Sei sulla pagina 1di 799

Acerca de este libro

Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanterías de una biblioteca, hasta que Google ha decidido
escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en línea libros de todo el mundo.
Ha sobrevivido tantos años como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio público. El que un libro sea de
dominio público significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el período legal de estos derechos ya ha expirado. Es
posible que una misma obra sea de dominio público en unos países y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio público son nuestras
puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histórico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difícil de descubrir.
Todas las anotaciones, marcas y otras señales en los márgenes que estén presentes en el volumen original aparecerán también en este archivo como
testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted.

Normas de uso

Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio público a fin de hacerlos accesibles
a todo el mundo. Los libros de dominio público son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un
trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros
con fines comerciales, y hemos incluido restricciones técnicas sobre las solicitudes automatizadas.
Asimismo, le pedimos que:

+ Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseñado la Búsqueda de libros de Google para el uso de particulares;
como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales.
+ No envíe solicitudes automatizadas Por favor, no envíe solicitudes automatizadas de ningún tipo al sistema de Google. Si está llevando a
cabo una investigación sobre traducción automática, reconocimiento óptico de caracteres u otros campos para los que resulte útil disfrutar
de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envíenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio público con estos
propósitos y seguro que podremos ayudarle.
+ Conserve la atribución La filigrana de Google que verá en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto
y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Búsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine.
+ Manténgase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de
que todo lo que hace es legal. No dé por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio público para los usuarios de
los Estados Unidos, lo será también para los usuarios de otros países. La legislación sobre derechos de autor varía de un país a otro, y no
podemos facilitar información sobre si está permitido un uso específico de algún libro. Por favor, no suponga que la aparición de un libro en
nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infracción de los derechos de
autor puede ser muy grave.

Acerca de la Búsqueda de libros de Google

El objetivo de Google consiste en organizar información procedente de todo el mundo y hacerla accesible y útil de forma universal. El programa de
Búsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas
audiencias. Podrá realizar búsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la página http://books.google.com
Eu
82.
----

52

±
52


~

Ósterreiich bliothek
ARTE
DE LA

LENGUA GUARANI, Ó MAS BIENTUPI,


POR EL

% óéanda %as aé úneya,


Natural de Lima, Misionario en la antigua reduccion de Loreto, junto al rio Paraná
panema del Brasil, Superior en otras y Rector del Colegio de Asunpcion, etc.

NUEVA EDIC 1 ON:

MAS CORRECTA Y ESMERADA QUE LA PRIMERA, Y CON LAS VOCES INDIAS EN TIPO
DIFERENTE.

42?082—B.
VIENA. PARIS.
FAES Y Y FRIC K. MAIS ONNEUVE Y CIA.
27 GRABEN 27. 25 QUAI VOLTAIRE 25.

1876.
IMPRENTA DE CARLOS GEROLD HIJO.
Advertencia del Editor.

No habiamos pensado acompañar muestra modesta edi


cion de los diccionarios de Montoya, intitulados Vocabulario
y Tesoro, com su Arte ó gramática, redigida (como succede
á las de Anchieta, Figueira y Bandini) mas bien, arbitra
riamente, por el sistema de las gramáticas latinas, que por
algun otro indicado por el estudio de la propria lengua, de
índole mui diferente. Pero, al revisar las pruebas de im
prenta de los mismos diccionarios, reconocemos que, en estos,
várias veces el autor se refiere a las reglas dadas por él
en el mismo Arte, y que los tres cuerpos, en la mente del
mismo autor, debian constituir un solo todo.
Creyendo pues esencial acompañar dichos diccionarios,
de la mencionada gramática, asentámos de ceñirnos a la pri
mera edicion de ella, como tambien hacemos con el Voca
bulario, sin ocuparnos por ahora de las adiciones del P.
Pablo de Restivo, en la 2". edicion que de dichas dos com
posiciones hizo em 1724, en la mision de Santa Maria la
Mayor; y que podrán mas tarde dar asunto a un pequeño
suplemento. Y tomamos esta resolucion, no solo porque no
nos propusimos sinó reproducir los escritos del mismo
Montoya, como porque tuvimos recelo de que, no habiendo
IV ADVERTENCIA.

Restivo reimpreso el Tesoro, y habiendo salido los tres es


critos de las manos de su autor con cierta homogenidad
entre si, fuera esta a destruir-se, no siguiendo en todo el
testo de la primera edicion.
En la introduccion que precede á los diccionarios damos
las razones porque prefeririamos denominar antes tupi que
guarani la lengua india en cuestion, y esplicamos cuanto
conviene respectivamente al valor fonético (análogo al que
tiene en castellano) dado por el autor á diferentes letras.
Bien que ceñiéndonos á la edicion de Madrid, no de
jámos de hacer lo posible por presentar esta mas correcta,
habiendo empezado por atender a la fé de erratas y por
regularizar la puntuacion y ortografiaº); de lo que poco pudo
ocuparse el autor, con la prisa de concluir en menos de
un año sus cinco obras, impriméndolas casi a un tiempo,
afin de regresar luego a sus Misiones. Tambien no es pequeña
la ventaja de esta edicion en llevar las palavras indias en
tipo diferente; sistema que iguálmente adoptámos en los dos
diccionarios, despues de haber reconocido por esperiencia
cuan cansado era el estudio de sus columnas, tales como se
hallaban, y de habernos propuesto hacer esta nueva edicion,
sin ningunas pretensiones artisticas; pero la que esperamos
será mas útil, principalmente al Brasil y al Paraguay, que
una simple reproduccion, aunque de mayor curiosidad
bibliográfica.
º, V de P. S.

*) Vease lo que decimos, en la introduccion que precede á los


diccionarios, sobre las irregularidades de esa primera edicion, inclusiva
mente con respecto a un pasage de esta gramática.
P R EL U D I ().

QUATRO pronunciaciones tiene esta lengua muy


mecessarias para hablar propriamente, cuyas notas
se ponen aqui, y serviràn para entender el , Vocabu
lario" y , Tesoro" desta lengua.
La primera pronunciacion es narigal, que se forma
en la nariz, cuya nota es esta º, puesta sobre la
vocal que se ha de pronunciar con la nariz, como
tatá, fuerte; advirtiendo que muy frequentemente la
silaba narigal haze narigales la antecedente, y con
sequente; utñii , aguja, ahaangatú, por catú; y varía
el accento en breve, y largo. -

La segunda es una pronunciacion gutural, que se


forma in gutture, contrayendo la lengua ázia dentro;
su nota es esta , sobre la y, en que siempre cae;
ut taira, hijo; y siempre es largo su accento.
La tercera incluye las dos dichas, su nota es esta ,
sobre la y, en que siempre cae; y se ha de pronun
ciar con nariz, y in gutture juntamente; como arojrð,
yo desprecio; y siempre tiene accento largo.
La quarta pronunciacion es gutural contracta, que se
3.
2 ARTE.

haze en dos yy, al fin de diccion, de las quales la


primera es guttural siempre; ut teí, muchos. -

Tambien reciben pronunciacion de nariz; ut niñ yi,


arrugado. Esta misma pronunciacion se halla tam
bien en una y junta con u, al fin de diccion; púú,
blando. Las notas desta pronumciacion son las que
estan puestas en cada exemplo.
Tiene esta lengua las ocho partes de la Oracion;
nombre, pronombre, verbo, participio, posposicion,
adverbio, interjecion, y conjuncion.
CAPITULO I.
De clin a cion de los N o m bres.

N. Abaré, Sacerdote.
G. Abarambaé, Cosa del Sacerdote.
D. Abare upé, Para el Sacerdote.
Ac. Abaré, Al Sacerdote.
- V. Abaré, Sacerdote.
Ab. Abaregui, del Sacerdote. Abarepipe, con el Sacer
dote. Abarépe, en el Sacerdote. Abarérehé, por el Sacer
dote.
El singular, y plural son de una misma manera:
y porque este no tiene distintas notas del singular,
usan de la particula hetá, que dize muchos, o de los
nombres numerales, que se ponen en el Cap. III.
Del Nombre Adjectivo.
Los nombres adjectivos se posponen a los sustantivos,
y se declinan como ellos, con las mismas particulas.
N. Abaré marangatú, Sacerdote bueno.
G. Abaré márangatu mbaé, Cosa del Sacerdote bueno.
ARTE. 3

D. Abaré márängatu upé, Para el Sacerdote bueno.


Ac. Abaré marāngatú, Sacerdote bueno.
V. Abaré márängatú, Sacerdote bueno.
Ab. Abaré marāngatu gui (pipe, pe, rehe, píri).

Nota sobre la declinacion de los Nombres.

El genitivo de possession se haze poniendo al prin


cipio lo que possee, y luego lo posseldo; ut Abaré
mbae. El genitivo de la cosa perteneciente se haze
con la posposicion pe, l. rehe, y guara; ut Mbae
ibapeguára, l, Ybag reheguára, las cosas del cielo.
El dativo se haze con la posposicion upé, para el,
ò a el; ut Abaré upé, al Sacerdote, o para el Sacer
dote; y se le añade güdráma, quando es de como
didad, ô propriedad; Amée y chupé guarāma, a el
se lo di para él. - -

El acusativo, ô persona paciente en los verbos


activos se pone antes, ö despues del verbo; ut Abaré
ahaíhú, l. Ahaihú abaré, amo al Sacerdote.
El vocativo se usa sin notas, y se conoce por el
sentido de la oración,
El ablativo se haze con estas posposiciones, gui,
pipé, pe, me, ri, rehé, de que se trata en el Cap. XVII.
Dizense posposiciones, porque siempre se posponen;
Aquihiye abarégui, temo al Padre; Abarepipé, con el
Sacerdote; Abarépe, en el Sacerdote. Haze me con
nombres narigales; ut Oquémé, en la puerta.
El ablativo de materia es como el genitivo de la
cosa perteneciente; Abáyta reheguára, hombre hecho
de piedra; ô con los dos nombres sustantivos; ut
Naembe ibirá, l. Ibírá ñaembé, plato de palo,

4 - ARTE.

CAPITULO II. s

De clina cio n de los Pr o nombre s.

Singular. º
N. Che, Yo. s
G. Chémbae, La cosa de mi, mis cosas. d
D. Chébe, Para mi. s
Ac. Che, A mi.
Ab. Chehegui, de mi, chepipé, conmigo, cherehé,
por mi.
- Plural.
N. Oré, l. ñandé, Nosotros. tsx

G. Orembaé, l. ñamdembaé, Nuestras cosas.


D. Orébe, l. ñandébe, Para nosotros.
Ac. Oré, l. ñandé, Nosotros,
Ab. Orehegui, l. ñandehegui, mandepípe, man
derehé, ñanderá. La

Singular.
N. Nde, . Tul.
G. Ndembaé, Las cosas de ti, tus cosas.
D. Ndébe, A ti, para ti. - El
Ac. Nde, A ti. si
Ab. Ndehegui, nde pipe, nde rehe, nderú.
Plural.
N. Pee, Vosotros.
G. Pembaé, Las cosas de vosotros. sul
r, f , , , A
D. Peemé, Para vosotros. ho
Ac. Pee, A vosotros. s
Ab. Pehegui, pee pipé, péndehe, pendí.
ARTE. - 5

Los demas pronombres siguen la declinacion de los nombres,


y son los siguientes.
Hic, co, cobae, este, esta, estos, estas.
Iste, aú, aúbae, este, esta, estas cosas. .
Isti, ang, ángbae, estos, estas, estas cosas.
Is, ebocoi, ebocoiba, apó, aypobae, esse, esso, essas
COS3,S.

Ille, cu¿bae, pebae, acoi, acoybae, nucui, aquel, aque


llo, aquellos, aquellas cosas.
Illi, ñügui, éngui, eguibae, nucui, essos, essas. -

Ipse, aé, hae, haeaí, aéte catuaí, aetecatú, esse mismo,


essa misma, essas mismas cosas.
Y.

Nota primera.
En el plural del pronombre che, la primera per
sona ore excluye la persona con quien se habla, el
ñande la incluye.

Nota segunda.
El genitivo del pronombre nde haze tambien ne,
quando se llega à m, ô a nombres marigales; ut
nembae, pro nde mbae. Y en el plural pierde la se
gunda e; ut peé, vosotros; pembaé, vuestras cosas. En
el ablativo haze pendehé, por la pronunciacion de
nariz que tiene. Y lo mismo es en el genitivo, quando
los nombres mudan alguna letra en r, precediendoles
pronombre; ut tecá; ndrecá, tus ojos; pendecá, vuestros
ojos.
6 - ARTE.

CAPITULO III.

D el Nombre Com parativo, Su p er lativo,


Diminutivo, Num eral, Ordinativo, Distri
b utivo, y Partitivo.
Del Nombre Comparativo.
De tres maneras se haze la comparacion, La pri
mera, añadiendo al nombre, ô verbo esta particula
be, que es lo mismo que, mas", y la posposicion gui;
ut Chemdrangatubé ndehegui, soy mejor que tu.
La segunda manera es poniendo el nombre, ô
verbo con solo gui; ut Aiqua á ndehegui, sè mas
que tu; aunque en este modo ay ambiguedad, por
que tambien significa , de ti lo sè", y yo lo sè, y tu
no “; ut Acarú ndehegui, como sin ti; pero ex ante
cedentibus & consequentibus se colige,
La tercera manera es añadiendo catú inmediatamente
al agente; ut Che catu aiqua á ndehegui, yo sè mas
que tu; aunque con la ambiguedad dicha. Y assi se
ha de occurrir a los antecedentes.
Del Nombre Superlativo.
El Superlativo se haze con algunos destos adver
bios, eté, etéy, tecatú, mateté, marangatu eté, nande, teí;
ut Che marangatu eté, soy muy bueno; Che angaipá
mateté, soy gran pecador. Y si con estos adverbios
se pone la posposicion gui se haze comparativo; ut
Che marangatu eté ndehegui, soy muy mejor que tu.
Nota que estos adverbios se anteponen, y posponen;
ut Eteí che marangatu, l. Che marangatu eteí.
Otro modo de superlativo es repetir el nombre, ô
ARTE. 7

verbo; ut Ycatupírípírí, muy bueno; Abá abánügui,


muchos hombres son.
El tercer modo es tardarse en la pronunciacion
de la última silaba, y quanto mas se detiene mas se
encarece; ut Mombírú, lejos; Mombí rí, muy lejos.
Del Nombre Diminutivo.

El Diminutivo se haze añadiendo una , con pro


nunciacion de nariz, ô sin ella; ut Mitangi, niño, in
fante; Abd, hombrecillo.
Del Nombre Numeral.

Los Numerales no son mas que quatro. Peté ñe pe


teí, Moñépeté, uno. Moc6, dos. Mbohapí, tres. Fründí,
quatro. Yriindí hae nirüí, cinco. Ace pópeté, una mano,
que son cinco. Ace pómocoi, diez, Mbó mbi abé, l.
Acepó acepíabé, piès y manos, son veinte. Hetá, Heí,
muchos. Ndipapahábi, innumerables. Hetai, mediana
mente muchos. Hetá eteí, Ndaetéy, Ndaeteícatú, muy
muchos. Hetáyebí, muchas vezes. Hetá ceri, mediana
mente muchos. Hetabé, muchos mas, y mucho mas.
Miribé, poco mas. Mirinôte, un poco. Opacatuí, todos.
Oyepé, ellos juntos de una especie. Mbobí, algunos,
ò algunas vezes, y se estiende hasta quatro, ô cinco.
Mbobirôte, unos pocos no mas, ô pocas vezes. Mbo
bír, l. Moc6iñó, algunas vezes.
Adviertase que si preguntados Mbobí pánga? res
ponden Aani, que quiere dezir no, es señal que no
es mas de una vez, ô uno. Pero a los ladinos, ô sos
pechosos, es necessario examinarlos; porque siendo
tres, y mas, dizen àani, por no exajerar el pecado,
ò cosa que les causa verguença. Si responden ta,
que es, , si“, es señal que son hasta quatro, ô seys.
bºs
8 ARTE.

Del Nombre Ordinativo.

Hazese poniendo a los numerales el relativo y y


la particula m6; ut Ymómoco, el segundo; Ymom
bohapí, el tercero. El primero es Yyipi.
Tambien se haze quitado el mó, y añadido a la
postre bae; ut Ymócóibae, el segundo; Yründíbae, r
el quarto. -

Tambien se haze con hába y mó; ut Ymómóc6%


ndaba, el segundo; Ymó seis hába, el sexto. Tengo
por mejores los dos primeros de hazer sin hába.
Del Nombre Distributivo.

Este se haze repitiendo las dos ultimas silabas del


nombre; ut Peteäte, de uno en uno; Mocómócói, de
dos en dos; Mbohapí hapá, de tres en tres; Iründí
ründí, de quatro en quatro.
Tambien se haze con esta particula cú, añadida a
los dichos nombres, ora sus dos silabas se repitan,
ora no; ut Peté cú, l. Pete té cú, de uno en uno;
Mocói cí, l. Möcómócói cí, de dos en dos; Mbohapí
hapí cú, de tres en tres; Yründí cú, de quatro en
quatro; Cinco cícú, de cinco en cinco.
Pete cí amèé, di à cado uno, uno; Mbohapá cú
persona Tüpa eteramo nânga, cada una de las tres
personas es verdadero Dios. Vease este cú en el
, Tesoro".
Del Nombre Partitivo.

Los Partitivos se hazen poniendo la posposicion


ui:7 ut Ore mócó iqui pete?,º uno de nosotros dos;7
Péé móc6% gui pete', de vosotros dos uno.
Otro modo es quitando el gui, y poniendo en su
ARTE. 9

lugar amò; ut 0re amó móc63, dos de nosotros; Pée


amó peté, uno de vosotros.
Poniendo este amó a lo último de los numerales,
dirà alguno solamente; ut Ore móc6% amò, alguno
de nosotros dos; Péé iründí amó, alguno de vosotros
quatro. -

CAPITULO IV.
De los Relativos, y Recºprocos, y primero
del Relativo h, y reciproc o gu.
TODA parte de oracion, que comencare por r
ò que reciba r de qualquiera manera que sea, tiene
por relativo h y por reciproco g, la qual por el
buen sonido admite u, si el nombre no lo tiene. De
nombre, Téra, cheréra, mi nombre: héra, ejus; guera,
suum nomen. De verbo, Arecó, tener, chererecó, me
tienen, herecó, guerecó. De participio, Temí, chere
mimboé, el que yo enseño; hemimboé, relativo; gué
mimboé, reciproco. º

De posposicion, Tenondé, delante; cherenóndé, de


lante de mi; henóndé, guénondé.
De los que comiençan por h Ahenói, llamar; che
reno, me llaman; hen6% ram6, llamandole; guénói
ram6, reciproco.
De los que reciben r sin tenerla: Coó, carne;
cheroó, mi carne; hoó, relativo; guoó, reciproco.
Excepcion primera.
Los nombres que se siguen, aunque comiençan
por t, no tienen h por relativo, sino la misma t les
sirve de relativo.
10 ARTE.

Túba, padre, cherúba; túba, ejus pater; guba.


Taira, hijo, y su hijo, relativo; guaíra, suus.
Tayíra, hija, y su hija; relativo, guayíra.
Tayí, por , la vena", recibe h por relativo; cherayí,
hayí, guayí.
Tábo, supino de ayogua; tariré, despues de averlo
cogido, es relativo: Abatí guariré ypiri, despues
de cogido el maiz se secò, es reciproco.
Tiqueíra, hermano mayor, y su hermano, relativo;
gunqueura, reciproco.
Tibú, hermano menor, y ejus; guibira, suus.
Tibú, por la sepultura tiene h, y no haze relativo
tíbú; cheríbí; hibí, ejus; guibí, suum sepulchrum.
Túrá venida, y ejus; gura, reciproco.
Excepcion segunda.
Los nombres que se siguen tienen dos relativos
en t, y en h:
Tatíú, suegro, y su suegro, relativo l. hatíu; guatíu.
Tamoi, abuelo; tamói, hamói; guamói.
Taichó, suegra; taichó, haychó; guaychó.
Tiquéra, hermana, tíquéra, hiquéra; guíquéra.
Tubichá, grande; tubichá, hubichá; gubichá.
Tánghé, implecion; tinghé, hinjhé; guinghé.
Tupá, lecho; tupá, l. hupába; gupába.
Taibaí, diligencia; taibaí, hañbaí; guañbaí.
Excepcion tercera. -

Los nombres que se siguen, aunque no comiençan


por t, h, r, antecediendoles pronombre, ô nombre,
reciben r vel re, y tienen relativo h y reciproco g; Oga,
casa; cheróga, hóga. guoga, abaróga, la casa del hombre;
Qoó, carne, cheroó, hoó, guoó.
Naé, plato; chereñaé, heñaé, gueñae.
ARTE. 11

Fnímbó, hilo, cherenimbó, henimbó, guenimbó.


Panacú, cestillo, cherepanacú, hepanacú, guepanacú.
Naéú, barro, chereñaén, heñaén, gueñaéñ.
Irú, cesto, cherepírú, hepírú, guepírú. -

Yapepó, olla, chereyapepó, heyapepó, gueyapepó.


Mjmbába, animal domestico, cherímbá, l. cherejmbá,
l. cheremmbá, hemjmbá, guemjmbá, l. guejmbá;
Iripe, l. árüpéma, l. párüpéma, cedago; cherepí rüpé,
hepá rüpe, guepí rüpe.
Pé, camino, cherapé, hapé, guapé.
Mimbí, flauta, chermimbí, hemimbú, guemimbí.
Excepcion quarta.
Los nombres que se siguen, aunque comiençan
por t, no la mudan en r, y assi no tienen por rela
tivo h, ni por reciproco g; sino y por relativo, y o
por reciproco:
Tupá, Dios. che tipá, y o, tipd.
Tutí, tio. y.o. Tebíro, sometico. y. O
Tí, orina. y o. Tobati, barro. y. O
Tarobá, loco. y. o. T", nariz. y. O
Tabí, bobo, y o. Tímbo, vapor, polvo. y o
Tuyabaé, viejo. y. o. Tororó, chorro. y. O
Tung, nigua. y. o. Tací, hormiga. y. O
Tayacú, puerco. y o. Tapacurá, ligas, y. 0
Tequaraí, perdida. y o. Tibítá, cejas. y. 0.
Tirá, compañia, y, o. Tába, pueblo. y. 0.
Para el uso destos Relativos y Reciprocos, vease
el Cap. VII.
Del Relativo y, y Reciproco o.
Todo nombre, ô verbo, ô qualquiera parte de ora
cion, que no comiença por las dichas letras t, h, r,
12 ARTE.

tiene y por relativo, y por reciproco o; v. g. Iára,


amo, señor; cheiára, mi amo; yiára; oiára, suus
dominus.
Al relativo, y y reciproco o, se le llega muchas
vezes h; ut Iá, l. hiá, ejus fructus, oá, l. hoá, suus.
Vease el Cap. VII, donde se explican estos relativos,
y reciprocos.
Este nombre Cí, madre, admite una h en el rela
tivo; ychí, ejus mater. -

Del Reciproco Ñé, l. Yé.


Yé es reciproco in se ipso, y sirve a verbos acti
vos, simples, y compuestos; ut Amombeú, yo digo;
Añémombeú, yo me descubro, ô confiesso; Amboabá,
yo le hago hombre; Añémboabá, hagome hombre.
Destos algunos haze neutros, con caso regido de
posposicion; ut Añémombeú che angaipapaguéra rehé,
confiesso mis pecados. A otros haze absolutos, que
no rigen caso; ut Ayeaúhú, yo me amo.
Usase ye tambien, no como reciproco precisamente,
sino como passivo; ut Coó oyeú, comese carne; Mbaepo
hi jmbaé oyerahá catú, lo que no es pesado se lleba
bien. Recibe dativo de daño, o provecho; Mbuyapé
oyéú catú abáupé, el pan es comestible al hombre;
Ypíraí ndoyéu catu abaupé, lo crudo no es comestible
al hombre.
Todas las vezes que este reciproco yé se junta à
verbos començados por m, se convierte en fie;ut Amboé,
yo enseño; Añémboe, aprendo. Item todas las vezes que .
se junta a diccion narigal es ñé; ut Ainilpä, Añénüpà,
agotarse. Con los demas verbos que no comiençan por
m o por narigal, no se muda; ut Ayéiucá, yo me mato:
y si esto tuviere excepcion en alguna parte, estése al uso.
• ARTE. 13

Del reciproco YO, l. No.


Este reciproco yo es mutuo: usase en verbos, y
nombres; ut Perú hae Chuá oyoaíhú, Pedro y Juan se
aman mutuo; Oreñómbae, nuestras cosas mutuas. El
uso deste yó es el de yé, que no siempre es precisa
mente mutuo: significa cosa comun; ut Yoabá, los
que participan del ser de hombre. Todas las vezes
que se junta à diccion que empieça por m, ô que
tiene pronunciacion narigal, se muda en ñó; Oro
ñómboé, nos enseñamos. Con las demas diciones no
se muda; Oro yo aúhu, nos amamos.
CAPITULO V.

De la Conjugacion de los verbos.


Los verbos se dividen en activos, passivos, neu
tros, y absolutos. Todos los quales tienen sus nega
ciones, y se conjugan con siete notas, tres para sin
gular, y quatro para el plural.
Las del singular son estas: A, Ere, O.
Las del plural son estas: Oró, exlusiva, Yá, in
clusiva, Pé, O.
Presente de indicativo.
Afirmativo. Negativo.
Amboé, yo enseño. Namboei, yo no enseño.
Eremboé, tu enseñas. Nderemboei, tu no enseñas.
Omboé, aquel enseña. Nomboei, aquel no enseña.
Plural. Plural.
Oromboé,l nosotros enseña- Ndoromboei,
¿) IIlOS. Niñamboei
Pemboé, vosotros enseñais. Napemboei, no enseñais.
Omboé, aquellos enseñan. Nomboei, no enseñan.
14 ARTE. r

Afirm. Futuro imperfecto. Neg.


Amboéne, yo enseñarè, Namboeycéne, no enseñarè.
Eremboéne, tu enseñaràs, Nderembòeicéne, tu no.
Omboéne, aquel enseñarà, Nomboeicéne, aquel no.
Plural. Plural.

Qromboénel nosotros Ndoróboeicéne, noso


Namboéne, enseñaremos. Niñamboeicéne, tros no.
Pemboéne, vosotros. Napemboeicéne, vosotros no.
Omboéne, aquellos. Nomboeicéne,º aquellos no.
Para los preteritos imperfecto, perfecto y plusquam perfecto,
y futuro perfecto, veanse las notas sobre la conjugacion
general.
Imperativo.
Emboe, l. teremboe, ense- Emboé emé, l, ámé, no en
ña tu. señes tu.
Tomboé, enseñe aquel, Tomboé emé, no enseñe.
Plural. Plural.
Pemboé, l. tapemboé, en- Pemboé emé, l. úmé, no
señad vosotros. enseñeys vosotros.
Tomboé, enseñen aquellos. Tomboé ímé, no enseñen.
Optativo.
Amboé tamò, o si yo en- Namboei cetamó, l. amboe
señe, enseñara, enseñasse, etamó; o si yo no enseña
huviera, y huviesse en- ra, ni enseñasse, ni huvi
señado. era, ni huviesse.
Vease la nota del Optativo.
Subjunctivo.
Amboéramó, como yo en- Amboé ejmamo, l. Am
ARTE. 15

Afirm. Neg.
señe, ô enseñando yo, boé ejramó, como yo no
enseñara, y enseñasse. enseñe, ô no enseñando, no
enseñara, ni enseñasse.
Vease la nota del Subjunctivo.
Permissivo modo.

Tamboé, enseñe yo, seame Tamboe emé, no enseñe


licito enseñar, quiero, yo, no me sea licito, no
deseme licencia, ense quiero, no se me dè li
ñarè. cencia, no enseñarè.
Teremboé, enseñes tu. Teremboe emé, no.
Tomboé, enseñe aquel. Tomboé emé, no.
Plural. Plural.
Toromboé, Toromboé emé, no ense
Tiñamboé, enseñemos. Tñāmboé emé, } ñemos.
Chamboé, Chamboé emé, ñeis.
Tapemboé, enseñad, &c. Tapemboé emé, no ense
Tomboé, enseñen &c. Tomboé emé, no enseñen.
Infinitivo modo.

Mboé, enseñar. Mboe ejm, no enseñar.


Preterito.

Mboe hagúera, aver en Mboe haguerejma, no aver


señado. - - enseñado.
Futuro.

Mboe hagüámá, a enseñar, Mboé hagüámejma, no en


aver de enseñar. señar, ni aver de enseñar.
Tiempo futuro y preterito misto.
Mboé ranguera, aver de Mboe ranguerejmá, aver
16 ARTE.

aver enseñado, y no aver de no aver enseñado, y


enseñado. aver enseñado.

Gerundios y Supinos.
El Gerundio, y Supino no se diferencian en ter
minacion distinta; v. g. Ahá ymboèbo, voyle à en
señar. Y es tambien Gerundio in , dumº, en esta
misma terminacion, y Gerundio in , doº: Checaneó
imboebo, estoy cansado de enseñarle.
Gerundio in di.

Este se haze con el verbal hába. Vease la nota.


Participios.
Los Participios son tres, y cada uno tiene quatro
tiempos, presente, preterito, futuro, y tiempo futuro,
y preterito misto. -

Afirm. Participio primero: Hára. Neg.


Mboehára, el que enseña. Mboeharejma, el que no.
Preterito.

Mboeharéra, el que en- Mboéharerej, el que no


señò. enseñò.
Futuro.

Mboéharāma, el que ha Mboeharámejma, el que


de enseñar, no ha de enseñar.
Tiempo futuro y preterito.
Omboéháranguera, el que Omboeháranguerej, el que
avia de aver enseñado. no avia de aver en
señado.
Participio segundo: Bae.
ARTE. - 17

Afirm. Presente. - Neg.


Omboébaé, el que enseña, Omboembae, el que non
enseña.
Preterito.
Omboébae cuéra, el que Omboébae cuere, el que
enseñò. no enseñò.
Futuro.
Omboébae rámá, el que Omboé ejbae rámá,
ha de enseñar. l. Omboébae ramejma, el
que no ha de enseñar,
Tiempo futuro y preterito.
0mboébae ranguéra, el Omboébae ranguere, l. om
que avia de aver ense boé e ranguera, el que
ñado. no avia de aver enseñado.
Participio tercero: Temó.
Presente.

Cheremímboé, el que yo Cheremimboé ej., el que


610 SeInO. - no enseño.
Nderemíámboé, el que tu Nderemimboé ej, el que
enseñas. tu no.
Hemimboé, el que aquel Homimboé ej., el que
enseña. aquel no enseña.
Guémimboé, el que aquel Guémimboé ej, el que
enseña, reciproce. aquel no enseña.
Preterito.

Cheremimboé cuera, el que Cheremíimboé cuerej, l.


yo enseñè. Cheremímboé ej cuerá, el
que no enseñè.
Futuro.

Cheremimboé rámá, el que Cheremímboé rámejmá l.


tengo de enseñar. Cheremiàmboé ejrámá, el
que no.
18 ARTE.

Afirmativo. Negativo.
Tiempo Futuro y Preterito.
Cheremímboé ranguéra, el Cheremíñmboé ranguere,
que yo avia de aver l. Cheremímboé ej rāgué,
enseñado. el que no avia de aver
enseñado.
Verbal Haba.
Presente.

Imboehába, lugar tiempo Imboéhabejma, lugar,


causa, instrumento, y donde no enseñò, tiempo
modo de enseñar. de no enseñar, &c.
Preterito.

Imboehaguéra, lugar en Imboehaguerema, lugar


donde enseñò, &c. &c. donde no se enseñò.
Futuro.

Imboehaguama, lugar, &c. Imboehaguamejma, lugar,


donde no se ha de en- &c. donde no se ha de
señar. enseñar.
- Futuro y Preterito.
Imboehabánguéra, lugar, Imboehabanguerej, lugar,
ótc. donde se avia de aver &c. donde no se avia de
enseñado. aver enseñado.
Notas sobre la conjugacion general del verbo activo.
Del presente de Indicativo.
Nota 1.
El presente de indicativo incluye en si los quatro
tiempos, presente, preterito imperfecto, perfecto, y
plusquam perfecto: y assi se habla en comun, sin
particula alguna, coligiendose de los antecedentes el
tiempo de que se habla; como Cuehe ayu, ayer vine,
Oyéahá, oy fuy. Pero sino se colige, se usa de unas
particulas, ô de adverbios, los quales, y los tiempos
à que sirven, son los siguientes.
ARTE. 19

Del preterito imperfecto. Nota 2.


A este tiempo suele servir biñá o biá, que todo
es uno, y corresponde a empero; ut Ahechá biñá, helo
visto, vilo, veolo: pero, ô no lo quise, ö no me lo
dieron, &c. De manera, que sirve à todos tiempos,
y à esse modo puede servir à este tiempo; Aypota biñá,
querialo pero, &c. No determinadamente, que siempre
sea imperfecto: pues puede ser presente.
Puedense usar para este tiempo adverbios, ut Cuehé
aipotá, ang ndaipotári, ayer queria, y oy no quiero.
Este biñá, puesto antes del verbo, antecediendole
nombre ô pronombre, haze el primer miembro ô an
tecedente del argumento à maiori ad minus & è contra:
ut Chebiñáé abaré yepé ambaeapó, mbítetene nde? Pues yo
que soy Sacerdote trabajo, porque vòs no trabajareys?
Del preterito perfecto. Nota 3.
Comunmente suelen acomodar à este tiempo el ad
verbio racó vel nacó, y no es particula que haze pre
terito, sino adverbio afirmativo de cosa passada, o pre
sente, que se ha visto, ó oido. Oyucá racó, matòlo,
porque yo lo vi. He racó, dixolo, porque yo lo ohí.
Aye racó, sin duda es, ó fué assi. De manera, que no
todas las vezes que se ofrece preterito, se ha de usar
racó, sino al modo dicho,
Frequentemente se usa de racó acompañado con
algun pronombre a parte ante; ut Cheracó amombeú,
yo ciertamente lo dixe. Cheracó ahá, yo cierto voy
ó fuy.
Puedese añadir à este racó la particula biñá,
como a las demas particulas, y nombres en quien
cayere bien su imperfeccion; ut Cheracó ahecha herú
biñá, yo cierto vi que lo traían, pero. -
20 ARTE.

Usase en este preterito para preguntas, y respuestas,


desta particula raé que difiere de racó, en que este (co
mo se ha dicho) afirma lo que se viò , , o oyô, rae
afirma o que le han dicho que passò; ut Oho paraé?
fuesse? responde Ohó raé, fuesse, pero no lo viò yr.
Raé es ,ya"; denota buen desseo de hazer lo que
se manda; ut Ahá raene, y se de buena voluntad; Ahat
ámó raé, cierto que fuera yo.
Tambien se suele hazer este preterito con imá, que
es lo mismo que , ya “: ut Ayapó imá, ya lo hize, y ya
lo hago. Quando, es preterito mientras mas pausada
es su pronunciacion, mas antiguedad nota, ut Ayapó,
ámá, ya ha mucho que lo he hecho. Quando es pre
sente no se ha de pausar; ut Ayapó imá, ya lo hago.
Del preterito plusquam perfecto. Nota 4.
Este tiempo se suple con el adverbio dicho, imá,
y con el adverbio acoiramo; ut Aha úhu ímá acoiramó,
ya yo le avia amado entonces, y con ámá, solo quando
la oracion siguiente lo explica; ut Ayapó imá chequáy
embobé, ya lo avia hecho antes que me lo mandassen,
y lo hago de presente; y si se le añade biñá, no le
dà mas que su imperfeccion, al modo dicho en el
preterito imperfecto.
Del futuro imperfecto. Nota 5.
Es este tiempo fixo por tener particula propria, que
es ne. La qual se pone siempre al fin del verbo, o de
la oracion, aunque sea larga; ut Ahaihúne, yo amaré.
Ahaihú cherañhúramone, amandome el a mi, yo le amarè.
Sirve tambien de futuro en rus; ut Ayapóne, tengolo
de hazer; añadida y, denota mas el rus; ut Arahaíne,
tengolo de llevar.
ARTE. 21

Este ne es adverbio afirmativo, mudandole la coloca


cion; ut Jesu. Christo ne omán6 híanderehé aracaé, mu
riò ciertamente Jesu Christo por nosostros: de manera
que en este sentido se ha de poner al principio de la
oracion, tras nombre, ô pronombre; pero tras el verbo,
es siempre futuro. En oraciones breves puede aver du
da si es futuro, ó afirmativo, la qual se quita con el
pronombre, o nombre, y luego ne; ut Chéne ahaíhu, yo
cierto le amo. Peru ne cherañhú, Pedro me ama cierto.
Este ne es tambien causal, lo mismo que té, y cor
responde à para que; v.g. Tahaihú eméne, vel Tahaíhu
eméte, para que no ame yo: el te es mas usado.
El negativo se haze con ce, l. che; Namboeycéne, l.
chene. Este ce sirve a todo el negativo; ut Namboey
cétam6, ojalà no le enseñara. Namboeyce amó biñá, no
le huviera enseñado. Namboeicy cetepi㺠Pues no le
avia de enseñar? Ndicatuyce ám6, no fuera bien.

Del futuro perfecto. Nota 6.


Este tiempo se suple con el futuro imperfecto, po
niendole al adverbio ímá, y la posposicion jmbóbé;
ut Amánó ímá nderújmbóbéne, avré muerto quando
vengas; ô poniendo en lugar de ímá la particula amò; -

ut Amánó amó nderujmbobene. La negaciones se pue


den ver en el Cap. II.

Del Imperativo. Nota 7.

El imperativo se usa al modo puesto arriba en la


conjugacion, y la negacion es la que alli està. Algu
mas vezes dizen ámé por emé; y es lo mejor.
22 ARTE.

Del Optativo. Nota 8.


El optativo se haze con estas dos particulas ta y
amö haciendo sinalefa, támó. La qual particula haze
tambien subjunctivo. Quando la oracion es absoluta,
siempre es optativo; ut Amánó tamó, ojalà yo me
muriera: pero quando la oracion es dependiente, ay
duda si es optativo, ó subjunctivo, como en esta:
Che omboéramó amó oiquaá. O es optativo, ojalà yo
le enseñara, que el supiera", ó subjunctivo, , si yo le
enseñara el supiera“. Para quitar dudas se usa destas
particulas curí, curicurá, aú, curiaú, antes del tamó,
o destas raé, má, rá, despues del tamó; ut Curí che
marangatú tamó ahá íbápe, ô Curicurí aúchémdrangatu
tamó raé, vel raemárá, ojala yo fuero bueno, que
yo fuera al cielo.
Adviertase que mientras mas ó menos destas par
ticulas se ponen, mas ô menos afecto explican. Vease
Tamó en el ,Tes oro" de la Lengua.
Del Subjunctivo. Nota 9.
Lo mismo que se ha dicho del indicativo, se dize
del optativo, y deste subjunctivo, que incluye en si
el presente, y preteritos, y para el futuro tiene un su
plemento, que abajo se dirà. Haze este modo subjunc
tivo la particula ramo ambas breves; ut Che omboé
ramó oiqua à, si yo le enseñara, supiera; o añadida
la particula tamó a la particula ramo; ut Che omboé
ramó tamó oiqua à. Añadensele dos particulas ríré, in
mediatamente despues del verbo de la primera oracion,
y amö (ambas silabas largas), despues del verbo de la
segunda: ut Che omboé ríre, oiqua á amò, ö con ramó
despues de rire; ut Che omboé ríréramo oiquaá, l. oi
quaá raé, si yo le enseñè, enseñara, enseñasse, huviera,
y huviesse enseñado, supiera.
ARTE. 23

Ramo (ambas breves) tiene voz de ablativo abso


luto; ut Amboéram6, enseñandole yo.
Amô se pone, ó en la primera oracion, ó en la se
gunda; ut Che omboéramó amó oiqua á; ó en la segun
da despues del verbo; ut Che omboéramo, oiqua á amò;
o se pone en esta misma segunda, antes del verbo,
despues de algun pronombre; ut Che omboérámó, ae
amó oiqua á, si yo le enseñara ó huviera enseñado,
él supiera.
Beé amó es particula de subjunctivo, que sirve al
preterito imperfecto y plusquam perfecto; ut Ahe
chábeé amó, vieralo yo, o huvieralo visto. Arecórāmó,
améébeé am6, dieralo, o huvieralo dado si lo tuviera.
Nda hechagicebeé amó, no lo viera yo, no lo huviera
visto.
El futuro de subjunctivo se suple destas tres mane
ras. La primera, quitando al verbo sus notas a, ere, o;
y en su lugar poniendo el relativo, ó reciproco, como
la oracion lo pidiere, y poniendo rirè; ut Che imboe
riré, l. Rirémé aháne, aviendole enseñado me yrè; Che
omboeriré ohóne, despues que yo le aya enseñado se
yrà. La segunda manera es con la particula ramo y
una e; ut Che imboérām6é aháne, luego que le huviere
enseñado me yrè; haze rāmboé por la pronunciacion
narigal. La tercera manera es con el gerundio, y
una e; ut Hechacae tarobiá, en viendolo lo creeré;
Imboeboé aháne, luego que le huviere enseñado yrè.
Del Permissivo. Nota 10.

Este permissivo dà sus segundas, y terceras per


sonas al imperativo, tiene voz de futuro; ut Tahá, yrè,
quiero yr. Dize tambien determinacion, y llegandosele
la particula ca es mas clara la determinacion, y sirve

24 ARTE.

á sola la primera persona; ut Tahacá, determino


yrme: al plural sirve pa; ut Chahapá, ea vamos.
Del Infinitivo. Nota 11.

El infinitivo es el verbo sin notas, a, ere, o; ut


Amboé, yo enseño, Mboé, enseñar, o enseñança, &c.
Todo infinitivo es nombre, y como tal se usa con
pronombres, con relativos, y con reciprocos en todos
los tiempos; ut Apotándehó, quiero tu yda, o tu yr, ó
quiero que te vayas; y aunque es nombre, rige el caso
que su verbo pide; ut Aipotánde chemboé mbaéibápe
guararí, quiero que me enseñes las cosas del cielo.
El , que" del infinitivo no le tiene esta lengua;
Equáheíndébe, dize que te vayas, vete dize à ti, &c.
Todo verbo que se llega al verbo apotá, querer,
si ambos se refieren a la persona agente, el segundo
se pone por principal, y aipotá por infinitivo; ut Aca
rúpota, quiero comer; Ahápotá, quiero yr. Con pro
nombres se usa derechamente; ut Checarú aipotá,
puedo, o quiero comer; Ndacarú potári, no puedo, o
no quiero comer.
Los verbos aiquaó, aymóá, se usan de ambas ma
neras, por principal, o infinitivo; ut Añémboe qua á
potá, quiero saber; Aipotá qua á, sè querer.
Si la accion destos verbos no se refiere al agente,
entonces guardan el modo comun; ut Peruhó apotá,
quiero que vaya Pedro; Aiqua á ndehó m6d, sè que
te piensas yr.
De los gerundios, y supinos, y de sus terminaciones, y
excepciones. Nota 12.
Los gerundios en di“, ,do", , ,dum“, y el supino en
um“ y en , u", junto con nombres adjectivos tienen
ARTE. 25

una misma terminacion, la qual en diversos verbos es


diversa, como se verà abaxo; aunque como mas
universal se puso en la conjugacion el acabado en
bo; v, g. Aháymboébo, eo docendi causa, & ad
docendum, & doctum, voyle à enseñar; Che caénó
imboébo, defesus sum docendo, & docendi causa;
Aguíyetei ymboébo, dignum doctu; Yyabaeté ymombe
guábo, turpe dictu,
Para la otra significacion deste supino in, u", junto
con verbos, sirve el preterito, y el misto del parti
cipio hára; Caruharéra ayu, vengo de comer; Carú
haranguera ayá, vengo de aver avido de comer, y
no comi. Este romance barbaro es necessario para
explicar la fuerça deste futuro misto.
Nota que el gerundio in, dum “tiene la misma signi
ficacion que el futuro haguamá, del verbal hába, el
qual futuro sirve para el futuro en , rusº; ut Aháym
boébo, l. Ymboe haguamá, eo ad docendum, vel docturus.
Nota tambien que poniendo al gerundio, ô supino
relativos al principio, y una e al fin significa , des
pues que.º Ymboeboé aháne, despues que le aya
enseñado me yrè; Heruboé tayogua, despues que lo
traygan lo recibirè. -

Este modo de hablar no admite reciproco, y assi


no se dirà Guechacaé oñémi, escondióse despues que
lo vieron.
La misma locucion haze la particula rire con re
lativo y reciproco; ut Heru riré tayoguá, despues que
lo traygan lo tomaré; Guechagiré ohó, despues que
lo vieron se fué. Otras locuciones pertenecientes a
los gerundios véanse en la nota 18. del verbal hába.
26 ARTE.

Terminaciones de los supinos.


Las terminaciones de los supinos son ocho: bo,
ma, mó, nga, ta, na, ca, pa; y aunque en el , Voca
bulario º se pone al verbo su supino, aqui se ponen
reglas generales para conocerlos, discurriendo por
las letras en que acaban los verbos; y primero por
los que no tienen narigal.
A.
Los acabados en a hazen bo; ut Aiquatia, pintar,
yquatiábo: otros en pa; ut Ayorá, yrápa, à desatar.
B
Los acabados en b hazen pa; Ahaiáhub, amar, haí
húpa; Ahendub, oyr, hendúpa.
E
Los acabados en e hazen bo; Ayeruré, pedir, ye
rurébo.
G.
Los acabados en g hazen ca; Ahechag, ver, he
cháca; Apag, despertar, guipáca.
I.
Los acabados en i vocal hazen bo; Ahaí, rayar;
haíbo, A

- I.
Los acabados en contracta hazen ta; Ayopoidar,
poita; Amómbo?, desafiar, ymómboita.
- Y.
Los en y guttural, unos en bo, vel pa; Agueyí,
decender, gueyíbo, gueyípa: otros en ca; Aytí, arrojar
heitíca; Aiquiátí, refregar, quítíca.
O
Los en o hazen bo; Ayapó, hazer, yyapóbo; Amóndó,
embiar, ymóndóbo.
ARTE. 27

R.
Los en r hazen bo; Aypotár, querer, ypotábo: Ahe
yar, dexar, heyabo.
U.
Los en u, unos hazen bo; ut Aiquíbú, espulgar,
yquíbúbo; otros pa; Amboacú, calentar, ymboacúpa.
La terminacion bo se puede usar en rigor en todos
los verbos, aunque muy impropriamente. Los verbos
acabados en pronunciacion narigal tienen las termi
naciones siguientes:
Cl.

Los acabados en a unos hazen mo; Ahepeñó, arre


meter, hepeñāmó; otros, ngä; Amaénd, atalayar, maé
mangā: otros, na; Añémócaená, apercebirse, guiñém6
gaénáná, l. guiñémocáénánga, l. guinemócaénám6.
é.
Los en é unos hazen m6; Abáhe, llegar, guibāhèm6;
otros nga; Amée, dar, yméénga; otros na; Aguéé
bomitar, yguééna, l, guiguèéná, l. guigueém6.
Los en y narigal vocal, hazen ma; ut An6?, tener,
hén6%ina.

Los en y y los en i contractos hazen na; ut Ahé


n6%, llamar, hen6iná.

Los en y narigal y guttural, unos hazen ma;


Añóty, enterrar, ytma; otros en mo; Amop, bam
balear, ymópJm6.
0.

Los en 6 narigal hazen unos m6; Arojró, despre


ciar, herojröm6: otros nga; Añón6, poner, ynonga.
28 ARTE.

ll.

Los en u unos hazen nga; ut Amóüü, ablandar,


ymó uügü otros, ná; Amóü, enmegrecer, ymóüna: otros
en m6; Acotíril, acechar, ycotirümo, l. y cotírünga.
Adviertase que toda terminacion de supino es siem
pre breve.
Excepcion de los supinos.
Los verbos que se siguen mudan, y añaden letras
en los supinos, y assi se ponen aqui, para que se
moten, y juntamente sus participios en hára, que
van entre parentesis.
Amömbeú, dezir, ymombeábo, ymombeguábo (mom
beguára).
Ayepeé, calentarse, guiyepeébo, guiyepeeguábo (ye
peeguára) yepeehára.
Ayíquí, desgranar, yyíquibo, yyíquíábo (yyíquíhára).
Ayabí, errar, yyabíbo, yyabíábo (yabúhára).
Añangaó, llamar, murmurar, yñangaguábo (yñanga
guára).
Alguú, morder, yguúbo, ycuugúabo (cuuguára).
Aicoó, combidar, yçoóguábo (coóguára).
Ayetuú, sentarse, guiyetuuguábo (yetuúguára, hára).
Apotí, proveerse, guipotiábo (apotibae). -

Aytípí, sacar lo liquido, ytípíábo (típihára).


Ayporú, usar, ypóruábo (yporuhára).
Aú, comer, yguábo (guára).
Acaá, beber vino, caguábo (caguára).
Aé, dezir, guiyábo, eyára (éhára).
Ayá, coger, tábo (tahára).
Amongie, hazer entrar, ymoingiábo, ymóingiebo
(moingiehára).
ARTE. 29

Ayao, reñir la muger, yaguábo (yaguára).


Ahupí, subirlo, hupíbo, hupiábo (hupihára).
Aítipei, barrer, útipeyábo, átipeibo (tipeihára).
Ayaheó, llorar, yyaheóbo, yyaheguábo (yaheguára).
Amómburú, desafiar, ymomburuábo (ymómburúhára).
De tres tiempos que sirven a nombres, y verbos. Nota 13.
Todo nombre tiene tres tiempos: cue, preterito, rd
má, futuro, rangue, preterito, y futuro misto; para el
presente sirve el nombre solo, y si se llega adicciones
acabadas en vocal, se conserva entero; ut Abá hombre,
Abá cué, hombre que fué, Abá rámá, hombre que ha
de ser, Abá ranguéra, hombre que avia de aver sido.
Si las dicciones à que se llegan, acaban en consonante
se disfraçan, tomando en si la final de la diccion à
quien se llegan; ut A. r, caer, aréra, lo caido; cañó,
perderse, cañngué, lo perdido; má, mánguéra, manojo:
ámá, ámándéra, antiguamente: mé, médéra, marido:
manó, manónguera, los muertos: tembú, tembírera, las
sobras: tab, taguéra, l. tapéra, pueblo despoblado. El
verbal hába haze haguéra, hagudímá, habanguéra.
Con verbos se les ha de poner participio, bae; ut
Ohóbáe, el que va; Ohobaecué, el que fué; Ohobaerámá,
el que ha de yr; Ohóbae ranguéra, el que avia de
aver ydo, -

Cué denota presente, y las cosas de un genero;


Cuñan guétohó, las que son mugeres vayan; Abacué
topítá, los varones solos se queden.
Usase deste cué, preterito, por futuro, tomando el
tiempo que se ha de cumplir por ya cumplido; ut
Ibápe ñande hó haguépe apírey yaicóne, hemos de vivir
en el cielo (adonde hemos de yr) vida sin fin.
30 ARTE.

Rāmā se contrapone a cuéra. Este, siendo preterito,


atrae a si las cosas futuras; rama, siendo futuro, atrae
a si las cosas preteritas; ut Omanóbae ráma, el que
avia de morir, y muriò; y siempre es refiriendose a
las cosas de aquel tiempo, que passaron antes de
morir, y a las que despues sucedieron; como Cherub
omonobaerāmā oñémómbeú, mi padre que avia de
morir, y muriò se confessò; Cherú ománöbaeránguéra
ahechág, vi el alma de mi padre difunto.
Rāma se opone a rängué: Ománóbae rangué, el que
avia de auer muerto y no muriò; Omanðbae rāma,
el que avia de morir y muriò.
Rāmā sirve de futuro in prusº; ut Ohóbaerāmāché,
iturus sum ego.
Rangué se compone de las dos particulas rāma y
cuéra, de suerte que es preterito, y futuro, y con
forme la Gramatica Latina es futurum praeterito
mixtü. Si este tiempo muda esta colocacion destos
dos tiempos, muda el sentido en contrario; ut Abá
rangué, el que avia de aver sido hombre y no lo fué;
Abacuerā, el que no avia de aver sido hombre y lo
fué. Omamóbaerangué, el que avia de aver muerto y
no muriò; Omanobaecuérá, el que no avia de aver
muerto y muriò.
Del participio hára y distincion del à bóra. Nota 14.
Este hára se forma del mismo supino, desta ma
nera. Todo verbo que tiene supino en bo lo pierde,
y la nota a, ere; ut Amboé, yo enseño; Ymboe hára,
el que enseña; la y es relativo.
Los demas verbos que no tienen supino en bo retie
nen el supino, y añaden ra; ut Ahañhú, amar, haíhúpa,
à amar, haíhupára, amador; Amée, dar, meènga, à dar,
ARTE. 31

mééngára, el dador. Vease la excepcion de los supinos,


que como tienen mudança, en el la tienen tambien
en los participios. Sacanse los que se forman de los
supinos acabados en má, mó, na, que hazen en la
manera siguiente. Los que hazen supino en má,
hazen mbára; ut Añóty, enterrar, ytgma, ytjmbára.
Los en mó, hazen tambien mbára; ut Abahé, llegar,
mbahèm6, mbahèmbára. Los en na, hazen ndára; ut
Ahén6%, llamar, henóina, henoindára.
Hallarase en verbos activos, neutros, y absolutos;
ut Abá ha úhúpára, hombre amador; Mborebí ítahára,
anta nadadora; Pohangíú teó meéngára, pocion que
mata.
Bo significa el que contiene, como hára el que
haze: tiene sus quatro tiempos; bo, boréra, borámá,
boränguéra: Haúhúpára, el que ama: hañhubó, el que
contiene en si el amor. Usase con nombres; ut Huñbó,
el herido con flecha.
Del Participio Píra. Nota 15.
Este participio passivo de presente, se forma con
la particula píra, que està adelante por verbo passivo.
Ymboépíra ché, doctus sum, yo soy enseñado: el par
ticipio de futuro passivo en , dusº, se forma con el
mismo píra y rāmā; ut Ymboé pírāmā ché, docen
dus sum,
Del Participio Bae. Nota 16.
Este bae añadido al verbo, dize , el queº: Omboé
bae, el que enseña, y tiene fuerça de sum, es, fui:
ut Ymárängatúbae ché, yo soy bueno, ô el que es
bueno soy yo. Tiene los tiempos dichos comunes a
los nombres. Vease la Nota 13.
32 ARTE.

Del Participio Tem? Nota 17.


Esta particula temi es pasiva; puesta antes del verbo
en lugar de las notas a, ere, o, haze participio, y
tiene por relativo h, y por reciproco gu, y si le an
tecede nombre, ô pronombre, muda su t, en r: ut
Temimboé el discipulo, cheremimboé, mi discipulo,
hemimboé, ejus discipulus, guemómboé, suus. Tiene
los tiempos dichos en la Nota 13. -

Sirve à solos activos simples, y compuestos; ut


Ahaihú, yo amo; cherembiaihú el que yo amo, ô es
amado de mi: cherémimbo abá, el que fué hecho
hombre por mi. Con absolutos y neutros en lugar de
temí, se usa el preterito del verbal hába; ut Amendá,
casarse, cheméndá hagué, con quien me casé. Haze
témbi con verbos que comiençan por vocales; ut
Cherembiaihá, el que yo amo; cherembiarecó, lo que
tengo. Con los que comiençan por consonantes pierde
la b; ut Cheremímombeú, lo que yo digo: aunque
esto no es tan preciso, y assi se ocurra al uso.
Nota para el uso deste participio. El nombre que
està al principio ô fin de la oracion es paciente, y
el inmediato al verbo à parte ante es agente; v. g.
Nde cheremíimboé, l, Cheremímboe ndé, tu eres mi dis
cipulo; Tupã cherembiapia, Dios es à quien obedezco;
Chua Perú rembiapia, Juan es obedecido de Pedro;
Pabe rembiañhú Tupá, Dios es amado de todos; Che
Perú rembiaihú, yo foy à quien Pedro ama.
En verbos neutros suple este modo de dezir hába;
ut Pabengatú quihiyehá Tupá, à quien todos temen
es Dios; Cheyerurehá, lo que pido. -

Este temí se usa absoluto; ut Tembiaihú, lo amado;


tembiú, lo comestible, temimborárá, lo que se padece.
ARTE. 33

Tambien se le quita el te; ut Mimboque, lo assado


en ojas; Mbiaíhú, lo amado.
Del verbal hába, Nota 18.
Esta particula hába añadida al verbo significa tiem
po, lugar, instrumento, causa, y modo con que se
haze la cosa; ut Caruhába, tiempo de comer, &c. La
posposicon pelimita este hába a lugar solo; Caru
hápe, el lugar donde se come; caru haguépe, donde
se comiò; caruha güáme, donde se ha de comer; ca
rúhabanguépe, donde se avia de aver comido.
Tambien se toma por el estado en que està la
cosa, ô persona; ut, Omèndahápe ímá, ya està en
tiempo de casarse; Ybaúhape ímá, està ya la fruta en
tiempo de comerse.
Con este hába y la particula úmá se haze un modo
de hablar impersonal; ut Heruab imapá, hase trañdo?
Nda heruhábi, no se ha trañdo. Y para quando se pre
gunta se note que siempre es con negacion; ut Nda
heruhábi pängā, no se ha trado? Nimondohábipanga?
no se ha embiado?
La respuesta con dos negaciones es afirmativa. Nda
heru hábiemi, hase trañdo, no se ha dexado de traer.
Sin negacion se pregunta mudando en pe el ba del
hába, y entonces se limita à tiempo; ut Heruhápe
ámápanga? es ya tiempo de traerlo? Caruhape imā
pängā, es ya tiempo de comer?
Añadiendo à este hába la particula mó haze voz
de oporº; ut Oñémboarayt ábamo chererécóni, tieneme
por terrero de sus burlas. Suele el hába perder el ba
en este modo de dezir; ut Ñeengámo, frase, o pro
verbio, pro Ñeheábamo.
34 ARTE.

Hazese con este hába el gerundio en di añadiendo


siempre el adverbio imá; ut Némboehábimá, ya es
tiempo de rezar; Herubábimá, ya es tiempo de traerlo;
para lo qual sirve solo el presente del hába; porque
el háguama, corresponde al supino y gerundio in
» dumº, como se dixo en la Nota de los Gerundios.
La y que se puso en este hába es relativo, y se
pondrà o reciproco, siendo necessario; ut Che omboé
haguéra omombeú, refiriò lo que le enseñè; Cheymboé
haguéra amombeuyebí y chupé, repetile lo que le avia
enseñado yo. -

Este hába con biñá tiene voz de preterito imper


fecto, plusquam perfecto, y futuro perfecto, y pue
densele añadir au, vel ad, l. té, que denotan mas la
imperfeccion destos tiempos; ut Ang checarú habaā
biñá, aora avia de aver comido; Ang chehohabad (sin
biñá) agora avia de yr, ô aver ydo. Cuibae chem6
mendá potahá teà, l. habaú , l. hábiñá, aquel es con
quien me querian ô avian querido casar. Tiene voz
passiva, ö impersonal de parte del agente; ut Che
na cheraúhuhábi, no se me ama; Nache porandu hábi,
no se me pregunta; Nache por acahábi, no se me
busca de comer.

CAPITULO VI.
De la transic on del verb o activo,
SI la tercera persona es acusativo, y la primera ô
segunda la que haze, no ay duda en la oracion; ut
Amboé Peru, enseñò à Pedro. Eremboé Peru &c.
En las terceras personas ay duda entre si, y esta
se quita por las circunstancias, o materia de que se
trata; ut Peru 0úcoo, Pedro comiò carne, claro es que
ARTE. 35

Pedro es nominativo de cualquiera manera que se


ponga antes, ô despues, aunque lo ordinario es poner
primero la persona agente, y luego la paciente, y luego
el verbo; ut Peru coó oú. - -

Quando ay igualdad entre agente y paciente, y se


muda la colocacion dicha, quedando el verbo en medio
de ambas personas, siempre ay duda; ut Peru omboe
Chua, dudase quien es el agente, acudase entonces a los
participios hára, y pira; ut Peru ymboehára, Chuaim
boepíra; Pedro es el que enseña, Juan es el enseñado.
En todas las demas personas pierde el verbo su nota,
y en su lugar se pone el acusativo inmediatamente
antes de verbo; v. g. Perú chemboé, Pedro me en
seña; Peru nde mboé, Pedro te enseña. Y si se inter
pone algo entre el pronombre, y verbo, se repite otra
vez el pronombre; ut Nde curiénde mboéne, à ti des
pues te enseñarán; Che chémánoriré chetjne, a mi me
enterrarán despues de muerto.
Los pronombres ore y ñandé, que en los verbos
activos son acusativo, en los neutros son nominativo;
ut Ore rorí, ñande rorí, nos holgamos.
Tambien se suele poner relativo de persona pa
ciente, aunque se ponga el mismo paciente; ut Che
Perú ymboé ramo, l. Che Peru mboéramó, enseñando
yo à Pedro; Chembaéreráramo, l. Chembaé herúrámó,
en trayendo yo mis cosas; y repetido el pronombre;
ut Che Peru che ymboéramo checaneone, cansaréme en
enseñar à Pedro; Che Peru che omboéramó oiqua áne,
sabrá Pedro si me canso en enseñarle; ô con las no
tas a, ere, o &c.; ut Chembaé arúrámó, trayendo yo
mis cosas.
36 ARTE.

Siendo la persona de ambos numeros nominativo,


y la segunda acusativo, se usa destas notas de acu
sativo, oro para singular, y opó para plural.
Singular.
Che oromboé, Yo te enseño.
Che opomboé, Yo os enseño.
Plural.

Oré oromboé, Nosotros te enseñamos.


Oré opomboé, Nosotros os enseñamos.
Y corren por todo el verbo con sus particulas que
lo varian. Siendo la segunda de ambos numeros no
minativo, y la primera de ambos numeros acusativos,
a la segunda persona de singular agente sirve epé,
que es tu", y a la segunda de plural epéyepé vel
peyepé, vosotros.
Singular.
Chemboéepé, Enseñame tu, ô tu me enseñas.
Chemboé epeyepe, Enseñadme vosotros, ô enseñaisme.
Plural.

Oremboeepé, Enseñanos tu, ô tu nos enseñas.


Oremboé epéyepé, Enseñadnos vosotros, ô enseñaismos.
Esta transicion corre por todo el verbo, poniendo
epé, l. epéyepé, al fin; v.g. Chemboe epé, tu me en
señas, Chemboepeyepé biñá; Chemboe peyeperacó; Che
pºboe peyerá imperativo; Toremboé peyepé, permissiyo,
l. Tachemboë peyepé; enseñadme vosotros, Chemboe
tamó peyepé raé; Chemboerámó peyepé, subjunctivo;
Chemboé epéndicatu%, no es bueno que tu me en
- e e , º Aº Aº Y Aº

señes, infinitivo; Chemboé epéne, futuro; Chemboé epe


yepébo, gerundio.
ARTE. 37

Nota. Estas transiciones, compuestas con nombres,


sirven de pronombres tuus y vester; v. g. Oroañm
boebo ayu, vengo à enseñar a tus hijos; Oroa óboñanga
ayu, vengo à hazer tu vestido; Ndaeroyáy orombae
ày, no por esso he tomado tus cosas. Lo mismo
es en el plural; Opombaé recháca ayú, vengo ver
Vuestras COsas.
Añadida à este opó la particula ro, que significa
executar la cosa con otro (que se puede ver en el
, Tes o roº Ro. n. 1.) significa, exercitar con vuestras
cosasº; ut Opo roañmboéboayá, vengo à enseñar à
vuestros hijos; Oporo abáyucáboayú, vengo à matar
vuestra gente; Opombaerehé aymundá guitecóbo, hurto
vuestros bienes.
El oro, como ya se dixo, es acusativo; Cheoroyucá,
yo te mato: pero en verbos activos es nota de la
primera persona del plural exclusiva; ut Oromboé,
nosotros enseñamos; y en los neutros y absolutos
que se conjugan con notas a , ere, O: ut Oroyeruré
hecé, pedimoslo; Oromanó, morimos. En los neutros
y absolutos con pronombres sirve oré; ut Oremündá
mbaerehé, hurtamos; Orerorí, holgamonos.
La segunda persona del plural, respecto de la ter
cera, haze la oracion ambigua; v. g. Pemboé Perú,
el pe es acusativo, y es nota de verbo, y pronombre,
y aunque peé, tiene dos e en composicion pierde la
una, y assi queda la oracion dudosa, si Pedro en
seña, ö es enseñado. Para quitar duda se ha de poner
el pronombre agente entero; Pée pemboe Perú, vo
sotros enseñais à Pedro. En los verbos que comien
çan por no, h, r, se quita esta duda, porque toman
nd, l, ne; ut Perú penderáhá, Pedro os lleva; Peru
penenóhé, Pedro os saca. d
38 ARTE.

Ocho Notas sobre las transiciones.


Nota primera. - -

Los verbos que comiençan por No, l. yo, fuera de


las notas a, eré, o, con las transiciones, oro, opó, y
con los pronombres, pierden el ño, l. yo, ð le retie
men ad libitum, ut Anonó, poner; Chenó, l. Cheñonó,
me ponen; Oronó, l. Oroñonó, yo te pongo; Oponó,
l. Opoñonó, yo os pongo à vosotros: Ayohú, hallar,
Che orohúramo, l. Oroyohúrámó; Cheopohúramo, l.
Opoyohuramo, hallandoos yo.
Oro, y opó se usan en todos los tiempos, y mo
dos; Orohú, de presente, yo te hallo; Orohuramo, &c.
El pronombre nde mo se usa en indicativo, y assi
mo se usa Che ndehu, yo te hallo, sino solo en sub
junctivo, y optativo, con la particula ramo; ut Che
ndeháramo, hallandote yo; Chendehuráinó tamó; Chey
yohúramó, hallandolo yo; Chepeyoháramo, l. Pehuramó,
hallandoos a vosotros.
Nota segunda. -

Los verbos que admiten y relativo despues de la


mota a, con estas trasiciones, lo pierden; ut Ayquabá,
abarcar; Che oroquābā, yo te abarco. Pero los que
tienen y no relativo, sino propio, siempre la conser
van; ut Aytí, arrojar; Oroití, yo te arrojo; Opoytí,
yo os arrojo à vosotros.
Nota tercera.

Los verbos que comiençan por ña, con estas tran


siciones, pierden la ñ; ut Añañübá, yo le abraço;
Oroañúbá, yo te abraco; Opoañüba, yo os abraco;
Añdicará, rasguñar; Oroácarai, Opoacarai. Y si dize
Oroñañübá, &c. entonces no es transicion el oro,
sino nota de primera persona de plural exclusiva;
ut Oroñañübá, nosotros abraçamos.
ARTE. - 39

Nota quarta.
Los verbos activos que comiençan por yá, pierden
la y con esta transicion; ut Ayacá, yo le riño; Oroacá,
yo te riño; Opoacá, yo os riño. Ayabí, errar; Oroabí.
Ayahoº, cubrir; Oroaho?. La razon es, que aquel yá
corresponde à ,leº relativo, el qual no se puede ha
llar en la transicion de primera à segunda, porque su
romance es y yo te“, &c. Los verbos que no son
activos, es necessario que los haga activos la parti
cula mo, para que en ellos se use esta transicion;
ut Ayaheó, llorar; Oromboyaheó, hagote llorar; Opom
boyaheó, hagoos llorar; Ayahú, bañarse; Oromboyahú,
yo te hago bañar; Opomboyahu, yo os hago bañar.
Nota quinta.
Los verbos que comiençan por no, ro, con los
pronombres reciben re; ut Anóhe, sacar; Cherenóhe,
me sacan. Aroiquie, entrarlo; Chereroiquie, me en
tran. En los relativos y reciprocos pierden la r;
Henohé, le sacan, Guenóhéramo, sacandolo.
Nota sexta.

Los verbos dichos, que comiençan por no, r, con


los acusativos oro, opó, reciben gue; ut Anohé, che
oroguén6hé, yo te saco; Che opoguenohé. Y lo mismo
es con las terceras personas de ambos numeros; Peru
oguenohe, Pedro lo sacò.
Estos dos verbos Aytí, arrojar, Aiquie, entrar, aun
que no comiençan por las letras dichas, reciben re
con pronombres, y nombres, y tienen relativo h y
reciproco gu: Chereití, me arroja; heití, gueití; Che
reiquie, mi entrada; heiquie; gueiquie.
d :
40 ARTE.

La misma regla guardan todos los verbos que re


ciben la particula ro de composicion; ut Aroñéguahe,
huyme con el; Cherero ñeguahé, hazeme huyr consigo.
Nota septima.
Todo verbo activo y neutro, que admite las notas
a, ere, o, puede perder sus notas, y en lugar de ellas
admitir pronombres, y relativos antes de si, y al fin
una y; v.g. Arogró, yo desprecio; Che herojróni, yo
lo desprecio; Amboé, enseñar; Che ymboéñº, yo le en
seño. En los demas modos fuera del indicativo, pierde
la y final; ut Che ymboeramo, enseñandole yo.
Nota octava.

Los verbos que comiençan por h en composicion,


la suelen perder ô retener, ad libitum; v.g. Ahaihú,
amar; Oroañhú, l. Orohaihú, yo te amo. Lo mesmo
es quando se componen con los reciprocos ye, yo;
Ayeañhú, l. Ayehañhú, yo me amo; Oyoaúhú, l. Oyo
haíhú, ellos se aman.

CAPITULO VII.

Explicacion de los recipro cos g, o, y re


lativos h, y.
Dixose en el nombre que toda parte de la oracion
començada por r, t, h, que se mude en r ô que de
qualquiera manera se le llegue r, tiene por relativo
h, y g por reciproco, la qual tiene u despues de si,
si el nombre de suyo no la tiene. Y qualquiera parte
ARTE. 41

de la oracion, que no comiença por las letras dichas,


tiene por relativo y y por reciproco o.
Estos reciprocos no solo se hallan en oraciones que
propiamente son de reciproco, sino tambien en oracio
nes, que parece dizen relacion, para lo qual se dà la
regla siguiente:
Todas las vezes, que la accion ô passion se reflecte
al agente ô paciente, en recto ô en obliquo, ora sea
reciproco conocido, ora se dude si es relativo, siem
pre se usa de g, l. o; ut
De reciproco:
Peru gúbao ha ihú, ocí abé, Pedro ama a su padre,
y à su madre. -

Ace opopipé guemqiú ohecá, el hombre con sus ma


mos busca su sustento.

De reciproco in obliquo:
Arobiá Tupã opacutumbae, guemimbotara rupioya
creo en Dios, que criò todas las cosas por su
voluntad.
Tipá ohaihú guorípape oquaitagué mboayehára, Dios
ama a los que con gusto cumplen sus preceptos.
De relacion:

Oymepirá guecáramo, ay pescado si lo buscam.


Peru ocará opoiramó, come Pedro, si le dàn de
COn) er.

De passion:
Tupã oporaihú, guaihübamó, si Dios es amado el
tambien ama.
42 ARTE.

Iba oabíquíramó, y yáí, si es manoseada la fruta


se corrompe.
De impersonal:
Gueñorāmó oúne, vendrà si lo llaman; Omóndórā
mo, ohóne, yrà si lo embian.
Pero si la accion se termina à cosa agena, se usa
de relativos y, h; ut Peru ohaihú Tupá imbae abé,
Pedro ama à Dios, y a las cosas de Dios,
La misma regla guardan los verbos neutros; ut
Cherorí, yo me alegro; Perú horíramó cheabé cheroríne,
alegrandose Pedro yo tambien me holgarè.
En los verbos activos la oracion de reciproco o
tiene equivocacion con las terceras personas de ambos
numeros, pero como estos reciprocos dependen de
otras oraciones, estas quitan la equivocacion; v. g.
Oyucá ryré oho úbápe, luego que le mataron fué al
cielo: este es reciproco.
Excepcion.
Sacase el modo de hablar siguiente, que aunque
tiene voz de relativo, siempre tiene notas de reci
proco g, o, antes del nombre, y despues bo, y signi
fica el modo de estar: el bo es breve, y en vocablos
narigales hara mo; Opucúbo, a lo largo: Emoy opucúbo,
ponlo a lo largo; Opucúbo chemo?, pusome a lo largo.
Oacámo, de cabeça.
Opotiabo, de pecho.
Oayúbo, del pescueço.
Oíquebo, de lado.
Opóbo, de manos.
Opíbo, de piés.
Opíbo, por el pellejo.
ARTE. 43

0bapíbo, boca abajo. Guebíbo, de nalgas.


Oatucupébo, de espaldas. Gueribangámó, de codo.
0íbábo, atravessado. Gueripíámo, de rodillas.
Guáquábo, por la punta, Guacapébo, de barriga.
Guopítabo, por el cuento.
Todos los quales, y los demas que se componen
assi, se usan en sentido de estar, poner, ó caer.

CAPITULO VIII.

D el verb o pas sivo.


Afirmativo. Presente. Negativo.
Ymboepira che, yo soy Ymboepíreíma ché, yo no
enseñado, ó el enseñado soy enseñado.
soy yo. Ymboepírende, tu no eres
Ymboepíra ndé, tu eres enseñado.
enseñado. Ymboepíre cuibae, aquel
Fmboepíra cuibae, aquel no es enseñado.
es enseñado. Ymboepírema oré. l. ñan
Fmboepíra oré, l. ñandé, no de, nosotros no somos
sotros somos enseñados. enseñados.
Fmboepíra pée, vosotros Ymboepíre péé, vosotros
sois enseñados. no sois enseñados,
Fmboepíra cuibae, aque Ymboepíre cubae, aque
llos son enseñados. llos no son enseñados.

Preterito.

Ymboepíréra ché, yo fuy Ymboepírere che, yo no


enseñado. fuy enseñado.
44 ARTE.

Afirmativo. Futuro. Negativo.


Ymboepíráma che, yo serè Ymboepíramema che, l.
enseñado, ô el que ha Ymboeepirámá ché, yo
de ser enseñado soy yo. soy el que no a de ser
enseñado,

Futuro, y preterito mixto.


Ymboepíranguéra ché, el Ymboepíranguere che, l.
que avia de aver sido Ymboeepíranguéra che, el
enseñado soy yo. que no avia de aver sido
enseñado soy yo.
Nota primera.
Esta lengua no tiene mas passivos que esta voz pira,
la qual se pone al fin del verbo antecediendole rela
tivo h vel y como el verbo lo pidiere, y despues
del pira los pronombres; y tiene los quatro tiempos
dichos, demas de los quales corre por todos los tiem
pos, y modos del verbo, con las particulas, o adver
bios arriba explicados; v.g. Ymboepíra che biñá; yo
avia sido enseñado; Ymboepíra racó ché, vel Vmboe
pírimá nacó che, yo fuy enseñado. El futuro es el
ya dicho en el exemplar: Ymboepíramo tamo ché,
ojalà yo sea, fuesse, ô aya sido enseñado. Frequen
temente se llega al verbo Aycó, que es ser, ö estar,
y la particula ramo; ut Ymboepíramo aicó, yo soy en
señado; Ymboepíramo ereico, tu eres enseñado &c.
Nota segunda.
A vezes en lugar de pira dize mbira, y se le
suele añadir letras à causa de las finales de los ver
bos; para lo qual se mote lo siguiente:
ARTE. 45

Los verbos acabados en vocal, sin nariz, no mu


dan letra alguna: ut Ayapó, hazer; yyapopíra, lo hecho.
Los acabados en consonante toman y antes del píra;
ut Ahaihub, hañhubipira, el amado; Ahechag, hechagi
píra, el visto.
Los acabados en á, é, ó, narigales hazen mbira;
ó ngymbira; ut Ahda, haangimbira, l. háámbíra, pro
vado; Ameé, ymeéngymbira, lo dado, l. ymeémbíra.
Amó nóð, ymonoómbira, lo junto.
Los acabados en y toman ny, ó lo dexan; ut Amoy,
poner, ymóynjmbira, l. ymoimbira, lo puesto.
Los acabados en ú. hazen mbira; amóúü, ymóüüm
bára, enmegrecido. -

Este píra sirve por el verbal en bilisº; hañhubipí


rāma, amable.
CAPITULO DX.
D el verb o neutro.

TRES diferencias ay de verbos neutros. La pri


mera conjugados con notas de activos a, ere, o &c.
Los quales se conocen ser neutros por no tener acu
sativo paciente, sino algun caso con posposicion; y
tienen los mismos tiempos que el verbo activo, y
carecen del participio temà y de píra.
Tienen estos verbos y los absolutos en el gerundio,
y supino estas notas gui, e, o, para singular; oro l.
ya, pe, o, para plural; v. g.
Singular.
Aháguimanómó, Voy à morir.
Erehó emánómó, Vas à morir tu.
Ohó ománómo, Va à morir aquel.
46 ARTE.

Plural.
Orohó oromanómo, Nosotros vamos à
Yahá yamanómo, morir.
Pehó pemanómo, Vais à morir vosotros.
Ohó omanómó, Van à morir aquellos.
Las mismas particulas tienen en el gerundio y supino.
Los verbos activos hechos absolutos con la parti
cula poro; ut Ahágui poromboébo, voy à enseñar. Y
tambien las admiten, quando al gerundio, ô supino
se llega el reciproco ye; ut Ahágui yeyucábo, voyme
à matar.
Nota. Usan muy frequentemente estas notas gui, e,
o, para cujo uso se advierta que siempre el segundo
verbo à de apelar sobre el primero, ô pertenecer al
mismo agente; ut Guihóbo apitane, si voy me que
darè; Ehóbo erecarúne, si vás tu comerás; Ohóboo
manóne, si el vá el morirà.
Pero si el segundo verbo pertenece à otro sujeto,
no se ha de usar de las dichas notas, sino de ramó,
en lugar de ellas; ut Che hóramo cherobaiti, yendo
yo me encontro; Ndehóramó hóríne, si tu vas el se
holgara; Yhoramó oyabáne, si el và el otro se huyrà.
La segunda manera de verbos neutros se haze con
pronombres en lugar de las notas del verbo activo
a, ere, o &c. Y tienen todos los tiempos que se pu
sieron en la conjugacion general.
Afirmativo. Presente. Negativo.
Chemáénduá, yo me Nache máénduári, no me
acuerdo. acuerdo.
Nde máénduá, tu te Nande maénduári, no te
acuerdas. acuerdas.
ARTE. 47

Afirmativo. Presente. Negativo.


Ymaénduá, aquel se a- Nimáénduári, no se a
cuerda. cuerda.
Noremaénduári,
Qremaénduá, nosotros, Niñandemaénduári,
Nandemáénduá, no nos acordamos.
Pemaenduá, vosotros. Nape máénduári, no os
os acordays. acordais.
Fmáéndúa, aquellos se Nimdénduári, aquellos
acuerdan. no se acuerdan.
Estos verbos tienen sus relativos y reciprocos, pero
notese que la y, en las terceras personas destos ver
bos, no es relativo, sino nota de verbo, que sirve a
las terceras personas; v.g. Peru ymaénduáramo, acor
dandose Pedro.
La tercera manera de verbos neutros es de los que se
hazen de nombres sustantivos; ut Abá, hombre, che
abá, soy hombre; o de nombres adjectivos: ut Maran
gatu, bueno; chemáragatú, yo soy bueno.
Estos verbos son en dos maneras, unos que comien
çan por t, h, que las mudan en r, en composicion, y
destos se dize lo mismo que diximos de los nombres
començados por las dichas letras, que tienen por re
lativo h y por reciproco gu; v.g. Taci, enfermedad;
che rací, estoy enfermo; hací, está enfermo; guacíramo,
reciproco. En lo demas sigue la conjugacion general.
De los que comiençan por las demas letras fuera
de las dichas, no ay que notar porque todos siguen
la conjugacion general, y tienen por relativo y y por
reciproco o; ut Abá, hombre; che abá, soy hombre;
yabá, oabá; Marägatu, bueno; che marangatú, yo
soy bueno; ymarangatú, omarangatú. Su negacion es
48 ARTE.

la comun Na, l. nda al principio, y una y al fin,


l. rügüáy, quando se denota sum, es, fuy: como se
dirà,

CAPITULO X,

De la form a cion de verb o s neutros en


activ o s con la particula mo v el mb o, ro l. no.
LOS verbos neutros se hazen activos con las par
ticulas mo l. mbo, que son una misma cosa, y con
ro, l. no, que tambien son lo mismo; dize no, por
las dicciones marigales, con quien se junta; ut Anoaé,
acarrear; Anohé, sacar. Sacanse; Aromanó, morir
juntos; Arobahé, hazerlo llegar; aunque son narigales,
con los quales, y con los demas comencados por las
demas letras se usa ro: ut Aroá, caer juntamente;
Arobí, Arocacá, acercarlo juntamente.
Ponense las dichas particulas entre el nombre y las
notas del verbo, para hazer verbo activo; v.g. Porang,
hermoso, cheporang, yo soy hermoso, amoporang, ha
golo hermoso, y es verbo activo, Yebí, buelta, ayebí,
amboyebí, aroyebí, bolverlo.
Mo, mbó, se diferencian de la partiaula ro, en que
la accion de mo, se refiere solo al paciente: ut Am
bobahé, hago llegar, no llegando yo; Arobahe, hagalo
llegar, llegando yo.
Este mo, por ser narigal, recibe en composicion,
ng, mb, nd; ut Acarú, amongarú, dar de comer; Opab,
amombab, acabarlo; Ocorog, amondorog, rasgar.
La particula ucá se pone al fin de verbo, y aunque es
semejante al mó difiere en que ucá haze hazer la co
ARTE. 49

sa por tercera persona; ut Ayapó ucá, hagolo hazer;


Amôndó ucá, hago que lo embien.
Los verbos dichos, que se hazen activos con mo,
se tornan à hazer neutros con el reciproco yével ñé,
retiniendo las mismas particulas, que los hazian ac
tivos; ut Cherorá, alegrome, es absoluto; amboorí,
alegrar a otro, es activo. Añémboorí, hagome alegrar,
se haze otra vez absoluto. Y se puede repetir dos
vezes el yé vel ñe'; ut Amoñé mombeú, hago que se
confiesse; Añémóñe mombeú, confiessome, ô hago que
me confiessen.

CAPITULO XI.

Del verb o substantivo su m, es, fui, y de


las negacio n es,
Todos los nombres, que conjugados con pronombres
se hazen verbos, incluyen en si a sum, es, fui, en signi
ficacion de ser, y tener: v.g. Marangatú, bueno, chema
rangatú, yo soy bueno. Che abá, yo soy hombre. Conju
ganse como el verbo neutro; Che abá, cubae abá, &c.
La negacion es la comun na, l. nda, y rigüa,
al fin; ut Nachembaérügüa, no es la cosa mia; ô
una y al fin, y entonces dize no tener; ut Nachem
bae, no tengo cosas.
Con- estos verbos, que denotan à sum, es, fui, se
anteponen, ô posponen ad libitum los pronombres;
ut Abá marangatú che l. Che abá marangatú, soy
hombre honrado.
E, l. es otra negacion, la qual se pone al fin
del verbo, en todos sus tiempos, y modos; ut Aya
poe, no lo hago. Ayapoejne, no lo harè, y mas fre
50 ARTE.

quentemente desde el subjunctivo adelante; ut Che


ymboéejmamo, no le enseñando yo, &c.
Quando la negacion na antecede a diccion comen
çada por vocal, pierde su a y en lugar de ella entra
la vocal de la diccion, à quien precede; v.g. Omboe,
aquel enseña; Nomboe, aquel no le enseña. Si en
cuentra con consonante retiene su a; ut Amombeú,
digo: Namombeu%, no digo.
Ruguá es adverbio afirmativo, lo mismo que, cierto",
, ciertamente"; ut Ayapó rügüá, cierto que lo hago.
Ahártiguáycó, cierto que me voy. Usanlo frequente
mente en la negacion; ut Na guiñémboébo riguó y ayu,
cierto que no vengo à aprender. Ohórügüápanga? es
>
cierto que se fué? Ndohorigüa, no es cierto que se fué.
Con la negacion ey, y una e, con el permissivo
se haze esta voz ,aunque“; ut Erahá y chupé toá
embé, llévase lo, aunque no lo coma, ö aya de co
mer, Toma mbe, por la pronunciacion marigal.
Dos negaciones afirman; ut Namboé ejmi l. Nam
boe erigüa, cierto que no lo dexo de enseñar; Epoí
rey imé, dexalo, sueltalo, no lo tengas; Emombeú ej
imé que, mira que no lo dexes de dezir.
Tambien afirman tres negaciones; porque la ultima
negacion no tiene mas fuerca que de repeticion; ut
Nda ha ihuí ey egmy, no lo dexo dexo de amar; Nda
hañhui ey ejmbicéne, no lo dexare dexarè de amar.
l. Ndahaihúy ey egmbicé rügüáyne, ciertamente que
no lo dexare dexare de amar. Con tey y una negacion
afirma; ut Ndere-yucáycétéyne, no lo dexes de matar.
ARTE. 51

CAPITULO XII.
De la frequentacion, y repeticion de los
verbos, y nombres.
La repeticion de los verbos, y nombres en esta
lengua, es muy usada, graciosa, y elegante; significa
frequentacion, ô hazer en grado superlativo, ô suc
cesivamente, ô por muchas partes, ô por elegancia,
y gracia; ut Acarucará guitecóbo, ando comiendo
siempre; Ayeruré ruré, pidolo muchas vezes; y siem
pre se repiten las dos ultimas silabas del verbo, ô
nombre, y si es disilabo se ha de repetir todo en
tero; ut Aú, aú, como mucho. Apó, apó, ando saltando.
Excepcion primera.
Los acabados en estos contractos, aú, a?, e?, eú, ¿?,
ó?, u?, que se pronuncian con solo un tiempo, dexan
la ultima letra, y la toman en la repeticion: ut Aca,
quemarse. Acá aca, yo me quemo, y assi los que
se siguen.
Ayohei, labar, Ayohéyohe.
Abohi', cargarse, Abohíbohí?.
Ayopo, dar algo, Ayopó yopo?.
Orecu, caemos, Orecú, recu%.
Chepeú, tengo podre, Chepé chepeñ.
Añémongaraí, desconcertarse, Añémongar ángaraú.
Amombo, desafiar, Amómbó mombo?,
Acícñ?, temblar, Acñcí cñcí¿.
Ahey, rascar, Ahey heji.
Ahénói, llamar, Ahén6 hén6%.
Abequí?, tirar, Ahequí hequí.
Ahíbíco?, cabar, Ahíbícó bíco%.
Aymaei, repartir, Aymaé mae.
52 - ARTE.

Aypícui, rebolver, Aypícú pícui.


Aytíapí, arrojar, Aytíapí apí.
Añatói, tocar, Añato nat6%.
Oroueo? I1OS ValIIl OS Oroueoveo?.
yegº,
Auoua? revrse de otro,º
º / A
Auová yo va.
yoya,
Ami, menearse, Ammji.
Los acabados en yá contractos no siguen la regla
dicha sino la comun; ut
Ahecobiá, estar por otro, Ahecobiá cobiá.
Aheyá, dexar, Aheyá heyá.
A poryá, encestar, Aiporyá porjá.
Arobiá, creer, Arobiá robió.
Apiá, apartarse, Apiá apiá.
Excepcion segunda.
Los verbos siguientes no repiten las dichas silabas,
sino una:
Amocong, tragar. Amócócóng.
Agí, llegar. Ací cú,
Acog, soltarse. Acocog, l. Acoagog.
Ace, salir. Acece.
Apó, saltar. Apópó, l. Apó apó.
Orondurá, hazer ruydo yendo; Oronduru rú, l.
Orondurú, Ndurú. -

Quando se añade al verbo esta particula, general


mente se pone en la repeticion; ut Arobá robigi, hagole
llegar. En el qual exemplo se repite solo el verbo,
y no lo añadido, que es la y. Otras vezes se repite
solo lo que se añade al verho; ut Acarú áí áí, como
mucho mucho: Añe'engací acú, reñirle mucho.
Hazese tambien la frequentacion con estos adver
bios: páí, amenudo, ñojrère, l. ñóryreryré, l. yoapí
apí, yocueyocue, l. youpibépíbé, unos tras otros; Curyí,
muy prestamente.
ARTE. 53

CAPITULO XIII.
De la com posicion de los verbos.
EL primer modo de composicion es de los verbos
activos, que se componen con acusativo incorporado
entre la nota y el verbo; ut Atüpa pic, comulgar;
Atüpa raíhú, amar à Dios.
Lo mismo se haze con verbos neutros, aunque no
sean hechos activos; ut Ambaerá yeruré, pido cosas.
Lo mismo es con pronombres; ut Chembaeapó guite
cóbo, l. Cheporabíquí guitecóbo, ando trabajando.
Con la particola cuéra de preterito, y rāma de fu
turo, y la particula mo se haze un verbo, que signi
fica no efectuarse la cosa; ut Amorangué hemímbo
tára, hize que no consiguiera su intento. El rdma
pierde la ultima silaba.
Particulas de composicion con los verbos.
Poro.

Este poro se compone de dos particulas po conti


nens, y ro que significa ,lo", ,los"; ut Aroíquie, yo
lo entro, ô los entro: quiere dezir el que contiene en
si el exercicio de lo que significa el verbo; ut Apo
royucá, yo contengo en mi el exercicio de matarlos.
Aporoaúhú, contengo en mi el exercicio de amarlos.
Juntase siempre con verbos activos, ô que lo sean
de suyo, ô compuestos con mo; ut Amongarú, Apo
romongarú, dar de comer à muchos, ô muchas vezes;
Amómbáe, Aporomómbaé, enriquezcolos.
Y assi todo verbo activo recibe esta particula, con
la qual se haze absoluto, à cuya causa no puede re
cibir acusativo, porque ya lo tiene incluydo en si:
pero puedelo recibir, regido de la posposicion rehé;
e
54 ARTE.

ut Aporoañhú che añama rehé, que buelto ad verbum


quiere dezir contengo en mi el exercicio de amor por
mis parientes, ó en mis parientes. Apóromboé chere
màmboe rehé, exercito en mis discipulos, el oficio que
tengo en mi de enseñar. Haze mboró, pronunciado
absolutamente, como las demas particulas que co
miençan por p.
A al fin dize tomar; Ahecoá, imitarle.
E al fin del nombre, ô verbo, tiene diversos senti
dos, significa hazer aparte; Ayapoé, hagole aparte.
Abaéniché, soy otro. Significa despues; Ayuréne, des
pues vendrè. Toma r porque el verbo la tiene; He
chacaé, despues que yo lo vea. -

Ey significa hazerlo de su voluntad; Ayapoe, ha


golo sin que me lo manden, ô por entretenimiento;
Oú reí, el se vino de su bella gracia.
I al fin del verbo, dize perseverancia; Aycoí, per
severò estando; Ayerureí, perseverò en pedir.
Y, r, quitar, Amboí, yo lo quito; 0í, quitado está;
Oye, quitòse.
O, tapar; Ayoó, tapar, remendar.
Og, sacar, quitar: Aitáog, sacar piedras.
Ca, determinacion de primera persona de singular;
Tahacá, ya me voy.
Pa, determinacion de plural; Chahapá, vamos ya,
Ce, deseo, inclinacion; Acarucé, soy inclinado à co
mer, soy comedor; Chehocé, deseo yr.
Hegué, gana; Chehegué catú, tengo voluntad; Nache
hegúeri, no tengo gana,
Que significa advertencia; Ehechaque, advierte, mira
que. Te, error; Ayapó té, hizelo por yerro.
Veanse estas y otras particulas en el ,Tes o roº
de la Lengua.
ARTE. - 55

CAPITULO XIV.
De algunos verbos irregulares.

Afirmativo. Presente. Negativo.


Aé, l. Hae, yo digo, Ndae, no digo.
Eré, tu dizes, Ndere¿, no dizes.
Ey, l. heí, aquel dize, Nde, l. Ndeíri, no dize
aquel.
Oroé, l. Yaé, dezimos, Ndoroe, l. Ndiyae, no
dezimos.
Peye, decis vosotros. Ndapeye, no dezis.
Eí, l. Heí, dizen aque Ndeí, l. Ndeíri, no dizen
llos. aquellos.
En lo demas sigue la conjugacion general, solo se
nota lo particular, que es lo dicho y lo siguiente.
Infinitivo.

E, dezir, Eej, no dezir.

Gerundio, y Supino.
Guyábo, diziendo yo. Guyabejmá, l. guieejjma,
no diziendo yo.
Eyábo, diziendo tu. Eyabejma, l. Eejmá, no di
ziendo tu. -

Oyábo, diriendo aquel. Oyabe, l. Oéejmá, no di


ziendo aquel.
Oroyábo, l. Yayábo, di Oroyabejma, l. Yayabej
ziendo nosotros. ma, no diziendo.
Peyábo, diziendo voso Pey ab ejma, no dizien
tros. do vosotros.
e*
56 ARTE.

Afirmativo. Negativo.
Oyábo, diziendo aque- Oyabejma, l. Oeéma,
llos, no diziendo.

Ultimo Supino.
Eharéra ayú, vengo de de- Eharerey ayá, l. Ya reregm.
Zll”, ayú, no vengo de dezir.
Yára.
Presente. -

Yára, l. Ehára, el que Yare, l. Eharej, el que


dize. no dize.
Preterito.

Yaréra, l. Eharéra, el que Yarere, l. Eharerej, el


dixo. que no dixo.
Futuro. -

Yárámá, l. Eharāma, el que Yaramey, l. Eharamey, el


ha de dezir, que no ha de dezir.
Futuro, y preterito mixto.
Yaranguéra, l. Eharângué- Yaranguérej, l. Eharan
ra, el que avia de aver guerej, el que mo avia de
dicho. aver dicho.
Hába.
Presente.

Cheyába, l. Cheehába, lo Cheyabey, l. Cheehabey, l


que digo. que mo digo. -

Preterito.

Cheyaguéra, l. Che éha- Cheyaguerej, l. Che éha


guéra, lo que dixe. guere, lo que no dixe.
ARTE. 57

Afirmativo. Futuro. Negativo.


Cheyagüama, l. Cheeha- Cheyaguame, l. Cheeha
guama, lo que he de guame, lo que no he de
dezir. dezir.

Futuro, y Preterito misto.


Cheyabanguera, l. Cheeha- Cheyabänguerej, l. Cheéha
banguera, lo que avia de banguere, lo que no avia
aver dicho. de aver dicho.

Nota sobre este verbo.

El verbal yába corresponde à , dictus", l. , nuncu


patusº; ut Abá Peru yába, cierto hombre llamado
Pedro. Yápe dize determinadamente lugar en que;
Gerusalem yápe, en la Ciudad que se llama Gerusalem.
Con la particula té significa mentir, ó dezir la cosa
de burla. Té oyábo, miente, o dizelo sin causa.
El supino con una de las negaciones na, y rüguay,
l. ey niega lo que el primer verbo afirma, en este
sentido: vengo no para que me vean; Ayu tacherechá
ndagui yábo rügüa, vengo no diziendo veanme; Ahá
tabaheguiyábejma, voy, pero no he de llegar.
Este verbo aé significa dezir y mandar: en ambos
sentidos pide dativo. Quando significa mandar, avia
de yr à infinitivo con el , que“, si le tuviera esta
lengua. Y assi dize; Eyapó cobae, ae ndébe, haz esto,
digo à ti; Toyapó heindebe, dize que lo hagas;
Tayapá he, dize que lo harà. El supino lo usan por
presente; Téíoyábo, dizelo de burla; Aháguiyábo, digo
que voy.
Tambien significa, sin causa", preguntando porque
58 ARTE.

lo hizo, ô dize, responde Guiyábo, l. Guiyabo, sin


causa lo hize, dixe, &c.
Llegando este aé à verbos y adverbios, es sola
mente nota de persona: ae, yo; ere, tu. Y entonces
no tiene propria significacion, sino la del verbo con
quien se junta, como se verà discurriendo por todas
las personas en las quales ponen distintos adverbios,
y verbos, para que sirvan de exemplo:
Aé catupírí, y yapóbo, hagolo bien.
Erecatú haúhúpa, amasle tu mucho.
Heí té heitíca, arrojòlo sin causa.
Oré, l. Yae té yayábo, dezimoslo sin causa.
Peyémbegue herúbo, despacio lo traeis vosotros.
Eí, ímá, l. hey imá oñémorómó, mucho ha que se
enojaron. En el negativo sigue la regla comun; ut
Ndae catú pírí yyapóbo, no lo hago bien; Ndereicatá
haihúpa, no le amas mucho; Nde té heitíca, no lo
arrojo sin causa.
La tercera persona negativa de aé, que es ndeí, se
haze adverbio, y assi sirve à todas las personas; ut
Nde guica rúbo, aun no como; Nde ecarúbo pangá?
aun no comes? &c.

s.

Ten, tenaz, recio.

Esta particula ten se antepone siempre al aé y la


junta de ambas haze el verbo siguiente.
Ten áé, Yo estoy recio.
Ten eré, Tu estàs recio.
Ten eí, Aquel està recio.
ARTE. 59

Y desta manera corre por todas las personas, y


tiempos del verbo. Su megaciom es Ten ndae, &c.

Au, comer, y b e v er,


Afirmativo. Presente. Negativo.
Aú, l. Haú, yo como, ô Ndau, no como, &c.
bevo.
Ereú, tu comes. Ndereui, no comes.
0ú, l. Hoú, aquel come. Ndou, no come.
Oroú, l. Yaú, comemos. Ndorou, l, Ndiyaui, no
COYYleITOOS.

Peú, comeis. Ndapeu?, no comeis.


0ú, l. hoá, comen. Ndou?, no comen.

Imperativo.
Eu, l. Tereú, come tu. Eumé, l. Tereuemé, no
Toú, coma aquel, CO113,S.

Toú ímé, no coma.


Peú, l. Tapeú, comed vo- Peúñmé, l. Tapeúemé, no
SOtrOS. comais.
Toú, coman aquellos. Toú ámé, no comam.

Infinitivo.

U. Comer. Ue, no comer.

Gerundio, y Supino.
Guábo, à comer, para co- Guábema, à no comer,
Tner. -
60 ARTE.

Afirmativo. Negativo.
comiendo. para no comer, no co
miendo.
Hára.
Presente.

Guára l. Yáhára, el que Guarejma, l. Yúharejma,


COITOle. el que no come.
Preterito.

Guaréra, l. Yúharéra, el Guarerej, l. Yúharere, el


que comiò. que no comiò.
Futuro.

Guaramá, l. Yúharāma, el Guaramejma, l. Yúhara


que à de comer. mej , el que no à de
COIrletº.

Futuro, y preterito misto.


Guaranguéra, l. Yáharan- Guaranguerej, l. Yáharan
guéra, el que avia de guerej, el que no avia
aver comido. de aver &c.

Ultimo Supino.
Mbae guaréra ayá, vengo Mba guarere ayu, vengo
de comer. de no comer.

Hába.
Presente.

Guába, l. Uhába, lugar &c. Guabeíma, l. áhabejmá,


donde se come. lugar &c. donde no se
COIrle.
ARTE. 61

Afirmativo. Preterito. Negativo.

Guaguéra, l. Uhaguéra, Guaguerey, l. Uhaguerej,


donde se comiò. donde no se comiò.

Futuro.

Guagüama, l. Uhagüáma, Guaguamejma, l. Uhagua


donde se ha de comer. mejma, donde no se ha
de comer.

Futuro, y preterito misto.

Guabanguéra, l. Uhaban.- Guabanguerejma, l. Uha


guera, donde se avia de banguerej, donde no se
aver comido. avia de aver, &c.
A este verbal se le ha de poner siempre acusativo,
ò relativo; ut Mbaeguába, el comer cosas; Cooguába,
el comer carne; Yguába, el comerlo, &c.: en lo de
mas sigue la conjugacion.

Ah á, y r.

Ahá, yo voy. Ndahaí, no voy.


Erehó, tu vas. - Nderehoá, no vas.
0hó, aquel va. Ndoho?, aquel no và.
Oroho, l. Yahá, vamos. Ndorohoi, l. Ndiyahai, no
ValmOS.
Pehó, vays. e. Ndapehoi, no vays.
Ohó, aquellos van. Ndoho?, no van.
62 ARTE.

Afirmativo. Imperativo. Negativo.


Equa, l. Terehó, ve tu. Equa áme, l. Terehoámé,
- no vayas.
Tohó, vaya aquel. Tehóámé, no vaya aquel.
Pehó, l. Tapehó, id voso- Pehoñme, l. Tapehogme, no
tros, vays.
Tohó, vayan aquellos. Tohóíme, no vayan.
- Infinitivo.

Hó, yr. Ho ej, no yr.


Gerundio.

Guihóbo, yendo yo. Guiho ejma, no yendo yo.


Ehóbo, yendo tu. Ehobema, no yendo tu.
Ohóbo, yendo aquel. Ohobema, no yendo aquel.
Orohóbo, l. Yahábo, yendo Orohóegmá, l. Yahabejma,
mOsOtros. mo yendo nosotros.
Pehóbo, yendo vosotros. Pehoema, no yendo vo
SOtrOS.
Ohóbo, yendo aquellos. Ohoejma, no yendo aque
llos.

Hára.

Hohára, l. Ohóbae, el que Hoharey, l. Ohógmbae, el


V3. que mo va.
En lo demas sigue la conjugacion.
A y u, r, venir.
Ayú, r, vengo. Ndayúri, no vengo.
Ereyú, tu vienes. Ndereyúri, no vienes.
Oú, aquel viene. Ndoúri, no viene.
ARTE. 63

Afirmativo. Imperativo. Negativo.


Eyo, l. Tereyu, ven tu. Eyo emé, l. Tereyuñmé,
no vengas tu.
Toú, venga aquel. Toú ríme, no venga aquel.
Peyo, venid vosotros. Peyoremé, no vengays.
Tou, vengan aquellos. Tou ímé, no vengan.
Nota en este imperativo que del infinitivo con los
pronombres se haze otro verbo; ut Cherúri, vengo,
y ambos los junta en las terceras personas; ut Toá
túrirangé, esperemos à que venga, ô vengan.
Tú, l. túra, venir. Ture, mo venir.
Gerundio.

Guitúbo, viniendo yo. Guitubejmo, no viniendo yo.


Eyábo, viniendo tu. Eyubejmo, no viniendo tu.
0úbo, viniendo aquel. Oubejmo, no viniendo
aquel.
Oroyúbo, l. Yayubo, vinien- Oroyubegmo, l. Yayube
do nosotros. mo, no viniendo nosotros.
Peyubo, viniendo vosotros. Peyubejmo, no viniendo
VOSOtrOS.
Oúbo, viniendo aquellos. Oubejmo, no viniendo
aquellos.
Hába.

Tuhába, lugar &c. Tuhabe, lúgar de no ve


nir, &c.
Tuhaguera, aver venido, Tuhaguerejma, no aver
venido.
Tuhaguama, aver de ve Tuhaguamejma, no aver
nir. de venir.
Tuhabanguera, aver de Tuhabänguerejma, no aver
aver venido. de aver venido.
64 ARTE.

Afirmativo. Hára. Negativo.

Tuhára, l. Oúbae, el que Tuharegma, l. Ourgmbae,


viene. el que no viene.
En lo demas sigue la conjugacion.

A?, es tar.

asº A%, estoy. Nañny, no estoy.


Eré¿, estàs. Nderéíny, no estàs.
O%, està. No ini, no està.
* ña', l. oroi, estamos. Ndoroni, l. Ni mía ni, no
-"
eStamOS.
Péi, estays. Napéíny, no estays.
0%, estàn. Noäni, no estàn.

Imperativo.
E¿, l. Teré, està tu. Eigmé, l. Tere emé, no
.
estès.
To?, este aquel. Tomé, no estè aquel.
Pe?, estad vosotros. Peijmé, no esteys voso
trOS.
Te?, esten aquellos. Toi emé, no estèn aquellos.
Infinitivo.

Y, estar, estada. Y eg, l. y ney, no estar.


Cherina, mi estada. Cherynej, mi no estada.
Nderna, tu estada. Nderyne, tu no estada.
Hina, su estada. Hiney, no estar (el rela
tivo).
ARTE. 65

Afirmativo. Negativo.
Guinamó, estando (reci- Guinemo, l. Guinegmamo,
proco). - no estando (reciproco).
Gerundio, y Supino.
Guitèna, estando yo. Guitènejma, no estando yo.
Ená, estando tu. ¿nema, no estando tu.
0%nd, estando aquel. Cinema, no estando aquel.
Oroina, l. Naina, estando Oroinema, Naiinema, no
nosotros, estando mosotros.
Péind, estando vosotros. Péinema, no estando vos
Otros. -

0ina, estando aquellos. Oinejmá, no estando


aquellos.
Ultimo Supino.
Ayucherihagueragui, vengo Ndayuri cherihaguéragui,
de donde estuve, no vengo de donde estuve.
Bae.

0ibae, l. 0%nabae, el que O'¿ejbae, l. Oínejmbae,


està. Con sus quatro l. Noinabae, el que no
tiempos. està.

Hába.

Tendába, lugar donde se Tendabejma, sin lugar.


està. Con sus quatro
tiempos.
Del infinitivo se forma este mismo verbo con pro
mombres; Cherni, estoy; Nderini, Hini, Guinamó.
El negativo, Nancherini, Nahini, Guine mamó.
66 ARTE.
A y ub é, es tar ech a do.

Ayubé, estoi echado, Ereyubé, Oubé, Oroyubé, Yay


ubé, Peyubé, Oubé, Negativo, Ndayube, Ndereyube,
Ndoubei, Ndoroyube, Ndiyayube, Ndoube.
En lo demas sigue la conjugacion.

A y u, es tar.

Ayú, estoy, Ereyú, Ou, Oroyu, Yayu, Peyu, Oú;


Ndayuí, no estoy, Ndereyu, Ndou?. Y assi en el plu
ral, y sigue el verbo hasta el infinitivo exclusive.
Infinitivo.

Tu, estada, Cherú, mi estada, Nderú, tu estada.


Tu, ejus, Guinam6, reciproco, estando. El negativo
Cheruey, Nderuey, Tue, Guinejmam6 (reciproco).
Gerundio.

Guitúpa, estando yo; Eyúpa, Oúpa, Oroyúpa, Yay


úpa, Peyúpa, Oúpa, Negativo, Guitubejma, Eyubejma,
Oubejma, y assi en el plural.
Ultimo Supino.
Guitupaguéragui ayu, vengo de donde estuve, l.
Cherupagueragui ayu.
Bae.

Oúbae, el que esta; con sus quatro tiempos. Nega


tivo, Oue Jmbae, el que no està.
ARTE. 67

Hába.

Tuhába, lugar, &c. Tu habejma, negacion, con sus


quatro tiempos.
Del infinitivo deste verbo se forma Tui, estar: Che
ru, yo estoy, Nderu, Tui, Ore ru, Nanderu, Pendu,
Tui, Guiram6, reciproco. El negativo, Nda Cheruí, l.
Cheruey, Nanderuá, Tui ey, l. Nditu. En lo demas
sigue el verbo.

A y a r, comprar, cojer, to mar.


Ayá, yo cojo, Ereya, Ogua, y assi en el plural. El
negativo, Ndayári, Ndereyári, Ndoguári.
Estos son tres verbos, Ayogua, Ayá, Aguá, y todos
significan una misma cosa, que es comprar, cojer,
tomar, recibir. Aya, no tiene terceras personas, y las
toma de Aguá, cuyas terceras personas son d
aunque Aguá no es muy usado.
Infinitivo.
Ta, cojer, Tae, no cojer. Gerundio, Tábo, à cojer
para cojer, cogiendo. Tabe ), no para cojer, no cogiendo.
Ultimo supino. Taharéra ayu; vengo de cojer.
Taharerejma ayu, vengo de no cojer.
Hára: Tahára, el que; con sus quatro tiempos.
Táharej, el que no coje; con sus tiempos passivos.
Bae, Oguabae, el que coje; Oguájmbae, el que no
COe.

"rema, Cherembia, l. Cherembió. Lo que yo cojo,


Nderembiá, l. Nderembiá, Hembiá, Guembió, &c.
Cherembió ej, Nderembió ey, &c.
68 ARTE.

Adviertase que Cherembiá significa lo que yo matè,


ò recibi de lo que se repartiô, la presa, ô parte que
me cupo: Cherembiá, tiene la ultima silaba larga, y
significa , lo cogido".
Hába, Tahába, lugar, &c. donde se coje, Tahabegma,
donde no se coje; con sus quatro tiempos.
Passiva. Taripira, lo cogido: Negativo, Taripírejma;
con sus quatro tiempos. -

CAPITULO XV.
De los verbos defectivos.
Orode, venimos, carece de singular: en el plural
sigue la conjugacion.
Oroquá, estamos, carece de singular; el supino es
pa; ut Hor mbió oquipa, està la gente holgandose:
en el plural sigue la conjugacion. .
Oroquabé, estamos, carece de singular; en el plural
sigue la conjugacion; el supino es bo.
Oroyeo, nos vamos; el supino ta; en el plural si
gue la conjugacion.
Ore acucú, estamos sentados; su supino bo.
Orocoi, parlar hombres, gorgear las aves, bullir los
peces; el supino bo: Mongoibo, l. Mongo yábo.
Orocºi, estamos, el supino cúpa; cupába, el lugar
donde se està; con sus tiempos: en lo demas sigue
el verbo,
Los que se siguen no tienen mas que lo que aqui
se pone:
Co, toma tu, tomad vosotros.
Tobe, dexa tu, dexad vosotros.
Queremé, ven tu, venid vosotros.
Cºge, dexa tu, dexad, estad quedos.
e ARTE. 69

Hänyé, no quiero, no me plaze.


Hiye, si quiero, plazeme,
Hé, l. heriigüá, no sé cierto.
Enei, plazeme, sea assi.
Enéi, ea ya (animando).
Peñé, ea ya vosotros (animando).
Chereyápe, bolviendo yo, ó de buelta; Ndereyópe,
Heyópe, Gueyápe, Orereyápe, Ñandereyópe, Pendeyápe,
Heyápe, Gueyápe: Añadesele e: Chereyapeé, despues de
mi buelta. Recibe los quatro tiempos Guára, Guaréra,
Guarāma, Guaranguéra; Chereyape guaréra cóbae, esto
sucediò despues que yo bolvi; Nachereyape guarerir
füáicó, no sucediò esto despues que yo vine.
CAPITULO XVI.
De las interroga ciones.
Las interrogaciones son seys: pa? panga º pe?
piāº pi? raé? Las cinco primeras se ponen inme
diatas al verbo, nombre, o pronombre; ut Chepá
aháné, he de yr yo? Amanópangane? he de morir?
Chepá cheréno? llamanme à mi? Ereyapó piané? has
lo de hazer? Arápichené? he de traerlo yo?. Destas
se puede usar ad libitum, atendiendo al buen sonido,
porque à vezes caerá mejor el pe que el panga, &c.
Lo qual enseñarà el uso. -

El pi de ordinario antecede inmediatamente a los


pronombres che, co, cóbae, ang ; ut Amboepichéne?
he de enseñar? Abápicó, l. Abapicóbae? quien es este?
Abápiang? quienes son estos?
Raé es particula que sirve al preterito perfecto,
como arriba se dixo: usase en oraciones de prete
rito breves; ut Ohórae? fuesse ya? En oraciones lar
70 ARTE. s

gas se acompaña con otras interrogaciones, y raé


puesto al fin; ut Eremboe imápangánderemíimboé rae?
Has ensenado ya à tus discipulos?
Si la oracion es de futuro, el ne se pone siempre
al fin; ut Ohópanga nderágmbobe raéne? Hase de yr
antes que tu vengas?
A la particula te, se le añade qualquiera de las qua
tro primeras interrogaciones, pa? panga? pe? pi㺠y
corresponde à , pues"; ut Abá tépe ohó? Pues quien fué?
Pacó y püngüi no se ponen por interrogaciones
distintas, porque es la interrogacion pa, con el pro
nombre có, l. cóbae, y el egity, que à vezes haze
cügüy, y üguy, y assi hazen sinalepha: Abápüguy?
quienes son essos? l. Abápeugüy?
Mará incluye en si pregunta, y es lo mismo que
, que“; ut Mara cherécóni ne? Que haré ? Maraheí
ndébe? Que te dixo? Tambien se le puede poner una
de las preguntas; ut Mará pecherecóni rae? Que harè?
Abá, que es hombre, con preguntas, significa quien;
ut Abapé oyapó? Quien lo hizo? Abaherá? no sé quien:
varon, ö muger. Pero si se pregunta expressamiente
de varon, ó muger, se añade mbaé; ut Mbae abá
oyapó? Que hombre lo hizo? Mbae cuñá oyapó? Que
muger lo hizo ? -

Con esta particula herá se pregunta, y responde


sin otro adverbio: Aracaé hérá? Quando? Abá hera?
Quien? Abá hérá, no sè. Aracaéhérá, no sè quando.
En el tonillo se conoce la pregunta, y respuesta.
CAPITULO XVII.
De las pos posicio n es.
Las posposiciones son: agocé, ahocé, cocé, cotá,
embobé, ñanóndé, agui, gui, be, y, y, pe, mé, pipé, píri,
\
ARTE. 71

ndí, andi, andibé, ndibé, ramó range, riré, remé, ri


rémé, rupí, rehé, rí, ari, taquícuéri, tenonde, tobaqué,
upé, Las quales se yràn explicando, y reduziendo a
las preposiciones latinas. Llamanse estas posposicio
nes, porque se posponen.
A co cé, a h o cé, co cé.
Estas posposiciones no se distinguen en el signifi
cado, corresponden à , supra": Che acocé, sobre mi;
y añadido pebé, significa sobrepujar con eminencia.
Tupací quarací cocé pebé hiny, la Virgen sobrepuja
al Sol con eminencia. º -

C'o tā.
, Versusº úbá coti, āzia el cielo; Amóngotí, àzia allá,
checotí cotí, àzia mi. -

Egmbobe, ñan 6n dé.


, Ante“: Chehogmbobe; Chehó ñanondé, antes que
yo vaya.
- A g u i, gui.
Ab“: Cherogagui ayu, vengo de mi casa.
...Ex“, Igui canguyramo omoñá, convirtió el agua
en VII) O.

... Absº: Aypící ndehegui, recibilo de ti.


..Propterº: Nde angaipá rací guindereñémombeu,
por tu culpa no te confiessas.
...Extraº: Cheroga gui aycó, ando fuera de mi casa.
,Sine“: Acarú ndehegui, como sin ti.
Notese que quando se ha de usar desta posposicion
con los pronombres che, nde, ore, ñande, pée, entre ellos,
y este gui, media esta particula he; ut Chehegui ogue
rahá, llevòlo de mi; y assi en los demas pronombres.
Con el relativo y, recibe chu; ut Ahen du, y chugui,
f se
72 ARTE.

ollo del: en los demas nombres, y pronombres ad libi


tum admite la a, o la pierde; Abá agui, l. abágui.
Bé.
¿Usque“: Quie agui ábapebé, desde aqui hasta el
cielo; Aracaepebé? Hasta quando?
In", para explicar partes de sitio y del cuerpo:
y los nombres con quien se usa son los siguientes:
Cuá, cintura, Cua, l. Cuape, en la cintura.
Atuá, cerviz, Atual, l. Atuape, en la cerviz.
Pítá, carcañal, Pítai, l. Pátápe, en el carcañal.
Estos tres nombres reciben y quedandose ellos en
teros: los que se siguen pierdan la ultima vocal, y
en su lugar admiten la y de posposicion.
Apíra, punta, Yyapíri, en su punta, l. Yyapípe.
Amboípí, r, l. Amboípíra, la otra vanda; Amboypíri,
en la otra vanda.
Guíra, la parte inferior; Yguíri, en lo baxo, l. Y guí
pe. Significa tambien lo mismo, que ...sub“; Chepo
guír arecó, est in mea potestate: habeo sub me.
Ara, la parte superior, ô lo alto de la cosa; Yári,
en lo alto, encima.
Ibíra, lo largo; Yyibiri, por lo largo.
Ayúra, pescuego; Ayúri, en el pescuego.
Taquícuéra, la parte trasera de la cosa; Taquícuéri,
l. Taquícuépe, detrás. -

Apítéra, medio, centro; Apítéri, l. Apítépe, en el


centro, ô medio.
En estos quatro nombres siguientes es inseparable
la posposicion y; de manera que es letra del mismo
nombre, y le sirve de posposicion, aunque tambien
reciben pe: -

Ace, cuestas, espaldas, Arahache ace, l. Aceipe,


llevòlo en las espaldas, a cuestas.
ARTE. 73

Ambi, costado: Cheambió arecó, tèngolo en mi costa


do, l. Cheambípe. -

Rece, enfrente; Cherece, en frente de mi, l. Chereceipe.


Toba, enfrente; Cherobai, l. Cherobaipe, en frente de mi.
Esta posposicion y añadida al verbo, significa perse
verancia; Ayerure, pidolo con perseverancia.
Tambien significa no faltar cosa alguna, averlo hechio
puntualmente: Opacatuí ayapo, todo lo he hecho.
Tambien significa la cosa sin duda, y con resolucion;
Ayurí ne, sin falta vendrè. -

Tambien significa la misma persona, que haze; Cheaeí,


yo mismo; Cheropeí, en mi misma casa; Chereca
reheí yquai, passò por delante mis ojos.
}.

Significa diminucion: Cherairi, mi hijuelo: denota


compassion; Poriahubí, pobrecito.
Pe.

In" de movimiento; Ahá cherópe, voy à mi casa.


In" de quietud; Cherope aycó, estoy en mi casa.
Usque"; Quie agui bápe, l. ibapebé de aqui al cielo.
Cum“: Chepópe, con mi mano.
Mé -

No se distingue de pe, haze mé, con narigales; ut


0qüémé, en la puerta. Tetámé, en el pueblo.
Pipé.
,Cum“, de instrumento;
... Ull t to; Chepópipé, con mis manos. S

...In“,
ln de quietud; Aretég.
uietud; Aretéguaca é, en la Pascua
pipé, Pascua.
..Inter“:
Unterº" : Oymépe
U2/7726206 mbae
ae aguiy bo é? a
aquðuyé% am6 eboco?púpé? a
algo bueno entre esso? . -
74 ARTE.

...Tecum“: Ahá ndepípéne, yrè, juntamente contigo


en tu embarcacion. -

Pír¿.
., Adº: Ayundepíri, vengo à ti, adonde estàs.
...Simulº: }píri acarú, como juntamente con el.
,Cum“: Túpátopítá ndepíri, Dios quede contigo.
Nidí, ndibé, andí, andibé.
...Simulº: Perundí, l. Andibé aháne, yrè juntamente
con Pedro.
Augóó mbuyapéndí, como carne juntamente con pan.
Ramó.

. In“: Icangüíramo oñémóñá, bolviôse el algua en


vino; Cheraíramó arecó, est mihi in filium, tengolo
por mi hijo.
Tambien significa el oficio, ô persona que alguno
representa; Abaréramo aycó, soy Sacerdote.
A vezes pierde la r, y toma la consonante de la
diccion que le antecede; Capitánamo túri, viene por
Capitan; Cheyrünámó arecó, tengolo conmigo.
Rangé.
, Ante“: Cherange abahe, yo lleguè antes.
Rire, rème, rireme.
y Postº: Cheyebíriré, despues que yo buelva. Este
mé es la posposicion be arriba puesta; haze mé, por
la diccion narigal.
Rupí.
Per“: Ibírupi aycó, ando por el suelo.
Cum“: Tahá nderupi, yrè contigo. Y de quietud.
Aycó che anamá rupi, estoy con mis deudos.
ARTE. - - 75

Juxta“: Chemboéhára rupí aycó, hago conforme à


mi maestro. -

Propter“: Ndereraqüa rupí ayú, por tu fama vengo.


Y si se le añade be dize al punto; Chehórupibé, luego
que me fuy.
In“: Nurupi guára, cosa que està en el campo;
Caárupíguára, cosa que està en el monte.
Rehé, rá, arí.
, Propterº: Nderehé ayapó, por ti lo hago.
Per“: Tupá rehé hupí amombeú, por Dios que
digo verdad,
,Cum“: Tereicoímé cuñd rehe, no andes con mu
geres. -

Simulº: Equa ímé Perurehé, no vayas en compañia


de Pedro. -

, Pro": Amóngetá Tupã nderehé, ruego à Dios por ti.


, In“: Emó ndeyerobidhába Tupã rehé, pon en Dios
tu confiança.
Contra": , adversumº: Opüácherí, levantôse con
tra mi.
,Ob“: Cobae rehé, por esto, por esta causa.
, Ab“: Ayepí hecé, venguéme del.
Este rehe se declina assi: cherehé, por mi, nderehé,
por ti, hecé, por el, oyeehé, relativo, guecé, reciproco,
orerehé, ñanderehé, pendehé, hecé, oyeehé, guecé,
Rí, arí, son lo mismo que rehé, y se usa ad libitum,
atendiendo al buen sonido. Declinanse de la misma ma
nera, cherí, nderí, hecé, oreri, nánderí, pendi, hece.
Taquícuéri. -

, Postº: Cheraquícuéri túri, Post me venit.


