FONOLOGI BASA SUNDA

MAKALAH

Diajengkeun Pikeun Nyumponan Pancen Mata Kuliah

Pendidikan Bahasa Daerah

Dosen Pengampu: Nur Fitri Mardhotillah, M.Pd

Disusun ku:
Kalompok I
Hadi Riyadi 160641289
Hilma Amelia 160641212
Renata Rizqi Syahrul 160641189

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN GURU SEKOLAH DASAR

FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN
UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH CIREBON
2019
 PANJAJAP

Alhamdulillah puji syukur simkuring panjatkeun ka Allah SWT pikeun

sagala barokah sareng hidayah-Na. Sanaos seueur rintangan sareng halangan anu
simkuring alami dina proses pangerjaan, tapi simkuring tiasa mereskeun kalereus.
Simkuring tiasa ngalangkepan makalah anu judulna “Fonologi Basa Sunda”.

Hatur nuhun kana bantosan ti sababaraha pihak, teu hilap nyerat naskah
hoyong ngucapkeun tarimakasih ka:
a. Ibu Nur Fitri Mardhotillah, M.Pd salaku dosen pengampu mata kuliah
Pendidikan Bahasa Daerah.
b. Kadua kolot simkuring anu selalu masihan bimbingan sareng do’a restu.
c. Rerencangan anu parantos masihan masukan sareng saran dina ngalengkepan
makalah ieu.

Sanajan kitu, makalah ieu henteu leupas tina sagala kakurangan kusabab
panulis sadar yen watesan tina pamikiran panulis sareng bahan makalah ieu tiasa
disusun. Pikeun eta simkuring peryogi kritik sareng saran anu ngabangun supaya
makalah ieu sae. Semoga miharep ieu makalah tiasa manfaat pikeun kanggo
sadayana. Aamiin

Cirebon, Oktober 2019

Nu Nyusun

i
 ii

DAFTAR EUSI

PANJAJAP......................................................................................................... i

DAFTAR EUSI.................................................................................................. ii

BAB I BUBUKA................................................................................................ 1
A. Latar Belakang...................................................................................... 1
B. Rumusan Masalah................................................................................. 1
C. Tujuan Masalah..................................................................................... 1

BAB II PAMBAHASAN................................................................................... 2
A. Pamahaman Fonologi............................................................................ 2
B. Élmu dina Fonologi............................................................................... 2
C. Golongan Foném ti Basa Sunda............................................................ 4
D. Pola Engang........................................................................................... 6

BAB III PANUTUP........................................................................................... 7

A. Kacindekan .......................................................................................... 7
B. Saran ..................................................................................................... 7

DAFTAR PUSTAKA 1
 BAB I

BUBUKA

A. Latar Belakang
Dina kahirupan sapopoe masih keneh seueur jalma anu nganggo basa
Indonesia tapi biantara atanapi pidato regionalna parantos dibawa ka basa
Indonesia. Henteu aya sababaraha urang anu nyarios sareng basa Indonesia,
tapi kalayan ngucapkeun atanapi intonasi Jawa, Batak, Bugis, Sunda sareng
anu sanes. Saperti di Sulawesi Kidul, masih seueur pisan jalma-jalma anu
nganggo basa Indonesia tapi tetep nganggo intonasi bugis. Ieu tiasa dilakukeun
kusabab sabagéan age na masarakat Indonésia janten posisi basa Indonesia anu
kadua. Sedengkeun basa pangheulana nyaéta basa lokal masing-masing.
Indonésia ngan ukur dianggo dina komunikasi anu tangtu, sapertos kagiatan
resmi.
Salaku tambahan, dina diajar basa Indonesia khususna di sakola dasar,
istilah anu dikenal sareng anu biasa dianggo ku guru nyaéta istilah "hurup"
sanaos naon anu dimaksud "foném". Kusabab duanana aya istilah anu béda,
pikeun diajar anu efektif, pangaluyuan kedah dilakukeun tina hal-hal lamaran
na. Kukituna, pikeun ngahontal pucukan atanapi foném standar dina basa
Indonésia, eta kedah diréduksi deui pikeun ngucapkeunkeun khusus atanapi
intonasi daérah upami kamungkinan dicabutna.

