŝam, del país de los Temanitas.
 Anstataŭ matene, mi nun hejtados la fornon tagmeze. - En lugar de a la mañana, ahora voy a calentar el horno
al mediodía.
No voy a calentar más a la mañana, sino al mediodía.
 Anstataŭ ĉia respondo la maljunulino nee skuis la kapon. - En vez de toda clase de respuesta, la anciana
movió la cabeza negativamente.
Ella no dio una verdadera respuesta, sino que un movimiento de cabeza sirvió como respuesta.
 Ĉu mi ne helpu vin, anstataŭ tio, ke vi sola faru la tutan laboron? - ¿No te ayudo, en lugar de que hagas solo
todo el trabajo?
Ahora, la intención es que hagas solo todo el trabajo. ¿No te ayudo en vez de eso?

 Anstataŭ ke ĉiu lernas diversajn lingvojn, ĉiuj ellernadu unu saman lingvon. - En lugar de que cada uno
aprenda diversas lenguas, que todos aprendan una misma lengua.
 La aliaj anasoj preferis naĝadi en la kanaloj, anstataŭ viziti ŝin. - Los otros patos prefirieron nadar en los
canales, en vez de visitarla.

Krom
La preposición krom muestra una cosa, que se considera aparte. Ese significado básico da prácticamente dos
significados: krom de excepción y krom de adición.

Krom de excepción

Krom de excepción muestra algo, para lo que el resto de la oración no vale. Si la oración es positiva, el sentido
de krom de excepción es negativo. Ese tipo de oración positiva normalmente contiene ĉiu(j), ĉio o tuta:
 Tie estis ĉiuj miaj fratoj krom Petro. - Ahí estaban todos mis hermanos, a excepción de Petro.
Petro no estaba ahí.
 Ĉio en ŝi estis juna kaj almenaŭ ŝajne serena, krom la frunto. - Todo en ella era joven, y al menos parecía
sereno, a excepción de la frente.
La frente no era así.
 La tuta teksto estas korekta, krom unu frazo. - Todo el texto es correcto, a excepción de una frase.
Una oración no es correcta.
Si la oración es negativa (con ne, NENI-vorto o sen), el sentido de excepción de krom es positivo:
 En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. - En el salón no había nadie, a excepción de él y de su
esposa.
El y su esposa obviamente estaban ahí.
 Ne ekzistas Dio krom Mi. - No existe ningún Dios a excepción de Mí.
Soy el único Dios que existe.
 En la lastaj monatoj mi, krom miaj profesiaj bezonoj, preskaŭ neniam eliras el la domo. - En los últimos
meses yo, exceptuando mis necesidades profesionales, casi nunca salgo de la casa.
Por motivos de trabajo sin duda salgo. (Por claridad se puede decir krom pro miaj profesiaj bezonoj, pero lee más
adelante sobre anstataŭ y krom + otros indicadores de función sintáctica.)
 Marta kuŝis sur la malmola litaĵo sen ia alia sento krom morta laciĝo. - Marta yacía sobre la dura cama, sin
ninguna otra clase de sentimiento, a excepción de un cansancio mortal.
Ella obviamente sentía un cansancio mortal.

 Mi nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindonecon kaj estimon. - Yo no exigiría nada más,
solamente que se me muestre devoción y estima.
 Ne ekzistas alia bono por la homo, krom manĝi kaj trinki. - No existe otro bien para el hombre, exceptuando
comer y beber.

Krom de adición

Krom de adición muestra algo, que ya es válido. A eso uno (luego) agrega otra cosa, que también es válida.
normalmente ankaŭ (eventualmente ankoraŭ o eĉ) se encuentra en la oración para fortalecer el sentido de adición:
 Krom Petro tie estis ankaŭ ĉiuj aliaj miaj fratoj. = Aldone al Petro ankaŭ ili estis tie. - Además de Petro, ahí
estaban también todos mis otros hermanos. = Además de Petro, también ellos estaban ahí.
 Per pruntedono ofte oni perdas krom sia havo ankaŭ la amikon. = Aldone al tio, ke oni perdas sian havon, oni
perdas ankaŭ la amikon. - Mediante un préstamo, a menudo uno pierde además de su bien, también al amigo. =
Además del hecho de perder su bien, uno pierde también al amigo.
 La luno ne leviĝis ankoraŭ sufiĉe alte, krom tio estis iom da nebulo. = Aldone al tio, ke la luno ne leviĝis sufiĉe,
estis ankaŭ iom da nebulo. - La luna todavía no se elevó lo suficientemente alta, además de que hubo algo de niebla. =
Además del hecho de que la luna no se elevó lo suficiente, había también algo de niebla.
 Krom Karlo, venis eĉ lia tuta familio. = Aldone al tio, ke venis Karlo... - Además de Karlo, vino incluso toda su
familia. = Además del hecho de que vino Karlo...
 Krom tio, ke li venis malfrue, li eĉ kondutis tre malbone. - Además del hecho de llegar tarde, incluso se
comportó muy mal.

Riesgo de malentendido

Normalmente el contexto muestra claramente si se trata sobre krom de excepción o de adición. Si está
presente ankaŭ, ankoraŭ o eĉ, entonces krom es inevitablemente de adición. Si falta esa clase de palabra y la
oración es negativa, krom es inevitablemente de excepción. Para absoluta claridad, se puede para el significado de
excepción usar en su lugar kun escepto de, escepte de, escept(int)e + terminación -N, o eksklusive de. Para un
significado de adición, se puede usar aldone al, inkluzive de.

Anstataŭ y krom + otros indicadores de función sintáctica

Anstataŭ y krom son preposiciones algo diferentes, porque de hecho ¡no indican en absoluto funciones sintácticas! Solo
indican que otra cosa hace el papel de un asunto, o que el asunto se considera aparte. Normalmente el contexto indica
si el papel que toman es el de sujeto, el de objeto o el de alguna clase de adjetivo. En caso de necesidad, también se
puede añadir otro indicador de función (una preposición o la terminación N) que indicará la función sintáctica adecuada:
 Li faris tion pro ŝi anstataŭ pro mi. - Él hizo eso por ella, en vez de por mí.
Si uno dijera anstataŭ mi, parecería que él me reemplaza como agente, que el hizo eso en lugar de eso, que yo haría
eso. Pro muestra que mi juega el rol de "causa" y que ella me reemplaza en ese rol.
 Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmon. - Petro golpeó a Paŭlo, en vez de a Vilhelmo.
Petro no golpeó a Vilhelmo, sino a Paŭlo. Compare con: Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmo. = No fue Vilhelmo, sino
Petro quien golpeó a Paŭlo.

 Ili veturis al Londono anstataŭ al Bath. - Ellos viajaron a Londres en vez de a Bath.

 Kiu alportas oferojn al dioj, krom al la Eternulo sole, tiu estu ekstermita. - Quien lleva ofrendas a dioses,
además de al Eterno únicamente, ese debe ser exterminado.
Sin al parecería que sólo el Eterno puede llevar ofrendas a dioses sin ser exterminado. Al es necesario para aclarar,
que el Eterno es el receptor de las ofrendas.
 Neniu rajtas uzi la novan aŭton, krom en la okazo, se mi tion diros. - Nadie tiene derecho a usar el auto nuevo,
a menos en el caso que yo lo diga.
En muestra que okazo es un complemento circunstancial de tiempo.
 Krom Vilhelmon Petro batis ankaŭ Paŭlon. - Además de a Vilhelmo, Petro golpeó también a Paŭlo.
La terminación -N después de krom de hecho es siempre superflua, aunque no incorrecta en este tipo de oraciones. No
puede haber confusión. Aquí el lugar de ankaŭimpide la mala interpretación. Compare: Krom Vilhelmo ankaŭ Petro
batis Paŭlon. = Krom ke Vilhelmo batis Paŭlon, ankaŭ Petro faris tion.
Uno también puede aclarar esto mediante un infinitivo sobreentendido: ...anstataŭ fari tion pro mi. ...anstataŭ peti de
vi... ...anstataŭ bati Vilhelmon. ...anstataŭ veturi al Bath.Krom bati Vilhelmon...

Uso independiente
Si se quiere usar anstataŭ o krom independientemente, sin mencionar aquello, sobre cuyo rol se trata, entonces se
debe agregar la terminación adverbial: anstataŭe = "anstataŭ tio"; krome = "krom tio":
 Li ne donis al mi kafon. Anstataŭe li donis teon. = Anstataŭ kafo... - Él no me dio café. En su lugar dio té. = En
vez de café...
 Krome vi devas pagi por matenmanĝo. = Krom tio, kion vi jam pagis... - Además debes pagar para el
desayuno. = Además de eso, que ya pagaste...

También es posible usar una terminación adjetiva: Ni devis almeti la anstataŭan radon. = ...tiun radon, kiu servas
anstataŭ alia rado. Vi devas pagi kroman kotizon. = ...plian kotizon, krom tiu kotizo, kiun vi jam pagis.
Krome y kroma tienen siempre un significado de adición, nunca de excepción.

1. 12.3.7 Po

La partícula po muestra distribución de cantidades. Es considerada tradicionalmente como preposición, pero muchos la
usan como una partícula adverbial.
Po tiene sentido sólo en relación a un número o cantidad. Después de po por lo tanto siempre debe estar un número u
otra expresión cuantitativa: po kvin, po dek, po dudek mil, po multe, po kiom, po miliono, po duono, po iom, po pluraj, po
paro, po egalaj partoj entre otras. A veces se sobreentiende la cantidad: po pomo = po unu pomo, po tutaj boteloj = po
pluraj tutaj boteloj.
Po muestra una porción de algo, que está de alguna manera distribuido a muchas personas, a muchas cosas, a
muchos lugares, etc. A cada uno de los diversos temas, pertenece una porción. Para saber toda la cantidad, todo el
número, es necesario multiplicar la cantidad po por algún número. Cuál es ese número depende del contexto:
 Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn, kaj al ĉiu el la infanoj mi donis po tri pomoj. - Para mis cuatro
niños compré doce manzanas, y a cada niño le di a razón de tres manzanas.
3 manzanas por 4 = 12 manzanas. Note que el resultado muestra pomojn, no niños. Se multiplicaron 3 manzanas por
el número de niños, pero el resultado es 12 manzanas, no 12 niños. El resultado de esta clase de cálculo se relaciona
siempre con eso, que muestra la expresión po.
 Tie estis viro tre altkreska, kiu havis sur la manoj kaj sur la piedoj po ses fingroj, sume dudek kvar. - Ahí estaba
un hombre muy alto, que tenía en las manos y los pies a razón de seis dedos, en total veinticuatro.
6 dedos por 4 (2 manos + 2 pies) = 24 dedos.
 Tiu ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ĉiu tago po dek kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en kvar
tagoj. - Este libro tiene sesenta páginas; por eso, si leeré cada día a razón de quince páginas, terminaré todo el libro en
cuatro días.
15 páginas por 4 = 60 páginas
 Ŝi ricevis lecionojn po dek eŭroj por horo. - Ella recibió lecciones a razón de diez euros por hora.
Si las lecciones duraron en total, por ejemplo 4 horas, el costo fue: 10 euros por 4 = 40 euros.
 Dume la gastoj trinkis po glaseto da vino. - Mientras tanto, los huéspedes bebieron a razón de una copita de
vino.
Acá está sobreentendida la palabra unu: ...po unu glaseto... Si fueron, por ejemplo 10 huéspedes, fueron en total 10
copitas también.
 Mi fumadis cigaredojn po dudek kvin rubloj por cento. - Fumé cigarrillos a razón de veinticinco rublos por cien.
Una centésima de esos cigarrillos cuesta 25 rublos. Por ejemplo, 5 centésimas de esos cigarrillos, el costo es entonces:
25 rublos por 5 = 125 rublos.
 El ĉiuj vivaĵoj, el ĉiu karno, enkonduku po unu paro el ĉiuj en la arkeon, ke ili restu vivaj kun vi. - De todos los
seres vivos, de cada carne, guía a razón de un par de todos al arca, que permanezcan vivos contigo.
Si fuesen, por ejemplo, 1000 especies animales, serían 2 animales (1 pareja) por 1000 = 2000 animales (1000 parejas).
 La urbestro aranĝas grandajn tagmanĝojn, kie la vino estas trinkata po tutaj boteloj. = ...po pluraj tutaj
boteloj. - El alcalde prepara grandes almuerzos, donde el vino es bebido a razón de botellas llenas. = ...a razón de
muchas botellas llenas.
En cada almuerzo se beben muchas botellas llenas.
En los anteriores ejemplos po es usado como preposición. En las aclaraciones sobre matices de números aparecen
ejemplos de po usado como adverbio.

Uso erróneo de po
Frecuentemente se coloca po antes de la expresión errónea. He aquí un ejemplo típico:
 Tiu ĉi ŝtofo kostas dek dolarojn po metro.
El hablante quiso decir, que cada metro de tela cuesta diez dólares, pero eso es incorrecto. Po debe relacionarse aquí
con el sobreentendido unu → po unu metro. El cálculo se hace entonces: 1 metro por 10 (el número de dólares) =
10 metroj. En la oración po aparece delante de la expresión (unu metro. El resultado del cálculo es entonces diez
metros, no diez dólares. Esos diez metros de tela cuestan en total diez dólares. Eso significa, que cada metro cuesta
un dólar. Ese evidentemente no fue el sentido intencionado.

La frase correcta es:

 Tiu ĉi ŝtofo kostas po dek dolarojn por metro. - Esta tela cuesta a razón de diez dólares por metro.
Si son, por ejemplo 5 metros, el cálculo se hace: 10 dólares por 5 = 50 dólares. Ahora el resultado muestra dólares,
porque po está delante de la expresión dek dolaroj.
Muchos idiomas usan en esta clase de oraciones sólo una palabra para expresar distribución. Esa palabra se
encuentra delante de metro. Se confunde po con tales palabras, que tienen totalmente otro significado a po. En
Esperanto, uno expresa tales asuntos por medio de dos palabras, po y otra. La otra palabra es usualmente por, pero,
dependiendo del contexto, otras preposiciones (o formas adverbiales) también pueden ser usadas. En el ejemplo
anterior, es posible, por ejemplo laŭ metro o metre.
Note también la diferencia entre las siguientes frases:
 La aŭto veturis po dek kilometrojn en kvin horoj. - El coche viajó en cada hora diez kilómetros en cinco horas.
El coche hizo cinco horas de viaje, y viajó un total de 50 kilómetros. (10 kilómetros 5 veces = 50 kilómetros).
 La aŭto veturis dek kilometrojn en po kvin horoj. - El coche viajó diez kilómetros en cinco horas.
El coche viajó un total de 10 kilómetros, y eso duró un total de 50 horas. (5 horas 10 veces = 50 horas).

Fórmulas con barra de fracción

Fórmula Pronunciación

20$/kg po dudek dolaroj por kilogramo

120 km/h po cent dudek kilometroj en/por horo

2 MN/m² po du meganeŭtonoj sur/por kvadratmetro

A menudo se puede usar po junto con un adverbio: po 120 kilometroj hore.
En algunos casos, se puede quitar po en tales expresiones, eventualmente agregando ĉiu, ejemplo: cent dudek
kilometroj por/en (ĉiu) horo, dudek dolaroj por (ĉiu) kilogramo,du meganeŭtonoj por/sur (ĉiu) kvadratmetro.
13 Correlativos
En esperanto existen 45 partículas llamadas correlativos. Se las llama también "palabras de tabla" porque se pueden
ordenar en una tabla de acuerdo a sus formas y significados similares.

Se puede decir que cada correlativo consiste de una parte anterior y una posterior, pero no hay que ver a los
correlativos como palabras unidas. Las partes correlativas forman un sistema aparte y cerrado y normalmente no
deben mezclarse con las palabras comunes del idioma.

Partes anteriores
KI-
pregunta, nexo, exclamación
TI-
indicador
I-
palabra indefinida
ĈI-
palabra globalizante
NENI-
palabra negativa
Partes posteriores
-U
individuo, cosa/asunto individual
-O
cosa, asunto
-A
cualidad, especie
-ES
poseedor (objeto, sujeto)
-E
lugar
-AM
tiempo, tiempo (ocasión, condición)
-AL
causa
-EL
manera, grado
-OM
cantidad (grado con énfasis)
Algunas de la desinencias de la tabla de palabras son similares a las desinencias ordinarias, pero la significación no es
lo mismo:

La desinencia ordinaria O de los sustantivos y la O de los correlativos tienen casi la misma significación, pero la O de la
tabla no acepta la terminación plural J.
La desinencia ordinaria U es una terminación verbal para el imperativo, pero la U final en los correlativos indica
individuos (o asuntos individuales) — cosas totalmente distintas.
La desinencia ordinaria A de los adjetivos es una terminación descriptiva general. Con frecuencia indica cualidades y
calidades, pero también puede indicar pertenencia, relación, individualidad entre otras cosas similares. La A final en los
correlativos solo indica cualidades y clases.
La desinencia ordinaria E de los adverbios puede indicar manera, tiempo, lugar, medida, ocasión y otros significados.
Los correlativos en E solo indican lugar, siempre.
Palabras con KI
La tabelvortoj je KI estas uzataj precipe kiel demandovortoj kaj kiel rilataj vortoj, sed ankaŭ kiel ekkriaj vortoj:

Kio estas tio? - ¿Qué es eso?

kio interrogativo
Kiu kuraĝas rajdi sur leono? - ¿Quién se anima a montar sobre un león?
kiu interrogativo
Kiel vi fartas? - ¿Cómo estás?
kiel interrogativo
Fremdulo, diru, kiu kaj el kie vi estas. - Extranjero, di quién eres y dé dónde vienes.
kiu y kie interrogativos.
La fera bastono, kiu kuŝis en la forno, estas nun brule varmega. - El bastón de hierro, que yacía en el horno, ahora está
muy caliente.
kiu relativo
Kiam mi venis al li, li dormis. - Cuando vine a él dormía.
kiam relativo.
Li estas tiu, kies monon vi prenis. - Él es ese, cuyo dinero tomaste.
kies relativo
Kia granda brulo! - ¡Qué gran incendio!
kia exclamativo
Fi, kiel abomene! - ¡Puaj, qué desagradable!
kiel exclamativo.
Kion mi vidas! - ¡Qué veo!
kio exclamativo (e interrogativo).
La palabrita ajn
La palabrita adverbial ajn muestra enfáticamente indefinidad o indiferencia. Ajn es usado principalmente junto con las
palabras relativas KI, pero también con las palabras que empiezan con I y ĈI, y algunas veces con las que comienzan
con NENI. Ajn siempre se pone después del correlativo concerniente.

Mi kondukos vin al ŝi, kie ajn ŝi estos trovebla! - ¡Te llevaré a ella donde sea que se encuentre!
No importa dónde ella se encuentre.
Kiu ajn ŝi estos, mi deziras al ŝi feliĉon! - Quienquiera que sea, !le deseo felicidad!
No importa quién ella sea.
Mi donis solenan promeson, ke mi silentos, ĝis mi revenos, kiam ajn tio ĉi fariĝos. - Di una solemne promesa de que
callaré hasta que yo regrese, cuando sea que esto se haga.
Ĉiam ajn vi estas bonvena ĉe mi. - Eres bienvenido/a en mi casa cuando sea.
Ven cuando quieras.
Kial ŝi forlasis tiun lokon, en kiu ŝi havis ian ajn eblon, por ion ajn laborenspezi? - ¿Por qué ella dejó ese lugar, donde
tenía cualquier posibilidad de ganar algo de dinero?
Sin ese lugar falta toda posibilidad.
Nenion ajn mi diros. - Nada más voy a decir.
Absolutamente nada.
Antaŭ ajn Zamenhof, pro influo de naciaj lingvoj, kelkfoje uzis rilatan KI-vorton, kiam pli logike estus uzi ĈI-vorton aŭ I-
vorton. Se ne temas pri enkonduko de subfrazo, ĈI-vorto aŭ I-vorto estas preferinda. Mi konsentas akcepti kian ajn
pagon. Pli bone: ...ĉian ajn pagon aŭ ...ian ajn pagon.

Palabras con TI
La tabelvortoj je TI estas montraj vortoj. Plej ofte ili montras ion antaŭe diritan aŭ ion poste dirotan. Ili povas ankaŭ
almontri ion rekte vidatan, aŭdatan aŭ simile:

Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera. - Quiero que eso que dije sea verdad.
Tio muestra un asunto anteriormente dicho.
Tio estas mia hejmo. - Eso es mi hogar.
Tio muestra algo visto (quizás junto con un señalamiento de dedo).
Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo. - Él es tan gordo que no puede pasar por nuestra puerta
estrecha.
Tiel almontras la postan ke-frazon.
Kio estas, kio vin tiel afliktas? - ¿Qué es lo que te aflige?
Tiel almontras vidatan aŭ aŭdatan aferon.
Ŝi estis en tiu momento tre bela. - Ella estaba en ese momento muy bella.
Tiu almontras antaŭe menciitan momenton.
Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono. - Este pan pasado está duro como una piedra.
Tiu almontras ĉeestantan aferon (la malfreŝan panon).
La partícula ĉi
A los correlativos que empiezan con TI se les puede agregar la partícula ĉi, que indica proximidad al hablante. Ĉi puede
estar tanto antes como después del correlativo. Ĉi no puede recibir terminación. Una palabra que sólo lleva TI siempre
muestra algo que no está totalmente cerca del hablante. Una palabra con TI + ĉi muestra algo cercano al hablante:

tie = en ese lugar (ahí) → tie ĉi, ĉi tie = en este lugar cerca de mí (aquí)
tiu domo (lejos de mí) → tiu ĉi domo, ĉi tiu domo (cerca de mí)
tio = eso (lejos de mí) → tio ĉi, ĉi tio = esto
tiel = de esa manera (así) → tiel ĉi, ĉi tiel = de esta manera (que estoy mostrando)
Ĉi tiam aŭ tiam ĉi ne estas praktike uzataj. Anstataŭe oni uzas nun.

Ĉi estas aparta vorto. Ne uzu dividostrekon. Ne skribu: ĉi-tiu, tiu-ĉi, ĉi-tie, tie-ĉi, ĉio-ĉi k.t.p. Skribu: ĉi tiu, tiu ĉi, ĉi tie, tie
ĉi, ĉio ĉi k.t.p.

Sed oni ofte faras adjektivon aŭ adverbon el frazparto, kiu enhavas la vorteton ĉi. Tiam la tuta esprimo fariĝas unu
vorto. Normale la TI-vorto malaperas. Por klareco oni tiam kutimas meti dividostrekon post ĉi: ĉi tie → ĉi-tiea, en tiu ĉi
nokto → ĉi-nokte, sur ĉi tiu flanko → ĉi-flanke, la somero de tiu ĉi jaro → la ĉi-jara somero.

Palabras con I
Tabelvortoj je I reprezentas neprecizigitajn aŭ nekonatajn aferojn:

Ŝi ricevis ion por manĝi kaj por trinki. - Ella recibió algo para comer y beber.
No se dice qué recibió.
Venis iuj personoj, kiujn mi ne konas. - Vinieron algunas personas que no conozco.
No se sabe quiénes eran las personas..
Ili iam revenos. - Alguna vez regresarán.
El punto de tiempo no es conocido.
Hodiaŭ estas ies tago de naskiĝo. - Hoy es el día de nacimiento de alguien.
Oni ne diras, kies naskiĝtago ĝi estas.
Palabras con Ĉi
Tabelvortoj je ĈI havas signifojn tutampleksajn:

Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. - Él hizo todo con los diez dedos de sus manos.
Ĉio indica el total de las cosas que hizo.
Ĉiu homo amas sin mem. - Cada persona se ama a sí misma.
No existe una persona para la que eso no vale.
Tiuj ĉi du amikoj promenas ĉiam duope. - Estos dos amigos siempre pasean de a dos.
Ĉiam muestra que no existe ni una vez en que ellos no van de a dos.
Ĉie regis ĝojo. - En todo lugar reinaba la alegría.
No existía lugar donde no reinase la alegría.
A veces se usa la partícula ĉi antes o después de un correlativo con ĈI: ĉio = todas las cosas → ĉio ĉi, ĉi ĉio = todas
estas cosas, todo esto.

Palabras con NENI

Los correlativos con NENI tienen un significado negativo:

La tempon venontan neniu ankoraŭ konas. - El tiempo por venir todavía nadie conoce
Neniu expresa que no existe persona que conozca el tiempo por venir.
Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. - De ninguna manera puedo entender de qué hablas.
Neniel indica que no hay manera en que yo podría comprenderte.
Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Cuando viajo a algún lugar, nunca llevo conmigo
mucho equipaje.
Neniam indica que no existe esa vez, en que yo llevaría mucho equipaje a un viaje.
Una palabra con NENI es suficiente para negar toda la frase.

Correlativos con U
kiu
pregunta sobre la identidad de una o muchas personas conocidas, cosas o asuntos (quién, cuál)
tiu
Muestra a una cierta persona de entre muchas personas, cosas o asuntos conocidos (ese/a)
iu
Muestra a una persona individual, asunto o cosa desconocida o indefinible.
ĉiu
Muestra individualmente y sin excepciones a los individuos de un grupo de personas, cosas o asuntos.
neniu
Niega a los individuos de un grupo de personas, cosas o asuntos.
Las palabras con U muestran individualidad e identidad. Son las más básicas entre todos los correlativos.

Los correlativos con U pueden aceptar terminaciones N y J. Con terminación J muestran muchas personas, cosas o
asuntos individuales.

Los correlativos con U son definidores. Por eso no se puede usar la junto con ellos.

Los correlativos con U normalmente son epítetos (definidores) de un sustantivo, pero el sustantivo normalmente está
sobrentendido. Si nada en el contexto lo muestra de otra forma, se supone que se trata sobre la palabra "persona(s)":

Kiu libro estas via? → Kiu estas via? - ¿Cuál libro es tuyo? {1} ¿Cuál es tuyo?
Tiu seĝo ŝajnas bona. → Tiu ŝajnas bona. - Esa silla parece buena. {1} Esa parece buena.
Ĉiu homo devas pensi mem. → Ĉiu devas pensi mem. - Cada persona debe pensar por sí misma. {1} Cada uno debe
pensar por sí mismo.
Kiu persono venis? → Kiu venis? - ¿Qué persona vino? {1} ¿Quién vino?
Ĉu estas iu [persono] en la kuirejo? — Jes, Paŭlo estas tie. - Hay alguien [alguna persona] en la cocina? — Sí, Pablo
está ahí.
Jen kelkaj bonaj libroj. Kiun [libron] vi volas legi? — Mi volas tiun [libron]. - He aquí algunos buenos libros. ¿Cuál [libro]
quieres leer? — Quiero ese [libro].
Ĉu vi havas krajonon? — Neniun [krajonon] mi havas. - ¿Tienes un lápiz? — Ninguno [ningún lápiz] tengo.
Ĉiuj siempre es plural según el sentido, pero sin embargo se distingue entre singular ĉiu y plural ĉiuj.

Se usa ĉiu si se considera a los individuos aparte.

Se usa ĉiuj si se piensa sobre todo el grupo en conjunto.
A veces esa distinción no es importante, pero otras veces la diferencia es grande:

Por ĉiu tago mi ricevas kvin eŭrojn. = Por ĉiu aparta tago... - Por cada día recibo cinco euros. = Por cada día aparte...
Ĉiu amas ordinare personon, kiu estas simila al li. = Ĉiu aparta homo amas... - Todos normalmente aman a una
persona que es similar a él. = Cada persona aparte ama...
Kvinope ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn kvin atakantojn. = ...mi venkis la tutan grupon. - De a cinco se lanzaron
sobre mí, pero vencí a todos los cinco atacantes. = ...vencí a todo el grupo.
Ĉi tie J estas necesa, ĉar oni mencias la nombron kvin. Sed oni povus alternative diri: ...mi venkis ĉiun el la kvin
atakantoj. Sed tiam oni ne parolas pri unu batalo kontraŭ tuta grupo, sed pri kvin pli-malpli apartaj bataloj.
Post la kurado ĉiuj estis terure lacaj. - Después de la corrida todos estaban terriblemente cansados.
Se habla sobre todo el grupo de corredores. También es posible: ...ĉiu estis terure laca.
El ĉiuj miaj infanoj Ernesto estas la plej juna. = El la tuta grupo de miaj infanoj... - De todos mis hijos, Ernesto es el más
joven. = De todo el grupo de mis hijos...
Nun mi legas, vi legas kaj li legas; ni ĉiuj legas. - Ahora yo leo, tú lees y él lee; todos nosotros leemos.
Ni es una palabra plural. Por eso ĉiuj inevitablemente debe llevar J.
El neniu independiente normalmente aparece sin terminación J:

La tempon venontan neniu ankoraŭ konas. Neniu = neniu persono. - El tiempo por venir nadie conoce todavía. Nadie =
ninguna persona.
Mi konas neniun en tiu ĉi urbo. - No conozco a nadie en esta ciudad.
También con un sustantivo posterior normalmente se usa neniu sin J:
Ŝi ne vidis eĉ la ĉielon, ĉar ĝi estis kovrita de nuboj kaj neniu stelo en ĝi brilis. - Ella no vio ni el cielo, porque estaba
cubierto de nubes y ninguna estrella brillaba.
Oni povas tamen uzi neniuj, se oni volas iel montri kontraston kun la ideo "pli ol unu", sed tion oni faras normale nur
kiam sekvas substantivo:

Ĉe la fenestro restis plu neniuj floroj. - En la ventana ya no quedaba ninguna flor.

Anteriormente ahí había muchas flores.
Correlativos con O
kio
"qué, qué cosa"
tio
"eso"
io
"alguna cosa, algo"
ĉio
"todo"
nenio
"ninguna cosa, nada"
Tabelvortoj je O montras aferon, kiun oni ne povas precize nomi per substantivo. Ĉi tie la ĝenerala vorto "afero" estas
uzata kiel klarigo, sed la signifo estas eĉ pli ĝenerala. La tabelvortoj je O estas uzataj ankaŭ por reprezenti ion, kion oni
esprimis per tuta frazo.

Tabelvortoj je O povas ricevi N-finaĵon, sed normale ili ne ricevas J-finaĵon, ĉar ili esprimas ĝeneralan tuton.

Epitetoj de tabelvortoj je O staras ĉiam post la tabelvorto: io bona, kion novan, ĉio grava k.s.

Tabelvortoj je O estas memstaraj frazpartoj. Ili ne povas priskribi substantivon. Ili respondas al U-vorto + afero:

Kio estas tio? = Kiu afero estas tiu afero? - ¿Qué es eso? = ¿Qué asunto es ese? ¿Qué cosa es esa?
Tio estas speco de meblo. = Tiu afero estas speco de meblo. - Eso es una clase de mueble. = Esa cosa es una clase
de mueble.
Ĉio restis kiel antaŭe. = Ĉiu afero restis kiel antaŭe. - Todo quedó como antes. = Cada cosa quedó como antes.
Kion bonan vi trovis tie? = Kiujn bonajn aferojn vi trovis tie? - ¿Qué de bueno encontraste ahí? = ¿Qué asuntos buenos
encontraste allí?
Nenion interesan mi trovis. = Neniun interesan aferon mi trovis. - Nada interesante encontré. = Ninguna cosa
interesante encontré.
Iafoje oni povas heziti inter tio kaj ĝi. Normale oni uzas tio pri io nedifinita, kion oni ne povas aŭ volas nomi per preciza
substantivo. Nepre oni uzu tio por reprezenti ion, kio estis esprimita per tuta frazo. Oni uzas ĝi por io difinita, kiun oni
antaŭe esprimis per substantivo, kaj kiun oni povus ripeti per la sama substantivo kun la aŭ alia difinilo:

Ŝi rakontis belan fabelon. Tio estis tre amuza. - Ella contó una fábula hermosa. Eso fue muy divertido.
Fue divertido que contara la fábula. Tio representa la frase anterior completa.
Ŝi rakontis belan fabelon. Ĝi estis tre amuza. - Ella contó una fábula hermosa. Fue muy divertida.
La fábula fue divertida. Ĝi representa la parte la (bela) fabelo de la frase.
Correlativos con A
kia
"cómo, qué clase"
tia
"esa clase, ese tipo"
ia
"de alguna especie, teniendo alguna cualidad"
ĉia
"de toda clase, de todo tipo"
nenia
"de ninguna especie, teniendo ninguna cualidad"
Tabelvortoj je A rolas adjektivece. Ili ricevas J-finaĵon kaj N-finaĵon laŭ la samaj reguloj kiel adjektivoj. Sed tabelvortoj je
A montras ĉiam ecojn kaj specojn, dum veraj adjektivoj (kun vera A-finaĵo) povas havi multe pli variajn signifojn.

Tabelvortoj je A estas difiniloj. Tial oni ne povas uzi la kune kun ili.

Kia li estas? Ĉu li estas maljuna aŭ juna? - Kia li estas? Ĉu li estas maljuna aŭ juna?
Kian aĝon vi havas? - ¿Qué edad tienes?
Kia estas via nomo? - ¿Qué nombre tienes?
O: Kiu [el ĉiuj nomoj] estas via nomo? O más frecuentemente: Kio estas via nomo? Zamenhof usaba también: Kiel
estas via nomo? La forma que se dice con más frecuencia es: Kiel vi nomiĝas?
Be! li staris senhelpe, tian respondon li ne atendis. - ¡Diablos! Él estaba de pie sin ayuda, esa respuesta no la esperaba.
Estis tia ventego, ke la tegoloj deflugis de la tegmentoj. - Había tal ventolera, que las tejas volaron de los tejados.
Restu ĉiam tia, kia vi estas! - ¡Permanece siempre así como eres!
Tia almontras la postan kia-frazon. Se post tia ne sekvas tuta frazo (kun predikato), sed sola frazparto, tiam oni ne uzas
kia, sed komparan kiel: Li estas tia kiel mi.
Mi ne volis trinki la vinon, ĉar ĝi enhavis en si ian suspektan malklaraĵon. - Mi ne volis trinki la vinon, ĉar ĝi enhavis en si
ian suspektan malklaraĵon.
Maldiligenteco estas la radiko de ĉia malbono. - La pereza es la raíz de todo mal.
Nenia konstruo povas esti sen bruo. - Ninguna clase de construcción se puede hacer sin armar follón.
Tabelvortoj je A montras econ aŭ specon, dum tabelvortoj je U montras identecon. Ĉe kia/kiu kaj tia/tiu la diferenco
normale estas klara. Ĉe ia/iu, ĉia/ĉiu kaj nenia/neniu estas iafoje nur malgranda diferenco:

Kia homo li estas? - Kia homo li estas?

Oni volas karakterizon de la homo.
Kiu homo li estas? - ¿Qué persona es él?
Oni volas ekz. la nomon de la homo por ekscii lian identecon.
Tia opinio estas tute erara. - Tia opinio estas tute erara.
Ĉiuj opinioj de tiu speco estas eraraj.
Tiu opinio estas tute erara. - Tiu opinio estas tute erara.
La diskutata opinio estas erara. Aliaj similaj opinioj eble estas ĝustaj.
Ni devas enloĝiĝi en ia hotelo. = ...en hotelo de iu el la diversaj specoj de hoteloj. - Debemos alojarnos en alguna clase
de hotel. = ...en una de las diversas clases de hoteles.
Ni devas enloĝiĝi en iu hotelo. = ...en iu el la diversaj individuaj hoteloj, kiuj troviĝas ĉi tie. - Debemos alojarnos en algún
hotel. = ...en alguno de los diversos hoteles individuales que se encuentran aquí.
Normalmente se omite iu en ese tipo de oración.
Correlativos con ES
kies
"el/la de quien, cuyo"
ties
"de esa persona"
ies
"de alguien"
ĉies
"de todos/as"
nenies
"de nadie"
ES-vorto, kiu estas epiteto de substantivo, aldonas difinitan signifon. ES-vortoj do estas difiniloj – same kiel la posedaj
pronomoj – kaj oni ne povas uzi la kune kun ili. Se oni anstataŭigas ES-vorton per de-esprimo, oni normale devas aldoni
la.
Same kiel posedaj pronomoj la ES-vortoj staras antaŭ la substantivo, dum samsignifa de-esprimo devas stari poste: ties
libro = la libro de tiu (persono).

ES-vortoj ne povas ricevi J-finaĵon aŭ N-finaĵon:

Kies filino vi estas? - ¿De quién eres hija?

Mi efektive ne scias, kies kulpo ĝi estas. - Efectivamente no sé de quién es la culpa.
Ili ekvidis virinon, kies vizaĝon ili en la krepusko ne rekonis. - Vieron una mujer cuya cara en el crepúsculo no
reconocieron.
Kies gasto mi estas, ties feston mi festas. - Festejo la fiesta de aquel del que soy huésped.
Ties ne estas tre multe uzata. Normale oni preferas posedajn pronomojn (lia, ŝia, ĝia aŭ ilia).
La infano ludis kun sia pupo, kiam subite ties kapo frakasiĝis. - El niño jugaba con su muñeco cuando de repente
explotó su cabeza.
Ties indica que se trata de la cabeza del muñeco. Si fuese la cabeza del niño se diría ĝia kapo.
Kiu ĝojas pri ies malfeliĉo, tiu ne restos sen puno. = ...pri la malfeliĉo de iu persono... - Quien se alegra por la infelicidad
de alguien no quedará impune. = ...sobre la infelicidad de alguna persona...
Ies normalmente se usa sólo para una persona desconocida (no sobre cosas ni sobre asuntos plurales o personas).
Tio estis la koro de riĉa fama viro, kies nomo estis sur ĉies lipoj. = ...sur la lipoj de ĉiuj personoj. - Eso era el corazón de
un hombre rico y famoso, cuyo nombre estaba en boca de todos. = ...en los labios de todas las personas.
Ĉies normalmente se usa sólo para personas, no para cosas.
Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo. - Recuerda que el esperanto es propiedad de nadie.
Nenies normalmente se usa para personas, no para cosas.
Tabelvortoj je E
kie
"en qué lugar" (dónde)
tie
"en ese lugar" (ahí)
ie
"en algún lugar"
ĉie
"en todo lugar"
nenie
"en ningún lugar"
Tabelvortoj je E ne povas ricevi J-finaĵon, sed oni povas aldoni N-finaĵon por montri direkton:

kien
“A qué/cuál lugar, en qué/cuál dirección”
tien
“A ese lugar, en esa dirección”
ien
“A algún lugar, en alguna dirección”
ĉien
“A cada lugar, en cada dirección”
nenien
“A ningún sitio, en ninguna dirección”
Kie estas la libro kaj la krajono? - ¿Dónde están el libro y el lápiz?
Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. - Le mostré al infante donde yace su muñeca.
Sonorado al li venas, sed de kie — li ne komprenas. - Un tintineo viene a él, pero no comprende de dónde.
Mi volis resti tie, kie mi estis. - Quería quedarme ahí donde estaba.
Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. - Si él supiera que estoy aquí, vendría a mí inmediatamente.
Ĉu vi loĝas ie? = Ĉu vi loĝas en iu loko? - ¿Vives en algún lugar?
Malsaĝulo ĉie sian nomon skribas. - Un necio en todas partes escribe su nombre.
Pli bela reĝidino ol ŝi troviĝis nenie en la mondo. - Una princesa más linda que ella no encontré en ningún lugar en el
mundo.
Kien vi iras? — Mi iras en la ĝardenon. - ¿A dónde vas? — Voy al interior del jardín.
Rigardu tien ĉi. - Mira hacía aquí.
Mi nenien plu iros hodiaŭ. - Hoy ya no voy a ningún sitio.
Correlativos en AM
kiam
"en qué tiempo, en qué momento, cuándo"
tiam
"en ese tiempo, en ese momento, entonces"
iam
"en algún tiempo, en algún momento, alguna vez"
ĉiam
"en todo tiempo, en todo momento, siempre"
neniam
"en ningún tiempo, en ningún momento, nunca"
Los correlativos con AM no pueden llevar la J del plural o la N del acusativo.

Sed kiam tio okazis? - ¿Pero cuándo sucedió eso?

Se oni demandas precize pri horo, oni tamen ne uzas kiam, sed la vicordan demandvorton kioma.
Li skribis al mi, ke li intencas ĝin eldoni, sed li ne skribis ankoraŭ kiam li ĝin eldonos. - Él me escribió que tiene intención
de editarlo, pero todavía no escribió cuándo lo va a editar.
En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi malriĉa virino. - Un día, cuando ella estaba al lado de esa fuente,
vino a ella una mujer pobre.
Tubeto, en kiun oni metas cigaron, kiam oni ĝin fumas, estas cigaringo. - Tubeto, en kiun oni metas cigaron, kiam oni
ĝin fumas, estas cigaringo.
De kiam vi loĝas ĉi tie? - ¿Desde cuándo vives aquí?
Li vekiĝis nur tiam, kiam la suno leviĝis. - Él se despertó sólo cuando el sol se elevó.
Ŝajnas al mi, ke ĉi tiun vizaĝon mi jam iam vidis. - Me parece que esta cara ya la vi alguna vez.
Ŝi estis ja la plej bela knabino, kiun li iam vidis. - Ella era la chica más linda que alguna vez ha visto.
Iam representa cualquier tiempo pasado.
Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. - Se dice que la verdad siempre vence.
Bona koro neniam fariĝas fiera. - Un buen corazón nunca se enorgullece.
La maljunulo fermos por ĉiam siajn okulojn. - El anciano cerrará sus ojos para siempre.
La expresión por ĉiam muestra que lo que sigue siempre quedará así. El cierre de los ojos es sólo momentáneo, pero
su consecuencia, los ojos cerrados, será eterna.
Correlativos en AL
kial
"por qué causa, motivo, por qué"
tial
"por esa causa, motivo, por eso"
ial
"por alguna causa, motivo, por algo"
ĉial
"por toda causa, motivo, por todo"
nenial
"por ninguna causa, motivo, por nada"
Los correlativos en AL no pueden llevar la J del pluraj ni la N del acusativo.

Kial vi ploras? - ¿Por qué lloras?

Mi komprenas, kial vi faris tion. - Entiendo porqué hiciste eso.
Hodiaŭ estas bela frosta vetero, tial mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti. - Hodiaŭ estas bela frosta vetero, tial mi prenos
miajn glitilojn kaj iros gliti.
Rimarku la diferencon inter tial kaj ĉar. Tial reprezentas kaŭzon, sed ĉar enkondukas subfrazon, kiu montras kaŭzon: Mi
prenos miajn glitilojn kaj iros gliti, ĉar hodiaŭ estas bela frosta vetero.
Mi vin ial ankoraŭ ne konas. - Por algún motivo todavía no te conozco.
Vi demandas, kial mi amas vin. Mi respondas: ĉial! - Tú preguntas porqué te amo. Yo respondo: ¡por todos los motivos!
La palabra nenial es en la práctica muy poco usada, pero cuando se la usa, niega toda la oración (al igual que las
demás palabras con NENI):

Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. = ...mi pro neniuj motivoj povus aprobi. - Esa clase de reglamento
para nuestra Liga yo por ninguna razón podría aprobar. = ...yo por ningún motivo podría aprobar.
Vi povus inciti lin kiom ajn. Li nenial kolerus. = ...li pro neniu kaŭzo kolerus. - Podrías incitarlo cuanto sea. Por ningún
motivo se enojaría. = ...él por ninguna causa se enojaría.
Se oni volas esprimi pozitivan sencon, oni uzu sen kaŭzo, senkaŭze, senmotive aŭ simile: Ŝi ridis senkaŭze. = Ŝi ja
ridis, sed sen motivo..

Correlativos en EL
kiel
"en qué manera o grado" (cómo)
tiel
"en esa manera o grado" (así)
iel
"de alguna manera o grado"
ĉiel
"de todas formas, maneras"
neniel
"de ninguna manera"
La EL-vortoj estas ĝeneralaj adverbecaj tabelvortoj, kiujn oni uzas, se ne temas pri tempo/okazo (AM-vortoj), loko (E-
vortoj), kaŭzo (AL-vortoj) aŭ kvanto/nombro (OM-vortoj). La EL-vortoj kovras pli-malpli ĉiujn aliajn signifojn, kiujn povas
esprimi adverbeca vorto. Precipe temas pri grado kaj maniero.

EL-vortoj ne povas ricevi J-finaĵon aŭ N-finaĵon.

Kiel li aspektas? - Kiel li aspektas?

Kiel vi fartas? - ¿Cómo estás?
Rakontu al mi per malmulte da vortoj, kiel tio okazis. - Rakontu al mi per malmulte da vortoj, kiel tio okazis.
Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem. - Me ocupo de ella así como de mí mismo.
Kiel alta estas tiu turo? - ¿Cuán alta es esa torre?
Kiel longe tio ankoraŭ daŭros? - ¿Cuánto durará eso todavía?
Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono. - Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono.
Bojas hundido, ĉar tiel faras la hundo. - Bojas hundido, ĉar tiel faras la hundo.
Ne faru tiel, faru tiel ĉi! - ¡No lo hagas así, hazlo así!
Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili. - Ellos dos eran tan desagradables y tan
orgullosos que no se podía vivir con ellos.
Mi estas tiel forta, kiel vi. - Soy tan fuerte como tú.
Iel ni sukcesos. - De algún modo triunfaremos.
Ili ĉiel helpis al mi. - Ellos me ayudaron de todos modos.
Mi neniel esperis sukceson. - De ninguna manera esperé el éxito.
Tabelvortoj je OM
kiom
"cuánto"
tiom
"tanto"
iom
"algo, un poco"
ĉiom
"todo"
neniom
"nada"
OM-vortoj ne povas ricevi J-finaĵon aŭ N-finaĵon.

Kiom vi volas, ĉu du aŭ tri? = Kiel multajn vi volas... - ¿Cuánto quieres, dos o tres?
Ŝi pripensis, kiom kostos al ŝi la nokta restado. - Ella pensó cuánto le costará la permanencia nocturna.
Ho, kiom pli bona estas via amo, ol vino! - ¡Oh, cuánto mejor es tu amor que el vino!
Kiom mi vidas, vi havas nur unu filon. = Laŭ tio, kion mi vidas, vi havas... - Por cuanto veo, tienes sólo un hijo. = Según
eso que veo, tienes...
Quizás tienes más hijos, pero no puedo ver más.
Sendi 100 ekzemplerojn mi ne povis, ĉar mi nun tiom ne havas. - No pude enviar 100 ejemplares porque ahora no
tengo esa cantidad.
Mi havas tiom multe, ke mi ne bezonas ŝpari! - ¡Tengo tanto que no necesito ahorrar!
Ofte kiom kaj tiom estas uzataj kune kun multe (aŭ multaj). Multe estas forlasebla, sed ĝi iom emfazas la signifon. Oni
povas ankaŭ uzi kiel multe, tiel multe, sed tiam ne estas emfazo.
Ŝi aĉetis iom da butero. = ...kvanton da butero ne tre grandan sed tamen konsiderindan. - Ella compró un poco de
manteca. = ...una cantidad de manteca no muy grande pero sin embargo considerable.
Teorie iom devus signifi "ia nedifinita kvanto", sed en la praktiko ĝi preskaŭ ĉiam montras malgrandan kvanton. La
signifo estas efektive eĉ pli speciala, nome: "ne tre multe, sed tamen sufiĉe multe por esti konsiderata, por esti signifa".
Ne konfuzu iom kun malmulte: Li faris iom da eraroj. Estis ne tre multe da eraroj, sed tamen sufiĉe por ke oni mallaŭdu
lin. Li faris malmulte da eraroj. La eraroj estis tiel malmultaj, ke oni devas laŭdi lin.
Mi pensas, ke mi ĝin ankoraŭ iom memoras. = ...ne tre multe memoras, sed ankoraŭ ja memoras. - Pienso que todavía
lo recuerdo un poco. = ...no recuerdo mucho, pero todavía recuerdo.
Tie supre estingiĝis la ruĝaj koloroj, dum la suno iom post iom malaperis. - Ahí arriba se extinguieron los colores rojos,
mientras el sol poco a poco desaparecía.
La esprimo iom post iom montras, ke io okazas per multaj malgrandaj apenaŭ distingeblaj ŝanĝiĝetoj.
— Kiom da benzino vi volas? — Mi volas ĉiom, kiom vi havas. = ...Mi volas la tutan kvanton da benzino, kiun vi havas. -
— ¿Cuánto combustible quieres? — Quiero todo el que tienes. = ...Quiero toda la cantidad de combustible que tienes.
El significado de ĉiom normalmente se vuelve en la práctica muy parecido al significado de ĉio, que se usa con mucha
más frecuencia.
Sur la mezo de la strato estas multe da radoj kaj da ĉevalaj hufoj, sed da homoj piedirantaj estas malpli, preskaŭ
neniom. - En el medio de la calle habían muchas ruedas y pezuñas de caballos, pero hay menos personas caminando,
casi nada.
OM-vortoj estas uzataj kaj adverbece, kaj substantivece.

Normale por montri gradojn oni uzas kiel kaj tiel. Sed por forta emfazo, oni povas anstataŭe uzi kiom kaj tiom: Ĝi estis
tiom bela, ke mi svenis. La Esperantistoj tute ne pretendas, ke ilia lingvo prezentas ion tiom perfektan, ke nenio pli alta
jam povus ekzisti.

¿Las palabras en ALI- pueden ser correlativos?

Muchas veces se ha propuesto añadir a la tabla de correlativos el prefijo ALI- creando la serie nueva aliu, alio, alia,
alies, alie, aliam, alial, aliel, aliom*. Algunos incluso practican esto usando principalmente las palabras aliel y alies.

En el Esperanto oficial ALI es una raíz ordinaria, de la que se hacen palabras con terminaciones ordinarias.

alia = "ne la sama, diferenca"

alio = "io alia"
alie = "en alia okazo, en alia maniero"
alii = "esti alia, diferenci" (malofte uzata)
Ekuzo de la novaj tabelvortoj kunportus drastajn ŝanĝojn en la lingvon. Jen nur kelkaj ekzemploj:

La normala vorto alie signifas plej ofte "en alia okazo", sed ĝi ankaŭ povas signifi "en alia maniero". La tabelvorto alie
tamen signifus anstataŭe "en alia loko". Sekve normalaj frazoj kiel Ni devas alie agi tute ŝanĝus sian signifon.

Alia en esperanto normal no es un correlativo, sino un adjetivo corriente que significa “de otra clase” o "con otra
identidad". El nuevo correlativo alia significaría solo "de otra clase". Si existieran los correlativos de ALI, ya no
podríamos decir, por ejemplo, la alia ĉambro estas pli granda, sino la aliu ĉambro estas pli granda. También habría que
decir: ili amas unu la aliun en lugar de la forma normal ili amas unu la alian.

Oni ofte faras kunmetaĵojn kiel: de alia speco → alispeca. Sed uzantoj de tabelvortoj je ALI anstataŭe devus diri:
aliuspeca, ĉar oni ne povas forigi la postpartojn de tabelvortoj. Komparu kun: de tiu speco → tiuspeca (ne: tispeca).

Ankoraŭ neniu praktikis la plenan tabelserion je ALI en konsekvenca maniero. Ekzistas nur senpripensa kaj mallogika
uzado de aliel kaj alies, kaj okaze de aliu. Iuj uzas parte klasikan Esperanton, parte la reformitan dialekton. Kiam ili diras
ekz. alie aŭ alia, oni ne povas scii, ĉu kompreni laŭ la Fundamenta lingvo, aŭ laŭ la nova dialekto. Feliĉe tamen plej
multaj ankoraŭ uzas la lingvon regule kaj logike.

Uzu do nur la jam ekzistantajn tabelvortojn, kaj esprimu aliajn aferojn per ordinaraj radikoj laŭ la reguloj de la
Fundamenta Esperanto:

Evitenda reformo Oficiala Esperanto

aliu alia
alia alia, alispeca, alieca
alies de alia (persono), aliula
alie aliloke
alien aliloken
aliam alifoje, aliokaze
alial alikaŭze
aliel alimaniere, alie
aliom alikvante
Noto: Oni proponis la "kompromisajn" formojn aliio, aliiu, aliia, aliie, aliiel k.t.p. (kunmetaĵoj de la radiko ALI kun
tabelvortoj je I). Tiaj vortoj ja estas regulaj, sed bedaŭrinde ili estas tute maltaŭgaj en praktika uzado. Aŭdi la distingon
inter aliie kaj alie, inter aliia kaj alia, k.t.p., ne estas facile. Ne sufiĉas, ke vortoj estas regule kunmetitaj. Ili devas ankaŭ
funkcii en praktika komunikado.

1. 14 Conjunciones

La vortetoj kaj, aŭ, sed, plus, minus kaj nek estas konjunkcioj. Pri nek legu en la klarigoj pri negacio.

Kaj
Kaj ligas du aferojn, kiuj ludas la saman rolon en la frazo:
 Karlo kaj Petro manĝas. - Carlos y Pedro comen.
Du personoj faras la saman agon. Estas du subjektoj.
 Karlo manĝas kaj trinkas. - Carlos come y bebe.
Karlo faras du agojn (samtempe aŭ sinsekve). Estas du predikatoj.
 Karlo manĝas rizon kaj legomojn. - Karlo manĝas rizon kaj legomojn.
Du aferoj estas trafataj de la sama ago en la sama maniero. Estas du objektoj samspecaj.
 Petro manĝas per forko kaj tranĉilo. - Petro manĝas per forko kaj tranĉilo.
Du iloj helpas al la sama ago. Se oni volas, oni povas ripeti la prepozicion: per forko kaj per tranĉilo.