76 ARTE.

- Tenondé.
, Ante“: Cherenondé y hóny: delante de mi và.
Muda la t en r: Cherenóndé, nde renondé, henondé,
guenóndé.
Tobaqué.
... Coram“: Cherobaque iéní, delante de mi lo dixo.
.., Apudº: Cherobaque arecó, tengolo conmigo. Muda
la t en r y tiene h relativo, y g reciproco: hobaqué,
guobaque. -

Upé.
Adº: Ahá Peru upé, voy à Pedro, y es el dativo de
los nombres. Arahá Peru upé, llevòlo à Pedro.
Quando à esta posposicion se le pone el relativo y,
admite despues dél ch; ut Arahá y chupé, llevòlo a el.
CAPITULO XVIII.
D el Adverbio.

Algunos adverbios se ponen aqui brevemente sin


explicacion, la qual, y los demas se pueden ver en
la segunda parte" del Vocabulario. Y porque los
adverbios de tiempo son mas en numero, se ponen
juntos al principio. -

Adverbios de tiempo.
Mánamo? A que tiempo?
Aracaé? Quando?
Curí,
Ang, e

aOl"a.

Curié,
Poyé, despues, luego.
Poyyé,
Mambípe,
Ambípe, despues de tiempo.
Coromo,
ARTE. 77

Neheé, despues,
Oyeí, oy, ya passado.
Oyrá, mañana, con duda.
Oyrandé, mañana, con duda.
Curf coé, mañana, determinadamente.
Arré, mañana, determinadamente.
Cuehé, ayer,
Acoirámó, entOnCeS.
Acoimóbe, desde entonces.
Coéramo, en amaneciendo.
Acayerámó, à medio dia.
Caaruram6, sobre tarde.
Pihayeram6, à media noche.
Yepí, siempre.
Tapiarí, siempre.
Carambohé,
Arimbaé, antiguamente.
Imá,

De lugar.

Mamope? en donde ?
Quie, aqui.
Ape, alli, ö aqui,
Pé, allà, donde se vè.
Pepé, allà, lejos.
Eupépe, aí.
Eguimé, aí. -

Cúpe, alla lejos, donde no se ve.

-
78 ARTE.

Particula res.

Hé, I1O Se.

Ta, si, del varon.


Hee, si, de la muger.
Aáni, 101O.

Harí, guarda, no es assi.


Tii, no, con desden.
égüá, no, dize la muger, con desden.
Harib,
Etiquerá, esso no, guarda.

Ná,
Nangā,
Nià, ciertamente.

que esso passa.


aunque.
es verdad, assi passa.
en verdad que, y por poco.

ecce, mira, advierte.


Chanacó,
Chapindó,
Chater6,
Chayró,
Chaquere,
ARTE. 79

ºracO, ecce, mira, advierte.


º

Indó,
Hindó, veys, no digo yo.

Hñä,
si cierto.
Mégúa nami,
Mégüa camá,
Mégüa, quica, por ventura.
Herā,
Tipó,
¿ 7
por ventura.

Ahé, ola, llamando.


Re,
Ene?, ea tu, animando.
Peñé, ea vosotros, animando.
Pá,
Tí, ola.
Taerá, que assi es, assi passa.
Taymá,
Mbegüe, poco a poco.
Ñäbe, -

Yabé, manera, modo. -”

Ñúngá,
Aguíyé, basta, bueno està.
Nañrámí, un poco, señalando.
Ndaeteí, mucho, con excesso.
80 ARTE.

Nandeteí,
Teí, - de valde, ociosamente.
Eí, sin causa.
Atā, medio.
Coite,
Rá, ya.
Imá,
Reá,
Tepé, pues.
Haúme, a pique.
Coñré, despues que.
Los nombres adjetivos comunmente pueden ser
adverbios; v.g. Porang, cosa hermosa, Añee poráng,
hablé hermosamente, hazese adverbio. Marāngatu,
bueno, Añémoró marangatú, enojéme mucho.
CAPITULO XIX.
De la interje cion.
LAS interjeciones son sas, siguientes. Su particular
significacion se vea en el , Tesor o".
Tú,
Toá,
Toto?,
Tuhari, de varon Q.
que se admira e

Atai,
Atata?,
Heá,
Heañ - -

En
Lal,
de la muger que se admira. -

Acaí,
Ataú, del que se admira de cosa hermosa.
Harití, del que se admira de cosa chica.
ARTE. 81

Ache, l.
Acache, l.
A%, del varon que llora.
Aquí, l. -

Aca, de la muger que llora,


Güdeté, del que se duele.
Achú, del que tiene frio.
Tutu%, del que desprecia.
Eú, l. -

Eámaé. de la muger que se compadece.


Egüá, de la muger que desprecia.
Hahá, del varon que se rie.
Hehe?, de la muger que se rie.
Tutu%, del que se enfada.
Heú, de la muger que se enfada.
Aa, del que exclama. -

Namóme, del que se acuerda del bien passado.


CAPITULO XX.

De la c o n ju n ci o n.
Haé, y copulativa tambien.
Abé, l. -

N0, l.
Abenó, tambien.
Cotera, l.
Coherá, l.
Conipó, l.
Cotenipó, ó disjunctiva.
Te, l.
Ne, para que, causal.
Aroire, l,
82 ARTE.

R6, collectivas, en conclusion, finalmente.


Rombí,
Haéramó, ",

Aéramó,
Ndaeroya, illativas, por esso, por tanto.
Ndaroyai,
Ndeyteé,
Ndahaubié,
Haubé.

CAPITULO XXI.
De la naturaleza de los verb os.

TODO verbo conjugado con pronombres es neutro,


ò absoluto: de lo qual no se duda; ut Che maénduá,
yo me acuerdo: hecé neutro. Cherorí, alegrome, es
absoluto. De los conjugados con notas a, ere, o,
se duda: estos se dividen en activos, neutros, y
absolutos. Llamo neutros los que no tienen proprio
acusativo de persona paciente, sino solo el caso de
la posposicion; ut Abí hecé, llegarse a el: llamo ab
solutos los que no tienen caso alguno; ut Amán6,
yo muero. -

Estos se ponen en orden alfabetico, tomado de sus


letras iniciales fixas,
A.
Los verbos començados por a son absolutos; ut
Aá, caer; Aá, estar en pié; Aamandayé, hazer junta;
Orodé (verbo plural) venimos.
B.
Los que comiençan pot b, parte son neutros, y parte
ARTE. 83

absolutos. Los neutros son: Abí, llegarse; Abahé,


llegar; Abohí, cargarse (hece):
A b solutos. Abag, bolverse; Abebé, bolar; Aberá,
resplandecer; Abú, resollar; Abobog, grietarse.
C.

Los començados por c son absolutos, y algunos


neutros. Absolutos son:

Acai, quemarse. Acé, salir.


Acaquaá, crecer. Acírí, deslizarse.
Acañó, perderse. Agog, soltarse.
Acarú, comer. Acororóg, yrse de camaras.
Acátá, estar holgado. Acurug, deslizarse.
Ac6ror6, roncar, bufar. Acú, temblar.
Acué, menearse. Acñcí, temblar.
Agüciú, temblar. - Orocú,
Acútipó, faltar. Orocubé, tar de plural
Acutécuté, bullirse. Orocubi, º e plural.

Acabeipó, emborracharse. Orecut,


Acapuca?, gritar. Ochírñrí, bullir.
Agarará, deslizarse. Orecucu%, caerse.

Los neutros son:

Acacá, acercarse. Acotril, hazer celada al


Acaguai, aporrear. enemigo.

E.

Esta letra es inicial de un solo verbo que es Aé,


l. Hae, dezir, y es neutro.
84 - ARTE.

G.

Los començados por g, son absolutos.


Aguahú, cantar. Aguatá, andar.
Agué, amortiguarse. Agüee bomitar.
Aguey, baxar,
Saca Aguaryni, que es neutro, guerrear (hecé).
H.

Los començados por h son activos, porque siempre


dize la h, relacion: dividense por estas cinco particulas
ha, he, hi, ho, hu.
Ha.

Aháá, probar. Ahaubá, coger.


Ahadr6, aguardar. Ahapeg, chamuscar.
Ahaberé, chamuscar. Ahapependuá, yr à recibir
Ahabí aóg, quitar el mal al que viene,
olor. Ahapí, quemar.
Ahacá, passar. Ahapiá, obedecer.
Ahaí, rayar. Ahapíñá, atizar.
Ahaíhú, amar. Ahapípepi, descarnar.
Ahaíhubár, hazer con Ahapyr6, llorar. -

tiento. Ahaqueó, tronchar.


Ahaimbé, tostar. Ahar6, guardar.
Ahaymbeé, afilar. Aharú, dañar.
Ahapecog, continuar. Ahäubó, agorar.
Ahapípebäng, doblar. Aharíbó, cortar el raci
Ahaú, agorar. II) O.

He.

Ahebobog, hablar passo. Ahetü, oler.


ARTE. 85

Ahecá, buscar. Ahecóabí, no parecer en


costumbres. .
Ahecoá, imitar. Aheyá, dexar.
Ahecobar6, darle trueque. Ahey, rascar.
Ahecapíà, coger de repente. Ahembepí, aporcar.
Ahecapé, alumbrar. Ahendú, oyr.
Ahecí, assar. Ahénói, llamar.
Ahecjb8, ensartar. Ahenóndeá, cojer la delan
Ahechag, ver. tera.
Ahechagaú, desear al au Ahenópuá, amagar.
sente. Ahepeñó, acometer.
Ahechagí, dissimular. Aherog, mudar el nombre.
Aheé, impeler blandamente. Ahepí, vengar.
Ahé, brindar. Ahequi, tirar.
Ahequabó, vaciar, Ahetá, cercenar.
Aheré, lamer, Aherobobog, hablar quedo.
H
Ahíbícoi, cabar, Ahípí, asperjar.
Ho.
Ahobacá, bendezir. Ahobaytí, encontrar.
Ahopatí, atar los estremos. Ahobapípó, llenar.
Aboquecj, atajar. Ahoquendá, cerrar la
Abobaichuá, serle contrario. puerta. .
H
Ahumbirí, magullar, apre- Ahupi, algar.
tar.
Ahúngá, tentar, palpar. Ahupití, alcançar.

Los començados por y, son activos; por que esta


y es relativa, como se dixo de la h.
g
86 ARTE,

Aycupeog, passar por de Aypecá, abrir.


tras. -

Aypeí, barrer.
Aycupemong, untar, brear, Aypeyu, soplar.
por encima. Ayparabog, escoger.
Aycurá, apodar. Aypepí, arregaçar.
Aycutú, refregar. Apeprü, hazer banquete.
Aicutug, punçar.
Aycoó, combidar. Aypepi, raer.
Aycübá, chupar. Aypiá, texer.
Aycuú, morder. Ayraró, arremeter.
Ayguirog, sacarlo de de Aymenó, fornicar.
baxo. Aymoná, mezclar.
Aymae?, repartir, Aytí, arrojar.
Aymamá, cercar. Aypicú, cojer.
Aypapá, contar. Aypicjmbó, limpiar.
Aynupá, agotar. Aypícrð, librar.
-1/peá, apartar. Aypoarí, quitar de la ma
11O.
Aypychá, pellizcar. -

Aypitibiró, sacudir. Apocohú, coger de re


Ayppi, apretar. pente.
Aypité, chupar. Aypobá, hilar.
Aypiterog, sacarlo de en Aypoihú, recelar.
medio. Aypoog, cojer por la mano.
Aypoepi, dar retorno. Aporará, padecer.
Aypohanó, curar. Ayporangercó, parecer
Aypoñang, l. bien.
Aypória, poner en caxa. Aypotucá, labar ropa.
Alyporú, usar. Ayquabá, abarcar.
Aypotá, querer. Ayquatiá, escrivir.
Ayqudá, saber. Ayquf, cortar.
Alpeteg, dar palmadas. Ayquiti, refregar.
A púbú, menear. Ayquityngog. limpiar.
ARTE. 87

Aypibuyeré, trastornar. Ayquibú, espulgar.


Aypiguará, l. Aypipirá, abrir.
Aypícu, rebolver. Ayrümó, aumentar.
Aypicó, estender. Aytiapó, arrojar.
Aypichí, refregar. Aytiquícú, sorber.
Aypándequá, passar.
Absolutos.

Aycó, Añá, estar empapado.


A¿, estar. Aitá, nadar.
Aí, quitarse.
Comunmente se confunde el verbo Aymundá, con
Amundá: este es hurtar, y neutro con posposicion
rehe; ut Amundá cherapichará mbaerehé, l. Chemundá
cherapichára mbae rehé, y assi no tiene passivo pirá.
El otro es activo, y tiene passiva pirá; ut Aymun
dá cherapichára, sospecho en mi proximo, y echole
la culpa, y tengolo por otro.
Ayporacá es activo: Ayporacá cheraí, busco de
comer, ö sustento à mi hijo. Ayeporacá es neutro;
Cherai upé, idem.
Yá vel ñd.

Los començados por yá, ñá, parte son activos, y


parte absolutos, y parte neutros.
Activos son:

Ayá, comprar. Añäcarai, rasguñar.


Ayacá, reñir. Ayaup%, levantar la cabeça.
Ayabí, errar. Ayacog, sustentar la cabeça.
Ayabirú, dar principio. Ayaco%, cubrir.
9.
88 ARTE.

Ayaboá, liar. Ayabíquí, manosear.


Ayapepí, torcer. Ayabiú, espulgar.
Ayarog, desminuyr. Ayayucá, aporrear.
Añato, tocar. Aiá, coger.
Añañíibó, aforrar.
Absolutos:

Añá, correr. Ayaog, apartarse.


Ayayá, grietarse. Añárapüá, levantarse el
Ayacacó, despoblar. enfermo,
Ayaheó, llorar, Agabá, huyrse.
Ayahú, bañarse. Ayacecó, estar colgado.
Alpírá, caerse.
Neutros:

Aya, pegarse. Añangarecó, cuydar.


Añar6, arremeter. (hecé).

e, ñe.
Este reciproco haze los verbos activos, neutros, ô
absolutos... Neutros son los siguientes:
Ayecéá, juntarse.
Ayécohú, tener.
Ayepia, repararse.
- Ayepoquaá, habituarse.
Ayepotá, llegar.
Ayerobió, confiar.
Ayepitacog, estribar. Ayeroyí, inclinarse (upé).
Absolutos:

Ayeaúhú, amarse. Ayequá, hazerse castigar.


Ayecarecó, pensar. Ayeporacá, caçar, y es tam
Aypí cutug, herirse el bien neutro (abaupé).
pié. Añéaá, probarse.
ARTE. 89

Ayeacéi, alborotarse. Añeconi, yr tuerto.


Ayecoacú, ayunar. Añeengaraí, cantar las mu
Ayepeé, calentarse. geres.
Ayequñi, espirar. Añecü inclinarse: etiam
Ayeroá, ladearse, ychupe. -

Ayetuá, sentarse. Añee, hablar: etiam upe. .


Añéambíá, ahogarse. Añeengú, emudecer.
Añémboté, disfrasarse. Añeguahe, huir: etiam gui.
Añémómbiá, estar quieto. Añémboé, aprender.
Ayeyucá, lastimarse. Añémbocee, engreyrse.
Ayeañró, ahijar. Anémboqui, jatarse.
Ayecá, abrirse. Añémoyt?, huyr el cuerpo.
Ayeguag, engalanarse. Añémbo abirí, hartarse.
Ayepoo?, enredarse. Añémongaraí, desconser
Ayeré, bolverse, tarse.
Ayeroquí, dançar. Añémbio º
- -/ -N/ esconderse.
Ayequayé, comedirse. Añémi,
Añéaaró, aguardarse. Oroyeo, yr muchos.
Añéangñ, recelarse.

Ñg.
Los comengados por m/ son activos:
Añprü, dar principio, Añitarii, ponerle en que
Añbó, flechar. eStriVe.

Absoluto:
AñJñ?y, arrugarse.
Ng, n?:
Anny es absoluto. Temblar.
Yo, l. Ño.
90 ARTE.

Los començados por yo que con narigales hazen ñ0


son activos.

Ayorá, desatar. Ayoquai, mandar.


Ayacog, tenerlo. Ayoguá, cojer.
Ayohá, tronchar. Ayohe, labar.
Ayohú, hallar. Ayoó, tapar.
Ayopé, calentar. Ayoya, reyrse del.
Ayoog, sacar. Añótan6, estrenar.
Añonó, poner. Añómi, esconder.
Añómóng, brear. Añóhe, vaciar.
Añoñá, encestar. Añopá, labrar madera.
Añopatº, atar dos estremos. Añope, poner en ringlera.
Añopii, lastimar. Añop, raspar.
Añómii, escupirlo. Añóqüó, passar.
Añótj, enterrar. Añóquéndá, cerrar.
Añóquéndá, abrir.
Yu.
Los començados por yu son activos:
Ayucá, matar. Ayuhe, apetecer.
Ayurá, enlaçar. Ayubí, ahorcar.
Absolutos:

Ayu, venir, y yr. Ayube, estar despierto.


Ayupabog, partirse. -

Ayub,
Ayubí, estar,
Ayubote, estar quedo.
M.

Los començados por m son neutros, y absolutos.


ARTE. 91

Neutros:

Amae, mirar.
Améndá, casarse. hece. Amaénd, atalayar.
Amündá, hurtar. Amañá, espiar.
*,

Absolutos:

Aman6, morir; Amimbí, tocar flauta; Amji, me


nearse. El verbo Amée, dar, es activo.

Mo, l. mbo.
Todo verbo compuesto con esta particula, mo, es ac
tivo si se pone por inicial, y sino muda su naturaleza;
ut Abá, hombre; Amboabá, hagole hombre; Añémbo
abá, es absoluto, o inicial, y muda su naturaleza.

P.

Los comencados por p son neutros, y absolutos.

Neutros:

Apa,
Apoá, dexar
apartarse ychugui, l Apírii,
Apotyrò,pisar
trabajar hece.

Apocó, tocar.
Aporandú, pregunta hece. Aº e e

Apohé, dormir juntos.

Apuá, por revelarse, o saltear à otro, es neutro (hece,


etiam upé); por levantarse“, es absoluto.
92 ARTE.

Absolutos:

Apa, b, acabarse. Apag, despertar.


Aparará, hazer ruydo. Ape, quebrarse.
Aperereg, andar turbado. Apepeg, anadear.
Apíbondí, patear. Apnó, peerse.
Apotí, probeerse. Apig, cessar.
Apipig, andar listo. Apítá, quedarse.
Apítuú, descansar. Apó, saltar.
Apucá, reyrse. Apururú, cruxir.
Apoñ), gatear. Aporahei, cantar.
Todos los verbos activos con quien se juntare la
particula poró son absolutos. V. particulas de com
posicion, pag. 53.

Los comemçados por q son absolutos.


Aquá, passar. Aquarug, orimar.
Aque, dormir. Oroquá, l.
Oroquaqueó, passamos. Oroquábé, estamos.
Neutro :

Aquihiye, temer: (ychugui).


Ro, l. no.
La explicacion desta particula ro se vea en el Cap. X.
Aqui solo se note que tiene fuerça de hazer activos
todos los verbos, con quien se junta al modo de la
particula mo: son tambien activos los siguientes:
Arobiá, creer. Arojró, despreciar.
Aróócá, sufrir. Arahá, llevar.
Arú, traer.
ARTE. 93

Absolutos:

Aroñbó, padecer frio. Oronoð, mos juntamos.

T.

Son los de la t absolutos:

Aterereg, cruxír. Atjaro, estar saçonado.


Atírirí, arrastrar. Atoror6, chorrear.

U.
Au, l. Hau, comer, activo.

CAPITULO XXII.
De las letras que faltan en esta lengua,
y mudan ga de alguna s.
LAS letras que faltan son F. I. K, L, R doblada,
S, V consonante, X, Z; no tiene muta cum liquida;
ut cra, pra; por S usan C lene, y por V, B lene.
Ay en esta lengua una continua mudança de
letras, porque en composicion unas vezes se pierden,
otras vezes se mudan; y aunque se dè por regla
general que esta mudança se haze por la final del
verbo, tiene muchas excepciones, porque unas vezes
usan de la final, otras la dexan, y otras la mudan;
v. g., Cheroríb, yo me alegro; Cheroríbamó, retiene
su b; Cherorípápe la muda en p; Cheroriñóte, la
pierde. Pero para que aya alguna luz se note lo
siguiente:
94 ARTE.

La mudança de letras se haze aparte ante de la


diccion à quien se llega alguna otra, que le fuerça à
hazer la tal mudança; y esto casi siempre proviene
de la pronunciacion narigal, la qual introduze en la
diccion à quien se llega, ng, nd, mb; ut Aynipa,
agotar; Aynupangatú, en lugar de Aynupacatu;
Amoyndé, pro amoy é, poner aparte; Ynlipambíra,
pro Ynúpapíra, agotado.
La particula mo, haze mudança con muchos ver
bos y nombres, que comiençan por C, C, P, Q., T.
los quales casi todos son los siguientes:
Los començados por C son:
(aqilaó, crecer. Amongaquaá, hazer, crecer.
Catú, comer. Amongarú, hazerle comer.
aú, bever vino. Amongau, hazerle bever vino.
Coí, gorgeo. Amongoí, hazer gorgear.
Catupírí, bueno. Amongatupírí, l. Amócatupiri,
- hazerlo bueno.
Cotá, hazia. Amongotá, àzia allà.
Cué, menèo. Amongué, menearlo.
Cuí, harina. Amonguí, hazerlo harina.
Cuitó, polvo. Amonguitó, hazerlo polvo.
Cure, menèo. Amóngüre, menearlo.
Cuerá, convalecencia. Amonguerá, hazerle con
valecer.
Cuera, enfado. Amboguerai, enfadarlo.
Los coménçados con g, con cerilla, la mudan en nd:
Cog, soltarse. Amóndog, cortalo.
Corog, rotura. Amóndorog, rasgar.
Cuá, morder. Amonduú, mascar.
ARTE. 95

Los començados por p la mudan en mb:

Pab, acabamiento; Amombab, acabarlo.


Pag, despertar; Am6mbag, despertalo.
Parab, cosa pintada; Amombarab, pintarlo.
Pitá, quedada; Amombítá, hazerlo quedar.
Pochí, malo; Amómbochí, echarlo a perder.
Po?, delgado; Amómbo, l. Ambopo%, adelgaçar.
Pug, rebentar; Amombug, horadar.
Pindocuré, frangollo; Amómjndocuré, hazer frangollo.
Peb, chato; Amombeb, aplastar.
Pipig, diligencia; Amombipig, hazelo diligente.
Prú, seco; Amómbirá, l. Ambopirú, secarlo.
Pítuú, descanso; Amombítuu, hazerle descansar.
Poog, escampar, cessar; Amómboóg, hazerlo cessar.
Pucá, risa; Amombucá, hazer reir.
Puruá, preñez; Amómburuá, empreñar.

Los començados por q la mudan en ng:

Qua, Passar; Amonguá, l. Amboguá, hazer passar.


Quá, estar de plural; Amonguá, hazerlos estar.
Quabé, estar de plural; Amonguabé, hazerles estar.
Quabóte, estar quedo; Amboguabóte, l. Amónguabóte,
sossegar.
Quaqueó, passar de plural; Amboguaqueó, l. Amboqua
queó, hazer passar. •

Quñhíyé, temer; Amongúhíyé, hazer temer.


Quñrá, gordura; Amóngirá, engordar.
Quñrej, diligencia; Amóngíre, hazerlo diligente.
Quirjry, sossiego; Amongyrjr, sossegar.
96 ARTE.

hº, º
s

s-"
Los començados por t mudan en nd:
*- -
-- a

Tiqui, gota; Amondiqui, hazer gotear.


Táríri, arrastrar; Amondírirí, arrastrarlo.
..., º Tu, rebosar, Amondu, hazerlo rebosar.
Teiquiehába, entrada; Amoyngié, hazerlo criar.

Los que se siguen començados por a: si se pronuncian


absolutamente sin que les preceda algo, la mudan en mb,
* - ò en m solamente: -

---"

Pába, acabamiento; Mbába.


a º Peú, materia; Mbeñ.
Pi, pellejo; Mbí.
t, a P, pié; Mbí.
Píá, pecho: Mbíá.
Púahú, nuevo; Mbíahú.
Pára, camino; Mbiára.
Piatá, fuerca; Matá.
Ppig, diligencia; Mbpig.
Píri, poco; Mbípig.
Pírú, passo; Mbirü, Mírú.
-/ -N - /

Piria, ombligo; Mruá.


Ptá, colorado; Mtá.
- Porabíquí, trabajo; Mborabiquí.
Porahe, canto; Mborahe.
Porandú, pregunta; Morandú.
-
Porangú, trisca; Morangá.
º
Poriahú, pobreza; Mboriahú.
Poriahuberecó, misericordia; Mboriahuberecó.
Puá, levantarse; Müá.
Puruá, preñez; Mburuá.
ARTE. 97

Pátá, quedada; Mbitá.


Píté, medio; Mbíté.
Pítú, resuello; Mbítñ.
Píú, blando; Mbíú.
Poacá, poder; Mboacá.
Pó, mano; Mbó.
Poahé, quexido; Moahe.
Pocab, arcabuz; Mbocába.
Pohang, medicina; Mohamg.
Pohí, pesado; Mbohí.
Pohú, visitar; Mbohú. -

Poque, cozido en ojas; Temimboque, l. Mimboque.


Porang, hermoso; Morang.
Porangerecó, aficion; Morangerecó.
Porenó, fornicacion; Moren6.
Porerequa, afabilidad; Mborerequá.
Potº, camaron; Mof.
Poí, cuentas; Mboí.
Pu, sonido; Mbu.
Pucá, risa; Mbucá.
Pucú, largo; Mbucá,
Poró, particula; Mboró.
Pururé, cosa tuerta; Mbururé.

Comengado por q ay uno solo, que es Quá.


Qúá, dedo de la mano; Milá.

Ryré, que es, despues“, antecediendole consonante,


pierde la r y en su lugar recibe la ultima consonante
de la diccion, que le antecede; ut Apab, acabarse;
98 ARTE.

Opabiré ahechág, ver; Hechágiré. Antecediendole vocal


retiene su r; Amombeú, digo; Ymombeuriré, tambien
dirà Hecharire, oparjré. -

Nóte frequentemente pierde su ñ, precediendole


consonante; ut Ahechag, ahechagôte, veolo solamente.
Ahendub; ahendubóte, oygolo solamente; y tambien
la retiene: Ahechañote.
H. Si a la h precede el acusativo inmediatamente
se pierde; ut Atüpáeno, invoco à Dios; Che oroe
ño, yo te llamo. Tambien quede conservar la h. Lo
mismo es con la particula poró; Aporoenói, llamar,
l. Aporoheno.

CAPITULO XXIII.

De la ortografia, y d el a c cento.

EN principio de diccion no se escrive b, sin que


le anteceda m. Sacanse los siguientes:
Bae, participio. Bí, levantar.
Bag, buelta. Biñd, empero.
Bang, torcida cosa. Biarí, de repente.
Bé, mas. Bibí, apique.
Bebé, buelo. Biraqüá, tiesso.
Bebu, liviano. Bité, biteri, todavia.
Beéamo, huviera. Bo, señal.
Berá, resplandor. Bog, avertura.
Bérami, parece. Boí, de hecho.
Bi, cosa determinada. Boyá, mediano.
M sin bien b se escrive; Maé, por Mbae. Vease el
Cap. XXII.
ARTE. 9)

Las finales consonantes se comunican a la diccion


à quien se llegan: ut Opa, b, ndo pábi, no se acaba;
Acé, m. nacémy, no salgo; Ayocog, ndayocógi, no lo
sustento; Amoi, n. Namoyny, no lo pongo; Amó
noong, namonó ómgy, no lo junto; Ambour, nambolúri,
no lo embio.
Y tambien se dexan: ut Nambouí, &c. Tu autem
consule usum regionis tuae.
Toda diccion en esta lengua es larga. Sacanse
breves en la ultima las que se siguen, de las quales
algunas tienen tambien la penultima breve:
Aéte, empero. Coite, ya.
Amôme, a las vezes. Guáanga, interjeccion
Andaúbi, en ninguna manera. de la muger,
Aramó, sobre. Pépe, aculla.
Beèamo, subjunctivo. Te, causal. Toyapóte.
Bítétene, quanto mas. Aba, cabello.
Aáni, no Cúpe, alla lexos.
Ambípe de espacio. Edaime, apique.
Mámbípe Nôte, solamente.
Ape, alli. Pe, posposicion de lugar.
Atíbíbíri, de lado. Ibápe, en el cielo.
Béramy, parece. Ramo, subjunctivo.
Coime, cerca. Aháramo, yendo.
Las letras , , son siempre largas.
La y de la negacion es breve: ut Ndayapo,
La y de perseverancia es larga. Ayuri , vengo;
Amóm babi, helo acabado. -

Quando concurren estas dos y, de perseverancia,


y negacion, se pueden poner promiscue la una, ö la
otra, ô ambas juntas, ô antes, ô despues, guardando
100 ARTE.

su accento cada una: ut Ndarupábí, Ndarupabi, Nda


rupáby, Ndarupabíy, no lo he traido todo.
Todó nombre o verbal, que acaba en consonante,
recibe a breve; ut Tu. b, Túba, padre; Yerurehy, r.
Yerurehára; Ha. b, hába, verbal, &c.
Todo gerundio y supino, en qualquier terminacion
que acabe, es breve. -

Bo, particula denotativa de sitio, ö modo de estar,


es breve; ut Opotiábo, de pechos, &c.
Todo verbo consta de silabas largas; ut Acárú, co
mer; Abébé, volar; Abíbí, levantarse; Abobog; grie
tarse; Abú, resollar.
Los verbos acabados en estas letras contractas ô
diphtongadas, hazen acento en la penultima breve,
y se pronuncian con un tiempo: a, aú, e, eú, í, o,
ui, cué; Aca, yo me quemo; Amóngaraíl, desconcer
tarse; Ayohe, labar; Chepeú, tengo podre; Ahípí,
asperjar; Ayopo: dar; Aypícüy, rebolver; Amboyocúe,
yocie, hazer muchas vezes.
Los mismo es en los nombres, que tienen las di
chas finales; ui Henémba, andrajos, &c. -

Notese que ay dicciones de dos silabas, largas am


bas, que simplemente se han de pronunciar sin de
tencion, otras que en ambas se ha de pausar; y en
hazer esta pausa, ô no, consiste hazer diverso sen
tido; v. g. Añémbo- é, aprender. Añémboé, sin dete
nerse significa pulirse, engalanarse; Perú o-ú, Pedro
lo comiò; Peruoú, Pedro vino; úmá, particula de
preterito; Oyapoí-má, mucho ha que lo hizo; Oya
poímá (sin deternese), ya lo hizo.
F IN.
-Errata - En la lin. 9 de p. 16 y en las penúlt. y antepenúlt. de p, 20 escaparon en
letra cursiva las dos sílabas latinas ,di“ y ,,rus",
WAM) N|||||
DE LA

LENGUA GUARANI, Ó MAS BIENTUPI.


EN DOS PARTES:

I. VOCABULARIO ESPAÑOL— GUARANI (Ó TUPI).


II. TESORO GUARANI (Ó TUPI) — ESPAÑOL.
POR EL

gº xúana 4éas, aé 4inº,ya


Natural de Lima, Misionario en la antigua reduccion de Loreto, junto al río Paraná
panema del Brasil, Superior en otras, y Rector del Colegio de Asumpcion, etc.

NUEVA EDICION:

MAS CORRECTA Y ESMERADA QUE LA PRIMERA, Y CON LAS VOCES INDIAS EN TIPO
1DIFERENTE.

VIE NA. PARIS.


FAES Y Y FRICK. MAISONNEUVE Y CIA
27 GRABEN 27 25 QUAI VOLTAIRE 25.

1876.
IMPRENTA I. Y R. DEL ESTADO EN VIENA.

-
INTRODUCCION.

Los dos diccionarios del P. Montoya, denominados por


él, uno Vocabulario (el que empieza por castellano) y otro
Tesoro, y dados ambos por primera vez á la estampa por el
propio autor en Madrid, en 1639*, constituyen por si solos
el archivo que encierra en si toda la lengua tupi; de modo
que el philólogo, con los mismos diccionarios y sin necesidad
de consultar a los que la hablan en America, puede estu
diar perfectamente la indole de dicha lengua; ya que las
gramáticas de los misionarios Anchieta, Figueira, Bandini y
la del mismo Montoya, han sido redactadas, teniendo
su autores presente, no tanto el examen atento de las pro
piedades de la lengua, como un cierto sistema arbitraria
mente modelado sobre el de las gramáticas ó artes latinas

* Aunque el tomo del Arte y Vocabulario lleva el anno de 1640,


consta de la tassa del libro, por los del Consejo, que ambos tomos
debian de estar concluidos en 5 de deciembre de 1639.
34.
IV INTRODUCCION.

y»..."

s -" de la época, al cual, como a la fuerza, pretendieron


--
submeter las fórmas de otra lengua enteramente diversa.
Asi es que la mayor importancia del archivo contenido
en dichos diccionarios consiste en no ser ellos sinó la repro
duccion de los informes dados por los lenguas o intérpretes
indios; no habiendo el autor hecho mas que escribir lo que
oia, algunas veces por ventura sin entender todo el alcance
* --
gramatical de algunas fórmas que confiava al papel. Es el
... -
propio Montoya que nos lo dice: , Hé tenido por intérpretes
a los naturales, que para esto tambien se aprovechó el doctor
de las gentes de Tito en Greciaº, etc. -

Guarani llamó nuestro autor á la lengua en cuestion.


tr
Era el apellido que a si propios se daban los Indios guerreros
del Paraguay, y ya antes de Montoya lo habia aplicado, a
la lengua que hablaban, otro misionario, el napolitano
P. Alonso de Aragon. Pero basta un superficial estudio para
reconocer que esa lengua, con insignificantes alteraciones,
era la propia tupi, general en todo el Brasil, desde el
Amasonas; que ya antes habia sido reducida a gramática y a
vocabularios por los misionarios del Brasil, como Anchieta,
Veiga, Figueira, Araujo y otros. El mismo Montoya empezó
-
a conocerla en la reduccion de Loreto, junto al rio Para
º
nápanema, y por tanto entre salvajes, cuyos descendientes aun
* -
hoy habitan el Brasil, en las provincias de San Pablo y Paranà.
El nombre guarani o mas bien guaryni, segun el propio
Montoya *, no quiere decir sino guerra, o por ventura

vocab. p, 83, 286, 284, y passim,


INTRODUCCION. V

guerrero; y eomo la lengua era hablada tambien por indi


viduos de la nacion que no eran guerreros, como niños y
sacerdotes (pajés) y los nefandos tebiros y hasta por la
propias mujeres, bien que con sus modificaciones, sigue-se
que ese nombre es impropio para aplicarse a la lengua;
al paso que el de tupi, que era el que correspondia a esa
raza, que de norte a sur (y no del sur al norte, segun imaginó
Martius) habia invadido casi toda la America Meridional acá
de los Andes, no ofrece tales contradicciones. Etymológica
mente, segun hemos demostrado, este nombre tupi viene
de tºypi, y significa, los de la generacion primera". De los
Tupis, unos se decian Tupinambás, ó varoniles; otros Tupi-n-
ikis, ó contiguos, clasificando ambos a otros de Tupi-n-aés ó
Tupis malos; llamándose otros Tamoyos ó Abuelos, y sus
descendientes Temiminós ó nietos; ademas de tantos varios
sobrenombres de ordinario injuriosos.*
En confirmacion de que la dicha lengua llamada
guarani por el autor, no difiere de la tupi ó general en el
Brasil, apelamos, no solo para los mencionados libros sobre
esta escritos y publicados, como no menos para el propio
testimonio del obispo de Rio de Janeiro D. Lorenzo Hur.
tado de Mendoza, el cual en una censura ó aprobacion
fechada el 7 de marzo de 1639, é impresa por el propio
Montoya en la primera edicion, tanto del Vocabulario como del
Tesoro, afirma positivamente que se habia valido de un Indio
traido del Paraguay para doctrinar á los de un ingenio de

* Véase nuestra Historia General del Brasil.


VI INTRODUCCION.

azucar en que él, en su visita pastoral, residió en el Brasil. La


mayor parte de las pequeñas variaciones que se notan pro
ceden principalmente de los oidos de los intérpretes de
nacionalidade diferente que las han reducido a escrito.
Aunque del Arte y del Vocabulario ha publicado, en
1724, el P. Alonso Restivo una reimpresion, con algunas
pequeñas adiciones, asentámos de ceñirnos antes, en los
tres libros que hoy reimprimimos, á la primera edicion hecha
por el propio autor; y eso no solo por que apenas nos
hemos propuesto reproducir los escritos del mismo Montoya,
como porque hemos tenido recelo de que, no habiendo el
P. Restivo reimpreso tambien el Tesoro, resultase menos
homogeneidad de la nueva reunion de los tres libros que
de nuevo presentamos articulados en un solo cuerpo; pre
firiendo antes dar a todo tiempo, si nos es posible,
* --,
un pequeño suplemento, con las adiciones del mismo
Restivo.

Y aqui cabe mencionar el hecho de que el Tesoro,


apezar de haber tenido una sola edicion, estaba menos raro
que el Vocabulario; no conociéndose de la 1º edicion de este,
en las bibliotecas de Europa, mas de cuatro ó cinco ejem
plares; y ninguno de la de 1724; al paso que bastantes se
cuentan del Tesoro.
Al adoptar, entretanto como testo la primera edicion y
el sistema de acentos i ortografia empleados en ella por el
autor, no creimos a propósito el seguirla servilmente en
todas sus irregularidades e incorrecciones tipográficas;
cuando tantas han escapado al mismo autor, afanado en
NTRODUCCION. VII

concluir en Madrid, mui aprisa i en menos de un año, (a-


gobiado, ya por una grave enfermedad, ya por sus requeri
mientos) la impresion de cinco libros; con elintento de regresar,
desde luego, a su puesto de rector del colejio en la ciudad
de la Asumpcion. Asi, hemos empezado por rectificar el testo,
teniendo en cuenta los dos largos capitulos de fé de erratas,
que acompañan los dos tomos de la primera edicion, en
la cual los descuidos tipográficos son tales, aun en el
castellano, que por veces obligan el lector a pensar para
llegar a acertar en que consiste el error. Unas veces son
letras cambiadas, como baca par boca, on por no; otras,
irregularidades i descuidos en la puntuacion, i en el empleo
de las mayúsculas; muchas, son dos ó tres palabras
unidas; y muchisimas, falta de guiones, en las palabras
cortadas, al concluir las lineas, etc. Dicha irregularidad en
el empleo de las mayúsculas hace no pequeña confusion;
y de ordinario, en los vocáblos indios, no tuvo otro origen
sino el de no haber tenido la typografia dichas letras
mayúsculas con los acentos adoptados por el autor; por lo
que ha sido forzoso substituirlas por minúsculas. Algunas
palavras escaparan fuera del mas riguroso orden alfabético,
y tuvimos que ponerlas en sus respectivos lugares.
Daremos mejor idéa de lo descuidada que salió la
primera edicion por un notable ejemplo. En la linea 25º de
la pág. 3 del Arte se lé como significado correspondiente a
en la puerta", la palabra , G) qfièmé“. Solamente cono
ciendo antecipadamente dicho significado seria posible
adivinar que es lo que pretendió el autor decir con ese
VIII lNTRODUCCION.

-: hibrido vocáblo, que principia por un circulo con un punto


dentro. Esa palabra estraña provino de un descuido en la
revision. El primer signo es un error, en vez de la letra
a -º
O; y toda la palabra en cuestion debe leerse 0qüe.mé.
Efectivamente, consultando, tanto el Vocabulario del propio
autor (pág. 156º, 2º, ó col. 432º de esta edicion), como su
s-, Tesoro (f. 258), 0qñº significa, puerta"; y por tanto 0qñ8.
---,

, se º
mé, , en la puertaº.
Y tanto es asi, que de este modo, aunque con variantes
--
en los acentos, lo ha impreso el autor, mas adelante en la
lin. 21, de la pág. 73 del Arte. Y debemos notar de
paso que tales variantes en los acentos por el autor, al
escribir de nuevo la mismo palabra, son muy frecuentes,
y hacen sospechar que hubo en la demasia de su empleo
algo de pretencioso.
Habiendo creido de nuestro deber, como editor de
algun criterio, el correjir semejantes descuidos manifiestos,
hemos procurado, en todo lo demas, guardar el mayor
respeto al testo que nos sirvió de original; no haciendo la
menor observacion sobre muchos españolismos introdu
cidos en los dos diccionarios; tales como capatu, sandiá,
baca, cabará etc.; y empezando por seguir la ortografia
antigua castellana usada por el autor, etc. Tan prudente
respecto nuestro por la edicion princeps ha ido hasta pro
curar efectuar esta reimpresion, haciendo corresponder cada
una de nuestras columnas a una página de la edicion antigua,
en el Vocabulario; y aun, cuanto posible, en el Tesoro; de
modo que, ocupando el Arte cien páginas, nuestra 1º del Voca
INTRODUCCION. IX.

bulario corresponde á la 101 de la primera edicion, y


nuestras columnas 5 y 6 á las páginas 105 y 106 de la
misma; y la columna 276 á la página 376; y las siguientes
columnas desde la 277º hasta 510º, son tambien conformes
a las páginas de 1 a 234 de la 2º numeracion adoptada en
la 1º edicion del Vocabulario, desde la letra F en adelante.
Esta 2º numeracion nos confirma que la impresion de dicho
Vocabulario, para concluirse mas deprisa, se hizo a un
tiempo, en dos partes, una desde el principio, y otra em
pezando en dicha letra F.
Asi, queriendo (para verificar cualquier citacion) saber
la página de la primera edicion del Vocabulario a que
corresponde una de nuestras columnas, bastará acrescentar
al número puesto abajo de ella mas 100, hasta la 276º,
debiendo de la 277º en adelante, diminuir 276 para obtener
la página correspondiente, en la 2º numeracion. En el
Tesoro cada página nuestra corresponderà apenas aproxima
tivamente a la respectiva hoja de la primera edicion,
con idéntico número; respectando inclusivamente el des
cuido del autor en saltar de la pág. 271 à la 278.
Con semejantes correspondencias no solo quedan mas
faciles las confrontaciones con la primera edicion, sino se
obtuvo mayor garantia de no haber habido el menor salto en
la composicion para esta reimpresion.
Tanto en el Vocabulario como en el Tesoro, nos hemos
permitido regularisar mas la puntuacion, poniendo, por
ejemplo, siempre coma (,) despues de la palavra que vá
a definirse, segun el sistema adoptado por el autor; que, sin
X INTRODUCCION.

duda por descuido, dejó muchas veces de seguirlo, substi


tuyendo la coma por punto final.
Frequentemente suplimos por dos puntos (: ), especial
mente en el Vocabulario, el l. (latino vel) empleado de
continuo por el autor; y en el Tesoro reducimos a parén
thesis las esplicaciones sobre la composicion de los
vocáblos. Tambien regularisámos, segun hoy se usa, el
empleo de las u y v, como vocal ó como consonante, etc. Si en
todo esto no hemos hecho un trabajo bastante perfecto y
acabado, tenemos la consciencia de haber mejorado mucho
el testo, para facilitar á los lectores su inteligencia.
En la reproduccion exacta de los acentos adoptados
por el autor en las palabras indias, hemos puesto el mayor
esmero; confiando su confrontacion a dos diferentes revisores
de los mejores de la imprenta imperial y real, ademas de la
nuestra final.

Ademas de la mayor correccion, una de las grandes


ventajas que los estudiosos encontrarán en hacer uso de
esta muestra edicion resultará del arbitrio que tománmos de
poner en ella en tipos diferentes todas las voces indias,
para hacer asi mas cómoda y menos fatigosa la lectura y
estudio de la obra; apezar de los tipos pequeños que, en
los diccionarios, preferimos adoptar, para por este modo
poder reunir en un solo volumen las tres obras con tanta
dependencia mutua entre si. Y adoptamos, segun decimos,
para los diecionarios, tipos pequeños, teniendo presente que,
siendo ellos obra mas para consultar que para estudiar por
medio de una lectura seguida, eso mo dificultaria mucho su
INTRODUCCION. XI

lectura; al paso que el Arte ó gramática sale impresa en


tipos mayores, y correspondiendo casi página por página a las
de la primera edicion. *

Y por nuestra parte, al consultar mas de una vez,


despues de impresas, várias hojas de esta edicion, hemos
tenido ocasion de reconocer como, apezar de los tipos
menores, su lectura se ha facilitado. Asi no dudamos que
ella venga a contribuir a propagar el estudio de dicha
lengua, en que se encuentran las etymologias de los nombres
desde el Amasonas hasta el Plata, y que aun es hoy
hablada en tantos paises, unos civilisados, otros salvajes.
Y no dudamos de que de nuevos estudios y nuevas confron
taciones por los que estén en el caso de hacerlos, oyendo
a los que hablan la misma lengua, vendrán a resultar talvez
nuevos diccionarios, sin tantas repeticiones, y en general,
mas bien redactados, especialmente en la Segunda Parte,
que tal como está, en el Tesoro, es de uso menos facil y
mucho menos cómodo que si el orden alfabetico se hubiese
preferido aun para las palavras compuestas. No creemos
imposible que en el futuro algun nuevo interprete de esta
lengua juzgue conveniente la adopcion, para reducirla a
escrito, de un alfabeto especial, ó prefiera ceñirse mas
al sistema de la escritura devanagari ó del arabe, en vez
de limitarse al empleo de parte del alfabeto castellano, con
la adopcion apenas de algunos acentos más.
Para que los lectores estraños al castellano, ó no preve
nidos con la informacion de que el autor escribia como en
castellano, puedan leer mas correctamente las palavras indias
XII INTRODUCCION.

en estos dos diccionarios, diremos que la g y la c son emplea


das por el autor sonando como en francés, no solo antes de
a, o y u, convertiendose, tambien como en francés, la g
en j y la c en s, antes de e, i y y.
Pero la c teniendo cedilla (c) aun antes de a, o y u
vale siempre como s. La ñ equivale al gn francés, y la z
suena tambien fuerte como en esta última lengua. Ch se
pronuncia como sh, sch. — Cuanto al valor de los acentos
*----". adoptados, y a las demás esplicaciones necesarias para
---
la buena inteligencia de los diccionarios, recomendamos las
dadas por el autor en el Arte, y en las Advertencias que
a - "
preceden tanto el Vocabulario como el Tesoro.
Limitándomos a estas esplicaciones, que hemos creido
esenciales, concluimos ofrecendonos a publicar mas en
adelante, en otro tomo de octavo como el presente, las dos
restantes obras del dicho Montoya; es decir su Conquista
Espiritual y su Catecismo. El primero de estos livros será
precedido de una biografia del autor, de parte de la cual
el mismo libro constituye por si solo un mui honroso
comentario. En esa biografia nos occuparemos de todo
cuanto respecta a las licencias, aprovaciones, dedicatoria,
y satisfacciones que preceden la 1º edicion de estos diccio
narios, y con cuya reimpresion no hemos querido hacer
engrosar mas este volumen.
El Pº. Montoya, despues de haber hecho otro viaje a
Europa, vino a fallecer en Lima, su patria, a los setenta
años de edad, en 1652.
V. de P. S.
VIIIIII INII DE LA

LENGUA GUARAN I (Ó MAS BIENTUPI)


POR EL

3 6Cutouto Rui 3 Oe ºrtouto ja.

PARTE PRIMERA

VO CA B U LA RIO
ESPAÑOL — GUARANI (Ó TUPI).
-

r.

-
º, s
A DVERTENCIAS.
PARA LA INTELIGENCIA DESTA PRIMERA PARTE.

1 En este Vocabulario se ponen los vocablos simplemente. Para


saber sus usos, y modo de frases, se ha de ocurrir á la Segunda Parte:
v.g busco aqui , Hombreº, hallo que es Abá, buscaré Abá, en la Segunda
Parte, y alli hallaré lo que se dize del , Hombre".

2 A y nombres que escriviendose con unas mesmas letras, en solo el


accento, ó pronunciacion, se diferencian en los significados; para esso se
ponen los numeros, v. g. busco aqui y Cabello", hallo que es A. b. n. 11.
buscarélo en la Segunda Parte, y alli hallaré lo que perdence á, Cabello",
y assi de los demas nombres, etc.

3 Cada particula que se hallare en esta Primera Parte se puede


buscar en la Segunda, donde se dirá della lo que he alcangado que se
puede dezir.

4. Tras los verbos se pone Gerundio, ut Añèm6mbé, , abatirse “: bo


es supino,
--
sº, a

ADVERTENCIAS.

5 Quando el require de esta Primera Parte es en Castellano, se ha de


buscar aqui, v. g. dize , Abonangar el tiempoº v. .» ablandar el tiempoº.
Hase de buscar en este Vocabulario: pero si es el require de numero, ó en
la lengua Indica, hase de ocurrir al TESO RO, y Segunda Parte."

* Véanse tambien las demas advertencias, hechas por el autor, que van
adelante, antes de la Segunda Parte ó, Tesoro", y las esplicaciones dadas
,,
en el Preludio del » Arteº.

..-

-
ADVERTENCIAS

PARA LA INTELIGENCIA DESTA PRIMERA PARTE.

1 En este Vocabulario se ponen los vocablos simplemente. Para


saber sus usos, y modo de frases, se ha de ocurrir á la Segunda Parte,
v.g. busco aqui n Hombre", hallo que es Abá, buscaré Abá, en la Segunda
Parte, y alli hallaré lo que se dize del n Hombre".
2 A y nombres que escriviendose con unas mesmas letras, en solo el
accento, ó pronunciacion, se diferencian en los significados, para esso se
ponen los numeros, v.g. busco aqui n Cabello", hallo que es A. b. n. 11.
buscarélo en la Segunda Parte, y alli hallaré lo que pertence á, Cabelloº,
y assi de los demas nombres, etc. -

3 Cada particula que se hallaré en esta Primera Parte se puede


buscar en la Segunda, donde se dirá della lo que he alcancado que se
puede dezir.
4 Tras los verbos se pone el Gerundio, ut Añém6mbé, o abatirseº: bo
es supino.
5 Quando el require de esta Primera Parte es en Castellano, se ha de
buscar aqui, v. 9. dize , Abonancar el tiempoº v. .» ablandar el tiempoº.
Hase de ¿uscar en este Vocabulario: pero si es el require de numero, ó en
la lenguaIndica, hase de ocurrir al TESORO, y Segunda Parte. I
. 1
ADITAMIENTO DEL EDITOR. .

Véanse tambien las demas advertencias, hechas por el autor, que van
adelante, antes de la Segunda Parte ó Tesoro. Igualmente conviene tener
presentes las esplicaciones siguientes, que publicó el mismo autor, en el
Preludio de su n Arteº:
n Quatro pronunciaciones tiene esta lengua muy necessarias, para
hablar propiamente, cuyas notas se ponen aqui, y servirán para entender el
Vocabulario y Tesoro desta lengua.
n. La 1º pronunciacion es narigal, que se forma en la nariz, cuya nota
es esta, º puesta sobre la vocal que se ha de pronunciar con la nariz,
como tātā “fuerteº; advirtiendo, que muy frequentamente la silaba narigal
hace narigales la antecedente, y consecuente, utñüi, º agujaº, ahâangātú,
por, catú, y varia el accento en breve, y largo.
n La 2º es una pronunciacion gutural, que se forma in gutture, con
trayendo la lengua hácia dentro; su nota es esta - sobre la y en que
siempre cae, uttayra: y siempre es largo su accento.
n La 3º incluye las dos dichas, su nota es esta - sobre la y, en que
siempre cae, y se ha de pronunciar con nariz, y in gutture juntamente,
como aroyró, nyo desprecio“: y siempre tiene accento largo.
n La 4º pronunciacion es gutural, contracta, que se haze en dos ii, al
fin de diccion, de las quales la primera es gutural siempre, utteii, , muchosº.
n Tambien reciben pronunciacion de nariz, utñiñyi, » arrugado". Esta
misma pronunciacion se halla tambien en una y junta con u, al fin de
diccion: piú, n blando “. Las notas desta pronunciacion son las que estan
puestas en cada exemplo.º
EPALERTEC PERIMIEERA.

VO CA B UL ARIO.

A ante B. ma: Yñeè aie añeé : Amoñeè ndog :


A, del que dessea, A: O: Má: Güäeté: Amoñeè haiendog.
Maeté. Abatir, abajar, Amombé (bo): Amboa
A, del que se acuerda de alguna feli pipé (bo): Amboapipebetei ibící
cidad passada, Nam6mei. pe : Amboíbíci (bo).
A, del que se admira, Che: Tá : Tú, — los ojos al suelo, Aroii chereça:
nu. 1. Títí, 4. ó Totoi. Ayeça eroyí : Ayeaibí : Chereça
tindí: Amboiaití cherecá íbípé.
Abadejo cuello, Ao ayurupí.
Abahar, Aypítupí. — los pensamientos, Temimoänga
Abajo, ñembí, guí, 2. ybi ybi arecó: Añémoängaybiy.
Abalangarse, Añem6mbó (bo): Acu Abatirse, baacarse, Ayeaíbí: Aieapá:
tipó. Añemombé (bo).
Abanillo, ó aventador para el fuego, — el ave al suelo, Oieroá (bo).
Tatapequà. —, postrarse, Ayepíçó íbirupí :
— para hazerse ayre, Yepeiuhába. Ayepicó guiñemombébo.
— de cuello, Aobaiurapichâi: Aóaiu —, recibir el golpe, Añemo$ty (mo):
ra rehéguara apichai. Am6ngúà (pa, bo).
Abarca, ó suela, capatupípíté. Abeja, Eirú (v. Ei. n. 2).
Abarcar, Ayquabà (nga). Abejera, colmena, Eyrétāmā.
Abarrajar, Amombó: Aitía píi, Ta, Abejon, Mängangá.
Tára. Abertura, Bog.
Abarrisco dar, Aypítíbíroeteí y Abestruz, ñandú.
meêngā : A yarapábeteí ymeèngā : Abilidad, Araquá (A. 9).
aitubíró, etc.: Ayporog ymeèngā : Abilitar, declarar por habil (v. hú
Aipícymbó ymeèngä. •a n. 3).
Abasto, abundancia, Açoçé: Nem6m Abismo del mar, Paráípieté.
bucá. -

— de tierra, Íbigupeeté : íbíapíté.


— dar de comer, Náboebígi y poita : Abispa, ca. b.
Ayaocé ym6ngárüabo.
Abatimiento, Apípé: My ri : Apípí: Abispado estar, Airār6gui tèna: Che
Aybíí : Angabí. recá ité.
Abatir, atajar las razones, Ayapípi Abito, costumbre, Tecoai : Acatúa.
yneèngā : Ahoquecy māra ehagua Ablandar á otro, y dolor, Amoñyró
3 e 4 1 k
ABON ABRA

(mo) : Ambo a píribe : Am6mbiú Abonada cosa, alabada, Ym6mbeu ca


(bo). tupíra.
Ablandar barro, etc. am6fiti (mo). Abonado testigo, Abáhupi catugúa
— desliendo, Amboicú (bo). ra : Hupi mom beguāra: Hupi catu
— cera, Amomèm beg : Amboicú : guá herecopí: Abá yapú ey: Yapu
Ambopíú : Ayopé (bo). m6mbeguarey.
— lo duro, Am6m bíú: Ambopíú (bo): Abonar á otro, Ahecócatú mboyehú:
Amoñyró. Amombeú hecó marāngatú : Am6
— los coragones, Am6ñeäícú : Ambo märängatú : Amboaguíyei te íipe.
piú ypíá : Amboícúyñeä. Abonarse, bolviendo por si, Añemom
— remojando, Am borúrú (bo): Am6 beú catué chemärâncyngue mbo ye
uti, Nä. húpa: Añem6märangatu è chemo
,

- -
Ablandarse el tiempo, Oñemboagui märà haguerepica : Ayepícherecó
--- yeí ára: Arayyapíribé : Oñem bo märängatú mboyehúpa : Cherecó
catu píríára: Yñyró ára. märāney aytíycatúpe.
— la postema, Yñacíficü mbaeruru : Abono, Mombeu catuhába: Märäney
Ypíú : Hüü. hába.
— la tierra, Oñem borurú íbí: Yrúrú Abortar, Chemèmbíquā (bo).
catu ibí. Aborto, accion de mal parir, Membi
Abocadear en seco, Aicuú cuutei: Aye quä.
yuruiaitei yçuú cuúguābo angaú. —, lo abortado, Hoaraíbaé.
— mordiscando, Ayçuú angaú: Ay Aborrecedor, Amotarey: Poro ambo
cuú ruí: Aycuú apiruí: Ayabirú, y tareyhára : Poro am6tarey mbicé:
çuuguábo: Aycuú yabirú (bo). Yyabaeterecocé : Yñémboyeyaicé.
Abocados comer, Yiaçuú cuúguāpe Aborrecer, Ayabaeterecó : Nañam
aú : Aiçuú cuú yguabo : Ambobu botári.
cheyurupípé y guábo. Aborrecible, Yyabaeterecopíra: Yña
motarey mbíra.
Abogado, Aceariñeèngára. Aborrecimiento, Yiabaete recó hába:
Abogar, Añeé hecé : Ahe pí, ca. Poro am6tarey hába.
Abolorio, pícué : Tam6iétá : Cheru Abotonado vestido, Aó Ymbotímbotí.
betá.
Abotonadura, Ao mbotípába.
Abollada cosa, Ypígúabae : Yyapim Abotonar, Ambotíaó: Aaombotí (pa).
boguapí. Abracado tener por la cabeca, Aya
Abollado, aplastado, Ym6mbepí. cog (ca).
Abolladura, Píguá: Gñaá. — — echado, Ayquābā ypohébo :
Abollar, Ambopíguá : Ayambogua Ar6menó y quābāngä.
(bo) pa. Abracar, Añäñfibà (ngā).
—, aplastar, Am6mbé (bo). — haziendo presa, Ahaubá (bo): Ay
— la cabeca, Ayapimboguá: Añäcā quā bà y pícíca.
mombé.
A braco partido luchar, Oñ6quābā.
— vaso, etc. Ayamboguá (bo). oyoeiti rehé : Oioeití eití Oñ6quā
Abominable, Abaeterecó. bängä.
Abonancar el tiempo (v. ablandar el Abrasada tener la boca, Cheiurucai
tiempo). guitèna: Cheiuruápí guyténá.
5 6
ABRE ABRI

Abrasado campo, Cucugué: Cuhu bucueym : Amboayè mā rà che é:


gué : ñficaigué : ñühapipiré : ñü Añèéaturi : curitey aé: Na cheñé
im6ndípire. émbucui, y mombeguābo: Añeéa
— estar el campo, Cucugué ñfioi: cíací. -

Ocai ñü oinä: Ocai ñi oquā pa. Abreviar, dar priessa, Am6ängè (mo):
— ser, Hapípíra che: Cherapíguitè Ambopoia bá (bo): Ambocurytey
Ilà.
(bo).
Abrasadura de campo, Cuçugué: ñü
caigué. —, darse priessa, Añém6ängè (mo):
Che range guitecóbo : Añembo
Abrasar, Ahapí (bo): Amondi (bo): poiabá
Amboiepotátatá. (bo): Añèmbo curytei (bo).
—, campos, Amboiepotá tatá ñi — el camino atajando, Perayé rupí
rehé: Añü rapí guitecóbo: Acucu acè : Aquā perayé rupí : Açé haié
bondi Añfimond (bo). pé: Amboayeayé cherapéguitúbo :
— á otro, Ambocai (ta): Ahapí (bo). Añémboayé guicemā che rayé gui
— el fuego, Oporo apítatá: Oporo túbo : Amboacígícherape guitúbo.
péaci tatá. — la partida, Amboaturitei chehó :
— el Sol, Oporopé ací quarici: Ha Che rägèguiyupabóca: Cheiupabog
cicatú quarací. am6ängé.
Abrasarse al fuego, ó Sol, Ayeapí — las palabras, diziendo, Añeènga
(bo): Acai (ta): Ayepéací (bo). cíá (pa): ayaciá cheñèé: Am6 ati
— en amor de Dios, Acai Tipā rai ri Cheñeè : Amboacigi cheñèé.
hubarí : Cherendicatú Tipāraihu — lo que se haze, Ambocurytei che
barí guicaita : Cheracubaí Tipà rem biapó : Ambocuryberá cherem
raíhubarí : Chemboacubaicatúeté biapó Yyapó bo : Ambopóyababí
Tüpā raihú. -
bérá Yyapóbo : Chepóyabá yya
— en amor torpe, Poropotaraírehé póbo.
ayeápí: Acai angaipa quíarehé : Abreviatura de camino, atajo, Pe
Cherendíangai pá poropotaraí re rayé Pepucuraye: Hayé.
hegua rarí: Cheracubóaí poró po — de palabras, Neé poróbucuey:
taraírehé. ñeè acíací : ñeéatúatú : ñeéaturi
Abrasome, Acai (ta): Ayè api (bo). turi.
Abrevadero de animales caseros, Abrigado estar en lugar, Añem6äng
Mbaemymba iguába. guitúpa.
Abrevado ganado, Mymba ymboiu —, estar con ropa, Añétibà guyténá:
píré. Añè māmāguitúpa.
Abrevar, Amboíú (bo). — lugar, Tendá āngatú : Hacú catú.
Abreviada cosa de priessa, Ym6an
gémbíra : Ymbocuripíra : Yiapo Abrigame la ropa, Aó cheibängatú :
Chemboacu catú aó.
cury teymbira: Hängèhān gérehé
guarambaé : Oberabóte guaram Abrigar á otro, Am6übà : Amboacú
bae: Aibí yyapopí. aopipé : Aimāmāngatú aopípé :
-, corta cosa, Ym6atúr$mbra: Hayé Añäñübā : Ayahoica tú.
hayé yiapopí: Aci acígí. Abrigarse á la sombra, Añém6ang
Abreviar, dezir en breve, Namó po (ngā) : Qua raci āngme ayepia
rombucui che ñeè : Añee porom (bo): Yangème chery.ny.
7 8
ABRI ABRU

Abrigarse, arroparse, Añè fibà (ngā): (ca): Am6mbú (bo): Am6m bupug.
Añèmāmā (ngā): Añémboacú ao (bo).
pipé: Ayeahoí (bo). Abrir libro, Aípecá (bo): Aipipirá
Abrigo, cobija, Ubāmā : fibandába : quatia.
Açoyāba. —, y cerrar los ojos, Chereçabí cabí
— reparo de frio,Sol y viento, ñem6ān (bo). -

gába: piahába: Ang. n. 4. — las entrepiernas, cortando, Ahapi.


Abrir, como flor, brotar, rajar, Yä. 1. pai mbobog (ca) (bo).
—, desdoblar, Pirá n. 2.: Pípirá (bo): — las orejas para carcillos, Aynām
yai n. 1. biquā mombu (ca): Aynambi cutú
— animal etc., Ambobog (ca): Ai (ca): Aynambí ecybó (mo).
pecá (bo). — la boca, Ayeyurú pecá (bo) :
— á otro la puerta, Ahoquèndabog Cheyuru yai (ta) : Aypipiráche
(ca). yuru.
— como la boca, Aipe cá (bo) Ca 4. — la boca á otro, Ayyurupecá (bo):
— cimiento, Ahacapeog biatā y pí Amboyuru yai (ta): Aípipiráyyurú.
rèndaguāmā : íbíātā rapó rendá — la mano, Chepo yai (ta) áyepo
ahebícoi. pipirá (bo) ayépo açãi (Nä).
— de par en par, Añoquèndabog, — la muger corrompiendola, Am6m
yoyà : Añ6quendabog pá : Añ6 bú (ca): Am6ndorog (ca): Ambo
quendabog catú: Ambo obá o quénà. quā (bo) Amombochí.
—, destapar como á cantaro etc., — lo inchado, Amborurupug (bo)
Ahobapí timbabog (ca): Ahobapí , (ca): Ambobog (ca): Aicutug (ca):
çoiabog (ca): Ahoba pico peá (bo): Ambopug.
Aobaçoia mboí (bo) : Ahobapía — los oydos, Cheapícaquá pug (bo):
coyà mbobi (bo). Ayeapíçacá (bo): Ayeapíçacá púg
— — lo de encima, Ahobapípeog (bo) : Ayeapíçaquá pug : Ayeapi
(ca) (bo). cabi (bo).
— el arco, Aguirapá pirá (bo): aypi Abrirse despernancandose, Ayecá
pirá
rapá. guirapá : Am6quy pâtei guis (bo) : Ayepípaü mondorog (ca) :
Añè m6acämbiyai (ta) (bo).
— el capullo del algodon para sacar — la flor, oyà iboti: Oyacatu boti.
lo, Ahíbicá (bo). — la pared, ybíatā obog (ca) Oiai
— el dia amaneciendo, Araoyà coè bíātā.
m6 : Aracoényà : Oyā ára coé mà Abrir los ojos, Cherecayā (bo):
m6 : Opucá ára: Ouri ímā ára. Ayeeçapipirá (bo).
— el dia nublado, Oye quaa ára : Abrirse los pies con grietas, Chepi
Oyepirogíbag: Ara oyepipirá. yaiā (bo): Chepíbobog (ca).
— el entendimiento para cosas de Abrochar, Ambotí (pa) (bo).
Dios, Aipipirá chearaquaá : Añèm Abrojo, Yuati : Nfiati : Capíí ati.
boaraquaapipirá Tipā mbaerehé. Aóroquelarse, Ayepià (ca) (bo).
— el vientre de la res, Ahiembobog Abrumar, Ayapipí (ca) (bo): Ayapi
(ca) (bo). imboyoábo.
- estendiendo, Aipicog (ca): Aip —, poner sin orden; Amonguabaí
pirá (bo): Am6çãi (mā). Amboguabai . Amboyo arai (bo):
- herida, Aicutug (ca): Ambobog Am6í aíaí (bo).
10
ABUN ACAB

Absolver, ayorá (yrápa) aypeá (bo): rām6 : Oñem6mbucá chembaé :


Ambogue (pa) Ra. 3 (Angaipagui). Cheapij chèbaé: He-tá chèbae :
Absorto, Cheängerahá (bo): Chea mbae myri am6paé chèmbaé.
cañy ramiguiāma. Aburrido andar, Ayeabae terecó
guíte cóbo : Avea ihupe ámburú
Abstenerse de lo que queria dezir, guitecó bo.
Aypitaçog cheñeèngā : Aipitaçog Aburrir, Ayabaeterecó.
märà che épota: Amoy, cheñèé ha — las aves sus hijos, Guirá omembí
banguèra : Am6mbitá mârà cheé ogueroyró.
habanguéra : Haútei cheñeè rān Abussionero, Mboraubiiara.
guera: Am6ràngue cheñeèrànguera. Abussiones, Mboraú, v. Haú.
Abstinencia, Carumyri : Carurai :
Carueté éy: Carúaie ey: Yeaíhubá A ante C.
catú carú rehé.
Aca, Quybó.
Abuela, Yarii. Acabada cosa cabal, Catupírieté :
— segunda, Yariiyo a pí: Cheruyarii: Mbae catupíri candeá: Am6ai : An
Checíyaríi. gaturà.
— tercera, Cherúyarii cuèyarii. Acabado está concluydo, Yiaguíye
imà.
Abuelo, Tām6i : Paiam6i. — —— y consumido, Opab. v. Tí
— segundo, Tam6i yoapí. n. 17 y Tigué.
— tercero, Cheram6icué, tam6i.
Acaba ya, Eneique : Enei quera :
Eneiraú em6mbá : Erecatú yyapó
Abundancia, Yecohú : cocé: M6m bo : Eneiquereá.
bucahá : Apií n. 1. Acabad ya, Peñei : Peñey quereá :
—, copia de palabras, Neenguetá : Peyecatuí ymombápa : Peiecatuí
ñeè ñem6mbucá : ñeénguétá rehé ebo coi rehé.
ayecohú catú : ñeèmyryey rerecó. Acabar, Am6mbá (pa): Amboapípá:
Abundante cosa de lo necessario, Oñè (bo) v. Aguíye n. 2, amboaguíye
mombuca habeté : Poro aoce mbae (bo) : Am6ndígué, de plural :
rerecoha : Tebeà tàndí. Am6apacañVm bá : Ytiguereteí :
YiapacañVmbeteí. Está ya consu
— cosa, Mbaeporoaocé: ñèm6mbucá. mido (v. Tigué).
— en palabras, Ñeenguetá catúbae : — algo comengado, Yñypirüngagué
Yñeè etaótuibae ñeè ayecatú am6m bá.
rerequāra : ñee oaoce rerequāra : — algo con alguno, Abahè chere
ñeèngetáiára. mimbota rupé: y chupé guy yeruré
Abundantemente, Poro ao cehápe. bo : Amboaquí cheremimbot ára
Abundante dar, Ayahocé y meéngā : apoucábo y chupé : Chemboaie
Yyahocémbae ameè ychupé, v. Apií —cheierurehaguéra apóbo chébe.
de todo punto, Ayapí m6mbá :
n. 1.
Nam6èmbiri ym6mbápa. Am boa
- tierra fertil, Íbi mbae ñemoñan guíye pacatui : Am6ndíguereteí
gatú : ibimbae ñem6ñan gábeté. yyapóbo.
Abundar en bienes, Che aocé chem — ya, darse priessa, Chepoiabá :
baé Oquā oquà tei chembaeguetá Añembopoiaba: Haecatui yiapóbo:
11 12
ACAD ACAR

Cheñembopoiaba : Checuri yyapó A cada uno, Yñābó : Petey te ñābó.


bo: Añem6ängé yyapóbo: Cheran — dos, Yñābó upé m6c6i : Peteitey
gé yiapóbo: Cheaybí yyapóbo: upé m6c6i.
Ayaporaibí. — por si, Petey teiupeé : M6ñepe
tey teyéupé.
Acabarlo de matar, y ayudar á ma
— un poco, Yñābó upé myr$ñóte :
tar, Añāpíritārū y yucábo: Ayucáe Nay ñ6te petey teyupé.
teí. -

Acaecer, Yu, n. 2: Quá n. 2.


Acabarse, Apab: Ayeiaróg: Ayearog: Acalenturado, Cheacanindupehe :
Chepa beí guitúpa. Cheacanífindú ātā: Cheacänúndu bi
bí: Cheacânindu ceri: Cheäcänún
— el placo, Arayquabeèngábabí opá: dú núndú.
Arayquaabípí raopá : Oquabí ara
haangimbi ra: Henoimbira. Acallar al niño, Am6mboó (bo).
Acanalar, Ambopícoe (mo).
— la paciencia, Che róóçãmbá : Opá
Acardenalado, Humbí.
chem baér66çã: Nachembaer66çã
bei: Cher66 cà oyeyarogeté: to 6 — estar, Cherumbí.
ça nahembiri : Ndipoquíri to 6çã — estar todo, Cherfimbí rfimbípá:
chébe: Yyápípá chero 6gä. Cheyabeteí cheríimbi : Cherumbí
cheiabeteí: Hümbí ohúpáchereté.
— el fervor, Añèm botaibay pabí: Acardenalar, Am6fimbí (bo).
Cheracubó cubó cué y pabeteí: Ytí
Acariciada, ó regaladamente, Hereco
guereteí ché quírey.
catu hápe : Ym6ñém6 cünuüngatú
— las fuercas, Chepyratämbá: Na hápe.
chepy ratābei : Checängí: Chepy Acariciado, Hereco catupíra.
ratà pabí Oyeí chepirätä. Acariciador, Poroguerecó catú hára:
Porombobía catu hára: Mbo rere
— la vista, Cherecapicó oieiarog.
— muchos, y muchas cosas, Guetácué quareté.
ndipobei : Ndíyepébiñä: opá y pá Acariciar, Ambobíá (bo): Arecó catu
(bo): Aporerequa.
bi: Guetácué oñémóndigué.
— con palabras, Amboapící catúñeé
— la vista, Nacherecapícobei : Che pí pé: neé porombobíapípe: amboa
reça pico ey rehe aicó: Ocañy che pící: ñeècünuüarecó y chupé: Arecó
reçá pícó : Nachereçabei. aquícatú.
A cabo de mucho tiempo, Ímäng tu — halagando, Aya pichi y m6ñémo
riré: imäryré : Mambipeé : Nda co cinuüm6 : Ayapichi ymbobíábo.
$r$ríré. -
— huesped, Arecó catú cherembipoi.
— de tanto tiempo, Nämbii. Amboierobia catú : Amboaye che
— de un poco, Cury catuy ryré: Cu
remym6mbí tá : Aporerequa hecé.
Acarreada cosa, Hen6aém bira: He
ry porombucuiryré: Ceryríré.
roquapíra.
A cada canton, Íbi aquá ñābó. Acarrear, Anoaè (m6): Aroqua, pa.
— — pa88o, Cury cury ñābó: Curitei — continuamente, pigey an6aé: Nda
tei ñābó : Acepíriñābó. pígi henoaém6 : Aroquapi gey.
13 14.
ACLA ACOG

Acarrear males, Añ6aè mbaéaí: Mā oyerá catú: Coècatúobá catú: Oñèm


rãanoaè : Tecoaçi anoäé. bocatuobá coé.

A caso por ventura, Méguaiāmi: Mé Acobardado, Ym6ngíhíye pira: Im


guaināmí: Ym6ängeyme. boaquípíra.
— — sin advertirlo, Hen6ndeaeym Acobardar á otros, Am6n gihiye
bape : Yyapo pota habeyme : Ym6
(bo): Ambopía cañy (mo): Ambo
píáí.
angabeíma. Acobardarse, Añémbopíaí: Chepíaey
Acatada cosa, Ymboetepíra: Ymboi meaicó: Ocañy chepíá quíhíyeagui:
erobiaripíra: Ymboaiepí: Ypoy hu Chepíarírii chequíhíyābo: Aquíhí
bipí: YpoÍhúbó.. ye (bo).
Acatador, Poromboetehára: Porom Acoceado, Ypíboí hagué : Ypírfiha
boyerobiähára: Ymboayehára. gué.
Acatamiento, Ymboete hába : Ymbo Acoceamiento, Ypiboihába : Ypyri
yerobiahaba: Ymboayehába : poi hába.
huhába. Acocear, Apiripírfi (ngā) (mo): Apí
Acatar, reverenciar, Amboete : Am boí boí (bo) (hece).
— al ayre, Apíboieí: Tei (bo).
boyerobià : Amboayé (bo): Aipoí A coces, Pyrü pirüm6 : Opíboíboibo :
hú.
Opíboi boí hápe.
Aclarada agua, Íym6ecacämbira:Ytí
píquítyn go píra. Acodar arrimandose, Aye yibāngā
cog (ca).
Aclarar, Am6ecacäng (mo): Am6pí —, dar de codacos, Aioçog chereny
quitingog (ca). bängá pipé.
- el dia lluvioso, Araoñèm6eçãcäng: Acoger, hospedar, Amombitá; Aroi
Ara oyepirog : Oiequaá : Acatupí quie cherópe (bo): Am6ynicherópe.
- - evº

rí: Arayeatuo bá.


- la pintura de nuevo, Amboiequa Acogerse á quien le valga, Chepicy
áyebí y quatia hagué: Amom bíahu r6 harupè añéguâhè : Añépícíró
yquatiapí: Amboíbí quatia yyèog ychupé guihóbo: Añépícyr6ngucá:
bae. y chupé gui teiquiabo.
—, desaparecerse, Acañybiári: Aha
- la verdad, Hupiguāra amboyehú: biarí : Añèmboberá ñótegui cé
Amoegacang hupiguara: Amboca mà : Aberañóte gui cañym6: Aha
tuobá hupiguāra. iepé: Haurāmiacañy. -

- lo liquido, Aipiquityngog (ca): —, escaparse, Acè yépé: Ahaiepé:


Aytípi$ moeca cäng. Acañy yepé (bo). -

Aclararse el agua, Íoñèm6 peca — huyendo, Añépí cyr y guiñe guā


cºng: Oñém6e cacängí : frutingué hém6.
oíbíapi.
T, el dia escuro, Opú quaraci: Omae Acogida, hospedage, lugar, Teíi reyu
pá : Teyupá : Teíi pítáhá.
ára: Oñéquit$ngogára: Oyequaá
3l Ita Oyepeá pítümâ áragui: Oñèmo — hospedage, Ymombítahagué; He

ººacang: Oyepirog: Oñembocatuo roiquie hague.


bá áraaí. — tener buena huyendo, Chepíhí
- la mañana, Coe oyequaa: Coe r6há aguíyei arecó: Chere iquie
15 16
ACOM A CON

hacatú arecó: Che ñéguahèm6 guā Chepitápe arecó guihobo : chere


rāmā. biraríarecó guihóbo.
Acogida tener buena el huesped, Che Acompañar, poner en camino, Aroca
mombitá aguíyeí: Chepoi aguí yeí: cá: Arocacápe quabeèngä: Amboa
Chererecó catú : Yporerequa chere pepítépe herahábo: Haperā quabé
he.
éngā arahá.
— tener mala, Nache ñépícír6hábi
Acompañarse con buenos, Ayecea
aguíyeí etc.
— hospedado, Ym6mbítapíra : Ym ymärängatú rehé : Añémboioibí
ymärangatú rehé.
bohog píra.
— no ser, Nachemombítaí : Che — unos á otros, Oñ6m6iri oiogue
mombitahára ndipóri: Guo peche recó.
reroiquiehárandoyehúbi. — hasta algun lugar, Oyoguerecóca
— ser siempre, Ym6mbítapítapiáché: cá: Oyoguerahapecuá pebé.
* Chemombítayepí. Aconsejado ser bien, Hupiguararíym
Acollarados animales, Ymboioayupí boepiraché : Hupitecórāmā hendu
ra : O yoayúbae. pára ché : Chemboe catupíri p.
Acometer saliendo al encuentro, Ahe M6ndé.
peñā (m6). — ser mal, Hupiguarey reheymboe
A cometida assi, Hepeñān dába. pira ché : Ymboepochípíra che :
Acometimientos hazer entre si, Oñ6e Ymboepochipibaecué che.
peñā peñä. Aconsejador, Poromboehára : Tecó
Acompañado del juez para juzgar, m6mbeguāra: ñeé porom6ndehára:
Ibiray yaruçú yri tecórehe yerube ñeè ngätú hupi ecó rereqúara : Te
häguāmā. có rupí moingatuhára : Porombo
Acompañados, M6com6c6i:ñ6iri yri: aquaá hára.
Moc6mo coi cin6iri. — diestro, Hupitecoràm6mbeu gua
—, que siempre andan juntos, Oñ6iri raé catú : Yé catubae tecó rāmón
tapiá: Oyoíbirichuā tapiá. beu rehé.

Acompañamiento de difunto, Te6n Aconsejar bien, Am6mbeú catú he


guererahahába. corāmā : Tecó hupi guararí am
A compañar al difunto, Arahá teón boecatú : Añèémondéca tu : Am6n
guera : Amoirü teón guera Tüpà getá catú he córāmā rí.
ope herahábo. :— mal, Amboeai: Yyatíbibiri amom
— al enfermo, Ay hacíbae y ríināmó beú hecorāmā ychupé : Hupi ey re
. Ayco ipíri : Añém6irüha cibae re hé amboé : Añeétaté ychupé, ym
hé. boébo.
— en lugar, Aicó irfinām6 : Ypíri — siempre, Yepí hecorāmā amom
aicó. beú y chupé : Pigey amboé heco
— hasta algun trecho, Arocacá (bo). rehé : Ndacheyuruíri ymboe catu
- yendo, Aháyrfinām6 : Añémoirü agui. *.

hecé guihobo : Ahá guiñé m6yrdmo Aconsejarse, pedir consejo, Aporandúº


hecé. cherecórāmārí : Cherecórâ ai po
- — delante, Aháyrümâm6 hen6n tándehegui : Em6ndé ndeñeèngä
dé guihobo : Henondeábo ahá : cherí: Chem6ñeem6ndeepé.
17 18
ACOS
ACOR
màenduá paii : Nachehechagaui
Aconsejarse, tomando el consejo, Ai
píci yñeè : Chemboe hagué chere paíi guitecóbo.
có rehé aipici: Anoyngatú yñeén Acordarse, traer á la memoria, Am
guéra chébe: Ndapoiricé àhè chem boú mbourí chemäénduahápe: Ocu
boe hagueragui : Ayneé á : Aya rurugí chemaénduá hápe: Oñéme
chemboe haguèra Añèm6ndé èngé che maénduá háupe.
yñeè rehé: Am6ndé yñeè. Acortada cosa, Ym6atury mbira :
ae: Ycarací
— unos á otros, Oñ6mboecatú oño Yñatfiribae: Ycarapyb
ñeè oyoupe : Oño ñeé m6ndé. baé.
— vida, Ymboecobe atupira.
— el uno al otro, tomando el consejo, Acortar algo, Amboatú (bo) : Am
Oñoneé á : Oñoñemboé oguá : boacígué (bo): Ambocarapi (mo)
Oñ6mboerá : Oño ñeé pící: Oño
meémondé : Oñ6mboo rí oñomboé v. Atú.
— la vida á otro, Amboecobeatú (bo):
ábó. Nam boecobe pucui (bo): Amboèó
Acontecer, suceder, Oú mbae : Tú hecoberayépe.
túri: Quai. — mucho, Amboatu ri (mo).
Acontecimiento, mbae rú ra: Mbaerú — los passos, Ahecó oquecy (m6):
hába. - Am6ràngue hecópota hába: Amo
Acordadamente, Henondeacatu hápe: çändogí hemimbotára.
Ym6angatu hápe: Araqua a hápe. Acortarse la vida á si mismo, Añèm
Acordadas vozes, Mborahei yóyā: ñeè boecobeatú (bo) : Cherecobepucú
yoabí ey. rayépe ayéiucá : Amboe 6 rayé che
Acordado consejo, ñeé hupicatugu recobé: Am6ràngue cherecobé.
āra: Tecóye hucatupíri : Hoacatú — la vida ella misma, Oñémboatú
márāé: Cotecó potahabí aguiyeteí. tecobe : Oñè m6ràngué tecobe pucú
Acordar algo á otro, Am6 maenduá: rànguéra : oñemboacígítecobé.
Amboapíça cá. Acosada caca, Ypitubá hebaé: Yca
-, tomar acuerdo, Cherembiapó po nèó hébae.
tahababi arecó ímā : ñeé yyabíquí — estar, Cherecotè bèguitènā: Che
píragui arecó cherecó rāmā. pitubá guyténà.
- vozes al canto, Aporahei mboyo Acosar, afligir, Am6mbitubá: Amó
yā: ñeé porahei amoyngätú : Na ingotébé,
mboyoabi ucari porahei. — apresurando, Am6 angè ym6 in
gotèbébo : Am6angecó: Amboé aí
4cordarse, Chemaenduá (pa).
ym6ängèm6.
- con intervalo, Chemaenduá pañ — la caca, Am6caneó hébae: Amo
pai: p6cà p6cä. yngotébé (nga) (bo) : Amombítu
ré n
- de todo enteramente, Opabeí rehe bá (bo): Ambopere : Amo aguy
che màenduá: Chemaénduápá he dó herecóbo.
eé : Nacherecaraiquyri. Acosarme el sueño, Chere recoaíTo
pehii : Chem6mbitubá topehíi. -
T 2x2 ucho de lo que se ama, Ahecha
8 aú : Ahec hang aupo rará : Nach e — los malos pensamientos, Mbae
I9 20
A CRE ACRE

pochí āngèängé cherecóaí: Cheñè mó: Mbaéymoy rim6mbí: Ymboe


moängetá pochi cherecó aybete : tapí: Oñémbo yôocé: Oñémbooú
Temym6äpochi chem6mbitubá. tecatú : Oñémbotubichábae : Oca
Acosar persiguiendo, Ambópocaneó quábae: v. Apií n. 1.
ynâmotarey rām6 : Arecoaí (bo): Acrecentado en virtud, Tecócatu
Haquícuéribé aicóhere cóaíbo aíbol:
rehé ocaquáá bae: Oñeyrúmóbae:
Arecórecó Aybeté ym6ängecóbo. Oñéquábae : Oñèquäny quânibae:
— pidiendo, Amoängecó heceyeru Oñémbooútecatú tecó mârängatú
rébo : Ayerureporará ym6angecó rehé : Oñémboaquí rucu eté tecó
bo : Am6ñerà hecéguiyerurébo. màrängatú rehé.
Acostado estar largo tiempo, Añém
Acrecentamiento, Mboubichahába :
boaré guitúpa: Ímängatú guitúpa: yrim6hába: Yaoçéhába: Tubicha
Cheporombucueté guitúpa : Ymān
hába : Ocaquā ahába: Oñémbooú
gätú ayú. tecítu hába: ñémbo aqu ruçu hába.
Acostarse, Añénó (nga).
— á entrambos bandos en la guerra, Acrecentar á otros en la virtud,
Aipítyb6ioyà m6c6i mârâtequāba : Am6märängatú bé : Am6ñé quán
Nditei m6c6ibe marāndequāba aypí gatú hecó catupíri rehé: Amboyoo
tybó. cé tecómärängatú rehé.
— al vando del enemigo, Ore am6 — la hazienda, Amboubichá chem
tarey ngotí cotíguāra ayeatí ri: bae : Ayrümó : Amboocé chèba e:
Amotareymbácotí cotí aquá. Ambo aquíruçu : Amboaguaçú
Ambooúcatú chembae.
— juntos, Aypohé (bo).
— la pared, Oñèmboapy íbíatā : — los meritos, Cherecomärängatú re
Yñäpíā (mo): Oyeroá (bo). pírāmā amboyoáyoä: Cherecó mà
— reclinarse persona, Ayecóg (ca). rängatú pó ambóocé : Añémbooú.
A costa mia no quiero burlas, Porom tecatú Cherecó márängatú rehé.
boiarú cheri ñó ndaipotari : Na Acrecentarse en saber, Chembae quà
chemboiaruquái potariéí : Cheae ábarí añèyri m6: Cheocé chembae
añémboya rubucá : ndaipotári. quâahába : Añémboocé chembae
— — — quiero que se haga, Chembae quäahabarí : Ayèquāni quani ye
pípé añó yiapó aipota: Che hepí pi mbae quäahábarí.
rām6 aipotá y yeapó. A
— en virtud, Añèyrümó cherecó mā
Acostumbrado estar, Ayepoquaá gui
ténà Añèmbotapiari aiporehé rängatú rehé : Añéquā ni cherecó
mârängatú rehé: Acaquáá yepítecó
guyténä. märängatú rehé: Aquāni iepítecó
Acostumbrar á otro, Amboyepoquaà märängatú rehé: Añém6mā ranga
(bo): Ambotapiaríaipo rehé. tubé gui ñequānā yepí : Cheocé
Acostumbrarse á si, Aiepoquaà (bo): cherecó màrängatú : Ambo océ yepí
Añemboiepoquaà Añèmbotapiá cherecó máràngatú. -

hecé. - .— la gracia de Dios cada momento,


•r - º«A

Acrecentada hazienda, Mbae ñeyri Curíñabó Tüpà gracia Oñeyrúmó:


21 22
ACUE ACED
Oñémboyoā Tipà gracia curiñà b6 A cuestas tener, anoicheäceipe : Che
rehé. -
aceipe arecó.
Acrecentarse las fuercas, Oñémbo Acullá, Pépe. Pe. 3.
yoocé chepyrätä : Oñeyrúim6 che — donde sabemos, Acoipe ñändere
pirätä. -

m$nguaápe.
— los trabajos, Chereco aci Oñeyri
mó: Oñèmboyoá: Oñémboubichá: mdébe. — — te diace, Acoi cheyaguepe
Oú rucú tecátú : Chembo océ che
recó ací. Acusado, Ym6mbeu aípira : Heno y
A cuchilladas andar, Oñ6y räró quíce mbira : Y quābi pira : Mbaparã.
pucú mbobá bábo : Oñ6múpā quícé Acusador, Poromombeuaí hára: Po
pucupipé. roquâabuca hára: Ybiraya rucúro
Acuchillado vestido, aoquy ty quy baque porohen6i hára. Omomba
tibae. parà hára.
Acuchillar á otro, Ambobabá quicé Acusar, Am6mbeuaí : Aiquabucá :
pucú yrär6 m6. Ahèn6icapità robaque, v. hem6i, v.
— el vestido, AiquYty quYtyaó. hepeñà, v. quà, n. 5.
— hiriendo, Ambobabá quícé yyapi A ante (.
chá bo.
A cuchillo passar, Ahecybó quicé pí A cacan, v. aguador.
pé: Ahaça qui cepipé: Aycutú (ca). A cada, Ytacípeb: cí pébae.
Acudir á Dios en la necessidad, Ahe A cadonada, Ytacípebó.
peñà Tàpã cherec6tébé hába pipé. —, lo que sacó, Ytacípé remimbobú.
Ahapecog Tüpà cherecó tébérām6. A cafran de la tierra, Vrucú.
- a su obligacion, Cheñängarequā A cafranada cosa, Vrucupi pé ym6m
bari añängarecó Ambopocatú gimbira: Ym6nâmbira.
cheñängarequāba : Nam6rànguéri
cheñängarequába. A cafranar, Amongí vrucupipé: Ay
- bien el año, Oporaocé y tí mym pichivrucupipé: Aym6mä.
bira Mbacóñémóñängatú coro. Ace car, Cheyucúá (bo).
pipé. Acechador, Manändára.
- yendo muchos, Oroyeoi. Acechar, espiar, Amañā (mā).
- viniendo muchos, Or6ae. —, hazer centinela, Amaënā (ngā).
- mucho viniendo, Ayupíí pií : — la caca, Ahär6 hébaé: Acotyrü :
Ayuñ6$re yre: Aiupecóg: Ndapí Amañà hébaerehé.
gi guitúbo. — lo que se habla, Ayeapíçacá ñé
- yendo, Ahapecog (bo). m$guá rénducébo: Ahenduñe mi :
Acuerdo, determinacion, Tembiapó Ayeapí cabi yñeè rehé.
apopotá hababí: ñ6 m6ngetá ha — lo que se haze de secreto, Ahe
gueyéhú yiapópírāmā. chañémy meyyapópí.
-, lugar del, ñ6m6n guetahába : — por los resquicios, Hobapírúpí ahe
Mbae abiquí hába: Tecó abiqui chag (ca): Ypuguerupi aipíechag.
hápe. Aceda, cosa agria, Haibae : Haguymó.
4 cuestas llevar, Araha che acei : Acedar, Ambohaguynó: Amboaí.
Che aceípe arahá (bo). Acedarse, Oñèm6hai.
23 24
ACEP ACEQ

Acedia de estomago, Pícymbucai : reórurari cherorí Namboacíi


Tybút$bú. chemänó : Chéreó aipota catú.
. Acedo hombre mal acondicionado, Acequia, círícába.
Guárām6i. — hazer, Aicírícá boñā (ngā).
— tener el estomago, Cheríe t$bu Acequias juntas, ícirícá yoíbíri.
tybú (bo): Chepicymbucai. Acerca desto, Cobae rehé.
Aceite, nândí.
Acercamiento, Terobícába.
Aceituna, Tarimã.
— de una cosa á otra, Herocíhába.
Aceleradamente, Tangè hàpe: Obera
b6tè : Yeaheitápe. Acercarse á algo, Arobi : Acacá :
Ací: Bí 2.
Acelerado, apressurado, Tangé tan
gebae : Yea ceibae: Ycuricuribae. — al camino, Arobípé: Arocacápé.
Acelerará otro, Amoängé: Amboiea — ázia acá, Acirí quybóngotí: Ací:
cei : Ambocuri. Arobi.

— el passo, Aquā aquāni : Añé etY —, llegando ya, Arobítápecoíte: Coy


mâm6 ātāgui atábo. coi aycó coÍte.
Acelerarse, alborotarse, Guātāmo che Acertada cosa, Mbae hupiguára :
recóny: Cherendi rendí: Añèmbo Mbae óá catupíribae : Yteymbaé.
píatí: Chereçaité. Acertadamente, Hupicatu hápe :
— el uso de la razon, Oyeeçapía che Yyabí habeyme : Oá catuhape túri.
ara quā ába.
— yendo apriessa, Cherängèrángè Acertada persona, Abahupícatuguā
ra : Ndoya bii ahé.
gui atābo: Aata eçapíá.
Acendrada plata, Quarepotiti yquy Acertado andar, Tecóhupi guàrarupí
tyngo catupíra : Quarepotity can guitecóbo.
deá. — medico, Poropo hàn6hára ècatú :
Acendrar, refinar, Aiquít$ngó (ca): Poropohân6háraabiey: Poropohā
AiquYaog (ca): Aycandeá (bo). nó abíharey.
Acendrarse, esmerarse, Añembocara Acertador que dá en el blanco, Ypuà
catú (bo): Checaracatú : Añèmbo catúbae: Oyabi ymbae.
cararaí (bo): Aycandeáy yāpóbo. Acertar adivinando, Cheporoaúbó óá
Acepillada cosa, Ypymbírèra. catú : Che haüb6 hagué hupi túri:
Acepilladuras, Yp$ndaguèra : Ypy Nirànguéri cheremi aúbó.
haguéra. — con el camino, Abahè pe upé :
Acepillar, Añ6py (nā). Acéngatú peupé.
Aceptador de personas, Abá rereco — sospechando, Hoa catú cheremy
éhára: Abá m6indé indehára. m6à Ná haú rügüāi cheremy
Aceptar, admitir, Eney haé: Aguie moāng : Na ängau rügüäi.
bé haé : hy yèi : Cé. -
— tirando, Chepuá catú yíapíbo :
— de mala gana, Enei aú : Ce aú Puá, 2 : Ndaiabii.
mburú. -
Acecar, ó carlear, Cheyu cúá : Che
— la muerte de buena gana, Che cübondé, v. cü, n. 1.
25 26
ACHA A DEL

Acibar, cosa muy amarga, Íbíraící baíbaí mbe rehé, ndaguíyeié añó
yrobeteí poromboíébae. rerequāra: Oñémâteybae.
Acicalada espada, Quícepucú yyoa Achacar con razon, Hupicatu te có
bae: Hédipu bae: Ymo quítYngo märâ amboíahecé : Hupi ahen6 :
piré. Hupiañängaó: Aym6à hupi hecé :
Naimunda tey: Nda hupí eymirfi
Acicalar, Amboioá (bo): Am6endípú guai aymoā hecé.
(bo) aiquí tí (ca). Achacarse á si la culpa, sin tenerla,
Acogado hombre, Orírii bae: Ytaty Tecomärà guiie ché amboya hupi
ratatingue rembihupá ymboríriita. eym yepé: Añémboyequa tei: Añè
Acogue, Ytaty omí míibae: Ytatípíay angao tey: Añé enoitei : Añèm6m
mbae : Ytatymémbeg, beutey.
Acorado estar, Checaité. Achacar sin razon á otro, Hupi gua
rey ahénoy: Añängao tei: Amboiateí
Agorarse, Añembocaité. hece teco mârā: Ahèn6i ei: Añān
Acotado, Ynipāmbíré: Ynipāhagué: gáoeí.
Ymbo pig píré: Yquarihague. Achacoso, enfermico, Araá: Mbaraá:
Agotador, Poroni pähára: Porom Acíacñi: Haci yo pará.
bopig hára. - Achaque, escusa, Yepiahá. Mä. 4.
Agotar, Ayntipà (mo): Ambopig (bo): Achaque, indisposicion, Hacy y: Mba
Ta8.
Aqua aquarí hecé.
— calles, Aocaraça raçá guitecóbo — poner, Amboya baítei. Mä. 4.
aymāmā ocára: Aierebeteiocarupí. Achicada cosa, Ym6atu rymbira.
— con las manos en las nalgas, Ahe Achicadura, Ym6myniha gué: Ym6a
bipetég: Ahebimbopig popípé. tury hagué.
Acotarse, Añènúpà (mo): Añembo Achicar, Am6myry: Amoatury.
pig (bo): Aqua guiyeehé. Achocada plata, Quarepo ti yyapí
Acote, instrumento, Nupã hába: Mbo pí enoibaé: Ym boatípíra.
pig hába. Achocado tener, Ayapípímbae here
Agotea terrada, Og guara pembí. cóbo.

Açul, Tobí: Hobí. Achocar, Ayapípi (ca): Amboapí


Acucar, Açucá: Eírätä. teraquā yn6n ga: Amboatí herecóbo.
- de miel de abejas, Tíapiritáquí. A ante l),
A cucarada cosa, Mbae ey rätä rehé Adalid, Caudillo, Herequāra. í. n. 2.
ym6nâmbiré : Ymoeèmbieirätäpipé.
Adarga, Gura capá guaçú. -

A cucarar, Aym6nā eirätä rehe.


Acuela, Pururé: Mbururé. Adargar á otro, Ayopia guaracapá
4cufre, acufre, Ytañcí: Añāratá. pipé.
Adelantar, embiar delante, Am6ndó
A ante Ch. ten6ndé : Am6en6nde ym6ndobo.
Achacador, Tecopochi : Mboratey Adelantarse, Ahen6ndea : Aháte
hára: Porohe n6i tèi hára: Poro n6ndé.
quäabuca tey hára: Poromú dá tei. —, atajando,Ahenondeá hoquecymo:
-, que pone achaques, Poromboya Ahoquecy hen6nde ápa.
27 28
ADES ADMI

Adelantarse passando, Añ6qüägui Adeudado, deudor, Mbae guèmbipi


hóbo: Ahen6n deá guiquäpa. cícue hepíbeènga rey: Oñèm6m
Adelante yr con lo comencado, Aie baebó abae mbae ymboiebí pírā
boy ayapó : Aiebo arecó cherem märí: Hetá mbae ymboiebípírà re
bíapó ndap oiri: Ndapoeyāri: Am he obohíibae.
bobiteboí. — por otros, Abá amboáe rehe he
Adelgacado, Ymbopoipira: Ym6my píbeén garāmā : Abá hemy epi beè
rymbira. ràngué hepíbeèngarāmā.
Adelgagar, Ambop6í: Ambopoquíry: — que nunca paga, Mbae repibeè
Am6 m$ry. ngarey yepí: Hepíbeéquáá harey:
— mucho, Ambopoii : Ambopoíí nga Hepbeé rangué renoi tey hára:
tui.
Hepíbeé habängue mbotíhá ra:Ypo
Adelgagarse, Añèmbo poí. tí ahè hepíbeè habangue rehe.
Ademanes de loco, Mégüi: Mbobabá:
Teco tecó. Adeudarse comprando, Cherembirá
eté mamboepii: Hepímeè eyme ayo
— hazer, Chemègüà: Añémbobabá:
Che reco recó. guā mbaéhetá.
Aderegado, compuesto, Ym6 atyr6m A diente estar, Cherembe pirú eíguy
•r º

téna.
bira : Ymbo gua catupíra: Ym6ngí
catupíra. Adivinanga, Mbae oureymbobe mom
Aderecado, engalanado, Ymboieguá beguaba, v. hau.
catupíra: Ymbocatupíri píra. Adivinar, Mbae turymbo he am6m
A derecar, aparejar, Am6atyr6 (mo): beú: Hau hau rehe am6mbeú: Mbae
Amoñém6cà enà. ahénondea, ym6mbeguabo, v. Hau,
— la Iglesia, Am6atyró Tipā óga : y Haubó.
Amboyeguág: Tipā óga: Am6ngi Adivino que acierta lo futuro, Aba
Tipā 6ga. -

mbae ren6ndeahá hupí ym6mbe


—, componer, Amboguacatú (bo): guábo : Cheremy en6ndeá che epí
Amoy ngatú (bo) am6atyró (mo): pe, hupi óá yepí: Cheremy m6m
Am6ngicatu. beu aú aú cué Hupí turi: Chere
Aderecarse, componerse, Añèmoâtyró mien6ndeá ym6mbeguebo nirān
(mo) añémboieguag (bo): Ayeguag gueri.
(bo): Añém6ngí (bo): Añèmóngatu Administracion de negocios, Mbae
píri (bo).
— para la guerra, Añembocacoi abí quí há: Mbae riñänga requāba.
(abo) (bo) guariniam6. Administrador, Mbaeri ñängarequā
A destrado, bien enseñado, Imbo ecatu ra : Mbae abíquíhára.
píra. -
Administrar hazienda, Añèmi mbae
Adestrar al ciego, Aipocog (ca). rehe: Ayabíquí: Amboetá chem
Adestrado guiado 8er, Ypo copíra: baegui ñémüm6: Añängarecó, etc.
Herahacatupi. — lo que tiene á cargo, Ayabiquí
A destrar cavallo, Aipoco cabayu mbae chepo guiriguara : Che ñān
herá habo: Ayçãmbici herahábo. garequaba ri añangarecó. -

A destrarse, hazerse diestro, Añem Admirable cosa, Mbae po rom6ndii


boé (bo). catubaé. -

29 -
30
ADON ADQU

Admiracion, Oútog: Tu : Tyā : Tog: Adoptado por hijo, Taiteé rām6 he


Tiapa ñándu 3. Tu: Títí: Guàeté : recopí: Ypícipi taíram6.
Coe té : Tieté : Tutú : Tai : Tí. Adoptador, Guaírāmā oy pícibae :
— de cosa chica, Hari tí: Tíñaā: Aí Guaírà pícícarera: Oñémbotú aba
tíñaâ. raíé rehé.
— de cosa grande, Oú : Oteté : Toú : Adoptar, Arpíci cheraírām6 : Tubā
Ototoi Totoi : Tai : Châng: E. 3. m6 añémoyngó (bo).
— de la muger, Eaí: Eú. Adoracion, Yeroyihába : Yeaíbíha
Admirado, espantado, Ían díi baé. ñécingába.
Admirar á otro, Amondii (ta). Adorar, arrodillandose, Ayeroyí (bo):
Admirarse del que bien parece, Atai, añénípíaey (na) (upe).
la muger, Heai. — haziendo reverencia, Añèci (ngá).
— mucho, Aném6ndíí eteguy tènà. — inclinando la cabeca, Añèacäng
Adobado, Ym6atyr6mbí. aybí (bo): Ayeaibí (bo).
Adobar, aderecar, Amoâtyró (mo). Adormecer á otro, Am6gé (bo): Món
- cueros, ablandandolos, Am6mbíú: geraúbae.
Arecó recó y m6mbíú. — —— durmiendose, Aro qué (bo).
—— curtiendo, Amboacui ym6py Adormecerse de calambre el pié, etc.,
tā m6: Añon6 cutupaípipé. Yehii: Píyehii (bo).
— la comida, Amboitaró tèbiu : Adormecido, estar dando de cabeca
Am6aty r6 : Am6é. das, Chequé rápará (bo): Cheacäng
Adobe, Íbata myry. yeaítígui quérām6.
Adobera, Ibíatā myri apó hába. — estar sin cabecear, Chequéráguy
ténà.
Adobes hazer, etc., Ayapo ibíatà
myry. — pié, Píyehíibae.
Adolecer, enfermar, Mbae acíchem Adormecidos en pecados, Angaipa
boa (bo): Chèbaraarāmó: Chera cí rembi eroqüé: Angaipápe o querā
ramó (m6): Chehumbaerací. nabae : Angaipá remym6n guérua
Adolecido enfermo, Hacíbae: Ymba bae.
raabaé: Tacíbó. Adornado Altar, Altar Oyéguábaé:
A donde ? Mäm6pe? Ym6âtyr6mbíra : Ym6ngípíra.
Adornar, Am6atYr6 (mo) am6ngí:
— avia de estar? Mä m6 tām6pe hi Ambo ieguag (bo): Amboguâcatu
nyrae?
(bo): Amöngatupírí (bo).
- está: que es del ? Mäm6pehiny — poniendo cada cosa en su lugar,
rae?
Am6ngua catú (bo): Amoy ngatú
- yace? Mäm6petíbírui : Mäm6pe (bo) : Amoyndé yndé catúmbae
heongué rui? ymboguápa.
— mas? Mäm6be pà ga? Adornarse, Ayegua (bo): Añémbo
— podria estar ? Mäm6 amopehiny ieguag.
ra e ? Adorno, Yeguacaba: Ñémbocatupírí
hába.
— quiera, Mäm6 te tyruâme: Mam6
tétyr6 pipé. Adquirida cosa, cogida, Tembíä.
gués deres, Mâm6 nderemimbo — — comprada, y cogída, Tembirá:
tápe. cherembirá.
31 32 I. 2
ADVE AFAN

Adquerida cosa, trocada, Cheñémi Adversario enemigo, Amo tareymbára.


haguéra. Adversidad, Teco ací: Tecotèbe: Mā
Adquirir comprando, Ayà y m6 no 6 rābó : Tecó mârà.
ngā mbae: Amóno6 mbaetábo am Advertido, Ymomorandu píra : Ym
boatí cherembira guéra : Amboapí boapiçapí: Ymoñém6ça enāmbí.
teraquā ynónga che rembiragué ra.
-—, ganar, Cherembiārari añém6m Advertir al que está en peligro, Átā.
La muger dize, Eacai : Andeí.
bae : Añém6mbae imboapítera quā
bo guiñémim6.
— tocandole con la mano, Aiapecá.
— á otro, acordandole, Am6maén
— daño á si mismo, Ayequābé.
— — á otro, Amboyequá. duá (pa) (bo): Ambo apíçacá (bo).
Adrede con malicia, Yyapo pota ha — — — corregirle, Amboapica pú
pei áéé : Che áé eí: Che áé tei. (bo): Amboapícacá (bo): Amboara
quaá (pa): Amoarandú.
Adufe, Angua parärā. Anguá myry. Advert, ncia, Poro m6mā énduahába:
— tocar, Ambopú anguá parärá. Porom6m6randu hába: Por6mboa.
Adulado, Ñee caracatúpeymbotabí píçacá.
pira ; Ymboaquípi ñeé caracatupí A ante E.
pé: Neéruíangau pípe ymbotabípí.
Adulador, Yñeé caracatuhará : Ñee Ato),
ellos, á ellos (voz de acometimien
Chapuā mbururí: Cha hepeñā
eé tey rerequāra: Poromborui rui pe ña mburú.
ñeè caracatu pípé: Neé ruí àu rere A escondidas, Némymé.
quāra. A esso avia de yr? Ebocoi arí aha,
Adular, Añeé caracatu (bo): Añeé am6pae? Angbo ta pacó chehórám6
heè tey: Amboruí ruí herecobo y m
botabíbo. -
pae ?
A esto vengo, Coari ayú : Corehe che
Adultera muger, Cuñā mèndáréra rúri.
angaypá abá rehé: Ome m6 ñ6yri —— vengo, con deseo de ello, Ang
hára.
bo tapaco cherúri.
Adulterio, Mendarera: Angaipába. A ante F.
Adulterino hijo, Mendareraí: Ñémin Afabilidad, Yerequába: Mborerequā
guera. ba.
Adultero hombre, Abá guembirecoey Afable alegre, Abá yerequā orí: He
rehe yñangaipabae : Guembirecó co oribaé, v. Ruí. Yerequà.
m6ném6ibaé.
A famado, Ym6 eraquāmbí: Heraqúā
Advenedizo, Tapiari Smbae: Oicorā bae.
mómbaé: Oiquierambae: Oäérāmo Afamados de nombre, Héhébae: He
bae. rà quängatubae, v. Te n. 7.
—, a vezindarse, Ayeogboñâramó Afamar, dar fama, Am6 erāquā (mo):
quiegui Túpa: Oñémbotapiá (bo). am6 era qúängatú (bo).
Adversario, contrario, Tobaichuāra. Afanada cosa, Mbae hacípe guāra:
— en contienda, Cheioacahára: Che Canéo reheguara : Acerí àiboré.
ñoängao hára : Cheyoguerecoaaí Afanar, Hacípeíamon6ó mbae: Yya
hára. bai hápe am6n66: Cheríaiam6mbu
33 34
AFIR AFLI

cá ymon66ngä: Checa ne6 etei ymo Nängareá: Hymänga: Hynängärea:


no6ngä. Hynänga rae, v. EY có.
Afanar, vivir con trabajo, Aicobea A firmar el pié, Ayepitacog: Ayepi
cí: Märà bórarí teqúa cheguiteco móbiràqúà : Añém6añà.
bém6 : Märābóra riguāra che reco
bé.
- la mano, Ayepopítäcog añémopo
pirāqúä: Añémop6 añá. .
Afeada cosa, manchada, Ym6mbochí — lo que se quiere caer, Aipitacog:
pira: Ymboaypíra. Ayípí coçog: Amobiràqúa: Am6tén.
Afeado, reprehendido, Ymboabaetepí
ra: Ymboara qúaa píra: Ym6tymbí. — verdades, Ayeracó: Hupínicó: Hy
— rostro, Tobáy m6mbochípira : nängā : Ayetenängá: Ayete racó.
Amboapí: Yméguāmbí. A firmarse al bordon, Aye cogmbocó
A fear el rostro con manchas, Am6m cabárí: Che bococabari ayçogí.
bochi cherobá: Amboaí: Am6me :
— en su intento, Cheyaguerari aye
Agüà : Amomärà. pítaçog: Ten arecó cherem bi apó
—, hazer feo, Am6mbochí: Ambo potá: Ndacuei cherembiapo potá
abaeté : Amboaí: Am6meguâaí. rarí: Chebírâqúà : Chepirätä: Ten
—, reprehendiendo, Ambo abaéte : aico: Ten áé: Ndaehe píui: Ndacu
Ymboaraqüaápa: Amboapíçabí. ei : Ndaie ecobiar6i: Ymbo bíteboí:
Afecto tierno, Angā Raú. Arecó mârâe chereminebotara.
Afectuosamente, Chepíaguibé : Che — en la fé, Mborerobiahába ten are
píapíú hape: Añém6angá raú. có: Tenaicó mborerobià hábari aye
A feitada muger, Cuñayeo bápo ha pítaçog: Mbo rerobiahabari ndacú
nóbae: Oyeoba m6ngíbae. ei: Obi raqúändá pe mborerobià ha
Afeitarse, Aieobap o hânóng (ngā): arecó: Namíiceri mborerobià ha ba
Ayeobá mbo yeguag (ca) (bo). v. gui.
pintarse. Ayaobá mongí (bo).
—, hazer la barba, Añéndíba api (mā) Afliccion, Tecotébé : Mbía ecotèbe:
(m6). Pía angecó: Pía ñinii.
A feite, Tobá pohāng. Afligido, Mbía ecotébé porará hára:
A feminado, Abacuña ecó. Ym6 ecótebémbira: Ym6ängecopí
A ficion, Acatúabae : Aé. ra: Poríahú : Tecotébebó.
A ficionado á beber vino, Ocaú rehé — estar, Aicotébé guiténā : Chepía
y yacatuábae: Yéácatúbae caú rehe: ängecó guiténä: Nachepia oribí.
Caú cé.
A ficionar el coracon, Ambocatuà che
Afligir á otro, Amoyngotèbe : Amo
ängecó (bo).
ñeà : Ambo éé catú chepía.
A filada cosa, Haymbebae: Ym6 aym — apresurando, Am6ängé àngé y mo
beépíra. yngote béb6: Amóñérà nà: Amom
bi tubá.
A filar, Ahaymbeé.
- punta, Ahaquā aym beé. — con burlas pesadas, Amboyarúai
Afirmada cosa, firme, Ten heí yyipí pipé amoyngotébe: Chemoyngo in
tí: Tātābae: Obíraqúabae : Oyepitá goímboyaru ai pipé.
çobae.
inquietando, Amoyngoí ngoí
Afirmar assi es, Ayeté : Añei mängā : (bo): Amomboriahú (bo): Am6ñérá
Aneyngatuy : Añeí coreá : Añé y : (na).
35
36 23;
AFUE AGOT

Afligirse con muchas cosas, Chem A ante G.


boyepooi che recaetá : Cherecoeta
chémoingó yngoí: Chè oopí aberá. Agachado, Pé. 16. aib. 5.ñémbo
— con pobrega, Cheporiahú: Chemo apípebae: Nem6mbebae.
yngotèbe : Aycotébé guitènā mbo —, estar espiando, Acotírfi.
Agallas, Apecífi ayí.
raíhubagui.
A flojar á otro, Amboaquí (bo): Om6 — de pescado, Pira apéci.
mémbeg (ca): Amboruí (bo). Agarrado estar, Ayepopí cícatú: Ten
— en el trabajo, virtud, etc. Añèm aicó, gui ye popícíca: Tātā ayepo
boaquí porabíquírehé : Añém6atey. pí cí,
— lo apretado, Amón gué: Am6cätä: — tener con fuerca, Ten arecó: Che
Amboruí: Amboapípíú. poái herecobo : Chepoyehā hereco
— lo estirado, Ambo pipíú : Am6m bo.
güi (bo). Agarrar, Aipocóg: Ahaubá, v. en Po,
A flojarse , emperecando, Añèm6ñà mano 3. pó pindá, y, poāi : Chepo
tey (mo): Añémoatey: Cheaquí che íchähecé.
ate y pípé. Agosajado, Herecó catupí ra: Mbore
— en las fuercas, Chepirātá candog requārehé herecopí, º
(ca): Añém6cängí (bo). Agasajar, Arecó catú (bo): Chepore
Aflorcarse la carga, Oñém6ngúé (bo). requā ychupé.
Aforrada cosa, Yñfiñübäm bira. Agasajo, Porerequäha: Mborerequà.
— por dedentro, Ypírupí ibam bira: Agatas
Ypí aobaé.
andar, Ap6ñy guiatábo: Agu
ata opóbo.
— por de fuera, Ynā petibámbí. — subir, Chepotígui yeupiabo : Aye
A forradura, Ubà. pí apiró guiyeupiabo : Opotia bo
A forrar, Añübá (m6) (ngā) (ña). aíeupí. -

— por de dentro, Ai pítibā (m6) (nā). Agoviado andar, Ayeaíbí guiatábo:


- ¿
I18 ).
de fuera, Añapeübà (m6) (ngā) Ayeumbiyeaíbí guiatabo.
— sombrero, Acängao ay píübā: Aña — estar, Cheríimbí yeaibi guitènà :
pífibā acängaó. Cherumbí yepepí guitèná: Cherum
A forro de ropa, Aoibändāba : Aó bíñémāmāgui tènà.
píubānā. Agoviar hazer á otro, Amboúmbí ye
Afrecho, Curéra: Abatiapyndaguéra:aibí: Ambo iepepí: Amboñémāmā.
Abati api réra. Agoviarse, Añéfimbíñé māmā : Añé
— asiento de licor, Tatícué nuün imbí yepepí: Ayeaibí.
guéra. Agorar, Ahubó (mo). -

—, que queda de la flor, Abaticuré Agostado campo, Nü ipirú? Nü hoti.


miri.
Agostar, hazer que se segue, Am6m
A frenta verguen ca, Ty 5. Märà 4. birú: Am6hacäty : Amohoti.
Aii.
A frentar, Am6ty: Am6márà: Ambo Agosto mes, Agosto.
— tiempo, Agostado bira racâti.
aii (bo): Am bocaí.
Afuera, Ocápe. Agotada canoa, Íga tapii.
-haziendo lugar, Pe yeíii Peyepe á Agotar, hazer secar lo liquido, Am
(bo). boípá (bo).
37 38
AGRA AGUE

Agotar la canoa, Aitíapíi. Agravio, Porom6mātā.


Agotarse el rio, Tipaí: Thó : Ti ye Agria cosa, Tai. 4.
quii : Tícó. Agrio, acedo, Taguynó.
— está (Hai).
— mucho, Añemotípacängue. — hazerse, Añèmbóai.
Agradable cosa, Porangerecó: Po — mucho, Hai ací: Hai eté: Haicatú.
räng: Ariangatú : Angatúrà. Agua, 10. Tí 8.
— hombre, Abacatupírí: Aba poran Aguado animal, Qoo ípeguara: Qoo
gerecó: Arüängatú : Anga turã. ípetapiaríguara.
Agradador, Ñem6moaruāngatú hara: — vino, Caguy i reheytíquapíra.
Aba porómbo áé. Aguador, Iren6aë hára.
mucha á poca carne, etc.
Agradame, pareceme bueno, Am6m6 Agua hechar
Amboítá ymoinā : Ambo abirú y mo
räng: Y porāng chébe : Yporängere inä.
có chébe : Yñärianga tú chébe.
— echar poca á lo que se cueze, Am
Agradar á otro, Yñarua cherecó boebíri (bo).
ychupe: Chearuā ychupé : Añém6 — entrarse por las narizes, Añèam
arfi āngatu y chupe: Añém6 porān bíá (bo).
gerecó ychupe : Cheporāng ychu — miel, Ey cänguy.
pé: Chem6m6rà. Aguanosa cosa. í. 16.
Agradarse á si mismo, Ayeporängere Aguar el vino, Aytíquà cänguy.
coé: Añem6m6rangé. Aguardar, Ahaar6 (m6).
Agradecer, Aguíyebeé : Aguíyebeé Aguacero, nubes con agua, Amà.
y poraé: Aiebé : Aguíyebete. — Amängí.
- con obras, Aipoepi (ca). — con ruido, Amâypíábú : Amà pí
ambú.
Agradecido, Poropoepíha ra. — grande, Amängí ruçú.
Agradada cosa, Ymboubi chapíra. — pequeño, Amäni.
Agrandar, alargar, Amboubicha am Aguda, astutamente, Cara raí catu
bo pucú. hape.
— cosa de córte, Haymbeé.
-, ensanchar, Ambopigua gu: Am
bobopí. — cosa de punta, Haquā : Mbae
-, estirando, Aypíçog (ca). aquābae.
— cosa mucho, Haquā obí.
- hoyo comiendo alrededor, Ambo — cosa, olla, cesto, etc, Chuā.
píquiragüí (bo): Ayguirog (ca): Am Agudeza de ingenio, Araquāa cara
haoyeguirú (bo). raí: Araquaá catupírí.
Agravada cosa, Ymboabaete píra. Agudo, andar de priessa, Aatapii:
Agravar el delito, Ambo abaete yñān Checararaí guia tabo: Chepuíguia
gaipá. . tábo.
de ingenio, Chearaquāa cararaí:
Agrararse la enfermedad, Oyeáòce —Characatu.
chereço ací: Oñeyrim6 (mo): Oñe — de ingenio para cosas agibles, Che
mbo vbichá (bo): Ocaqua á tací.
araquāa cararaí mbae tetyr6 apore
Agraviado, Ym6märāmbira. he: Memey aporehe checaracatú.
Agraviar sin razon, Am6märâte. Aguero, Mboraú: Haubó: Mboräubó.
39 40
AHEL A HOG

Aguero bueno, Mboroau aguíyeí. Ahelear mucho, Ambopía robaci (bo).


— malo, Mboraubaí Pochí. Aherrojado, Ytarí ymboapírá Yta
Aguijar á correr, Aberab6te guihó oguenoibae : Ytari ymoynimbira :
bo : Oberab6te ahá : Aquā aqiâni. Ocupí rehé y tarerequará.
— hazér correr, Amboberabóte ym6 Aherrojar, Ita rehé amboá : Amoy
ndóbo : Am6 aquáni. ita rehé.

Aguijon con que se pica, Tebi cutu Ahijar el ganado, Ymèmbí membí
cába. catuhébae : Oñém6ñā hebaé.

— de abispa, vivora, etc. Pópia. Ahijada del varon, Cherayírängá.


Aguijoneado apressurado de otro, — de la muger (varon, y hembra),
Ym6ängembira : Ym6ñérà ñérāmbí Chemém bírangá.
ra: Ymbopitubápíra. Ahijar los arboles, ó sembrados,
Aguijonear, dar priessa, Am6ñérà Y yip eñ6i ngatú temitymà.
(nā): Am6 añā añá (nā): Am6poñérá Ahirmar, hazer fuerca, Ayepitacog
(nā). (ca). en Pí. 11.
—, picar, Ahebi cutú (ca). Ahitarse, Añémbo apebú : Añémbope
Aguila, Yäpacani. bú (bo).
Aguileño de rostro, Hobá pucú. Ahito, el mal de comer mucho, y can
sancio, Apebú : Topebú.
Aguja, y espina, Yú 1.
Aháto estar, y cansado, Cheap ebú :
Agujerada cosa, Opúbae : Ym6mbu
píra :Ypú bae. Cheropebú (bo).
— — por muchas partes, Opú opú Ahogada semilla, Temyty y pítupá :
bae : Ypú y púbaé. Temity ym6m bítupá pí.
Agujerear, Aiqua boñá : Amómbú. Ahogadizo, que se aflige, y cansado,
— con barrena, Aycutú (ca). Oyecupíqua piquā tei: Oñemoänge
— de parte á parte, Amombú (ca) (bo): co ei eí.
Ayquā m6mbú : Am6mbupú (bo). Ahogar apretando el gaznate, Ayírí
Agujero, Quä 9. bi ingá yiucábo.
— el bocado, ó cosa seca, Chepíty.
Agujeta, Mucurā myri : Cacü cāmā.
— la yerva, lo sembrado, Cáá om6m
Agucada cosa de filo, Ha imbeébaé. bítupá temytyma: Oiahoícáá temi
— cosa de punta, Haquábae. tymä.
— punta, Haquá obí. — torciendo el cuello, Ayayuboca
Agucar la punta, Ahaquaboña (nga): (bo).
Am6 aquá obí. Apími 2. Ahogarse á si mismo, Aieyubí (ca).
— atravesandose espina, Cheyuca
A ante H.
pirá cängué: Ayeiuca pira cängué
Ahajada cosa; manoseada, Yyapoa rehé.
pípíra: Herecó recó píra. — con el bocado, Cheyaceó obapytY
Ahajar, Ayapoapíbo. (m6): Ayeyaceó obapyty.
— deteniendo el resuello, Ayepítupí:
Ahechar trigo, Aiquítyngó abati miri. Ayepítubequíi guimänómo.
A hecho llevar, Ayeboí. — en agua, Amàn6 Spipé: Añéambí
Ahelear, Amborob. águimā nóm6.
41 42
AI DE AYER

Ahoyado de muchos hoyos, Ybíquāre Aá del enfermo varon, Achei : Aca


quáré: Íbípiquá pípúai. cheí: Ai: Acei.
Ahoyar hazer hoyos, Amboquaré qua — del que descansa. Hiú : Hayú.
ré: Amboibqíuá bíquà. — del que se acuerda del bien pas
Ahorcado, Yyubípírá. sado, Näm6mei.
Ahorcar, Ayubí (ca). — del que se recela, teme daño,
Ahorcarse, Ayeyubí (ca). Atā.
Ahorrar, dar libertad, Am6ndó iepé: — de mi, Gúaeteché : Aché amyry.
Tembiaihúbām6heco habaguiamo Aínas, Hy. 1. apí6. haime.
cé (m6). Aánas me muriera, Haime amänó:
— del gasto, Añèm6 acatey tey y Hyām6 gui mänómo : Céry céry
iaróea : Ahaihubá mbae y yaróca: amänó: Gui män6mo : Coí coígui
Cheracateytey mi añembo pobí po mänómo : Apííche guimän6mo.
bíram6. -

Ahuyentado, Ym6nè guāhé mbíra: Airado hombre, Abáieaceite : Ñé


Ymboyaba pira : Negue hébó : Ca m6 yr6nde: Güâta moyr6nde: Ypo
chíbaé.
ñybó.
Ahuyentar, Am6ñéguâhé (m6) am Airadamente, Yéacei aí há pe: Ñe
-w - "Y

boyabá (pa): Am6ñémi. m6yr6 aí hápe: Pochihápe.