B. Rumusan Masalah
1. Naon pamahaman fonologi?
2. Naon élmu-élmu dina fonologi?
3. Naon waé anu kaasup foném ti Basa Sunda?
4. Naon éta pola engang?

C. Tujuan Masalah
1. Kanggo Maham Pamahaman Fonologi.
2. Kanggo Maham élmu-élmu dina fonologi.
3. Kanggo Maham golongan foném ti Basa Sunda.
4. Kanggo Maham pola engang.

1
 BAB II

PAMBAHASAN

A. Pamahaman Fonologi

Étimologis kecap fonologi asalna tina kombinasi kecap fon anu

hartosna "sora" sareng logi anu hartosna "ilmiah". Salaku élmu, fonologi
biasana diinterpretasi salaku bagian tina pangajaran linguistik anu ngulik,
ngabahas, ngabahas, sareng nganalisa sora-sora basa anu diproduksi ku alat-
alat pidato manusa.

Dina Kamus Besar Indonésia (1997) ditétélakeun yén fonologi

mangrupikeun widang dina linguistik anu nalungtik sora basa nurutkeun
fungsina. Numutkeun kana Kridalaksana (2002) dina kamus linguistik,
fonologi mangrupa widang dina linguistik anu nalungtik sora basa nurutkeun
fungsina. Maka, fonologi mangrupikeun sistem sora dina basa Indonesia
atanapi tiasa ogé nyebatkeun yén fonologi mangrupikeun élmu ngeunaan sora
basa.

Fonologi mangrupikeun élmu ngeunaan kosa kata basa sareng

distribusina. Fonologi ditetepkeun minangka kajian basa anu ngulik sora basa
anu dilakukeun ku alat pidato manusa. Bidang kajian fonologi nyaéta sora basa
salaku unit biantara anu pangleutikna kalayan kombinasi sora anu ngawangun
suku kata. Fonologi sering disebut foném, ngulik foném.

B. Élmu dina Fonologi 3

1. Fonétik
Fonétik nyaéta linguistik anu ngabahas sora-sora ucapan anu
digunakeun dina biantara sareng kumaha anu diproduksi ku ucapan.
Numutkeun ka Samsuri (1994), ponétis nyaéta ulikan ngeunaan sora sora.
Padahal dina Kamus Besar Indonésia (1997), ponétis ditetepkeun minangka
bidang linguistik ngeunaan cara ngucapkeun (panghasilan) tina kecap-kecap
sora atanapi ponétis nyaéta sistem sora basa. Ku sabab kitu tiasa
disimpulkeun yén fonétik nyaéta linguistik anu ngabahas sora-sora basa anu