 Petro estas maljuna kaj saĝa. - Petro estas maljuna kaj saĝa.

 Petro havas grandan kaj luksan domon. - Petro havas grandan kaj luksan domon.
Kiam du adjektivoj estas epiteto de la sama substantivon, oni ofte forlasas kaj: Petro havas grandan luksan domon.

 Karlo laboras por kaj per Esperanto. = ... por Esperanto kaj per Esperanto. - Karlo laboras por kaj per
Esperanto. = ... por Esperanto kaj per Esperanto.

 Petro legis la gazeton, kaj Karlo rigardis televidon. - Petro legis la gazeton, kaj Karlo rigardis televidon.
Du ligitaj ĉeffrazoj.
 Ili diris, ke ili tre amuziĝis, kaj ke ili volonte revenos venontjare. - Ili diris, ke ili tre amuziĝis, kaj ke ili volonte
revenos venontjare.
Du ligitaj ke-frazoj.
 Jen venas tiu knabino, kiu savis mian vivon, kaj kiu poste malaperis. - Jen venas tiu knabino, kiu savis mian
vivon, kaj kiu poste malaperis.
Du ligitaj kiu-frazoj.
Se estas pli ol du aferoj kun la sama rolo, oni kutime metas kaj nur antaŭ la lasta, precipe se estas tre longa
elnombrado de aferoj. Tie, kie mankas kaj, oni elparole povas iomete paŭzi. Skribe oni tie metas komon:

 Petro, Karlo, Elizabeto kaj Eva vojaĝis kune al la kongreso. = Petro kaj Karlo kaj Elizabeto kaj Eva vojaĝis... -
Petro, Karlo, Elizabeto kaj Eva vojaĝis kune al la kongreso. = Petro kaj Karlo kaj Elizabeto kaj Eva vojaĝis...
 Hodiaŭ ni manĝos supon, salaton, viandaĵon, frititajn terpomojn kaj glaciaĵon. - Hodiaŭ ni manĝos supon,
salaton, viandaĵon, frititajn terpomojn kaj glaciaĵon.
 Li iras per aŭto, ŝi iras per trajno, kaj mi iras piede. - Li iras per aŭto, ŝi iras per trajno, kaj mi iras piede.

En paroleca stilo oni iafoje plene forlasas kaj:

 Li estas stulta, malaminda. Mi tute ne ŝatas lin. - Li estas stulta, malaminda. Mi tute ne ŝatas lin.
 Venis Karlo, Petro, Eva. Jes, ĉiuj miaj amikoj venis. - Venis Karlo, Petro, Eva. Jes, ĉiuj miaj amikoj venis.

Por emfazi kaj insisti oni povas uzi kaj antaŭ ĉiuj aferoj, ankaŭ antaŭ la unua.

Diversspecaj rilatoj inter ligitaj frazoj

Kiam frazoj estas ligitaj per kaj, tiu ligo povas reprezenti multajn diversajn signiforilatojn. Kia estas la rilato, oni devas
kompreni el la kunteksto:
 Mi lavis la vestaĵojn, kaj (poste) mi sekigis ilin. - Mi lavis la vestaĵojn, kaj (poste) mi sekigis ilin.
Kaj montras tempan sinsekvon. La vorto poste je bezono povas helpi al kompreno.
 Anno estas gaja persono, kaj (kontraste) Elizabeto estas silentema. - Anno estas gaja persono, kaj (kontraste)
Elizabeto estas silentema.
Kaj montras kontraston.
 Ŝi havas brunajn okulojn, kaj (aldone) ŝiaj haroj estas longaj. - Ŝi havas brunajn okulojn, kaj (aldone) ŝiaj haroj
estas longaj.
Kaj montras aldonan informon.

Aŭ
Aŭ funkcias same kiel kaj. Ĝi povas ligi la samajn aferojn en la samaj manieroj, sed aŭ montras, ke la ligitaj aferoj
estas alternativoj. Aŭ montras, ke oni povas fari elekton inter la ligitaj aferoj, aŭ ke estas necerte, kiu el ili validas:
 Petro aŭ Karlo laboras. - Pedro o Carlos trabajan.
Du eblaj subjektoj. Unu el ili laboras, eventuale ambaŭ.
 Ni povas manĝi viandaĵon aŭ fiŝaĵon. Kion vi preferas? - Podemos comer carne o pescado. ¿Qué prefieres?
Elekto inter du rektaj objektoj.

 Vi devas fari tion per fosilo aŭ (per) hakilo. - Vi devas fari tion per fosilo aŭ (per) hakilo.
 Ĝi estis ruĝa aŭ flava. Mi ne memoras klare. - Era rojo o amarillo. No lo recuerdo claramente.
 Mi konstruus lignan aŭ ŝtonan domon. - Construiría una casa de madera o de piedra.
 Ĉu eblas konstrui aŭton kun kvin aŭ ses radoj? - Ĉu eblas konstrui aŭton kun kvin aŭ ses radoj?
 La kato troviĝas sur aŭ sub la domo. - El gato está sobre o bajo la casa.
 Ĉu mi kapablas plenumi tiajn laborojn aŭ ĉu mi ne kapablas? - Ĉu mi kapablas plenumi tiajn laborojn aŭ ĉu mi
ne kapablas?
 Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis aŭ ĉu tio estis efektivaĵo. - Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis aŭ ĉu tio estis efektivaĵo.
 La pasantoj forflankiĝis antaŭ ŝi, supozante, ke ŝi estas frenezulino aŭ ke ŝi havas ian urĝegan bezonon
rapidi. - La pasantoj forflankiĝis antaŭ ŝi, supozante, ke ŝi estas frenezulino aŭ ke ŝi havas ian urĝegan bezonon rapidi.
 Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino. - Glaso de vino estas glaso,
en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino.
 Vi povas vojaĝi per trajno, buso, aŭto aŭ biciklo. - Vi povas vojaĝi per trajno, buso, aŭto aŭ biciklo.
 Kiu povas helpi min? Eble Karlo, Petro aŭ Elizabeto. - Kiu povas helpi min? Eble Karlo, Petro aŭ Elizabeto.

Normale aŭ estas ekskluziva. Tio signifas, ke nur unu el la alternativoj povas validi. Iafoje tamen aŭ estas inkluziva.
Tiam ĝi permesas, ke oni elektu pli ol unu el la alternativoj (eventuale eĉ ĉiujn). Ĉu aŭ estas inkluziva aŭ ekskluziva,
montras la kunteksto. Por emfaze montri, ke aŭ estas ekskluziva, oni povas uzi aŭ antaŭ ĉiu alternativo. Por montri,
keaŭ estas inkluziva, oni iafoje, precipe en skriba lingvo, uzas la esprimon kaj/aŭ: La vojaĝo okazos
per trajno kaj/aŭ buso. = La vojaĝo okazos per trajno aŭ buso, aŭ per trajnokaj buso. La vojaĝo okazos per trajno aŭ
buso aŭ ambaŭ. Normale oni ne uzas kaj/aŭ en la parola lingvo, nur en la skriba. Ŝajnas rekomendinde
eviti kaj/aŭ ankaŭ en skriba uzo. Pli bone estas rekte eldiri la eblon elekti ĉiujn alternativojn.

Sed
La konjunkcio sed ligas frazojn aŭ frazpartojn, kaj montras, ke ili iel kontrastas inter si:

 La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. - La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli
blanka.
 Li amas min, sed mi lin ne amas. - Li amas min, sed mi lin ne amas.
 Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. - Mi
zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas.
 Nia provincestro estas severa, sed justa. - Nia provincestro estas severa, sed justa.
 Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. - Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi.
 Mi kriis tiel laŭte, kiel mi povis, sed neniu min aŭdis, mi estis tro malproksime. - Mi kriis tiel laŭte, kiel mi povis,
sed neniu min aŭdis, mi estis tro malproksime.
 La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - La patro ne legas libron, sed li skribas leteron.
 Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego. - Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego.

 Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. - Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed
sen kremo.
Oni supozis, ke estos ankaŭ kremo en la teo.
Sed ofte aperas kune kun tamen, kiu tiam emfazas la kontraston:

 Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana-germana mi tamen komprenis iom vian
leteron. - Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana-germana mi tamen komprenis iom vian
leteron.
 Ŝi havis forton kaj ŝi estis laborema, sed ŝi tamen restis malriĉa. - Ŝi havis forton kaj ŝi estis laborema, sed ŝi
tamen restis malriĉa.

Se oni uzas tamen, oni povus ofte same bone uzi kaj anstataŭ sed, ĉar la kontraston sufiĉe bone esprimas tamen:
 Li havis la impreson, ke li sonĝas kaj tamen ne sonĝas. - Li havis la impreson, ke li sonĝas kaj tamen ne
sonĝas.
 La lekanto sentis sin tiel feliĉa, kvazaŭ tiam estus grava festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo. - La
lekanto sentis sin tiel feliĉa, kvazaŭ tiam estus grava festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo.

Tamen normale rolas kiel adjekto, dum sed estas konjunkcio. Tial sed aperas komence de sia frazo, dum tamen povas
aperi en diversaj pozicioj ene de la frazo. Iafoje tamenaperas komence de ĉeffrazo, kiu estas tre proksime ligita al la
antaŭa ĉeffrazo. Tiam tamen ekhavas ian konjunkcian rolon. Tamen tiam praktike egalas al sed. Oni povus ankaŭ diri,
ke sed aŭ kaj estas subkomprenata: Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo; tamen li
estas tre pardonema, li ne portas longe la koleron kaj li tute ne estas venĝema.

Plus kaj minus

La vortetoj plus kaj minus estas ĉefe uzataj en matematikaj kaj similaj esprimoj por reprezenti la simbolojn + (plus) kaj -
(minus). Plus montras adicion, pozitivecon k.s. Minusmontras subtrahon, negativecon k.s.
Sed iafoje plus estas uzata konjunkcie anstataŭ kaj, kiam temas pri adicio aŭ simile. Minus povas simile anstataŭi sed
ne, kiam temas pri subtraho aŭ simile:

 Ĝi kostas dek eŭrojn plus kvindek cendojn. = ...kaj aldone kvindek cendojn. - Ĝi kostas dek eŭrojn plus kvindek
cendojn. = ...kaj aldone kvindek cendojn.
 Necesas sperto plus zorgemo. = ...kaj ankaŭ zorgemo. - Necesas sperto plus zorgemo. = ...kaj ankaŭ zorgemo.
 Mi pagos al vi 1000 eŭrojn minus la 100 eŭrojn, kiujn vi ŝuldas al mi. Mi do pagos sume 900 eŭrojn. - Mi pagos
al vi 1000 eŭrojn minus la 100 eŭrojn, kiujn vi ŝuldas al mi. Mi do pagos sume 900 eŭrojn.

Algunas veces plus y minus se usan como preposiciones, de forma parecida a kun y sen, y por tanto siempre sin la
terminación N después. Sin embargo, es preferible usar siempre plus y minus como conjunciones según los ejemplos
anteriores, poniendo la N, cuando la función sintáctica lo exija.

Konjunkcioj inter vortostumpoj

Iafoje, precipe en skriba lingvaĵo, oni uzas kaj por ligi du aŭ pli da elementoj de kunmetita vorto por mallongigi frazon:

 Ili en- kaj el-iris tre rapide. = Ili eniris kaj eliris tre rapide. - Ili en- kaj el-iris tre rapide.
 Tio estas kombinita manĝaĵ- kaj gazet-vendejo. = ...manĝaĵvendejo kaj gazetvendejo. - Tio estas kombinita
manĝaĵ- kaj gazet-vendejo.
 Li faris multajn erarojn: skrib-, leg- kaj pens-erarojn. = ...skriberarojn, legerarojn kaj penserarojn. - Li faris
multajn erarojn: skrib-, leg- kaj pens-erarojn.
 Tute mankas sub-tasoj kaj -teleroj. = ...subtasoj kaj subteleroj. - Tute mankas sub-tasoj kaj -teleroj.
 Tio estas manĝaĵ- aŭ gazet-vendejo. - Tio estas manĝaĵ- aŭ gazet-vendejo.
 Tio estas manĝaĵ- sed ankaŭ gazet-vendejo. - Tio estas manĝaĵ- sed ankaŭ gazet-vendejo.

Ĉi tiaj frazoj estas sufiĉe nenaturaj. Ĝenerale ili estas malkonsilindaj, precipe kiam ili enhavas vortostumpojn sen finaĵoj,
kio normale ne eblas en Esperanto. Oni prefere uzu aliajn rimedojn mallongigi:

 Ili iris en la domon kaj el ĝi tre rapide. - Ili iris en la domon kaj el ĝi tre rapide.
 Tio estas kombinita manĝaĵa kaj gazeta vendejo. - Tio estas kombinita manĝaĵa kaj gazeta vendejo.
 Li faris multajn erarojn skribajn, legajn kaj pensajn. - Li faris multajn erarojn skribajn, legajn kaj pensajn.
 Tio estas manĝaĵa aŭ gazeta vendejo. - Tio estas manĝaĵa aŭ gazeta vendejo.
 Tio estas manĝaĵa sed ankaŭ gazeta vendejo. - Tio estas manĝaĵa sed ankaŭ gazeta vendejo.
1. 15 Partículas combinadas
Algunas partículas aparecen en pares o varias veces, con significados especiales. Se les puede nombrar como
partículas combinadas.

Kaj... kaj
Se utiliza kaj dos o más veces para resaltar e insistir. Luego, se pone kaj ante todos los asuntos relacionados, también
ante el primero. Entonces hablando normalmente se acentúa enfáticamente en kaj:
 Kaj Petro kaj Karlo laboras. - Tanto Pedro como Carlos trabajan.
Insistencia en que no sólo uno, sino, de hecho, ambos trabajan.
 Kaj pluvas kaj blovas. - Tanto llueve como ventea.
Insistencia en que ambos fenómenos ocurren.
 Petro kaj fumas kaj drinkas. - Pedro tanto fuma como bebe.
Insistencia en que, de hecho, hace ambas acciones.
 Kaj ilia amo, kaj ilia malamo, kaj ilia ĵaluzo jam de longe malaperis. - Y su amor y su odio y sus celos ya hace
tiempo desaparecieron.
Insistencia en que los tres asuntos desaparecieron.

Nek... nek
El uso ordinario de nek significa "kaj ankaŭ ne" (y tampoco). Usado varias veces, nek significa "kaj ne" (y no). El uso
combinado de nek es entonces igual a kaj... kaj (y...y, tanto...como) más una negación:

 Mi renkontis nek lin, nek lian fraton. = Mi kaj ne renkontis lin, kaj ne renkontis lian fraton. - No encontré ni a él ni
a su hermano. = Y no le encontré y no encontré a su hermano.
 Nek ĝojo, nek malĝojo daŭras eterne. = Kaj ĝojo, kaj malĝojo ne daŭras eterne. - Ni la alegría ni tristeza duran
para siempre. = Tanto la alegría como la tristeza no duran para siempre.
 Ŝi estis muta, povis nek kanti nek paroli. = Ŝi kaj ne povis kanti, kaj ne povis paroli. - Ella era muda, ni podía
cantar ni hablar. = Ella tanto no podía cantar como no podía hablar.

Aŭ... aŭ
Múltiples aŭ muestran que las alternativas presentadas son forzosamente las únicas. Debe ser una de ellas, ninguna
otra. Entonces hablando normalmente se acentúa enfáticamente en aŭ:
 Nun ni devas aŭ venki aŭ morti! - ¡Ahora debemos o vencer o morir!
No podemos hacer ambas, y no podemos hacer otra cosa que esas dos alternativas.
 Aŭ vi faris grandan eraron, aŭ mi ĉion miskomprenis. - O cometiste un gran error, o lo entendí todo mal.
No existe otra alternativa.

 Oni povus diri, ke aŭ ŝi forgesis ĉion en la mondo, aŭ ŝi ne havis forton, por iri pluen. - Se podría decir que o
ella olvidó todo en el mundo o no tenía fuerzas para seguir adelante.

Jen... jen
Generalmente jen llama la atención sobre algo. Dobles o múltiples jen no tienen tal significado, sino presentan
alternativas que se alternan, o posibilidades que son válidas alternativamente. Jen... jen = iufoje... alifoje:
 Jen mi ardas de varmego, jen mi tremas de frosto. - A veces ardo de calor, a veces tiemblo de frío.
Los dos estados alternan. A veces tengo calor, a veces tengo frío.
 Ŝia vizaĝo aperigis jen mortan palecon, jen koloron de sango. - Su rostro asomaba a veces una palidez mortal,
a veces un color de sangre.
El rostro cambiaba.

 Mario videble havis deziron jen koleri, jen ridi, jen premi la manon al tiu ventanimulo. - Evidentemente Mario
tenía el deseo a veces de enojarse, a veces de reír, a veces de estrechar la mano a ese ventoleras.
 Li okupadis sin jen per tio, jen per alio. - Él estaba ocupado a veces con eso, a veces con aquello.

Ju... des
Ju y des son siempre usados junto con pli o malpli. Ju y des muestran en colaboración que una expresión pli depende
de otra. La expresión ju muestra el dominante. La expresión des muestra el dependiente:
 Ju pli da mono ni havos, des pli rapide kaj bone iros kompreneble nia afero. - Cuanto más dinero tengamos,
más rápido y mejor, por supuesto, irá nuestro negocio.
Si el dinero se incrementa, entonces también la velocidad y la mejora se incrementará.
 Ju pli alte staras la lingvo, des pli rapide progresas la popolo. - Cuanto más alto esté el nível de la lengua,
(tanto) más rápido la población progresa.
El progreso de la población depende del nivel de su lengua.

 Ju pli da bruo, des malpli da ĝuo. - Cuanto más ruido, menos disfrute.

 Ju pli grandaj ili fariĝis, des malpli ili volis tion toleri. - Cuanto más grande se convirtieron, menos querían
tolerar.
Cuando ellos crecieron en tamaño, disminuyeron en tolerancia.
 Ju pli klare vi elparolas, kaj ju malpli da malfacilaj vortoj vi uzas, des pli bone oni komprenas vin. - Cuanto
más claramente pronuncies, y uses palabras menos difíciles, mejor se te entiende.
Aumentar la claridad y reducir las palabras difíciles causa una mejora de la comprensión.
A veces des aparece solo, sin ju. Entonces la expresión ju está de alguna manera implícita:
 La saloneto ne estis vasta, tial des pli frapis la okulojn la eleganteco de ĝia aranĝo. - El saloncito no era
amplio, por lo que salta a la vista la elegancia de su decoración.
Está implícita la idea: :Ju pli malvasta estas eleganta salono, des pli la eleganteco frapas la okulojn. (cuanto más
estrecho es el saloncito elegante, tanto más la elegancia llama la atención)
La palabra solitaria des puede con frecuencia ser sustituida con tiom.
En algunos idiomas se puede usar la misma palabra para ambas expresiones con pli dominante y dependiente. Esto no
es posible en Esperanto. Ju ... ju no tiene sentido. La expresión dominante (mal) pli debe tener ju, y la expresión
dependiente (mal) pli debe tener des. No digas: Ju pli rapide vi revenos hejmen, ju pli bone. Di: Ju pli rapide vi
revenos hejmen, des pli bone. Por supuesto, tampoco des ... des es posible. Pero, de hecho, se puede tener varias
expresiones ju que en conjunto dominan una o más expresiones des (o similar): Ju pli zorge kaj ju pli malrapide vi
faros la laboron, des pli kontenta kaj des pli ĝoja mi fariĝos.

1. 16 Comparación

Pli, plej
Para mostrar grados de comparación se utiliza pli y plej, que normalmente describen adjetivos o adverbios, pero
también otras palabras.

Pli

Pli muestra que la propiedad descrita, método o acto similar, es más grande que cualquier otra cosa con lo que se
compara. Para mostrar lo que la expresión pli es superior, se utiliza la partícula ol:
 La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. - El papel es muy blanco, pero la nieve es más
blanca.
La blancura de la nieve es superior a la blancura del papel.
 Mi havas pli freŝan panon, ol vi. - Tengo un pan más fresco que tú.
La frescura de mi pan supera la frescura de tu pan.
 Nu, iru pli rapide! - ¡Bueno, ve más rápido!
Tu rapidez debe ser superior a la actual.
 Du homoj povas pli multe fari ol unu. - Dos personas pueden hacer mucho más que una.
La cantidad que pueden hacer dos personas, exceda de la cantidad que puede hacer una única persona.
 Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. - Mi hermano dijo a Esteban que le ama más que a sí
mismo.
El hermano ama tanto a Esteban como a él mismo, pero su amor por Esteban excede a su amor propio.
 Mieno lia montris pli suferon, sed ne koleron. - Su rostro mostró más sufrimiento, pero no ira.
El rostro mostró varias cosas, pero mostró sufrimiento mucho más.

 Ĝi eĉ unu minuton pli ne povus elteni. Pli = pli longe. - Incluso un minuto más eso no podría soportarse. Más =
más tiempo.
 Restas ĉirkaŭ dek personoj, ne pli. Pli = pli multaj. - Quedan alrededor de diez personas, no más. Más =
muchas más.

No confundas pli con la partícula plu, que muestra que la acción o el estado no se detiene, sino que continúa. Plu es
una partícula de tiempo: Tenu ankaŭ plu ĝin en sekreto.(manténlo también más en secreto) = Ne ĉesu teni ĝin en
sekreto. (no dejes de mantenerlo en secreto) Daŭrigu teni ĝin en sekreto. (continua manteniendolo en secreto) Ni ne
ĉesis labori, sed plu faris niajn taskojn. (no hemos dejado de trabajar, pero continuamos haciendo nuestras
tareas) Mi plu amos vin ĝis la morto. (continuaré amándote hasta la muerte)
Pli puede indicar tiempo sólo si otra palabra de tiempo está presente o implícita.

 Li rakontis plu. = Li daŭrigis sian rakontadon. - Él relató más. = Él continuó con su relato.
 Li rakontis pli. = Li rakontis pli multe da aferoj. - Él relató más. = Él relató un montón de cosas.
 Li ne vivos plu. = Li ne vivos pli longe. - Él no vivirá más.= No vivirá más tiempo.

 Mi pensas, ke ĝi estos konstruata pli [longe] ol tri jarojn. - Creo que será construido por más de tres años.
Aquí no es posible plu, porque sigue a la expresión ol, que exige pli o una palabra similar.

Plej

Plej muestra que la propiedad descrita, método, acto o similar, es mayor que todos los demás con los que se compara.
Puede ser cualquier otro, que exista o cualquier otro dentro del contexto:
 Aŭgusto estas mia plej amata filo. - Augusto es mi hijo más amado.
No existe hijo que ame más.
 Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. - Ella tomó el mejor vaso de plata que había en el
domicilio.
Vaso más bello no existe allí.

 Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo. - Él está muy enojado y furioso con
frecuencia por las más pequeñas bagatelas.
 Li ekaŭdis bruan tonon, kiu povis ektimigi la koron eĉ de plej kuraĝa viro. - Oyó un tono agudo, que podrían
asustar incluso el corazón del hombre más valiente.
 Plej multe li amas, ke oni lin bone akceptu, ke la regalado estu bona. = Li plej amas, ke... - El ama tanto, que
debe ser bien aceptado y que el trato sea bueno.

Para mostrar el grupo, dentro de la cual tiene vigencia una expresión plej, se utiliza normalmente la preposición el: Ŝi
estas la plej saĝa el ĉiuj, kiujn mi konas. (es la más sensata de todos los que conozco) También puede mostrar, donde
una expresión plej es válida, usando en, sur, inter u otra preposición de lugar: Ĝi estas la plej alta montaroen Azio.(es
la cordillera más alta de Asia)
Cuando se compara exactamente dos asuntos, desaparece la diferencia entre la pli y la plej. Si uno de los dos asuntos
es más grande que el otro, automáticamente también es el más grande de ellos:
 Ĝi estas la pli bona el la du. = Ĝi estas la plej bona el la du. - Es el mejor de los dos. = Es el mejor de los dos.

Si se dice la pli, normalmente sólo puede haber dos cosas comparadas, y no es necesario añadir "el la du" (de los dos):

 Ŝi estas la pli aĝa. = Ŝi estas la plej aĝa el la du. - Ella es la mayor. = Es la mayor de los dos.

Pero en algunos contextos, no necesariamente hay sólo dos: Ĉu tiu estas unu el viaj malpli aĝaj fratinoj? Ne, ŝi estas la
pli aĝa. Ella es una de muchas hermanas, que es mayor que yo.
Muchos incluso opinan que se debe usar la pli cuando se comparan dos cosas y que entonces la plej es incorrecto. en
todo caso, a menudo es más elegante usar la pli.

Malpli, malplej

Para comparar también se puede usar las formas malpli y malplej:

 Via pano estas malpli freŝa, ol mia. ≈ ...pli malfreŝa... - Tu pan es menos fresco que el mío.≈ ...más ajado...
 La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruliĝis tre rapide. ≈ ...pli malrapide... - La multitud corrió menos
rápidamente que el coche, que rodó muy rápidamente. ≈ ... más lento ...
 Ĝuste tie troviĝas unu loko, kiu, estante malplej facile komprenebla, malplej bone aperis en la
traduko. ≈ ...plej malfacile... ...plej malbone... - Justo ahí hay un lugar que, estando estando lo menos fácilmente
comprensible, apareció lo menos bien posible en la traducción. ≈ ...lo más difícil... ...lo peor...
 Tiu estas la malplej taŭga el ĉiuj. ≈ ...plej maltaŭga... - Ese es el menos adecuado de todos. ≈ ... el más
inadecuado ...
 Li estas la malpli aĝa frato (el la du fratoj). ≈ ...la pli juna... - Él es el hermano menos edad (de los dos
hermanos). ≈ ...el más joven...

Algunas veces se puede mover el prefijo MAL a voluntad en este tipo de sentencias, pero a menudo hay un matiz
diferente. La diferencia incluso puede ser enorme: Li estasmalpli bela ol vi. Li estas pli malbela ol vi. La primera
variante es una cortesia. La segunda es un insulto.

Kiel eble plej

La expresión kiel eble plej (como sea posible) muestra maximizará nada. Muestra que se debe utilizar todas las
posibilidades para alcanzar el más alto grado:
 La vortaro devis havi amplekson kiel eble plej malgrandan. - El diccionario debió tener una amplitud la menor
posible.
Cuanto menor, mejor
 Diru kiel eble plej rapide, per kio mi povas esti utila al vi! - ¡Dí lo más rápido posible, cómo te puedo ser útil!
Usa tu velocidad máxima.
Otra variante popular es plejeble: Faru tion plejeble rapide!
No confunda kiel eble plej con kiom eble (plej/pli), que tiene un matiz limitado. Mientras kiel eble plej instiga al
máximo, kiom eble (pli/plej) muestra que hay límites de las posibilidades:
 Estas dezirinde ke ĉiuj uzu la novajn vortojn kiom eble egale. - Es deseable que todos usen las palabras
nuevas cuánto sea posible por igual.
La total plena igualdad probablemente no es posible.

 Mi kiom eble evitas tiun vorton. = Mi vere provas eviti tiun vorton, sed povas esti, ke tio ne ĉiam eblas. - En lo
posible evito esa palabra. = Realmente trato de evitar esa palabra, pero puede ser, que eso no siempre es posible.
 Li devas — kiom tio estas ebla — uzi lingvon kiom eble plej neŭtralan. - Él debe — cuando eso sea posible —
usar una lengua que sea lo más neutral posible.

Otra variante con matiz restrictivo es laŭeble plej.

Kiel y ol
Mediante las partículas kiel y ol se puede mostrar con qué se compara. En ese tipo de uso kiel y ol se parecen a
las preposiciones, y también a las conjunciones subordinadas. Se puede decir que forman una categoría de palabras
propia: partículas comparativas.
Usando kiel se hace el comparativo de igualdad, que muestra a que es similar. Kiel puede colaborar con los
correlativos en TI o con sama/same, pero frecuentemente este tipo de palabra está subentendida:
 Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono. - Este pan rancio esta duro como una piedra.
La dureza del pan se parece a la dureza de una piedra.

 Ŝiaj okuloj estis kiel du steloj. = Ŝiaj okuloj similis al du steloj. - Sus ojos eran como dos estrellas. = Sus ojos
se parecían a dos estrellas.
 Nia regimentestro estas por siaj soldatoj kiel bona patro. - Nuestro comandante de regimiento es para sus
soldados como un buen padre.
 Mi ĝojas, ke vi havas tian saman opinion, kiel mi. - Me alegro de que tengas el mismo tipo de opinión que yo.
 Li estis kiel senviva. = Lia eco similis al senviveco. - Él estaba como sin vida. = Su aspecto era similar a la falta
de vida.
 Sentu vin tute kiel hejme. - Siéntete totalmente como en tu casa.
 Diskuti kun li estas same senutile, kiel draŝi venton. - Discutir con él es tan inutil como trillar el viento.
 Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem. - Me preocupo por ella tanto como me preocupo por mí
mismo.
 La afero ne estas tia, kiel oni pensas. - El asunto no de la clase como se piensa.

Mediante ol se hace comparaciones de desigualdad, que muentran algo que es diferente. Ol normalmente colabora
con pli, malpli, malsama, malsame, alia o alie:

 Lakto estas pli nutra, ol vino. = Lakto malsimilas al vino laŭ la nutreco. - La leche es más nutritiva que el vino. =
La leche difiere del vino en cuanto a su valor nutritivo.
 Mi havas pli freŝan panon, ol vi. = Se oni komparas kun vi (kun la pano, kiun vi havas), mi havas pli freŝan
panon. - Tengo más pan fresco que tú. = Si se compara contigo (con el pan que tienes), tengo más pan freco.
 Vi estas pli ol beleta, vi estas bela! - ¡Eres más que bonita, eres linda!
 Ŝi estis ankoraŭ pli bela ol antaŭe. - Ella era todavía más linda que antes.
 Pli bone ne fari, ol erari. - Es mejor no hacer nada que errar.
 Ĝi estis al mi pli kara, ol mi povas diri. - Fue para mí más querido de lo que puedo decir.

En preferi (prefere, prefero, y sucesivos) se puede mostrar la postergación por medio de alguna partícula. Antes de
infinitivo se usa ol, a veces anstataŭ. Antes de un sustantivo o un pronombre se utiliza normalmente al, pero
también antaŭ, kontraŭ y anstataŭ son posibles:

 Tiam Dio inspiris al mi la ideon ekbruligi mian liton, prefere neniigi mian domon per fajro, ol permesi, ke la
granda amaso da homoj mizere pereu. - Entonces Dios me inspiró la idea de quemar mi cama, mejor destruir mi
casa con fuego, que permitir que la masa de personas perezcan miserablemente.
 Mia edzino preparas manĝojn, kiujn mi certe preferas al la manĝoj el la kuirejoj de la plej bonaj hoteloj. - Mi
esposa prepara comidas, que ciertamente prefiero a las comidas de las cocinas de los mejores hoteles.
 Li ne atentas la vizaĝon de princoj, kaj ne preferas riĉulon antaŭ malriĉulo. - Él no se fija en la cara de los
príncipes, y no prefiere a un rico sobre un pobre.

 Preferos la morton ol la vivon ĉiuj restintoj. = ...ol elekti la vivon... - Todos los que se quedan preferirán la
muerte que la vida.= .. que elegir la vida....
Ol hace referencia a un infinitivo implícito. Por lo tanto, se usa ol.

Kiel y ol junto con indicadores de función

Si tras un kiel comparativo o tras un ol aparece una parte de frase sustantiva (o un pronombre) sin indicador de función,
la comparación se refiere al sujeto de la frase. La parte tras kiel o tras ol de alguna forma es sujeto en la idea de la
frase. Una expresión de este tipo, con kiel o ol, también puede corresponder a otra función sinctáctica que no lleve
indicador de función, por ejemplo, el predicativo.
Si una expresión de comparación así debe ser comprendida como objeto o como complemento circunstancial, se debe
usar un indicador de función para señalarlo.
 Mi elektis lin kiel prezidanto. - Yo, como presidente, le elegí.
Idea implícita: El presidente lo elegió. El presidente era yo, el sujeto de la oración.
 Mi elektis lin kiel prezidanton. - Le elegí como presidente.
Idea implícita: Yo elegió un presidente. El presidente acontece a él, el objeto de la oración.

 Li amos sian landon pli ol ĉiuj aliaj landoj. (Ĉiuj aliaj landoj amos lian landon malpli.) - Él amará a su país, más
de lo que otros países lo aman. (Todos los otros países aman menos a su país.)
 Li amos sian landon pli ol ĉiujn aliajn landojn. (Li amos ĉiujn aliajn landojn malpli.) - Él amará su país más que
todos los otros países. (Amará todos los otros países menos.)
 Tie la suno lumis multe pli hele ol ni. (Ni lumis malpli hele.) - Ahí el sol ilumina mucho más claro que nosotros.
(Iluminamos con menor claridad.)
 Tie la suno lumis multe pli hele ol ĉe ni. (Ĉe ni la suno lumis malpli hele.) - Ahí el sol brilló mucho más claro
que en lo de nosotros (En lo de nosotros, el sol sol brilló menos claro.)
 Li uzas Esperanton, kiel sekretan lingvon. (Li uzas sekretan lingvon.) - El usa Esperanto como una lengua
secreta. (El usa una lengua secreta.)
 Ŝi havas multe da ne-Esperantistoj kiel amikojn. (Ŝi havas amikojn.) - Ella tiene muchos no-Esperantistas
como amigos. (Ella tiene amigos.)
 Al vi kiel al esperantistoj mi volas nur diri, ke terure altaj kaj dikaj estas ankoraŭ la interpopolaj muroj. (Mi diros
tion al esperantistoj.) - A ti, como a los esperantistas, sólo quiero decir que son todavía terriblemente altos y gruesos los
muros entre los pueblos. (Le diré eso a los esperantistas.)
 Estis tie tiel lume, preskaŭ kiel dum la tago. (Dum la tago estas tiel lume.) - Ahí estaba tan luminoso, casi como
durante el día. (Durante el día estaba así de luminoso.)
 Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. (Li amas sin mem.) - Mi hermano dijo a Esteban que él
le ama más que a sí mismo. (Él ama a sí mismo.)
 Estas ja pli bone havi ion, ol nenion. (Oni povus havi nenion.) - Ciertamente es mejor tener algo que nada. (Se
podría tener nada.)
 Neniam mi amis lin pli multe, ol en la tago, kiam li de tie ĉi forveturis. (En tiu tago mi amis lin multe.) - Nunca
lo amé tanto, como en ese día, en el que se fue de aquí. (En aquel día lo amé mucho.)
 Antono devis pensi pri io alia ol pri sia ama aflikto. (Li ne pensu nur pri sia ama aflikto.) - Antonio debió pensar
sobre otra cosa, en vez de su aflicción amorosa. (Él no debe pensar sobre su aflicción amorosa.)

A veces una expresión con kiel o con ol se relaciona sólo al epíteto de la palabra. Si esa clase de epíteto lleva la
terminación -N, la expresión comparativa no debe llevar esa terminación, porque la expresión comparativa no es objeto
en una frase implícita:
 Li uzas domon grandan kiel palaco. ≈ Li uzas domon. La domo estas granda kiel palaco. - Él usa una casa
grande como palacio. ≈ Él usa una casa. La casa es grande como un palacio.
La comparación se relaciona sólo con el tamaño de la casa. Compare con: Él usa una casa grande como un
palacio. (Él usa un palacio.)

 Mi neniam renkontis homon (tian) kiel ŝi. ≈ Mi ne renkontis homon, kiu estas simila al ŝi. - Nunca he conocido a
una persona como ella. ≈ No he conocido a una persona que sea como ella.
 Ĝi havas du okulojn tiel grandajn, kiel du tasoj. ≈ La okuloj estas tiel grandaj kiel du tasoj. - Eso tiene dos ojos
tan grandes como dos tazas.≈ Los ojos son tan grandes como dos tazas.

 Li lernis gravajn lingvojn, kiel la Angla lingvo kaj la Franca. (La Angla lingvo kaj la Franca estas tiaj gravaj
lingvoj.) - Él aprendió lenguas importantes, como inglés y francés. (El inglés y el francés son esas lenguas importantes.)
El inglés y el francés son ejemplos de esa clase de lenguas, que él aprendió. Quizás él no aprendió justamente esas
lenguas.

 Mi havas alian proponon, ol la ĵus prezentita. (Mia propono estas alia, ol la ĵus prezentita.) - Tengo otra
propuesta que la recién presentada. (Mi propuesta es otra, que la recién presentada.)
 Li havas korpon pli larĝan ol alta. = ... pli larĝan ol ĝi estas alta. - Él tiene un cuerpo más ancho que alto. = ...
más ancho que es de alto.
Kiel de identidad y de función.

Normalmente el comparativo kiel muestra similitud (...tia kiel..., ...tiel kiel... y similares), pero ha veces muestra identidad
o función. Entonces kiel significa "estando (aquel que está) en la función de" o similar:

 Mi elektis lin kiel prezidanto. = ...estante prezidanto. ...en mia rolo de prezidanto., ...ĉar mi estas prezidanto. -
Yo, como presidente, lo elegí. = ...siendo presidente. ...en mi función de presidente., ...porque soy presidente.
 Ŝi estus bona por mi kiel edzino! = ...estante edzino! ...en edzina rolo! - ¡Ella sería buena para mí como
esposa! = ...siendo esposa! ...en la función de esposa!

 Li naskiĝis kiel Franco, sed mortis kiel homarano. - Él nació como francés, pero murió como ciudadano de la
humanidad.
Él era francés cuando nació, pero ciudadano de la humanidad cuando murió.
Sólo el contexto puede mostrar si kiel muestra una semejanza, identidad o función.

Expresiones comparativas - ¿oraciones acortadas?

Frecuentemente se puede reemplazar la expresión de comparativo kiel mediante un sintagma completo con predicado,
pero no siempre esto es posible:
 Li uzas sian hejmon kiel laborejon. → Li uzas sian hejmon (tiel), kiel oni uzas laborejon. - Él usa su hogar
como un lugar de trabajo. → Él usa su hogar (así), como se usa un lugar de trabajo.
La frase kiel completa tiene el mismo significado que la expresión kiel comparativa.
 Mi elektis ŝin kiel prezidanton. → Mi elektis ŝin (tiel), kiel oni elektas prezidanton. - Le eligió como
presidente. → Le elegí (así), como se elige un presidente.
La frase completa en kiel tiene un significado diferente a la expresión comparativa. La expresión comparativa informa
sobre el cargo que recibió. La frase en kiel indica la manera en que fue elegida.
Las expresiones comparativas con kiel por lo tanto no son (siempre) subfrases reducidas.
Algunos piensan que uno debe usar siempre esa palabra con KI-, que se usaría en una oración completa. Entonces,
ellos a menudo usan kia(j)(n) en lugar de kiel para mostrar una comparación de igualdad. Esa clase de uso no es
tradicional y tampoco se recomienda. Además, algunas veces puede volverse muy vulgar:
 Li vizitis tiajn urbojn, kia estas Parizo. - Él visitó tales ciudades como París. → Li vizitis (tiajn) urbojn kia Parizo.
Di preferentemente: Li vizitis (tiajn) urbojn kiel Parizo.
 Li loĝas en la sama urbo, en kiu mi loĝas. - Vivo en la misma ciudad en la que tú vives. → Li loĝas en la sama
urbo, en kiu mi.
Di preferentemente: Li loĝas en la sama urbo kiel mi.
 Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi naskiĝis. - Él nació en el mismo día y en el
mismo lugar que yo. → Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi.
Di preferentemente: Li naskiĝis en la sama tago kaj (en la sama) loko kiel mi.
 Emilio havis sur si eĉ la saman veston, kiun ŝi tiam havis sur si. - Emilia llevaba puesta la misma ropa, que en
ese momento ella llevaba puesta. → Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiun tiam.
Di como Zamenhof: Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiel tiam.
Si una expresión comparativa es una subfrase completa, se puede introducir con kia, kiu, kiam etc, pero si una
expresión comparativa es sólo un fragmento de una frase (o algunos fragmentos sin predicado), se debe usar el
comparativo kiel.

Kvazaŭ
En comparaciones similares, se puede usar kvazaŭ en vez del comparativo kiel, si la similitud es sólo aparente, irreal y
uno quiere enfatizar eso:
 Dum momento li staris senmova, kvazaŭ ŝtoniĝinta. - Durante un momento él estubo inmovil, como
petrificado.
Realmente no se había petrificado.

 Silente li migris tra la lando, kiu aperis al li kvazaŭ abunda fruktoĝardeno. - En silencio migró por todo el país,
que se le apareció como un huerto abundante.
 Ĉiu statuo sur la riĉaj sarkofagoj ŝajnis kvazaŭ ricevinta vivon. - Cada estatua sobre los ricos sarcófagos
pareció como si la vida recibiera.

A veces se debe usar la terminación -N (u otro marcador de rol) después de un kvazaŭ comparativo, así como con
un kiel comparativo: Tiesto ŝtelis filon de Atreo kaj lin edukiskvazaŭ sian propran.

Ne
Para negar una frase se usa la partícula ne (no). Ne niega aquello que tiene delante. Normalmente ne se pone delante
del predicado, y al negarse el predicado entonces se niega toda la frase.
 Mi ne dormas. - No duermo.
Es que no duermo. Mi capacidad de dormir está completamente negada.

 Al leono ne donu la manon. - Al un león no se le debe dar la mano.

 La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - El padre no lee un libro, sino que escribe una carta.
La negación afecta solo al verbo legas. El verbo skribas y todas su frase sigue siendo válida.
Una negación en una frase subordinada solo es válida dentro de esa misma frase subordinada. Mi diris, ke
mi ne venos. (Dije que no vendré.) La negación afecta solo al predicado de la frase subordinada venos. El resto de la
frase permanece siendo positiva: Yo sí lo dije.
Ocurre en ocasiones que el predicado que se niega se sobreentiende: Ĉiu povu vidi, kiu el la vastigantoj plenumas sian
promeson kaj kiu ne. La negación afecta al verboplenumas, que se sobreentiende: ...kaj kiu ne plenumas sian
promeson.
Ne también se usa para responder una pregunta.

Correlativos con NENI

Para hacer la negación también se pueden usar los correlativos con NENI. Una palabra con NENI es suficiente para
negar el predicado y, por lo tanto, toda la frase. La posición de la palabra con NENI normalmente no importa para poder
negar la frase entera.
 La tempo pasinta jam neniam revenos; la tempon venontan neniu ankoraŭ konas. - El tiempo pasado nunca
regresará; el tiempo que viene nadie lo conoce aún.
El tiempo pasado no regresará. No se conoce el tiempo que viene.
 Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. - De ninguna manera puedo comprender de que hablas.
No puedo comprender.
 La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - La noche era tan oscura que nada
podíamos ver, incluso enfrente de nuestra nariz.
No podíamos ver. La negación concierne solo a la subfrase con ke. El verbo estis de la frase principal sigue siendo
positiva.
 Neniu radio al mi lumas, neniu varma aereto blovas sur min, neniu amiko min vizitas. - Ningún rayo me
ilumina, ninguna cálida brisa sopla sobre mí, ningún amigo me visita.
No ilumina un rayo. No sopla una brisa. No visita un amigo.
 Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo. - Recuerden que el Esperanto es propiedad de nadie.
El Esperanto no es propiedad de alguien.
 Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. - Tal Reglamento para nuestra Liga por ninguna razón yo
pudiera aprobar.
Yo no puedo aprobarlo por cualquier razón. Nenial niega la frase completa.
Doble negación
Si se usa un palabra con NENI, y se agrega también la palabra ne, entonces la frase se convierte en afirmativa. Tal
doble negación solo es útil para expresar significados muy especiales.
 Mi ne amas neniun. - Yo no amo a ninguno.
Como yo no amo a ninguno, por lo tanto amo a alguno.
 Ĝi ne estas nenies propraĵo. - No es la propiedad de ninguno.
Como no es la propiedad de ninguna persona, entonces debe ser propiedad de alguna.
Una frase también se puede hacer afirmativa si una palabra con NENI claramente niega el verbo, y también aparece en
la frase otra palabra con NENI.
 Mi ankoraŭ neniam gajnis nenion. = Neniam okazis tio, ke mi gajnis nenion. - Yo aún nunca he ganado nada =
Nunca pasa, que yo gane nada.
Siempre gano almenos algo.
Sin embargo, múltiples palabras con NENI en la misma frase no necesariamente dan un sentido positivo.
Frecuentemente solo se refuerzas unas a las otras, y el sentido negativo permanece.
 Ni malutilon alportus al nia afero grandan, kaj utilon ni alportus al neniu nenian. - Traeríamos a nuestro asunto
una inutilidad grande y no traeríamos ningún tipo de utilidad a nadie.
No aportaríamos utilidad. (La frase correcta en español sería "No aportaríamos ninguna utilidad".)
 Neniam, neniam, neniam li revenos. - El no regresará nunca, nunca, nunca.
El no regreserá. No importa si agregamos una, dos, tres o mas veces neniam.

Negación parcial
En algunas ocasiones la partícula ne aparece en la frase de tal manera que solo niega parte de ella. El predicado
permanece siendo válido. Ne niega solamente aquello que esta después, ya sea la palabra inmediata posterior, la
siguiente frase subordinada, o inclusive mas. Solo el contexto puede mostrar con precisión que es lo que está siendo
negado.
 Ni faris la kontrakton ne skribe, sed parole. - No hicimos el contrato escrito, sino de palabra.
Sí que hicimos el contrato, pero no escrito.
 Ne ĉiu kreskaĵo estas manĝebla. - No cualquier planta es comestible.
Algunas plantas si que son comestibles. Compare con: Ĉiu kreskaĵo ne estas manĝebla. = Neniu kreskaĵo estas
manĝebla.
 Li estas homo ne kredinda. - No es una persona (ser humano) digno de confianza.
Ciertamente es una persona, un ser humano.
 En la animo ĉiuj privataj homoj kaj ĉiuj registaroj ne povas ne aprobi nian ideon. - Literamente: En el alma todas
las personas privadas y todos los gobiernos no pueden no aprobar nuestra idea. Por sentido: En el alma ni todas las
personas ni todos los gobiernos pueden no aprobar nuestra idea.
El primero no afecta al predicado povas sino que niega a toda la frase. El segundo ne afecta solo a aprobi(nian ideon).
El significado total es: Ili ne povas rifuzi nian ideon. = Ili devas aprobi nian ideon. (No pueden rechazar nuestra
idea = Deben aprobar nuestra idea.)
Una palabra con NENI normalmente niega toda la frase independientemente del orden de las palabras, pero en
algunas ocasiones una palabra con NENI puede ser válida solo para una parte de la frase. Entonces el contexto y el
orden de las palabras deben mostrarlo claramente.
 Mi decidis paroli jam plu nenion pli pri tiu ĉi temo. - Literalmente: Yo decido ya hablar nada más sobre esto. Por
sentido: Decido ya no hablar más de esto.
La decisión es real. La negación afecta solamente al infinitivo paroli y a todas las partes de la frase que tienen relación
directa con él.
 Pli valoras faro nenia, ol faro malbona. = Faro, kiu ne okazis, ja valoras pli, almenaŭ kompare kun faro
malbona. - Tiene mas valor ningún tipo de acción, que una mala acción = Una acción que no ocurrió ciertamente tiene
más valor, al menos en comparación, que una mala acción.
El verbo valoras permanece siendo positiva.
Cuando ne, u otra palabra con NENI, es parte de una palabra compuesta, la negación solo es válida dentro de esa
misma palabra compuesta.
 Sinjoro, vi estas neĝentila. - Señor, usted es "ingentil".
La frase dice que el señor sí que tiene cierta cualidad, que es la falta de gentileza. Solo es una sutil diferencia de Usted
no es gentil.
 La pastro, kiu mortis antaŭ nelonge (aŭ antaŭ nelonga tempo), loĝis longe en nia urbo. - El pastor que murio
hace poco (o hace no mucho tiempo) vivió mucho (largamente) en nuestra ciudad.
La negación solo concierne a la amplitud del tiempo.
 Bedaŭrinde ili estas ne-Esperantistoj. - Lamentablemente ellos eran no-Esperantistas.
Ellos son personas tales que no saben Esperanto.
 Neniofarado estas tre dolĉa okupo. - La vagancia (el no hacer nada) es la ocupación mas dulce.
Tal tiempo, en que uno hace nada, es muy dulce.

Nek
Nek tiene el significado de la conjunción española "ni". Se usa cuando ya se ha usado ne y todavía se quiere negar
algo mas.

 Li ne vidis min, nek aŭdis. = ...kaj ankaŭ ne aŭdis. - No me veía, ni oía. = ...y tampoco oía.
 Mi ne renkontis lin, nek lian fraton. = ...kaj ankaŭ ne lian fraton. - No me encontré con él, ni con su hermano. =
...y tampoco me encontré con su hermano.
 Nenia peno nek provo donos lakton de bovo. - Ningún esfuerzo ni intento dará leche de un buey.

No se debe usar nek para enlazar dos cosas después de sen. Se debe de usar kaj: Tiu virino ne foriru de ŝi sen
konsolo kaj helpo. No:...sen konsolo nek helpo.
Nek no es igual a ne + énfasis. Para negar enfáticamente se debe de usar eĉ conjuntamente con ne. No se debe
decir: Mi havas nek unu amikon.Diru: Mi havas eĉ ne unu amikon. o: Mi ne havas eĉ unu amikon.
También se puede usar nek combinada o múltiple.

Preguntas con KI
KI-demandoj estas farataj per tabelvortoj je KI. Demanda KI-vorto reprezentas informon, kiun oni serĉas.
La KI-vorto normale staras komence de la demanda frazo:

 Kion vi volas? — Mi volas manĝon! - ¿Qué quieres? — ¡Quiero comer!

 Kian manĝon vi deziras? — Mi deziras malmultekostan manĝon! - ¿Qué tipo de comida deseas? — Deseo
comida barata.
 Kiel vi fartas? — Mi fartas bone! - ¿Cómo estás? — ¡Estoy bien!
 Kiom da pomoj vi havas? — Mi havas du kilogramojn da pomoj! - ¿Cuántas manzanas tienes? — Tengo dos
kilogramos de manzanas.
 Kies estas tiu aŭto? — Ĝi apartenas al Anno! Ĝi estas de Anno! Ĝi estas ŝia! - ¿De quién es ese auto? — ¡Le
pertenece a Anno! ¡Es de Anno! ¡Es de ella!
 Kiam do? — Morgaŭ! - ¿Cuándo entonces? — ¡Mañana!

Oni uzas KI-vortojn ankaŭ en demandaj subfrazoj: Ŝi demandis, kion mi volas.

Preguntas con Ĉu
Las preguntas con ĉu se formulan con la palabra interrogativa ĉu. La pregunta con ĉu busca confirmar si toda la oración
es correcta. La respuesta es normalmente jes o ne.
Ĉu normalmente está al comienzo de la oración interrogativa:
 Ĉu vi komprenas min? — Jes, mi komprenas vin! Ne, mi ne komprenas vin! - ¿Me entendés? — ¡Sí, te
entiendo! ¡No, no te entiendo!
 Ĉu vi estas Kanadano? — Jes, mi estas Kanadano! Ne, mi ne estas Kanadano! - ¿Eres canadiense? — ¡Sí,
soy canadiense! ¡No, no soy canadiense!
 Ĉu li? — Jes, li! - ¿Él? — ¡Sí, él!
 Ĉu ĝi estas taŭga? — Jes, (ĝi) estas! - ¿Es adecuado? — ¡Sí, lo es!

Una pregunta Ĉu puede también ser una pregunta de alternativas. Entonces la respuesta normalmente es una elección
entre las diversas alternativas.

 Ĉu vi volas kafon aŭ teon? — Mi volas kafon! Mi volas teon! Mi volas nek kafon, nek teon! Mi volas kaj kafon,
kaj teon! - ¿Quieres café o té? — ¡Quiero café! ¡Quiero té! ¡No quiero café ni té! ¡Quiero café y té!
 Ĉu li aŭ ŝi? — Ŝi! Li! Iu ajn el ili! Neniu el ili! Ambaŭ! - ¿Él o ella? — ¡Ella! ¡Él! ¡Cualquiera de ellos! ¡Ninguno de
ellos! ¡Ambos!

Palabras de respuesta
Por respondi al ĉu-demandoj oni povas simple eldiri frazon (plenan aŭ mallongigitan), kiu donas respondon al la
demando:

 Ĉu vi amas min? — Mi amas vin! - ¿Tú me amas? — ¡Yo te amo!

 Kaj ĉu vi longe lernis? — Ho, mi lernis ne malpli ol tri jarojn. - ¿Y aprendiste por mucho tiempo? — Oh,
aprendí no menos de tres años.

Sed normale oni uzas la respondvortojn jes kaj ne. Tia respondvorto estas kiel tuta frazo per si mem. Ofte oni tamen
post la respondvorto aldonas tutan respondan frazon aŭ parton de tia frazo por plia klareco.

Jes

La palabra de respuesta jes da una respuesta positiva :

 — Ĉu vi volas kafon? — Jes! (= Mi volas kafon.) - — ¿Quieres café? — ¡Si! (= Quiero café.)
 — Ĉu vi ion deziras? — Jes! (= Mi ion deziras.) - — ¿Deseas algo? — ¡Sí! (= Deseo algo.)