Ahuyentarse, Acañy (mo): Ayaba Airarse, Aieahei (bo) : AñémoÑr6
(pa): Aha iepe. (m6): Añémombo chí: Che acà myrà
— lejos, Mombíripe aha guicañYm6: ychupé.
Quípe acañy guiiabápa: Cupe aha — haziendo ademanes con los bracos,
gui cañym6. Aye yíbamb o babág guiñémoyr6
— mucho tiempo, Aréí acañy ímān mo : Che pochírâ m6 añémbobaba
daiehúbi. guitecóbo.
Ahumada cosa, Ym6ata tyn gabíapíra. Aire, Ybítu : Pítú. 1. v

correr, Ibitu oypeiu (bo): Ibítu


Ahumar, poner al humo, Amoy tata — Ypítueí:
eí: Ibítuey oúbo.
tyme : Amboapecífimā (m6). — hazerse, Añémbo íbítu (bo): Aye
Ahumarse, Añèm6âta tyngabía (bo). peiu (bo).
A hurtadillas, Ñémime: Ñém$ñé mi A ante Y consonante.
lme.

Ayer, Cüehetei.
A ante I vocal. — a hora de comer, Cúe he caruhá
bām6.
Aá, Eupé: Eupépe.
— donde estás, Eupé nderendápe. — á medio dia, Cüehetey acaieram6.
— donde sabes, Aipo ndereminguáp — ázia la tarde, Cúehetey caarucotí
é. cotí.
- fuera, Eupé o cápe. — hizo quatro dias, Cúehe áraym6
— mismo, Enguy tecatuaí pé: Enguy yründí: Yrindihába.
mebé : Aipopebeí. — y hoy, Cüehe, hae āng: Cúehetei,
- de la muger, que se duele, ó teme, ae curi.
Guà āngämáé: Eú acai : Eú máé — muy de mañana, Cúehe tei oyei
(ma): Heguàngay: Hegúängä. be etérâ (m6).
- de la muger enferma, Acai: Aquí. — noche, Cüehe pítümâm6.
43 44
AJUS ALAN

Ayuda echar, Ahebicutú (ca). A ante L.


— generalmente, Pytybó.
Ayudar, Aypytybó (mo). Alada cosa, Ypepóbae.
Ayudar á murmurar, Ahobaichuarü A la de ave, Guírap epó.
porocurá rehé : Ayogua cherapicha Ala de soldados, Guaryny pópí: Gua
rini ící.
ycurahague.
Ayudarse unos a otros, remudandose, Al agua estar sin reparo, Cheropea
Oroyopírú (bo) (ábo). tíquí guitúpa.
Alas aun no tener las aves, Ndeí oto
Ayunar, Ayecoacú (bo).
— hazer, Amboyecoacú (bo). baiabo rāngé: Ypepóíçá.
Ayuno, Yecóácú. Alas plumas nacer, Hobaia imā :
— estar, Ndacarui : Che íbigua po Hobaia catú (bo).
reyme ay có: Che ibíguá caná : Che — poner posticas, y plumas á las
ibí guá yacecó (bo) : Ndaú quí flechas, Aype porfi (ngā).
rimbae. Alabada cosa, Ymombeu catu píra.
Ayuntamiento de personas, Ñ6m6no6 Alabador, Porom6mbeu catuhára.
ngába. Alabanca, Porom6mbeu catuhá :
A ante J. M6mbeu catú.
Alabar, Am6mbeu catú (bo).
Ajena cosa, Abaembae: Mbaéyia ré Alabarse, Añèm6mbeu catu é : Añè
bae.
m6 mârängatu
Ajeno estraño me hazes, Chemboa — jactandose. é.
Añémboqui : Ayero
baeepé. biarí chemârängatu cué m6 mbe
Aji, Quyyi. gúabo: Añém6mbeu ierobíà.
Ajil, Ypíryribae: Némâymbae:Ypui — mintiendo, Añémboqui tei.
catúbae: Oñémboyaiticatúbaé. Alacran, Yapeuçá.
Ajilidad, Pyryri: Puí: Yaití. Aladares, Atíab.
Ajil, ligero de piés, Ypipyryribae : A la entrada de la puerta, Oquèmbo
Yñäquânibae. pipe : Oque nâmbi y pipe
Ajil, veloz, Oberab6 teguāra. — larga, Opucúbo.
Ajos, Seboiri. — larga va esso, Arebí aipó: Ypo
Ajustar lo desigual, Amboioia (bo). rombutú aipó : Areguārāma aipó.
— peso añadiendo, Ayrümó ymboi Al alba, Coétirām6.
oiabo.
A la madrugada, Coérāmo.
Ajustarse con la razon, Añémboya — mano poner, Amoyndaibí: Año
catú mbae hupi güararí: Amboyo n6ngaibí, Ay bí 1.
ibí cheremimbotára tecó hupí gua — mano diestra, Cheacátúapá coti :
rarí. Cheacátuà cotí.
Ajustar cuentas, Aipapaymboio iabo. Alambre en hilo, Ytaèmbo poi.
Ajustarse con la voluntad de Dios, Alanceado, Mi pipéycutupira: Mym
Tipá remimbotárari añémboia : bo. r.
Amboyoíbí Cheremimbotará Tipā Alancear, Mipipé aicutu (ca).
remimbotárarí. Alano, Yaguarugú.
- midiendose con otro, Añè mboioia A la noche, Píhábo : Pítünām6.
hecé: Hecé añèmbocí: Añéaāngi Al anochecer, Caari pitümbotábo :
hecé. Caarfingirām6.
45 46
ALBA ALCA.

Alar de casa, Ogr6gúāmbi. Albañil, Íbíātā apohára.


— hazer, Aogmorügúāmbí (bo). Alborear el dia, Coé yequäá quäá :
- -

Coéti.
Alarde, Guàrynyhá yeechagucahá.
— hazer, Oie echagucá guārynyhára. Alborotado, espantado de otro,
Ym6ndíi pira : Ymbopía títípíra :
Alargar el passo, Cheata äqúä. Ymbopíaberápíra.
— el tiempo, Am6mbucúára : Ara
Alborotador, Porom6ndíitára: Poro
am6por6mbucú bo. m6ñérändára: Poromo apicíey.
— la mano, Chepóyai (ta). Alborotar, desatinar á otro, Ambo
— la platica, Cheym6nguéta hába perereg: Amboatíbatibag: Amboa
am6 por6mbucú : Aypico Che ñe cañi (m6).
é imóngetábo.
— espantando, Am6ngíhíie (bo):
— la vida, Am6 por6mbucu chere Am6ndíi (ta). -
cobé.
Alboroto, Némondíitába : Nérändá
— la vista, hasta que se pierda, Am ba : Apíciey.
bo apipacañy chereçá:Am6ndoche Albricias, Múrändú repi.
reçá ycany hápe. — dar, M6ränducatú repí ameé
— lo corto, Ambopucú (bo): Amboa (ngā): Ahepíbeè moränducatu píri.
pi (bo): Am6mbucu (bo): Amboyo
apí (bo). — pedir, M6rändu catu pírí ahen6i
(nā): Ayeruré (bo).
—plazo, Ara yquaabeèngábabi cuera
am6por6mbucú Alcabala, Tembiaré repicúe agui
(bo):Ara ráängagúe atíbó.
añ6qüi (nā).
Alaridos, Tacè tãcèma capucai. Alcabalero, Tembiaré repíatibó mo
- dar, Cheracè racè (m6): Acapuca n6ongára. -

pucai (ta): Natacèatury rünguay Al cabo del mundo, Ibíapíretépe.


aycó. — cabo de mi vejez, Chetuyabae etc.
— dar, llamando, Ahen6i guiçapu pipé.
çaita : Che ràcè hen6i nā : Oyoá — cabo de tanto tiempo vienes ? Nām
yoá oçapucaita hen6i nâ. bíipe ereyú?
— de dolor, Chem6acè cheraci: Che — cabo de mi vida, Cherecobé apí
racè racé cheracígui. pápe : Apepí pabyme : Cherecobe
— oyrse, Pó tacé ta cé onééndú. ye yarogirāmóbé.
A la sombra del Sol, Quarací āngme. Alcaguete, Mañandára.
— farde, Caarúrām6. Alcaguetear, Amañā (nā).
Alaton, Quare potiiú né. Alcancado andar de tiempo, Araoatá
A la vista de todos, Teça apítépe : He chébe : Ypotarí chebe ára.
chagi pabé rāmo : Hecha pipabéra — andar de virtud generativa, Cheraí
m6 : Meme rembi hechá gamo: Pabé oñé hembá.
reçápe: Teíipe. — de sueño, Che rerecoaí cheque
— — —, ó viendolo Dios, Tipá re rey : Ndaquerau quíri : Nda queri
cápe: Tipárem bihechágäm6: Tipā eteí guitúpa.
robápe: Tipá robaqué. Alcangar algo por ruegos, Anóhé
Albañal, Icírícába. che remimbotara cheñeèngā aquí
47 48
ALQA ALEN

pórām6 : Cheñèm6angaráú hápe Alcar lo caido, Ahupí (bo).


hecé. cheyerurérāmo : Omeé chébe. — la mano de algo, Apoí. gui.
Alcancar á alguno, Ahupití (ca). Alcarse hasta otro año las aguas, Oquí
poo āmā coroípipé.
— hazer algo, tirando, Ambobāhé
—, revelarse, Cheangaipá (bo): Ychu
ym6atäm6. pé: Apuá hecé.
— lo deseado, Aba hé cheremimbota
Aldaba, cerrojo, Oquèmbotípá.
rupé: Cherembiecarupe abahé:Ayo
hú cheremim botára. Aldavada, Oquèmbotípá m6pābó :
Oquenda mbo típá pípé m6päha
— lo que está en alto, Aroyí bo: guéra.
Abahè : Ychupé.
Aldea, Tamyry: Tabaí aguiíeyey:
— una cosa á otra continuarse, Oye Aba rétämyri.
potapotá (bo): Oyo popíci (bo). Aldeano, Tabíguāra: Tamyry íguára.
Alcancarse una sementera á otra, Oyo Al derecho, Terequa cotí: Heraqúa
pócohú temytymä. cotí.

— un engendro á otro, Oyoaíú. Al descuydo, Moängabey aubí: Yea


pícaca ey angaubí.
— — potaje á otro, Oñ6yré yré yú
Al desgaire hazer, Ayapoeí: Ayapo
píra: Oyepotá: Oyopo pící.
tei : Ayapo angaú: Ayapo ruí.
Alcances yr, Ayapárerecó gui hóbo. Alear las aves, Ope pé (bo).
Alcohol, Teca mo findába. Alegrar, Amboorí(pa): Am6écäi(nā).
Alcoholar, Ahecámoü (nā). Alegrarse de bien de otro, Hecó mā
rangatu re hé cherorí: Märähecó
Alcoholarse con rayas, Aye eçapo catú rehe cherorí.
pÍñā (m6) (ngā). — del mal ageno, Heco aí rehé che
Al contrário, Hecó pín de quahápe. rorí: Märà aí hecó chemboori (pa)
(bo).
Alcado, ganado, Hebae yçaité.
—, desenfadarse, Añèm6eçãi.
—, pueblo revelado, Tába angaipá: Alegre pueblo, Tába eçã yngatú.
Abáyñängaipá: Abá opúābae. —, risueño, Cheñäró.
Alcamiento, rebelion, Angaipá: Muâ: — ser de rostro, Cherobá eçãi: Che
Puâ. 1. robá orí. ñäró.
Alegres nuevas, Morándu orí: Mo
Alcar de obra, Apoí (bo): Abícherem randu eçãi.
biapohágui : Aheya cherembiapó. Alegre triscador, Aba aruaí : Aba
— el rostro á mirar, Ayaupí. méguā orí.
— en alto, Ahúpí (bo). Alegria, Tecà yndába: Toriba.
— teniendolo, Añ6ā hupiàbo. Alegrissimo estar, Nache m6anāmi
toríba.
— la cabeca arriba, ó la haz de la
Alegron, Chepepopepo aú che rorí
cosa, Ambo obaíbá (bo). bām6.
— la ropa, Ayepepí (bo): Aypepí Alejarse, Cupe ahá : A atapucune :
cheao : Aye ao pepí (bo). Mombirí ahá.
— las manos al cielo, Añèmbopó Alentado, esforcado, Ypía tābae poí
yoíbí iba cotí ymoinā : Hupiàbo. tábae : Quíreymbá.
49 50
ALGO ALIÑ

Alentar á otro, Amomyatà : Ambo Alguazil, Íbirayāra: Íbrayamyri.


quírey: Ambo póítá. — mayor, Ibíraia rugú.
Alentarse el enfermo, Yñängapihí Alguna cosa será, Mbaeāmó nypó.
ymbaraábae : Hacíbae oñémopíatá: Mbae nypó. Megüai ām6 mbae.
Oñär6 püà : Hecayngatú : Chere — vez, Yebíámó.
çaya. Algunas vezes, Am6 amó me: Am6me
—, tomar aliento, Añém6píatä: Añe yebí: Yebí āmó.
m6an gapíhí. Chereçaüngatu coíte: Alguno, Ámó.
Cherecäingatú : Cherecaia. — de ellos, Ychugui āmó: Aé āmó.
Alerta estar, Chereça ema : Añémo — de nosotros, Orehegui āmó: Oré
píritarü guitúpa: Chereçaia guitú ämó.
pa : Cherecapíçó guitúpa : Chere — seria por ventura parecido a mi,
çayiapyni. Che abíharey bae ypo áé.
— — al golpe del enemigo, Añémo
Algun tanto, Nayñābéñ6 te: Naiñóte.
$ti (m6).
Alharacas, Tace tei : Ñéémbobabá
Alezna, Yú çapatu cutucá ba: Qapatu tei : Tecémbeí: Tacènguérañó.
mbobi bícába.
Alharaquiento, Ñeémbobabá tey
Aleroso, Yñängaipá cara catú : Ypo hára: Hacé hacé teibae: Abátacén
chí caracatu eteí.
güerañó.
—, Angaipá caracatú.
Aliento, Pytífi.
Al fallo, Rombi.
— animo, Angapíhí píātā.
Alfange, Quíce apápúcú. — tomar, Chepítun gatú : Abucatú.
Alferez, Aobebe rerequāra. — tomar, esfuerco, Cheänga pící:
Al fiado dar, Hepibeé nân6ndé ameé Añèm6píatä.
ychupé : Tohepibe engé Chebegui Aligerada cosa, Ymbobebuipíra.
yabo ameè : Poyéto hepíbeé chébe A ligerar, Ambobebui (bo).
guiyapa peé améé. Alimentar, Amóngarú, ábo : Ayo
—, tomar, Hepíbeé ñamondé ayoguá: poi (ta): Ahembiu mée (ngā): He
Mbegue tahepíbeeháé: Tábo. co tébehába améé : Y yecó cábām6
Alfiler, Arapiré. aicó heco tebé hába rí.
Al fin, finalmente, Nambii : Rombí: Alimentos, Ypoitába : Ym6ngaru
Aroyre: Royré. hába: Hembiú mééengába: Heco
—, finalmente yá, Rom bí coíte : tebé y méèhá.
Aroyré coíte: Nambii coiterá. Alindar, poner lindes, Amboíbíyà :
Alforja, Piyurú. Amboepyçã.
Al galope, Ñanimbegue há pe. Alindarse con otro, amojonarse,
Algarroba, Íbopé. Añémboíbíyà hecé : Añembo epyçã
Algarrobal, Ibopé tiba. hecé.
Algarrobo arbol, Ibopeí. Aliñada casa, Og ym6âty römbíra.
Algo, Mbae āmó. Aliñar, aderecar, Am6aty r6 (m6):
— mas, Mbae ám6bé. Ambogúa ca tu : Amoingatú.
— menos, Myrybé āmó ychugui. — madera, Ambopig.
Algodon, Amändiyú. —, poner en orden, Am6ngúacatú
Algodonal, Amandiyútiba. (bo): Há ra.
51 52
ALMA ALMU

Aliñar, aparejar, Am6atyr6 (m6). Almadeado, Heça guíribaé.


Am6yngatú (bo). Almadearse, Añémbo eça guíri (bo) :
Aliñarse, componerse, Ayeguag (ca): Chereçaguirí.
Añém6âty r6 (m6): Añémbo catu Almadana, Ytá núpà háguácú.
píri (bo). Almacigo, Mbae ayi heñ6itiba.
Aliño, Ymoâtyr6 hába : Ym6ngúa Almacigo hazer, Mbae ayi añ6ty :
catu hába: Ymoyngatu hába. Am6 eñ6i mbeyu ymboyaogcagüà
Alisada cosa, Ym6cymbira : Ym mà.
boioapíra: Yioabae. Almagrado, Ym6pytāmbí ra: Oyepi
Alisar, Am6cy (m6): Amboyoá (bo). túbae vrucupipé : Oñém6pyrābae.
—, bruñendo, Am6endípú (bo): Am Almagrar, Am6 pytà (m6) : Am6
boioá (bo). pyrá (ngā).
— quitando altibajos, Amboyoyá(bo):
Ayçuroçurog (ca) (bo) : Ahacapé Almagre, Tapytà : Vrucú.
capébóg (ca). Almario de loca , Ñaé rupá ba :
- rayendo, Ahaírú (m6) : Aha írá ñaèmbé réndába : Naémbérènda.
(pa). -
tíba. r

A liso arbol, Ibirabebui. — de ropa, Aó rupá ba: Aó rupa


tíba.
Alistar, poner en lista, Aiquatiahéra:
Héra amoiquatia rehé. Almejas, Ytá rambá.
Alistarse, Ayequatia rucá (bo): Añe Almendras, Íbápyndé rayi.
moy uca quatia rehé, Almete, Acängaó bātā.
Aliviado estar el enfermo, Aguiyeí Almidon, Abati myry típíá.
yeíaicó : Yyapíribé cherací: Che Almirez de metal, Anguá ytárehe
apíribé (bo) : Yñyróñyró chébe guāra: Ytá anguá myri.
cherací: Ocué cherací Ybebuiche
Almizele, Yacaré rapiá ca tirāmā.
rací: Yruí: Oçan dogí cheraci.
Aliviar la carga, Ambobebui (bo). Almoçada dar, Ayará chepóm6c6i
Aliviarse de enfermedad, Añèmbo ymééngä.
apíribé Chem bae ací rehe: Añém Almohada, Acängítá : Acängupá.
Almohaga, Cabayu quíguā : Cabaiu
bo aguíyei (bo).
— de pesadumbre, Yiapíribé che ñe quítícába.
moyró (m6): Oquábí cheñèm6yró. Almohacar, Aiquití cabaiu (ca).
— el dolor, Yñyró chébe mbae rací: Almoneda hazer, Mbaè amoiica túpe
Yñān ga pihiy Chehegui che rací. ytaripirāmā hepírarí: Yméémbirā
Alivio de enfermedad, Aguíyeí mà ycatúpe am6y tábo güärāmā :
Yñangapihi. . -
Mbaé amoi y catupe hepírari yme
Algibe cisterna, Iquāra: Ino 6ngába. èngä.
Al justo medir, Ahää y yacatú: Yña Almorranas, Tebiquā quy tā.
beci ahää. — tener, Chere dí qua quYtā : Te
Al justo viene, Yyacatú (Chébe): biquā quytā aiporará.
Cheyàcatú. Almorcar, Oyeibé acarumyri.
Alma, Ang. 3. Almud, ó hanega, Mbae ayiraāngába.
- de difunto, Anguèra. Almuergo, Carumíri oyer beguâ.
53 54
ALQU ALTI -

Alocado, Ytarobá pírí: Yyaraquaá Alrededor,Yyerepába rupí: Ñéa mān


catäcätä: Yyaraquaá coço coçó. daú rupí: Yñāmā rupí.
— quedar, Otarobáapíreyeué ogue Al retortero traer, Amboyeré yeré
noy : Yyāraqúaa catàoinā: Yyara herecóbo: Amboatiba tibag here
quaá çānā oycó. cóbo.
A lo callado, dissimuladamente, Ñém Al revés, Atíbibíri: Aruāney.
bo aquäabáaú hápe: Teiauhápe. Altar, Altar, Missa hápé
A lo callado es bellaco, Oñemboaqua — colateral, Altar yoobai chúaré.
abá tei Yñängaipábo : Oñèmbo té - mayor, Altar guaçu.
mboté áú oängaipa riré : Oñémbo — portatil, Altar heroa tápí: Missa
yatei oängaipáriré. há perupigua: Missahá reroatá.
A lo largo vá esso, Ypor6búcucatú Alteracion de la carne, Ta guyró.
aipó: Are beté recó pírāmā aipó. —, perturbacion, Píápyni: Píatítí :
A lo mas tarde un dia, Yporombucú Píaberá ñém6yr6gui.
irām6 yepépetey árañó. Alterado, enojado, Guata m6í: Ñémo
yr6ndé.
A lo menos, Aéte.
— yo no lo hiziera, Cheaéte ndaya
A/terar, inquietar, Am6ñérâ (nā):
poicé amó. Am6ängecó (bo).
A lo que me parece, Chebeé bérámi : Alterarse, espantarse, Añè m6n
Ibi bérāmi chébe. dii (ta).
A lo que me parece es verdad, Che —, turbarse, Chero pá cheñé moy
beebérāmy hu pí aipó: Ybí chébe r6gui: Chèboopá cheñé Moyró.
bé rāmy hupí aipó. Alteracion, porfia, Ñee yo poepí (ca):
A lo que te parece he de vivir, ó no º Neemboyebi (bo).
Märâeteí pendébe aicobepichené ? Al termino llegar, Chehó hägúâme
Acuerá härâ mâràetei pendebe ? abahé.
Ybí bérāmy cherecobé ndébene? Alternadamente, Yó pírú rām6.
Al precio yo lo tomára, Aipó hepíre Alternar los coros, Oyopírú porahei
tára.
hé cheāmó ayogúá.
Al presente, Ang: Curi. Altibajos, Quçú : Quçura : Acucú :
Al principio del mundo, Arañèm6 Apa cuçu : Pítepó.
ñangípira: Aracotí ípírfirām6: Arí — hazer, Amboçu cu (bo).
pí. — tolondrones tener en la cabeca,
Al punto, Acoihapeí. Cheapi cuçú.
Al punto que me partia para venir — quitar, Ayçurog (ca).
llegó, Cherú pyri obāhe. — tener el cabello, Cheapiraçá raçá.
Alquilado, Yporuucapíhe pi rehé. Altivez, Ñémboeté hába: Yerobia tey
habá : Nem6itaró tei.
— tomar, Ayporú hepí rehé.
Altivo soberbio, Ñémboeteiàra : Yero
Alquilar, Ay poruucá hepí rehé : biatey hárá: Némoytaró tey hára.
Yporú repi rehé amee (ngā). Altissimo lugar, Tenda baté eteí:
Alquiler, Yporú repicúé. Ibaté porängeteí: Nandeteíyyibaté.
55 56
ALLA AMAD

Alto arriba, Íbaté. Allá voy, y no hago mengua, Cui gui


— de cuerpo, Abápu cú : Abá ibate: hó guihóboé añó: Aú.
Abá iéapucúbae. Allegados, Paniaguados, Cherogígú
Altura, Ícà Pucuhá : Íba téhába. ara: Chemi: Yopíri ocarúbae.
— de monte, Caa iba tehá. Allegar al lugar, Abàhé tápe : Ayú
rāmó: Abá he tábagui.
— mediana, Ypucupi rí: Tete ícápí —, hazer arrmando, Arobi (ca) :
rí: Içáatà. Arocí.
— pequeña, Ypucu myri, y pucuçérí. — estirando, Amoātā ymoba
Alumbrada cosa, Heçápé píra. hém6.
Alumbramiento, Hecape hába. — lo derramado, grano y no grano,
Alumbrar, Aheçapé (bo) pe 9. Ahayi ñā: Ngā : Am6n6ó.
Allegarse acá, Acirí coco ti.
Alva con que se dize Missa, Aó pucú
— á la razon, Hupi guararí añém
Missa hába: Alva.
boia : Hupí guararí aycó.
Alva de la mañana, Coéti. — allá, Acíri am6ngotí: Aquā eba
—, Antes del Alva, Coe tyymb6bé. pó : Ebocoi ahá.
Alvedrio, Temymbotára. — á muger, Abícu ñā rehé.
— á otro, favoreciendose del, Aieco
Alvear el dia, Coét$tyrāmó.
gí hecé : Ayerobiarí hecé guiñe py
A ante LL. tybón gucá bo.
Allá, Ebapó: Ebocoi. pe 3. — ázia acá, Acíri quyb6ngotí.
— ázia allá, Acíría móngotí.
en el abismo, Cúpe íbíapítépe.
— sin ser llamado, Ayureí: Che áéí
está, Cuhecóni: Peoicó. aiu : Cherén6i ey yepé ayu.
—— echado, Petui: Peoñénó oúpa. — á casa de otro, bolviendo del viaje,
— en pié, Pe yñái. Che reiape apia hópe.
Allá, Acoípe.
— assentado, etc., Pehíny.
— donde te dice, Acoipe cheyague pe
le cos donde no se vé, Ebapóquipe. ndébe.
— — — se vé, Pè pe: Cui. — en el mismo lugar, Aé áépe.
Allanada cosa, Ymboio yapira. está, Pehiny.
están, Peniny.
Allanado, chato, Ym6mbe pira. mismo, Acoitecatu aípe : Acoipe
Allanar á pison, Am6mbe yçccóca. bei : Acoipípeí.
— dificultades, Mb ae abaí amboa A ante M.
guíye: Aya baiog. Ama que dá leche, Poro mócämbu
Allanarse, humanarse, Añèmbóabae hára.
teog: Ayepo húbóg: Ayepoihú poí. - que cria, Poro m6ngaqua apára.
Allá te lo ayas, Nde áé eycó: Terei Amable, y amada cosa, Haihubipíra.
quaabe. Amador con inclinacion, Aborai hu
— vá, Cui yhóny: Eba pó yhóny: bicé : Mboraihupára: Poroambotá
Ebocoi yhóny. hára.
57 58
AMAR AMEN

Amador de si, Oyeaíhubae: Oyeaihu Amarga cosa, Yróbae : Rob.


hára.
—, ó desabrida cosa, Ag.
Amagar, Ahén6puā. Mo. Amargar, Yró chébe : Oñèmborob
Amamantado, Ym6cämbupíra. chébe.
Amancillar, M6mbochi : Am6märà. Amargas palabras, Neè rob : Neè
mgací.
Amamantar, Am6cambú (bo). Amargo mucho, Yrobeté: Yrobaçi :
Amancebada, Cuñā y yaguaçábae. Yropochí.
Amancebado, Abá y yaguaçabae. Amargura de corazon, Pía rob.
Amancebarse los casados, Méndáré Amarilla cosa, Yú. 3.
ra Oñ6mboagua çá. — hoja, Ho yú.
Amanecer, Coé. Amarillar la fruta, Yyú y yúíbá.
— el dia claro, Coe ycatú obá: Coé Amarillear la fruta debajo de las ojas,
rurícatú : Coé yepirócatú. Hoguibo yú.
— el dia obscuro, Arapyticoé: Coé — yendo madurando la fruta, Aqui
pytü ára. ríçaí yú.
— el uso de la razon, Oá ípícatú Amarillecerse el rostro, Añémbo
chearaqua a chébe : Oyehu ípírámó obayú.
chearaquaá. Amarrada cosa, Yñäpitym bira.
A mano derecha, Acátuà coti. Amarrado estar, Yñäpyti Oinà.
— yzquierda, Açu cotí. — tener, AñāpYti herecóbo.
Amansar al ayrado, Am6myró: Am6n Amarrar, Añäpyti (m6).
gy ryry: Amboapíribé : Ambo ruí: Amassado barro, Tuyuyyā íucapí:
Ym6íiúimbíra.
Am6ñé mo Yr6nguá:Am6ñén6mbía á.
Amassar barro, Ayayucá ñáéu : Am6
— animales, Amboaraqúa á. üü tuyu.
— el viento, Ibítú opig: Oñémombiá A mas andar, Ñ6ñ6qúà ñ6qúähápe.
íbítú: Yyapíribé : Oñenóíbítu. A mas correr, Oquāni ñ6qúa ñ6qúa
Amansarse el enojado, Cheñyró : hâpe. -

Añémoyr6nguá : Amónguábí che — —- leacosfue, M6mbiribépe yhóny.


ñèm6yr6: Cheapí ríbé : Apoí che — — tardar mañana viene, Ocaraca
ñém6y r6gui: Añém6mbíá cheñe turāmām6 yépe oyrändé oune.
m6yr6gui poíbo. — — vivir viviráun año, Oieoípucú
Amar, Ahaihú (pa). rām6 ye pépetey roí ñ6 hecobéne.
— con ternura, A haí húpiú : Che pi Ambas á dos cosas, Mocoibé mbae.
aícú haípúpa. Ambos á dos ellos, Hae m6coibé.
— fingidamente, Haú haú ahaíhú: A medrentado, Ym6ngíhi y epíra.
Angaú ahaihú. — estar, Aquí híieguyténä.
- de corazon, Chepíagubé ahaíhú : Amedrentar, Am6ngíhíie: Abo.
Che āngā guibé ahaíhú (pa). Amenaga, reto, M6mboi.
- por querer, Aypota : Añāmbotár. Amenaga, amago, Hen6púä.
Amarse á si mesmo, Ayea hu (pa). Amenagado, Ym6mboi pirá.
59 60
AMOH. AMOR

Amenagar, Am6mboi, ta. Amohinar, Amoängecó : Am6ñérá


— amagado, Ahé n6püā (m6). (nā): Am6guâtam6i (m6).
—- con el dedo en la nariz, Añèqúà Amohinarse, Añèmoängecó (bo): Che
moi ym6mboita. angecó : Guâtamoi aicó.
— puesta la mano en la barba, Amojonada tierra, Íb íbí iabae :
Añéndíbá áúbá ym6mboita. Ymboíbí yapíra : Ibí epícäbae.
A menudo, Píipíi : Cury ri. Amojonar tierra, Amboíbíyà : Am
A mi, Chébe. boepíçã (m6).
A mi? (preguntando), Chébe pa?
— bellaco, Chébe pánde angaipátí.
Amoladera piedra, Ytaquí.
Amolado, Haymbee pí.
Amiga de varones, Abapo tahára:
Abapotacé: Abapotaricé : Abariñé Amolar, Ahaymbee (bo).
m6nbotarice : Abari teqúara. Amonestacion, Ymbo eco quaába :
Amigados, amancebados, Yoaguaçá Ymbo araqúaáhába : Ym6m6rän
oicobaé.
duhába: Ymbo apícapúhába: Ym
boehába.
Amigarse, amancebarse, Añémbo agu
Amonestador, Poromboe có quaá.
aça.
Amigo, Yecotíahá : Cotii. pára: Yporom6m6rändúhára: Po
— de hazer su voluntad, Guemim rombo apíça puhára : Poromboa
botára apocé : Guemimbotára apo raquaápára: Porom6ára anduhára.
rehe teqüara. -
Amonestar, aconsejar bien, Am6m6
— de jugar, Némbocaraicé: Némbo randú : Ambo ecoquá: Amboapíça
carai ñó arí teqúara. pú : Ayquaábucá heco rā ychupé:
— de mugeres, Cüñāmbota hára : Ahecó qua abeé : Ahecó mboyehu :
Cífiñāmbotacé Cuña reheñoite Amboecatú : Añéé m6ndé.
qúara.
— de qualquier cosa, Cé : Pota : Amonestar, apercebir, Am6ñém6çaé
Tequara. mà (nā): Am6ñémboçacoí. ábo.
— de saber, Mbae quaábice: Ñém6 — en la Iglesia los que se quieren
cané6ndé mbae quaá pótabo: Mbae casar, Omèndabaerà amombeú Tü
quaábarí teqüareté. pā ope: Mendára amombeú.
Amigos somos, Cheyocotíahá. Amontonada cosa, Yyatíbae : Ym
— tomar, Añémboyecotíahá (hecé): boatípíra: Yyapíterâquā mbae.
Che yecotiahá rām6 arecó: Añém Amontonar, Amboatí (bo) : Ahapí
bo yecotíaharó hecé. ñā (ngā): Ambo apiteraquā (bo).
Amistad deshonesta, Poropotá. A montones estar, Yyatí yatíé oinä:
— fingida, Yecotíahá angāú : Cara Yñapytà pytāmbéoiñà : Oapítapí
catú : Aú. tām6 tui: Ymbeiumbeiu oúpa.
— verdadera, Yecotíaháeté. Amor, Mboraíhú : Porai hú.
Amo, señor, Yāra. — deshonesto, Mboropotá : Poro
Amodorrido, Acayu. b. potá.
Amohinado, Ym6angeco pira: Ym6 —, ó cuydado poner en algo, Aipo
ñérāmbira : Ym6guātām6imbira. rehe chepíá am6ndé.
61 62
AMUG. -
ANDA
Amorosamente, Mborerequa
hápe :
Mboraihuhápe : ñèm6cunüühápe: A ante N.
Mb6raíhú píúhápe. Anade ave, Ípeg. Guàrym be : Gua
Amoroso ser, Mborerequá: Mboraí rii.
hucé. Anadear, andar como anade, Añé
Amortajado, Yñübāmbíra. m6curé gui atábo: Aatacuré cure.
Amortajar, Añāñübà (ngā). A nadino pollo, Ípegáí.
Amortecerse, Chere6á. Anatematizar, Añäretàme am6ndó :
— de repente, Aguíyeramboí Che Añängu pé am è : Añängupe aio
re6á : Tecabi hápe che re6á. quai.
Amortecido, YaracañÑbae: Heóábae. Ancas de caballo, Cabayu rebí.
Amorti
Anca donde juegan los guessos,
guada cosa, Oguébae : Y ya Teñängupí.
paiquibae : Oman6bae : Pigue. v. Ancas, llevar en ancas, Checa bayu
Pi. 7u. 1.
rebípe arahá. .
Amortiguar la carne, Ambo apaiquí Ancorada nave, Igaratáru cú tÑaiyú
Cheróó : Am6cangí chereté. rehé yñäpytynbí: Ytaaiyucu ténói
— los sentidos, Cheändupá am6cān bae.
gí: Amboapaiquí. Ancora de nave, Ígarata cà : Ígaratá
Amotinado pueblo, Abáy ñängaipá. ytá aiyuçú.
Ancora nave, Yta aiyucú rehé añā
r
Amotinarse, Oñémoängai pa abá: ígaratá : Ten amoi Tíäiyucu
pYti
Abá yñängaipá. rehé.
Amparado, Ypícyr6mbirà. Anchicorta cosa, Carapé guacú.
— estar con otro, AñépicYr6 hecé Anchô, Ypiguacú.
guyte nà. -
Anchura, Ypiguaçuhá.
Amparar, defender, Aipícyró (m6). Anda con la maldicion, Equá mburú:
-r

Equā aú: Equā mburu áú.


— en riñas, defender, Ahepí (ca). Andamio, Mbitahá.
Amparo, Ypícyr6 hába: Poropícyró. Andar, Aatá (bo): Aguatá (bo).
— ser de alguno, Nderecó agui yei — ágatas, Aguate opóbo.
hamó aycó : Ndeyecócābām6 aicó. — al rededor, Ayere yere guiatábo:
Ampolla de la carne, Piruá. Aatáñe mà : Añéatymäguiatábo.
— á pié, Ibírupí aatá.
Ampollas de agua, Ícamâmbú. — á rodo la comida, Oyepíieré yúpi
— hazer el agua lloviendo, Amà ycā oquäpa : Oñèmómbuca tem biú
mäm bú. oquápa.
—— — fuego, etc., Chembo piruáta — á tiento, palpando, Apobibi (bo).
tá. -
— buscando algo, Ahe cá guitecóbo.
— con ansia, Aperereg hecábo
— a inageras, Cam buchi myri missa —guitecó
hába: Caguy rírú missa apohäguā bo.
mà. -- cacando, Acaa monduá guitecó
bo : Cooari ayco : cooarítequáram6
Amugerado, Cuñā ecóbae : Abacuñā
ecó.
aicó guitecóbo.
— como el borracho, Cheapaguípa
63
64 I. 3
ANDA ANGU

guibí guiatábo Chereca guirí Andar muchos juntos, Oñ6yrficú


oroicó: Oñ6yrü etá oroicó.
guiatábo.
Andar con los carcañales, Chepitärí — parejas, Oyoyabí oguatá.
ayco guiatá (bo). — perdido, Chero pá (bo).
— dando caídas, Aáguitecóbo: Aá — peregrinando, Íbítetyr6 rupí aatá
áári guitecóbo. eí guitecóbo.
— de combite en combite, Pepiñābó — pobre, Cheporiahú guitecóbo.
aipā pà guitecóbo: Pepi ñāb6ñābó — rueda de molino, Oñatymâtymà.
rehé acaruguitecóbo : Caruguaçu, yta ieré.
etc.
— salida la perra, Yquá rurú yaguá
— derrengado, Cheateé guitecóbo. — salidos los animales, Oñ6menó
— desatinado, Cheropá. mbotá mymbába.
— descaminado fuera de razon, Hu — saltando, Apó apó guitecóbo.
píey chere có guitecóbo : Nache — cayendo, Oguibo ayco : Agui
recó ibí rfigüái guitecó (bo): Yté aguibí.
cherecó. — sin guarda, Nacheräär6hári gui
— en andas, Ayeupiru cá tenda océ tecóbo : Cheräär6habeyme aatá.
guitecóbo : Ayeeroatá tendapipé. — tras alguna muger, Aicócuña ra
- enfermizo, Cheracíātāi : Cherací quíquéri : Cuñà amború mború :
raçí: Cheraci herai: Chè baraá. Cuñā Amboaquípotaycóguitúpa.
— en procession, Ñeycyri oroicó — con rezelo, Añéängúguitecóbo.
— trastornando la casa, Am6pärā
oroatábo.
--— puntillas, Chepíapíríaicó. rà cheróga.
— tropecando , Aibí píapíguitecó
-- — un pié, Chepípetey pipé aycó
bo : Aíbíapí (bo).
gui atábo. — trotando, Aata āquā guitecóbo.
— fuera de camino, Peey rupi aatá:
Andariego, Oatacé.
Cheropá: Pe ey ayporará (bo). Andas de muerto, Teónguerírú :
— — — si de contento, Cheacany Te6ngue reraháhába.
cheroríbām6 : Nachem6ānāmiche — de Santos, Tipābo ya rero ata
rorí. hába. -

- - - - pena, Nachembo Anegar, A m6ñapymi (m6).


-

araquaábi chepíá angecó. Anegarse, Añépymy (m6).


— fugitivo, Ayabaguitecób o. — balsa, Itapá oñé pYmi.
— ázia tras, Aata cirí círí: Guebí Anegadicos, Ipohu hague : Icaahu.
bo aatá. haguera : Iotui hagué océmbagu
— la criatura gateando, Apoñy (m6). éra.
— macilento, Chereo apaiquí gui Angarillas, Mbaéreroatá tá cabayu
tecóbo ; Chemémäguitecóbo ; Che ariguá.
robaiu. Angostar, Ambo pim$ri.
— melancolico, Añèm6mbíá guite Angosto, Pímyri.
cóbo: Añémbopichibí guitecóbo. Angostura, Ñobaü myri.
- mucho, Aatá eté : Otetéguí atá Anguilla, Mbucú.
bo: Aatá mateté. Angurria, Tii.
65 66
ANIQ ANTE

Angurria enet, Chetií tií aiporará. märá nymbira : Ymärāguarybae.


Yyaibi herecopí: Ym boaíípíra.
Angustia, Tecotebe : Mbía ecotebé.
A niquilar, Amboaiby : Amó márā
Angustiado, Tecotebe rerequāra: Te ni : Amómärànguāry : Amboaíí v.
cotebé porarahára : Píá ecotebe Angá n. 2.
oguerecóbae pía ecote bebó. — Dios las cosas, Tüípä mbaérecó
omórànguebe teí y m6cañVm6
Angustiar, Ambopíá ecotebé.
Mbaee y ningára omoingó : Omón
Angustiarse, Añémbopía ecotebé. díguebeté y mócañVmbetébo mbae
opacatú.
Anidar las aves, Oyeaítiboñā (ngā). A niquilarse, Añèm6aybi : Añém6
Anillo, Múäiríi : Qüáiríi. márâni: Añe mómârànguāry: Añé
am6 āngabi.
Animado estar el niño, Pitāng yäng An lo visto, Qúí : Hyndó coahè :
ímā ocí ríepe : Omii ímà : Oicobe
Hyrócoahé.
imà : Hega guaá : Qaguaá o úpa Anoche, Cuehe pÑtínâm6.
coite.
Anochecer, Oñém6 ípiti: Piti imä:
— — esforcado, Añémoāngatú Píti eí.
Chepíātā : Cheängäpíhíca tú : Che Anocheciendo, Pítífinām6.
quírey guiténā : Ndaquí hiyeiguy Anocheciome en el camino, Perupí
tenä.
che ípítü gui tubo : Perupí pítüá
Animal, Qoó: Hé baé. ché be.

—- criado en casa, Mymbá. Anta, Mborebi : Tapií.


Antaño, Carambohé.
— del monte, Qoó cappipiara : Qoó Anteceder, estar delante, Ten6ndeay
caapeguāra.
có : Ahen6ndeá (bo) : Ten6nde
Animalillos pequeños, gusanos, Ícog: ahá: Chepitápe arecó herecóbo.
Haçog: Mbae ápé ápé. Antecessor, Cheren6ndeguaréra.
Animar, dar vida, Ayāng bee: Ahe Ante ayer, Cuehe ren6ndé : Cue he
cobee : Amoyngobé. tei ren6ndé.
—, esforgar, Amopíātā (m6): Ambó — — de mañana, Cuehe tei rénon
dé coè rāmo.
quíhi yequà : Amoquírey (m6).
— — tarde, Cuehe ren6nde caari
Animarse, esforcarse, Añé m6patà rām6.
(m6): Añèmbo quihi iequā : Añe — mi, Cherobaque : Cherecape :
m6ängā píci (bo): Añe m6 quírey. Cherobá pe Cherembihechágä
Animo, Quíhíye ey: Piatä: Anga (m6): Cheretépe.
pihi: Quírey. — noche, Cuehe renónde pítínâm6.
— desenconado, PíañÑr6 : Píáñe Antepassados, Ipícuè : Oreram6i :
m6mbia: Qu Yryri. Orerubetá.

- compassivo, Pía poriahuberecó. Anteponer, Amo en6nderó : Amoe


n6nderíi : Amoinen 6ndé.
-A niñado, Cünimy ecóbae : Oñém6 Ante principio de la comida, Tem
cífinitibae.
biuipí. -

A niñarse, Añém6 cinfimyecó. — puerta, Oqué pia há ba: Oqué


Aniquilado, Ymbo ayb y pira: Ym6 robapíahoia.
67 68 3.
ANTO AÑO

Antes, Ymbobe : Ñanónde : Tange. Antojoseme, Representoseme, Yá


— con antes zieniste, Nderu habān yāng chébe.
Anunciacion de nuestra Señora. San
gué recapíahápe ereyú.
— de esso, Ebo coi ren6nde : Ebocoi Gabriel Arcangel, Tüpà cí Hupa
ñan6ndé : Ymbobé. guera : Tipā ñeé m6m beú hagu
— del alea yr, Ibítynguçu pebe ahá. éra: Pareháhárām6 hecó haguéra.
— — dia, Coeymbobe: Araou eÑm Anunciada cosa, Ym6mbeupi. .
bobe. Anunciar, Am6mbeú : Am6m6randú.
— es bueno, Ymärāngatú catú.
— moriria que pecar, Amän6rängé Ancuelo, Pindá.
ngatu Cheängaipa eÑmbobe : Che Anguelos, instrumento de hazerlos,
ängaipá ren6nde. Aman6 amó Che Pinda apohá.
ān gaipa eÑrepírehe. Ancuelo, el diente, Pinda ai.
— no, Aani iepe : Aani aubé : Aani
A ante Ñ.
-

nängā : Aani catú.


— primero, Ränge. Añadid a cosa, Ymboyoapíra.
— que, Ymbobe : Ñän6ndé : ESmbi — cosa por el costado, Ymópopí
ré. ríimbíra. -

— que yo, Cheren6ndé. — cosa á monton, Ym6yrfim6mbira.


Ante todas las cosas, Mbae opacatu Añadidura, Ymboyoap hába: Yri
ñan6ndé : Ren6nde. m6hába. -

Anticipar, ganar por la mano, Ahe — dar, Amboyoa pi: Ayrfim6: Am


capíá (bo). boioáymeèngä.
— la obra, Ahecapíá (bo). — de soga, etc. Ymboyoapihába.
Anticiparse á Pedro, Ahecapíá Perú
Añadir, aumentar, Ayrim6 (m6):
(mbae apobo).
— cogiendo de repente, Ahecapíá Amboyoapi (bo): Am6yrim6: Ai
ypo cohúbo.
popiríí (m6): Amboyoá (bo): Yóapi
Anticipo la muerte á Pedro, Te6 amee (ngā): Añapírtí.
o heça píá Perú. — agua à alguna cosa, Aitíquā (bo).
Antigua cosa, Mbae má: Arímbae — encareciendo, Ayrimó ymómbeu
guára: Ymängatuguára. abaetébo. -

— costumbre, Tecó imānā : Tecó — engrandeciendo, Aipopítíí (m6) :


abé. Añagaza, Cebo Potába: Potá.
Antiguamente, Carāmbohé : Arym
Añaga ca, reclamo, Moñar6ndába.
baé: Aracae.
Antiguedad, Imā tecó hába. Añagaza hazer, Am6ñaró (m6).
Antojadizo, Anguheicé. Añejarse algo, Oñèm6ímà.
Antojarsele algo á la muger, Añé Añejo, Mbae imānā.
angú hei: Cheangu hei (rehé)
Añil, Caaobí.
Antojo, desseo, Cheangu hei (hecháca):
Año, Roí: Quarací pucú,
(Hechágarí). — de hambre, Aratíabó : Roi caruaí
Antojos para ver, Teca Irú : Tyñää.
Antojóseme que lo via, Haú haú chébe reheguāra: Aracaruaíbó.
hechacañóte.
—- esterál, Arambaeñém6ñängabey.
69 70
A PAL A PAR

Año fertil, Ara mbaeñém6ñängatú : Apalear monte para chacara, Acopi


Roímbae ñem6mbucahá. rífipá.
A ñublada mies, Y memā temyty : — matando, Ayapiti íbírapipé.
Hobirú : Hoñy ñSi: Haripirú : Há A parador, Mbae rupába: Mbae ru
mèmà. pa tíba.
Añudado, YñäquYtā quytā. A parar con la mano. Chepoyai
Añèmbopocüipé. po. 3.
Añudarse, Ypo quYtā. A par de mi, Cherobaque : Chero
A ante 0. bápe: Cherem bihechágämó.
A ora, Ang: Curí. A pareados, Ymboyoibípíra : O yo
íbíribae. -
-si, Ang gatú.
— — ire, hare, etc., Tieté, Yyapóbo. Aparear, Amboyoíbí (bo).
Aparecer, Aye echagucá (bo).
A ante P. — el que se gabullá, Obú : Yñäcān
A pacentado, Ym6ngarupí ra. gurú : Yñäcängoroi.
A parecimiento, Yyecha gucahába.
A pacentar ganado, Am6n garú mym
bába. A parejado estar siempre, Apercebido,
Apacible, agradable, Hecáingatú. Añemboçacoí tapiá.
Aparejar bestias, Tendá amo y caba
—, quieto, Apíribe : Quiryry : Ruí: yu árām6.
Oñém6 mbíá.
— hazer á otro, Am6ñe m6caénā (mā):
A paciguado , Ymboapíribe píra : Am6 ñèmbocacoí. Abó.
Yyapíribébae: Yquiryrybae. Aparejarse, apercebirse, Añém6çaénā
A paciguador, Poromboa píribe há (mā) (m6): Añémboçacoí.
ra: Porom6ngy ryhára. A parrada cosa, Carapé: Carapebí:
ibii.
A paciguar, poner en paz, Amboapí
ribé (bo) : Am6ñém6yr6nguá vcá A parrado, y delgado, Taibātāi.
(bo): Am6quíryryngatú (bo): Ambo — y gordo, Carapeguaçú : Apúá
ruí catú (bo): Amboyo aihú (pa). guaçú.
Apartadizo, Némbia hába: Yepia há
A paciguarse, Añèmbo apíribé (bo): ba : Tepy cà.
Añém6ñémoyr6nguá (pa). A partado estar uno sobre otro, Oyo
A pagado fuego, Tatá ymboguepira: guí yoguí hecóny.
Tatá ogue bae. Apartados estar unos de otros, Orocu
A pagarse con soplo, Aypeyú ymbo bé cubè oro quapa Oroindé in dé
gúepa: Ambo gúe ypeiubo. (bo). -

A pagar fuego, Ambogüe (bo) (pa). A partamiento, Oyndehába: Peahába.


— de camino, pia 10.
A pagarse, Ogüe. Apartar á los que riñen, Amboyaó :
- el calor natural, Chepíáracubó Ayp eá (bo).
cüe Ogüe : Opá : Oí. — echar de si, Aypea chechegui:
—— color natural, Che pigüe (bo): Aypo eyà (bo): Aheyá (bo).
Añém bopigüe guitecóbo. — hazer á otro, no yendo con el,
Apaleado, Ybirappé ynü pāmbiré Am6mbia (bo).
1'3l.
— lo bueno de lo malo, Aycatuóg
-4 palear, Ainfipäibirappé. (ca).
71 -
72
A PER APLA

A partar lo mezclado, A y parabog (ca). A percebir, avisar, Amóm6randú (pa).


— los amancebados, Aipea aguacá Am6mbeú.
oyou gui. lApesgada cosa, cargada, Y yapípípí
—— Qjos, Chereçayr ychugui: Ayee Tà.
çayr ychugui. v. y 9. A petecer desear, Aipotá (bo): AñC
Apartarse acá, Acir quyb6ngotí. m6mbotá (bo): Ayuhei (ta) (ce). 4.
— allá, Acíri am6ngotí. A petito racional, Temym botára.
— de algo, Ayepeá (ychugui): Ayrí A petitosa cosa, Hebaé: Hecatú : He
ychugui: Ayeog. bāng : Hebí.
— del camino, Apia (ca): Aie apé Apetitos buenos, Mbae catu piripotá:
quabó (ca). Iuhei ca tupírí. a

— de todo punto, Ayepéa aieboí: — malos, Mbae pochi potacé: Iuhei


Aiebo ahagui yepeábo : Ayepeaca pochí.
tú (bo). A petito tener de comer, Cheyuru áé.
— generalmente, Ayiyii (ta): Ayepeá Apiadarse, Cheporiahu be recó (bo).
(bo): Ayaog (ca). z. gui 2. Apiñada estar la fruta, O yoebe atí
- /os caminantes, Atahára O yaog pí íbá : Ym beyu mbeyú : YñäpÑtā
(ca). pytā (mo). --

A parte estar, Aindé. v. é. 4. Apiñar, juntar, Am6 apytā (m6):


— poner algo, Amoyndé (bo). Am6mbeyú (bo): Amboebeatípí (bo):
Apear, abajar hazer, Ambogueyi A haínā (nga): Am bo apiteraquá
(bo) (pa). (bo).
Apearse, Agueyi (bo) (pa). A pique estar, Bíbí: Hay me : Apí
A pedreado, Yíapípíra. yme : Guíri 3: Píri 3.
A pedrear, Ayapí (bo). A pique estuve de reñir/e, Pyri pYri
— la mies el granizo, Temytyma ahé vpé Che ñeehabangue biñä.
amandaú oyapí. Ap/acado, desenojado, YñÑr6bae :
Apellidar, llamar, Ahén6i (nā). Y yapí íbé bae : Ypíá ruíbae.
Apellido de linaje, Ném6ñāng réra : — estar, Che cheñÑr6 ímá: Cheapí
Ném6ñäre noyndagüera : Yeroea ribe guytéñā : Cheruí guitènā : Na
guéra. che ñé moyróbei.
—, sobrenombre, Terayoapí : Tera Aplacamiento, cesacion de la cosa,
yoá. ñÑr6.
Apenas, Haímé. A placar al ayrado, Am6ñè m6Yrón
— escape, Aceiepé haí mè. guá : Am6ñé moÑr6mbig: Amboa
A peñuscada cosa, Mbeyú : Haytí. píribé : Am6ñÑró.
A peñuscadas tener las niguas, O yo — mortandad, Mba baopig : Yyapí
quarera Si ting. ríbé nabába: Naheôbei.
A percebida cosa, Oynday bíbae. — mucho el dolor, Ocändogcatú
A percebido hombre, presto, Abá chembae raci : Opig catú.
oynda íbíbae. — poco, YñÑr6 ñÑró : YñÑro ātā :
A percebido está todo, Yñémbocacoí Y yapíribéribé : Naí n6te yyapíribe
hábām6 hín y mbae opacatú : Oñe cherací. a

mboca coí ímā mbae o qúapa. A placarse á sa mismo, desenojarse,


A percebir, aviar, Amoñémboca coí Nañém6Ñr6bei : Ayti cheñèmoÑró:
(abo): Am6ñém6caená (má). AñémoÑr6nguá.
73 74.
A PRE
APoL
A placarse el rio de tormenta, Opig Apolillado palo, ó mies, Y cuíbae guà
ivoapí: Yyapíribé í: Yruícatú coi coga gui: Ypetí.
te : Oñém6mbía í. A polillarse ropa, Áó haçog: Opupú
— la calentura, Cheacanindáçãi : ¿l 0.
Cheroí: Chepiroíroi coíte. Aporcada cosa, Hobapípibae: Yyípi
tíbae.
A plastada cosa, Ypebaé: Ym6mbe A porcar mandubis, Ahem bipí (ca):
píra.
Ahembi atí (bo) : Ahembo m6mbé
Aplastar, Am6mbe (bo).
(bo).
— la fruta, Aycumbiri.
A porfia, Oñ6 n6quā ñ6quā hápe.
Aplicado á la guerra, Che mârāmbo
ta cecatú. A porreado, Ynipāmbira: Ymboíapu
píra.
— al juego, Ñémbo caraicé : Yepo A porrear, Aynipā (m6): Añāpírfipá
rucé némboarai rehé.
(m6): Ayapecá.
Aplicar agua al fuego, Añ6héíta tá — á puño cerrado, Chepoapípípé ay
pe. nipā (m6): Añémbopoyo apí Yni
— el fuego á lo que se cuece, Ahapí pám6.
ñā (nga): Ahatapyi (bo): Ambo ya — estando borracho, Acagúaí (hecé).
tatá. — magullando, A y núpā yhúmbiríbo.
— medicamento, Po hàngähacíbaeri A posentado, Ope y m6mbitapíra.
ayporú. A posentador, Ope porom6mbitahá
— para otro, Ayquā beè amboae ra : Poro ero y quiehára.
v pé: A ya tibó abae vpé : Ahääy A posentar, Amómbitá cheropé :
chupé. Anoichecotí pe.
Aplicarse á la caca, Ayeporú cáá A posento, Cotí.
bonduā rehé: Añém6caa bondua cé. A postar, Ahää (ngā).
— — — pesca, Añém6pindapoí cé: Apostemos, Cha háá. -

Ayeporú pindapoi rehé. Apostema, Rurú : guçuá : cuçuté :


Aí.
— - — virtud, Chemärängatucé: Te
có mârängatu rehé ayeporú : Che
Apostemarse, Añémborurú : Cherum:
Añémbocucuá : Añembocúcú.
märängatú potarai. A preciada cosa, Hepí en6imbiré.
— la ropa en tiempo de frio, Añei A preciador, Hepí ren6indára: Hepí
bāngatú (bo). moyndára: Hepímboioia hára.
A poco mas, ó menos hazer, Aguí ye A preciar, Ahepí enoi: Ahepí moi:
- ramboí Ayapó (bo): Hobeí aiapó Ahepímboyoyà.
(bo): Ayapó angaú: Oyapoaí. — dando el valor que no tenia, Ahe
Apodar, Aycurá (pa). pi en6i mboyo abí hápe : Ahepí
moitaté.
Apodo, Curá.
— en mas de lo que vale, Ambo yo
Apoyar á alguno, v. Aruā n. 1. áhepí: Hepíyā añ6qüà (má): Hepí
Apoyo no hallar en las cosas, Nache océ ahéñoi (nā).
arñandábi guitecóbo. A precio, estima, Ymboete hába: Ye
Apolillada cosa, Í cog rem$m6mbú robià hába.
pú: Içog remy m6mbú. — tener de otro, Amboeté : Arobià.
75 76
A PRE APRo
A prehender, Aym6ängéteí: Aim6äng, Apretar en guerra, Arecó aí gua
etc. ryni m6 Ayapa raytímbíá muām
A prehension, M6āng eí. bápe. -

Apremiado, Hemymboacípe here —, escaparse, Ace iepé (bo): Aha


cópí. yépé: Añécymbó yépé guihóbo.
A premiar, apretando, Ayapípí (ca): —
Am6pää hacípeí: Ayopí: Ambotím es primiendo, Añā mi (m6).
burú : Am6pää (m6). -
— estrujando, Aycumbirí : Ahum
— al trabajo, Am6mborabíquí he biri (bo).
mymbo acípe : Amboye porú pora — la pesadilla, Chem6yngotebé che
bíquí rehé hemymbo acípe. qúe ra cí: Cheqúeraí chere recoay
A premio, Temimboací. beté.
Aprender, Añémboé (bo). — lo que está en el cesto, dando gol
—, imitando, Añémboe hää nga : pes en el suelo, Ambo íbícó (bo) (ca).
Ahaà guiñémboébo.
— los dientes, Añém6äití (cá): Añeäi
Aprendiz, Oñémboe rāmó bae: Oye
porú rām6bae: mbotí (pa): Añèāi mboia tätä.
Temymboérámó.
A pressurado, Hägè hagebae: Hecó A pretarse, atorarse, Apää (m6).
yeaceaceibae : Hecó pyryribae : — el coraçon, Che píapí (ca): Cheñe
Taibayaíbaé: Hecó pipígbae. ambí (ca),
A pressuramiento, Tangé : Pipig : — el cinto, Ayecuá quā ti (ca): Aye
Yeacei.
cúáqúapí (ca).
Apressurar, Am6angé (mo): Amboaí
baí (bo): Ambopoiabá aí (bo): Am6 Apretura, afliccion, Mbíá ecótébé :
añäañà (mā): Am6ñérâ (nā): Ampí Píá angécó.
pig (bo). — de gente, Yopipi : Yoebé ebé :
— pidiendo, Amoängè yè rurébo : Y pipé pípé. a

Chepoñérà hápe aieruré: Am6ñé — de tiempo, Ara atá: Ara poatarí.


rà hecé guiyerurébo. Apriessa, Poyaba hápe.
— turbandole, Amoängè ymboéáíbo: A prisionado, Ytarehé ymoynymbí
Ambo opá ymoängé (m6). ra: Ytacä mâri oibae.
Apressurarse en yr, Cherägé ragè
Aprisionar, Ytá rehé amoi (mā) :
gui hóbo Añe m6ängè guihóbo:
Añémbo aíbaí guiquäpa : Apipig Añ6nó itá rehé : Amoy itácupy cà
rehé.
gui hóbó.
Apretadamente pedir, Ayerure aíaí. v. Aprobacion, Agui yeteí.
aí 12. Aprobar por bueno, Aguí yetei aipó
Apretados estar muchos juntos, Oyé hae che: Am6m6rängaipó.
atípi quíti : Oñèmbotí : Oiopípe Aprobar por verdadero, Hupicatú
píp é hiny. güarām6 aipó arecó : Hupí aipó
A pretar atando, Ayoquā rà tà (m6). hae.
—Ayopí, ca. pí 5. pipí.
el puño, Ayepom6mbí (ca) A probar que se haga algo, Aipó apó
Am6mbí chepó. aguíyeteí áé.
— encestando, Añ6ñà yñängā : Aya A proposito es, Y yacatú tu ri: Hoá
pipi (ca): Ahobapítí: Ahobatí (bo). catu : Nda ha yè rügüāi aipó.
77 78
A PUN AQUE

A proposito hablar, Nditateí rfighái A punteria tirar, Aíbiātā Sbó : Aya


cheñeengā : Hoá catú cheñee: Nda bíabí häängä.
haie rigfiai cheñee : Nā che ñee A purado esfar, Chero6cä mbá : Ay
raye rigiāi : Nambo íqueçoi che cotebé eteiguitúpa.
ñee : Nacheñee cärórñgiai. — soltar la ira, Ocan dog Cheñè
A propriar para otro, Aypicíró am m6Ñró Che r66 cambárām6, Otui
boaeupé. cheñém6yr6.
A propriarse algo, A y pícyró chébe Apurar, a pressurar, Am6in gotebé
guārāmā. (m6): Am6 angè (m6): Am6ingó im
Aprovechado estar en bienes, Añèm gó (bo).
bo océ Chem bae rehé : Oñèmboo
— la paciencia, Chem66çãmbá : No
cé chembae: A y rimó che mbae: m6em bíri chero 6çã : Chèmbae
Añém6mbae : Añéquāni chembaé ooca moémbi reymé chererecó.
rehé.
Aprovechar en virtud, Am booceché —, perseguir, Amoyngo yngoí.
recómärāngatú : Añémómäränga tú A puras fuergas, Pyrätä etérām6 :
Pírätämbórâ m6.
bé: Añequāni tecó mârängätú rehé:
Añémbo océ tecó màrängatú rehé. A puras lagrimas, Teça íbórām6 :
—, ser de provecho, Mbae apohára Teça ínandeteí m6mbuca hápe.
ché : Cheai yconó ñandú : Che A puros tragos lo bebio, Ytíquícú quí
märängatú y chupé. cú bórām6 hoú.
Aptitud, E. 11.
A puesta, N6ää : N6äängába. A ante Q.
A puñados, Y yapoapí api hápe. A qual ? á quales ? Mabaeupé? Hi
— — dar, Che poapíapí hápe ameè. mábaeupé ?
A puntillagos, Chepi apíra pipé y có A qualquiera, Tetiruā upé: Tetyr6u
có hápe. -

pé: Tyr6upé.
A puñaladas lo maté, Mbo piapipé
ycutúca ayāpití. A quando aguardas? Aracaepe ere
A puñeta cos le hize salir, Chepoacá häär6rae? Mbaépe erehäär6raé?
pípéayocó y mócémä: Aytyngá tyn A quantos a y lo dá, Abatetiró upé
gá ymócemo. omée : Opacatuíupé omeengeí :
- puñetear, Chepoacápipé ayoçog Pabe y upé y meengi : Nómó papài
(ca): Aytyngá (bo). eteíymeengä.
A puñetearse entre si, Oñ6 tyngá A quantos daré de aquellos 2 Mbobi
tyngá (bo). piche acoiguaraupé ameé raéne?
A puño cerrado, Po apí pí pé. A quantos del mes estamos? Mbobí
A puntalada cosa, Ypítaço gi pira : ára pico yacípípéñänderecón y raé?
Ycogí píra.
A que ? Mbaeupepá?
A puntalar, Ayoçog (ca): Aypitacog
(ca). -
A quedado alguno ? Oubepe am6?
Apuntando el dia, Coétirā (mo): Coe A que fin, ó proposito ? Mbaerām6
t$rtírām6 : Coéty iequà ípírām6. pängä? Mbaerehe pängä? Mbae
A puntar el tiro, Añónómbocá: Añ6 oyābo pängā ?
mó huí (hecé). A que hora de la noche? Py tú ípí
A puntar con el dedo, Apo bee (ngā). rám6 pängä? YpYti pihaérām6
79 80
AQ U AR DE

pān ga? Coé mytá rām6 pängā : Aqui y no en otra parte, Quié hae nâ
Aracae pyttínâri raé? màmó ambeaepe rüngüâi.
A que hora del dia ? Mämó pe quara A ante R.
ci rúb ám6 pān gā ? Aracaé árari
ra é ? Ara del Altar, Ytá hobaca píra :
Aquel, aquello, aquella, Cuibae : Yta missa m6nängába.
Acoi: Nucui. Arado, Ytaci mbaca cáápi hába :
— a usente, y presente, Acoi: Acoi Ibímbobo há.
bae. — lugar, Mbacá rembicaapicué :
— mostrando, Cui : Cuibae : Pé Caapipi ré. -

bae: Eupébaé. Arador, Gañan, Mbaca mbocaapi


— que ama á Dios, Tü pã ohaihu hára. -

bae : Tüpā raíhupára. —, gusanillo, Mbieboí: Ña pirychii.


Aquellos, Engüybae. Araña, Nandú 2.
A cuenta mia, Cherehé: Chererapipé. Arañar, Aicärāi (nā).
A cuenta tuya lo pongo, Ndererapipé A rañarse, Añécarài.
am6i : Nderehe am6i. Araños, Cárâi.
A cuento me viene, Chere mimbotá Arar la tierra, Aicaapimbacápipé:
ra m6ngätú túri: Oacatú chere Ambobog íbí mbacá caapípípé :
mimbotahápe : Hupi catú túriché Am6ngaapímbacá.
be: Nda hayè túrichébe. Arbitrio dar, Cheremy änducuera
A queso, Ebocoi. am6mbeú : Chebeé bé ramy cüe
Aquesos, Engüibae. am6mbeú : Chébe hupí guárām6
A que tiempo ? Aracaé pān gä: Mbae guáycó am6m beú : Íbí catuguára
arappé pān gā ? ché be: Am6mbeú.
— — — del año se suele sembrar?
Arbitrio, parecer, Chébee béramy
Mbae arapípé amy acémbae ytYmy.
cué: Chébe hupi guāra herecopí:
A qui, Quié.
— diz en que es, Quiéndaie: Quié Chebe ibí catuguára.
Arbol, Ibírá.
entigüy. Arca, Caramégúä.
— — — está, Quié ndayehíny : Arcabuz, Mbocá: Pocá (ba).
Quié hyny enfigui. Arcabuz tirar,
— —— —, pero dudoso, Quié raú Arcadas, Hú Ambopog mbocá.
-

2.
ndaie hiny.
— está, Coné hiny : C6ge hiny : — dar, Chehú chehú.
Arco de edificio, Ibíātā carapá.
Aú ngé tuitaé. — — tirar flechas, Guírapá.
— — lo que buscara, Taicócatupé
— flechado, Guírapá pirá.
hin y raerá: Conicó raé: Congè che
— para matar pa carillos, Guírapapé.
rembihecá híny. Arder el fuego, Tatáhendi.
— estoy, Cochéríny.
— — de rodillas, Co añYnypía eYy — el Sol, Quaracíací: Hendí qua
rací.
guy tenä.
— — echado, Cobé cherui. — hazer, Amoendí (bo).
— — en pié, Cóne ää : Conechea. — las orejas, Hacubó chenâmbí.
A qui y alli, Quié, hae pépe: Quié, pé —ó quemarse algo, O cai: Vcai (ta):
peabé. - -
Hèdi (bo).
81 82
ARMA ARIRA

Arderse en fuego, Acai (guicaita). Armarse con espada y rodela, Amoi


Ardid de guerra, Guaryni caracatú : chequíce pu cú checúaipe guara
Cararaí. capá renóínä.
Ardiente hierro, Quarepo ti hacú : Arnarse de paciencia, T66 cängari
Quarepoti hen dí. añémoçãenā : T66çängarí añémón
Ardor de fuego, Tatá racu bó : Ta dé.
tapítú. Armas de hierro, Quarepo tiáó.
Ardor de Sol, Quaracíra cub ó : Po Armella, Apyi.
rope acíquarací, Arqueada cosa, Ycarapábae.
A remiendos hazer restido, Amboie
Arquear, Ayápá (bo): Am b 9 carapá
ceá ceá áó yyapóbo : Pehé pehé (bo).
ämó ayapó áó: Ambo pere pereb Arquear las cejas, Ayeeça pipírá:
áó yyapó bo. A yeçapí cäng āmā.
— — trabajar, Ambopere pereb Che
rembiapó : Ambopaii pai: Ambo Arrancar, Am6ndorog (ca).
birú birú : Am6çändog : Ayabirú Arrancar á correr, Ocog eteí oñānā.
bi rú y yapóbo. — con rayz, Ahapoog (bo).
Arena, Ibi cuyt$iepé. — cosa hincada, Ahequíi (ta).
Arenal, Ibi cuit$ndiba.
Arenisca tierra, Ibí cuí cuí. — el cabello de la cabeca. Aíá m6n
Argamasa, Ytacuí ap6món gatú. dorog (ca).
Argenteria, Quarepoti mboí. — flemas, Amboátendí guaçuí : Ahe
Argolla, Quarepoti apÑi. quíi tendí guacú.
Arguir de pecado, Neangai pa hae — frisoles que trepan y fruta de la
ychupé, yñee poe píca : Abape rama, etc. Am6ndirí (bo) (ca).
peé amó ynängaipábae recó rehe — — del arbol, A y poó (bo).
Chemindáraene? quien me arguira — yerras limpiando, Am6ñÑ (m6).
de pecado ?
Arguir, disputar, Añee poe pí — mandioca y rayzes, Ayoó (ca).
Oñoe peñā ñe'engā rí. — paja, Aipo ó capií : Acapií m6n
Arista de trigo, Abati myry rendíba.dorog (ca).
Armada de balsas, Ítapabetá: Ítapa — pelos, Ahaboog (ca): Aham6ndo
reíi. w.
rog (ca).
— — canoas, Igareteí reíi. Arrancarse pelo del cuerpo, Ayeá
— — Galeones, Ígaratarucu etá. m6ndorog (ca).
soldados, Guaryniháreíi : Arrasada medida, Häängába hoba
Hetá. pí ogbae: Hobapí yarapí.
Armadillo pece, Yà taboti: Taguará. Arrasar la medida, Ahoba píog (ca):
Armado estar, Aobātā ān6i : Ayeo Ahobapíiará (pa). -

bātā m6ndé guy tenä. Arrasarse el cielo, Oyepírog íbága:


Armar 7acos para pajaros, Añühā
Yruri catú ibaga: Oye quaa ruríca
óí (na): Añfihā háríí (ngā).
lmlOl
tú íbága.
— trampa otra vez, Ahu píche min
dé: Am bobí mundé. — los ojos de agua, Chereca ípopó :
Armarse, Am6ndé che aobātā : Aie Chereca ín y hé.
a obātā m6ndé (pa). Arraygado estar en rirtud, Cherapo
84
83
ARRI ARRO

catú tecó mârängatú rehé : Ayeípí Arriba de algo, encima,Yiocé:Yárām6.


tí tecómärängatú rehé. — mas, Ibaté bé. --

Arraygar echar raizes, Ha po ímà. — mucho, Ibaté eteí: Ibatéaí.


Arrebatada cosa, Hequíí píra.
Arribar el nario, Oyebi igaratá :
Oyepota yebí ígaratá.
Arrebatadamente, Yeaheitápe. Arrimado, Oiabaé : Ymboyaripira : -
— hablar, Oyeaceitápe oñéé chébe : Ymb oyecogpíra.
Oñee recapía. Arrimar, Amboia (pa) (bo): Amboye
Arrebatar, Ahequii (ta). cog (ca).
— de la mano, Aypoari (bo): Apo — poniendo en pié, Amboyecog
boy (bo): Aypó equii (ta). Ym6ām6 : An6āycóca.
Arrebatiña andar, Oyopoequii: Oio. Arrimarse, Aiecog (ca): Añèmboia
poarí: Oyopoboí. (bo).
Arrimo, Yeco cába Cocába, ºr.
Arrebol con que se pintan, Yégücá:
M6íihá: M6tihá. cog. 1.
Arrodillado estar de cansado, Añe
Arreboles del cielo, ÁmápStü pítā : nÑpYaeyi guicane6m6 Cane6
Amápytfiti : Amápytíí ob. agui : Chem6 ñé nÑpÑaeÑicañe6 :
— de la mañana, AmápYti coèrām6 Añénypyaró checäneórām6.
gúara : Oyeibérām6 güara. Arrodillar á otro, Am6ñe nYpyāeyi
— dela tarde, Amà pyti caarúrām6 (nā): Am6ñéctí (ngā) (m6).
gúa. — con la carga, Chemo ñèn VpíäeYi:
— hazer el Sol, Yñāmāpytü quarací. Chebo hiitá ; Che m6ñecü (ngā).
Arrecife de rio, ítú : Ítaipá. Arrogancia, Nemboetéhába: Nembo
Arregagar, Ambopepí (bo). babag hába.
Arregagarse, Ayepepí (bo). Arrogante, Abá oñemboe tébae :
Arremeter el animal, Oña ró (m6): Oñemboba bág baé.
Ohepeñā (m6) (na): Oyräró (m6). Arroyo, Iacäng: I embó. v.

— en la guerra, y en la paz, salir Arroyo seco, I acäng y ey : Iacäng.


á recibir, Ahepeñā (nā) (m6). típá. - -

Arremetida, Hepeñándába : Yrar6 Arrojar, Am6mbo (ca): Aitíapíi (ta):


hába. - Aití (heitica).
Arrendador de tierras, Ibí porúhára Arrojarse al agua, Acutipó ípe :
hepí rehé. Añém6mboipe.
Arrendamiento, Hepi rehé íbiporu Arrollada ropa, Áó ymāmāmbira.
hába. Arrollar algo, Aimāmā (ngā) : Aia
Arrendar diezmos, Tipà mbae aio paqúa (bo).
güa. Arrollarse, Ayeapaquā (bo): Aie
Arrepentido estar, Amboaciguytènä. poapí (bo): Añémāmā (ngā) (m6).
— estoy de mis pecados, Amboací Arropado estar, Ayeapo apí guyté
cheangaipapagué guyténà. nä: Ayeapá guyténä: Añémā guyte
Arrepentimiento, Mboaci hába. nā : Aopipe guiñè māmāngä.
Arrepentirse, Amboaci (pa). Arropar, Aiahoí (bo): Aha pipebä
Arresgarse, NdaíeaÍhúbi, o quai. (ngā): Aymämā (mó) (ngā).
n. 4. Arroparse, Añeapí pebà : Añefibà
Arriba, Íbaté. (ngā): Ayea hoí (bo).
85 86
ASSA ASSE

Arrugada ropa, Aó yñapychai: Áó Assada cosa en parrillas, Obarbacoa,


Coroi. Ym6cäembí.
Arruga, Chái. Assador, Mbae recicába.
Arrugada bolsa cerrada con cordo Assadura, Píacué.
nes, Pi iuru châi. Assar algo embuelto en hojas, Aipo
Arrugada tener la boca, Cheyuru qué (bo).
châi: Chachi: Cheyurupíchâigui — en assador, Ahecí (bo).
ténä. — — horno, Ohoío : Amboyi (pa).
Arrugado viejo, Ypiré chaibae : Y — — parrillas, Obarba coa: Am6
chachybaé: Y picuébaé: Yñepóbā cae (m6).
bae. — — resco/do, Aheci tatá mífimtíme.
Arrugar, frun cir los labios el mal Assaeteado, YñÑb6mbira.
mandado. Hembechó mbechog. Assaetear, AñÑb6 (m6).
Arrugas, NSñÑi: Chachi. Assaltar, acometer de repente, Apífià
Arrullar al niño en /a cuna, Am6 (m6). -

ñâtymúí (ngā). Assa/to, Pià : Mià.


— el niño en los bracos, Amboíí : Assaz, Oteté : Oúhérâni: Oútecatú.
Ambo óé. Asco, Yeguarú.
Arru//arse la paloma, Oñèmbepi pí — tener, Ayeguaru (gui).
caçú. Ascua, TatäpÑi endi.
Arruinada casa, Oga imboa y píré. Ascuas encender, Amboye potá tatā
Arruinado pueb/o, Tabey tipira : pÑi : Am6éndi tatäpÑi.
Ymboaypíra. Assecar, Cheyúcuá.
Arruinar, destruir, Amboaí (pa): Assegurado de peligro estar, Ayero
Aytí: Heitíca. biarí coíte, haime cherecó haguera
Arruinarse, Añèmboaí : Añèm6ay gui : Atá ndaebei : Ndaquíhíye
bi: Añém6märànguäri. bei: Píatí tíndarecobei: Cheñeān
Artejo de la mano, Póacäng. gúey meaicó: Nañeängui.
—, coyuntura, Cäng. yépota hába: — estar ya, Ayerobia ímā coíte :
Pica cäng. Ayerobia rí ímā ycoguitúpa.
Articulo de 7a muerte, Teó aime : Assegurar de peligro, Amboyero
Te6 roba piimé: Teó apiimë. biari hay me hecó haguera gui.
Artifice, Apohára. — engañando, Amboruí ruí.
Art¿ficiosa cosa, Caracatú. — que será assi, Ayeté ne ha e :
Artificio, Caracatú. Ayetéy cóne reá.
Artilleria, Pocabucú etá.
Assentadera, ó assiento de qualquier
Artillero que la haze, Mbo cabucú
apo hára. cosa, fin de la cosa, Tebi.
— — — tira, Mbo cabucú m6mbo Assentaderas nalgas, Tebí.
pohá. — bolver de qualquier cosa, Ah ebi
A ante S. rú (bo).
Assa, assidero, Picícába: Po acäng. — bolver, Ayee bibee.
A sabiendas, Yquaápápe. Assentado estar el tiempo, Arayya
Assada cosa, Mbichi : Hecípíra. píribé : Oñém6mbíá ára.
— — en horno, Oho yo: Ymboyípíra. — hombre, Abá íbí apica tú : Abá
— -— — hojas, Mymboque. aríbé : Abá apíribé. vide ibi n. 2.
87 S8
ASSI ASSI

Assentarse licores, Hüíí á. Assi mesmo, Emónà abé.


— al canto del banco, Chere bi pi — ni mas, ni menos, Em6nā rāmy
rarí ai. ngatui.
Asserraduras, Íbirácui cué ra. — podrá ser que sea, Emónà aypoy
pó : Mégüāi camí aipó.
Asserrar, Aiquyti (m6). — puede estar, Näte nehiny : Nā
Assestar con escopeta, Amoimbocá tené ypohiny.
ba hecé.
— que, Emónā ró: Em6nároyre.
Assi, em6nä: Nāi : Nā. 1. — sea, Emónängatu que : Ta Em6
— anda, Emónā oycó : Nā oycó. nā reá : Ta Emonàquerá.
— assi maldiziendo, Y yámburú :
— será (afirmando), Em6mā né :
Emónà nàngäné : Em6nāmāngane
Híyamburú : Hee que reá. (La muger T0 d.
dize Hee que rei.) — — por ventura, Em6 mâypóne.
— — medio entrebueno y malo, Atā — suele ser, Emónā ami.
ó repitiendo el nombre va, Ca tu — tambien, Emónā abé.
piripíri : Pochi pochñ. — tener, Aypící henóina : Chepó
— — bien es que le acoten, Ó apa pyndahe recóbo : Tenai arecó.
leen pig qúe: Pig qúe reá. Assidos muchos en danga, Oyopopí
— como, Näbe : Yäbé. cíne āmā oiero quibo.
— — assi yo etc., Hae éne : Haeé.
Assiento de licores, Hufingué : T
— — — he de morir mañana, mas
píbí.
cale morir aora, Hae éne oyrà guy — lugar, Tendába.
mänóm6, curyí catú tāmānó. vide — suelo de la cosa por defuera, Te
E. n. 4.
bí: Tuguá: Huguá.
— deve de ser, Em6nāhi pó : Em6
nähérà : Nāhérà. —, residuo de cosa liquida, Típíquí ré.
— dizen que disco, Em6nà heindayé. Assilla, Pícícába: Apyi.
— — — es, Em6nā ndayé : Aipó Assir con las manos, Aypí cí (ca).
enüguy : Ayé ndayé : Em6nāyé. — juntar una cosa con otra, Am
— es ? (preguntando) Hi pángä? boyepotá (bo): Amboyo popící.
Hypängā reá? Em6mäpängā ? Tú -- de alguna cosa, Ayepocog (ca).
em6 nà pängā reá? Añei? Assirse de las manos, Oyo popíci
— — (respondiendo) Hy mängā Ta (ca).
em6nà. —, enredarse, Añémà mà (ngā) :
— — sin duda, Aieté em6mà Ayété Aycapá yu á: Ayocog (ca): Aye
eycó : Chacamí raé. pooi (bo).
— está, Aeboí: Acoí hec6ny. —, trabarse la ropa, Aaoyepocog.
— finalmente, Em6nā royré : Em6 Assistencia, Hinā : Cheri mà.
nā coite : Em6nā r6mbí coite : Nā Assistir al enfermo, Ayhacibae píri :
aroyré. Ay hobaque.
— fué, Em6nà raé: Em6nà : Em6 — en pié delante de alguno, Aycó
nà nàngā : Chacami rae : Ayeca hobaque guyāmā : Aähobaque.
mí racó. — guardando algo, Ai hääróm6 : Ay
— lo uno como lo otro, Oyoibiríbé có hääróm6 : Hecó máé mängā ay
catú mängā : Mocoybenã. có.
89 90
ASSO ASTI

Asma, Vú aí: Vú c6r6ró. Assombro, Mondii: Andii.


Asno, Mboricá : Tapiití guaçú. Aspa de madera, Íbiráyó acà.
Assolado lugar, Tabeytípíra : Taba
— hazer, Amboyóacà ibirá.
ymboaypíra.
Assolamiento assi, Müāmbába: Mba
Aspar, Íbirayoacá pipé Amo.
pagué. Aspera cosa al gusto, Haymbé :
Aímbé : Yohá.
Assolar gente, Amocañy mbia :
Am6mbá (pa): Ayapití (bo): Ayu —, — — tacto, Haímbé : Y ya pe
c6r6i : Iohá. -

capá (bo). •ºr ºr

Assoleado, denegrido del Sol, Che pi — voz, Nee teró teró : Née quéqué.
ríbytíí : Quarací rembiá: Quaraçí Aspereza de monte, Cáá ānāndíba.
rembi eçí. — — pellejo, Mbae pirítí.
Assolear el Sol, Quaraci chem6 pirí Aspero agrio, Taí ací: Hai ací: io
bytíí : Cherapi quarací. há.
—, secar al Sol, Am6mbirú quarací — camino, Pe aíba : Peabaí.
pe: Am6ñYñyi quaracípe.
— silicio, A óyohácatú : Cabayú ra
Assolearse, ponerse moreno del Sol,
gue y p6bābí ra: Mbaérague popé.
Chepiribítú quaraci rehé : Quarací
chem6piríbíti : Acai quaracípe. — de condicion, Abá pia pochi
Hecó abaí : Guātā moi. -

Assomado estar medio borracho, Aça


bei porätä: Chereça guírí. — en hablar, Yñee ngātābae : Oñee
Assomar á otro á ventana etc., Ambo ngacjbae: Nee ngacíyāra.
obápice. - — hazer, Ambo po aymbé (bo).
— el braco, Ayeyibapícé. — intratable, Y yabai baí catú :
— el Sol, ó persona, Hobapice. Ypoí hucatú āhé.
— las piedras del rio quando baaca, — monte, Cáá ánà : Cáá
ánâmbugú:
y los que nadan assomar las cabe Cááyyaí.
cas, Cheacängoroi, v. coroi.
— lo sembrado, Ho bapícète myty — pajonal, Capiiti bai : Ññaí.
mà : Y coró coroi temytymä. — que frunce la boca, Poro apectí
Assombrado, Ymondíipíra : Yäng m6mbí.
m6ndíbae. Asperjar, rociar, Ahípii (ta):
— andar abispado, Chereçaité: Ay Aspirar, anhelar, Che abú (bo), v.
räró. Pítú.
— lugar sombrio, Tendá yängbae: Asqueroso, que dá asco, Po romboye
Cááguica tuobá: Cáá gui rurí catú. guárú : Por6mbo piatíí : Por6mbo
Assombrador, que assombra, Poro pía pichíbí.
m6ndii tára: Poro m6ngihíyehára. —— tiene asco, Yéguaruçé : Ypíá
A sombra de mi lo hizo, Cherí oye pichi bíbae.
robià hapé oyāpó : Oyecóràm6 Asta de la lanca con hierro, Mi :
cherehé oyapó. Mina.
Assombrar, hazer sombra, Am6äng — — lanca sin hierro, My iba.
(m6). Astil de herramienta, í, 11.
- la caca, Acoó m6ndii (ta). — — magorca de maiz desgranado,
91 92
ATAJ ATAR

IIuso. La punta de la flecha, que se Atajar la sangre, restañar, Am6m


distingue de Va caña. ”. Hey. 3. bítá hugui: Ambonuguí píg.
Astil poner, Aí iboñā (ngā). A tajar lo que huye, AhoquecY (m6):
— quitar, Aí ibó : Ay im boí. Ahen6ndeá.
Astilla, Ibírá raícué. -
Atajar murmuracion, Che rapi chá
Astucia, Caracatú : Cararaí: Ruí.
räängaó mamboaye ucári: Am6m
Astutamente, Caracatú há pe: Cara boí cherapichára curá agui: Ndai
raíhápe: Yruihápe. curáucári.
Astuto, Abá caracatú: Ycaracatúbae: Atajo, Haié, c. pe. 10.
Y cararaí catúbae.
— de ganado, manada, MVmbá apÑ
A ante T. tà : Mymbà reii.
Atabal, Atambor, Anguá. Atalaya, Mañändába.
Atabalero que lo toca, Anguá mbo Atalayar, Amàñā (nā): Amäénà (ngā).
pärärähára: Anguá mb opuhára. Atar, AñäpÑti m6 : Ayoqúa (bo):
Atacado arcabuz, cargado, Mbocá Am6mbí (ca): Añ6ty (m6).
y pobaé. — algo en un palo, para llevar en
Atacar arcabuz, Ambopó mbocába: ombros, Aypí taquá (bo).
Ayapípí: Mbocá pó ai atícá : A y
coçómbocapó.
— bien, Ñapítyngatú (bo).
— cohetes, Tatabébé pó ayatícá. — corto, Am6çãmbatú (bo) : Am6
— vestido, Ambotí áó. çãmbaturi (m6).
Atado hombre, v. atajado. — floro, Añapyty cätä (m6): Apí
Atajada cosa con pared, Ym6ñèm piú : Ruí.
biá pi íbíātā pipé. — la hamaca, Añóti: AñäpYti (mo):
Atajado hombre, perplejo, Abá ecó Ahopaty (m6).
ñäpyty: Abá nè m6mbí: Abañèmän — — hamaca assi mismo, Aye opa
geí. w
ti : Ahopaty, á otro.
Atajadizo de pared, Ibi ātānèmbia — — cabeca á otro, Añà cämbuà
hába. (bo): Añäcäng m6mbí (ca).
— cerco, Apé. — --- cintura, Aycuá quā (bo): Ay
Atajando, salir al camino, Ahá pera cuám6mbí (ca).
ye rupi: Ace hayépe. — largo, Am6çmbucú (bo).
Atajar con pared, Amómbia biatà — las cabecas de la paja para em
pipé : Ibíatäpípé ahoquecy (m6): pleitas, etc. Añäcäpè (m6) : Aña
Am6 epÑcä.
cämbí (ca).
— ganado, rodeandolo, Ahoque cy
— — manos, Aypoquā (bo).
mymbá : Mymbá aymāmā (ngā).
— intentos, Ahecó oquecy: Ahemy
—— — atras, Aypocá y yíba yya
tucupé cotí y poquābo.
m6ā oquecy: Ahemym6ā m6rān
güe (bo). — los dedos de las manos, Ayqüá
— /a yda, Am6rängúe y hohabangú apYti (m6).
era : Yhohabanguera ahoquecY. — —— de los piés, AypycaāpYti.
— — obra, Ambopoi : Am6mboí: - — piés, Aypíquā (bo).
Om6çandog hembiapó. — mal, AñapÑtyngaí (bo).
93 94
ATIN ATOR

Atar reciamente, Aioquarätä (m6): Atinar con la verdad, Aba he hupi


Añāpyty ngā (tà) (m6). guarupé.
Atarse la cabega, Añéâcäm buā (bo): — por sospechas, Cheremimoā rupi
Añèacä m6mbi.
bé, mbae rúri: Hoa catú cheremy
—— cintura, Ayecúá quā (bo): Aye m6 āng : Nda yte riguāi cheremy
cúá m6m bí (ca). m6à.
—, turbarse, Cheropá (bo) : Acañy A ti vengo, Ayunde piri.
(m6). Atigador, Tata rapiñändára.
Ataviar, Amboieguag (ca): Am6ñe
m6ndé catú (bo). -
Atigar, avivar el fuego, Ahapínātátá.
Ataviarse, Aieguag: Añé m6ndéca — quebrando las brasas, Ahatapy
tú (bo). ingá (bo): AhatapYiniog (ca).
Atavio, Yeguácába: M6à tyr6 hába. Atolladero, Apaçurucába: Apacurúg.
Atemorizado, Ym6ngíhiiepira.
A temporadas, Hepeñā pe ñām6 : Atollad
mà.
o estar, Che apaçu rú guitè
-

Haye haié. -

Atollar á otro, Ambo apa curú (bo).


Atemorisar, Am6ngíhiye (bo).
Atenaceado, Quy pápipé y m6apichâ Atonito, aturdido estar, Che acañy
mbra. - l guy ténā : Chere6 águytèná.
Atenacear, Aypichā quÑpäpipé. —, desvanecido, Che reca guirí.
Atencion, Yeapíçacá : Yeapíçabí. — espantado estar, Chearacäñy gui
Atender, Aiepíçacá (bo): Ayeapíçabí āmā : Che acañy guiñem6ndiita.
(bo): Añém6royró. Atorar atravessar algo, Am6pää (m6).
Atentamente, Yeapíça cá hápe: Yea Atorars
píça cá catú hápe : Yeapíçabí há
e algo, Opää (m6): Oñepyty
pe.
(m6).
Atentadamente, Yeapíça cá catú há — el bocado al que quiere tragar mu
cho, Cheyíribí camâmbú cherembiú
pe : Henondeá hápe: Caracatú há ren6āmā. -

pe : Yruí hápe : Mbegüe hápe:


Haihubá ca tu hápe: Haihubá há — —— en la garganta, Opää che
6. - -
yurupó cheya ceopé : Cheyaceo
nuar algo, si está blando, Ahtin obapyty tembiu ari.
Atortolado estar, perder el tino, Che
gá (bo). m6nâmbi ioobaque.
— manoseando, Ayabíqui (bo).
Atentarse assi mismo, Aye abiquí. Atorarse unos con otros, Oyopipi
Aterecerse de frio, Cherāi tereré roi (bo) (ca): Oyoe beati (bo) (ca):
agui. Oyoebea típiquí ti (ca).
Atericiado, Teçá yúbaé. Atormentado de malos pensamientos,
Atestada cosa, Ymbo apípípira. Cherémym6ängaíchererecó aíbeté.
Atestado estar algo, Yiapí píoi. — en el cuerpo, Heté herecó aypi
Atestar, Ayapípí (ca). ché : Märābórām6 aycó che reté
Atestiguar, Ahen6i hecha cára. aipábo.
A tiempo has venido, Aguíieteínde — de malos pensamientos, Temym6
ruhába. -
angaíche moyngó ingó aíbeté.
A tiento buscar, Aypobibi hecábo. Atormentar corporalmente, Aiporará
Atinar con el camino, Aba hè peupé. vcá hetépe : Heté arecó aíbete.
95
96 I. 4
ATRA ATRE

Atormentarse con penitencias, Ambo A trancos leer, Am6päpā quátiá


aci chereté guiyecoacúbo : Gui ye ym6nguetábo.
recó acicatúbo. Atrasada cosa, Mbae taquíquepe
Atormentar lasfeas representaciones, guāra: Mbae cuéra.
Angaipá yà yāng chererecoaí : Atrás en lugar, Taquícuépe.
Chemóängecó : Chem6yngo ingó — mano estar, Noy ndaybí : Cú
aí aí. mâmó hiny.
— — poner, Cúpe amoy (na): Nā
Atraer a pura fuerca, Añém6pirā moyndai bí: Nañ6n6ngaíbí.
qúá Herúbo : Chepírätä hápe aru:
— mirar, Ayeaquícuerapá hecháca:
Hemimboacípe yepé arú.
Ayeapá hecháca.
— — su amor, Amború mború gui — ponerse, Añèmbotaquicué: Añè
yeaihubucäbo y chupé : Aruríhai mboebi ycupé: Hebípe aycó: He
hú cherehé, v. hazerse amar. bichuāpe ai.
— — — opinion, Ambo ruí Chere — quedarse cansado, Caneó cherero
mymbotá pe-herúbo : Amboaquí pítá : Câneó agui apitá: Cânèó ra
mbegúe cheremymbotara rí, he cígui ayco hebipé : Taquícuéri
mymbotára imboyoya vcabo. apítá.
— venir, Hebi chuārām6 ávú : Ta
— con palabras halagueñas, Che mè
quicüepe ayu : Añémbota quícue
èngā píú pipé amboaquí: Che ñeè guitúbo.
héé rehé ambo ruí.
Atravesada cosa, Oibábo guāra
— — promesas, Mbaé qúābèé m6 Oíbábo oibae.
ychupé ambo aqui : Temy quabé
Atravesado estar, Oibábo cheriny.
éngué pipé amboruí: Mbaé hecha — — con otro, enojado, Ndoroñoām
gu cá boychupé amboaquí.
bo tári : Guatam6i oroicó oyoupé.
—, ganar la voluntad, Ambo aquí Atravesado campo, Ahacá ñtí: Añfi
catú y píá : Aipiehí chere mymbo raçá.
tára apóucábo ychúpé : Ahaihubá Atravesar comprandolo todo, Ayapa
ypíá che remymbotára apó vcábo catui : Aytíbíró tábo: Na m6nguré
ychupé. ritábo.
— por engaños, Checaracatú hápe — el rio, Aigaçá (bo) (pa).
amboaquí: Ambotabí imboaquíbo : — por delante de otro, Hobabó
Checaracatú hápe ahaíhubá y píá. aquā : Hobábo ahágui quäpa.
— tirando ázia á si, Ahe quii che Atravesarse, Oibabo añémoi: Oibá
coti coti : Aheiii checotí cotí. bo ai.
vº /º
Atravesar el bocado, v. atorarse.
- ºr

Atrancar puerta, Amboti 6qfiè.


Atravíesa ó atravesaño, Haçapába.
— saltando, Cheâqüá gui hó güihó A traviesas del sobrado de casa, Gua
bo : corotúghae guihóbo.
rapèmbi Itá.
A trancos andar, Aata äqüá (nā). Atreverse, Ndache poropoihúbi :
— — — la bestia maneada, y la caca Ndai poihúbi: Ndaquihiyei.
como venados etc., Corotug: Opó Atrevidamente, Mboropoihúhabey
opóbo oatá. mè : Tire recó habeymé : T$eyme.
97 98
AUNN AUTO

Atrevimiento, Mboropoihú hábey. Aun no he acabado de comer, Ndaei


Tihabey. gui cáruābo rāngé.
Atribulado estar, Tecotèbe Cherecó — — yo, Ndaei rängé. -
Aicotebé guitènā : Cheängeco tèbé — — por esso, Ndeíteé : Ndahau
guitènà. -

bíé.
Atribular á otro, Am6yngotèbè (m6). — — quica, Ndeí nipó : Meguay
Atronado con trueno, Amacintí re cami ndeí.
mtí m6cañy.
— de espanto, Yacañybae quí hi ye — — tú, Nderei rängé.
agui. /Y
— por esso, Añè bé : Ndeyteé :
— loco, Yyáraqua acañVpiri : Atā : Ndaeteé : Haubié.
Tarobá ātā : Yyaraqua ácätä. — no viene, Ndeí oübo rāngè.
Aturdido de golpe, Heca guirí o api Aunar juntar, Am6ñ6ó, Ngā : Am6
haguèra gui: Apihague remy m6 yrtí (m6).
cäñy (m6).
Aturdir, Am6cañy (m6): Am6ecágui Aunarse, On6pytybó (m6): Yóyócog
(ca): Ndo yo ecoabii (bo): Oñémbo
rí (bo).
yeceá : Oñomboorí.
Atusar el cabello, Añapy yoyacatú.
— los buenos para el bien, Ymärān
A ante U. gatú Oñèmboyeceá: Oyoçoó : On6
Audiencia lugar, Tecó mà rá rehe mbo orí: Oyóyó cog tecó má ān
yeruré hatíba : Ibiray yarucú ñè gatu rehé.
m6n66ndi pe. Aunque, Yepé. te. 3.
— los juezes, Tecó mârà rehé íéru — no, Eymbe : Yepé ey.
rehára. — — me lo diera, yo lo tomára,
Auditorio, Hendupára. Chebe omèènge$m6 yepé chene
Aullar el perro, Yagua oya ceó. aíoguâ.
guabo. - — — quiera, Oypota rey iepe : Toi
Aullidos de perros, Yagua yaceó. pota rymé iepé: Oipotareynpei.
Aumentada cosa, Ymboubi chá pira :
Yrim6mbira : Ymboycocé pira. Ausencia, Tibeymā : Oyméneymā :
Aumentarle, Añémboubicha (bo) : Cherog piréy: Og pí rey: Haquí
GUl62.
- Añé yrimö (m6): Añémbo eta (bo):
Oyeapíritarií: Oñém6ytartí. — hazer, Aha cúpe : Ndaicóícène:
Aumento, Ymboubichahá : Yrim6 Nda chetíbicéne: Aatá gui hobone:
hába. Ndayehubícéne: Na yndichéne.
Aun, Aubé : Bíté. Ausentarse de repente, Aha biari :
Aunados entre si, Oñémoyri oyóupí. Acañ$biarí.
Aun ay dia, y tiempo, Ndéíára. — huyendo, Ndachetíbigui yabápa :
— hasta el infierno, Añā rètāmèbé Acañ$guiyabápa.
aubé. -

Ausente, Oycoymbae: Oymè$mbae :


— los demonios huyen del pecador, Tibeym bae : Oynymbaé.
Añá tiroété angaipábae gui oñè
guâhé. — andar escondiendose, Aycupeóg:
— no, Tiroèté : Ndeí tir6eté. Añèmi guitupa.
— — dizen que, Ndey yé. Autor, M6nängára: Apohára.
99 100 43
AVEN A VEC

Autor del mundo es Dios, Coára m6 Aventajarse á los otros, Añ6qfià che
ñängára Tipä. rapíchára.
—, y causa del pecado es el demonio, Aventurarse, Ndaieaíhúbi : Tayea
Angay pá apoucahára: añängä. hupeá guíhóbo: Tahá mârändupé :
— —— de nuestros bienes es Jesu Tapítá mârändupé.
Christo N.S., Ñanderecó mârànga A ver abundancia de comida, Yúpi
tú m6nängába Jesu Christo ñ. y.: poro a océ: Oñém6mbucá mbae. v.
Tecó mârängatú apóucá hábam6 apií. -

jx.ñ. y. — dificultad en yr, Yyabaichehó.


Autoricado hombre, gordo, y hermoso, — falta de comida, Ndi abo: Tem
Angäturà. -
biundipóri : Caru aí : Caruey :
——, grave, Abá yepoíhúbucábae: Tembiutíbey: Ibírá ra câti.
Abá hecopohii catú. Avergongado quedar, Che ty guy.
Autoridad, faculdad, Opoguípe mbae téñä: Chequi chequí au guiñeāpi
rerecohába. reym6.
—, gravedad, Pohii: Poihú. Avergongar (v. verguenca ), Am6ti :
Am6ngaí: Cherumbígeí.
A ante V consonante.
A ver menester, tener necessidad, Ay
Ave de rapiña, Guirá porú. cotebé.
Avenida de rio, Íriguaçu : Tíguaçú. - mucho tiempo que passó, Ímäay
pó: Arímbae aypó.
Avenirse bien los casados, Oioaihú
mèndára: Oyoguerecocatú. - pestilencia, Mbába micó.
—, concertarse, Oreyoyacatú. - tiempo, ocasion, causa de yr,
— los discordes, Oyóyà catú oyó Aguíyeteí chehohába.
abibae : Oyoecó tatébae oyoyà Avergongar, v. afrentar.
catú.
A veriguada cosa, Ymboyohupí.
Aventador para el fuego, Tatapeqúá. Averiguadamente, Hupí catuhápe :
Aventajarse, Añèqúà (v. qúà 6). Yehucatú hápe. -

Aventar, Ambobé bé : Ahabiyú mbo Averiguar, Amboyehú (pa) (bo).


bebé.
Ave, Guirá.
—, desechar de si, Ay tíapii (ta): Ai Aves de rapiña, Guiráporú.
ti (ca): Am6ndo chehegui. — domesticas, Guíramymbá.
— moscas, Amondó mberú.
A vezes, Yopírú, v. peré 1.
— pensamientos malos, Aíti chepia
m6nguetá pochí. — — cantar, Oyopírú y poráheíta.
— trigo, Ambobebé abati myri. —— hablar, Oyopírú oñèèngä.
Aventajado en su oficio, Añèquà — — si, á vezes no, E. 9.
ngatú cheñängarequabarí: Cherecó A vecindado, Oñèm6tapiá baé.
méè ngábarí.
Aventajar, mejorar dando, Amee Avecindarse, Añèmbo tapiá (bo).
guaçú y chupé : Aé catú upé ameè —, á otro llegarse, Añ6ambiyó (bo):
agui y eí: Am6mbae guaçú. Añ6 amündá (bo) (pa).
1 01 102
AZER BALA

Avia de hazerlo el ? Oyapó eté : Oy Azerar, Amboyahecé quarepotiātā.


apó eteamó: Oyapo am6paé? Azero, Quarepoti ātā.
— — ser assi ? Añei amó paé? Aziago dia, Arapäné.
Avian de quedar algunos ? S. no, Azul (y verde), Tobí: Hobí.
— claro, Hobi hecäcäng.
Oquabébeé amópaé? — obscuro, Hobi htí.
— quedado algunos aparte, Hequā — hazer, Amboobi (bo).
bèè amó biña.
— ponerse la señal del acote, Hi
A visado hombre, prudente, Abá mbae mbi.
en6n deá hára y yaraquaá catu — ropa, Áó Hobi.
baé : Poroen6ndeahára. — bolverse negro, Hobi oñémotí (nā).
Avisar, Am6m6rändú : Ayquaábeé — medio azul, Hobi hobí: Hobí ātā.
y chupé. -
Azuleacos, Ytaobi.
— á la partida, Am6m6randú gui B ante A.
yupabóca.
— de mano en mano, Am6m6rändú Bacin, ó servicio, Tepoti hapé: Te
yoapi apí. potirirú.
— — passo, Am6m6randú guiqua Bacinilla, Tí rírú. w

pá : Guihóbo. Bago, parte del higado, Ibi úpia: Pe


—, dar de codo, Añapècäi. reb : Perebí. •vº ºw

Aviso, M6rândú : Porändú. Bachiller, hablador, Nembí: Neepí


A vivar al descuidado, Amboa pica piíbae : Néèngícé. -

pu. - Badéa, Sandiá.


— — desmayado, Am boapiçabí: Bagre, Mandyí.
Ambo aquaabá (bo). Bahear, Ayepítu m6cè (m6).
— — que duerme, espantandole, — con lo que tiene en la boca, Chem
Am6ndii : Ayque m6ndii (ta). boi og : Íóg.
A vivarse a si mismo, Añèm boaquaa — la tierra con el Sol, Otimbó ibí.
bá (bo): Añèmboquiyrei (m6). Bahearse lo que está caliente, Ha
— el fuego con el viento, Henditatá cuotymbó.
ibítúpe. Baho de la boca, Yuru tymbó : Yu
A voces, Ocapucai coroghápe. rupitú.
— — — olla, Yapepó t$mbó : Pitú.
A ante X, Z. Baiben, Apaguí: Aguí aguí: Cocog:
Aacedrezada ropa, Aob apia : Áópy m6py. wº

ni : Aó yyapiabaé. Baibenes de la canoa, Igára agui


Aacedrezar, Amboapia áó : Ambopi aguí : Íga yeroá roá : Ígára apá
ni áó. guí. -

Aacorca, ó manilla, Mboi: Poí: Poa Bailador, Yeroqui hára.


pí quíyā: Píapi quiyá. del pié. Bailar, Ayeroquí (bo).
— ponerse, Añèmbo poapíquiyá (bo). — en corros assidos, Oroyépopici
Aacuar de casa, Ogpipiara: Yporu oroyéroquibo.
pí: Aó tembiporú. Baile, Yeroqui.
Azerada cosa, Quarepotiätäriymboy Bala de arcabuz, Mbocabayi.
aripí: Ym6 ātāmbi quarepotiata pi Baladron, Abáñeèngice añó: Märáé
pé. éteíba e: Neequi rábaé.
1 ():3 104
BAPT BARL

Baladronear, hablar demasiado, Baptizarse, Añèm6 Tipā raí: Añèm6.


Añeetey tei : Añee quirá. Christian6 ucá: Ayeapirām6ucá.
Balangas de peso, Pecú ñaémbé yo Earatar, baacar el precio, Ambohepí
bai.
myri Ahen6i: Hep myri.
Balar animal, Oñèèhébae.
Barato, Hepi myri.
Balbuciente, Abáñèé pítápitá.
Baldia persona, Abá ecóteybae : Barbacoa, Taqua pembí.
Oyndeíbae : Oycoeíbae. — para assar carne, M6caètá : M6
JBaldon, Ñeengaí: Néémärà. cae Itá.
Baldongr, Añééngaí: Añéémârà. Barba del hombre (Mentum), Ten
Balsa, Itapába... díbá.
Balsero piloto, Itapá ropítá cocāra: —, el pelo, Tendíbaá.
Itapá rerequāra. . vº

JBaluarte, palicada, Ibirá : Ibírápém — de otros animales, Ambotá.


bí. Barbada de cavallos, Cabayu cümâ
Ballesta, Guirapá myri : Guirapapé. mà: Cabayuyurum6mbícába.
— tirar, Am6ndó huí guírapá pe JBarbado espesso, Hendíbaá ānābae
pipé. Barba hazer, Ahendíbaáapi (m6).
Bambalear hazer, Am6 uçü (m6) — larga, Tendiba abu cú.
(ngā): Amboagui (bo): Ambo apa Barbar, Cherendíba aocè : Hoquí
guí (bo): Am6cocó (bo). rāmó Cherendíbaá.
Bambalearse, Afictíguitecóbo:Añèm Earbara gente, Aba yyāraquabym
boceé (bo) : Checärécärè (m6) : báe: Tabibae : yiaquabecó ymbae :
Acué cué (bo): Acuré curèi (m6): Tecócatúbae: Abatecócatúbae: Caá.
Cheaguí aguí (bo): Che apaguí pa iguāra: Anami.
gui (bo): Che guígui (bo). Barbaro en hablar, Neétabí rerequā
Banco, Apicá: Tendá: Ibirapé. ra : Yñèèngatú ymbae.
— de piés posticos, Ibi rapé yyibábae. Barbaros sin govierno, Mboro quai
— redondo, Apícá apüà. oguerecó ymbae : Tecó catubae :
Bañar, Amboyahug (ca). Qoó recó rerequāra. -

Bañarse, Ayahug : Gniyahú (ca): Barbechar, Acopeí (bo).


Ayepirei. Barbecho, Copeíhagué.
— de sudor, Cheríai cirí (ca): Che Earberia, Tendíbaá apindabá.
ríai (pá) (bo). vº IBarbero, Tendiba apindá ra: Tendi
Baños de agua caliente, Íta cuyahú baa apohára.
cába. Barbirrojo, Tembibaabytā.
— el lugar, Yà hucápe. lBarbote, Tembetá.
Baptizado, Ymboyahúpí: Christiano — ponerse, Añèmo embetá : An6i
oycóbae : Y yapiram6 mbi : Y m6 cherembetá.
Christiano mbíra. Barco, Igarata myri.
Baptizador, Poromboyahu hará : Y Barda de pared, Ibiatā açoiaba.
m6 Christiano hára: Tipā rairām6 JBardar, Ayaçoí íbíatā : Ayāpiraçoí
Porom6ingohára:Poroapirām6hára. íbíatä.
Baptizar, Am6 Tipā raí (bo): Aya Barloar enemigos, Oñ6mboyà : Oñ6
pirāmó (m6): Ayahug (ca): Am6 yräró oy6e hé : Oyocíci Oñ6 yrā
Christianá (m6). róm6.
105 106
BARR. BATA

Barquero que gooierna,Ígaratácocára. Barril, Íbjra ñaé : Íbirañá. «wº

Barra de hierro, Quarepóti guaçú : — chico, Ibira ñaè my ri: Ibí ráíá
Pehé guaçú : Quarepoti á. myri.
—— plata, Quarepoti typècè gua Barro blanco, Tobâti.
çú : Yá gua gú. —- colorado, Tapytā.
— — puerto, Imbiaçá. — de loga, Naètí.
Barraco, Tayacu hapiabae. — hazer, Ayapa yucá tu yú : Ayapó
Barranca, Ibieçapygā : Ibíäng. tuyú.
— del rio, Ibíang: IecapYgäng. —— de loga, Ayapayuca ñaetí.
— grande, Ibi ambucú : Ibi capy Barros del rostro, Aríi.
cänguaçú. . «w

Barranquera, Ibíābiāmbu cú : Ibi Barroso hombre, Y yàriíbae.


çapícänguaçú. vº Barruntar, Aym6ang: Añém6ang.
lBarrena, Ibiracutu cába: Ibiram6m Bascas, Tendi tendí: Píá pichibi :
bucaba. Guará. Píá abaeté.
Barrenado, Ycutupira : Ym6mbupi Basta, Aguíye 1.
réra. — cosa, gruessa, Ypóānā.
Barrenar, Aibiracutú (ca) : Aibirá —— — de pelos, etc., Ypóānā abiyu:
m6mbu (ca): Ay píguārá. Ypóguaçú rabiyú.
— por muchas partes, Aycutúcutúg — del colchon, Hecyb6 cuè.
(ca): Aym6mbú m6mbú (ca): Ai — ya, Aguiye imà.
piguará. . — — ola, Aguiyeímâqueahè : Agui
JBarreduras, Itípei haguāra. yetí.
Barrer, Aytípeí (yábo : ybo). Bastante, satis, Ayè 1. pytüé.
— llegando la bassura con tiento, Basta, persona ruda, Yyāraquaa anā
Ahaubá ítípe yābo. - bae : Yñäcān gatu ymbae : Anâmi.
—, llevarlo todo, Aytíbiró herahábo Bastará ya ? Aguíyeí porae : Aguí
». Pí. 7.. yeí rüäpagä.
Barrera, Ibirá pembi —, respondiendo, Aguíyeímà.
Barrero de antas, Mborebi iguába: Bastardo, Méndarerai ñemynguéra.
Tuyuguāba. Bastear, hechar bastas, Ahe cybó
Barreta de yerro, Cí. 5. (m6). º

Barrido, Ypeíhagué: Ypeí píré. Bastimento, Iúpí: Tembiú : Bohiitá:


Barriga, Tíé : Tacapé : Tebé : Ibi Mbiú.
guá, er. a n. 2. — aparejar, Añè m6çaénäiúpirari
— abajo, Guácapébo. Bo hiitá guāmari añém6çaènã.
— arriba, Óá tucupébo. Baston, bordon, Mbococá ba: Mbo
— — ponerse al Sol, Ayepíapé : peguā : Mbo peguá.
Ayeacapé pé: Ayeíbí guapé. Bassura, Ití, z.
— de ollas etc., a 2. — barrer, Aitipei : Yäbo : Bo.
— grande, Tieguaçu: Hebeatí: Pitui. — coger, Aítí yärá (pa): Aití mo
—, lo contenido en ella, Tiepó. n6ó (ngā).
— — que contiene el vientre, Taca — arrojar, Aití reytí (ca).
pé : Hacapé : Hebé. Batalla, Müāmbába: Ñ6yräró hába:
Barrigon, Abá ebeatà : Hebeāti : Yó guerecó ay hába: Oyoepè ñān
Hebeaguaçú : Íbiguáá. dába: Märändequāba : Märām6ñä.
1 07 108
BAXA BEBE

Batallar, Oñ6yräró (m6): Oyóguere Bacar hazer, Amoeyi : Ambogueyi .


coaí: Oyóehé o pocó (ca): Opuà (bo) (pa). , ,
oyóehe : Amärām6ñā : Ymärände — — barando juntamente, Aroyi
quä. (heroibo).
Batara, Yetí. — la cabeca concediendo, Ayé aibí:
JBatea, Íbrañaéguacú. Añèácān gaíbí.
JBatir guevos, Amboícú vruguaçuru — reverenciando, Ayeaití
piá: Aym6 ná: Amboaí (bo). ychupé. v- -

— las aguas del rio, Ío cirí (bo): Ti


— las alas el ave, Oyepeteg (ca) : cog (ca): Ty equíita : Típá (bo):
Opepé: Operereg (bo). Hobácíhóí : Iguembé oheyà (bo).
— oro, ó plata, Am6mbé quarepotí:
Am6 pi rériym6mbébo: Amboapé — los ojos, Ayéeçaibi : Ayeaíbí :
ruí. Chetindí : Cheyeíoí : Añèacäng
Bavas, Tendi gua cú. aibi (bo): Ndayaupíri.
— colgar, Tendí ocíri : Tendi he Bacarse, encorbarse, Ayea bí (bo).
nèmbai : Tendí paigué. —, humillarse, Añémboapipé (bo):
Bavaca, Tendí tendí: Tiyu guacú. Añém6myri (bo).
Bavear, Amboú Chetendí guacú. Baceza, Tecóaybi.
Bavoso, Hendí ayí. -
Baccio, Ytaípá.
JBausan, bobo, Tapanā : Tabí. Baro hablar, Ahebobog (bo): Añee
— estar hecho, Cheyu rúyai gui mbegué (bo): Añeè ruí (bo).
āmā : Chetapà nà guiāmā. — hombre de linage, Abañèmoñān
— hazer á otro, Ambotapānā : Am gaíbae: HerÑmbae: Túnda hé ri:
boyuruyai ym6āmā. Y yaybi yñém6ñäng.
Bacca cosa, colgada, Yé acecó íbí.
— —, corta, Atú : Carapé : Pe : B ante E.
Atúp6rá : Atueteí: Aturí: Atu r$n- Bebedizo, r. U n. 1: M

gatú : Ibii. w
Bebedor de agua, Iguare : Iúceraí.
— —, poco, Ypebātā : Ypépíri: Ibii — — vino, Caguāra: Ciguy guâcé.
pírí: Ypecéri. Beber agua, Aíú : Auí (iguabo).
——, vil, Aybi : Mā rànguári : Mā
né. — á tragos, Aytíquicú (ca): Ayíqui
— dar la cosa, Oñém6ay bi. círi quícú : Ayíquiciú ytíquicú
quícúbo. º
IBacamente sentir de otro, Añèm6an — de golpe, Ambocurucú yguābo :
gaiby hecé : Am6aybi guinémoān Ayeacei yguábo : Amboberabó te
gapé. yguābo. Ndayeapiçacai yguābo.
IBaaca persona, de cuerpo, Ypéb : Ca
rapé: Carapebi . Myri : Aturi : — en competencia, Oroñ6ñ6qúà ñ6
Aturú : Ibii. qúà caguábo.
— algo con la mano, Aroyi (bo). — yerva, Acááíú.
—— de alto trayendolo, ut ramas, — medio emborrachandose, Acáú guy
Amboyeroá (bo): Amboapá imbo ñèmboca gui ibo : Guyñémbo ca
yeroábo. . be ípórätäm6.
- cuesta, Ibí ārupí aguéyi (pa) (bo). — º comer, Áú Háú (guábo).
109 110
BESA BIEN

Beber sorviendo, Aytíquícú (ca). Besar las manos, Ayeyurú mboyà


— vino, Acáú : Aú cà güy. nde porehé : Ayeyuru mbobi yebí
yebi nde pórehé.
Bellaco, Pochí : Angaipá: Märà 2: Bestial cosa, Hebae mbae : Mbae
M3rānā.: Aí.
hebae rehe gua ra: Mymbába ri
Bella cosa, adornada, Ym6 poräng guāra: Mymbabecó.
mbiré : Ymbo yegua pícandeá : Bestialidad, pecado contra natura,
Ycatupíríeteí m6ngípí. Angaipá yyabae té : Tebiro : Cu
— — de suyo, Yp6ran tegé: Ycatu ymbaeñ6m6ängaipá : Yó guerecó.
pírí. Bestias, Yoó: Hébae : Mymbába.
Belleza, M6rängaba : Porängába :
Teá. Betum, P6mó: Mbae p6mó : Mön
gába.
Bendezir con la mano, Ahobaçá
Beaciga de orina, Tírirú.
Ayépoiti catu pírí: Hecé. — — pece, Pog: Poggué.
— — oraciones, Am6mbeú catú : Beacigas en las manos, Pó pirúá.
Añém boé catuhecé : Aytí cheñe — — los piés, Pípirúá.
engatú hecé. Bezerro, Bacaraí.
Bendita cosa, Hobaça píra : Ypoiti
B ante I,
catupíra.
Bendito sea Dios, Ym6mbeu catu pí Bibora, Mboi.
rām6 toíco Tipà. Bien, Catú.
— acondicionado, Ypíá catupírí.
Beneficio, merced, Mbaemeèmbi tei.
Benignidad, Poro poriahu bereco — aventurado, Abaecó catupírí :
hábá. Abá ecó p6räng: Abatecó p6räng
Benigno, Poroporiahuberecóhára. rerequāra apírey: Ayèae catúbae.
— rostro, Tobá poroporiahúbe recó: Bien aventurança, Tecó ca tú apí
To bá yérá poriahúbérecó : Tobá rey. Aye. 3.
poriahubere có yèracatú. — aviado va, Aguíyeí oguerahá :
Ypóy pócatú ohóbo.
Beodo, Qabeipó.
Bercas, Tayaó : Hó guacú fúpi. — aviado va (ironicè), Ohóohóaú :
Bermejo, Yápytābae. Aguí yey auaú yhóyhóniraé.
— hazer, Am6pytà (m6). — dispuesto, gentil hombre, Abá re
Bermellon de la tierra, Vrucú. chag márān gatú : Abá rechag po
—, tierra, Tapytā. räng: Abá rechaganga tirá: Abá
Berros, Cáá pétai. oñém6 ítar6 ngatibae : Abáeté : Ibí
Berruga, Quytā. cutupírí.
Berrugoso, Yquytā quYtābae. — dispuesto, pero con alguna falta,
Besamanos, Yeyuru mbo yà. Abá rechag màrängatu tei.
—, saludes embiar, Toymengatú hei — empleado está (ironicè dize el va
ereque ychúpe : Tereiméngatú hei ron), Heéquereá : Hy yamburú :
ndébeiereque. Heèqueráreá : Táquereá : Ceque
Pesar deshonestamente, Ayurupíté. reá.
- honestamente, Ayeyuru mboyá — — — (dize la muger), Heequere.
hecé: Aye yuru mbobi hecé. — ——, bien le viene, Ártiá.
111 112
BISN BLAS

lBienes, hazienda, Mbae. Biuda, Ymé mänóbae: Yménymbaé:


Bien está, Aguíyèteí: Aguíyeí. Mbabiyāra. - -

— estar ó mal con alguno, v. Reco Biudez, Cherembirecó mànó hague:


in fine. Chemè mänó hagué : Chemén dá
— hablado, Yñeengatúbae : Yñee yó api rey: Mendá yebí rey.
p6rängbae: Yñeècandeábae: Yñee Biudo, Hembirecó mänó bae: Hem
yeracatú porängbae: Abáñeèarià birecó yoapírey yyípímanó ré
ngatú : Abá oyticatubae. mbabiyāra.
— hazer á alguno, Chemârängatú B ante L.
ychupé: Che ychupé guara : Ahe
chébe guāra : Are có catú : Che Blanca mies, madura, Yyapeyu :
ychupé tequāra. Abatí apeyú.
— — la cosa, Ayapó catú : Ayapó Blanco, Ty 4.
caracatú : Checaracatú yyāpóbo : — del ojo, Tecá íbíti.
Ayapó candeá. — de los dientes, Tai mbiti,
— hechor, Chebe ymärängatúbae : Blanco para tirar, Huím6mbohápe:
Chébeguá ra: Chébe tequara. Nyb6hápe.
— mandado, Poro endu catú : Poro Blanquear, Am6poti : Am6ti: Am6
enducé : Acé rapiacatúbae : Acé m6r6ti (m6).
oquai tabari ocícibae : Yyapíçabí — la mies madura, Yyapeyú temy
catúbae acébe. tymä.
— parecer la ropa, Yñärfiàngatú Blanquecina cosa, Apatubí.
chébe cheao : Yp6rāng chébe che Blanquissimo, M6r6 quYti : Mor6ty
ao : Chem6m6rāng cheao : Yña apatubí. -

ruāngatú aoche re hé: Cheariān Blanda cosa, cocida ó podrida,


gatú áó cúpa cherí. Huíí: Hütímí.
- puesto, Oyngatubae: Oqua catu — — de suyo, Ypiú eí: Hütimyei.
bae.
Blandamente, Ypíúhápe : Mbegu
— se le echa de ver que tiene juyzio ehápe: Yruíhápe.
en lo que haze, Oá ruāmbeé hem — coger, Cheruí ruí ypícica : Aypí
bia pó aguiyeí. cí mbegué: Amború mború ypí
—— — parece, Óá rñā mbeé. cíca. -

— venida dar, Ereyupängä. — llegarse, Amborui hecebica :


— venir al justo, Yyácatú: Hoacatu. Añèmboruí herocica.
Bigote, Ambotá. lBlanda tierra, Ibífití: Hfiti ibí.
Birrete, Acängaopé. Blandear lo delgado, Am6u cüí(nga):
JBisabuela, Yarii yoapi: Checí yarii. Am6tífim : Ayaparerécó (bo).
Bisabuelo, Tam6i yoapí: Cherurām6í. Llando de condicion, Cherecó rúcó
lBisnieto ó bisnieta, dize el varon, rú : Cherecó ruí ruí.
Cheremymynóyoapi : Chera remy Blando, de coragon, tierno, Píai
mymó: Cherairaíra. Si fuere hem túbae : Ypíapíúbae: Píaütí: Ypíá
bra, Rayí. acatúbae.
—— — — la muger, Cherem$ar$ró Blasfemado, Ym6mbeuay pira :
yoapí: Cheremyaryró aryró : Che ñèéngaí porarahá ra. -

membí mèmbiré. Blasfemar, AñeengaíTipā upé.