2
 diproduksi ku alat pidato manusa, ogé kumaha anu ngahasilkeun. Chaer
(2007) ngabagi urutan prosés dina sora basa janten tilu jinis fonétis, nyaéta:
a. Fonétik Artikulasi
Fonétik Artikulasi, ogé disebut ponétis organik atanapi ponétis
fisiologis, diajar kumaha mékanisme ucapan manusa dina ngahasilkeun
sora basa sareng kumaha aranjeunna digolongkeun. Diskusi ieu
nyertakeun masalah alat diucapkeun anu dipaké dina ngahasilkeun basa
éta, mékanisme arus hawa anu dianggo dina ngahasilkeun sora basa,
kumaha sora basa dilakukeun, ngeunaan klasifikasi basa anu
ngahasilkeun sareng naon kriteria anu dianggo, ngeunaan suku kata,
sareng ogé ngeunaan unsur supirénmen atanapi karakteristik, sapertos
tekanan, reureuh, durasi sareng nada.
b. Fonétik akustik
Fonétik basa akustik akustik nyarioskeun salaku kajadian fisik
atanapi fénomena alam. Objékna nyaéta sora basa nalika nyebarkeun
dina hawa, antara anu sanés pikeun ngabahas: gelombang sora sareng
frekuensina sareng laju na nalika aranjeunna nyebarkeun dina hawa,
spéktrum, tekanan, sareng inténsitas sora. Ogé ngeunaan skala decibel,
résonansi, produksi sora akustik, sareng pangukuran akustik. Ulikan
fonétik akustik langkung ditujukeun kana ulikan fisika tibatan kana
pangajaran linguistik, sanaos linguistik ngagaduhan kapentingan dina éta.
c. Fonétik auditoris
Auditor fonétik ngulik kumaha sora-sora basa ditampi ku ceuli,
supados nguping sareng tiasa dipahami. Dina hal ieu, tangtosna,
paningkatan struktur sareng fungsina alat nguping, anu disebut ceuli,
tiasa dianggo. Naon mékanisme pikeun resepkeun sora basa, supados
tiasa dipahami. Kusabab éta, studi fonét auditory langkung prihatin
sareng élmu médis, kalebet studi neurologis.
4
2. Fonémik
Fonémik nyaéta élmu basa anu ngabahas sora-sora basa anu fungsina
salaku bedo tina arti. Patali jeung pamahaman ieu, fonémis dina Kamus
Besar Indonésia (1997) diinterpretasi: (1) Bidang linguistik ngeunaan sistem
 foném. (2) Sistem foném basa. (3) Tatacara pikeun nangtoskeun foném basa
hiji.
Upami dina fonétik ngulik rupa-rupa jenis sora anu tiasa dihasilkeun
ku ujaran sareng kumaha unggal sora dilumangsungkeun, maka dina
pangajaran fonetik sareng nalungtik kemungkinan, sora pidato tiasa
ngagaduhan fungsi pikeun ngabédakeun makna.
Chaer (2007) nyebutkeun yén foném nguji sora basa anu tiasa atanapi
fungsi pikeun ngabédakeun hartos kecap. Contona [l], [a], [b] sareng [u]
sareng [r], [a], [b] sareng [u]. Upami dibandingkeun bédana nyaéta ngan
ukur dina sora kahiji, nyaéta sora [l] sareng sora [r]. Sahingga tiasa
disimpulkeun yén dua sora mangrupikeun foném béda dina basa Indonésia,
nyaéta foném / l / sareng foném / r /

C. Golongan Foném ti Basa Sunda

Foném dina basa sunda téh aya tilu golongan, nya éta:
1. Vokal (swara), ari anu kaasup foném vokal: /a/, /i/, /u/, /e/, /o/, /eu/, /é/. Jadi
aya 7 rupa foném vokal.
2. Foném konsonan jeung semivokal aya 18 rupa, nya éta: /b/,
/c/,/d/,/g/,/h/,/j/,/k/,/l/,/m/,/n/,/ny/,/ng/,/p/,/r/,/s/,/t/,/w/,/y/.
3. Foném konsonan serapan balukarna kapangaruhan ku basa asing (kosta)
dina basa sunda ogé aya foném /f/,/q/,/v/,/z/. Saperti dina kecap-kecap
foném, quran, vonis, zakat.
Sakabeh foném dina basa sunda bisa nyicingan posisi di awal, tengah,
jeung tungtung kecap; iwal foném vokal /e/; konsonan /j/, /ny/, jeung /c/. Tapi
sabada kapangaruhan ku basa kosta mah foném /e/ jeung /j/ anu tadina teubisa
nyicingan posisi di tungtung kecap téh jadi bisa, saperti dina kecap: akte,
mi’raj, jeung réa-réa deui.
a. Kecap vokal
Warna aksara Conto larapan kana kecap
Awal Tengah Tungtung
a anteur ngala leunca
i itu piyik negri
u urang mulang minggu
é eléh maén dagé
 5