 Ĉu la Universala Kongreso estos en Eŭropo ĉi-jare? — Mi pensas, ke jes! = Mi pensas, ke ĝi ja estos en

Eŭropo ĉi-jare! - ¿La Congreso Universal será en Europa este año? — ¡Creo que sí! = Creo que sí será en Europa este
año.
La respondvorto jes anstataŭas la tutan respondan subfrazon (krom la enkonduka ke).
Oni ne uzu jes ene de frazo por emfazi la verecon de io. Por tio oni uzu la vorteton ja. Ne diru: Tiu ĉi suko ne estas
dolĉa, dum tiu alia jes estas. Diru: Tiu ĉi suko ne estas dolĉa, dum tiu alia ja estas.

Ne

La respondvorto ne donas negativan respondon:

 — Ĉu vi volas kafon? — Ne! (= Mi ne volas kafon.) - — ¿Quieres café? — ¡No! (= No quiero café.)
 — Ĉu vi ion deziras? — Ne! (= Mi nenion deziras.) - — ¿Deseas algo? — ¡No! (= No deseo algo.)
 Ĉu li estas blondulo aŭ brunulo? — Ne, pli kaŝtanhara. = Li estas nek blondulo nek brunulo, li estas pli
kaŝtanhara. - ¿Él es rubio o moreno? — No, más castaño. = Él no es ni rubio ni moreno, él es más castaño.
 Ha, ĉu efektive la malgranda Kay mortis? La rozoj estis sub la tero, kaj ili diras, ke ne! = ...ili diras, ke li ne
mortis. - Ja, ¿realmente la pequeña Kay murió? Las rosas estaban bajo la tierra, !y ellos dicen que no! = ...ellos dicen,
que él no murió.

Oni atentu pri la diferenco inter ne kiel nea vorto ene de frazo, kaj ne kiel respondvorto:
 Ne venu ĉi tien! = Mi volas, ke vi ne venu ĉi tien. - ¡No vengas aquí! = Yo quiero que tú no vengas aquí.
Ne niega el predicado.
 Ne, venu ĉi tien! = Ne! Mi ja volas, ke vi venu ĉi tien. - ¡No, ven aquí! = ¡No! Yo sí quiero que tú vengas aquí.
Ne estas respondvorto, kaj rolas pli-malpli kiel tuta frazo per si mem.
Se tuj post responda ne sekvas frazo, kiu komenciĝas per verbo, oni devas elparoli kun klara paŭzo post ne por eviti
miskomprenon.

Jes y ne en preguntas negativas

Ekzistas du manieroj uzi respondvortojn ĉe negativaj demandoj. Unu sistemo estas pli ofta en okcidentaj lingvoj, la alia
sistemo estas pli ofta en orientaj lingvoj. Tial oni povas paroli pri okcidenta kaj orienta uzado, sed fakte en multaj
landoj kaj lingvoj ambaŭ sistemoj ekzistas paralele. Ankaŭ en Esperanto ambaŭ sistemoj estas hejmaj. Zamenhof pli
ofte uzis jes kaj ne laŭ la okcidenta sistemo, sed li ankaŭ plurfoje uzis la orientan sistemon.
Sistema occidental

En la okcidenta sistemo jes reprezentas pozitivan respondfrazon, kaj ne reprezentas negativan respondfrazon.
Negativa respondfrazo estas frazo kun nea vorto (ne aŭ NENI-vorto) en la ĉeffraza parto. En la okcidenta sistemo la
signifo de respondvorto estas sendependa de la formo de la demando. Se la demando estas nea, oni respondas per la
sama respondvorto, kiun oni uzus, se la demando estus sen nea vorto. Gravas nur la formo de tiu respondfrazo, kiun la
respondvorto reprezentas:

 Ĉu vi volas kafon? - ¿Quieres café?(pregunta positiva)

o — Jes! (= Mi volas kafon.) - — ¡Sí! (= Quiero café.)
o — Ne! (= Mi ne volas kafon.) - — ¡No! (= No quiero café.)
 Ĉu vi ne volas kafon? - ¿No quieres café?(pregunta negativa)
o — Jes! (= Mi volas kafon.) - — ¡Sí! (= Quiero café.)
o — Ne! (= Mi ne volas kafon.) - — ¡No! (= No quiero café.)
 Ĉu vi nenion deziras? - ¿No deseas nada?
o — Jes! (= Mi ja deziras ion.) - — ¡Sí! (= Yo sí deseo algo.)
o — Ne! (= Mi deziras nenion.) - — ¡No! (Yo no deseo nada.)

Por respondi (laŭ la okcidenta sistemo) jese al nea demando, oni povas ankaŭ uzi la emfazan respondon Jes ja! = Jes,
tiel ja estas! (aŭ simile): Ĉu vi ne volas trinki la malvarman kafon? — Jes ja! (= Jes, mi ja volas trinki ĝin.) Kelkaj
uzas tamen anstataŭ jes ja.
Sistema oriental

En la orienta sistemo jes konfirmas ekzakte tion, kion la demando enhavas, kaj ne malkonfirmas la tutan
demandofrazon. En tiu sistemo jes kaj ne interŝanĝas rolojn ĉe neaj demandoj:

 Ĉu vi volas kafon? - ¿Quieres café?(pregunta positiva)

o — Jes! (= Mi volas kafon.) - — ¡Sí! (= Quiero café.)
o — Ne! (= Mi ne volas kafon.) - — ¡No! (= No quiero café.)
 Ĉu vi ne volas kafon? - ¿No quieres café?(pregunta negativa)
o — Jes! (= Mi ne volas kafon.) - — ¡Sí! (= Yo no quiero café.)
o — Ne! (= Mi ja volas kafon.) - — ¡No! (= Yo sí quiero café.)
 Ĉu vi nenion deziras? - ¿No deseas nada?
o — Jes, mi nenion deziras. - — Sí, no deseo nada.
o — Ne, mi ja deziras ion. - — No, yo sí deseo algo.

Dos lógicas

Ambaŭ sistemoj respondi al neaj demandoj, estas logikaj, sed en malsamaj manieroj. Estus bone, se nur unu sistemo
ekzistus en Esperanto. Principe oni povas rekomendi la okcidentan sistemon, ĉar ĝi estas ĝis nun la pli ofte uzata, kaj
klare la pli ofta ĉe Zamenhof. Sed ŝajnas, ke ne estas eble atingi tute unuecan uzon de unu sola sistemo. Ambaŭ uzoj
estas hejmaj en la lingvo. Oni tial estu singarda pri respondado al negativaj demandoj. Oni prefere aldonu klaran
respondfrazon por ne riski miskomprenon.
19 Palabras numéricas
Numerales
Numeraloj estas vortetoj, kiuj esprimas nombron. Ekzistas dek tri numeraloj en Esperanto:

nul
0
unu
1
du
2
tri
3
kvar
4
kvin
5
ses
6
sep
7
ok
8
naŭ
9
dek
10
cent
100
mil
1000
Aliajn nombrojn oni esprimas per kombinado de la numeraloj. Oni diras unue kiom da miloj estas, poste kiom da centoj,
poste kiom da dekoj, kaj fine kiom da unuoj:

11
dek unu
12
dek du
13
dek tri
14
dek kvar
15
dek kvin
16
dek ses
17
dek sep
18
dek ok
19
dek naŭ
20
dudek
21
dudek unu
22
dudek du
23
dudek tri
30
tridek
40
kvardek
50
kvindek
60
sesdek
70
sepdek
80
okdek
90
naŭdek
100
cent
101
cent unu
110
cent dek
111
cent dek unu
200
ducent
232
ducent tridek du
300
tricent
400
kvarcent
500
kvincent
600
sescent
700
sepcent
800
okcent
900
naŭcent
1000
mil
1001
mil unu
1011
mil dek unu
1111
mil cent dek unu
1234
mil ducent tridek kvar
2000
du mil
2678
du mil sescent sepdek ok
3000
tri mil
4000
kvar mil
5000
kvin mil
6000
ses mil
7000
sep mil
8000
ok mil
9000
naŭ mil
10000
dek mil
11000
dek unu mil
12000
dek du mil
20000
dudek mil
30000
tridek mil
42000
kvardek du mil
999000
naŭcent naŭdek naŭ mil
999999
naŭcent naŭdek naŭ mil naŭcent naŭdek naŭ
Las decenas y centenas se escriben (y pronuncian) como una palabra: dudek, tridek, ducent, tricent etc. El resto se
escribe como palabras separadas, incluidos los millares.

Dekoj kaj centoj ricevas same kiel aliaj vortoj akcenton je la antaŭlasta vokalo: dUdek, trIdek, dUcent, trIcent. Ĉio alia
estas elparolata kiel apartaj vortoj: dEk dU, dEk trI, cEnt dU, cEnt trI, cEnt dEk dU, dU mIl, trI mIl, dU mIl dEk dU.

Se el tiaj ĉi bazaj nombraj esprimoj oni kreas vortkunmetaĵojn, ekz. substantivajn nombrovortojn aŭ adjektivajn
nombrovortojn, oni tamen povas aŭ devas kunskribi, eventuale kun dividostrekoj.

Nul origine estis substantivo: nulo (nomo de la cifero 0). Sed oni delonge uzas ĝin ankaŭ kiel numeralon sen finaĵo, ekz.:
0,5 = nul komo kvin (aŭ nulo komo kvin).

Iafoje oni povas uzi la mallongigitan formon un' anstataŭ unu.

Uzado de numeraloj
Numeraloj plej ofte aperas kiel epitetoj de substantivoj. La numeraloj tiam ne ricevas la finaĵojn N kaj J:

Mi havas nur unu buŝon, sed mi havas du orelojn. - Mi havas nur unu buŝon, sed mi havas du orelojn.
Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. - Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj.
Li havas dek unu infanojn. - Li havas dek unu infanojn.
Sesdek minutoj faras unu horon, kaj unu minuto konsistas el sesdek sekundoj. - Sesenta minutos hacen una hora, y un
minuto consiste en sesenta segundos.
Iafoje la substantivo estas forlasita (subkomprenata):

Nu, se vi ne havas mil [rublojn], mi petas cent rublojn. - Nu, se vi ne havas mil [rublojn], mi petas cent rublojn.
Kiun el la tri [aferoj/personoj] vi elektas? - ¿Cuál de los tres [asuntos/personas] elijes?
Nul aperas kiel nombra epiteto ordinare nur antaŭ mezurunuoj:

La frostpunkto de akvo estas nul gradoj ĉe norma atmosfera premo. - La frostpunkto de akvo estas nul gradoj ĉe norma
atmosfera premo.
Oni normale skribas 0 gradoj, sed elparolas tion kiel nul gradoj.
Ilia fina rezulto estis nul poentoj. - Ilia fina rezulto estis nul poentoj.
En aliaj okazoj oni normale uzas neniu: Mi havas neniun malamikon.

Los numerales pueden aparecen también de forma independiente en diferentes funciones sintácticas. Con frecuencia
se comportan de forma sustantiva. Nunca se usan las terminaciones J o N:

Kvin kaj sep faras dek du. - Cinco más siete son doce.
Tridek kaj kvardek kvin faras sepdek kvin. - Treinta y cuarenta y cinco son setenta y cinco.
Ilia nombro estas kvardek tri mil sepcent tridek. - Ilia nombro estas kvardek tri mil sepcent tridek.
Divido per nul ne estas permesita. - Divido per nul ne estas permesita.
Tri estas duono de ses. - Tri estas duono de ses.
Sep estas sankta nombro. - Sep estas sankta nombro.
Mi legis numeron 2 de la jaro 1990. - Mi legis numeron 2 de la jaro 1990.
Temas pri numero de gazeto.
Ni loĝas en ĉambro tricent tridek tri en tiu hotelo. - Ni loĝas en ĉambro tricent tridek tri en tiu hotelo.
Kiam temas pri numero, oni ankaŭ povas uzi ordan numeralon: la dua numero, la jaro 1990-a, la tricent-tridek-tria
ĉambro. Sed povas esti diferenco inter vicordo kaj numero. Ekz. kvara signifas, ke estis tri aliaj antaŭe en vicordo, dum
numero kvar signifas, ke la afero havas la ciferon 4 kiel iaspecan "nomon". En ekz. hoteloj ofte mankas numeroj, kaj tial
ekz. ĉambro cent ne nepre estas la centa ĉambro. Kaj se oni staras ĉe la fino de strato, oni povas diri, ke domo numero
unu ne estas la unua domo, sed la lasta.

Specialaj uzoj de unu

La baza signifo de unu estas nombra. Tiu uzo estas klarigita ĉi-antaŭe kune kun la aliaj numeraloj. Sed unu havas
ankaŭ kelkajn specialajn signifojn kaj uzojn. Unu povas esprimi interalie samecon, unikecon, individuecon kaj identecon:

La loĝantoj de unu regno estas samregnanoj, la loĝantoj de unu urbo estas samurbanoj, la konfesantoj de unu religio
estas samreligianoj. = La loĝantoj de unu sama regno... - La loĝantoj de unu regno estas samregnanoj, la loĝantoj de
unu urbo estas samurbanoj, la konfesantoj de unu religio estas samreligianoj. = La loĝantoj de unu sama regno...
Ŝin trafis unu malfeliĉo post la alia. - Ŝin trafis unu malfeliĉo post la alia.
Ĉi tie unu akcentas la individuecon de ĉiu malfeliĉo. En tia senco unu ofte kunlaboras kun alia.
En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi malriĉa virino. - En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi
malriĉa virino.
Temas pri tago konata al la parolanto, sed ne al la aŭskultanto. En tia uzo unu estas duondifina artikolo.
Unu estas ankaŭ uzata individuece sen posta substantivo. Ofte oni povas diri, ke substantivo estas subkomprenata, sed
iafoje aldono de substantivo nur ĝenus. Tiam unu estas uzata pronomece:
Ŝi estis unu el la plej belaj knabinoj, kiujn oni povis trovi. - Ŝi estis unu el la plej belaj knabinoj, kiujn oni povis trovi.
Unu babilis, alia kantis. - Unu babilis, alia kantis.
Kiam individueca aŭ pronomeca (iafoje unikeca) unu estas uzata pri pluraj individuoj, ĝi ricevas la finaĵon J:

El ŝiaj multaj infanoj unuj estas bonaj kaj aliaj estas malbonaj. - El ŝiaj multaj infanoj unuj estas bonaj kaj aliaj estas
malbonaj.
Dum unuj artikoloj alportas al nia afero rondon da novaj amikoj, multaj aliaj, skribitaj nelerte, tute perdiĝas sen rezultato.
- Dum unuj artikoloj alportas al nia afero rondon da novaj amikoj, multaj aliaj, skribitaj nelerte, tute perdiĝas sen
rezultato.

Unuj [studentoj] kun gaja rideto sur la buŝo, aliaj meditante, aliaj en vigla interparolado, unuope aŭ duope forlasas la
universitatan korton. - Unuj [studentoj] kun gaja rideto sur la buŝo, aliaj meditante, aliaj en vigla interparolado, unuope
aŭ duope forlasas la universitatan korton.
La formo unu ne povas ricevi la finaĵon N. Tio estas baza regulo, kiu ĉiam validas, ĉu unu montras nombron, ĉu ĝi
montras individuecon, ĉu unikecon: Unu mi renkontis en Londono, alian en Parizo. Neniam uzu la formon unun. Sed la
formo unuj ja povas ricevi N-finaĵon, ĉar unuj neniam povas esti pura numeralo. Ĝi ĉiam montras individuecon aŭ
unikecon. La formo unujn estas tamen bezonata nur treege malofte: Unujn mi renkontis en Londono, aliajn en Parizo.

La reglar que prohibe unun, pero permite unujn, es extraña desde el punto de vista de la lógica. Pero desde el punto de
vista práctico es muy buena. En la práctica los usos numeral, de unicidad e individualidad de unu no son rigurosamente
distinguibles. Existen muchos casos y por eso la simple regla de que no se use la terminación N es muy práctica. Así
no hace falta pensar, si unu se refiere al número, a unicidad o a individualidad. Unuj sin embargo siempre se refieren a
unicidad o individualidad, y por eso no hay problema en usar la terminación N, si lo exige la función sintáctica.

Ne konfuzu individuecan unu kun la tabelvorto iu. Individueca unu montras, ke la parolanto bone scias, pri kiu individuo
li parolas (dum la aŭskultanto kredeble ne scias). Iu montras, ke la identeco de la priparolata individuo estas nekonata
aŭ neklara, aŭ ke la identeco ne estas grava:

Loĝas ĉi tie unu el viaj amikoj. - Loĝas ĉi tie unu el viaj amikoj.
La parolanto scias, kiu el la amikoj ĉi tie loĝas.
Loĝas ĉi tie iu el viaj amikoj. - Loĝas ĉi tie iu el viaj amikoj.
La parolanto (verŝajne) ne scias, kiu el la amikoj loĝas ĉi tie.
Ofte oni povas uzi iu anstataŭ unu, kiam ne estas grave montri, ĉu la individuo estas konata al la parolanto. Sed unu
estas pli preciza. Ĝi montras, ke la parolanto ja scias la identecon.

La adjektivo certa havas iafoje signifon similan al individueca unu, sed certa estas pli forta. Ĝi emfaze montras, ke io
estas certe konata al la parolanto (sed verŝajne ne al la aŭskultanto): certaj okazoj multe da saĝo estas pli malbona, ol
se oni ĝin tute ne havus. Hieraŭ vizitis min certa sinjorino Schmidt.

La multspeca uzo de unu ŝajnas stranga al iuj, interalie ĉar lernolibroj malofte klarigas ĝin. Tial multaj preferas uzi unu
nur en pure nombra rolo, kaj preferas por la aliaj signifoj la vortojn iu(j), kelka(j) kaj certa(j). Tio estas malriĉigo de la
lingvo, ĉar ĉiuj ĉi vortoj esprimas malsamajn nuancojn, kaj ĉiuj tiuj nuancoj estas bezonataj.

Unu... la alia

Pronomeca unu estas parto de la esprimo unu... (la) alia, per kiu oni montras reciprokecon. Unu... (la) alia reprezentas
tutan mallongigitan frazon. Unu normale estas subjekto en la plena frazo, kaj (la) alia estas objekto aŭ havas alian
nesubjektan rolon:

Tiuj gejunuloj amas unu la alian. → Tiuj gejunuloj amas. Unu amas la alian. - Tiuj gejunuloj amas unu la alian. → Tiuj
gejunuloj amas. Unu amas la alian.
Ĉiu el ili amas ĉiun alian el ili.
Ili donis florojn unu al alia. → Ili donis florojn. Unu donis florojn al alia. - Ili donis florojn unu al alia. → Ili donis florojn.
Unu donis florojn al alia.
Ĉiu el ili donis florojn al ĉiu alia el ili.
Li kunigis kvin tapiŝojn unu kun la alia. - Unió cinco alfombras una con la otra.
Li kunigis unu tapiŝon kun la alia.
Oni povas preskaŭ ĉiam uzi unu... (la) alia sen J-finaĵoj. Laŭbezone oni tamen povas aldoni J-finaĵon al alia kaj ankaŭ al
unu depende de la celita senco: La junaj knabinoj kaj junuloj ĉe la lageto babilas unuj kun la aliaj. Unuj el ili babilas kun
aliaj el ili. Iafoje oni devas uzi la formon unujn: La registaroj ĵetas la homojn unujn kontraŭ la aliajn. = La registaroj ĵetas
unujn homojn kontraŭ la aliajn homojn.

Anstataŭ unu... la alia oni povas kelkfoje uzi la vorton reciproke kune kun si aŭ alia pronomo: La knabino kaj la knabo
kisis sin reciproke. = La knabino kaj la knabo kisis unu la alian. Oni ankaŭ povas uzi reciproke kune kun unu... la alia
por emfazi la reciprokecon: Vi ne estas reciproke egalaj unu al la alia en la regiono de la spirito. Oni povas ankaŭ uzi
inter prefiksece ĉe verbo, ofte kune kun si aŭ alia pronomo, aŭ la esprimon inter si (inter ni, inter vi), kiu ĉiam signifas
unu kun la alia aŭ simile: Ili sin interakuzas. = Ili akuzas unu la alian. Ili interparolas. = Ili parolas unu kun la alia. Ili estis
tre amikaj inter si. Oni neniam uzu la pronomon si kune kun unu... la alia. Ne diru: Ili amas sin unu la alian. Diru simple:
Ili amas unu la alian.

Substantivaj nombrovortoj
Nombrovortoj kun la sufikso ON montras partajn nombrojn:

duono = 1/2
triono = 1/3
dekono = 1/10
dekduono = 1/12
centono = 1/100
milono = 1/1000
Pli altaj nombroj ol 999999 estas esprimataj per substantivaj nombrovortoj:

miliono
1.000.000 (= seis ceros)
miliardo
1.000.000.000 (= nueve ceros)
biliono
1.000.000.000.000 (= doce ceros)
triliono
1.000.000.000.000.000.000 (= dieciocho ceros)
Kelkaj lingvoj, interalie la Angla kaj la Rusa, donas tute aliajn valorojn al nombrovortoj similformaj kiel biliono kaj triliono.
La Esperantaj vortoj tamen havu nur la ĉi-antaŭe montritajn signifojn, neniujn aliajn. Ekzistas ankoraŭ pli altaj tiaj vortoj,
sed ili estas tre malofte uzataj.

Substantivaj nombrovortoj ricevas la finaĵojn J kaj N laŭ la samaj reguloj kiel aliaj substantivoj:

Kiam vi havos rikolton, vi donos kvinonon al Faraono. - Kiam vi havos rikolton, vi donos kvinonon al Faraono.
Mi ricevis dudek kvin centonojn. - Recibí veinticinco centavos.
Ŝi havas pli ol dek milionojn. - Ŝi havas pli ol dek milionojn.
La malprofito atingis sumon de kvardek sep miliardoj. - La malprofito atingis sumon de kvardek sep miliardoj.
Substantivaj nombrovortoj ne povas rekte priskribi substantivon, sed estas uzataj kune kun la prepozicio da:

Li havas du miliardojn da dolaroj. - Tiene dos millardos de dólares.

Ŝi vidis pli ol dek milionojn da homoj. - Ŝi vidis pli ol dek milionojn da homoj.
Ankaŭ ON-vorto kun O-finaĵo bezonas helpan prepozicion: Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-
sesono de jaro.

Ankaŭ numeraloj povas fariĝi substantivoj per aldono de O-finaĵo. Tiam ili montras ian aferon kun rilato al la nombro, aŭ
grupon kun tiom da aferoj. Antaŭ O-finaĵo oni ĉiam kunskribas numeralojn. Por klareco oni povas uzi dividostrekojn, kie
origine estis spacetoj:

unu → unuo = la cifero 1, baza kalkulelemento, elementa kvanto (ekz. metro, kilogramo, ampero k.t.p.)
du → duo = la cifero 2, paro, duopo
dek du → dek-duo aŭ dekduo = la nombro 12, grupo de 12 aferoj
du mil kvincent → du-mil-kvincento (prefere ne dumilkvincento)
Mi aĉetis dekon da ovoj kaj dek-duon da pomoj. - Compré una decena de huevos y una docena de manzanas.
Miksitaj nombroj
Kiam oni miksas numeralojn kaj substantivajn nombrovortojn en unu nombro, iliaj malsamaj reguloj kolizias. Numeraloj
volas esti epitetoj de ĉefvorto, dum substantivaj nombrovortoj mem estas ĉefvortoj kun da-esprimo post si. Ĝenerale la
ĝusta solvo estas uzi da en tiaj okazoj, ĉar da kune kun numeraloj estas nekutima, sed tute ne erara:

Tie loĝas 1.500.000 homoj. = Tie loĝas unu miliono (kaj) kvincent mil da homoj. - Tie loĝas 1.500.000 homoj. = Tie
loĝas unu miliono (kaj) kvincent mil da homoj.
Oni ankaŭ povas diri: ...unu kaj duona milionoj da homoj. Aŭ: ...unu komo kvin milionoj da homoj.
Mi havas unu milionon da eŭroj. Se mi ricevos ankoraŭ unu eŭron, mi havos unu milionon unu da eŭroj. - Tengo un
millón de euros. Si recibiese todavía un euro, tendría un millón uno de euros.
Li havas 10.300.978 $. = Li havas dek milionojn tricent mil naŭcent sepdek ok da dolaroj. - Él tiene 10.300.978 $. = Él
tiene diez millones trescientos mil novecientos setenta y ocho dólares.
Ili kostas kvar kaj duonon da dolaroj. - Ili kostas kvar kaj duonon da dolaroj.
Alia bona kaj ofta solvo estas: Ili kostas kvar kaj duonan dolarojn.
Números ordinales
Si se agrega la terminación A a un numeral, se crea un adjetivo que muestra la posición en orden en una fila, lista, etc.
Números ordinales:

unua = en primer lugar (no teniendo a nada ni nadie por delante) (primero/a)
dua = en segundo lugar (teniendo a uno antes de si) (segundo/a)
tria = en tercer lugar (teniendo a dos por delante) (tercero/a)
kvara = en cuarto lugar (teniendo a tres por delante) (cuarto/a)
deka = en décimo lugar (teniendo nueve por delante) (décimo/a)
Los números ordinales reciban las terminaciones J y N al igual que los adjetivos comunes:

La sepan tagon de la semajno Dio elektis, ke ĝi estu pli sankta, ol la ses unuaj tagoj. - La sepan tagon de la semajno
Dio elektis, ke ĝi estu pli sankta, ol la ses unuaj tagoj.
Si se agrega la terminación A a un número formado por muchas palabras, se puede unir todo en una palabra, pero
también se puede dejar las palabras por separado. En todo caso se debe poner el guion donde están los espacios en el
número original:

Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto. = ...dudek-sepa... - Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto. =
...dudek-sepa...
(aŭ ...dudeksepa...)
Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. = ...dudek-duan... mil-
sepcent-tridek-dua. - Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. =
...dudek-duan... mil-sepcent-tridek-dua.
Anstataŭ dudek-duan oni povas skribi ankaŭ dudekduan, sed anstataŭ mil-sepcent-tridek-dua oni ne skribu
milsepcenttridekdua, ĉar tio estas tro malklara.
Tio okazis en la okdekaj jaroj. = ...iam en la jaroj de 1980 ĝis 1989 inkluzive. - Eso ocurrió en los años ochenta. = ...en
algún momento entre los años 1980 hasta 1989 inclusive.
Ŝi estas la dua plej bona en nia klaso, kaj mi estas la tria. - Ŝi estas la dua plej bona en nia klaso, kaj mi estas la tria.
Nur unu estas pli bona ol ni.
Kiam oni uzas vicordan esprimon apud ordinara numeralo, oni metu la vicordan esprimon unue por klareco:

Tio okazis iam en la unuaj dek tagoj. - Tio okazis iam en la unuaj dek tagoj.
Se oni dirus la dek unuaj tagoj estus risko, ke oni komprenus dek kiel parton de la vicorda esprimo, do kiel la dek-unuaj
tagoj.
Aliaj nombrovortoj kun A-finaĵo
ON-vortoj kun A-finaĵo estas ordinaraj adjektivoj.

duona = havanta nur duonon de sia plena grandeco

triona = havanta nur trionon de sia plena grandeco
centona = havanta nur centonon de sia plena grandeco
Ĝi estas longa je duona metro. - Ĝi estas longa je duona metro.
Su longitud es 50 centímetros.
Kvaronan horon li restis. - Se quedó un cuarto de hora.
Se quedó quince minutos.
Miliona, miliarda k.t.p. estas ordinaraj adjektivoj, kiuj teorie povas havi diversajn signifojn laŭ la kunteksto. Sed en la
praktiko preskaŭ nur vicorda signifo aperas: Nia miliona kliento ricevos specialan donacon.

Ankaŭ nula estas ordinara adjektivo, kiu teorie povas esti uzata kun diversaj signifoj laŭ la kunteksto, ekz. kun vicorda
signifo: je la nula horo kaj tridek minutoj. En la praktiko ĝi estas uzata preskaŭ nur kun la signifo "neekzistanta,
senvalora, nevalida": Bruo potenca, nula esenco.

Vicordaj adjektivoj el miksitaj nombroj estas teorie eblaj, sed apenaŭ rekomendindaj: nia du-milion-unua kliento. Oni uzu
prefere esprimojn kun numero: nia kliento numero du milionoj unu.

Adverbaj nombrovortoj
Nombrovortoj kun E-finaĵo havas la samajn signifojn kiel la respondaj adjektivaj formoj:

unue = en la unua pozicio

due = en la dua pozicio
dek-due, dek due = en la 12-a pozicio
Unue mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi; due mi dankas vin por la prunto; trie mi petas vin ankaŭ poste
prunti al mi, kiam mi bezonos monon. - Unue mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi; due mi dankas vin por la
prunto; trie mi petas vin ankaŭ poste prunti al mi, kiam mi bezonos monon.
Ĝi estas trione el plasto, trione el ligno kaj trione el metalo. - Ĝi estas trione el plasto, trione el ligno kaj trione el metalo.
Tiu monto estas eĉ ne centone tiel alta kiel Ĉomolungmo. = La alteco de tiu monto estas eĉ ne unu centono de la alteco
de Ĉomolungmo (= Everesto). - Tiu monto estas eĉ ne centone tiel alta kiel Ĉomolungmo. = La alteco de tiu monto
estas eĉ ne unu centono de la alteco de Ĉomolungmo (= Everesto).
Nuanciloj de nombrovortoj
La prepozicioj ĝis, inter kaj po povas uziĝi kun nombrovortoj por ilin nuanci en diversaj manieroj:

Restas ĉirkaŭ dek personoj. = Restas proksimume dek personoj. - Restas ĉirkaŭ dek personoj. = Restas proksimume
dek personoj.
Ĝis ducent homoj povas eniri. = Maksimume ducent homoj povas eniri. - Ĝis ducent homoj povas eniri. = Maksimume
ducent homoj povas eniri.
Ili kostas de kvin ĝis dek eŭrojn. = Ili kostas minimume kvin kaj maksimume dek eŭrojn. - Ili kostas de kvin ĝis dek
eŭrojn. = Ili kostas minimume kvin kaj maksimume dek eŭrojn.
Mi vidis inter cent kaj ducent homojn. = Mi vidis minimume cent kaj maksimume ducent homojn. - Mi vidis inter cent kaj
ducent homojn. = Mi vidis minimume cent kaj maksimume ducent homojn.
Aranĝu ilin en du vicoj, po ses en vico. = Aranĝu ilin en du vicoj, ses en ĉiu vico. - Aranĝu ilin en du vicoj, po ses en
vico. = Aranĝu ilin en du vicoj, ses en ĉiu vico.
En ĉi tiaj frazoj la prepozicioj neniel koncernas la postan substantivon, sed havas sencon nur por la nombro. Se oni
forprenas la nombrovorton, ankaŭ la nuancilo devas malaperi, ĉar ĝi ne plu havas sencon:

Restas ĉirkaŭ dek personoj. → Restas personoj. - Restas ĉirkaŭ dek personoj. → Restas personoj.
(Restas ĉirkaŭ personoj ne havas sencon.)
Mi vidis inter cent kaj ducent homojn. → Mi vidis homojn. - Vi entre cien y doscientas personas. → Vi personas.
(Mi vidis inter homojn ne havas sencon.)
Esas preposiciones, pues, no indican la función sintáctica cuando matizan números. No son indicadores de función,
sino que de alguna forma actúan de forma adverbial: ĉirkaŭ = proksimume; de = minimume; ĝis = maksimume.

Los matizadores de números pueden aparecer con verdaderos indicadores de función que indican la función sintáctica
de toda la expresión:

Ĝi estis virino, kiu povis havi la aĝon de ĉirkaŭ sesdek jaroj. - Ĝi estis virino, kiu povis havi la aĝon de ĉirkaŭ sesdek
jaroj.
Ĉirkaŭ se refiere solo al número sesdek. De indica la función sintáctica de toda la expresión ĉirkaŭ sesdek jaroj.
Nenie en la ĉirkaŭ cent jaroj la loko estis pli ŝanĝita, ol en unu malgranda frukta ĝardeno. - Nenie en la ĉirkaŭ cent jaroj
la loko estis pli ŝanĝita, ol en unu malgranda frukta ĝardeno.
La tempa adjekto havas la prepozicion en. Ĉirkaŭ estas nura nuancilo de la nombro cent.
Ili loĝos tie de ok ĝis naŭ jarojn. - Ili loĝos tie de ok ĝis naŭ jarojn.
La frazparto de ok ĝis naŭ jarojn estas tempodaŭra adjekto, kiu devas havi ian rolmontrilon. Ĉi tie ĝi havas N-finaĵon. De
kaj ĝis nur nuancas la nombrojn.
Estis tiel malvarme, ke ili devis kuŝi sub po tri kovriloj. - Estis tiel malvarme, ke ili devis kuŝi sub po tri kovriloj.
La frazparto sub po tri kovriloj estas loka sub-adjekto. Po nur estas nuancilo de tri.
Li havas ĉirkaŭ mil eŭrojn. - Li havas ĉirkaŭ mil eŭrojn.
La objekto ĉirkaŭ mil eŭrojn bezonas la finaĵon N. Ĉirkaŭ nur nuancas la nombron mil.
En este tipo de frases se usan estas palabras solo como matizadores, no como preposiciones — a excepción de po. El
uso de po varía. Algunos usan po simpre como una preposición de verdad, lo que significa que nunca usan la
terminación N con po, incluso si la parte de la frase actúa como objeto en la frase, por ejemplo: Mi donis al ili po dek
eŭroj. Otros usan po siempre como adverbio, y añaden la terminación N cuando la función sintáctica lo exige, por
ejemplo: Mi donis al ili po dek eŭrojn. Ambos usos son correctos.

Matematikaj esprimoj
Fórmula Pronunciación
2+2=4 Du kaj du faras kvar. / Du plus du estas kvar.
10 – 3 = 7 Dek minus tri faras sep.
22 × 6 = 132 Dudek du multiplikite per ses faras cent tridek du. / Dudekduoble ses estas cent tridek du. / Dudek du
oble ses egalas al cent tridek du.
7:2 = 3,5 Sep dividite per du faras tri komo kvin.
46,987 kvardek ses komo naŭ ok sep (ne ...komo naŭcent okdek sep)
10² = 100 La dua potenco de dek estas cent. / Dek kvadrate estas cent.
5³ = 125 La tria potenco de kvin estas cent dudek kvin. / Kvin kube estas cent dudek kvin.
Kvin kaj sep faras dek du. - Cinco más siete son doce.
Dek kaj dek faras dudek. - Dek kaj dek faras dudek.
Kvar kaj dek ok faras dudek du. - Kvar kaj dek ok faras dudek du.
Tridek kaj kvardek kvin faras sepdek kvin. - Treinta más cuarenta y cinco son setenta y cinco.
Kvinoble sep estas tridek kvin. - cinco por siete es treinta y cinco.
Egalsignon (=) oni povas elparoli kiel faras aŭ estas aŭ egalas (al), pli-malpli laŭplaĉe: du kaj du faras kvar, dek minus
tri estas sep, du oble du egalas (al) kvar.

Ne uzu punkton anstataŭ komo ĉe decimaloj. Punkto estas uzata kiel decimala signo nur en kelkaj landoj. Esperanto,
same kiel plej multaj landoj kaj lingvoj, uzas decimalan komon.

Fórmula Pronunciación
9403,5 km naŭ mil kvarcent tri komo kvin kilometroj / naŭ mil kvarcent tri kaj duona kilometroj
8,6 kg ok komo ses kilogramoj / ok kilogramoj (kaj) sescent gramoj
+37,7° (plus) tridek sep komo sep gradoj / tridek sep komo sep gradoj super nulo
49,75 USD kvardek naŭ komo sep kvin (Usonaj) dolaroj / kvardek naŭ (Usonaj) dolaroj (kaj) sepdek kvin cendoj
Vortojn por subunuoj kiel gramoj kaj cendoj oni povas iafoje subkompreni en tiaj ĉi esprimoj: tri kilogramoj (kaj) sepcent,
kvar dolaroj (kaj) sepdek kvin. Sed oni atentu, ke ne estiĝu dubo, pri kia subunuo temas.

Horoj
Para indicar la hora debe seguirse uno de los siguientes modelos. Las palabras horo y minutoj normalmente se
sobrentienden:

Cifere Elparole
3:15 (aŭ 15:15) Estas la tria (horo) (kaj) dek kvin (minutoj). / Estas dek kvin (minutoj) post la tria (horo).
9:45 (aŭ 21:45) Estas la naŭa (horo) (kaj) kvardek kvin (minutoj). / Estas dek kvin (minutoj) antaŭ la deka (horo).
Para mayor claridad se pueden agregar las expresiones en la antaŭtagmezo o antaŭtagmeze, y en la posttagmezo o
posttagmeze. Pero también se puede usar el sistema de 24 horas:

Estas la dek-kvina (kaj) dek kvin. / Estas dek kvin post la dek-kvina. - Son las quince (y) quince. / Son quince después
de las quince.
Estas la dudek-unua (kaj) kvardek kvin. / Estas dek kvin antaŭ la dudek-dua. - Son la veintiuna (y) cuarenta y cinco. /
Son quince antes de las veintidós.
En vez de 15 minutoj se puede usar kvarono, kvaronhoro o kvarona horo. En vez de 30 minutoj frecuentemente se usa
duono, duonhoro o duona horo.

Las horas se muestran con los números ordinales: tria, naŭa, dek-dua etc. Para preguntar sobre una hora se usa la
palabra kiom + terminación A → kioma.

kiom? - kiom? → tri, naŭ, dek du, dudek unu...

kioma? - kioma? → tria, naŭa, dek-dua, dudek-unua...
Kioma horo estas, gardisto? - ¿Qué hora es, guardia?
Kioma horo estis, kiam vi alvenis? - ¿Qué hora era cuando llegaste?
Para mostrar cuando sucede algo se debe usar un indicador de función, normalmente je, antaŭ, post, ĝis aŭ ĉirkaŭ:

Je (la) kioma horo okazis tio? - ¿A qué hora pasó eso?

Tio okazis je la tria kaj kvardek. - Eso ocurrió a las tres y cuarenta.
Ni devas manĝi antaŭ la oka. - Debemos comer antes de las ocho.
Post la dek-unua horo ĉio devas esti preta. - Después de las once horas todo tiene que estar listo.
Cuando se trata sobre horas, no debe usarse N, porque hay riesgo de confundir hora con fecha, que también se
muestra con números ordinales: je la tria = "je la tria horo", la trian = "en la tria tago de la monato".

Datoj
Por montri daton oni sekvu la jenajn modelojn. La vortoj tago kaj en la jaro estas tre ofte nur subkomprenataj:

Estis la tria (tago) de Decembro (en la jaro) mil naŭcent naŭdek unu. - Estis la tria (tago) de Decembro (en la jaro) mil
naŭcent naŭdek unu.
Hodiaŭ estas la dua (tago) de Majo (en la jaro) du mil kvin. - Hoy es dos de mayo de dos mil cinco.
Morgaŭ estos la dudek kvina (tago) de Julio (en la jaro) du mil dek. - Morgaŭ estos la dudek kvina (tago) de Julio (en la
jaro) du mil dek.
Por jaroj oni ankaŭ povas uzi ordajn numeralojn, sed tio fariĝas pli kaj pli malofta: Estis la lasta de Januaro (en la jaro)
mil-okcent-okdek-sepa.

Inter la tago kaj la monato oni ĉiam uzu de, ĉar la orda numeralo ne rilatas al la monato, sed al la vorto tago, kiu
normale estas forlasita: la unua de Majo = la unua tago de Majo, la dek-tria de Decembro = la dek-tria tago de
Decembro. Se oni diras la unua Majo, oni parolas pri la unua el pluraj Maj-monatoj.

Por montri la daton, kiam io okazis, okazas aŭ okazos, oni uzu taŭgan rolmontrilon. Ofte oni uzas la finaĵon N:

Ili venos la sepan (tagon) de Marto. = Ili venos en la sepa (tago) de Marto. - Ili venos la sepan (tagon) de Marto. = Ili
venos en la sepa (tago) de Marto.
La unuan de Majo ili komencis sian vojaĝon. = En la unua (tago) de Majo... - La unuan de Majo ili komencis sian
vojaĝon. = En la unua (tago) de Majo...
Mi laboris tie ĝis la unua de Aŭgusto mil naŭcent sesdek. - Mi laboris tie ĝis la unua de Aŭgusto mil naŭcent sesdek.
Antaŭ la lasta tago de Junio vi devas trovi laboron. - Antaŭ la lasta tago de Junio vi devas trovi laboron.
Post la dek kvina de Marto ŝi loĝos ĉe mi. - Post la dek kvina de Marto ŝi loĝos ĉe mi.

1. 20 Palabras cuantitativas

Kvantaj vortoj iafoje kondutas en aparta maniero. Vortoj kun kvanta signifo povas esti substantivoj (multo, kelko k.s.),
adjektivoj (multa, pluraj k.s.), adverboj (multe, sufiĉe k.s.), kaj adverbecaj vortetoj (pli, tiom k.s.).

Kvantaj substantivoj
Kvantaj substantivoj kondutas kiel normalaj substantivoj. Ofte ili estas priskribataj de da-esprimo, kiu montras, el kio
konsistas la kvanto:

 Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun
mi multon da pakaĵo.

Gramatike la kvanta vorto estas ĉefvorto, sed el senca vidpunkto la da-esprimo ofte estas pli grava. Iafoje oni traktas la
substantivon de tia da-esprimo kvazaŭ ĝi estus ĉefvorto:
 Tiam grandega multo da vortoj fariĝus en la skribado tute nediferencigeblaj unu de alia. - Tiam grandega multo
da vortoj fariĝus en la skribado tute nediferencigeblaj unu de alia.
Nediferencigeblaj gramatike rilatas al multo, sed havas J-finaĵon, ĉar ĝi rilatas laŭ la senco tre forte al vortoj. Fakte la
frazo iĝus tre stranga, se oni dirus nediferencigeblasen J, ĉar la posta esprimo unu de alia trudas la ideon de pluraj
individuoj. Komparu kun la jena ekzemplo: Grandega multo da vortoj fariĝas tute senbezona por lernado.
Anstataŭ multo kaj malmulto oni plej ofte preferas la adverbajn formojn multe kaj malmulte.

Kvantaj adverboj
Kvantaj adverboj ofte aperas en frazoj kvazaŭ ili estus substantivoj rolante kiel subjekto, objekto k.t.p. Praktike temas
preskaŭ nur pri multe, sufiĉe, kelke kaj variantoj de ili. Tia uzo de kelke estas nuntempe tamen tre malofta:
 En la kelo troviĝas multe da rubaĵoj. - En la kelo troviĝas multe da rubaĵoj.
Multe estas subjekto. Oni povas diri ankaŭ multo da rubaĵoj.
 El ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj. - El ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da
diamantoj.
La du kelke estas subjektoj de eliris. Oni povus diri kelko da perloj/diamantoj, sed kelko estas praktike neniam uzata.
Nuntempe oni plej ofte uzas kelkaj: kelkaj perloj,kelkaj diamantoj
 La riĉulo havas multe da mono. - La riĉulo havas multe da mono.
Multe estas objekto, sed ĝi ne povas ricevi la finaĵon N, ĉar ĝi estas adverbo.

 Mi havas sufiĉe da laboro. - Mi havas sufiĉe da laboro.

Simile oni povas uzi adverbecajn vortetojn kvantajn:

 Ĉu vi scias, kiom estis da mortigitoj? - Ĉu vi scias, kiom estis da mortigitoj?
Kiom estas subjekto de estis.
 Prenu tiom da mono, kiom vi volas. - Prenu tiom da mono, kiom vi volas.
Tiom kaj kiom estas objektoj.
 Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela anasido! - Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne
sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela anasido!
Tiom estas pri-adjekto.
 Restas ankoraŭ iom da problemoj. - Restas ankoraŭ iom da problemoj.
Iom estas subjekto.
 Observu pli da ordo! - Observu pli da ordo!
Pli estas objekto.
 Tro da kuiristoj kaĉon difektas. - Tro da kuiristoj kaĉon difektas.
Tro estas subjekto.
Kiam kvanta adverbo havas da-esprimon post si, povas ofte ŝajni, ke la adverbo tute ne estas ĉefvorto, sed ke la
substantivo de la posta da-esprimo estas ĉefvorto. El senca vidpunkto la da-esprimo estas fakte pli grava, sed el
gramatika vidpunkto la adverbo ja estas ĉefvorto. Sed kiam kvanta adverbo + da-esprimo havas priskribon, oni normale
rilatigas la priskribon al la da-esprimo, kvankam ĝi ne estas ĉefvorto: Multe da akvo estis verŝita sur ĝin. Sed se
mankas da-esprimo, oni povas rilatigi la priskribon nur al la adverbo, kaj konsekvence oni devas uzi E-
formon: Multe estis farite.

Kvantaj adjektivoj anstataŭ kvantaj adverboj

Ofte oni povas anstataŭigi kvantan adverbon per kvanta adjektivo. Tiam la substantivo de la da-esprimo fariĝas ĉefvorto
kaj da malaperas:

 En la subtegmento troviĝas multaj malnovaj vestaĵoj. ≈ ...multe/multo da malnovaj vestaĵoj. - En la subtegmento

troviĝas multaj malnovaj vestaĵoj. ≈ ...multe/multo da malnovaj vestaĵoj.
 La riĉulo havas multan monon. ≈ ...multe/multo da mono. - La riĉulo havas multan monon. ≈ ...multe/multo da
mono.

Estas tamen nuanca diferenco. Multaj kaj kelkaj estas uzataj jen pri individuaj, apartaj aferoj, jen pri kuna nedistingebla
amaso. Multe kaj kelke estas uzeblaj nur pri nedistingebla amaso. Ne eblus do diri: Kelke da homoj sentas sin la plej
feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. Oni devas diri Kelkaj homoj..., ĉar temas pri la sentoj de ĉiu homo
aparte.

Grado kaj kvanto

Grado kaj kvanto estas malsamaj aferoj, sed iafoje ili proksimiĝas.

Tre kaj multe

 tre = "en alta grado, kun forta intenso"

 multe = "en granda kvanto, kun longa daŭro, ofte ripetite"

Ĉe adjektivoj kaj adverboj oni preskaŭ ĉiam uzas tre, sed oni povas uzi multe, kiam klare temas pri kvanto aŭ ofteco. Ĉe
verboj oni uzas plej ofte multe, ĉar temas normale pri kvanto aŭ ofteco, sed oni uzas ankaŭ tre, kiam temas pri grado aŭ
intenseco:
 Ĝi estas tre bona. - Ĝi estas tre bona.
 Tie troviĝas tre grandaj domoj. - Tie troviĝas tre grandaj domoj.
 Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon. - Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon.
 Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin. - Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin.
 Mi havas multe da mono. - Mi havas multe da mono.
 Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio. - Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio.
 Kiu multe parolas, ne multe faras. - Kiu multe parolas, ne multe faras.

 Li tre multe helpis al mi. - Li tre multe helpis al mi.

Tre priskribas multe. Multe priskribas helpis.
Por priskribi pli kaj tro oni uzas multe:

 Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe. - Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe.
 Ĝi fariĝis multe tro nigra. - Ĝi fariĝis multe tro nigra.

Kiel kaj tiel

La tabelvortoj kiel kaj tiel montras ne nur manieron, sed ankaŭ gradon. Oni uzu ilin en la samaj lokoj, kie oni povus
uzi tre:
 Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. - Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel
honesta, ke mi devas fari al vi donacon.
Oni povas diri: tre bela, tre bona kaj tre honesta.
 La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion
povis vidi eĉ antaŭ nia nazo.
Eblas diri: tre malluma.

Kiom kaj tiom

La tabelvortoj kiom kaj tiom montras kvanton. Oni uzu ilin tie, kie oni povus uzi multe:
 Mi volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti. - Mi volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti.
Oni povas diri: volas multe kaj povas porti multe.
 Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao. - Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao.
Oni povas diri: multe laboris.
Antaŭ multe oni ofte preferas tiom, ĉar multe estas kvanta vorto: Nun li estis ja riĉa, havante tiom multe da
mono. Aŭ …havante tiel multe da mono. Aŭ ...havante tiom da mono.

"Tiom-kiom-ismo"

Kiom kaj tiom estas iafoje uzataj pri grado anstataŭ kiel kaj tiel, kiam oni volas tre forte emfazi. Tio estas tute bona. Sed
iuj Esperantistoj uzas sisteme nur kiom kaj tiom anstataŭkiel kaj tiel por montri gradon, kvazaŭ ili ĉiam emfazus, ekz.: Mi
estas tiom forta, kiom vi. Komparu kun la Fundamenta frazo: Mi estas tiel forta, kiel vi. Tia "tiom-kiom-ismo" estas
komplete fremda al la Fundamento kaj al la uzado de Zamenhof. Krome tiom-kiom-istoj perdas la eblon
uzi tiom kaj kiom por emfazi.

1. 21 Aposición

La aposición es una palabra colocada posteriormente en la oración, con la función de aclarar.

Una aposición tiene la misma función sintáctica que la parte anterior de una frase. Si la parte anterior de una frase tiene
la terminación N, también debe tenerla la aposición:
 Karlo, nia prezidanto, prezentis Petron, la novan sekretarion. - Karlo, nuestro presidente, presentó a Petro, el
nuevo secretario.
Tanto Karlo como nia prezidanto son sujetos, incluso son la misma persona. Tanto Petro como la nova sekretario son
objetos, porque son lo mismo.

 Tie mi renkontis Vilĉjon, mian edzon. - Ahí me encontré con Vilĉjo, mi esposo.
 La diablo lin prenu, la sentaŭgulon! - ¡Qué el diablo se lo lleve al inservible!
 La koko, trumpetisto de l' mateno, per sia laŭta, forta, hela voĉo el dormo vekas dion de la tago. - El gallo,
trompetista de la mañana, con su fuerte y clara voz, del sueño despierta al dios del día.
 Li prelegis pri Hitlero, la fondinto de la naziismo. - Él dio una charla sobre Hitler, el fundador del nazismo.
Uno podría decir: ...pri Hitlero, pri la fondinto...
 Ni esprimas nian koran dankon al sinjoro Schleyer, la unua kaj plej energia pioniro de la ideo de neŭtrala
lingvo internacia. - Expresamos nuestras gracias de corazón al señor Schleyer, el primero y más enérgico pionero de
la idea de idioma internacional y neutro.
Uno podría decir ...al sinjoro Schleyer, al la unua kaj plej energia pioniro...
A veces uno introduce una aposición mediante nome, tio estas o una expresión similar:

 Mi renkontis mian malamikon, nome la mortiginton de mia patro. - Me encontré a mi enemigo, conocido
como el asesino de mi padre.

 Hodiaŭ mi ricevis duoblan pagon, tio estas cent dolarojn. - Hoy recibí doble pago, es decir cien dólares.
Abreviatura de: Tio estas: mi ricevis cent dolarojn.
No confunda aposiciones con predicativos nominativos. Un predicativo nominativo puede parecer similar a una
aposición, pero el predicativo nominativo nunca debe tener terminación -N u otro indicador de rol. Compare las
siguientes oraciones:
 Iuj asertis, ke ili vidis eĉ profesoron, Paŭlon Jenkins. - Algunos afirmaron haber visto incluso al profesor, Paŭlo
Jenkins.
La sorpresa es que ellos vieron al profesor. Luego se agregó que ellos vieron justamente a Paŭlo Jenkins. Paŭlon
Jenkins es aposición.
 Iuj asertis, ke ili vidis eĉ profesoron Paŭlo Jenkins. - Algunos afirmaron que vieron incluso a Paŭlo Jenkins.
La sorpresa es que ellos vieron justamente a Paŭlo Jenkins (que es profesor). Paŭlo Jenkins es el predicativo
nominativo de profesoron. Profesoron Paŭlo Jenkins = tiun profesoron, kiu nomiĝas Paŭlo Jenkins.
Tampoco deben confundirse las aposiciones con la función sintáctica del vocativo, que no ha de tener indicador de
función: Sidigu vin, sinjoro! Vin kaj sinjoro son la misma persono, pero vin es el objeto de la frase y sinjoro es el
vocativo.