1 13 114 .
BOQA BOIAT

Blasfemia, Tüpā upé ñeén geí. Bogo, Ambotá.


Blasfemo, Tipā upé ñèéngaíhára. — salir, Ambotacé: Ambota aroquí.
Bochorno, Píracubó : Piríai : Ara
Blason, Checuimbaebó : Cheñ mó acubó. -

ñängátubó : Yeró āhá ba. Bodas, Caru guá cú : Pepi guaçú.


Blasonador, Oñèmboquibae. — hazer, Aypepírü (m6): Caruguaçú
Blasonar, vanagloriarse, Añèmboqui am6ñā (ngā): Ayapó carugua cú.
tei : Ayerobiarí tei guyténa. Bodega, Mbae tetyró coti : Mbae
rendába : Mbae cotí.
Bledos que no se comen, Caaruru
pytā. Bodegon, Yupí mééngápé: Yúpíró
Bledos que se comen, Caaruruti : ga: Némbi abíquí hápe.
Caarurú. Bodegonero, Yúpimééngára: Yúpí
apóhára Némbiabíquí hára.
B ante 0, R. Bodoque, Ibi aquytā : Ibi apuá. .
Pobo, Tapané. Bodoque de birote, Guirá apia : Ibi
Poca, Yurú. guá. -
Bofes, Neābebui.
Boca abajo, Obapíbo : Oyurúbó.
Boca abajo estar, Oyurúbo hiny : Bofetada, Atibeté : Hoba petég.
Obapibo tui. — dar, Ayatibeteg:Ahobapetég (ca).
— — bolver, Obapi bo añ6nó (nga): Bola de madera, Ibirá apuá : Ibirà
Oyurú bo añ6nó. apià.
— arriba, Oba ibábo. Bolar, Abebé (bo).
— — echarse, Añènó obaibábo : — de abajo arriba, Obebé oyeu
Catucupébo añènó. piābo.
— de estomago, Píçüä. — — alto abajo, Obebé ogueyipa.
— — postema, Tobapítí: Hobapití. — yendo, Añé nambi píçó guiñānā :
— — rio, Imbíaçá. Che nábi ñee guihóbó : Añém6
màmbí bebé.
Bocado sacar, Ambobú pe teiyurú.
— la fama, Terâquā obebé : Oñéā
Boca, hazerse agua el goloso, Añè çãi terâqüà.
èndi b6c6ng tei ycarú recháca :* Bollo de golpe, chichon,
º

Açúçú :
Yyúheita. Qúçú.
— lastimada en los estremos, Yuru - — maiz, Abatí mbu yapé.
mbo piquí piquí: Yuru mbopí co Bollos hazer con golpe, Ambogú :
rog. Ambopítegú Ambo apígúçú :
— sucia, Yuru quiá : Yurú tyti : Ayambogua : en la cabega, Ayapi
Yurúyttí. mbogua idè.
Bocado de comida, Yurupotá. - tener en la cabeca de golpes, Che
— — — sacar de la boca, Añ6míí
apímboguá hetá.
(ngā) Am6cè cheyüru agui. Bolsa, Mbae rirú.
— — pongoña, Pohāngíú. - hazer el vestido, Yca mâmbu
—, mordedura, Táimboré : Poro cuú cheaó. -

hagüé : Yurúpipe ymbobú hagüé. Bolteador, Oyereieré megüábae.


— sacar de ropa, etc. Ambobú (bo). Boltear, Ayeré yeré mègüà : Ayea
Bocal, Tapānā : Tabi : Yyaraquáá pá mégüà gui yerépa.
by mbae : Anami. - - hazer, Amboyere megià.
J. 15 116
BOLV BOMI

Boltear, llevar rodando, Amboa Bolver las espaldas, Atucu pe beè


payéré (bo) (pa). (ngà). Abagi ychu gui.
— poniendo la cabeca en el suelo, — lo ageno á su dueño, Amboyebí
Aieaparóg (ca) (bo). mbae yyarupé.
Dolver á cobrar el enojo passado,
— — de atras adelante, Taquícue
Añém6 y ró yébi . Amboibí cheñèriguá am6ñ6 en6ndé.
moÑró.
— á la querencia, Oye bíguecohá — — — dentro afuera, Amboyere
guépe : Gué qua guépe. herequa beyngotí. -

— al lugar, Cherenda guépe ayebí — — prestado, Yporu pí amboyebí


(bo). (bo). -

— á los pecados passados, Aroyebí — los ojos en blanco, Añèmboeca ti:


Cheängai papá guéra : Ambo íbí Añém boça imboyère.
cheangaipa.
— — recaer de enfermedad, Cherací
— por alguno de palabra, Áhep
chenee pipe: Añémbo yebí hepíca.
Chemboayebí: Cheraci yebí: Che
raci yoapí. — — — — obra, Hece aquárí che
— — tomar fuercas, Ambo íbi che rapicha repíca.
pirätä : Añèm6pirātā yebí: Cherecó — — la verdad, Hupiguararí. Añā
atängue an6i yebí: Cherecó cuera ró : Hupiguara aipícyró.
aroyebí : Añèmbo íbi chepirātā — — si, Añém6mbeu catú Cherecó
rehé.
maraney mboyehú pa: Cherecó mà
— atras en lo bueno, A y poeyarí che räney piáca añär6ña ró.
recó mârāngatú cué : Ayeaquícue
Bolverse á Dios el pecador, Ayebí:
rapá cherecó mârān gatugui: Aye
Tüpà vpé: Añèmeè : Ayeqáábé.
píapátecó pochi rehé : Ayeapa rí
tecópochí rehé : Abägi tecó catu — de lado, Oiquébo ayeré.
gui: Am6ràngue cherecó mängatú — del camino, sin llegar adonde yva,
rànguéra. Cherapé acígí guitúbo : Ayeaparí
—, dar buelta, Añâty mā : Ayere guitúbo : Ayepí apari gui yebíbo.
(pa) (bo). — Dios hombre, Tipà abárām6 oñé
— de arriba abaaco, Ambo oba ibá. m6ñā (ngā): Nāndérām6 oñè m6ñä:
Bolverlo la cabeca abajo, Ambo ibí ñanderecó oipi ci (bo) (ca): Oñe
echag : Ibi cotí am6äcäng. m6ñändé : Oñèm6ndé ñanderecó :
Bolver el rostro a menudo á mirar,
Om6ngí oyehé ñänderecó: ñande
Añècoty cotihecháca. roó oguerecó.
— ——, Ayèoba boyá (bo): Ayea — en nada, Ocañy mbeteí mbaeey
parí (bo): Ayeatí yerobag : Aye oycóo cañym6.
aquí cue maè (m6).
- en gracia, Añémbo yecotíahá — ázia ácá, Quí bon gotí abág (ca):
yébí : Ayéaí hubuca yebí : Ahé Añèm6quibongotí guibáca.
cheraíhucue omboíbí: Ahè ombo — loco, Añèmbota robá (bo): Añé
íbí cheraihucué. m6araca ñYmbeté (bo).
- — si, Che araquaá bá (bo): Che Bolviendo de buelta, Chereyápe.
raquaabí: Chearaquaá coite : Che Bomitar, Aguéè (m6): Ambo yebí
recatí bérām$ coite. (bo).
117 118
BORR BOCI

Bomito, Guèé. Borracho estar, Açabeipóguytenä.


Bombarda, Pocabucú.. —— mucho tiempo, Aré checabeípó.
Iomba de sacar agua, I ren6hehába:
I píté hába: Ireroyeupihába: Iga —— tendido, Chereroyé pícó cheça
ratápe ím6güéèhába. beípó : Chereití checa beípó.
Bondad, Aguíyeí: Catupírí. —, medio tocado, Átayñ6te che ca
— del alma, y salud espiritual, Anga
tuhába. beípó : Qhecabeípó rätä: Che cabeí
IBonete, Acängaó myri. pó héräherá: Che recá guíriñó te.
— de picos, Acängaó haty hatybae : — sin sentido, Nóm boaraquaá bei
Acängaó hendíäba gäbae. y cabeípó : Yçabeípó ātārām6 páé :
Bonita cosa, Porāng : Am6ay. Heca guírirà m6 ñ6terām6 páé :
Bonito pescado, Pirápucú. Om6eó y cabeipó.
Boñiga de baca, Mbaca re potí.
Borra, Hüú : Tipífití : Ta, tícuè.
IBoqueadas, Yeyurupecá.
Boquear el que se muere, Oyeyuru — hazer el vino, Oñém6fití cägu$.
pecá pecá. Borrado escrito, ó pintado, Oñémó
Boquiabierto, Yyuruyai : Yyurupe
cábaé. -
mänibae : Oyeogbae : Yyaí.
Boqui ancho, Yyurupí gua cú. Borrar escrito, ó pintado, Amónâmi
— angosto, Yyuruobí: Yurumyri. (m6): Amboaí (pa) (bo) : Ambo
— aspero, resquebrajados los labios, yeog (ca).
Hembe bobogbae. — el rastro de otro, y comer tras la
— chato, Yyurupébae. vianda pan, ó harina, etc., Aha quí
— hondo, Yyúrupieté. cueratí.
— seco andar, Cheyuru pírú guíte
cóbo : Che yu rú tyni guitecóbo. Borrego, Obechá raí.
Borbollones, Pupú : Cimbeg. Bosque, Caá ānā : Caá guaçú.
Bordar, Ayquatiá áó. Bosquejo, Caapí myry.
Bordo de canoa, Igapepó.
lBordon, Mbococába : Po cocába :
Bostezar, Ayeyurupecá (bo).
Mbopécuá: Mbopeguà. Bostegos, Yyrupecá cué.
Bordoncillo del que habla, Apó Botador de canoa, Iga gocá.
Eorla, Ambopí. Botar canoa, A yoçogígára.
Bornear, A y pepi (bo).
Bornearse, Ayepepi (bo). — la pelota, Am6mbó mängäící.
Borujo, Tati cué. Boto, sin punta, Haquaate rébae.
Borrachera el beber, Qabeípó. Boton de flor, Íbotí quYtā.
-

-- lugar, Qabei pohá: Qabeipotí: —— — abrirse, Íbotí quytá oyà.


Qabeípoendá.
- passarse, Qabei pocäi. — — ropa, Broche, Áó mbotípába.
Borracho, Ocabei póbae: Oñembo Bocina, caracol, Guátapí.
çabeí pobae: Qabeípo" porarahárá.
-, alegre, Cabepo ori: Qabepoecai. —, cuerno, flauta, pito, etc., M$mbí.
- de inclinacion, Nemboca beipó — tocar, Ayopí (y píca).
ceraí.
— trompeta, Mimbí tarará.
1.19 1.20
BREV BROT

Braca medida, Açe yíbá picó mbae Brevemente morir, Curyme omänó :
räängä. Ndahèó arebí : Quä papípe heó :
Bracales para cargar, Pepú. Heçabí omänóm6: Curyte omänó.
— assi poner, Ambopepú. Brevissima es nuestra vida, Habiyú
bebé ñanderecobé.
Bracaletes, Poapíquíyá.
Bracear, Ayeyíba ñâtymtí (ngā) : Brindado ser, Heropobeè mbra ché
Aye yiba mópy (m6) : Ayeyíbá cägui pipé: Ym6ngaupí che: Ym6
m6m gué (bo). hey mbira ché.
— llamando con las manos, Ayepo Brindar, Ahey (nā): Amèe cägüi
érú (bo): Ayepo ytí hén6inä. ychupé : Aymaei cäguy : Hau vcá
Bracero que lleva del braco, Ypoco cäguy.
cára. Brincar, Checupiyà piyai.
Draco de rio, Íacäng ; Íríacäng : I Brincos, Cupiyai.
embó.
Brio, Cií: Quírey: Taibaí: Hacubó.
Brasa hazer el palo, Yepea hobāçā — cobrar, Añèmbocícíi guitecóbo :
bae. Añémomburú : Añèmbo ai baí.
Brasas, TatapYi oicobébae. — dar, Ambocícii (bo): Am6mburú
Brasero, TatapYirírú. (bo): Amboaibai (bo).
Brava cosa, fiera, Yyabaeté. — quitar, Amboaíbaí pabí herecó
Bravamente bien, Märängatú eteí. bo : Am6nâtey.
— con yra, Guātāmoi yyabaete : Né Briosamente, Cii catuhápe : Ñém6m
moÑró aíbete íhápe.
— me trato mal, Guátām6i chereco burú hápe: Némbo acubo hápe.
aíbeté: Aibeteí chererocó: Nande Brioso, diligente, Quírey: Oñem6m
teí chererecoaí. burú baé : Ocícíicatúbae.
—, mucho, Aibeteí: Nandeteí. — en guerra, Quirey mbá : Marān
Bravear, Guàtamoí aycoguitecóbo : de quabarí ocñcíi catúbae : Oñe
Märāmāra eteí añèm6Yr6 guitecóbo. m6mburúbae : Ypoitábae guaryny
Bravo, Abaeté : Pochí. rehé.
Brea, Curiíbící. Broquel, Guarapá myri.
Breada cosa, Curiíbíci ym6ngí píra. Brotada cosa, Hoquí hoquíbaé.
Brear, Am6ngí curi íbí cí: Ayoog Brotar el arbol, Hoqui Ibi rá.
curi ibícípipé. V. Mong. —— — cortado, Ibirá mboguaigué
— por dedentro, Aycu pem6ng (ngā): ypícué hobimā : Ibirá mbóguaigue
Am6ngí curi íbici ípírupí. hobèce ímà.
Breñas, Yyaí: Yyaybí. — enfermedad, Obú cherací.
Dreve cosa, que poco dura, Curytey — la espiga de maiz, Guémbe, ó pla
guá : N. a y picopibae rärügüái : tano, etc., Hat$nde tynderāmó.
Curyte guára aipó : Nda arébae — las flores, Ibotí opú.
rüngüāi : Oberabótè guāra : cabí — lo sembrado, Oibí erobutemy ty
çabí rāmiñ6te guāra. ma: Opo pó temytymà : Hobáqua
Brevemente, Curite hápe : Obera temytymà.
b6te : Tecabi hápe : Ibitú rāmi : Broton, Toquí : Hoquí.
Imäni. — salir, Hoquícerámó: Hoquipopó.
121 122
BULT BUSC

Brotoncillos, Yyípiquírémyri. Bullicio, ruido, Aíbú : Píambú :


Bruñida cosa, Ymboyó apira: Mbae Chiriri. -

yyoabaé: Ymoèndipú pira. Bullicioso, traviesso, Abá ecoñ6te ey:


Bruto animal, Hebaé: coó. Yñérâtei teybaé: Abá ecopíryri.
Bruca, Cuña payé: Cuñā mbaye. Bullirse, Amyi (nā): Añérâ (nā).
Bruacear, Chepaye guitecó (bo). Burla, Aruaí: Mégfiá : Tei: Eí.
Payerecó rehe ayeporú guitecóbo. — hazer, Ayoyai (ta): Amboyarú
(bo).
B ante U. — burlando lo mató, Ymboyaru
Bubas, Mia : Pià. yarú yopará hápe oyucá.
— dolores, Caruguá. Burlando, Ymboyaru hápe : Tey
hápe : Nda ayehápe rüguâi: Mé
— tener, Checaruguá: Caruguá ay
porará (bo): Carugua bó che. guā hápe : Megüárām6: Aruaí há
pe.
— granos tener, Chepià : Mià aypo — lo dice, Tey haé: Che aruaí hápe
rará.
áé : Nda ayébo rigüai che eny:
Buboso de dolores, Caruguā riyà : Cherembe píripe arecó márà che
Carugua porarahá. é.: Cheyuru rembépe áé: Chemè
— — granos, Mià po rarahára. güárām6 áé : Nachepíaguiberügüáí
Buche de animal, Tíeguacú. cheén$. -

— — aves, Ai. Burlarse con muger deshonestamente,


Amboyarúaí cuñā : Amboyaruaba
—— pescado, Tambiracuè. eté.
Buey, Mbaca caapí. Burlas de manos, Oroñ6mboyarú oyó
gruelo, Bebé. -

ehé po cogarí.
Buena cantidad, Catú : Ote té. Burlarse de palabras, Ñee Aruaí pipé
— cosa, Mbae aguiyeí: Mbae mā oroñ6mboyarú.
rängatú : Aguíyeí catú. — — otro, Ayoyai (ta): Che mègüà
— vida tener, ºr. tecobé. n. 2. y Te yyaita: Añeé mégüá hecé.
có.
— haziendo reyr con gracias, Che
Bueno, Catupíri: Aguiye teí. mèguā : Añèmegua : Chearuaí :
Buena palabra tener, Cheñee y pe Añémboaruaí ymbopucábo.
pócatú : Aguiyeí: Candeá. Burlas de palabras, Ñééngā apiraí:
Buen provecho, Aguiyeí. Nèè aruai. -

Bueno estar de enfermedad, Acuera Burlon dezidor, Ñeengäpiraí yāra


(pa) (bo). Yyaruaíbae.
- — — llaga, Acaè (m6). — deshonesto, Ymègüáabae te: Yyá
— — — salud, Agui yeí aicó. ruaí abaeté.
- fuera que te comedieras, Märà Burujones, Aquytā
quYtā.
am6 ereye quayé. Burujones hazer, Am6quYtā.
Bufar, Cheapyy mbú (bo). Buscar, Ahecá (bo).
Bufidos, Apy ymbú ymbú. — a tiento, Apobíbí hecábo.
Buho a ve, Vrucurea guacú. — averiguando, Ahecógui porändú :
Bulto, Angucú, y Angucú ñ6 ahé Aporàndú : Am6m6hè gui poran
chá, vi el bulto solamente. dúpa guitecóbo.
123 124
CABE CABR

Buscar en la bassura, Ítiaru ruam Cabellera postica, Apucú pembí :


boguí hecábo. Apembí.
— escudriñando, Cheyurupoé hecé Cabello crespo, Apichai: Abápererá.
gui poran dúpa : Amboabirú birú — de la cabeca, á 11.
hecábo. — del cuerpo, Há. 5.
— la vida, de comer a otro, Aypo — de maiz, Abatí aguéra.
racá Perú. Cabellos partidos, Tobapípeá.
— assi, Ayeporacá. — untar con azeyte, Ayeacäng my
Buso, Abapítu pucu eté : Ypítu ba rö (m6).
qüā tecatúbaé. Caber, Ya n. 4.
— al justo, Cheyà catú.
C ante A. — apenas, Hacipeí yyā : Opäämi.
Cabal, sin faltar nada, Gue teboí. — en su assiento, Cheyácatú che
Cavallero que está a caballo, Cabayú réndápe : Cheyà cherendá.
arichuā : Cabayu ariguára. Caberme parte, Cheyā: Chepotá. v.
Caballete, cumbre de tercado, Oga Aye n. 1.
píte raquà. Caber mucho en cesto, etc. Y porugú.
Cavallo, Cabayu. — una cosa en otra, Yyà catú.
Cabaña, Capíāba. Cabero, el que está al principio, óJin,
Cabeca, Acäng v. A. n. 2. v. Apín. Apiri chúa ra: Apíriguára.
1. 2. 3.
calva,
Cabestro, Cabayú gāmā.
- Apirabey : Açagué :
Araguéré. . -
— poner, Am6ayuçã cabayú.
— de linaje, Ipicué: Ném6ñängípi. Cabildo, Ñ6m6n66ngába.
— hazer á qualquier cosa, Am — hazer, Oroñ6m6nó (ngā).
bo aguá (bo) : Amboapíraquytā Cabizbaco, Chetyndi : Yaupirey :
(mo): Amboapíraacäng. Yñäcängaití.
— superior, Rubichá: Tubichá.
Cabeçal, almohada, Acängítá : Acān Cabizcaido de flaco, Yñäcäng yéáí
gupá. bíbae angaibá agui: Yñäcäng ye
Cabecear, dar cabecadas de sueño, roábae.
Chequerá pará : Añémboyé aitíguí Cabo de cuchillo, Quicepici cába :
querapá rábo. Quice ropí tá : Quíce poacäng.
— edificio, Ogoyeroa: Yñāpyā (m6). — — — postigo de otra materia,
— negando, Añéacängmbobabá (bo). Quíceí.
— otorgando, Añéâcängaytí (ca). — — instrumento, ib. n. 11:
Cabecera de cama, Ynimbé api : — del mundo, Ibi apira : Ibi rebí.
Yñ$mbé àcäng. — de pueblo, Tarebí : Tabapí.
— de mesa, Caruhaba píra. — — vela, Tataèndí ací gué: Tata
Cabe con de camisa, Camisa ayurúpi. èndi rebi ré.
Cabecudo en su parecer, Yporerobiā Cabos echar á herramientas, Amboy
rymbaé : Yporendú ymbae: Yña I (bo).
cäng ātābae : Gue mimbotararí Cabo hazer, Aíboñā (ngā).
oyérobiaribae. Cabo, ó punta de tierra en rio, ó mar,
Cabecudo, protervo, incorregible, Api I āqüà. -

çaíré. Cabra, Cabará.


125 126
CADU CAER

Cabra montesa, Güagi. Caer, Á 8. Apacui (ta).


Cabrillas del cielo, Eychú. — de alto, Acutipó (bo):Ááibaté gui.
Caça de animales, Hebaerí yéporacá — — bruces, Cheapírá (bo): Opo
(bo): Hebaerí tequàba (bo): Qoó m6 tiabo áá.
m6hè hába : Yucá hába : M6ñā — — lo bueno de candolo, Aycupe
hába. óg tecó mâràngatú : Aheyà chere
Cagador de aves, Guira mboahára: có màrängatú cuéra : Aá tecó
Guira ritequāra : Guirayurahára: aguíyeyguarégui.
Apihára. — — nalgas, Guebíbo áá : Chere
— perro, Yagua mbae rupià : Qoó bíbo áá.
rupià.
Cacar animales, Ahebae yucáguite
— derrengandose ázia un lado, Añè
apyā gui ábo.
cóbó : Acáá bondúá hebaeri : Aye
— de romania, Óá apacui : Ocucui
poracá (bo).
— con redes, Aguíra mboá píçapípé. eteí oábo : Oberabótéyári : Apa
— — trampa, Am6ndertí ymboábo. raytí: Apará. -

— en hoyos, Ibiquape amboá hébae. — enfermo, Chemboa chera ci :


Cacuela, Ñaéá: Ñam6pytí. Cheraci che n6ng: Chereyti che
I”3. Cºl.
Cachonda perra, Yaguayquarurú.
Cachorro, Yaguaraí. — en lo que dudava, Taicó catú
Cada año, Roi ñābó. cherémy quaábey raerá Taáyé
— bueno, Ymärängatú ñābó. raé.

— dia, Arañābó : Araya : — fruta del arbol, Ocuiíbá.


patí ey, — goteando, Otíquí (bo). º.

— dos años, Mocói roí ñābó : — granizo, Amändaú ocucui: Amān


roí quabiré ñābó. daú yári : Hoá āmāndaú.
— mes, Yacíñābó. — hazer á otro, Amboa (bo).
— noche, Pytti ñābó. — lagrimas aprissa, Che reça ítor6
Cadañera, que cada año pare, ró (m6): Chereça apacuí (ta): Ocirí
Ymèmbí yoäpíapí. eté chereça í.
Cada qual, Tet$ruā : Abáeí. — muchos, y fruta, Ocúcuí (ta).
— uno por si, Petei tei é: Nāb6é. — resvalando, Chepícírí guiábo.
— — t72O, Yñabó vpé petei. — trompecando, Aibía piguiábo.
— zrez, Mémé : Nabó. -
— rocio, Içapí óá. .
Cadena de oro, Quärepotí yüçã. — — de las yerva8, Içapí apacui.
— de hierro, Yta cà. Caerse algo de alto, Yyāpará oábo
Cadera, Timbí : Timbiqui : Te — arbol cargado de fruta, Íbirarā
nängupí. cäng oyeroá oíbá agui: Oyeapa á
Cadillo, Cápyyati. Íbíra, etc.
Caducar de viejo, Nachembo aquaá — de su estado, Ayéa pírá (bo):
bei chetu ya : Añém6cinfimyecó Ayéaparábo. -

chetuyabae rehé: Chemboaraquaá — — hambre, Aguibi cheñèmbíahi


cañy chetuya. rām6.
Caduco viejo, Tüyacünúmy ecó : — el edificio, Oyeapa rá óga.
Y yaraquá cañybae otuyabae rehé. — los cabellos, Chera cui (ta).
127 128 I. 5
* -

CALC CALO

Caerse los cabellos de la cabega, ámboyá (quí ce rehé): Am6ātāqui


ácui (ta). ce quarepoti ātā pipé.
* --
— qualquiera cosa de podrida, Yyā Calcarse, Ayeçapatu m6ndé (pa).
pacui eí oaírām6. Calcones, calcon : Ubirú : Tebi rífibà.
Caido estar á pique de morir, Che
ré6á : Haíme cherui : Amän6 bíbi Caldo, Tí 8.
— de rar sacando lo demas, Aytí
guitúpa : Chere6ápiymé aycó.
píá (bo). , -

Caiman, Yacaré : Paraguaricha. — de mandioca, Mandió ricué.


Cairel, Hembei puâhaba : Hembeí
pembi. — sacar de cando lo demas, Aytípi
(bo).
Cairelado, Hembei pembibaé.
Cayado, Mbopeçuā : Popeguà Calentar á la llama, ó calor, ó sol,
Mboco cá. Ayópé (bo). v. Pe 8.
Calera, Ytarapihá: Ytam6ngui chohá. — al fuego en olla, etc. Amboacú
Cal muerta, Yta cai Ym6a quy mbi (pa) (bo).
ré. Calentarse abrigandose, Añeñbā(ngā):
Calaba ca, Curapépè : An daí: Tum Añéapípe bâ (ngā).
bíquí. — las manos refregandose, Ayépo
Calabagadas dar, Añäcäm boyà (bo): quítí guiñémboacúpa.
Añäcämbotá (bo). Calentarsele la boca el hablador,
Calabacate, Curapépé ym6èémbira. Checü acubó : Cheyuruacubó.
Calabaco, I á. Calentura, Acänífindú.
— con maiz para cantar, Mbaracá.
— con frio, Caraci rírii : Caraci,
— chico, Yéruá.
— — — tener, Checaraci rírii.
— largo con su tapadera, Carāmégüà. — continua, Acämündú tapiá: Ndo
— grande de boca grande, Iacuí. íri acānāndú yépi: Tapia ri: Ndo
— que sirge de cuchara, Uipé. poíri cânindú.
Calafate, Igaratá ogcára: M6ngára.
Calafatear, Ayoog igaratá : Añ6 Caliente cosa al fuego, Ha cúbae :
m6ng. Ymboa cupira. -

Calamidad, hambre, Märābó caruaí — — — sol, Quaraci rembipé :


rehé. Quaracipe ype píra.
— padezer, Màra bóeteí aicó : Tecó — estar, Chepé catú guyténä.
märà ayporará. Aº
—, hirviendo, Hacubaí: Hacuáiaí:
Calamitoso tiempo, Araaíba : Ara Hacubeté : Opúpúreté.
màrābó eteí. — lugar, Tendaba acú : Cotí acú.
Calambre, Yéhii. Calientes baños, Yähu cabacú.
Calado papel, Papel Oigá bae : Calma, Ibítúporey: Ibítú ñèm6mbíá.
Oyeaçábae : Yñäquybae. — aver, Opig ibítú : Oñém6mbiá.
Calarse el sombrero, Ayatí cá che íbítú.
acängaó : Ayap pi che acängaó. Calor, Hacú : Piriai.
Calavera, Acänga pecuéra. — de agua caliente, Iracú.
Calcado de Indios, abarcas, Qapatu — ay, Mbiríai ycó : Piriai eí.
pipítéra. — bochorno, Mbiríay acú. -
Calgador, Qapatú mondehába. — — en tiempo nublado, Amâratá :
Calcar herramienta, Quarepoti ātā Amà acú.
129 130
CALL CAMI

Calor del sol, y fuego, Hacú : Pitú. Callejear, Aatáte ocá rupí: Aymā
— eccessivo, Ára acupo rá: Ára acu mà ocá gui atá teibo.
baíaí: Nda eteí hacuára. Callejero, Atacé ocá rupí.
— me das, Chembopiriaiepé : Che Callo, Piruá: Pirānā : Popiruá.
mboiai epé. — duro, Piruá tätä.
— natural, Mbíaracu cué : Píá acu Cama, Ynymbé : Quéhába.
cué.
Camara aposento, Cotí.
— tener, Chepiriai : Cheracubó. — retrete, Coti epicà.
Calos frios, Piri : Mbiri Carací. — excremento, Tepotí.
—— tener, Chepiry piry : Checa — hazer, Apotí: Ahágui potíabo :
raci raçí. Ahá caape.
Calumnia, Märà, n. 2. M6mbeuaí. — de sangre, Tepotí uguí: Tepotí
pytā.
Calva, Açagué : Apíteré: Acänga Camaras de sangre tener, Cheríepí
píteré.
tà : Cherepotí uguí.
Calvo, Yyapíteré: Yyàpi rabey. — tener, Cheríé: Acururug (ca) :
Calla, Eñeeyme Eñeè mbíg Cherñe corog (bo) (ca): Añèhe (m6).
E m6mbígne ñee : Ndeyurutié ñee Camarones, y palos en aspados,
eym6. - -

Poty. -

—, dize la madre al niño que llora, Cambiador, Némihará.


Héá. -

Cambiar, Añémú (m6).


Calladamente, Quyryry hápe : Yruí — unos con otros, Oñóñèmáí.
hápe : Chepi ruey hápe.
Cambio, trueque, Ñemühá : Ñémü
Callado hombre, Abá quy ryri : ngába.
Yñèècerey: Abá ruí catú : Abáñe Caminador
m6mbiá.
cursado, Atahára é catú.
—yr, Chequyryry gui hóbo: Añèm — que anda mucho, Atahá rete ca
- - -

boruí gui hóbo : Chepiruey gui tú : Atacécatú yñâqfiàbae.


hóbo. Caminante, Atahára.
—, remirado en lo que dize, Ycara Caminar, Aatá: Aguatá (bo).
ray catú mârà ece reyma : Märà — á pié, Aatabírupi : Opíbochº
6ñägüà ren6nde ahára. rúri: Ibi rupí ayú.
—, sufrido, H66çängicéyquyry ri — apriessa, Aataā quā (na).
bae, mbae rer66çangápe : Ho6ca — durmiendo, Aata gui qu
bae ñeèngeymo: Ypía 66çãbae. Chequé raguiatábo. \

Callar, Nañèegy : Nañeebei : Quy — menudo, Aata pií.


ryry guyténā : Cheyuru 66canga — toda la noche, Aatapº
tú : Añémboyurú ruí guy tenä : teí: Pytüyā aatá: N
Añèéndog. queri cheatá pYtú
- el que hablava, Añèéndog (ca): yeroquéri pihábo
Añéémbig (ca). — todo el dia, A
Nda che reror
--- llorava, Apóó (bo).
Calle, Ocá. r. — un poquitº
- abajo, Ocáñèmbipe : Ocañémbi ñém6po ro -

cotí. m6te aaté


131
132
CANC CANT

Caminar varias tierras, Íbi tetiró re Cancerarse, Che yàu apacuí.


héapÑrtí guiatábo : Ibi cherero atá Cancion, Mborahei.
* --
* --, hagué ndaeteí tecatú. — a lo divino, Mborahei Tipā rehe
Camino, Pè. 10, Pia 9. guára.
-
— de la casa, Og bià 1. — — — humano, Mlborahei cí.
— — — chacara, Cog piär : Cog .— de endechas, Mborahei poriahú.
biāra. w. -
Candela, Tataendí.
— del cielo, Ibag bià ra: Ibagrapé: — de cera, Yraití rataendí: Tataen
Ybápe hohába. dí yraití reheguára.
— — puerto, Ñai mbiára. — — sevo, Mbaca quirá rataèndí:
— de quatro jornadas, Pé yrindí Tataendí mbaca quíra reheguāra.
esa
ára ata reheguāra : Yründi acé Candelero, Tataendí rendá: Tataendí
yqueri ohóbo : Yründí yebí acé rupába. uº

ypítàny ohóbo. Canela, Ibirapétai : Ipéhéâqüānā.


. — — un dia, Petei ápípeñó acé ybā Cangrejo, Uçá : Yeebí cuá peteg.
hèmy: Acéndopítai ohóbo. Canilla, Tímäcäng: Cupí cäng: Te
º Camiseta, Áó Aóbaci : Áó caracará. tÑmäcäng.
Canoa, Igá r. 2.
— listada, Aóbaci ha cá haçá : Aó
Cansancio, Cañetí.
bapYñà py ñä.
— pintada, Aó py ni pyni : Aó pará Cansar á otro, Am6canèó (m6): Am
bo pocänèó.
pará.
Cansarse, Checänèó (m6): Cherüm
Camote, Batata, Yetí. bíári.
Campana, Ytá. — de todo punto, Checäné6 apíreÑ :
Che cäné6 aí aí : Checänèó mbá
Campanario, Ytaí: Ytá endá.
catui : Chepirätä pabí: Nache cān
Campanilla del garguero, Yécío pí guebeí checäné6 rāmo : Chehupá
ºs
piara : Yaceo píatí. cänéó.
Campesina cosa, Ñüiguára. Cantar, Aporahei, ta. v. porahei.
Campo, Ñü. 3. — las Indias, Añéénga rai (bo).
— desierto, Nü tecó habey : Tabey. — en las bebidas, Aguahú (bo).
Canal, Picoé: Hacapeopí. Canto de aves, Guírá capucai : Guí
rañèé.
- — de agua, Icíricaba.
— — 7as espaldas, Atucupé píc6é. Cantar mal las aves, Guira capucai
— por donde va la madre del rio, aí: Guírá ñéè ngaí.
Iruguaí. Cantares deshonestos, Porahei aba e
º té : Porahei candahé.
Canario pajaro, Tíeyú. Cantos homestos, Porahei catupíri
rt - -

Canas, Aty, v. A. 11. cän ne eY.


-
¿sc S º car
sº. Nº
Canasta, Aiacá. — de pajaritos juntos, Guírá ñomón
— larga, Petaca, Pānāctí. . goí.
se
So.
s º, Canastillo de ojas de palma, Iruagué. Cantaro, Cambuchí,
o º A-Qº CS
Canasta de palmas para esprimir, — para qgua, I açá.
...”

sºse ¿sº
º º <º Tepití. a Cantera, Ita réndába: Yta tiba.
- sº sº º 3 Canasto ralo, Irucurú : Urucurú. Cantero, Ytapändára.
*
Sºsº
ºX
s O
Cancer, Qoó apacui: Yáu apacui.
133
Canto esquina, Aqüá n. 1.
- 134
Sº Sº
Y ¿Q).

CAPI CARB

Canto estremidad, Tebí n. 1. Capitan, Capitā. í. n. 11.


—, orilla, Tembei. — de cavallos, Cabayu ariguára. Ca
—, piedra, Ytá n. 1. pitan : í.
Cantonera muger, Ciña tyr6upe ñe Capitanear, Aha ten6ndé, capità nà
mééngara : Cüñà candahe. m6 guitecóbo.
Cantones del pueblo, Ocá íbi āquà. Capitulo, TepYçã : Quatiá epyçã.
Caña brava, Pindai : Uibá. Captivador de voluntades, Pía pabé
—, carrizo, Taquà. hupára : Píapici hára: Pabé upé
— de acucar, Taquàrèé. yea hubucábae.
— — maiz seca con magorca, Abati Captivar coragones, Aypíapicí (ca):
apéyuí íá rehebé. Pía pābé amboaquí cherehe : Ay
—— — sin magorca, Abatiquí ígué. pía yohu (bo) : Aypía yo húpäbe
Cañafistola, Tapií rāquā iñä. gui yeai hubuca bo. v. Hu. n. 3.
Cañaueral de cañas dulces, Taquá — en guerra, Müambápe ayā: Che
reen dí. -
märände quäpe guá re aypí cí:
Am6mbiaihú ahè müāmbápe.
Cañas, Taquà.
— de Castilla, Taquäri. Captiverio, Mbiaihu rām6 tecó.
— — que hazen puntas de flechas, Captivo, Mbiaihú : Tembiaihú.
Upí. Capullo, prepucio, Taqfiàiñāmbopí:
— cañizo, Taquapópó : Taquati. Tâqüāi apiré : Tâqfiāi açoyà: Apí
— espinosas, Taquarati. ra coyā. .
— grandes, Taquarugú. — de flor, Ibotí quÑtā.
Cañamo, Caraguáta. Cara cosa, Hepí guaçubae : Namde
Cañico, Taquá pembi : Íbi rapembi, teí: Herā herà am6 paé hepí.
Cañizo hazer, Taquā pembi ayapó — —, amada, ó amable, Mboçaeá :
(bo): Am6pem bi taquá. Qacá : Qacarí.
—, rostro, Tobá.
Cañon de arcabuz, Pocá y beym. — de risa, Toba ñäró : Tobáyai :
— — ave, Pepo cäng. Tobá ecà yn gatú : Tobá pucá :
Cañuto, Taquā quytà ñ6baú : Taquá Tobáó í.
yíbacuè. — haz de la cosa, Terequā. v. recó,
Capacete, Acängaobātā. in fine.
— de cuero, Mbae píacängaó bātā. Caracol chico, Mbuyétí: Mbuyé chí.
Capacidad, abilidad, Araquaá. — de agua, Uruguá.
- espacio, ó vacio, Pó. n. 5. — — tierra, Yätítá.
Capado, capon, Hapia 5mbae: Hapia — grande, bocina, Guátapí.
ogpíréra. — muy chico, Müíí.
Capar quebrando, Ahapía (ca) (bo). Carambano, Roípíá renèmbai.
- sacando, Ahapía ayn iog (ca): — hazerse, Oñèmboro ripíá réném
Ahapiaog (ca). bai. - -

Capaz para saber, Cheara quaámbae Caratula, ó mascara, Tobá räängá


quaápa : Checararaí. Chearaquaá ba : Añā robá.
pó catú mbae quaá hagñama. Carbon, Tatapyi.
Capital enemigo, Am6tareymbeté. Carbonero, Tatapyi apohára.
1.35 1.36
:
- -

s CARE CARN

re Carbunco apostema, Rúrú. Caresta comun, Tíabó : Ndíabo.


* - — piedra, Ytaberá: Añänge pytā. Carga, Mbohíitá.
— el animal, Añān guçú. — llevar, Abohii hera hábo : Arahá
º º
si Carcaña/, Pitá: Mbitá. chebohíi tá. -

-
Carcaac, Huíbi rú. — pesada, Mbohii tápohii: Ndibe
Carca cadas de risa, Puca pucú : Pu bui chebo híitá.
c ca guaçú. «w.

---,
Carcoma de madera, Íbirá raçóg. Cargada estar mucho la canoa, Oi
Carcomer madera el gusano, Hacog m6embeígá.
-
- om6ngui íbí rá. v. eti n. 1. -
Carga sufrir, Chepoacá.
Carcomerse de gorgojo el trigo, Ytyn Cargado estar, Abohiiguy ténà.
güaá abati: Yquímbú abati. v. Peti Cargador, que lleva cargas, Mbohii
m. 1. tabere quāra.
*, sa

-
Comerse la ropa de polilla, Tacóg Cargar algo amoldando, Ayopí (ca).
-º - -
ombó pupú áó : Aó raçog áo ombo — á otro, Ambobohíi (ta) (bo).
pupú (bo). — en la cabeca, Che cängocépe are
- Carcomida cosa, podrida, Opupúbae, có : Che apirocepe abohíi.
v. Petín. 1. — — los bragos, Che yíba oce pe
-, º — madera, Íbíra ycuichó ychóg: arecó mbae: Arecó mbohiita cheyí
Ycúí cuí, v. Petí n. 1. bápe : Arobohíi cheyibá.
º
* -----
Carcel, Ibíraquáróga. — la culpa á otro, Ay mündatei :
-
Carcelero, Ibíraquā rivāra. Amboya he céangaipába: Ahén6i
-- -

Carcel perpetua dar, Heco beyá tei.


amo$ íbíraquá ro pe: Omänó Ha Cargarse, Abohii (ta).

-- -
güámé bé toy ibíraquárópe gui Cargar sobre el ombro, Cheaty íbo
yábo. cépe arecó.
,,
Cardador, Obechará pípirahára : — — si las culpas agenas, Abohii
. ºa M6üçühára: Obecha ra ríciboí há abae angaipábarí. -
I'¿l.
Cargo, asumpto, oficio Nān garequá
Cardar algodon, Aypípirá (bo): Am6 ba : Nāngarequá ba moärecó: Che
ictí amandí yú : Aamandí yú (m6) recó me é ngába.
fictí. Caribe, Abaporú.
—, escarmenar, Aypípirá (bo). Caridad, Mboraihú : Yoaihú.
Cardenal, Humbí. — con Dios, Tipā raíhú.
— hazerse con golpe, Anèm6fimbí — — el proacimo, Ace rapichá raíhú:
(bo). Haihú berecó: Mbore requā ecó:
Cardenillo, Ytaobíaí pohāngä. Mboráíhú.
Cardo de comer, Caraguata rüä. Cariño, regalo, Cunití.
—— que hazen cuerdas, Carāguata Caritativo, Mborerequä: Mborerequá
íbí. becó rere quāra.
— espinoso, Caraguata tyātā. Carlear de calor, Aci b6ndé (bo):
Cardon grande, Yaca reuguai rà : Checífimbó.
Amändacatú. s
Carnada, Potába.
* --, Carecer de algo, Aicotébé : Ndayecó Carnal, deshonesto, Cuñäm bota hára:
nº húbi (hecé): Ndarecoi. Cuñāmbotára ri tequāra : Cuñām
-. -
Carestia, Tecotebe : Tía bó. r. botacé : Mboropotá. -

-- º
º .. . 137 138
*
- - l
s


CASA CAST

Carnal, muy dado á mugeres, Poro Casarse el varon, Cherembirecorà


potá ceraí : Cuñari tequāraíaí : aypicí: Añèm birecó picí: Añeèmbi
Cu ñā mbotace raí raí. recó.
—, tiempo de carne, Ara cooguába: Cascabel, Aguaí.
Qóó ariñèmbiabíquíhá. -

Cascajal menudo, Yta curu bití: Yta


Carne, Qóó: Hébae. ciändí.
— humana, Abá róó.
— oláscar, Haó çóó. Cascajo, Ytacurbí: Ytacuà.
— podrida, Qóó ñe. Cascara de arbol, Ípe 2 : Pe. 15.
Carnero, Obechá cuymbae. —— — despegarse bien, Ipei catú.
Carniceria, Qóó mboy hába. — — — no despegarse bien, Ipeyá :
Carnicero, Qóó mboy hára: Qóó mā Ndí péii.
émdára. — — cosa dura, Apecué: Apé.
Carnudo, Cheäpó : Cheapypó: Chea — — fruta blanda, Pi: Piré.
pytüäi. . — — mandioca brava, Manymbé.
Carpintear, Aibirapà (nā): Añ6päi — tez, escama, superficie, corteza,
bírá. v.

Apé, n. 1, n. 4.
Carpinteria, Ibíra pandába.
Carpintero, Ibíra pandára. Casco de la cabeca, Acäng ayápé.
Carpir, Acaam6ñy (m6): Ai acaapí — — naranja, Närà ayápe : Nārà
(bo): Acaa quí ró (bo). apecué.
Cartas, Nee quatiá: Papel quatiá. Casi, Herā, cery cèry : Coicoi: Haí
Cartero, Nee quatiá apohára. haíme: Yyapiime: Hy amó. v. Apí.
Carraspera, Yaceo píaú : Yaceó n. 8.
igaú. — estuve para morir, Coi coinamá
— tener, Yaceó piaú aiporará.
Carrera, Nä. 4. y n6i : Cery namā n6i : Häíme amā
nó: Herāgui mänóm6 : Yyapiyme
— de cavallo, Cabayu ñändaba. chere6 : Hy am6 guymänóm6.
—, hilera de gente, Tici.
Carreta, Ibirayeré. . Caso hazer de alguno, Amboayé (bo):
Carrillo de madera, Ibírayeremyry. Añängarecó hecé : Amboeté: Am
— — la cara, Tobapé. boye robià.
Carrilludo, Hetoba pegua cubaé. —- no hazer, Chepíribí ychupé : Na
Carrical, Taqua tí. m6 aruāny : Nañängarecoi hecé.
Carrizos cañuelas, Taquari : Taqua Caspa, Apicuí. -

popó. -

— de los niños en la mollera, Api


Casa, Og. n. 3. rípé.
Casada muger, Cuñà mèndaré.
Casado hombre, Hembire cóbaé.
— muy tupida, Apicuí aná.
Castamente vivir, Na porombotacé
Casadera muger, Cuñà Omènda hape
imã. 2", Hab m. 6. guitecóbo riguaí : Nacheapícabi ri
Casamenteros, Porom6mènda ucahá angaipa quíaupé.
Tà, . Casta muger, Ciñà abapota cereymà.
Casamiento de muger, Méndára. —, linage, Teíí: Ném6 ñängába.
— - varon, Hembirecó potá: Hem — hazer, Aporom6nā : Oñèmo ñan
birecó picí: Hembire coá. gatú : Oñèmboetá.
139 140
CAUS CLAR

Casta noble, buena, Ñem6 ñāmārān Nda haubié Tüpà ñandererecó mè


gatú : Ñ6m6ñà angatürá. güà : Yayequā Tipà upé.
Castañetas, Ñéquāmbo purií. Causa dar de mal á otro, Qua ucá.
— hazer, Añèquā mbopú (bo). — — efective, ó permissive, Ucá.
—— de su mal, Ayequäucá: Ayequà.
Castidad del varon, Abá cuñā rehé
tequarey hába: Cuñā mbotárey mà. Causador de pendéncias, Yóguere
coaí m6ñängá ra: N6ambotárey
— de la muger, Cuñā abá rehé te mbucá hára: Yoaca ucahara.
quā rey hába.
—, estado de virginidad de la muger, Causa, inventor, Apohára : M6ñān
Cuñā maraney ecó : Yñât6i nda gára: Yohúhá ra.
bey ecó: Yquàrym baehá. — razon, Hupí.
Causar daños, Amärà m6ñà : Tecó.
Casto casado, Guembi recó an6 rite ací areco vcá : Amärà m6ñà : Arurí
quāra. tecóaí: An6aè tecó mà rã.
— de pensamientos, Abá cuñā rehé
moāng rerequarey. Cautela, astucia, Cararaí: Caracatú
— recelo, Nèangú.
Castigado, Herecó mèguāmbira : Cautelosamente, astutamente, Caraca
Mbapára. tú hápe. -

Castigar, Arecó mèguā (m6): Aynd — con recelo, Néanguhápe.


pà (m6): Mbapá. Cauteloso astuto, Caracatú : Cararaí
— de palabra, Ayacá (pa) : Ambo catú. -

araquaá (pa): Añeéngací (bo). — recatado, Poroängucé : Oñèangú


— el marido á la muger, ó el borra baé. w

cho, Acaguaí (bo). Cavador, Ibíribícoi tára.


Castillo, fortaleza, Mbocábog. Cavar, Aibiribicoi : Ahibicoi (ta).
Castrado, v. Capado. — al pié de lo sembrado, Ayyipi rí
Cataratas de los ojos, Teca ígaú. bícoi.
Catarata tener, Chereca ígaü : Che — aporcando, Ayipíty : Añypyty
reça ābe : Chereça ndahéi eteí. (m6).
(atarro, Uú. -
— arrancando, Ambopóg cáá híbí
— tener, Cheúú. coíta. - - -

Caudal, Mbae, Popó. — chacara, Ahibicá (bo).


— tener, Chembae : Arecó mbae : — hasta la mitad, Amboagué hebi
Añem6m bae : Mbaebó che: Che coita : Haguerupi ahebícoi.
rog y pocatú. — quebrando terrones, Ahíbicá.
Caudaloso hombre, Abá mbae pogua — sacando rayzes, Ahíbícá yócá.
gúbae: Heta ymbaebae : Oaoce Aioó híbí cabo: Ahapoó híbícoíta.
mbaererequāra. — somero, Ayapearo góte : Ayape.
- rio, Iri cabā quándeté. íbícoi.
Caudillo, Í. n. 11. C ante L.
Causa, Ndahaubié : Ram6 : Haubé :
Ha, n. 6. Clamar, llamar, Cheräcè hen6i nā :
-, ocasion, Ha, 6. Quä n. 5. Açapucai gui poro én6inà.
- damos de que nos castigue Dios, Clamores, Täcè : Tacèmä.
Yayerecó megua vcá Tipā upé : Clara cosa, alumbrada, Catuobá :
141 142
COBR CODO

Heçapepi, v. Tecapé en Teçá, Cobrar enfermedad, Óá cherimbae


O/O8. ací: Mbae rací chehú.
Clara cosa que dá luz, Mbaeporo — fama, Añém6erâquängatú : Mbae
eçapé. rèrâqüà nà chehu catú.
— de guevo cocido, Uruguaçu rupiá — — de ladron, Añèm6 mündá erā
tyngué.
— — — crudo, Uruguaçu rupia ai
quā : Chemündá erâqüà : Münda
cué. rerâqüà chehú.
Claramente, Yéhúcatuhápe.
— la deuda, Cheñèmi pó ayógua :
Chembae repi ràngué ayóguà.
—en publico, Ygatupe.
Clara palabra, Neé yèquaá catú : — — manda, Yquaá beémbiré ayó
Neè yehu catú. guā (bo).
Claridad, Ara. A. 6. Yequaá catü — lo prestado, Cherembi porú uca
obá, v. Teça cäng. en Teçá. cué aro yebi (bo).
Claro dia, Ara yequaá catú : Ara — mala fama, Añèm6erâquā ndaí :
eça cängatú : Ara ycatu obábae. Chere raquā ndaí chehú.
— está esso, Híñä. -
— odio, Möroambotarey hoa cherí:
— soy con vos, Añèmboyequaá ndé Añémoāmbotarey: Ambotarey che
be : Añèmboyehu catú ndébe : hú. -

Añé m6mbeu catuéndébe. Cobre, Quarepoti né : Quarepoti py


Clavellina, Ibotí. tā. - -

Clavar con clavos, etc. Ayatícá yta


píguá pipé: Ayeutug (ca). Cocer en hojas, Aypoque.
— estaca, Ayatícá íbirá aquà. — — horno, Ohoyo, amboy (pa).
— los ojos, Ayatica chereçá hecé : — — olla, Amoi (nā). Y. 8.
Chereça poé hecé. — ó assar, Yi. 2. ambo yi (pa).
Clavo, Ytápíguá. Coces, Píboí: Mbíboí.
Clemencia, Mborerequà : Porerequà. — tirar, Apíboí (bo).
Clemente, Mbore requābae : Porere
Cocida cosa, Oyibae: Mbaeyígué.
quābae.
— — en ojas, Mimboque.
Clementissimo, Mborerequā reté. — —— horno, Ymboyípí: Oyíbae
C ante 0. cué.

Cobarde, timido, Ypá quihiyé : Cocido en olla, Mym6i.


Ypiá ymbae. v. pyri, n. 2. Cocina, Ñémbiabíquí hába.
- al trabajo, Abá aqui : Mèmbeg, Cocinar, Añèmbiabíquí (bo): Atem
Mbora bíquí poÍhuhára. biú apó (bo): Ayabiquí (bo): Ayapó
Coóertera de olla, Yäpepó robapiaco tembiú. -
yāba : Yapepó acoyà.
Cobija de ropa, Acoyà ba. Cocinero, Ñémbia biquihá ra: Tem
biú apohára: Tembiú mboyipára.
Cobijar, Ayaçoi (bo): Yábo.
Cobijarse, Ayèacoí. Cochambre olor, Ypitiug.
Cobrar amor, Chehu catú poraihú : — suciedad, Pichirí.
Hai hucué hoacatu cherehé. Codo del braco, Tenybàngä.
- órão, Oá catú cheñemboririi che —, ensenada de rio, Ipíguà.
ri : Ném boririi chehucatú. — medida, Tendibängā räängába.
143 144 -
CO GE CO l. E

Codorniz, Ynāmbu t$ti. Coger frisoles, y fruta, etc, Aipoog


Cofrades Lo que suena (bo).
Cofradía 627? 7”O77l Cl7l C6. — fruta del arbol con la mano, Ai
Cofre, Caramégüá. poog: Am6ndohog (ca). Ayíquí (bo).
Cogollos de arboles, etc. Yñāmbíquí. — —meneando el arbol, Am6ngui
— — palma, ó cardos, Tià : Hñä. (ta).
— echar los arboles, Caa ambiquícé. — gran cosecha, Ayāmyry eYngatú :
Cogote, Átuá. Temity oú tecatú ayá.
— con arrugas, Átua picha. — juntando con las manos, Ahaii
Cohechado, Hepibe embira. ñā (ngā).
— las espaldas acechando, ó passar
Cohechar, Ambae mee, ahepíbee ñe
mi: Aipopípí.
por detras, Aycupeóg (ca): Aycu
—, Ambae mee ambaeme e ñémi.
peāmā.
— lo derramado, Amon6ó (ngā).
Cohetes, Tatá bebé : Tatá uba: Mbo — — que otro tiene en la mano, Ai
cábebé.
poboí (bo): A y poarí (bo).
Cohombro, Pepi. — —— se arroja, A y pící (ca).
Coyunda, Mbaca apyty hába: Mba — maiz, Aabatira (bo): Ayá (tabo)
ca apiçámä. -

ayoguá che abati.


— poner, Am6çãmbacá: Ayurá (pa). — por asechancas, Che máñānām6
Coyuntura de artejos del pié, Picäng ay pocohú : Checaracatu hápe ai
yepotaha. r. Tepyçã. pocohú (bo).
—— guessos, Cāng yepotá: Cángué — — las piernas, Aycupí pící (ca).
ropítá. Cogerse las manos entre algo, Añè
—, ocasion, He. 6. Haubé. poāmbí (ca).
Cogear, Átée : Cheâtee. Coger todo genero de rayz, Ayoog
— con un talon levantado, Chepí (ca).
taá.
— turbado, Hopá aipocohú (pa).
Coger, Hú, 3. yà. 3. A. n. 1. Cojerme la palabra de la boca, Che
— acechando, Apocohu (bo). yu rupoarí.
—, agarrar el Tigre, Ogueroá, v. A. Cola, Tuguai.
m. 8.
— cortada, Tuguai ací: Api.
— agua con la mano, vaso etc., Ayara — larga, Huguai buci.
í: Aí ya rá chepopípé. — menear, Guguai ombobabá (bo).
— algo uno a uno, Ayá ayá é: Pe — para pegar, Mbaepi p6mó.
tei te éaya (tabo) v. Ya. n. 3. Colada ropa, Aoym6ndíquí píra.
— alguna espiga de la caña, Ahari Coladera, Mondí quíhába.
bó pocāng : Amopä pā haribobó.
-, assir, Ahaubá (bo): Aypici (ca). Colar la ropa, Am6ndíquí áó.
- batatas, Ayetíog (ca). — le cia, Ambotiquí (bo): Am6ndíquí
- de repente, Apocohú (bo): Aypici (bo).
heçapía. — lo liquido, Am6nguá (pa): Quá. 2.
— el rebusco debateo de la tierra, Colear animal, y ribora, Huguaibí.
Aypíecá: Ayíbicá (bo). a". Bí. n. 4. -

- en mentira, Aypocohú yápú ra Coletor de tributo, Tributo mon66n


T) O.
gára.
145 1.46
COLU COME

Colegio, comunidad, Paí reíi : Teii: Columpiarse, Añèat$ müng.


Yoçúà (m6). Columpio, Neatymingába.
Colegir, Aiquabí: Añém6ängé. Coluna de piedra, Ytaoquítá : Yta
Colegiste mal lo que te dice, Ereñe íçá. v

m6ängy tei māra cheéhaguèra rí. Collado, Ibíroguambi.


Colera humor, Yrób yyúbae : Tierob. Collar, Ayúrichúa : Ayu poí: Ayú
rèñémbai.
— passion, Pochi : Némoyr6 aí.
—, ponerse, Añémbo ayurichuá :
Colerico, Pochi : Ñemoyr6cé: Oñe Añémbo ayú enémbai.
m6yró pochibae : Guātām6í oico Coma, division en lo escrito, Hü açá.
baé.
Comadreja, Guaquí.
Coles, Tayāó re.
— de la tierra, Tayáó.
Combate, Ñ6yrär6 hába: Yoguerecó
märá : N6e peñà. -

Coleta de cabellos, Abucú. Combatir con palabras, Ñ6yräró


.— hazer cercenando, Ayéabetá. ñeepípé.
Colgada cosa, Ymboyacecopíra : —, pelear, Oñ6yrär6 : On6epeñä.
Ym6çãi mbí. Combidado, Yçoopíra : Caruhápe he
Colgado estar, Ayacecó (bo). no$mbira.
Colgar, Am6cäyngó (ca): Amboyá Combidador, Poro cooguāra : Pepí
cecó (bo): Amboapayé (bo). v. Qā. árí poro hén6í hára.
y Pai n. 2. Combidar, Aycoo (bo) : Che pepí
Colmo, Toba pipó: Apítereaquà. rehé ahén6 i (ñā): Am6ngarú (bo).
-quitar de lo muy lleno, Ahobapía — á beber, Am6n gaú: AporeYymón
pi: Ahobapí poyará. ga guábo.
Colmena, Eyretāmā. Combite, Caruguaçú : Pepi : Qoo
Colmillo, Taingupí: Tâimbucú. guába.
Colmilludo, Häingupí pucúbae. — hazer, Checaru guaçu artí: Am6
Colodrillo, Átuá. ñà carugua cú : Oñérií carugua cú.
— publico, Pābé ca ruguaçú : Ca
Color (no tienen en abstracto). ruguaçú teji pe.
— amarillo, Yú. Comblesas, Ném6i. -

— azul, Tobí: Hobi.


Comecon, Mbieboí, del pié: Tem6 :
- bayo ó ceniciento, y pardo, Häbe. Pití.
— blanco, Ty. — tener, Cheremó: Chepití.
-morado, Tumbi.
Comedido hazer algo, Aye quaye
- muerto, T$gué : Ty oyeog : Ty yyāpóbo. -

yeapaiquí: Mboroyugué ogue. — urbano, Oyequayébae.


- muy amarillo, Mboro yú. Comedirse, Ayequayé.
-- blanco, Moroquyty : Mor6ti. Comen cada obra, YñYpírümbíréra.
— negro, Hi. Comen car, AnÑpírü : Amboípírií :
— pardo, Häbè. /
Am6 ñSpirií. -

- erde, y azul, Tobí: Hobi. Comiengo, princípio, Nypí rfingába.


Colorado, Pytā : Pyra. . Comedor de carne humana, á hombres,
Colorado fino, Morópyta ngaí : Cany animales, Porú : Abá porú.
duá.
—, que come apriessa, Ocarupoyá bá
Columpiar á otro, Amfiatºmi (ngā). baé: Ocarupíí.
147
1 48
COME COMO

Comedor, que come mucho, Carubó : Comestible cosa, Yúpira.


Ocarúbae ay aí. Cometa, Yaguā.
Comer á dos carrillos, Cheratipi yobai
acarú. —, eralacion, ägua bebé : Tatá
bebé.
— — escondidas, Ayeo baboyà guicá
ruābo : Añémoāng guicá ruabo : Cometer algo á otro, Ypó pe aheyā :
Añémygui cáruābo. Hemimbota pe am6i : Aey toyapó
— — menudo, Acarupñí pÍí. gui yābo. -

— a priessa sin mascar, Am6py yguā — delito, Angaipa pipe áá : Chean


bo : Am6py ngöte yguābo: Acarú gaipá : Chemärâ mbaerí : Mbae
poyābá, ym6pym6 : Ndai cuui che märâ pipe áá.
rembiu yguābo: Cheyupehé ygua Comida, Yupíra : Tembiú, v. U
bo. n. 1. -

—— carne humana, Aporú.


— cosa de gorgojo etc., Petí. N
— con melindre, Ayabiru yguábo :
Aypypy ñóte yguābo: Ayaçoçó tei Comissario, Mbae apohäguā méén
tembiú. gaguéra: He có arí porandú mèén
— con pan, ó harina etc., Aytírií gaguéra che, cometioseme hazer in
(m6). formacion de su vida. -

— continuamente, Narm6ñóbañi ara Comission dar, Améé ychupé yyapo


guicaruabo : AcarupÍí: Yepíacarú : häguāmā : Yyapohā m6 oycó che
Acarú pigey: Nda pígi guicáruābo. rehé : Chepópe oy y yāpo : Omee
— con toda la mano, Chepopa pipé chébe yyapó häguāmā : Chepópé
acarú: Am6ndé opacatú chepó gui omoi.
cáruābo.
Como, manera, modo, talle, fuerte, y
— diziendo lo que se come, Haú: Aú, calidad, Märā, n. 1.
vide v. n. 1.
— assi, Märā ningapé.
— en muchas partes, Aog päpà gui — de que manera, Märängatúpá.
cáruābo.
— esplendidamente, Che océ acarú. Comodamente, Aguiyeteí hápe.
— juntos en un plato, Chepoibiribé Comodidad, Agui yetei há ba.
opoé ñäémbépe, v. Tembi írú. — hallar, Aycó catupirí: Abiá catú:
— lo que le basta, Ya bóte acarú : Chereco hécatu guitecóbo, v. hé 6.
Acarú che yabóte. Como es possible? Märâe pängā 2
—— todo el enfermo, ó desganado, — estarias ? O que fuera de ti? Märà
Ayeai hupeá yguábo. am6pe ereicó raé?
- muchas vezes, Acaru yoapíapí. — estás? Märâetéy peereicó ?
— mucho de una vez, Petey rehebé — esto, Có ñābé : Co rānāi.
ndaeteí acarú. — fué? Märâ pacó raè : Märâningá
— muy a priessa, Cherayibíí tecatú raé?
gui cáruābo : Acaru poyabá : Che — hombre que lo á visto lo digo yo,
rayí cämbií gui cáruábo. Hecha care ramboe háé.
- no diziendo lo que se come, Acarú — —— — sabe lo digo, Yquaá pa
(ábo). rāmboe hae.
— poco, Acaru myry: Ayabirú yguā — yrá por allá ? Coam6pe oico eba
bo. póraé?
149 150
COMP COMP

Como lo hizo fulano? Hypacó ahé Compañero, Yrtí.


oicoborae? —, complice, Mbo orípára : Hobai
— me engañas? Märā pe chem6 py chuárú hára.
ry eperaé. Compañones, Tapiá.
Comparacion, Mboyóyā hába: Ym
— — tratas, Marà am6pe chererecó
boyoíbíri há ba: Ymboábí habey:
epé raé.
Yyābiharey.
— podrás tu hazerlo solo? Nde añ6 — semejanca, Räängába.
móí yyápóbo raé? Comparar, Amboyoya (pa) (bo): Am
— pudieres hazlo, Nde poacá hámo boyo ibí (bo).
tereyapó. Compas, Ytá acambí: Quarepotí cói:
— quiera, Aguí yerāmboí. Quare potí hacämbí.
Compassar, Ahääyoyà : Am6paüpatí
— — que fuere lo quiero, Hecóay yoyà (pa).
ñabébé aipotá.
Compasion, Poriahuberecó.
— — — lo hizieres está bueno, Nde Compassivo, Mboriahube recó yàra :
y ya pó ñābebéy aguíyeteí : Nde Abá pía poriahúberecó.
märā yyápoboí aguí yeteí. Competencia en beber, Ñ6 ñ6qua cá
— se llama aquel, Märà pucuí rèra. guâpe. .
— siempre, Tapiari gua ñābebé : —, riña, Noyrâ rò : Yoobaychuá :
Yoā cá.
Yepi ñābé bé : Yepí yà.
— si fuera su enemigo, Yñām6taaey Competidor, Hobaichuára Hobay
chuārtí
ärtí: Poroñ6quánde : Ñ6quām
rāmo ñābebé.
botahára.
— suelo, sueles, Nändú 3.
Competir, Ahobaichuā (bo) : Aho
— — lo hago, Ayapó ñändú.
baichuártí (m6): Añ6quāró guitecó
— te fue con el , Märā penderecó bo.
heçé: Märā penderecó y pírí eyco — bebiendo, Oñ6ñ6qüá ñ6qüá cagúa
boraé.
bo.
— — parece que se hará bien ? Mā
Complacer, dar gusto, agradar, Am
rāeteí pen débe yyapó catu pírí hà
guāmā : Ycatupíri apó bo mârà boorí (pa): Amóängapíhí (pa):
Arüà, n. 1.
etei pendéberaé?
Complice, Mboorípára: Yri: Hobaí
— tu padre que soy te aconsejo, Nde chuari hára. En pecado, Cheangai
rúbām6 guitecóbo, orombo araquaá: pa hogué. -

Oromboe : Oro m6 m6randu : Oro Componer, Am6atÑró :


Amboguá
ñéè m6ndé.
catú : Amoy ngatú.
— tu quisieres, Märänderemimbotá — bien palabras, Amoyngatú cheñéé.
pe : Nde yyapó potärāmi hápe : — cantares, Mborahei piahú ayapó
Ndey yapó pota hãm6. (bo): Amoy porahei píahú.
Comodamente, Aguí yeteí hápe: Che —, concertar vozes, Amboyóyāpora
mboe ay habeyme. hei : Amoyngatú poraheitáñee.
Comodidad, He 6. — el Altar, Altar am6atYró (m6).
cº-
bo).
, Ayporia
-
huberecó — gente en orden, Am6nguá catú
mbíá, v. Pè. n. 12.
Compañera (dize la muger), Quynaí. — mentira, Amoy ngatú yápúra:Am6
151 152
CONC CONC

po atängatú yapúra: Amboibi ya Concavo, Guí2. v. Piquiraguí: En


pura : Amboyoacatú yapúra. pí. 7.
Componer ramilletes, Añ6 mañ6má Concluyda cosa, Yyāguiyébae.
Concluydo, convencido, Yyáguiyé :
ibotí: Íbotí mānā amo$ngatú.
Ymboaguíyé píra.
Componerse, engalanarse, Ayèguag Concluyr obra, Am6mba (pa): Am
(ca): Añémonga tupírí (bo). boaguíyé (pa): Ayapí m6mbá (pa):
Comprada cosa, Taripí. Am6mba catui.
Comprados somos por Dios, Ñémim — racones, Añééndog (ca): Añee
birām6 yaicó Tüpà rehé : Taripí çandog (ca).
rām6 yaico etc. Conclusion, fin de la cosa, Mbaeadí
pába.
Comprador, Tahára: Oyóguábae. Concordar entre si, Oreyoyà catú :
Comprar, Ayā : Ayoguá (tabo). Ndo reyo abii. -

Comprehender, Óá catú chearaquaá — hazer, Amboyoyá (pa): Amoingatú


hápe : Ayquaá : Ndache araquaá oyóehe: Amboyoabíiog (ca).
robábo oquā mbae. — las vozes, Amboyoyà porahei.
Comulgar, A Tipärá (bo): Aya Tºfi — una cosa con otra, Oyoya: Oy
pà : AypícíTü pà. oyabí: Ndoyó abii.
Concordia, paz, Mbíayóyà : Yoabí
Comunion, Tipà rára: Tipà píci. ymbaehā : Yoaihú : Ñérändabey.
Comun cosa, como costumbre etc., Concebir la muger, Arecó cheríépe :
Am6ñ6ey tequāba. Oñèm6ñà chríépe : Oñèmbiog che
— — de muchos, Yyā retábaé. ríépe chemembí.
— — ordinaria, Tapiari guāra: Ye Concebirse, tomar vida, Yäng ímà :
Hecá güáá, v. Mi. n. 2.
piguāra. Concepcion, Membi ñèm6ñängába :
-— — sin dueño, Yyārymbae. Membi ñém6ñāng ram6í: Hecobe
— en todas partes, Tecó am6ñoey pírām6.
tequara : Mäm6ñ6ey tequāra. — de nuestra Señora, Señora santa
Comunicar, participar hazer, Am6 Maria Ociriépeñémónān gagué ra:
tetyró. — Ñémoänga guéra : — Ñém6he
Comunicarse, tratarse, Oyoguerecó.
cobe pí haguéra.
Conceder afirmando, Aye té aypó :
Comunmente lo dizen, Abátiró om6m Hupí aypó.
beú eí: Yúru pabèguara aipó. — con duda, Em6nā herà: Em6näipó.
Jon, de compañia, en movimiento, —, diziendo assi es, Añey nà: Añei
Rupi : Itúnâm6. mänga: Ayete ebocoi: Añei ebo coi:
Hiñà.
—, — —— quietud, Píri.
—, — — ——, y movimiento, Rupí: —, sea assi, si haré, Ce, n. 2. Enei.
Yrimâm6: Ndi: Ndibé. Hí yei.
—, — instrumento, Pipé: Pe. 11. Concepto diverso hazer, Nanguaipó
yco au aú.
— cada uno, Yñāb6 rehé. Concertadamente gastar, Chepóara
Concabidad, Íbi, E, n. 12 quāra. quaá pipé ameé : Amboyaó: Ahai
— en el suelo, Íbiquāra. hubacatú y yaróca : Ymèèngä.
153 54
CONF CONF

Concertados estamos, Ore yoya catú: Confessarse, Añém6mbeú (guabo).


Ndo repíayó abii. — bien, Añémómbeu catú. -

Concertar, aderecar, Am6a tyr6 (m6): Confession, Ñémömbeguaba.


Amoyngatú (bo) : Amóngaqueó : Confianca, Yerobiahá.
Amboguacatú.
— discordes, Am6yngatú oyó ya Ñm Confines, linderos, Íbiyá Íbirepicä.
:

bae : Oyó ecó abíbae amoyngatú Conforme, Ñábé : Yabé.


(bo): Ypíáyoabibae amboyoya. -- á lo que trajo le di, Hembirucué
— huessos, Cāng pendéra amoyn ñābé Ameé ychupé.
gatú:Cāng ñém6ngaraú Amoyngatú. Conformes, unanimes, Oyóyábae :
Concertarse por escritura el criado, Oyoabí rÑm bae : Ypíayóyabae :
Hemynguai rām6 cherecó Haguā Píayóyay mbaey,
marí quatia ayapó : Ayequatiarucá Confortado estoy, Cherecó eté: Che
heminguairam6. -

píá atà : Cheängapihí.


Conciencia, Ang: Ace pía cärāi ndá
ba : Mbae mā rá apohague pia mbo Confortar, Amopiatá: Am6ängapihí
tihá : Angatahába. imongetábo.
Concilio, junta, N66ngába : Nóm6 — con palabras, Am6píata: Am6anga
ñ66ngába. pi hí ñee pipé.
Concha, y cuchara, Ytā. 2. Confortarse, alentarse, Añémboecó
—, lo que contiene, Ytärāmbá. ete (bo) : Añémoängapihí (ca):
Condenado al infierno, Añärétämó Añém6 piatà (m6).
y quai pira. — comiendo, Añém6 piatā gui cá
— á muerte, Teó upé yquaí pira: ruābo : Añémboecó etembaeguābo
Y me embira.
Confundido quedar, Chemärâ guy
Condenar á acotes, Nipā rehé ayó
quai.
tena : Chéapí pígí: Cheropá gui
Condicion, Tecó. tiam6 : Ati guitúpa: Cheañi guite
mà.
— buena, Tecó ca tupíri : Tecó mà
º\
Confundir a frentando, Am6 mârá
rāngatú: Ang gatupírí: Píácatupírí.
— mala, Tecoí: Tecopohí: Píápochí. (m6) : Amoty (m6) : Amboopá
— ordinaria, costumbre, Hecoaí : ym6märānā.
— con razones, Amboapipígi ñèè
Hecótapiá : Hecó ímà : Tecó rem
pipé : Amóñeémbig ym6tyām6 :
bireroyé poquaá.
Condicípulo, Nómboé yrú : N6yrtí —Añápiti chenee pipé.
«v».

trabucando, Ayāpá mónà.


ñemboé reheguara.
Conejera, Acutiquara. Confundirse, Añémómâraé: Ati.
Conejo, Acuti: Quererúá. — con la accion mala de otro, Aroti
— chico, Tapiytí. (herotyām6).
— grande, Pag. Confusas cosas, rebueltas, Mbaeñé
Confessar á otro, Am6ñémömbeú apa m6ná. Y yaí: Yaímbae ninà.
(guabo). Con fusion, duda, Angabey. Hopá.
-

- la Fé, Tipà rerobiahá am6mbeu — verguen ca, Ty. Märà. Añi.


hero biabo. Confuso andar, dudoso, Añèmoä
Coºfessar la verdad, Hupí mara bae: moängtey cherecó rāmā rí guite
Am6mbeú hupí. cóbo.
155 156
CONQ CONS

Congelada agua, Ítipág. Con razon, justamente, Agui yeteí


Congelar de car elar, ó quajar, Am hápe: Hupicatú hápe: Aguí yete ca
bo ípíag. tú eté.
Congelarse, hazerse carambano, Tí —— me duermo, Aguíyeteí cheque:
píá oñém6 enem bai: Onémbopai. Aguíyetei cheropehii. v. a 8. rurí.
Congoja, Tecotebèngä: Píá ecotèbé Conseguir, alcancar, Abahé ychupé.
äng ängecó: Píá āngecó. Conseguirse uno de otro, Oyoéhebé
Congojado, Ym6angecó píra: Ym6 hec6ny: Ychugui ycémy.
yngo tebé mbira.
— estar, Coiibága rúrichébe : Che Conseja, fabula, M6rängú.
píá ñái. Consejos contar, Am6ràngu m6m
beú.
Congojarse, Cheangecó: Cheängecó
ací: Añè m6yngotebé : Che po Cosejero en bien, Porom boáraquaá
riahú. hára: Hupí m6mbeguāra : Tecó
Congojoso, cargoso á otros, Poromo märängatú poro quaabucahára :
ängecó há ra. Tecó catupíri he recó ucahára.
Congraciarse, Cheapiraí y cupé. — — el mal, Tecóay píci ucahára:
Congregacion, Ñémón66n gába hu 3. Tecó ayba rupí poromoyn gohára:
Poromboe há ra aí: Poronuboe aí
Conjetura, Ném6ängába.
hára.
Conjeturar, Añém6ängé.
Consejo, Mboaraquaa pába: Tecó
Conjuncion, Yépotabé. rà meêngaba : Ñeè mondehába.
— de la Luna, Ya ci cañy.
— malo dar, Amboe pochi: Amboe
Conjurarse, Oñ6mboori : Oñ6pYt
cóquaa pochí : Añééngaí m6ndé.
yboguacú : Oñóñeèá.
— pedir, Cherecorà aipotá nde he
Con migo en lugar, Chepi ri: Ndi : guí: Cherecórāmā rí aporandú ndé
Nd ibé.
be: Aiquaa potá nde hegui chere
Conmigo yendo, y estando, Cheyrú corāmā : Ne ñee am6nde potá :
màm6.
Conocer, saber, entender, Ayquaá (pa). Ahendú potá neñéé.
Consentir, conceder, Eneí: Cé. n. 2.
— el varon á la muger, Abahè ychu
pé: Arecó cuñā : Abí cuñā re hé. — con la cabeca, Ayeaití: Ayéacäng
yéaití.
Conocidamente, Yquaapá pe: Yqua
abipí hápe. Conserva, Ibá ymoèè mbi ra.
* ----

Conocido ser, señalado, Nache apa Conservar hazer, Aíbam6éè : Con


quā baíbi : Yquaabi pirache. serva Ayapó.
Conocidos, Oyoquaábae: Oyocotiahá. Conserva, Ambopícopi (bo): Areco
Conocimiento, Mboro quaahába. catú (bo).
Con quanta mas razon tu, Mbítetā Conservarse, durar mucho, Aycopucú
m6ndé. (bo): Añèmbo bíté.
— que conciencia lo hiziste, Mbae — el bueno y mal olor, Tíbítebú.
angāpípé ereyapó raé. — virgen, Añèm6märäneyngatú
Conquistar, Ambo aguiyé guaryni mbobi teboí: Cherecó mâräney are
äm6. coícatu.
157 158
CONS CONT

Considerada cosa, Mbae yeça erecó Consultar, pedir consejo, Cherecorà


pirá. aypotá ndehegui : Cherecó rāmā
Consideradamente, Yeça erecó catú ríaporändú ndébe.
hápe. Consultores, Ñeengerequāra: Porān
Considerado, Yeçá erecobae : Yé dú hati.
píam6ngetahára : Mbae ren6ndea Consumido de pobrega, Chembae
hára. pabí guitecóbo: Nachembaé quiri
Considerar, Ayèça erecó (bo): Ayé guitecóbo.
píam6nguetá : Ayépía erecó (bo). — — vejez, Chem6aybiche tuya
Considerar mirando bien, Ahechá bae : Tuyabae remy m6ayby ché :
hechá catú : Ayéça ereco catú : Añép6bà imà : Chetuyabaé che
m6mbitubá.
Añèanducatú (mbaeri): Ayeapíça
cá catú. — estar, Cheaybi guytèna tecó mà
Consigo lo pensó, Oyeehé oym6äng: rà agui : Cherecó aybi : Märābó
Oñèm6ängeé. rām6 guitecóbo.
Consigo mismo, Oyeeheí é. —, sin fuerças, Chepirätä pabí gui
Consiguientemente, Oyoe hebe hápe: teco bo: Ypirà tàmbábae che.
Oyogui yo guihápe. Consumidor de hazienda, Mbae m6m
Consistorio, Ñém6n66ngá ba. bucahára : Mboaí hára: M6cañy
Consolado estar, Cheanga pihi. hára: Mbopabíhára.
Consolar, Amoängapíhi (pa). Consumir, Am6cañy (m6): Am6m
Constancia, Tenaí: Tecó erobagipí bucá (bo): Am6mbabaí: Ambopa
rey : Teto ti : Tecobi tébítebo bí eímbae.
íguā ra. Consumirse de trabajos, Chemyayby
Constante en su palabra, Abá oñeè tecó mârà : Tecó marâ chem6mbi
reroyebi harey : Abá oñeè rehé tubá : Chepítu bá tecóacírehé :
ye pitaçoihára : Oñeè rerobag Chem bopiyu tecóací.
harey. Contado está no lo comas, Ypapapíe
— estar, Nda cherecó erobagipiri : bócoi ereú teine : Ypapapi aipo
Tenai aicó : Ten aycó. tereuímé.

—, fuerte, Abá ecó rerobági pirey: Contador, Mbae papa hára.


Ten oicobae. — de fabulas, M6rànguhá m6mbe
Constitucion, Tecó m6ñān gába. guāra.
Constituir, dar ley, Ahecó m6ñà Contar, Aypapá (bo).
(ngā): Ahecobèè (ngā). — sin errar, Aypapá yyabíeymà :
— en mi lugar, Amói che rendápe : Hupí ay papá.
Cherecobià ām6 aheià. — dos vezes, Aypapá yoapi : Yebi
Consuegra, Yôaíchó. aypapá.
Consuegro, Yôatíuba. — eccemplo, Märàngué am6mbeú :
Consuelo, Angapihi o. àng. 3. - Abáre co cué am6mbeú : Tecó cu
Consulta, N6ñeèngereqüába : Ñ6 éra taè : Cárambohe guíré tam6m
m6ngetahába. beú.
Consultada cosa, Yyabiquí piré. — mal, Aipapá aí: Ndaipapar agui
Comsvaltar, Oroyábiquimbae : Oro yeí : Chetateí ypapábo : Aypäpà
fí6möngetá mbae abiquibo. y papábo.
159 160 I. 6
CONT
CONT

Contar por los dedos, Che qúà rehé Contento vivir, Aycobé orí.
Contienda, porfia, Yoacá: Ñéépoepí:
aypápá.
— — ñudos, Tucum bó quytà rehé Neee mbo yebí: Yoeheñäró.
aipapá : Am6 poquYtā ypapábo. Contiento hazer, Ayeapíçacá y ya
— quantos son del mes, Mbobíára póbo ahaubá yyapóbo.
picó yarecó : Mbobi yäcí ararehé Contigo mesmo en movimiento, Nde
rupi eteí: Nde yrúnām6 eteí.
picó ñai. y
— refiriendo en suma, Am6mbeú — mismo en quietud, Ndepírieteí:
acíací: Am6päpà, y m6mbeguābo: Nde yrtínām6 eteí.
Mbae reté cuerá ñó am6mbeú he Continencia del varon, Cii ñā rehé
puguèra aéte na m6mbeui. apíçá bi rey: Cüñárehé ñängare
— sucessos, Märände có cué am6m quā bey.
beú (bo) guābo. — de la muger, Abárehé apícábi
— vejeces, Mbae Ímändéra am6m rey: Aba rehe ñangarequa bey.
beú : Imäguá ré am6mbeú. Continua cosa, Yópopicíbae : Yépo
Contagioso mal, Mbae ací yépotá tábae: Yoe hebe hebéguára.
bae: Oyábae. Continuamente, Pigey mbápe: Mbo
Contagioso mal padecer, Mbae açi yepotá hápe: Yópopíci hápee: Tey
yepotá aí porará : Mbae ací oyà n. 6.
oyārébae aí porará. Continuar, Ndapígi : Nda poíri :
ye potabé : Ambobiteri r.
Contender con alguno, Ahobai chuā: Ambo
Ayrär6 : Añäró hecé : Añoñeèm píciró.
— el camino, Ambopeíi : Ahape
boyebi yebí.
Contenido en la cosa, Pipià. Po. 5. cogpé. -

— los pensamientos malos, Temym6


—, referido, Ym6mbeu pi. ān gaí oñemboyé potabé : Oyepo
Contentamiento, recreo de ver algo, pící: Oyepotá potarí.
Teçãindába: Mytuéçãi. Continuo yr, Ahapecóg: Guihóbo :
Contenta persona, Abapí tiengatú : Nda pígi guihóbo : Pigey ahá :
Horibae: Hecäibae. Ahaye potá potabé.
Contentar, Am6 mytífié: Amboori v. Continuar una cosa con otra, Am
Ayè 1. boyepótá : Amboyopopíci: Ambo
Contentarse con lo que le dan, Che yoehebé.
pítué chepotabarí : Cheängapihi: — la misma cosa, Ambobíterí: Am
Cheroríbí catú chepotábarí. bobi tébíteboí.
— de algo, parecerle bien, Am6 Contonearse hechando largos passos,
m6räng: Aíporängerecó. Ayecupí eyā: Añèmbo ceé, v. Heé 1.
Contento, alegria, Ángapihi : Tori Con todo esso, Royre: Aroyré.
ba: Teçayndába. — — — es bueno, Ebocoi yepé
— andar, Cheror guitecóbo. aguiyeteí: Aipó rire yépéymärān
— estar, Cherorí: Chereçãi : Chegatú.
— todos riñes, Pābéy ngatú eraya
änga píhí. y a
--, pagado de algo, Chererequà cá: Ereyé porú pabe acáp : Me
catú ychup é. me ereya cá.
162
161
CONV CORC

Con trabajo y peligro estoy, Hacípeí Convalecer, Aguíyeí yeí aicó: Acti
cherècóny : Chereó bíbí cherécó era batà : Acüerá : Añäropäärámó.
ny: Aycó ycóbíbí. Convenzer, Amboaguiye.
— — — dificultad, Hacípeí: Hací Conveniencia, Yó yähába : Yoabí
hapeí. habeymä.
Contradezir de palabra, Añèèmbo Conveniente cosa, Aguiye teí.
yébí: Añéè poepí. -

Conversacion, Ñ6m6ngetá: Ñ6m6n


— rezongando, y Cheñèénguaú gui goí.
ñèèmbóyebibo: Añéèngurú hobay Conversar uno con otro, Oñ6m6nge
chuārüngā. tá (bo).
Contradictor, Neemboye bi hará : Con vertido, Tipā upé oye bibae :
Hobai chuári hára.
Oñèmeeyebi.
Contrahazer, Ahää : Ngä. Convertir á otro á Dios, Amboyebí
Contra mi es lo que digo, Ayèharué Tüpã upé Aheyaucá hecó cué
aypó chee pipe : Che ñeepípeé Tüpà upé ñéé meé ngu cábo.
añém6märã.
Convertirse á Dios, Añè meé Tüpà
Contrariar, Ahobayá (bo): Ahobaí upé: Añém boyebi Tipà apé.
chuā.
Convero, Pícoèngué: Píquiraguí.
Contrario, Tobayā : Tobayāra
Tobay chuāra. Con vieneme, Bí n.3. Agui yeteí.
— de alguna cosa, Ó puesto Taruá Con vocar gente, Aāmāndayé (bo).
ba : Ha ruába. Copa, ó vaso, Cambuchi Myri.
Contratar, y contrato, Mi. 1. . Copete de ave, Atírá.
— — persona, Tetoba pYñà : Atírá.
Contrecho, corcobado, Yyātucupe
atíbae : Atucupé candú : Atucupé
— hazer á otro, Amboatirá (bo).
ye aibíbae. Copia de palabras, Ñee pora oce
Contribucion, derrama, Pabé mèén baecatú ñèéreyi : Nééngetá: Ñee
nandeteí.
díba: Pabe re miméènguéra.
Copo de algodon, Amandiyú apuá.
Contribuyr todos, Pābé omèé.
Contricion, Yñangaipa hague mbo
— — nieve, Roí rípía amandiyú
apua rānā : Ra mi : Rapichá.
açípába Tipā raíhupápe ñ6te.
Contrito, Oängaipapague mboací
Coracas, Mbae pirätä: Cabayu aco
hárá : Oängaipa hague ñém6mbíá yāba.
ca tuhára : Tipā raíhú reheñ6tte.
Coraçon, Néang: Píá : Pía á.
— bestial, Mbae mymba ñeá.
Contumaz, Y porerobià rymbae
Porenduymbae. -
— de palo, Íbirá ibíteré ibirá rem
Contumacia, Porerobiarey hába: biú quā pába. -
Oacángatà ri yerobia haba : Poren — — piedra tienes, Néà á tá ererecó.
du habey. Coraje, Tai n. 4. Aytatiog quitar el
Conturbar á otro, Ambopíatítí : coraje.
Ambopíat6tói : Am6ndíi : Ambo Corba de la rodilla, Anda gui.
píaberá. Corbas salidas, Anda guípítepó.
Con 2 alecencia, Cuérabātā : Cuérá Corcoba, Atucupe atí: Candú : Can
cuérá : Aguíyeí yeí. dy: Candú áá : Aturupe Yetíbí.
163 164 63.
CORT CORT

Corcobado, Cheatucupé yéaíbí: Chea Cortadera yerva, Capií aymbé : An


tucupé Candua á. dira quícé. - -

-
-
Corcobear, Opíboíboí: Oyecupí eya Cortadura, Ymboí hagué: Yyacíapa
eyā. gué: Ymondocaguéra : Ym6nguai
Corchetes, Quarepotí apyi myry aom taguéra : Yohapagué : Yya picha
bo típába, v. ai n. 11. hagué.
Corcho, Ípebebui: Curupicáí. Corta persona de estatura, Abá cara
— de Chinchorro, Pí cámbobebui
tába. pé : Abá aquítay : Atüri: Yyica
atúbae.
Cordel, Tucumbó (cà).
Cordelejo, Curahá. -
Cortar bien la herramienta, Haím
— dar, Aycurá curá (pa). becatú, S. está afilada, Oiquy tin
Cordero, Obecha raí. gatu yí, etc: Oyacíacatú yíäcanguà.
Cordon, Mbae reci, b6 hába: Tucíim — con asierra. Aiquyti (m6).
bó, v. Po. n. 2. — con hacha ó cuña, Ayacíá (pa).
Cornada herida, Harybora. Amboguai (ta): Ayohá (pa).
— dar, Guatipipe oy cutú (ca). — con los dientes, Amóndog cherai
Cornudo, que tiene cuernos, Hatybae. pipé.
Coro de musica, Poraheitá reíi: Apy Corta con cuchillo, ó sierra sin gol
tā : Yôguām6. pe, Aiquyty (m6).
—, raiz medicinal, Chui. Cortar el hilo de la procession, Ahí
Corona de plumas, Paraguá: Araguí. cím6n dog : Ahícim6cändog.
—, cerquillo, Açagué: Aragué. — el hilo de la platica, Am6çándog
—e de flores, Ibotiypé mâmbiré : cheñèè habänguéra.
Ibotíymbo paraguápí. — hilo á mano, Am6ndog (ca).
— de espinas, Yuaty embópopé àcà — lo superfluo, Ahetá (bo).
ubandába. — por la coyuntura, Yyepotaharupí
— de Granada etc., Tebichá. amboí (bo): Cängue ropitacuéru
— de oro. Paraguaytayu: Ytayu ñè pí am6ndohog.
ámà äcān gariguara : Ytayu ācä — rajando, Amboí (bo): Ambobú
ubändá haty hatybae. (bo).
— de Sacerdote, Apí teré. —, trocar, Amboguai (ta): Quai 2.
— hazer de Sacerdote, Ayapíteré — ropa, cuero, etc., Aiquyty (mo).
apy: Apó. Cortarse, Añèquyti: Ayeyucá: Ayea
Coronado hombre, Abá y paraguabae. pichá.
Coronar á otro, y hazer corona, Ambo — el hilo, Inymbó oçog (ca).
paraguá. — la leche, etc., Oñè m6typyty cam
Coronilla de la cabeca, Apíté ye "bí.
pibú. —, turbarse hablando, Cheropá: Añe
—- estremo, punta, chapitel, Apíter èngopá (bo).
aquá. Cortesano, Ymbo epícatú.
Corporea cosa, Hetebae, v. Apá. n 3. Corteza de arbol, Íbirá apecuéra :
Corta cosa, Mbae atú ": Mbae aci Ipeguéra. -

aquYtā : AquYtari: Caraci: Carapé: — — — de platano, cañas, etc., Ti


Carapi: Carapiá: Carapuá : Caram bapé : Pacoba ribape, corteza del
buí. platano.
165 166
CORR. CORR

Corteza quitar, Ayapeog (ca). Correr el sudor, Cheríai ocíri (ca).


— quitarse bien, Ípei catú, — enfermedad, Mbae ací oicó : Tací
Corto de animo, Ypíaymbae: Pía ecó yārecó: Tacíbó eí: Tací ohú catú:
ñémàeí: Abápíácarací. Tací oqua. w

— — vista, Tecapiçó ey : Tegan — fuente de chorro, Iot6r6ró.


dahé. — gota á gota, Otíquítiquí myri.
— en el hablar, Abáñee aturi : Ñée — nuevas, M6ränduñé açãi eí: Yñèa
porombu cu ymbae : Oñee myri çãi eí morandú o quäpa, v. Porandú.
myribae : Néè m6cè nga tú : harey — riesgo, Hay mei cherecóny: Aicó
— hazer, Ambo atüri : Atú : Caraci bíbí.
Corral, Tocai : Hocai. — tras alguno, yrle á los alcances,
Correa, Mbae piçã, Añäguyndóg (ca).
— toros, Toro am6ñär6ngucá : Toró
Corredor de casa, cobertizo, Ogrogü
am6ñà orrer velo, Am6ndirí (ca)
ämbí.
(bo). w. vº

—, que corre mucho, Yñaqüábae : — viento, Ibítú eí: Ibi tu guaçú.


Ycabā qúābae.
Correrse, avergoncarse, Ati : Cheti :
Corregido, enmendado, Yñèm6mbo
Añèn6tyé: Checaí: Chemärâ (mo)
tiahóbae oa caryré : Yyaraquābae
omboe r$ré: Yyāqua ábae. (na): Añèm6 mârá: Añém6märān
dé.
Corregidor, Poroquai tára. Corrido, a vergongado de otro, Ym6
Corregir á otro, Ambo araquaá (pa): märāmbi : Ym6tymbira.
Amboa pícapú (bo): Am6 arändú — estar del mal proceder ageno, Ar6
(pa): Am6mbotiahó (bo). ti (mo).
— lo errado, Amoyngatú: Añäpen — estoy de mi mismo, Añemotié :
gog: Am6at Yr6ngatú. Añèm6märāé : Aroti cherecó.
Corregirse en la vida, Añapéngog Corriente de rio, Tícabâqüá : Tp
cherecópo chi cuéra: Ahecobiaró bâqüā : Icabaqüä.
cherecó : Amboíbíbi catú cherecó
— estar el rio, Típibaqüà i : Tica
ängaipa gui. bâqúà i : Orro, dança, Yeroquí
— en las palabras, Amoyngatú che ñèamà.
ñéé taté cuéra: Añäpengog: Ayca
rèngog cheneé carèngué.
Corrome de mi falta, Aroti cheangaipá
Aroti cherecó mârã.
Correo, Paréhára.
— — —ti, Oroguer6ty (m6).
— embiar, Am6ndo paréhá: Apareha
m6ndó. -
Corromper, Amboaí (bo).
— donzella, Am6mbú (ca): Am6m
Correr, Añá : Na: Añani (m6). bochí (pa): Amboquä: Amboaí (bo):
— á cavallo, An6ña cabayu. Amboçorog (ca): Am6ndorog.
— agua, metales, etc., Ocíri (ca).
—, avergongar, Am6ti (mo): Am6 Corromperse el vino, Cäguy oñémbo
hai : Oñém6mbochi (pa).
märá : Nā (m6) : Am6ngaí (bo) :
Ambocaí (bo): Amboaí. Corromperse carne, Hao coó.
— el rio, Iocíri (ca). Corrompida muger, Yquā rabaé:
-, apergonear, Am6ti (m6): Am6 Ym6mbugi píra : Ymboaí píra :
II la Iºa, e •
Ymärà nymbae ey.
167 168
COSA COST

Mündareté : Mindarete catú: Min


Cosa, Mbae : Maé.
- agena, Abaé mbaé : Amboa e daceraíaí: Mindarí yeporúbae.
mbaé : Yyārebae. Coscorrones, Ñacämbotág.
— buena, Mbae catupíri: Mbae mā Cosecha, Tembiaré.
rängatú. — grande, Hetá cherembiaré.
— de aquel tiempo, Acoi rām6guāré.
— de burla, Mbae aú : Mbae apirú: Coser, Ambobibi (bo).
Mbae angau : Mbae ei. — bordando, Ambobibi yquâtiábo.
— del cielo, Mbaé íbape guara. — largo, Ahecybó (m6).
— de mucho precio, Hepi tubichábae: — menudo, Ambobibi pii.
Nandetey hepi : Tubichá hepi : Cosido menudo, Mbobibípii pirèra.
Myry ey hepi : Hepi mârängatú Coso, Íbembr: Torom6ñängápe.
etébae. — hazer, Aíbenbí boñã.
— de poco precio, Hepí myry: Hepí
catú ymbae : Nda hepíragui yeí.
Cosquillas, Poquiri (po). 3.
a: — sentir, Chepoquíri.
— desechada, Yyaíguéra: Heiti pí
r.
réra : Mbae aí. Cosquilloso, Poropoquiry cé.
— deste mundo, Mbae coibí peguāra: Costa de mar, Para embei rurí.
Co íbipó : Co ibípi pia. Costado de persona, y cosas, Íque.
— famosa, Mbae herâquändeté : He — lado de cosas, Po pi.
---

râquänga túba embae. Costal, Piurú : Áó mbaérirú.


— grande, Mbae tubicha : Oú mbaé:
Costamos mucho á Dios, Nändere pi
Otetembaé: Mbaé guaçú.
— hermosa, Mbae porāng : Catu guaçú Tüpà vpé.
piri : Angatürá. Costa, ó valor de algo, Mbae repi :
* — inutil, Mbae mané. Hepí.
— linda á la vista, Mbae hechag po Costar mucho, Hepiguaçú : Hepi etá.
räng: Catupiríguecháca : Mbaeça Costear, hazer la costa, Ahepíbéè
cai. ahé repíbèé ha banguéra.
— llana, Ypecatú.
— mala, Mlbae aíba : Mbaíra : Mbae Costilla, Närficäng.
Costosa cosa de trabajo, Hacípeguāra.
pochi.
-
— pequeña, Mbae myri: Tyti: Quiri: — cosa, que costa mucho, Hepigua
º Tai : Tairi. cú bae: Oú tecatú hepi : Nandeteí
— propia, Chembaé teé. w
hepí.
— que está al lado, Ibírichuāra: Ibíri Costra, Ape cuè. -

beguāra, v. Ambii. — de la mollera del niño, Apiripé.


— terrible, espantable, Mbaé poro — — sarna, Curú ápé ré: Apecué.
m6ndii : Mbae quihiyé habete : — — — hazerse, Oñèmboçurú ape
Mbae yyābaeté.
—vil, baca, Mbae aybi : Mbae mäne. re: Oñémbo gurú apecué.
— de varias colores, Mbae pará : Costumbre, ley, estado de vida, Tecó:
Yquatiá pará : Yó pará. Tequabaí: Abe : v. gueqüám6, en
Cosas diversas, Mbae tétyró: Tetyruã. tecó. ge 4. há. 6. tí. 17.
Cosario, ladron, Abá4 mindacatú : Costumbre, regla de muger, Tuguí
169 170
CRES CRUX

Myñey: Íbipe aycó : Cherequabaí. Crespo, como negro, Abapererá.


Orereco pochi : Tecópo chi Cresta, Apychâi.
Chequi á. — de gallina, Urugua cu apychâi.
Costumb re, regla de muger (La pri Criador, Poro m6ñängára.
mera vez ) Ném6ndíá. — alimentador, Möngaru hára: Mon
— diferente, v. Tecó apia, en Tecó ga quaá pára.
Criados de casa, Boyá: Temynguai.
Costura, Mbobibi cague.
Criar, alimentar, Am6ngäquaá.
—, ó junta del casco de la cabeça
Acänga yà pé yé potahába. — de nada, Mbaeey magui apo
ro m6ñà.
Costurero, Áó mbobibicára. — ganado, Ahébae m6 ñà m6ñà :
Cota de malla, Quä repoti apyapy Amboetá mymbába.
áó: Yta embó apyapyi áó. Criarse el niño, ó planta, Ocaquaá
Coacear, Chepari : Cheatei. (pa).
- con un talon, Che píta á. Criatura, criada cosa, Ym6 ñām
Coaco, Pari : Yparibae : Yñateebae. biréra.
Criatura, niño, Mytäng: Pi tāng.
C ante R.
Criba, Mbogua há pocāngaí.
Crecer, Acáquaá: Añeyri (m6 m6): — hazer á estocadas, Am6mbupú
Ytubichá.
— el rio, Oñeyrúm6í: Oñèmbo ubi mbupú ycutúca.
Crisneja, Pembí. Pe. 12.
chái : Tinyhei : Guémbeguéi oyá
hoí: Tubiehaí: Í ou rugú: Iriguacú. — hazer, Añ6pé: Ambopopé (bo):
— el rio algo, Ti yuquiry. Am6 pembí.
Crisol, Quarepoti m6mèm beg hába.
— la enfermedad, Oñeyrún ó che Cristal, Ytaberá : Ytatiberá.
rací: Ocaquaá (pa).
— — —, recayendo, Chereroáye Christiano, Christiano, Christo rehe
yebi cherací: Oñeyrúm6 (m6). guāra: Ybaptiza píré.
— los arboles, Oñèmb6 íbucú. Crucificado, Íbirayoacá rehé ym6
- — — en la tierra que fue culti ynimbira : Ycu tupira.
vada, Oñèmboi checo cuè. Crucificar, Amoi curucú rehé: Am
—— vicios, Tecó aí oñèmbo ubichá: boyà : Aycutú íbirayôaçá rehé.
Ocaquaá tecómärá. Cruda cosa, Ypírá. Pí. 12.
— virtudes, Ocaquaá tecó mârān — — medio asada, Oyíbatà : Oyí
gatú : Chere có mârängatuçãi. baí: Oyíatä: Mbaepirätäyígué.
Crecida virtud, Tubichá tecómärān
Crueldad, Mbae abaeté.
gatú : Tecó marāngatú cái.
Creciente, avenida de rio, Írúra: Ti Cruel hazerse, Añèmbo abaeté.
guaçú. — hombre, Abá Yyabaeté.
Credito, Herobià, v. Robià. Crucir, Tererég.
Creer, Arobià (bo), — la puerta, Oqué oñéé.
Crespo, Abá ápichāi : Abá pichā — las tripas, Tíé opu rurú.
chi. — los dedos, Quä .
171 172
CUEL CUER

Cruacir los dientes, Häi tarará : Te Cuello, garganta, Ayú : Ayúra.


rereg. — de garganta, el principio, y pegon
—— huessos, Cāng opurfirtí. de cosas, Ayúrupí.
Cruz, Curucu : Ibirayó açá. — largo, Ayuguiraí: Ayúbucú.
Cruzar, Aháça (pa): Amó po ti (mo). Cuencas de los ojos, Teca pícang:
Cruzero de estrellas, Yacitatá curucú. Tecaupá : Téca quä.
Cuentas, Poi : Mbói.
C ante W.
Cuenta bendita, Mboi ho bacapí.
Cuba, Íbiráñaéguacú: Íbirá aguacú. Cuentas dar, pedir, tomar, v. Yerure.
—, numero, Mbae papá.
Cubierta cosa, Yyāhoípíra : Yyaço — dar del gasto, Che y yarocagué
yābae.
— de casa, techo, Ogaçó yàba, v.
aipapá yyarupé : Cherembi yäre
cue aipapá yyarupé.
og. n. 3. y cosas pertenecientes.
Cubilete, Cambuchi m$ri. Cuento de lanca, Mymbucu ropítá.
Cubo para sacar agua, Ibiranāémyri. —- historia, Märände quā gue.
Cubrir, Ayahoí (bo). Cuerda, Cā : Tucumbo : Qāmā.
— arropando, Añäñi bāyyā hoyābo. — con ñudos, ó torcida no parejo,
— con tierra, Ayatí (bo). Tucumbó y poguáá guaá.
—, esconder poniendo se delante, — de arco, Guírapaçã.
Ayopia (ca). -
— — hamaca, Tupaçã.
— fuego con cenica, Ayatí: Aya hoí Cuerdamente, Araquaa há pe: Mbaere
tatá tanimbu pipé.
n6ndeá hápe.
Cubrirse de polvo, Añèmbo apatubí.
— la cara de verguença, Ayeobá hoí: Cuerda que rebuelven en el braco
Ayeoba mi (m6). por el arco en la guerra, Poapíquiyà.
— nervios, Tayí.
Cuchara, Ytā.
—- ó espatula de hazer mazamorra, Cuerdo, Yyaraquaábae : Mbae re
n6ndeá hára.
Ibirapé hè.
Cuchillada, Apichabó : Yyapichá — hazerse, Añèmbo araquaá : Añé
m6mbae en6ndeá.
haguéra.
— dar, Ayápichá (bo) : Ayapin bo — que tiene juyzio temprano, Yyara
guà. quaá eçapíábae.
Cuchillo, Quícé. Cuera coleto, Mbaepi aobací.
— agudo, Qüícé aquā obí. Cuerno con bueltas, Hati ñèmà.
— boto, Quicé aym bíquí aterè.
Cudicia, Ñém6mbotahába. — de vaca, Mbaca rati.
Cudiciada cosa, Ypotari pi. Cuero, Mbaepí: Pi.
Cudiciador, Ném6mbotacé: Poropo — adobar, Mbaepi Am6pytà : Am6
taricé. atyró.
Cudiciar, Añèmombotá (bo): Aypo — de la cabeca, Apí.
taraí. — pelar, Amboacui mbaepí.
- en buena y mala parte, Aporopotá. — saltado, Pirítí. vº

Cuello abierto, Aob ayu apichai. — sobado, Mbaepí ym6mbiúpi:


- de vestido, Aoyuru pi: Aóayurupi. Mbaepí ym6üü mbiré.
173 174
CULP CUÑA

Cuero sobar, Am6mbiú mbaepi : A gaipa amboyá hece hupi guárā:


moütí mbaepí. Naymündarí eí: Hae oyāpó guiyàbo.
Cuerpo humano, Teté : Abareté. Culpar falsamente, Aymfin da tei :
— muerto, Teönguéra. . Hae angaípa oyapó haetei : Ahe
—, ó sugeto de la cosa, Apá. n6itei: Amboyatei angaipaba hecé:
Cuervo de agua, Mbiguá. Ndahupi rigüai ahèn6i: Ymârà hae
Cuervo, Urubú. tei : Amboyequà tey.
Cuesta abasco, Íbi roguäm bieyi. Cultivar, v, Labrar.
— arriba, Ámbap coti: Íbi roguām Cumbre de caballete de casa, Oga
bi coti. píra.
-, repecho, Atirá : Ro guāmbi. —— monte, Caa bate : Caabapíra :
Cueva, Quāra. Caapí térâqfià.
— en peñasco, Ytaquāra: Ytaóga. Cumbrera gruessa, Ogapiritá.
Cuydados, Ñangarequāba : Píá etá : — pequeña sobre la grande, Ogapír
Qa etá : Teçá etá : Acaçãgi. ítayoä.
Cumplidamente, Ayé, n. 1.
Cuidado tener con pena, Cheängatá Cumplido deseo, Temymbotára aye
(bo): Che aca cägi (mo). catú.
Cuidar de algo, Añängare có (hece). Cumplimiento de la cosa, Ayé. 1.
(bo).
— mucho con solicitud, Cherecápoé
Cumplir, Amboayé (bo).
— de palabra, Ay poepi ñèèngatu
poé hecé guiñängarecóbo : Añan
garecó hecé aibaí catú. pipé: Ñéémboayé arecóychu pé.
— poco, Añāngarecó aú: Myri.
— la palabra, Amboay è cheñèén gué.
— su desseo, Amboayecheremymbo
Cuidados tengo muchos, Chereça etá. tára.
Cuidadosamente, Teca énändápe : Cumplirse el placo, Obāhè ára: Yya
Nängarecó catuhápe : Cheapíçabi yé ára yquaábee mbi.
catu hápe. Cundir mancha, Oñémbo obaguacú
Cuidadoso, Nängareco catú cé : ypiari: Oñèm6 acāi : Oñèmbo ubi
Nängarecó catuhá ra. chá. w

Cuitado de mi, Cheamyri : Chepori Cuña de hender, Ibirá yí.


ahubóri: Cheamyri. — — hierro, Yi.
Cuitado para poco, Abá mänè : Abá — —piedra antigua, Ytayi ara mbitá.
aybi : Abá poriahubi. Cuñada, muger del hermano (dize
Cuyo avia de ser? Abá mbae amò la India), Uqueí: Cheuqueí.
pängā º Abá mbae ām6 paé. —, — de hermano, ó primo hermano
— es ? Abá mbae pängä? Abápe menor (dize el varon), Cheribitati :
yyāra. Cheribi rati : Cheri quei tatí, si es
— fuere embie por el, Yyāré toypi del menor al mayor.
ar6 ucá : To pià mboú. Cuñado del varon marido de su her
Culebra, Mboi. mana (dize el varon), Chereyndi
Culpa, Angaipá: Märà. mènä.
Culpado, Hupi rehé heno$mbira : — dize la muger al hermano de su
Hupí münda píra : Märárerequāra: marido, Chemendibí, al mayor, Che
Ymärābae. º.
m6ndiqueí.
Culpar á otro, Hae oyapo hae: An marido de su hermana
175
QARQ CELA

menor, ó prima, Chequí píí mé, de Qarcamora arbol, Yüquerí.


la mayor, Cheríquemé. — fruta, Yúqueriá.
Cuñados (hombre y muger) Tobayà. Qarcaparrilla, Yúapeçãi.
Cura de Parroquia de Españoles, Ca
ray pay.
Qarcillos, Nämbichāi : Nambipai :
Nāmbípipià : Nāmbí p6rängá.
— — — — Indios, Abá paí: Paiá
báu peguāra. requāra. Qarco, Pembi : Taqua pembí.
Curador de menor, Tírey rehé ñänga Qarpas, Áó rembei rití: Aoi.
Curar, Aypohanó (ngā). — tener la ropa, Oémbo Ííaó: Ao yíi.
Curiosamente hazer, Checaracatú há
C ante E.
pe ayapó : Ayapó catupíri eté:
Ycandeá ayapó (bo). Cebada, Abatí myri mbucu.
Curiosidad, Caracatú : Candeá. Cebadilla, Capií ayi.
Curioso, Abacaracatú.
Curtidor, Mbaepí moâtYr6hára: Cu Cebado animal, Hebae ym6ngírápira.
rupaípe mbaepi m6ngára. Cebar, Am6ngírá : Ayópoi y m6ngí
Curtir cuero, Amoâtyr6 mbaepí: rábo.
Am6y mbaepí curupaípipé. — el pescado, Paraquepi que : Am
bobíá pirá.
ante A. — lampara, etc., Aytíquā ñandi pipé.
Qabullida, Yéapacañy pé: Ñépymi. Cebarse, yrse tras lo que come, Hebi
Cabullir hazer, Amboapacañyipe : chébe tembiú : Hebi hebígí chébe.
Am6ñépími (m6). ipe. Cebo, Potába.
Qabullirse, Añépymi : Ayéa pacañy
Qaherir, Cherobapeí mârà cherem Cebolla, Qeboi ti: Ceboi.
biapó cué hey tígi : Märâchetecó Cebollino, Qeboi quí tiba.
ohequii chébe, v. Dar en rostro. Cebon, Tayaçu quirá.
Qambo, junto de rodillas, Heny pyā Cedaco redondo, Íripé: Mbae m6n
mépà. Amboapacañy pe. guā hába: Quirihí.
Campucar en el agua, Ayapípiipe : Cedro, Ygarí.
Camarro, Mbaepi áó.
Qancadilla dar, Aycupíbà : Ngä. Cedula, Quatia myri.
Qancajoso, Abapitaguaçú : Ypíbäng Cegajoso, Qapyrá: Yçabí cabíbaé.
bae. Cegar los ojos con tierra, Aheca ti (bo).
Qancudo mosquito, Ñet$tí. — hazer ciego á otro, Amboeça quäpé.
Qanglotear, Ambocoço (coçó): Am Cogar, perder la vista, Che reçá cañy:
bocotócotó: Amboçanā canã. Na màei : Na chereca pícoi.
Qapatear baylando, Ayeroquí guiye Cegarse con aficion, Chere cacá hai
pípetéca: Ay pibondí. húpa: Haihú na chembo araqua ábi.
Qapatero, Qapatú apohára. Ceguedad, Tecáquapéhá : Tecápi
Qapato, Qapatú. bi rübā. çoey: Teçá cañy hába : Maeey.
Qaraguelles, Ubirú: Tumbi áó: Te Cejas, Tibítá.
Qaraguelles ponerse, Cherumbi áó Cej¿junto, Abátíbítá yépotá: Tibítá
am6ndé: Ubirúam6ndé (pa): Ayee yèceábae,
birübā. Celada, capacete, Acängaó batä.
Qarcal, Iuquerítiba. — de enemigos, Cotí. 2.
177 178
CENT CERC

Celada hazer, Acotírtí: Ngā (m6). Centro (generalmente), Mbité.


Celar, encubrir, Añ6mi (m6): Ayo Ceñida cosa de madera, etc., Ayúquai
pià (ca): Ayco acú (bo) (pa). Araquai.
Celebro, sessos, Acängapitütí. Ceñidor, cinto, Cúá quähába: Cúá
Celemin, almud, y medidas, Mbaeayi m6mbícába.
räängamy ri. —, ó faja ancha, Mücirá popé.
Celestial coso, Mbaé Ibápe guára: Ceñir á otro, Aycuā quā (bo): Aycui
Ibag íguāra. māmā. Ngā : Aycuá m6mbí (ca).
Ceñirse, Ayecuá quā : Ayé cuá ma
Celogia, Ybèce. mà : Ayecúá m6m bí: Ayèumbi
Celosa canoa, Ígára agui agui: Oye m6mbi; Ayefimbípi.
roá roábae : Nipiātāi : Oyeré yeré. Cepillo, Ibírá píndáda.
Cementar, poner cimiento, Ayipím6i — de los Indios, Caracol : Yàtitá.
cheróga: Ahapom6y cheróga. Cera, Yraití.
Cementerio, Tüpãóg rocára: Teón Cera del oydo, Apiçá quārígaú.
gué tymbatipe. — labrada, Yraití tata endí rām6
Cemita, Chipá : Tipá. apopí. Coime.
Cena, Pytíí carú. Cerca, Agui : Coi : Co etey : Pi. 8.
Cenador, Pytú carú hapé. — de pared, Ibigüámbipé.
Cenar, Acarú pytüínām6 : Caaru — está, Coi hecóny: Aguymé hé
acarú. cóny: Coete hecóny.
Cenagal, Tuyutí : Tuyu apa gurúg. — hazer para defenderse, Añémā
Cenceno, delgado, Abá yípucú : Yiica mà ibirá pipé: Íbira pembí rehé
pucú poi: Heté pucu poibae : He ayé pià : Añém6 ñèmbiahá.
teib eteí. — mucho, Aguy eteí : Coi eteí:
Cenceño hazerse, Añèmboi pucupoi. Guyri. n. 3. .
Cenica, Tanymbú. —, ó cercado, Ibembí: Apè n. 5.:
— que se cria en las brasas, Tú n. 3. Guambi pé. Pe n. 12. -

— bolverse, Añèm6 tanymbú. Cercano estar á la muerte, Te6 roba


Ceniciento color, Apatubí : Tubí:
piime cheriny: Häíme cherui : A
mänó cacá : Amänó bibí.
Habe : Apaty: Apatyngi.
- con cenica, Ytu bibae: Oñèmbo — pariente, Anâmbeté.
— vezino, algo apartado, Amünda
tubibae: Yyapatubibae.
Cenogiles, Tapacurá. bíguārá.
Terà — — conjunto,
Ambiyógíguāra.
Censor, Tecó abiquí hará : Cercar, atajar, Ahoquecy (m6).
quändarí pocó cára. la chacara, Añäpè cog.
Censura, Tecó abíqui: Te córípocog. —
— todo á la redonda, Añāti (m6):
Censurar, Ayabiquí hecó : Ahecó Añāmā (m6): Aymāmā Ngā: Aña
abíqui: Apocó herâqüändarí. pè (m6).
Centella, Tatá rabiiú. Cercarse assimismo, Ayepià (ca):
Centellear, Tata habiyúbi yú. Añè ati (m6).
— los ojos, Hendi chereçá. Cerco, Amà.2.
Centinella hazer en guerra, Amānā — del exercito, Oyópébo guarymi
(ná): Amaéná (nga). māmā.
Centro de la tierra, Íbíapité. — — Sol, Luna, etc., Amändaú.
179 180
-

CERR. CIEN

Cerco de ramas, Caá cá. Cerrarse el camino, Oyéog pé.


— en redondo, Ñāmā : Ñatyhába. — encerrandose, Añèoquèndá:Añèm
Cercenada cosa, Ymbohe tapíra : biog.
Yyapíraçíá pírá. — la herida, Yyúrubi cheaí.
Cercenadura, Yyapírací apaguèra : Cerrero animal, Hecaíté : Qaite: He
Ymbohetá ha guéra. çaeté.
Cercenar, Ahetá: Ayapíra cíá. Cerro de las espaldas, Atu cupe pí
— como Hostia, Ahobá āmā: Ahetá yáceó cäng.
(bo): Ahetá hobá āmā. — monte, Íbitra.
Cernada, Tanimbú rñfingué. Cesped de tierra, Íbi aquy tärugú.
Cerner, Am6nguā : Ambo guá (pa) Cesto, Ayacá.
(bo). — de harina, Hui ayacá : Huí rírú.
— la parra, Ubá potí ocui. — en que se ecprime la mandioca,
Tepití.
Cernicalo, Quirí quirí. — muy ralo, Urucurú.
Certero, Abaquá catú. — para pescado, ó pajaros, Yequeí.
Certidumbre, Hupicatuhá ba: Quaa Cessar, Apoí (bo): Apíg (ca): Qāi
catu hába. (ñā): Poó (bo).
Certificacion, Hupibae m6mbeguába: — el brotar los arboles, Hoquípíg:
Hupíguā mbo ayetehá. Nda hoquibei.
Certificado estoy, Ebocoi: Hupi guā — de llorar, Apoó (bo).
ra chébe : Ayquaa catú. — de mamar el niño, Opoí (bo):
Certificar, Ayetehaé : Amboayeté : Ocambúpoí.
Hupírām6 hecó ām6mbeú : Amboa — la colera, Cheapíri bé : Chearíbé
yeté : Hupírām6 hecó ām6mbeú : ñémoyr6 gui: Che cheñYr6 (upé).
Amboayeté : Hupi ebocoi guiyábo. — las aguas, Oquipoó (bo): Oquipíg
Cervigillo, Ayurupí: Atuà. (ca).
— de animal, Pichâi. —, ó estar sossegado el enfermo, Yyā
Cerviz, Átuá. quaabá : Yyāpíribé tacíbó.
Cerradura de caca, Carāmégúà mbo Cetro de Rey, Mburubichá popeguà :
típába. Popecuá.
Cerrar, acometer los enemigos, Oñoè Cante l.
- peñā (m6) (nā): Oñoyräró (m6). Ciego estar, Chereca quäpé: Chereça
— á piedra lodo, Aya petég (ca). eÑme aicó : Nachereçai : Namaei
— con aldaba, Aypotāi m6i. eté: Chereçá cañy guitúpa.
—— llave, Ambotí (pa). — —, ó perdido de colera, Cheaçoí
— de golpe, Añ6quén dáyeacei : che ñémoyró : Na che mbo ara
Añ6quéndá re capíá. quaabi che ñèmoyró : Cheoçéeteí
— el camino, Ayoogpé. cheñémoyró.
— la puerta, Añ6quén dá (pa). — guiar, Aipocó heça Vmbae.
Cerrarle la puerta, Ahoquéndá. — hazerse fingiendo, Añèmboeçá ca
Cerrar los ojos, Acapími (m6). ñy angaú : Nañémbo ecai aubi.
—— —, haziendo que duerme, Aca Cielo, Ibag.
pimiangaú : Aque raubí. Cienagas, Tuyú rapó rapó.
181 182
CIUD CHIC

Cieno, Tuyune : Tipi aí: Tip fití. Qocobrar la canoa, Oñèpi my gára.
Ciento pies, alacran que pica, Yà ante U.
peuçã. Qumo, T. 8.
— — que no pica, Ambuá. Qurrador, Mbaepí moatyr6 hára :
Ciertamente, Ayetecatú : Añèynga Mbae pí rapipe Ibírogcára.
tui. Te, n. 4. Na, n. 2: Nāngā. Ne, Curtar, Am6atyró mbaepí: Ambae
n. 1. Ni, n. 2: Nià. Pi, n. 10: Nacó: pí rapipe ibirog.
Raé. Qurrapas, Hutí2.
Cierto en verdad, Tácó macó.
Q'urron, Mbaepí píyurú.
Cante H.
— es que viene, Ayete túri.
Chacara, Cog. 2.
— que, coté. : Habere
Chamuscado, Hapegipíra
— — tu, Ayépacó nde. -
píra.
Ciervo con cuernos, Guaçu ati : Haty Chamuscar, Ahapeg (ca): Ahabere
hâcämbíbae. (bo).
—, venado, Guaçú. Chamusquina, Hapeca gué: Habere
hagué.
Cigarra, Ñâquy rá. — el olor, Piche: Haberé hagué.
Cimarron, Cañybóra : Cañymbicé : — quitar, Ahubí (bo).
Yäbabicé.
Chaparral, Cambari í.
Cimiento, Hapó: Ipícué. Chapeton, Oicoramóbae: Ypí húbae:
Cinco, Yrundí hae nyrüi. Yram6ngué.
Cinta, Mucíirà : Mombicá ba. Chapines, Cuñapi endabu cú : Ci
— de amores, Agua cá popé. ñápíitá.
— — calcones, Cäc6 cāmā : Caç6 Chapitel, Apíteraquá.
apytyhába. Chapodado, Hacängapí acía pirá.
Cinto, ó cingulo, Cuáquá hába. Chapodar, Ahacängapi racíá (pa):
Cintura, Cuá: Quaí. Ahacängacíá. w

— cenceña, Cuà atü ri. Charamusca, Içacäng: Içá, 2.