o opak jéngkol pédo

e encan belang -
eu euleuh seupah sampeu

b. Kecap Konsonan
Warna angksara Conto larapan kan kecap
Awal Tengah Tungtung
h halu bahan runtah
n napas kancra kulon
c caket luncat -
r ramo tarik pinter
k kalah engkang lauk
d dalang badak kerud
t ténjo kutil kulit
s santri pasti luas
w weureu iwung cipeuw
l loba salang kuntil
p panto dapur selap
j jongkok Bénjol -
y yuswa uyah peuteuy
ny nyacas monyong -
m mojang imbit alim
g ganti pager yajug
b banda nambah serab
ng ngala tangkal beuteung
 6

D. Pola Engang
Engang nyaéta bagéan anu ngawangun kecap anu magrupakeun sempalan
tina kecap dina hiji engap / rénghap napas, dimana raket patalina jeung pola tur
wangunan kecap. Dina Basa Indonesiana mah disebut suku kata
Engang anu kecap tungtungna ku vokal disebut engang buka / suku buka (ra-
ha-yu), nalika kecap tungungna konsonan disebut engang tutup / suku tutup
(san-cang).
1. Pola atawa sistém engang
Kecap-kecap asal dina basa Sunda aya nu diwangun ku :
a. Saengang (ékasuku), conto kecap : jeung
b. Dua engang (dwisuku), conto kecap : bapa = ba-pa
c. Tilu engang (trisuku), conto kecap : kalapa = ka-la-pa
d. Opat engang (catursuku), conto kecap : andalemi = an-da-le-mi
e. Lima engang (pancasuku), conto kecap : murukusunu = mu-ru-ku-su-nu
2. Vokal dina basa Sunda bisa madeg mandiri jadi engang.
Contona: a-ki, e-ma, i-eu.
3. Konsonan dina basa Sunda teu bisa madeg mandiri jadi engang.
4. Konsonan ngantet (kluster) basa Sunda salawasna nyicingan posisi di awal
kecap, taya nu nyicingan posisi di tungtung kecap iwal nu mangrupa
pangaruh basa deungeun
Contona: -ks dina kecap /kompleks/.
5. Konsonan kadua dina runtuyan konsonan ngantét umumna mangrupa
konsonan /l/, /r/, /w/, jeung, /y/; sok sanajan nu dituturkeun ku /w/ jeung /y/
mah pohara saeutikna.
 BAB III

PANUTUP

A. Kacindekan
Fonologi nyaéta élmu anu ngeunaan kosa kata basa sareng distribusina.
Fonologi ditetepkeun minangka kajian basa anu ngulik sora basa anu
dilakukeun ku alat pidato manusa. Bidang kajian fonologi nyaéta sora basa
salaku unit biantara anu pangleutikna kalayan kombinasi sora anu ngawangun
suku kata, fonologi ogé sering di sebut foném. Élmu dina fonologi nyaéta
fonétik sareng fonémik. Fonétik dibagi tilu nyaéta artikulatoris, akustik sareng
auditoris. Golongan foném ti basa sunda nyaéta vokal, konsonan, semivokal.

B. Saran
Panulis ngareupkeun ku ieu makalah aya tiasa manpaat pikeun jalma anu
maca éta, sareng tiasa belajar langkung fonologi. Panulis ngahaturkeun upami
dina makalah ieu loba kasalahan tina panulisanna.

7
 DAFTAR PUSTAKA

Chaer, abdul. 2009.Fonologi Bahasa Indonesia. Jakarta: Rineka Cipta

Muslich, Masnur. 2013. Fonologi Bahasa Indonesia Tinjauan Deskriftif Sistem

Bunyi Bahasa Indonesia. Jakarta : Bumi Aksara.

Chaer, Abdul. 2009. Fonologi Bahasa Indonesia. Jakarta: Rineka Cipta.