Aposicional ĉiu(j), ambaŭ o ĉio

Ĉiu(j), ambaŭ y ĉio pueden ser aposiciones aclarativas de sustantivos o pronombres personales. Si el sustantivo o
pronombre tiene terminación -N, entonces también la aposición debe tener esa terminación (exceptuando ambaŭ, que
nunca puede tener terminación -N). Esta clase de aposiciones no siempre están inmediatamente después de la primera
parte de la oración, sino generalmente un poco después en la oración:

 Ni ĉiuj legas. = Ni legas. Ĉiuj (el ni) legas. - Todos nosotros leemos. = Nosotros leemos. Todos (de nosotros)
leemos.
 Ili ĉiuj sidas silente kaj skribas. = Ili sidas. Ĉiuj (el ili) sidas. - Todos ellos están sentados en silencio y escriben.
= Ellos están sentados. Todos (de ellos) están sentados.
 Ŝi vidis, kiel la cikonioj forflugis, ĉiu aparte. = La cikonioj forflugis. Ĉiu unuopa cikonio forflugis aparte. - Ella vió,
como las cigüeñas volaron, cada una aparte. = Las cigüeñas volaros. Cada una de las cigüeñas voló aparte.
 La kolonoj havis ĉiu la alton de dek ok ulnoj. Ĉiu unuopa kolono estis tiel alta. - Las columnas tenían cada una
la altura de dieciocho cúbitos. Cada una de las columnas era así de alta.
 Vin ĉiujn mi kore salutas. = Mi salutas vin. Mi salutas ĉiujn (el vi). - A todos ustedes los saludo de corazón. =
Yo los saludo. Yo saludo a todos (de ustedes).
 Ili ambaŭ estis bonaj homoj. = Ili estis bonaj homoj. Ambaŭ (el ili) estis bonaj homoj. - Ellos ambos eran buenas
personas. = Ellos eran buenas personas. Ambos (de ellos) eran buenas personas.
 Tio estas ĉio tre bona. = Tio estas tre bona. Ĉio (el tio) estas tre bona. - Eso es todo muy bueno. = Eso es muy
bueno. Todo (de eso) es muy bueno.
Combinación de palabras
Una forma especial de aposición es la combinación de palabras. En la combinación de palabras muchas (por lo general
dos) palabras de la misma especie colaboran para expresar algo especial. Las palabras separadas casi se transforman
en la combinación en una palabra compuesta. Se pronuncian sin pausa, y uno acostumbra a escribirlas juntas, pero
con un guión de separación. Sin embargo no se trata de verdaderas combinaciones. Gramaticalmente se las trata
(normalmente) como palabras separadas:
 Pluraj ŝtatoj-membroj informis pri sia preteco ampleksigi la instruadon de Esperanto. = ...ŝtatoj, kiuj estas
membroj [de UNESKO]... - Muchos estados-miembros informaron sobre su intención de ampliar la enseñanza del
Esperanto. = ...estados, que son miembros [de UNESCO]...
Tanto ŝtatoj como membroj tienen terminación -J porque son dos palabras apartes.
 La Franca flago estas blua-blanka-ruĝa. - La bandera francesa es azul-blanca-roja.
Uno también podría decir blua, blanka kaj ruĝa pero la forma combinada muestra, que se trata sobre una combinación
de colores única.
 La fotoj ne estis koloraj, sed nigraj-blankaj. - Las fotos no eran a color, sino blanco-negro.
Uno también podría decir nigraj kaj blankaj pero nigraj-blankaj enfatiza más el contraste a koloraj. Se trata sobre cierta
clase de foto.

 Kio estos, tio estos, mi provos trafe-maltrafe. = ...mi provos, ĉu trafe, ĉu maltrafe, laŭ ŝanco. - Lo que será, eso
será, probaré con o sin éxito.
 Vole-ne-vole li devis konsenti. = Ĉu vole, ĉu ne-vole, li devis konsenti. - Voluntaria o involuntariamente el debió
consentir. = Fuese queriendo o sin querer, el debió consentir.

 Pli-malpli unu horon poste Marta eniris en sian ĉambreton en la mansardo. = Proksimume unu horon poste... -
Más o menos una hora después, Marta entró en su cuartito en el ático. = Aproximadamente una hora después...
A veces uno podría decir pli aŭ malpli siendo igualmente válido, pero eso realmente no tiene el significado
de proksimume.

Aposiciones de comentarios
A veces se usan partes de oraciones en aposición, que no muestran lo mismo, sino que agregan algún tipo de
información sobre eso. En general se trata sobre el lugar, donde la cosa se encuentre o de donde viene. Esa clase de
aposiciones de comentarios nunca llevan terminación -N. Se podrían mirar esas aposiciones como subfrases
abreviadas.
 Prelegis interalie profesoro Kiselman, Svedujo. = ...Kiselman, kiu venas el Svedujo. - Dieron un discurso, entre
otros el profesor Kiselman, Suecia. = ...Kiselman, quien viene de Suecia.
Uno también podría decir: ...Kiselman el Svedujo.
 Ni vizitis Tokion, Japanujo. = ...Tokion, kiu troviĝas en Japanujo. - Visitamos Tokio, Japón. = ...Tokio, que se
encuentra en Japón.
O: ...Tokion en Japanujo.

1. 22 Verbos

Una palabra con alguna de las terminaciones I, AS, IS, OS, US o U es un verbo. Un verbo muestra la realización de
acción o existencia en estado.

 Un Verbo Finito (finito) es un verbo con alguna de las terminaciones AS, IS, OS, US y U. Este tipo de verbo
se desempeña como predicado de una frase.
 Un Infinitivo es un verbo con terminación-I. Este tipo de verbo no se desempeña como predicado, pero tiene
otras diversas funciones en las frases.
Verbos finitos
Existen tres modos de verbos finitos: indicativo, volitivo (imperativo) y condicional.

Indicativo

El indicativo es un modo que muestra acciones o estados reales y efectivos. En el indicativo uno debe hacer la
distinción entre tres tiempos: presente (prezenco), pretérito (preterito) y futuro.
Presente (prezenco): desinencia -AS

Un verbo presente, verbo con terminación -AS, muestra que la acción o estado es real, efectiva, y que comenzó pero
no terminó. Esto significa que la acción o estado ocurre justo ahora, que ocurre habitualmente, o que el asunto es
válido siempre:

 laboras = la acción "trabajar" comenzó pero todavía no terminó

 estas = el estado "estar" comenzó pero todavía no terminó

 Mi sidas sur seĝo. - Me siento en una silla.

La acción de sentarse es real y actual.
 Mi estas advokato. - Soy abogado.
La profesión es efectiva y actual.
 Kvar kaj dek ok faras dudek du. - Cuatro y dieciocho son veintidós.
Eso es válido siempre.
 Nun mi legas. - Ahora (yo) leo.
La lectura efectivamente ocurre ahora.
 Hodiaŭ mi studas Esperanton. - Hoy estudio esperanto.
Yo posiblemente no estudio justo en el momento del habla, pero comencé el estudio de hoy y todavía no lo terminé.
 En la vintro oni hejtas la fornojn. - En el invierno alguien calienta los hornos.
Eso ocurre en cada invierno, los anteriores y posteriores.
 Mi loĝas ĉi tie tri jarojn. - He vivido aquí tres años.
Mi residencia duró ya tres años, y durará más.
A veces en historias se usa el tiempo -AS para el tiempo de la historia, para el tiempo que la historia alcanzó. Este
estilo especial puede animar la narración:
 Ne suspektante ion li iradis tra la arbaro. Subite eksonas pafo. - Sin sospechar algo él siguió a través del
bosque. Súbitamente suena un disparo.
Primero el narrador usa el pretérito para el pasado, pero después cambia al presente para que el oyente o lector sienta
como si él mismo estuviera presente, y pueda oír el disparo.
Pretérito: desinencia -IS

Un verbo en pretérito, verbo con la terminación IS, muestra que la acción o estado es real pero sucedió en algún
momento anterior al que se habla. Normalmente la acción o estado ya terminó:

 laboris = la acción "trabajar" ocurrió antes de ahora

 estis = el estado "ser/estar" ocurrió antes de ahora.

 Mi sidis tiam sur seĝo. - Me senté entonces sobre una silla.

La acción de sentarse efectivamente ocurrió en aquel tiempo pasado.
 Mi estis knabo. - Yo fui/era/he sido... un chico.
La juventud fue real en el tiempo pasado respectivo.

 Hieraŭ mi renkontis vian filon, kaj li ĝentile salutis min. - Ayer me encontré con tu hijo, y él gentilmente me
saludó.

 Mi loĝis ĉi tie tri jarojn. - Yo viví/vivía/he vivido... aquí tres años.

Mi residencia duró tres años, pero ya no continúa más.
Si uno desea mostrar matices de tiempo pasado, uno puede usar diversas palabras adicionales, pero también puede
usar formas verbales compuestas. Sin embargo, casi siempre el pretérito simple es suficiente.
A veces se ven formas-IS que muestran lo que se terminará en el futuro. Esto es erróneo. Se debe usar la forma-OS,
o, si uno desea ser muy preciso, estos ...inta. Así, no se dice Mi venos al vi, kiam mi finis mian taskon. Se dice: Mi
venos al vi, (post) kiam mi finos mian taskon. O: Mi venos al vi, kiam mi estos fininta mian taskon.
Futuro: desinencia -OS

Un verbo futuro, un verbo con la terminación -OS, muestra que la acción o estado todavía no empezó en el momento
que se habla. Obviamente el futuro siempre es incierto, pero el futuro muestra que el hablante piensa, que el asunto va
a ocurrir realmente:

 laboros = La acción "trabajar" aún no comenzó pero comenzará ciertamente.

 estos = el estado "ser/estar" todavía no empezó pero después de un tiempo se realizará.

 Mi sidos poste sur seĝo. - Después me voy a sentar en una silla.

La acción de sentarse efectivamente ocurrirá posteriormente.
 Mi estos riĉulo. - Seré rico.
El estado de riqueza es un hecho del futuro.
 Mi rakontos al vi historion. - Te contaré una historia.
El relato aún no ha comenzado.

 Morgaŭ estos dimanĉo. - Mañana será domingo.

 Mi loĝos ĉi tie tri jarojn. - Viviré aquí durante tres años.

Mi residencia todavía no ha conmenzado, pero cuando comience, durará en realidad tres años.

Volitivo (imperativo): terminación U

Un verbo volitivo, verbo con terminación U, muestra que la acción o estado no es real sino deseada, querida, ordenada
o perseguida. El volitivo no muestra el tiempo de la acción pero la acción se encuentra normalmente en el futuro:

 laboru = la acción "trabajar" es deseada, pedida, ordenada o perseguida

 estu = el estado "ser/estar" es deseado, pedido, ordenado o perseguido

 Sidu sur seĝo! - ¡Siéntate en una silla!

Orden o petición.
 Estu viro! - ¡Sé hombre!
Orden o petición.

 Ludoviko, donu al mi panon. - Ludoviko, pásame el pan.

 Ni legu la unuan ĉapitron. - Leamos el primer capítulo

Expresión de deseo.
 Ĉu ni iru al la dancejo? - ¿Vamos a bailar?
Pregunta por la voluntad. El sentido efectivo de este tipo de frase, sin embargo, más a menudo es una propuesta gentil.
Compare con solicitudes amables más adelante.
En el volitivo a menudo se omite el sujeto si es el pronombre vi: Venu tuj! = Vi venu tuj! Pero esa omisión sólo es
posible en la oración principal, no en una oración subordinada.
Volitivo en frases-ke

Volitivo estas uzata en ke-frazoj, se la ĉeffrazo iel montras volon, celon, opinion k.s.:
 Mi volas, ke vi laboru. - Quiero que tú trabajes.
La laborado estas volata.

 Li petas, ke mi estu atenta. - Él pide que yo esté atento.

 Estas necese, ke ni nun unu fojon por ĉiam faru finon al tiu ĉi stato. - Estas necese, ke ni nun unu fojon por
ĉiam faru finon al tiu ĉi stato.

Pedido cortés

Para expresar de una manera más cortés su voluntad, se puede usar la palabra bonvolu más infinitivo. También se
puede agregar otra expresión de cortesía como mi petas o simlar:

 Bonvolu sidi ĉi tie! = Sidu ĉi tie, mi petas! - ¡Por favor siéntate aquí! = ¡Te pido que te sientes aquí!
 Bonvolu fermi tiun ĉi fenestron! = Fermu la fenestron, mi petas! - ¡Por favor cierra esta ventana! = ¡Te pido
que cierres la ventana!

Nepre ne uzu duoblan U-formon. Ne diru: Bonvolu sidu....

Noto: Kelkaj uzas anstataŭe bonvole ...U, ekz.: Bonvole sidu ĉi tie! Tio estas sufiĉe logika alternativo, sed ĝi ne estas
kutima, nek tradicia.

Condicional: terminación US

Un verbo condicional, verbo con terminación US, se usa para acciones y estados no reales, que pertenecen a la
imaginación o fantasía. La forma US no muestra el tiempo de la acción:

 laborus = la acción "labori" es imaginada

 estus = el estado "esti" es imaginado

 Se mi estus riĉa, mi ne laborus. - Si yo fuera rico, no estaría trabajando.

Se trata de un estado y acción no reales, imaginados.

 Se mi estus sana, mi estus feliĉa. - Si yo estuviese sano estaría feliz.

 Se mi nur loĝus en palaco! - ¡Si sólo viviese en un palacio!

La residencia es deseada pero sé que no es posible, que es solamente una fantasía.
 Mi ne farus la eraron, se li antaŭe dirus al mi la veron. - No hubiese cometido el error si él me hubiese dicho la
verdad antes.
Tanto farus, como dirus describen aquí acciones imaginadas en el pasado. Si se quiere se puede mostrar el pasado
mediante estus dirinta.
También se usa el condicional para presentar pedidos o deseos de un modo más suave:
 Mi dezirus aĉeti kelkajn aferojn. - Desearía comprar algunas cosas.
Un deseo real pero presentado de modo cortés.
 Ĉu mi povus havi la skribilon? - ¿Podría tener el bolígrafo?
Un pedido muy suave y cortés.
 Ĉu vi bonvolus paroli iom pli silente? - ¿Harías el favor de hablar un poco más bajo?
Un pedido muy suave y cortés.
El condicional se usa normalmente con la palabra se, que muestra una condición, pero se no necesariamente involucra
a un condicional. Todo depende del sentido. Si se trata claramente de la imaginación, se debe usar US, pero si la
acción o estado es real, se debe usar el indicativo:
 Se li estus ĉi tie, li certe mirus pri la malordo. - Si él estuviera aquí, ciertamente se impresionaría por el
desorden.
Se sabe que él no está aquí, pero si estuviera, también se impresionaría.
 Se li estas ĉi tie, li certe miras pri la malordo. - Si él está aquí, ciertamente se impresiona por el desorden.
No se sabe si él está aquí, pero así puede ser. Si efectivamente es así, él también se impresiona.
En kelkaj lingvoj la verboformo por kondicionalo estas uzata ankaŭ por io, kio iam estis antaŭvidata. Tion Esperanto
esprimas per kunmetita verboformo: estis ...onta aŭ estis ...ota.
Infinitivo
Los verbos con la terminación I sólo muestran acción o estado. No muestran si se trata de algo real, voluntad o
imaginación. Tampoco indican tiempo. El infinitivo es tradicionalmente visto como la forma básica del verbo. Por eso los
verbos aparecen en infinitivo en los diccionarios.
Infinitivo estas ofte simila al aga substantivo: labori = la ideo de farado de laboro; esti = la ideo de estado. Sed estas
tamen diferenco.
Infinitivo partoprenas en frazo en tiaj roloj, kiujn normale havas substantiva frazparto: subjekto, objekto, pri-adjekto,
k.t.p.: Morti pro la patrujo estas agrable. Malbonaj infanoj amas turmenti bestojn. Kiu kuraĝas rajdi sur leono?
Iafoje infinitivo eĉ povas havi prepozicion antaŭ si: Unu fajrero estas sufiĉa, por eksplodigi pulvon. Sed infinitivo
neniam povas havi N-finaĵon aŭ J-finaĵon.
Infinitivo povas havi objekton, adjektojn k.t.p., same kiel predikata verbo. Tial infinitivo tamen estas verbo:
 manĝi rapide - comer rapidamente
La infinitivo havas adverban adjekton de maniero.
 poste manĝi - comer después
El infinitivo tiene un complemento adverbial de tiempo.
 manĝi pomon - comer una manzana
El infinitivo tiene objeto.
Infinitivo tamen ne povas havi propran (gramatikan) subjekton. Ne eblas do diri: mi manĝi, la knabino esti aŭ simile.
Plej ofte tamen ekzistas subkomprenata subjekto: senca subjekto.
Multaj (sed ne ĉiuj) infinitivoj estas kvazaŭ mallongigitaj ke-frazoj:

 Mi ĝojas vin vidi! = Mi ĝojas, ke mi vin vidas! - Mi ĝojas vin vidi! = Mi ĝojas, ke mi vin vidas!
 Mi vidis la knabon kuri. = Mi vidis, ke la knabo kuras. - Mi vidis la knabon kuri. = Mi vidis, ke la knabo kuras.

Infinitivo como sujeto

Infinitivo povas roli kiel subjekto de frazo, kiam oni volas diri, kia estas la ago de la infinitivo. Plej ofte la predikato estas
formo de esti:
 Resti kun leono estas danĝere. - Permanecer junto a un león es peligroso.
Tio, kio estas danĝera, estas la ago resti kun leono. Danĝere estas predikativo de resti. Ĝi havu E-finaĵon, ĉar ĝi estas
priskribo de verbo.
 Kritiki estas facile, fari [estas] malfacile. - Kritiki estas facile, fari [estas] malfacile.
Tio, kio estas facila, estas la ago kritiki. Tio, kio estas malfacila, estas la ago fari.

Infinitivo kune kun predikata verbo

Infinitivo ofte estas uzata kune kun predikata verbo, de kiu ĝi dependas:

 Mi povas kuri. - Yo puedo correr.

 Li volis veni. - El quiso venir.
 Ili devis cedi. - Ellos debían ceder.
 En varmega tago mi amas promeni en arbaro. ≈ ...amas promenon... - En varmega tago mi amas promeni en
arbaro. ≈ ...amas promenon...
 Ŝi komencis senti doloron kaj rigidiĝon. ≈ Ŝi komencis sentadon de doloro... - Ŝi komencis senti doloron kaj
rigidiĝon. ≈ Ŝi komencis sentadon de doloro...

 Li ŝajnis subite kompreni. = Li ŝajnis subite komprenanta... - Li ŝajnis subite kompreni. = Li ŝajnis subite
komprenanta...
La infinitivo estas predikativo de la subjekto li.
 Nun ili ĉiuj iris dormi. = ...iris por dormi. - Ahora todos se fueron a dormir.
Kiam infinitivo rolas kiel por-adjekto oni normale forlasas la prepozicion por.

 Ŝi tuj kuris bati ŝin. = ...kuris por bati ŝin. - Corrió de inmediato para golpearla.
 Kaj vi ne hontas fanfaroni per ĉi tio? ≈ ...hontas pri fanfaronado... - Kaj vi ne hontas fanfaroni per ĉi tio? ≈
...hontas pri fanfaronado...
Kiam infinitivo rolas kiel pri-adjekto oni ĉiam forlasas la prepozicion pri.

 Feliĉe mi sukcesis ekbruligi la fajron. ≈ ...sukcesis pri ekbruligado de la fajro. - Feliĉe mi sukcesis ekbruligi la
fajron. ≈ ...sukcesis pri ekbruligado de la fajro.

En la ĉi-antaŭaj ekzemploj la senca subjekto de la infinitivo estas la sama kiel la subjekto de la predikata verbo. Sed en
iaj okazoj infinitivo havas alian subjekton ol la predikato.
Iuj predikatoj montras agon, kiu celas influi la agadon de alia persono (aŭ afero). Tiaj verboj estas
ekz. (mal)permesi, ordoni, doni, destini, peti, instrui, instrukcii, devigi, lasi,inviti, voki, sendi, (mal)konsili, komandi, konvi
nki, persvadi, memorigi kaj (mal)rekomendi. La influata persono (aŭ afero) aperas ĉe tiaj verboj kiel al-adjekto aŭ N-
adjekto. Kiam infinitivo aperas kune kun tia verbo, la senca subjekto de la infinitivo estas la influata persono aŭ afero:
 Mi malpermesis al li fari tion. - Le prohibí hacer eso.
El sujeto de fari es li.
 Ili ordonis al mi veni antaŭ la vesperiĝo. - Ili ordonis al mi veni antaŭ la vesperiĝo.
Subjekto de veni estas mi.
 La reĝo Aĥaŝveroŝ ordonis venigi al li la reĝinon Vaŝti. - La reĝo Aĥaŝveroŝ ordonis venigi al li la reĝinon
Vaŝti.
Subjekto de venigi estas tiuj, al kiuj la reĝo ordonis. Ili estas subkomprenataj, sed povus aperi kiel al-
adjekto: ...ordonis al iuj venigi...

 Mi petas vin trinki. = Mi petas vin, ke vi trinku. - Mi petas vin trinki. = Mi petas vin, ke vi trinku.

La verbo promesi ne apartenas al tiu ĉi grupo: Mi promesis al li veni al la festo. = Mi promesis al li, ke mi venos al la
festo. La senca subjekto de veni estas la subjekto de la predikativa verbo.
Kiam la predikata verbo estas formo de vidi, aŭdi, senti, imagi aŭ simile, povas aperi infinitivo, kiu estas predikativo de la
objekto de la predikata verbo. Tiam tiu objekto estas senca subjekto de la infinitivo:
 Mi vidis la knabon kuri. - Mi vidis la knabon kuri.
Kuri estas predikativo de la knabon, la objekto de vidis. Subjekto de kuri estas la knabo. = Mi vidis la knabon kuranta. Mi
vidis, ke la knabo kuras.
 Mi hodiaŭ matene vidis danci miajn knabinojn. - Mi hodiaŭ matene vidis danci miajn knabinojn.
Bailaron las muchachas.

Infinitivo kiel suplemento

Infinitivo povas esti postmetita suplemento de substantivo aŭ adjektivo (plej ofte aga):

 Forte min doloras la nepovado helpi vin sur via malfacila vojo. = Forte min doloras, ke mi ne povas helpi
vin... - Forte min doloras la nepovado helpi vin sur via malfacila vojo. = Forte min doloras, ke mi ne povas helpi vin...
 Mi ricevas grandan deziron edziĝi. = Mi ekdeziregas edziĝi. - Mi ricevas grandan deziron edziĝi. = Mi
ekdeziregas edziĝi.
 Lia propono elekti novan prezidanton ne estis akceptita. - Su proposición de elegir a un nuevo presidente no
fue aceptada.
 Vi havis nenian rajton paroli al mi en tia maniero. - Vi havis nenian rajton paroli al mi en tia maniero.
 Ŝi ricevis la taskon trovi trinkaĵon. = ...la taskon, ke ŝi trovu trinkaĵon. - Ŝi ricevis la taskon trovi trinkaĵon. = ...la
taskon, ke ŝi trovu trinkaĵon.
 Mi estas kapabla instrui nur la francan lingvon. ...kapablas instrui... - Mi estas kapabla instrui nur la francan
lingvon. ...kapablas instrui...
 Mi estas preta iri por vi piede al la fino de la mondo. - Estoy listo para ir por ti al fin del mundo a pie.

Infinitivo con preposiciones

Normalmente no se muestra la función sintáctica de un infinitivo, sino que se deja eso al contexto. Sin embarbo,
algunas veces es necesario indicar la función de un infinitivo con una preposición. Entre todas las preposiciones solo se
aceptan tradicionalmente por, anstataŭ kaj krom antes de un infinitivo. Aunque sen se está volviendo frecuente también
para este caso.
 Ni ĉiuj kunvenis, por priparoli tre gravan aferon. - Todos nos reunimos para hablar sobre un asunto muy
importante.
Oni uzas por + infinitivon precipe kiam la infinitivo havas la saman subjekton kiel la predikato. Se la du subjektoj estas
malsamaj, oni uzas plej ofte infinitivon sen prepozicio: Ŝi invitis min trinki kafon. = ...por ke mi trinku kafon. Post movaj
verboj kiel iri kaj kuri, oni preferas infinitivon sen por, eĉ kiam la du subjektoj identas: Mi irosripozi. = Mi iros por ripozi.
 Ĉi tie ne ekzistas akvo por trinki. ≈ Ĉi tie ne ekzistas trinkebla/trinkota akvo. - Ĉi tie ne ekzistas akvo por trinki.
≈ Ĉi tie ne ekzistas trinkebla/trinkota akvo.
Se infinitivo estas suplemento de substantivo, oni uzas por sendepende de la senca subjekto.

 En la domo estas jam nenio por manĝi. - En la casa ya no hay nada para comer.
 La aliaj anasoj preferis naĝadi en la kanaloj, anstataŭ viziti ŝin. - Los otros patos prefirieron nadar en los
canales en lugar de visitarla.
 Vi nenion povas fari krom kunbati viajn dentojn. - Vi nenion povas fari krom kunbati viajn dentojn.
 Ne ekzistas alia bono por la homo, krom manĝi kaj trinki. - No hay otro bien para el hombre, además de
comer y beber.
 Tion mi ne povus fari sen detrui mian reputacion. = ...sen detruo de mia reputacio / ... ne detruante mian
reputacion. - Tion mi ne povus fari sen detrui mian reputacion. = ...sen detruo de mia reputacio / ... ne detruante mian
reputacion.
 Sen manĝi kaj trinki oni ne povas vivi. = Sen manĝado kaj trinkado... - Sen manĝi kaj trinki oni ne povas vivi. =
Sen manĝado kaj trinkado...

Inter antaŭ kaj infinitivo oni metas la komparan vorteton ol:

 Oni devas iri longan distancon, antaŭ ol veni al la rivero. = ...antaŭ ol oni venas al la rivero. - Oni devas iri
longan distancon, antaŭ ol veni al la rivero. = ...antaŭ ol oni venas al la rivero.
 Antaŭ ol foriri li ŝlosis la pordon. = Antaŭ ol li foriris... - Antaŭ ol foriri li ŝlosis la pordon. = Antaŭ ol li foriris...

Uzado de aliaj prepozicioj antaŭ infinitivo ne estas mallogika, sed povas krei miskomprenojn pro la malkutimeco.

Infinitivo kvazaŭ predikato

Iafoje oni vidas frazojn aŭ subfrazojn, en kiuj la sola verbo estas infinitivo. La infinitivo tiam sence egalas al volitivo aŭ
esprimo kun povi:

 Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon, kaj mi de teruro ne sciis, kion fari. = ...kion mi faru. -
Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon, kaj mi de teruro ne sciis, kion fari. = ...kion mi faru.
 Mi efektive jam ne scias, kiel ĝin klarigi. = ...kiel mi ĝin klarigu. - Mi efektive jam ne scias, kiel ĝin klarigi. = ...kiel
mi ĝin klarigu.
 Ili ne havas, kion manĝi, ili ne havas, per kio hejti la fornon. = Ili ne havas (ion), kion ili/oni povus manĝi, ili ne
havas (ion), per kio ili povus hejti la fornon. - Ili ne havas, kion manĝi, ili ne havas, per kio hejti la fornon. = Ili ne havas
(ion), kion ili/oni povus manĝi, ili ne havas (ion), per kio ili povus hejti la fornon.
 Mi havis tiam apud mia domo foson, kiu, se preni la plej malmulte, havis almenaŭ ok futojn da larĝeco. = ...se
oni prenu la plej malmulte... - Mi havis tiam apud mia domo foson, kiu, se preni la plej malmulte, havis almenaŭ ok futojn
da larĝeco. = ...se oni prenu la plej malmulte...
 Ĉu esti aŭ ne esti, — tiel staras nun la demando. = Ĉu mi estu aŭ ne estu... - Ĉu esti aŭ ne esti, — tiel staras
nun la demando. = Ĉu mi estu aŭ ne estu...
 Kion fari? = Kion oni/mi/vi faru? - ¿Qué hacer? = ¿Qué se ha/he/has de hacer?

Iafoje oni vidas infinitivojn uzatajn anstataŭ ordonaj volitivoj. Tiam la ordono ricevas nuancon neŭtralan, nek ĝentilan
nek malĝentilan, sed simple konstatan. La senca subjekto de la infinitivo estas tute ĝenerala oni. Tiu uzo estas
malofta: Nur prunti, sed ne restigi al si! = Oni povas nur prunti... Anstataŭ ordoni per U-formo, la parolanto eldiras sian
volon kiel simplan konstaton de nediskutebla fakto. Por landoj ne menciitaj en la listo sin turni al LF-KOOP,
Svislando. Simpla konstato, kiel oni agu por mendi ion de LF-KOOP.

Infinitivoj kaj agaj substantivoj

Infinitivoj kaj agaj substantivoj estas similaj, sed ekzistas tamen diferenco. Infinitivo havas ĉiam subkomprenatan
sencan subjekton, kiu plej ofte estas identa al la subjekto de la predikato. Aga substantivo estas tamen sendependa de
subjekto. Aga substantivo nomas agon sen konsideri eventualan faranton. La signifo de frazo povas do ŝanĝiĝi, se oni
ŝanĝas infinitivon en agan substantivon:

 Malbonaj infanoj amas turmenti bestojn. = Ili amas, kiam ili mem turmentas bestojn. - Malbonaj infanoj amas
turmenti bestojn. = Ili amas, kiam ili mem turmentas bestojn.
 Malbonaj infanoj amas turmentadon de bestoj. = Ili amas turmentadon de bestoj, ĉu ili mem turmentas, ĉu iu
alia turmentas. - Malbonaj infanoj amas turmentadon de bestoj. = Ili amas turmentadon de bestoj, ĉu ili mem turmentas,
ĉu iu alia turmentas.
 Mi promesis amuziĝi. = Mi promesis, ke ĝuste mi amuziĝos. - Mi promesis amuziĝi. = Mi promesis, ke ĝuste mi
amuziĝos.

 Mi promesis amuziĝon. = Mi promesis, ke okazos amuziĝo. - Mi promesis amuziĝon. = Mi promesis, ke okazos

amuziĝo.
Ne gravas, kiu amuziĝos.

1. 23 Participios

Los participios son palabras que presentan una acción o estado como cualidad de su sujeto u objeto. Los participios se
forman con sufijos de participios especiales. Existen seis sufijos de participios, tres activos ANT, INT, ONT, y tres
pasivos AT, IT, OT.

Participios como adjetivos

Un participio activo presenta una acción o estado como una descripción de su sujeto:

-ANT- durante la acción - la acción todavía no terminó lega

-INT- después de la acción - la acción ya terminó legin

-ONT- antes de la acción - la acción todavía no empezó lego

 Viro, kiu ankoraŭ legas, estas leganta viro. - Un hombre que todavía lee es un hombre que está leyendo.
 Viro, kiu antaŭe legis, estas leginta viro. - Un hombre que antes leyó/leía es un hombre que estuvo leyendo.
 Viro, kiu poste legos, estas legonta viro. - Un hombre que después leerá es un hombre que estará leyendo.

Un participio pasivo presenta una acción o estado como descripción de su objeto:

-AT- durante la acción - la acción todavía no terminó legata

-IT- después de la acción - la acción ya terminó legita

-OT- antes de la acción - la acción todavía no empezó legota

 Libro, kiun oni ankoraŭ legas, estas legata libro. - Un libro que todavía se lee es un libro que está siendo leído.
 Libro, kiun oni antaŭe legis, estas legita libro. - Un libro que se leyó/leía antes es un libro leído.
 Libro, kiun oni poste legos, estas legota libro. - Un libro que después se leerá es un libro que está por leerse.

Pasivaj participoj eblas nur ĉe agoj, kiuj povas havi objekton. Ne eblas diri ekz. okazata, ĉar okazi neniam povas havi
objekton. Ĉiuj verboj kun IĜ-sufikso estas netransitivaj. Tial...iĝata, ...iĝita kaj ...iĝota neniam estas eblaj.
La vokaloj en la participoj estas la samaj kiel la vokaloj en la verbaj finaĵoj AS, IS kaj OS. Ankaŭ la signifoj estas tre
similaj, sed ne tute samaj. AS montras ĉefe nuntempecon de la ago, dum ANT kaj AT montras daŭrecon aŭ ripetadon
de la ago. IS montras, ke la ago okazis antaŭ la nuno, dum INT kaj IT montras, ke la ago plenumiĝis, eventuale antaŭ
alia ago. OS montras tempon post la nuno, dum ONT kaj OT montras staton antaŭ la komenco de la ago, ofte kun
nuanco, ke oni intencas fari la agon, ke oni planas ĝin, aŭ ke ĝi baldaŭ okazos:
 Li skribas. - Él escribe.
La escritura ocurre ahora o usualmente.
 Tiam li estis skribanta en sia ĉambro. - Tiam li estis skribanta en sia ĉambro.
La escritura continuaba en ese tiempo pasado.
 La letero estis skribata en la paŭzo. - La carta estaba siendo escrita en la pausa.
La escritura continuó en la pausa.
 Janjo havis en tiu nokto dormon maltrankvilan kaj interrompatan. - Janjo havis en tiu nokto dormon
maltrankvilan kaj interrompatan.
Okazis ripete interrompoj de la dormo.
 Li skribis. - Él escribió.
La escritura ocurrió antes que ahora.
 Kiam li estis skribinta la leteron, li foriris. - Cuando hubo escrito la carta se fue.
Después que la escritura terminó se fue.
 Li sendis la skribitan leteron al sia amiko. - Él envió la carta escrita a su amigo.
La escritura de la carta ocurrió antes del envío.
 La letero estis skribita en la paŭzo. - La carta fue escrita en la pausa.
La skribado ne okazis antaŭ la paŭzo, sed iam en la paŭzo la skribado atingis sian finon. La letero do pretiĝis en la
paŭzo.
 Li skribos. - Él escribirá.
La escritura ocurrirá luego.
 Li estis skribonta la leteron, sed devis subite foriri. - Estaba por escribir la carta, pero debió irse súbitamente.
Había intención de escribir pero sin embargo no se escribió.
 Sur la tablo kuŝis aro de legotaj leteroj. - Sobre la mesa yacía un montón de cartas por leer.
La leteroj atendis la legadon. Iu devus ilin legi, sed ankoraŭ ne faris tion.
Noto: Iuj eksperimentas kun participoj respondaj al la US-finaĵo, UNT kaj UT: skribunta viro = "viro, kiu skribus", skributa
letero = "letero, kiun oni skribus". Sed tiuj participoj ne estas parto de la oficiala Esperanto. Se oni uzas ilin, oni ofte ne
sukcesas kompreniĝi. Nur en ŝerca uzo ili povas esti tolerataj.

Participios como adverbios

Un participio con terminación E muestra una acción complementaria, que se relaciona al sujeto de la oración. En vez de
decir dos oraciones, una para cada acción, se unen las oraciones en una:
 Li legis sian libron kaj manĝis samtempe pomon. → Manĝante pomon li legis sian libron. - Leía su libro y comía
una manzana al mismo tiempo. → Comiendo una manzana leía su libro.
Las acciones de comer y leer fueron simultáneas.
 j Li faris sian taskon. Poste li iris hejmen. → Farinte sian taskon li iris hejmen. - Hizo su tarea. Luego se fue a
casa. → Habiendo hecho su tarea se fue a casa.
La farado de la tasko finiĝis antaŭ ol li iris hejmen.
 Li intencis skribi leteron. Tial li kolektis siajn skribilojn. → Skribonte leteron li kolektis siajn skribilojn. - Tenía
intención de escribir una carta. Por eso juntó sus bolígrafos. → Estando a punto de escribir juntó sus bolígrafos.
La escritura de la carta fue planeada pero antes de que empezara se juntaron los bolígrafos.
 Ili laboris. Samtempe la mastro rigardis ilin. → Ili laboris rigardate de la mastro. - Ellos trabajaban. Al mismo
tiempo el jefe los observaba. → Ellos trabajaron observados por el jefe.
El trabajo y la observación ocurrieron al mismo tiempo.
 Mi tute ne atendis lin, sed li tamen venis al mi. → Li venis al mi tute ne atendite. - Para nada lo esperaba, pero
sin embargo vino a mí. → Él vino a mi inesperadamente.
La espera (que no ocurrió) hubiese sido anterior a su llegada.
 Oni preskaŭ kaptis lin, sed li forkuris. → Kaptote, li forkuris. - Casi lo capturaron, pero se escapó. → Estando
por ser capturado, se escapó.
Cuando ocurrió el escape, la captura estaba en el futuro inmediato.
Tiaj kunmetitaj frazoj estas plej oftaj en la skriba lingvo. Ili prezentas komplikan rilaton inter pluraj aferoj en tre densa kaj
iom malfacila formo. La parola lingvo ofte esprimas tiajn aferojn per pli multaj vortoj.
En tiaj frazoj la adverba participo devas laŭsence esti priskribo de la subjekto de la predikato:
 Farinte la taskon li iris hejmen. - Habiendo hecho la tarea se fue a casa.
Hizo la tarea.
 Ili laboris rigardate. - Ellos trabajaron bajo observación.
Ellos fueron observados.
Ne diru do: Promenante sur la strato venis subite ideo al mi en la kapon. La subjekto de la predikato venis estas ideo.
La frazo do signifas, ke la ideo estis promenanta sur la strato, kio verŝajne ne estas la dezirata signifo. Necesas
diri: Promenante sur la strato mi subite ekhavis ideon en la kapon. Aŭ: Kiam mi promenis sur la strato, venis subite ideo
al mi en la kapon.

Participios como sustantivos

Aktiva participo kun O-finaĵo montras la sencan subjekton de la ago aŭ stato. Pasiva participo kun O-finaĵo montras la
sencan objekton. Laŭ speciala regulo O-participo normale montras personon:

 skribanto = skribanta persono, persono kiu skribas

 skribinto = skribinta persono, persono kiu antaŭe skribis
 skribonto = persona que escribirá posteriormente
 amato = amata persono, persono kiun iu amas
 amito = amita persono, persono kiun iu antaŭe amis
 amoto = amota persono, persono kiun iu poste amos
 Kiam Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj Jozefo estas la batato. - Kiam Nikodemo
batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj Jozefo estas la batato.
 La fuĝintoj kolektiĝis sur la kampo. → La personoj, kiuj antaŭe fuĝis... - La fuĝintoj kolektiĝis sur la kampo. {1}
La personoj, kiuj antaŭe fuĝis...
 La juĝotoj staris antaŭ la juĝisto. → La personoj, kiujn oni intencis juĝi... - La juĝotoj staris antaŭ la juĝisto. {1}
La personoj, kiujn oni intencis juĝi...

Oni ne aldonu la sufikson UL, ĉar O-participoj per si mem montras ulojn.
Se temas ne pri persono, sed pri aĵo, oni aldonu la sufikson AĴ: skribitaĵo, legataĵo, plenumitaĵo, plaĉantaĵo. Sed kiam
ĉeestas AĴ, la participa sufikso ofte estas superflua. Normale sufiĉas skribaĵo, legaĵo, plenumaĵo, plaĉaĵo.
Iafoje O-finaĵa participo tamen montras nepersonan aferon, kiu plenumas funkcion, precipe en matematiko k.s.:

 dividanto = nombro, kiu dividas

 dividato = nombro dividata

El substantivo, kiu montras personon, oni normale povas fari adjektivon, kiu signifas "rilata al la persono". Tio ne eblas
por substantivaj participoj, ĉar A-participoj havas aliajn signifojn:

 novulo → novula kurso = kurso por novuloj.

 komencanto → komencanta kurso = "kurso, kiu komencas (ion)". Oni do ne povas uzi komencanta kurso en la
signifo "kurso por komencantoj", sed oni devas diri ĝustekurso por komencantoj (aŭ eble porkomencanta kurso).

Noto: La vorto Esperanto (kun majusklo) origine estis participo kun la signifo "esperanta persono", sed ĝi estas nun
nomo de lingvo, kaj ne estas plu rigardata kiel participo. Oni do povas fari la adjektivon Esperanta = "rilata al la lingvo
Esperanto". La vorto esperanto (kun minusklo) estas tamen ankoraŭ participo, kaj ĝi plu signifas "esperanta persono".

Formas verbales compuestas

Mediante el verbo auxiliar esti y diversos participios, se pueden expresar con mucha precisión distintos matices de
modo, tiempo, duración, realización, etc. Los verbos simplescon AS, IS, OS, US y U son generalmente preferibles, pero
en aquellas ocasiones en las que se quiere presentar una acción detalladamente, se puede usar una forma compuesta.
Principalmente se pueden combinar todas las formas de esti (esti, estas, estis, estos, estu, estus) con todos los seis
participios. Eso da principalmente 36 formas verbales compuestas posibles. Algunas de esas formas son no obstante
apenas usadas en la práctica, porque expresan matices demasiado extraños o especiales. Otras muestran matices que
de hecho se usan, pero para los cuales normalmente existen otras maneras de expresión más oportunas. He aquí sólo
algunos ejemplos:
 Li estas leganta libron. - Li estas leganta libron.
Su lectura del libro sigue ahora.
 Li estis leganta libron. - Li estis leganta libron.
Su lectura del libro duró en ese momento.
 Li estos leganta libron. - Li estos leganta libron.
Su lectura del libro durará en ese momento.
 Li estas leginta libron. - Li estas leginta libron.
Su lectura del libro es ahora un asunto pasado.
 Li estis leginta libron. - Li estis leginta libron.
Su lectura del libro era entonces un asunto ya pasado.
 Li estos leginta libron. - Li estos leginta libron.
Su lectura del libro será en ese tiempo futuro un asunto ya pasado.
 Li estus leginta libron, se... - Li estus leginta libron, se...
Su lectura del libro sería un asunto pasado, si...
 Li estis legonta libron. - Li estis legonta libron.
Él estaba entonces preparado para una posterior (próxima) lectura del libro.
 Li volas esti legonta libron. - Li volas esti legonta libron.
El quiere estar preparado para una posterior (próxima) lectura del libro.
 La libro estas legata. - El libro es leído.
La lectura del libro sigue ahora.
 La libro estos legata. - El libro será leído.
La lectura del libro seguirá en ese momento.
 La libro estus legata, se... - El libro sería leído, si...
La lectura del libro seguiría, si...
La kunmetitaj ANT-formoj tre malofte estas bezonataj. Ili emfaze montras, ke io estas daŭra, kiam io alia okazas.
Normale sufiĉas simplaj verboj. Okaze oni povas uzi (ĝuste) tiam por akcenti samtempecon. La kunmetitaj INT-formoj
estas pli ofte bezonataj. Ili povas esti utilaj por montri, ke ago okazis antaŭ alia. Ofte la kunteksto tamen tion montras
sufiĉe bone. Je bezono esprimoj kun jam, antaŭe, ĵus, post kiam aŭ antaŭ ol povas helpi. La kunmetitaj ONT-formoj
estas uzeblaj por montri baldaŭan aŭ intencan agon. Ankaŭbaldaŭ kaj diversaj verboj povas tion montri, ofte pli klare.
La kunmetitaj IT-formoj iom diferencas de la kunmetitaj INT-formoj. Kunmetita INT-formo ĉiam montras agon, kiu okazis
antaŭ alia ago. Kunmetita IT-formo montras plenumiĝon de ago, aŭ agon, kiu donis rezulton. IT-formo ja povas montri
tempon pli fruan ol alia, sed tre ofte ne estas tiel:
 Tiam li estis eltrovinta la veron. - Tiam li estis eltrovinta la veron.
La eltrovo de la vero okazis nepre antaŭ tiam. Se oni volas esprimi, ke la ago ĝuste tiam plenumiĝis, oni uzu simplan
verbon: Tiam li eltrovis la veron.
 Tiam la vero estis eltrovita. - Tiam la vero estis eltrovita.
La eltrovo de la vero plenumiĝis ĝuste tiam, aŭ antaŭ tiam, laŭ la kunteksto. Simpla verboformo por pasiva ago ne
ekzistas, sed oni povas anstataŭe uzi frazon kun la subjekto oni: Tiam oni eltrovis la veron.
Iafoje povus estiĝi miskompreno, ĉu IT-formo montras agon pli fruan, aŭ agon, kiu plenumiĝis. Tiam oni helpu sin per
aldonaj esprimoj, kiuj klare montras la tempon. En la praktiko tamen tiaj klarigoj estas malofte bezonataj: Kiam via domo
estis konstruata, mia domo estis jam longe konstruita. Estis konstruita estas antaŭtempa kompare kun estis
konstruata. Antaŭe ni iradis en la lernejon kaj iom lernis, kaj poste ni estis konfirmitaj. Estis konfirmitaj estas posttempa
kompare kun iradis kaj lernis.
Iafoje anstataŭ uzi esti + participon, oni rekte verbigas la participon, same kiel oni ofte rekte verbigas aliajn
adjektivojn: estas leganta → legantas, estis legonta → legontis, estus leginta → legintus, estas legata → legatas, estos
legita → legitos k.s.
Tiaj formoj estas tute logikaj kaj regulaj, sed bedaŭrinde ili estas en la praktiko tre malfacile kompreneblaj. Vorto
kiel legintos enhavas ŝajne tro multe da informoj en tro kompakta formo. La normalaj kunmetitaj formoj kun esti estas pli
taŭgaj en tiuj maloftaj okazoj, kiam oni ne povas uzi ordinarajn simplajn verboformojn (legis, legos k.t.p.).
Sed kelkaj tiaj mallongigitaj formoj efektive praktike iom enuziĝis. Precipe INTUS-formoj estas popularaj. Simpla US-
formo estas tute sentempa, sed multaj tamen sentas US-verbojn kiel nuntempajn, kaj uzas INTUS ĉiam, kiam temas pri
pasinteco: {1} = {2} Oni povas pli simple diri: {3}
Ankaŭ ATAS-formoj estas sufiĉe oftaj: Bezonatas novaj fortoj en nia organizo. = Estas bezonataj... Serĉatas nova
redaktisto por la revuo. = Estas serĉata...
Pasivo
Frazojn kun transitiva verbo oni povas transformi de aktivo (normala frazo) en pasivon. Pasivo estas kvazaŭ inversa
maniero prezenti agon. Kiam oni pasivigas frazon, okazas tri ŝanĝoj:

 La objekto fariĝas subjekto (kaj perdas sian N-finaĵon).

 La predikato fariĝas kunmetita verbo: esti + pasiva participo.
 La aktiva subjekto malaperas aŭ fariĝas de-adjekto.

La knabino vidas la domon. - La knabino vidas la domon.

 la domon → la domo
 vidas → estas vidata
 la knabino → de la knabino

→ La domo estas vidata de la knabino. - La domo estas vidata de la knabino.

Li batis sian hundon per bastono. - Li batis sian hundon per bastono.

 sian hundon → lia hundo

 batis → estis batata
 li povas malaperi

→ Lia hundo estis batata per bastono. - Lia hundo estis batata per bastono.
Oni uzas pasivon por movi la atenton for de la aktiva subjekto al la ago. Ankaŭ la iama objekto (la nova subjekto)
ricevas pli da atento. Oni ofte uzas pasivon, kiam oni parolas pri tre ĝenerala afero, kiam apenaŭ ekzistas aktiva
subjekto.
Se oni volas konservi en pasiva frazo la originan subjekton de la aktivo, oni devas uzi la prepozicion de: Ĝi estis
trovita de mia frato. = Mia frato trovis ĝin. La piano estas ludatade vera majstro. = Vera majstro ludas la pianon. La
prepozicio de havas multajn signifojn, sed ĉe pasiva participo de normale ĉiam montras aganton. Se tamen estas risko
de miskompreno oni povas uzi fare de: Ĝi estis forprenita fare de mi. = Mi forprenis ĝin.
Se subjekto en pasiva frazo estas subfrazo, infinitivo aŭ kvanta adverbo (aŭ kvanta adverbeca vorteto), la pasiva
participo devas havi E-finaĵon: Oni interkonsentis, ke mi faru tion. → Estis interkonsentite, ke mi faru tion. Oni ordonis
al mi fari tion. → Al mi estis ordonite fari tion. Oni atribuis multe (= multon) al tiu rakonto. → Multe estis atribuite al tiu
rakonto. Iafoje transitiva verbo aperas en frazo sen objekto. Se oni pasivigas tian frazon, la rezulto estas sensubjekta
pasiva frazo. La participo ankaŭ tiam havu E-finaĵon:Oni parolis pri tio. → Pri tio estis parolate.

Pasivo — participelekto

La elekto de participo en pasivo dependas de tio, kion oni volas esprimi. Oni elektu AT-participon, se oni interesiĝas pri
la iom-post-ioma daŭrado de la ago, aŭ se temas pri ripetado de la ago. Oni elektu IT-participon, se plenumiĝo aŭ
rezulto estas pli grava. Oni elektu OT-participon, se temas pri stato antaŭ la ago.
AT
daŭrado aŭ ripetado
IT
plenumiĝo aŭ rezulto
OT
stato antaŭ ago
Kiam oni hezitas inter AT kaj IT, oni povas uzi kontrolesprimojn por trovi, kiu nuanco pli taŭgas:
Se oni povas aldoni iom post iom,plu kaj plu aŭ ree kaj ree sen tute ŝanĝi la sencon, tiam taŭgas AT, ĉar iom post
iom kaj plu kaj plu emfazas daŭradon, kaj ree kaj reeemfazas ripetadon.
Se oni povas aldoni definitive sen detrui la sencon, tiam taŭgas IT, ĉar definitive akcentas plenumiĝon aŭ atingon de
rezulto.
 Ŝi amis kaj estis [plu kaj plu] amata. - Ŝi amis kaj estis [plu kaj plu] amata.
 Dum la teatraĵo estis [iom post iom] montrata, okazis strangaj aferoj en la salono. - Dum la teatraĵo estis [iom
post iom] montrata, okazis strangaj aferoj en la salono.
 Tiu ĉi komercaĵo estas ĉiam volonte [ree kaj ree] aĉetata de mi. - Tiu ĉi komercaĵo estas ĉiam volonte [ree kaj
ree] aĉetata de mi.
 Mi sciigas, ke de nun la ŝuldoj de mia filo ne estos [ree kaj ree] pagataj de mi. - Mi sciigas, ke de nun la ŝuldoj
de mia filo ne estos [ree kaj ree] pagataj de mi.
 Estu trankvila, mia tuta ŝuldo estos [definitive] pagita al vi baldaŭ. - Estu trankvila, mia tuta ŝuldo estos
[definitive] pagita al vi baldaŭ.
 Georgo Vaŝington estis [definitive] naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. -
Georgo Vaŝington estis [definitive] naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua.

Iuj verboj havas du malsamajn signifojn, kaj la elekto de participo dependas de tio, kiu el la du signifoj estas celata.
Klasika ekzemplo estas la verbo okupi, kiu povas signifi aŭ "preni okupe" aŭ "teni okupe". Prenado estas ago normale
momenta, kaj tial precipe la plenumiĝo estas interesa. Tenado tamen estas pli longdaŭra afero, kaj tial normale la
daŭrado estas pli interesa. Post prenado tamen sekvas tenado, kaj antaŭ tenado normale okazis prenado. Tial
ĉe okupi oni ofte povas uzi AT-formon aŭ IT-formon laŭplaĉe sen praktika diferenco: Mi estas tre okupata de mia
laboro. = Mia laboro nun "tenas min" (plu kaj plu), ĉar ĝi antaŭe "prenis min". Mi estas tre okupita de mia laboro. = Mia
laboro (definitive) "prenis min", kaj tial ĝi nun "tenas min". Alia ekzemplo estas la verbo "kovri": Li kovris la plankon per
tapiŝo. → La planko estis kovrita (de li) per tapiŝo. Ĉi tie temas pri la definitiva rezulto de la ago "meti sur
plankon". Tapiŝo kovris la plankon. → La planko estis kovrata de tapiŝo. Ĉi tie temas pri iom-post-ioma daŭrado de la
ago "kuŝi sur planko". Plej ofte oni uzas IT-formon ĉe verboj kiel okupi kaj kovri, sed oni havas liberan elekton depende
de la ideo, kiun oni volas esprimi.
Iafoje oni preferas AT-participon, kiam la ago estas nur teoria eblo, kiu ne certe efektiviĝos, aŭ kiam la ago estas neata,
aŭ se kunteksto iel forviŝas la ideon de plenumiĝo: Ŝi estis nun en tia aĝo, ke ŝi devis esti konfirmata. Temas nur pri
devo de konfirmado. Ĉu la konfirmado vere plenumiĝis, oni ankoraŭ ne scias. Ili volas, ke tia aŭ alia ŝanĝo
estufarata jam nun. Ĉu la ŝanĝoj estos plenumitaj, oni ne scias. La unueco de Esperanto neniam estos rompata. La
rompo neniam plenumiĝos. Eĉ vulpo plej ruza fine estaskaptata. Temas pri principo ĉiam valida. La ideo de daŭreco
fariĝas do pli grava ol la ideo de plenumiĝo. Sed ankaŭ eblas uzi IT-formon en ĉi tiaj frazoj. Oni havas liberan elekton
laŭ tiu nuanco, kiun oni volas esprimi.
Ĉe ripetaj agoj oni normale uzas AT, ĉar oni interesiĝas pri la ripetado, sed iafoje oni povas koncentriĝi je la plenumiĝo
de ĉiu unuopa ripeto, kaj uzi IT. Se oni montras la precizan nombron de ripetoj, la ideo de plenumiĝo fariĝas pli grava,
kaj oni tiam ordinare uzas IT-formon: Dum la milito tiu vilaĝo estis ofte prirabata kaj bruligata. Dum la milito tiu vilaĝo
estis kvarfoje prirabita kaj bruligita.
Noto: Iuj Esperantistoj ne akceptas la ĉi-antaŭajn principojn pri elektado de AT kaj IT. Laŭ tiuj Esperantistoj AT signifu
anstataŭe "ĝuste tiam", kaj IT signifu laŭ ili nur "antaŭ tiam". Ili uzas frazojn kiel: Mi estis naskata en Januaro. La ŝlosilo
estis perdata hieraŭ. Subite li estis trafata de kuglo. Tian lingvaĵon oni kutime nomas "atismo" (ankaŭ "tempismo"). En
normala Esperanto oni uzas IT en tiaj frazoj, kaj tial oni ofte uzas la esprimon "itismo" (ankaŭ "aspektismo"). La
demandon pri itismo kaj atismo definitive decidas tri modelaj frazoj en la Fundamento: Georgo Vaŝington estis
naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. Li sentis sin tiel malfeliĉa, ke li malbenis la tagon,
en kiu li estis naskita. Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaŭ estis
mortigita de neniu; unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj
mortiĝis.