Circulo, Amà. 2. — quebrar, Aíça cá.
-- del Sol, Quarací amändaú. Charlar, Orocoí (bo) : Añéè mbií
— hazer, Ahai yñāmānā. (bo).
— rayado, Haí ñāmāndába. Charlas las aves, Oyóá gui rá : Oñ6
Circuncidar, v. Ambopí Y Api. 3 in m6ngoí (bo). Los patos, Oyo aipeg.
fine. Charlar el charlatan, Om6 ñérān
Circunstancia, v. Hé. n. 5. gatú ahé 9yurú.
Cirujano, Morópohan6ngára. Charlatan, Ñeémbií: Ñeengicé: Oyu
Cirugia oficio, M6ro pohan6ngába. rú m6ñérändára.
Cisne ave, Guiraty etégua cú. Chibato, Cabará cuimbaé tebí: Ha
Cisterna, Iquāra: I no6ngá ba. piao píréra.
Citar, llamar ante el juez, Ahen6i Chica cosa, v. pequeña cosa.
capitan robaque : Ibiraya rugú ro Chico de cuerpo, Hetémyribae: Abá
baqué. - myribae. -

Ciudad, Tába. Chico hazer de grande, Am6myri.


Ciudadano, Tabíguāra. Chicoria, Caapé.
183 184
DADO DAÑA

Chicha, Abatí cäguy. Dado á beber, Caucé : Ca gu$ ucé:


— mascada, Cāguy nduú. Caguy guácé.
— hazer, Abati cäguy ayapó : Aaba Daga, Mbopià.
tícäguy apó. Dama, Cuña poräng: Angatürá: Cu
Chicharra, Säquyrã. ñāmboçacá.
Chiflar, Atibumeé. Dame gusto en esto, Che mboayé
Chifle, Ñémbepí: Tibuñeè. - angá corehé : Cherapià angaepé:
Chilca, arbol conocido, Huíbatà : Che mbo orí epé àngbae apó bo:
Mboi t$n$ caá. Che moártià angá epé.
Chillar
of éé.
animal, Hebae hacè : Hebaé — la muerte esto, Che raruácó : Che
A

reóbéé (có): Chemboé6 há cóbae :


Chimenea, Tatati cémbába : Tatati Cherèo beéngám6 (có) : Teóhām6
quara. chébecó.
Chinche, Tambe yuá. — — vida esto, hazeme provecho,
Chiquito, Quichiri : Mirii : Quiryi. Chemboecó aguíyei (co): Chemboe
Chismes, Temo é. dobé catú micó : Cherecó aguiyeí
Chismoso, Abaemoè : Temoé yāra. méèngám6 có bae: Cherecó aguíye
Chispas, Tatárabiyú. mééngára có.
Chispear, Otití: Otirí. Dança, Yeroquí.
Chistar, Chenee pirú : Añéé purú: Dangantes, Yeroquíhára : Yeroquí
Tigque : Tigque ndaei, no chiste. bae.
Mä rániché tigque che éni guiténà, Dangar, Ayéroquí (abo)(bo).
estoy sin chistar quedito. — amontonados, Oroyeroquí oapy
Chiste, gracia, Mègúà : Aruaí. tām6.
Chocarrero, Abá megúà : Abá aruaí. Dancar assidos de las manos, Oroyó
—, burlon, Poromboyarucé: Ymégúà popící oroyé roquibo : Oroyé roquí
bae. yopó yopó pícíca.
Choca, Tapii. Dancar en corro, Oña mändápe
— de chacara, Capíába: Amündá. Oroíeroquí. Haó.
Choquecuela de la rodi7/a, Péñāra. Dañada cosa, Hiü : Yné : Aípochí:
— del braco, Tenybānga píry. Dañador, Poromboay hára : Poro
Chorrear, Otór6ró. m6mbo chí hára.
Chorro, Tór6ró. Dañar á la salud, Aharú : Cheráruá
Chueca donde juega el anca, Timbí ebocoi: Cheráruá aypó.
cäng : Tenängupícäng. — á otro en costumbres, Am6an
Chupado, Ypítepíra. * gaipá (bo): Am6mbochí (pa): Am
Chupar, Aypité (bo). boaí (pa): Ambo ecó áruā (bo).
— el hechizero, Aycübà (nā). —, hazer carne, Am6utí: Ambo haó:
Chusma, Quy r$ngué eíi. Amóné.
Dañarse en costumbres, Añèm6mbo
l) ante A.
chí (pa): Añèmboaí (pa): Añém6
Dadivoso, Ypoíaicatú : Ypoi catú ängaipá (bo): Amboarú che recó.
bae : Hacatey Smbae : Mbaé mèén — trigo, Abatí ytyn guáá : Oñè tyn
garete : Ypotiby mbaé: Yibapiyá guaá aba tí : Oñémbo petí abatí:
rymbeté. Ypetí abatí.
Dado á algo con demasia, Qe. 4. Dañarse vino, Oñémboaí cägu$.
185 186
DAR DAR

Dañina persona, Pochí : Märâ mbo Dar bien por bien, Chemā rängatú,
tacé : Porom6mbochí. chébe ymärān gatubae upé: Aipoe
Daño, Märà. 2. pí: Cherobai chuārfingatúbae upé:
Dañosa cosa, contraria, Háruà.
Chébe ymârān gatú yabebé, che
chema rāngatú y chupé : Hecoyá
Dar, Améè : Ngā : Ayopoi (ta). chébe, cherecó ychupé abé.
— abasto, Ayaocé y méé ngā : Apo
ro aocé meé. — bien por mal, Chema rängatú,
chébe y pochibae upé: Arecó catú
— á beber agua, Amboíú (guabo). chem6 márà haré : Arecó catú che
— —brindando, Ahéyi (nā). rerecó aí haré.
— — vino, Amóngaú (guübo). — bofetada, Ayatíbeteg (ca).
— conocer, Ayquābéé (ngā). — buen consejo, Ambotecó quaá
acotando, Aquarí (bo): Ambopig catú : Amboa raquaá catú : Heco
(ca). rängatú ayquaábéé ychupé.
— á entender, Ayquaabu (cá) (bo).
— — hazer algo, Ayapoucá (bo) : — cabecadas la canoa, Oyeaití ytí
Améé yyapó vcá (bo): Améé yyapó ígára.
häguā (mā). — caro, Hepí guaçú rehé améè :
— alaridos, Acapucai (ta): Cheräcé Ambo epíguaçú ymééngā : Hepí
(m6). guaçú ahen6i.
— albricias, v. albricias pedir. — coces, Apíboí (hecé) (bo).
- al cuerpo el sustento necessario, — consejo, Amboecó quaá : Hecorà
Yáb6te acarú : Añém6mytuègui cá ayquabèé ychupé: Améè hecorāmā.
ruābo: Cherec6tébé yà ñó haú. — cuydado, ó cargo, Am6ñängarecó.
- — diablo, Aañāquai ychupé. — de buena gana, Amée angá Che
- — fiado, v. al fiado dar.
- — traves, Oñepícy mbó mbae rorípápe améé: Chepíaguibé améé:
Amééngatu eté.
pabeteí mocañym6 : Oyétubrog
eteíymbaepabí eteí oicóbo. — de codo, Cherenybangápipé añā
- animo, y brio, Am6 my atā (m6): t6i :Añāpécärài.
Ambocicii (bo): Amopatá (m6): —— comer, Am6ngarú. Abo : Ayo
Am6mburú (ábo) Amboquírey poi (ta).
(m6). ——— embiando, Ahembiu m6ndó:
-á bilantez, Amboy ero biarí te : Aroqua ucá hemiurāmā.
Amboyerobià : Amboquí. — — —- muchos potajes, Yupi eta
- aviso, Am6m6randú (pa): Aiquaá cätú améé : Amboyoupagué eteí
bucá (bo). tembiú y poíta.
- baybenes, Cheapagui pagui (bo): —— —, sirviendo á la mesa, Ahem
Ayeré yeré (pa): Cheapíapia (m6):
biú eroquā (bo)(pa).
Añé m6 pymipymi. — — mamar, Am6cämbú (Abo) (bo).
- barato al juego, Cherem$mboa — — mala gana, Améé aú: Cheremi
guíye cué amó, améè te. mboa cípe améé : Hacípeí améè :
- - por poco precio, Hep myri Nachepía guibé améé.
rehé améé: Nda hepiraguí ye rehé — — mano, Apoí (ychu gui): Ahe
•erºr
a m626.
yà : Aypoeyà.
187 188
DAR JOAR

Dar de mano en mano, Oyópo yô Dar escusas para no hazer algo, Nda
pópe amèè : Oyoupé amèé. guíyei : Añé mängeí.
— —mas, Amboyoappí : Amboyo — estocada, Aycutug (ca).
— favor, Aipítybó (m6).
océ ymèénga. — fin gastando, Ayaroge teí (bo):
— — palos, Añapírüpä: Aquā aqua Am6mba beteí (bo).
ri hecé íbírá pipé. ——, rematar obra, Ayā pí m6mbá :
—— pechos, Chepotiá rehé airāró. uíyé: Obahé cherembiapo
— — si como el cuero, Oyepoequii : Amboag
ha pipe : Amboapí cherembiapo.
Oyepipirá ré.
—— su mano, Améé che poagui. — gana de dormir, Amboopehii (bo).
— — balde, Améengeí : Ameè tey — golpe debarco del ojo, Aheça guíço
(bo). (bo) (ca).
— diente con diente, Che rembe tá — — en la boca, Ahembecá.
tá : Cherāi tarárá : Teréré.
- - - del estomago, Aypí
- -

— doblado, Améé yóá: Amboyoapí acá (bo) (pa).


yméèngā : Yñābebé amboyóapí: ———— cabega, Añãcämbotag (bo).
.
*
-
Ycué rocé améé: Yñy mängué rocé — — — el cuerpo, Amboigapú (bo).
amèè.
.
— empellones, Am6 añà añà : Ayti — golpes, Ayapecá Pâ. 3.
— gracias, Aypoepíñeé pipé.
apí apii.
á alguno, Ahemymbotára
— en el blanco, ó chiste, Ndayabii — gusto
catú : Ndayabí aú quíri: Hupícatú apó: Ambo orí: Ahoba ychuartí:
hoá mârächeé. Amboayé : Am6 árüā hemymbo
— enfado, Aporomboguerai (ta): tára.
Aporom6ñérâ (nā). — ocicada, Añatynga (bo).
— el punto al guisado, Ambotyaró — inquietud, Am6ñèrâ (nā): Am6
tembiú : Ambo aihócatu yupí: Ay ängecó (bo).
can deá yupíra apóbo. — latidos el coracon, Chepía tí tí:
— el retorno de obra, Ai poepí : A Ony ny chepíá: Otötöchepíá.
hepí: Ahepíbéé. —— —pulso, Cherayí onyny (mo).
— el retorno de palabra, Aypoepí
— — la cabeca, Che acäng nyny:
ñèépipé. Otítí cheà cäng.
— en lo que antes no se acordava,
Taáyeraé: Taá yco catú raetá. — licencia y otorgar, Enèí hae:
— enojo, Am6ñémoÑró (m6): Amoy Terehó haendébe, ea vete. Ce 2.
r6 : Amäguātām6y (bo). —leccion el maestro, Amboé (bo):
— en rostro con algo, Acerobapeí Am6ñèmboé.
racó epé acerecó haguepipé: Acé — lugar para passar, Ay ngatú yquā
m6tyí recó ebocoi acerecó cué pagüāmā : Ayíyii : Ayépeá.
mboyéhú: Ace recó ñèmi haguéri ——, hazer lugar á otro, Ambogua
racó omboyehú acerobápetei. pí: Hendá guāmā amèè.
—— su mano, Ypópe amèè. Ngā. 1. — mal consejo, Amboe pochí (bo):
— escusas de faltas, Ayo pia che Amboecó quaá pochí: Añèèmon
recó pochi: Am6yngatú : Ayahoí: deaí.
Am bohé aú cherecó aycuéra. — — por bien, Aypoepi ay chébe
189 190
DAR DATI

ymârängatúbae upé: Chepochi chébe Dar puntillagos, Aypyri pyrtí: Apí


ymärängätubae upé. boi hécé.
Dar mal por mal, Chepochi chébe — puñetes, Aytyngá (bo).
ypochibae upé: Ahobaichuártí he - cuenta, Aiquaabucá : Ayquaa
coyābè aú chébe : Chere có au bèè : Aypapá.
ychupé chébe hecóyābé bé aú: — que ca, Añém6mbeú ai.
Chébe ymârabae upé: Cheabé che — quecidos, Chepuâhe ahé.
märà. — razon, Am6mbeú hupí: Am6n
— mano poder, Ypópe aheyà eyapó getá ym6m6randúpa.
cherera pí pé gui yabo : Ayapó — retortijones las tripas, Cheríé opu
ucá ychupé. rurú.
— matraca, V. dar vaya. — rienda al cavallo, Amboapipiú
— menos, Am6 myrybé ymé (ngā): cabayu upé y yurupípià cà : Ambo
Am6 atüri: Ahobapí yāra y méèngä.ruí y yurupipià cāmā.
— noticia de alguna cosa, Am6m6 Darse à buena vida regalada, Ayee
rändú (pa): Amombeú ychupé: reco catú gui tecobo (bo): Cherehé
Aiquaabéé. Ngä. re copoi cutuarí ayécohu eté, Che
reté rerecócatu hebi heb chébe.
— ocasion de "su mismo mal, Ayé
quaé. - — — vieios, Añächeängaipá tyr6
— — de bien, ó mal, Ucá. rehé: Ayecohú eteíangaipaba rí.
— — del daño ageno, Ayquā bucá — bien lo sembrado, Oñèm6ñangatú
(bo): Amboyequà. mbaé: Tymymbí oñèm6ñängatú.
— palmadas á otro, Aypeteg (ca).
— golpe en los pechos, Chepotiá
— palmadas, Ayepo peteg (ca).
airāró: Ayepo tiá nipà : Ayepotiá
— papirote en las orejas, Aymämbi mbo íapú. -

mbopí. — mucho á una cosa, Ce. 4., Tebi 2.


— pedrada, Ayapí (bo). — por vencido, Cheaguiée imähaé.
— pellizcos, Aypíchā (m6). Dar ser y vida, Am6ingobé : Am
— pena, Am6 āngatá (bo): Amoin boecobé.
g6 tebé (m6): Amboací(pa). —- su cuerpo à todos la muger, Te
— pescocones, Ayatúá peteg (ca): tyrórehé yñängaipa: Oñém6èngeí
Ayatuà rüpã (m6). pābèupé : Pabéí angaipá hāmo
— por su justo precio, Hepí yà catú oycó.
rehé amèè : Namboyó abiihe pi yà — tarea, Ahäähembiapó rāmā.
yméèngä. — tormento, Aypocá (bo): Aypiyu
—— libre el juez, Opoí che hegui bítà tàngatú.
che marāney recháca : Chem6ndó — torniscones, Aypichā pocá.
yepé ibi rayā ru cú. — trancos, Apó apó: Aqüàni : Qo
— — medida, Häänga bapipé amèè: rotughae gui hóbo.
Rehé ahää y méèngä. — un apreton en algo, Ahepeñān
— posada, Am6mbitá (bo). gatú y yapóbo: Hepeñám6 ayāpo.
— presente, Améèngeí mbaé: Ayo —— poquito, Améè my ri: Chepobí
poi eí: Aroquaucámbaé ychupé. ymèèngä:Chepó emy ariró y mééngä.
— priessa, Am6änge: Ambopoyābá: Datiles de la tierra, Íbapytà : Yà
Am6ñèrà : Ambo poñérã. raíbá.
191 192 I. 7
-
º

DEBA DEDO

Dar vaya, Aycurá cura (pa): Hahá: tu, Ibaguípe amó nde hegui ypochí
Guà guá. La muger dize, Hehei. bébaendo yehúbi.
— buelcos, Añèmboapayéré (bo). Debaico de otra cosa, Mbae guíri.
— bueltas, Ayère yéré (pa): Añè —— ti, Ndeguípe.
c6mi coni (m6): Añècoti coti : A Debilidad, flaqueza, Cängí.
coti coti (m6): A atá carècarè (m6). Debilitado andar, Checängí guite
cóbo: Cheapaiquí guítecóbo: Chea
— buelcos sin poder dormir, Ayeré paguíbí: Cheapayé.
yeré guiquereymé. De buen tamaño, Tubichá hérà : Y
D ante E. tubichá aguíyeíyeí: Ytubichá p6
rängi.
De acá, Quiegui: Quyb6ngui. — burla, Angaú, Eí 1.: Tei apiruí:
— acullá, Am6ngotí gui. Hobeí: Hérã. n. 1.
— adonde eres? Mäm6 iguāra pendé? — cada parte, Mämó ñāb6 gui :
Mämó oñè móñebae pende ? Oyóbai cotí gui.
— ay á un poco, Curitey é: Curi — —- qual, Petei te agui.
catu époí é. — — uno, Yñábó gui.
— alli acá, Pegui ápe. — camino passaré por tu casa, Gui
— aquella misma manera, Acoí: A hóboé taquänderóga rupí.
coí ñābéngatú. — cada uno, uno, ó dos, Yñābógui
— aqui, Quiegui: Quieguibé. pete : Cotérà m6c6í,
— aqui adelante, Corié : Angiré : — — dia, Ára ñāb6guāra.
Cor$re : Coré. Declarar, Amboyehú (pa): Aiquaa
— aqui á dos dias, M6c6i áraryré. bucá (bo).
— qui á la tarde, āngcaarúm6 bé. -- lo escuro, Yyabaíbae amboyehú:
— aqui al dia del juyzio, quiegui Amboyequaá oyequaa Vmbaé.
ára cañymbápe. Declinar el Sol de medio dia para
— — alli, Quiegui eupépe. abaaco, Quärací ogueyi (bo): Oye
— — á quantos dias irás, Mbobi roá (pa) (bo): Oye eyii (ta): O
ára rirépe erehóne? heyá açayé.
— — para alli, Guèndá guébo. De contado pagar, Cury mei ahe
píbee : Hupibé ahepibeé : Tábory
— —para alli ando, Guèn dá guèndá rei ahepíbeè.
guébo aycó. -

— arriba cuesta á barco, Ibi ambapi Decender, Agueyi (pa).


De cerca, Coi agui : Agui gui.
cotí gui.
Decente cosa, Mbaé aguíyeí.
-- otras loa, Nda hayé rü guai hecó.
Dechado, Temy aángä.
— hazia alli, Cuicoti gui. Dedal, Muāyrtí: Quäyrtí.
— barriga, Guácapébo. De dia, y de noche, Árām6 pyttínā
Debaaco del braco llevar, Cherenda m6bé.
pigui pe ará há: Chey Ibaguipe Dedo de la mano, Qià : Pó qfià.
arahá.
— pulgar, Qüà guaçú.
-- Altar, Tipā rèndaguípe : Al — segundo, Qüà pobeè ngába.
tar guípe. — de en medio, Müá mbi tépeguára
Debajo del cielo no ay otro peor que qāmbíteréra.
193 194
DEHI DEMA.

Dedo del coracon, Quá myri ybíri De lado echarse, , Añénó oíquebo :
chuāra: Múà ñéá rendatiba: Qià Oatibibiri añèñó.
my ri m6c6indábe. Delante, Ten6ndé.
- menique, Qüá myr. Delantero, que va delante, Tendo
— del pié, Pyca : Myca. tára: Ten6ndeguāra.
- sobre otro del pié, Pyca yoá.Delante, tiempo antes, Ym bobé.
De donde bueno? Mamó gui ereyu De la otra parte estar, Amboípiri
angá rae ? hiny.
- donde eres? Mäm6 guāra pen ---- vine, Amboipira gui
de ? Mäm6 ñé m6ña bae pende ? cherúrí: Ayú.
Delegar, Amoyngó chere cóhá ba
- donde quiera, Mam6 tetyrógui. pípé: Amoi chérecobià.
- encima del Altar, Alta rocégui. Delgada cosa, Apirú, 2. Poy : Quy
- entre todos, Pābe patí gui. ri: Mbopí: Pepoí rāmi.
-, espaldas echarse, Oatucupébo --, y pequeña, Yibâtai.
aicó guiñén6ngä. Delgado como calabaco, etc., Yya
e

pépuí.
Defender, Aypicyró (m6). -- tabla, Niña námy: Yña na
-, zelar, Cheracatey (mo). mey: Píre ri: Yñāmaymbaé.
Defenderse, Añépycyr6 (m6). — hilo, Ynymbópoi.
Defensa, Pycyr6. Delgado, y pequeño, medianamente,
Defensor, Pycyr6 hára. Yyibätängatú.
De fuera, Ocágui : Cúa gui: Cúgui. Deleytar á otro, Ambo ori (pa):
Ambohebi hebi catú.
- -, ó por de fuera del vaso, Yya Deleytarse, Cherori (pa): Añgmbo
pécotí. OTl

Degenerar, Añémboteé (bo). - en ver, Cherori hecháca : Hebí


De golpe cerrar, Añ6quen dá yéa hebí catú Chébe hech ága.
cei: Heca píá añ6 quèndá. Deleyte, Torípába: Hebi hebícatú.
- -, de romania, Teca píá: Yéa Deleytes menguados, Toribacigí.
ceí: Biarí. Deleytosa cosa, Poromboorí: Mbae
OTI.
-- venir algo, Oú ru cú : Heté
túrí: Oteté túri. De leºcos, M6mbiri agui: Cu gui.
-- vienen los trabajos, Oñ6ombo Delicada cosa, Apirú, 2.
orípápe tecóaci ou chébe: Obo Delicado de compleacion, Cherecó
bé tecó aci chehú : Ondurúndurú apiruí eí: Cherecó aquíreí.
cúbo tecó aci aci chehúpa. Delinguente, Yñängaipábae: Hecó
märābae.
Degollado, Yñacängó piré : Yyiri Delinguir, Cheängaipá : Chemará.
bí quytymbiré : Y yacíog m6ndo Delito, Angaipa : Marà, 2.
gipire. - De madrugada, Coe mam6 : Coe
rām6. º

Degollar, Ayribí quyt (mo) : Aya De mala gana, Ñatey mbápe: Te


ció m6ndog (ca): Aña cangog (ca). mymboacipe. -

De hito en hito mira al Sol, Amàé De mala guisa mirar, Amae chereça
biràqüá quáraci rehé. popí apèm6.
195 196 7 :
DENE DEPE

De mano en mano, Oyopó yopó gui: Dentellada al ayre, Taímbo tei: Ñeái
Oyopó yopópe. mbotátei tei.
De mañana en mañana, de dia en — dar al ayre, Añeaimbotá eí: Añè
dia, Ambo upagué ára haçápa: Am6 aimbotá teli.
por6mbucuára: Oyrãoy ra étei. Dentera, Tai yehii.
Demandar en juyzio, Ayéruré ibiraí — tener. Cherāi yehii.
Dentro, Ypipe : Ypipé.
yarugú robaque.
— del coracon te tengo, Chepíapi
De mas de ser mogo, eres bellaco, tépe oroguerecó : Pípé : Chepía.
Nde cü nfimbucú Yäbèé : Neān pórandé.
gaipá abéramó. —, ó por dedentrolabar, Aypihei (ta).
Demas desto, Hae ryrenó: Coguibé : Dentudo, de dientes largos, Hai ngu
Cobae guibé. çú haimbucú.
— — te daré estotro, Amboyo océco Dentro por de dentro, Yp pébo.
bae ymèéngäné : Ayrüm6 cobae Denuestos de palabra, Mä rá: Néén
ymèèngäne. gaí mgaí.
De nuevo, Píahúrám6: Pía húbo.
Demasiadamente, Nandeteí hâpe : Denunciacion, Porom6nabeguāba :
Poro aoce catu hápe : Yyaocé eteí Poroqua abucahába: Poromboyehu
hápe. hába.
Demasiado, Nandeteí: He tá técatú : Denunciador, Poroqua abuca hára =
Nändetey tecatú : Oú eteí. Porom6mbe guāra : Poromboye
huhá ra.
— anduvo conmigo, Nändeteí oycó
chébe.
Denunciar de otro, Am6mbeú : Gu
ābo: Amboyehú (pa): Ayquaabuca.
— en comer, Nandeteí acarú: Acarú
mateté : Cheocé eté acarú : Acarú (bo).
— de si mismo, Añèm6mbeu é :
aí aí.
Añémboyehu é : Ayequabuca é.
De media noche hasta la mañana, De otra parte, ó lugar, Mä m6 egui.
Pihayè guibé coème. — parte á parte lo passó, Ohaçabe
De medio dia hasta la noche, Açayé teí.
guibé píttímé. — — de otro yr, Ahè chem6ndorā
— — — — visperas, Caarú rero m6 ahá: He rapipé ahá: Abaé re
bícápe. -
rapipe ahá.
—— — para abaaco, Acayè rire. De passo, Quapapí: Quapapípe.
— mi mismo motivo, Che aeí. —* — passando, Gui quäpa.
— — parte dilo, Chererapipe teré. De paz vengo, Märāney hápe ayú :
Na chemärāni guitúbo na mârâi
Demonio, Añä:Añängä: Taúb: Taubí. che ruhába.
Demudado, Hoba yúbae : Hoba Depender de otro estar á su orden,
tibae.
Hemymhotárari aycó: Ypoguipé
Demudarse, Cherobatymbá : Chero aycó: Hemymbotarari tequāra
che:
bayú. Yñèéngarí aycó.
Denegrida cosa, Hümâtá. ätä. Dependiente de otra cosa, continuada,
Denegrido estar, Hü mātā. Yñàpichü Mbaeye potaré: Yoapí apí: Yépo
— mucho, Hündai : Yñäpichündaí. tá : Yopopíci pícñ.
197 198
DERA DERR.

De pies nacer, Opíbo áá. De rayz sacar, . Ahapó m6n dorog


Depositar, Añ6n6ngatú ucá : Arecó (ca): Aha poog (bo).
ucá : Amèè háäró hagüāmā. — — saber algo, Aiquaa pacatuí:
Depositario, Mbae rerequará : Mbae Yyípíguibé aiquaá.
ñón6ngatu hára. Mbae oguenoihá Derecha cosa, Íbí, n. 1. poà tà.
ra ha äróm6.
— mano, Póacatuà.
Deposito, N6ngatú ucahá : Herecó
ucá hagué. De repente coger, Ay pocohú (po):
De prender, Añémbo é (bo) Re
Aheçapíá.
— presente, Ang: Curi : Ang beí. — —, de rondon, Biarí : Tecapíá :
Yé ahei : Yeaceí.
—= prestado vivimos en esta vida, .
Nande rembi porú añó coibí: Qua — — me has cogido, Nde yágua rei
papí ñoíbípe yaiconé : Natapiari quié chébe.
guārāmā rigüai cobi. — — murió, Aguíye ramboí omänó:
— presto, Curytei : Aybí: Nèm6roy Omänó recapíá: Oberabóte y yee
I' O. quíi : Gueça bíbo y mänóny.
— punta en punta de rio, Ír aqüá — rodillas, Cherenypía eyi hápe :
raye rayé ahá. Cherenypíá eyina : Ñécuhápe :
De puro amor lo diaco, Oporoai hú Néçüngápe.
hápe y é ny haihu racipe y é ny. — — estar, ó ponerse, Añénépyaeyi
— — enojo lo diaco, Nandetey ñè gu$ténā : Añéctíguy ténà.
moyr6 hape hei : Oñémoyr6 eteí rā Derramar constillicidio, Chera i tí
m6 heí: Oñém6yr6 racipe íény. quí (bo).
— quando en quando, Am6mé: —, desperdiciar, Am6mbucá : Aypíí
Am6mbeé : Am6am6mbeé. ere (bo).
— que cosa, ó materia º Mbae gui — fuera del vaso natural, Ayeaíró
pängä? hoba pipe ñóte Yiapeárāmo
— — manera, ó forma ? Märà eteí ayeaíró.
pängä? Märànguâpá? — intra vas, Ayeairó yquā rapipé:
—— —— modo ? Märâningápé? Yñybii me ayeaíró (m6) : Cuñā
Mäñābé pängä? Märāmipängä? mèmbira upápe ayeaíró.
— — — — tamaño? Märâ mipā? — lo liquido, Aypíyeré (bo): Añ6hé
Märā ningápe y tubichá? (mā) (m6).
— — facciones, Mârà eteí pe he —, tener pollucion durmiendo, Che
chaga. raí pú chequérām6 : Otíquí eí:
— — nacion eres? Mbaé ñem6ñà. Cheque hápe.
pendé? —, — — no voluntaria, Cherai pu
— — parte ? Märängotí gui? geí: Cheraí océmbeí.
— — Religion eres? Aba rei ipe —, — — — — la muger, Añém6m
nde ? Märànguâpendereii. bucá eí: Opugé chemembi : Che
— — talle º Märà eteípe he te? mèm bipó Chequérām6.
— rayz averiguar, Yyípí guibé am —, — — voluntaria la muger, Ayé
boyehú (pa). pocogé guiñé mèmbi púbo : Che
— rayz contar algo, Yyípiguibé áé añèm6 mèmbipú : Am6mbu cá
am6mbeú: Guà (bo). chemèmbí gui ye pocóca.
199 200
DESA DESA

Derramar, tener pollucion voluntaria Desacato, Poromboetéey: Mboyero


el varon, Aye airoé : Ambopú che biarey: Ymboa yé ey.
rai : Añè mboyé aipú : Ayépirog Desaforrar, Aypotíguèrog: Añäñü
gui yeaíróm6. bändog.
— trastornando en otra cosa, Ahe Desafiar, Am6mboi (ta): Am6mbu
quábó (ca): Ayporóg (ca). rú ábó (bo).
Desaficionarse, Cheacátuà poí : Na
— trigo, etc., Añ6hè (m6) (nā). che acatúabei : Nacheaébeí.
— — sembrando, Am6 açãi. Desagradame, Niñärüány chébe.
— á otro, Ahumbi á (bo). Desagradar á otro, Nacheärüány
Derrengarse, Añè fimbi yeá (bo) : ychupé.
Cherümbí oyeá: Cherenangupícäng Desagrado, Arüändabeymä.
a - yéá. Desahuciado, Nda aguiyeí hecobé :
Derretir con fuego, y sin el, Amboi Teó robaque$ hecóny : Pyriteó
ypocó habe yhecé : Haímbeteí he
cú (bo): Am6 mèmbeg (ca). cóny: Coiteó agui hecóny.
a -» Derretirse de regalon, Añém6 mém Deshauciar al enfermo, Teó pópee
- beg gui ñèm6cífinitím6.
reicó haé: Pi ri teó y pocó habey
— en amor de Dios, Añèmbo ícú nde rehégui yábo: Haimbeteínde
Tipà raíhúba rí. r6ó áé: Coi Teó aguí nderecó gui
— con lagrimas, Añèmboícupá teçá yābo : Nderecobeí céne : Eremā
ipipé. móne.
— la nieve, Roípíá oñémboicú. Desalabar, Am6eraquändai (bo) :
Derribada cosa, Heitigipi ra: Hei Am6 erâquägüé mboí (bo): Herā
tipíra. quàndéra ām6 ràngué.
Derribar, Ayti (ca): Aytíapii (ta) Desalentado, floaco, Aquíaí: Ycängí.
— timido, Ángapihí ey: Ypía poihú.
O). -

cébae : Oriríi teibae.


º. Ambo Apacui (ta): Aya Desaliñada cosa, descompuesta :
paray ti (bo) (ca): Am6ngui (ta): Mbae yerecoaí: Oquabaíbae.
Aítí.
Desaliñado, Abáyerecó aí eí.
— fruta, cogiendo con la mano,
Desaliño de persona, Yére có aíhá
Ayiquí (ábo) Aipoó (bo). —— cosas, Quäbaí. r,

——, meneando el arbol, Am6ngui Desalmado, sin consciencia, Angym


ym6ü cüínä. baé: Abá ängey mà.
Derrocar, Ayaparaití (bo): Ayti (ca). Desamado, Hai hubi pirey.
Desabrida cosa, Heymbaé Ndahei :
Desa manera, Haerām6: Rö.
Ap$ndague ricué rāmi.
Desamar, Ahaihupoí : Nda haíhu
Desabrido de condicion, Abapíárób. bei : Nache aei haí hubarí.
- me trae fulano, Ahèche mbo ro Desa manera tu lo hurtaste, Haéra
baci che rerecóbo. m6 nde eremündáró.
— tener el gusto, Nacheyúruhei. Desamorado, Poraihubey : Nache
De8abrir a alguno, Amborobaci. poraíhúbi.
Desacatar, Nämboetei: Nāmboayei : Desamparado, Heyàripíra : Poeya
Nāmboye robiári. rípí.
201 202
DESA DESC

Desamparar, Aheyà (bo): Aypoeyā Desatinar, turbar, Namboa raqua


(bo). ábi : Amboaraquaa cañy: Amboa
— el pueblo despoblando, Ayācaçó tíbatibagí: Amboopá.
(bo). Desatinarse, Na ñèmboaraquaábi :
Desamparo, Poeyà : Heyà. Añèmbo acañy : Añémboopá.
Desanimado, Hecó eteeybae : Píá Desatrancar, Ambotipam boí: Ym
ymbaé. botípába amboí (bo).
Desanudar, Aypóquytāyó (ra) (pa): Desavenidos, Oyó yà ymbaé: Pía
Aipó quytärá. yóyāymbaé.
Desaparecerse, Acañy biarí (bo). Desavenirse, Ndorepíayó yábi.
Desaper cebido coger, Ahe capíá (bo). Desbaratada cosa, Ymboaípira.
Desarmarse el lago de pajaros, Ñühá Desbaratado hombre, Hecó quābaí
obí. baí: Hecó aí aí.

— la trampa de caca, Yp6tāi obi. Desbaratar batalla, Amboaí mbíá :


Desarraygar, Ahapoó (bo): Amón Am6açãi guarynihára : Amboa
dorog (ca). guíyembíá imboaípa.
Desarrapado, Abá ao cororog: Abáaó — la fiesta, Toribànguéra amboaí:
apacui: Opibātā : Yyaó hepúhepú: Am6 rànguétori rànguéra.
Yyaó rénémbai: Yyaó ça yngó ingó. — lo hecho, Amboaí: Amónâniyya
Desarrollar, Aymāmārá (pa) (bo): popíra.
Aymāmārog (ca) : Aymāmā ndog Desbardado, Tendíba ábey.
(ca): Ymi hagué ayorá. Desbarrancarse, Aá ibí āmba gui:
Ibi amba apiragui aá.
L)esasossegada muger, Cüñà yñèrā Desbarrigado, Abá híepé : Ibiguá
bae: Cuñà enda by mbae: Oapicatuy
ey: Íbiguá yacecóbae: Cuá pirú.
mbaé: Oatá teibae: Guendápe oyn Desbastar madera, Añ6pà íbírá :
gatúymbae : Cüñà rendaé ndagué. Am6 anāngog ibí rá : Aiarog ; .
Desasossegado estar, Cheān gatá gui Añ6pàey ñoteíbirá : Ayarog íbirá.
tecóbo: Che ñérà ñera guitecóbo : Desbocado cavallo, Caba yu yuru
Che ängecó gui tecóbo.
Desa8ossegarse con cuydados, Che atā : Yyuru pore robia rymbaé:
Yurutí. -

moänéecó chereça etá : Cheänga — en hablar, Ñéèmbii: Yurú goróg:


tá : Chereçaénàenà. Cü aí.
Desasossegado, Aba ängecó : Ñérà : Descabecar, Añäcängog (ca): Añā
Angatá.
cäng m6n dog (ca).
Desasossiego, Ángatá hába: Ñérān Descaecer
dába: Tecáénändá ba. de flaco, Che apaiquí :
Checängi : Che cängó cheraci.
Desatar, Ayórá (pa) : Ayçãn dóg Descaecido, de vejez, Chea payé :
(ca): Ayçãrá (pa). Pitubá: Cängí.
Desaté nado, Yyāraquaá cañy. — sin fuergas, v. Debilitado andar.
—, fuera de camino, Hopá. Descaecimiento, Cangí : Apayé :
—, andar ansioso, Cheapereré gui Apaiquí.
tecóbo. Descalcar, Amboí yçapatú : Ahetí
- estoy, Nache araquaábi : Chea mà íruequii.
raqua a cañy : Cheatiba tibág aí Descalabrado, Yyapichábae : Y
aíguitecóbo : Cheropáguytèna. yapichapí.
203 204
DESC DESC

Descalabrar, Ayapichá (bo). Descoyuntar á tormentos, Aycäng


yepotaha pocá.
Descalabrarete, Oro apicháycóne. — cortando, Ay cäng yepotá m6n
Descaminado yr, Cheropa gui hóba: dog: Aycäng yepotahá aciá: Ay
Ibá pa á rupi aicó. cängopítám6ndog.
— — en ragonamiento, Cheñèèngo — tirando, Am6ngaraú ym6ātāmó:
pá: Acañy guiñéèngä. Aycängequii ym6ngaraúbo.
Descansada vida, Tecobé aié: Te Descoger, desplegar, Aypí pirá: Aya
cobé pítuè : Cherecobe pipé cáneó páyorá.
mdipóri: Nicàne6ndíbi cherecobe — estendiendo, Ay picó y pipi rábo.
pipé: Ayecohú tecópítuè rehé. — lo arrollado, Ay māmāró: Ay
mâmará.
Descansado, sin cuydados, Angatá Descolado, cortado, Huguay ápi: Hu
rerequarey: Teçá etá rerequárey.
guai acíá píra.
Descansar despues del trabajo, Che Descolar, Ahuguaí api : Ahuguai
ahó : Apítuú. acíá.

Descanso, Pítuú : Pítuè. Descolgar, Aroyí: Amboe yí: Ay


cäpoarí: Ayçãpoboí.
— eterno, Mbituua apírey Apirā Descolorido de rostro, To bayuquí
mey: Tecó catupíri rehé yecohú ribae. -

apírey. — mucho, Toba yúquíríaí : Tobá


Descargada bestia, Cabayu ybohfiey. t$ngaí: Tobá apatubíaí.
Descombrar, Ambocatú obá.
Descargar la carga, Aroyi chebohiitá.
Descomponer el cabello, ó paja de la
Descargarse de negocios, Apoí che casa (el ayre), Ombo apererá: Om
recó habagui : Cherecá etá guía bo apenú.
poí: Cheangata ha betá gui añè Descomulgar, Áña rétämé ayoquai :
mängog. Añangupé améé.
Descarriado, Tequaraí (bó): Nānga Descomunion, Áñaréráme quaitába :
requa beymbó. Añängupé méé.
— andar, Chetequaraí guitecóbo : Desconcertado miembro, Cāng ñè
Che ñangarequabeyme aycó. m6ngaraú.
Desconcertarse el pié, Che pi oñé
Descasar, hazer divorcio, Aipeámèn m6ngaraú.
-
dára: Amboyaogmendára. Desconcertar lo bien puesto, Amboaí:
Descasarse, Ayepeá chemèndaha Ambó guabaí: Amboapaquá: Am
guéra gui: Ayaog cheménagui. boyoaraí: Aym6nā ym6nguápa.
IDescascarada cosa, Yyapeogipíra. Desconcertarse los concertados, Ogu
ero yebi oñé èngué oyohugui: O
Descascarar como huevos, fruta, etc., ñ6mbo yoabí: Oyoya cuéra om
Ayapeog. boaí: Oreyóya hague oroyabí.
—, desollejar, Ayapearog. Desconfianca de si, Oyee héé yero
— frisoles, Ayocá (bo). bia habey.
— la pacoba, etc., Ahíbapeog. Desconfiar, Ndayerobiarií.
205 206
DESC DESD

Desconfiar de la misericordia de Descuidado, Aba ecarai: Ñängarecó


Dios, Tüpà poro poriahuberecó rehé ce rey: Hecaray cé : Teça raibo.
ndo yerobiäri. harymbae. Descuido, Tecarai: Ñänga requabey.
Desconformes, desavenidos, Yoyà Desculpador, Märäney mboyehupá
Desconocer, Aiquaa poí: Ndaiqua ábi. ra: Poropiahára: Guapichá repí
Desconocido, ingrato, Oye upé mā cára.
rängatu haguequa aparey aú.
— que no se sabe quien es, Yquaabi Desculparse, Chemäräney amboye
pi rey: Y yapaquabaí: Oyequaa hu : Chemäräney m6mbeguābo ay
by mbae: Herey. epià : Ayepí chemâräney mbecó
Desconsolado andar, Cheänga pihi m6mbeguabo : Añèm6 mârängatué.
ey guitecobo : Nache anga pihigi Desceñir cinto, Ayécuá quàrá : Am
guitecobo : Añèm6mbía : Chere boí ché cuá quähá.
cotèbé.
Desde lugar, Gui: Agui (be), 4.
Desconsolar, entristecer, Amoñè — alli, Acoipebé.
m6mbia : Amoyngotébè : Na m6 — aora, Angibé: Curíguibé: Ángbé.
angapíhígi: Am6angapihipig. — aqui hasta alli, Quie guibé pépe.
Desconsolarse, Cheangapi hí opá:
Cheangapihí pa bí guitecobo : O Desdezir lo negro, Hü Yeog: Hüm
pig: Ocañy: Oyrí: Oy : Oñèmó bá: Hingué pabí.
rängue. Desdezirse de lo dicho, Ahecobiäró
Desconsuelo, Angapíhí habey: An cheñèè : Añèmboyapú.
gapihí ey ngatú : Tecotèbè.
Desde entonces, Haeram6bé : Acoi
Desconsuelome con las nuevas, Che
m6ñè m6m bía m6rändú : M6rān rām6bé: Acoim6bé.

dú che m6ängapíhipabí, — — hasta aora, Acoiguerabé àng


Descontento estar, Nache pítuèmi : pebé : Acoibé : Acoíguibé āngbí
Nache ángapíhii eí. terí: Acoihaguerabé.
Descoragonado, Píá ymbaé. — luego, Ángíbé.
— mi assiento, Cherendápebé.
Descortegado, Ypeogypira.
Descortegar, Aypeog. -
— — lugar estando en pié, Che am
Descortez mal criado, Ym boeaípira bápe bé.
Descoser, Ayorá (yrápa). Desden de la muger, Éá ; Eaúraré.
Descosido, Yrabipira : Yra pira. — del varon, Ti.
Descubiertamente, Tèíítá pe : Se Desdentado del todo, Häi Smbae :
myey mbápe: Teçá pābé hápe. Abá hâingué.
Deseubrir, Amboyequaá : Tei itá pe —, que le faltan dientes, Häi m6
8lIn Ol.
cäng: Häimbítererey.
- lo tapado, Ayaco yabó : Ahoba
pytym babó. Desdeñarse del pobre, Oye guarú po
Descubrirse, Ayequaá: Añèmboyehú: riahú rehé : Añemboyeyai poriahú
rehé.
Ytí, 1. in fine.
Descubrir secreto, Némime guára am6 — de pedir limosna, Añèmboyé yai:
mbeú : Amboyehú : Am6ycatu pei: Tipà mbae rehé yeruré re hé.
Némiméguāra Ambopupú : Am Desde quando? Aracaebé pängā ?
bobú. Mäm6 guarerabépängá?
2O7 208
DESE fDESE

Desde quando no te confiessas ? Ara Desempeñarse, Añémängog: Cherè


caé haguérabé péndereñém6mbeui? myragué hepi béénga : Ahepíbeè
- que mi madre me parió, Checi che imà cheremy epíbèérámà.
mboá haguerabé: Checíriégui che Desemperecarse tomando brio, Añè
áhaguerabé. m6mburú.
-- 8oy hombre, refiriendose á la — estirandose, Ayepocá Añèm6ātā
edad, Che caquaa guarerabé. Desempinar, Ayaparayti (bo) (ca).
-- — —, — — lo que hizo, Che
araquaa haguerabé. Desempullarse la muger, Heequeraré.
Desdicha, Mané : Pamé : Amyri. — el varon, Etí: Etíquerá.
Desdichado dél, Ahe amyri : Ahepo Desencabestrar caballo, Am6ñémāmā
riahú. rá cabayú : Ayçãrá : Aymämärá.
- de má, Cheporiahubecó: Chea Desencasar, Ámboí hendábagui.
myri. Desenfadar á otro, Am6 èçãi : Ambo
-, sin ventura, Aba pané. orí.
Desdoblar, Aypipirá. Desenfadarse, Añém6 èçãi.
Desear, Aypotá : Ce. 4. Desenfado, Tecäyndába. rey.
- ºer ausente, Ahechagaú : Chere Desenfrenado, Yurúpi pià ren6iha
çaty hechagauba gui. bira. Desenfrenar, Ayurú pipia mboí.
Desechada persona, Abá reroyr6m Desengañado, Ym6pyríogipíra.
Desechar de si, Ayt che hegui: Ay Desengañar, Am6pinibog: Ypynyn
poheyà.
- /o malo escogiendo, Aycatuog. gué amboí.
- los malos pensamientos, Ayepía Desengañarse, Añém6 pynyog: Amé
mómgetá aí poarí: Aypea : Ayti. m6pymimboí : Añèmbotabí og :
Cheta biguiàpoí.
Desecho, Heroy r6mbi : Heitigipi,
Desemhilar aguja, Ayçãmbequii: Ay
º
- es
se - Yyaiguéra : Yyaiguéri. gueri. çām en6hé.
- de fruta, Íbá habe guer : Yyai Desenojarse, CheñYró.
Desembaracar sacando, Ayporog (ca) Desenquadernar, Aymánmärá quatiá.
- ºacando, Ahequabog (ca).
Desembaracarse de negocios, Añè Desenredar, Amboyépooi rá.
mängog chere caetá gui : Ayee Desenterrar, Ibi agui an6hé: Añ6
caetáog. bíú. tyngog: Tíbigui an6hé.
Desentortar, Ayaparog. en6hé.
Pesemberrinchado estar, Cheaquam Desentrañar, Aypíá enohé : Ahíe
Desembarcar, Ace garagui : Ayeí
garog. Desentrañarse para regalar, Ayepo
Desemejarse en costumbres, Aheco rogeteíypoita. -

abí; Ayabí hecó : Marändeé aycó Desentronicar, Aití hecó agui: Aya
hecó agui : Chereco é he có aguí : para ytí heco gui.
Ayeecóabe. bo ayúog.
Desempalagar, Amboayú mboí:Am Desembaynada espada, Quice pucú
hequii píra hiruágui.
Desempalagarse, Chémboa yúpoí: A
ñémboayuog. Desembaynar, Ahíru equii: Ahequíi
Desempeñar á otro, Amo mändog quíce pucú híruagui.
hem epibee ràngué haprbeenga Desembolver desatando, Añübändog:
Hepibéérangué ahepibéé. Aymämā rog.
209 210
DESG DESH

Desembuelto, desvergongado, Ymé Desganado de comer, Nacheñèmbía


gúâtiey: Yérá yérábae. hii : Mbaeú chébe ndipóri: Ndica
tui checarú.
Deseo, antojo de comer, Uhei (ta).
—, inclinacion, Ce, 4. Potá. —— hazer algo, Ndayapocéri: Che
- tener mucho de ver, Cherecayá pepó áriyyápóbo.
çayá aúnderechagaúba gui. Desgraciada persona, Ártiāny mbaé:
Desesperar, Cheyerobiá pabí gui Hecóndahei : Yporängymbae: Héy
túpa ; Cheyerobià pabeteí guit mbae.
úpa: Ndayerobià ribei hecé. Desgraciado andar, soñoliento, pe
- de la misericordia de Dios, Tipa sado, Cheaçayú guitecóbo: Cherope
poro poriahú berecó rehé : Ndo hii āmācherero açayú.
guerobiári: Tüpà poriahú berecó — dia, Ará acicatú Ára acayú : Á
rehé ye cohú ndogue róbiári: Ndo randa hé. -

gueró biári Tüpà oporiahú berecó — en hablar, Néèaruāney hára: Né


güāmā. èndahé rerequāra.
Desestima, Herobiarey mboeté ey: — sin ventura, Yaraá : Pané.
Mboyerobiárey: Mboayeey. Desgranar legumbres, Ayocá.
Desestimado, Nimboeté háriché : — maiz, Ayíquí (bo) (abo).
Ymboeté harymbaé ché: Nymboa Deshazer, Amboaí (bo) (pa).
ye háriché : Ymboaye ha rey ché : — con la mano, magullar, Aycámbí
Ymboaúpí ché : Au auherecó pi (ca).
ché.
— el techo, derribar frutas, romper,
Desestimar, Ambo aú : Namboyéro Am6ngui.
biàri: Nāmbo étei : Na ñangare —, echar á perder letra, pintura,
coi cé.
Am6mégüà : Amboaí: Aymónā :
Desistir de la cosa, Cherem bi ecoy Ambogué: Amboyeog.
tí: (Nache rembiecoiti, no desistir). — los torondoncillos, Aycurubi chóg
Desfacar, Aycuá quárá : Ay cuá Am6ngurubíchóg (ca).
quāmboí. -

Desfallecer, Chereó á Che cang: Deshazerse los torondones, Oyecuru


Cherèó guitúpa. bíchóg.
Desfallecido andar, Chereó ári gui Desherbar, Aycaa quirog: Amóñy
C8 ¿l.
tecóbo: Che cängigui tecóbo.
De hilado hazer, Añāmbo pí quà.
Desfavorecer, Nda poro pytyboi :
Nam6 ariànií. Deshilar hilos, Ahibí en6hé: Ahibi
Desfavorecido, Ypytybóm birey. róg: Ahíbí equii: Aypóequíi.
Desfigurado, Hobatébae. Deshincharlo, Amborurú ñy.
- de Jaco, Cherobaté cheängaibó
al, I'l.
Deshincharse, Cherurú ñy.
Deshojar, Ahobog: Ahob6ngui.
Desfigurar lo pintado, Am bogué: — maiz, Aípiró abatí.
Aym6 nâni : Am boyeog. — vareando, Aho bongui.
Desgajar arbol, Ahacänga queó: A Deshojarse ello, H6cui.
m6pé ha cäng: Ahacängog. Deshollejar maiz, trigo, arroz, etc.,
Desgajarse el arbol, Hacäng opepe. AñäpÑndó.
211 212
DESL DESN

Deshollejar ubas, Aipiróg ubá. ábae : Humbi acíbae : Cherümbi

-
Deshollinar, Aytubírog: Apecümâ quyña temü.
aitubrog. Deslomar, Ahumbíá: Ahumbíaqueog.
a - , — con la vista, Ayeeçábabag. Deslumbrame el Sol, Chem boeçá abé
*--, º

Deshonesta muger, Cüñá gändahé : quarací: Che m6 ecá m6äng: Chem


* Cüñā abá potacé : Qandaheríyheçe boçacá quarací. çá m6äng.
catúbae. Deslumbrarle, Amboecá abé: Amóe
Deshonestidad, Mbae abae té: Qan Desluzir, Amoendipú yeog: Amoén
dahé. dípú pytií: Ahendi púm6nã.
Deshonesto hombre, Abá candahé : Desmacelado, Apaiquirucú: Huüíbae.
Qandaherí yhecé catúbae. Desmayar hazer á otro, Amboaquí
— en palabras, Nééçandahé rere rucú : Am6eó eó: Am6 mänó mänó.
quāra. Desmayarse, Chere6 á: Amänó ātā:
asº
Deshonrar, Am6mbochí: Am6márà. Cherecá ti.
— de palabra, Che ñééngaíychupé: — desanimarse, Cheaquíá om6cany
Am6märā: Néémárà arecó y chupe. che píá : Cheaquí hoá cherehé :
a --
Desierto, Tabey. , Tecó aquí chehú che hú. carú.
--- Desigual, Yoabí: Ióyāymbaé. Te, S. Desmandarse en comer, Nandeteía
Desinteressado, Hepí potá harey: O — — hablar, Nandeteíañeè.
poepícérey. — de la manada, Cheapytāmā gui
- Desistir, Cherembiecóytí. aye peá: Gueii agui oyeoy.
,
De8jarretar, Añändaguíçã m6ndog : Desmedro, Memà : Mürèrüi.
Añändaguíçã quYti. Desmelenado andar, Añémbo abebó
Deslabado, desvergoncado, Tobayo gui tecóbo. Aº
s
ábae : Tyey. Desmelenados cabellos, Abebó.
-
LDeslabar, quitar el color, Ambogué: Desmembrar, Amboyao yaó.
- •
Ayapatymbó gué. Desmentido, Ymboyapú pira.
Deslabarse lo pintado, escrito, etc., Desmentir, Amboyapú (bo).
Oñé apatymbogué. Desmenucar, Am6ngui : Ay curúbi
Desleyr, Amboícú (bo): Ambo apa chog: An 6ndubí. birí.
rícú. — estrujando, Aycimbirí : Ahüm
—deshaziendo tolondrones, Aycambí. Desmochar, Ahacängaqueó : Aha
- Deslenguado, Yctí aybaé: Nééngeí cäng acíá : Am6pé hacängué.
bae. Desmontada cosa, Copíhá guera:
-
-
f. Desliar, Aymāmārá : Aymämárog. Copí piréra.
...el Deslizadero, Círicába : Ibi cYng: Desmontar, Acopí (bo).
Qurug cába. Desmoronarse, Ocui eí.
-
- Deslizarse de la mano, Che pó oi Desnarigado, Ty acíbae: Ací gué
s" , ychugui. uti : Tiey.
—, desaparecerse, Acañy biarí: Añé Desnarigar, Aytyog: Aytyn gacíá :
º
cymbo gui cañym6. AytiquYti. Ayaómboí.
- — el pié, Chepicírí. Desnudar á otro, Ayaóbó: Ayaoboí:
— el que van á coger, Aguindog. Desnudillo, Opibí.
Deslizóseme, Chepóboí: Chepóguin Desnudo, Opíbo : Opiboi : Opirarí
- - dóg. oycóbae: Yyaó y mbaé : Opírarí
Deslomado, Abá umbí ací: Humbí tequāra.
213 214
DESP - DESP

Desnudo andar, Opíbo aycó: Che pi Despedirse el que sirve, Ace cheyāra
rarí aycó : Nani aycó. gui Ayaog chererequāragui.
Desobedecer, Nda hapiäri: Nda pore Despedirse recongando, Acéguiñén
robiàri : Ndarobiäri. gurúbo.
L)esobediente, Poro apià harey: Despegar, Amboí: Amboyaó.
Porero biar y mbaé.
Despegarse algo, Oí.
— ello, Oyeí. -

— hazerse, Na ñèmbo porero biári :


Despejar, Ambocatu obá.
Añémbo poró apià reym.
Despensero, Tembiúcoti rehé ñān
Desollar, Aypirog: Aypim boí. garequāra.
— el miembro, Ayápirog. Despeñarse, Aíbíapí ibaté gui.
Desorejado, Ymambíogpíra: Ynambí Despepitar algo, Ahaynyog.
acíá pira : Ynámbí apymbira : Y Desperdiciada cosa, Ym6 mbucapíra.
mambíquytymbira. Desperdiciador, Mbaé m6mbucáhára.
Desorejar, Aynâmbíog : Aynāmbí Desperdiciar, Am6mbucá.
acíá : Aynāmbi api : Aimambí Desperezar hazer, Amboyepocá.
quyti. Desperezarse, Aye pocá (bo).
Despertar, Apag (ca).
Despachar al que va, Amboyupabó.
— á otro, Am6mbag. báca.
— mensajero, Am6ndó parehá.
—— — con espanto, Am6ndíí ym6m
—, limpiar, Aicapiíog. — con espanto el que duerme, Acíi
- -

Desparramador, Ym6 ägāindára: guipáca. bag.


Ym6mbucá hára.
— el apetito de comer, Ayéyurú m6m
Desparramados andar, Oà cäioquäpa.
-
Despierto estar acostado, Ayú : Ay
Desparramar, Am6äçãi. Nä. ubé.
-A -N

Desparramar nuevas, Am6 à al II) O -


— medio despierto, Chequeraí.
rändú.
Desplegar, Añäpychâimboí : Añā
Desparramarse, dividirse, Oroãcāi : pychāyrá.
Oroyaó yaó oroägāinà. Despoblado, Tapéra : Taguéra.
Despaviladeras, Hubocába: Tataen Despoblar, Ayaca có : Ambo tapé.
dírubocába.
Despojar sacar lo de dentro de casa,
Despavilar, Ahubóg (ca). etc., Auporog.
Despeado, Ypípíteracíbae. — robando, Ambae pícipá: Aymbae
Despearse, Chepípíteraci: Chepíaí. pícírómbá : Aptiā hecé ymbae pí
Despedagado, Ypeceápira : Ymboi
cíca: Ahaboó ymbae rábo : Oapi
píra. . áceá. mo chereyā : Chembaepárerahábo.
— vestido, Ayaómboí (bo).
Despedagar, Amboi mboi: Aipece Despojos, Mbaé múāmbá peguāra :
Despedir á alguno, Amondó: Am6ce: Müāmbáporé: Mbaé cué.
Amboyaóg Chehegui. Desportillar la boca de vaso, etc.,
— — — del servicio de casa, Am6 Ahèmbeíbó : Ahèmbécá.
cè cheróga gui. Desposada, Tembi recó rā quābe
— — muchos, Ambo yeoi. émbi. - -

Despedirse el huesped, Ahamá: Ay Desposados, N6quāmbicibae: N6


uímà. quāmbícíharé.
215 216
DEST DESV

Desposar, Am6ñ6quāmbící. Desta manera passó, Córāmi aracaé.


Desposéme, Chem6ñ6quāmbící. — — tambien, Co ningá abé : Co
rāmi abé : C6ñābébé abé.
Despreciar, Aroyró: Ambo be bui
herecóbo. v.
Destapar, Ayaçoyābó: Ahobapítym
boí: Ahobá pytymbabóg.
— las cosas mundanas, Ibíporé aro Desta
yró: Ibípeguāra aroyró : Pe guára vez, Cocuèra bé.
mbae ambobe bui herecóbo. Desterrado, Ypeápira. -

Desterrados estamos en este valle de


— lo que otro dize, meneando la ca
beca, Añè acäng mbobabág ymbo lagrimas, Ypea pírām6 yaicó coibí
bebuita. quai yaheguâpé.
Desprecio, Royró: Heroyró: Mbo Desterrar, Am6ndó Tábagui : Ay
bebui. peá tábagui.
Desproporcion, Yoyà ey: Yoyáha Desterrarse, Ayepeáé: Ahaéyé : Ay
bey: Yoabí. aogé.
Desproporcionado de naturaleza, A Destetado, Ym6mboó píra.
bañè m6ñängaí. Destetar, Am6mboó (bo).
—, apartar del regalo, Am6cinutí
Despues, Cor6mó: Hae riré : Póyé : Qal.
Curié: Nehéé : Hayé é. Destetarse, Apoó : Acämbú poí.
— de aquello, Acoiriré : Acoi ré. Deste tamaño, Corāmy: Quieybé.
— desta vida ay otra, Cótec6béryré Deste tamaño (en plural), Angrämi:
amboaé oimé.
Angñābé.
— desto, Coriré : Coré : Cobaeriré:
Destorcer, Ayporá: Ambo yerá.
Hae riré : Corié : Nāryre : Hayé é. Destreca, E. 11. Acátuā : Caracátú:
— de largo tiempo, Arecatú étériré :
Cará, 2.
Mämbipe é: Néheé. Destripar, Ahíeo: Ahíepoí en6he. :
— que, Re: Riré: Ryrème : Riréeté. Destrocar, Amboaí aí.
—— buelva, Cheyebiriré: Chereya Destruycion, Apipahába: Ypabíhá
peé : Cheñâtymā ryré. beté.
Despuntada cosa, Haquā m6pèmbira: Destruyr, consumir los pecados, Ai
Haquā acíá píra. tyngí yà cheängaipá: Am6mbabí:
Despuntar el cabello, Aya peárog: Am6ràngué cheängaipá.
Ayací. Desvanecerse la cabeca, Cherecá
— lo agudo, Ahaquä m6 pè : Ambo quäpí timbí: Chereçaguirí: Che
aquáteré: Ahaquā acíá. reçá quaguirí: Che acäng pindaí
ndāí.
Desquartizado, Ymboí pirá: Ymbo Desvanecimiento, Teça quapítümbí:
yaó yaópíra.
Teca quà guirí.
Desquartizar, Amboímboí: Ambo Desvariar, Añèènguetá : Märāmārà
yaó yaó. heí heí.
Desquijarar, Ahayícäng mboí. Desvelado estar con cuydados, Che
Desquitarse al juego, Aroyebi chea ängecóna chemóngéri: Guiquerey
guíyé haguéra. me aycó Chereçá etá rehé.
Desta manera, Coràmi : Coñābè : Desvelarse de noche, Nda quériguy
Coñābébé ¿ Confingá : Corānāi : ténā : Cheque cheríndoári.
Nairām : Ábe : Angbe. Desvelarse estando inquieto, Cheñè
217 218
DEUD DEZI

rändaguérarí cheque ndoári : Tecó De una mano á otra pagar, Chepóa


ñé rā ndachem6ngéri. gui hepí y pó pe améé.
Desvergoncadamente, Ty habeymè: — — parte, y otra, Oyobaibé.
Ty ey hápe : Poihú habeymé : Ty — — vez oyd Missa todos, Petei re
cânihápe. -
hebé Missa pehendú.
Desvergoncado, T5 ey: Abá ty cañy. De balde dado, Yméèngeí píré: Tei
Desvergongarse, Ati cañy: Nache ymèèmbíré.
tibei. —— dar, Amééngeí: Améètei : A
Desverguenca, Ty ey mâ: Ty ey há mèé ñóté. hába.
ba: Ty habeymà. Debanaderas, Ynymbó mbo póapí
Desviar, apartar, Amboye peá: Am Debanar, Ayapoapí ynym bó.
boyiyii. Deve de ser assi (dize el varon), E
Desviarse, Ayépeá: Ayéyii. m6nā y póreá : Nārāmí y póreá.
De tal manera, Nandeteí. — ———, (— la muger), Em6nà
Determinacion en la cosa, Cá, 3, Bí, y pórei.
1, Rāmo, 2. De veras, Ayébo: Ayeboí.
— — — muger, Quí, 4. Desca, de cad, Oyébe : T6bé.
Determinado presto, Aybí. Decado, que todos le descan, Yñägu
— estar de cumplir la amenaca, Ni yndo hãm6 aycó.
pohāngy racó chembaém6mboi.
Determinar, Bí, 1. De calo ya con la yra mala, Tobe
mburúró. mburú.
Detener, atajar, Ahoquècy.
— dilatar, Amoporombucú. —, no importa, T6bé yepé: Tobé
— la corriente al que passa, Chepocá. —, quedese assi, Tobé toi nâny.
Detenerse en el camino, Che cara — vayase, Teine tohó : Tobè tohó.
catú guiatábo. — venir amenacando, Teine toú :
Tou mburú. de hápe.
— — hablar, Am6porombucú che
ñèéngä. Deacando á parte esto, Cobaé moyn
—, tardarse en el camino, Cheporom Descar, Aheyā (bo).
bucú guitúbo. — de la mano, Apoí: Y. 9. heyà.
Determinacion, Bí, 1: Ca, 3. — de passo, de camino, Guiquäpaa
Det estar, Mburú. — en blanco, engañar, Am6märà :
De todo punto, Eteí. Am6p$ni.
Detras, Taquíquéri. Descarse vencer, Añèmbo aguí yeu
— de casa, etc., Ogcupé. cá : Am6ñè m6 embiärucá.
— de mi, Cheraquícuéri: Che cupé Dezir, Hae : E. 7. : Am6mbeú.
pe : Che āngme. — de no, Aánihaé: Hynyé.
— luego inmediatamente, Taquícue — — si el varon, Tá haé : Eneí: Ce:
ríbé. Hy yéi.
De través, Oiquébo: Hayé. — — — la muger, Héè : Eré.
— — salir, Acè hayé. Dezirle en su cara, Hobápe áé: He
Deuda, Hepíbeèmbirāmā. tépe áé.
— pagar, Ahepíbéé. Dezirlo todo sin deacar cosa, Nam
Deudo, Anā : Amó: Mtí. boipíquiri y m6mbeguábo.
Deudor, Ohepíbé baérāmā : Mbae Dezir mal, murmurar, Añängaó:
raré ymbo ye bi pirāmā. Am6mbeú aí.
2.19 220
DILI
DIEZ
1.

Dia, Ara. Diferenciarse, Aycoè: Ayabí : Te 8.


; Diferencias tengo con el, Yoacába
— ay toda via, Ndeíára. arecó hecé : Yoabí: Tecóyoyà eY
s - — de ayuno, Arayecoacú.
--

— — carne, Ara coo guaba. ya recó.


la
— — fiesta, Areté : Aramärâtequa" Diferencióme de ti, Aycoé mdehegui:
beymä. -
Che té mde hegui: Märände é che
ndehegui. -

Diablo, Aña : Mboguabí: Añängº. Diferente cosa, Mbae yoabí: Oyco


Diabolico, Añärecó rerequāra. ébae mbae.
Diafano, Mbae endipú eçacang. — hombre, Abaé: Abateé.
Dialogo, Oyoupé porandú. Diferentes costumbres, Te cóyoabí:
Tecó apyā.
Diamante, Ytaberá eté m$ ri. — — tener, Cherecó abímderecó
a es º *-

Dibuscar pintar, Ayquatiá (bo). agui : Cherecoé nderecó agui :


rrº Chereco té mderecó gui: Märände
-
Dibujo, pintura, Quatiá.
Dictamen, parecer, Chébe bérāmy. é cherecónderecó agui.
a ---
Dficultad, Abaí: Abaeté: Hací.
Disciplina, Núpähába. Dificultar, Amboabaí : Ambo aba
—, enseñanga, Poromboecacatuhába. eté: Amboyabaí.
Disciplinarse, Añénüpá (mó). Dificil, Abaí.
Discipulo, Temymboé. — de entender, Yyabaí y quaápa.
a Dicha, ventura, Ayé 3. Tecó po Difunto, Amyri : Mbapára.
räng: He. 6. — cuerpo, Te6nguéra.
- Diehos, Ñeengabí: Ñééngá (ba). Digerir la comida. Oñémboicú che
rembiú,
s
Dichosa persona, Abá aye áé Abá Digo que no quiero ola, Aán$ hae
ecó poräng: Abá pamémey. chepi : Aány áé che àhé.
... -
- Dichoso en guerra, Abaguar$nipo: — — — — dize la muger, Aany áé
räng: Hé. 6. chepoy. -

Diente con diente dar, de frio, Che Dignidad, Tecó ubichá rendá.
mo āitará rá roí: Terereg. Digno, Árñà 1. Ayé 2.

Dientes, Tâi. — de castigo, Mbapárà : Arñà 1.
Dilacion, Porombucú : Aré Poíé.
Diestra, ó derecha mano, Pó acátuá. Dilatar, Am6porombucú : Amboaré:
Diestro guerrero, Guaryni écatúbae. Am6cor6mó r6mó.
—, muy exercitado, Abaecatú eteí Dilatarse el tiempo, dia, Ara oñém6
bae : Yepoquaa catú porängeteí porombucú : Oñèmboare ára.
ieporuécatúbae mbae rehé. Diligencia, Taibaí: Qúirey Cii catú:
Dieta, abstinencia, Carumy ri: Tem Pipig: Puí : Te copí.
biú abíruíhá : Ca rú rehé yeaíhu Diligente, Tabaíbae: Quy reybae.
bá catuhá. Ypipígbae : Ypií catúbae Yyaibi
— tener, Acarú myri : Ayabirú baé: Tecópiraguiyeí.
yguábo : Ayeaihubá tembiurehé. Diligentemente, Quirey hápe: Ocí
Diez, diez, Mbo m6c6i ya catú. catu hápe : Tabai hápe : Aybi há
Diezmo, Tipāpotába : Tüpã mbaé. pe : Tecó piraguí yeíhápé.
221 222
DISP . DISS

Diligentemente hazer, Apipig yyapó Dispensar, conceder, Améé.


bo: Chequí rey Yyapóbo: Chetai Disponer enagenando, Ay yābeè :
baí yyāpóbo: Añémboe copíraguí Amboyaré: Yyārambupé ameé.
yeíyyapóbo. . v
Disponerse, Añém6çaènā (nā).
Diluvio inundar, Iporú : I ohú íbi
.. opacatú. v- w
Disputa, Ñ6ñeépo epicába: Ñ6ñeée
peñä.
— universal, Iporú : I íbi pacatú Disputa
hupa guéra. r, Oñ6ñeépoepi : Oñ6ñéée
Dineros de oro, Quare potíyú. peñä.
— — plata, Quare potiti. Dizque, Yé.
Dios, Tipà. Dissensiones, Yoacá : Ñ6am6tarey.
— con su paciencia nos sufre, Gu6 Dissentir en los pareceres, Ndore
6cänguerarí Tipā niñanderecó mé yoyābioreremim mymbotára rehé :
güai. Oroyoabí.
— te dé buen viaje, Agui yeteí ca Dissimulacion, Hechag Hecháñóte.
túque eicó nde atahápe: Tipātān
i
de mboaguíyeí catú ndeata hápe. —= del trabiesso, etc., Ñémboyá tei :
Némbo aquaabá tei.
Discordes, Yoya hár y mbaé.
Discrecion, Tecó quaapába : Ara Dissimulado estar escuchando, Añèm
quaá : Tecó artiāmbee rerequā : bo yatei guiyeapíçabibo : Añèm
Tecó angatürāyāra: Araqua apára. bo aquaabá che apícabi hápe :
Disfamado, Ym6 erâquān day pírá: Ayea píçabí caracatú hendúpa.
Hera quändaí bae : Herāquā po — estuve haziendo que no lo via,
chíbae Tecó eraquändaí rehé
Nda hechagaúbi : Hechacareyrā
ymúndari píra. mi aycó guitúpa.
Disfamar, Aherâqúängatú cuemboí: Dissimulador, Oñèmboya teycé :
Teraquān daí rehé aymündá. Oñèmbo aquaabá teycé.
Disforme, feo, Yyabaeté catü.
—, grande, Ypucú etécatú aú: Yii Dissimu lar la risa, Am6coi chepucá.
çá pucú aíaí. — los pecados, Ahechagí angaipá
Disfragarse, Añèmboté (bo). ba: Nda hechagaúbi angaipá.
Lisminuyr, Ayarog: Angá: 2 og 1.
—, sufrir, Ahechagi her66çãngā :
Disparar el loco, ó frenetico, Yyāra Ar66çã hechagí
quabymbae oñée tei tei : Ymarà pe ar66çã. bo : Hechäg6te há
mà rà tei.
Dissipador, Poro m6cañy mbára :
—— tiro, Ambop poeába.
og - Por6m boaíhára.
Disparates, Mará mara tei: Neetei
tei : Neé rayé rayé: Ñee quego Dissipar, Amboaí: Am6cañy mbá.
queçó. Dissoluta muger, Cuñā hecó canda
— de lo co, Märà ñeè tarobá.
hé : Cuñà angaipa beté : Cuñà
— dezir, Hayé ha yè mbaé am6m abáte tyró upé oñèmeèngébae.
beú, etc.
Dispensacion pedir para comer carne, Dissonante voz, Nee téró teró.
Ayeruré yecoacupipé coó che yú — musica, Porahei yoyaymbae :
hāguāmā rí: Che coo guägüāmārí Porahei ndahé.
ayeruré.
Dissuadir, Aypeá hemymbotára
223
224 I. 8
DIZE DOLO

tº gui : Ambo erobág : Ambohecó Doblada cosa, Yyapá pira : Yyapá


-
erobag : Amo embiapó potá re bae.
— persona, de dos caras, Hobám6
º robág. -

Distancia , Ñ6batí : M6mbiríhá º c6i : Abá caracatú : Ypíá m6c6i


- bae.
Oyo ecóhá gui m6mbiri : Ypià”
-

m6mbirí. - poner la cosa á lo largo, Ayapa.


Distar mucho, M6mbiri oi. pira. ribí.
Distilado hecho distilar, Ym6ndíquí Doblado dar, Ycué amboyoáymeen
Distilar, O. Otíquí. gā : Amboyoo cé y méénga.
— hazer, Am6ndíquí. Doblar, Ayapá : Amboyobi : Aya
Distraído andar con la vista, Che paquä.
reçá parärà Añembo yaití : — arrollando, Ahapí pémbobi.
---
- Ayecá ba bág : Amaë maè tei : - como ropa, Ambo aqueó : Ahapí
r. --
Che reca yté yté : Açarecórecó : pèbäng: Ayapá.
Ayacarecó tetyró. boyaó. — cuerda, o vara, Ayapá.
Distribuyr, Aymaéi: Amöa cà : Am — la ganancia, Hepi yoagüá rehé
ºg -- Diversidad de cosas, Mbae tetyró: añémtí: He pi yoá ayo guā gui
--- Tetyruã. ñémüngápe Amboyoáchembae
Divertido estar, Che acäçã: Chere guiñèmtím6.
ça etá guitecó (bo). — mucho, Ayapoapíapí.
- -
Dividir, Amboyaó. - por medio a lo ancho, Ahapipe
ha Dividirse caminos, Peyaó yaó : Pé bäng.
ycóyc6i. - - - - - largo, Amboyo apá
Divieso, Rurú : Yatií. ribí.
Divina cosa, Märängätú eteí: Mā —— fuerca vara, etc., Ayapá : Ay
rängätú porängeteí : Ibag rāmi pepi : Ayapepi.
guáraí. Dobleces de paño mal doblado,
-
-
Division, Tepi cä: Mboyaó. Yyapá haguerai.
Divorcio, Méndaré yaocá (ba). Mén — de ropa, Mboaqueohá: Aorápipe
daréyo hugui yepe ahába. bāngué.
— hazer, Ayepeá chemèndahaguera Doblegar, Amoüctí : Amboapá.
º gui : Ayaogychugui. Dolencia, Tácí: Mbae raci.
Divulgada cosa, Teiipe guāra : Re Doler, Hací chébe.
* -- my endupābé : Ycatúpe hen6hèm — todo el cuerpo, Che racír6mbá.
- bi : Temy endú pābèguá : Teiipe Dolerse, Añéptí.
---> Doliente, Haci hací : Haci ātā :
heitigipí.
Divulgar, Am6açãi : Am6mbeú teí Haci pará : Hacii.
ipe : Pabèupé ahèndubucá. — mucho, Cheraci aí aí : Aibeteí
- -
s Dioces, Yeguacába : Yeguacabi : che rací:
Guag. yeguag. — un poco, Cherací atā : Cheraci
- º Diaces ponerse, Ayeguag: Añèmbo herà ñóte : Cheracipiri.
• , Dizen que yo, Chendayé. Dolor, Taci.
.
—— — (no creyendo lo que se diaco) — agudo, Tací porocutú.
- -
- --- Cheraú ndayé. — de cabeca, Acängaci. -

- - -lo hizo, pero no la creo, Oya —— coracon, Mbíá aci : Neäac


-
-, º - poraúndayé. — — costado, Ique ac.
-

225 226
*
-
---
".
DOND DUEÑ

Dolor de estomago, Píá aci : Mbíá Donoso, gracioso, Mègüä: Aruaí.


açí.
— dicho en buena fé, Híró aú raerá.
pecados, Angaipá mboaçí há mongípira.
ba. Dorado, Quarepoti yupí
— pece, Pirayú.
— — pechos, Potiárací.
Amboyà quarepotípi yú :
— lento, Taci bebui : Hací hacii : Dorar,
Am6ngí quarepotí yú.
Taci herâni : Tacíruí.
Dormida, rancho, Teyupá.
Dolores en las coyunturas, Caruguà.
Domado cavallo, Cabayu ímboepí: Dormilon, Yari pehíi: Abá opehíi.
Ymbo araquaapíra. Dormir á sueño suelto, Chepítú pu
Domador, Cabayumboe hára: Ym cú cuéraríaque.
bo araquaahára. — personas, y animales, reposar li
Do mar, Amboé: Amboaraquaá. cores, elarse, Aque.
—, domesticar, Ambo bíá. — hasta amanecer, Cheque coè.
Dos, M6c6i.
—, quitar el brio, Amboapipé: Ahe
có taíbaíóg. — cosas parecidas, M6c6iñābè ci :
— sus passiones, Ambo aguíye che M6c6i mbaé oyoabíymbaé.
recó aí: Ayéecó aíog: Ayéecó aí — — pegadas, Yc6i bae.
haqueó : Cheāng yepo quabaíam — pares ó de dos en dos, M6cóm6
boí: Amboapí ríbé. c6i cí. -

Don, dadiva, Ymèè ngímbí. — tanto, M6c6i yebíbé: M6c6 ñā


Donacion, Mbaé méèngeí há. bebé yoá.
— en vida, Cherecobé bobé améén Dote, Méndá repí.
geí: Chemänó ymbobé amè étei. — dar, Mènda repi amèè.
Donar, Améèngeí: Améétei. — pobre, Ménda repí poriahubi :
Donaire, Mègüà : Aruaí. Menda repí quyri : Aú.
Dotrina, Némboé.
Donaires dezir, Chemègüá : Che
ñéèng aruaí. I) ante U.
Donaires tener, Yñèé mègüá :
aruaí nándú. Dudar, Märähèrà : Märāni pó.
Donzella, Ciñāmāräney: Yquarym — algo, Märähèräguiyábo : Märā
baé : Yñât6i ymbaé : Ndiquāra nipó áé: Ndai quaábi.
bae : Ymboquà pirey : Ypipirá Dudosamente, Yquaá catú ey hápe :
ymbaé. Yequaa hérà hé rāni hápe: Yequaá
Donde ? Mämópe ? Hümâme? eypa rá hápe.
— ay muchos, Ytíbetépe. Dudoso caso, Mbaéyequaá catu ey:
— dégo, Cheyāpe. Mbae yequaá pa rey ngatú.
— estava yo? (admirandose) Mā — estar, pensativo, ó avergongado,
m6pacó Cherècóny raé? Ayepoäpè cuú guitecobo .: Aye
— yo guisiere, Cheremymbotápe : apireyi tèy guitúpa.
Cheremymbotá güámé. Dueño posseedor, Herequāra.
— gacéera, en todo lugar, Mam6pabe. —, señor, Yara.
227
228 8ºs
-
º
EAPU ECHA

Dulce cosa, Héé, 3. Ea pues (rogando), Enei raú.


— en palabras, Nee hèe rerequára. ——, sea assi, Eney néró.
— hazer, Amoeé (m6). ——, veamos, Eneicha hechá.
Dulcemente, Héé mbápe. E ante C.
Dulce ser, Cherée.
Dulcura, Héé: Heè mbába. Eco, Ñee yoapí: Qapucaí yoapí.
Dura cosa, Tà tà. Echado estar, Añè nó guitú pa.
— hazerse la magorca de maiz: A
—— despierto, Ayubé.
batí oñèm6 ātā : Oñembo apeyú.
z Durable eosa, Ypi copíbae rāmā — — sin menearse, Namii guitúpa :
Ayubé che my ñeym6.
Hecopucú baé rāmā.
Durante alguna cosa, ó tiempo: Po Echar a buena parte, Aymündá catú
rombucú : Hecó pucú yacatú. hembiapó.
Durar hazer, Ambopícopí: Am6po - agua en la olla, Ay tí quà.
rombucú : Amboa yeboí. —— sobre algo, Ayapí rámó.
— mucho, Oycopucú : Ypícopí. — a la rebatiña, Am6 äcai y opoe
s -º
— para siempre, Hecó apírey: Oy quíi tagüámä.
có apírey.
— al Sol, Am6çãi Qua racípe : A
Dureza, Tätä hába: Pym.
ñ6mó Quaraçípe.
Duro de 8ujetar, Poro apia potary
mbaé: Porerobià y mbaé. — a mala parte, Ay mú ndá pochi
— hazerse, Oñèm6 atä. hembiapó.
— — lo liquido, Oñém6atä: Oñém6 — — otro, Am6ñènó.
aparà tà : Oñèmbo apatayí. — — pacer el ganado, Am6ndó ocá
-, mezquino, Abá poyai y mbaé: ruabo.
Abá poirey: Ypótíbae. —— passar, Am6i ym6cängä: Am6
- pellejo, Pí yí.
mbirú ym6çãinà.
E ante A. — — perder, Am6mbochi: Am6mè
güà.
— —— doncella, Am6mbochi : Am
Ea (animando, en singular), Enei.
— (–, — plural), Peñèi. boquā : Ambo corog: Amóndorog.
— ya (en plural), Peñeiquerá: Pe —— rodar, Am6mbó ymboapa ye
ñeiqueró. rébo.
— — (— singular), Eneyquerá : E — bendiciones, Ahoba gá baçá: Che
meiqueró: Eneitequenó : Eneique poití hobaçábo : Ayepoiti ytí.
ñandú : Eneiquerá epí: Eneíque — cancadilla, Aycupibäng.
hae chepí. . — de la boca lo chupado, Añ6mú.
— —, yo lo haré, Eneiche tayapó rá. — — si, Aytí che hegui: Am6ndó :
— otorgando (dize el varon), Enei : Aypeá.: Apoí.
Hyyéi : Cé. — — ver de le cos, M6 mbirí guí
— — (— la muger), Eré. ahechagí: Ahe chá angaú.
— pues, Eney que ró: Peñeyque ró. — Dios su bendicion, Tüpã oporo
—— acaba ya, Eneierecatuí: Peñei obaçá : Oye poiti Tipā.
peyecatuí. — el ojo a algo, Chembae potahá
--, quando se despiden, Eneique rá. ebocoi.
229 -
230
-
ECHA ECLI

Echar en el cepo, Añ6nó íbiraquā pe. Echar plumas en las alas, Ypepó
— — oluido, Na chemaéndua quiri: quícè
Cherecarai eteíychugui: Chereça — por ai, Aytíeí: Am6 mboreí.
ray taba o a catú hecé. — raizes el arbol, Hapó ibirá: Ha
— — remojo, Am6 aquy: Amboruru. poqui imà. -

— — trisca, o risa, Yaítábām6 a —ramas el arbol, Hacà hacäng ímä:


recó. Yyícá oñém6 acà acäng
— fama ó publicar, Am6 erâqfià. — retos, o bravatas, Aporom6mboi :
— flor el arbol, Íbotí popó ibirá Am6mboi (ta).
gui: Ypoti cè bibira gui. — suertes, ver a quien cabe, Ahaübó
— — — maiz, Abatir pot cé : Í y yarāmā ri.
pupú abatí. — tallos, Huā cé.
— tierra a lo que se dize, Ayatí:
— fruta el arbol, Yárāmó Chayabíquíbímé: Chambobi imé.
Yá popó.
— — en hoyo cegarlo, a enterrar di
— fuera, Am6ndó: Am6çè. funto, ó plantas, Ayatí (bo).
— goma el arbol, Íbirá ciopopó. Echarse, Añènó (ngā).
— la culpa á otro, V. Culpar. — abracados, Oroñ6 añfibā orogu
— — gallina en los huevos, Ambo ero ñé n6ngä.
yerú : Am6ñè nó. — a nadar, Añé m6mbógui Itábo :
Acutipó pe.
— lagrimas, Cherecaí cé. — — perder la doncella. Oñè m6m
— la garra, Ahaubá : Chepoichâ bochi cüñā mbucú : Oñèmboquà.
hecé. — de espaldas, O atucúpébo añènó:
—— palabra de la boca, Amoçè che O atucupe pítébo añènó (ngā).
ñeèngä. — — lado, Oi québo añènó: Añè
— —primera hoja el arbol, Hobipi: nó o atibi bíbo.
Hoquirāmó ibirá. — — pechos, Opatiábo añénó: Oba
— — saliva de la boca, Annybtí. pibo añènó.
— lo a descuido, He caraiaú haé: —, echando a otro juntamente, Aro
ñénó.
Hecarai gui yàbo. pechos el vaso el bevedor, Am
— maldicion, Nee pochi ayti he — a
cé : Oro teó quai : Oro ñeèngaí boapí cáguāba.
quai. — la culpa el uno al otro, Omboyá
— mancha, v. Manchar. tecó pochi oyoehé: Oyo ecó pochi
mboyá : Oñ6 mündátei : Oñ6
— mano de algo, Aypici: Ahequii. en6i eí.
— mas, Ayrimó: Añ6nó bé.
—— cosa liquida, Ay tíquà. — — gallina en los huevos, Oyerú :
— melecina, Ahebiquā cutú. Oguerú : Oyeupia erú uruguaçú.
— menos, Nda hechabei: Ahechagañ. Echo menos su amor, Ahechagaú
— mucho, Hetá añ6nó : Nandeteí cheraihú.
añ6nó : Myry ey amoi. Eclipsarse el Sol, Yaguá ou Quarací.
— plumas el ave, Guirá rácè : Oto Oñèm6 pytií. -

bayá. — la Luna, Yagúa ou yací.


231 232
ELDE EMBA

E ante D. El mayor, Tubichá bé guéra.


— — entre hermanos, Tendotaré.
Edad, A. 9., Caquaá. — mas fuerte, Hätängatubébae: Ym
— decrepita, Tuyabae apayèhá: baraete bébae.
Tuya cumümy ecohába. — — sabio, Y yaraquaabébae: Mbae
— de mogo, Cünúmbuçú hába. quaa catubébae.
— — viejo, Tuyabaé ecóhá. — mejor, Y catupiri bébae : Y catu
— mediana del hombre, Caquaa catú. píribé guāra.
— poca tener, Cunúmbu cú ocaquaa
bāmó bae. — menor, Y myrybébae: Myryngué.
— tener, ser tiempo ya, Há, 6. — mismo, Hae aé.
Edificador, albañil, Oga apohára. — peor, Y pochibebae: Y yaíbébae:
Edificar casa, Ayeogboñà : Ayeog Yyaibé guéra.
apó. — que (participio), Ha, 4: Bae.
— dando buen excemplo, Aporomom Elada, Roi ripíá : Ro píá.
boe cherecó catu pipé: Ayeecó á — cosa, Roi rèmbià.
rucá cherecó catu pipé: Ayeecó
- Elado estar de frio, Cheroi á catú :
á catupíri á rucá.
-- Chem6 poātā roí.
Edito publico, Poroquaitá pābè re — muerto, Teóngué roí cà.
myèndú.
— quedarse, espantado, Añèmondii.
E ante F. gui āmā.
a Elados dedos de frio, Chepó qua
Efecto, Bo. 1: Rängué. ratà roi agui. -

— impedir, Yyayéha banguéra am6 Elarse el caldo, cera, etc., Tipíá tí


ràngué: Hecorà am6 rángué. cuéra : Oque yraití.
— no tener, Ndiyayei : Añèm6 rān
gué: Che ràngué. — — trigo, Roi oyucá abatí.
—, enfriarse en el bien, Añém6 roí
— tener, Y yayé : Ni rànguéri. cängè tecó catú rehé.
Efectuar, poner por obra, Amboayé:
Ambo pó. —, quedarse absorto, Añém6 poatà
Eficazmente, Ayeboí hápe : Tenai guiñèängerahábo : Añéängerahá.
hápe : Poíchā hápe. -
— todo, Roi cheyucá.
Eficaz persona, Abá ayeboy guāra. Eleccion, Y porabó hagué.
Electo, Y porabo piré,
nº r E ante L. Elegir, Aiporabog: Aypara bóg (ca).
Elegante lengua, Abáñee yeracatú :
El, Hae : Ae. Neengatu piribae.
s — devio de ser, Hae nipó : Hae he Elegantemente hablar, Cheñèèieráca
* --,

rá: Mèguāy ami haé: Hae y pó. tú : Añee ngatupíri.


— debito dar los casados, Obí mèndá Ellos, ellas entre si, Oyoehé.
-
-
ra oyoehé.
— — no dar los casados, Ndobigi E ante M.
* -
mèndára oyoehé. -


— delantero, Apiri chuā : Ten6nde Embaydor, Porombotabí hára: Po
-º * guāra. rombotabí cara catú.
e
233 234
Ǽ

:
EMBI EMBR

Embaragada tener la boca, Cheyu Embiar por algo acá, Aypià mboú.
rúpó : Cheyurúy nyhè. — —— allá, Aypià m6ndó: Am6n
Embaragado estoy, Nache poetaiguite do y piá rām6. -

cóbo : Nache mboe catui: Chereçá — presente, Ayopoi eí: Am6ndó:


etá, eímbaé ychupé: Aroqua ucámbae
Embaracar a otro, Namboe catui : ychupé.
Nambopoi etá. — respuesta, Cheñeè mboyebi arahá
— la casa, Oquabaí mbae checoti ucá : Am6ndó cheñeè mboyebí.
pe: Ambo guabaí cherogpó.
Embaracarse, atarse, Na ñè mboé — saludes, Toymèngatú heí ereque:
catui chereçá etá rehé : Nañèmān Toy mèngatu heindébe : Toicobe
dógimbae etá rehé. catu heí ereque.
— con muchas cosas, Añémbo iepo Embiarse presente ad invicem, Oy
oi. oyopoi : Ogue ro quabucá mbaé
— el maniaco, Cherebí tupoi. oyoupé.. - -

Embaragasme, Na che mboecátui Embidia, Ném6 acätèy.


epé. Embidiar, Añèm6 acâtey.
Embarcacion, Cherírú. Embiudar, Omänó cherém birecó.
Embarcar, Aroá. Emblanquecer, Am6ti: Am6 potí:
Embarcarse, Aá. Ambo apati.
Embargar, Am6 mbitá. Emblanquecerse, Añèm6ti : Añèm6
Embarnecer, engordar, Añèm6 apó: apati: Añèm6m6 r6 quyti.
Añèm6 mgirá : Obú cheróbá.
Embarnizar, Amoèndí pú : Ambo Emborrachadero, Qabe po hába:
ayoá. -
Qaba po tiba. -

Embarrar, Ayapeteg (ca) : Amotí Emborrachar á otro, Ambo çabei


(nā). pó.
— la boca del vaso, Ahobapí petég: — el pescado, Aytyngí y ä.
Ahoba pí m6üí: Ahobá pichi.
Embaucado, Ymbotabí pira. Emborracharse, Açabeipó : Añèm
Embaucar, Ambotabí. bo çabeipó.
Embevecerse deleitandose, Añéäng —, medio borracho, Açabeípó rätä.
erahá gui ñèmbo oribo. Emboscada, Coty rü : Cotí.
Embevecido, Yängera hábae.
Embeverse el agua, Oiga í. Emboscarse, Acotirüí.
Emberrinchado, Che ãqüà ātā : Che Embotada punta, Haquā teré.
âqfià yígí. -

Embotado, Hay mbiquí aterébae.


Embestir, arremeter, Añäró (m6).
Embiar acá, Amboú. Embotar hazer la punta, Amboaquä
— a dezir, Cheñèè arahá ucá : Ara teré.
ha ucá mârächeé : Cheyaguéra a Embotarse el corte, Hai mbíquicá.
rahá ucá.
— allá, Am6ndó. — la punta, Oñémboaquā teré.
— delante, Am6ndó ten6ndé. Embravecer animal, Am6 ñäró (m6).
— demasiado, Nande teí arahá ucá : Embravecerse animal, Oñā ró: O
Ayaoçé arahá ucá. ñèmbo cayté.
235 236
EMPE EMPO

Embravecerse el hombre, Añèmbo Empeorar en el vicio, Airi mö che


aba eté: Añém6 guatamoi. recó pochí. bichá.
Embreñado andar, Y yaíguípe che Emperador, Mburubichabeté ru
recóny: Ayepo oi y yaí rehé. Emperecar, Cheatey : Cheaqui :
Embudo, Mbaeñängába: Ñ6ña hába. Añèm6 ñâtey. rubichá.
Embustero, Porombotabí hára. Ñee Emperatriz, Ciñā mburubi chabeté
quírá y āra. Am6 apó y pi píca. Empeine del pié, Pícupé.
Embutir, Ayappi : Am6 pü ngá: — (enfermedad), Uñé: Uñé ātā : Ye
Empadronar, A y quatiá abá. pirog.
JEmpadronarse, Ayequatiá rucá. Empeinoso, Uñe porará há ra: Oye
Empalagar, Amboayú : Am6 tyngi : piróbae. oãbae.
Am6 cífin deé. Empinada cosa, Mbaepià Mbae
Empalagarse, Añèmbo ayú : Añémo Empinado andar, de puntillas, Ché
ty gi : Checfin deé : Oñém6 tyngi píapírari cheré cóny gui guatábo.
mbae chébe. Empinar, Am6púà : Am6à.
Empalar, Ahecybó ibirá aquā pipé: Empinarse el cavallo, Opüā cabayú.
Ibírá aquá pipé aycutug. — en las puntas de los pies, Che pí
Empalmar madera, Aibirá mbopé: apíra rí cherècóny.
Ambo pepé ibirá. — sobre algo, Ayeupí mbae árām6 :
Empanada, Mbuyapé guacú. Y árām6 añémboí.
Empaparse en agua, Aigá. Emplasto, M6hāng y yapetegí pira:
Emparejar lo desigual, Amboyoyà. Içí n6ngy mbíra. -

Empecar, AñVpirú : Ibi 2. Empleita, Og pembi : Pé. 12.


— a tener juizio, dar principio a — hazer, Añ6pé. -

algo, Eybéñóte chearaquaá. Empleitas grandes de paja, Mbayà.


— - hazer daño, Am6mégüá : Am Emplumarse las aves, criando pluma,
boaí: Am6 mbochi. Oñèmboá: Otobayā.
Empedernida cosa, Por6yró : Tatā — posticamente, Ayeguacá moi:
bae. bira. Añémboá: Ayeguag. tāmó..
Empedrado, Yta ibí ymbo apecym Emplumecer, Habocè : O toba yà
Empedrar, Am6ngi catú yta Ibi re Empobrecer a otro, Am6m boriahú.
hé y yaticábo : Ambopecoroi bi — — — de palabra, Am6mā ñém
itá mboguá catúbo : Amboipé itá. bau : Amo aybi : Amboporiahubi
Empellon, Heé 1 ceé. cheñeè pipé.
— dar, Ambohéé: Qeé. Empobrecerse, Añèm6mboriahú.
JEmpeñada cosa, Mbae herecopiam — fingiendo, Añèm6mboriahú aubí.
boaémboyebí ey porombucú. Empollado huevo, Urugua cu rupiá
lEmpeñar, Cobae ererecó ne mbaé: eçá guaá. -

Che ymboyebí porombucú gui Empollarse huevo, Oñémbocaguaá


yà bo. uruguaçú rupiá.
Empeorar de enfermedad, Nandeteí Emponçoñado de arañas, Yyohá
cheraci : Oñey rümobé cheraci : chébe ñandu.
Ocaquaa cherací. —— yervas, Y agchébe caá : Caá
- -mal en peor, Añém6mbochi remymboyohá.
bé : Oñé mbou pagué cheraci : —— culebras, Mboi remymboayú :
Oñembo ubichábo. Mboi ñèndibú hagué.
237 238
ENCA ENCO

Empreñarse, Añém6mburuá: Oñèm Encalar, Am6ti : Am6 m6r6 ti: Am6


biog che mèmbi cheríépe : One apati. -

m6ñā cheríépe. Encalmado estar del calor, Chem6


Empuñadura, Pícicába: Poacäng. acáng nyny quarací: Chem6 acäng
Empuñar, Aipci y poacäng : Ypoa títí: Che m6mbitubá.
cängarí aipící. Encalorecer, Añembo apíte ré
Añémbo ácui.
E ante N. Encallado, Ym6 pää mbira: Opää
En (preposicion), Pe: Pipé : Y. bae : Oye pocógbae.
num. 6. Encallar a otro, Am6 pää : Amboy
Enagenada cosa, Y yabe em bira : epocóg.
Ymboya ré píra. Encallarse, Apää : Ayepocóg.
Enagenar, Amboyaré: A y labee.
Encaminar, Pe pipe amoi: Pe ay
En ayunas, Mbaeú eyme ai có: Ca quaa beé. Ahapé m6ñāí.
rú eyme aicó : Na haāngy mbaé: — el agua, Añém6 moi.
Encanecer, ati.
Na m6ndébi che yurúpe mbaé. Hecá quarací: Guātā
— algo, Mbae amó pípé. Encapotado,
— algun lugar, Tendába amó pipe : Encarcelado estar, Íbraqupehin$.
Cotí amó pipé: Am6méé. Eucarcelar, Ibiraquā rópe amoi.
—— tiempo, Ára amó pipé. Encargar algo, Ayoquai : Am6ñān
— amaneciendo, Coé mâm6 : Coé ga recó: Cheñe e aheyá ychupé.
m6bé. -
Encarecer abonando, Nandeteí
Enamorarse, Añém6mbetá : Aporo am6mbeu catú.
potá: Che ae hecé. — afeando, Nandeteí am6mbeu aí:
Enana cosa, Mbaé carapé: Aturi. Ambo abaeté catú.
lEn aquel punto, Acoi hapeí. — con palabras, Nandeteíambo abaí.
— — tiempo, Acoi rām6. — precio, Amboe pírümó ymbo ubi
— ausencia mia, Checupépe : Che chábo: Am6 nandeteí hepí.
ángmé: Chereco eymé. Encarecidamente, Nandetey hápe.
—— suya descar a otro en su lugar, Encarnacion de Jesu. Christo, Jesu
Cherecobiàra aheyà : Cherendápe Christo ñande roó pícicaguéra :
aheyà. Ñande roó m6nde haguéra: Nan
Encabestrar por el pescueco, Ayu dérām6 oñém6ñà hagué ra: Oñe
cäm6i. m6ñändé hagué ra.
— — los pies, Aycupí māmā : Aypó Encarnar Jesu. Christo hazerse Hom
mā mà, por las manos. bre, Tipà taí oipici ñanderecó :
Encadenar, Aycä m6i : Añ6 nó itá Tipa tai ra ñandero o am6ndé :
rehé. Nandé ram6 oñè m6ñā : Oñémo
— eslabonando, Amboyepotá potá: ñändé.
Amboyopo píci. — la herida, Hoo ca tú che aí.
lEncaacar, poner en casca, Ambopó Enclavar, Ayatícá: Aycutú.
caràmègfià. — en cruz, Aycutú curucú rehé :
— apretadamente; Ay p6ryá yyapi Amboyà curucú rehé.
píca: Am6 pää mbaé carà megiá Encoger haeer, Amboyepoapí.
nne.
— yo algo, Aya poapí.
239 240
ENCO ENCU

Encogerse, Oyepoapí. yti m6 yepé: Oñ6 quändeíñ6món


— de frio, Ayeapa quā roí gui : geta eymo.
Ayepoapí roi gui : Roi chembo Encontron dar, Am6 āñà : Am6añà
yea paquä. - yeaçei: Am6 añà mbeguey.
Encogido, corto, Ny: Hecó ye poapi. Encorar la llaga, Y pícè : Ypí ye
— andar assi, Che che ibí che ra potá: Ypí ñèm6ñä: Cheaipí yehú:
guitécóbo. Cheñy cheñy guite Cheyápi yequaá.
cóbo. Encorbado, Oyea bibae: Y carapá
Encolar, Añ6 m6ng : Ambo yà bae: Y candúbae: Oyeroábae: Y
mbaepí p6mó pipé. º cupé catibae.
En colerizado, Oñémoyróbae : Ñé Encorbar algo abatiendolo, Ayapá :
m6yr6 hára: Ypo chibae. Aroyaibi : Amboyaibi.
—, que le enojaron, Ym6ñèm6yr6 Encorbarse, Ayeapá : Ayeaparí :
mbira. -
Añèmbo aparí: Ayeabi.
Encolerizar a otro, Amoyró : Am6 Encordio, Tac6 rurú : Teñtí.
ñèmoyró : Am6mbochi. — nacer, Teñtí o cé: Chereñtí.
Encolerizarse, Añémoyró: Chepochi. Encordioso, Abá acó rurú rurú :
— mucho, Añèm6yróaí aí: Mateté : Abá eñtí eñtí. rurú.
Che océ cheñèmoyró : Ndaeteí Encordio tener, Chereñtí : Cheracó
añèm6yrö. Encrespado cabello, Abapi chai :
Encomendar algo, Haé ychupé : Te Aym6ñè mâmbra: Cheacäng chai.
re yapó hae ychupé : Yyapó hägü Encresparse el cabello, Aó ñèmboa
āmārí cheñeè aheya ychupé: Am6 py chai : Aó ñém6 ñèmà : Oñèc6ni
ñängarecó heçé. c6mi cheá. -

— decando en guarda, Areco ucá : Encrucijada, Peypyc6 : Pe acapá.


Ahar6ngucá: Añangarecó ucá hecé. Encruelecer, Amboabaeté.
Encomendero, de Indios, Tobayāra. Encruelecerse, Añémbo abaeté.
Encomiendas dar para otro, Toí Encubar, Íbirá nae pipiärām6 amoi
mèngatú heíndébe : V. Embiar sa yyucábo. -

ludes. Encubiertamente, Némy há pe: Ye


— embiar, Arahá ucá cheñeè : Toy piähápe : Ném6 āngápe : Yeaçoí
mèn gatú heíndébe : Ereque ychu hápe.
pé. -Encubierto estar, Añèmi gu$tèmā :
Enconarse la llaga, Cheaí oñemoy Ayepià guyténa: Añèm6 āng guy
ró : Oñèm6 mbochi : Oyeguirú. ténä.
En conclusion, Haé rām6 : Ró : Encubridor de pecados, Angaipá
Rombi. coacu pára: My hára: Yopià hára.
— contra de otro estar, enfrente, Encubrir, Añ6mi: Ay coacú: Ayopià.
Cherobai chúa : Chehobaichuā : — faltas agenas, Ahecó mi : Ahecó
Aindero bai. ucaeí é. coacú: Ayopià hecó: Am6āng hecó.
Encontradizo hazerse, Añè obayti Encubrirse, Añèmi : Auepià : Añè
Encontrados estar con odios, Noñ6 m6äng: Ayecoa cú : Añèmbi og :
ambotári : Ndiyoaei. (bayti. Aye apá quabai.
Encontrar alguno, Ahobay ti: Añ6 Encuentro de la ala, Pepóípí.
Encontrarse sin hablarse, Oñ6 obaiti Encumbrado, Tenda baté pe ym6
eyñóté: Nó ñóm6ngetai Oñ6 oba ynymbira Tendá angatüräm beté.
24.1 -
242
JENDE ENFE

Encumbrar, Ambo ubichabetei:Ten Enderecar lo que se cae, Aña pén


da angaturā mé amoi. gog: Amboíbí catú : Am6 āng gatú :
Encarcarse, Ayepooí (bo) (ta). Ayapa rog.
— en negocios, Mbaé rehé ayepooi: — lo tuerto, Aypiçó.
Añè cündaçá mbae hetárehé. Endurecer espesando, Ambo apàra
Encenagarse, Añèmbo apa curúg: tà : Ambó apata yi : Am6ātā.
Añèm6tí. Endurecerse, Añém6 ātā : Añèm6
Encender el fuego, juntando los ti poroyró.
zones, Ahapíñā tatá. Endurecida cosa, Ym6 apärätä mbi
— fuego de nuevo, Amboyepotá: ra: Ymboapa tayipí: Ym6 tätämbi.
tatá: Ayatapí. Endurecido en el pecado, Angaipá
— la riña, Am6éndi cheyoacá : remy poroyró : Angaipá remym6
Ambobite che ñémoyró. atä: Angaipá poroyr6hague.
— los campos, Am6éndí ñtí: Ambo — estar en pecado, Ndeporoyró an
yepotá: Ambocuçu gué. gaipába bípé einä : Angaipá ba
— lumbre, o vela, Am6ènditatá endí. pipéndebiràqüà einä.
Encenderse en amor de Dios, Che Enea junco, Pirí pépè.
rendi Tüpã raí húba rí : Aném6 En el hondo, Típi hápe : Típi pipé.
endi Tipã raihú rehé : Cheracubó — — interim, Porombucú: Hecapíá
catú Tüpà raihúpa. quéndábae. hábām6: Cobae amèéndébe heca
Encerrado, Hoquènda pira : Oñè6 píá hábām6, estote doy en el interim.
Encerrar, Añ6quéndá. (pa). Enemicissimo, Poro am6tarèymbeté.
- atrancando, ó con llave, Ambotí Enemigo, Am6tarey mbára: Poro
- cosecha, Aroiquié. ämbotarey.
Encerrarse, Añeoquèndá : Añèmbo — ser, Poro am6tarey mbárām6 aycó.
tí: Añè mbióg. Enemistad, Ambotarey.
Encestar, Añ6ñā : Aypóryā. Enemistados, Oñ6 am6tarey.
Encias, Tay mbí. Enemistarse, Añè am6tarey mbucá.
Encima, Arām6, Océ ári. añ6n6ng. Enero, Yací pí.
— poner, Yárām6 amoi : Yyocé En esse tiempo, Ebocoi ára pipé :
Endechaderas, Yaçeó papa hára. Acoó rām6 : Aèrām6.
Endechar, Ayaceo papá. — esta sazon, Cobae hápe: Acoihápe.
Endechas, Yaceó papá. Enfadado, Ycueraibae.
Endemoniado, Añā rerequāra: Añà —, que le enfadaron, Ymbogueray
rembí erecó: Añangi íara. pira.
Enderecado ir al cielo, Iba pebé Enfadarse, Checuerai : Añè mbo
ahá: Chehó haba bi ibápe : Ahá guerai.
íbi íbápe: Ahápo ātāi : Ahá cúrey: — arrojando la cosa, Ayeacei hey
Ahá ñèc6niey etc. heçaquäpé. tíca.
Enderecar, guiar al ciego, Aypocog — de la comida, Oñèm6 tyngi che
— la vida, Cherecó taté añäpengog: rembiú chébe : Chemboayú yúpí
Ay mündá cherecó pochi : Amoyn ra : Checuerai yupi ragui.
gatupírí: Ai conyngó cherecó cue Enfado, Cuerai : Yeahei : Ayú, 1.
raí: Ay carèng6g : Ay curog: A Tyngi : Pochri. .
m6 poātāi : Ayeecó íbí coite che Enferma tierra, Ibi aci : Mā n6ndí
recó rehé. coibí.
243 244
ENFR ENGO

Enfermedad de calenturas, y frios, Enfrenarse a si mismo, Añè mbo


Che carací. aguíyé: Añèmbo ye pítacóg: A
Enfermar medio enfermo, Cheraçi ñémbo aquaa bá.
ātā : Chembaraá raá. Enfrente, Tobai : Rehei: Tobá bo.
—muchas vezes, Cheraci yebi yebí: — de mi, Cherobai : Cherobaipe :
Oçandó gandog cherecó aguí yeí. Che robábo.
— uno de otro estar, Oyobai hiny:
Enfermedad, Mbae ací: Te mymbo
rará : Märà, 2. Mbaraá. Oyo obai chuā rām6niny: Oyoo
— mortal, Tací teó rerú hába: Po bai oro cú : Oroñi oyoobai.
Enfriadero, Mboro y cà hába: Mbo
rombo equiçé : Poro yucá : Poro
m6 eó : Chemboyecohu teó rehé
roy cà tiba. - mbira.
cherací. Enfriado, Ymboro píra: Ymboroícà
Enfermizo andar, ó encogido, Che Enfriar, Amboroí: Amboroícã.
Enfriarse, Añèmbo rof : Añembo
arurú.
pí roí.
——, Cheraci raci : Che recó agui Engalanar, Amboyeguag: Ambo ca
yci eytapiá: Cheracihérá he rāni :
tupíri: Am6í ta rú. -

Cheraçí cé.
Engalanarse, Añèmboyeguag: Añè
Enfermissimo estar, Nande teí che mbo catupíri : Añèmbo hepú hepú
raci: Che océ cherací Myry ey nga guiyeguâca : Ané moÍtartí : Añé
tú cheraçí: Cheraci myriam6 paé: mboé. tabí píra.
Herā herâni amó cherací. Engañado, Ym6pymy mbra: Ymbo
Enfermo, Hacíbae : Mbaé porara Engañador, Poro mbotabi hára: Po
hára: Tacíbó : Mbaraá : Yyaguí romo pinihára.
yey mbaé. Engañar, Ambotabi . Am6 p$ni :
Popiri, en Po. 3. Añémbotabí.
- andar, Cheraçí guitecóbo.
Engañarse, Ayabi : Añèm6 piri :
— caer, Mbae ací hoá cherí: Che Engaño, Tabí: Pyri.
reroá che mbae rací: Chem6mba Engañosa cosa, Porom6 pirihára.
raá tací: Chereytí mbaé ací: Aá — vida, Tecobé ya púra.
mbae açígui. Engañoso mundo, Ibi porombo tabí:
—- — a menudo, Cheraci tapiá: O Ibípó : Ibi pegnàra mbae porom6
candó candogíñóte cherací. pyni.
En fin que passó assi? Hy pā ngā Engastada cosa, Mbae oyo pipé oí
ró ? Ta em6 nâte pängā raé? bae : Ymboupapí.
Enflaquecer, Am6 āngaibó. Engastar, Amboupá : Ambo yoapí:
Enflaquecerse, Añèm6 āngaibó. Amoiypípé. raguí.
— sin causa, Añém6 āngaiboreí. Engrandar al rededor, Amboapi quí
Enflaquecido, Angaibá : Angaibó. JEngrudo, Mbaé p6mö. v

Enfrascarse en negocios, Cheapaca Engendrado de la tierra, Ibí agui


ñy chereçá etá rehé guitecóbo. moñān gimbira. (ngā).
Enfrenar el cavallo, Ayuru pí pià Engendrar, Am6ñā : Aporo m6nā
moi : Aci m6mbícá moi. Engendrarse, Añém6ñà. gaíbae.
— persona, irle a la mano, Ambo Engendro, monstruo, Oñèm6 ñan
araquaá : Amboyepita cog: Ambo Engolosinarse, Hebi hebi chébe.
apíribé : Ambo aquaa bá. Engolfarse, Aha apí tépe.
24.5 246
ENJU ENMA

JEngomada cosa, Mbae aiçi pipé ym6 Enjuto, contrario de aguanoso, Y


ätämbira. yacuí catú : Y tynibae.
Engomar, Ibírá íci rehé am6näni. — lo que estava humedo, Caé: Tyni:
Engordar, Am6ngírá. Cäng.
Engordarse, Añèm6ngírá. Enlazado, Y yurá pira.
Engordar cevando, Am6ngirá y poita. Enlazar, Ayurá (pa).
Engrandar el hoyo cavando al rede Enlazarse, Ayeyurá.
dor, Ahobaó. Amboapí quí raguí. En la mano, Pópé.
— — — por de dentro a la redonda, Enlodado, Ymoüíí mbÍra : Hiüíbae.
— la cosa, Ambou bichá. Enlodar, Amoüíí : Amboii.
— la chácara, Aypípí rá: Ambo ubi Enlodarse, Añém6 üüí: Añém6 mbo
chá checog. chi : Añembo Íi.
Engrandarse la llaga, estenderse algo, Enloquecer a otro, Ambota robá:
Cheaí oyepí pirá: Oñémboubichá Nambo araquaá bi: Ambo aquaa.
che aí cuéra. cañy.
JEn grande numero, Hetá eteí: Ni Enloquecerse, Chetárobá: Añèmbo
papá hábi: Heràniam6 pae. tarobá: Nda che áraquaábi: Che
Engrosada tabla, Ibirapé ym6 ānām aquaa cañy.
bugú píra. — desvariando, Che ñeéngetá ngetá.
Engrosado hilo, etc., Ynymbó ymbo che araquaabey mborām6.
pó guaçú píra. Iguaçú. —fingidamente, Añèmbo tarobá aubí.
Engrosar como hilo, etc., Ambopó Enloquecido, Ym6 araquaabey mbira.
— — lienco, Am6 ānāmbuçú. Enlucido, Ymo endípu pira: Ymbo
Engrudar, Mbae p6m6 pipé amboya: yoá píra.
Am6 nánimbae p6mö heçé. Enluzir, Am6endí pú Amboyoá.
Engrudo, Mbae pom6ng. En lugar de hazer bien, haze mal,
Engullir, Am6 c6ngaí: Am6 pyn Guembiapó catú ràngué rehé : Gu
góte yguábo. embiapó pochí oy mündá.
JEnhechizado, Ypohân6 mbira: Ym6 — — — otro estar, Tecobià.
pohāng upíra. — — — ser bueno, eres malo, Nde
Enhechizar, Am6cañy paye pipé: recó mâränga tú ranguéra erey
Ay pohânó : Aypohāngíú. mündá mderecó pochi rehé : Erei
- con flecha, Aporoybó curupaípipé. cobiäró nderecó mârängatú ndereco
- para que le amen, Aypohânó tache rà pochi rehé.
raihú guiyàbo. - Enlutado, Oñèmbo aobtíbae.
Enhiesto poner, Am6 ati aí: Ambo lEnlutarse, Añémbo aobüí.
pará turá Am6 aà. En maderamiento de la casa, Og quí
Enhilar aguja, Ahecybó yú. tácué.
En hilera ir unos tras otros, Ore riçi Enmaderar casa, Aogquitá moi.
orohóbo : Ore ríçí hápe orohó. Enmarañada cosa, Mbaé yepooi cuè:
— — ponerse, Oro ñémbo içi oro Mbaé oyepo oibae.
ñèy cí rúngä. Enmarañar, Amboyepooi.
— — - como soldados, Oyopébo Enmarañarse, Ayepooi: Añèmboye
oro y có. pooi.
Enjugar lo humedo, Am6 cäng: Am6 lEnmararse, Aípíterepeñà : Ahá ípí
tyni : Amboacú. tépe. -

247 248
-- - -

ENNI ENRI

e. Enmascarado, Tobá rääng á rere Ennoblecer, Am6 mâränga tú : Am6


-
quāra: Tobá räängába pipé oñé angaturã.
e º mbotébae. Enojadizo, facil de aplacar, Oñèmo
- - yró abaí ey: Abaí ey oñém6yró
la Enmascararse, Tobá räängába ríañé
mboté: Añèmoobá räängába. agui poihára: Oñém6yró agui qua
i papí poí hára: Oñém6yr6 haguéra
Enmendado, Oyecobiäróbae : Oñé gui oyeí curitey hára. (moyróm6.
mfindá catúbae : Oñè apéngóbae : Enojado, aheleado, Oñèmbo ag oñé
Oñèmbo araquaábae. Enojar, Amoyró.
Enmendar la vida, Añäpèngó che Enojarse, Añémoyró. Rü. 1. có ātā.
recó : Aye ecobiäró : Aipíci tecó —, enfadandose, Aye ahei : Ayere
máránga tú cherehé : Aymúndá — interiormente, Chepíá oñém6Yró:
cherecó pochí tecó catú rehé. Che bi meñ6 añèm6yró.
— lo hecho, Aña pèngog: Am6 yn — unos con otros, Oñém6yró oyoupé.
gatú : Ay pochí og y n6ngatupírí Enqjo, Ñemoyró: Toba cä: En Tobà,
bo: Ahecóbiäró. 7rostro,
---- Enmienda, Ñeecobiàr6: Ñéapéngog: Enojoso, molesto, Poromboguerai aú.
--- Ñém6 ngatupírí. Enorme, malo, Yñängaipábae abaeté.
En mi poder, Chepópe: Che póguípe. Empongoñar, V. Mboi, y Tendí, y
Popià.
Enmohecerse, Habe : Oñém6 habé. En presencia, Tobaque.
Enmudecer a otro, Am6ñéèngú: Am6 — — de todos, Hechagi pí pabé
ñèèmbíg: Am6mbíg iñèé : Nam6 ram6 : Pabèrecápe: Pabè robápe :
ñee bei : Am6ñee cañy: Am6 ñe Hendupabèrām6: Pabé y quaábām6.
èndog. — primer lugar, Y yípíram6.
—, callar, Che ñèè ngú: Añèèmbig : — qualquiera parte, Tety r6me: Te
Am6mbig cheñéè : Nañeèbeí: Che tyr6 pipé.
ñèè cañy: Añèm6 ñèèngú. Enramar, Ayatícá caabó : Acaabó
—, perder la habla, Nañéè bei: Che atícá: Acan bó moi: Acaabóícyrtí:
ñeè ndicatui. - Acaa íçáápó.
— turbandose, ó con verguenga, Enredada cosa, Mbaé oyepooibae :
Añèm6 mârà guiñèèngúbo : Añè Oñècundaçábae : Y yayuábae.
m6 ñèè ngopá guiti ām6. Enredado, Ymboyepooi pira : Oye
Enmudeció por averle cogido en ma póoibae.Amboyepool
Enredar, : Amboayuá.
leficio, Ndoyohúbi mârā oñā güá — con red animales, Amboá picá
mā opocohúbam6.
pípé: Ayā píça pipé: Aypici: Ay
Ennegrecer, Amotí: Nā. māmā : Ayayuá.
Ennegrecerse, Añèmotí : Añém6 pi Enredo, ficcion, Marà tequā m6py
htí.: Pichtí. ryngába. Nambii.
—, escurecerse, Añèm6 píttí. En resolucion, finalmente, Rombi :
En ninguna manera, Aaniti r6eté: En retorno, Poepícápe.
Aandeteí: Andauquíri : Andaúbi =— dar, Ay poepí.
quiri: Aá ny. Enrejado, Ibíra ñècündacä.
En ningun lugar, Tetyr6 eyme. Enrejar, Am6ñé cindacá.
- - tiempo, Namó nam6 rüguai. Enriquecer, Añèm6mbaè etá.
249 250
ENSU ENTI

Enriquecido, Y mömbae etá catú píra. Ensuciarse con barro, Añe mo tí:
Enronquecerse, Cheyuruó. Añémbo ii.
Enronquecido, Ymboyuru6 pira. Entenado de la muger, Che mèmbi
Enroscada culebra, Mboi me mama : rängá: Chemènda i : Chemèndayí.
Yeapaquà. - del varon, Cherai: Che rembirecó
Enroscarse la culebra, Oñe mbó apa mèmbi.
quā mboi: Oñe mamá mboi.
Pasayar, imponer, Amboémboé : - Entender, oir, Ahendú (pa).
Amoñèää. bien, Ahendu catú: Ayquaa catú.
Ensayarse, imponerse, Añe mboé - en algo, Ayeporú : Ambae apó eí.
mboé: AñèRà. - las intenciones, Ay quaa y pí ápe
T. Pºra morir, Añè ää chemänó ha guāra.
gama rehé: Chereó rúram6 güā — mal, Nahendú catui: Ahendubaí.
TäIIna.
—, saber, Ayqnaá (pa).
- tºnos con otros, Oroñ6ää : Oroñ6 Entendimiento, Mbae quaa pába, A. 9.
mboé. -

— agudo, Ara quaá candeá: Che


Ensaye, Täängá: Ñeaāng. araquaahé: Araquaa catupírí.
Ensal camiento, Mboubichá hába.
Ensalear, Ambo ubichá. — corto, Araquaa pirú : Araquaa
Ensanchar con ensanchas, Aipó pírtí. hèrà : Araquaa myri.
- fºrando, Aypi pirá : Amoāta. - mediano, Araquaa ātā : Araqua
Ensangrentada herida, Oñéptí y yaí: abo yà.
Huguipu : Huguícá yyapichá cuè. — grande, Ana quaa catú : Mateté.
Ensangrentar la herida, Yyaicha gué
- sagaz, Ara quaá caracatú.
ahuguicá am6ñeptí. Enferado estoy, Ayquaa catú.
Ensangrentarse, Añgm6 ugui pyrà.
Ensartar, o enhilar, Ahecybó (m6). Ento ar, dar lo que falta, Y poatá
Tpeºe8, fruta, etc., Am6mbarí guárá. cue ayrtimó.
Ensenada de rão, monte, ó campo, Entero, Guetébo : Nānº, A. 6.
Tebí chuā : Acuraá : Guaá. Enternecer, ablandar con palabras,
Enseñar, Amboé, E. 11. Am6 ñeptingatú : Cheñèé píú omo
- demostrando, Ayquaabee (ngā). neptí: Amboaquí: Amború mború
Enseñorearse de aigó, ó defenderlo, cheñeè piu pipé.
Ay picyró.
Enseoar, Ay pichimbae quira pipé: —pipé.
con lagrimas, Am6 ñéptí cherecaí
Amongi mbae quirá hecé. — lo duro, Am6m bíú: Ambo pí píú.
Eºsilar. Añ6ty ibn quápe : Aip6ryá Enernecerse el coracon, Chepíá ecān
Íbí quäpe. bayu árām6.
Eºsillar cavallo, Tendába amo ca gá; Chepía ícú : Chepía ñéptí.
Eºsoó eecorse, Añemboe té : Aye — lo duro, Ypiú : Oñèmombiú :
robià cheyeehé. Ypi piú. -

Ensordecer, Che apicáquá yeóg: Che —, llorar, Chepíaícúguiya heguābo.


apíçá cañy: Naché apíçabei. Entibiar agua, Amboacube bui í.
ɺºo? ¿º lo cabello, A ºe mamá : Áb Enti7 arse el fervor, Cheñémbo
apichâi. -

rírii acubó cué amboroí: Cheracubó


Pººººººr, Amóngíá : Amöm b ochi. cué yrocà.
251
252
ENTR ENTR

Entoldar, Amboog : Ambo tapii: Entrañas buenas, Píá catupirí.