1. 24 Verbos y funciones sintácticas

La parte más importante de la oración es el predicado. Es quien dirige la gramática de toda la oración. El predicado es
como el manuscrito de una obra de teatro. El significado del verbo predicado decide como pueden aparecer los actores
y qué indicadores de rol deben tener. Para construir oraciones correctamente, uno entonces debe para cada verbo
conocer bien su significado, y saber qué actores pueden o deben aparecer. Lo más importante es saber detalles
sobre sujeto objeto y predicativo.

Verbos sin sujeto

Casi todos los verbos en esperanto deben tener sujeto, pero algunos verbos no lo necesitan. Son verbos impersonales:
tagiĝi
Una sola forma verbal finita es suficiente para hacer una oración completa: Tagiĝis. Baldaŭ tagiĝos.
temi
Temi no necesita sujeto, pero normalmente tiene un complemento pri, que muestra el tema: Temas pri
politiko. Verŝajne temos pri ni. Aquello que tiene tema puede sin embargo aparecer como sujeto: La libro temas pri
matematiko.
pluvi
Pluvis hieraŭ. Baldaŭ pluvos. Si algo más que agua de lluvia cae como lluvia, eso aparece como sujeto: Ĉiuspecaj
demandoj pluvis sur ŝin. Ŝtonoj pluvis sur ilin. (Lo que cae no puede aparecer como objeto. No es posible: Pluvis
ŝtonojn sur ilin.)

Verbos intransitivos
La mayoría de los verbos deben tener sujeto, pero muchos de ellos no pueden tener objeto.
morti
El sujeto es quien pierde su vida: En la domo de la malgranda Niko mortis lia maljuna avino.
okazi
El sujeto es una acción o un asunto similar: En tiu urbo ĉiujare okazas foiro. Kio okazis? Okazis io grava.
danci
El sujeto es quien baila: La gejunuloj kune dancis. A veces el tipo de baile aparece como objeto : Mi dancis valson kun
li.

Verbos transitivos
Muchos verbos personales pueden tener además de sujeto también objeto. Son verbos transitivos:
vidi
El sujeto es aquel que nota algo con los ojos: El objeto es aquello que es mirado: La knabino vidas la domon. Ĉu vi
vidis la akcidenton?
preni
El sujeto es quien causa la acción y obtiene al objeto. El objeto es aquello que por la captura pasa al sujeto: Ŝi prenis
teleron el la ŝranko.
helpi
El sujeto es el facilitador. Eso, cuya tarea o trabajo es facilitada, puede ser objeto: Ili helpis la blindulon. También se
puede usar un complemento alen lugar de objeto: Eble mi povos helpi al vi.

Verbos descriptivos
Los verbos descriptivos enlazan una descripción con el sujeto o el objeto. Una descripción de este tipo se
llama predicativo. Normalmente no lleva indicador de función.
esti
El sujeto es aquello que tiene alguna cualidad. La cualidad aparece como predicativo: La domo estas granda. Mia patro
estis ŝoforo.
fariĝi
El sujeto es eso, que adopta alguna cualidad. La cualidad aparece como predicativo: La etoso fariĝis bona. Ili fariĝis
ŝtelistoj.
opinii
El sujeto es quien tiene una opinión sobre la cualidad de algo. El objeto es aquello que tiene la cualidad. La cualidad
misma aparece como predicativo del objeto: Mia fratino opinias viajn klopodojn vanaj.

Verbos con -IG

Los verbos formados con el sufijo IG son siempre transitivos. Muestran la causa de algún resultado. El sujeto es
siempre la causa o el causante. La raíz o raíces delante de IG muestran el resultado.
Si el resultado de un verbo con -IG es una cualidad o estado (posición, identidad...), el objeto es aquel que recibe esa
cualidad, estado, etc:
lacigi
El objeto es aquel que se vuelve cansado: La tro multa parolado lacigas lin. La vojaĝo certe vin lacigis. Tiu ĉi
medikamento estas bona, sed ĝi lacigas la uzanton.
edzinigi
El objeto es aquel que se convierte en esposa: Mi edzinigas mian filinon ne kun ia simpla nobelo. Li edzinigis ŝin al si
per la edziĝa ringo kontraŭ la volo de ŝia patro.
En algunos verbos con -IG el resultado es una acción intransitiva. Entonces se creó un verbo con -IG de otro verbo,
que es intransitivo. En esos verbos con -IG, el objeto es el sujeto del verbo original:
bruligi
El objeto es eso que se quema: Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. La suda suno bruligas
lian nudan kapon.
sidigi
El objeto es aquel que se coloca en una posición sentada: Rapide ŝi prenis la infanon sur la brakojn kaj sidigis ĝin sur
siaj genuoj. La hundon li residigis sur la keston.
En algunos verbos con -IG, el resultado es una acción transitiva. Entonces se creó un verbo con -IG de un verbo que
ya es transitivo. Existen dos maneras de usar esa clase de verbos -IG. El objeto del verbo IG puede ser el sujeto del
verbo original, o el objeto del verbo original:
sciigi
El objeto puede ser ese, que sabe algo: Ŝi sciigis min pri la novaĵo. La objekto povas alternative esti la sciaĵo: Ŝi sciigis
la novaĵon al mi.
memorigi
El objeto es quien recuerda algo: Tio memorigas min pri mia infaneco. La objekto povas alternative esti la
memoraĵo: Tio memorigas al mi mian infanecon.
No se pueden usar ambas posibilidades al mismo tiempo. No es posible decir: Ŝi sciigis min novaĵon. Nek eblas diri: Tio
memorigas min mian infanecon.

Verbos con -IĜ

Verbos creados por el sufijo IĜ son siempre intransitivos.
Los verbos IĜ ordinarios muestran un pasaje a un nuevo estado. La raíz o raíces delante de IĜ muestra/n el resultado,
el nuevo estado. El sujeto de un verbo IĜ ordinario es aquello que pasa a un nuevo estado. El eventual causante del
pasaje normalmente no aparece en la frase. En algunos verbos IĜ, el causante no es interesante:
malpuriĝi
El sujeto es aquello que se ensucia: Mia vesto malpuriĝis.
glaciiĝi
El sujeto es aquello que se hace hielo o se queda helado: La akvo glaciiĝis.
edziniĝi
El sujeto es quien se vuelve esposa: Ĉu vi volas edziniĝi kun mi?
En los verbos IĜ hechos a parti de verbos transitivos no se trata de que haya un resultado o un cambio de estado, sino
de que la acción sucede por sí misma. O no existe causante, o no interesa si existe. El sujeto del verbo IĜ es el objeto
del verbo de origen. Con estos verbos, IĜ sirve para invertir la función sintáctica. Es parecido al pasivo. Sin embargo,
en el verdadero pasivo el causante existe necesariamente, aunque quizá no se mencione.
detruiĝi
El sujeto es aquello que queda completamente defectuoso o destruido. Si alguien lo destruyó o si quedó así por sí
mismo, eso no es mostrado por el verbo IĜ: Tiu ĉi domo detruiĝis dum la milito. Ĉiuj miaj planoj detruiĝis. El verbo
original detrui significa "causar un defecto completo o destrucción": La milito detruis la domojn.
ruliĝi
El sujeto es eso que se mueve girando sobre sí mismo, o un medio de transporte que se mueve porque sus ruedas
giran: La veturilo ruliĝis tre rapide. Ruli significa "mover algo mediante su giro o el de sus ruedas": Rulu nun al mi
grandan ŝtonon. La vendisto rulis sian ĉaron laŭ la strato.
komenciĝi
El sujeto es eso sobre cuya primera parte se trata: Tiam komenciĝis la milito. Lia nomo komenciĝas per
"Z". Komenci significa "dar comienzo, hacer la primera parte de algo": Ili komencis sian vojaĝon. Ŝi komencis paroli.
1. 25 Frases subordinadas.

Dentro de una frase se puede encontrar otra frase que funciona como parte de la frase principal. A la frase que no es
principal se le da el nombre de subordinada. Lo mas frecuente es que las frases subordinadas no presenten un
indicador de función (preposición o acusativo). Una frase subordinada normalmente comienza con una partícula
introductoria, que llamamos subjunción:
 Ke es la subjunción mas importante.
 Ĉu introduce frases subordinadas interrogativas.
 Los correlativos con KI introducen subordinadas interrogativas y subordinadas relativas.
Las otras subjunciones son se, ĉar, dum, ĝis, kvankam, kvazaŭ, ol y apenaŭ.

Ke
El nexo subordinante ke realmente no tiene un significado. Solo muestra el comienzo de una frase subordinada que no
tiene otro nexo subordinante. Una subordinada con kepuede cumplir con muy diversas funciones dentro de la frase.
Esa función se puede evidenciar si uno sustituye la subordinada con ke por el correlativo tio. Algunas veces se usan la
partícula tio y la subordinada con ke colaborando entre ellas, principalmente cuando es necesario indicar la función de
la subordinada con ke con una preposición.

Subordinadas con ke como sujeto, objeto o adjunto

 Okazis, ke la reĝino mortis. → Tio okazis. - Ocurrió que la reina murió. → Eso ocurrió.
 Ŝajnas, ke pluvos. → Tio ŝajnas. - Parece que lloverá. → Eso parece.
 Estas vero, ke ŝi havis sur si pantoflojn. → Tio estas vero. - Es verdad que ella tuvo puestas sus pantuflas.
→ Eso es verdad.

 Kompreneble, ke mi lin amas. - Comprensiblemente (claro) que yo lo amo.

El verbo esta sobreentendido: Estas kompreneble, ke mi lin amas. → Tio estas komprenebla. Kompreneble tiene la
terminación E porque es una descripción predicativa de una frase subordinada. Cuando se cambia a tio también se
debe cambiar a komprenebla

 Diru al la patro, ke mi estas diligenta. → Diru tion al la patro. - Di al padre que soy diligente. → Di eso al
padre.
 Mi volas ke vi tien iru. → Mi volas tion. - Quiero que vayas allí. → Lo quiero. (En español el pronombre
acusativo "lo", que cumple la función de sustituir a la frase subordinada, tiene que ir antes que el verbo).
 Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. → Se li scius tion... - Si él hubiese sabido que yo estaba aquí,
él habría venido inmediatamente a mí. → Si él lo hubiese sabido.
 Subite li aŭdis, ke iu alrajdas de la vojo al la domo. → Subite li aŭdis tion. - Súbitamente él escuchó que
alguien cabalgaba desde el camino a la casa. → Súbitamente él escuchó eso.

 Mi pensas, ke ne. → Mi pensas tion. - Pienso que no. → Pienso eso.

La frase subordinada se acorta drásticamente, = ...ke tiel ne estas, o algo similar.

 Li vekiĝis per tio, ke iu lin skuis. = Li vekiĝis per skuado. - Él se despertó por ello, que alguien le sacudía. = El
se despertó por una sacudida.
 Tiam ŝi ekploris pro tio, ke ŝi estas tiel malbela. = Tiam ŝi ekploris pro sia malbeleco. - Entonces ella rompió a
llorar por ello, que ella es tan fea. = Entonces ella rompió a llorar por su fealdad.
 Via patro neniam povis ekrigardi vin sen tio, ke li batus sin en la bruston kaj ĝemus. = ...sen brustobatado
kaj ĝemado. - Tu padre nunca pudó vislumbrarte (verte de súbito) sin que él se golpease en el pecho y gimiese.
 Ne por tio mi estas ĉi tie, ke mi alportadu manĝon al la loĝantoj. = Mi estas ĉi tie ne por alportado de manĝo
al la loĝantoj. - No estoy aquí para que trasporte comida a los habitantes. = No estoy aquí para el transporte de comida
a los habitantes.

Si la preposición es pri, normalmente no se agrega (tampoco se agrega la palabra tio auxiliar).

 Ili nin kulpigas, ke ni agas maljuste. = Ili nin kulpigas pri tio, ke... - Ili nin kulpigas, ke ni agas maljuste. = Ili nin
kulpigas pri tio, ke...
 Petu ŝin, ke ŝi sendu al mi kandelon. = Petu ŝin pri tio, ke... - Petu ŝin, ke ŝi sendu al mi kandelon. = Petu ŝin
pri tio, ke...

Normalmente la preposición por se pone directamente antes de una subordinada con ke sin un tio auxiliar. La expresión
completa por tio ke se usa de manera muy infrecuente. También se usa anstataŭ inmediatamente antes de ke y,
algunas veces, de malgraŭ, krom y sen:

 Jen prenu ankoraŭ du panojn kaj unu ŝinkon, por ke vi ne bezonu malsati. - Toma también dos panes y un
jamón, para que no necesites pasar hambre.
 Ŝi tuj lavis sian kruĉon kaj ĉerpis akvon en la plej pura loko de la fonto kaj alportis al la virino, ĉiam subtenante
la kruĉon, por ke la virino povu trinki pli oportune. - Ella inmediatamete lavó su jarra y cogió agua en el lugar más
limpio de la fuente y se la llevó a la mujer, siempre sosteniendo la jarra, para que la mujer pudiese beber más
comodamente.
 Anstataŭ ke ĉiu lernas diversajn lingvojn, ĉiuj ellernadu unu saman lingvon. - En vez de que cada uno
aprenda diversos idiomas, todos debemos aprender un mismo idioma.
 Li klopodis daŭrigi, malgraŭ ke li estis tre laca. Malgraŭ (tio) ke = kvankam. - Él se esforzaba por continuar, a
pesar de que estaba muy cansando.
 Mi nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindonecon kaj estimon. - Yo nada exigiría mas, aparte
que se me mostrase altruismo y estima. (No exigiría mas que se me mostrase...)
 Vi ne povas ĝin tuŝi, sen ke ĝi rompiĝus. - No puedes tocarlo sin que se rompa.

En ocasiones simplemente se usa una subordinada con ke sin por en vez de por (tio) ke:

 Ŝi bone lin kovris, ke li ne malvarmumu denove. = ...kovris por ke li ne malvarmumu denove. - Ŝi bone lin
kovris, ke li ne malvarmumu denove. = ...kovris por ke li ne malvarmumu denove.
 Tie estis unu riĉa virino, kiu retenis lin, ke li manĝu ĉe ŝi. = ...por ke li manĝu ĉe ŝi. - Tie estis unu riĉa virino,
kiu retenis lin, ke li manĝu ĉe ŝi. = ...por ke li manĝu ĉe ŝi.

Nur por ke, malgraŭ ke, anstataŭ ke, krom ke kaj sen ke estas ĝenerale akceptitaj. Sed nur malkutimeco estas
argumento kontraŭ frazoj kiel: Ni parolis, pri ke la prezoj ĉiam altiĝas. Oni argumentis, kontraŭ ke ili ekloĝu en la
urbo. Li sukcesis eskapi, pro ke vi dormis. Tio okazis, antaŭ ke mi naskiĝis. Malkutimeco estas tamen forta argumento.
Oni ne senbezone esprimu sin en maniero tiel nekutima, ke oni eble ne estas komprenata. Prefere oni do uzu
helpan tio: pri tio ke, kontraŭ tio ke k.t.p. Anstataŭ antaŭ (tio) ke kajpost (tio) ke oni uzas antaŭ ol kaj post kiam.
Anstataŭ pro ke oni uzu pro tio ke, tial ke aŭ ĉar.
Ke-frazoj kiel suplemento

Ofte ke-frazo rolas kiel suplemento, kiu klarigas la signifon de vorto.

 De s-ro Bourlet mi ricevis la sciigon, ke li ne volas publikigi la projekton en la "Revuo". - De s-ro Bourlet mi
ricevis la sciigon, ke li ne volas publikigi la projekton en la "Revuo".
 Ŝi estis plena de timo, ke la infano mortos. - Ŝi estis plena de timo, ke la infano mortos.
 Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi la Kristanan religion. - Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi
la Kristanan religion.

 Tio estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino. - Tio estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino.
Multaj uzas kiam anstataŭ ke en ĉi tiaj frazoj. Ke estas normale pli taŭga, ĉar tia ĉi ke-frazo plej ofte ne montras, kiam
okazis la fojo, sed klarigas la enhavon de la fojo.

 Estis tia ventego, ke la tegoloj deflugis de la tegmentoj. - Estis tia ventego, ke la tegoloj deflugis de la
tegmentoj.
 Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili. - Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel
fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili.
 Ili enpakis tiom da libroj, ke ili ne povis ĉion porti. - Ili enpakis tiom da libroj, ke ili ne povis ĉion porti.
 Vi ne estas kulpa, ke vi fariĝis tio, kio vi estas. = ...kulpa pri tio, ke... - Vi ne estas kulpa, ke vi fariĝis tio, kio vi
estas. = ...kulpa pri tio, ke...
 Ŝi estis tute certa, ke tio estos plenumita. = ...certa pri tio ke... - Ŝi estis tute certa, ke tio estos plenumita. =
...certa pri tio ke...

 Kiel feliĉa mi estas, ke mi ĝin scias! - Kiel feliĉa mi estas, ke mi ĝin scias!
Ĉi tie la ke-frazo montras kaŭzon. Oni povus do anstataŭ ke uzi ĉar.

 Ĉion mi permesis al vi escepte, ke vi faru tion ĉi. = ...kun la escepto, ke vi faru tion ĉi. - Ĉion mi permesis al vi
escepte, ke vi faru tion ĉi. = ...kun la escepto, ke vi faru tion ĉi.

Ke-frazo kiel predikativo

Ke-frazo povas esti predikativa priskribo de substantiva frazparto:

 La vero estas, ke mi amas vin. - La vero estas, ke mi amas vin.

 La esenco de la sciigoj estis, ke al ili estas bone. - La esenco de la sciigoj estis, ke al ili estas bone.

Forlaso de ke

Kelkfoje oni forlasas ke antaŭ subfrazo, sed preskaŭ nur en nerekta parolo:

 Mi diras al vi, ŝi ricevos. = Mi diras al vi, ke ŝi ricevos. - Mi diras al vi, ŝi ricevos. = Mi diras al vi, ke ŝi ricevos.
 La vetero baldaŭ malboniĝos, ŝajnas. = Ŝajnas, ke la vetero baldaŭ malboniĝos. - La vetero baldaŭ malboniĝos,
ŝajnas. = Ŝajnas, ke la vetero baldaŭ malboniĝos.

Frases subordinadas interrogativas

Si la frase subordinada es una pregunta, esta comienza por ĉu o por un correlativo que empieza con KI-. Las frases
subordinadas interrogativas pueden cumplir la misma función que las subordinadas que empiezan con ke-.
 Diru, ĉu mi povos veni. - Diru, ĉu mi povos veni.
La ĉu-demando estas objekto de diru.
 Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis aŭ ĉu tio estis efektivaĵo. - Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis aŭ ĉu tio estis efektivaĵo.
Estas du objektaj ĉu-demandoj ligitaj per aŭ.
 Ĉu tio estas roso aŭ larmoj, tion neniu povis vidi. - Ĉu tio estas roso aŭ larmoj, tion neniu povis vidi.
La ĉu-demando estas objekto kun helpa tio.
 Li provis, ĉu la pordo estas nefermita. - Li provis, ĉu la pordo estas nefermita.
La ĉu-demando estas objekto de provis.
 La tuta afero dependas de tio, ĉu ŝi venos aŭ ne. - La tuta afero dependas de tio, ĉu ŝi venos aŭ ne.
La demando estas de-adjekto kun helpa tio.
 Mi dubas, ĉu vi estas feliĉa. - Mi dubas, ĉu vi estas feliĉa.
La demando rolas kiel pri-adjekto. = Mi dubas pri tio, ĉu...
 Li faris al mi la demandon, ĉu mi bone fartas. - Li faris al mi la demandon, ĉu mi bone fartas.
La demando estas suplemento de la vorto demandon.
 Mia sola demando al vi estas, ĉu vi amas min. - Mia sola demando al vi estas, ĉu vi amas min.
La demando estas subjekta predikativo.
 Kion ni nun faru, estas demando tre malfacila. - Kion ni nun faru, estas demando tre malfacila.
La KI-demando rolas kiel subjekto de estas.
 Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. - Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo.
La demando estas objekto de montris.
 Mi volus scii, kiom de la ŝtofo ili jam pretigis. - Mi volus scii, kiom de la ŝtofo ili jam pretigis.
La demando estas objekto de scii.
 Mi ne scias, ĝis kiam ili restos ĉi tie. - Mi ne scias, ĝis kiam ili restos ĉi tie.
La demando estas objekto.
 Kiel longe ni estis en la malliberejo, tion mi ne scias. - Kiel longe ni estis en la malliberejo, tion mi ne scias.
La demando estas objekto kun helpa tio.
 Nun mi venis, por informi vin, kio estos kun via popolo en la estonta tempo. - Nun mi venis, por informi vin,
kio estos kun via popolo en la estonta tempo.
La demando estas pri-adjekto, sed pri tio estas forlasita: ...por informi vin pri tio, kio estos...
 La demando pri tio, kia estos la formo de tiu lingvo, estas por mi afero negrava. - La demando pri tio, kia
estos la formo de tiu lingvo, estas por mi afero negrava.
La demando estas rekta priskribo de la demando pere de helpa tio.
En algunos idiomas se usa la misma palabra tanto para ĉu como para se. En el caso del español esa palabra es "si"
(sin acento). En Esperanto se debe hacer la distinción. Ĉumuestra una pregunta. Se muestra una condición. La
diferencia en el significado es muy grande.
 Morgaŭ li diros, ĉu li venos. ≈ Morgaŭ li diros "jes, mi venos" aŭ "ne, mi ne venos". - Morgaŭ li diros, ĉu li venos.
≈ Morgaŭ li diros "jes, mi venos" aŭ "ne, mi ne venos".
La ĉu-demando estas objekto de diros. = Morgaŭ li diros la respondon al la demando, ĉu li venos.
 Morgaŭ li diros, se li venos. = Morgaŭ li diros (ion), sed tio okazos nur se li venos. - Morgaŭ li diros, se li venos.
= Morgaŭ li diros (ion), sed tio okazos nur se li venos.
La se-frazo estas kondiĉa adjekto.

Rilataj subfrazoj
Los correlativos con KI también introducen oraciones subordinadas sin un significado interrogativo. A menudo esa clase
de correlativo KI de alguna manera representa algo que se encuentra también en la oración principal. A ese tipo de
correlativos KI se los llama relativos porque muestran una relación entre la oración subordinada y la principal.

kiu relativo

 Hieraŭ mi vidis viron, kiu promenis sur la strato. - Ayer vi a un hombre que paseaba por la calle.
La oración con kiu es un epíteto de la palabra viron. El todo es la unión de ambas oraciones: Hieraŭ mi vidis viron. + La
viro promenis sur la strato. El mismo hombre actúa en ambas oraciones. En la oración subordinada se usa
el kiu relativo para representar al hombre. En vez de una oración con kiu se podría usar un epíteto en participio: Hieraŭ
mi vidis viron promenantan sur la strato.
 La libroj, kiuj kuŝas tie, estas miaj. - Los libros que están ahí son míos. = La libroj estas miaj. + La libroj kuŝas
tie. (= La libroj kuŝantaj tie estas miaj.)
Se usa kiuj con terminación J porque representa a una palabra en plural.
 La domo, kiun vi aĉetis, estas malbona. - La casa que compraste es mala. = La domo estas malbona. + Vi
aĉetis la domon. (= La domo aĉetita de vi estas malbona.)
Se usa kiun con terminación N porque actúa como objeto en la oración subordinada
 Mi vidis la filmojn, pri kiuj vi tiel multe rakontis. - Mi vidis la filmojn, pri kiuj vi tiel multe rakontis. = Mi vidis la
filmojn. + Vi rakontis tiel multe pri la filmoj.
Oni uzas pri antaŭ kiuj, ĉar ĝi rolas kiel pri-adjekto en la subfrazo.
 Jen venas la verkisto, la librojn de kiu ĉiuj legas. - Jen venas la verkisto, la librojn de kiu ĉiuj legas. = Jen
venas verkisto. + Ĉiuj legas la librojn de la verkisto.
De kiu estas poseda suplemento de la librojn kaj devas stari post la librojn. Ordinare oni uzas kies anstataŭ de kiu: Jen
venas la verkisto, kies librojn ĉiuj legas.

 Riĉa estas tiu, kiu ŝuldas al neniu. - Riĉa estas tiu, kiu ŝuldas al neniu.
 Mi nun havas tie ĉi preskaŭ neniun, al kiu mi povus konfidi! - Mi nun havas tie ĉi preskaŭ neniun, al kiu mi
povus konfidi!

 Mi vizitos tiujn amikojn, kiujn mi ekkonis dum la pasinta Universala Kongreso. - Mi vizitos tiujn amikojn,
kiujn mi ekkonis dum la pasinta Universala Kongreso. = Mi vizitos tiujn amikojn. + Mi ekkonis tiujn amikojn dum...
La aldona tiujn antaŭ amikojn plifortigas la rilaton al la posta rilata subfrazo.

 Ŝi kisis tiun manon, kiu ankoraŭ antaŭ nelonge kruele batis ŝian infanon. - Ŝi kisis tiun manon, kiu ankoraŭ
antaŭ nelonge kruele batis ŝian infanon.

 Unuj servas por ornamo, kaj aliaj por manĝo, ekzistas ankaŭ tiaj, kiuj estas tute superfluaj. - Unuj servas por
ornamo, kaj aliaj por manĝo, ekzistas ankaŭ tiaj, kiuj estas tute superfluaj.
Oni povus diri, ke substantivo estas subkomprenata: ...ekzistas ankaŭ tiaj kreskaĵoj, kiuj estas.... Oni povas ankaŭ
uzi rilatan kia post tia, se temas klare pri eco.

 Al Vi, kiu kreas, al Vi, kiu reĝas, hodiaŭ ni preĝas. - Al Vi, kiu kreas, al Vi, kiu reĝas, hodiaŭ ni preĝas.

Ofte estas malfacile disigi rilatan kiu-frazon de la ĉeffrazo, ĉar la signifo dependas de ambaŭ frazoj kune:
 Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. - Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis
en la loĝejo. = Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon. + La plej bela arĝenta vazo estis en la loĝejo.
La apartaj frazoj ne estas veraj. La kiu-frazo necesas por limigi la signifon de la frazparto la plej belan arĝentan vazon.
Multaj ne metas komojn antaŭ kaj post kiu-frazoj, kiuj estas necesaj por la signifo de la tuta frazo. Pri tio tamen ne
ekzistas reguloj. Oni povas ĉiam meti komojn.
Una subordinada con kiu normalmente está inmediatamente despues de la palabra a la que afecta, pero en ocasiones
estará en alguna otra posición. Por ejemplo al comienzo de la frase completa. Entonces la palabra descrita es
siempre tiu o tiene tiu delante.

 Kiu volas perfektiĝi en Esperanto, al tiu mi rekomendas la diversajn lernolibrojn kaj vortarojn. = Al tiu, kiu
volas perfektiĝi en Esperanto, mi rekomendas... - Kiu volas perfektiĝi en Esperanto, al tiu mi rekomendas la diversajn
lernolibrojn kaj vortarojn. = Al tiu, kiu volas perfektiĝi en Esperanto, mi rekomendas...
 Kiun malĝojo ne turmentis, tiu ĝojon ne sentas. = Tiu, kiun malĝojo ne turmentis, ne sentas ĝojon. - Kiun
malĝojo ne turmentis, tiu ĝojon ne sentas. = Tiu, kiun malĝojo ne turmentis, ne sentas ĝojon.

Iafoje unu ĉefvorto havas pli ol unu rilatan kiu-frazon kiel epiteton. Normale oni por klareco almetas konjunkcion,
ekz. kaj aŭ sed: Hieraŭ mi vidis viron, kiu promenis sur la strato, kaj kiu portis grandan valizon. Ambaŭ kiu-frazoj
rilatas al la vorto viron. Se estas pli ol du rilataj kiu-frazoj, sufiĉas meti kunligilon antaŭ la lasta kiu-frazo: Jen
estasafero, kiu estas tre utila, kiu helpos vin en multaj okazoj, kaj kiun vi tre zorge gardu. Ĉiuj tri kiu-frazoj estas
epiteto de la vorto afero.
Iafoje rilata kiu-frazo estas tre malforte ligita al la vorto, kies epiteto ĝi estas. Tia kiu-frazo simple daŭrigas la
rakontadon. Oni same bone povus uzi apartan ĉeffrazon. Plurakonta kiu-frazo ĉiam staras en la fino de la ĉeffrazo:

 Ŝi kun ĝentila rideto transdonis la leteron al la anglino, kiu leviĝis, faris saluton kaj eliris el la ĉambro. = Ŝi
kun ĝentila rideto transdonis la leteron al la anglino, kaj tiu (poste) leviĝis... - Ŝi kun ĝentila rideto transdonis la leteron al
la anglino, kiu leviĝis, faris saluton kaj eliris el la ĉambro. = Ŝi kun ĝentila rideto transdonis la leteron al la anglino, kaj tiu
(poste) leviĝis...
 Kelkaj estimataj scienculoj per sugestio falis en kaptilon, el kiu ili tamen baldaŭ retiriĝis. = ...falis en kaptilon,
sed ili tamen baldaŭ retiriĝis el ĝi. - Kelkaj estimataj scienculoj per sugestio falis en kaptilon, el kiu ili tamen baldaŭ
retiriĝis. = ...falis en kaptilon, sed ili tamen baldaŭ retiriĝis el ĝi.
 Li ŝuldas al mi mil eŭrojn, kiun sumon li ne repagis malgraŭ plurfoja rememorigo. = Li ŝuldas al mi mil
eŭrojn. Tiun sumon li ne repagis... - Li ŝuldas al mi mil eŭrojn, kiun sumon li ne repagis malgraŭ plurfoja rememorigo. =
Li ŝuldas al mi mil eŭrojn. Tiun sumon li ne repagis...

Rilata kio

Rilata kio povas esti uzata kiel subjunkcio simile al rilata kiu. Oni uzas rilatan kio anstataŭ rilata kiu, se la subfrazo estas
epiteto de tabelvorto je O:

 Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu obeata. = Mi volas, ke tio estu obeata. + Mi diris tion. - Mi volas, ke tio, kion
mi diris, estu obeata. = Mi volas, ke tio estu obeata. + Mi diris tion.
 Mi faros ĉion, kion mi povos, por trovi por vi konforman okupon. - Mi faros ĉion, kion mi povos, por trovi por vi
konforman okupon.
 La juvelista laboro enhavas en si nenion, kio superus miajn fortojn. - La juvelista laboro enhavas en si nenion,
kio superus miajn fortojn.
 Vi rakontis al mi ion, kion mi neniam forgesis. - Vi rakontis al mi ion, kion mi neniam forgesis.

 Neniu faris ion eminentan, kio meritus mencion. - Neniu faris ion eminentan, kio meritus mencion.
En tiaj ĉi okazoj, kiam post la tabelvorto je O sekvas adjektiva epiteto, oni ankaŭ povas uzi rilatan kiu: ...faris ion
eminentan, kiu meritus mencion.
Ofte la priskribata tabelvorto estas subkomprenata:

 Redonu, kion vi prenis. = Redonu tion, kion vi prenis. - Redonu, kion vi prenis. = Redonu tion, kion vi prenis.
 Post du aŭ tri tagoj mi jam ne havos per kio hejti la ĉambron. = ...ne havos ion, per kio mi povus hejti la
ĉambron. - Post du aŭ tri tagoj mi jam ne havos per kio hejti la ĉambron. = ...ne havos ion, per kio mi povus hejti la
ĉambron.

Se usa un kio relativo en vez de kiu si la frase subordinada es un epíteto de un adjetivo substantival con un sentido muy
general. Se pudiera decir que la palabra io está sobreentendida después del adjetivo. Pero efectivamente nunca se usa
ese tipo de expresión con io:

 La sola, kion mi deziras, estas: ke la mondo havu lingvon internacian. (≈ La sola io, kion mi deziras...) - La
sola, kion mi deziras, estas: ke la mondo havu lingvon internacian. (≈ *La sola io, kion mi deziras...*)
 La unua, kion li faris vespere, estis tio, ke li elprenis la nukson. - La unua, kion li faris vespere, estis tio, ke li
elprenis la nukson.
 Okazis la plej bona, kion oni povus imagi. - Okazis la plej bona, kion oni povus imagi.

Se oni ja enmetas substantivon, ekz. afero, oni devas ĉiam uzi rilatan kiu: La sola afero, kiun mi deziras... La unua
afero, kiu okazis... Okazis la plej bona afero, kiun oni povus imagi.
Se la signifo de substantiveca adjektivo estas malpli abstrakta, kaj oni subkomprenas ian veran substantivon, tiam oni
uzu kiu:

 Vi ne estas la unua [persono], kiu parolas al mi en tia maniero. - Vi ne estas la unua [persono], kiu parolas al
mi en tia maniero.
 Ĉiu estis ravata de la nova kaj bela [afero], kiun ŝi vidis. - Ĉiu estis ravata de la nova kaj bela [afero], kiun ŝi
vidis.

Oni uzas rilatan kio anstataŭ kiu ankaŭ por priskribi tutan frazon. Tiam kio reprezentas la ideon de la tuta frazo:
 Li donadis multe da mono al la malriĉuloj, kio estis tre laŭdinda. - Li donadis multe da mono al la malriĉuloj,
kio estis tre laŭdinda. = Li donadis multe da mono al la malriĉuloj. + Tio estis tre laŭdinda.
Kio reprezentas la tutan frazon: Li donadis multe da mono al la malriĉuloj.
 Ŝi havas ŝatokupon, kio estas bona. = Estas bone, ke ŝi havas ŝatokupon. - Ŝi havas ŝatokupon, kio estas
bona. = Estas bone, ke ŝi havas ŝatokupon.
Komparu kun: Ŝi havas ŝatokupon, kiu estas bona. = Ŝi havas bonan ŝatokupon.

 La filmo estis tute teda, pro kio li foriris jam antaŭ la fino. = Ĉar la filmo estis tute teda, li foriris... - La filmo
estis tute teda, pro kio li foriris jam antaŭ la fino. = Ĉar la filmo estis tute teda, li foriris...
 Oni proponis al li oficon de kuriero, kio promesis esti tre enspeziga afero. - Oni proponis al li oficon de
kuriero, kio promesis esti tre enspeziga afero.
Ĉi tie kio ne reprezentas la ideon oni proponis al li oficon de kuriero, sed la ideon ke li eble havos oficon de kuriero,
aŭ havi oficon de kuriero.

Emfazaj frazturnoj kun rilata kiu aŭ kio

Ekzistas speciala emfaza frazturno, en kiu oni uzas prezenton per la verbo esti plus rilatan subfrazon kun kiu aŭ kio:
 Li decidas pri ĉi tiaj aferoj. → Estas li, kiu decidas pri ĉi tiaj aferoj. - Li decidas pri ĉi tiaj aferoj. → Estas li, kiu
decidas pri ĉi tiaj aferoj.
La ĉeffrazo estas li prezentas la subjekton emfaze.
 Ni manĝas makaroniojn. → Tio, kion ni manĝas, estas makaronioj. → Estas makaronioj [tio], kion ni
manĝas. - Ni manĝas makaroniojn. → Tio, kion ni manĝas, estas makaronioj. → Estas makaronioj [tio], kion ni manĝas.
Forta emfazo je makaronioj.
Ofte oni povas emfazi pli facile per la vortordo: Pri ĉi tiaj aferoj decidas li. Makaroniojn ni manĝas.

Rilata kies

Lo mas frecuente es que un kies relativo muestre posesión o pertenencia:

 Jen venas la verkisto, kies librojn ĉiuj legas. - Jen venas la verkisto, kies librojn ĉiuj legas. = Jen venas
verkisto. + Ĉiuj legas la librojn de tiu verkisto.
La libroj apartenas al tiu verkisto (ĉar li verkis ilin).
 La ĉambro, kies pordon la pordisto malfermis, estis sufiĉe vasta. - La ĉambro, kies pordon la pordisto
malfermis, estis sufiĉe vasta. = La ĉambro estis sufiĉe vasta. +La pordisto malfermis la pordon de la ĉambro.
Un kies relativo también puede mostrar el objeto o el sujeto según sentido de un substantivo de acción.
 Ĝi estas ia ennovaĵo, pri kies akceptado aŭ neakceptado oni devas konsiliĝi. - Ĝi estas ia ennovaĵo, pri kies
akceptado aŭ neakceptado oni devas konsiliĝi. = Ĝi estas ia ennovaĵo. + Oni devas konsiliĝi pri la akceptado aŭ
neakceptado de tiu ennovaĵo.
La suplemento de tiu ennovaĵo montras la sencan objekton de (ne)akceptado: Oni devas konsiliĝi, ĉu oni akceptu aŭ ne
akceptu tiun ennovaĵon.
 La serpento, de kies mordo mortis via patro, nun portas lian kronon. - La serpento, de kies mordo mortis via
patro, nun portas lian kronon. = La serpento nun portas lian kronon. + Via patro mortis de la mordo de la serpento.
De la serpento montras la sencan subjekton de mordo: Via patro mortis, ĉar la serpento mordis lin.
En iuj lingvoj ekzistas vorto, kiu similas al kies, sed kiu havas pli da signifoj. La Esperanta kies povas signifi nur de kiu,
kaj nur kiam temas pri posedo/aparteno, senca objekto aŭ senca subjekto. Kies ne povas signifi el kiu, al kiu, pri kiu aŭ
simile: Venis grupo de junuloj, el kiuj du estis miaj filoj. Ne eblas: ...junuloj, kies du estis miaj filoj. Memstarigita frazo
estas: Du el la junuloj estis miaj filoj. Temas pri apartigo de individuoj el grupo. Oni devas diri el la junuloj, ne de la
junuloj. Tial kies ne eblas. Nia asocio, al kiu ne apartenas tiuj personoj, ne havas ian ajn respondecon pri iliaj
agoj. Ne eblas: Nia asocio, kies ne apartenas... La memstara frazo estas: Tiuj personoj ne apartenas al nia asocio. Oni
neniam diras aparteni de. Ne eblas do uzi kies.

Kiam relativo

Un kiam relativo puede introducir una frase subordinada temporal. Tal subordinada puede relacionarse a la expresión
de tiempo en la frase principal o a un tiamsobreentendido.

 Antaŭhieraŭ, kiam mi estis en la urbo, mi aĉetis novan robon. - Anteayer, cuando estaba en la ciudad, compré
un vestido nuevo. = Antaŭhieraŭ mi aĉetis novan robon.+ Tiam mi estis en la urbo.
 Kiam Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj Jozefo estas la batato. - Cuando
Nicodemo golpea a José, entonces Nicodemo es el golpeador y José es el golpeado.
 Kiam oni estas riĉa, [tiam] oni havas multajn amikojn. - Cuando uno es rico, [entonces] uno tiene muchos
amigos. = Tiam oni havas multajn amikojn. + Tiam oni estas riĉa.
 Kiam mi venis al li, [tiam] li dormis. - Cuando vine a él, [entonces] él dormía.

Rilata kiam-frazo povas havi tempan prepozicion antaŭ si. La prepozicio montras la rolon de la tuta kiam-frazo, ne de la
vorto kiam:
 Post kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto. = Post mallonga estado en la arbaro fariĝis
nokto. - Post kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto. = Post mallonga estado en la arbaro fariĝis
nokto.
 De kiam naskiĝis mia filino, mi estas kiel alia homo. = De la naskiĝo de mia filino mi estas kiel alia homo. - De
kiam naskiĝis mia filino, mi estas kiel alia homo. = De la naskiĝo de mia filino mi estas kiel alia homo.
 Adam vivis, post kiam naskiĝis al li Set, okcent jarojn. = ...post la naskiĝo de Set... - Adam vivis, post kiam
naskiĝis al li Set, okcent jarojn. = ...post la naskiĝo de Set...

Se oni enmetas tiam en tiajn frazojn, la prepozicio staru antaŭ tiam: Adam vivis, post tiam, kiam naskiĝis al li Set, 800
jarojn.
Ĉe demanda kiam estas alie. Prepozicio antaŭ demanda kiam montras la rolon de kiam, ne de la tuta demanda frazo: Ŝi
demandis, ĝis kiam mi restos hejme. = Ŝi demandis,ĝis kiu tempo mi restos hejme.

Rilata kie

Rilata kie povas enkonduki lokan subfrazon. Tia subfrazo povas rilati al loka esprimo en la ĉeffrazo aŭ al
subkomprenata tie:

 Mi volis resti tie, kie mi estis. - Mi volis resti tie, kie mi estis. = Mi volis resti tie. + Mi estis tie.
 Kie fumo leviĝas, tie fajro troviĝas. - Kie fumo leviĝas, tie fajro troviĝas.
 Jen la loko, de kie venis la bruo. - Jen la loko, de kie venis la bruo. = Jen (estas) la loko. + De tiu loko venis la
bruo.
 Ĉie, kien mi venas, troviĝas ia malbonaĵo, kiu premas la koron. - Ĉie, kien mi venas, troviĝas ia malbonaĵo, kiu
premas la koron.

Frecuentemente, en vez de un kie relativo se puede usar en kiu(j), ĉe kiu(j), sur kio o algo similar, principalmente si la
frase subordinada es un epíteto de un substantivo que no cumple la función de adjunto de posición en la frase principal.
Pero el uso de kie es frecuentemente mas elegante.
 Kelkajn fojojn mi eĉ legis longajn artikolojn pri mia afero, kie estis videble, ke la aŭtoroj eĉ ne vidis mian
verkon. = ...longajn artikolojn pri mia afero, en kiuj estis... - Kelkajn fojojn mi eĉ legis longajn artikolojn pri mia afero, kie
estis videble, ke la aŭtoroj eĉ ne vidis mian verkon. = ...longajn artikolojn pri mia afero, en kiuj estis...
La frazparto longajn artikolojn pri mia afero ne estas loka adjekto, sed objekto.

 Ne troviĝas, kie sidi. = Ne troviĝas io, sur kio oni povus sidi. - Ne troviĝas, kie sidi. = Ne troviĝas io, sur kio oni
povus sidi.

Kia relativo

Un kia relativo puede introducir una frase subordinada de cualidad. Una frase subordinada con kia puede relacionarse
con una partícula tia, tiaspeca o tiuspeca en la frase principal:

 Ŝi ne estas tia, kia devas esti reĝino. - Ŝi ne estas tia, kia devas esti reĝino. = Ŝi ne estas tia. + Reĝino devas
esti tia.
 Kia oni vin vidas, tia oni vin taksas. - Kia oni vin vidas, tia oni vin taksas. = Tia oni vin taksas. + Tia oni vin
vidas.
 Regis tia frosto, kian ni ĉe ni ne havas eĉ en la plej kruela vintro. - Regis tia frosto, kian ni ĉe ni ne havas eĉ
en la plej kruela vintro. = Regis tia frosto. + Tian froston ni ĉe ni ne havas eĉ en la plej kruela vintro.
 La arbo de la suno estis belega arbo tia, kian ni neniam vidis. - La arbo de la suno estis belega arbo tia, kian
ni neniam vidis.

Se rilata KI-frazo rilatas al substantivo kun tia, oni povas ankaŭ uzi rilatan kiu: Vi havas plenan rajton uzi la monon en tia
maniero, kiu ŝajnas al Vi la plej bona.
Rilata kiu montras certan individuon, dum rilata kia montras specon:
 Mi uzis tiun aŭton, kiu povas veturi tre rapide. - Mi uzis tiun aŭton, kiu povas veturi tre rapide.
Oni parolas pri certa individua aŭto. Ĝi povas veturi tre rapide.
 Mi uzis tian aŭton, kia povas veturi tre rapide. - Mi uzis tian aŭton, kia povas veturi tre rapide.
Oni parolas pri speco de aŭto. Ĉiuj aŭtoj de tiu speco povas veturi tre rapide.
Sed en tiuj ĉi ekzemploj jam tiun kaj tian sufiĉe klare montras la distingon inter individuo kaj speco. Oni povas do
uzi kiu en ambaŭ subfrazoj. Pli ofte oni preferas kiu, sed kia pli akcentas, ke temas pri speco.
Uzu rilatan kia nur antaŭ frazo kun verbo. Antaŭ sola frazparto, aŭ grupo de frazpartoj sen verbo, oni
uzu komparan kiel: Li vizitis (tiajn) urbojn kiel Parizo. Ne diru: ...urbojn kia Parizo.

Kiel relativo

Rilata kiel povas enkonduki manieran aŭ gradan subfrazon. Rilata kiel-frazo rilatas al tiel en la ĉeffrazo, sed
ofte tiel estas forlasita:

 Oni ludas sur fortepiano, tamen tre mallaŭte kaj tiel bele, kiel ŝi neniam antaŭe aŭdis. - Oni ludas sur
fortepiano, tamen tre mallaŭte kaj tiel bele, kiel ŝi neniam antaŭe aŭdis.
 Li komprenas predikon [tiel], kiel bovo [komprenas] muzikon. - Li komprenas predikon [tiel], kiel bovo
[komprenas] muzikon.

Rilata kiel-frazo iafoje priskribas tutan frazon. Tiam kiel reprezentas la ideon de la tuta frazo, simile al rilata kio: Ŝia
beleco, kiel oni diris, estas la deloga beleco de la malbono.= Ŝia beleco estas la deloga beleco de la malbono. + Tiel
oni diris. = Oni diris, ke ŝia beleco estas...

Rilata kiom

Rilata kiom povas enkonduki kvantan aŭ mezuran subfrazon. Rilata kiom-frazo rilatas al tiom en la ĉeffrazo, sed
ofte tiom estas forlasita:

 Vi faris por nia afero tiom multe, kiom neniu alia ĝis nun faris. - Vi faris por nia afero tiom multe, kiom neniu
alia ĝis nun faris. = Vi faris por nia afero tiom multe. +Neniu alia ĝis nun faris tiom.
 Nun vi ricevos tiom multe da mono, kiom vi volas havi. - Nun vi ricevos tiom multe da mono, kiom vi volas
havi.
 Ĉiuj donas al mi prunte [tiom], kiom mi volas. - Ĉiuj donas al mi prunte [tiom], kiom mi volas.

Subfrazo kun rilata kiom ofte montras ian limigon:

 La kompatinda stana soldato tenis sin, kiom li povis, tute rekte. - La kompatinda stana soldato tenis sin, kiom li
povis, tute rekte.
Liaj fortoj estis limigitaj.
 Unu el la plej kuraĝaj knaboj kaj iom post iom ankaŭ ĉiuj aliaj ekkantis strofon el malnova kanto pri
cikonioj, kiom ili tion memoris. - Unu el la plej kuraĝaj knaboj kaj iom post iom ankaŭ ĉiuj aliaj ekkantis strofon el
malnova kanto pri cikonioj, kiom ili tion memoris.
Estis limoj de ilia memoro. Ili ne povis kanti pli ol la memoro permesis.

Rilata kial

Ankaŭ kial estas uzata kiel rilata vorto, sed nur kiel suplemento de substantivoj kiel kaŭzo aŭ motivo, kaj eĉ tiam nur tre
malofte:
 La efektiva kaŭzo, kial ili ne aliĝas al ni, estas tio, ke ili timas. - La efektiva kaŭzo, kial ili ne aliĝas al ni, estas
tio, ke ili timas. = La efektiva kaŭzo estas tio, ke ili timas. +Tial ili ne aliĝas al ni.
Oni povas ankaŭ diri ...la kaŭzo, pro kiu ili ne aliĝas al ni... Pli ofte oni tamen uzas ke-frazon: ...la kaŭzo, ke ili ne aliĝas
al ni...
Oni do ne uzas frazojn kiel: Ili foriris tial, kial mi foriris. Sed oni diras: Ili foriris pro la sama kaŭzo, kial mi foriris. Aŭ pli
ofte: ...pro la sama kaŭzo, pro kiu mi foriris.
Por reprezenti tutan frazon, kiu montras kialon, oni povas uzi pro kio: Mi ne ricevis vian leteron, pro kio mi ne
respondis. Oni ankaŭ povas renversi la frazokonstruon, uzanteĉar: Ĉar mi ne ricevis vian leteron, mi ne respondis.
Rilata kial-frazo ne montras mem kaŭzon aŭ motivon. La kaŭzon montras la vorto, al kiu la kial-frazo rilatas, kaj la
vorteto kial reprezentas tiun kaŭzon en la subfrazo. Por enkonduki subfrazon, kiu mem montras kaŭzon aŭ motivon, oni
uzas precipe ĉar: Ili foriris, ĉar mi foriris. (Mia foriro estas la kaŭzo de ilia foriro.)
Omisión de un correlativo con TI

Rilata KI-vorto ofte rilatas al samspeca TI-vorto en la ĉeffrazo. Ofte oni povas subkompreni la TI-vorton sen ŝanĝi la
signifon. Ne ekzistas absolutaj reguloj, kiam oni povas forlasi TI-vorton. Plej grava estas la klareco: Se la frazo fariĝas
tro malklara, oni ne forlasu la TI-vorton. La rilata KI-vorto kaj la responda TI-vorto devas normale havi la saman formon:
Ili estu de la sama tabelvorta grupo (tiu — kiu, tio — kio, tiel — kiel k.t.p.), kaj ili havu la saman rolmontrilon, aŭ ili estu
ambaŭ sen rolmontrilo.

 Tiu, kiu havas forton, havas rajton. → Kiu havas forton, havas rajton. - Tiu, kiu havas forton, havas rajton. →
Kiu havas forton, havas rajton.
 Kiu okupas sin je meĥaniko, estas meĥanikisto, kaj kiu okupas sin je ĥemio, estas ĥemiisto. = Tiu, kiu
okupas sin... - Kiu okupas sin je meĥaniko, estas meĥanikisto, kaj kiu okupas sin je ĥemio, estas ĥemiisto. = Tiu, kiu
okupas sin...
 Mi pagis al tiu, al kiu oni devis [pagi]. → Mi pagis, al kiu oni devis. - Mi pagis al tiu, al kiu oni devis [pagi]. →
Mi pagis, al kiu oni devis.

Oni normale ne ellasas solan tiun aŭ tiujn: Mi finfine provis tiujn, kiujn vi tiom laŭdis. Ne diru: Mi finfine provis, kiujn vi
tiom laŭdis.
Se tiu staras antaŭ substantivo kiel difinilo de ĝi, oni ne povas forlasi tiu sen ŝanĝi la signifon. Sed oni ofte povas
ŝanĝi tiu al la sen grava signifoŝanĝo: Li ankoraŭ ne redonistiun libron, kiun li pruntis de mi. → Li ankoraŭ ne
redonis la libron, kiun li pruntis de mi. Se oni dirus: Li ankoraŭ ne redonis libron, kiun..., temus pri unu el tiuj libroj,
kiun li pruntis de mi. La signifo ŝanĝiĝus.

 Tio, kio pasis, ne revenos. → Kio pasis, ne revenos. - Tio, kio pasis, ne revenos. → Kio pasis, ne revenos.
 Li tuj faris tion, kion mi volis. → Li tuj faris, kion mi volis. - Li tuj faris tion, kion mi volis. → Li tuj faris, kion mi
volis.