Ayahoí, Entrar, Aiquie: Ayque.
Entonado andar, Añémbo çee guia
— de rondon, Aiquiereça píá : Ay
tábo : Añem6 pY mopy guiatábo :
quiebiarí.
Añém6 ítaró guiatábo.
Entonar, dar la voz, Améé yñee — y salir presto del agua, etc., Añè
güāmā. -
món de ñóte guihóbo.
Entonarse con el vestido ageno, Aro — muchas vezes, Aiquie pií: Pigey
ñémboaé cheao ey rerecóbo : Añé aiquié: Nandetei aiquié.
mbo qui cheao ey rehé. — unas vezes, y otras no, Am6 päpà.
Entonarse el ruin y basco, Yquíriaguí guiteiquià (bo): Ayquie papà: Pâüí
yeíbae cuèra bérāmy oñémboeté pāú : Amómé. -

eteí oicóbo. s
— en cuenta consigo, Aipobíbí: Che
— ensobervecerse, Añémboeté : Aye recó cué : Aypí guàrá cherecó:
robiarí: Añém6 ítaríí. Ayeecópobíbí.
— hazerse grave, Añémoitartí. — — — de deudas, Cheremyepíbee
Entonces, Acoirām6 : Haé rām6: rāmā aipápá : Ayecarecó heçé y pa
AcoÍ háp e : Acoim6. pábo. -

Entorpecerse, Nachemboe catui : — escondidamente, Némi mè aiquie


Cheropari: Nache mbo araquaábi: cherechagey me chereiquié : Na
Chembo opá. roígui. cheān dúbi guiteyquiàbo : Nache
— las manos de frio, Chepó poātā piruí ruí: Nache pí púgi.
Entortar, Am6äpé: Ambo carapá : Entre año, Ro pipé amó amómé:
Ambo apá : Amboyeaíbí. Pau patímé.
Entortarse, Añèmbo apá : Añémbo — cuero y carne, Piraçá nóte.
yeaíbí: Ayeapá. — dia, Amó amó ara pí pé.
— los ojos con nube, Chereçá tüí:
Añémbo eçá tü.
— dos llevar algo, Oñó añā orogue
— o ladearse la carga, etc., Yñà pià rahá: Hopita quā pipé oroguerahá:
Ibirá íbíra rí oroguerahá.
mbohií tába. •rº-r

— sacando8e el ojo, Añémboeçá qua Entregado ser, Ymèéngym bira.


pé: Aye eçá óg. Entregar, Améè (ngā).
Entrada de la puerta, Oque nâmbí Entregarse a los deleytes, Tecó ori
ypipe : Oquéy pipe. angaipá upé añémee: Tecó oríaba
— — monte, Caá yurü. eté ñó che yeporú há m6 are có.
— ó principio del pueblo, Tabeto —— si mismo, Añè méé: Añèméèngé.
bapí: Tabi pipe. — de algo, Aipíçí: Ayoguá: Arecó
Entradas de la cabeca, Atiba cäng. chepópe.
— hazer, Amboyeupí cheatiba cäng
y pim6.
Entrego de cosas, Mbae mèénga gué.
Entrambas cosas, M6c6ybé. Entre manos tener algo, Ayabíquí:
— vezes, M6c6i yebíbé. Che pópe anoí: Arecó chepó paíímé.
Entrambos nós otros, Ore m6c6i. Entremeterse, Ayeroiqie eí : Añé
Entrañablemente, Píapebé : Tecatú : m6nde eí.
Píáguibé. — donde no lo llaman, Cherén6inda
JEntraña8, Píá : Mbíá. beymé yepé aiquie eí.
253. 254.
ENTU ENXA

Entremeterse entre muchos, Aiquie Enturbiar el negocio, Am6 mbochi :


teíi tápe. Amónäni. bóte.
- unos entre otros, Oroñ6m6nà En un momento, Quapapí : Oberá
oyoehé : Oyo eceá oyoehé. — vago dar, Añäguâindog.
Entremetido, Abá yeroiquie tei : Envainar, Ahí rumóndé.
Oyecea ei ébae : Yñé m6nde riçé Envanastar apretando, Ay p6ryá
guén6i ndabeyme. ypí píca.
Entre nos otros, Ñande paíímé. En vano, Tei: Eí: Au : Angaú.
- oyr, Ahendubay: Na hendú catui. — — trabajar, Ereporabíquí tei.
- piernas, Hapí patí. . En varado, Obi râqüábae : Y poā
Entre sacar, Ay patí en6hé : Yñ6 tābae.
baigui an6hé. Envaramiento, Obiràqfià : Tātā :
— escarvando, Ay patí en6he hebi Ypoátā.
coita : Ay papà hen6 hém6. Envararse, estar tiesso, Añemboí.
- escogiendo, A y patí en6hé ypara —, ponerse tiesso, Añém6 bírâqfià.
bóca : Ai parabog: Aycatuóg. Añém6 poātā.
Entre semana, Amóme mbae apó En vasar, Añ6ñà.
pucú pípé: Am6 mbeé mbae apó Envejecerse, Añémbotuyābae: Añè
pucú pipé paífi paíímè. moímā : Añépobà imá.
lEntretanto, Porombucú. — la paja de la casa, Y yug ímä
Entretener con juegos, Am6 eçãi cheróga. -

ym6ñèmboaraita. — — ropa, Y yug ímà aó: Yñy


— el tiempo, Aara ca guitecóbo : mà cheaó : Y yaí aó : Oñémbo cu
Am6nguabí guabí ára guitecóbo : erímà cheaó. -

Añémo eçãi ára raçápa guitecóbo: — hasta la edad decrepita, Añém6


Añembo yecogara raçápa guiñém quy mi : Guirá raí rāmi ay coche
boaraita guitecóbo. tuyārām6: Cheapaye cá tu : Añé
Entretenimiento, Ara m6n guapába: m6 apaiqui: Añé pobängatuí.
Ara raça hába. pé: Aypíá. En verdad, Ayeté : Hinà
Entreteacer como red, o celosia, Añ6 Enves de la cosa, Herequabey ngotí:
- cestos, Añ6pè ayacá: Aypía ayacá. Hapipé: Cupé. mäné.
Entrete cerse, Oñe m6ña : Oyeceá: Envilecer a otro, Amboaibí : Am6
Oñècündaçá. - Envilecerse, Añem6 aybi : Añèm6
Entreverada cosa, Yopätí. mäne.
Entricada cosa, Y yabai catú. Envoltorio, Mbae apaquä: Mà 4.
Entristecer, Am6ñè m6mbíá: Am6n Envolver, enrollar, Ay māmā.
gy ryri : Ambo ruí : Ambopichibi. — entre ojas, asando al rescoldo,
lEntristecido, Oñèm6mbiábae : Ym6 Aypoqué.
ñe m6mbía pira. — al niño, Añābā.
En tumecerse miembro, Oñem6 bi En cabonada cosa, Mbae ti yuipipé
rā qúá che yíbá: Oñém6 poātā. yhei pira: Xabon pipe yhei píré.
—, tullirse, Chereté omänó: Chebi En cabonar, Ayohei xab6 pipé : i
râqüá. yui pipéayohei.
Enturbiar el assiento, Oñem6 típiti : Enacaguar la boca, Ayeyuruhei (ta).
Oñém6 ütí: Oñem6 pí tití. — la ropa, Aytí yui og yheita. v.

— el licor, Ambo piti. — vasos, Aypi erecó : Amónguré


255 256 I. 9
º «

-- - --
ESCA
-
º EREJ
º l

sº" Ambococó co Ereje, Tipā rerobia há oha rúbae :


º. cambuchí y heita :
-
Tüpã rerobià gui poro piähára :
có yheit a.
-º-
"--
Enacalma de cavallo, Mbohíitá upá m6mbíg hára : mboaçígi hára :
- --
rerobag hára: Poí hára.
º caba ariguāra.
yu Eresiarca, Tipā rerobià oharubae
Enacalmar cavallo, Mbohí yta upá
i rubichába : Tipā rerobiià catu
amoi cabayu árām6. ey cue.
Enacalvegar, Amóni : Ambo apati: Eres tu, pois no, Ndepiche rae ?
Am6 m6r6ti : Aypichí íbí ātā to Erizados cabellos, A ñar6 püā: Abe
bó : Abíbí: áa tíai : Atírá bíbí.
bâtypipé.
Enacambre de avejas, Eyrú apYtā. Erizarse de enojo, Añèmbo abebó
Enacaquimar, Añacämbuà. guiñémo Yróm6: Añém6 añärāpuā :
Añém bo abíbí: Añémboá ati ai.
- a es º -
En cugador, M6cängába: M6ty ny
- -----
:
hába Imbo acuí hába.
—— frio, Chepirimbá: Cherabebó
-- Enacugar, Am6 cäng : Am6 t$ni : — losi:cabell
roígu Chearurú. ábebó.
os, Che ábíbí: Che
Amboacuí.
*º ---
—, agotar, Aytíapíi (ta). Erizo, Cuyí. -

- - Ermita, Tipā ogmyry tabeyme.


— al Sol, Am6cäng Quarací pe.
— empap ando, Ay pífé y gaupi pé. Ermitaño, Tipà boya tabeyme te
— escurriendo, Am6 ndi quí ym6 Erra quāra.
da obra, Ytatébae : Mbae apó
:
cám6 Am6 cäng ymond íquib o.
pírabi.
— o passar frutas, Am6mbirú. — tiro, Púa abí.
Emaculio del telar, Ao mâmändába. Errar, Ayabí.
Enacundia, Uruguaçú quirá. — camino, Ayabí pé: Chero pá.
Enacuto cenceño, Abá pucú poi : — en lo que dize, Che ñééngopá :
Abá ete ibí: Y yíçá íbí catú. Ayabí cheñéé ngā : Tateí haé:
—, estar seco, Y cäng. Añeè taté: Ayabi guiñéèngä.
— — todo, Aporo abi eté : Aporo
E ante R. abí opacatú mbae rehé.
Era de trigo, Abatímyriyí quí hába. — no encontrarlo, A y pindequà.
Eredad, chácara, Cog. — tiro, Chepúa haguera ayabi :
- a
— desmontada, Copí hagué. Che remy yb6 rān guéra ayabí :
Eredar, Cherú mbae cue ia ramo Cherembia pí rànguéra ayabí.
- aycó: Cherú mbae cué chembaé Erré en dezirlo, Cheté y m6mbeguá
r bo : Yté hae Ytateí cheény : Te:
rām6arecó.
Eredero, Mbae cueri yāra: Mbapára num. 8.
E ante S.
mbae cué yāra.
Erencia, Cherú rembie yaré chébe Escabullirse, Açé yepé : Aha iepé
Chébe mbae heyaripí. Acè biarí: Açén yepe biarí: Quapapí.
Erejia, Tipā rerobià rarú aba : Ti Escal
dar con agua caliente, Ayohei
pà rerobiàra rúā m6 aypó: Tipā ítacu pipé: Ahapí ítacú pipé.
rerobià habagui piahám6 aipó : Escaldarse, Acai ítacu pipé : Ayea
: Chepití i ta
Mömbià hãm6 : Mboaci gí hãm6 pi : Itacu rehé cheaí
- ºr. aipó : Tüpā rero bià rerobacába: cú agui : Chembopití ítacú.
Escalentarse con el trabajo, Añémbo
Tupã robiàgui poí há.
257 258
ESCA ESCA

acubó gui porabíquibo: Añèmbo í Escapar subiendo por breñas, Che


ai gui porabíquíbo. rāi arí acè.
Escalentarse la boca hablando, Añém Escaparse por debarco de algo huy
bo cüí acubó gui ñeèngā : Añémbo endo, A y guí rog guicén yepébo.
cünyny guiñeèngä. Escaravajos, Arabé : Tarabé : Ape
— los piés, Aye pípé: Ayope chepí: apé: Enem.
Ayepímboacú. Escaramuza de a cavallo, Cabayu
Escalera, Yeupi hába. reroy eré her6ñändába : Cabayu
— de piedra, Yeupihayta pípé yya rer6 ñémà.
popíra: Ytá yeupihá. Escaramuzar a cavallo, Aroyere ca
— subir, Ayeupí yeupihá rupí. bayu hero ñà roñāna: Aroñémà :
Escalones, Yeupihá rägapá ba. cabayu.
Escama, Píra a pecué. — — pié, Ayeré yeré guiñānā :
Escamar, Aypepy (na): Aypeog (ca). Añèmā ñé mā guiatábo.
Escamoso pescado, Pirá y pé y pé he Escardada yerva, Caá ym6ñy mbiré:
tábae. poó ayeboí amä. Caá ym6ndorog píréra. hára.
Escampar la lluvia de todo, Oquí Escardador, Caapi hára Caá moñy
Escanciador, Poro hey ndára: Poro Escardar, arrancar yerva, Am6ndo
heropo béèngára : Cäguy méén rog capií: Acapij m6ñy.
— mullendo la tierra, Aíbí mboí:
gára. -

Escanciar dando agua, Ambo íú. Aíbí ríbí cá: Amboguímboguí íbí.
— — vino, Am6 ngaú : Aporo eÑi: — recorriendo lo carpido, Acaá quiró.
Ahey: A canguy maei : Aropo béé Escardillo, Itaci myri : Qua repotí
cängüi. apá myri.
Escandalizado estar, Yñängaipá re Escarmenar con vara, ó arco, Am6
cháca aném6ndíi guitúpa. timí (m6) : Aypí pirá (bo) Am6
fictí (nā).
Escandalizar, Aporo m6ndíi chean — — la mano, Aypí pirá (bo).
gaipá pípé. recháca. Escarmentado, Ymombotiahó píra.
Escandalizarse, Añèm6ndíi angaipá — me ha el castigo que Dios me ha
Escandalo, Poro m6ndíi. hecho, Tipã chererecó aí hagué che
Escaño, Apícá guaçú. yepébo. m6mbotiahó.
Escapar deslizarse, Añécymbó guicén — guedé desde entonces, Acoybé
— hazer, a escondidas, Am6cé yepé guiyābo á mopiché.
ucá ñémimé : Am6ñemi ym6çé Escarmentar hazer a otro, Am6m
nyepébo. botiabó. botia hó.
— con la flecha el herido, Ogueropó — yo, Añèm6mbotiahó : Che m6m
cheruí herecóbo. có ché. Escarmiento, M6mbotiahó.
— de la muerte, Teón gue cuerá ra Escarnecer, Ayoyai ta.
—, huir, Açé yepé gui yabápa. Escarnecido, Y yaipíra.
Escaparsele de la boca, Che yuruhó: Escarnio, Yaitába : Yaitám6: Yyai
Che ñeè cirí. hábām6. cóni.
Escaparse, Açé yepé : Ahá yepé. — es de todos, Pabé yaitábām6 he
Escapar de entre las manos, Aguyn Esarpia, Ty ai: M6çayngó hába.
dog : Aipoguí rog: A y pohó en Po. Escarva dientes, Tâi quyty ngó cá
3 : Añeà guyndog. ba : Tâi patí cutúcába.
259 260 9ºs
ESCO ESCR

Escarvar, Aibiribicoi : Aibícärài. Escofieta, Acängüpà : Acängaó ti.


— entresacando, A y paü og hibi — de red, Acängaó píçá. (ca)-
coita. Escoger, A y parabog: Ayca tuóg
— sacando rayzes, Ayoog híbícoita: — poniendo cada genero aparte, Ay
Ahapo og hibícoita. parabog mbae oñ6 porèmó y moi
Escasamente, Tacatey mbá pe: Pobí nā : Am6 ñ6 porèmó (m6).
hápe : Poemiary ró hápe. — uno, y descar otro, Am6 päpà (m6).
Escasa persona, Abá hacatey: Ta Escogida cosa, bonissima, Y candeá.
catey yāra: Ypobíbae : Abá popí catúbae : Y catupíri catúbae.
ami. -
Escogido entre muchos, Teii eté ica
Esclarecer el dia, Oyequaa ára: Ara tupíríbae agui y parabóg píréra:
oñé quytyngog (ca). Teyi agui ycatuó píré.
—, entrar rayos del Sol, Quaraçi Escombrado, puesto en orden, Ymbo
oytí pipé: Quaraçí o iquie: Qua guá catú píra y n6yngatú pira:
rací açá om6 eçãçã gacäng. Ymbo catú obápíra.
— la mañana, Coé mytäng opucá. Escombrar, poner en orden, Am6ngua
catú : Amoyn gatupíri: Ambocatú
Esclarecida persona, Abá āngatü
rāmbeté : Abá hecó candeá catú. obá ymboguá catupíribo.
Esconder, Añ6my (mo): Ay coacú
— cosa, Heçapé pira: Ym6e çãcà
mbíra. (pa).
— en el seno, Chera capè guipe añ6
Esclarecido linage, Ñém6ñà anga mi: Che ao ibíimé añómi: Cheaó
turā : Ném6ñā marāngatú. guípe añómi. -

Esclava, Tapii pé. Esconderse, Anèmi: Añé ty mi (m6).


Esclavo, Tembi aihú. —, cerrando por donde entró, Añé
-- avido en guerra, Tembiaihú guā mbiog (bo).
ryni me guàré : Müāmbápeguaré. Escondido, ser de otro, Y mymbíréra
— comprado, Tembiaihú taripí. ché Chem. -

— hazer, Amoyngó tembiaihúbām6. Escondrijo, Némy hába: Némyndiba.


Escluido, Heyaripí: Heitípí: Ypa Escopeta, Mbocába: Pocába.
rabó pirey. Escopleadura, Tapií yúbó : Tapií yu
Escluir, defechar, Aytí: Aypeá: Ay pipé yyapo pí : Ymbopu píta:
parabogheyábo. Ym6mbú pira tapi yyupípé.
Escoba, Tipeíhá : Tipeíchá. Escoplear, Am6mbú tapyyyu pipé:
Escobajo de fregar, Hí pába. Amboquā tapií yúpipé.
— — ubas, Ubá ígué: Ubara rígué. Escoplo, Tapií yú : Yi quā çocába.
Escocer, Co6: Chepi taçí: Tai. 2. Escoria, Quarepotí repoti cué.
Pi. 1.
Escorpion, Yapeuçá.
— las orejas, Chenâmbí acubó: Che Escrivania, Quatiá hába : Quatiá
màmbí coó : Haçichenâmbí: Che rírú.
màmbí pita cí. Escrivano, Quatia hára: Quatia apó
— los ojos, Chereçá coó. hára.
— ludiendo, Checoó cheroó yequi Escrivir, Aiquatiá.
tica: Cheroó yequí tícué coó. Escritorio, Carâmegüà, y mèmbire
Escoda o pico de labrar piedras, Qua tábae : Tai retá bae : Hepiçã hetá-.
repotí itá pändába. bae : Ymboyaó cá etábae.
261 262
EscU ESMA

Escritos, carta, papel, Quatiá: Ñee


Escuridad de nubes, AmapStfimbi.
quátíá. Escuro de entender, Y yabaí yqua
Escuadra de soldados, Guary.ny rí ápa.
cí: Guary ni popí. Escuros ojos, que no ven, Teça píco
Escuchar, Ayeapí cabí hendúpa. ey ngatú : Te çámoäng.
Escuchas, Yeapícacá hára. Escurrir algo apretando, A y tíami :
— poner, Yeapíçaca hára am6í: Añámi.
Ahéndubucá : Y ñeè réndupára — la vasija, Am6ndíquí (bo).
amoi. -
— ropa torciendo, Ay pocá (bo).
Escudar con escudo, Ayopia (bo) (ca). Escusacion, impedimento, Mâ, 4.:
Escudarse, Ayepia. Ndi catui : Há ruà.
Escudo, Guaracapá : Yepià cába. Escusado, del ayuno por la edad,
Escudilla, Nae apüá. Otuyabaérām6: Ndicatui yecoacú:
Escudriñar, Apobíbí: Aipí guárá: Che tuyabae che m6 ñémā yecoacu
Chereçá poépoé: Che ñém6ang poé rehé : Nachembo y ecoacu y che
poé hecó arí. tuyacue.
— cón la vista, Che recapoé heçé: Escusador, Poropia hára: Poro epí
Ayeeçá erecó eteí chereça poé cára. Poro ecó coacú.
poé m6. Escusar a otro, Ahecó coacú : Ahe
-

— demasiado, Añémboe çapoé poé copia : Nda robià rucá ri hecó má


hecé : Chereçáp6 aíaí heçé. ràngué, V: Pia, num. 8.
Escudriñarse, Ayepí guará: Apobíbí Escusarse de hazer, Ndaguí yei hae:
cherecó : Ayecá erecó gui veehé : Ndicatui che y yapó : Che y yāpó
Chereca poéngatú gui ieehé. aguíyeí ey hägüá am6mbeú : Nda
Escuela, Ñémboehába. yapoiçéne.
Esculpido, Mbae raāngába yyapo — —sus pecados, Añéängaipá yopia.
píra : Ytá rehé uquatia píré. Ayo pià cherecó aycué: Ayahoí:
Esculpir, Ayquatiá y tapípé: Am6 Amboté: Am6 anga biche angai
penú mbae y quatiábo itá rehé : pā y m6mbeú eY potábo.
Am6 aruaí embé íbírapé yqua tiábo. Escusas, Poropiähába: Poromyhába.
— por las orillas, Am6 aruaí embé. Es cierto esso, Hyñä.
Escultor, Yta rehé mbae m6 apend ——, verdad, Tacó nacó.
hára y quatiábo Esencion, Iepé, num. 3.
Escupir, Annybtí (hecé): Añ6mü. Esforcarse, Añém6 píātā : Añém6
- con asco, Guiyé guarúbo ännybtí. mburú : Añém6 tatä. -

Escuras palabras, Ñee yyabai: Néé Esfuerco, My atämbába: Tecó eté


oyequa ay mbae. w. hába: Ñém6mburú : Tātā hába.
Escurecerse el cielo, Amapytü : Íba Esgurbia de carpintero, Päràti: Qua
gaípytüí. repotí pícoé. Ytäcá apyi.
— — entendimiento, Ypytümbíc hea Eslabon de cadena, Ytäcà ñ6batí :
raquaa: Chembae aqua ába hopá — — sacar fuego, Tataí.
hoparí. -
Eslabonar, Amboyepotá.
— la vista, Chere çaqua py timbí. Esmaltado, Quarepotí y quatiapí.
— mucho la noche, Píti oñém6 my Esmaltador, Quarepotíqua tia hára.
mbí : Py tíínā y mymbí. Esmaltar, Ayquatiá quarepotí: Am
Escuridad, Pyttí. bo pará quarepotí iquatiábo.
263 264
ESPA ESPE

JEsmalte, Quarepotí quatia hába. España, Pará amboípíri.


Esmeralda, Yta obí. Español, Amboipíriguára.
Esmerarse en lo que haze, Checará Esparcidos, Ne ãcaibae.
catú y candeá y yapóbo : Checara Esparcir cosas, Am6 äcäi.
raí y ya póbo. candeá. — nuevas, Am6 rändú mó ãcäi.
— — si, Ayerecó catú: Ayeerecó Especie, Yepé, 2.
Espaciar la vista, Ayeeçá m6ndó gui Espejo, Néängechacába.
ñém6 eçãi nà. Espejuelos, antojos, Teçaírú: Tyñaā
Espaciarse, Añé móeçãi gui tecóbo. Espeluzarse los cabellos. V. Erizarse
Espacio, anchura, P. n. 7. Espeluzos del enfermo: Rírii.
— de tiempo, Imā : Arymbaé : Ca Espera (imperativo de ambos nume
rāmbohé : Araca.é : Quip.
ro8), Ambé : Ambe rängé.
— — — venidero, Aracaé : Nehèé.
Esperança, Yerobià hába. V. Pacó.
—— tres dias, Mbohapí ára rehé : Esperar, Ahääró (m6).
Pipé. -

— algun sucesso ó fortuna, Apitá.


—, distancia, N6batí: Patí. gué. märändupé.
—, tardanca, Mämbípe : Aré : Mbe — algo al camino, Ahapé aaró.
Espaciosamente, Mbegue hápe : Ca — en celada, Acotyríí (ngā).
racatu hápe. M

— en Dios, Ayerobià Tüpā rehé =


Espaciosa tierra a la vista, Ibi te Che yerobià há amoi Tupã pipé.
cäindába: Ntí yep pirá catú : Ni
porom6 eçãi : Nü ace reçá hohá Esperecarse, Ayepocá (bo).
catú : Teçá hohá pucú catuhába Esperiencia, prueva, Mor6äängába.
eçãingátú. Esperimentado estoy, Chearaquaá.
Espacioso hombre, Abá ecó mbegué: ímà : Añèm6 mbotiahó guyténä.
Caracatu: Abá yruí catú. —, provado, Häängatú pira.
— en andar, Pí mbe guébae : Ata — que tiene esperiencia, Ñém6 mbo
mbeguébae: Chuérāmindeatá.
tiahó hára: Ayquaá ímà tecó.
Espada, Quicé pucú : Quícegui.
Espadaña, Piri pépè. Esperimentar, provar, Ahää (ngā).
Espalda, A tucupé. —, tener esperiencia, Che araquaa.
ímà : Añèm6mbotiahó ímä.
Espaldilla, Yibá pecäng.
Espantable, Poro m6ndii : Yyāba Espesa cosa, Aparätä : Apyçã : Apa
eté : Pichibí. tayí: Apó m6ng.
Espantado estar, Cheyuru yai guite — está la gente, Oyepi p mbiá
cóbo, gui ñèm6ndíita : Añémondíi oquâpa : Yñà nà mbíá : Ymbeyú.
gui āmā. mbeyú mbiá.
— 8er de otro, Che m6ndii : Ym6n
Espesar apretando cesto lienco, etc.,
dii pira che. . Ayatícá.
Espantadizo, Ñém6ndii cé tei.
Espantado quedar, atonito, Cheacañy —, como palos, varas, etc., Ambopíí :
gui āmā. -
Amboyácatú : Ayatícá catú.
Espantar, Am6ndii. —, engrossar, Am6 ānā (m6).
Espantarse, assombrarse, Chepini : — licor, vino, o chicha, Am6ütí.
Añe m6ndii : Cheandii. Espeso bosque, Caá ānā.
Espanto, Ném6ndii : Andii. — no estar, Ndeí yña pyçã rängé.
265 266
*
ESPO ESTA

Espesura, maleza, Aí. n. 15. Esposas, prisiones, Poapi quā hába.


Espetado estar, Hecib6 oi nà. Esposo, idem quod esposa. hápe.
Espeta, Ahecybó : Aycutug. Espressamente Catú eteí:Yequaa catu
Espia, Mañändára. Esprimir, Añámi: Ami : Áy cambi.
Espiar, Amäñà. Espuela, Myati: Pati.
—, ojear, Amàenà. Espuerta, Iruagué.
Espigar, racimo, magorca, Há. 3. Espulgar, Ayquíbú : Ayabiquí.
— de maiz, Abatí rá. — a tiento, Ahabíu.
— — de trigo, Abati myrirá. Espuma, Tiyuí.
Espigar, Há ímà : Hátāmó. Espumadera, Ti yui ogcába.
— creciendo la persona, Ayepóe Espumar, Aytí yui og (ca).
quíiguica quaapá. Espumarajos,Yuru yui:Tendí guaçú.
Espina, Yú : Yu ati. — echar, Cheyuruí yui cirí: Apacui.
— de cardo, y cuerno, Tati : Hati. Esquina, Aqúá : Pé. 14.
— — pescado, Cängué. — de tabla, Apype. 1.
Espinal, Yú atyndí. Esquinada cosa, Yñāqúà aqúābae.
Espinar, Aycutug (ca). Esquina, punta de rio, etc., Tebi
Espinazo, Atucupé cäng: Pi yaçeó chuā : I rebichuá.
cäng: Pí yaçeó. cäng. — hazer, Amó āqüà. ai (heçe).
Espinilla de la pierna, Tety mà Esquivarse, Ay poihú : Añè mboyeí
— barro del rostro, Arií. Esquivo hombre, Abá yépo hubu
Espinillas, o barros tener, Che arii. cábae : Némbo abaeté ucábae.
Espinoso lleno de espinas, Yu rehé — niño, Günúmi ye yai.
hatí ai : Y yúhetá: Yup6rà heçé. Esse, Ebocoi : Aipó. amboaé rānó.
Espirar, Ayequii. requába. — essotra, Togui cónó Ebocoi
— el oficio, o cargo, Opá cheñänga Essas cosas, Egüibae.
Espiritu, Angā : Ang. - Esse es, afirmando, Ebocoi raé rá.
— bueno, Angätupírí. -, e88a, Aypóbae : Eupébae.
— malo, Taú. — mismo que dizes, Haeí nde ya
Espiritual hombre, Abá oā ngā rehé guéra: Hae catuí nderemym6mbeú.
ñote ñängarequāra : Oänga tecó —, essos, Ebocoi : Aipó : Eupé :
märā ngatú rehé tequāra. Eupé bae.
— libro, Tipā quatiá āngäreco catú Esso deve de ser, Ebocoi mi pó he
qua a beé ngára. Porom6 mârān rà : Mégüaicamí ebocoi.
gatu hára. — fué sin duda, Ebocoi mägā : Ebo
Espolear, Aycutug. coi aéte catú.
Espolon de gallo, Uruguacú pati. — fuera si, etc., Em6mà am6né.
-— navio, proa, etc., Ygaratá ti. — mismo, Acoi nacó : Ebocoi téca
Esponja, I gaú. tuaí: Hae aí.
Esponjar, Amboapá píú. — no, guarda, Tai. 5. āngaipá.
Esportilla, Iruagué : Tupé. — si os haze malos, Eguy ngatú pem6
Es possible (asintiendo), Añei pangā ? — Engüibae : Ngúy : Nigüy.
Hipängä? Hy pipó? Coétepe? Essos? (preguntando), Püguy?
Esposo, Cheyopo píci cué: Che ño Estabilidad, Ten ai : Yerobiarí :
quāmbícibae : Y m6ñ6quāmbici Ayéboí Mbobitébo.
pirá. Estable en virtud, Ten ai oi cobae
267 268
ESTA ESTA

tecó mârängatú pipé: Ombobítéboí Estancar el vaso que se sale, Am6m


bae tecó mârängatú : Ymbobíté boí bíg: Ayoog.
oicóbae tecó màrängatu pípé. —-— hazer, Ambo apíribé.
Establecer costumbre, Ambo ípí te Estancarse el agua, ó sangre, Opig:
có píahú : Tecó píahú amoitecó Y yapíribé.
rām6. Estancarse el agua, etc., Qèmbíg.
— ley, Atecóbeè : Ateco boñà : — ó represarse agua, I oñèn6ó:
Oñém6 mbíta í. -

Ahecó moi: Ahecó moyngó.


Establo, Cabayu cotí. Estandarte, Ao bebé : Beráberá í.
Estaca, Ibírá aquá. Estanque, Iupá...,
— hincar, A Ibírá aquà atícá: Ay Estantia cosa, E eymà : No éi.
atícá bira aquà. Estañado, Ym6píty mbíra quarepotí
Estacada, I bembí : Íbirá pembi : mémbeg pípé.
Ibírá. . Estañar, Ambopíti quarepo ti mèm
— cosa, Ibíra aquā pí pé ycutupíra. beg pípé. -

Estad atentos, Chateró : Pe hecha Estaño, o plomo, Ytá membeg.


teró: Peapíçabí: Pe apica quyry Está quedo (dize la muger), Oiébe :
riquepe quapa. e
Euy.
— quedos, Pe quíryry: Pequabóte — —, Na emé : Naímé: Eycoñóte:
Estado, Tecó. Poquabó te.
— alto, Tecó ubichá. Estar, Y. 8 : Hä. 6 Yu. 4: Tecobé.
— bueno, Tecó catú : Tecó hé. 1 : Tí. 17 : Tu. 8: Oqua : Oquabé.
— dar, Ahecó rà meè. — a diente, Che íbigua porey: Nda
— firme, Tecó ten : Tecó ten ai :
che íbigua póri: Na haāng y mbaé:
Tecó aieboígúara. Nani aicó gui carú eYmä.
— malo de vida, Tecó ecobé āngai — a la mira, Amaénā guitenä.
pá : Tecó ay: Tecó pochí : Tecó
ndahé. — — — sombra, Angmè cherini.
— mediano, Tecó ubichá boyà. — alerta, Ayeapícabi (bo). Añèm6
— pobre, Tecó poriahú. eçapoé (m6) : Añém6 api rítarií
— tomar, Aioguā cherecó rāmā : (ngā).
Aypíçí: Ayà : Tecó rāmā pipé aá. — a raya, Ayepitaçog (ca).
— atenido a otro, Ayecogheçé.
— vil, Tec6 aybi : Tecó mârànguà. — atento, Ayeapíçacá : Che quí
Estallar algo sonando, Otyryri : ryri : Ayeapíçacá bí.
Opu rurú : Opo rorog: Otirirí. —, andar, morar, entender en algo,
— rebentando, Opog. Aycó.
Estallido de fuego, Tatá pirirí. — bien echado, Ayucatú.
Estampa, Häängába. — caido, Aá guitúpa.
— de Dios, Tipā räängába. — comiendo, Acaru guy tenä.
— de santos, Túpà boyá räängába. — como quiera, Aycó : Ayubí :
Estampar, Ahäängá quatiá: Aiqua Ayube tei.
tiá häängába. — con modestia, Ndayaupírigu$té
Estancar agua represando, Am6m mà : Cheti ndí guitènà.
bítá í: Ahoquècy . — debaaco, Yguípe aycó : Yguípe
— cosa liquida, Ambo apíribé. cherecó.
269 270
ESTA ESTI

Estar de lado, Oí québo cherui : Estar sentado en el suelo, Ayetuú.


Oatíbbibi rií che rui. — toda via en el lugar, Aibíterí.
— echado despierto, o vivo, Ayubé. Estatua de bulto, Tetéräängába íbí
— el Sol en medio dia, Acaye: Ore ra rehe guāra: Teté íçáibirá rehe
apítépe: Quaraçí rui. aicó guāra.
— encima, Yárām6 aycó : Yyoce Estatuario, Teté räängába apohára:
— enemigos, Oñ6 am6tarey oquâpá. Teté ícá apohára. -

— en lugar, A āmbé: Chetíb. Estatura, içá. 2: Pucubába : Abá


— — medio, Ypítépe ai. reté yä.
— — paz, Nache mârán decoi. Esta persona, Coahé.
— pié, Aà : Ai. Estas cosas, Ang mbaé.
— — muchos, Oroñémboi oroaà. Este, esta, esto, Có : Cóbae Aú. 4.
— — — sin menearse, Aábóte.
— si es, Cobae catú.
— puris, Andau quíri y óycó
guyténà. -
Estender algo, Am6çãi : Aipiçó :
— — quietud (en plural), Oro cubé : Amboyepíçó.
Orocubóte : Oroinóte : Oroñibóte. — el brago, Ayeyíbá píçó.
— — rueda, Aiynā màn dárām6 : Estender el pié, Ayepí picó.
Ore amändàrām6 oro. Estender la mano, Ayepo píçó.
— hecho pedagos, de trabajo, Che — la vista, Am6ndó chereçá : Aye
rätämbig canè6 gui : Nache cäng ecá m6ndó.
vº º
bei : Che cangí caneó gui. — lo encogido, Am6ātā : Aypíçó :
—- inchado, Chepungá guitènà. Amboyepoapírá.
— lastimado de enfermedad, etc., Estera de cañas, Taquā pembí.
Anéptí (m6). — de enea, Pirí ; Pirí pè mbí.
— muchos juntos, Oroquábí: Ore Estercolar, Íti cuerehé Ibi aym6ná:
cui: Orocubé : Ororií. Mbaé repotípi pé íbí am6 atyró.
—— sentados, Ore açuçú.
— — al fuego calentandose, Cheta
Esteril año, Ára mbae ñém6 ñánga
tá ipí cue catú. bey: Caru aí: Aratíabó.
— arbol, Ibirá ay mbaé.
— ocioso, Ay tei: Aico eí Orocubeí:
Oroquabeí. — campo, Ñi y porey: Ñü mborey.
— para caerse, Aabibí : cerigeri — lugar, donde no se cria nada, Íbí
gui nábo. mbaé ñèm6 ñängabey.
— quedo, Ayubóte. — muger, Cüñā mèmbi rey.
— por gusto ageno, y no por el suyo, Esterilidad, del año, Ndíabó: Tíábó.
Nda tee : Ayú Ayuraú.
— padecer, Atíabó : Acaruaí.
— recostado, Ayecog guitúpa.
Estevado, Hetymà carapá : Hety
— repante gado, Che aru rú guaçü
màcä pèbae.
guiténà. Estiercol, Tepotí.
— seco como un palo, Che ípi yúg.
— como de cabras, Tepotí curubí.
Estarse muriendo, Amänó guyténä. Estilo bueno en dizir, Néè candeá:
Estar sentado, Ai: Ayni: Aguapí: Néé porängatú : Néé catupírí
Aapí. Néè mbocacá.
271 272
ESTO ESTR

Estimada cosa, Mbocacá. Estornudar, Cheâtyá.


Estimacion, Némboete hába: Here Estornudo, Átyá.
có catuhába: Mboyerobià hába. Estorvar, Amboeaí.
Estimar, darle precio justo, Ahepí — al que habla, Añee hoquècy.
moi y yacatú: Ahepíén6i y yacatú. — la obra, Ahembia pó oquecy
— en mucho, Amboeté : Amboayé Am6 ràngué hembiapó.
catú : Arecó catu eté: Amboyero — — buena obra, Ahembiapó catú
bià catú. m6rangué: Am6 ràngué: Ahoqué
— — poco, Namboetei au : Amboe cy: Amboí.
té au aú : Nañängarecoi heçé : — poniendo delante, Aheçapia.
Am6 āngabi: Ambobebui. Estos, estas, Áng: Angbaé.
— por sabio, Mbae quaapárām6 are Estrado, Ciñá rendába: Cü ñā gua
có ymboetébo. píhába.
Estimarse, preciarse, Ayerobiarí : Estrago matanga, Mbába.
Ayeerecó catú : Añémboeté catu é. — — hazer, Aporom6mbá : Ayucá
Estimulame la carne, Chem6 pyri pá : Am6ndígué y yucábo: Y yapi
tábo. ver
cheroó: Chereté pyri Témó.
Estimular, apresurar, Am6 āngé : Estrangero, Cupe guāra: Ibi mârān
Am6 aybibí: Ambo poyababí babí. dee guāra: Tába mârändee iguāra.
Estimulos causar, Am6 pyripiri. Estraña cosa, Mbae porom6ndíi.
Estio, Quara ci pucú açí. Estrañar, desconocer persona, Ambo
abaé.
Estirarse entonandose, Añèmbopig :
V. Pig. 2. — fingidamente, Ambo aubi.
— el muerto, estar yerto, Oñém6 — lo que se oye o vé, Ndaiqua ábi.
biraqüá : Oñèm6 atà teönguéra. Estrecha cosa, Pímyri.
Estrechamente, Opää hápe.
— — pescuezo, Cheayúríçá : Che
Estrecha (pobremente) vivir, Aycobe
ayurätä.
poriahú.
— en la cama, Añé timbi píçó. Estrechar, Ambo pimyri.
Esto, Có : Cóbae. ñóte. Estrecho de mar, Pará yuru myri.
— no mas, Cobae ñó: Co ñó: Co Estregar las manos, Ayepó pichi.
— tambien, Cóbaenó: Cobae abenó. — lo enlodado, Ai quítí.
— tambien ya, Conó rá. Estrella de la mañana, Coé mbiyà.
Estocadas dar, hiriendo, Ayoçógóte : Estrellado cielo, Ibag yaci tatá gua
Ayapí. çú : Íbá yaçí tata mymbí catú :
Estocada, la señal sola, Quí cepu Opipig ibága.
cubó : Y cutucaguéra. Estrellas, Yaçí tatá.
— dar entre cuero y carne, Aypira. Estremada cosa, buena, Mbae y can
çá ycu túca. deá catú : Angatürāmbeté: Catu
Estomagado andar con otro, Chepíá píríeteí: Amoayngatú.
cärāi heçe. Estremos de la cosa, Apíra.
— Píá 2.
— hazer, llorando, Chemärâ mârá
Estomago la boca del, Picúà. tei aycó gui yaçeguābo.
Estopa, Caraguatá ríbí raiguéra. Estrenar, Am6ñetàn6 : V. Tanó.
Estoposa cosa, Mbaé rayu : Mbaé Estrenarse, haziendo la primera vez,
ayu. Añè m6ñetänó. -

273 274
EXAM EXTE

Estrivar en algo, Ayepitaçog: Aye Ecceder, Añ6qúà : Ayaoçé : Nande


robiarí heçe. teí aicó.
— sustentando, Ayecogeí herecóbo: Eccelente cosa, Ycamdeá : Mbae ca
Ayepitagóg y cóca. tupíri eté : Y catupirí piri.
Estrivillo, bordon, Apó. Eacclamacion, Guàeté A. O.
Estrivo de edificio, Og y epítaçocába. Ecclamar, Cheràcè : Tace.
— de silla, My endá: Piéndá. Eceremento, Tepoti : Poti.
Estruendo, Pía mbú : Miam bú : Eace de carreta, Ibira yeré raçapába.
Qūntí: Ndurú : Pug: Tí apú. Ecemplo, Hecó á píra : Tecó catú
— hazer, Chepú: Cheríapú : Açüníí. cué : Tecó ímā güare : Märände
— — con los piés, Apibondi. qua gué ra.
Estrujar, V. Esprimir. — bueno dar, Aye ecó catu árucá :
Estudiar, Añèmboé (bo). Ahechagu cá cherecó màrängatú :
Es verdad (afirmando), Aieté : Hyñà. Ayárucá cherecó catú : Aporomboe
Ayeté catú : Ayeté ngaraé: Hy 1. catú cherecó pipé.
—, comparacion, Mboyoyàhá: Abi
— — ? (preguntando), Hy pängā ? harey.
Aye tepa? Añey pängä? Añey ru — malo dar, Aporomboe aí : Ayé
äpängä? Ayeté rüà pänga? ecó aí árucá : Ayeecó pochi echa
E ante T. gucá.
Eacercicio, Yeporú hába.
Eterna cosa (aparte ante), Mbae
yyipí ey. Ecercitado estar, diestro, Ayeporú
— — (aparte post), Pabeymà : Opa ecatú guyténà.
bey rāmā : Apíreymā : Apírāmey ——, provado, Häämbipí rām6 ay
má. có: Häängy mbiré che guite cóbo.
Eternamente (aparte post), Pabey Eacercitar lo ya sabido, Ayapó chem
me: Pabey ngatú hápe: Apíreymé: boe haguéra : Ayeporú chemboé
Apíramey mé. hague rehe.
Eterna morada, Tequā ba apireyma. Eacercitarse, Ayeporú.
— vida, Tecobé apírey : Tecobé Eacercito, Märändequā nda eteí
opabeybae rāmā. Guarynireyi eté.
Eternizar, Apírey mâm6 amoyngó. — aprestado, Guary nyreii oycó ay
Eternidad, Apírey recó : Apírey bíbae : Ném boçacoíbae.
hába. Ecortar, Añeé m6ndé mârà hecó
rāmā ri: Amboé catú.
Elico, Abá pirú tei: Yñängaibó tei.
— estar, Cheangaí eí: Chepirú eí. —, animar, Am6mburú : Enei : Pe

Che cängué mā guitecóbo. ñeiqueró.


Eacpedito, Mâ. 4.
E ante X. Earperiencia, M6mbotíahó.
Ecalar olor bueno, o malo, Tíbítebú. Ecterior, cosa publica, Y catupeguā
Eazaminar la conciencia, Ayecá ere ra : Yquabi pi pabénguāra: Pabé
có cherecó cue rehé : Am6 m6hè reçapeguāra.
cherecó cuéra : Apobibi c herecó Eacteriormente, publicamente, Hecha
cuè rehé : Aypí guará che recó : cápe : Y catupe : Teí i pe. Hecha
Aypibú cherecó. gipí pabé hápe.
275 276
FALT FATI

F ante A Faltar, estar ausente, Nache póri :


Fabrica, Og apopí. Ndache tíbi: Naimei : Nāini: Nda
Fabricar, Aogboñā : Ngä. yehúbi.
— casa propia, A y eogboñà : Ayo — parte, ó porcion, Potába amó oatarí.
quYtaá rá mó. — poco, Mbae myri oguatá : Myry
Fabula, Morängú. Che porängú. ñóté oatá.
Fabulas contar, Am6mbeú morängú: Falto estar de algo, Che tía bó :
Fabulosa cosa, Yapurami : Yapú Tíabó chererecó.
rānai : Mbaé m6rān gú riguá ra. "Fama buena, Terāquān gatú.
Facil cosa, Yyabaíymbae. — correr, Terāqua obú.
— de entender, Ndi yabaíbi yquaá — mala de alguno, Terâquändaí:
pa : Yquaapa giāmā. Herāqfià pichibí: Herāqüá pochí.
—— hazer, Aguí yetei y yapóbo : —, nombre, Terâqüá.
Ndiyabai y yapó. —, rumor, Porändú.
Facilidad, Ecatuhába. —, — bueno, M6rändú catupírí.
Facilmente, Y yabai habey mé : Familia, Ogpe guāra: Tai retá.
Y yabaí ey hápe : Eca tuhápe. —, linaje, Chereñi : Cheyoçüām6
Facilitar, Namboabaíbi.
guāra : Che ñémoñängába: Che
Facilissimo, Mbae abaí ey ngatú : anäm b etá. -

Aguí yeteí catú y yāpó hagüāmā. Familiar amigo, Yecotí ahá:Cotii:Mü.


Faisan, Yacupeti: Yácú : Ya cucog:
Mytíí. r6guāmbí. — — ser, Che ye cotí ahá rapiá.
Falda de cerro, Caaba pira : Caa — demonio, Tupichuāra.
— — ropa, Ao rembé. — amistad, Tapecohába: Yecotía
Faldas alcar, Ayepepí (bo). hába: Noyrií tapiárerecohá.
— o pampanillas, Tem beaó. Famosa persona, Abá erâquändeté
—, — regazo, Ao pipé. Herā quängatúbae.
Falsamente testificar, Amó mbeú Fanfarron, Tacuchí: Abáñemboqui.
yapuhápe : Yapú ambo ayeté. Fanfarronear, Añémbo tacuchí
Falsario, Hupi guarey rupí tequāra. Añémbo qui.
Falsissimo, Hupí guarey mbeté. Fantasma, Mbae : Taub.
Falso engañoso, Abá ecó yapúra : Fantasia, Haub.
Märändee oicóbae hupí aguí. Fantastica cosa, Au 2. -

— mundo, Ibípó porom6 piny : Ara Fardo, Aó apaquā : Mbae ubānā.


yapúra. Fastidiar a otro, Amboayú : Amboy
Falta aver, Nditíbi: Ndipóri: Oatarí. eahei: Ambo guerai. -

—, culpa, Märà. Fastidiarse, Ayeahei: Añèm bo ayu :


—, necessidad, Tíabó : Ndíabó. Che cuerai.
Faltar a su obligacion, Nambopóri Fastidio, Poromboayú : Poromboye
cherecó habänguéra : Ayabí, etc. ahei : Cueraí: Poromboguerai.
— en la medida, Na mo ynyhe nga — quitar, Ambo ayuog: Ambo ayu
tui : Ambo poatarí häängába : peá : Ambo cuerai pabí: Ai cue
Ayabí häängá. rai yog.
— —— palabra, Namboayei che Fatiga, Angecohá : Tecó tebé ngä.
ñéé: Cheñee amboatá : Nambopó Fatigado estar, Cheangecó gu$ténà
riche ñe'engā guéra. Aycotèbéguyténà.
277 278
FERU FIND

Fatigar afligiendo, enojando, Amoin F ante I


gótebé : Am6ängecó (bo). Fiador, y, 8.
— el cuerpo con trabajos, Arecoaí Fiar, quedar por otro, Ai hecé.
chereté : Ayeeté recó ací. Fiarse de otro, Ayerobià heçé : Che
Fatigarse, Añém6ängecó : Cheān yerobià haba ahé.
gecó: Añémoyngo tebé. Fiebre, Acā nindú.
Favorecer de obra, Aypíci ró: Ay — tener, Che acänífindú.
pytyb6. Fiel Christiano, Tipā rerobià catú
eté hára.
— — palabras, Ahepí: Amboyerobi
3 Tl. — de confianca, Abá yerobià.
Faaca, Cuáquähába: Cúāmā mändába. Fielmente, Yerobià hápe : Hupí ca
Faacar, Aycuá màmà. tú hápe.
Faacarse, Ayecuá mámà. — guardar, Ahar6ngatu hupieté :
Cherí yerobià yā heçeañängarecó.
F ante E.
Fiera cosa, Mbaé yyabaete recó :
Fé, o creencia, Mborerobià : Tipà Pichibi : Abaeté.
rerobià. Fieros hazer, Amómboi: Añängaó :
—, lo que se cree, Herobiári pira. Neengā abaeté arecó porará.
— muerta, Tipā rerobià angaú. Fiesta, combite, Pepi : Carú guaçú.
— viva, Tipā rerobià eté. — — hazer, Aipe piríí : Acarú gua.
Fea cosa, Abaeté: Aybí: Pochí: Aí. cú m6ñà.
— de rostro, Tobá aybi : Pochi : — preparar, Añé mboçacoí
Abaeté. pepi rehé. Aº

Feissima cosa, Yyabaete ca tú : Y — de guardar, Areté: Ara màrànde.


yabaete recó catü. có habey: Märà tequā beymä.
Fecunda hembra, Ciñà y mèmbirá —, holgura, Toriba.
pi íbae : Y mèmbi retábae. Fiestas hazer, Atorím6ñà : Atoribe
Feria, dia de entresemana, Mbora recó.
bíquihá ára: Märändequába: Mbaé —, juegos, Ñémbocarai.
apohá. Aº —, juntas, Areté yoapi apí: Oyoe
—, el dia en que se vende, Ara mbaé hé bé hebé are te: Oyoehé eheí.
yogúahá : Némühába. Figura, rostro, Tobá.
Feriar, contratar, Añémíí (m6.) —, traga, Raāngába.
Feroz cosa, Y yabaetébae. Fija cosa, Ten : Ete: Birāqfià : My
Ferozidad, Abaeté catuhába. ñey: Yepi tacó : Ocueymbae : Tí.
Fertil año, Ara mbae ñém6ñänga Filos, Haimbiquí: Haymbé :
tú hába: Mbae ñem6mbucáhá. — dar, amolando, Ahaimbeé (bo).
Fertilissima cosa, Mbae ñemoñān — muy delgados, Haim bé quiríú.
gatú eté : Nandeteí ñemoñängatú — no tener, Na hãimbíquii.
hába. — tener mellados, Häimbiquícá.
Ferti7 sembrado, Y ty m$mbi ñe — —, Haymbecatú.
moñängatú. — bolverse al cuchillo, Oñèmboco
Fertil semilla, Mbae ayi ñèm6ñān togquíçé.
gatúbae. - Fin, Apí: Apira : Pab.4.
Fervoroso, Taibai : Pipíg. Oyeyucá Finalmente, Nambii: Rombí:Aroyré.
aybae mbae apóbo. Fin de la cosa, Mbae pába.
279 280
FLAU FLOR

Fin del mundo, Árapapába. Flauta tocar, Ayopí mymbí.


— del rio, I ríapíra. Flautero que las toca, Mymbi pícára.
—, estremo de la cosa, Apí. Flecha, Huí.
—, objeto de la cosa, Ha. num. 6. — con boton a la punta, Mbíguá:
—, ó culata de casa, Ogupiá. Guirá apia.
Fina cosa, Candeá : Angatu ra : Flechada cosa, Huíbó.
Teá : Catupírí. — — mucho, Huí atíaibae.
Fingido hombre, Abà caracatú., Flechar el arco, Aguí rapá pirá :
Fingimiento, Caracatú. Añ6ñó huí guírapá cāmā rí: Am
Fingir disimulando, Añém boyatei: boquypà guírapá.
Ahechagí: Añémbo aquaabaú.
—, AñYb6: Aporoybó.
— que haze la cosa, etc., Au : Aubí.
Fino, bellaco, Yñängaipá porāng : Flecharse sin herirse, Oro yo abí:
Oroyo apítei.
Yñängaipá anga tirà.
Flechero, certero, Abá puá catú :
— ser en bien, ó mal, Poräng: An Poro yb6 hára.
gatürà. pírá.
—, dueño de flechas, Huibiyāra.
Firma, Téra yquatiapíra: Ym6ngi —, que las haze, Hui apohára: Huí
Firmar, Ayquatiá chererá.
Firme cosa, Vé fija. m6ngí hára.
—— tira sin acertar, Poroabíhára:
— estar, Ten aycó : Aymi : Ayepí
Poro apí ey hára.
taçog.
Flejible, ut ropa, etc., Hüü : Ao
— — en su proposito, Ten aycoché
remym botápe: Ayerobiaríguy ténã. oputu cárām6 húífi my. -

Fiscal, Tüpà og íbíraíyāra. — cosa, Yyapi piú : Ypoátā y mbae:


Pisgar el pescado, Apira cutú. Oyeapá apá aguíyeí.
— hazer burla, Ayoyai : Cheapiraí Flemas, Tendí guaçú:Tendíapíta yí.
hecé : Aycurá. Flematico, Caracatú: Hecó mbegué.
Fi8gon, Abá a piraí. Fletar navio, Ígaratá guacú peche
F ante L. reroí gaçahaguâahepíbèè yyarupé.
Flaca carne, Coo yquíraym bae. Flete, Yeeroigaça ucá hagué repí.
— cosa, quebradiza, Mbae pireri : Flocadura, Ambopí.
Apíruí. - hazer, Mbae āmbopi ayapó.
Flaco de animo, Píatà Vmbae: Piay
mbae : Oquíhíyeteibae. — poner, Yñāmbo pi amoi: Amón
—— cabeca, Yñäcäng mârāábae: Flor, gí: Ambo yà : Am6 ambopí.
Ibotí.
Häcäng66çã ymbae: Häcäng aguí
yei ey. Florecer el campo, Y potí ñí : Ni
oñém6íbotí. -

— en los huessos estar, Checangueri — en virtud, Y potírtícherecó: Ho


pí: Checâniguémá: Ocangarí aycó. bí catú cherecó.
Flaco, Angaibó : Angaibá: Angai
bori : Angaibára: Quíra ey: Ho Flores componer, Aíbotí m6ngi :
pítá cängbae Amboguá íbotí: Am6ngí íbotí.
— niño Müne : Qaguari pó. — en guirnalda, Íbotí paraguá: j
— sin fuercas, Cängí. botípembira. w

Flauta, bocina, etc., Mymbi tarará : — — ramillete, I botí mānā : Ibotí


Te rèr6pia : Mym bí. māmāmbí.
281 282
FORC FRAG.

Floresta, Íbotí tiba : Íbotí rendá. Forcosamente, Y. 4.


Florida cosa, Mbae y potí tíba: Ypo Forcudo, Abá pirätä : Tātā : Ypo
ti reñ6i hába. pyrâqüábae.
— edad de moco, Cintimbucúrecó Forjar, o fingir mentira, Amoyngatú
ängäturā : Cunimbuçú há recó yá púra : Amópoatängatü : Ambo
poräng. íbí catú neé yapú : Amboyoá yapú.
Flota, Ígaratá etá, Hei i ygaratá. Forma, medida, Häängába.
Floaca cosa, no apretada, Cué: Cātā : — — de cuerpo, Icáyá.
Coçó coçog: Coto cotó: Ruí. — Hecó : Ném6ñängā gué.
— estar la carga, Ocué. Formada cosa, Guecoräoguenoiba e.
Floacamente, con pereza, Ñatey hâpe. Formador, hazedor, Moñängára.
Floaca persona, Aquí : Carurú Formar, Am6ñà : Ahecó ípi m6ñā :
Floredad, Ñätey. Membeg. Ahecó rāméé: Ahecó ípírú.
Flueco, Vé flocadura. Fornicacion, Ménó: Moren6ngába:
Fluaco de sangre, Tuguíquí. Cüñā rehebícá : Herecó hagué :
— - — tener, Tuguíquíaipo rará: Ym6ängaipá hagué.
An6i : Arecó: Cheruguí quí. — de muger, Né mén6ngába: Che
F ante 0. ríbica gué Chererecó hagüe.
Fofo, Hutí 1. Fornicar, Aporénó : Ayménó : Ay
Fogon, Tataupá : Tataípí. méá : Abi hecé : Arecó cúñá : Ay
Fogoso, colerico, Taibaí: Hecó aibi có hecé: Che angaipá hecé.
bí: Quapapí papí: Hecó acubó. — la muger, Chemènó : Anèmenó:
Fogueado, Hapípíra. Y ñängaipá cherí: Obi cherehé :
Foguear, Ahapí (bo). Chererecó. - -

Follaje de fuego, Tatá rugüe. Fornicaria muger, Némén6 cé : Né


— de rio, lo que queda en el reman mén6ndé: Abá rí tequāra: Abá po
8o, Iti aru rú : I típítá : Arurú. tahára.
Fomentar, Ambo orí. Fornicario varon, M6rèn6n dé: M6
Fomes del pecado, Angaipa ra rén6 cé: Ciñā rí tequāra.
pó : Angaipa reñ6ihá : Anga ipá Formido, Hetegua cú Ypoguacú :
Fontana, I quāra: Í búra. cícué. Içaguaçú.
Forastero, Mām6 éguára: Mam6 Fortaleza hazer, Aíbírá m6ñà : Aí
guāraé: Ibí épe guāra. bírā pembí m6ñà.
Forcar doncella, Am6mbu: Am6m —, virtud, Angāpía tā.
bochi : Amboquā : Ambo corog Fortalezer algo, Aypítaçóg: Am6ten.
(Hemèmboacípe.) Fortuna buena, Tecó poräng: Te
- a que se haga por fuerga algo, có ayeaé rehé guāra: Märà aguí
Hemymboa cípe : Ayapo ucá. yeí.
Forcarle, hazer le consentir, Aypo — mala, infortunio, Tecó aú : Te
tarucá y potarey pei yepé : Aypo có màné : Tecó päné : Märändaí
tarucá hemimboacípe. gué.
Forcejar con otro, Chepira qúa — suceder, Märà ouri chébe.
ychupé : Ayepíbühei ti potábo :
Añèm6ayi. F ante R.
- saltando, Apó che pi ātā hápe : Fragaso camino, de piedras, Peyta
Añém6 ayi gui pöbo. tiba.
283 284
FRIO FRUN
Fragua, Tatá peyuhá : Qua repotia Frio de calentura, Caraci: Cânfin du
pohába. guébae. roí. dú rírii arecó.
Frailes, Paí y yapíterucú : Y yaça — — — tener, Che caraci : Canfin
Franca, ó liberalmente, Hacatey ey — hazer, Roi eí.
hápe : Póti bey mbápe : Poi catú — tener, Cheroí.
hápe: Poyaycatú hápe. — tiempo, Ara roí.
Franco, liberal, Ypoyaibae : Abá Frios y calenturas, Carací.
acatey ey: Potí bey yāra : Ypoi Frisa, Aoatírá : Ao abiyú.
catúbae. - - Frisoles, Cumändá.
—, prodigo, Mbae m6mbuca hára. Frita cosa, Ymbochirirípira. aú.
Francolin, Urú. Frivola cosa, Mbae angaú: Mbae aú
Frangollo de maiz, Myndó curé : Frontal, Altar aó.
Pindocuré. Frontalera, Altar aocíbacué : Las
Franja, Müçürà popé. caidas : Altar yibá cué. -

Franqueza, Mboyaitáb eté: Méén Frontera de enemigos, Tetobapí:


gey eí hába: Potí bey mbába: Hobai: Mborobaytabam6 yaicó:
Poí catuhába : M6mbucá hápe : Oñ6añäiyaicó.
Mbae méé eí. ráriguára. Frustrarse el intento, ó esperança,
Frecada, Acoyába: Tirú obeecha Cheñémbocacoí hagué chébe ndi
Fregar enjaguando, Ayohei yquí pórí: Cheñembocacoíndoa catuí:
tícá: Aipichí y heita. Cheñémbo çacoí hagué oñé morān
— limpiando, Ayohí: Aiquítí. guetei.
— los ojos, Ayeeçá quíti. Fruta, Ibá.
— refregar, Ay quítí. — fuera de tiempo, Aribá.
Freir, Ambochírirí. Frutificar la tierra, Ibí om6 ñängatú
Frenesi, Tarobá : Aracañy. mbaé: Ibi om6 ñèm6ñängatú.
Frenetico, loco, Tarobá. — los arboles, Oñè mboacatú íbirá.
Frenillo de la lengua, Apecficà. Fruto, A 2.
Freno, Cabayu yurupí pia : Cimbi — tener, Iá. n

cába. Frutos de la tierra, Ibi remy m6ñé.


— poner, Acabayu yurupí pia moi. m6ñā : Ibi remy mboori catú : Ibi
Frente de persona, Cíbá. remymboa quí ruçú catú.
—, frontera, Tobai : Te tobapí. — gozar, Ibi remy m6ñèmoñā rehé
—, haz, Tetobapi : Tobá. ayecohú : Ibípó ayporu catú.
Frequentar, Ahapecog: Yocúe yo Frutuoso arbol, Ibirá íábae.
cüe : Yoapíapiahá : Coí coí ahá : Fruncir, Aypichá : Ay mómbi
Yebi yebi ahá. º
Ambochai.
Fresca cosa, nueva, no añeja, Ibi, 3. — la boca fruta, etc., Cheyuru m6m
Fresco pescado, Piraíbí. bi íbá. : Chem6yurum6mbí: Che
—, reciente pan, Mbuyapé acú : mboyuruté : Checü mboté,
Mbuyapé apíú. çängatú. — los labios, no haziendo caso, etc.,
Frescura de arboleda, Caaguí roí Cherembechó : Cherembechorí, pu
— del viejo, lozanía, Y yibíbíté. cherito de niño. (m6chai : Oñyñyi..
— en el cuerpo, Pí roí. Fruncirse, Oñém6mbí: Ychāi : One
Friamente, Roí hápe : Roi cämbapeí. — de viejo, Cherobá pirey: Che pí
Frio, Roi. ñy nyi : Añép6bà.
285 286
FURI GALA

F ante l. Furia, locura, ÑémoSró márà ai.


Fuego, Tatá. tatá. Furiosamente, Märändápe.
— hazer, Ayatapí : Amboyepotá Furioso, ayrado, Oñém6yró yeaceí
— sacar, An6hè tatá. bae: OñemoÑró aíbae : Oyerecó
Fuelles, Tatá peyuhába. pochi bae.
— sonar, Ayopí tata peyuhá : Ay —, enojadizo, Márà cé : Märándé :
peyu tata peyuha pípé: Amopítú NemoÑró yerecó ātācébae.
tatá peyuhá. - Iríapí. — a tiempos, lunatico, Y yara quaa
Fuente, Iquara Iburá: I quarípí: paíí paíí : Am6mé y yaraquaa: O
— clara, I quarípí eçãcäng. bába.
mo epíçã pÑcábóté oara quaa.
— en el cuerpo, Ace aimbeú ceme Futura cosa, Mbae rámā : Oubae
— que corre siempre, I círítapiá: I rāmā.
rípa y mbae: Ndatípábae rigiãi : — — que es, y no ha de ser despues,
Opig Vmbae. Mbae cuérāmā.
Fuera de casa, Ogro cápe.
—, parte excterior, Ocá.
— de mi quedé, CheangeÑme che
G ante A.
rui: Chereó guitúpa : Na cheängí Gacapo, Tapiití.
guitúpa.
Gaita, Mymbi.
— — proposito, Ndoacatui : A. S.
Gaitero, Mymbípicára.
Cuaçá : Yíque : Hayé.
Gafo, Y yapábae : Abá apá bae.
— — — lo disco, Cheñeè cuacá ychu
Gajo, Tacäng: Harí.
pé: Ndo a catuy cheñee : Hayé
hayé ae : Añeeíque qué : Atibíbí — de ubas, Ubá racäng: Ubá rarr.
ri aé. bitacibó. Galan, Hé, n. 6. : Catupírí: Oye
— — si estar el enfermo, Ndiyaquaá guagbae : Yp epocatú bae : Abá
Fuerca, MÑátá : PÑatá: Tâtá, 2. aoporāng : Ném boceé.
— de fruta, gente, etc., Teté. Galanamente, M6rängete hápe.
Fuerte persona, Tätäbae: Yí: Ypí
Galan andar, Añémboyeguag guite
atängatú bae: Mbaraeté : Hai baí
baé.
cóbo: Añém6ndé catupíri : Añèm
— a aleroso, Cuimbaé: Quíreymbá : bo pepó catú: Añembo qui aorehé:
Añémboé guitecóbo : J. Hé. 6.
Mbaraeté catu : Y poitábae: Mā
râte quā reté. -
— bien tallado, Abá te té angātürá:
Fuertemente, Píātā : Tí. Heté catupi rí.
Fulano, ola, Ahé: Chi. Tí. — el mancebo, Aguaçá.
Funda de algo, Rírú : Ubá. — entonado, fanfarron: Abata cuchí:
Fundador, NY pYringára : Apohára: Oñémboçeébae.
Hecó y pi mo y hára : Tecó m6ñe —, persona en traje, Abá oñè
ipíru hára. m6ndé angaturã.
Fundamento, o cimiento, Og nypy — ponerse, Añémboieguag.
ringá ba: Hapó : Og ípí. Galapago de tierra, Tarecayeá.
Fundar pueblo, Atá m6ñá. —— agua, Chué: Carumbé.
Fundida cosa, Ymbocirípíra. Galardon, Poroepi : Hepíbeé.
Fundir metal, Ambocr yeacei. Galardonador, Poropoepi cára: He
Furia, enojo, Ñém6Yró: Némo moyró pibeèngára. -

287 288 I. 10
GANG. GAST

Galardonar, Aypoepi : Ahe pibèé. Añèèho hò : Añèé embé : Che ñèé


Galgo, Yaguarugú. embé. «Mº

Gallillo de la garganta, Ape cügi : Ganso, pato, Ipeg : Guarym bé.


Apecü ati. Gañan, Ibiribicoytára: Íbi ribicoi
Gallina, Uruguaçú. rehe yeporu ucábae.
Gallinazo, Urubua pinè: Urubú t. Gañir el perro, Yaguā o cor6ró.
Gallinero, Uruguaçú rocai:Uruguaçú — hablando, Acötöró guiñééngä.
cotí. Garañon cavallo, Cabayu poren6ndé
Gallo, Uruguaçú cuimbaé. Garabato, Tyāi.
Gamitar del venado, Piop. Garga blanca, Guirati.
Gana, Potá : Ce: Aé : Acátuà : Y — pardisca, Mbaguarí.
abí: Hegué. Garcota pluma, Mbaguarí agué.
— de comer, Caruçé : Checaru ae Gargajear, Che uú : Annybtí.
catú : Checa rú hegue catú. Gargajo, Tendí guaçú (úú).
— tener de bever, Aí uhei. Garganta, Aiura.
— — — orinar, Che tiahii. — del pié, Tetymäcuá yuri : Cupr
— — — proveerse, Cherepotiahii. cúá ñuri.
— tengo de comer, Checaruçé: Che Gargantilla, Yurichuāra : Mboipé.
ñèmbiahii.
Gargarismo, Yació reitába.
— — — ir, Chehocé: Chehegué.
Ganadero pastor, Mbae mi mba re Gargarizar, Ayeyaciohei.
requāra. Garguero, Yacio : Yaceó.
—, señor de ganado, Mimbabiyāra. — por defuera, Yuribí.
Ganado en manadas, Mbae mímba
oa pytām6 : Yñapytā oynâmym Garlito, o nasa, Yequeá: Yequeí.
bába. Ahääró (m6). Garúa, Amändaibí.
— guardar, Amymbá raāró Garuar, Amandaibi eí: Hai bí.
— herrar,Ahää: Aha pímbae mimbá. Garra echar, Ahaubá: Aypi cíhau
— repastar, Amóngaru mbae mimbá: bá bo: Chepó ychā herecóbo.
Ambae mimbá m6ngarú. rfimó. Garrapata, Yatebú : Yatebúti.
Ganancia, Caneó bó : Hepi : Mbaé — chiquita, Pícuyi.
Ganar, adquirir, Ayrimó Añèm6 Garrocha, My: Toro cutucába: Api
mbae. hába.
— al juego, Añèm6mbae ñèm6 ca Garrotazos dar, Añäpy rú pā : Ay
raitápe : Amboaguíye : Ayambae núpà Ibira pipé. h

ñèmboçaraitápe. Garrote, Ibirababag: Ibirá ācäm


— la voluntad, Amboa catuá cherehé. bagüa ; Ibirá.
— meritos, Añèm6mbaebó cherecó Gaspachos, Cäguyhai ñandi rehebé
màrängatú rehé. mbuyapé ytípi r6mbira.
— honra, o fama, Abahè chererà — hazer, Aytípiró mbuyapé cangu
quängatú râ mbupé. yhai ñandi rehebé abé. .
— por la mano, Ahen6 ndeá. Gastada cosa, acabada, rota, Mbae
Gancho, Tyāi. ym6m bápíré.
Gangoso, Aba h6hó : Abá oapi yn Gastador, Mbae m6mbucahára: Y
güa rupíñeèngára: Oñèe embébae. poyaitaré té: Mbae meèngeí hára.
- hablar, Cheapii nguā rupi añeé : Gastar, Amongi : Bo ayarog: Ca. -
289 290
GLOR GOLO

Gastar desperdiciando, Am6 mbucá: Gloria eterna tener, Toribeté apirey


Bo. arecó: Ayecohú torba bape guā
— lo todo, Am6ngipá: Am6mbá: ra rí: Apírey areco: Anoi.
Am6ndigué: Am6ndí gueri racó — vana, Tori tei angaú : Aú : Tori
chembae. Ar rog. tei : Tori yapú : Yerobia tei : Tori
— palo, etc., Azia la punta, Ayapí baú porängú.
— poco a poco, Ayarog mbegue: Gloriarse como quiera, Ayerobiarí.
Che pobí pobí y yaróca : Ayeaí — vanamente, Ayerobiâtei : Che
hubá y yaróca. rori porān gu tei.
Gastarse algo, Oyeyarog. Gloriosamente, Toríbeté hápe : Ye
Gatear, Apoñy: Opobo aatá. robia hápe. º

— subiendo con arco de cañas, etc. Glorioso, Toribetérehe ye cohuhára:


Cuáçã rehé ayeupí. upí. Toribete rerequāra : Tipā rí ye
— —— travas, Mbic6i pipé aye cohú pára apirey. bóeté.
Gato, Mbararaya. - Gloton, Nary 6c6i : Caruaí: Y carú
— montés, Mbaracaya caapeguara. Glotonerias, Caruaí aí eco hába.
Gavia de navio, Patagui ruçú.
G ante 0.
Gavilan, Quirí quirí : Taguató:
Taguatoyú. Gozar lo deseado, Cherem bi echa
Gaviota ave, Guirati : Oyayā. gau rehé ayecohú : Anoi cherembi
Gaznate, Yacio : Yaceó quió. echagaú. -

—, tragadero, Yiribí tembiuqua pába. Gozarse, Cherorí: Añèmboori Aye


robià.
G ante E. del mal ageno, Cherori che
Gemir, Apuāhe: M6. rapi chára recó márâ réhé : Ambo
Gente, Mbíá. aú cherapi chára recó ca tú : Añè
Gentil hombre, Abá āngätú rá: Abá m6 acatey: Añémboyeyai chera
eté àngäturā : Abá catupíri. pichà recó catú rehé.
—, no Christiano, Christiano oicoy Gozosa, o alegremente, To ripāpe.
mbaé: Y yeapi rāmó ymbae. Gozoso estar, Cheroríguy tènā :
Gentilidad, Mbíaé Christiano ymbae Chepía orí oacatú cherehé : Che
eíi. rorihábarí ayecohú guyténã.
Gestos, Tobá mègüä. Golfo de mar, Para apité.
— hazer, Cherobá mègfià mègüà. Golondrina, Mbíyuí.
Golosina, Caruçé cerai recó : Caruai
G ante I. ecó: Caruai céporara recó : Caruay
Giba, corcoba, Atucupé cândi: Cān araçá.
dú : Atucupé yeaibí. Golosinar, Acaru carú : Aca rú ce
Giboso, Abá yeíbí: Abá atu cupe rai : Teitei : Nache yuru cueraf
atí: Candí. guicáruábo : Na checarú apíri.
Gigante, Abá pucuaí: Abá íçá pucu Goloso, Abacarú carú : Carú aíbae:
eteí. Y yuru cuerai mbae ocáruabo :
Ocaru apirymbae : Mbae re rebicé:
6 ante L. Oñeéndíbucu tei caruaí araya.
Gloria, Toribeté apirey. — ser, Checarú carú : Checarú cé :
— dar, Toribeté api rey amèé. Ndacheyuru cuerai mbae guabo.
291 292 10 º
GRAN
GOVE
ti ante R.
Golpe, Api haguera : Pâ. 3.: Quá
5. : Tu. 6. : Po. n. 1. Gracia de Dios, Tipā ñanderaíhúba.
Golpear, AñāpÑripà. —, donayre, Mégià: Apirai.
— de martillo, Aqua repoti nipä. - en el hablar, Ñee arüändába:
- pungando sin herir, Ayapí. Neé porànguhá.
Golpes darse en los pechos, Airāró Gracias, agradecimiento, Poroepí
che potiá: Ayepotiá nipä. cába.
Goma de arbol, I cí: Ibira íci. — dar, Aypoepí: Ca.
— echar, Y yaícipopó. Graciosamente, Aruándapeí.
Gorda cosa en medio, y al estremo — triscar, Che mégià arü ändápe.
delgada, Mbururé : Pururé. Gracioso en triscar, Ñee me già re
——, gruessa, Aná: Anâmbucú : requāra: Abá mégià : Ymégñábae.
Heté guaçú. Gradas, Yeupiháraçapába.
— —, ut carne, Apítü ái : Apó : Grados de parentesco, Ñ6 ānā recóhá.
Quirá. Grajos, Cati.
Gordo, que reluze, Chepichírí: Y Grama, Capij poñY.
quírá rendípú. Grana color, Mbae pytá canduá.
Gorgojo dar, Ytingfiaá : Yquímbú.
Granadilla, Mburucuyá. abatí.
—, Tygúaá : Guara tymbú : Quím Granado (maiz, ó trigo), HaSingatú
bú : Tymbú. - Granar, Hayi rāmó.
Gorgojado (maiz, trigo, etc.), Peti 1: Grangas de maiz, Curé.
Químbú rembiucué. Grande, adulto, Abá ocaquaābae:
Gorjear, Añém6ngoí: Coí 1. Y yíçá ca quaá bae. -

Gorrion, Hábià. —, ancho, Guacú.


Gorron, Oiquie tey bae cá ruābo : — bien, o ventura, Che pó porānga
Naémbépe hupia. beté: Ayecatú aé guāra mbae.
Gota coral, Mánó mänó. Grandeza, Tubichahá.
— de agua, I a Vi. — de edad, Caquaa guera.
— ——, lluvia, Amàn díquí a Vi. Grande daño, Mbae aíbeté : Mba
— — las manos, Mbocaruguá: Po caí: Märá márängatú eté Márá
rurú. - ai betei mbae.
——- los piés, Pí rurú : Pí caruguá. — de ancho y corto, Ypí guacú atú:
— no de car, Nambo y píquíri.
Apyti āi.
Gotear, Otiquí. —— distancia, Ypucú catú : M6
— hazer, Am6ndiquí.
mbí ríhá.
Gotera, Tíquí réra : Tíquí hagué.
Goterosa casa, Ogotíquí eí. —— edad, Ocaquaa catúbae.
— en cantidad y calidad, Mateté:
Gotoso, Y pi rurubae. Matu eté : Nandeteí: Guaçú : Tu
Governador, Capitā guaçú : Capi
bichá.
tänduçú. . — hazerse, crecer, Aca quaa: Añè
Governalle, I garatá cocába. mbo ubíchá.
Governar, Ayoquai : Aporoqua.
- balsa, canoa, etc., Ayocog Igaro — mal, o maldad, Märändequà bu
çú : Angaipá mateté.
pítá.
Governarse, saberse valer bien, Aye Grandemente, Nandeteí hápe.
Grandissimo, Tubichabeté: Oú eteí.
recó quaa catü.
293 294.
GROS GUAR

Grandor, Tubicháhába: Tubichá. Grossor de palo, hebra, Po. 2.


Granero de maiz, Abati co ti: Abati Grossura cosa de Sabado, Qoó pia
aÑi rírú : Abatiróga. cué: Qoó apiré : Qoo pícué : Qoo
Grangear, Añémíí (ngā) (m6). ayure.
Grangero, Abáñemü háriçé. Gruessa estar la fruta, Y aguacú.
Granicar, Amändaá y ári. Gruñidor, Neéngurucé.
— gordo, Amändau uçú á : Amón Gruñir, Añeengurú Añeengurú
daúaÑi uçu á. ngurú ngurú.
— menudo, Amändaú pii. — animales, Hai mbú.
Grango, Amändaü.
G ante U.
Grano, P$á : Myá: A 2.
— de arena, Ibi cuy tyra Ñi. Guacamayo (pacaro), Arâ rà cä: An
— del rostro, A. 2. : Aa 1. da puri.
— de trigo, HaÑi. Guayabas, Araçá : Guayā.
Grasa, Quírá. Guante, Mboírú : Porírú.
— tener, y estar gordo, Yquírá. Guarda de chacaras, ganado, Har6
Grasiento, Abá quírabú. hára: Hárñánā : Rerequāra: Mbae
Gratificar, Aypoepí: Ca. ríporerequāra. -

Gratitud, Poro epícába. — (dize el varon), Atā : Hayā.


Grato hombre, Abápo epícatuçé. — (— la muger), Andeí. -

Gravedad, Yepoi hu bucá hába : —, oste, fuera, Tai: Etí: Etiquérá:


Pohii : Ñem6ytāró. -
— mo, Teine: Tei aüne : Emeque :
Grave hombre, Pohii : Yepoihu bu Nā ímé. -

cábae : Oñe m6ytäróbae. —, - peques, Ne angaipá ímeque.


Graznar aves, Guirá oñéé. apömó. Guardar a otro defendiendo, Aypí
Greda, Ibi ap6mó : Tobatí: Nāétí cYró : Ahepí.
Greñas, Abebó guacú : Áye po oi : Guardame mi parte, Cherehe y e
Acängapererá. amóerecó.
— tener, Che abebó guaçú. Guardar, Ahäró. -

Grietas, Bobog: Yāyā. — demasiado, Cheracatey: Chepotí.


Grietoso, Obobogbae: Oy āyābae. -- en su lugar, Añ6 n6ngatú henda
Grillo, Yquíyu. M6i. guépe. bopó.
Grillos poner, Aytacu píçã m6ng: — la palabra, Amboaye cheñéé: Am
— prision, Ytacu pyçã. — respeto, AypoÍhú catú.
— quitar, Aytacu pyçã mboí. — secreto, Añón6 ngatú cheremy
Grita, Täcé: Tâce má: Capucai. énducuéra Cheyurú66çängatú
Gritar, Cheraçe (mo): Açapucai : Ta. mbae mömbeú eym6 : Cheyuruti.
— llamando, Agapucai hén6imä. Guardarse, Añè aró: Añeängú.
— mucho, Agapucai porará : Aça — del golpe, Am6 nguà che apí ha
pucapucai. bangué: Añémoyti.
Gritos crueles dan los condenados, - un poco, Añéān gupíri.
Nda etei ete y yíribi rapopé oça Guardia de soldados, Mâñändára:
pucaita añā rètāmé guára. Här6ha re ii.
Grosera cosa, Anà : Ypoati: Ypo — hazer, Amañā : Aporo āró.
guaçuai Poaymbé. ney yāra. Guardian, que guarda, Haró hára:
Grosero de palabras, Ñee y ñärüā I pí. 3.
295 296
GUIS GUST

Guardoso, Y potíbí: Hacatey mi. Guisar con sazon, Ambo aí hó catú:


Guarecer los ojos, del golpe, Ayecapia. í úpíra: Am6 tyā r6ngatú : Am6
Guarecerse, Añé pycyr6 (Hece). engatu.
Guarida, Ñémyhába: Yepicyr6tiba. — de comer, Añèmbia bíquí: Ayapo
Guarte (dize el varon), Atā : Hayá. tembiú.
- (- la muger), Andeí. Guitarra, y todo instrumento, Mba
Guerra, Guarymi . Märändecó : Ma racá.
rānā : Marāmbotá. Gula, Caruaí aí: Caruaí eté.
— el lugar, Muāmbába. Gueca cosa, Yyapepúbae : E. 12:
Guerrear Aguāryni : Amarāndecó : Ybyi.
Amarāná : Amà rāmbotá. Gueco de la cosa, Pí qufraguí.
Guerrero, Guarinihára : Märände —, vanaglorioso, Aba yerobia tei: O
quāra : Märāmbotahára. ñémboguí: Guecó aú aúbae.
Guia de camino, Tendotára: PéquaGuero de gallina, Urugua cú rupiá.
beéngára. Guerfano, Ty rey.
— —danca, Yeroqui íb. — echado a la puerta, Mytāng hei
—, el delantero, Apírichuára. típíra.
Guiar, Aycó tendotárám6 : Ahá Guerto, Mbae roquí rocai.
tendotárām6: Apequabeè guihóbo Guesped, el hospedado, Y m6mbíta
ten6ndé. píra : Heroiquie pira.
—- al cielo, Aiquaabéé Ibagrapé : —, — que hospeda, Y m6mbitáhára.
ºrº º vº

Gusano, Taçog: Içog.


Ibag biá rupí am6yngó. — colorado, Tatätirà.
— ciego, Aipocog. —e de palos, Yaratitá: Yepeabacog:
—, encaminar, Apequā bee: Ahápe Iba pítängíbacog : Mbucú : Ta
quā bééngä. quaraçog.
Guiarse por razon, Tecó hupí arí te — grande, Märándobá.
quāra ché: Tecó hupíguara ríaycó. — que se cria en las carnes, V. Ura.
— —su parecer, Cheremymbotara
Gusanera, Tacog quāra: Tacog re
quāba.
rí tequāra che : Guemymbotára rí Gusaniento, Haçogbae.
oycóbae ché.
Guirarro, Yta cià. Gusanillos que nadan sobre la tez del
agua, Ibínda yai.
Guiñar del ojo, Acapy mi ychupé. Gustar con la boca, esperimentar, pro
— la barca, etc., Obag: Opia yga var, Ahää : Ngä.
ratá. .— de lo que otro haze, Am6 m6räng:
Guiñarse del ojo uno a otro, Oyo Am6árüä.
çapy mi oyoupé. . — — que se coma, Mbae ú am6 m6
Guirnalda de flores, Ibot paraguá: räng: Am6 árüā tembiú. (árüä.
Ibo ti p embí: Ibotí pembí ñèāmā. Gusto dar, Ahapia : Amboayé: Amó
— hazer, Ambo paraguá íbotí: Am6 Gustosa comida, Í úpí heé : I ú pí
ñéāmā boti : Am6 pémbi ym6 ñe hécatú : Yupí hebäng.,
āmānām6. Gusto, deseo, voluntad, I abí.
Guisado, Yíquici. —, sentido, Mbae rèèandupába: Hé
— quemar, Ambopiché yíquici. ändupába.
— saber a quemado, Ypiché chébe. Gustoso hombre, y cosas, Heé.
297 298
HABL HABL

El ante A. pé: Hecé: Märá mârâte gui yábó


hecé.
Habas de la tierra, Cumändá. Hablar cosas de trisca, o risa, Añéé
Haha (del que se rie), Hahá: La mu mégüā : Añéé apiraí.
ger, Hehei. —— dificultosas, Mbae y yabaí aé.
Habla, Ñee. —— diversas, Añèé yoparápará.
Hablar, Añèe : Guiñeèngà. — chismes, Cherém6é guiñèènga :
— a otro, Am6ngetá. Che tacuchí: Cümbai : Yapú.
— adulando, Añèè caracatú. — dando enfado, Amboguera gui
— al alma, moverla, Añât6i fängä ñééngā : Añéé ymboguerai ta.
cheñeé pí pé: Am6ñèrā: Amboa — de Dios, Ayabiquí Tipā recó gui
quí íängā cheñeè pipé. ñèéngä: Añeé Tipā ñeè m6mbeguā
— alto, Añeémbucú : Añèéngātā. bo: Añéé Tipā recó rendú ucábo.
— a proposito, Hupí añéé: Ndatatei desbaratadamente, Añèé taté :
cheñèé: Ndoacatú ey mí cheñéé: Añéé yo pará: Màra te guí ñéén
• ºr

Märà cheé nañèè tateí mi.


gā : Tey teíañéé.
— asperamente, Añèé ngací: Añèè
— deshonestamente, Añeè abaeté,
ngātā.
— de su proprio motu, Añeèngeí:
— a su provecho, Gui yeupé guārà Cheaeí añèé.
mäé añèé.
— — vezes, Oroyopyrú oroñéèngā : — desvergon cadamente, Ty ey mé
Am6 am6mbeé oroñéèngä. añèé.
— —— cortando el hilo, Añéé cando — elegantemente, Añéè porāng :
çandog. Añèé ngatupíri : Añééyeracatú :
— algo larguillo, Añèè anāngatú : Añèé candea catú : Añéè angāturà
Pucui catu. mbeté.
— bien pronunciando, Amboyequaa — enojado, Guātām6í añeé : Ñe8
catú cheñèè : Añèè ierá ierá catú.
— burlandose, Añéè poraibí: Poran
guatäm6i guà arecó : Guiñémoyró
gú : Apiraí : Porí.
hápé añeé : Cherecapícäng ñāi :
Cherobá abaeté : Märände é añéé.
— con boato, Añéènguçú: Aneèmbuçú:
Añèé yuruguaçú : Cheñeè oó catú. — en secreto al oído, Arobobog:
— con dificultad, Añèè acípeí: Ha Aroebobog : Mbegué : Yyapíçá
cíí cheñèe. robá arí añèè : Yyapíçá roba píy
— confuso, ó escuro, Y yabaí hápe me añèé: Y yapica roba píri añéé.
añéé: Ndo yequaábi cheñee: Añèé — entre dientes, Añèè ngurú : Añeè
íimbí timbi ñóté.
che apècü nguípe : Añéé b6có b6
— congraciandose, Añèè mégüá aubi: c6ng: Cheyurú pípè añèé.
Añéè apiraí: Ambo oribí guiñee
— entre si, Añém6nge taé: Ayepíá
mégüám6. m6ngetá: Añèmbo abú mbegyé.
— consideradamente, Añèè en6ndeà:
Ayeapíçacá catú mârâ che égüáma: — — — meneando los labios, Che
Ayecarecó catú rāngè cheñee ñā yurú carú guiñeèngä.
n6ndé : Añéândú catú cheñèè rà — — sueños, Chequeñèé: Che qué
mä rí: Añéää cheñèé y mbobé. rām6 añée.
— contra alguno, Che ñeéngai ychu — fuera de proposito, Añèètateí:
299 300
HA BL HALL

Che ñeetaté : Märändeé cheñee : Hablar sin que se entienda con pres
Atibíbíricheñee: Hayé hayè añéé. teza, Añeé cífimbabá geteí: Añecífi
Hablar libremente, Añeén gi : Na m6píry rí guiñeéndubu carey mó.
cheñèe poÍhúbi ychupé: Y poihu — sin razon, Añee tei.
bey me añee : Na cheñèé poquíhi — soberariamente, Añee piātā : Na
yei : Na cheñee poràngui guiñe ñee aubá hápe rigüay: Añeé pirā
engā ychupé : Na che ñee pyry tā : Pirāqfià : Bi rāquà.
ychupé. — tartamudo, Añéé pítá : Che ne
— lo que se le viene a la boca, Cheéngú : Cheñeè tí etí.
rembé guári ñóte añeé : Cheyurú — tentando para sacar algo, Añéè ca
rem bépe ñó añee : Cheyuripe racatú gui poroäängā : Añéé hään
ñemeengébae am6mbeú Cherem gā : Ahää guiñèéngä.
bépe ouríbae cueñ6 añéé. Hacha de cortar, Yí acänguà.
Hablarlo todo, Amombeu pá : Añee Hachazo dar, Aroqua yí ácänguà.
mbá : Cheyurú rupí añéé cururug: heçé: Aquari heçé yíacänguā pípé.
Añé he cheyuru rupí guiñeengā : Hado, ventura, Haú: Haubé: Haubó.
Añeeçu rurugíguí ñe engā : Añee Halagar con la mano, Ayapíchi :
cÑ ngatú. - Aya beí.
— mal de alguno, A y curá: Aya Halagueño, M6ñèm6 cúnifi.
bíquí aí: Cheyuru aí hecé : Che Halcon, Quirí quirí guaçü : Yndayé.
yuru megífia heçé. Haldada, Cheao pipé cherembi era
— mansamente, Añéè mbegue : hacué.
Añeè ruí : Añèé rurú catú : Añee — llevar, Cheaó pípé arahá.
mbiú. ngetá. IIaldas, Cheaóguira.
— mucho, Añeé mbi : Añee ngetá — regazar, Aypepí.
— muchos, Oroñee yoá : Orocoi. Hallar lo que busca, Abahè cherem
—— confusamente, Oyoguerobobog: biecá rupé: Ayohú cherembiecá.
Oai bú mbíá oquäpa: Oreaíbú. — — — perdio, Cherémy m6cañy
- pasito ó de espacio, Ahaubá che ngue rupé abāhé : Ayohú cheremi
ñééngā : Añèé cherebobog hápe. m6 cañYnguéra.
— poco, Añee myri : Añee atú : — Ayohú : Hu 3.
Añee ací. Hallarse bien en un lugar, Abíá ca
— por otro, Añee hecé. tú : Ayecohú catú.
— prolijamente, Añéé porombucuaí: — con dificultad, Hacipei ayehú :
Apírey: Pigey: Apírey: Noñeeya Ndabíabíári: Nda yecohu cohuiaú.
tiri : Ndiyapíri oñee. — mal, Ndabíári : Ndayecohucatui.
Hablarse los desavenidos, Oñ6 am6 — mejor, Cheaguí yeí pírí: Aguí yeí
tarey oño m6nge tá catú : Oñ6 yeíaícó: Aguí yeí ātā guitecó (bo).
ambotá rymbae y ñVró oyoupé oñ6 — mucho peor el enfermo, Nande
m6ngetábo. teí cherací : Aibeteí cheraçí Che
— unos a otros, Oñéé oyoupé. oçe cheraçí. tecóbo.
Hablar sin consideracion, Añeè m6 — no muy bien, Nda bíá herāi gui
ängā bey mè : Henondea ey me —presente, Ay miho baque:Yyapo ha
añéé: Agui yerāmboí añeé : Nda guépe aye hú: Cherobaque yyapóni.
yeapíçacári cheñeè güāmārí: Na ñe Hallase bien conmigo, Oye cohú ca
an ducatui cheñèe rāmāri. tú cherehé: Obía catu cherehé,
301 302
HARI HAST

Hallazgo, Mbaehú repí. Harina de piñones, Curi huí.


— dar, Yhu hague repí amee: Ahé — fresca que está bullendo, Huí my
pi bée y hu hagué. myi : Huí apererá.
Hámago de avejas, Teborá. — de trigo tostada, Abatí m$nicuí.
Hamaca, Ymi : Quihá : Quehá. — hazer fresca, Ambo typirati :
Ambo huí.
Hambre, Ñémbiahii.
— carestia, Caruaí: Tíabó. — moler, Ahuiçog: Am6nguí.
— comun, Caru aí pā bé: Caruaí — que se enjuga a Sol, Quaraci huí.
guaçú. - ETarinoso, Y yacuí: Y yacuí bae.
— tener, Che ñémbiahii : Ñfiri are Harpa, Mbaracá guaçú.
có: Nüry aí arecó : Che píáça yn Harpada lengra del pacaro, Cü ai.
gó : Cheibiguaporey aycó. — oreja, Na1...)í bobog: Nambí ym
IIambriento: Ñembiahii bó : Ñémbi bobogi píra.
ahíi porara hára: Nirí rerequāra. Harpar, o señalar en la oreja, Ay
Handrajos, Ao cui güe: He me: Hepú. mâmbímbobog.
IIartar a otro, Am6 ebeātā : Ambo
Handrajoso, Ao cui güe re requára: abirú.
Abá ao ço rorog: Ao héné rerequā
Hartarse de agua, Añèmbo abirú í
ra : Ao hepú oguenoibae. rehé.
—, remendado andar, Cheao cui ioó
— demasiado, Añèm6 ebeātā eté :
ioóguitecóbo.
Hanega medida, Mbae ray iräängába. Añémbo pachurí: Añémoi taró.
Haragan, Abá ecó te : Hecó eí: Harto, Abá ebeatá : Cheabirú: Y
täró : Pachurí: Ibi haibae.
Hecó eí eíbae : Hecó eybó.
Haraganear, Aycoteiguite cóbo: Ai — de agua, Í arí y yabirúbae: He
có eíeíguitecóbo. be abirú : Hebé apícuai i rehé.
Haragan, que huye el trabajo, Abá — estar de vino, Che re be abirú
ecó porabíquí poíhupára: Mbora cägüi rehé : Che pachai caguy re
bíquí aguiñe aguyndogbae : Mbo hé : Cherebe pachai.
rabiquí ce rey mbeté : Mborabíqui — suficiente, Ayé.
rí y yácatu y mbae teqúare teí. Hartura, Ocecarú : Aocete beātā :
Tebeātā : Tembiu ne m6mbucáhá:
Haré que me sueñes, Orom bo que
pohaihú cherehé ne: Ndeque poçaí Carucatü.
cúne ché hegui equihí yabo. Harrear cavallo, Aynipā: Cabayu:
Harina, Cuí: Huí. Am6ndii ymbo atábo : Am6 aqúä
— cruda, Huí y pi. cabayú.
— de maiz tostado, Hui ti. Harria, Cabayu rñcí: Cabayu reyi.
—— mandioca, Hui : Hui eté. Harriero, Cabayu ríçírere quāra.
- — — con cascara, Mänymbé. Hasta acullá, Pepebe ñóte.
--- rallada, o molida, Típíratí. — aá, Eupépe ñóte.
- — — seca al humo, Cañarymà — allí, Cui pebé. , ,
huí. vº
— aora, Angbíterí: Ang pebé.
-- palma que se come, Ibapytan — aqui, Apeñóte : Apebé.
gí huí: Mbo caii hui : Íbai cu. — donde ? Mämópe pängá?
-- pescado, Pirácuí. — el cuello, Oayúbo bé.
303 304
HAZE HAZE

Hasta el dia del juizio, Ára cañy Hazer el dever, Cherecó háca tú ru
mbápebé. pí aycó : Chereco ambopó : Che
— el fin, Yyapípebé. ñangarequāba ampó.
— la cintura, Oatucupé bobé. — fuego, Ayatapí : Amboyepotá
— las rodillas, Gue nypy ám6 bé. tatá.
los ojos, Gueçábobé. — hazer algo, Ayapó ucá.
— pechos, Opotiábobé. — la cosa de otra manera, Märān
mi, Chébebé. deé ayapó : Ayapoé.
no mas, Nandeteíbobé. — — voluntad de otro, Abae re
— quando? Aracaébe pängäné? Ara mymbotára aya pó : Hemymbotá
caebé catúpe? porombucú. ra rí tequāra che: Ambo orí: Aho
— que Dios quiera, Tüpã aypotá baichuārtí.
—— yo lo diga, Che y m6mbeú po — lo que no dere, Che recó ràngue
rombucú. rombucú. rey rehé aycó : Nacherecó haban
— —— me muera, Che män6 ey po gue rüguay picó cherécóny.
— —, o mientras que venga yo, — mal, Ayapó aí: Ayapó pochí:
Cherurey porombucú : Cheru po Ayapó mégüà. bochí.
rom bucú. rām6bé. — —, dañar, Am6 mā râ : Am6m
— — tu quieras, Nderemymbotá — — su oficio, Chere có rànguéra:
Hastio tener de la comida, Am6tyn am6 ràngué: Ayapó pochí cheñān
gí che rembiú : Ytyngi che rembiú ga requāba : Cheñängarequā ban
chébe : Cheayu tembiugui. guéra nambopóri : Ndayapoi.
Hatear, Añém6çaénā (nā). — mencion, Ahén6i : Ayabiquí.
—, aderecar cargas, Am6 aty r6bo — raya, aventajarse, Aporoqüá :
híi tába. Añ6 qüándeté: Y yaoceché.
— empetacando, Ambaeña : Aypo — verdad una cosa, Amboayeté :
ñäng: Ambae poryá. Amboupicatú cheyaguéra.
Haz, manojo, Mä 4. Hazerse amar, Ayeaíhubucá.
— ó cara de la cosa, Terequà : — de rogar, Hatà hataiaycó: Añé
Acátuā : Y yacatua pá cotí amoi, m6 acâtey: Opíatäm6y aycó. Hātā
ponerlo por el haz. hātā aycó : Añémboaquí eí guite
Hazaña, Quí rey mbápó. cóbo.
Hazañoso hombre, Abá quí rey mbá. — el cabello, Añéâ pí: Añeäpiucá :
Hazedor, Apohára: M6ñängára. Aití guca che á. açi aú.
Hazedlo, o no lo hagais, Tereyapó — enfermo, fingiendo, Anémboaçi
ey mbé : Tereyapó yae hérã. -— estimar, Añémbo yerobia ucá :
Hazendosa persona, Abá oguerecó Añémbocee ucá : Añémboete ucá.
catú mbae: Po rerequa mbae rí. Hazersele la boca agua, Añèc6nduu
IIazer, Ayapó : Am6ñà : Ngä. tei.
— del que come, Acárú aubí : Acarú Hazerse ine con able, Nañembo apí
carú. çà potári: Nipo rendu potári: Na
— —— duerme, Aque raubí. hendú bei ey aubí : Ayeapíçaqua
—— sordo, Nañémbo apícáiaubí. rogaú.
Hazerle del ojo, llamarle, Guecapó — odioso, Añe am6 tarey mbu
píbo : Ahen6i. cá: Añémbo abaeterecó: Cherí y
305 306
HENC HERM

yacatuá ràngue am6mbabí: Cheri Henchir arrasando, Ahoba pípichi Á


y yaeràngué. Añà cārai. hobá pímboyoyá
Hazer señas al dissimulo, Añäpé cai: — hazer, Am6 y ny hè mbucá.
Házia, Cotí. — hasta que rebose, Am6ndui y m6
— allá, Am6ngotí. gotí pá? y ny hènga : Am6 y nihé y món
— donde ? Mam6ngotí pa? Märān dui ta: Ambo oba pipó y hénà.
Hazienda, Mbae. —, rehenchir, Ahobá pÍn6ng: Aho
Hazina, monton de miesses, Abatí atí: bá pí y rümó : Ahobá pímoynyhé.
Abatí m6n6 6mbi : Ymboatípí. Henchirse, Añémo y nyhé: Chery
—-, monton de leña, Yepea tí. nyhé.
Hendedura, Bog: Yecá.
H ante E. -

Hender, Ambobog.
He aqui, Chapicó : Chapacó : Ehe Henderse, Obog.
cha nicó : Chatepé : Chapängā : — vidro, etc., Otirí.
Châró : Chanicó ró. — por muchas partes, Obo o bog.
Hebra de hilo, Ynimbopó. poānā. — el maiz tostandolo, Opororog.
gruessa, Ypoguaçú : Ynimbo — la oreja desgarrandose, O
— qualquiera, Pó 2. Híbí. corog chenâmbí.
Hechizero, Payé : Pâñèrà : Guaya — las manos con grietas, Che
pá : Caraí : Guayapia yāra. Mo poyà yà : Chepobobog: Chepotirí.
ríy tymbípià. hangí ú. Hendida cosa, Ymbobobogi píra.
Hechizos, Curupaí : Pohāng : Po Hendidos piés, Mbi yayā : Mbí oya
— dar, Aypohangí ú. yá bae : Obobog bae.
Heder, Iné : Haó : Ypítiú. Heno, Capij. ípíog.
— a chicha, Che raibú : Checänguy — arrancar, Acapij poó : Acapií
raibú. -- — entresacando, Acapij robeí
—- a sobaquina, Checat : Cheyíba beí : Aca piy yohá ípiog patí
cati. patí.
Heder le la boca, Cheyuru né: Che — segar, Acapií quy ti.
yuru aybú. Herida de aspada, Quí cé pucubó :
Hediondo, Abá né. Quícé pucu pípé api chapaguéra.
Hedor, Né. — — golpe, magullado, Yquäha bó
Hediondez, yneo re: Ypoapí pó umbí yquähague.
Hedor salir, - Herir dando estocada, Aycutú : Ayo
Helecho yerva, Amâmbai : Amàmbai çog: Ayapij.
uçú : Guaycundú. — — golpe, Aquarí: Aquā (Hecé).
Helo allá, Cui hecóny : Cha pucu — en la cabeça, Ayapichá : Ayape
hyny: Cha pépe hecóny. og : Añäcä pirog.
Hembra, Cuñä. — mucho por todas partes, Amboa y
Heme aqui, Chanicó ché : Chapicó aí: Amboimboí.
ché : Chaterócoché: Hyndó ycóché. Herirse en los pechos, Aye potiá
— aqui estoy, Chanicó aycó: Cha mboí apú : Ayepotiá núpà : Aye
nicóää : Chanicó cherui. potia y räró.
Hemisferio, Tecapoatáha bey. Hermanablemente vivir, Oyo íque
Henchir, Am6 y nyhé : Ambooba íramy ngatú oroicó: Noroñ6 m6m
pípó : Amboobapíapí. bo íri o yo hugui.
307 308
HERM HIER

Hermana de padre (dize el varon), Hermoso de ojos, Chereçá porāng :


Cherurayí. Qaicatu pirí: Heçá am6ai.
— — parte de madre, Checí membí. — — rostro, Abá obá catupirí po
— mayor(dize a la menor), Chequípií. räng: Ho bá am6ai.
— menor (dize a la mayor), Cheríque. Hermosura, M6rängába : Porāng :
— (dize el varon , Che reindí. A la Catupírí: Am6ai.
menor, Miringue: MYni. ITervir la olla, Opupú yapepó.
Hermano (dize la muger al raron), — — — a borbollones, Ocimbe
Chequibí: Tapí. cífimbeg : Opupu eté.
— de parte de madre, Checí mémbi. — cosa espesa, Omembeg.
Hermandad, Yoíqueírecó. — de gusanos, Haçog my myi.
— de mugeres, Yoíqueecó. ITerrada para ordeñar, Cambi amy
Hermano de padre, Hi rué bae. hába.
— mayor (dize el menor), Cheríque í. Herrador de bestias, Cabayu ppi
Cheací gué. temboya hára.
Hermanos de leche, Checí cambigu-. Herradura, Cabayu quarepotí: Pí
aréra : Cheçi cambi arí caquaa pité ra.
paaré. Herramental para herrar, Cabayu
— — padre y madre, TubeÑm bae : pipítén6ngába.
Ychi e y mbae: Cheriquei te é : Herramienta, instrumento, Apo hába.
Cherú remym6ñāng checí upé : Herrar bestias, señalar, Ahää : A
Checí ríépe : Checíhae cheru raí. hāng boñä: Ahapí.
—— madre, Oyoi rupí piára: Tu Herreria, Quarepotí apohába.
bebae. LHerrero, Quarepoti apohára.
— — padre solamente, Ychiébae. ITerrumbre, Quarepotí á bé.
— — un parto, Y oíbi ri chuāra : Hevilla, Quarepotí apÑi : Mbotí pá
Y c6ibae : Oyopipé oñém6ñābae : ba : Mbae apÑi. *

Yopíruá cāmāri guára: Oñ6 am Hezes, assiento, Hutinguéra: Tipí uüí.


bígúa. — assentarse, Hui á : Oñémboíbí
Hermosa cosa, Poräng: Ca tupirí: apí huingué.
Am6ai. -
— quitar, Ahui mboí : Aypíuúm
— — de grande, Tubichá mârānga bog: Ambo ípí pi huingue: Aytí.
tú eté: Oútecatú : Myry ey mbaé: huífin guéra.
Nfinga rey.
H ante l.
JHermosamente, Mórängape : Catu
píri hápe : Am6 ay hápe : Angā IIidalguia, Märängatu hába: Anga
tífirāmé. tífirà mâ: Tubichahá : Tubichabecó.
Hermosear, Am6 poräng: Ambo ca IIidalgo de buena sangre, Abá anga
tupírí: Amó am6 aí: Am6 anga turá: Ñémóñāmārängatúbae: Abá
tíirá: Ambo aguí yeí guara i. rubichá. Ibígúà.
— con gracia, y donayre, Amó árúà. Hidropesia, Tí eguacú : Pu ngá :
Hermosearse, Añém6 poräng: Añém Hidropico, Abá pungá: Hi eguaçú
bo catupírí: Añémboagui yei guari. bae : Hebeati : Y yíbíaí: Hebé
Hermosissimo, Y p6rangeté eté: Ca aí: Hebé pun gá.
tupíri eteí : Am6 aieteetei : Nda Hiel, Pía upia.
tei catú y poràng. Hierro, Quarepotí.
309 31 0
HILE HIST

IIigado, Mbíá : Píá. AmóícÑrfi : Amboí címbí á: Am6


Higo, Ambaíá. ñe ícyrtí, guāra.
Higuera, Ambaí: Ambai eté. — — — como soldados, Oyopébo
— — verga, Rieles, Ytá embó re
— de infierno, Amba ibuçú.
quí i tába.
— — la tierra silvestre, Quapoi. IIilo, Ynymbó. embó.
IIja de la muger, o hijo, Membí. — de hierro, Ytá embó : Quarepotí
— del varon, Tayí. — — que algo pende cortarse, Ocog:
Hijo adoptivo, Tai rangá. Oçandog : Ca.
— de animal, Hebae raí: Mbaeraí: — quebrar, Am6ndog.
Coo membí. — — de la procession, Ahícím6ndog.
— — Cazique, Mburubi cha raí. IIilos hazer la miel, Hibi hibí eí.
— del varon, Tai. Hincapié hazer, Ayepí tacog: Ca.
— legitimo, Méndaré raí.
— natural, Mendaré rey raíra. Hincar, Ayatícá: Bo.
— palos en tierra, Ambo íbi ípí.
—, o hija, primogenitos de la muger, — palo haziendo con él el hoyo, Am
Che membí ripí. bo íbícog. -

—, palabra amorosa, Tä gi: Guai. —, o clavar la vista, Ayeeçá atícá:


— primogenito del raron, Chera Ambotiai chereça hecé.
tendotára: Chera ípí. Hincarse, Checutug: Ayecutug.
— semejante a su padre, Gú iabi — de rodillas, Añe nÑpía eyi : Añé
harey: Ndayabíi cherúba. cií : Ngā.
— de otro padre, Cunimy ibé. IIinchacon, Rurú: Qugú: Arurú. A. 2.
— sin padre conocido, Tub ímbae: Hinchado estar en medio, y estremos
Ndatúbi : Tuyequaby mbae : Tu no, Ypítecú : Ypíte cāmāmbú : Y
ñe my me guà. píte apüngá: Ypíte rurú.
— — —, huerfano, Tírey. ——, Chepingá gu$ténā : Che re
Hijos muchos tener, Cheapij chera beatí pítui. .
retá : Hetá che raí. Hinchando los carrillos soplar, Chera
Hilado, Y pobambira. típi camâmbú y peyúbo. püngá.
—, torcido dos vezes, Ymbopo yoi Hinchar algo, Ambo rurú : Am6
bípíré. — — soplando, Am6 camâmbú :
Hilandera, Y mimbo pobàn dára Am6 pungá ypeyúbo.
Hilandero en el muslo, Oú rehé y pó LIincharse, Chepungá: Che rurú ru
m6mbi hára. rú : Cherebeatí pítui : Ambo ebe
Hilar, Aypobā : Ngä. atípítui.
— delgado, Aypobāpoi. Hinojo, Hinojo. guitecóbo.
— gordo, Aypobā poguaçú. Hipando andar, Cbeyoyog porará
— lo que era gordo adelgaçandolo, Hipar, Cheyoyog : Bo.
Aypó ingá: Aipó çurog : Aypópi Hipo, Yo yog. -

chí: Aipó equíi. Hipocrita, Abá ecó yapú: Ném6 ecó


Hilas, Aorabiyu cúe : Ao ríbí cúe. catupíri aubí: Némbo ecó echaca
— hazer, Aorabiyu eno hè: Ahí bi ba aguí yeíangaú.
en6hè : Ahí bi requi i. «...
Historia, Märändagué : Tecó ímā
". "

Hilera de gente componer, Ahí çuru: guaré : Märâtequa guéra.


311 312
HOLG. HORA

Historiador, Märändecó quatia hára. Holgura, Tori : Toripába: Tecäyn


Historiar, Amärändecóquatia : Ay dába: Yerequāba : Angatuhába.
quatiá mârändecó cuéra : Tecó Hollar, Apírtí : Ayepiquí tí quíti
mändéra amboíbí y quatiábo. hecé : Arecó recó chepi pipé: Aya
pa m6ñā chepí pipé.
El ante 0.
Hollejo, Apiréra: Pireri.
Hogadero de puercos, Tayacú caru — de fruta, Ibá apiré.
hába: Némbo araytába : Ñe motí — saltado de cuerpo, Piriti.
hába: Ibi mbobu hati: Mboguí. Hollin, Cimä.
Hogada tierra, Ibí tayaçu remym — hazer, Oñèm6 apecü mà.
boícué : Remymo fingué: Remym Hombre, Abá.
bo guícué. Añè tymbirog. — de bien hazerse, Añémboaguí yeí
Hocicada dar, Añétyngá: Añétyog: guá: Añém6 mârängatú.
Hocico, Áqúà. Honda para tirar piedras, Tucümbó
— de puerco, Aqúā opí tapé. yta m6mbohá.
— hazer, Cherembechog : Añèmbe — cosa de agua, Típi guacú.
chog. — — — tierra, Ibí pí pucú.
— — mirando de mal ojo, Hembe — rodear para tirar, Ambobabátu
chog gueça quaraçí hápé. cñmbó ita m6mbóbo.
Hocicudo, Aqüà mbucubae : Mbae Hondissimo, Ipi eté.
âqüā ñémä: Heça quaraci : Abaeté. — de tierra, Ibi pí pucú eté.
Hogar, Tataupá : Tata ípí. Hondura de agua, Típi.
Hoyo de cosa que está ó estuvo en — — tierra, Íbí pí pucu hába.
terrada, Mbae rí bí cué: Tibí cuè. Homestidad, V. Modestia.
—, Quára. vº —, no torpeza, Qanda héey: V. He
—- en tierra, Ibiquà : Íbi eca quā : num. 6. in fine.
Ibi apiçaqúa. Honesto V. Modesto.
Hoja, y tener hoja, Hob. —, no torpe, Qandahe ey: V. He.
— caer, Ho cui: Hoá. num. 6. in fine, Ongo : Urupé: Uru
- con ramos, Caabó : Caaó. pe guacú : Urupeti: Urupeüí: Uru
— de maiz, Abatiró. (Hó bahú. pe ró : Urupé nambi abí: Urupe á.
— echar de nuevo, Hoquí rāmó: Honra, bondad,Märängatú: Aguíyeí:
Hojosa cosa, Hohóbae : Ho catú. Aye 1. Herobiähá.
Hola (llamando), V. Ola. Honradamente, Märängatuhápe.
Holgaçan, Abá ecotei : Heco eí : Honrado, Abá márāngatú : Abá eté:
Heco eybó. Abá yerobiaha beté: Abá āiai.
Holgazan, floaco, Abá aqui recó tei. — de otro, Ymboye robia ripíra :
Holgada cosa, que se menea, Cānā : Y m6mbeú catu pira: Ym6 márān
Cfiré : Cātā: Cué: Qāna: Pà āmey. gatu píra.
Holgarse, alegrarse, Cherori : Aye Honrar, Amboyerobia catú : Ambo
requa catú : Añè mo py tién gatu: ayé : Amboeté.
Cheängatú. — diziendo bien, Am6mbeu catú :
- del mal ageno, Cherapichá recó Am6 p6ränga tú hecó teñipe.
aí rehé cherori : Hecó márängüe Hora, Ara mboyaocá: Aramboyao
chembo ori. cá m6 c6i pipé : Quaraçi rui : Son
-, estar contento, Che pitue. las dos. V. Sol.
313 314
HUEL HUME

Hora de la muerte, Män6 mbotari : Huele a pescado, Pirá rabi ag ogue


Mä nobibí : Mänó piri : Män6 bi recó : Pirá reâqúà oguerecó.
bibó : Teó roba pyybó : Teó guero Huelgo, Pitú.
bigím6. — detener mucho, "Chepitú pucú :
Horadar, Am6mbú : Bo. Che pítu bâqüà : Ayepitú equii.
— con pungon, Aycutug: Ca. — echar, Chepytü cé.
— por muchas partes, Am6mbupú — el vaho, Yurú tymbó : Yurupítú.
mbupü. — no poder echar de cansado, Na
Horca, Poroyubicába. che pítu cémy canè6 gui: Chem
Horcajo, Hacambi . Hacäng yaog. bopítu pácänèó.
Horcon, Ibírá racämbi : Og quitá: —, respiracion, Abú.
Ogíçá. Huella, Mbipo: Pipó.
Hormiga, Tahi: Taci: Aquéqué. — no ir seguida, Oyehubé hubé
Hormigas, grandes que se comen, Içá. ypipó.
— que salen quando llueve, Tací rè. — ir seguida, Oyopítá ybé y pipó.
— — buelan, Quí bú quíbú. — rastrear, Am6 m6hé y pipó.
Hormiguero, debaco de tierra, Ta Huidor, Yaba bicé : Yaba bóra :
çí quāra. Cañybóra : Nemybóra.
— lavantado sobre tierra, Típicoè : Huir de la ocasion, o peligro, Añè
Tací rètāmā. güähè hayme chereco haguera gui:
Hornero, Mbuyapé mbo y pára. Anäguyndog cherecó ay habangu
Horno, cacuela grande, Ñāmy pití. era : Aycupeog cherecó mârà ha
— de cal, Yta rap hába: Tataqúa. banguera : Ayeape quabogchere
— — pan, Mbuyapé mboyípába. có màrà habanguéragui.
Horqueta, Tacambi : Moti : Poti : ——las tentaciones, Moroäängaiba gu
Ibíra racambi. a írí: Açirí : Añèguâhè m6roään
Hortelano, Mbaeroquí tíba rí ñān gaibagui.
gareqüara. —, o rehuir, Acirí: Am6nguá.
Hortiga Pynó. —, — — el golpe, Am6nguà añè
Horro, Tembia hú bey. moyti: Acírí ychugui.
Horrenda cosa, Mbae yyabaete catú. Huirse, Ayabá : Acañy : M6.
Horrura, Mänèmbecó aú hába. —, deslizarse, Añècymbo : Añagu
Hossario, lugar de huessos, Cängue yndó : Acañy biarí.
tíba. Humanidad, cortesia, Mborerequa
Hospedar, Am6mbítá : Aroiquie hába: Arüà.
cherópe. —, ser del hombre, Abá recó.
Hospederia, M6mbítá hába : Pitá Humano, cortés, Mborerequà : Che
hába. äru āngatú here cóbo, cortesmente
Hospedero, M6mbitá hára. lo trate.
Hostigar, Am6mbí tubá : Am6mé Humaco dar, Am6 tymbó : Am6 ata
mā : Amó angeco porará. tynguçú.
Hoz, Quíçe apá. Humareda, polvo, baho, T$mbó.
Hozino, Quíge apá guacú. Humeando estar el tigon, Otymbó
H ante U. tymbó tataí.
Huele a miel, Ei reâqfià oguerecó : Humear, dar, o hazer humo, Yti
Eíra bi ag ogue recó. mbo timbó tatá.
3 15 316
HURT GUA

Humedad, AquY : yacuí eY: Rurú. I Vocal.


Humedecer remojando, Am6 aquí eÑ: I (conjuncion), Hae : Aé. - -

Amborurú. -
— aun por esso, Nda haubié : Hau
— — poco, ó sin remojar, Ayacuí bé : Ndei teé. -

cueróg: Aitin$ngüe cueróg. — como que, Labí!