Se tio kaj kio havas prepozicion, oni prefere ne ellasu tio: Marta renkontiĝis kun tio, kun kio renkontiĝas milionoj da
homoj. Ne: Marta renkontiĝis, kun kio renkontiĝas...
Se rilata kiam-frazo rilatas al tiam, oni plej ofte forlasas tiam. Oni retenas tiam nur se oni volas emfazi: Kiam oni estas
riĉa, [tiam] oni havas multajn amikojn.
Anstataŭ post tiam kiam, de tiam kiam k.t.p., oni normale uzas nur post kiam, de kiam k.t.p. Oni do forlasas tiam, sed
konservas la prepozicion. En tiaj okazoj la prepozicio rilatas ne al la vorto kiam, sed al la tuta kiam-frazo: Post
tiam, kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto. → Post kiam ŝi estis mallongan tempon en la
arbaro, fariĝis nokto.
Anstataŭ ĝis (tiam) kiam oni diru simple ĝis. Oni ankaŭ ne uzu dum (tiam) kiam, sed simple dum. Ĝis kaj dum estas
mem subjunkcioj, kaj tute ne bezonas helpon de kiam. Anstataŭ antaŭ tiam kiam oni normale uzas antaŭ ol.
Se rilata kie-frazo rilatas al sola tie, oni ofte forlasas tie, sed oni povas konservi tie por emfazo: Kie estas pano, [tie] ne
mankas panpecetoj.
Rilata kia-frazo ĉiam rilatas al tia en la ĉeffrazo. Plej ofte oni konservas tia, sed se la frazo restas klara, oni povas ĝin
ellasi: Li havas [tian] kapon, kian vi ne trovos en la tuta mondo.
Rilata kiel-frazo ĉiam rilatas al tiel en la ĉeffrazo, sed ofte oni povas subkompreni tiel: Ne vivu [tiel] kiel vi volas,
vivu [tiel] kiel vi povas.
Rilata kiom-frazo ĉiam rilatas al tiom en la ĉeffrazo, sed ofte oni povas subkompreni tiom: Da pulvo ni havas [tiom] kiom
vi volas.
Rilata kies-frazo treege malofte rilatas al ties en la ĉeffrazo. Kiam tiel tamen iafoje estas, oni apenaŭ povas
forlasi ties: Kies ĝi estas, ties ĝi restu.
Rilata kial-frazo neniam rilatas al tial en la ĉeffrazo.
Ellaso de TI-vorto normale ne eblas, kiam la TI-vorto kaj la rilata KI-vorto havas malsamajn rolmontrilojn, aŭ kiam unu el
ili havas kaj la alia ne havas rolmontrilon:

 Ne diru: Mi konas, kiu venis. Diru: Mi konas tiun, kiu venis. Ne diru: Ĝi estas besto, kian vi timas. Sed: Ĝi
estas tia besto, kian vi timas.
 Ne eblas: Ili loĝas, de kie mi venas. Oni devas diri: Ili loĝas tie, de kie mi venas. Ankaŭ ne eblas: Li
devenas, kien mi iros. Necesas: Li devenas de tie, kien mi iros.Ankaŭ ne eblas forlasi tie, sed konservi prepozicion,
kiu starus antaŭ tie. Ne diru: Li venas de kie mi loĝas. Diru: Li venas de tie, kie mi loĝas.
En kelkaj lingvoj eblas iafoje forlasi rilatan KI-vorton. Tio ne eblas en Esperanto. Ne diru: La viro, mi vidis, portis
valizon. Diru: La viro, kiun mi vidis, portis valizon. Ne diru: Nun estas la horo, ŝi normale alvenas. Diru: Nun estas la
horo, kiam ŝi normale alvenas.
En iuj lingvoj oni povas iafoje forlasi la rilatan KI-vorton, sed konservi eventualan prepozicion, kiu tiam staras sola ie en
la subfrazo (eĉ en la fino). Tio estas absolute neebla en Esperanto. Prepozicio devas stari antaŭ tiu frazparto, kies rolon
ĝi montras. Ne diru: Mi vidis tiun knabinon, vi parolis pri. Nepre diru: Mi vidis tiun knabinon, pri kiu vi parolis.

Se
Se = "sub la kondiĉo ke, kun la supozo ke, en la okazo ke". Se enkondukas subfrazon, kiu montras kondiĉon, supozon
aŭ okazon:
 Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. = En la okazo, ke li scius... - Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj
venus al mi. = En la okazo, ke li scius...
Oni uzas kondicionalon, ĉar temas pri nura fantazio.

 Se mi estus sana, mi estus feliĉa. = Sub la kondiĉo, ke mi estus sana... - Se mi estus sana, mi estus feliĉa. =
Sub la kondiĉo, ke mi estus sana...

 Se li havas multe da mono, li verŝajne aĉetos aŭton. - Se li havas multe da mono, li verŝajne aĉetos aŭton.
La AS-formo kaj OS-formo (indikativo) montras, ke povas esti realeco. Povas esti, ke li vere havas multe da mono, sed
oni ne scias certe.
 Se iu havas multe da mono, tiu havas ankaŭ multe da problemoj. - Se iu havas multe da mono, tiu havas
ankaŭ multe da problemoj.
La AS-formoj montras, ke temas pri ĉiam valida principo.
 Tiu ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ĉiu tago po dek kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en
kvar tagoj. - Tiu ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ĉiu tago po dek kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en
kvar tagoj.
Ankaŭ eblas uzi kondicionalon en ĉi tiaj frazoj. Ĉe estonta tempo ne eblas ĉiam fari striktan distingon inter fantazio kaj
fakto, ĉar la estonteco ĉiam estas necerta.
Kiam se-frazo troviĝas frazkomence, oni ofte uzas tiam en la ĉeffrazo por helpi al klareco. Tiam reprezentas la ideon de
la se-frazo. Oni povas ankaŭ uzi tiuokaze, tiaokaze aŭ simile: Se ĉiu balaos antaŭ sia pordo, tiam en la tuta urbo
estos ordo.
Iafoje tio en la ĉeffrazo reprezentas la ideon de antaŭa se-frazo: Se ŝi havas multe da mono, tio ne nepre signifas, ke
ŝi estas feliĉa. = Se ŝi havas multe da mono, la fakto, ke ŝi havas multe da mono, ne nepre signifas...
Se estas uzata ankaŭ en ĉeffrazo por esprimi fortan deziron, kiu verŝajne estas nerealigebla. La verbo havas ĉiam US-
formon en tia frazo: Ho, se mi estus sola! Se mi ne havus infanon! = Mi deziregas, ke mi estu sola, ke mi ne havu
infanon (sed tio ne eblas). Oni povas diri, ke vera ĉeffrazo estas subkomprenata: Ho, se mi estus sola, tiam mi estus
feliĉa! Oni povas uzi nur en deziraj se-frazoj por fortigi la deziran signifon: Ho, se mi nur estus sola! Ho, se
mi nur povus esti tiu feliĉulo!

Ĉar
Ĉar = porque. Ĉar introduce una oración subordinada que muestra causa o motivo:

 La tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. = Ke la tranĉilo estas akra, estas la kaŭzo, ke ĝi tranĉas bone. - La
tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. = Ke la tranĉilo estas akra, estas la kaŭzo, ke ĝi tranĉas bone.
 Ĉar vi estas tiel servema, mi faras al vi donacon. - Ĉar vi estas tiel servema, mi faras al vi donacon.
 Venigu la kuraciston, ĉar mi estas malsana. - Venigu la kuraciston, ĉar mi estas malsana.

 Li estas mia onklo, ĉar mia patro estas lia frato. - Li estas mia onklo, ĉar mia patro estas lia frato.
La fakto, ke mia patro estas lia frato, estas la motivo por nomi lin mia onklo.
Se ĉar-frazo troviĝas frazkomence, oni ofte uzas tial en la ĉeffrazo. Tial reprezentas la ideon de la ĉar-frazo: Ĉar la
aŭtoro de la lingvo Esperanto tuj en la komenco rifuzis unu fojon por ĉiam ĉiujn personajn rajtojn kaj
privilegiojn rilate tiun lingvon, tial Esperanto estas "nenies propraĵo". En la fino de la longa ĉar-frazo oni eble forgesis,
ke ĝi komenciĝis per ĉar. Tial enkondukas la sekvon de la kaŭzo, kaj memorigas, ke temas pri kaŭzo. Kelkfoje oni
uzas tial rekte antaŭ ĉar por emfazi: Mi petas tion ĉi tial, ĉar mi scias la inklinon de la plimulto da homoj. Post tial oni
uzas tamen normale ke-frazon. Tial ke = pro tio ke = ĉar: Tio ĉi estas nur tial, ke la ideo mem de lingvo "tutmonda"
estas tiel alta kaj alloga. La varianton pro tio ĉar oni tamen ne uzu.

Dum
Dum introduce una frase subordinada de tiempo. Una subordinada con dum muestra algo que ocurre al mismo tiempo
que la frase principal. Se usa dum si tanto la subordinada como la principal tienen mas o menos la misma duración, y
ocurren más o menos al mismo tiempo.
 Unu el la vojaĝantoj gardodeĵoris, dum la aliaj dormis. - Unu el la vojaĝantoj gardodeĵoris, dum la aliaj dormis.
La gardodeĵorado daŭris samtempe kiel la dormado.

 Restu apud mi, dum mi kun li ekstere parolos. - Restu apud mi, dum mi kun li ekstere parolos.

Frecuentemente una frase subordinada con dum muestra algo que contrasta con la frase principal. En esos casos el
sentido de periodo de tiempo puede debilitarse y, a veces, desaparecer cs por completo.
 Dum interne ĉio kantadis kaj ĝojadis, ŝi sidis malgaja en sia ĝardeneto. - Dum interne ĉio kantadis kaj
ĝojadis, ŝi sidis malgaja en sia ĝardeneto.
La du agoj, kiuj ja estis samtempaj kaj daŭraj, estis forte kontrastaj unu al la alia.
 Li estas nur unufoja mensoginto dum vi estas ankoraŭ nun ĉiam mensoganto. - Li estas nur unufoja
mensoginto dum vi estas ankoraŭ nun ĉiam mensoganto.
La du statoj estas ja samtempaj (kvankam la ago de la unufoja mensoginto okazis antaŭe), sed grava estas la kontrasto
inter la unufoja mensogo kaj la ĉiama mensogado.
Dum al principio solo era una subjunción. Posteriormente dum se convirtió también en preposición: Dum la
manĝado venas apetito.
Se ne ambaŭ agoj estas daŭraj, aŭ se oni ne volas aparte montri daŭrecon, oni uzas rilatan kiam. Tiam la du agoj eble
estas samtempaj nur momente: Kiam mi venis al li, li dormis. Kiam oni estas riĉa, oni havas multajn
amikojn. Dum kaj kiam montras malsamajn nuancojn. Oni do ne uzu ambaŭ samtempe. Ne diru: Tio okazis, dum kiam
mi loĝis en Romo. Diru ...dum mi loĝis en Romo, se temas pri longedaŭra okazado. Diru ...kiam mi loĝis en Romo, se
estis mallongedaŭra okazaĵo, aŭ se la daŭreco ne gravas.

Ĝis
Ĝis enkondukas subfrazon, kiu montras la tempan finpunkton de la ĉeffrazo. Kiam la ago de la ĝis-frazo komenciĝas, la
ago de la ĉeffrazo finiĝas:
 Ili persekutos vin, ĝis vi pereos. - Ili persekutos vin, ĝis vi pereos.
Kiam vi pereos, finiĝos la persekutado.
 Malĝoje ŝi eliris el la palaco kaj iris dum la tuta tago tra kampoj kaj marĉoj, ĝis ŝi venis al la granda arbaro. -
Malĝoje ŝi eliris el la palaco kaj iris dum la tuta tago tra kampoj kaj marĉoj, ĝis ŝi venis al la granda arbaro.
Kiam ŝi venis al la granda arbaro, ĉesis la irado.

 Ili jam obstine celados al ĝi ĉiam pli kaj pli kaj ne ĉesos en sia celado tiel longe, ĝis ili la aferon atingos. - Ili
jam obstine celados al ĝi ĉiam pli kaj pli kaj ne ĉesos en sia celado tiel longe, ĝis ili la aferon atingos.

Ĝis-frazo ĉiam montru ion pli-malpli momentan. Ne diru: Mi restis, ĝis li dormis. Diru: Mi restis, ĝis li ekdormis. Aŭ: Mi
restis, ĝis mi vidis, ke li dormas. Aŭ simile.
En tempa subfrazo estas superflue, eĉ evitinde, aldoni kiam post ĝis. Ne diru: Mi daŭrigos demandadi, ĝis kiam vi
respondos. Diru simple: Mi daŭrigos demandadi, ĝis vi respondos. Ĝis estas mem subjunkcio, kaj ne bezonas helpon
de kiam. Sed se temas pri demanda subfrazo, ĝis kiam estas tute normala: Mi demandis, ĝis kiam ili restos tie.
Povas ŝajni strange, ke oni uzu ĝis kiam nur ĉe demandoj. La klarigo estas, ke nedemanda ĝis kiam estas tute alia
frazkonstruo ol demanda ĝis kiam. La simileco estas nur ŝajna. Antaŭ nedemanda subfrazo ĝis rilatas al la tuta
subfrazo: Mi daŭrigos demandadi, ĝis kiam vi respondos. = Mi daŭrigos demandadi ĝis la tempo de via respondo. En
demanda subfrazo tamen ĝis rilatas nur al kiam: {5} = {6} Ĉe ĉi tia demanda subfrazo, kaj ĝis kaj kiam estas nepre
bezonataj por la signifo. Ĉe tempa ĝis-frazo kiam estas tamen tute superflua. Aldono de tia superflua kiam povus iafoje
eĉ kredigi, ke temas pri demando, kvankam tiel tute ne estas.
Iuj erare aldonas ne en ĝis-frazo (pro nacilingva influo), kio donas tute malĝustan sencon. Oni diras ekz.: Mi rifuzos
kredi al viaj vortoj, ĝis vi ne donos pruvojn. La intencita senco estas, ke la ago "rifuzi kredi al viaj vortoj" ĉesos en la
momento, kiam pruvoj ja estos donitaj. Oni do devas diri: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, ĝis vi donos pruvojn. Se oni
uzas dum anstataŭ ĝis, oni tamen uzu ne: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, dum vi ne donos pruvojn. La ago "rifuzi kredi al
viaj vortoj" daŭros dum tiu tempo, kiam vi ne donos pruvojn (ĝis la momento, kiam vi ja donos pruvojn).
Ĝis estas dekomence ne nur subjunkcio, sed ankaŭ prepozicio: Post la vespermanĝo niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia
domo kaj akompanis ilin ĝis ilia domo.

Kvankam
Kvankam enkondukas subfrazon, kiu montras nesufiĉan kaŭzon aŭ nesufiĉan malhelpaĵon. Kvankam-frazo montras ion,
kio ne sukcesas malhelpi la ĉeffrazan ideon:
 Ŝi edziniĝis kun sia kuzo, kvankam ŝiaj gepatroj volis ŝin edzinigi kun alia persono. - Ŝi edziniĝis kun sia
kuzo, kvankam ŝiaj gepatroj volis ŝin edzinigi kun alia persono.
Ŝi ja edziniĝis kun sia kuzo. La volo de la gepatroj ne povis malhelpi tion.
 Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas
faritaj el tolo. - Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam
estas faritaj el tolo.
Ni ja nomas ilin tolaĵo. La fakto, ke ili ne ĉiam estas el tolo, ne malhelpas tion.
Se kvankam-frazo staras komence, oni ofte por klareco uzas tamen en la ĉeffrazo:

 Kvankam la pasintaj tagoj povis ŝin prepari al tia sorto, ĝi tamen estis surprizo. - Kvankam la pasintaj tagoj
povis ŝin prepari al tia sorto, ĝi tamen estis surprizo.
 Kvankam blinda kaj maljuna, li en la daŭro de tre mallonga tempo perfekte ellernis Esperanton. = Kvankam li
estis blinda kaj maljuna... - Kvankam blinda kaj maljuna, li en la daŭro de tre mallonga tempo perfekte ellernis
Esperanton. = Kvankam li estis blinda kaj maljuna...

Nunca se debe de usar sed (ni kaj) para ayudar a una frase con kvankam. No se debe de decir: Kvankam mi ne volis
tion, sed mi faris. Se debe decir: Kvankam mi ne volis tion, mi tamen faris. o Mi ne volis tion, sed mi tamen faris.
Kvankam tre similas al malgraŭ. La diferenco estas, ke kvankam enkondukas subfrazon, dum malgraŭ estas prepozicio,
kiu staras antaŭ substantiva frazparto: Ili rifuzis helpi,kvankam mi petegis. = Ili rifuzis helpi malgraŭ mia petego.
Sed ankaŭ malgraŭ povas enkonduki subfrazon kun helpo de ke aŭ tio ke: Ili rifuzis helpi malgraŭ (tio), ke mi
petegis. La esprimo malgraŭ (tio) ke estas malpli kutima, kaj tial pli emfaza ol kvankam. Ekzistas ankaŭ la eĉ pli forta
esprimo spite ke, kiu montras intencan kontraŭstaron: Ili rifuzis spite ke mi petegis. Ankaŭ eĉ + se povas iafoje havi
similan signifon. Eĉ + se montras, ke estus surprize, se la afero ne povus malhelpi: Ili rifuzus, eĉ se mi petegus.

Kvazaŭ
Kvazaŭ = "tiel kiel estus se". Kvazaŭ povas enkonduki subfrazon, kiu montras fantazian komparon:
 Tie ili sidis kune, kvazaŭ ili estus gefianĉoj. = Ili sidis kune tiel, kiel estus, se ili estus gefianĉoj. - Tie ili sidis
kune, kvazaŭ ili estus gefianĉoj. = Ili sidis kune tiel, kiel estus, se ili estus gefianĉoj.
Ili ne estis gefianĉoj, sed ŝajnis tiel.

 Ŝi kuris al li renkonte, kvazaŭ ŝi volus lin kisi. Ŝi tion ne faris. - Ŝi kuris al li renkonte, kvazaŭ ŝi volus lin kisi.
Ŝi tion ne faris.
 Estas al mi kvazaŭ mi sonĝus. - Estas al mi kvazaŭ mi sonĝus.
 Mi havas tian senton, kvazaŭ mi kisus mian patrinon! = Mi havas tian senton, kian mi havus, se mi kisus mian
patrinon. - Mi havas tian senton, kvazaŭ mi kisus mian patrinon! = Mi havas tian senton, kian mi havus, se mi kisus mian
patrinon.
En tiaj kvazaŭ-frazoj oni uzu normale kondicionalon. Sed, se kvazaŭ-frazo iel redonas ies penson, tiam oni plej ofte uzu
indikativon. Tiam temas pri nerekta parolo, en kiu oni ĉiam uzu la verboformon de la iama penso aŭ diro: Ŝi havis la
senton, kvazaŭ tio estas ŝia arbo.
Kvazaŭ ofte rolas kiel adverbeca vorteto (kiu tute ne enkondukas subfrazon). Tiam oni normale uzas nur indikativon: Ili
vidas en mi personon, kiu kvazaŭ ludas la rolon de ia reĝo.

Ol
Ol povas enkonduki tempan subfrazon, se antaŭ tiu subfrazo estas la vorto antaŭ:

 Antaŭ ol li atingis sian celon, la suno subiris. = Pli frue ol tiam, kiam li atingis... - Antaŭ ol li atingis sian celon,
la suno subiris. = Pli frue ol tiam, kiam li atingis...
 Mi ne manĝos, antaŭ ol mi diros mian aferon. = Mi ne manĝos pli frue ol tiam, kiam mi diros mian aferon. - Mi
ne manĝos, antaŭ ol mi diros mian aferon. = Mi ne manĝos pli frue ol tiam, kiam mi diros mian aferon.

Ol plej ofte montras komparojn kunlabore kun pli aŭ alia. Ankaŭ en antaŭ ol temas pri komparo. Oni komparas du
tempojn. Unu el tiuj tempoj estas pli frua, do antaŭa. Logike oni povus ankaŭ uzi antaŭ kiam, same kiel oni uzas post
kiam. Alternative oni povus same logike uzi post ol anstataŭ post kiam. Sed jam delonge estas kutimo uzi antaŭ
ol kajpost kiam. Ambaŭ estas logikaj. Logikaj estus ankaŭ antaŭ ke (= antaŭ tio ke), kaj post ke (= post tio ke), sed tiuj
esprimoj ne estas praktike uzataj. Estas rekomendinde uziantaŭ ol kaj post kiam, ĉar ili estas plej facile komprenataj
ĝuste pro sia kutimeco.
Se la ĉeffrazo kaj la subfrazo havas la saman subjekton, oni povas anstataŭ subfrazo uzi antaŭ ol + infinitivon: Oni
devas iri longan distancon, antaŭ ol veni al la rivero.

Apenaŭ
Apenaŭ normalmente es una partícula adverbial, pero también puede ser una subjunción de una frase subordinada de
tiempo. En esos casos apenaŭ significa "inmediatamente después de" o "casi al mismo tiempo". Tales frases
con apenaŭ siempre se colocan antes de la frase principal.

 Apenaŭ ŝia patrino ŝin rimarkis, ŝi kriis al ŝi: "Nu, mia filino?" = Tuj post kiam ŝia patrino ŝin rimarkis (preskaŭ
samtempe), ŝi kriis... - Apenaŭ ŝia patrino ŝin rimarkis, ŝi kriis al ŝi: "Nu, mia filino?" = Tuj post kiam ŝia patrino ŝin
rimarkis (preskaŭ samtempe), ŝi kriis...
 Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon, el la buŝo de Janjo elsaltis krieto de doloro. - Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon,
el la buŝo de Janjo elsaltis krieto de doloro.

Alternative oni povas uzi apenaŭ kiel adverbecan vorteton en ĉeffrazo: Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon, kiam el la
buŝo... La frazo kiam el la buŝo... estas nun tempa subfrazo.

1. 26 Discurso indirecto

El discurso indirecto es una oración subordinada que vuelve a contar un dicho, pensamiento, opinión, decisión,
pregunta, observación, etc. de alguien. Normalmente se debe retocar un poco la forma del dicho o pensamiento
original. El discurso indirecto se diferencia del directo, es decir de la cita sin cambios, el cual no es una oración
subordinada, y por lo tanto no tiene subjunción. El discurso directo a menudo aparece entre comillas o después de dos
puntos.

Rekta parolo: Petro diris: "Mi volas doni ion al vi." - Pedro dijo: "Te quiero dar algo."

Discurso indirecto: Petro diris, ke li volas doni ion al mi. - Pedro dijo que me quiere dar algo.
Rekta parolo: Karlo demandis: "Ĉu vi volas iri kun mi?" - Carlos preguntó: "¿Quieres ir conmigo?"

Discurso indirecto: Karlo demandis, ĉu mi volas iri kun li. - Carlos preguntó si quiero ir con él.
Nerekta parolo ordinare estas ke-frazo aŭ demanda subfrazo. Tia subfrazo plej ofte rolas kiel objekto de verbo
kiel diri, krii, pensi, scii, decidi, skribi, kompreni, rimarki, vidi,demandi, voli, aŭdi k.t.p.: Li diris, ke li estas feliĉa. Ŝi
pensis, ke ŝi estas feliĉa.
Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel suplemento de vortoj kiel penso, decido, demando, timo k.t.p.: Li havis la penson, ke
li estas feliĉa. La decido estis, ke Petro estu prezidanto. Ili faris la demandon, ĉu ili povas partopreni.
Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel subjekto de ŝajni, esti evidente, esti dube, esti klare, esti (ne)eble, esti
verŝajne k.s.: Ŝajnis, ke pluvas. Estis evidente, ke li ne estas feliĉa.

Verboformoj en nerekta parolo

En iuj lingvoj oni devas ĉe nerekta parolo iafoje ŝanĝi la verboformon. En Esperanto oni ĉiam konservas la originan
verboformon:
 Li diris: "Mi volas manĝi". → Li diris, ke li volas manĝi. - Li diris: "Mi volas manĝi". → Li diris, ke li volas manĝi.
La AS de volas estas la nuno de la origina dirado. Ne ŝanĝu al IS.
 Li diris: "Mi tiam loĝis en Ĉinujo." → Li diris, ke li tiam loĝis en Ĉinujo. - Li diris: "Mi tiam loĝis en Ĉinujo." → Li
diris, ke li tiam loĝis en Ĉinujo.
La IS de loĝis montras tempon pli fruan ol la origina dirado. Estus eraro ŝanĝi al estis loĝinta.
 Ŝi demandis: "Ĉu vi iros kun mi al kinejo?" → Ŝi demandis, ĉu mi iros kun ŝi al kinejo. - Ŝi demandis: "Ĉu vi
iros kun mi al kinejo?" → Ŝi demandis, ĉu mi iros kun ŝi al kinejo.
La OS de iros montras tempon postan al la origina demando. Estus eraro ŝanĝi al estis ironta aŭ volis iri. Se la origina
demando estus "Ĉu vi volas iri kun mi?", oni dirus:Ŝi demandis, ĉu mi volas iri kun ŝi.
 Li ne komprenis: "Kial ŝi ne volas partopreni?" → Li ne komprenis, kial ŝi ne volas partopreni. - Li ne
komprenis: "Kial ŝi ne volas partopreni?" → Li ne komprenis, kial ŝi ne volas partopreni.
La AS de volas montras la tempon de la origina demando.

 Ili ordonis: "Paku tuj vian valizon!" → Ili ordonis, ke mi tuj paku mian valizon. - Ili ordonis: "Paku tuj vian
valizon!" → Ili ordonis, ke mi tuj paku mian valizon.

 Ŝi esperis, ke ŝi ilin trovos. - Ŝi esperis, ke ŝi ilin trovos.

La origina penso estis: "Mi ilin trovos."
 Ŝi estis plena de timo, ke la infano mortos. - Ŝi estis plena de timo, ke la infano mortos.
Ŝi timis kaj pensis: "La infano mortos!"
 Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi la Kristanan religion. - Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi la
Kristanan religion.
Li diris: "Ne instruu al ŝi..."
 Ŝajnis al ŝi, ke ŝin ĉirkaŭas unu sola densa barilo el traboj. - Ŝajnis al ŝi, ke ŝin ĉirkaŭas unu sola densa barilo
el traboj.
Ŝi pensis: "Min ĉirkaŭas...", ĉar tiel ŝajnis al ŝi.
Rilataj subfrazoj normale ne rerakontas diron aŭ penson. En tiaj subfrazoj la verbotempoj do rilatas al la absoluta nuno:
 Mi ne konis tiun, kiu venis. - Mi ne konis tiun, kiu venis.
Konis kaj venis ambaŭ montras tempon antaŭ la nuno. Verŝajne ili montras la saman tempon.
 Mi ne konis la personon, kiu estis baldaŭ venonta tra la pordo. - Mi ne konis la personon, kiu estis baldaŭ
venonta tra la pordo.
Kaj konis kaj estis montras tempon antaŭ la nuno. Venonta montras tempon post tiu pasinta tempo.
Tempaj kaj lokaj vortoj en nerekta parolo
Se en citata frazo estas tempomontra esprimo, ĝi normale povas resti senŝanĝe en nerekta parolo. Kelkaj tempaj
vortetoj tamen dependas de la absoluta nuno, kaj devas tial iafoje ŝanĝiĝi por eviti konfuzon. Tiaj vortoj
estas hodiaŭ, hieraŭ, antaŭhieraŭ, morgaŭ kaj postmorgaŭ. Frazoj, en kiuj oni devas ŝanĝi tian tempovorton, estas
tamen sufiĉe maloftaj:
 Pasintan lundon li diris: "Mi ne laboros hodiaŭ!" → Pasintan lundon li diris, ke li ne laboros tiun tagon. -
Pasintan lundon li diris: "Mi ne laboros hodiaŭ!" → Pasintan lundon li diris, ke li ne laboros tiun tagon.
Se oni konservus hodiaŭ en la subfrazo, temus pri tiu tago, en kiu estis dirita la tuta frazo.
 Morgaŭ li verŝajne diros: "Mi estis malsana hieraŭ!" → Morgaŭ li verŝajne diros, ke li estis malsana hodiaŭ. -
Morgaŭ li verŝajne diros: "Mi estis malsana hieraŭ!" → Morgaŭ li verŝajne diros, ke li estis malsana hodiaŭ.
Se oni uzus hieraŭ en la nerekta parolo, temus pri la tago antaŭ ol estis dirita la tuta frazo. Li efektive parolos pri la
hodiaŭa tago, kaj oni do ŝanĝu al hodiaŭ.

 Antaŭ unu semajno li demandis al mi: "Ĉu vi venos al mi morgaŭ?" → Antaŭ unu semajno li demandis al mi, ĉu
mi venos al li la postan tagon. - Antaŭ unu semajno li demandis al mi: "Ĉu vi venos al mi morgaŭ?" → Antaŭ unu
semajno li demandis al mi, ĉu mi venos al li la postan tagon.

En rakontoj oni tamen iafoje konservas hodiaŭ, hieraŭ kaj morgaŭ senŝanĝe: Li renkontis konaton, junan poeton, kiu
rakontis al li, ke morgaŭ [= la postan tagon] li komencos sian someran vojaĝon. Ĉi tiu frazo aperas en fabelo, kaj
apenaŭ povus estiĝi konfuzo kun la vera morgaŭo.
Formoj kiel hieraŭo, hieraŭa tago, morgaŭo, morgaŭa tago estas ofte uzataj sendepende de la absoluta nuno.
La tempovorton nun oni povas iafoje por klareco ŝanĝi en nerekta parolo, sed plej ofte tio ne necesas: Hieraŭ li diris: "Mi
volas fari tion nun kaj ne poste!" → Hieraŭ li diris, ke li volas fari tion nun kaj ne poste. Oni povus ŝanĝi
al tiam, tiumomente aŭ eble tuj, sed ankaŭ nun taŭgas.
Loka esprimo en citata frazo devas iafoje ŝanĝiĝi en nerekta parolo, se oni rerakontas la aferon en alia loko. Alifoje tia
ŝanĝo povas esti natura, sed ne nepra:

 Carlos y Eva están en París. Carlos habla sobre Pekín y le dice a Eva: Mi iros tien.
 Eva poste estas kun Petro en Pekino, kaj rerakontas al Petro: Karlo diris, ke li iros ĉi tien. (Aŭ: ...ke li venos ĉi
tien.)
 Petro kaj Eva estas en Tokio, kaj Petro diras al ŝi: Mi iam estis en Berlino.
 Eva y Carlos luego están en Berlín, y ella le cuenta de nuevo: Petro diris, ke li iam estis ĉi tie. O: Petro diris, ke
li iam estis en Berlino.

Pronomoj en nerekta parolo

En nerekta parolo personaj kaj posedaj pronomoj ofte devas ŝanĝiĝi, se la parolanto aŭ la alparolato ŝanĝiĝis:

 Carlos dice: Mi estas tre feliĉa.

 Petro rakontas al Eva: Karlo diris, ke li estas tre feliĉa. Mi → li.
 Carlos le dice a Eva: Mi amas vin.
 Petro demandas al Eva: Ĉu li vere diris, ke li amas vin? Mi → li, vin restas.
 Pedro le pregunta a Carlo: Ĉu vi vere diris, ke vi amas ŝin? Mi → vi, vin → ŝin.
 Petro rakontas al Elizabeto: Li fakte diris al ŝi, ke li amas ŝin. Mi → li, vin → ŝin.
 Carlos le dice a Pedro sobre Eva: Mi amas ŝin.
 Petro rakontas al Eva: Li diris, ke li amas vin. Mi → li, ŝin → vin.
1. 27 Orden de las palabras

En Esperanto la ĉefa regulo de vortordo estas komprenebleco. Oni metu la vortojn en tia ordo, ke la senco estas klara.
La diversaj finaĵoj, precipe N, ebligas grandan liberecon, sed la libereco ne estas absoluta.
Multaj adverbecaj vortetoj ordinare staru por klareco ĝuste antaŭ tio, al kio ili rilatas, ekz. ankaŭ, eĉ, tre, nur.
Ankaŭ ne staru antaŭ tio, kion ĝi neas.
Una Preposición debe estar siempre antes de eso, cuyo rol muestra.
Una conjunción va delante de aquello que se quiere unir a un elemento anterior.
Ajn va inmediatamente después del correlativo al que matiza.

Orden de sintagmas
El orden básico de los sintagmas sigue el modelo siguiente:
sujeto - predicado - objeto - otros sintagmas

 Ili — sidas — sur la sofo.

Sujeto - predicado - complemento circunstancial de lugar.
 La hundo — ĉasas — katon.
Sujeto - predicado - objeto.
 Karlo — manĝas — rizon — per manĝbastonetoj.
Sujeto - predicado - objeto - complemento circunstancial de instrumento.
 La virino — estas — arkitekto.
Sujeto - predicado - predicativo subjetivo.
 Ĉiuj — opinias — lin — stranga.
Sujeto - predicado - objeto - predicativo objetivo.

Se oni uzas alian vortordon, oni ne ŝanĝas la bazan signifon, sed nur kreas diversajn emfazojn. Ĉe predikativo oni
tamen ne povas ĉiam tute libere ŝanĝi la vortordon, ĉar predikativo plej ofte ne havas rolmontrilon. Estas diferenco
inter leono estas besto (vero) kaj besto estas leono (malvero, ĉar ekzistas ankaŭ aliaj bestoj). En frazo kiel lernanto
fariĝis instruisto la ordo estas tre grava, ĉar instruisto fariĝis lernanto estas tute alia afero. En plej multaj realaj frazoj kun
predikativo la kunteksto tamen forigas la eblojn de miskomprenoj, eĉ se oni uzas nekutiman vortordon. Sed frazo
kiel instruisto lernanto fariĝas estas apenaŭ komprenebla, kaj tial evitenda.

Anteposición

Frazparton, kiu kutime ne aperas unue en frazo, oni povas emfazi per tio, ke oni ĝin metas ĝuste en tian komencan
pozicion:
 Terure gajaj ŝajnis al ili iliaj propraj ŝercoj. - Terriblemente alegres les parecían sus propios chistes.
El orden normal de palabras sería: Iliaj propraj ŝercoj ŝajnis al ili terure gajaj.
 La sonorilon mi volas kaj devas trovi! - ¡El timbre quiero y debo encontrar!
Normalmente: Mi volas kaj devas trovi la sonorilon.
La parte de una frase cuya palabra principal es un relativo KI está normalmente al comienzo de su frase principal o
frase subordinada. Esta posición no es, pues, enfatizada aparte con los relativos KI. Antes del relativo KI puede, sin
embargo, haber una preposición que indica su función sintáctica;

 Kion vi volas? - ¿Qué quieres?

 Mi volas tion, kion vi volas. - Quiero eso que tu quieres.
 De kio tio ĉi venas, mia filino? - ¿De qué viene esto, hija mía?
 Mi ankaŭ ne scias, per kio oni povas klarigi tiun fakton. - Tampoco sé, cómo se puede aclarar ese hecho.
 Ŝi ne sciis, en kiu flanko oni devas serĉi butiketon kun manĝeblaĵoj. - Ella no sabía de qué lado se debe buscar
la tienda con comestibles.

Principe ankaŭ aliaj vortoj, kiuj kunlaboras kun la KI-vorto, povas stari antaŭ ĝi, sed oni ĝenerale malemas havi antaŭ
KI-vorto ion, kio ne estas prepozicio:

 Tuj kiam la suno leviĝis, la cignoj kun Elizo forflugis de la insuleto. - Tuj kiam la suno leviĝis, la cignoj kun Elizo
forflugis de la insuleto.

 Sume kiom mi ŝuldas? - ¿En total cuánto debo?

Uno podría meter sume en otro lugar de la oración.
 Kune kun kiu vi venis? - ¿Junto contigo quién vino?
Uno normalmente omitiría kune.
Las conjunciones kaj, aŭ kaj sed pueden sin problema aparecer delante de una "KI-vorto", porque tales partículas, en
verdad no pertenecen a la oración siguiente, sino que sólo la relacionan con la anterior: Dum la trarigardado mi trovis
diversajn esprimojn, kiuj siatempe ŝajnis al mi bonaj, sed kiuj nun al mi ne plaĉas kaj kiujn mi volonte ŝanĝus.
Iafoje oni povas meti frazparton, kiu vere apartenas al subfrazo, en la komencon de la tuta frazo. Tio kreas tre fortan
emfazon pro la malkutimeco de la vortordo:
 Tiun laboron mi diris, ke mi faros. = Mi diris, ke mi faros tiun laboron. - Tiun laboron mi diris, ke mi faros. = Mi
diris, ke mi faros tiun laboron.
La frazparto tiun laboron estas objekto de faros, kaj apartenas plene al la ke-frazo. Por emfazo ĝi tamen staras
komence de la tuta frazo.
 En salono Zamenhof mi pensas, ke okazas nun la solena inaŭguro. = Mi pensas, ke okazas nun en salono
Zamenhof la solena inaŭguro. - En el salón Zamenhof, pienso que ahora ocurre la solemne inauguración. = Pienso que
ocurre ahora en el salón Zamenhof la solemne inauguración.
El complemento circunstancial de lugar no muestra el lugar del pensamiento, porque pertenece a una oración
subordinada.
Ofte povas estiĝi konfuzo, al kiu parto de la frazo vere apartenas antaŭmetitaj vortoj. Povas ŝajni, ke ili apartenas al la
ĉeffraza verbo, ĉar ili ja staras pli proksime al ĝi. Se la frazparto, kiun oni volas emfazi, rolas kiel subjekto en sia
subfrazo, oni nepre ne povas formovi ĝin, ĉar subjekto devas ĉeesti ĉe sia predikato. Tute ne eblas do: Tiu laboro mi
pensas, ke estas malfacila. Oni devas diri: Mi pensas, ke tiu laboro estas malfacila.
Algunas veces, si el sentido lo permite, se puede enfatizar una parte de una frase en una subordinada anteponiendo un
complemento circunstancial pri. Esa parte de la frase que se quiere enfatizar, se deja en su lugar en la frase
subordinada en forma de pronombre o correlativo, y se pone en el comienzo de la frase en forma de complemento
circunstancial pri. El asunto enfatizado aparece así dos veces, una como complemento circunstancial pri y otra
pronominalmente en su auténtica función sintáctica en la subordinada:

 Pri tiu laboro mi diris, ke mi faros ĝin. = Mi diris, ke mi faros tiun laboron. - Sobre ese trabajo, yo dije que lo
haré. = Yo dije que haré ese trabajo.
 Pri tiu laboro mi pensas, ke ĝi estas malfacila. - Sobre ese trabajo, pienso que es difícil.
 Pri talento mi neniam aŭdis, ke vi ian havas. = Mi neniam aŭdis, ke vi havas ian talenton. - Pri talento mi
neniam aŭdis, ke vi ian havas. = Mi neniam aŭdis, ke vi havas ian talenton.

Iafoje, kiam oni bezonas meti KI-vorton komence de frazo, sed la KI-vorto laŭsence apartenas al subfrazo, la rezulto
povas fariĝi tre malfacile komprenebla. Feliĉe tiaj problemoj aperas en la praktiko tre malofte:
 Vi konsilas, ke ni respondu ion al ĉi tiu popolo. → Kion vi konsilas, ke ni respondu al ĉi tiu popolo? - Vi
konsilas, ke ni respondu ion al ĉi tiu popolo. → Kion vi konsilas, ke ni respondu al ĉi tiu popolo?
Kion estas objekto de la predikato respondu, kvankam ĝi staras pli proksime al konsilas. La frazo sonas tamen sufiĉe
nature, ĉar kion ankaŭ povus rilati al la ĉeffraza verbo konsilas.
 Petro diris, ke lia amiko nomiĝas Karlo. → Kiel Petro diris, ke lia amiko nomiĝas? - Petro dijo, que su amigo se
llama Karlo. → ¿Cómo dijo Petro que se llama su amigo?
Estas risko, ke oni pensas, ke kiel rilatas al diris, kio donus tre strangan signifon. Pli komprenebla alternativo
estas: Kiel laŭ Petro nomiĝas lia amiko?
 Vi volas, ke mi vendu ion al vi. → Kion vi volas, ke mi vendu al vi? - Vi volas, ke mi vendu ion al vi. → Kion vi
volas, ke mi vendu al vi?
Más simple (pero no con el mismo significado) es: Kion mi vendu al vi?
Oni plene evitu ĉi tiajn frazojn, se la subfrazo mem estas demando, ĉar tia konstruo fariĝas tro komplika: Ŝi demandis,
ĉu mi ŝatas muzikon. → Kion ŝi demandis, ĉu mi ŝatas?Oni devas diri Kion ŝi demandis? kvankam tio estas malpli
preciza, aŭ uzi la pri-solvon montrotan ĉi-poste.
La sama problemo ekzistas ĉe rilataj (nedemandaj) KI-vortoj. Ankaŭ tiajn KI-vortojn oni metas en la komenco de la
subfrazo. Se la rilata KI-vorto vere apartenas al subfrazo de la subfrazo, konfuzo povas estiĝi:
 Vi asertis, ke vi vidis homon. → La homo, kiun vi asertis, ke vi vidis, estas jam delonge mortinta. - Afirmaste
haber visto a una persona. → A la persona, la que tu afirmaste haber visto, ya está muerta hace mucho.
Evitinda frazo, ĉar kiun ŝajnas esti objekto de asertis, kvankam ĝi vere estas objekto de vidis. (Ĉi tie eblas la
elturniĝo La homo, kiun vi asertis esti vidinta...)
Ofte oni povas elturniĝi per antaŭmetita pri-adjekto. Oni lasas la KI-aferon en ĝia loko en la formo de pronomo, kaj
uzas pri-adjekton kiel demandesprimon aŭ subjunkcion:
 Ŝi demandis, ĉu mi ŝatas muzikon. → Pri kio ŝi demandis, ĉu mi ŝatas ĝin? - Ella preguntó, si me gusta la
música. → Sobre lo que preguntó, ¿me gusta eso?
 Vi asertis, ke vi vidis homon. → La homo, pri kiu vi asertis, ke vi vidis lin, estas jam delonge mortinta. - Afirmas
que viste a una persona. → La persona, que afirmas haber visto, está muerta hace mucho tiempo.

Se la KI-afero rolas kiel subjekto, oni ne povas movi ĝin for el la subfrazo. La subjekto de verbo devas ĉeesti en sia
frazo: Karlo diris, ke lia frato edziĝis. → Kiu Karlo diris, ke edziĝis? Diris ŝajnas havi du subjektojn, dum edziĝis ŝajnas
tute ne havi subjekton. Uzu la pri-solvon: Pri kiu Karlo diris, ke li edziĝis?

1. 28 Fomación de palabras

Los elementos O, A, E, I, AS, IS, OS, US kaj U son terminaciones de tipo de palabra. Son muy importantes para la
formación de palabras. También tenemos las terminaciones J y N que no son importantes en la formación de palabras.
Las palabras pequeñas ya son por sí mismas palabras: por, mi, jam, eĉ, tiam, anstataŭ, je, jes y otras.
La mayoría de los elementos de las palabras son raíces. Cada raíz ya tiene por sí misma un significado, pero una raíz
no puede aparecer por sí misma como una palabra. Necesita una terminación de tipo de palabra.

 Algunas raíces se refieren a las personas, por ejemplo: AMIK, TAJLOR, INFAN, PATR, SINJOR, VIR...
 Aliaj radikoj montras bestojn, ekz.: ĈEVAL, AZEN, HUND, BOV, FIŜ, KOK, PORK...
 Aliaj estas kreskaĵoj, ekz.: ARB, FLOR, ROZ, HERB, ABI, TRITIK...
 Iuj radikoj estas iloj, ekz.: KRAJON, BROS, FORK, MAŜIN, PINGL, TELEFON...
 Multaj radikoj estas nomoj de agoj, ekz.: DIR, FAR, LABOR, MOV, VEN, FRAP, LUD...
 Aliaj radikoj estas nomoj de ecoj aŭ kvalitoj, ekz.: BEL, BON, GRAV, RUĜ, VARM, ĜUST, PRET...

Ekzistas multaj diversaj grupoj kaj kategorioj, ne nur la ĉi-antaŭaj. Kelkaj radikoj estas malfacile klaseblaj, iuj havas
plurajn signifojn, aliaj havas tre specialan signifon, sed ĉiuj havas ian signifon.
Por ĝuste uzi radikon kun diversaj finaĵoj oni devas koni la propran signifon de la radiko. La gravecon de la radikosignifo
bone montras la klasika ekzemplo de la radikoj KOMB kaj BROS.
La du verboj kombi kaj brosi havas tre similajn signifojn. Ili ambaŭ montras agon, kaj la du agoj estas eĉ tre similaj. Sed
se oni ŝanĝas ilin en substantivojn, ili subite komplete malsimilas.

 kombo = la acción de peinar

 broso = herramienta con la que se cepilla

La klarigo de tiu ĉi drasta ŝanĝiĝo estas la fakto, ke jam la radikoj havas signifojn. KOMB estas nomo de certa ago, dum
BROS estas nomo de certa ilo. Kun O-finaĵo ili estas do nomoj de ago kaj ilo respektive — tre malsimilaj aferoj. Sed kun
verba finaĵo ili ambaŭ ricevas agan signifon. KOMB tiam apenaŭ ŝanĝiĝas, ĉar ĝi estas jam aga per si mem. BROS
tamen ŝanĝiĝas, kaj montras tiun agon, kiun oni kutime faras per broso.
Se oni deziras substantivon por tiu ago, kiun oni faras per broso, oni devas fari kunmetaĵon: bros-ad-o. Same, se oni
deziras vorton por tiu ilo, per kiu oni kombas, oni ankaŭ devas fari kunmetaĵon: komb-il-o.
Troviĝas multegaj ĉi tiaj radikparoj, kie la signifo de la verbaj formoj estas similaj, dum la O-formoj estas malsimilaj. La
klarigo estas ĉiam, ke la radikosignifoj estas malsamaj. Jen kelkaj ekzemploj: bati — marteli, haki — pioĉi, servi —
sklavi, kudri — tajlori, regi — reĝi, kaperi — pirati, viziti — gasti. Same oni povas trovi parojn, kie la A-formoj similas,
sed la O-formoj malsimilas, ekz.: eleganta — danda, nobla — nobela, lerta — majstra, kuraĝa — heroa, proksima —
najbara, dolĉa — miela. Kontrolu mem la signifon de la respondaj O-formoj en vortaro.
Oni povas diri, ke ekzistas diversaj bazaj vortoj, de kiuj oni deiras en la vortfarado. Ĉe BROS/ oni deiras de la baza
vorto broso, kiu estas nomo de ilo, kaj formas el ĝi la verbonbrosi (per anstataŭigo de O per I). Ĉe KOMB/ tamen la
baza vorto estas kombi (kiu kompreneble nomas agon). El kombi oni povas fari la agan substantivon kombo (per
anstataŭigo de I per O), kaj la vorton por la koncerna ilo, kombilo (per aldono de la sufikso IL kaj O-finaĵo).
Las raíces de acción con frecuencia se llaman verbales o de carácter verbal porque se ve naturalmente en ellas el
verbo de una forma básica. Por eso las raíces de acción aparecen en los diccionarios en forma de verbo.
La raíces de cualidad con frecuencia se llaman adjetivas o de carácter adjetivo, por en ellas se ve de base la forma
de la terminación A. Por eso las raíces de cualidad se muestran como adjetivos en los diccionarios. También a las
raíces que normalmente aparecen con la terminación E se les llama de carácter adjetivo.
Las raíces que no son de cualidad, ni de acción se llaman normalmente sustantivas o de carácter sustantivo. En
los diccionarios aparecen normalmente como sustantivos.
O-finaĵo
La finaĵo O aldonas nenion al la propra signifo de radiko. Substantivo estas simple nomo de la koncerna afero:

 amiko, tajloro = nombres de distintas personas

 krajono, broso = nombres de distintas herramientas

 diro, faro = nombres de diversas acciones

 belo, bono = nomoj de diversaj ecoj

Terminación -A
La terminación A muestra que la palabra se utiliza para describir algo. A = "relacionado con el objeto en cuestión"

 amika = como un amigo, relacionado a un amigo

 ĉevala = como un caballo, relacionado a un caballo
 dira = relacionado con la acción de decir
 bela = que posee la cualidad de la belleza

Cuando la raíz del adjetivo tiene el significado de cualidad (eco), el adjetivo normalmente muestra una cualidad. Estos
adjetivos no suelen variar de acuerdo al contexto.

 bona manĝo = "comida con la característica de ser buena"

 rapida aŭto = "auto que se caracteriza por ser rápido"
 okazaĵo stranga = "suceso que se caracteriza por ser extraño"
 ruĝa domo = "domo kiu havas ruĝon kiel econ (kiel koloron)"

Kiam la radiko de adjektivo ne havas ecan signifon, la adjektivo povas montri diversspecajn priskribojn. Ĝenerale la
signifo de tia adjektivo multe varias laŭ la kunteksto:

 reĝa konduto = "konduto en maniero karakteriza por reĝo, konduto kun la ecoj de reĝo"
 reĝa persono = "persono kiu estas reĝo, persono de reĝa familio" k.s.
 reĝa palaco = "palacio que pertenece a un rey"

Kiam la radiko de adjektivo havas agan signifon, la adjektivo povas havi plej diversajn signifojn. Ĝi povas signifi "rilata al
la koncerna ago" k.s. Tia adjektivo ankaŭ povas esti simila al ANT-participo aŭ INT-participo kun A-finaĵo:

 nutra problemo = "problemo pri nutrado" — Nutra montras temon.

 nutra manĝaĵo = "manĝaĵo kiu povas nutri, kiu havas nutrajn ecojn, nutranta manĝaĵo"
 tima homo = "hombre que con frecuencia teme, hombre caracterizado por sentir temor, hombre temeroso"
 tima krio = "krio pro timo"

Kelkaj tiaj adjektivoj havas tamen specialan ecan signifon:

 fiksi = "firme senmovigi" → fiksa = "totalmente inmóvil, ya sea por fijación, o por sí mismo"
 falsi = "hacer una copia falsa, falsificar" → falsa = "malvera, neaŭtentika, falsita"
 kaŝi = "ocultar" → kaŝa = "oculto, ya sea por sí mismo o porque alguien lo ha ocultado"
 kompliki = "complicar" → komplika = "complicado, ya sea porque alguien lo ha complicado, porque lo era desde
un principio" (o "que complica, relacionado con una complicación")
 korekti = "corregir" → korekta = "sin errores, ya sea desde un principio, o porque se ha corregido" (o "que está
siendo corregido")
Iuj tiaj ĉi adjektivoj similas al pasiva participo: komplika ≈ komplikita. Ĉe la simplaj adjektivaj formoj la ago de la radiko
aŭ ne estas tre interesa, aŭ tute ne okazis, nur la eco estas grava. Iafoje la eco ekzistas tute per si mem. La respondaj
participaj formoj ĉiam montras, ke tia ago ja okazis aŭ okazas.
Multaj opinias, ke iuj el tiuj ĉi adjektivoj, precipe korekta, estas evitindaj kun eca signifo. Iuj eĉ opinias, ke tia uzo estas
eraro. Laŭ ili komplika nur signifu "komplikanta" aŭ "rilata al kompliko", kaj korekta laŭ ili nur signifu "korektanta" aŭ
"rilata al korekto". Sed iuj el tiuj adjektivoj neniam estas kritikataj, kvankam ili estas tute similaj. Tia ĉi vortfarado estas
tamen hejma en Esperanto de la komenco, kaj ekzemploj troviĝas abunde ĉe multegaj verkistoj de Zamenhof ĝis
hodiaŭ. En iaj okazoj la plursignifeco de tia adjektivo ja povus kaŭzi miskomprenon, kaj tiam oni kompreneble revortigu
la frazon, sed tio validas por ĉiuj plursignifaj vortoj. La radikoj de tiaj adjektivoj estas agaj, sed pro la eca signifo de la
adjektivaj formoj oni povus pensi, ke la radikoj estas ecaj. Tiam oni riskas erare aldoni IG-sufikson al la simplaj verbaj
formoj uzante kaŝigi anstataŭ kaŝi, komplikigi anstataŭkompliki, korektigi anstataŭ korekti, k.t.p. Tiaj IG-formoj havas
tamen aliajn, tre specialajn signifojn: kaŝigi = "igi iun kaŝi ion", vekigi = "igi iun veki iun", komplikigi = "igi iun kompliki
ion" k.t.p. Oni ankaŭ ne pensu, ke la simplaj verbaj formoj havas la signifon "esti tia". Korekti ne signifas "esti senerara",
sed "igi senerara". Kompliki ne signifas "esti ĝene malsimpla", sed "igi ĝene malsimpla".

E-finaĵo
La vortfara uzo de E-finaĵo tre similas al la uzo de A-finaĵo. E = "rilate al la afero, tiel kiel la afero" k.s.:

 tajlore = tiel kiel tajloro, rilate al tajloro

 krajone = tiel kiel krajono, simile al krajono, per krajono
 labore = en relación al trabajo, con trabajo
 blanke = tiel kiel la koloro blanko
 veturi rapide = "viajar con gran rapidez"
 strange granda = "grande de una manera extraña"
 ruĝe farbita = "pintado de rojo"
 reĝe konduti = "comportarse de la forma característica en que lo hace un rey"
 reĝe riĉa = "rico como un rey o como la realeza"
 loĝi urbe = "vivir en una ciudad"
 okazi tage = "ocurrir de día"
 konduti time = "comportarse con miedo, caracterizado por el miedo, que muestra temor, que tiene miedo"

Verbaj finaĵoj
I = "fari certan agon (aŭ esti en certa stato), kiu proksime rilatas al la signifo de la radiko". (La finaĵo I reprezentas ĉi tie
ĉiujn verbajn finaĵojn: I, AS, IS, OS, US kaj U.)
Aga radiko kun verba finaĵo havas ĉiam sian propran signifon:

 KUR → kuri = realizar la acción de "correr"

 KONSTRU → konstrui = realizar la acción de "construir"

Verbo farita el ne-aga radiko montras agon, kiu iel estas proksima al la radikosignifo. Ofte estas tute evidente, kiu estas
tiu ago, sed iafoje oni povas heziti. Ĉe multaj ne-agaj radikoj la tradicio jam fiksis, kiun agan signifon ili ricevas kun
verba finaĵo, sed iuj radikoj neniam estas uzataj en verba formo, kaj oni ankoraŭ ne decidis, kiun agan signifon ili havu.
Se radiko per si mem montras econ aŭ staton, la verba formo normale signifas "esti tia" aŭ "agi kun tia eco":

 RAPID → rapidi = actuar con rapidez

 AKTIV → aktivi = actuar de forma activa, se activo

Normale ĉi tia verbo ne signifas "iĝi tia" aŭ "igi tia". Ĉe ecaj kaj stataj radikoj oni uzas la sufiksojn IĜ kaj IG por krei tiajn
signifojn.
Si la raíz se refiere a herramientas, aparatos o cosas parecidas, el verbo normalmente significa "usar esa herramienta
de la forma de costumbre":

 BROS → brosi = usar un cepillo (de forma normal)

 AŬT → aŭti = ir en automóvil

Se la radiko montras substancon, la verbo normale signifas "provizi per tia substanco":

 AKV → akvi = proveer de agua, verter agua (sobre algo)

 OR → ori = cubrir con oro

En ĉi tiaj verboj oni iafoje uzas la sufikson UM, ofte senbezone.