Humedecerse, Oñemo aquy: Oñembo Ida, Hó. Amà. 1.
rurú. Idiota, Mbae quaapar ey mbeté :
IIumedo estar, YñäquY: Ndiyacuí: Idolatra, Mbae eí upé yero yí há
Y rurú. quāra. ra : Tipā ete agui mbae eí aú o
IImmero, Tatati yèmbába : Tatati Túpà nàm6 rerequāra.
IIumildad, Apipéhába: Ñém6my — dolatrar, Ayeroyi mbae eí upé :
ry hába: Ñémoi bÑi hába. Mbaé eí arecó che Tipānām6.
IIumilde, Abá ñémó myribae: Oñé — dolatria, Mbae eí raāngabupé y e
mbo apí pébae : Ibi yi : Oñemóm royí: Yeroyí mbae angau upe :
bebíbae. Tupichua raí upé ñécüí: Tipā ey
Humilmente, Némbo apipe hápe. o Tipà nàm6 rerecohá.
Humillacion, Ném6 myry: Nembo Idolo, Mbae eí raāngába: Tipà nà
apipé. hatí. m6 herecopi aú.
IImmilladero, Ñe cungába : Ñécü I ante G.
Humillarse, Añémbo apipé: Añém6 Ignorancia, Mbae quaabey : Tecó
myri. quaabeÑ.
—, hazer humillacion excterior, Aye Ignorante, Mbae quaaeyhára.
royí: Ayeaíbí: Añécú : Añeacān Igual semejante, Y yacatú : Y oyā
gaíbí. baé: Qi : Abí ey : Yotate Vmbae:
Humo, Tatäti. v Oyopia peey: Yoabí eY.
—, capor de la humedad, It$mbó : — fuera que, Ayetāmó : Hitāmó:
Ibi aquY t$mbó: Mbaerurú tymbó. H y amó: Hy amó nängä.
— muy espeso, Opítífin deytí tatäti. Igualmente, Nditei : Yoyahápe : Y
Hundirse, o tragarle la riera, Om6 te habeÑme : Y oya catu hápe : Y
cóng íbí. otaté ey hápe: Y6pià peí ey hape.
— anegandose, AñépÑmi. Igualado, al/anado, Ymboyoyapira:
— como en pantano, Ayeapaçurug : Mbeyo ece catupira.
Ché apaçurug. Igualdad, Yoyà : Ytehabey : Yo
— en el agua, Añé pÑmi : Ayeapa yacatúhá : Yotate ey hába : Yo
cañYipe. . pia pey ey hába : Y oabí ey hába.
— la tierra, Ibi oyea pacui. —, conformidad, capacidad, caber,
Huraño, Y yé yaibae. ä. 4.
IIurgar con los dedos, Ay cārai : — de animo, Píá 66çängatú : Píá
Ahaíhaí. cuéra. quy ry ri: Píá atängatú : Píá cu
—, remorer negocios, Amboibi tecó ymbaé: Píá biràqüà.
IIurgonero de horno, Tata rapi ñan Igualar el hilo hilando dos vezes,
gába: Tatá gocá. Aypó fingá: Aipó curóg. yà hecè.
Hurtar, Chemündá : Amfindarò : Igualarse, comparandose, Añémboyo
Che poychā : Chepo pindá (Hecé). — midiendose, Oroñ6 eté à à : Oro
LIurto la accion, Mundahá ba. ñ6 ete pucú à ā : Oroyoicà à à :
— la cosa, Y münda pó. Oroyepuc à ä.
317 3.18
IMAG IMPE

Iguales casados en edad y parecer, Imitar haziendo lo que otro haze,


etc., Arüā : O arúā oguereco, tiene Ahobai chüártí: Ahaā yyapóbo.
su igual. — las costumbres, Ahe cóá
— en cuerpo, Heté ci yoyacatú : Ayoguahecó: Ahecorá. ää.
Heté yoyà : Heté yoabi ey: Yoeté —, remedar, provar, Ahaà : Ahecó
ndoyabii. Immenso, Api rey mā : Pabeymä.
— — edad, N6 cünümbuçú yoyà. Immodestia, V., Modestia, y con la
—— fuergas, Oñ6mbaraeté yoya negocion, Ey. - -

catú : Oyo patā yoyà. Immoble en su voluntad, Guemym


I ante J. botára rí ten oycóbae : Guemim
1jares, Hacapé : Tebé. bota ripí gui poí rey: Apí rey gue
— sacar al pescado, Ocaça : Ahaca yyipítíbae: Yyipí cúé y mbae.
peog: Ahebeog.
Immortal cosa, Mbae ecó api reymä:
- I ante L.
Ocañy eybae rāmā : Omän6 eybae
Ilicita cosa, Ndicatui : Nda agui rāmā apírey: Nda hecóbe pábae
yeibae. rigüai : Nda hecobé cuèrâ rügüâi.
— es la maldicion, Yepoití ai nda
Immortalidad, Api rey mbeçó: Omā
guí yeí: Ndicatui açe ñeèngaígu n6 ey hába apirey: Api rām ey
apicharupé. mbae : Pabí ey tecó.
Ilicitamente, Ycatu ey me : Nda
Impaciencia, T66çängey: Mbae ro 6
agui yeí hápe : Aguí ye ey hápe : çängey hába: T66çã pabi. .
Agui yehabe Vme. -

Ilusion, Mborombotabí. Impaciente, Abá o 6çãngey : Abá


Ilustration del entendimiento, Ara o 6çã pabíbae : Ho6çãngy mbae.
quaá m6 eça cängatuhába : Ara Impalpable, Mbococaby mbae.
quaa m6 angaturà hába: Araquaá Impassible, Mbae porará ey api rey
catuobá. -

yāra. Mbae ací hää rey api reymä:


Ilustrar, Am6 āngā turāngatú. Te cóací porará harym bae api
Ilustremente, Ym6 āngäturā ngatu reymà.
hápe. -
Impedido, Mâ. 4.
Ilustre persona, Abá āngätürà. Impedimento, Hoquecymbába : M6
— por sus obras, Hembiapó remy rängüehába : Háruāba : M6mbo
m6 āngaturā : Hempiapó remy m6 chihába: Mā. 4.
aguí yeí catú. Impedir algo, Ahoquècy: Am6 rān
l ante M.
güe: Ambo árfià: Ahecó rànguémä.
Imagen, Taāngába. • — de hecho, Ahoque cYayeboí: Am6
Imaginacion, Moāng : Neāng m6n ràngué aieboí eté : Ahecó ràngué
getá. - -
mà mängeteí.
—, sospecha, Né moāng (Hege). — el bien, o provecho, Abarecó agui
Imaginar escudriñando, Aieçarecó: yeí rangüe : Am6 ràngüe : Añ6mà
Ayé píá m6ngetá. , hecó mârängatú ràngué.
Imagino que lo harā, Iā y āng chébe —, estorvar a otro, Namboé catui :
yyāpó hagüāmā. Añ6 mà : Chemà.
Imaginativo, Ném6 à mo āng yyāra: Impedirse, estorvarse a si mismo,
Oyeça recó tey teibae. - Nanémboe catui : Añèmängé.
319 320 I. 11
IMPO INCO

Impertinencias hazer, Arüà ney aya Impotente varon, Aguyr6ey: Yeair6


pó : Araquaa bey nguāra mbae rí ey: Oñehé y mbae.
aicó: Märāaí aico guitecóbo. Imprudente, Araquaa bey : Mbae
Impertinente cosa, Aruāney Márà rén6nde áharey.
mºra : Atíbíbí. Impuesto, Imboe pira: Y ñeèm6ñān
Impetu, Hepeñà. gymbira: Ym6 ñeé pipigi pi: Y
Implacable, Ym6 ñYr6mbí rey: Y ñeèm6ndebipiré. -

m6ñy r6 habey ngatú : Ym6 ñè I. ante N.


m6yr6ngua eyapírey: Im6 ñémoy
r6 poi pirey Ym6ñèmoy r6 mbíga Inhabil, Iécatú y mbae eté: Mbae
pi rey. apó rehé Yñanā etébae.
Imponer con palabras en lo que ha — ser, Nache ecatuimbae apó rehé:
de dezir, Amboé hemym6mbeú rāmā Cheānā eteí.
rehé : Ayu rumboé: Ayñèé mondé Inhabilitar, Ndiecatui hae: Ndiya
yñéé guāma: Ayñéégüá méé. raquaa beteí ahé guiyábo. -
Importante cosa, Mbae aguí yeíbae: Inclinacion, Qe, 4. :Potá: Nèm6m
Açé be mbae aguí yeíguāra. botá.
Importa poco, Nambae aguí yeígu Inclinaciones buenas, Tecó mârān
āra rúgüay : Mbae au aí aypó : gatú rehé api cabi hába: Pota
Naaguí yeí guarâ rügüaí aipó. hába : Ye apicacába : Qehába:
Importunar, Am6ñérá: Am6 ange Aecatuhába.
có : Cheponèrà : Añepi râqüà : — malas, Mbae pochi arí yé api.
Am6nga ra raí. cacá : Mboorí: Ném6mbotahába.
— demasiado, Na ndeteí am6 ñèrà : Inclinada cosa, humillada, Mbae
Am6ñe râ aí aí: Amboayú aí aí apayé.
ym6ñérānā. Inclinado a piedad, Mboro poriahu
Importunar pidiendo, Añé pirāqüà berecó rehé porerequāra : Poria
heçe gui yeruré bo: Am6 angecó: hubere có çé : Po roporiahubere
Am6ñe rã. ñerändára. có ríy yācátuábae.
Importuno, Mo ängeco hára : M6 Inclinar persuadiendo, Aypotarucá.
— en hablar, Neèngiçé por6mboayú : . Inclinarse al bien, Tecó marāngatú
Oyuru potíbae oñeèngarehé. rehé ayeapicabi : Tecó màrängatú
—e, pegadizo, Abá p6mó: Abaipítí: coti coti abagí: Añèmbo ecobag
Ipíia. tecó mârängatú rehé : Tecó mârā
Impossible de alcangar, Nda aguí ngatú am6 m6rängatú: Añèm6 mae
yeí eté ychupé bahè : Naba hèm tecó mârängatú cotí coti : Rehé.
bábi eteíapi rey.
— — — al que camina, Hupití udi — házia alguna parte, Ayecog.
catui eté : Hupitíhabey mbeté ahé. — haciendo reverencia, Ayeroyi :
— de hazer, Nda aguí yeí apirey Ayeañbi : Añè acangaibí: Ayeroá.
yyapó Y yabai apírey y iapó : Incomprehensible, Mbahèmba bey:
Ndicatui eté : Y yapó hagià. Hupiti pi rey : Yquaabi pirey:
— — — en breve tiempo, Ndicatui Ymboye hupírey : Ymboyequaabi
aybí yyapó : Caracatú ey pí pé pirey. mey
yyapondicatui. ey. Incorrupcion, salud, bondad, Märā
Impotencia, Nèhé ey hába : Yeaíró Inconsideradamente, Agui yeram.
321 322
INDI - INFI e

boí Haie: Ycuá cuápe: Yyíque çó mbae: Y catu y mbae : Tecó mā


há pe. - rängatu po rey iara: V. Bi, num. 3.
Inconstancia, Yerobagtei : Néra ñe Indio, y hombre. Abá.
rà tei : Tecó tecó tei hába : Nérá Indisposicion V. Achaque.
ñèrändei hába: Tecó ípítí ey. Indispuesto, Che mârâ : Che racii
Inconstante, Abá yeecó eroba roba Indomable, Imbo araquaa pirey :
gtei : Abá endabey : Tenai y Imboe pirey.
mbae : Teney abá ecó. Teney abá Induzir, V. Incitar.
ecó y yatíba tíbag : Tei ñèrà ñè Indulgencia, Ñyr6 habeté àngaipá
rändára: Tecó cüé cüétei : Tecó pí repírängue rupé : Ñyr6 habeté :
ry ribae. M6 cañy habeté. ameè; Areco ucá.
Incontinencia, Ye aí huba rey: Na Indulgencias conceder, Ñyr6 habeté
ndeteí. - ganar, Nyr6 habete ayo guà.
Incontinente, Yeahubá ha rey: Industria, Caracatu. .
Nandeteíbae. ey. Industriar en lo que ha de hazer,
Incorporeo, Hetey mbae: Mbae eté Aiurúmboé: Amboé.
Incorregible, Abaecó apen gog po Idustrioso, Caracatú : Cararaí.
tarey: Néâpengog potarey: Guecó Inefable, Ym6mbeu pirey.
yepíço potarey : Yporerobia ry Ineacorable, Neè ren dú harey mbeté:
mbae: Ndi porero biàribae : Oye Porerobia ry mbae : Yeruré rendú
robiarí gueco aí rehé : Yya píça cerey. -

pag y mbae : Oyeapíçá cueroge Infaliblemente, Y. 4. y Herā, num. 2.


teíbae: Gueco apa rog potarey: — morirá, Omán6yne : Nomän6 ey
Y poâtai guecó potarey : Poatai mbiçéne : Nomän6 herán dicéne.
potarey. Infamado de ladron, Tecó muāndára
Incredulo, Porerobiárey : Oguero rí y münda ripí : Herecópi : He
bià pota reybae : Porerobia ey re noimbí. hára.
he oyerobia tei bae : Porerobia rey Infamador, Poro m6 eraquändai
oyecogí tei bae. Infamado ser, Ym6 eraquān daipíra.
-

Increible cosa, Herobia ripí rey: Infamar, Am6 erâquàndaí. râni.


Nda herobià hába rügüāi : Nda he Infame, malo, Mañé : Aybeté: Mä.
robia ripírà ríigüäi. —, sin honra, Heraqua ndai bae:
Incensar, Am6 tymbó. Herāquandai bó. -

Incensario, Poro m6 t$mbohába. Infancia, Mytängi ecó há.


Incienso, Ibirá payé : Ibira ci. Infante, Mytäng: Mytängi.
Incierta cosa, dudosa, Yqua abi pi Infanteria, Guarini hareii.
hèrà hérà oyequaquaa au. Inferior, subdito, Boyà.
Incitar, Amoquirey : Am6ngirey: Inferioridad, Tecóboyahá: Boyàecó.
Ayíque çoque cog : Ambohaye. Infernal cosa, Añärètāmè guāra
haye: Ambocuacuá : Anā tóñât6i. mbae.
Indeterminado, Yparaboquaa harey: — llanto, Yaheó añarétämè guára.
Ndaipotaquaabi. Inficionado estar con pecados, Añem
India, y muger, Cuñá. boaí teiangai paba pipé: Añembo
Indicios, Ibi catú : Bí, num. 1. ag etei angaipaba rí : Añémbopo
Indigestion, Apebú : Topebú. pia angaipá rehé.
. Indigna persona, Y mârängatu y Inficionar a otro con enfermedad,
323 324 1 13;
INGE INSP

Amboyàcheremymbora rá heçé: A Ingenioso, para tragar, Mbaeräängi


mboye potá hecé cheremy mborará. yāra ecatú.
Inficionar con pecados, Amboeaíche Ingles, Tacó.
angaipaba pípé: Ambopo pia che Ingleses, o Franceses, Ayuruyú.
reco aícue pipé. Ingrata persona, Abá poro poepí ey:
Infiel, Christiano oyco ey mbae : Oyquaabímbae oyeupé yyapópí.
Túpā raíra oicoy mbae : Oye piri Ingratitud, Oyeupé y yapó catupí:
qúa y mbae:Oyeapirāmó ucáy mbae. quaabímbae. -

Infierno, Añärétā : Ibíapíte porara Inhabil para aprender, Némboe quaa


típe : Tata guaçu apírey tequaba : harey: Oñém boé potarymbae : Y
Angaipa bi yara rendába apírey. yaraquaa añā mbae quaahagüāmā.
Infinitamente, Apíre y hápe : Opa Inhabilitar, Hecó ecatuey amboyehú.
bey hápe. Inhumano, Abá porerequa rey: Po
— sabio, Mbae pabé recóquaá pára re requary mbaé: Mboroporiahu
apírey: Ndo y quaabi ey mbae pabe berecó hary mbeté.
recó. Injerir arboles, Amboyoapi Ibírá
Infinito en el ser, Hecó apírey: Pa hoquí hägüāmā : Amboyeceá: A
be ey hecó: Ndo pábi apírey hecó. mómén dá íbírá.
Informacion, Poranduhá. — el anguelo, Amboyoapí p$ndá.
— dar, Aporandubucá hecha care Injuria, Märá.
upé : Hechacaré arahá capitan ro Injuriado, Ym6 mârāmbí.
baque. - Injusta cosa, Nda aguí yeteí rfigüái:
— recibir, Aporandú hechacare upé. Mbae aguí yeí ey ngatú : Nda aguí
Informar a otro, Am6 m6rändú : yeí eté.
Ayquaa bucá. Injustamente, Tei : Eí. se el.- 3.
— en buenas costumbres, Ambotecó Innovar, Ahecobiaró: Am6 ñèmií
quaá : Ahecó catú m6ndé. cheremymbotára. pírey.
Informarse, Aporändú. Innumerable, Ndipapahábi : Ypapá
Infortunio, Tecó mârà : Tecó aí: Inobediente, Mboro apia rey: Porero
Tecó açí: Tecó aubaí. p6ryā. biareÑ: Nee rendubeÑ: Apíça pugey.
Infundir cosa liquida, Añ6ñā: Ay Inocencia, Märäney.
— inspirando Dios, Túpā gue mym Inocente, Y mârānymbae: Märà te
botára oñänga cepíápe: Açe āng quarey yāra: Marà tequarey rere
Tñpã oguero ātói oñee pipé. quāra. Ambo quíçí quí gi.
— la gracia, Oñ6ñā Tüpã o gracia Inquietar, Am6 ñerà : Am6 angecó:
ñande āng mé : Om6i o gracia açe Inquietarse, Añérà tei : Ndaíco y ño
ängā pípé. te rúgüai: Añémbo quíçí quíçíteí.
Infusa gracia, Tipá gracia: Açé àng Inquieto, Abá rey ñotey: Abáñerà
mé y ñängí mbre. quapíré. tey: Abá heco ñ6 tey: Abá heco
Infusion, Ymborurupí : Ymboapirí hecóbae : Y quíçi quícibae: A
Ingenio, abilidad, Araquaá. quíçí quící, ando inquieto.
—, trapiche, Mbaemy hába: Mbae Inquietud del alma, Áng angeco :
pocá hába: Taquārèe amyhába. Angängatahába.
Ingenioso, Mbae tyró aporehé eca Insignia, Häängába.
túbae: Mbae tyró quaapariyàra : Inspiracion, Tupã ängerbo bó : Pía
Abá caracatú. atoi : Ace pía m6ngeta.
325 326
INTE IRPO

Inspirado ser, Tupã oñat6i cheangā: Intervalo, Pâtí,


Angā Túpā remiatói. — de tiempo, Ara patí.
Inspirar, V. Infundir. Interrumpir, Am6 paíí: Am6 can
Instancia, Nep$raqñá. dog: Am6mbíg. -

— con palabras, Nee pirāquá. Intrepidamente, Ypoihúha beymè.


Instantaneamente, Oberabóte hápe: Intrepido, Poropoi huharey.
Tecabi hápe : Oquabóte hápe. Inutil, Mâne : Märànguára: Marān
Instante, Aberabóte : Tecá bí rām6 guāri : Oicoteibae: Oico eí.
nóté: Oberá ñotébo. Invencion de nuevo traje, Ao y món
Instantemente, Ñépirãqüām dápe : depí: Ao mârände éguāra.
Yurupotí hápe. Inventar algo, AñSpírtí: Amboipí:
— pedir, Ñépirãqüändápe ayeruré : Hecó ípi ameè.
Che po, férändápe : Che yurú potí Inventor, MbaeñYpy rüngára.
hápe: Neè potí hápe. Invernar, Íbira racāti rām6ndá atári
Instar, Añé p$râqfià : Che yurupo roi agai : Roí porombucúrām6 ay
tí: Che yurú porará. mine.
Instigado del demonio, Añängā re Invernizo, Ro reheguāra.
mymboe ay aí: Aña remy m6ñèrã. Invierno, Roí. mbae.
Instinto, ó inclinacion natural, Te Invisible, Hechagi pírey: Yéquaabí
có eí. Invisiblemente, Hecha cabeÑmè
Instruir, Cheñeè am6ndé : Añée Yequaapa beymé : Hechapíreymé.
m6ndé: Amboé catú. bey. Invocar a Dios, A Tipã en6i : Ahe
Intacto, Y ñèat6i ey: Y ñât6i nda n6i Tipä.
Intentar, Ahää : Ahepéñä. Involuntariamente hazer, Chepía
— en vano, Ahää yepé: Ahää tei. aram6í ayapó : Cheremymboacipe
Intento, determinacion, Tecó pota ayapó.
I ante R.
hába: Chereco potá hába bí (ce):
Ha. 6. Ir, Ahá: Ho. 1.
Interceder por otro, Añèè hecé. — al camino de alguno, Ha pépe
•N•
ahá : Ahapé penduá. -

Intercession, Abá rí ñe'engába.


— a los alcances, Ahupiti pití: Ho
Interes, Tepí. çã: Cotí yaog. pítá ribé ahá : Ayapá rerecó.
Interior aposento, retrete, Coti epy — ———, y deslizarsele, Am6 añā
— hombre, Oängā mbae rí tequāra: guayndog : Añā gu$ndó guayndóg.
Oängā rígueçá poé poé hára. — al fondo, Aíbíapi ípe.
- nuestro, Acé āng pl piara : Ang — a tienta paredes, Apítún da ubá
mbó: Ace āng by i me guára. ubá guihóbo. Opi tünda ubá ubá
mbae che rehé, espantóme una fan
Interjecion, A., O., Mâ: Gfià eté : ta8ma.
Na m6mei.
delante passando, Aquabí.
Interpoladamente, Patí patí: Amó — en
am6 mé: Amó am6 mbeé : Haie demanda de algo, Ahepeñä.
muchos, Oroy coi.
peé Y poca pocá: Poi féiie. —- — de tropel, Oron durú orohóbo.
Interpretar, Amboyehú : Amboye — por algo, Ahá y piarām6 : Pia, 9.
quaá : Ay pí piracatú y ñeèngué. —— detras de alguno, Aycupeog:
Interprete, Ñee mboyehuhára. Y yatucupé coti aquä: Aicupé amà.
327 328
YAME YOTA

Ir su camino derecho, Nda iapiárí Ya me acuerdo (con admiracion), Taa


guihóbo. yeraè : Ta erá, la muger, Heé (é).
— tras de alguno, Haquí cuéri ahá. Ya no mas, Aandicé coi rené : An
— — — — sin saber por donde vá, dibeicéne.
Ahaquí cuerabí. Y aun por esso, Haubé : Haubié.
— uno de tropel, Che ndurú guihobo.
— unos tras de otros, Oroñe y cyri: Y ante E.
Oyo aquí cueri orohóbo : Oyo pitá Yelmo, Acängao bātā.
ribé oroycó: Oyo ebi ráríohó : Yelo, Roípíá: Roíripíá.
Oreríçi hápe orohó : Huguā hugu Yema de arboles, Curubí : Curú.
ai eteí ocaqueguābo ohó. — — huevos, Uruguaçú rupiá píté
-

Ira, Ñém6yró a ci.


— tener, Ñémoyró aci che rerecó: —pítá: Pitänguera.
del dedo de la mano, Qüā apíra:
Añé m6yró a ci. Pycà apíra, del pie.
I ante S. — echar el arbol, Y cururām6 ibirá.
Yerba, Capij.
— buena, Caa catú.
I si no, Aney rām6.
— comestible, que se cria en el agua,
Isla de arboles en campo, Caapatí.
Ygaú.
—— campo en monte, Ñipatí. — mora, Arachichú : Aratichú.
—— rio, Ipatí. — que se bebe, Caá : C6g6i.
Islas juntas, Ipatindí.
— secar, Am6mbirú caá.
Issopo, Hipí i tába.
Yerbacal, Capyi tíba. Caapeí.
I ante T. Yerbecuelas de lagunas, Aguapeí:
Iten, mas, Hae bemó: Hae rirénó: Yermo, Tabey.
Haerânó : Hae r6mbí ró. Yerno de la muger, Pétí: Yetipe mè.
Yerro, Abi : Taté : V. Teraé.
Yerta cosa, Poatà : Brâqüá.
I ante l.
Yerto brago, Yibá poātā.
Izquierda mano, Poyacú: Mboyacú : — estar el miembro genital, Yiba
Po acátuā ey. tātā : Cheräguy rö.
Izquierdo, Abá yacú. Yesca, Ao rugüe.
— hazerse, Añèmbo açú. Yesquero, Tataí.
Y consonante ante A. Y ante 0.

Ya (afecto de amor), Angá. Yo, Che : Aé, num. 4.


Ya, Coite: Rá.2. . — a lo menos, Cheaéte amó.
— (de preterito), Imà : Raé: Reá: — cierto, Yché : Niché : Chéne nià:
La muger dize, Raré. Chenängä.
— ya (del que se acuerda), Ta-erá. — y tu vamos, Nde che ndí chahá :
— (——— enoja), Ñandú, 3. Nde che yrtínā m6 chahá.
- (mandando, o rogando ), Rá. 2. — mismo, Che aé: Cheaeí tecatuaí.
— (eacortando, de plural), Pa. 2. — si que, Checatú : Checatú raé.
— yo lo hazia, pero, Ayapó raebiñä. — solo, Cheñó : Che añó.
— me acuerdo, Chemaenduár imã. — tambien, Che abé.
329 330 o
JUEZ JUNT

Yo tambien soy algo, o para algo, Amó Jugador, Ñémbocaraitára. ºw.

amó aípó cheraé. — muy amigo del juego, Ñemboca


Y ante U. raicè recatú : Ñémbocarai arí ñ6
oye porúbae: Nèmbocarai añorehé
Yugo, Apirítá. tequāra.
— poner, Amoiyyapirítá hecé. Jugar los niños con titeres, muñecas,
Yunta de bueyes, Mbacá ñ6ñü cãibae. etc., Añè bängá.
J ante A. — precio, Añèmboarai ñ6mbaé rá
potábo : N6 mbaé rehé. - Ingá.
Jamas, Aány apíreymà : Na amó Juguete de muchachos, Apó: Nébā
mâm6 rügüāi anārétämèguāra Tupã Jugar saltando de una parte a otra,
ohechá ne, Jamas verán los conde Acoí: Añèm6ngoí.
nados a Dios. Juizio universal, Pābè recó cuèra rí
Jaqueca, Acänga cípe cè : Acänún ye rurehába: Aracañy.
dúpe çé. Julio mes, Julio.
Jardin, o huerto, Mbaéroquí rupába. Junio mes, Junio.
Jardinero, Mbae roqui rupá râ ró Juncal, Piritiba.
hára. «ws
Junco, Pirí.
Jarro, Cambuchí myri : Iguāba. — espadaña, Pirí pè pè.
— de pico, Cambuchí ty mbucñ. Junquillo menudo, Pirií.
Jaula, Guirá rocai: Urucurú. Junta de dos caminos, Peye ceá há
Javalá, Taitetú : Tayaçu eté. ba: Pe pic6. w

J ante E. —— -rios, I yeçea hába: Imbi


açá : I c6i. 6ngucü.
Jeringa, Hebí cutucába. —— muchos, Nèm6 ñ66nguçü : N6
Jeringar, Ahebí cutú. Juntamente, Oyobi ribé : Oyopí
J ante 0. ribé : Oñ6 y rúnām6bé: Oyochebé.
Jornada, el camino de un dia, Pepe — con otro, Rupi be : Ndí: Ndibé:
Y rítínām6.
tei ára reheguā ra: Petei quehá
ñóté. — de una vez, Petei rehebé : Oyo
—, el lugar, Mbita hába : Mba yabí : Oyoñbi ribé : Oyopíribé :
Be. 5.
hembápe : Petei mbitáhá.
Jornal, Mborabíquí repí: Câneó pó. — en lugar entre si, Oyo pírihápe.
Jornalero, Hepi rehé pora bi qui Juntar algo contribuyendo, Pabère
hára. mymèéngüé am6 m6ó.
Jornal pagar, Cânèó repiamèé: Ahe — amontonando, Amboatí.
pibee ycäneó : Y cäñeó pó améé. — cada cosa de su especie, Amón6ó
oñ6 porèmó.
J ante U. — en montones, Am6 apytà pytā.
Jubileo, V. Indulgencia. — gente, Amón66mbíá.
Jubon, Aobaci. — — para la guerra, Aamänday é :
Juego de muchachos, con titeres, mu Am6 noó guaryni harāmā ; Märà
ñecas, etc., Añübāngá: Añé bängá. tequäguāma am6 n6ó abá : No epe
Juez, Ibirai ya rugú: Capitan, -
ñà rāmā: Märà te quarāmā am6n6ó.
— justo, Ibiray yarugú : Tecó yoya — las manos como para orar, Amoi
rerequāra: Hupí poroquaitára. chepó: Ayepó mboyà : Amboibí.
331 332
JURA LABI

Juntar las manos como para recibir, Jurar falso, A Tipā en6i cheyapú
Ambo cuypé: Amboyoíbí : Ambo rām6: Cheyapúhábām6. [rí.
píc6é : Ambo pomboyà che pó : —verdad, A Tipa en6i hupiguára
Añèmbopoyo íque : Amboyo que Jurisdicion, distrito, Ibímboyaocába
chepó. -

—, el mando, Ibi cheporo quai há


— lo dorramado grano, Ahayiñà. ba : Ibi chepopeguára.
—— largo haziendolo redondo, Aya Justa cosa, Agui yeteí: Hupí.
po apí: Ambo ápúä. Justamente, igual, Y yacatúbo : Yya
— llegando con tiento, Ahaubá. catu hápe.
—, mezclar, Amboyeceá: Aym6nā : Justar en guerra, Oñ6 épeñä.
Ambope re rárerá: Ayapá m6nà. Justicia, virtud, Tecómboyoyáhá.
— pegando, Amboyeçeá: Amboyá. —, juzgado, Tecó rehé yerurehába.
Juntarse dos rios, Yc6i í: Oyeceá í. Justiciado ser, Herecó mèn guāmbi
— en amor, Amboyeceá cheyoai rām6 aycó: Chererecó mègüà bi
húba.
raí aruçú : Mbapárám6 aycó: Che
—— un querer : Pabe remymbotá rerecóny.
ra pete rehé oyeceá: Ndoyo abii: Justiciar, castigar, Arecome già :
Oyoya catú : Oño emym bota ra Am6mbapá.
bieyme oicó: Oroyoyá : Petei yurú Justiciero, Poroguerecó megüā
oroguerecó. hára : Poroguerecó megüá catú
— juntando gente, On6ó mbiá : O eté hára: Hu picatú porom6mba
ñèmo n66: Oyatirií tírtímbiá. pára.
Junto a mi, Cherobaque : Che Ipi Justo es lo que Dios manda, Aguí
ime. yeteíTipà poro quaitába.
Juntos estamos, Orecuípetey guacú —— que Dios castigue a los malos,
oroicóbo : Oyopíri mème orecui. Hupicatú Tüpà angaipabí yàra
—— en un lecho, Oroyopohe. mbapáram6 herecó hägüāmā : He
—, juntamente, No iriguacú : Yoi recó aí hagüāmā : Herecó mégüà
píri hápe : V. Petei. güà mà. -

—, unanimes, Oreyoyá catú hápe : — — — — premie a los buenos,


Yoabi pore Vmé: Yoya ey mdipóri Hupí catú Tipā y mârängatúbae
oré be. hépíbeé hagüāmā : Rereco catú
Juntura de huessos, Cāng ie pota hägüāma.
habá : Cāng yeçeá : Cāng opítá — hombre, Abá ecó mâräney ngatú.
cué. -
—, lo igual, Oyoyà catúbae.
—, coyuntura, Yepo (tá). Juzgar, echar juizio, Aym6ang che
— de tabla, Yecea hagué. rapichára : Aimünda cherapichá:
Juramentarse, Yo upé mème oro ju Añém6ang cherapichá rehé.
— el juez, Ibíraía ruçú oporoquai :
rà : Oro Tipã enoi : Oroñ6ñéèá Oyeruré tecó mârà rehé.
Tipā rèn6inä. -

Juramento, Tipà ren6i. L ante A.


Jurar en vano, A Tüpà en6i tei : Labihendido, Hembé bobogbae: Y
Ajurutei : Ayete hae tey Tipa re ñâqfiàbogbae, El de arriba.
n6i nâ: Amboayete eíTipā rén6i Labio abrir para el barbote, Añémbo
mà.
embetaquā : Añèm6 embepug.
333 334
LADE LAMA
Labio de abasco, Tembé. Ladera, cuesta abasco, Íbíapí eyi.
— de arriba, Aqfià. Ladino, Y neé ngatúbae.
— tener agujereado, Cherembé quà Lado de cosas, Popí. . v

pug. — — persona, y cosas, Ique : Ibíri:


Labor de la tierra, Copí: Caapí. Ambii, este es de muger.
—, pintura, Quatiá. Ladrador perro, Yagúa ñeé ngi cé.
Ladrar el perro, Yagua oñéè.
Labrado con fuego, o herrado, Hapí
Ladrido de perro, Yagua ñeè.
píra. Ladron, Mindára : Múnda hára:
Labrador, Copihára: Tymbára. Ypo y châbae : Ypo pindá.
Labranga, Ibi abi quí. Ladroncillo, Múndari. -

—, chacara, Cog. Ladron diestro, ó cursado, Mindára


Labrandera, Aoquatia hára. ecatúbae : Ye porúbae : Y caracatú
Labrar arando, Ahíbíyā: Aíbímbo münda rehé: Y poy chá cara catú.
bog: Aíbímboí. — público, Mundára ecó yohú
— con fuego, foguear, Ahapí. Mindára y catúpe guāra: Mindara
— hierro, Aquarepotiá pó. y yapa quabí mbae : Yquaa bi.
— la tierra, Acopí: Ay caapí. píra : Mindára hechagi pí pabe
— madera, Aibirá pà : Añ6pà íbirá. guàra : Mindá rām6 hec6 yquaabi
— — con puntas entresacada por píra.
las esquinas, Ambo apa reá. Lagañas, Topètí.
— mal de cando esquinas, Amboíque — hazerse, o tener, Cheropèú.
ique y pà nà: Am6enybängá ipānā. Lagañoso, Abá opetí mbopó.
—, ó aderecar rocando para sembrar, Lagar, Uba amihába.
Acaarü pā: Añbíraey tí. Lagarero, Ubà amihá apohára.
— palo gastando házia la punta, Aya Lagartija, Taragui: Mandirá : Teyu
pírog y pānā. -
ti: Teyupytā : Teyuobi guayapiré :
— piedras, Aytapà. Ambere mbói.
Lagada, Y poquytā. Lagarto, Teyú.
— correr, Am6ndiríy poquYtā. — de agua, Yacaré. . -

— dar, Ambopo quytā : Aipoapyti. — del brago, Yibá y pi : Yibáñeä.


Laçadas, ó la cos corredicos, Apyi.
Lacerado, Hacatāyiara. Lago sin suelo, Í upá p eteí apirey.
Lacerar, Cheracatey. Lagrimales, Teca popí, cirícába.
Laceria, Tacateymā :. Tacatey aú. — hazerse de llorar, Ipicoè tecá
Lago, el hueco, Y ñäpyi. Lagrimas correr, Chereca apacui:
Chereça o círi : Chereçá ibí íbi.
Lagos, lacadas, Poapyti. — de sangre, Teçá ruguí.
—, trampas, Nü hã.
— echar, Chereça í.
— hazer, Añfihā m6ngí. -

— saltarse, Chereça popó.


— poner, Añfihā mo : Añfihártí.
Ladeado estar algo, Oapém6 tui: Laguna, Íupá : Í n66ngápe.
Yñāpyā oy. - — de agua dulce, Íupá.
Ladear cantaro, Amboapí. — salada, Íupá éé.
— la carga, Am6 apyā mbohiitába. Lagunillas, I upá upá myri.
Ladera corta, Ibiámbatú. Lama de rio, o cantaro, jarro, o lo
—, cuesta, Ibíä. que se cria en los arboles.
335 336
LAST LECH

Lambe platos, Ñaérerebicé. Lastimarse con el dolor, y mal ageno,


Lamedor, Mohāng : Tí quícú : Añè pií.
hängicú : Pohängi ú. — en la canilla, Añèymā cängá.
Lamer, Ahereb. Lastimosas palabras, Ñee poro m6ñé
Lampara, Tata endi rendába. püí: Nééñè pingatú. -

Lamparones, Ayú rurú : Tayí rurú : Lastimoso canto, Mboraheí ací: Ne


Tayí pú : Ayuraí: Ayurayi. m6mbiá : Pitubá.
— tener, Che ayu rurú: Cherayírurú. Latidos, Nyny: T6tó.
Lampiño, Tendíbaa p6cäbae. — del coraçon, Chepía títí: Piaberá
Lana de ovejas, Obecha ragüe. tutú.
—, o cabello nacer, Háçé: Habacé. — — pulso, Che poa piny ny: Ti
—, — pelos, Hágue: Ha. 5. tí: Tibí,
Lanudo, Habucú : Abānā. — de la cabeca, Acânindú : Che äcä
Langa, Mi. v ny ny.
Langadera de tecedor, Iga myri : — — los parpados, Cherope pí cí
Aopíaça pába. cíi: Hihii.
Lancar la red de pescar, Aa píçá Lavagas, Mbae rey taguéra.
eítí: Aytípiçá. Lavadero, lugar donde se lavan, Ya
Lanceta, Yai chába: Porocutucába: húcába: Yepi rei hába: Yepi rāmó
hába.
Poro aíhá.
Lavandero, Ao reitára: Potucá hára.
Langosta, y sus semejantes, Tucú.
Lanterna, Tataendi ri rú. Lavar, Ayoheí.
Lardear, Am6ndiquímbae quirá. — golpeando, Aypotucá.
— refregando, A ao cutú.
Lardo, Quirá.
— la boca, Ayeyuruhei : Ayeyu ru
Larga cosa, Pucú : Aturey. guará.
— —, y angosta, Mbae pucú : Ypi Lavarse la cabeca, Ayea quí aog
my rymbu cú. Añè acänghei.
Largamente dar, Ayecatú amèè : —, bañarse, Ayahú. Ca.
Nandetei amèé: Poro aoçé amèé. — con la lluvia, Chem6 petiāmā.
— hablar, Añeé porombucú : Che L ante E.
yuru pucú pipé añéé. Leal, fiel, Porerobià catú.
Largazo, Aba pucu aí: Yari guigui: — vassallo del Rey, Ñanderubichá
Yyíçá uçu aí: Yyíçá uçucatúbae: beté rapia catuhára : Nanderubi
Pucu catúbae. chabeté poroquai ta gue rupi be
Largo, Pucu : Uçu : Gui. guāra.
—, liberal, Y poy aibae: Abayiba pi Lealtad, Yerobia hába: Poro apià.
ya rey mbeté: Poro méèng areté : Lebrel, Yagua rugú.
Poro poita reté. Lebrillo, Néâ.
Largueza, Potíbey hába : Mboi ay Leche, Cāmbi.
tába. — cortada, Cambi tipiá.
Lastima, compassion, Poria huberecó — dar a mamar, Am6 cambú.
hába. — de arbol, Ibira íci. ,
Lastimar el coragon, y llaga, etc., — — mandubá, Mandubi ricué.
Añopüí. — quaacada, Cambí típi ag.
Lastimarse con golpe, Ayeyucá. — quarcar, Ambo píá cambi.
337 338
LEÑA LEVA

Leche tener el pecho, TI n6ó. Leña hazer, Ayepeabá.


Lecho, barbacoa, etc., Y my mbé : — menuda coger, Aiçã cängá.
Tupába. — seca, Yepeá y pirú. tequāra.
—, la armacon, Ynymbé Itá. Leñador, Yepeaba hára: Ye peabarí
Lechon, Tayaçu raí: Tayaçu a. Leño entero sin partir, Iepea á.
Lechuza, Quí ndá : Ibi yaú: Uru Leon, Yagua pytā: Yaguati.
cureá. Leonado color, Pytā canduá.
Leer, Aquatia m6nguetá : Añèmboé Lepra, Curú : Mbi raí: Curu baí.
quatia rehé. gétábo. —, costra, Curu piré.
— a trancos, Am6 päpā quatia m6n — pegar, Checurú amboyāheçé.
— saber, Aquatiá m6nguetá : Quaá. Leproso, Mbiraí yāra: Requara: Po
Legacia, Parehába. rahā hára. rará hára.
Legado, Embaacador, Parehá: Ñee re Lerdo, Abá ecó mbegue : Abá ecó
Legitimar casandose, Chera círehé pohii : Abá ecó mberú.
amèndá y ñémyngué recó cueóca. — de manos, Pombegúe : Ypo mbe
Legitimo, Mèndaréra í. rú bae.
Lego, no Sacerdote, Abá rey mbae. — hazerse, Añèm6mbegue : Añém6
Legumbre, Caá oquí: Caambiquí: ecómbegúe : Añèm6 ecó mberú.
Caa yúpi rogué : Mbae ayi yupi. Letania de los santos, Tipà boya re
Ley, Tecó m6ñängába. noyndába: Tupã boyà réríci qua
— dar, Atecó boñā : Ahecóbèè. tiahá.
— de Dios, Tüpà ñeè : Tipā tecó — — nuestra Señora, Tipā ci pora
moñängába: Tipā poro quaitába : heitába : Tipã círen6indába: Tu
Tipà nànde quai tába. pa çí rérí gi quatia há.
Leido hombre, Abá ñeé quatiá m6n Letargo, Tope hii uçú.
getá hareté : Märändequagué m6n — padecer, Topehíi uçú aipora rá:
getá haré. Topehii uçú póra ahé.
Leyenda de los santos, Santos Tipā Lector, Quatiá m6ngetahára: Quatiá
boya recó cue quatiá. ñeè m6nbeguāra.
Lendrero, Quíbaíti. — diestro, Quatiá m6ngeta écatúbae:
Lendroso, Quíbai rerequāra : Yāra. Catupíribae : Yacátua catúbae.
Lengua, Cü : Apecüí. - Letrado, Mbae quaa pára.
— de campana, Ytapí pià : Ytá ctí. Letras, Quatiá.
—, el que la sabe, Ñee quaapára. Letrero, Hobapi quatiá: Quatiá ho
—, —lenguaje, Ñeé : Ñeengä. bápi rupí guá ra: Hobá pórām6
—= interprete, Ñee mboyequaa pára: quatiá.
Néè quaa pára.
Letrina, Tepotítíba: Rendába.
Leudar, o acedar, Am6 äguynó.
— materna, Ñee teé. Leudo pan, Mbuyapé aguy nó : Y
— veloz, Cü pyryry ngatti : Ci ñe moaguy n6mbira: Mbo apebú píré
mbo babag catú : Cü yerá yerá Y yape búbae.
catú : Cú candó candó catú. Levadura, Mbuyapém6 aguyn6hába.
•arºn

Lenguaje, Ñee ngabí: Ñeengába: Levantados, Abá angaipá.


Néé ndíba: Ñeengäm6 : Ñee ngá Levantamientos, Angaipába.
bām6. Levantar algo, Am6 püā : Ambobí:
Leña, Yepeá. Am6äng. Bí. 4.
339 340
LIAR LIBR.

Levantar algo, levantandose, Ar6puâ: Liar los pies, Ay pí quá : Ayeupí


Arobí. quá. apíréra.
— en peso, Ahupí. Lios, Ymā y mâmbiré : Y ya boábo
— la cabeca, Ayaupí. Liberal, diestro, Ecatúbae : Ypoya
—— — házia arriba, o la haz de la babi babí bae : Yyacátuà catúbae.
cosa, Ambo oba ibá. —, acelerado en decir, Ycipír$ribae:
—— ropa, Ayepepí. Cü oberabóte beramibae : Guage
— los ojos, Ayeca upí. hápe ehára. -

Levantarse de la cama el enfermo, y — apressurado, diligente, Abá ecó


sano sentarse, Añā r6pià : Ayerobi acubó : Abá ecó pyryry : Taibaí:
rāmó. Tänge: Tange iara.
Lerantar testimonio, Aymündátei : — diligentemente, Taí bay hápe
Am6 püā yapúra: Ahénóitei: Ahe Qua papí taí baí hápe: Tänge ai
n6i cherapichára hupí guarey rehé. baí hápe.
Levantarse, Apià : Abí. —, diligente ser, Chetaibaí: Oberà
bóte guaraí cherecó: Curymé gua
-— ayrado contra otro, Apiá hecé gui raícherecò. -

ñèmo y róm6 : Ayeroquā guātām6 — en dar, HacateY ey: YpotibÑm


guitecóbo hecé. *.

bae: Ypoyaicatú : Y pobí y mbaé:


— en puntillas, Chepíapíra rí apüà :Oñehebae mbaé meengā : Y póquí
Aycó. y mbae : Y pó oo catúbae.
-

—haziendo comedimiento, Apià ychu — en dar carne, o cosas de comer,


pé : Apià guiyeroyipa y chupé : Chepooó ço ó meéngā : Mbuyape
Apüà gui yeaíbíboy chupé. meengä. -

— polvo, Opúá ibítú t$mbó : Íbi Liberalidad, Tacatey mba bey: Po


tymbó ei. tibey: Poyaí. [te quāba.
—, revelarse, Che āngaipá. Libertad, Yepé, 3 : Tembia ihubey
Levante, parte Oriental, Quaraci — dar, Am6ndó iepé : Tembiaihu
cèmbába. habanguéra agui am6çé : Ahem
bia hú cue rog. -

Leve cosa, Bebui : Rui: Apiruí: An


Librar bien, Acén gatú : Aceyepé.
gaú : Aú.
— de peligro, Aypíhyr6 : Haimea
— palabra, Ñee bebui. nohé yepé. -

Lexia, Yuquirí. — mal, A cémbaí: Naçéngatui.


Le cos, Amó : Qui-pe : M6mbiri : —, soltar, Am6ndo yepé: Apoí yepé
Mämó : Amó: Ucui: Ucú : Cúpe. ychugui. -

— está, Mömbíripe hecóny: Cúpe Librarse de mortal enfermedad, Haí


hecóny. -
me che açí haguera gui ace yepé.
-

— vas de la verdad, Te có hupi — facilmente, Acem baybí: Nda hací


guàra gui m6mbí rí ereicó : Hupi pe checemy: Nda hacii chece yepe.
guaragui ere yaogeté : Ereyero Libre, ahorrado, Tembiaihú rām6 he
bageté. có haguera guiym6çèmbira: Ymón
L ante I.
dopí. -

Liado, Y māmā mbíra : Y yabo — alvedrio, Temimbotára.


ápíra. —=, atrevido, Abáängey: Poihuharey
Liar, Aymāmā : Ayaboá: Ayoquá. Nè angú ey.
341 - -
342
LIBR LIGE

Libre de culpa, Che yequa hägià nda Libro, Quatiá.


recoí : Märändarecoi : Aicoyepe Licencia, hazese con el permisivo, Tá:
mbae mârägagui. Terehó, doite licencia que te vayas,
—— cuidados, Abá angatarey: Abá Enei: Eneiangá.
angecó ey: Pía rui catú bae: Teca — dar, Améé ychupé : Eneyhae :
eta rerequarey. Tá hae.
— — pecados, Angaipá am6 rerequà — pedir para ir, Aierure ychupe che
rey hára : Angaipá ndo guereco ho häguāma rí: Tahá hae y chupé:
quíribae. Ahá potá biñà.
— — pena salir, aunque tenia culpa, — tener para ir, Terehó heiché be :
Che yequa hägúa yepé, acé yepe Omeé y má ehehohägüāmā : Enei
été : Mba paràngue ie pé che : Aea hei chébe : Chepope arecó imā che
céniepé. hó häguāmā.
— — sospecha, Chere hé m6ängai Licion dar el maestro, Am6 ñémboé:
nditibi nim6 āngábi cherí. Amboé.
— — sujecion, Abá poguíri tequa Licita cosa, Catú : Aguíyeí. Bi. 2.
rey: Y yary mbae : Herequarymbae Lidiar toros, Mbacá am6 ñà : Am6
ché. ñérà : Am6 ñäró.
— — tentaciones, M6r6 āngaíporará Liebre, Acutí: Pag: Quereruá.
harey: Andupabey. Liengo bien tercido, Ao pía há catu
— — tributo, V. Tributo. pírí: Ao y yatícá catupíra.
Libremente, atrevidamente, Néangú — de algodon, Amändiyu aó.
pabe y mé: Néanguey hápe: Poi — de Castilla, Ibíra ibi ao.
hú habeyme : Ném6 āngabeyme. — ralo, Ao pocā : Aobeçãcä: Aopí
—, sin impedimento entrar, Ndaiquie berá.
mârâní : Märändabey m6 ay quie. Liendre de la cabeca, Quiba Quití,
Libre, nacido en libertad, Tembiaihu —— piojo del cuerpo, Ña m6 quYrà
habey mé oá bae : Oyco yepebae l'8 l.
oábo bé. Liga para pararos, Yúá.
— nacer, Tembiaihube Ñme aá : Na Ligado, Y ñapytymbira : Y yaboa
tembiaihurâ m6 rigüay che á ri : píra.
Na tembiaihúrām6 cherecó ñan6nde — con hechizos, Y pohan6 mbíra paye
rügüāi aá. -pípé: Y m6 pohāng upíra.
—persona, no cautiva,Tembiaihubey. Ligadura, YñapÑty haguéra.
—, seguro de macula, Y máräney Ligar, Aña pÑti: Ayaboá. m6ng.
ngatú. - — con liga, Yua pipé amboa: Añ6
-

— sin cargo, ni ocupacion, Che ñänga Ligarse con parentesco, Oroñ6 ñém6
requabey aycó : Aycó eí: Na che aná oyo ehé: Oyoupi.
ñangarecohape rigüāi aycó : Añe Ligas, Tapacurá: Nény pYá quähába.
mängog. Ligera lengua, Cü píry rí: Cü parā
Libreria, Quatiá rupába: Quatiá re rà : Ci yerá catú.
quāba. Ligeramente, sin peso, Mbe gué hápe:
Librero, Quatiá rerequāra : Quatia Cābāquā hápe : Tai gaí hápe.
rínāngarequara. - Ligereza, Cähā quā : Aqúä.
que enquaderna, Quatiá ñü — en correr, Cābā qúá ñamirehé :
bāhára : Quatiá ñomähára. Nändarí.
343 344
LIMP LIST

Ligero, Abá bebé : Bebui : Yanām Limpiar el maiz de las ojillas que
bíbebé bae: Pir$ri. tiene en la punta, o la fruta, etc.,
— de manos, Ypóyabá bae : Ypopí Ahebitú m6ngui.
ibae : Y póberábae: Ypó curitei : Limpiarse el trasero, Ayepindí.
Quapapí. Limpiar por de dentro, Ay pícy mbó:
— en andar, Atá aqüābae: Y caba Aypí cí catú : Aypí quítí ngog.
qüābae.
— — correr, Añèm6 cabâqüá gui Limpiarse el trasero de la tierra, que
se le pegó sentandose, Ayeebirúbírog.
ñānā : Añà añā guiberábo: Chea — — alma confessandose, ó el cuer
qüá guiñānā.
Lima de limar, Quarepotí quítícába. po lavandose, Añè abèog.
—, o limon, Limón. Linage, Ñém6 ñängágué.
Limada cosa, Y quití píré. — noble, Ñe m6ñá mâràngatú: Anga
Limaduras, Y quítibagué. tífirà reyi. -

Limar, Ay quítí. Linea de parentesco, Ném6 ñangá rí


—, eorregir, Ambo catupiri: Ahecó cí: Ño añärecó rupába: Anambu
biaró y yabí hague. pába.
Limitadamente, Pobí pobi hápe : Mi — — pescar, Pināhāmā: Pindaçãmä.
rihápe : Herā herà. —, raya, Hay hagué : Haí.
Limitado en comer, Opobi pobí hápe Lindero, Íbiyá : Íbi repicà.
ocarú bae : Ocarú myri myribae : — poner, Amboibí yà : Am6 epicä.
Yabôte ocarúbae.
Lindo, Am6 ai: Catupírí.
Limitarse en comer, Chepobí hápe Liñuelo de tela, Aopopenó.
acarú : Che yà bóte acarú : Myry Lio de ropa, Ao māna. íepé.
ñóte aú. w vº cñcába.
Limite, linde, Ibi yà: Ibi epi cä: Íbí Liquida agua, Íp eca cäng : Íñoí
— cosa, Mbae cú : Mbaetícú.
— passar, Aypi açá.
Liquido hazerse, Oñèmboí cú.
Limosna dada, Tipà rehe y me8 Liquidarlo, aclarar lo obscuro, Ambo
mbira.
yequaa: Am6 eçã cäng. ra.
— dar, Tipā rehé amèè mbae.
Liquido, averiguado, Ymboyequaa pí
—juntada, Tipā rehembae ym6n66 Lisa cosa, Mbae endipú : Mbae yoá.
mbíré.
—, — alisada, Y m6 endí pu pira
— pedida, Tipā rehé y yerure hague. ymboyoapí.
— pedir, Tipā rehé ayeruré.
— — por puertas, Ognābó rupíTüpä Lisiado, Y yapábae : Y yaparíbae
Mändog y mbae : Y mābae : Yña
mbae am6 n6ó.
pébae.
— recibida, Tüpà mbae y pícipíra. — estar, Che apá : Na chemān
Limosnero, que la dá, Tüpà rerapipé
dógi: Che apè.
mbae maeindá ra: Méè ngey hára. — Amboapá : Añ6mā : Am6 ape.
—, — — pide, Tipā rehé mbae rí
yerure hára. Lisonja, Ñee caracatú : Ñee poropi
chí: Ñèémbo ori cará catú.
Limpia cosa, Mbae quy tyn gatú.
—, — limpiada, Y quy t$ngó piréra: Lisonjear, Ayapichi : Añèè mboorí
Y quí aogípíré. caracatu:Ambo ruí catú cheñèé pípé.
"rºr

Limpiar, A y quy tyngó : Ay quyti : Lisonjero, Ñeembo or caracatuyāra.


Aiquíaog. Lista atravessada, Haçá.
34.5 346
LODA LUCH

Listada ropa a lo largo, Ao íque ñà : Lodacal de cieno, Tuyuñé.


Ao íque pí ñā : Y piña piñä. Lodo, Tuyu.
— — atravessada, Ao hacá hacá. Lograr bien el tiempo, Ay porú catú
Lista de alto abaaco, Iqueñā : Ñà, 3. ára: Ayecohú catú ararí: Ambopó
Listado con colores atravessadas, catú ára.
Haçá pará pará. — — la hazienda, Ay ecohú catú
Listar de blanco, Am6 ñ6 peti. chembae rehé : Aporerequa catú
Listo, diligente, Puí: Taíbaí: Pyryri. chembae rehé, heçe gui yecohúpa.
Litera, Tendá ñ6 añā herecopí. Lograrse bien, Ayecohú catú.
Liviandad, Tendabey há: Tecó tecó. Lombriz de cuerpo humano, Ceboí.
—, deshonestidad, Qāndahé. — — tierra, Mbiré : Yaricharé.
Liviano, deshonesto, Abá cändahé. Lo mismo será de ti, V., Mé mé.
—, sin assiento, Abá en dabey: Hecó Lomo de tierra, Ibi apipé.
ño tey: Bebui: Abá heco pohii ey. —— animal, Qoo pucú.
—, — peso, Bebuí: Pohii ey. — — persona, Tumbí.
Livianos, bofes, Neà bebui. Longanimidad, Píaguacú rerecó tecó
máräupé.
L ante 0. Loor, Poro m6mbeu catu hába.
Loa, alabanca, Poro m6mbeú catu Lo que está en la mano, Popeguá :
hába. Popeçuâ.
Loable, Aguí yeíguāra: Y m6mbeú —— yo mato, o cojo, Cherembia :
catupí. Cherembi yucá.
Loba, vestidura, Ao pucú : Ao tirírí. Losa, piedra llana, Ytapeçy.
Lobanillo, Aa. 1: A. 2. Los buenos, Y mârängatibae.
Lobos de agua, Guairacá. — de allá, Ebapo cotí guāra : Eba
pó yoçuā m6guāra.
—— tierra, Aguará guaçú. — demas, Am6n guéra.
Locamente, Araquaa ey há pe: Ta — mayores, Tubichabébae.
robá hápe. — mas, Hetabébae.
Loco, Tarobá: Y tarobá bae. — mejores, Y catupí ribe cuèra.
— estar de aficion, Nachembo ara —menores, M$r$bébae:Myrynguéra.
— menos, Heta eybébae : M6c6 ñ6i
quaábi ipotára: Cheaéheçe chem bébae.
bo oraquaapabí. — otros, Amboae cuèra.
— — — cuydados, Chembo atí bagí
bagi chereça etá.
— — años, Ro oquabae cuèra : Roí
amboaé. .
Lo contenido en la cosa, Po. 5. — — dias, Ara oquábaecuéra.
Loca, Ñaembé. — peores, Y ya ibé guéra.
— pintada, Ñaèmbé quatiá pira. — unos, Amó.
Lo cana miez, Temyty horí catúbae: —.— y los otros, Mémè: Mèmeí.
Oye robiaríbae: Hécāi ngatúbae.
Locania, Yerobiá hába : Quirey : L ante U.
Taibaí. Luciernaga, Mià.
Locano, brioso, Y quy rey ngatú : Tai Lucifer, Añā rubichá. --

baíbae. Lucha, N6 quābā yoeitípotábo Ñ6


Lodacal, Tuyutí : Tuyu apa curug. ää : Ñ6 ñ6 qüābāytí.
347 - 348
LUNA LLAM

Luchar, Oroygytí. Lunar tener, Che atí.


Luego, aora, Ang cury: Angbei. Lunaroso, de muchos lunares, Abá
—, al punto, Curitei: Curybei: Ang aú atí: Yñäüí hetábae.
curybei. Lustre dar, Am6 endi pú
—, de aqui a un rato, Curi é. — de cosa nueva ó luzia, Tendi pú.
—, entonces, Haeram6 bé : Acoira Luacuria, Angaipá quíá rehé poro
mobé. potahá.
—, illacion, Aéramó: Haérāmó ró. Lucuriosamente, Angaipá quíá rehé
— que, Remé : Rirèmé : Rupibé : poropotahápe.
”. Be. num. 12. Luacuriosa persona, Angaipá quíá
— segun esso yo lo hize, Aérām6 nde rehé poropotahára : Cuñfimbota
é rehe: Cheaya póró. hára: Poren6ndé, es inhonesto.
Lugar, Tendába. hembí guaçú. Lucurioso, dado mucho, ó que ha he
— ay, y sobra, Tendá oymé hae cho habito, Angaipá quíá réhé
— alto, Tendá íbaté. oyeporú bae: Oyepoquaá angaipá
— ay, y tiempo, dia ay, etc., Ndeí quíà rehé.
quaraçí rägé. Luz, Arayequaá : Ara.
— bacco, Tenda ibíy. —, claridad de fuego, Hendí: Teca
— dar a las tentaciones, Ayeapíça pé: Tendi berá. -.

cá m6r6 äängaí upé: Ayeapíçabí — del alma, Áng araquaá : Ánge


ängaipá cheängäät6i rehé. çapé. .
- — para passar, Ay ngatú y quaa — de lo que reluze, Tendipú : Berá.
pagüāmā : Ay iyii: Ayepeá. Lucero de la mañana, Coé mbí yà.
— del que está en pié, Ambába. Luzio de gordo, Y quirá en dipú :
— — — estuvo echado, Tupá guéra. Ypi chirí.
— donde está algo, Tupába: Hecu Luzirle bien el vestido, Che arúān
atíba. -
gatú cheaó : Yñarúängatú chébe
— — se come, Caruhápe. che aó : Che aruāngatu che ao re
— — — guarda algo, Mbae rupába: hé : Añém6 aruāngatú aoba rí :
Mbae recó hatíba. Chereçãingatu che aóba ri.
— hondo, Tenda ípíguáçu. — mal, Na che árúäny cheao rehé:
— no tener, o tiempo, Oatá arachébe: Na che mi árúäny cheaó : Nache
Ypoatarí arachebe. är6i : Cheao. -

—, o assiento, Tendába: Tí. 17. Ll ante A.


— — parte donde el herido muere Llaga, Aí. 13.
presto, Tègüà : Cheregüà. — en los dedos de las manos, Che
— — pueblo, Tába: Tetāmā. poacä myrâ : Che qfià aí.
— tener, o tiempo, Che poetá catü. — — — — del pié, Chepíçacämy
Lugarteniente, Tecobiāra. rà : Chepiçã aí.
— vezino a otro, Amundába: Ambi — podrida, Yaú.
yogíguāra. —, señal della, Pereb : Aíbó.
Lumbre sacar, V. Fuego. Llama de fuego, Tatá rendí.
Lumbrera, Poro eçapehába. — — — grande, Tatá rendi p6ng.
Luna, Yací. Llamamiento, junta, Amàn daye.
Lunar, Atí: Ñi atí. Llamar, Ahén6i : Nüí.
— hazer postico, Añèm6 aúí é. — a la puerta Aoqué m6pà.
349 - -
350
LLAN LLEN

Llamar al trabajo, Ahèn6i porabi Llanten, Caa yuquí: Mboy tynicaá.


quí ābo: Ayço o porabiquí hägüā Llanura, Rurí pebucú.
mà.
Llanto, Yaceó : Apyró.
- a menudo, Ahèn6i pii : Ahen6 — hazer por alguno, Ahapyró: Aya
hen6i.
heo hecé.
- a parte, Ahen6i é: Ahen6i hero Llave, N6 quendabocá.
yepeábo: Ahero yepeá hén6ina. — de madera de edificio, Og quibi.
- a vozes, Ahen6i gui çapucápu
caita: Ahén6i çapucai corog.— Ll ante E.
- con grandes vozes a Dios, Che Llegar, Abāhe (m6).
ràcè racé Tipà ren6ima : Cheräce — acompañando hasta algun lugar,
corog hápe a Tipà en6i : Acapucá Arocacá (bo).
pucai Tipà ren6yna. — a las manos, Opocó oyoehé :
- — la cabeca, Ayé aytí hen6ina. Oquari oyoehé: Oyoehé oyogue
--- mano, Ayepoerú. reco ai.
- - silvo, Tíbu ñee pipé ahèn6i : — al puerto, Ayepotá.
Neèmbepi pipé ahèn6i. — a otra parte, Mämó amboaé pe
- de camino, ó de passo, Ahén6i abāhé: Mämó épe abāhé.
guiquäpa. —— punto de muerte, Teó roba pi
- - priessa, Ahèn6i angé àngé. ímé aicó: Haí me aycó.
- el mayor al niño, Piá. —— su assiento antiguo, Cherènda
- guiñando del ojo, Gueca popibo gué pe abāhé.
a hèn6i.
— como cuerda, etc., Qí. 3.
-, hazer junta de gente, A amändayé. — el tiempo de la muerte, Teó obahè:
- la caga con reclamo, Am6ñäró. Te6 ruhába ocacá.
- — muger a la muchacha, Tyá. Llegarse acercando, Arobi : Acacá.
- los que están combidados, Ycoó Llegar unos tras otros, Oroçiçí.
píra ahén6i : Aporero quā yço opí. Llegarse al otro vando, Teí iépe
-, combidar, Aporoçoó. aqúa: Ahá teíi éupé.
-, o invocar a Dios, A Tipā én6i. — como partida, acercarse, etc., Cacá.
- poniendo nombres malos, Aycurá. — a favorecer, Abāhè guiñépycy
Llamarle mentiroso, Abá yapú hae róm6 ychu pé.
ychú pé. —, o juntarse con muger, Abi hecé :
Llamaradas, Hendi iayà. Abahe ychupé : Ayeçecà heçé :
- dar aprisa, He mdi yà yà pií pií. Arecó.
Llana cosa, Pè 16. Llenar, Amoynyhe.
--, allanada, Ymbo yoyà pira : —, embutir, Ayapipí.
Yçurogi pí. — hasta que rebose, Amoy mihe y
-- pareja, Mbae yo yà catú. m6n dui ta: Ahobapímboatí: Am
Llanamente con verdad, Yapú m6ān bo obapí āqfià : Ambo api te robí.
gā beyme. Llenarse de ceniga la cosa, Oñém6n
Llana, o claramente, sin duda, Yye dubí.
hu catúhápe : Hu picatú chepí Lleno de pecados, Angaipába ríty
apebé. myhé: Angaipabírú:Angaipá póré.
Llano, no altivo, Abáñèmboeté ey: — embutido, Yyapí pipiré.
Abá apipé. — estar, Chery myhe.
351 352 I. 12
LLEV LLEV

Llenura de la cosa, Po. 5. Llevar en ombros, Che atiíbarí ara


Llevadera cosa, facil de llevar, Ndi há: Che atiibo çé arahá.-
yabaíbi herahá : Nda haci i hera — — palmas, Chepo pí té rocépe
há: Aguí yeteí herahá. arahá: Chepo píterá rām6 arahá.
Llevar, Arahá : Bo. — — si mismo, Cherehé Che pipé
— a barrisco, Ay pYcy mbó herahábo: arahá.
Ay pi ty biró pá herahábo : Na — espiga el maiz, Hára abatí: Ha
m6embi quiri herahábo. rí abarí.
— adelante la cosa con perseverancia, — flor el arbol, Ybotí ibirá.
Ayeboí: Aye ayeí: Ayehápe. — fruto el arbol, Yá íbirá.
— adentro, llevando la cosa, Aroi —- — la tierra, Íbi om6ná mbae:
quie. Ibí ombo ori catú mbaé: Om6ngí
— al cabo la obra. Amboapí pá:
rey ngatú mbae.
Amombabeteí: Amboaguí ye catuí: — qja el arbol, Hocè : Hoba cè :
Amóndígüe reteí:Am6 apacañy mba Hohó íbirá.
beteíyyapóbo. — la mala condicion, Ar66cà y píá
— algo entre dos, O ñ6 añā oro gue pochí: Aro cuí mbaé che acápa:
rahá : Oyo apíríaroguerahá : Che Che cuimbaé y pochi rehé.
api rí chuá arahá : Íbirá ibara rí
charahá. — — pena, Y ñängaipá haguerepí
— aparte, Araha é. ayoguá ychugui.
— arrastrando, Ambotíríri herahábo. — — ventaja a otro, Añ6 quä.
— atado en un palo, A y pítaquà : — mala vida, Aycobé ací: Aycobé
Oro y pítaqua herahábo. poriahú : Ay cotébé guitecóbo :
— carga a cuestas, Abohii. Aycobé haí mé.
— consigo a alguno, Cherupí arahá: —, o sufrir, Ar66çã: Ahechagí: Aro
Che y rüí nâm6 arahá. cuimbaé (Yñee raci).
— debateo del braco, Cherenda pi — a otro a las ancas de cavallo, Che
guipe arahá. cabayu atucupé pe arahá.
— — — —, dize la India, Che am — otro la ventaja, Che qúà.
bíi arahá. - — por delante algo, Cheren6nde ara
—- de diestro, Ayçambici. ha : Cheren6nde rām6.
— — la mano, Aypocog herahábo. — — fuerga, Araha hemymboa cipe:
——vencida, Ambo aguiye ym6ñánà. Ypía arām6í arahane.
— rabiatado, Cabayu rugüai rehé
-- en andas de difuntos, Teóngue añā pyty herahabo.
riru pípé arahá. Llevarse bien dos, Oroyo guerecó catú
—— — — santos, Santos reroatá.
Oroyocohu : Oroyoguerecó aguí
hába pípé arahá : Aroatá.
yendoroyo aihubeymo.
— — angarillas, Ayaca c6i pipé ara Llevar siempre a Dios por delante,
há : Rírú yobai pipé arahá. Tipā recape aico yepi mbae apóbo:
-— bragos, Che yíbá árām6 ara Cherobábo arecó y epi Tüpà.
há: Che yibá océ arahá. — tallos, Huâce: Hoquí.
-- las espaldas, Che acei arahá: L/erarse mal dos, Ndoyo guerecó
Cheaceipe arahá. catú i. Noño am botári.
353 354
MAQA MADR

Ll ante 0. Macear, Añāpíripà : Ayapa tucá.


Llorando empaparse en lagrimas, Macerar el cuerpo, Arecó acíchereté.
Che retobapé aú guiya heguābo : Macerarse, adelgazarse, Añém6 an
Cheretobapé piarí: Gui yaçeguābo. gaibó.
Maciza cosa, Mbae guetebo guāra. "
Llorar, Ayaceó. Macizar, Amboguetébo: Am6 nâni.
— a alguien, Ahapyró : Añapyró. Maco, o maceta, Íbirá nipā há :
— lastimosamente, Ayaheó poriahú. Heroquapi.
— la ausencia de otro, Ahaquí cue —, — manojo, Mâ. 4. .
rapyró. Magorca de hilo, Ynymbó apuá.
- quedo, Ayaheó mbegúe : Ruí. —— maiz, Abatirá : Ha. 3.
—, saltarse las lagrimas, Chereçai Machacada cosa, Ymbo apaçog píra.
popó. Machacar, Ayapaçog.
Lloron, Hecängá: Yaheoçé. Macho de hierro, Ytá núpà hába:
Lloroso tiempo, triste, Ara eça í. Ytá pirfipāhába.
Llover, Ama eí Oquí: Amā oquí: — — animales, y varon, Cuymbae:
Mé. 2.
Amängí eí: Amändíquí.
Machorra hembra, Cuñà me mbirá
— piedra, Amändaú oá. y mbaé.
— trabajos, Oá cherecó açi cherí. Machucado, deshecho, Y m6ngurubí
píré : Ymboipiré : Y mouümbi : Y
Ll ante U.
mo cambí pira : Y m6ngu rubichó
Lluvia, Amà. píré.
— muy grande, Amängí ruçú. Machucar, Ayapaçog : Aycambi :
- que passa presto, Amà quába : Amongu rubichó.
Guaiby reçai. —, aplastar, Ayapá yucá.
—, deshazer tolondrones, Ahúmbirí:
M ante A.
Am6m gurubichó : Amboí: Amboaí.
Maca, porra de armas, Í ape. — la carne, Ahoó umbirí.
Macada dar, Íape pipé aquarí hecé: Machucarse, Añè umbirí.
Aynipà i apè pipe. Madeja, Ynymbó apaqúa.
Magamorra con buru jones, Mingau — hazer, Ambo apaquā ynymbó.
aquYtā quYtà : Curubí rubí. Madera, Ibirá. .
— con caldo, y carne molida, Mba Madero gruesso, Ibíra guaçu : Tubi
chá.
1 0 l.

l. maiz molido, Mbay pi. — tosco, Íbirá á: Íbirá ñaní guára:


Ypämbi rey.
— — — frangollado, Cā güí yi : —verde, Íbirá bi.
M$ndo curé : Pindo curé. Madrastra, Tuba tí: Qíangá.
— — — verde, y legumbres, Mbureé. Madre, o seno donde se engendra,
— — mandioca, Mingaü. Membira upá : Membi rírú.
— hazer de caldo, o migarlo, Ay típyrtí. — del río, Í uguai : Í apé.
- — hazerse la cosa de muy cocida, — verdadera, Hai: cí.
Oñem6 uti : Huífimbeté. Madriguera de conejos,Tapiítí quāra.
355 356 123;
MAJA MALL

Madrugada, Coé: Coé yequa á. Majada de ganado, Hebáe apytā.


Madrugador, Coé y mbobé cémbára: Majadero, Aruāney: Tabí.
Puāmbára : Queren6 coè ey hára. Majar con los piés, Ay pyrtí ycäm
Madrugar antes del dia, Coe ymbo bíca.
bé apüíā : Na cherer6coei chequé — en almirez, Ayçoçó anguá myri
Che que cóé ey. Yñatí. pipé.
Madura fruta, Ybáypíú : Y yayú : Mal acondicionado, Abá píá pochi :
Madurar, Ambo ayú. Y caá pYtà tapia. -

Madurarse, ablandarse, Ypíú : Oñe - aconsejado, Y mboeaí piré.


m6mbíú. —, adversidad Märà. 2.
— la fruta amarilla, Yyayú : Ho — agradecido, Poropoepí ey: Oyeu
guiboyú : Yyaquí ríçá yu. pé tequa guéramboeté ey hára.
— — — colorada, Y pytā. — aventurado, Mäné.
— — — negra, Y ñaíí. ——, condenado, Añärétà méguárà
Maduro de juizio antes de tiempo, mbaú.
Yya raquaa eçapíá : Aguí yeramoi Mala cosa, Mbae aíba : Aí: Pochi.
yyara quaá. — gana, Haçipeí: Nātey hapeí.
Maesse de campo, Guaryni pabe Malamente, Aibete hápe Ai. 12. r

mboyao yaohára: Möngua catú há Mala muerte, Teó mégüà : Teó a


ra : Moy cí rú hára. — — tener, Heó aí: Heó mègüà :
Maestro, Poromboehára. Omänó mégüà : Manó aí.
— de Capilla, danga, o el que reca Malato andar, Chemärâ á.
a los demas, Ib. 11. Mala voluntad, Pía aí : Píá mârà
Maganto, Angaibori : Ocān gué mā ndee.
bae : Ycänguerí cábae. Mal baratar, Am6mbucá : Amboaí.
Magestad, Mburubichahá : Tubicha Maldad, Angaipá: Märà.
hába. Maldezir, Che ñeengaíychupé: Poy
Magia, Payehá : Mbayehá. tí, en: Po. 3: Quai 4: Chepoití pochi.
Magnanimo, Abápíá mbaraeté. Maldezirse, Añeéngaí cheyeupeé :
Mago, Payé guayupia iara. Añeè pocí quai che yeehé. -

Magullada cosa, Y cambi piré : Y Maldi ziente, Ñeengaí hára: Yuruaí


móúíi mbiré. bae : Pochibae.
Magullar, Aycämbí: Am6 fiü. Maldicion, Ñééngaíba : Au. 3: Mbu
Maiz, Abatí. rú : Nee poitíaí: Ñee pochiquai.
— gorgojado, Abatí químbú : Abatí Maldito, Ym6mbeu ay piré : Yepoi
petigúe. tí habeí: Hecó y tígipi aí.
Mayo, Yaçi y moçincó bae: Mayo. Mal hombre, bellaco, Abá angaipá.
Mayor, Tubichabé : Y yoge guàré. Malicia, Némoā moègüà há.
— de cuerpo, Heté tubichabébae : Maliciar, Añém6 à megüà tei.
---- Y pucubé : Y yoçe heté. Malicioso, Oñémo à megüá teibae.
— — edad, Ocaquaabébae : Tendo Malissimo, Ypochi eteí: Y yaíbeté:
tára.
Nandeteí ypochi: Märängatú eteí
Mayordomo, Mbae ríñängarequāra. ypochí: Aibeteíypochi. -

layoria, Tubichahá : Yyocehá. Mal logrado, muerto en su mocedad,


Majada cosa en mortero, Y cocopi Ocuníimbuçú rero yecohu harey:
ré : Y yapaçogpíré.
Ndahecó céri,
357 358
MANC MANI

Mal querencia, Ambotarey. Mancha de cabello cano, A t$mbará.


— querer, Nañāmbotárí. - — — cosa sobresaliente, Tacapé.
Malquistar a otro, Am6 era quändai. — — grassa, Mbae quírabú.
Malquistarse, Añém6 eraquändaí. — en la cabeca, tiña, etc., Abatingä.
Malquisto, Y m6 erâquänday píré : Manchado con manchas blancas, Ty
Herāqüándaí. hára. ty: Píty ti.
Malsin, Abá em6é: Poromi ndatei — estar, Y yàpia : Y yípé : Y quí
Malsinar, Chemboyequà : Guemoè rabú.
hape chemünda tei. Manchar, Ambo apia : Am6 pyni :
Mal sucesso, Märà tecohabaí: Mā Ambo ípé.
rände quabaí. Manchas en los arboles colorada8,
— texido, Ypía ay píré : Yyatíca Canduá.
pí rey ngatú. Manda, promessa, Y quabèè hágué.
Maltratar, Arecó aí: Arecó mârâ : Mandada cosa, Yquabéè mbiré :
Areco mégüä: Arecó recó: Amboai Ypuabéè haguéra.
beté. Mandado ser, Yquai pira ché.
— la caga, o persona que queria Mandamiento, Poroquaitába.
matar, y escaparse herida, Ahabo Mandar, Aporoquai : Ayoquai.
oi ymondóbo. — ahorcar, Ayubí quai.
Maleza, Y aibí. bien los miembros, Añèmbo
Malissima cosa, Mbae y pochí apí yeaytí catú : Cherete oñémboba
rey: Y pochi aíbeteí. bag catú : Añé mändog catú.
Malvado, Ypochi aibeté. —, prometer, Ayquabéé.
Mal vas, Ibi chy myri tepichá guaçú. Mandioca, Mandiog. çe tei.
Mamantar, Arocāmbú: Am6 cämbú. Mandon, amigo de mandar, Poroquay
Mamar, Acämbú : Ábo. oaíú. Manear, Aypoquá: Aicupí quá.
— el niño de su madre preñada, Y Maneas, Cupí quáhába.
Mamon, que mama mucho, Cāmbuçé. Manera, modo, Nüngá : Nüngára:
Manada, Apytá : Teii. Ñabe : Yabe : Rāmi : Rapichá :
Manantial, Ibúra. Märâ mârâ múngá : Poeqüá m6.
Manar agua, I obú. Maneras de ropa, Ao quāra.
Mancar, Ambo apá : Ambo aqueó : Manga de agua, Amà pécé.
Amboyeá. —— vestido, Aoyíbá.
— cortando vena, o nervio, Ahayí — — viento, Ibítú pe cé.
m6ndog.
Mani, fruta conocida, Mändubí:
Mancarse, Ayeá: Ayeapá.
Mändubi apüíā : Mandubí guaçú.
Manco, Yeapá.
Maniaco, Mäné.
Manceba, amiga, Aguaçá.
Manicorto, Abá pobí : Abá potí:
— estimada, Cüñā mbocacá.
Hacatey.
Mancebo, amancebado, Aguaçá.
—, de poca edad, Cü nú mi guacú : Manida carne, Qoo hayí y mbae:
Ocaquaaba mó. Qoo húüngatú : Hü tímj coó.
Mancilla, Märà. Manifestar de palabra, Amboyehú:
Mancillar, Am6 marã. . Am6mbeú.
Mancha, Apia : Pyni : I pé: Piá : — mostrando, Ahechagucá: Ayquaa
Ra: Aú : Bo: PiáriIi. 2: Peré. 1. bucá.
359 360
MANT MART

Manifiesta, publicamente, Ycatúpe : Mantenimiento, Yú píra. Tembiú :


Mbíareçápe : Tei ipe : Hechagi pí Cocá: Cocabí.
pābéme: Hechagipí pābérām6. Manual, cosa a la mano, Po peguāra
Manéjar, Ayabiquí (bo). aibí: Oicó aibíbae.
Manilla, Poapí quí yà. Maña en hazer, Chepoetá: Chepóe
Mani-roto, Ypoyāy eteí : Nandeteí quāmboe : Cara catú.
mbae meèngá ra: Y yibá pí yary Mañana, Alva: C6é.
mbaée té. —, Curicoé: Ary ré: Oyrändé.
Manjar, Yúpí: Yembiú : Mbiú. — en la tarde, Oyrändé caarúrām6.
— amargo, Yupí yrób. — todo el dia, Oyrändé arayā :
— sabroso, Yupi eè : Mbae heca Curycoè arayā.
tú. pítetyró. Mañas buenas, Yepo quaa catú :
Manjares varios, Yupí y opará : Yu Ñémboe hague catú : Añém6 acá
Mano, Mbo : Po. tuà hague tecó marāngatú rehé.
— dar para algo, Ypópe amoi yya — malas, Yepoquaa aí : Némboe
pó hágüāmā: Ypó guípe aheyá. pochí haguéra.
——, o alargar para recibir, o dar, —— tener, Chere có mègüá : Aye
Chepoyai : Ta. poquaa aí.
— de agotes, Nipā aye catú. Mañoso, Caracatú : E. 11.
—— almirez, Anguá myrií. ducú. Mar, Pará.
—— papel, Quatiá tyribapé mān Maravillado, Y m6ndíi piré.
— diestra, Pó acatúa. Maravillarse, Añém6ndíi: Cheändíi.
— siniestra, Pó acú. Maravillosa cosa, Ñém6ndii tába :
Manoseado, Y yabíquí piré. Mbae ñe m6ai. häängä.
Manosear, Ayabíqui : Arecó recó. Marca de hierro, Quarepo tí hapihá
Mano sucia, Pó ítú : en Pó. 3. Marcar, Ahää : Ahaí: Ahäängámoi:
Manojo, Má Apytā. vº Ahapí häängā. Apaiquí.
— de flores, Ibotí apità : Íbotí mà. Marchita cosa, Ñy ñy : Oñépobà :
Mansedumbre, Ruí catuhá ba: Quí Marchitarse, Añy ñy : Añépobà :
ryri. bae. Añémbo apaiquí.
Manso animal, Mymbá y yaraquaá Marfil, çoo guaçú rāi ngupí cué.
— hombre, Qüí ryri : Hecó heco y Marido, y macho, Me. Pará pó.
mbae. Marina cosa, Paraguaçú pí piāra:
Manta, Aço ya. — playa, Pará rembei.
— de ortigas, Tirú. Marinero, Igaratá guaçúrerecohára.
Manteca, Quirá. Mariposa, Pānā : Panāmbí.
Mantecoso, Y quírabúbae. Mariscar, Pará porarí aicó.
Manteles, Caruhá guaçú. Marisco, Para póré.
— del altar, Ao pucú misahá. Maroma, Tucümbó po gua cú.
Mantener, alimentar, Am6 ngarú : Martillador. Poroníipā hára.
Am6ngaquaa. Martillar, Aynüpà (m6).
— de gracia, Am6ngarú tei : Eí. Martir, Tipā rehé teó aci porará
— platica, Am6ngetá ayeboí: Amón hára: Tipà rerobià gui poí pora
getá y mbobi tèbí tébo. rey rehé y yucapíra : Tupã rehé
Mantenerse de limosna, Tipa mbae mba paré.
rehé acarú : Tipa mbae rí aycó. Martirizar, Tipàrerobià gui poi po
361 362
MATA MEDI

ta rey rehé ayu cá : Mba párām6 Matanga, el lugar, Mbapaguépe :


amoyngó Tüpà reyā potareVmâm6. Mbo rapití hagué pe: Yucá hagué.-
Martirio, Tipā rehé teó pora ráhá pe: Miàmbaguépe.
ba : Mbaparám6 hecó Tipā rehé. Matar, Ayucá : Ayapití: Aporapiti.
Mas, Be. 3.
— acá, Quíb6ngotibé.
— el fuego, Ambogue tatá.
— adelante, Tem6n debé. Matarse, Aye yucá (bo).
— antes, Catú : Catu eté màngā : Materia, dechado, Mbae räängába :
Catueté. duú. Mbaè räängimbi.
Mascada cosa. Y cuu piré : Temyn — podre, Mbeú : Peú.
Mascar, Ayçuú : Guábo. duú. Material cosa, Hetébae : Yyapábae:
— comida para dar a otro, Aymyn Apá.
— las palabras, Añee ngurú : Añee Matraca dar, Ayoyai : Aycurá curá.
m6c6ng. güi cuú. —, por campana, Íbi rapé apepú
— para chicha, Acäguy nduú : Aca bae : Mbae apepú.
— sin dientes, Ayeati pi cāmāmbú Matricula, Abá réra quatiá hába.
yçuu guábo : Am6 py m6py. Matrimonio, casamiento de la muger,
Mascara, Añarobá : Ace robá fibā Méndára. - -

na : Tobá räängába. — del varon, Neembirecó á : Neem


— ponerse, A y eobá fibà : Ayeobá birecó picí.
räängá m6 m dé. — contraer el varon, Cherembirecó
Mas, comparando, Bé. 3. potá : Añeembirecó pící: Ayquâ
— poco, Myrybé ichugui. mbihi : Oroñ6quā mbící.
— que no lo hagas, Tere yapó ey — — la muger, Améndá: A y quām
mbé : Tereyapo ey yepé. bicí.
— — te mueras, Tere mänó iepé. — impedir, Amboaí mendahá: Am6
— si, Hi amó. ràngué : Aharú mendára : Ambo
— vale esso, Hepíbe aypó. áruà.
——, mejor será, Hy ñä: Hy nängā : Mazmorra, Cotípi tú mim bí: Mba
Agui yeteybé : Catú. parà coti mymbí.
— valiente, Quí rey mba bé : Yyocé
M ante E.
yquí rey mbá.
— valiera que no, Anicé tāmó. Media cosa, o mitad, Hagué: Mbíté.
Massa, Ufi. /
— noche, Pihayé : Pytú rayé : Pú
— hazer, Amotifi abatí cuí. tífimbi té.
— cocida en hojas, Chipá. Mediado el año, Seis yaçíriré rām6.
Mastil de navio, Ygaratáru cú íbucú. Medio mes, Yaci pitépe: Yaçí ray
Mata de yerua, Caa ípi. épe.
Matadero, Qoo yucahába : Qoo yucá Mediana cosa, Boyà.
hatíba. Medianero, Neengára.
Matadura, A tucupé ai : Ycupeaí. Mediano de cuerpo, Heté boyābae.
Matalotaje, Mbohii tába : Cocabi : — juizio, Araqua a boyā: Atā: Hérä.
Cocába. hagué. Mediante Dios, Tipà y pota hápe :
Matanga, Mbapá hagué : Porapiti Tipā oipotárām6.
— de pezes, Tyngí cué. — yo, Cherehé : Ché ypotabápe.
363 364
MEJO MEND

Mediar de cando a medio hazer, Am Mejorar de enfermedad, Acuerabātā :


boagúe heyabo : Mbítérām6 apoí Acuerá cue rá : Aguiyeí yeí aicó.
ychugui. - Mejoria, Cuera cuerá: Agui yeí yeí.
—, ser tercero, Añèé hecé : Nééngá Melancolia, Ném6mbíá : Pichibí :
rām6 aycó. Mbi chibí gí: Píá angecó.
Medico, Poro pohân6ngára. — tener, Añè m6mbíá: Che ruí gui
Medicina, M6hāngā : Pohāng: Mo túpa : Chepíá angecó.
hāngäm6 herecopí. Melancolico, Ypíá pichibí: Oñém6m
Medida, Häängába. bí ábae : Y rui ruibae.
— de una braga, Açe yíbá moc6i Melena, Abucú : Aapererá.
yepi có yaca tú. — enmarañada, Abayepooi : Aye
Medio borracho, Qabei porätä. cindaçá ndaçá.
— caliente, Hacú bebui : Hacú ātā. — no peinada, Acanga pichati: Acäng
— crudo, Oyibātā : Oyibaí: Ndoyí apererá: Ayepo oi.
catui : Y pirätä. — peinada, Ab yyabiquí píré : Ab
—, o centro, Mbítéra. apecy: Ab ymoatyr6 mbiré.
—, o remedio, Pohāng : Mohāng. Melindres, Iey ai.
— dia, Açayé. Melindraso, Yyeyaiteibaé: Abá rubí
— — es ya, Açaye ímā : Aceá pí rubí : Rubí rubí yāra.
tépe quaraçi rui : Açeapíté reçei Melon, Meró.
quaraçí ruí. Mella, falta, Märà.
— dormido, Yquerätä bae. Mellado, Hay mbíquícá.
— entre dos estremos, Patí: Yoapí Mellados dientes, Häi nati pehèbae:
patí. Hai yecá yecá : Häi péhé péhè :
— floro, Quirey mey: Quírey para Hāi : Pèpènipeni.
peí: Natey pará.
Mellar, Am6 ambiquícá.
—, mitad, Hagué: Cuá.
— muerto estar, Amänó ātā guitúpa: Mellarse el cuchillo, Oñè ambíquicá
Chereó reó guitúpa. quícé.
Medir, Ahää : Ngä. Mellizos, dos de un parto, Oyo rupí
— a palmos, Chepó pícó rehé ahää: pia.
Añèqfià pícó häängä. Memorable cosa, Mäenduá catuhába:
Medrar en la hazienda, Añèm6mbaé Heca rai pi rey: Maénduarí pí reté.
mbaé: Añeyrimó rumóí chembae Memoria, Maenduahá: Ñé m6 maén
rehé : Amboyo océ chembaé. duá hába.
— los sembrados, Te my tymā oca
quaa: Hobi hobi: Horí hori : Oye —maéndu
buena tener, Che ãcängatú : Che
ahá ycandeá catú.
robiarí arí: Hecá hecai.
— no tener, no acordarse, Nache
Medrosa persona, Ori rii teibae : mäénduahábi : Nache màenduári.
Quihi yebó.
— — — buena, Nache acängā tui:
Mejor fuera, Hytāmó. V. Hi. num. 1. Nache mâénduá há catui.
—, Catupíri begué. «º

Mejora, enmienda, Ñe apengog: Ñe Mencion hazer, Am6mbeú.


mbo araquaá: Ñe m6ngatupíri piri. Mendigar, Ayeruré Tipā mbaerehé:
Mejor lo haré yo, Che catu yyapóbo : Og ñābó rupí ayeruré Tüpà mbae
Mbiréte chéy yapóbo. rehé.
365 366
MENS MEZQ

Mendiguez, Tüpà mbae rehé, gue Mentidero, Yapuhatiba : Ñeé cim


miurāmā rí yeruré hára : Guecoté bai m6mbeu tíba.
bengā ri yerure hára. Mentir, Cheyapú : Cherèm6 é: Che
Mendrugos, Curubi cuè. cúmbai : Che tacú : Che tacuchí.
Menear, Am6 mii: Am6 cotog: A Mentiras, Yapú : Tem6è : Cúmbai :
m6 c6tó: Añā t6i : Am6 ñérã. Ta cú : Tacuchí.
— arbol para que caiga fruta, Am6ti Mentiroso, Yapuiara : Yyapúbae :
mú : Am6 fictí. Yapucè : Cumbaiyàra.
— la mano rebolviendo, Aypí guará. — mundo, Ára em6 é: Arayapú :
— lo liquido, Aypibú. Ara tacú.
— hazer el huevo, Am6cātā : Am6 Menudas cosas, Mbaé aquYtäi: Myri :
cānā. Curubí : Angabí : Nfingari : Mo
— las sienes, Che atíbú. ängi.
— lo tiesso, Am6myi. Menudencias, Mbae myry ngueraí.
Menearse, Amii: Añèm6 myi: Añèrà: Menudo de animal, Hi ecuera.
Acué. — — rostro, Hobá myri.
Menester he, Aycotébe. Meol7o, Py tití.
Menesteroso, necessitado, Tecotèbe Mercader, Mühára: Ñe müngára.
bó. Mercado, donde se vende,Ñémündipe.
Mengua falta, Tíabó : Ndíabó : Te Mercaderia, Mbae taripí: Mbaeñèmií
có tè bèngä. açígí. habareheguà.
Menguados deleytes tener, Chepía ori Merced, beneficio, Meembirétei: Mbae
Menguante de Luna, Yaci angaibó : meèmbi tei.
Yaci pitümba baí. . Merecimiento, Tembiapó póra.
Menguar el rio, Tihó: Iguèmbé ohe
yā: Tipá típá. V. Tobá pihó : En Merma, menoscabo, Yarog.
Tobá. Mermar, Oyeyarog.
— gastando, Ayarog: Ayatí yà rá. Mes, Yací.
— lo cocido, Típá : Oyeyarog. — entero, Yací guetéboí.
— hazer lo cocido, Amboípá : Nam Mesa en que se come, Caruhába.
botíbei.
— la Luna, Yací oñém6 angaibó: Y Mesar, Aña cängá.
ñängai bá: Oñém6 ipítü. Mesarse, Añè acängaé.
— cosa no liquida, Oyeyarog: Oyea Meson, Ogatahá mbitahába.
rog. Tibi. Mesonero, Ataharógrerequāra.
Menor entre hermanos, Myryngue: Mezquindad, Hacatey: Ayabirú.
Menoria, Myryngue hába: Myryn Mezquinamente, Hacatey mbápe.
guérām6 hecó. Mezquinar, Cheracatey : Chepotí :
Menoscabarse hazienda, Oyeyarog: Chepobí: Che poäpènyà.
Oñém6mbucá : Ocañy eí. Mezquindad, Tacatey: Poèmy aryr6:
Menoscabar, Ayarog: Am6 mbucá. Pobí: Pomyri : Poí: Poti : Poa
Menospreciar, Aroy rö. penyà : Poquí.
Menosprecio, Poro gueroyr6hâ. Mezquino, Tacatey yāra: Yibapí ya
Mensajes, Ñee nguéra : Ñee parehá. reteíbae : Ypo tibae : Ypobíbae :
— embiar, Am6ndó cheñèè : Ñèé Yibá y pi yábae: Ipó tenaibae : Y
parehá am6ndó. poyabirúbae.
367 368
MIEL MINA

Mezquino, que no dá de comer, Na Miel de cañas hazer, Amboyí eí.


cherémbiú c6i: Mbae mééngey yāra. — hazer hilo, Hibí hibí eí.
Mesura, Tendí: Yeaupirey : Tobá — — las avejas, Eirú oyapó ei :
quir$ri: Ñeäcämbobagey: Yeaibi : Oyecy boñà eyrú : Oñémbotía pi
Tobá apíribé : Tobá aquaabá. eyrú.
— no tener las avejas, Nditiapíri.
Mesurarse, Chetyndí: Nda yeaupíri: — tener las avejas, Tíapi.
Che roba yaibí: Yaigui: Cherobá Miembro genital de la muger, Tapi
qui ryri: Cherobá apíribé: Cherobá pí: Tamatiá: Tambá: Quāra : Ci
aquaabá. ñā quaruhá.
Metal, Ytá : Quarepotí itá. — — del varon, Haqüāi Hembó :
Meter adentro, Amoynguie. Quaru cába: Aba quaruhá: Taquà.
— —, entrando con ello, Aroiquie. Miembros del cuerpo, es necessario
especificar, ut Acängā, la cabeca.
— cisma, Atemoé m6 äcà i. Teça, el ojo, etc.
— de diestro, Ayçãmbiçí heroiquiábo. Mientras, Porombucú: Rām6. Be. 11.
—, embutir, Ayapípí: Ca. Miés, My tÑmā : Temy tSmâ: Ytimy
— en caca, o vaso, Am6ndé. mbiré.
— — el seno, Cheaoguípe am6ndé : Miesses amontonar, Amboatí: Am6
Chera capé guípe amoi: Chepotiá m66 tembi ya ré.
rehé am6ndé : Cheaoguíry am6i. — echar a secar, Tapi réra am6tyni :
— la mano, Apoé, v. Po. 3: Ayepó Am6 cäng tembiyaré.
m6ndé : Am6ndé chepó. — recoger, Temytyn guéra am6n6ó:
— - — a la espada, Ahequíi che Aroiquie: Aabatiá: Ahá abatirábo:
quiçé pucú : Ahequíi chequice guí. Ayoguá abatí.
— uno a uno, o uno tras otro, Amón — segar, Ay quítiaba tí myri.
dehé ndehé: Petei tei am6ndé.
Migajas, Yupi apacúi gueri : Ycui
Meaillas, Tatipí: Chera típí. gueri. •,

—tener llenas, Che ratípí cāmāmbú : — sobrar, Tembiú tembireri.


Cheratípi pubíbí. Migar el caldo, Ay típyró.
Meacillones, Tambá. Migas, o sopas, Tepír6mbiré.
Milagro, Mbaeñèm6ndii tába.
Mezcla, M6mà : Yopará, 2.
Milagrosa cosa, Mbae poro m6ndii.
Mezclar, Aym6mà : Amboyopárá : Milagrosamente, Poro m6ndii tápe.
Ayapá m6nā : Ayapá rerecó recó. Milagros hazer, Porom6ndii tába ay
ap O.
M ante l. -

Milano, Carácará.
Miedo, Quihiyé : Píañāi : Pañy. Mi merecido me tengo, ironice, Che
— poner, Amón gihíye. rembi ecacue rupé abahé: Che áruà
upé abahé.
— tener, Aquihiye : Chepíañāi : — —— —, —, y sin ironia, Chea
Chepíá myny. rúändaè arecó.
Miel de avejas, Eíreté : Íbiraeí, = Mina, Quarepoti ti quāra : Ytaty
- — cañas, Ei: Taquaree eí. quāra.
369 370
MIRA MO DE

Mina de cobre, Quarepotí ñe quāra. Mirar, otear, Amàenà.


— de oro, Ytá yuquāra. — por algo, guardarlo, Ahäró.
Minar, Ay guíribicoi. — — de dentro, Aypí echág.
Ministerio, Ñángarequába. — — entre las pajas de la casa, a
Mirad con que sale, Hindó : Hyndó los de dentro, Og amboguí: Gui
conó. -
máém6 : Aipecá : Aipepí : Ypú
Mirador, lugar, Mborecha cába: Mā y pú gui rupí amaé.
endába. —— su honra, Añe mârängätú aró:
—, que mira, Porechacára: Maehá Ahäró che marāngatú : Che mā
ra : Maè mändára. rängatú rehé aña ngarecó.
Mira finalmente que, Ehechaque ró. — — muchas partes, Chereçá reça
Mirano, Ymé: Emequé. tei : Amàe iera ierá.
Miradlo, desden del varon, Tí. La — sin pestañear, Chere cabi ey amae :
muger, Eá. Chereça rope pí quarätä amäé :
Mira que, Ehecháque. Cheropepí rätä gui máé m6.
—, guarte, Atā : Hayā. Mirarse a si mismo, Ayé echagé.
— por ti, Eñängarecóndeyeehé. — en espejo, Añé àngechag.
Mirar, Ahechag : Amae. — uno a otro, Oyo echag: Omae
— adelante, Aten6nde rechag: Te oyoehé.
m6n de coti cotí amäé. -
Miserable, Ayby etei : Poro m6ñe
— al rededor de mi, Añeà ti gui yee púbó : Mboriahu bó : Märābó reté.
cháca: Ayeí pí m6 m6hé. Miseria, Tecoaibi : Märāni : Poría
— — — — le cos, Ayecarecó: Ay hubi: Mboriahú bó.
eça rerecó: Añé amà gui maém6. Misericordia, Mboro poriahu berecó.
—- atentamente, Chereça guaçú he Misero, pobre, Tecó mârânipóré :
cháca: Chereça poé heçe. Mboria húbóré.
— atras, Aye aquique rechag ; Aye Mismo yo, Aé aí.
aquícué máé. Misterio, Mbaé.
— cada cosa de por si, Ahechagé Mitad, Hagüe : Mbíté.
chagé: Petei teié ahechag. Mitigar el dolor, Am6ñVró mbaéaçí.
— con enojo, Amaeací: Chereçá po Mitigarse el dolor, Y ñYró cheraçí
pí amäe guiñémoÑróm6: Chereça chébe : Y ruí: Y roí.
Íque que cotí amàe guiñèmoyró M ante 0.
IIl O,

— de hito en hito, Ahe chageté eté: Mocos, Ambiú : Apí ynyí.


Am6 biraqüà chereçá hece : Ambo Moga, Ciñāmbucú.
atiai cherecá hecé : Amàé eté eté : — soltera, Cüñāmbucú meney.
Ayatica che reçá : Amàébi râqâä: Mogo, Cünfimbuçú: Cuni my guaçú:
Che reça quarätä guimäém6. Quandeguaçú. -

— — medio ojo, Amaë chereçá po — soltero, Cunimbuçú hembirecoey


píbo: Añémboeçá íbíti gui maém6. bae.
— estando absorto, Amàe ehe apica Mocha cosa, Y ñapi bae: Mbacapi.
cá catuhá pe: Apíça bí hápe. Mochila, talega, Pí yurú.
— ázia delante, Cherenonde rängoti Mochuelo ave, Yiri.
amäé: Chehohaguāngotí amäé. eó. Moderado, Atā : Herā : Herāni : Y
—, cuidar de si, Che yeehé añängere eaihúbá.
371 372
MOJA MOND

Moderarse en el trabajo, Ayoaíhubá Mojar a otro, rociar, Ambo obi : A


gui porabíquibo : Herāni aporabí hípii.
qu1. — la cabeca, Ayapí rāmó.
Modestamente, Tendí hápe : Yeaupí Mojarse, Añém6 aquy : Che robí :
ey hápe: Heçaba bágey mé: Ho Añémboobi.
báye eití ey hápe : Ape bibí ey — hecho una sopa de agua, Che āquy
hápe. mbá : Aye ígá: Che aquYm6.
Modestia, Tyndi: Tecaibí: Quiryri: Mo cicon, Porotyngá: Amboí apú.
Pichibi : Yaupi rey: Tecabagey: Mociconazo, Porotingá guacú.
Hecó hecó ey há : Apebí rey há : Mo ciconazos dar, Aytingá tingá.
Ayurapá. (mārãé eyhá. Mojon de chacara, etc., Cog íbi yá :
— en hablar, Apiraí eyha : Märà Cog epy cà.
Modesto, Ytyndibae: Yaupi ry mbae: Molde, Häängába.
Teçabag ey hára: Y yayurapabae : Moldura, Haihába. Nā. 3.
Heco hecoeybae : Apibí rey mbae: Moler, Ayçoçog : Am6ngui chog :
Iara : Teca bibae : Ypichibí bae : Am6ngui.
Y quy ryry ngatubae : Apebíbí y — a palos, Am6üü yñäpírüpäm6.
mbae. — cansando a otro, Amboguerai:
Modo diverso, Märände é. Am6mbitubá.
—, manera, Nüngá: Yabé : Rapichá: — frangollando, Añāpyndó.
Nai : Rāmi: Nā. Molesta cosa, Poromoñérà : Por6m
Modorra, Topehíiuçú. (ropehii ucú. boguerai : Por6mboayú : Poromo
— tener, Topehíiuçu aiporará : Che ängecó.
Mofa, Yaitába : Mboyarú : Curá. Molestar, Am6 angecó : Amboayú :
Mofar con desprecio, Ayoyai heroy Am6nérà : Am6m bitubá.
róm6 : A y curá y yaita : Ayoyai — cansando, : Amboa cYró.
ycurápa. Molestia, Poromboayú : Porom6ñé
— — trisca, Cheapiraí ycurápa. rá: Porom6 angecó.
Mohino, Guātāmoi: Ném6y ró pochi : Molido estar de cansado, Cherätäm
Ycaayúbae: Y caapy tābae. big cänèó gui: Chem6 ātāmbíg ca
—estar, Guatamoi cherècóny: Caayu: méó : Chera cyró : Oñā oñā cäneó
Caa pytà chererecó. chereté rupí.
—, o triste andar, Gua tāmoiaicó gui Molle arbol, Aguará ibá : Yoabebá.
ñèm6mbí ábo. Molledo del braco, Yibañeä: Yibaipí.
—, que muestra hozico, Hembechóg Molleja, Uruguacú píácue.
bae: Qaquaraçíbae: Qa quarací bó: Mollera de la cabeca, Tetobá pí.
Qaquā ra baetébo. — — los niños, Apiçüçüí.
Moho, Häbe. Momento, Cury tei : Obera bóte :
— criar la carne, Qoo oñèmbo aó. Curi : Ibí tú rāmi : Qaberábóté:
— de carne, Qo o raó. Qabí rāmiñóté.
— — hierro, Quarepotí hābè : Qua Monarca, Mburubicha beté rubichá.
repoti repotí. Mondada cosa, Y píró píréra : Y
Mohosa cosa, Mbae hābé. peog píré.
Moho tener la carne, Haó. Mondadientes, Tai quy t$ngo cába :
Mojado estar, Cheâquy : Cherobí. Tâi patí cutucába: Tâi cärāi ndá
Mojar, Am6âquy: Ayapira mó. ba.
373 374
MORD MOVE

Mondaduras, Apecué: Yiapecuera: Morder, Ayçuú.


Hatícué. •º -A
— con rabia, Ayçuú aú: Mburú.
Mondar los dientes, Añé āi cutug: Moreno, Etiope, Abá pichfindaí :
Aycutú cherāi : Añèāi pati mbó re Tapyinhií.
nóhé. — color, Piribitií.
— fruta de cascara gruessa, o huevos, — hazerse, Añém6pi ribYtií.
Aypeóg: Ayapeog: Aya pemboí. Morir, Amänó : Che reó.
—— desollando hollejo, Aypirog. — de repente, Amänó biarí.
Monasterio, Paí abaré róga. — en la juventud, Ycunümbucicuè
Moneda, Quarepotí yyapó píré. teó oyohá: Teó guerahá.
Mono, Caí: Carayā: Cambí. —-, espirar, Ayequii.
Monstruo, Ñe m6ñängaí. Morirse de risa, Chereó guipucábo :
Ayequíi che pucá agui.
Montaraz, Caaguára: Caá peguāra.
Monte, Caá.
— empongoñado, Pa ye pipé amänó.
— alto, Caa íbaté.
— por algo, Chereó y potábo : Aye
quíi heçé.
— espeso, Caa anã.
— grande, Caaguaçú.
Mormullo de gente, Cimbí: Abú :
Nómbocoyà.
— ralo, deseombrado, Caá catuobá : Mortal, Ománó bae rāmā.
-

Caa guípe í.
— bevedizo, Tíquicú poro apitíhába:
— cerro, Íbití rucú. Poha ngíú pochi teó mèè ngába.
Montear, cagar, Acaa banduá: Acaa —, está ya para morir, Teó roba piime
m6myró. tui : Haime tui.
Monte por debarco del, Caá guibo. Mortaja, Teóngue rfibān dába: Te
Montera, Acängaó eí. óngué ribānā.
Monte ralo, Caa catú : Caá y ñānā y Mortandad, Mbába : Pába.
mbaé: Caa catu obá.
Mortero, Anguá.
Monteria, el modo, Caá män duahá Mosca, Mberú : Mberú obí, verde.
ba : Caa m6myr6hába. Mosqueador, Mberú m6ndohába: Y
—, la presa, Tembiá : Qoo. mbobebé hába: Ymboyeoitába.
Monteros, Qoo rupiàra : Qoo rí te Mosquear, Amóndó mberú : Ambo
quāra Qo o mo mohè hára. bebé : Amb oye oi.
Monton, Atí: ApÑtà : Apoa pí. Mosquearse en cavallo, Oy e uguai
— de estiercol, Ítí atra : Íti apíra. mbobabá cabayú.
Montones hazer, Amboatí atí. Mosquitero, Nätyi ndiba.
Morada hazer, Ayeogboñā : Ayecoti Mosquito, Mbarigui: Nātytí: Arurú.
boñà. Mostaga, Mostaça.
Morado color, Pytà umbi : Canduá. Mostac/aos, Ambotá.
Morador antiguo, Tapiāra. Mosto, Caguy píahú.
Morar, habitar, Aycó : Ai : Aycó Mostrar, Ahechagucá : Aiquabéé.
guitecóbo : Aycobé. — con el dedo, Apobéè.
Mordaca, Cü picába : Ci m6mbícába. Motejar, Aycurá.
Mordedor, Porocuuguāra. Motivo, Hába.
Mordedura, Quu guáguéra. Mover a lastima, Chem6 ñéptí.
Mordiscar, Ayçuu ruí ruí : Ayçuu — algo passandolo a otra parte,
angaú: Ayçuu mbegue. Ahíyii.
375 376
MUDA MUES

Mover a otro, Am6míi : Añât6i. Mudar de parecer, Ayeequabog :


.— — riña, Amboyoacá ucá: Am6ñ6 Añé engerú : Añé ñeè robag : Ca.
ambotarey: Ambo yoguerecoaíucá. — el color, Cherobá t$mbá : Nache
— — risa, Am6mbucá : Ambo pucá. roba yu cuérābe riguá arecó.
—, malparir, Chemèmbí quá. — de proposito, Arobag cheremymbo
—, menear lo líquido, Aypíguará : tára: Ahecó biäró cheremymbotá:
Aipibú. Añeé m$mbotá cué erobagº: Aye
Morerse a si mismo, Añèm6 míi: A cobiäró cheremymbotá rípi rehé.
míi : Acúé. — ropa, Che ao aycobyāró.
— en acto venereo, Ayero quä. Mudarse a otro lugar, Aya cacó : Bo.
— en costumbre, Ahíyii cherecó: A
Mover, tocar, Añâtói. hecobià ró cherecó: Ayeecobiàró:
Movido, Ym6 míi píra : Yñ3 t0. Na cherecó abé riguāi arecó: Che
mbiré. aríbé coí te : Che aribe rámó.
Ml ante U.
Mudo, Yñeèngú.
Muchacha, Cinätai : Guachá, es vo — de nacimiento, Ocírieagui y ñee
cativo. -
Ingu.
Muchacho, Cunimi: Quäni. — hazer a otro convenciendole, Am6
Muchas vezes, Heta yebí: Yebí yebí. ñééngú : Am6 ñeè mbíg.
Muchedumbre, Teii: Yyacuí: Hetá — quedar, vencido, Añéémbig : Che
eteí: Ndí. ñeèngú guitúpa.
Mucho, Oteté : Ayeboí: Nda eteí: Muela, Yagueá.
Nandeteí: Hetá : Ndaeté : Teyeté: — cordial, Yaguea popí.
Tubichá : Mateté : Matu eté. . —, piedra de amolar, Ytaquí.
— há, Ímá :Ndaco iri guāi : Imā — —— — de rueda, Ytaqui ieré.
ngatú : Ímá má: Aracae catú. Muelle de arcabuz, P6täi.
— ay, Hetá o$mé. Muerte, Teó.
— en cantidad, y numero, Hetá: Muerto, Te6nguéra.
Heranitámó paé: Hetá eteí: Ayé, —, el muerto, O mänóbae : Omänó
5 : Catú : Haytí: Hetaíñ6 amópaé: baerāmā: Mbapára: Amyri.
Myriey ngatú : Nda eteí: Ndí: Tí. de hambre, Ñémbi ahjirembia :
— tiempo, Imā : Carambohé : Ari —Némbíahíire mbiapití: Némbiahíi
mbaé. túarí.
cheyucá : Chem6 eó ñèmbíahii.
Muchos buenos, Abá heta hetá oca
— malos, Hetá hetá aú abá oaibarí. — de sed, Íuhei cheyucá : Íuhei
rembiára.
Mudable cosa, Heiii píra : Oycó ñóte
eR. - en pecado, Angaipá remym6 ma
— en lo que promete, Abáñeé yee mó : Angaipá ppé omän6: Angai
cobiäró: Abá oyeequabóbae: Mbae pá rehebé oyequii.
quabéèngárañóte. Muesca, Aruquai.
Mudanca, Yeequābó : Yeiiii : Yee - en la punta del palo, o flecha, A
robag. ñäi.
— de vida, Yeecó ecobyāró: Ye ape - hazer, y labrar al torno, Ambo
quabó : Yeecó apengóg. aruquai : Ambo araquYtā.
Mudar algo, Ahíyii : Ta. - tener, Y yaruquaí: Y yaraquy
— de uno en otro, Ahequabog: Ca. tābae.
377 378
MURM NACE

Muger casada, Tembirecó. Murmuracion, Curá.


—, Cuñà. Murmurador, Porocurahá ra: Poro
— la llama el marido, Târà. abíquí aí hára: Guapichareco rehé:
Mugre, Quírabú. Yuru aí hára: Y yurú chachá gua
Muy, Catú. v pichá recó rehé.
— alto, Ibate catú : Ibaté tecatú. Murmurar, Aycurá: Ayabí quí aí:
— ancho, Ypiguaçú eteí: Matété : Che yuruá hecé.
Porāng ; Catupirí eté. — en ausencia, Añängaó : Yyatucu
— baaco, Ibii eteí, etc. pébo añangao.
— bueno, Catupíri eté, etc. Muro, Táro que c y mbāba.
— de grado, Cheremym botápe eteí. Musica, Mborahei : Porahei.
— malo, Pochi eté: Eteí, etc. — de Indios, Guahú.
— recio, Tenai eté : Tātā eteí: Y — — mugeres, Ñeengaraí.
yígeteí: Tātā yí eteí. Musico, Mburahey tára.
— relamido eres, Neñe cumbi erebi — diestro, Mborahei rehe ecatúbae:
çé catupã. Mboraheí tára ecatú : Poroquâni
Mula, Mboricá guacú. porahei rehé.
Muladar, Ytíapíra. Muslo, U. 4.
Mulata, Muratá. Muslos pintados, Ubarábae.
Mulato, Murato. — ludir al que anda, y es gordo, Oyeu
Muleta, Mboco cába : Yeco cába : yequíti quití.
Tendapigui cocába. ayporú. Musto, Ñem6mbíá : Ruí: Pichibí:
Muletas traer, Tendapi gui cocába Piribí: Aba yígí.
Multiplicar, Ambo etá : Ayrimó : — andar, Añem6mbíá guitecóbo :
Amboubichá. Cheyi gí guitecóbo : Chet$n yígí
Multiplicarse algo, Añèmboetá : Oñe guitecóbo.
yrümó: Oñémbo ubichá. N ante A.
Multiplico, Neyrfimó : Ñémboetá :
Némbo ubichá. Nacer, Á. 8.
Mullir la cama, Ambogui cherupába —, assomar lo sembrado, Hoba pícè
— — tierra, Amboguí íbí: Am6 gueñ6inā : Y curubí gueñ6inà :
myi íbí. v Oibí erobú temíty : Obi eropó :
Mundana persona, Ibipóra rí tequā Oibímbobú temy ty mà.
ra : Mbae íbípe guāra ñ6 rehé opo — bien la criatura, Y mâräney oá
ropotá mo y ndára. w. mytängā : Oa catupíri: Ni mârány
Mundo, enemigo del alma, Ibipóra oábo : Omárāney mé yári.
ängā am6 tareY. pába. — con facilidad, Oa raibí.
-, hemisferio, Ibag fíanderecá yere — de cabeça, Oacäm6 áá.
—, orbe, Ibi apuá : Ibi opacatú. A. 9. — — pies, Opíbo aá : Ocupiboyári.
Muñeca del braco, Poapi. — dientes, Tâi océ.
Muñir gente, Am6 mii mbiá: Aycoó: — diviesso, Cheyatiy pó : Oçé che
Am6 quÑrey: Am6no6mbiá. yati í. Trabace.
Muñidor, Poromó myi hára: Yo coo — el pelo, Ha ce: Che racè : Che
hára: Abá porom6n66hára. — — Sol, Quaraçí ocè : Opú qua
Murcielago, Mbopí. raçí.
Murmullo de gente, Abá coyá. — — broton, Y potí curú cé.
379 380
NADI NEGA

Nacer espeso, Heñ6y pii: Ymbeyú. Nadie soy, Na abá rügüāi ché.
mbeyú heñ6inā : Y yapeí mbeyú Nalgada, Hebipóg: Hebi peteg.
océ tenºy tSmâ. . — dar, Ahebi peteg: Ca.
— flor, Iboti yà : Iboti o ce. Nalgas, Tebí.
— hoja nueva, Hoquí rāmó. — limpiar quando se levantan de la
— los cohollos, Húà océ. tierra, Ayeebí tubrog.
— lo sembrado, Hen6i : Nā. Nariz, Ty. 3. ré.
— muy verde, locano, Hobi eté gue Nasa de pescar, Yequeá: Ya pagua
ñ6i nà : Oye robiarígueñ6inà. — larga, Yequeí.
—, o salir el paacaro, Oia guirá. —, o trampa para pezes, Parí.
— tallos, Yñāmbiqui océ. Natas, Cambi ayapecué: Cambi api
Nacida cosa de grano que se cayó, chá ynguèra : Api ñyñyi.
Aré. - hazer, Cambi ayapecúe ayará.
Nacido, divieso, Atii: A. 2. Natural cosa, Hecó āi.
A
— madurar, Cheyatii hütí : Ypiú — del Paraguay, Paraguaí guāra.
cheatii. Naturaleza, Tecó.
— rebentar, Opug ya tii. Navaja, Tendibaáapyhába. vº

— tener, Cheyatií. Navegacion, Para rupí atahába : I


Nacion, Abáñémoñängaé. atatíba.

Nacimiento, Ahagué. =, rumbo, Hohába.


— de agua, Iapira. Navegar, I rupí aatá.
—, costumbre, Ném6ñängaé. Navio, I garatá rugú.
Nada, A ani. - governar, Ayocog garará.
— es, Na mbaértigüái : Aánynã. — hazer agua, Oè i garatá.
— saber, Ndaiquaa quiri: Quirindai N ante E.
quaábi : Ndaiquaábimbaé: Na che
mbae quaábi. Neblina, Íbi ti.
— tengo, Nda recó quiri : Quirinda — hazer, Ibítieí.
recoi : Ndarecoi mbae : Oapym6 Necear, Nache araquaábi guitecóbo :
aicó. Märà tabí ai có.

— valer de precio, Hepí eymäché : Necedad, Araquabey: Tabi : Märà


Nache repii. . tabí: Tecó tapà nà.
— traer, Nandítei ayú: Nāmieteí ayu. Necessaria cosa, Tecótebe hába.
— valer, ser ruin, Ndicatui. Necessariamente, I. 4. tèbe.
Necessidad, carestia, Tíabó : Tecó
Nadadero, Íta, tiba: Yta hába. Necessitado, Tecótèbèbó : Ndíabó :
Nadador, Íta hára: Oita quaábae. Tíabo pora rahára.
Nadar, A itá: Bo. Necio, Tabí: Tapānā.
— con un braco, Aita yoabí. Negar, Aycoacú : Aányhaé : Ndai
— cortando el agua, A ímbobobog. quaábi hae. boubé.
— rempujando con los piés, Aitá — al hijo dandole otro padre, Am
ñém6 añä. — con la cabeca, Ané àcäng mbo
— saber, Cheita quaá : Aitá quaá : babá : Ayeaití bagi : A ány gui
Checatugui ítábo. yābo. -

Nadie, Aami. — la verdad, Aycoacu hupi guāra:


- es, Na abá rügüäi. Añomi: Ayahoí, etc.
381 382
NIÑA NOBL

Negligencia, Ñateyma. -w Niña, o niño hasta tres años, Mitäng.


Negligente, Ñatey yāra: Ña teybó. Niñear, Añém6cífinífimiecó.
Negligentemente, Ñatey mbápe. Niñerias, Cífinífimi ecó.
Negociado andar, Añém6 çaénā gui Niñez, Mitāng ecohá: Mitāng hába:
tecóbo. -

Mytángämó tecó.
Negociar, Añémií. Niño dizen por amor, Piá: Pyai.
Negocio, Mbae. Ni por bien, ni por mal, Guerecó ca
Negra, Tapii pehíí : Tapiy pertí: túrām6 : Guerecó a círám6 y epé :
Cuña htí. -
Tecó guereco catú: Tecó guerecó aí
— cosa, Mbae rú: Apichií: Hi: Nú. yepé ndogue robiäri.
Negrear, Hühü eí: Hühümbará. — — esso, Ndaeroyai.
—, Hoguí bohií. — uno, ni otro daré, M6c6i agni pe
Negregura, Hi haguèra : Hfindéra. teíaubé : Nāmeé ngicéne.
Negro, Tapañí: Tapíynhüí. Nivel, Mbae apengocába.
— mucho, Hindaí : Yñäpy chindaí. — de pared, Ytá apayé : Ytaçã.
— de la uña, Chepo apè apírüí. Nivelar, Ahää.
— del ojo, Chereça pí terfi. N ante 0.
Neguijon, Häi ñtí.
Nervios, Taii. No, negando, Aány: Tí: Tii: Hinie,
— cortar, Ahayí m6ndog : Ca. — (— con serbos), Na : Nda (y)
Nervio de fruta nervosa, Hayú. al final Y: Ymé : Emé. tepe.
Nervios de la garganta, Yuribí popé. — (preguntando ). Aânipacó ? Aány
Nervosa cosa, Mbae ayí. — (prohibitivo), Ymé: Emé.
Nevado, Típíá. — ay, Nditibi : Noy mei.
Nevar, Roipíá. — alcan gar, Aguata: Poatá: en Po, 3.
N ante I. Nabāhemy.
— — con la mano, Chepó atá.
Nidal, Hupiá upá. — — lo que pretendia, Nabahem y
—, las pajas, Guíra raití. cherembi ecá rupé.
Nido, Haití. — assentir, Hetíp : Harí. La muger,
Nidos hazer los pajaros, Oyeaití boñä. Hau baé. haé niché.
— — a las aves, Ahaytíboñá. — — a lo que se dize, Atai aé : Aani
Niebla, Ibi tymbó. — assi, sino assi, Nä éguy ñabe ri
— aver, Aratymbó eí. güái, conà. gi : Ndo yo hubei.
Nieta, o nieto de la muger, Temyaryró. — alcanear una cosa a otra, Ndocí
—, —— del varon, Temy mynó. No assi como quiera, Na marāngúa
Nieto, dize solo el abuelo, Tamy. rüguāi : Naapi ruí rügüāi : Nayruí
Nieve, Roípíá : Roi ripíá. ríigüái : Na márànguá rügüái.
Nigua, Täng. — basta ? Ndeí pängā 2
Ni mas, ni menos que esso, Ebo coi Noble, Angatirá : Märängatú.
rāmibé : Ebocoi rapichá : Ebocoi — condicion, Tecó angatürâ : Anga
rānāi. turāmbecó: Tecó márängatú.
Ninguna cosa, Aani : Nambae rfi Nobleza, Märängatú : Ném6 ñanga
giai. tuhába: Angaturã.
Niña del ojo, Teça raí. — mostrar, Nambo apaquababiche
— hasta diez años, Cüñà taí. recó mârängatú : Cherecó angatúrá
383 384 I. 13
NOMB NOSE

amboyequaá : Amboyehú cheñem6 Nombre, fama, Terāqüängatú.


ñá márängatú. — poner, Aherog: Ahebeé.
Nobleza tener, Cherecó angatirá: — malo poner, Aycurá.
No me parece que es esso, Na ebocoi
Che ñém6nāmārängatú.
No conocer, Ndaiquaábi. rügüāi bérāmy chébe : Nda aypó
— conozco lo que veo, Nda hecha bae rífigüāi ae niché : Mbae e hae:
quaábi. Y té aypó haé.
— cure, no pretenda, Tei tei emé. — mucho, Nda hetai : Nda ayei.
Nones, Yrüy mbaé: Nyrüi : N6yri
Nocturna cosa, Mbae pítíí méguára.
ndí ey.
Noche, Pytíí. 2. No pecaré mas, Anií cherá chean
No de essa manera, Na ebo coi rami gaipá coite.
rigüāi : Na emo ñā ningá rigiãi. — poder, Ndachepoatári.
— desampararse unos a otros, Norc —— abarcarlo, Na cheyiba yábi:
ñóm6 ñémbo íri: Ndoroyopoeyári: Nachepoyábi.
Ndoro yaogi oyougui. — —, no tener facultad, Ndaguíyei :
— digo verdad? Ayepa? guá. Nda che pópe rigüai aipó híny.
--- es Pedro para cabrero, V. Ramón —. — hablar, o tragar, Cheyupeí
— — possible, Ndicatuieteí. cherembiú : Chenee.
— estoy contento con él, Nachere — por esso, Nda eroyai : Nda haubié.
quábi ychupé: Na m6arúāni : Na — querer, no voluntad, Anií cherá :
cheroribi hecé. ndohúbi. Ndaeíniché.
— halló que dezir, Märā oe gfiámà — quiero, Nda y potári: Hinie.
— lo cumple, Nombopóri : Nombo — querer encontrarle, Ayeapià y -
ayei. chugui.
— — deces de hazer, Nde reyapoi Norabuena, Qé : Eneí: Hyyei.
ceteíne. No responder mal por mal, Nahobai
-- — digo por tanto, Nda ayébo ri chartíng y chererecó aybo.
gúai ae: Na ym boayehám6 rúgüäi — satisfazerse, Cherugua peímbae
hae: Chemegfiám6 aé. núngari.
— — encontré, Nahobaiti my. — sacar todo lo que ay, Aypoenyog:
— mamé yo essa lengua, Na cambui en Po. 3: Chepoeniog.
aipoñee : Che cí cámā gui man6hé — sé como ? Märânipó ? Märânipó
mi: Nda y pítei checí cämbi agui : hérà 2 -

Nachem6 cambui checí coñeénga rí. ——— ando? Märāmārá herá aycó ?
Nombrado, famoso, Herāquängätú — — — me tratarán ? Märà herá
bae : Hen6i mbí catúbae: Hen6y cherérécóniné?
ngatupíribae. — — del, Ndaiquaabi hecohába :
Nombradia, Heno y ndába. Hé. 2: Märá herá hecohá. nipó ?
Nombrar a alguno, Ahénói. — — de que manera, Märängatú
— en mala parte, y buena, Añangaó. — — hazer, no me amaño, Nache
— por su nombre, Ahén6i héra pipé. ecatui: Ndayquaá biyyapó.
—, tener siempre en la boca, Na che — — para que, Mbaérám6 hérà :
Maérà hérà. -

yuru íri y chugui.


Nombrarse, llamarse, Aye en6i. - — — quien, Abaupé guārāma
Nombre, Te, 7. herâ : Yyāra ndaiquaábi.
385 386
NOSO NOVI

No sé por donde, Märupí herä. Nosotros (incluyendo), Nändé.