Se la radiko montras personon, homon, la radiko normale signifas "agi kiel tia persono", "roli kiel tia homo":

 TAJLOR → tajlori = trabajar como sastre, coser como un sastre

 GAST → gasti = ser huésped (en casa de alguien), alojarse como huésped

Bestaj radikoj kaj diversaj fenomenaj radikoj signifas en verba formo "agi kiel tia besto aŭ fenomeno":

 HUND → hundi = actuar como un perro, vivir como un perro

 SERPENT → serpenti = moverse como una serpiente
 OND → ondi = hacer movimientos ondulantes

Multaj diversaj radikoj ricevas verban signifon, kiu ne estas klarigebla per alia regulo ol la tute ĝenerala, ke ili ricevas
verban signifon, kiu iel proksime rilatas al la signifo de la radiko:

 FIŜ → fiŝi = intentar capturar peces, pescar

 POŜT → poŝti = entregar (por ejemplo, una carta) a correos
 ORIENT → orienti = decidir o fijar la posición (de algo) en relación al este

Precizigaj antaŭelementoj
Oni ofte kunigas radikojn (kaj vortetojn) kreante kunmetitajn vortojn. La plej ofta speco de vortkunmetaĵo nomiĝas ĉi
tie kombino. Tia vorto konsistas el du partoj: ĉefelemento, kiu donas la ĝeneralan signifon de la vorto, kaj preciziga
antaŭelemento, kiu precizigas la ĝeneralan signifon.
El la ĉefelemento ŜIP oni povas fari ekz. la jenajn kombinojn (ĉiam kun "neŭtrala" O-finaĵo):

 vaporŝipo = tipo de barco, según el nombre del tipo, que funciona a vapor
 balenŝipo = speco de ŝipo, nome ŝipo speciale konstruita por ĉasi balenojn
 aerŝipo = tipo de nave que va por el aire en lugar de por el agua

La baza signifo de tiuj ĉi kombinoj estas ĉiam "ŝipo". Per diversaj antaŭelementoj oni distingas diversajn specojn de
ŝipoj. La antaŭelementoj estas tre diversecaj. VAPOR montras manieron funkciigi la ŝipospecon, BALEN montras celon
por la uzado de la ŝipospeco, AER montras lokon.
Plej ofte antaŭelementoj distingas diversajn specojn. Iafoje tamen temas ne pri speco, sed pri parto de la ĉefelemento,
ekz.: antaŭbrako = "tiu parto de brako, kiu troviĝas plej antaŭ la korpo"; Orient-Eŭropo = "la orienta parto de Eŭropo".
Una combinación se comporta como una raíz simple. Puede aceptar cualquier
terminación: vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, vaporŝipi; rondiro, rondira, rondire, rondiri; piediro,piedira, piedire, piediri;
helruĝo, helruĝa, helruĝe, helruĝi.
Se pueden hacer nuevas combinaciones de combinaciones existentes:

 vaporŝipasocio = "asocio, kiu okupiĝas pri vaporŝipoj". Ĉefelemento estas la radiko ASOCI. Preciziga
antaŭelemento estas la kombino VAPORŜIP.
 vaporŝipasociano = "ano de vaporŝipasocio". Ĉefelemento estas la radiko AN. Antaŭelemento estas la kombino
VAPORŜIPASOCI.
 ŝarĝvaporŝipo = "vaporŝipo uzata por transporti ŝarĝojn". Ĉefelemento estas la kombino VAPORŜIP.
Antaŭelemento estas la radiko ŜARĜ.

Kombino el pluraj radikoj povas teorie esti plursignifa. Neniu gramatika regulo klarigas, ke
ekz. ŝarĝvaporŝipo estas ŝarĝ-vaporŝipo kaj ne ŝarĝvapor-ŝipo ("ŝipo, kiu iel rilatas al ŝarĝvaporo", sensencaĵo). Oni
devas simple mem kompreni, kiu el pluraj teorie eblaj analizoj kaj signifoj estas la ĝusta. Konfuzoj nur malofte okazas en
la praktiko. Skribe oni je bezono povas uzi dividostrekojn por klareco, kiel en ŝarĝ-vaporŝipo. Ĝenerale kombinoj kun pli
ol tri aŭ kvar radikoj povas esti tro malfacilaj. Anstataŭvaporŝipasocimembrokunvenejo oni prefere diru ekz. kunvenejo
por membroj de vaporŝipasocio.

Interligaj finaĵoj

Post preciziga antaŭelemento oni povas meti interligan O-finaĵon por faciligi la elparolon aŭ komprenon de la
kombino: puŝoŝipo, aeroŝipo, sangoruĝo k.t.p.
Oni ne uzas ligfinaĵon en tiaj kombinoj, kie la antaŭelemento plej nature fariĝas adjektivo, se oni disigas la kombinon,
ekz.: dikfingro = "fingrospeco, kiu kutime estas pli dika ol la aliaj fingroj". Apenaŭ eblas la signifon klarigi en natura
maniero uzante la vorton diko. Tial oni ne diras dikofingro, nek dikafingro, sed je bezono dika fingro. Simile estas ĉe
agaj vortoj, kie la preciziga antaŭelemento montras econ, kiu rezultas el la ago: ruĝfarbi → farbi ruĝa, farbi tiel ke io
fariĝas ruĝa; plenŝtopi → ŝtopi plena. Ankaŭ en tiaj kombinoj oni ne uzas ligfinaĵon. Same en agaj kombinoj, kie la
antaŭelemento montras la manieron de la ago, oni kutime ne uzas ligfinaĵon, sed preferas je bezono disigi la
kombinon:laŭtlegi → legi laŭte.
Formoj kiel nigra-blanka ne estas kombinoj, sed du apartaj vortoj kunskribitaj por speciala nuanco.
Se la antaŭelemento estas vorteto (tia vorto, kiu ne bezonas finaĵon), oni normale ne uzas ligan finaĵon. Je bezono oni
tamen povas uzi ligan E-finaĵon: postsigno → postesigno(faciligas la elparolon), postulo → posteulo (faciligas la
komprenon). Tio tamen okazas nur tre malofte.
Aliaj finaĵoj ol E povas aperi post vorteta antaŭelemento nur kiam tio aldonas necesan signifon: unuaeco = "la eco esti
unua" (unueco = "la eco esti kiel unu"), antaŭeniri = "iri antaŭen" (antaŭiri = "iri antaŭ io"). La ligon EN (E + N) oni uzas
iafoje ankaŭ post radikaj antaŭelementoj: supreniro, ĉieleniro (aŭ ĉieliro), hejmenvojaĝo (aŭ hejmvojaĝo).
E kiel ligfinaĵo aperas iafoje, kiam la antaŭelemento estas la radiko MULT: multe-nombro.
En kombinoj el aga radiko plus POV, VOL aŭ DEV, oni normale uzas I kiel ligfinaĵon: pagipova, vivivola, pagideva. Estas
pli bone klarigi tiajn formojn kiel frazetvortojn. Oni povas ankaŭ uzi O en tiaj vortoj: pagopova, vivovola, pagodeva. Tiam
ili estas kombinoj, sed O en tiaj vortoj estas malpli kutima. Oni povus principe ankaŭ uzi ilin tute sen
ligfinaĵo:pagpova, vivvola, pagdeva, sed tiajn formojn oni apenaŭ uzas en la praktiko.
Se la ĉefelemento estas sufikso, aŭ se la antaŭelemento estas prefikso, tiam oni ne uzas ligfinaĵon.
En alia speco de kunmetaĵo, frazetvortoj, oni uzas ligfinaĵojn laŭ aliaj reguloj.

Vortetoj en kombinoj

Iuj vortetoj estas ofte uzataj kun finaĵoj. Ankaŭ al tiaj finaĵvortoj oni povas almeti precizigan antaŭelementon:
 mil → milo → jarmilo - mil → milo → jarmilo
= milo da jaroj, tia milo kiu konsistas el jaroj (ekzistas ankaŭ la samsignifa frazetvorto miljaro)
 jes → jeso → kapjeso - jes → jeso → kapjeso
= jeso per la kapo (per kapoklino)

Klarigado de kombinoj

Ofte oni povas klarigi la signifon de kombino per prepozicio:

 aerŝipo = "ŝipo por aero"

 lignotablo = "tablo el ligno"
 skribtablo = "tablo por skribo"
 piediro = "iro per piedoj"

Sed ne ĉiuj kombinoj estas tiel klarigeblaj. Iuj bezonas pli komplikan klarigon:

 < vaporŝipo = "ŝipo, kiu sin movas per vaporo" ("ŝipo de/per... vaporo" ne donas sencon).
 dikfingro = "fingro de tiu speco, kiu estas kutime pli dika ol la aliaj fingroj" ("fingro de diko" estas sensencaĵo).
 sovaĝbesto = "tia besto, kiu estas karakterizata de sia sovaĝeco" ("besto de sovaĝo" ne havas sencon).

En kunmetita vorto povas kaŝiĝi multaj neesprimitaj ideoj. Kombino konsistas el ĉefelemento, kiu donas la bazan
signifon, kaj antaŭelemento, kiu montras ian karakterizaĵon, sed kombino ne estas plena difino de la signifo. La efektiva
signifo de kombino dependas ne nur de la signifo de ĝiaj partoj, sed ankaŭ de la lingva tradicio.
Ofte oni hezitas inter ekz. lada skatolo kaj ladskatolo, sovaĝa besto kaj sovaĝbesto, dikfingro kaj dika fingro. Ofte oni
povas sendistinge uzi ambaŭ formojn, sed tamen estas esenca diferenco inter kombinoj kaj tiaj duvortaĵoj kun adjektivo
kaj substantivo. Kiam oni faras kombinon, oni kreas vorton por speciala ideo, por certa speco. Oni nomas ian ideon, kiu
ial estas rigardata kiel aparta, kiu ial bezonas propran vorton. Kiam oni uzas substantivon kun epiteto, oni normale nur
montras "okazan" aŭ "hazardan" econ:

 Lada skatolo estas skatolo de ĉia ajn speco. Tiu skatolo "hazarde" iel rilatas al lado. Kiamaniere ĝi rilatas al
lado, povas montri nur la kunteksto. Eble ĝi estas farita el lado, eble ĝi enhavas ladon k.t.p. Ladskatolo tamen estas
certa skatolspeco. La preciza signifo de ladskatolo estas decidita de la lingva tradicio: "hermetike fermita skatolo el lado,
en kiu oni konservas manĝaĵon aŭ trinkaĵon".
 Sovaĝa besto es un animal (concreto), que por algún motivo es salvaje. No se sabe si ese es su estado natural
o no. Sovaĝbesto es cierto tipo de animal, que se caracteriza por ser salvaje.
 Dikfingro estas certa fingrospeco tiel nomata, ĉar ĝi normale estas pli dika ol la aliaj fingroj. Dika fingro estas ĉia
ajn fingro (dikfingro, montrofingro, mezfingro, ringfingro aŭ etfingro), kiu "hazarde" estas dika. Unuopa dikfingro povas
esti ĉu dika, ĉu maldika, sed restas dikfingro.

Preciziga antaŭelemento do montras, kia estas la speco, ne kia estas la individuo. Epiteto montras normale, kia estas la
individuo, sed ĝi povas ankaŭ montri, kia estas la speco, laŭ la kunteksto. Tial oni povas uzi ankaŭ epitetojn por nomi
specojn. Oni povas diri dika fingro anstataŭ dikfingro. Oni povas diri vapora ŝipo anstataŭ vaporŝipo. Eblas diri sovaĝa
besto anstataŭ sovaĝbesto. Sed ne eblas fari male, ĉar ne ĉiu dika fingro estas dikfingro, ne ĉiu vapora
ŝipo estas vaporŝipo, kaj ne ĉiu sovaĝa besto estassovaĝbesto.
Estas ofta miskompreno, ke oni ne povus fari kombinojn, en kiuj la antaŭelemento estas eca radiko. Fakte oni regule
faradas tiajn vortojn, ekz. altlernejo, altforno, dikfingro,sekvinberoj, solinfano, sovaĝbesto, sanktoleo, kaj multajn aliajn.
Ili estas tute korektaj. Sed oni ne povas simple kunŝovi substantivon kun adjektiva epiteto, se oni ne celas ion pli
specialan. Oni ne diru belfloro, se oni simple volas diri bela floro.
Multaj pensas, ke oni ne povas fari kombinojn, kies ĉefelemento montras agon, kaj kies antaŭelemento montras
objekton de tiu ago, ekz.: leterskribi, voĉdoni, domkonstrui. Tio tamen ne estas prava. En tiaj kombinoj la antaŭelemento
ne estas ordinara objekto, sed montras karakterizaĵon de agospeco. Tiaj kombinoj signife diferencas de la
duvortaĵojskribi letero(j)n, doni voĉo(j)n k.t.p. En skribi leteron la objekto montras konkretan objekton de la skribado,
dum en leterskribi LETER nur karakterizas la specon de skribado. Iaj similaj verboj havas signifonuancon de
provado: fiŝkapti = "provi kapti fiŝojn". Tiajn verbojn oni devas klarigi kiel frazetvortojn.

Formación de palabras a partir de frases cortas

Una frase corta (un grupo de palabras interrelacionadas en la misma frase) puede contraerse en una combinación
añadiendo un elemento posterior. Eso se llama formación de palabras a partir de una frase corta. El resultado es
una palabra frasal. De la frase original se conserva solo los elementos más importantes. Lar terminaciones y otros
elementos menos importantes normalmente se desechan. Para facilitar la pronunciación o la comprensión se puede
conservar, sin embargo, la terminación de tipo de palabra de la frase original, excepto la terminación del plural (J) y la
del acusativo (N).

 sur tablo → [sur tablo]-A → surtabla - sur tablo → surtabla

 inter (la) nacioj → [inter nacioj]-A → internacia - inter (la) nacioj → internacia
 dum unu tago → [unu tago]-A → unutaga - dum unu tago → unutaga
 en la unua tago → [unua tago]-A → unuataga - en la unua tago → unuataga
 sur tiu flanko → [tiu flanko]-E → tiuflanke - sur tiu flanko → tiuflanke
 sur tiu ĉi flanko → [ĉi flanko]-E → ĉi-flanke - sur tiu ĉi flanko → ĉi-flanke
 en tiu maniero → [tiu maniero]-E → tiumaniere - en tiu maniero → tiumaniere
 en tiu ĉi maniero → [ĉi maniero]-E → ĉi-maniere - en tiu ĉi maniero → ĉi-maniere
 Li staris tutan horon apud la fenestro. → Li staris tuthore [tutahore] apud la fenestro. - Li staris tutan horon
apud la fenestro. → Li staris tuthore [tutahore] apud la fenestro.

 povas pagi → pagi povas → [pagi povas]-A → pagipova - povas pagi → pagipova
= tia, ke oni povas pagi
Kiam oni vortigas frazeton pere de verba finaĵo aŭ O-finaĵo, la finaĵo reprezentas ian kaŝitan ideon. Kion la finaĵo
reprezentas, oni devas lerni aparte por ĉiu tia vorto:
 per laboro → [per laboro]-(akiri)-I → perlabori - per laboro → perlabori
= akiri per laboro. La verba finaĵo reprezentas la kaŝitan ideon "akiri". Perlabori neniel devenas de la verbo labori, sed
de la frazeto per laboro. En labori la aga signifo estas simple LABOR. En perlabori la ago estas "akiri".
 fiŝojn kapti → [fiŝojn kapti]-(provi)-I → fiŝkapti - fiŝojn kapti → fiŝkapti
= provi kapti fiŝojn, fiŝi
 tri anguloj → [tri anguloj]-(figuro)-O → triangulo - tri anguloj → triangulo
= figuro kun tri anguloj
 sub tegmento → [sub tegmento]-(ĉambro/loko)-O → subtegmento - sub tegmento → subtegmento
= ĉambro aŭ loko sub la tegmento (ne subtegmentejo, ĉar tio, kio aperas antaŭ la sufikso EJ, devas montri ion, kio
troviĝas aŭ okazas en la ejo)
 per fortoj → [per fortoj]-(trudo)-O → perforto - per fortoj → perforto
= trudado de la propra volo per fortoj
 unu tago kaj unu nokto → [unu tago (kaj) unu nokto]-(periodo)-O → tagnokto - unu tago kaj unu nokto →
tagnokto
= 24-hora periodo, diurno
 la pli multaj → [pli multaj]-(grupo)-O → plimulto - la pli multaj → plimulto
= grupo, kiu estas pli multnombra (ol alia)
 mil jaroj → [mil jaroj]-(periodo)-O → miljaro - mil jaroj → miljaro
= periodo de mil jaroj. La kombino jarmilo kaj la frazetvorto miljaro havas precize la saman signifon. Ambaŭ estas
ĝustaj, sed ili estas konstruitaj laŭ du malsamaj principoj. Kombinoj estas tamen ĝenerale pli oftaj kaj pli bazaj, kaj tial
fine la kombino jarmilo fariĝis pli populara.
Oni ankaŭ uzas "vortigitajn" frazetojn kiel antaŭelementojn de kombinoj. Plej ofte la ĉefelemento estas sufikso:
 la sama ideo → [sama ideo]-AN-O → samideano - la sama ideo → samideano
= speco de ano, nome ano de la sama ideo
 altaj montoj → [altaj montoj]-AR-O → altmontaro - altaj montoj → altmontaro
= aro de altaj montoj
 sub (la) maro → [sub maro]-ŜIP-O → submarŝipo - sub (la) maro → submarŝipo
= ŝipo, kiu povas iri sub la mara supraĵo
 en liton → [en liton]-IG-I → enlitigi - en liton → enlitigi
= "igi en liton", meti en liton
Pli ekstrema kaj pli malofta formo de kunmetado estas vortigo de citaĵoj. En tia vortfarado, kiu estas speco de
frazetvortigo, oni faras vorton el tuta eldiro (efektiva aŭ imaga). Oni tiam konservas ĉiam la plenajn vortojn de la origina
citaĵo kune kun ĉiuj finaĵoj: "Vivu!" → [vivu]-(krii)-I → vivui = krii "vivu!", saluti iun per la krio "vivu!". Rimarku, ke la U-
finaĵo restas. Ordinaraj vortoj ne povas havi du vortklasajn finaĵojn unu post la alia. Sed vivui ne estas ordinara vorto. Ĝi
estas vortigo de citaĵo, kaj la U-finaĵo estas nepre necesa por la signifo. "Ne forgesu min!" → [ne forgesu min]-(floro)-O
→ neforgesumino = la florspeco miozoto (la nomon kaŭzis la blua koloro de la miozotoj, kiu estas simbolo de ama
fideleco)

Afiksoj
Malgranda grupo de radikoj (ĉirkaŭ 40) nomiĝas afiksoj. Ili estas radikoj, kiujn oni uzas ĉefe en kunmetitaj vortoj. Kelkaj
estas sufiksoj – postafiksoj. Ili aperas post aliaj radikoj. Aliaj estas prefiksoj – antaŭafiksoj. Ili aperas antaŭ aliaj
radikoj.
Precipe la tradicio decidis, kiuj radikoj nomiĝas afiksoj. Oni povus tamen diri, ke afikso estas radiko, por kiu validas
specialaj reguloj en la vortfarado. Iuj el la tradiciaj afiksoj estas laŭ tiu difino ordinaraj radikoj. En la ĉi-antaŭaj klarigoj
de ordinara vortfarado estis kelkaj ekzemploj kun radikoj, kiujn oni tradicie nomas afiksoj.
Plej multaj el la sufiksoj funkcias kiel ĉefelemento de kombino. Tio, kio staras antaŭ la sufikso, estas preciziga
antaŭelemento. Sed por plej multaj sufiksoj ekzistas ia speciala regulo, kiu limigas la eblajn rilatojn inter la ĉefelemento
kaj la antaŭelemento. Por ordinaraj radikoj ne ekzistas tiaj limigoj.
La sufiksoj AĈ, ĈJ, EG, ET, IN, NJ kaj UM tamen tute ne kondutas tiel. Vortoj faritaj per tiuj sufiksoj estas nek kombinoj
nek frazetvortoj. Tiuj sufiksoj do estas veraj afiksoj.
Plej multaj el la prefiksoj funkcias kiel preciziga antaŭelemento de kombino. Tio, kio staras post la prefikso estas
ĉefelemento, kies signifo iel preciziĝas per la prefikso. Sed ekzistas normale ia speciala regulo, kiu limigas la eblajn
rilatojn inter la prefikso kaj la ĉefelemento.
La prefiksoj GE kaj MAL tamen ne kondutas tiel. GE kaj MAL tiom ŝanĝas la signifon de la posta elemento, ke oni ne
povas klarigi tion kiel ordinaran kombinon (nek kiel frazetvorton). GE kaj MAL do estas veraj afiksoj.
Principe oni povas uzi ĉiun ajn afiksan radikon ankaŭ kiel ordinaran radikon. Iuj afiksoj estas eĉ tre ofte uzataj tiel. Aliaj,
ekzemple ĈJ kaj NJ, treege malofte uziĝas kiel ordinaraj radikoj. Kelkaj ekzemploj pri tia uzo aperas en la ĉi-postaj
klarigoj pri la diversaj afiksoj.
Ĉe afikso oni normale ne uzas interligan finaĵon kiel en dormoĉambro. Oni ne diras
ekz. ekokuri, eksosekretario, ŝipoestro. Ligfinaĵon oni uzas ĉe afikso nur kiam tio estas pli-malpli nepra por la signifo aŭ
kompreno, ekz. unuaeco, antaŭenigi, posteulo.
La participaj sufiksoj ANT, INT, ONT, AT, IT kaj OT kondutas iom speciale.
Iuj radikoj, kiujn oni ordinare ne klasas kiel afiksojn, tamen iasence kondutas simile kiel prefiksoj aŭ sufiksoj. Oni povas
ilin nomi afiksecaj elementoj.

1. 29 Sufijos

AĈ
AĈ = "mala calidad, inapropiado/a, sin valor".

 domo → domaĉo = una casa mala, caduca, que se cae a pedazos (casucha)
 ĉevalo → ĉevalaĉo = un caballo malo, sin valor, jamelgo
 babili → babilaĉi = hablar en forma estúpida, maliciosa
 aĉa = de mala calidad, inapropiado/a, sin valor

AD
AD = "acción continua, duradera".

 uzo → uzado = uso continuo, regular

 viziti → vizitadi = visitar regularmente, a menudo
 konstruo = la acción de construir, modo de construcción, algo construido → konstruado = la acción (continuada)
de construir
 martelo (ilo) → marteli = bati per martelo → martelado = la ago (daŭre) marteli
 reĝo (persona) → reĝi = reinar como rey → reĝado = la acción (continuada) de ser rey

Se oni volas montri, ke temas pri ago, sed ne deziras la daŭran signifon de AD, oni devas uzi alian agan radikon sen
daŭra signifo, aŭ esprimi sin tute alie: martelado (daŭra) →martelbato = unu bato per martelo; brosado (daŭra)
→ brostiro = unu frota tiro per broso.

AĴ
AĴ = "algo concreto".

 bela → belaĵo = una cosa (concreta) que es especialmente bella

 utila → utilaĵo = una cosa (concreta) que es útil
 dolĉa → dolĉaĵo = algo caracterizado por su gusto dulce (bombón, etc)
 nova → novaĵo = algo que recién apareció/ocurrió (noticia/novedad)
 fari → faraĵo = algo hecho, que lo están haciendo o que será hecho
 desegni → desegnaĵo = imagen dibujada
 kreski → kreskaĵo = algo que crece (planta)
 kovri → kovraĵo = algo que se usa para cubrir
 amuzi → amuzaĵo = algo con lo que uno puede divertirse
 havi → havaĵo = una cosa poseída, que se posee
 trinki → trinkaĵo = algo que se bebe (bebida)
 konstruo = la acción de construir, manera de construir, algo construido → konstruaĵo = algo construido
(normalmente una casa/edificio)
 ligno → lignaĵo = algo hecho de madera
 araneo → araneaĵo = telaraña
 azeno → azenaĵo = algo estúpido
 ĉirkaŭ → ĉirkaŭaĵo = espacio/lugar/región que rodea algo
 post → postaĵo = culo
 sen senco → sensencaĵo = asunto sin sentido
 kokido → kokidaĵo = pollo (comida)
 ovo → ovaĵo = comida de huevo(s)
 glacio → glaciaĵo = helado (crema helada)
 aĵo = una cosa concreta (de tipo indefinido)

Oni povas iafoje aldoni participan sufikson por plia precizeco: draŝataĵo (greno, kiun oni draŝas), draŝitaĵo (greno, kiun
oni jam draŝis), draŝotaĵo (greno, kiun oni intencas draŝi),brulantaĵo (io, kio estas brulanta), brulintaĵo (io, kio jam brulis).
Normale tamen simpla AĴ-vorto plene sufiĉas.

AN
AN = "miembro de grupo, habitante de lugar, adepto de doctrina, persona que pertenece a un lugar" etc.

 klubo → klubano = miembro de un club

 Eŭropo → Eŭropano = habitante de Europa (europeo/a)
 Indonezio → Indoneziano = habitante de Indonesia (indonesio/a)
 vilaĝo → vilaĝano = habitante de una aldea (aldeano/a)
 Islamo → Islamano = persona que cree en el Islam
 respubliko → respublikano = defensor de la idea que el estado sea una república, miembro del partido
republicano
 ŝipo → ŝipano = persona que sirve en un barco
 estraro → estrarano = miembro de un comité
 sama lando → samlandano = habitante del mismo país
 ano = membro de societo, partio, familio, eklezio k.s.; aniĝi = fariĝi membro, aliĝi al grupo

AR
AR = "el todo o colección de muchas cosas del mismo tipo".

 homo → homaro = todas las personas del mundo (humanidad)

 birdo → birdaro = todos los pájaros en el mundo o en una región
 gazeto → gazetaro = todas las revistas en una región
 verko → verkaro = ĉiuj verkoj de unu aŭtoro
 estro → estraro = grupo elegido de jefes/autoridades de una organización
 arbo → arbaro = bosque
 haro → hararo = todos los pelos en una cabeza (cabellera)
 ŝafo → ŝafaro = ĉiuj ŝafoj de unu posedanto aŭ en unu loko
 meblo → meblaro = ĉiuj mebloj de unu ĉambro/apartamento/domo
 altaj montoj → altmontaro = masivo aŭ ĉeno de altaj montoj
 vorto → vortaro = diccionario
 horo → horaro = horario
 ŝtupeto → ŝtupetaro =grimpilo el du stangoj kun multaj ŝtupetoj (= eskalo)
 vagono → vagonaro = vico de kunigitaj vagonoj tirata de lokomotivo (= trajno)
 aro = grupo, kolekto, grego k.s.

ĈJ
Con ĈJ se hacen nombres cariñosos de hombres. Antes de ĈJ se usa una forma acortada del nombre. Por lo general
se conservan entre 1 y 5 letras:

 Johano → Johanĉjo aŭ Joĉjo

 Vilhelmo → Vilhelĉjo aŭ Vilheĉjo aŭ Vilĉjo aŭ Viĉjo
 papago → Papĉjo (nombre cariñoso de un loro macho)
 Padre → Papá
 Tío → Tiíto
 Hermano → Hermanito

ĈJ al igual que NJ es un sufijo aparte, porque no comienza en vocal y porque se puede acortar la raíz que lo precede.
A veces se podría agregar primero el sufijo UL, si eso ayudase a crear una forma que suene
mejor: Petro → Petrulo → Petruĉjo etc. Sin embargo eso no es tradicional ni tampoco del todo lógico, pero cuando se
trata de sobrenombres, ni la tradición, ni la lógica, ni la gramática rigurosa son muy importantes. De hecho, los
sobrenombres se pueden crear a gusto (ej. por préstamo de otros idiomas).

EBL
EBL = "puede ser hecho". Se puede usar EBL sólo con verbos transitivos. Es similar al sufijo español IBL en palabras
como "posible", "flexible", "comestible", etc.

 manĝi → manĝebla = comestible

 nombri → nombrebla = que puede ser nombrado/a
 malhavi → malhavebla = tia, ke oni povas ĝin malhavi, nenecesa → nemalhavebla = tia, ke oni ne povas ĝin
malhavi, necesa
 kompreni → kompreneble = tiel, ke ĉiu ajn povas kompreni, memklare, memevidente (ofte uzata kiel mallongigo
de memkompreneble)
 esperi → espereble = tiel, ke oni povas esperi la aferon
 supozi → supozeble = tiel, ke oni povas supozi la aferon
 eble = "povas esti"; eblo = io, kio estas ebla; ebleco = eco de io, kio estas ebla

Oni iafoje uzas EBL (kaj ankaŭ IND kaj END) post verbo, kiu normale estas netransitiva, sed kiu povus havi objekton:

 iri → irebla = tia, ke ĝi povas esti irata, tia, ke oni povas iri ĝin (= iri sur aŭ laŭ ĝi)
 loĝi → loĝebla = tia, ke ĝi povas esti loĝata, tia, ke oni povas loĝi ĝin (= loĝi en ĝi)

Normale oni diras iri sur/laŭ vojo kaj loĝi en domo, sed ankaŭ iri vojon kaj loĝi domon estas korektaj, kvankam tre
maloftaj.
EC
EC = "cualidad o estado (de alguien o de algo)". EC siempre muestra algo abstracto (cualidad o estado).

 bono = la idea abstracta de bien → boneco = bien como cualidad de algo o alguien (bondad)
o Vi estos kiel Dio, vi scios bonon kaj malbonon. - Serás como Dios, conocerás el bien y el mal.
o Ili admiris la bonecon de lia ago. - Ellos admiraron la bondad de su acción.
 ruĝo = el color rojo → ruĝeco = el estado de ser rojo
o Ŝiaj blankaj vangoj estis kolorigitaj de freŝa ruĝo. - Sus blancas mejillas estaban coloreadas por un rojo
fresco.
o La ruĝeco de ŝiaj vangoj malkaŝis ŝiajn sentojn. - El rojo de sus mejillas descubrió sus sentimientos.
 longo = dimensión horizontal (toda cosa concreta tiene alguna longitud) → longeco = la cualidad de ser largo,
tener mucho de largo (longitud)
o Ni mezuris la longon de ĝiaj kruroj, kaj trovis, ke ili estas tre mallongaj. - Medimos la longitud de sus
piernas y notamos que son muy cortas.
o La longeco de ĝiaj kruroj tre surprizis nin. - La longitud de sus piernas nos sorprendió mucho.
Las piernas eran sorprendentemente largas.

 rapido = medida de distancia recorrida en un cierto tiempo (toda cosa que se mueve tiene alguna rapidez)
→ rapideco = cualidad de algo que va (muy) rápido (rapidez)
o La rapido de la aŭto estis nur 20 kilometroj en horo. - La velocidad del auto era sólo de 20 kilómetros
por hora.
o La aviadilo pasis kun fulma rapideco. - El avión pasó con la rapidez de un rayo.
 homo → homeco = cualidad natural de un ser humano (humanidad)
 granda animo → grandanimeco = la cualidad de tener una gran (y noble) alma
 korekto → korekteco = la cualidad de ser correcto, sin error
 unu → unueco = la cualidad de ser como uno (unidad)
 unua → unuaeco = la cualidad de ser el primero
 estonta → estonteco = tiempo futuro. Formas como estonto normalmente muestran a una persona, como todos
los participios que terminan en O, pero a veces se usaestonto como una forma acortada de estonteco.
 pasinta → pasinteco = tiempo pasado
 infano → infaneco = cualidad de ser niño, infancia
 eco = cualidad

A veces EC se usa de forma ilógica por influencia de las lenguas nacionales: Bedaŭrinde mi ne havas la eblecon tion ĉi
fari. De hecho no se trata de una cualidad sino de una posibilidad concreta: eblo (o quizá eblaĵo). Diga como
Zamenhof: Bedaŭrinde mi ne havas la eblon tion ĉi fari. (Si uno duda entre eblo y ebleco, se debe elegir eblo porque es
la forma resumida tanto para ebleco como para eblaĵo y por eso eblo casi nunca puede ser una elección incorrecta.)
EC también puede ser usado con terminaciones A o E (o terminación verbal). Esas formas normalmente tienen el
significado de "similar, parecido, del mismo aspecto que, de igual manera que":

 ligneca papero = papero parte aspektanta kiel ligno

 Ni havas amikecajn rilatojn kun ili. = Ni rilatas kvazaŭ ni estus amikoj. - Tenemos relaciones de amistad con
ellos. = Nos relacionamos como si fuéramos amigos.

Iafoje oni povas por klareco uzi anstataŭe kunmetaĵojn kun ŝajna, simila, maniera aŭ stila. Iafoje formoj
kun ...eca signifas "rilata al tia eco, pri la koncerna eco": patreca testo = testo pri patreco, testo por eltrovi, ĉu iu estas la
patro.

EG
EG = "(el más) alto grado, la especie mayor".
 domo → domego = una casa (muy) grande
 varma → varmega = muy caliente
 bone → bonege = muy bien, excelente
 krii → kriegi = gritar (muy) fuerte
 ŝati → ŝategi = gustar mucho
 dankon! → dankegon! = ¡muchas gracias!
 tre → treege = muy pero muy
 pordo → pordego = la puerta principal de una casa, ciudad, estancia, patio, etc. (portón)
 granda → grandega = gigante, enorme
 piedo → piedego = un pie grande, desagradable o peligroso de una persona o animal
 manĝi → manĝegi = comer con avidez o demasía, devorar
 ege = fortísimo, muy intenso, extremo

EJ
EJ = "lugar, espacio, casa, habitación, etc. destinado para algo". Eso que precede a EJ siempre es eso que ocurre o se
encuentra en el lugar.

 lerni → lernejo = loko destinita por lernado

 dormi → dormejo = ĉambro por dormado
 eliri → elirejo = loko (normale pordo), tra kiu oni povas eliri
 redakti → redaktejo = loko, kie oni redaktas (ekz. gazeton)
 akcepti → akceptejo = loko, kie oni estas akceptata (en hotelo, kongreso k.s.)
 necesa → necesejo = loko por certa necesa agado, kiun oni preferas ne rekte diri (nome urinado kaj fekado)
 preĝi → preĝejo = loko por preĝado kaj aliaj religiaj agadoj. La vorto preĝejo estas tradicie uzata precipe por
Kristana preĝejo, dum oni preferas specialajn vortojn por preĝejoj de aliaj religioj: moskeo, sinagogo, templo k.a.
Sed preĝejo ja povas esti uzata por ĉia religio. Por Kristana preĝejo ekzistas ankaŭ la speciala vorto kirko (tre malofte
uzata). Plej simple oni tamen precizigas per: Kristana preĝejo, Islama preĝejo, Hinduisma preĝejo k.t.p.
 ĉevalo → ĉevalejo = loko (domo) por ĉevaloj
 mallibero → malliberejo = loko de mallibero, por malliberuloj (= prizono)
 libro → librejo = vendejo de libroj (kolekto aŭ kolektejo de libroj estas biblioteko)
 rizo → rizejo = loko (kampoj), kie oni kultivas rizon
 herbo → herbejo = loko, kie kreskas precipe herboj (ne arboj k.t.p.)
 tajloro → tajlorejo = loko, kie tajloro laboras
 ministro → ministrejo = loko (domo, oficejo) de ministro
 malsanulo → malsanulejo = loko, kie oni flegas kaj kuracas malsanulojn (= hospitalo)
 TTT (la Tut-Tera Teksaĵo, elparolu "to to to") → TTT-ejo ("to-to-to-ejo") = TTT-servilo, TTT-a retpaĝaro (loko, en
kiu troviĝas TTT-aĵoj)
 ejo = loko (destinita por io speciala)

Se temas pri fabriko aŭ simile, oni prefere uzu pli klarajn kunmetaĵojn: tabakfarejo = "loko, kie oni produktas cigaredojn
kaj aliajn tabakaĵojn", ŝtalejo aŭ ŝtalfabriko = "fabriko de ŝtalo", gisejo aŭ gisfabriko = "fabriko de gisoj kaj gisaĵoj".

EM
EM = "inclinación hacia algo".
Una palabra con EM normalmente muestra que algo, por su naturaleza, a menudo y continuamente tiende a la acción:

 timi → timema = con inclinación al miedo, que teme con frecuencia

 manĝi → manĝema = con inclinación a comer con frecuencia o mucho
 kompreni → komprenema = que siempre quiere comprender
 venĝi → venĝema = que se quiere vengar, rencoroso/a
 pura → puri = esti pura → purema = que quiere estar limpio/a

A veces se usa EM para un deseo momentáneo o casual, o para una necesidad pasajera:

 Ŝi sentis fortan manĝemon. (= ... fortan malsaton.) - Ella sintió unas fuertes ganas de comer. (= ... un fuerte
hambre.)
 Subite li fariĝis terure dormema. (= ... terure dorme laca.) - De repente sintió terribles ganas de dormir. (= ...
terriblemente cansado)

Alternativamente se pueden usar combinaciones con vola: manĝivola, venĝovola. Pero normalmente EM es suficiente:
En algunas palabras EM muestra capacidad:

 produkti → produktema = que puede producir mucho (productivo)

 krei → kreema = que puede crear mucho (creativo)

También se pueden usar combinaciones con pova o kapabla: produktipova, kreokapabla. Sin embargo, normalmente
EM es suficientemente claro.
En algunas palabras, EM significa que uno por su naturaleza está amenazado por algo, que uno corre algún riesgo que
no se quiere:

 erari → erarema = que a menudo o fácilmente comete errores

 morti → mortema = que puede e incluso debe morir

A veces se hace una palabra EM que no deriva de un verbo:

 gasto → gastema = que le gustan los huéspedes

 la sama sekso → samseksema = que prefiere al sexo propio

Gastema por eso se puede entender como "tendiente a ser huésped". Si no se trata de ese significado, puede ser
preferible usar combinaciones con ama: gastama = "que ama a los huéspedes", samseksama = "que ama al sexo
propio". Por otro lado, cuando AM parece demasiado fuerte o errado en cuanto al significado, posiblemente EM es
preferible.
Las palabras con EM por lo general llevan terminación A, pero pueden tener cualquier clase de terminación. Con
terminación O antes se acostumbraba a agregar siempre el sufijo EC: manĝemeco, timemeco etc. Pero EC
normalmente no es necesario. Basta con manĝemo, timemo etc. Antes del sufijo UL se puede a menudo omitir EM si el
significado queda claro: timemulo → timulo, drinkemulo → drinkulo.
EM uziĝas ankaŭ kiel ordinara radiko: emo = momenta inklino, ema = momente inklina.

END
END = "devas esti farata". Oni povas uzi END nur ĉe transitivaj verboj.

 pagi → pagenda = tia, ke ĝi devas esti pagata, tia, ke oni pagu ĝin
 respondi → respondenda = tia, ke ĝi devas esti respondata, tia, ke oni respondu ĝin

ER
ER = "una parte muy pequeña del todo". ER se usa cuando algo consiste en muchas partículas de la misma especie.
Eso que está delante de ER siempre muestra el todo que las partículas forman:

 sablo → sablero = grano de arena

 neĝo → neĝero = copo de nieve
 mono → monero = moneda, pieza metálica de dinero (la pieza de papel se llama monbileto o monpapero)
 fajro → fajrero = pavesa, chispa de fuego (a la chispa eléctrica también se la llama sparko)
 ero = malgranda (konsistiga) parto

ER montras unu el multaj similaj apenaŭ distingeblaj konsistigaj partoj de tuto. Se temas pri diversspecaj aŭ individuecaj
partoj, oni ne uzu ER, sed PART: mondoparto (≈kontinento), landparto, korpoparto, parto de libro. Se temas pri parto,
kiu estas derompita aŭ deŝirita de tuto, oni uzu PEC: Mi disŝiris la leteron kaj disĵetis ĝiajn pecetojn en ĉiujn angulojn
de la ĉambro.

ESTR
ESTR = "persono kiu gvidas kaj decidas, mastro". Tio, kio staras antaŭ ESTR, ĉiam estas la loko, kie la estro decidas,
aŭ tio, pri kio la estro decidas:

 ŝipo → ŝipestro = tiu, kiu decidas sur ŝipo

 imperio → imperiestro = titolo de gvidanto de imperio
 grupo → grupestro = gvidanto de grupo
 urbo → urbestro = persono elektita por gvidi kaj administri urbon
 lernejo → lernejestro = direktisto de lernejo
 cent → centestro = oficiro super cento da soldatoj
 estro = ĉefo kun decida povo

ET
ET = "de bajo grado/especie".

 domo → dometo = una casa (muy) pequeña (casita)

 varma → varmeta = tibio
 babili → babileti = charlar poco
 iom → iomete = un poquito
 ŝtrumpo → ŝtrumpeto = una media corta, que cubre sólo el pie y la parte inmediatamente superior a éste
 ridi → rideti = sonreír
 patro → patreto = querido padre, papá
 mano → maneto = una mano pequeña (manito)
 eta = pequeño/a, poco intenso/a; etigi = achicar, amansar; etulo = una persona pequeña

A veces se usa ET como prefijo para mostrar un significado especial:

 burĝo → etburĝo = burgués de baja clase social

 fingro → etfingro = meñique

ID
ID = "nacido de". Eso que precede a ID siempre muestra eso, de donde viene el nacido.
Normale ID estas uzata ĉe besta vorto. Tiam ID montras nematuran beston, junan naskiton de la koncerna bestospeco:

 bovo → bovido = nematura bovo

 koko → kokido = nematura koko
 rano → ranido = nematura rano
 ido = juna naskito de besto

Iafoje oni uzas ID por juna planto: arbo → arbido = juna arbo.
Ĉe homa vorto ID montras infanon, devenulon, sen konsidero de aĝo. Oni tiel uzas ID precipe ĉe titoloj kaj historiaj
nomoj:

 reĝo → reĝido = infano de reĝo

 Timuro → Timuridoj = princoj devenintaj de sultano Timuro la Lama
 Izraelo → Izraelido = deveninto de la homo Izraelo (Israelano = ano de la lando Israelo)

Iafoje ID estas uzata figure ĉe landa aŭ lingva vorto:

 lando → landido = homo naskita en certa lando, indiĝeno

 Latino → Latinida lingvo = lengua que deriva del latín

IG
IG = "acción eficaz, causante o modificante". Lo que precede a IG muestra siempre el resultado de la acción.

 akra → akrigi = obrar de tal forma que algo se vuelve filoso (afilar)
o Mi akrigas mian tranĉilon. - Afilo mi cuchillo.
 longa → longigi = obrar de tal manera que algo se hace largo (alargar)
o La kunveno devus esti mallonga, sed la multaj demandoj longigos ĝin. - La reunión debería ser corta
pero las numerosas preguntas la alargarán.
 pli longa → plilongigi = agi tiel, ke io fariĝas pli longa
o Ni devis plilongigi nian viziton en Hindujo. - Ni devis plilongigi nian viziton en Hindujo.

Oni povas fari IG-verbon el aga radiko (kiu normale estas verbo). Tia IG-verbo signifas, ke oni kaŭzas, ke iu faras la
koncernan agon. La objekto de tia IG-verbo estas tio, kio estus subjekto de la simpla verbo.
Oni povas deiri de netransitiva verbo:

 sidi → sidigi = agi tiel, ke iu komencas sidi

o Li sidigis sian infanon sur seĝon. - Li sidigis sian infanon sur seĝon.

Oni ankaŭ povas deiri de transitiva verbo. La objekto de tia IG-verbo estas aŭ la subjekto de la simpla verbo, aŭ la
objekto de la simpla verbo:

 kompreni → komprenigi = agi tiel, ke iu komprenas

o Mi finfine sukcesis komprenigi lin, ke li devas iri hejmen. - Mi finfine sukcesis komprenigi lin, ke li
devas iri hejmen.
o Mi ne povis komprenigi la ŝercon al li. - Mi ne povis komprenigi la ŝercon al li.

Oni ankaŭ povas fari IG-verbon el radiko, kiu normale estas substantivo.
Tia IG-verbo povas signifi, ke oni agas tiel, ke la objekto fariĝas tio, kion la radiko montras, sed ĝi ankaŭ povas signifi,
ke oni faras la objekton tia kiel la radiko, aŭ ĝi povas signifi, ke oni kaŭzas, ke la objekto faras ian agon, kiu rilatas al la
radiko:

 edzo → edzigi = agi tiel, ke iu fariĝas edzo

o Li edzigis sian filon al riĉa fraŭlino. - Li edzigis sian filon al riĉa fraŭlino.
 pinto → pinta → pintigi = agi tiel, ke io fariĝas pinta, ke io ekhavas pinton
o Se vi volas skribi, vi devas unue pintigi vian krajonon. - Se vi volas skribi, vi devas unue pintigi vian
krajonon.
 flamo → flami → flamigi = agi tiel, ke io flamas
o Petro flamigis la fajron per forta blovado. - Petro flamigis la fajron per forta blovado.

Oni ankaŭ povas fari IG-verbon el frazeto kun prepozicio:

 en (la) domo → endomigi = movi en (la) domon

o Kiam komencis pluvi, ŝi rapide endomigis la infanojn. - Kiam komencis pluvi, ŝi rapide endomigis la
infanojn.
 sen vesto → senvestigi = forpreni la veston de iu
o Janjo estis senvestigita kaj endormigita. - Janjo estis senvestigita kaj endormigita.

La malon de sen...igi oni povas teorie esprimi per kun...igi, sed tiajn vortojn oni normale ne uzas, ĉar multaj simplaj
verboj havas per si mem tian signifon: maski = "kunmaskigi",vesti = "kunvestigi". En tiaj okazoj oni povas kiel
alternativon al sen...igi uzi la prefikson MAL sen IG: malvesti = senvestigi, malmaski = senmaskigi. Senfortigi estas pli-
malpli samsignifa kiel malfortigi. La malo de senfortigi estas teorie "kunfortigi", sed tio estas senbezone peza vorto.
Anstataŭe oni diras simple fortigi.
Oni ankaŭ povas fari IG-verbon el vorteto aŭ el afikso:

 for → forigi = formovi, forpreni, forviŝi, forskrapi

o Per forta lesivo ŝi sukcesis forigi la nigrajn makulojn. - Per forta lesivo ŝi sukcesis forigi la nigrajn
makulojn.
 al → aligi = aldoni, almeti
o Ili baldaŭ discipline aligos siajn fortojn al tiu komuna granda armeo. - Ili baldaŭ discipline aligos siajn
fortojn al tiu komuna granda armeo.

Kiam la radiko estas nek eca, nek aga, oni povas ofte heziti, ĉu uzi simplan sensufiksan verbon, aŭ verbon kun la
sufikso IG. Ofte la lingva tradicio donis al simpla verbo IG-ecan signifon: konfuzo = malordego → konfuzi = krei
malordegon, fari malordega. Iafoje la tradicio elektis uzi nur formon kun IG: grupo → grupigi = kunigi en grupo(j)n, starigi
en grupo(j)n. Iafoje la tradicio donis malsaman signifon al la simpla formo kaj la IG-formo, sed ambaŭ signifoj estas IG-
ecaj: koloro → kolori = doni al io sian koloron, esti tio kio donas koloron al io; koloro → kolorigi = agi tiel, ke io fariĝas
kolora. Oni tamen ne povas postuli, ke ĉiuj ĉiam sekvu tiujn ĉi delikatajn distingojn. Oni devas almenaŭ toleri, se iu iafoje
intermiksas ekz. kolori kaj kolorigi. Iafoje la simpla formo havas signifon, kiu ne estas IG-eca: lumo → lumi = elĵeti
lumradiojn; lumo → lumigi = fari tiel ke io lumu, fari luma. Iafoje ambaŭ formoj havas la saman
signifon: ordo → ordi aŭ ordigi = krei ordon, meti en ordon, fari orda. Nuntempe oni ĝenerale preferas la formon ordigi.
Ofte oni aldonas superfluan IG al verbo, kiu normale ne havu ĝin. Tio povas esti tolerata, precipe se el tio rezultas plia
klareco, sed normale oni uzu la tradiciajn formojn. Ne ĉiam la formoj estas tamen tute stabilaj. En iuj okazoj la IG-
sufikso eble ne estas nepra, ĉar la simpla formo apenaŭ havas ian alian signifon. Tiam oni eble estonte ekuzos la pli
mallongan formon sen IG. Ofte ambaŭ formoj povas esti uzataj paralele sen
signifodiferenco: loki/lokigi, arkivi/arkivigi, listi/listigi.
IG kutime aperas kun verba finaĵo, sed povas ankaŭ havi O-finaĵon, A-finaĵon aŭ E-finaĵon. Tiaj formoj montras la saman
agan signifon kiel la verba formo: akrigo = "la ago akrigi", akriga = "rilata al la ago akrigi, akriganta", sidigo = "la ago
sidigi", sidige = "rilate al la ago sidigi, sidigante", edzigo = "la ago edzigi", edziga = "rilata al la ago edzigi".
IG uziĝas ankaŭ kiel ordinara radiko: igi= kaŭzi, ke iu faru ian agon.

IĜ
IĜ = "cambio a un nuevo estado, lugar, acción". Eso que precede a IĜ muestra siempre el resultado del cambio.

 pala → paliĝi = volverse pálido (empalidecerse)

o Li paliĝis pro la ŝoko. - Se empalideció por el choque.
 longa → longiĝi = hacerse largo (alargarse)
o La tagoj longiĝas, printempo alvenas. - Los días se alargan, viene la primavera.
 pli longa → plilongiĝi = fariĝi pli longa
o Li asertas, ke post la vizito al la miraklisto lia kruro plilongiĝis. - Li asertas, ke post la vizito al la
miraklisto lia kruro plilongiĝis.
IĜ-verbo farita el netransitiva verbo montras transiron al la koncerna ago. IĜ ĉe tia verbo estas do preskaŭ egala al la
prefikso EK. Iafoje tiaj ĉi IĜ-verboj montras la nuancon, ke la ago okazas per si mem, aŭ ke la ago okazas senvole:

 sidi → sidiĝi = komenci sidi, eksidi

o Li sidiĝis sur la sofo. - Li sidiĝis sur la sofo.
 esti → estiĝi = komenci esti, ekesti
o Estiĝis kverelo inter ili. - Estiĝis kverelo inter ili.
 morti → mortiĝi = morirse (sin intención)

o Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaŭ estis mortigita de
neniu; unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis. - Mia
onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaŭ estis mortigita de neniu; unu tagon,
promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis.
Ya un simple morti muestra una transición (de la vida a la muerte). Aquí IĜ muestra que la muerte ocurrió sin intención,
accidentalmente.
También se puede hacer un verbo con el sufijo IĜ a partir de un verbo transitivo. En verbo IĜ de este tipo, IĜ no indica
un significado transitivo. IĜ ahí solo sirve para hacer que el verbo sea intransitivo, para cambiar la función sintáctica:

 malfermi → malfermiĝi = iĝi malfermita, esti malfermata (per si mem)

o La knabo malfermis la pordon. - La knabo malfermis la pordon.
o La pordo brue malfermiĝis. - La pordo brue malfermiĝis.
 turni → turniĝi = iĝi turnita, esti turnata (per si mem)
o La knabo turnis sian kapon. - La knabo turnis sian kapon.
o La tero turniĝas ĉirkaŭ sia akso. - La tero turniĝas ĉirkaŭ sia akso.
 ruli → ruliĝi = moviĝi per rulado, esti rulata (per si mem)
o Kiu rulas ŝtonon, al tiu ĝi revenos. - Kiu rulas ŝtonon, al tiu ĝi revenos.
o Ili rulis sian ĉaron. - Ili rulis sian ĉaron.
o La vinberoj elpremite ruliĝadis sur la teron. - La vinberoj elpremite ruliĝadis sur la teron.
o La veturilo ruliĝis tre rapide. - La veturilo ruliĝis tre rapide.

IĜ-verbo farita el transitiva verbo ofte similas al pasiva verbo. La diferenco estas, ke IĜ-verbo montras, ke la ago
okazas pli-malpli per si mem, aŭ ke oni ne interesiĝas pri eventuala kaŭzanto de la ago: Li estis naskita en
Januaro. Normala pasiva frazo. Oni atentas precipe la agon, kiu plenumiĝis kun rezulto (pro la IT-formo). Li naskiĝis en
Januaro. Li fariĝis naskita. Pli da atento al la naskato, la infano, ol al la naskanto, la patrino.
Oni ankaŭ povas fari IĜ-verbon el radiko, kiu normale estas substantivo. Tia IĜ-verbo povas signifi, ke la subjekto
fariĝas ĝuste tio, kion la radiko montras, aŭ ke ĝi fariĝas simila al la radiko, aŭ ke okazas al ĝi ia ago karakterizata de la
radiko:

 edzino → edziniĝi = fariĝi ies edzino

o Ŝi edziniĝis kun sia kuzo. - Ŝi edziniĝis kun sia kuzo.
 pinto → pinta → pintiĝi = fariĝi pinta, ekhavi (akran) pinton
o Malgraŭ liaj penoj la krajono ne pintiĝis. - Malgraŭ liaj penoj la krajono ne pintiĝis.
 flamo → flami → flamiĝi = komenci flami
o Ligno fendita facile flamiĝas. - Ligno fendita facile flamiĝas.

Oni ankaŭ povas fari IĜ-verbon el frazeto kun prepozicio. La preciza signifo dependas de la prepozicio. Se ekz. la
prepozicio estas loka aŭ mova, IĜ signifas "moviĝi, iri, translokiĝi":

 en domo → endomiĝi = veni en domon

o Kiam la fulmotondro komenciĝis, ni tuj endomiĝis. - Kiam la fulmotondro komenciĝis, ni tuj endomiĝis.
 sen vesto → senvestiĝi = fariĝi nuda, forpreni sian veston
o Senhonte mi senvestiĝis antaŭ ili. - Senhonte mi senvestiĝis antaŭ ili.

Oni povas ankaŭ fari IĜ-verbon el vorteto aŭ el afikso:

 al → aliĝi = aldoniĝi, aniĝi, anigi sin, anonci sian partoprenon

o Al lia antaŭa embaraso aliĝis nun iom da konfuzo. Ĉu vi jam aliĝis al la kongreso? - Al lia antaŭa
embaraso aliĝis nun iom da konfuzo. Ĉu vi jam aliĝis al la kongreso?
 sen → seniĝi = fariĝi sena je io, liberiĝi de io
o Mi ne plu eltenas ilin, ni devas seniĝi je ili. - Mi ne plu eltenas ilin, ni devas seniĝi je ili.

IĜ kutime aperas kun verba finaĵo, sed povas ankaŭ havi O-finaĵon, A-finaĵon aŭ E-finaĵon. Tiaj formoj montras la saman
agan signifon kiel la verba formo: akriĝo = "la ago akriĝi", akriĝa = "rilata al la ago akriĝi, akriĝanta", sidiĝo = "la ago
sidiĝi", sidiĝe = "rilate al la ago sidiĝi, sidiĝante", edziĝo = "la ago edziĝi", edziĝa = "rilata al la ago edziĝi",unuiĝo = "la
ago unuiĝi".
Iafoje IĜ-vorto kun O-finaĵo ankaŭ povas montri rezulton de transira ago: Unuiĝo Franca por Esperanto (nomo de
asocio). Dio nomis la sekaĵon Tero, kaj la kolektiĝojn de la akvo Li nomis Maroj.
IĜ uziĝas ankaŭ kiel ordinara radiko: iĝi = fariĝi.

IL
IL = "instrumento, aparato, rimedo".

 segi → segilo = instrumento por segi

 fosi → fosilo = instrumento por fosi
 kudri → kudrilo = pinta instrumenteto por kudri
 tondi → tondilo = instrumento por tondi (kiu konsistas el du klingoj)
 ŝlosi → ŝlosilo = instrumento, kiun oni turnas en seruro por ŝlosi aŭ malŝlosi
 manĝi → manĝilo = instrumento por manĝi (telero, kulero, tranĉilo, forko, manĝbastoneto, glaso aŭ simile)
 sonori → sonorilo = instrumento, kiu sonoras (uzanto de sonorilo ne sonoras, sed sonorigas)
 presi → presilo = maŝino por presado de libroj, gazetoj k.t.p.
 komputi → komputilo = (elektronika) aparato por prilabori informojn kaj fari tre rapidajn kalkulojn
 aboni → abonilo = papero, per kiu eblas ekaboni ion
 aliĝi → aliĝilo = papero, per kiu eblas aliĝi al io (ekz. kongreso)
 kuraci → kuracilo = io ajn, kio servas por kuraci (ekz. medikamento)
 ilo = instrumento, rimedo; ilaro = kolekto de laboriloj

La sufikso IL havas tre ĝeneralan signifon. Por esprimi sin pli ekzakte oni povas fari kunmetaĵojn kun aliaj radikoj,
ekz.: presmaŝino, transportaparato, vendaŭtomato. Sed ofte taŭgas simpla IL-formo.
En iuj malmultaj IL-vortoj la aga elemento estas subkomprenata. Tio, kio staras antaŭ IL, ne mem montras agon, sed
ekz. rezulton de ago: fajro → fajrilo = ilo por fari fajron (ne "ilo por fajri")

IN
IN = "el sexo femenino". El sufijo IN se puede usar sólo para aquello que puede tener sexo, es decir personas o
animales. IN agrega un significado femenino (y elimina un eventual significado masculino).
Plej ofte oni aldonas IN al vorto, kiu havas viran signifon. La vorto tiam ekhavas anstataŭe in-seksan signifon:

 patro → patrino = madre

 viro → virino = mujer adulta
 knabo → knabino = chica
 avo → avino = abuela
 reĝo → reĝino = reina

Oni ankaŭ povas aldoni IN al vorto, kiu estas sekse neŭtra, sed tio okazas multe malpli ofte. La sekse neŭtra vorto tiam
ekhavas in-seksan signifon:
 homo → homino = ina homo
 aŭtoro → aŭtorino = ina aŭtoro
 pasaĝero → pasaĝerino = ina pasaĝero
 besto → bestino = ina besto
 mortinto → mortintino = mortinta virino

Ĉe neŭtra vorto oni povas montri viran sekson per la radiko VIR uzata prefiksece aŭ adjektivece.
Ekzistas kelkaj vortoj, kiuj en si mem estas in-seksaj: damo, nimfo, matrono, putino (nekunmetita!) k.a. Al tia vorto oni
ne aldonu IN.
IN uziĝas ankaŭ kiel ordinara radiko: ino = ina besto (aŭ homo); investaĵo = vestaĵo por virino.

IND
IND = "digno de ser hecho". Se puede usar IND sólo con verbos transitivos:

 ami → aminda = que merece ser amado/a (digno/a de amar)

 vidi → vidinda = tan bello/a o bueno/a que merece ser visto/a
 miri → mirinda = tan extraordinario/a que debe ser admirado/a
 bedaŭri → bedaŭrinde = tan malo que merece ser lamentado (lamentablemente)
 inda = merecido/a, valioso/a

ING
ING = "tenilo, en kiun oni (parte) metas ion". Tio, kio staras antaŭ ING, normale estas tio, kion oni parte enmetas en la
ingon:

 glavo → glavingo = tubeca objekto, en kiun oni metas la klingon de glavo

 cigaro → cigaringo = tubeto, en kiu oni tenas cigaron por fumi ĝin
 ŝraŭbo → ŝraŭbingo = ringo, en kiun oni ŝraŭbas ŝraŭbon
 ovo → ovingo = vazeto, en kiun oni metas ovon por ĝin manĝi
 ingo = tenilo (precipe por glavo), kiu parte kovras tion, kion ĝi tenas; eningigi = enmeti en ingon

ISM
ISM = "doktrino, movado, sistemo, agmaniero" k.s. Iafoje ISM-vorto ankaŭ montras unuopan ekzemplon de ia speciala
agmaniero. La signifo de ISM treege varias, kaj tre dependas de tio, post kio ĝi staras.

 Stalino → Stalinismo = la politikaj ideoj de Stalino

 Kristano → Kristanismo = la religio de la Kristanoj, la religio de Kristo
 kolonio → koloniismo = ekspluatado de kolonioj fare de forta ŝtato
 kapitalo → kapitalismo = ekonomia sistemo de privata kapitalposedo
 alkoholo → alkoholismo = malsana dependeco de alkoholo
 diletanto → diletantismo = amatoreca kaj fuŝa agado
 patrioto → patriotismo = amo kaj sindediĉo al la propra patrujo
 la Angla lingvo → Anglismo = apartaĵo de la Angla lingvo
IST
IST = "persona que con frecuencia se ocupa sobre algo (quizás profesionalmente)". Eso que está delante de IST es
siempre la ocupación de la persona.
Estas ofta miskompreno, ke IST egalas al "profesiulo", sed ĝia vera signifo estas pli vasta:

 verki → verkisto = persona que escribe con frecuencia (un/a escritor/a)

 kuraci → kuracisto = persona que cura profesionalmente (médico)
 arto → artisto = persona que practica arte (artista)
 biciklo → biciklisto = persono, kiu ofte biciklas
 ŝteli → ŝtelisto = persono, kiu ofte ŝtelas
 Esperanto → Esperantisto = persono, kiu scias kaj uzas Esperanton

Je bezono eblas fari pli precizajn vortojn. Anstataŭ la ĝenerala fiŝisto oni povas paroli pri fiŝkaptisto, kiu fiŝas (=
fiŝkaptas), pri fiŝbredisto, kiu bredas fiŝojn, kaj pri fiŝvendisto, kiu vendas fiŝojn.
Por IST-vorto ofte ekzistas simila ISM-vorto. La rilatoj inter la du formoj de tiaj vortparoj povas esti tre
diversaj: alkoholisto = persono dependa de alkoholo, trafita de alkoholismo; alkoholismo = malsana dependeco de
alkoholo; kapitalisto = persono, kiu posedas multan kapitalon; kapitalismo = ekonomia sistemo de privata kapitalposedo.
Ekzistas ankaŭ tre multaj vortoj, kiuj finiĝas per "ist" aŭ "ism", kaj kiuj ja montras diversajn istojn kaj ismojn, sed kiuj
tamen ne estas kunmetitaj, ekz.: turisto — turismo, faŝisto —faŝismo, ekzistencialisto — ekzistencialismo.
Ofte IST signifas "subtenanto de la responda ismo". Tiam IST = ISM-AN: oportunisto = oportunismano, iu kiu agas laŭ
oportunismo; komunisto = komunismano, subtenanto de komunismo. Sed IST ne ĉiam egalas al ISM-AN.
Ekz. kapitalisto ne egalas al kapitalismano.
Noto: AN kaj IST estas en iaj okazoj tre proksimaj. Tiam oni povas elekti laŭplaĉe. Oni kutimas uzi tiun, kiu kreas la plej
internacian formon. Oni ekz. normale parolas pri Kristo,Kristano kaj Kristanismo. La
formoj Krististo kaj Kristismo neniam aperas. Ili estus same logikaj, sed malpli internaciaj. Komparu
kun Budho, Budhisto kaj Budhismo, kie la prefero estas mala, ankaŭ pro internacieco. Apud Budhisto oni tamen uzas
ankaŭ Budhano, same logikan, sed pri Budhanismo oni ne parolas. (Iuj uzas anstataŭe Budao,Budaisto kaj Budaismo.)
De ninguna manera se debe decir kirurgisto, astronomisto, ekologisto etc. Pero en muchas ocasiones se puede sin
embargo crear con el sufijo IST una palabra paralela para esa clase de persona, si existe una palabra aparte para eso,
sobre lo que se ocupa:

 kirurgio → kirurgiisto = kirurgo

 diplomatio → diplomatiisto = diplomato
 gimnastiko → gimnastikisto = gimnasto

NJ
Con NJ se forman los nombres cariñosos de las mujeres. NJ está unido a una forma acortada del nombre.
Normalmente se conservan entre 1 y 5 letras:

 Mario → Manjo aŭ Marinjo - María → Mari

 Klaro → Klanjo - Clara → Clarita
 Sofio → Sonjo aŭ Sofinjo - Sofía → Sofi
 Patrino → Panjo - Madre/mamá → Mami
 Onklino → Onjo - Tío → Tiíto
 Fratino → Franjo - Hermana → Hermanita

Usando NJ normalmente se elimina un eventual sufijo IN. A veces se puede retener la vocal de IN, si eso ayuda a crear
una forma que suene mejor: kuzino → Kuzinjo, knabino→ Knabinjo. Quizás se puede incluso usar un sufijo IN superfluo
si eso ayuda al buen sonido: Klaro → Klarino → Klarinjo.
OBL
OBL = "multipliko". OBL estas uzebla nur ĉe nombrovortoj kaj similsignifaj vortoj. Tio, kio staras antaŭ OBL, ĉiam
montras, per kiom oni multiplikas:

 du → duobla = multiplikita per du

 du → duoble = multiplikite per du
 du → duoblo = kvanto duobla
 dek → dekobla = multiplikita per dek
 dek → dekoble = multiplikite per dek
 dek → dekoblo = kvanto dekobla
 cent dek du → cent-dek-du-obla = multiplikita per 112
 cent dek du → cent-dek-du-oble = multiplikite per 112
 cent dek du → cent-dek-du-oblo = kvanto 112-obla

OBL-vorto kun A-finaĵo ankaŭ povas signifi, ke io konsistas el tiom da partoj:

 duobla vesto = vesto, kiu konsistas el du tavoloj da vestaĵoj

 duobla fadeno = du apudmetitaj fadenoj uzataj kiel unu

Antaŭ OBL oni ĉiam kunskribas la nombron. Oni povas por klareco uzi dividostrekojn. La strekojn oni metu normale tie,
kie estas spacetoj en la origina nombro: dek du →dekduoblo aŭ dek-duoblo; dudek → dudekoblo; du mil
dudek → dumildudekoble aŭ prefere du-mil-dudekoble. La samaj skriboreguloj validas por la sufiksoj ON kaj OP.

ON
ON = "división". ON se usa sólo con palabras numerales o con palabras con significados similares. Eso que precede a
ON siempre muestra por cuánto se divide:

 du → duono = una de las dos partes iguales del todo, ½ (mitad)

 du → duona = grande como una mitad, siendo la mitad (de algo)
 du → duone = medio, siendo mitad (de algo)
 dek → dekono = una de las diez partes iguales del todo, 1/10
 dek → dekona = grande como un décimo, siendo el décimo (de algo)
 dek → dekone = grande como un décimo, siendo el décimo (de algo)

Para las palabras con ON se usan las mismas reglas de escritura que para OBL.
A veces se confunde ON con la raíz PART. No se puede decir por ejemple landono para landparto = "parte de un país".
ON no muestra parte de eso que lo precede, sino una parte de otra cosa. Triono no es parte de tri, sino una de las tres
partes iguales de otra cosa.

OP
OP = "grupo con cierto número de miembros". OP se puede usar sólo con numerales y palabras de significados
similares. Eso que precede a OP siempre indica cuántos miembros hay en el grupo:

 unu → unuopo = una sola cosa o persona

 unu → unuopa = solo/a, mirado/a aparte
 unu → unuope = cada uno para sí mismo, individualmente
 du → duopo = grupo de dos, par, pareja, dueto
 du → duopa = que consiste de dos miembros
 du → duope = en un grupo con dos miembros, en grupos de a dos
 dek → dekopo = grupo de diez
 dek → dekopa = que consiste de diez miembros
 dek → dekope = en un grupo de diez miembros, en grupos de a diez

Por OP-vortoj oni uzas la samajn skriboregulojn kiel por OBL.

Antaŭ O-finaĵo la sufikso OP estas forlasebla, ĉar simpla O-formo havas ĉe nombrovortoj interalie la signifon de opo:

 duo = duopo aŭ la nombro du

 trio = triopo aŭ la nombro tri
 deko = dekopo aŭ la nombro dek

UJ
UJ = "algo que está destinado a contener algo específico". UJ tiene prácticamente tres significados distintos:
"contenedor", "planta" y "país". Eso que está delante de UJ siempre muestra lo que es (o sucede) en el asunto.
UJ puede mostrar un contenedor especial, jarrón, caja, etc. que sirve para contener algo o en cuyo interior se realiza
alguna acción:

 salo → salujo = salero

 cigaro → cigarujo = cigarrera, estuche o caja para guardar cigarros.
 abelo → abelujo = vivienda artificial para abejas (una vivienda natural de abejas puede ser abelejo pero esa
palabra también significa "lugar donde el apicultor tiene las colmenas")
 mono → monujo = aquello que contiene dinero (monedero/billetera)
 bani → banujo = bañera, donde uno se baña o baña a otro
 trinki → trinkujo = bebedero, abrevadero, contenedor grande y largo de donde beben los animales

Por precizeco oni povas fari kunmetaĵojn kun aliaj radikoj,

ekz.: teskatolo, tekruĉo, tetaso, cigarskatolo, cigaredpaketo, konservoskatolo.
Rimarku, ke tio, kio staras antaŭ UJ, ĉiam devige montras enhavon, dum tio, kio staras antaŭ SKATOL, VAZ k.t.p.,
povas montri jen enhavon, jen materialon, jen ion alian, ekz.:ladskatolo = "skatolo el lado", lignositelo = "sitelo el ligno".
Sed ladujo devas esti "ujo por lado", kaj lignujo estas nepre "ujo por ligno".
Ĉe nomo de frukto, bero aŭ floro UJ povas montri kreskaĵon, normale arbon aŭ arbuston, kiu donas tian frukton, beron
aŭ floron:

 pomo → pomujo = manzano

 vinbero → vinberujo = vin(ber)arbusto
 rozo → rozujo = rozplanto

Oni povas diri ankaŭ pomarbo, vinberarbusto k.t.p.

Junto al nombre de un pueblo, UJ siempre significa "el país de ese pueblo":

 Franco → Francujo = el país de los franceses (Francia)

 Ĉino → Ĉinujo = el país de los chinos (China)
 Somalo → Somalujo = el país de los somalíes (Somalía)

Iafoje oni faras landan aŭ regionan UJ-vorton el alispeca vorto:

 patro → patrujo = patrolando, hejmlando, origina lando

 Esperanto → Esperantujo = Esperantolando, la (imagata) lando de la Esperantistoj, la Esperanta mondo (la
kongresoj k.t.p.)
En landonomoj oni uzas kiel alternativojn al UJ, ankaŭ la radikon LAND sufiksece, kaj la neoficialan sufikson I. La plej
multaj landoj havas tamen nekunmetitan nomon, ekz.Usono, Birmo, Liĥtenŝtejno, Islando (ne farita per la radiko LAND!)
k.a. En tiaj okazoj oni uzas la sufikson AN por fari nomon de landanoj: Usonano, Birmano k.t.p.
UJ uziĝas ankaŭ kiel ordinara radiko: ujo = vazo, skatolo, entenilo; enujigi = enmeti en vazon k.s. En tiaj okazoj UJ
neniam havas la signifon de lando aŭ de kreskaĵo.

UL
UL = "persona con alguna característica". Eso que está antes de UL muestra siempre lo que caracteriza a la persona.

 juna → junulo = persona caracterizada por su juventud (un joven)

 dika → dikulo = una persona gorda (un/a gordo/a)
 fremda → fremdulo = persono de fremda lando, regiono, urbo k.t.p.
 sankta → sanktulo = persono aparte sankta
 blanka → blankulo = homo el la tiel nomata blanka raso
 timi → timulo = persono, kiu ofte timas, timemulo
 ĝibo → ĝibulo = persono kun karakteriza ĝibo
 miliono → milionulo = una persona que posee millones de pesos/dólares/euros...
 sen kuraĝo → senkuraĝulo = persono, al kiu mankas kuraĝo
 antaŭ → antaŭulo = persono, kiu ekzistis aŭ agis antaŭe
 alia → aliulo = alia persono

Oni ankaŭ regule uzas UL en iaj nomoj de bestospecoj, kvankam ne temas pri personoj:

 mamo → mamuloj = klaso de bestoj, kiuj mamnutras siajn idojn

 branko → brankuloj = tiaj bestoj, kiuj spiras per brankoj

Okaze oni uzas UL figure por plej diversaj aferoj, ankaŭ nevivaj, kiujn oni volas prezenti kvazaŭ personojn:

 nubojn skrapas → nubskrapulo = treege alta domo, kiu kvazaŭ skrapas la nubojn
 tri mastoj → trimastulo = ŝipo kun tri mastoj

Ĉe vortoj, kiuj per si mem montras ian personon, oni ne uzu senbezone UL. Precipe oni atentu pri participoj kun O-
finaĵo. Tia participo ĉiam montras personon, kaj aldono de UL normale estus eraro. Ne
diru parolantulo, kurintulo, konatulo, sed simple parolanto, kurinto, konato. Se oni tamen ja aldonas UL al participo kun
O-finaĵo aŭ al alia persona vorto, tiam oni kreas vorton kun speciala signifo. Virulo ne egalas al viro, sed signifas
"persono karakterizata de vireco" = vireculo. Konatulo principe estu "persono karakterizata de konateco" = famulo,
dum konato simple estas "persono konata de iu".
UL uziĝas ankaŭ kiel ordinara radiko: ulo = persono sen ia speciala karakterizo.

UM
El sufijo UM no tiene un significado definido. Mediante él se hacen palabras que tienen alguna relación a eso que
precede a UM. Cada palabra con UM se debe aprender por separado. Sin embargo existen algunos grupos de palabras
con UM con significados similares.
Muchos verbos con UM significan "actuar de cierta manera con eso que precede a UM":

 folio → foliumi = pasar las páginas de un libro o revista para leer apenas y rápidamente (hojear)
 palpebro → palpebrumi = rápidamente cerrar y abrir los párpados (parpadear)
 brako → brakumi = abrazar

Algunos verbos con UM significan "proveer en cierto modo de eso que precede a UM":
 aero → aerumi = airear
 sukero → sukerumi = cubrir con azúcar

Otro grupo de verbos con UM muestra la manera de ejecución, asesinato:

 kruco → krucumi = clavar a una cruz para matar (crucificar)

 pendi → pendumi = colgar con una soga alrededor del cuello para matar (ahorcar)

Algunas palabras con UM son el nombre de partes de ropa o cosas similares. Eso que precede a UM muestra una
parte del cuerpo donde la cosa se encuentra:

 kolo → kolumo = parte de la ropa que rodea al cuello

 nazo → nazumo = tipo de anteojos que apenas se apoyan sobre la nariz

UM se usa en matemática para hacer nombres de sistemas numéricos. Se mete UM después del número que muestra
cuántas cifras usa el sistema:

 du → duuma nombrosistemo = sistema con dos cifras, sistema binario

 dek → dekuma nombrosistemo = sistema con diez cifras, sistema decimal

Otras palabras con UM:

 malvarma → malvarmumi = enfermarse de tos, catarro nasal, etc. (supuestamente por el frío) (engriparse,
resfriarse)
 plena → plenumi = llenar/completar (una tarea, deber, etc.)
 gusti → gustumi = probar un gusto
 loto → lotumi = repartir/premiar por decisión de una lotería (rifar)
 komuna → komunumo = comunidad
 dekstra → dekstruma = que gira o se tuerce hacia la derecha (en sentido horario)
 proksima → proksimume = aproximadamente
 umo = afero, kies nomon oni momente ne memoras, afero stranga aŭ nepriskribebla

Se oni volas krei novan UM-vorton, oni estu tre singarda, ĉar aliaj ĝin eble ne komprenos. UM-vorto, kiu aliĝas al iu el la
ĉi-antaŭaj grupoj, pli facile akceptiĝas, dum UM-vorto, kiu ne similas al jam ekzistanta UM-vorto, estas pli malfacile
enkondukebla. Ofte oni tamen faras okazan UM-vorton, kiu kompreniĝas pro la kunteksto, kaj kiu poste malaperas.

BO
BO = "parentesco por casamiento".
BO aparece principalmente en las siguientes tres palabras de parentesco y sus correspondientes femininos:

 patro → via bopatro = suegro, el padre de tu cónyuge

 filo → via bofilo = yerno, el esposo de tu hija
 frato → via bofrato = cuñado, el hermano de tu cónyuge, el marido da tu hermana, el marido de la hermana de
tu cónyuge

También las palabras con BO bokuzo, bonevo, boonklo, boavo, bonepo, boparenco y bofamiliano (y las formas de
respuesta con IN) son posibles pero usadas con menor frecuencia. En su lugar normalmente se usan las simples
palabras sin BO.
Cuando se trata de un parentesco por medio de dos casamientos lógicamente se podrían usar palabras con un prefijo
BO doble: via bobofrato = "el esposo de la hermana de tu esposo/a", via bobokuzo = "el esposo del primo/a de tu
esposo/a", via bobonevo = "el esposo del sobrino/a de tu esposo/a", via boboonklo = "el esposo del tío/a de tu
esposo/a". Sin embargo, en la práctica se usan solamente las formas con BO simples, también para esa clase de
significados.
BO puede aparecer junto con los prefijos GE y PRA. El orden recíproco de esos prefijos no es importante para el
significado, pero por lo general GE aparece último bogepatroj,bogefratoj, prageavoj, bopragekuzoj etc.

ĈEF
ĈEF = "el/la más importante, el/la de más alto rango". ĈEF muestra que lo que le sigue es lo más importante entre
todas las demás cosas de la misma especie:

 redaktoro → ĉefredaktoro = el redactor más importante (principal)

 artikolo → ĉefartikolo = el artículo más importante, normalmente se trata de un artículo que muestra la opinión
del editor o del redactor principal
 urbo → ĉefurbo = ciudad capital, definida oficialmente como la más importante del país, y en la que
normalmente se encuentran el gobierno, parlamento, etc. de ese país
 strato → ĉefstrato = la calle más importante y grande de una ciudad
 ĉefo = la persona más importante o de mayor rango (jefe); ĉefa = lo/a más importante, de mayor rango,
principal

ĈEF muestra al asunto o persona más importante. El sufijo ESTR muestra a una persona que guía y decide.
Normalmente esa persona, que es la más importante, también tiene poder de decisión, y por eso a veces se puede
expresar la misma cosa ya sea con ESTR o con ĈEF, ej: ĉefredaktoro (el redactor más importante) ≈ redakciestro (jefe
de redacción). ESTR siempre muestra a una persona, mientras que ĈEF como prefijo no muestra por sí mismo una
persona: ĉefurbo no es para nada igual a urbestro.Sin embargo, el sustantivo independiente ĉefo siempre muestra a
una persona, y por eso las palabras ĉefo y estro son en la práctica casi sinónimos.

DIS
DIS = "que se dispersa en direcciones distintas o variadas". DIS se usa sólo ante palabras que denotan acciones y
siempre muestra la manera o el resultado de la acción.
Con una palabra de movimiento, DIS muestra que muchas cosas se mueven en distintas direcciones:

 iri → disiri = ir en direcciones diferentes

 kuri → diskuri = correr en distintas direcciones
 sendado → dissendado = envío en muchas direcciones

Con una palabra que ya de por si tiene un significado separador, DIS refuerza ese significado:

 ŝiri → disŝiri = dividir algo en piezas arrancándolo

 rompi → disrompi = dividir algo en piezas rompiéndolo
 de → disde = "de" con significado de retirada o con otro significado (aquí DIS apera excepcionalmente ante una
palabra que no denota acción)

Junto a una palabra con un significado unificador, DIS reemplaza al significado unificador por uno separador. DIS
entonces es igual a MAL:

 volvi → disvolvi = desenvolver

 faldi → disfaldi = desdoblar

DIS también se usa como una raíz ordinaria: disa = por separado, dividido; disigi = dividir.
EK
EK = "comienzo de acción, acción súbita". EK se usa sólo en palabras que indican acciones, y siempre muestra el
modo de la acción.
Por lo general EK indica que la acción comienza. Muestra el primer momento de la acción, a menudo con un matiz
súbito o inesperado:

 kuri → ekkuri = empezar a correr

 sidi → eksidi = empezar a sentarse
 pluvi → ekpluvi = empezar a llover
 floro → flori → ekflori = komenci flori
 de → ekde = komence de (ĉi tie EK escepte aperas antaŭ ne-aga vorto)

Ankaŭ la sufikso IĜ povas en iuj okazoj montri komencon de ago: sidiĝi, estiĝi k.s. EK montras pli subitan, pli rapidan
komencon ol IĜ.
Iafoje EK montras subitan agon, kiu daŭras nur momenteton. Tiam temas ne nur pri la komenco, sed pri la tuta ago:

 fulmi → ekfulmi = momente kaj subite fulmi

 brili → ekbrili = subite kaj momente ĵeti brilon
 rigardo → ekrigardo = rapida subita rigardo

EK también se usa como una raíz común y como una partícula exclamativa:

 eki = comenzar
 ekigi = hacer comenzar, poner en marcha
 ek! = ¡vamos!, ¡empieza!, ¡empecemos!, etc.

EKS
EKS = "ex, que alguna vez fue, que no está más en oficio, que no es más así". EKS se usa principalmente con
profesiones y con otros roles humanos, pero a veces con otro tipo de palabras también:

 reĝo → eksreĝo = persona que antes fue rey, rey abdicado

 edzo → eksedzo = persona que antes fue esposo (ex-esposo)
 (ge)edziĝi → eks(ge)edziĝi = romper, terminar el matrimonio, divorciarse
 moda → eksmoda = fuera de moda
 eksa = que alguna vez fue, que no es más; eksiĝi = abdicar

Con una palabra animal EKS tiene el significado especial de "castrado/a": bovo → eksbovo = toro castrado.

GE
GE = "ambos sexos". GE se usa con las palabras masculinas y sexualmente neutras para darles un significado de
ambos sexos.
GE por lo general muestra un par:

 patro → gepatroj = padre y madre (con niños en común)

 edzo → geedzoj = un marido y su esposa
 fianĉo → gefianĉoj = un novio y su novia
 doktoro → gedoktoroj = un doctor y su esposa/o (gedoktoroj lógicamente debería ser una pareja, en la cual
ambos son doctores — por eso actualmente apenas se usan palabras como gedoktoroj sobre una pareja)

GE también se usa con palabras que indican parentesco para mostrar un grupo de parentescos de ambos sexos:

 frato → gefratoj = hermano(s) y hermana(s)

 filo → gefiloj = hijo(s) e hija(s)

GE también se usa en un sentido más general para mostrar que ambos sexos están presentes en un grupo:

 knabo → geknaboj = tanto chico(s) como chica(s)

 lernanto → gelernantoj = tanto estudiantes hombres como mujeres
 doktoro → gedoktoroj = kaj viraj kaj inaj doktoroj

Si una palabra es de por sí neutra, no es necesario agregar GE, a no ser que se quiera enfatizar que ambos sexos
están presentes. Normalmente se dice simplementelernantoj y doktoroj.
Raramente GE aparece antes de eso que no puede tener sexo por sí mismo. Esa clase de palabra con GE muestra
que algo concierne ambos sexos, por lo general con un matiz chistoso. Ese tipo de palabras no son normales y no se
deben usar con demasiada frecuencia: lernejo → gelernejo = escuela para ambos sexos.
Nota: Una palabra con GE con una terminación O normalmente puede ser sólo plural, porque debe haber más de uno
para que ambos sexos puedan estar presentes. Pero algunas veces se intenta forzar el significado de GE al significado
similar "quien sea de los dos sexos". Entonces se pueden hacer palabras como gepatro = "padre o madre",geedzo =
"esposo o esposa". Sin embargo ese uso no es normal y muchos opinan que no es lógico ni correcto. Esa clase de
palabras son no obstante comprensibles y pueden ser útiles. El futuro mostrará si serán aceptadas.

MAL
MAL = "la idea directamente contraria". MAL se usa sólo en las palabras para las que existe un contrario directo.

 bona (bueno) → malbona (malo)

 granda (grande) → malgranda (pequeño)
 feliĉa (feliz) → malfeliĉa (infeliz, desgraciado)
 laborema (industrioso, trabajador) → mallaborema (perezoso, vago, flojo)
 graso (grasa) → grasa (grasoso, gordo) → malgrasa (con poca grasa, magro, delgado, flaco)
 pli (más) → malpli (menos)
 tro (demasiado) → maltro (demasiado poco)
 fermi (cerrar) → malfermi (abrir)
 ami (amar) → malami (odiar)
 ŝlosi (cerrar con llave) → malŝlosi (quitar la llave)
 aliĝi (reunirse, unirse) → malaliĝi (separarse)
 kodo (código) → kodi (codificar, poner en clave) → malkodi (descifrar, descodificar)
 antaŭ → malantaŭ
 supre → malsupre
 simetrio (simetría) → malsimetrio (asimetría)
 amiko (amigo) → malamiko (enemigo)
 lumo (luz) → mallumo (oscuridad)
 malo = directamente contra la idea, opuesto; male = totalmente en contra

Oni povas iafoje heziti inter MAL kaj ne. Ne montras foreston, mankon de io, dum MAL montras ĉeeston de la kontraŭa
ideo. Ofte ambaŭ estas uzeblaj, sed kun iom malsamaj signifoj. Iafoje estas nur nuanca diferenco. MAL estas iafoje
uzata kiel pli forta ne:

 laŭdi = diri, kiel bona io estas

 ne laŭdi = ne diri, kiel bona io estas
 mallaŭdi = diri, kiel malbona io estas
 ne mallaŭdi = ne diri, kiel malbona io estas
 amiko = persono, al kiu oni sentas simpation aŭ amon
 neamiko = persono, al kiu oni ne sentas ion specialan
 malamiko = persono, al kiu oni sentas malsimpation aŭ malamon

MIS
MIS = "erareco, malĝusteco, malboneco". MIS ĉiam montras manieron aŭ econ de tio, kio staras poste.

 kalkuli → miskalkuli = kalkuli erare

 kompreni → miskompreni = kompreni erare
 skribi → misskribi = skribi erare
 korekti → miskorekti = provi korekti kaŭzante malkorektecon
 uzi → misuzi = uzi en malbona aŭ malĝusta maniero
 trakti → mistrakti = trakti malbone
 faro → misfaro = malbona faro
 formo → misformo = erara, malbona formo
 formi → misformi = doni malĝustan, malbonan formon al io

Ne konfuzu MIS kun MAL. MIS ne ŝanĝas la bazan signifon de vorto, sed nur aldonas la ideon de erareco aŭ
malboneco. MAL komplete ŝanĝas la signifon en la kontraŭon:

 laŭdi = diri, kiel bona io estas

 mislaŭdi = erare diri, ke io estas bona, dum ĝi fakte estas malbona
 mallaŭdi = diri, kiel malbona io estas
 mismallaŭdi = erare diri, ke io estas malbona, dum ĝi fakte estas bona

PRA
PRA = "hace muchísimo tiempo, primitivo". PRA indica que lo que le sigue está lejos en el tiempo:

 homo → prahomo = la primera y más primitiva especie de hombre

 arbaro → praarbaro = un bosque primitivo, existente de tiempos inmemorables
 tempo → pratempo = los albores de la humanidad o del mundo
 antaŭlasta → praantaŭlasta = "antaŭa al la antaŭlasta"

Con las palabras que indican parentesco av(in)o, nep(in)o, onkl(in)o, nev(in)o y kuz(in)o PRA indica un parentesco de
una generación más lejana (anterior o posterior en el tiempo):

 avo → via praavo = el padre de tu abuelo/a = bisabuelo/a

 avo → via prapraavo = el padre de tu bisabuelo/a = tatarabuelo/a
 avo → via praprapraavo = tu tatara-tatarabuelo/a
 nepo → via pranepo = el hijo/la hija de tu nieto/a = bisnieto/a
 nepo → via prapranepo = el nieto/la nieta de tu nieto/a = tataranieto/a
 onklo → via praonklo = el tío/la tía de tu padre/madre
 nevo → via pranevo = el hijo/la hija de tu sobrino/a
 kuzo → via prakuzo = el hijo/la hija del primo/a de tu padre/madre

Ĉe la parencovortoj patr(in)o kaj fil(in)o PRA montras malproksiman parencecon plurajn aŭ multajn generaciojn antaŭe
aŭ poste:
 patro → prapatro = malproksima vira parenco de kiu iu devenas, efektiva aŭ imagata fondinto de popolo, tribo
aŭ familio
 filo → prafilo = malproksima vira parenco, kiu devenas de certa persono

Ofte oni uzas prapatroj kaj prafiloj (kun J-finaĵo) ĝenerale pri ies antaŭuloj kaj posteuloj, ofte eĉ sen seksa distingo.
Ĉe parencovortoj PRA povas aperi kune kun la prefiksoj BO kaj GE.

RE
RE = "venir o poner de nuevo en el mismo lugar de antes, hacer de nuevo o hacerse como antes, hacer u ocurrir una
vez más en la misma u otra manera". RE es usado sólo con palabras que indiquen acción, y siempre muestra el modo
de la acción:

 veni → reveni = venir de nuevo al lugar donde estaba antes (regresar, volver)
 doni → redoni = dar algo a alguien que anteriormente tenía eso (devolver)
 brilo → rebrilo = reflejo
 bonigi → rebonigi = de nuevo mejorar algo que estaba mal
 saniĝi → resaniĝi = sanar de nuevo después de haber enfermado
 diri → rediri = decir nuevamente lo mismo
 trovi → retrovi = encontrar eso que se perdió
 koni → rekoni = ver algo y percatarse de que ya se conoce (reconocer)
 turni → returni = girar de nuevo en la dirección anterior (contraria)
 ree = de nuevo, otra vez

Iuj RE-vortoj ekestis pro influo de nacilingvaj vortoj, kaj havas nelogikan signifon. Ekz. reprezenti ordinare ne signifas
"prezenti denove", sed "agi anstataŭ iu, en ies nomo".Resumi ne estas "denove sumi", sed "koncize esprimi la
esencon". Tiujn, kaj aliajn vortojn, oni nun normale rigardas kiel nekunmetitajn (faritajn el la radikoj REPREZENT kaj
RESUM). Returni kaj precipe returna kaj returne estis antaŭe uzataj ankaŭ pri reirado kaj redonado. Nun oni uzas tiujn
vortojn nur kiam temas pri efektiva turnado.

1. 31 Elementos afijables

Algunos elementos del idioma, que normalmente no se consideran afijos, se usan, sin embargo, en la construcción de
palabras, de forma especial, según ciertas reglas especiales. Casi siempre se trata básicamente de conjuntar según los
principios ordinarios de combinaciones y palabras frasales (palabras que se originan de una frase corta), pero
añadiendo algo especial. A esa clase de elementos se les puede llamar afijables. Otros elementos aparecen tan
frecuentemente en palabras conjuntadas, que también parecen afijos, aunque de hecho siguen absolutamente las
reglas ordinarias de construcción de palabras. También se puede llamar afijables a esta clase de elementos.

Raíces afijables y palabras conjuntadas

Aquí hay algunos ejemplos de raíces comunes que a menudo se usan como afijos.

FIN

FIN se usa frecuentemente como prefijo para indicar que la acción llega hasta el final, en lugar de usar el
prefijable el: finkanti, finfari, finmanĝi.
HAV, PLEN, RIĈ

Las raíces HAV, PLEN y RIĈ pueden ser usadas como sufijos para precisar el significado de un
adjetivo: barba → barbhava, trua → truhava, manka → mankohava, ama →amoplena, brua → bruoplena, flora → florpl
ena, fuma → fumoplena, ora → ororiĉa, herba → herbriĉa, senta → sentriĉa.

KELK

El KELK tipo prefijo muestra multiplicación mediante un número indefinido paro no grande (más que uno): kelkdek=
"kelkaj dekoj" (algunas decenas), kelkcent="kelkaj centoj" (algunas centenas o cientos), kelkmil="kelkaj miloj" (algunos
miles o millares). Pon atención respecto al acento: kElkcent, kElkmil. KELK no es una partícula, sino una raíz. Por eso
no se pueden omitir esas palabras. No escribas kelk dek, kelk mil, sino kelkdek, kelkmil. Siempre es posible en
sustitución decir y escribir: kelkaj dekoj, kelkaj miloj, etc.
El KELK tipo sufijo muestra la agregación de un número no definido (más de uno): dekkelke= "dek kaj kelkaj" (diez y
algunos), tridekkelk-jara= "havanta tridek kaj kelkajn jarojn" (que tiene treinta y algunos años).
Algunas veces se ve el prefijo KELK, queriendo decir "aproximadamente": kelkmil = "aproximadamente mil". Esto va en
contra del uso que le dio Zamenhof y no se recomienda.
KELK es usado como prefijo también para los correlativos que comienzan con I para enfatizar la indefinidad: kelkiuj =
"kelkaj, iuj" (algunos), kelkiom = "kelke, iom" (un poco). La a veces usada forma kelkiu (sin J) es contradictoria en sí
misma. Iu indica precisamente un individuo, mientras que KELK indica más de uno.

Palabras con el sufijo ON

Las agrupaciones con el sufijo ON son frecuentemente utilizadas como prefijos: duonhoro="duona horo, duono de
horo" (media hora, la mitad de una hora), kvaronlitro= "kvarona litro, kvarono de litro" (un cuarto de
litro), milonmilimetro= "milona milimetro, milono de milimetro" (una millonésima de un milímetro), trionparto= "triona
parto" (una tercera parte). Es posible crear combinaciones ordinarias en sustitución, por ejemplo: horkvarono(="kvarono
de horo" (un cuarto de hora)): Pasis certe horkvarono, antaŭ ol la floreto povis denove rekonsciiĝi.Las formas
como horkvarono son, sin embargo, extremadamente poco frecuentes.
El prefijable DUON tiene, a veces, un significado especial: "aproximadamente, a medias, de forma incompleta,
casi": duonnuda = "casi desnudo", duonkuirita = "sin cocinar del todo".
En las palabras de parentesco DUON tiene dos significados especiales. Este indica allí un parentesco a través de sólo
uno de los padres y también un parentesco creado por un nuevo matrimonio: duonfrato = 1. Hermano con quien uno
tiene sólo uno de los padres en común, 2. Hijo de "duonpatr(in)o" (medio padre); duonfilo = hijo del esposo o la
esposa; duonpatro = nuevo esposo de la madre; duonpatrino = nueva esposa del padre.

VIC

VIC se usa como prefijo para indicar que un asunto o una persona sustituye o puede sustituir a algo o
alguien: vicprezidanto = "presidente sustituto, vicepresidente",vicdirektoro = "director sustituto, vicedirector", vicrado =
"rueda de repuesto".
Se puede usar la raíz VIC en forma de prefijo también para los parentescos que se crean después de volverse a
casar: vicpatro, vicfilo, vicfrato. En aquellas palabras formadas con DUON, que pueden tener ambos significados de
DUON (medio) parentesco, es preferible usar VIC para el parentesco de matrimonios posteriores, y DUON cuando
efectivamente hay un medio parentesco.

VIR

VIR se usa como prefijo para indicar sexo másculino. En contraste con IN. Solo se puede usar VIR en algo que tenga
sexo, y solo en palabras que no son masculinas de por sí.
VIR se usa como prefijo principalmente en los nombres de animales: virĉevalo, virkato, virbovo, virhundido, virbesto.
También es posible usar VIR como prefijo en: virhomo, virprezidanto, virsekretario. Pero en palabras que se refieren a
seres humanos es preferible usar VIR como adjetivo: vira homo, vira prezidanto, vira sekretario.
Sin embargo, con mucha frecuencia, VIR se omite, aunque se trate de un animal o de una persona.
Hay que recalcar que la palabra viro siempre significa "hombre adulto", mientras que VIR usado como prefijo solo
indica sexo masculino (no humanidad, ni madurez). La palabra vira puede o indicar solo sexo masculino, o humanidad
y madurez, según el contexto.
Preposiciones afijables
Las palabras con preposición prefijable casi siempre son palabras frasales de frases cortas en una sola palabra. La
preposición se añade como prefijo a la palabra a la que se refiere en la frase completa.

 sen fino → senfina= de tal cualidad, que no tiene fin

 pri amo → priama = que está relacionado con el amor
 inter nacioj (entre naciones) → internacia (internacional)
 ĝis la fino → ĝisfine = hasta el final
 tra nokto → tranokti = pasar la noche, pernoctar
 per laboro → perlabori = obtener por medio del trabajo
 en teron → enterigi = enterrar
 en amon → enamiĝi (al iu) = enamorarse (de alguien). El amor se dirige al la persona amada. Por eso es
preferible decir mi enamiĝis al vi, y no mi enamiĝis en vi(n). El uso de en como prefijo no se refiere a la persona amada.
También se puede decir enamiĝi je iu.
 ekster la lando → eksterlando = el mundo entero salvo el país propio
 ekster la lando → eksterlandano = ciudadano de otro país

Una preposición prefijable también puede dar precisión usada como elemento de comienzo en combinaciones. En una
palabra así, la preposición no es un indicador de función gramatical que se refiera al elemento que le sigue, sino que se
refiere a otra cosa:

 paroli → alparoli = dirigirse a alguien hablando

 pagi → antaŭpagi = pagar antes del momento habitual o exigido, pagar un anticipo
 radikiĝi → enradikiĝi = enraizarse, fijarse a algo utilizando sus raices
 rompi → interrompi = romper entre dos puntos
 rimedo → kontraŭrimedo = remedio, recurso contra algo
 sidi → kunsidi = sentarse junto a otros, reunirse
 aĉeti → subaĉeti = sobornar, corromper com dinero a escondidas o de forma semejante (sentido figurado)
 enaguas, falda que se lleva bajo otra falda
 signo → supersigno = señal adicional sobre una letra

Cuando se utiliza este tipo de palabras en una frase, la preposición empleada como prefijo suele repetirse ante la
palabra con la que se relaciona: Li eliris el la dormoĉambrokaj eniris en la manĝoĉambron. Sin embargo, a veces no
se repite la preposición para la palabra relacionada sino que se utiliza otra preposición: Ĝi parolas nur pri tiaj instruoj,
kiuj ne kontraŭparolas al la scienco. Al en lugar de repetir kontraŭ. Muchas veces se puede emplear la cosa
relacionada como un objeto de estos verbos con prefijo preposicional: La belan Saran li jam
kelkfoje ĉirkaŭiris. = Ĉirkaŭ la bela Sara li jam kelkfoje (ĉirkaŭ)iris. También es frecuente que el objeto del verbo sea
algo totalmente distinto que no tenga relación directa con el prefijo presposicional Alportu al mi metron da nigra drapo.

El

El puede ser una preposición prefijable en combinaciones y palabras frasales: eliri (combinación) = salir de
algo, elbati (combinación) = "golpear sacando algo", el (la) lito →ellitiĝi (palabra frasal) = "levantarse de la cama".
Pero el prefijable el se usa también en combinaciones con el significado específico de "complamente, hasta el final,
hasta estar preperado, hasta que haya resultados, hasta que se rompa, hasta que desaparezca":

 trinki → eltrinki = beber todo de algo

 lerni → ellerni = aprender completamente
 uzi → eluzi = usar hasta el final

Algunas de la palabras que llevan el tienen un significado especial (figurado):

 teni → elteni = resistir, no ceder, tolerar pacientemente, aguantar

 pensi → elpensi = crear mediante el pensamiento, imaginar, inventar
Si hay riesgo de confusión entre el significado propio de el, y el significado especial de "hasta el final", se tiene que usar
otra cosa como prefijo para expresar la idea de "hasta el final". Se usa de esta forma, por ejemplo, tra, for, SAT, y FIN.
Sin embargo, siempre se debe prestar atención a que la raíz o la palabra que se está usando sea adecuada para lo
que queremos decir, por ejemplo: trabori, trakuri, forkaŝi, satmanĝi, finkanti, finfari, finmanĝi etc.. También es posible
usar varias palabras para este tipo de casos, lo que con frecuencia es la mejor solución: legi ĝisfine, kuri tra la tuta
urbo, manĝi ĝis sateco, kanti ĝis la fino, kanti la tutan kanton etc..

Pri

En palabras frasales (con a final o e final) pri como prefijo se usa de forma normal, por ejemplo pri amo → priama =
"que trata sobre amor", pri nutro → prinutra = "que trata sobre la alimentación".
En combinaciones, el prefijable pri crea verbos transitivos. O convierte un verbo intranstivo en un verbo transitivo, o
crea un nuevo verbo transitivo de otro que ya lo era. Normalmente un verbo con pri de ese tipo, tiene su origen en
un pri adjetivo como objeto:
 Li pensis pri la afero. → Li pripensis la aferon. - Él pensó sobre el asunto. → Él medito el asunto.
Pensi es un verbo transitivo cuyo objeto son los pensamientos mismos. Pripensi es un verbo transitivo cuyo objeto es
aquello, sobre lo que se piensa.
En algunas ocasiones este verbo con pri tiene un objeto, que originalmente no era un pri adjetivo, sino por ejemplo,
un de adjetivo o un al adjetivo. En esos verbos pri pierde su significado propio y se usa solo para cambiar la función
sintáctica. Pri se usa de esa forma sobre todo en algunos verbos tradicionales:

 rabi → prirabi
o Ili rabis monon de la homoj. - Ellos robaron dinero de la gente.
o Ili prirabis la homojn (je/por mono). - Ello robaron a esas personas (dinero).
 semi → prisemi
o Mi semis tritikon sur la kampon. - Sembré el trigo en el campo.
o Mi prisemis la kampon (per tritiko). - Sembré el campo (con trigo).
 serĉi → priserĉi
o Ili serĉis armilojn ĉe li. - Ellos le buscaron armas (si llevaba consigo algún arma).
o Ili priserĉis lin (por armiloj). - Ellos le registraron (por armas).
 lumi → prilumi = "iluminar en el sentido de lanzar su luz hacia algún lugar"
o La luno lumis en la ĉambron. - La luna lucía en la habitación.
o La luno prilumis la ĉambron. - La luna lanzaba su luz a la habitación.

Solo algo que por si mismo es brillante, puede iluminar lanzando su luz.
Lumigi = "iluminar en el sentido de hacer que algo luzca, proveer de luz".
El pri (acerca de) como prefijo algunas veces sólo sirve para dar al verbo un nuevo significado, que de algún modo se
relaciona con su significado original:

 juĝi → prijuĝi = expresar opinión de aprobación o desaprobación sobre algo

 ofrecer o dedicar en ofrenda a Dios

En ese caso pri se parece al sufijo UM.

Otras palabras afijables

Además de las preposiciones también muchas otras palabras se usan como prefijo de diversos modos. Aquí
aparecerán solo algunos ejemplos importantes de ese tipo de uso.

Ĉi

La palabra ĉi que expresa proximidad se usa muy frecuentemente como prefijo en palabras frasales con una
terminación en A o terminación en E. Normalmente, para dar claridad, se usa un guión después de ĉi:

 en tiu ĉi jaro → ĉi-jare - en este año → este año

 post tio ĉi → ĉi-poste - después de esto

Date cuenta, que ĉi es una palabra en sí misma en tiu ĉi, ĉi tiu, tie ĉi, ĉi tie etc. No uses guión en esos casos.

Fi

La interjección fi es frecuentemente utilizada como prefijo con el significado "despreciable, abominable". El fi como
prefijo muestra una indignación subjetiva o condena moral contra lo que se presenta después:

 homo → fihomo = persona despreciable, inmoral.

 ŝerco → fiŝerco = broma indecente, de mal gusto
 insekto → fiinsekto = insecto indeseado, parásito
 fama → fifama = famoso por cosas detestables y vergonzosas, infame.

El fi como prefijo y el sufijo AĈ son similares. Fi es más subjetivo. Expresa indignación o disgusto. AĈ es más objetivo.
Muestra inadecuabilidad y mala calidad.

For

La palabra que indica lugar y movimiento for (lejos) es frecuentemente utilizada en palabras que expresan
acción: foriri, foriro, forkuri, forkurado, forfali, forĵeti, forŝiri,forpermesi, fortimigi, forargumenti, forbuĉi, fordormi, foresti, fo
resto. Todas esas palabras son combinaciones totalmente normales. Frecuentemente también se pueden usarde (de,
desde) en estas palabras: forŝiri ≈ deŝiri, forpreni ≈ depreni, fortranĉi ≈ detranĉi. Pero for da un significado más fuerte.

Mem

El prefijable mem (mismo o misma) como prefijo tiene dos diferentes significados: 1. "sin ayuda de otro, por si mismo,
(puede equivaler al prefijo español auto)": memvole,memlerninto, memdisciplino, memstara, memkompreneble. 2. "a si
mismo, acerca de si mismo, (también puede equivaler al prefijo español
auto)": memestimo, memamo,memdefendo, memmortigo, memportreto, memofero. Si el significado es "a si mismo", se
puede usar también sin como prefijo .

Ne

Como prefijo ne indica ausencia, carencia de algo (por ejemplo, de una

cualidad): neĝentila, nelonge, nefermita, nematura, nelerta, nekomprenebla, nelegeble, nekredebla,nejudo = "persona
que no es judía", ne-Kopenhagano = "persona, que no vive en Copenhague".

Sin

El pronombre si, con la terminación N, es utilizado frecuentemente como prefijo en vez de mem en el significado "a si
mismo": sinfido, sindefendo, singarda, sindona.
Sin como palabra independiente se puede usar solo con la tercera persona. Pero como prefijo sin se usa también con
la primera y la segunda persona: Kontraŭ s-ro K. mi estos singarda. = Mi gardos min kontraŭ s-ro K.
La palabras con sin son palabras frasales, que parte de una frase en infinitivo: sin defendi → [sin defendi]-(ago)-O
→ sindefendo = "la acción de defenderse a si mismo"
Esta palabra con sin puede tener todo tipo de terminación, excepto la verbal: sinfido, sinfida, sinfide. Si se desea usar la
terminación verbal, uno debe regresar a la frase original, donde sin es una palabra separada. Si sin no se refiere a la
tercera persona, se debe cambiar entonces a min, nin o vin según el sentido:

 ŝia sindefendo → Ŝi defendas sin. - su defensa a sí misma → Ella se defiende.

 ilia sindefendo → Ili defendas sin. - Su defensa a si mismos/as → Ellos/as se defienden.
 mia sindefendo → Mi defendas min. - Mi defensa a mí mismo → Me defiendo.
 nia sindefendo → Ni defendas nin. - Nuestra defensa a nosotros/as mismos/as → Nos defendemos.
 via sindefendo → Vi defendas vin. - tu/vuestra defensa a ti/vos/vosotros/as mismo/a/s

En este tipo de palabras se conserva la terminación N de sin. Sin embargo, normalmente, las terminaciones N (al igual
que las terminaciones J) desaparecen de entre las palabras conjuntadas.