-- porque, Mbeérām6 nipó. Notado de infame, Mänembarí here
- -- me ha venido esso, Mbaera copí: Hérâquändaybaí herecopi.
móhérâ : Cobae túri chébe : Tutu Notar con la vista, Ahää he chacápe:
chébendaiquaábi. Hecháca ahää.
- - quando, Aracaé hérà : Aracaé - /o mal dicho, Y ñee armaney ayó
niponé. gúa Yñéé taté hagué ayogña.
--- quanto ha, Aracaé hérâ: Íma No temer, Nda quihiei : Nañe m6
hérá: Hecó hagué ndaiquaábi. pirygy y chugui.
- vale, Mbobi nipó hepí. -teneis a Dios? Ndaperecoipe Tipá.
- quantos, Mbobi nipó hérã. - - honra, Ndaperecoi marāngatú.
- que, Ndayquaábi: Mbaé hérã. -mbae
- necessidad de lo ageno, Abaé
ríndapeicotebei.
--es, Mbae hérá: Mbae nipó.
- - fuera de vos, Mâra amó - - ºerguenca º Nda petimy pā
héránde rèrécóny raé. nga? Ndaperecoipe tiraé : Napeti
quaabi pángā ? -

- -- mal me ha venido, Mbae - tener gana de trabajar, Na chepo.


açi hérãou chébe.
rabiquí céri: Na checâne 6 nderi :
- - — me dico, Mbae heí herá
nacó chébe. Na chepocogi céri : Nache poro
ap océri.
---— haga, Márá tamó chere. - - hambre, Nache ñèmbiahí : Na
cóny : Märá tamó aicó rae.
che caruçéri.
- - — persona, Abá hérã. - - lo necessario, Mbae chereco
--- será de mi, Märà herâ che tébé hábandarecoi.
reconyné. - - noticia, Naporandúbi: Nahe
--- tal es, Märànguá heya. ndúbi : Na ñandúbi.
- — sed, Nach e iuhei.
-- quien, Abá hérà. -

= - ventura, Nache pó porangy.


- - - e8, Mabae herà : Abá hèra. --- en pesca, Nache pirá po.
-- si raya, o no, Ahá herá nipo rängy. -

né: Cotérâ guihó eymä. No te vayas, espera, Ambé : Ambe


- será assi, Andicéne. ràngé: E haāró que rangé.
- -jamas assi, Andice coite apirey Noticia tener, Aporándú mā : Ahe.
me mé: Andicebené.
- sin causa, Nda haubié.
ndu ímá: Ayquaa ímá: Añandú.
- sino, Catú. No tratarse mas los que fueron ami
- solo esto, Ndacobae ñ6 te rigúai. gos, Ndoya goerecobei.
- son muchos, Nda hetai : Nambobi Novela, Ñee quírá.
rífigüái : Herā herâni. Novelero, Ñeé quira rerequara.
Nosotros juntos, Orepete guacú : No creo ya la hora de irme, Na che
Orenóyrü guacú. ängy guihó potá bo: Cheange y me
aicó che ho che bocé rám6.
- mismos, Ñandé aeí: Ñande teca Novicio, Oycorāmóbae.
tuaí.
Novios, Oyo popíhírāmóbae.
— solos, Ore añó. No huvieras, Ndaroyai.
— (excluyendo), Oré. Norillo, Mbaca raihapiaogipiré.
387
388 I, 13 º
ÑUDO O CAS

0
N ante U.
Nube arrebolada, Íbíti pÑtā. O, del que desea, Tamó.
— arrebolarse, OñémópYta ibí ti. — (disjunctiva), Cotérā: Coherá: Co
— blanca, Ibíti. nipó : Co tenipó.
— de agua, Amà. del que se duele), Güàeté.
— del ojo, Teça tífing. —— — enfada), Chântí: Taguí.
— (eleclamacion), Ó : Á.
— negra, Amà pYtií.
Nublados, AmäpÑtú íbíti. 0 ante B,
— aver, AmapYti eí. Obedecer, Ahápià : Arobià : Apo re
Nublarse el cielo, Ibag oñé m6 ípíttí: robià : Amboayé.
Íbag oñé moibíti. Obediencia, Poro apia : Ha pià : Ro
Nubloso tiempo, Ara āmāpYtií. bià : Herobià. -

Nuca de la cabeca, Atuà. — sin replica, Mboyebípi rey rapià.


Nuera, dize el varon, Chera ítatí. Obispo, Abare guaçú : Pai Obispo.
—, — la muger, Chemembítatí. Obligacion, Quaitába.
Nuestro (ecclusive), Ore. Obligado a ley, Tecó moñāngaba rí
— (inclusive), Ñandé. y quai píra ché.
Nueva cosa, Pahú : Oicórà móbae: — estar a ayunar, Y quay píra ché
Yram6ngué. yecoacú rehé : Chequai yecoacu
— —, no usada, YporupíreY Ym6 rehé.
ñe tär6mbí re V. Obligar con buenas obras, Cherecó
Nuevamente, Píahúrámó: Ángrämó: marangatu rehé amoyngo yngoí che
Angbeí. rehé : Cheguerecó catú rām6 : Oye
Nuevas, Porandú. quayé catú cherehé: Cherecó aguj
Nuevo hazer de viejo, Amboíbí: Am6 yeí ram6 oyeupé oyeco hú cherehé,
mbíahú. ngué. — por ley, Tecó m6ñängába pipé.
—, Pahú : Áng rámó guá: Yram6 ayoquai : Anómá teco móñängába
Núez de la garganta, AyuquYtá pipé, V. Tecó.
Yaceó quYtà : Yíribí quytà : Yirí Obligarse, Ayequayé.
bí candú : Yu coe quÑtā: Yuai. — por voto, Bí. 1.
Numerar, contar, y narrar, Aypapá. Obrar, Ambae apó.
Numero, Papá. Obras, Tembiapó.
— innumerable, Ni papahábiº Ypa Obrero, Mbae apohára.
pá ndicatui. — que se alquila, Mbae repi rehè
Nunca, jamas, ApíreY : Andiçe apíre oyeporú ucábae.
y mäne. Obstinado, Oporo y róbae.
Nutria, Quíyà. 0 ante C.
,- N ante U. Ocasion, Bíbí.
Ñudo, berruga, tetilla, QuYtā. — achaque, Mâ. 4.
-- de la garganta, Vid. Nuez. — causa, Rehé: Ha. 6 : Ucá.
— — palo, AquYtā. — tiempo, Ara.
— quitar, AñaquYtā og : Aña quytà Ocasionador a pecar, Poro m6 angai
mboí. pa hára: Poro m6ängaipá ucahára.
Ñudosa cosa, YñaquYtā quY tā. Ocasion dar al pecado, Amém6 an
Nudos dar, Am6 aquYtā quYtā. gaipá bibí: Poro mo ängaipá há
389 39 ()
OFEN O YRM

ahecaré : Angaipa ucáhaba rí ay Ofenderse mucho de agravio, Che


cóycó. m6márà nandetey hápe : Ayecatú
Ocultar, Aycoacú : Añómi. chemo mârà. -

Ocupacion, Yeporú : Mbae apó: He Oficial, Mbae apohára.


coeí ey. Oficio cargo, Cherecó mee ngába.
Ocupada tener la boca, Ypó cheyurú : —, ocupacion, Cheñangarequába.
Cheyurúpó. Ofrecer, Aiquabee.
Ocupado estar, Ayeporú guitecóbo : Ofrenda, Tipà mbaé.
Ambae apó guitecóbo.
0 ante Y.
Ocupar la verguen ca, Cheti chere
recó : Aroti. Oy, Curi : Áng : Coara pipé.
Ocuparle, darle que hazer, Am6mbae —, a medio dia passado, Oyeíaçayé.
apó : Amboyeporu ucá : Namoy —, muy demañana, Oyeí coè mÑtā
ngoi eí. rām6.
Ocupar todo el lugar, Opa catú ten —, todo el dia ya passado, Oye arayā.
dába aypící:Opacatú tendába arecó. —, — —— no passado, Áng ára
Ocuparse, Ayeporú (Rehé). guetébo : Coára guetébo.
Ocurrir a Dios, Ahepeñā : Tüpä. Oyd, de plural, Pehechatéró : Pe
Occidentales, Quaraci rey quie há hendú.
cotíguāra. —,— singular, Ehechate ró: Ehendú.
Occidente, Quarací reiquie há. O¿do, el organo, Apícaquà.
Ocio, Tecó tey: Tecó eí: Néräney: —, — sentido, Hendupába.
Eí. . O¿dos negar, no darlos, Na ñémboa
Ociosamente, Tey mbápe : Hecoeí píca cári : Nañémbo apícai: Na
hápe. ñémbo api cabíri ychupé : Nache
Ocioso, Tecó tey bóra: Tecóey yāra: apí cacá ychupé.
Oyeapaquarogey mbaé oúpa, dizese — dar, Ayeapícacá : Ayeapí cabí:
del echado en la hamaca, etc., Oya Añémbo apícabí.
tei bae : Oicó eíbae. — tener llagados, Che apícaqua raí.
— en palabras, Chemarâ éteí. Oyr, Ahendú (pa) (bo).
— estar, Aico eí: Ayco tey. — atentamente, Ayeapícabíaí: Che
api cabí catu : Ahéndu caracatú.
0 ante I). — bien, Ahendú catú.
Odiado, Yñā m6tärey mbi ré. — con gusto las murmuraciones, Y
Odio, Poro am6tärey: Ambotarey. ñangaó hagué : Ahendu orí catú :
Odioso hazerse, Añém6tarey mbucá : Ycurá cheroribí : Cheroribí yñā
Ayeabaete recó ucá. ngaó rendúpa: Cheyerequa catú y
Odio tener, Añám6tarey: Na ñambo curá réndúpa.
tári : Ayabaete recó. — — un oido solo, Che apícá pehé
ahéndú.
0 ante F. — de passo, Quapa pipé ahéndú.
Ofender a otro, Am6 mârà : Amoyró: — escuchando de secreto, Ayeapíca
Am6 ñémbopochí ucá. bí ñèmihendúpa : A y caracatú he
— la vista, Cherecacá. ndúpa.
Ofenderse mucho de pecado, o falta — mal, Ahendubaí: Na henducatui:
agena, Aro ti mârà ngatú. Ahendu tei.
391 392
OLOR O PRI

Oyr no haziendo caso, Ahendu aubí: Olor malo, Yñèmbaçí: He àqüändu


Ahéndú hendu baú : Ahendu pribí. çú : He aqüändaçí: Heāquā pochí:
— secreto, Nee ñemi ahendú. Cati: Habíag: Haó : Pichibí.
Oyrse ruido, Mbae pärätä oñeéndú : — tiene de carne, Qoo rabíag ogu
Pooñeendú : Pí ambú : Ypú. erecó: Qo o reāquā oguerecó.
— —— miel, Ey reâqfià oguerecó:
0 ante J. Eí rabíag oguerecó.
Ojales, Motoquāra. Olvidadizo, Ñembo caraicé. reyabo.
Ojear gallinas, Am6ndó uruguaçú. Olvidado de car algo, Cherecarai mbae
— los malos pensamientos, Chepíá —, puesto en olvido, Hecaray píré.
mongueta aí: Amboyeoi: Am6ndó: Olvidarse demasiado, Nandeteí: Che
Aytí: A ya pipi : Am6 cañy: Na reçarai.
che apicabíri : Nañémbo apicabíri: — de si, Che yeegui chereçarai: Che
Na cheapíçacai ychupé. yeehé chemàénduá pabí.
— moscas, Amón dó mberú. Olvido, Tecarai.
Ojeras, Topé pirurú. Olla, Yapepó.
— tener, Cheropé pirurú. — del garguero, Yucoe, .
Ojo, alerta estar, Cherecá enängatú : Ollas de remolino de agua, I yepibú.
Ayéecapíçó catú : Añém6 pirí tartí Ollero, Yapepó apohára: Ñaelí apo
ngatú. *-
hára.
— de puente, Iribóbó epiçã. - 0 ante M.
Ojos, Teçá. Ombligo, Pyrià.
0 ante L. Ombro, Atií.
0 ante N.
Ola, de muger a muger, Quí mái. Onca, animal, Guaçu ará. O cºmo pa
—, — la muger al varon, Rei. rece a otros, Yaguareté. I pénúí.
—, del que llama, Ahe: Chí: Hé. 3 : Ondearse el agua, TÍñectí: Íñecú :
Rei : Tí. 11 : Pí. 6 : Tip. — la mies, Temyty oñéctí ñeclí íbi
— hablando, Ahépí: Ahetí. tu agui: Oñém6mbé : Y y penú.
—, palabra tierna del mayor al me
0 ante P.
nor, Güai. .
Olas, Penú : I yoapí. Opinar, Aym6äng: Añem6 āngabi.
— aplacarse, Opig íyoa pí: Oñe Opinion, Temym6 angé : Temym6
mborúcatú yoa pí : Oñémömbíá. ängabí. nà.
— leeantarse, I yoapí opúá: I yoapí Oponer uno a otro, Ambo obai ymoi
el .
Oportuna cosa, Mbae aguí y eteí :
Oler, Ahetíí. Oacatúbae : Aeyabeté guāra mbaé.
—, echar olor de si, Chereâqüá : Oportunidad, Agui yeteí: Ayeabe
Chereāquabú. terecó. yabeté ára rúri.
— rastreando, Am6 m6he. Oportuno tiempo, Ára aguí yeí: Ae
Olfato, Mbo retíí. Oposicion, Tobaichúahá.
Oliva, Tarimà. Oprimido estar, abatido, Cherecó aybi
Olivar, Tardmändi. ngatú. guitéñà: Cheporiahú guytenä : Ay
Olor bueno, Teâqüängatú : Heâqúā cotèbeaíaí.
- de quemado, Piché. Y pítiú. Oprimir, Arecó ai : Arecó aybi: A
- - sobaquina, Tendapigui cati : m6ingotebe : Am6 mboriahú.
393 394 -
ORDE OSOH.

Oprimir con peso, Amómbé: Ayapípí. Ordeñar, Aycambi ami: Añami.


— los cuidados, Che reca etá che Ordinaria cosa, Tapiá : Tapiariguá
apí pígí che rerecóbo: Chem6ingo mbae: Yepíguāra mbae.
tebé : chepígi. -
Orientales, Quaraci cembá cotíguāra.
Oprobio, Tecó megià : Nee márà.
Oriente, Quaraci cembába: Quaraci
0 ante Q. robapó ípí hápe.
O que Guaété Origen de la cosa, Mbae pí: Qembípi.
— — linda cosa, Atítñí : Atai. La Original pecado, Angaipa bípí.
muger dize, He ai. Originarse, tomar origen, Añémbo ípí.
— — pesada cosa, Pí: Oupí: Aupí: Orilla, Tembé.
H6.
0 ante R.
— del mar, Para rembeí.
— — rio, Í rembei.
Oracion, Ñemboé: Tipā m6 ngetá. — de ropa, Ao rembeí: Ao popí.
— distraida, Tipà upeñémboé ñeā Orin, Quarepoti repoti cuè.
ngerecó recó hápe : Neängerecó te
tyró hápe. Orina, Tí. 9.
— fervorosa, Cheāng racubo pipé Orinar, Aquarú : Ca.
amóngetá: Tipà : Chequírey ngatú — sangre, Chet ruguí: Aquarú ru
hápe a Tipā móngetá. guí. -

Orar, Añèmboé Tipā upé: A Tüpà Orla, Mbae m6rängába : Hepú.


móngetá. Ornamento del altar, Ao Missa m6
—con atencion, Añemó quyryryngatú
Túpä móngetábo : Ayeapíçabí ca ñängába.
tú : Gui ñemboébo Tipā upé: Aye Ornato, M6rängába : Yeguacába.
apíça cacatú : Añémómbía catú ñe Oro, Quarepoti yú.
mboébo Tupã upé. — en polvo, Quarepoti yú cuí.
— distraidamente, Añe ängerecó re — fino, Quarepoti yu eté : Candeá.
có Tipā upé ñemboébo : Tipā m6 — fundir, Amó membeg : Quare
ngetabo, etc. poti yú.
Orden, ringlera, Mbaerici. Oropel, y oro batido, Quarepotípirú.
Ordenacion, ley, Tecó moñängaba. Ortaliza, Caa myry: Homyty mà.
Ordenar la vida, Ayecó moyngatú : Ortelano, Hotyngue rerequāra: Mbae
Amoy ngatú cherecó : Añèmbae roquí rocai rere quāra : Mbae eñ6i
moyngatú. tym bára : Caayupí tÑmbára.
—, mandar, Ayoquai : Ayapo ucá Orror, Abaeté : Pichibí.
mbaé: Añee ngerecó (upé).
0 ante S.
—, o componer cosas, Amoatyró: A
moy ngatú : Ambogua catú. Osar, atreverse, Nda poro poihúbi :
— por ley, Ayoquai tecó m6ñängā Ndache poropoihúbi.
beenga : Amoyngó tecó mónängaba O si, deseando, Tam6 : Añey támó:
rup1. Cocó aú : Tam6 mà : Coco autamö.
— Sacerdote, Abare rám6 amóingo : Oso, Aguará rānā.
Abaré am6ñà : Ambo Abaré: Am — hormiguero, Yurumí Tamanduaí:
bo ecó Abaré. Cim$rí: Tyí.
395 396
OVIL PADE

Oste, guarda, Etí: Etíquerá. 0 ante X.

0 ante T. Ocala, Tämó : Tam6mà : Coco aú:


Au tāmó : Tamó raé má: Ayetamó:
Otear, Amàenā : Ngä. Tete aú : Aete aú.
Oteros, Maenāngäba: Maéndába. — huviera, Bee tāmó.
— muchos, Ibi atí retá mañändába. — lo diga, aun aviendolo visto, O
Otorgar lo que pide, Qe : Enei : m6mbeu bee tamó hechagi ré.
Hiyei, la muger, Eré. P ante A.
— con la cabeca, Ay eaití.
Otra cosa, Mbae aé: Mbae amboaé. Pacer el ganado, Ocarú my mbá.
— manera, Märändeé. Paciencia, To6 cängā : Hero cuy
— parte, Mam6 é. mbaé tecó ací: Heroätängatú : He
-- parte, o vanda, Ambo ípí. robi raquä.
— vez, Yebí: Amboae yebí: Am — tener, To 6çanga arecó: Aro6çã:
bo aé. Arocuimbae : Aroatangatu raquä:
Arobí.
— vida, Tecobé amboaé.
buelta, Yebí. Paciente, Tó6 cambó : To 6 cà rere
Otras vezes o otra vez, Amómé. quāra : Tooçã yāra: Mbaerero cui
Otro, Amboaé. -
mbae yāra.
— dellos, Amboae heíi agui : Heii Pacientemente, Hero 6çã hápe.
agui amó: Ychugui amó : Aéamá Pacientissimo, Her66çãngatú eteí
amboaé. hára. Oñémómbíábae.
— dia, Ara amboaé: Ara caé. Pacifica persona, Neräney ma: Yruí:
— diverso, Ae. 3: E. 2. Pacificador que mete paz, Nöamo
— mas, Amboae abé : Peteybé. tärey m6 yngatú hára: Móñémoy
— poco, Myrybé. rónguá ucá hára: M6mbig hára:
-- — mas si quiera, Miribé aubé. Möapíribé hára.
—— menos, Myrybé ychugui ayará. Pacificar, Amoyngatú : Am6 ñyró
— que yo, Abaé che hegui. ucá : Am6ñemo mbíacatú : Amón
— tanto, Amboae yñābebe : Yñabéci. gyryry : Amboruy catú.
— — como esto, Co cuerabé : Cocu Pacificarse, Añé m6mbíá : Añémo
era mi ambo oçe : Coñābeçí. quy ryri : Añémborui catú.
Padecer, Ayporará.
0 ante W. — deseando, Ahecha gaú porará.
Ovada cosa, Opià obíbae : Araqua — desnudez, Aycotebé opibo guite
obíbae. cobo : Opibo tecó ayporará : Ao
Ovas del agua, Aguapé. bey ayporará.
— de pescado, Pira rú. — dolores, Mbae acía yporará.
Ovejas, Obechá. — extrema necessidad, Aycotebé
ngatú : Ti abó ayporará.
Ovejero, Obecha rerequara : Nanga — hambre, Ñémbiahí i aiporará.
requára. - sed, I uhei aiporará.
Ovillo de hilo, Y nymbó apuá : Y — sin que carse, Nañeéngy h66çãn
nymbó poapí. gā : Ar66cägóté : Arocui mbaéte
- hazer, Amboapuá y mimbó: Am có açi guiñeéngeym6 : Che quíry
bo poapí ynymbó. ry ho6çängä.
397 398
PALA PAPA

Padrastro, Tubangá: Checí mé. Paladar, Apécíí.


— del dedo, Poacá pibubú. Palanca para llevar, Pita quà.
Padre, Túba. Paletilla del estomago, Py cüá.
— de familias, Guogígua rúba. — levantar, A y pícuá upí. .
— dizen los niños, Papá : Papí. Palizada, fortaleza, Ibírá : Ibirá pe
—, Sacerdote, o Religioso, Paí Abaré. mbi : Ibírá ícá. Yuti.
Paga, Hepí. Pálida cosa, Habe : Yú : Yuquiri :
Pagano, Christiano oycó y mbae. Palma, Pindó: Carandaí: Mbocaya:
Pagar, Ahepíbéé: Aipó epí. Aque : Urucurí : Mbírití : Yuyí:
— deuda, Chemünga guéra ahepí Yaraibaí: Yataí: Qírí: Tucumbaí:
mée : Cherembia cué ahepibéé. - de la mano, Popíté. Mbarayaí.
— en la misma moneda, Ahobai chu Palmadas, Popeteg.
aríí. Palmo (medida), Poyepico häängä.
— jornal, Ypocane6 ahe píbéé: Y Palo con porrilla, Ibírá acängagúa.
cänéó repí amée. —, garrote, arbol, madera, palizada,
Pagarse, vengarse, Ayepí. Paloma torcaz, Apicacú. Íbirá.
— él de su mano, Checäné6 repí Palomar, Apicacú rocai. -

rangué ayogua. - Palpar, Ayabíquí: Apobíbí.


—, o agradarse de si, Cheyerequâ — espulgando, Ahabiú.
gui yeehé : Chemboyere qua catü — lo blando, Ahungá: Apobíbí.
cherecó: Ayerobiarí cherecó rehé: Pan, Mouyapé. Tí : Trä.
Am6 m6râ cherecó. -

—, o cosa con que se come la vianda,


— de algo, Am6 m6räng: A y porān Panal, Ibíraeí ymängog y pírey: Ynà
gerecó. Panga, Tebe á: Hié: Tíé. mymbírey.
Paja, Capij. Pancudo, Tebe aí: Tebeatí: Hieay:
— arrancar, Acapij poog: Acapij Ybihai : Ypachai.
móndorog: Ca. Panderetes, Apindagueraçá : Api
— — con raiz, Acapijí píog: Ca. raçá : Apindagué raçapá : Apira
— de maiz seca, Abatí rob y pirú. capé. açoyá.
— — trigo, Abati myri y cuigué: Pañales, Pitāng ubändába: Pitäng
Abatí myri hatí cuè. Pañetes, Tambe aó yuruguaçu : Cā
Pajaro, Guírá. çó guaçu : També ao yuru obá.
Paje, Tèmynguai. Tapii. Paño de manos, Yepohí pá ba.
Pajiza, ramada, Capijquarací āng: —— narizes, Ñétynhipába: Ambiú
Pajonal, Capií tiba. hípába. quía Ymbaé.
— espeso, Capií tíb aíba Capijanà. - limpio, Ao y potuca píréra: Aoy
Pajuelas, Içacánguéra. — sucio, Ao quiá: Aopo chí.
Pala de hierro para carpir, Quare — teacido de Vana Obechá, rá aó :
poti íbí rapé. Mbae rá a ó: Mba e á ao: Coo á aó.
— — horno, Ibírá pehé guacú. Pantorrilla, Tymā potiá.
— — bogar, Iga pícuitá. Papagayo, Ayurú : Paracaú : Arapa
— meter torciendola para bolver la chá : Aruaí: Caé caé: Cuyu cuyu :
canoa, Aype pí igapícuitá. Qíí: Iriba yà : Tui : Mbaitá.
Palabras, Nee. Papada q ue cuelga Ai.
— solas, Née iepé. Papas de la terra, Carâti.
Palacio Real, Tubichabeté róguçú. —— niños, Myngaú.
399 400
PARIO PARL

Papel blanco, Quatiá ribapetí. Pareados, Yoibi riguá : Ymbo yoi.


Papera, Ayu raÑi : Tayí rurú : Ayu bípi.
candú. Parear, Amboyoíbí: Am6y rú.
— tener, Cheayu rāyi : Che ayuru Parece mal tu vida, Niñā rúäny nde
rú : Cheayu candú. . recó pochí.
Papirote en la cabeca, Acäng mbotá. Parecele mal, Niñáriány ychupé.
— dar, Añácäng mbotá. Pareceme bien la ropa, Y ñà rñán
— — en la frente, Ayçibá acäng gatú ao chébe: Chear6ngatú cheao.
mbotá. Pareceme bien lo que dizes, Y máru
Par de dos cosas, Móc6i mbaé: Mo ängatú chébe nde é: Che ar6ngatú
coycí. nde eha guéra.
Para alguno, Amó upé. Parece que, Bí, num. 1.
— — por ventura será, Am6 upé — —viene, Ybía he oúbo.
herá. yebé. Parecer bien, venir bien, Arúā.
Parabien dar, Agui yebéte: Aguí Parecerse algo de le cos, Cugui oye
Parabola, Mbae raāngába : Yyabí quaá: Quíp agui: Mómbirí agui.
hareÑma : Mbae yoyà. Parecete que es verdad? Ayeté bé
Parasismo, o desmayo tener, o soñar, rāmy péndébe raé?
o tener visiones, Aquepoaihú. Parecesele en el grandor, Heté gu
Paradero, Mbíra hába. acú cuéndoyabii : Heté ña becí.
Parado, Oábae : Ámbára. rocai. Parecido es a su padre, Gu ndo y
Paraiso terrenal, Ibai āngapihi tiba abii : Gurānā ahé.
Paralitico, Yyapábae: Heté mán Pared, Ibi atä.
g6g Vmbae: Mängogey mbó: Hára. Parentesco, N6 añärecó. gué.
Para mi, Chébe, — de consanguinidad, Che yaoca
— — ha de ser esso, Chébe guārā Pares, N6 y rú.
mà ebo coi. — de mugeres, Membí rupá : Mémbi
Paramo frio, Ro requabeté. raupá : Membi repyçá.
—, tierra esteril, Ibi mbaé ñem6 mā Parienta del varon, Tetäm bipé.
ngabeymà. Pariente le cano, Cheretärà : Märā
Para que ? Mäeräpa ? múngá. 2.
—- — (afirmando), Te. Parientes, Anà : Amó: Anāmā : Tu
— es esso, Maerápe ebocoi. yaog, V. Yà. num. 2.
— mas ? Maerà bé pängä? Pariente, dize la muger al varon,
— pues, Máérá tepé? Cheraícé.
— — será esto? Maérá amó pängäco ? — verdadero, Anäm beté : Anā teé.
quien ? Abá upégüärāmā rae? Parida muger, Y membi rá bae.
— ti, Ndébe guārámá. Parir, Chemembirá : Amboá che
Parar, o cessar de obra, Apoí: A membí.
mómbig. — con dolor, Y membirá raçí: Haçi
Pararse el que anda, Apítá : Bo. y mémbi rápa.
Parcialidad, Guara. 1: Yohúám6. — sin dolor, Ndahacii ymèmbirá:
Parcial que haze a dos vandos, Oy Omboa ome mbi omboaçí ey mâm6.
oobà i guāra ay pítybóbae. Parlar, Orocoí: Oroñ6 m6ngetá.
Pardo color, Pyta abe : Habe : Py — haziendo ruido confuso, Oro añbú
tífimbí.
oroñ6 môngetábo. -

401 402
PASS PATA.

Parlero, Ñeembii. Passar con abundancia, Che aoçé


Parpados de los ojos, Tope pí. chembaé guitecóbo: Oñé m6mbucá
Parrillas, M6caetá: Mocae hába. mbae cherópe. gabí.
Parte, Potá. 2. — de largo, Hobábo aquā : Ahoba
—, o pedago de cosa, Pe ce: Pece — el tiempo, Oqua ára.
mà: Pecenguéra: Pehe: Pehémä. — a otro yendo, Añ6qfià.
— pequeña, Potabi. la borrachera, Acabeipócái.
Partear, Am6 membirá. — la comida, Amónguā cherembiú :
Partera, M6 membirá hára. Am6cóng.
Partes, caudal, taleuto, Ara quaá. — la vida con mediania, Arecó mbaé
Parte del mundo, Ibímboyao yao herà herà : Hérà hérà ñóte chem
hába.
baé: Aycó: Aycobé.
Particula de la hostia, Ostia peçén Passarlo bien, Aguí yeteí cherecó:
guéra: Pecénguer. Aycó catú.
Particular cuidado, Ñängarecohá — mal, Ndicatui cherecó : Na che
beté.
catui guitecóbo: Cherecó aguí yeí
Particularmente, Mbitétene: Catú. eY aicó: Cheporiahú m.bae rígui
Particular persona, Abá e catú. tecóbo.
Participantes, Yoguerequāra: Ñ6y Passar muchos, Oquaqueó.
rtí: Nomboorí pára. — por alto el golpe, no tocar, Ahe
Participar, Chememé: Yriché : Y reb : Aherebí ñóte.
mbo orí pára ché. — — debaaco, Ayguírog.
Partidor de carne, Qoó mboy hába. — — delante de otro, N depíbo aquà.
Partir, Amboí: Aypeceá. -
V. P. S. -

— el cabello la muger, Oyeetobapí — — detras, Aycupeog. aquá.


peá. — entre la gente, Mbíá guírupí
— en partes, Amboyao yaó: Aipe — rio, ó otra cosa, Ahaçá : Aíaçá.
céntá. tiempo en recreacion, Am6ngua
Partirse del lugar, Ayupabóg. ára torí pápe : Añém6 éçãi : A
— uno de otro, Ayaog ychugui. ñèm6 eçãi ára mónguâpa.
Partir tierras, Aibímboyaóg: Aibi Passarse de la memoria, Chemaén
mboe pyçã. duá oqúa bi: Oyapírahá chemàen
Pasmado, Roi rembi píçí: Ro rem duaha.
bià : Caracibó. — el sueño, Cheropehii cái.
Pasmarse, Cheroíá: Roi chepíhí. —, marchitarse, Yñy ñyi: Oñépobà.
— hecho un bausan, Cheyuruyai Passo a passo ir, Mbegue apyrú gui
gui: Amà. hóbo.
—, suspenderse, Añe ängerahá. — malo, Pe yyabaí: Yya baete.
Passada cosa de preterito, Y cué. Passos, Pyrtí pÑríí.
Passados deleites, Toríbímá: Tirí Pasto, Hebae rembiú : Capij. ra.
cueraú : ToricañYngué. Pastor, MÑmbá rerequāra: Räar6há
Passagero, Atahára. Pastorear, Ahâaró mymbába ymón
Passar, Ahaçá. gáruābo.
— al Sol, Am6mbirú: Quarací pe: Pata de animal, Hebae pícuè.
Am6 tyni : Amboacuí. Patada dar, Apíbóndi: Apírú.
— a otro caminando, Añ6qfià : Nä. Patata, Yeti.
403 404
PECA PEDA.

Patear de enojo, Apibondi cheñe Pecador lleno de pecados, Angaipa


moyró gui. bae ríoñémbo abirúba e: Hobapi
Patio de casa, Og rocára. póbae angaipába rí: Angaipaba rí
Patituerto, Pibang: Pí chombé. otuibae: Angaipa póre té.
Patillo chico, Putiri. Pecar a caso, Ym6 ange Vmé chean
Pato, Ipeg : Guárymbé. Mbiguâ. gaipá: Angaipá ndaei biñā : An
— pintado, que no sale del agua, gaipá naimoängy biñá.
Patrimonio, Cherub mbae cué: Ché — a sabiendas, Y quaapa peí cheān
be heyaripí : Chepotába : Cheru gaipá.
rembi eyare chébe. — con muger, Cuñā rehé cheangai
Patron que ampara, Pícyr6 hára. pa : Abí cüñā rehé: Arecó Cuñā
Patron tomar, Chepícyró harámà (inhoneste, Ay ménó).
ayogua : Aypíçí. — de recaida, Amboyo api che an
Patudo, de piés anchos, Mbípé. gaipá:Aa yebí: Che āngaipá yebí:
Pavellon, Aoog. Cheängaipá haguera ambo íbí yebí.
Pavesa, Huguéra. pípiāra. — por ignorancia, Y quaabey mé
Pavilo, Tetaendí apité: Y raití apó cheangaipá : ( Ve: Pecar a caso):
Paz, Tecóñerà neymä: Nérà ney: Angai pá ndaei : Nai m6ängy.
Quí ryri : Tecó yoaihú : Yogue Pecas del rostro, Py ni : Apia.
reco ey hába : Marà ndecó habey Pecoso, Ypiny pini bae : Ypyni
mà : Tecóapíribé : Nem6mbíá. etei. v

— tener sin guerra, Guary niey me Pezes, Pirá : I póra.


aycó : Na chemärändecoi : Gua Pecon de fruta, Tumbiquí : Aquā :
rini agui apoí: Cherecó guary my Ayurupí.
nguegui apoí : Amboapíribé : A —— — quitar, o rabadilla, Ahumbi
mómbig tecó guarymi: Cheruí catú quí raciá.
guary ni eÑme guitecóbo: Guary ni — — muger, Cāmāquā : Cāmā i.
ndipóri: Märà m6nā nditíbi. Pechero, Gubichabupé ñembaé me
éngára.
P ante E. Pecho, Potiá: Mbotiá.
Pecado, Angaipá. abaeté. — levantado, del que se muere, o
— abominable, sacrilegio, Angaipá se haze gro ve, Potiapó.
— de carne, Angaipá quíá: Cüñā —, tributo, Tubichabupé y méémbira.
rehé angaipá : Ciñā rehé bí. Pechuga de ave, Guira potia oo.
— mortal, Angaipá tu bichá: Angai Pechuguera, Uu.
pá angā yuca hára: Açe angā reó — dura, Uu ātā : Uu ocueymbaé.
méèngára : Mééngába : Angärehé — — ablandarsc, Ocué che uu ātā :
poroyucábae. Ypíú ímà che uú.
- original, Angaipa bí pí: Angai — durar, U u y picopí.
paçí cué. poroyucá harey. — tener’, Cne uu.
- venial, Angaipá myri : Angärí Peda co Pc ge: Pecénguèra : Pehe
Pecador abominable, Angaipábae mà: A cí: AquÑtā º Acíguera.
yyabaeté recó pira. Pedacos / tzer, Aypéoe6 geó : Aype
Pecados capitales, Opacatu angaipá ceá ceá: A y pecéntá: Amboaçíaçí:
m6ñé m6ñängi pí: Angaipá gué Amboímboí,
ra : Angaipá rapó. — muchos, Peçentá : Peçé hetá.
405 406
PEGA PELO

Pedaguelos, Curú : Curubí. Pegar con liga, Ambo ayuá.


Pedernal, Ytá y mbé. — en 7a pared, Amboya ibí ātā rehé.
Pedigueño, Yerurecé : Y poñerà ye — soldando, Amboyeçeá ymboyápa.
ruré rehé. pé. Pegarse lodo, tierra, Añé m6ndubí:
Pedir, Ayeruré: Ahen6i mbae ychu Añé mboii.
— zelos, CherāguÑró cherembirecó — ello mismo, Oyá.
rehé. — el pacaro en la liga, Guirá yuá
— albricias, V. Albricias pedir, y rehé oyà : Oñembo p6m6 : Oñém
dar. dú. boayua guírá.
— consejo, Cherecó rāmā rí aporan —, emprenderse fuego, Oyepotá tatá.
— hallazgo, V. Hallazgo pedir. Pegarseme la suciedad con el frio,
— la cosa demasiadamente, Cheopo Chemboapé ātā roí.
ñérándápe aye ruré : Ayeruré aíaí. Peinar, trasegar, murmurar, Ayabi
— lo devido, Chébe y quabee mbi quí: Bo.
rehé oyeruré. Peinarse, Ayeabíquí.
— los daños, Chembae m6 cañy Peinados cabellos, Ab yyabíquí píré.
haguéra ayeruré : Chembae mómā —, lisos cabellos, Apecy.
rà haguérepí rehé ayeruré. Peine, Quiguà.
— por Justicia, Ayeruré íbiraí yarú — de tecedor, Quígua guaçú.
çú robaque. Pelada cosa, Hobao píré.
— prestado, Yporúbo ñó ayeruré : Pelado estar, Che apirabí.
Taiporú ñóte hae: Taiporú. Pelar, Ayaboó : Bo.
— cuenta, Ayeruré tecó rehé. Pelarle la cabeca, Ambo apirabí.
Pedo, Pynó. Pelar al fuego, Ai pimbopog tatápe.
Pedrada dar, Ayapi yta pipé. —— juego, Chem6 apiñém6çaraita:
— huir, Amboguá che apichá haban Chembo aguíye eteíñemboaraitápe.
guéra: Añém6yti ypuá habagui. — el cuero, Ahabo ó.
Pedregal, Yta curubití: Yta cià ndí. — las alas al ave, Aypepoog.
Peer, A pynó. Pelarse, caerse el pelo, Hacui: Ha
Pegadiza cosa, no firme, Oyà angaú cui eí.
bae : Tenai y mbae. -

— las barbas, Añeendíbaá equíi.


Pegado estar en la pared, Ibíātā re
hé oyá oinà. Pelea, batalla, Ñ6yräró: Yoguereco
aí: Yoapití: Nóepeñä.
Pegajosa cosa, M6ng : Pom6ng: — de manos, Ñómbo yoíapú oyo
Yuá: Apomóng. guerecó aíbo. -

— enfermedad, Mbae, ací oyábae.


— hazer la cosa, Amboayuá. Pelear, Ay rāró: Oñ6 yrâr6: Oyo
— persona, Abá p6mó: Yyípi yà guereco aí: Ogua rynioñ6 epeñá.
bae. - Pelechar, Cherába gé rāmó,
Pegajoso ser, Chepómó: Che ípi yà. Peligrosa cosa, Porom6angabey.
— es el vicio, Ypóm6 eteí tecó ai : Peligroso camino, Peporo móanga
Tecó po chí oya tecatú. bey.
Pegar, arrimar, Amboyà. — lugar, donde el herido muere, He
— a otro sus buenas costumbres, He gúá.
ce cherecó catú amboyá : Am6ndé — Peligro, Angabey,
cherecó catupirí heçé. Pelo, Aba.
407 408
PENC PEPI

Pelo de la barba de animales, Am Pendon, A obebé.


botá. Penetrar, Ahaçá.
— — — — del hombre, Tendíbaá. — el coragon, Ahaça chepíá: Ai píá
—— — ropa, Aorabiyú. haçá. Yñéé.
Pelon, Tacaraá. — la razon que dize, Chepíácutug :
Pelos de la maris, Apí ynguárá. Penino hazer la criatura, Oñar6 púâ
purámy tānga: Opuā puā atai.
Pelota de arcabuz, Mboca bayi. Penitencia, Yerecó ací hába.
— para jugar, Mängá.
— del Confessor, Paí chequaita gu
Pelotear, Amboyebí yebi mängá era : Paí poroquaitá guiñé m6mbe
ym6mbóca : Amboyoapi mängá
guiñémboaraita.
guape. píra.
Penitenciado, Teco aci rehe yquai
Peluda ropa, Ao abiyubiyú : Habi Penitencia cumplir, Ambo ayé : Paí
yúāna. che quaita guéra: Ambopó, etc.
Peludo hombre, Abá abuçú : Abá — hazer, Ayerecó açí: Añé núpä:
abānā.
Ayecoacú.
Pellejo, Mbí: Pí. — no cumplir, Namboayei: Paí che
-- la nudo, Mbae píabānā. quaita gué: Nambopóri, etc. hára.
— de las manos, Popí: Mbopí. Penitenciario, Porom6ñé m6mbeu
— nacer, Chepice: Chepi oñémoñà. Penitencieria, Ñémombeguape.
— poner, aforrar, Aypi aó. Penitente, Ném6mbeguāra: Oängai
— quitar, A y pirogaipimboí. pá mboaçí hára.
Pellizcar, A y pychā : Aypí pocäng. Penosa nueva, Móràndu açí. āng.
- desmoronando, Am6 carapi. Pensamiento, Mbae m6angá: Ñém6
— la comida comiendo con melindre, Pensamientos malos, Ñémó āngaí.
Ayabirú. — varios, Yepíá m6ngetá yo pará
Pellizco, Pichâ. º, pará: Ñém6à móngoyá ngo yà.
Pena, Tecotebé : Tací: Ang angecon. Pensar, Añém6ang.
— corporal, Tete recó ací: Tecóaçí. — mal, Añém6 āngaí.
de daño, Tipā rechagey apírey. Pensativo, Yepía m6ngetá hára:
— muerte, Teó quaita. Ñém6 āng quir$ribae : Aba píá
— sentido, Tecó açíapírey andú. yecarecó: Oñé m6mbíábae: Oñé
eterna, Tecó ací api rey: Opa m6 pichibí oñém6ängä.
bey baeráma : Opigey : Aracae — andar, triste, Añè m6mbíá guite
y pabiñé reá y abey. cóbo : Añè m6ngiryri : Añèmbo
— grave, Tecó açí catú. ruí: Añémbo pi chibí.
— moderada, Tecó a cí ātā. Peña, Ytaguaçú. ieteí.
— recibir, Haçi chébe : Tecotébe — hueca, Ytá y quarucubae y nybí
chererecó. , —, o piedra con agujeros, Yta anguá:
— tener esperando alguno, Chereça Ytáqúa: Yta apíçáquä.
coyupá : Aycotébé ha äróm6. Peñascos, Yta ytá guacú eté.
Penar, A y porará: Cheangó angog Peon, Ibírupí atahára.
guitecóbo. Peor, Ipochíbé : Iyaibegué.
Pena, poner pena, Atecó açí m6ñäng — que todos, Opacatugui y pochíbé
ychupé, Yyaibegue pābégui.
Penca, Tíbapé. Pepita, Ayi.
409 4 10
PERD PERF

Pepita de gallina, Uruguacú ai. Perdido hombre, Abá ñém6 cañy


Pequeña cosa, Mbae myri : Tití: Abá arändubey.
Moägi: Tií: Tíríri: Aā. 2: Ape. 7: Perdiguero perro, Yagua mbae rupia:
Murerüí quíri : Tai. 1 : Michii : Yaguaçoo m6 m6hé hára.
Michi: Ateré. Perdiz, Ynâmbú h6hó : Y nambuty
Pequeñez, Myryhába: Quí ry hába. mytā : Y nâmbú chor6ró : Turi
Pequeño de cuerpo, Aba myrí. popó: Y nâmbú guaçú : Y nâmbú
Perder el amor, Ahaihupoí: Ahai aquíá : Y nâmbú pipi : Y nâmbú
hú reyà : Chehaihu pabí: Ndaha açãi: Y nambuteque.
ihubei : Chehaí hucañy: Ahaí hú Perdon de pecados, Angaipá cany
"I'l. mbába: Angaipabupé ñyr6 hába.
yn. animo, y brio, Nda chepí ábei: Perdonado ser, Yñyr6 mbi rām6 ché:
Chepíá cañy: Chepepo ári. YñÑró í mà chébe.
— -— juizio, Chembae quaa cañy: Perdonador, A ñyr6 hára.
Che araqua a cañy: Añémboa ca Perdonar, CheñÑró (upé).
ñy : Chetarobá. — pecados, Ayorá angaipábagui.
— — miedo, Ayabaeté og : Ndaqui Perdones, V. Nyr6 habetá. (bey.
hí yei. Perdurable cosa, Mbae api rey: Pa
— — el tino, Cheropá. Perecedera cosa, Opabáerámà: Oca
—— el rastro, Ahaquí cuerabí. ñybaerámà : Tecó cuerà.
— jugando, Cheaguíyé ñémboça Perecer, Apab : Acañy eteí.
rayta. — de hambre, Ñembia hí chemoingo
— la aficion, Poro ambotá hagué tébé aíaí: Ay porara ay ñémbiahíi.
ocañy chehe gui: Nache aebei : — en guerra, Muāmbápe o pabeteí:
Cheae cue hece y pabí: Che ae pá Oreapí pabeteí guarynim6.
heçé: Cheaeí ichugui. Peregrina cosa, singular, Candeá :
— — esperança, Cheye robiahá Catupíri eté. -

ocañy: Nda yero biaribei : Che Peregrinar, Ibi tetyró rupi aatá:
yerobiahá pabí. Tetätetà pabe apohú : Cheretamey
— — gracia de Dios, Tipá gracia rupí aycó guiata atábo.
am6 cañY : Oirí chehegui Tipá Peregrino, Guetamey rupí tequāra.
gracia. — forastero, Mäm6 egüara.
— — vista, Na chereca pícobei. Peregrinos alvergar, Atahára amóm
- las malas mañas, Ayepoquaaíog: bítá. w

Che yepoqua a aycue am6mbabí: Peregil de la mar, Igaú.


Apoi cheyepoquaa pochi gui: Aye Pereza, Nätey: Cararú.
poquaa pochí í catú. — tener, Ñatey chererecó : Ñatey
Perderlo, Am6cañy. arecó: Checa rarú. ruhápe.
Perderse, Acañy: M6. Perezosamente, Ñâtey mbápe: Cara
— el linage, Cheānā mbetá ípícue Perezoso, Nätey yāra : Yñateybae
ogué: Che ñémo ñängába opá. Ñáteybóra : Cararú : Cararubóra.
— — que hablava, Cheropá (bo). — ser, Che ñâtey: Checararú.
— por otro de aficion, Acañy haihú Perfecta cosa, Mbae catupírí: Y
ba rí: Chere 6 hecé : Cheāng hecé candea : Y catupíri te catú : Y ya
o cañV: Che ropá haíbu hápe: Che guíyé candea catú: Angaturānga
móne porará baihúba. túbae.
4l 1 4 12
PERS PESA

Perficionar, Ambo aguíyó : Am6 Ayeboí cherecó cue anoi : Namó


candeá: Mbae cue ay porängá. píá mí cherecó cué: Ambobi reboí
Perficionarse, mejorarse, Añémoaty cherecó ímà.
ró: Añémbo aguiye catú : Añém6 -haziendo, Ayapoí.
ecó angatirābé: Ayeecó porängä. Persinarse, Ayeobaçá.
Perfumar, Am6tymbó. . Persona, Abá.
Perfume, Mbae reâqúà : Ibirá payé. — de gran presencia, Abá eteguaçuí:
Perilla de algodon, Amändiyú á. Abá eté porāng : Abá angatürà.
Perinola, reguilete, trompo, veleta, — divina, Tüpà recó rerequāra.
taladro de herrero, Píryry. n6imà. — humana, Abá recó rerequāra.
Perjurarse, Añémboyapú Tüpà re Personalmente estuve, Che ae ää :
Perjuro, Tüpà ren6i teihára. Acoipe cheapá hiny: Heçápe oicó.
Perlatico, Abá cücú. Personilla, Abai : Abáretei.
— estar, Che cücú. Persuadir, Amboé : Ayapo ucá :
Perlesia, Qüçü hába. Añéé m6ndé : Ayeyuruporará y
Permanecer, Boí : Y. n. 3. ñeé m6ndé (bo).
Permitir, Ahechagí. — a creer, Arobià ucá : Ayeyuru
Perniquebrado, HetÑmā pendéra. porará herobià ucábo : Ayeporará
herobia ucábo.
Perniquebrar, Ahety mám6 pé.
Pero, empero, Aéte: Ete : Biñä. Pertenecer, Guàra. tú ebocoí.
Perpetuamente, Apírey : Pabey : Pertenecerme a mi, Chébe guàränga
Apírāmey. Pertiga, palo, soga, Mbae m6çayn
Perpetuar algo, Ambo pí copiapí dába: Mboya cecó hába.
rey: Am6 ecó apírey. Pertinacia, Píätängatuhába : Yero
Perro, Yagua : Aguarati. biarí hába : Poro yr6 : Porerobià
— de caca, Yagua mbae rupiāra. rey hába.
Perseguidor, M6 angecó hára: Po Pertinaz, Abá píätängatú : Abá po
romóñe rändára: Momyró hára. rerobiàry mbae: Oyerobià ry mbaé.
Perseguir, Am6 angecó: Am6 ñérā: — estás en tu proposito, Nderapo ei
Am6 myró. Porará. quie yäpe einänderecó rehé.
Perseverancia, Boi: Y. 3: Mbobítébo: Perturbador, Poromboopá hára
Perseverante, Oicoíbae: Ayeboygu Porombo é catú ey hára: Porom6
āra : Ymbobi teboí güa: Oyé po ñérá ndára.
rarábae. Perturbar a otro, Ambo opá : Nam
Perseverar, Haeboy aicó : Ayeboí boé catui: Amboeaí: Amómbochi.
aicó: Aicó porará: Añembobi teboí. Perturbarse, Cheroparí : Cheropá :
— en el mal, Ambo bíteboí cherecó Acañy.
angaipá : Haeboy arecó che recó Perverso, muy malo, Ypochí eté.
angaipá : Mbíterí : Pí. 9 : Am Pervertido, Hero erobagi píra : Ym
bopí copí: Che aí ayeboí: Aroaye boeaí piré : , Y ñee pochi móndé
boí : Nacherecó angaipaíri. píré.
— — virtud, Aycoi tecó mâränga Pesada cosa, Pohii.
tupípé: Ambobíte:Ambobíteboí etc. Pesadamente llevar, Hacípeí arecó:
- estando, Aycoí. Haçi ché herecó : Hací yabí che
— todavia en sus costumbres, Nda acá hagué, pesadamente llevo que
hecó biàpei chereco guitecóbo : me r¿ña.72.
413 414
PEST PIER

Pesadilla, Queräcè : Chem6que rā - P ante I.


ce mbae, causame pesadilla. Piadoso, Poriahuberecó hára : Mbo
Pesado en hablar, Nee pohii aíbae: re requareté : Poroporiahuberecó
Seéngaci: Ñeengà tà rerequāra: yāra.
Yñéé ānābae. Piar las a ves, Opipí Opyā.
Pesadumbre, Píá ocotèbé: Píapochí. Pica Mymbucú.
Pesar del bien ageno, Amboaçí abá Picadura, Pi haguéra.
recó catú : Añémboyeyai hecó ca Picante cosa, Tai. 3.
tú rehé. Picar, Chepí: Ayopí.
— en balanca, Ahää mbae räängá — el mosquito, vivora etc., Quú.
ñaèmbé yobaíbae pipé: Peçu pipé — con palabras, Am6ñé pií cheñèé
ahää. píaguibé. ngā apiraí pipé: Am6 ñéc6ó.
Pesarle de coraçon, Ambo açi che — la espina, Yu checutú.
Pesar, o ponderar, Aymoängatú : — lo aspero, Yyohá : (Chébe).
Ayeca recó catú heçé : Ayabíquí —, pungar, Aycutú.
mbae rehé guiñém6ängápe. Picarse de lo que se dize, Y yohá y
—, tener peso, Ypohii. Aypípí. ñèèngā chébe : Chem6ñè c6ó oñéé
Pesarle, o apesgarle, Ambo bohíi : pípé.
—, tener pena, Amboaçí. — jugando, Hebi hebi gí cheñèm
Pescaderia, Pirátipe : Pirá méènga b oçarai chébe.
pe : Pirá yoguatí pe. Pico de jarro, Cambuchí ti.
Pescadero, Pirabía hába. — — parcaro, Guiràti.
Pescado, Pirá. tára. Picota, Yubicába.
Pescador, Yeporaca hára Pindapoí Pié, Pi : Mbí.
— que me pesca, Che pirárí poracá — de monte, Caa ípí.
hára: Chepinda poitára. Piedra, peña, hierro, campana, Ytá.
Pescar, cagar, Poracá.
cercando Pypé pípé am azufre, Yya ící: Añā ratá.
— el rio,
boá pirá. que corta, Quíce ytá.
— con ançuelo : Apindapoi (ta). de altar, Ytá missa m6ñängápe.
— con red, Apiramboá píçá pípé. — amolar de rueda, Ytaquí ieré.
— para otro, Ayporacá.
— — si, Ayeporacá. - que hazia cuñas, Arambitá.
Pescogon dar, Ayatuārūpä. — labrada, Ytá y pä mbiré.
Pescuego, Ayú. — larga, Ytápucú : Ytá ícapucú.
— colorado, Ayuby rà. — lisa, Ytá pecy.
— pequeño, Añfimi: Añfimyndaí. — menuda, Ytacurubi : Ytá myri :
Pesebre, Cabayúcaruhápe. Yta ciíà.
Pesquisa, Poranduhába. — pomes, Ytá curüti : Ytá mbae pí
Pesquisar, Aporandú Ayeyuru carāi ndá (ba).
poé poé mbaerí porändúpa: Aye Piel, Pi i Piréra.
yuru poé poé hecó arí porändúpa. Piélago, Ipí pucu eté.
Pestaña, Topeá. Pierna, Cupi : Tymā : Tetymä.
Peste, Mbaba : Tací aí. —, astil, postes, mastil, tronco de ar
Peste aver, Mb abaí oicó. bol, Içá (íb).
Pestilente, cosa mala, Mbae mänèmä. — emucoger, Ayapo apicheretymä.
4.15 416 I. 14
PISA PLAT

Pierna estirar, Añeéty mā m6ātā. Pisar recio, Chepi guacú aa tá :


Piernas tuertas, Tymá carapá. Chepita guacú.
Pfaro, Mymbi. Pison, Ibí: Qococába. uguairã.
— tocar, Ayop mymbi. Pitahaya, Ñaräcä guay1à : Ñacāré
Pila de agua bendita, Iroba capíri rú. Pito, Mymbí.
Pilar, columna, Itá. 4 : Í çá. — ave, Ypecií.
Pildora, Aquy tai porombo ehá. Pante L.
Pilon, Anguá. Plaga, Ocarucú : Ocabité rucú.
Piloto, Igaropítá cocára. — de armas en nacio, Ígarata ro
Pimiento, el fruto, Quíyi. cabitéra.
—, la mata, QuiYi iba. Placeme, Hi yei : Qé : Enei.
Pimpollo, Ibírá roquí. Placentero, Yerequa catú : Horibí
Pininos hazer el niño, y andar el fla bae: Hecayngatú bae: Yerequabó.
co poco a poco, Cherätä rätä: Apuā Placeres, Toriba : Tecäindába.
püä. Plago, Ara yquaabipí: Ara häängabí.
Pino, Curi í. — poner, Ahää ára: Ahén6i ára.
Pintado, Yquatia píré. — corto dar al que vá, Ambo aturi
Pintar, Aiquatiá (bo.) ym6ndóbo.
Pntarse la cara, Añémbo obá pyni. Plana de albañir, Quarepoti pehe.
— las piernas, Ayee tymā pymi : Planeta, Yaci tatá guacú.
Añeétymā ngúà : Piñä. Planta de arbol, Ibirá yty mimbira.
— — sienes, Ayeatíaçá: Ayeatígúä. — del pie, Pi pitéra.
— los carrillos, Ayeatí pígúä. Plantador, Tímbára : Atica hára.
Pintor, Quatiahára. Plantar, sembrar, Añ6ty.
Piña, Ñānā : Caraguatá. Plata, Quarepotí ti.
— de piñones, Curi á. Platano arbol, Pacoba í.
Piñones, Curi á. — el fruto, Pacobá.
— curtidos, Curi í mé. — la hoja, Pacoba ró.
— ensilados, Curi íbai. — — —, o cascara del arbol, Pa
— mondados, Curi íbayi. coba ríbapé.
— de purga, Curi íbaí. Plateado, Quarepoti ty pipé yyahoí
Piojo de la cabeca, Quí. 6. píré: Moty ty mbiré : Ymboyari
— del cuerpo, Ñam6 quYrã. pí quarepoti ty ró pípé.
Piojos criar, Aquí boñā : Chequibaí Platero, Quarepoti ty apohára :
oñém6ñà che rí. Quarepoti ty maè mbé apohára.
Piojoso, Abá quíbeté. Plática, o sermon, Ñem6 ñee.
Pisada, huella, Mbipó. Platicar, Añé m6ngetá.
Pisar, Apy ríí. — en consulta, Oñ6 m6ngetá ñé
— blandamente, Apy rimbegué : m6n66ngápe.
Ruí. —, Am6 getá: Añee.
— tiesso, Chepi ambú guaçú gui Plato, Naèmbé : Tembe ú.
atábo. — de barro, Ñaembé : Ña etí.
— con pison, Ayoçog (ca). —— calabago, I acui.
— con tiento, Nachepirui guihóbo : —— plata, Quarepotí ñaembé.
Nache pipú : Ayepi mború guia — — madera, ibirá ñaèmbé : Naem
tábo: Añémború mború guiatábo. bé íbirá.
417 4 18
POCO POLE

Playa, Í rembei : Í embéi : Í embé. Poco animo, Píamyri : Cui mbaé


Plega a Dios, Em6ñà tamó: Tipa m$ri.
oipotá. — a poco, Mbegué mbe gué.
- despues, Arecatuí rire.
Plegada cosa, Yñäpy chāi bae.
— falta, Coñó : Coñoirà ngè : Ndeí
Plegado estar de suyo, Yñā pychaieí. çerirāngé.
Plegar, Amboapichâi. châi. — juizio, Araquaātā: Y yaribá tíbá.
— demasiado, Nandetei amboapí — mas, Myribé.
Pleitear, Arecó recó ahè chembae — menos, Myri eyārá ychugui.
— Herā : Herāni : Ndahetai : He
rehé capità robaque.
taey: Ycuèri. pèhe.
Pleito, Yoguerecó recohába.
— saber, Ayquaa myri : Ayquaa
Pliego de cartas, Quatiá apaquà : — tiempo, Ndaara caei : Curytei :
Quatiá mānā. Araaye ey.
— — papel, Petei quatiá ribapeti. - Pocilga, Tepotí rèndába.
Pliegues, Apychâi. Poco, I quāra.
Plomada de albañir, Ytá apayé. Podadera, Quíce apá.
— — anguelo, Ytá cúà. Podado está, Oiquyty imãoina.
Plomo, Ytá mèmbeg. Podador, Abá embo quyty hára:
— derretido, Ytá membeg ymboi Yaçí apára.
cupíré. Podar, Ayquyti: Ayacía.
Pluma con pelo en el corte, Gui ra Poder, Poacá.
pepó íbibae. — hazer, ser licito, Aguí yeteí.
— de ave, Há : Hagúe. — mas, vencer, Ambo agui yé: Che
— — escrivir, Ypepó cäng yquatia pirätä : Che tātā ychugui : Aya.
hágüāmā. oçé cherätängue pipé.
— del ala, Pepó cuè. — menos, Chepoacámiri ychugui :
PZumage, Yeguacába : Aragui Che piatà hèrai. poguípe.
Agüà : Hepú: Guira ru guai gué. —, potestad, Arecó che pópe : Che
— ponerse, Añèmbo yeguag guira Poderosa cosa de fuergas, Ypoacá
ragué rehé : Ayeguag: Añém6ngí. mateté : Y pirātā mbeté.
Plumas salir al pollo, Otoba yärāmö. Poderosamente, Ymbaraetehápe.
P ante 0. Poderoso en todo, Mbae pabè rém
biapia.
Poblaciones, Tabetá: Abáretāmbetá. Podrá ser, Ayeté bibí: Herā: Hinipó.
Poblada barba, Hendíbá ānā. Podre materia, Peú : Mbeú.
Poblado, Tába. Podrecerse, dañarse, Oñèm boaí :
Poblar, Ataboñà : Nga. Y yaí.
Pobre, Poriahú : Amyri : Aí. 12.[ró. — ropa, Y yug.
Pocas, o algunas vezes, Mbobí: Mbobi Podrido estar de dentro, Y pí yug.
Poca comida, Tembiu i. Podrirse carne, fruta, etc., Oñèmbo
Poco, Myri : Qui, 5: Opém6 : Nin tuyú : Ytuyu : Hütí.
gá : Ningari Piri : M6äng: Yaibé: — de mohino, Chepíá tuyú che ñè
Qeri : Hérà : Nāí : Quiri : Raugué m6yr6 agui.
— ha, Coyri. Poyo, Ibiātā myriaçeguapí hába.
—— que vine, Coyri ayú. Poleadas, Mbaipí : Mingau.
4 19 420 14*
PONE PORA

Poleo, Caà eâqúā. . Poner en costumbre, Atecó moi. -

Polilla, Ao racog: Içog myri. — — trabajo, Amoyngotebé : Ahe


Polvo, Ibi t$mbó : Tubi : Tubi eí. có açí porara uca.
— limpiar, Aytubirog (ca). — entre medias, Ambo yo pará : Y
— mucho, Tubi ruçú : Ibí tymbó pai paüí me amoi.
guaçú. — en venta, Tábo amoi: Amoyta hā
— — hazer moliendo, Am6ndubí. güāmā.
— muy menudo, Cuí tó. — la gallina huevos, Gupiá amboá
Polvora, Mbocá cuí. uruguaçú.
Polvorear, Amboapeí. — huevos los pezes, Pira rúy yacuí:
—- con acucar, Eyrí píacuí ambo Omboagü pirá: Om6ngui gu pirá.
apeí. — la punta de algo en el suelo, Am
Polvorosa cosa, Y tubí ey hecó. bo ibí chy: Ambo íbí cy.
Polvoroso lugar, Tendá tubí tiba. — las manos para rezar, A moi che
Polla, Uruguaçu cuñámyri. pó : Chepo yobai : Añèmbopo yo
Pollos criar, Uruguacú raíam6nga bai. amoi.
quaa. — le cos, Quípe amoi : M6mbirí
Polucion, V. (Derramar). — mal, Amoy ndàí: Añ6n6ngaí :
Poma de olor, Heaquängatú tibú ti Am6nguabaí.
búbae : Heâqúābúbae. — — con otro, Ambo abai ychupé:
Pomo de espada, Quiçepucu ropítá. Chembo abaí ychupé: Chem6 má
Ponçoña dar, Apohāngíú:Aypohânó. rändeé ychupé.
— de arañas, y yervas, Ag: Yohá. — manos a la obra, Apotyró : M6.
— — vivora, Mboi popià rendí: — nombre, Aherog (ca).
Mb oí rendi. — nombres afrentando, Aycurá: Pa.
Ponçoñosa vivora, Mboi y popiábae. —, o echar, Añ6 nó : Año ñā : Ngä.
Poro yucabae: Pochibae. — plumas a flechas, Ay pepórfi :
— cosa, Y popiàbae : Poroyucábae: Aypepó moi.
Pora pitíbae : V. Mboi. — por obra, AñSpy rü : Ngä.
Poner, Amoi : Am6ndé : Añon6 : — puntas, o puas a la flecha para ma-,
Ri. 2. tar pacaros, Am6 atibú.
— a enjugar, Am6cäng : Amoi y Ponerse en ala, Oroñépeé.
m6cängā : Amo tyni : Ambo acuí. Poner tierra al cimiento, Ayipyty.
— trampa para cacar, Amindertí:
— — parte, Amoyndé : Añon6ngé. Ngä.
— bien a los discordes, Amoyngatú — uno sobre otro, Amboyoá: Oyoá
hecó yoabí bae. yoárām6 añ6nó.
— boca abasco, Obapíbo amói. — — en lugar de otro, Ahecobiäró :
w
Ahecobià moi.
nº -Ar
A
— cerca, Amoyndaybí : Api imè
amoi. Poquitico, Myryi.
— dolo, Ahecó márâ mboyehú. — dar, Chepobi ameé : Poe miary
— duda, Raú. ró y mée ngā : Nayi amèé.
— el pié en el hoyo sin pensar, Che Por caysa, Rehe Ari: Ri: Pe. 7.
pí quà. — ai, Eguy rupí: Mämó rupí.
- en cobro, Año n6ngatú : Am6$n- — allá, Cui rupí.
gatú. — amor de ti, Nderehé : Nderí.
42 l 4:22
PORF PORT

Por aqui, Corupí. Por dondeº Azia donde? Má m6ngotí


— bien, Mbegue hape: Catupir hápe. rupí pá ?
— —, o por mal, Hemimboa cipe — halagueñas palabras, Ñéénga piú
yepé: Ndoypotarey ey yepé. au hápe : Néé cunfiü hápe. rām6.
— debaco, Yguíri. — la mañana, Oyeybérām6 : Coé
— dedentro, Ypipébo. — lo menos, Aubé. -

— delante, Ten6ndé : Ten6ndé ábo. — - qual, Ndeí teé : Nda haubié.


--, de lugar, Rupí. tei. — maravilla, Haçipeí.
— demas es, Tey eí aipó: Yeporará — mas que diga, Oñéè porará mbu
— detras, Taquí cuèri: Cupé pe: ruyepé: Ti yuru cororogau yepé.
Guaquí cuépe. pépe: Cheängme. — — — hagas, Eneí eyeporará aú
— — de mi, Checupé rupi : Checu baú : Tereye porará íepé.
— dicha, Haubié: Mégüai camy : — — — llores, Tereyaheó porará
V. por ventura. au yepé.
— donde ? Märupi ? Mämó rupí? — medio de todos romper, Pābé patí
— — menos pensé, Cheacátuāb ey guí rupí ocuru rugi ohóbo.
ngotí. — menudo, Myri myri eí hápe : Po
— — podria ir yo ? Mä rupí amó bí pobí hápe.
pe chehóny? — mi, porti, etc., Cherehé : Nderehé.
— — quiera, Mämó tetiró rupí. — — mal, Cheyeqüá hápe : Che
— él embiar, Ay piam6ndó : Amón märànguāmé. Y mboeí.
dó y piarām6. — no aver dicho, hecho, etc., Eymon :
— — ir, Ahá y piarām6.
— — a verlo dicho, no lo hize, Y
— él, por su causa, Rehé; Heçé.
— encima, Yárām6 : Yyapi rahábo. m6mbeú eym6ndayapoi : Ym6m
— engaño, Y m6pi nim6: Ym6 piny
beú ey mbo eíndayapoi.
hápe : Ymbotabí hápe. — poca cosa, Mbae myri rehé.
— entonces, Acoy hápe: Acoirām6: — poco, Coí coí: Qèri céri: Ayétá
Haérām6. Y aun por esso. mó: Qe. 5: Hi.
— esso, Epocoirehé: Haé rām6 : V. Porque ? Mbaérām6? Mbaérām6 pe?
— essos, Engüi rehé. — no quise, Chey potarey mâm6:
este, Aú rehé : Cóbae rehé. Che aeí ndaipotárí : Chepotarey
esto, Cobae rehé: Coré : Cobaerí. pei.
estos, Angbae rehé. — quise, Che y potá râ m6: Che aé:
Porfia, contienda, Néè yoepeñā : Yo Che remymbotapeé.
poepi : Ñéé mboyebi née y oapi. Por que tiempo ? Mānām6? Aracaé?
Porfiadamente, Néé piráquändápe : — ser yo malo, Cheängaipárām6: Che
Y yuru potíhâpe : Obi rāquändápe. angaipá há pe.
Porfiado, Ne pyrâqâábae. Portada, Oquendába.
Porfiar, Anè pirāqúa : Amée yopoe Portal, Ogbi terucú.
pí: Aneé yoapi apí. Por tanto, Em6mà rām6, rehé.
— neciamente. Oñepy râqüá aruā — temor, Quíhí yèrām6 : Quihí ye
ney. rébo.
— pidiendo, Ayeyuru porará yeru Porteria, Oque oca cotíguāra.
Por fuerca, Ñépirāquàndá pe Portero, Oque rarú ānā : Oqué rere
Hemymbo acíp e: Po piraquā hápe quāra: Oquè riñängarequāra.
423 424.
PREM PRES

Portillo, Íb atābog: Íbi cui gué. Premio, Hepi.


— tu bien, Nderecó catú rehé: Nde Prenda, Hepibèe nguā räängába.
recó catú rāmā rí. — dar, Hepibèégüa räängába améé
— un lado, I que rupí: Ypo pi rupí. Prendado, aficionado, Acátuà : Aé.
— ventura, a caso, Herā : Terà : Prender, Aypici. aicutug.
Ypó : Pipó: Nipó : Meguay ami: — con alfileres, Arapiré pipé
Meguay cami : Meguāi námi: Co — — lazos, Nühā pípé amboá.
hérâ : Cotérá : Ruã. I apé. — la planta. Hápo i mā : Oyquie
Porra de armas, Ibirá acämbaguā : hapo coite. (b.).
Porraco, Mbo apuhá: P6ng: Pā. 3. Prenderse, o asirse, Ayepocog (ca)
Porracos dar, Ambo apú. Preñada, Ypuruábae.
Porrilla, Apià. — de poco tiempo, Y puruá rāmó.
Posada, Mbí tahába: Og. Preñez, Mburuá: Puruá. -
Posar, Apítá. Prensa, Amy hába.
Posseedor, Rerecohára: Re requára. — de palma, Tepití.
Posseer, Arecó. -
Prensar, Añämi: Ambae àmi:Aipipí.
Possession tomar de la cosa, Areco Preparar matalotaje, Chebohii ta
i mà: Ayoguaí mà: Obi che catya rí. barí añém6 çaénã.
Possibilidad,
Possible, y,Yeatu
eté. Prepararse encaminandose, Ayeca
erecó: Am6 m6he cherecó : Aypí
Poste, Içá. - guárá chereco,
Postema, Rurú. Prepucio, Ambopí.
Postilla, Yaúpe cuéra: Pereb: Pe. 15. Presa de caca
— — la guerra,
• A

Tembià.
— criar, Chepé ātā.
Postillas tener, Cheperé pereb. — hazer agarrando, Ahaubá: Aipici.
Postre de comida, Caruapí ra: Tem Presencia corporal, Gueterehebe ai :
biú apíra. cue peguāra. Gueteboiai. hecó.
Postrero, Taquy cueriguára: Taquí — de Dios, Tüpà mbae pabeyme
Potaje, Yupí.
Potestad, Poguípe herecó.
Presentar algo a otro, Améèngaí
mbae y chupé: Ay mbae mèéngeí.
Potroso, Hapia guaçú : Hapiá rurú.
— testigos, Mbae rechacaré aroquâ
Pante R. íbirai yärugú robaque.
Prado, Si. Presentarse ante otro, Aye roquà
Preciar, V. Estimar. hobaque : Ahá hobaque.
Precio, Hepí: Hepí heno y mbíréra. Presente, don, Mbaè yméè mbiré eí:
Precio tener, Hepínā : Ohèn6i ímà Mbaé y meèng$ mbre tei.
Predicador, Ném6néèngára. hepí. Presente estar, Aä: Ayehú : A$ni
Predicar, Aném6néè. hobaque.
Pregunta, Porandú. —— con atencion a la Missa, Chea
—, particulas de preguntar, Pa? pícabi catú Missa réndu pipé.
Pe? Pi? Panga? Piāº Pipó? Rae? Preso, Ibiraquâpe ym6yny mbiré :
Pregunta, Aporandú (pa). Ibiraqua rópe oibae.
Prelado, Abaré guaçú. — arbol, Hapóímäbae.
Premiado, Hepíbeembiré. Prestar, Ayporú ucá.
Premiar, Ahepí bee. Prestamente, Qicii hápe : Cur$te$.
425 426 -
PRIM PROV

ngatuhápe : Oberabóte hápe : Íbitú Primogenito del varon, Tai tendotára


ramy: Teçabí hápe. Tairipí : Y si fuere hija, Tayí.
Presteza, y presto, Pyr$ri: Quírey: Primos, hijos de mi tio hermano de
Aybí: Puí: Curi: Curytei : Oberá mi madre, Chetuti raí: Rayí.
rámi : Oberabóte cabi rāminó te : - — — — — — — — padre,
Quapapí: Poraibí: Ibi túrāmi: Po
yabá : Tängé.
Cherubí raí: Rayí.
Presto estar, Aà aybí: Curí aycó: —— — — tia hermana de mi padre,
Che aibí guitúpá: Aicó aibí. Cheyayché mémbi cuimbae: Cuñä.
Presumir, Aymoāng : Añémoäng. - - - menor de mi madre,
- - --

Presumptuoso, Oyeehé yerobia hár. Checí í membí cuimbae : Cüñà.


Presuroso, fogoso,Taíbaí.
Pretal de cascabeles, Aguaí pembí Princesa, Mburubich abeté rayí.
cabayu ayurichuari guára. há. Principal cosa, Mbocacá : Mbae tu
Pretina, Cuá quähába: Cuá m6mbi bichabeté : Angätfirà.
— atar, AñäpYti che calcon.
— de calcones, Càlc6n cuá. —, honradamente, Märangatu hápe:
Prevalecer, Ambo aguíye : Añ6qüá. Angätífirà hápe.
Prevaricar, Aroba robag cherecó: —, primeramente, Mbítétene: Mbí
Aye ecó rabá robag. térite.
Prevencion, Hen6ndea hába: Ném Principe, Mburubichá beté rai.
boca coyába. Principio, Ipí. 2.
Prevenir, Ahen6ndeá.
Prevenirse, Añembo cacoi : Añém6 — dar, AñVpírtí: Ayabirú.
çaénã. Royró. 1. — del mundo, Aripí.
Priessa, Tange: Poyabá: Curi: Ñerá: — de rio, Tíapí.
- dar, Amo āngé. Pringue, Quirabú.
- darse, Añèmo änge: Chepoyabá Prisiones, Ibiraquá: Ytá : Mboquā
añémbo poyabá : Añémo royró. há: Poqua há: Ytāçã.
— tengo, vengo con priessa, Curí — poner, Ytá rehé am6í: Ytacupy
çã amoi: Ibira quápe am6i.
guitúbo.
Prieto, Hä. Privada, Tepotí tiba: Tepotí rendá
— hazerse, Añémo tí: Añèm6 hú. ba : Teqotí hápe.
Privado, Haihubipí: Mbocacá.
Prima noche, Caarú pYtií. — de sus bienes, Ymbae herahá pí
Primavera, Mbae réñ6i pí hape : rabae.
Ibírá roquí ípí rām6 : Ibírá roquí — — la gracia, Tüpã gracia agui
tí hápe. y porog pí: Tüpà poí hagué: Oye
Primera cosa, Mbae pí. cotiahá gue gui poy hague : Tüpà
Primeramente, Y yipi. rembiaihu beyngué: Tipā gracia
Primera vez, Yyípí rām6. mó bae. m6cañy haré.
Primeriza en parir, Ymem birá rā Proa de canoa, nave, etc., Ygati :
Primeros, antiguos. Yyípí cuè. Ygaratá guaçu tingue.
— delanteros, Ten dotára. Provar a hazer, Ahää yyapóbo.
Primogenito de la muger, Mèmbrèn — comida, Ahää tembiú.
dotára : Mem bí ripí. —, esperimentar, Ahää.
427 428
PROL PROV

Provar fuergas, Ahää chepirätä: Prolico enfadoso, Porombo guerai :


Oroñ6ää. Caracatú. mbegué.
— trabajos, Cherer6 ää tecóací: - en sus cosas, Abá caracatú : Abá
Aroäätecó açí. Promessa, Yquabéè mbí.
Procurador, Mbáe ríñängarequāra. Prometer, Ayquabèé.
Procurar bien a otro, Ahecó màrān Promptamente, Aybihápe : Curytei
gatú ecá: Hecó mârängatu rà té hápe: Cabi hápe.
quā rām6 aycó: Aheco márängatú. Prompto estar, Cone aicó aybí: Che
epeñá. recó aybí catú guitecóbo.
Proceder, Tecó eí: Tecó. Pronosticar, Mbaé oubae rāmā am6
— bien, Aycó catupíri : Ayeporú mbeú : Mbae rurey mbobé am6m
catupírí. beu : Ahé n6ndeámbae ym6mbe
— mal, Cherecó aí guitecóbo: Nday guábo : Ahafibó.
coi catupírí: Che pochi guitecóbo. Pronostico, Turymbo he mbae m6m
Procession, Ñémboéreroatá. beguaba: Hau. m6çé ngatú.
— del Corpus, Tipā reroatá guacú. Pronunciacion, Néé m6mbeú : Ñee
— hazer del Corpus, A Túpā rero Pronunciar bien, Cheapèctí yerecatú:
atá. Na cheapécü atāi : Am6çè ngatu
— de dos de un tronco, C6i yaçi píri abá ñèé.
gué: Che c6i yacígue cheríbí. Pro — mal, Cheapecü atà : Nam6 cén
cedemos mi hermano y yo de un gatui abá ñéè.
trO7¿cO. mà. Proponer, Hae ñóte: Aporandubóte:
Processo, Quatiá: Abarecó quatiá Haetei: Hae eí ñóte, V. B. num. 1.
Prodigalidad, Mbae m6mbucá: Mbae Propia, cosa mia, Chembae teé.
méèngeí eí. Propio lenguaje, Cheñèè teé : Che
Prodigo, Mombuca hára : Mbae mo ñèéngeté.
éngei hára. . Prosecucion, Mbobi teboí: Ayeboi.
Profundidad, Ipigui etecatú. Proseguir, Arecó aieboí : Ambobi
Prohibicion, Hoquecy mbába: Ype teboí.
ahá: Yyapo ey quaitába. Prosperamente, Haú haú catuhápe :
Prohibida cosa, Yyapó ey quay piré. Porooce catu hápe. çehá.
Prohibir, Ahoqué cy y yāpó : Am6 Prosperidad, abundancia, Poro ao
ràngué y yaporàngue : Y yapo ey Prospero año, Ara mbae po roocé :
hägüäayoquai. Oñè m6mbucá mbae coro pipé:
Prohijar el varon, Ayeaírâ picí: Coara pipé mbae oa catú : Caruay
Che raí rām6 aypicí. ndipóri : Tebeatändí : Carú catú
— la muger, Añèmèmbirá pící: Che oymè.
mèmbí rām6 aipíci. - tiempo, A catupírí: Coara pipé
Proliaca cosa, enfadosa, Porombo mbaé oa catú : Oucatú mbae: Ou
guerai. ou catú mbae coara pipé. tú.
— — larga, Mbae porombucú aú — viento, Ibítú catú eté: Oacatú ibi
aú: Aí aí: Mbae caracatú aí aí: Prostrado estar, Ayepicó guytènà.
Mbegue ay catú. Prostrarse, Ayepicó.
Proliacamente, Caracatú hápe : Mbe Provecho, interes, Mbaé: Pó. 5.
gue catú hápe: Y porombucú hápe. Provechoso, Agui yeteí: Agui yeí.
Proliacidad, Caracatú : Porombucú. - me es, Ycatupíri chébe.
429 430
PUBL PUJA

Proveer de lo necessario, Hecotebe Puchero del niño que llora, Hembe


ngue améé: Na moyngotebei mbae chogí: Hembe chorí.
Tls Pucheros hazer, Hembechori chori.
— Dios, Tipā omeé mbaé ñandébe : Puchero, ollita, Yapepó i : Yapepó
Oñängarecó Tipā ñänderehé. myri.
Providencia, Ñängarequába : Te Pueblo, Tába: Tètāmā.
m6ndea hába. — despoblado, Tapéra : Taguéra :
Tabacuéra.
Provido, Nängarequāreré : Toc6tebè
— vezino de otro, y casas apartadas,
pohân6ngára: Ten6ndeahára.
Amfindába.
Provincia, Yo cüām6 : Yo hiàm6. Puente, I ribobó.
Provincial, Abaré guaçú. — hazer, Aí ribobó apó : M6ñà.
Provision hazer de comida, Am6nó6 Puerco, Tayacú. Capi íbá.
tembiú : Aroiquíé yúpi. — montés, Tai tetú : Tayacú eté :
— para el camino, Mbohiítába. Puerta, Oqüe. -

Provocar, Amóngy rey: Amboquí Puerto de mar o rio, bacando a él


rey. -
por tierra, Pegue yí pába.
— a ira, Ym6ñémoÑr6 aí rehé am6 — donde se aporta con canoa, etc.,
ngy rey: Am6ñèm6Yr6 ucá. Ñäi. vº

—— otro a bómito, Amboyeguarú : — — están canoas, o barcos, etc., I


Am6guéé. garupá: I garatá rupá.
Provocarse a si a bómito, Añémboy — tomar una sola vez, Co ñ6 íga
egua ru é : Añèm6 guee. yäri.
Proacimo, Cherapichára. Pues, Mâ.
Prudencia, Mbae ren6ndeá há: Ara —? Tepe? Hu. 1: Te. 1.
quaá : Yyaraquaá bae. — como ? Mà, 2: Mâcóm6 paé? Co
Prudente, Mbae renondeáhára. am6 paé? Cómo paé? gäné?
Prueva, experiencia, Poroää. — — ha de ser esso? Märâtepān
P ante U. ——, a mi? Mā-ché bepa?
— ya no basta ? Nda guí yeímà ri
Puas de hierro, Quarepotí huíbaqüa. güà tepé? Nda aguí yei ímā pängä?
Pública cosa, Mbae ycatupe guāra: — yo? Hae amó pängä?
TeVi peguāra: Pabe reminguaá : — — lo hago, hazedlo los, V. Biñà.
Pabe remyendú cué : Yquaabipi — no ? Cómo paé? Cóam6paé?
pabénguà : Ndiqua a pabey my : — — hemos de ir ? Cóam6 paé ñan
Pābé remiandú. dehó eymä? ndébe?
.— - por fama, Yquaabípí pabe : — — te lo dice ? Nda ey tepé racó
Mbae térāpüā ndarí guāra. — para que ? Maérà tepé?
Publicamente, Tcy ipe : Yca túpe : — porque no ? Märà tàmó paé?
Tey i tápe : Pābé re cápe : Pābe — que ay para ello? Hae tépe márãº
rechacápe : Pābe robápe. — —- avia de dezir, Märà yñe'engä
Publicar, Tey ipe am6mbeú : Pābé amópaé.
remyendúbām6 aé : Na hendú pā Puesta del Sol, Quaraci rei quiehá.
bè ey my ae. Puesto lugar, aposento, Co tí. 2.
Público, Ycatupe guāra: Pābe re Puj amiento de sangre, Tugui nan
mymguaá : Yquaabipí päbe. deteí.
431 4.32
PUNT PUTE

Pujar, Añéâmi. Puntero, Quatiá quabééngába.


Pulga, Tingucú. Punto crudo, Pyri. 3.
Pulgar dedo, Qüá guacú. — de canto, Mborahei quatiá.
Pulguiento, Tänguçú yāra: Opípé —— letra, Quatiá rñcímboyaocá
ba : Mómbitahába: Cutucabi : Hü
tunguçú mbobía hára.
Pulido, adornado, Ñém6 árüángatú ápiai.
bae : Yerecó ca túbae : Am6 ay — — tiempo, Curi.
ngatúbae. —, ocasion, Hába.
— en obras, Caracatú : Candeá. - Puñada, Mbo apú: Poapibó: Quarí.
—— lenguaje, Nee p6rängi: Nee — dar, Amboí apú : Aquaríche pó
candeá : Nee am6 ai. pipé hecé: Añèmbopo apibó heçé.
— ser en sus obras, Checaracatú mbae Puñado, Popetei poré : Popete ya
apóbo: Ayapó candeá.
ráré. an6he.
— bueno sacar, Chepó cuy pebeteí
Pulir a otro, Am6ñèm6 árúangatú : Puñal, Mbopià.
Amboyeguag: Ambo catupírí. Puñalada dar, Mbopiapípé aycutú.
Pulirse, Ayeguag: Añémbo ieguag: Puñetazo, V. Puñada.
Añémbo catupírí: Añém6 atyró. Puño, Poapi.
Pulmon, livianos, Ñéà bebui. — cerrado, Pom6mbi.
Pulpa, carne sin huesso, Qoó apypó: — de espada, Quícepucú picícába:
Qo o yépé: Qo o cà ngue ey. Quíce pucú poäcà.
Pulpero de braro, molledo, Yíbá po — — hamaca, Yni apíquä.
tiá : Yiba ñéà. Pura cosa, sin mezcla, N6porèmó:
Pulpito, Ñém6 ñee ngába. Porémó yepé.
Pulsar el pulso, Tayí onYny: Otití. Puramente con verdad, Hu picatú
Pulso, Tayí nYny: Títi, hápe: Märáney hapeí.
Pulso flaco, Tayí títí aquí: Tayi Pura vida, buena, Tecobé mâräney
matätäi : Tayí ony ny ruí. ngatú. -

— fuerte, Tayí ny ny ātā. Pureza, Märäney. -

— mortal, Tayí ny ny yo abí. Purga, Poromboíé : Pohangíú.


Pullas, Curá curá. Purgacion de muger, Vide Regla.
— echar, Aycurá. Purgar pecados, Cheängaipá ayohí:
— desechar, Etí: Etíquera. A y quitYngó : Ahepí bee.
Puncada, Cutúg. Purgarse, Añémboié: Añépohangíú.
Puncar, Aycutug. Purgatorio, Angaipá hípába : An
— sin herir, Ayoçog. gaipá rapihába: Angaipá quYtyn
Punta, Apí: Apyri : Haquá: Häti. gócába.
— embotarse, Oye aquatícá. Purificar, limpiar, Ayohí: A y quí
—, y principio, Í pi. tingog : Ayquiaog: Aipí cymbó.
— sacada, Haqúa m6ñāmbíré. Pusilanimidad, Cangihá: Angapí hí
— sacar, Ahaquá og: Ahaquá boñä: habey: Mémā aú: Quíhíye.
Ahaty boñä. Pusilanime, Y yapicí ey: Ypía quíhí
Puntada dar en costura, Ay cutú ao yébae. -

yu pipé: Peté yu bó ayapó. Puta muger, Qandahé : Némeece


Puntal, arrimo, Cocába. tei: Abá pabé pohé: Abá päpà hára.
Puntas, Hati hati. Putear el varon con mugeres, Am6pä
433 434
QUAN QUES

pã cuñā : Che angaipá cuñá rehé : Quando esso no sea, Any ey rām6:
Aiménó. Aipó hecó ey rām6.
Puto, Tebíro. — no, Anney rām6.
Puacar, Añèami. — quisieres, Aracaè nderemymbo
Puaco, Ñeami. tápe: Nderemymbotápe : Ndey po
tärāmboé.
Q ante U.
— vendrá (deseando), Aracaete pān
Quaderno, Quatiá mà : Quatiá ríba gā y yerébi ne.
pé mānā. — veniste, Nderú rām6.
Quadra de calle, Ocabitèra. -— —? Aracaépe ereyu? Mānām6
— hazer, Ambo ocabité yrindi eñy nderú raé?
bāngá: Yrindi ybíäqúà ayapó. Quanto? y quantos? Mbobi pe?
Quadrangular, hazer en quadro, Am6 — ha? Aracaépe ?
yrúndi āqúà : Amó yrfindi enybān — mas, Mbítéte ne: Mbitète amó.
gá: Am6 pépéyründí. Quantos ay, tantos vayan, Oquabé
Quadrangulo, Yrindi enybängábae: bae tohó.
Yrindi y pèpè bae. — años ha? Mbobi roi ímápià.
Quaacada leche, Cambi típíag. — quiere, Mbobipe oypota?
Quaacar leche, Ambo píag. — quisieres te daré, Mbobinde y po
Quaacarones, Tendígua cú. tárām6 amèé ndébe ne.
— de sangre, Tuguí ñèmó típíá : Quatro, Yrundí.
Típía tuguí: Tugui ripíag. Que? Mbae? Mbaepe? Märà 2
Quaacarse el agua, elarse, I típíageí. — ay? Märâ 2 Märà pängä?
— la leche, Típíageí cämbi : Oñè —assi passa Añéí raé! Taycorae rá!
mbo ípíá cambi. .— avia yo de dezir, Märà cheñèén
Quaxo, Típíag. gäm6 paé?
Qual? Mabae? Húmäbae ? Quedar, Apítá. ābo raé?
- destos º Mabae co amóraé. Inga ? Que dizes ? Märä ere raè? Märà ey
— es ? Mabae panga? Hümâbae pā — digo? Märà aépiche?
— — Pedro, tal es Juan ? Perú ya Quedito entrar, Nachepi pui guitei
bebé Chua : Perú aruändeé Chua : quiābo.
Perú arü āmbeé Chua. Quedo, Mbegué: Piruey: Andubey:
Quales son tus palabras, tales son Pú. 2: Ruí: Rú.
tus obras, Neñèè yabe nguárande Que estás aá diziendo? Märà mârā
recó : Ndeñèé arú ambeé nderecó. teiere eicóbo rae ?
Qualquiera cosa : Mbae teryró : — me haria, Mbíté àmó.
Mbae tetyrfià. — quieres? Mbaepe ereipotá? Mbaé
— persona, Abá tety ruâ. upé ereyú? Märà ere? Mbaépe ere
Qual será? Hümâbae herà? hecá raé? Märà eyābopa ereyu?
— tu quisieres, Amónde rémy mbo — — que te haga? Märāpiché oro
tára. tepià Túpà guerecóne?
Quan bueno es Dios! Y marāngatú Querer, voluntad, Potá: Hegué.
— dichoso eres! Abá hecó porängatú Que sé yo, He : Herügüá : Ndaypua
pyā nde Ayecatú pià nderecó ábi.
Quando º , Aracaé? Aracae pängā : — se me dá a mi, Hecípi chébe.
Mà nàm6pé? — será de mi, Märà hérà cherècónyné.
4.35 436
QUEB QUEM

Que talle tiene ? Märá heté pängä? Quebrar la palabra dada, Oñèè oha
Märäherà hechag raé? queó : Nomboayei oñéé: Amboye
— te digo º Märà aepiché ndèbe ? apá cheñèèngue.
— — duele? Mbaépe hacíndébe? — los dedos, Am6 qfiängá.
*-
— — hago, Märâ píché oroguerecó? — — a si mismo, Añèm6qüá pururú.
— — hizo ? Märà nderèrecóny raé? ——lomos,Ahümbiá:Ahfimbíaqueó.
— — parece ? Märà eteí pendébe?
—, tronchar, Ahaqueó : Guabo.
— — pudo dezir? Märà heí amó
paéndébe? — vaso, Ayocá cambuchí: Ayapiti
cambuchí.
— — — hazer ? Märà am6pe nde
rerecóny raé? Quebrarse, Oyecá.
— tienes conmigo, Mbae pe ererecó — hilo o cuerda, Oçog.
chébe. — la cabeca, Añè äcäng mbopog.
— huviera sido de vosotros ? Märà — por las verijas, Añèmbo acopug.
amó pängā peicóraé? — — los lomos, Ayefimbi á : Aye
Quebrada cosa, Yecaébae : Yeapití fimbi aqueó.
bae.
Que bueno es Tucú y màra ngatu
— de monte, Caa bipé: Caayúrú. rae! Gúàeté imärangatu rae!
Quebradas muchas, Caa yurú yurú : Quedar sin parte, Nachepotábi.
Caaíbí pébi pé. Quedarse, Apíta.
Quebrado por las verijas, Hacó corog. — dentro lo que no alcancó la mano,
— tengo el coragon, Chepi acá gui Chepó guatá hagué oymè.
tecóbo. — entero como estava, Guetébo gu
Quebrantar los ayunos, Acaruyoapí ecó yabe è oi: Oábo guecó ñābè oi.
yecoacu pipe: Amó mârà yeco acú: — pasmado, Cheyuruyai guiāmā :
Ndayeco acui. Añè ängerahá.
— — mandamientos, AhaçabíTipà — solo, Oapi moi aicó : Cheafo
ñandequaitába : Am6 mârà : Nam angá ai : Che añó aicó.
boayei: Ahaqueó : Namboyerobi Quedese assi, Nami toi : Nā topítá :
äri : Ambo apy ami. Nā toi.
— terrones, Ayocá íbi ātā : Ambo Quedito, Quiryri : Mbegueí: Piru
pog ibí aquytā guaçú. ey: Pipu ey.
Quebranto, Tací r6mbá. — hablar, Añèè mbegué : Añée ruí.
Quebrar como nuezes cocos, etc., Am — ir, Chepía pira rí aicó haty óca:
botíg: Hinc : Tig, lo que dezimos Piruey: Mbegueí.
tris, a lo que se quiebra.
Quedo estar, Che quíryrí: Aabóte :
—, Ayocá: Ayāpití: Am6pé. Aquābóté : Nañerâni guitúpa.
— hilo, Am6ndog.
Que esto avia ! Tacorá! Tay córa
- labio del plato, etc., Ahèmbecá. érá.
— la cabeca con vozes, Chem6 acà
núndú y capucai : Guàcè pipé che Quemada cosa, Hapi pirè : Ocaibae:
mo acängá: Chem6 acangací: Che Ycaigué: Y caita gue.
m6 acäng cutú : Chem6 apicaquà Quemado campo, Ñi cucúgue : Nu
tinymi. -
caigue: Nü hapí piré.
437 -
438
QUIQ QUIT

Quemado del Sol, Quaraci rembià : Quiçá es él, Mégüāi ami ahé: Ahe
Quaraçí rembi obá yuca cué: Qua herà nypó : Haeni pó.
raci rembí ecí: Cheraymbé imbé —, o por ventura es assi, Mégúai
Quarací. cami em6nã.
Quemadura, Caitaguera : Tataboré. — vendrá, Mégúāi ami oú : Ou térà
— del campo, Cu cugué. raé.
— de frio, Roí rembiābó : Roí rèm Quicio, Oque pírfingába.
bi ecí guebó. Quien? Abápe : Abápami.
— del Sol, Quaraçí rembiābó. — de vosotros? Abá am6pe pée ?
— oler, Ypiché. — arrá de ir? Abá ohó am6paé?
Quemar, abrasar, Ahapí. — quiera, Abá tetyró.
—, arder el estomago, Cheríé atapí. — — que es, Abá herà herà.
— campos, Añü m6ndí: Añühapí: — tiene la culpa de esso, Abá anga.
Acucú m6ndí. ipá tepé ebocoi.
— el guisado, Am6 piché yíquíçí. Quietamente, Néraney mé: Rui há
— — yelo lo sembrado, Roí oyucá pe. -

temyty. Quietarse del enojo, Cheapíribé :


— — Sol, Oporo api Quaraçí: Haçi CheñèmoÑr6 pabí : Cheñemoyr6
Quarací: Chepe açi Quaraçí. píg: Oguebí cheñémoYró.
— pegando fuego, Amboyepotá tatá ——escrupulo,Añèm6angapíhí:Che
hapíà bo. anga tahaba gui che apíribé.
Quemarse, Acai: Cheucai. Quietud. Quir$ri: Apíribé : Ruí.
Queregas de moscas, Mberú raí. Quieto, Nérâneymbae : Qu$ryribae.
— echar las moscas, Mberú oye
aíró. -
Quitada tener la vista, Che recá qua
Querella, Ném6mbeú aí. rací: Chereçá pí túmbí: Chereca
Querellarse, Añèmâmbeú aí. ñèm6 āng : Nachereça pícoi.
Querencia, Herequāba : Bíahá. Quitar con la mano, Aipoóg.
Querer, Aypotá: Hegué. —, Amboí: Y. 9 : Og. 1.
— bien, Ahaíhú catú : Aypotá catú: —, arrebatar de la mano, Aypoarí:
Añāmbotá. Aypoboí (bo).
—, o tener aficion, Añém6mbotá. — la cascara con cuchillo, o sin el,
— no ir, etc., Ndá eycé tāmó guihó Ayapeog: A Ypirog (ca).
bo : Nda eycé tāmó guihó ey. — —superficie, Ayapearog (ca).
Que sé yo, He. 2 : Herügüà. Quitarle el cargo, Aypobó yñanga
— tienes conmigo? Mbae pe ererecó requába gui: Ayapopeá.
chébe ? Quitar lo de inmedio, Aypíterog.
Queca de dolor, Poähe. — por fuerca, Amboí hemymboací
Queacarse al juez, Añém6mbeú aí pé : Ypiá re mymbota reyme yepé
capy tā upé. amboí.
— de dolor, Apo āhè (m6). Quitarle la palabra de la boca, Añee
— demasiado, Nandetei che po āhè. yurú poarí: Añeé yuru poboi.
Queacas, murmuraciones, Angaó. Quitarse, apartarse, Ayeyíi : Aye
Queacoso, Angá guāra. - peá: A cirí.
Quicá, Mégüāi ami: Megüāi nâmi : — el bocado de la boca para darlo,
Megüāi cami: Megñái terà, Ayeyuru poboí y poita.
439 440
RAED RAMO

Quitarse el sombreto, Añè acängao Raer, Ay pepi : Añ6p : Nā.


boí: Añeacänga obog. Raigon de arbol, Ibirá rapó.
— la turbacion, Añé mbo aquaabi : — — materia, Yaú.
Cheängā píhi (pa). —— muela, Yaguea ípí.
Quita Sol, Quaraçí moängaba : Qua Raiz, Hapó.
raci piähába. — conocida, Cará : Cara myri : Ca
Quiacada el huesso, Tayícäng. ra hèmbó : Cara pipá: Carati.
— de coles de los Indios, Tayā.
R ante A. — — palo que se come, Mandiog:
IRabadilla, Humbíquí. Aypí.
— cortar, A hümbiquí raçíá : Ahti — —— brava, Mandiog eté.
mbíquí rog. ——— cortada en racas, y puesta
Rabano, Rabano. en el agua, Cirütüí.
Rabear el animal, Oye uguaimbo — —— seca, Cañā rymà.
babá : Oye uguā m6py. -
— quitada del tronco, que queda en
Rabia, enojo, Ñem6yr6 ací: Ném6 tierra, y produze, Ychibae : Yetiti
yró c6ó. - -
rey, de batata.
-A
- -/ - ºr

Rabiar, Añèmóyró aci : Añèm6yr6 Raya, Haí. 2.


coó. — pescado, Yabebi.
— de hambre, Añéquā nduú tei guy Rayar, Ahaí (bo).
ténā némbía higui. Rayo, Amatirí.
— hazer, Am6ñèc6ó. — caer, Amatiri hoá.
Rabiatar, Ahuguai apyti : Huguai Rayos del Sol, Quaraçí oyti pipé :
ari añapyti. a\
Quarací açá : Quaraçí rendíñä.
Jabicorto, Huguai aci: Atú : Api. — echar el Sol, Guen díñà diñä.
Rabilargo, Huguai bucú. Quaraçí.
Rabo, cola, Huguai. Rajar, Amboí: Ambobú.
—, assentaderas, Tebí. Rajas, Ymbobu piré : Ymboy piré.
Rabon, Huguai açí: Huguai atú : Rala cosa, Tícú : Niñapyçai : Api
Huguai api. rú. 2. ruí: Hecacäng.
Racimo, Hari. ——, como nube, etc., Apirú : Api
Itacimos apeñuscados, Haití. Ralo apartado, Heçacäng: Ypocäng.
— colgar, Mbae rarí amboapayé. — hazer, Am6 pocäng: Am6 eçacäng.
— de platanos, Pacobá rarí. —— liquidar, Amboicú : Nam6 apí
Razon, Hupí. 1. çãi: Nam6 aparätäi: Namboapatayí.
-, o justo es, Hupí guāra ñāngä. Rallo, Ibécé.
— tener, Hupí arecó : Hupí guararí Rama de mandioca, Mandii.
añè pirāqüá. Itamada, Caabo apopí: Caabo qua
/azonable cosa, Agui yeí ātā : Aguí raçíängām6. «º

yeí yeí. Iºamera, Cuña ñèmeèngeí: Ñème


Razonablemente, Herā herâni. m6ndé : Aba m6 päpähara: Tir6
Razonamiento, Ñém6 ñee: Möngetá. upé ñé meèngara. w

Razonar, Am6ngetá. Ramos de arbol, Caabo: Ibira racäng.


Raedera, Pepy hába: Pymdá ba. —— palma, Pindóba.
Raeduras, Yñāp$nda guéra: Ype - que ponen para cercar los arroyos,
pihaguéra. Caa mbayā.
441 442
RECA RECO

Rana, Yuí: Guereré Ítuà. Rebolcarse, Ayeapayeré : Añémbo


Itancio, Y ñymabae : Cati. cí. apayeré.
— hazerse, Oñém6 catí: Y cat$nga Rebolver, trabucar, Am6 mÑró.
Rancor, Pía aí: Pía carāy. Rebolucion de estomago, Tibú : Mbo
— tener, Chepía aí: Chepíacarài. hu : Pía píchibi.
Jtapacejos, Hené: Henembai: Hepú. Rebolver, arrollar, Aymāmā : Añā
Rapar, arrebatar de las manos, Aipo pebäng (ngā).
equíi: Aypoari : Aypoboí. — en olla, Ay pibú : Ay pícui:
— con nabaja, Añopy nabaja pipé: Aypí guará.
Añapy. — mezclando, Aym6ná: Ayapá yoá.
Itaposa que hiede, Mbícuré. --, o atar mal el cabello, Cheá ay
Itaposillo negro, Yagua rindí. māmā aí: Ayeá māmā aí.
— que hiede, blanco, Mbícu ti. —, o inquietar, Am6 ñérá (nā).
Raras vezes, Pocà pocá: Ndipi. — monte, Acaá m6myró.
Rascadura, Y cärāi hagué : Neeyi —, rebolcar, Ambo apaieré.
haguera. Rebolverse en la hamaca, Añèape
Rascar, Aycärāi : AheÑi. bāng.
Rascarse, Añcécrai : Añeeyi. Irebolver estomago, Chembopía ró:
R6. 2 : Tíbú : Pichibí.
Rasgar, Amóndorog : Ambo aí.
Rasguñar, Aycārai. Rebolverse en ropa, Añé fibà.
Rasguñarse, Añé cārai. Itebolver, sobajar, Amboayuá: AmbC
Jaso campo, Ñfingatu: Ñi ye quaá : apayuá (bo).
Nü rurí. — sobre alguno, Abá abag héçé :
— cielo, Íbagruri : ÍbagñequSt$ngó. Ayeré mbururí.
—, seda, Aó ícog amandí yu. Rebentar, Apú : Apururú : Apuru
Raspar, Ay popy: A y pepi. rügi :
IRebosar, Otui.
- el tiro, no hazer golpe, Che ape — hazer, Am6ndui (ta: bo).
reb ypuahague.
Recaer de enfermedad, Che raci: yebí
Restrear, Ahaquícuè m6m6he: Am6 Oñe apÑrüngó te cheraci : Oñé
m6hé : Hé. 1 : Qe. 3.
— del perro, Ahetífin daí.
mboibi cheraci cué: Oa yebi che
rehé cheraçi cuè.
Jºastro, huella, Pipó: Mbipó ra: Ta Recalcarse el pié, Ayepí m6ngarañ.
quí cuè.
Jtaton, Anguya : Arurú.
Jtecatada persona en hablar, Abá
o guero meängúbae: Oñéängú.
Jtatonada cosa, Anguya remi m6m Hecatarse,
bucuera. Añéángú (bo).
Ratonera donde caen, Anguya mbo — en hablar, Añéanguí guiñééngä.
ahá: Aratag. —, temer, Aipoihú : Aipoihubí.
-- viven, Anguya quāra. Recato, Ñéangú : Poihú.
Iratonero gato, Mbaracava anguya Reclamo para aves, M6ñär6ndába.
rupi arete : Oñémoembiàbae an Recobrar lo hurtado, Aro yebí ymi
guyarehe. nda poré.
R ante E. — — perdido, Aroyebi ch remym6
cäñYnguè.
Rebato, Pua. 1. Recocer, Amoi yebí: Amói yoapí.
443 444
RECT REDE

Recocer mucho, Amboyí eteí: Nan Recuperar el tiempo, Aroyebí ára.


deteíymboyipa. — la salud, Aroyebí cherecó aguí
Recoger ganado, Am6n66 my mbába. yeí cuèra : Cherecó aguí yeicuéra
— la miés, V. Mies recoger. arecoyebí: Ambo íbí chereco aguí
— — ropa en la cama, Ayapó apíaó. yeí.
— lo desparramado, Ahaii ñà. Rezar, Añèmbo é. Aro poÍhú.
— los sentidos, Mbae andupába aho Rezelar a otro, Añèangú ychugui:
quèndá. Rezelarse, Añéangú : Aipo hú.
IRecogerse a estrecha vida, Tecó açí Rezelo, Neängú: Poihú. Oro poÍhú.
rehé oyeporú. Rezelome de ti, Añèangúnde hegui:
Recompensa, Por epí: Hepí bee. Rezelo no te venga daño, Oroguero
Reconciliarse de palabra, On6 m6nge ñeängú : Añémo āng nderecó aí rā
tá catupírí: OñémoÑró m6nguâpa. mà rí. Ném6äng.
IReconciliar los desavenidos, Oñ6 Rezeloso, Ñeängubó: Ñeänguyāra:
am6tary mbaé : Am6ñ6 ambotá ca — hazer a otro, Am6 ñeängú : Ambo
tú : Amboyoaihu bucá oyoguerecó poihú : Am6 ñe m6äng.
catú y mbae. quaá. Reciamente, Tätähápe: Népy râqâa
IReconocer de le cos, M6mbirí gui ai ndápe : Ypotí hápe.
Recordar, V. despertar. Recibir, Aypihí: Ayá : Ayo guá.
IRecorrer la memoria, Ayecarecó: Recibo Picí haguéra. Ibi.
Añé āngarecó: Chemaenduaha are IReciente, nuevo, Pía hú: Yrà m6ngué:
corecó. IRecio, Tätä: Yí. 3: Ibírâqâà : Ipí. 2:
Recoser ropa, Ambobibí yoá: Ambo Pyty: Ten : Ti. 10 : Ypotí.
bibí yebí. acäng cog (ca). —- arco, o vara que no se doblega,
Jecostar la cabeca, A yeatí cog: Añè Ibiràqüá : Yí. Yyurutātā.
Recostarse sobre el braco, Ayeati cog — de boca, que no habla, Y yurutí:
che yibarí: Añéatyrtí. — de condicion, Hecó tärâ : Guatā
IRecreacion, Nem6ècāi hába. mo guāra: Hecóbi râqüā ngatú.
Recrear a otro, Am6 ñèm6 èçãi (nā). — estar, tenaz, Tènai aycó: Obirā
— la vásta, Añèm6 ècai. qfià cherècóny.
IRecrearse saliendo al fresco, Guiñè —, fuerte, Tätä: Yí : Eté.
mbopi roí boā ceocápe. — hilo, Ynimbo yí.
IRecrecer la enfermedad, Oñeyrimó IRecongar, Añéé ngururú : Añéèngurú
cheremymbo rará : Oñè m6api ri ngurú : Añèè cuú cuú : Añèé aú aú.
tartí: Oyeapíri góte cherací. Regumarse, Oiga : É. 10.
IRecrecerse obra sobre obra, Oñèmbo
yoá yoá cherembiapó : Oñè moapi IRechacar las palabras, Aya pípí:
rí tarüí. Ayapa mónā : Ayahíá híá y ñééngā :
Rectamente vivir, Aycobé catupírí: Am6ñèéndog : Am6ñèè mbíg.
Che recobé can deá : Ndaycobé Rechinar la puerta, Oñèè oque.
märāi : Che recobé mâräney: Aicó — los dientes, Tai terereg : Tay ta
ibí catú. bae. rará : Che rāi mbu.
Recto de conciencia, Ang ca, tupíri Red, Pícá.
- juez, Ibiraí yarucú ecó íbí catú : Redaño, Quira pícá : Pai. 3.
Ibíraí yarucú abá moynde yndehá IRedemptor, Poro pícyr6 hára: Tembí
rey: Abárerecoé coé hárey. aí húbāmo hecó hágui hen6hè hára.
445 446
REGA - REYN

IRedimido ser, Y pícyr6mbira che. Regalo del cielo, Mbae hee ngatú
Redimir, Aypícyró: An6hè tembiai ibapeguāra: Yeco hú ibapeguāra.
hú hábāmo hecó agui : Ahepí. Regalon muchacho, Ném6cinfifindé.
Hedoblar clavos, Amboapá ytapíguá: Regañar, Añè c6ó.
Ayapímboapá: Ayapa í tapíguá. — el perro, Oc6r6ró.
Redonda cosa, Mbae apuá : Aguá : Regar, Ahípíi (ta).
Carapong. A. 2: Apungá : Guaá. — la heredad, Ahípii cóga : Am6
Redondear como bola, Amboapuá : mbia m6mbia fibí m6 aquym6.
Amboaguá. w Regazo, Uboçé : Aopipé.
Redondez del mundo, Ara apuá : Ibi Regidores, Regidores: Cabildo I guā
apuá. l'8 •

Redrojo, Y yaiguéra: Y yapo cuéraí. Region, V. Guara, num. 1.


Reduzir, Am6n6ó. Regir, Ayoquai (ta).
Reduzirse a buena vida, Añèm6 mā Regla, Mbaerayhá cocába.
rängatú : Añèm6 ecó màrängatú : —, menstruo de la muger la primera
Añemboíbí tecó mârängatú rehé. vez, Ném6ndíá. Las demas vezes,
Refinar limpiando, Ay quí aog: Ay Myñéy: Tugui aregó : Namyi : Che
quí t$ngog: A y candeá. pochí : Orerecó: Ibípe aycó: Tu
Refitorio, Caruhá. guí aiporará. \ -

Refran, Neéngabí: Neéngába. Reglada cosa, Mbaé raí píra.


Refregar, Aycutú : Aiquití: Ayohí: Reglar, Ahaí (bo).
Amboquíçí. Reglarse bien, Ayeahubá catú.
Refrenarse en el hablar, Ayepítaçog: — en la comida, Che angapihi nóto
märà che é rehé : Ayeaihubá che mbae myriguábo : Acarú myri : A
ñeérí: Ahaihubá cheñeèngä. yabiru birú ñóte mbae guābo : A
Refrescar, Ambo roí. yeaíhubá catú gui cáruābo.
Refrescarse la bandose, Acuerá ramy Regozijarse, Añèmbo orí: Cherori :
gui yahuca : Añèmbopi roí. Cheroríbí.
Refrescar, renovar, Amboibí (bo). Regoldar, Cheeú.
— mucho, Amboroí cä. Regueldo, Eú.
— la memoria, Amboíbí mbae che — malo, Eú ré. Piryri.
mäéndua hápe. Reguilete, trompo, perinola, veleta,
Refrigerio, Angapíhí. - Rehazio estar, sentado, Agua píti.
— no tener los del infierno, Ni ña — mal mandado, Piribí.
ngapihi quí raú aú añarétämé guā Rehecho hombre, Abá apé guacú :
ra : Ndoyecohú cohú gaúbi añäré Carapé guaçú.
tāmè guāra angapihi rehe apírey. Rehenchir, Am6 nyhèngatú : Am6
Regalador, Poitará : Rerecó catú há inyhé yoá : Ambo obapipó.
ra: Ypoi arayā hára. Rehuir el cuerpo, Aroñéguâhè che
Regalar, Ayopoi catú : Areco catú : reté : Añèm6iti: Ayeapá.
Arayā ayopoí. Rehusar, Ay poÍhú: Chepo quihíyé.
— con la mano, Ayapichi : Aya biú. — la carga, Aypohu chebohii.
IRegalarse, Ayeereco catú : Ayepoi —, no consentir, Atā hae: Hynyé.
catú : Araya ayepoi : A carú catú : Rey, Mburubichabeté.
Añèm6 embiú catú. Reyna, Mburubichabeté re mbirecó
— el niño, Añém6 cünití. Reynar, Aporoquaitaba opacatú rehé.
447 448 I. 15
REMI s
REÑI

Reyno, Tabetámburubi: Chabeté po Remirar, Chereca poé hecé : Aye


guí riguāra: Rapià hára. carecó hecé.
-

— de los cielos, Ibage tāmā. Itemitir, Aroqua bucá y chupé : A


Reir el alva, Coémytà : Coe pucá. m6ndó y chupé.
Reirse, Apucá (bo). Remocarse, Añèm6 cinfim bucú yebí:
— de otro, Ayoyai (ta). pucá. Añémbo íbí y ebí.
— dissimuladamente, Am6có che Remojada cosa, Ymboruru piré : Y
— entre si, Apucá é. m6aquímbíré: Yñäpirām6 mbré.
Rejalgar, Ytaty porapiti hába. Jtemajar pan, etc., en caldo, o agua,
Relacion, Mbae papá: Mbae m6mbeú. hazer sopas, etc., Aytípíró: A y píá.
Recas, celosias, Ibécé. — ropa, etc., Amborurú : Am6aquy
Relamerse, Añécimbi eté : Añecti (m6).
mbi ú. Remojo, Mborurú hagué.
Relampaguear los ojos, Hecá berá Remolino, Iyepíbú.
berá. — de viento, Cucubi rfití.
Relampago, Amàberá, — en el cabello, Apíté yepíbú: Apité
Relatar, Am6mbeú : Aipapá. ñémā mà.
Relator, Mbae m6mbeguára. Rempujar, Am6añä.
Relieves, Apocué: Hembíréra. — arrojandole, Ay tíapíi : Am6añā
-
Relumbrar, Oberá : Hendí. yeaceiheitíca.
Reluzir, Hendípuberá. Rempujon, M6 añähába. A y pírú.
e Rellanarse, Aguapí guaçú: Ayeatica JRemudarse, ayudarse, Oroyopírú :
º.
che réndápe guitènā : Ayetuú gua Remunerar, Ahepíbèé : Ay poepí.
cú : Añémbo ceé : Ayecaú. Renaquajo, Yuy ái.
Rellenar, Am6í nyhe : Aya pipi : Rendir al enemigo, Ambo aguiyé che
Añ6 ñà y pipíca. am6tarey mbára.
Relleno, Qo o ríé guaçu y m6 y nyhe Rendirse, Añèmeé: Añèmbo aguiyé:
mbira yú pí pipé: Yyapí pígipira, Che aguíye guiñémééngä.
etc., Renegado, Tüpàrerobià gui poíháré.
Remanso, Í yebira. Renegar, Apoí Tipā rerobiähaba
y IRematado estar, perdido, Oa catú : gui: ChepíaíTipà rerobiähá gui :
C6í ibága ruri chébe. Ayepeá Christianos rembiro biàgui.
Remedar, Ahää (ngā). Renglon, Quatia rící. -

Rematado estar de enfermedad, C6í Jenovado, Y m6mbiahú pi ré : Y


ibäga rúri cheracírām6 : Oacatú mboibí píré. v

cherú pa. Renovar cosas viejas passadas, Imā


— — — pobreca, C6í ibaga rúri guaré amboibí íbí.
chepo riahúbam6. —, Ambo ibí: Am6mbi ahú.
Remedio, M6hāngā : Pohāngä. Renuevos, Íbirá eñ6i : Hoquí hoquí:
— dar, Ay pohânó. Íbirá raícué : Íbirá membi cúe :
— tener, Ypohāng aypó. Ibírá ípíquí.
Remendado, Íog pí réra. Aipuog. Reñir, Ayacá : Apó. 2. -

Remendar, Aio og: Ay pugue rog : - con brio, Añèmbotaibaí y yacábo.


Remesar, Ayabequii aí. ócagué. — enseñando, Ayacá ymboaraquâa
Remiendo, Yocagué : Ao peré y pú pa : Ymboébo.
Reminicencia, Maénduá pe he. - las avejas, Yoairüpà eyrú.
449 450
REPR RESP

Reñir las mugeres, Oyoaó cífiñà. Representarse el ausente a la memo


— el uno al otro, Oyo o baichuártí:
ria, o imaginacion, Haú haú ahè re
Oyo acápa: Oyo acá. chacagué.
Jreparar daño, Am6$ngatú : Amboi Reprovar, Amómbó: Ayti: Aipa ra
bítecó aygué: Añ6 n6ngatú. bog heitíca : A y paimbog heytièa.
— el golpe, Ayepià. Requerimiento, Yerurehába: M6mó
— notando, Aá catú hecé. rándú.
Reparo, o defensa, w
Requerir, Ayeruré : Am6m6rändú.
—, sombra, Yepía. Resabido, Y yaraquaá cara raí.
Resbaladero, Pícíricába: Ií. 3.
Repartir, Amboyaó (ca). Resbaladizo, Y cy: Y chy.
— dando, Ay màei (mā). Resbalar arrastrando, Oçã rärà.
Repecho, Atirá: Rogñámbi: Atuápé. — llevando, Am6 cä rärã.
— de monte, Ibiti atuápé. - en pecados, Aça rärà angaipa pipé.
Repelo, Á acá tña ey ngotí. — deslizando, Chepícirí.
— hazer, Ambopicíri: Ambocārärà :
Repetir, dezir otra vez, Am6mbeú
Ambopiíi.
yoapi : Am6mbeú yebí : Aeyocué
— — quitando la escalera, Ambopiíi.
yocué.
Rescatar trocando, Añémií (m6).
— para que se quede en la memoria, Rescate fué de nuestras almas la
Oye yurú porará tachemaénduáte :
Ayeyyru porará yocué yocué. sangre de Christo nuestro Señor,
Nanderehé ñémingába Christo ru
Replica, Ñeemboiebr : Ñee y rāró : guí: Christo guguí pipé oñèmtí ña
Ñee yoapi: Ñee yoapí. nderí.
Replicar, Airāró guiñèéngā : Añèè Rescoldo, Tatá mimtí.
mboyebi Añee yoapí: Yoapi. Resfriar al frio, Amboro.
Reposar, Apítuú : Pítuuguà bo: Pi — mucho, Ambo roi cà.
tuúbo. Resfriarse, Roi chepicí: Che roíá :
Checaraçí. -

— lo que hervia, Oque.


— en la virtud, Tecó mârängatú pí
Reposo eterno, Pituu apírey: Pí tuu pé añémboroí: Aypoeyà eyarí che
apírāmey : Mytué ràngue rāmey recó márāngatu cuè : Na m6 áruā
apirey. ryi bei tecó marāngatú.
Reprehender, Ambo araquaa: Ambo Resina, Ibira ci.
ecatú : Ambo apíçapú. Resistencia, Píatä: Pirätä: Pirāqúà:
Reprehension, Mbo araquaa hába. Ténai.
— llevar bien, Arocuymbaè cheaca Resistir, Chepatà ychupé: Che pi
hagué: Aropi atàngatú che mboa râqúa.
raqua a hagué. Resollar, Chepitu cè : Chea bú.
— — mal, Chembo araquaá hagüe — con pena, Chepítuè açi : Che pí
amboací: Nam6ärtíany chembo ara tué ndayquaábi : Ndaypotári che
qua a hague : Ndarocuymbaei eti pytüé.
nda r66çãngy: Ndaypotári: Nda Respeto, Poihú.
cheaei, etc. Respiracion, Pítú : Abú.
Representaciones, Yä yāng chébe. Respiradero, Pituhe cèmbába: Açé
Reprimir, Ayapipi : Nambo abúri. abuhába: Yaçeó : Yuribí.
451 452 15 º
RETO REVO

Respirar a prisa, Cheabupí pÍí: Che Retoñecer, Yñāmbi quicè : Hüäce.


pÑrü cé píí pÍí. Retoño, Hoqui : Ambiquí : Hüā :
Resplandecer, Oberá : Pipig: Hendi Ipíquí.
pú : Hendi: Omimbig: Ytípipé. Retorcer, Am6 ñèmā : Ambop6ca
Responder con enojo, Añéè mboyebi Amboyeá : Am6 ñécündá. (bo).
recapíá : Guatā moíañeémboyebí: Retorcerse desperezandose, Ayepocá
Añeè yoapíguātām6 guitecóbo. — el pie, Oyepocá chepi: Chepi oy
— al que llama, Añeè cherén6indaré eá: Ayepiyeá: Ayepí pocà.
upé: Añeé pYndequa catú. Retorcida cosa, Mbaeñèmä.
— a vozes, Cheräcé guiñéembo ye Retorno, Poepí.
bib o ; Che race yñee pYndequābo. Retratar, Heté aiquatiá: Hobá ai
— por escrito, Néé quatia am6ndó quatiá. ngába.
ychupé yñéé repírām6. IRetrato, Heté raāngába: Hobá rää
— recongando, Añééñéngurú, Retrete, Coti epYçã.
Respondon, Ñee ñémboyeb cé. Revanada, Ymbobobo piré ra: Yquí
Respuesta, Néé mboyebí. ty mbiréra.
Resquicio, Mbog: Pug. Revanar, Ambobog: Aiquy ti.
IRestañar la sangre, Ahuguípíg am6 — pan delicadamente, Amboapirú
mbig : Am6mbitá: Am6 candogtu mbuyapé y quytym6.
Ull. Revejida cosa, Atirirí.
fueron, Möndáporepi: Mboyebi. Revelar, o descubrir, Amboyehú :
Restituir, Y mundá póra amboyebí. Am6mbeú : Am6 mbeú ñémyngué
Restrojo, Abatí igué. ymboyehúpa. (hára.
Resucitado, Oycobé yebí bae : Y Revendedor, Taripi mboe pí yebi
m6yngo bé yebípira. nderechá ca. Revender, Ayoguá ucá yoa pi tari
— he con tu vista, Cheändui rāmi piré : Amèe yebi hepi rehé : Mocói
Resucitar, Aycobe yebí. yebíayarucá hepi rehé : Cherembi
— a otro, Amoyngo be yebí. raré : Amboepi yebí. -

Resuello, Abú : Pírú. -


Revenido, Häguynó.
— acabarse, Chepítu pá: Cheabupá: Revenirse, Hagyn6 eí.
Chepi tuba quāmbá. Reverdecer, Hobi. eyi.
— detener, Ayepítu equíi. Reverencia, Yeroyi : Ñectí: Ñénypía
—, ronquido, Ambu. Reverenciado, Ymboyerobia ripí :
Resumir lo dicho, Nandeteí ñeèngue Ymbo ayepí: Néâcänga ibí hágué.
amó moco ñó: Ñee porombucú cuè Reverenciar, Ayeroyi ychu pé: A
ambo atú atú. mboyerobià : Amboayé : Añè ãcā
Resurtir, Oyebi : Oñembo i apí. ngaibí. -

Resurreccion, Hecobe yebi hagüera. Reverenda cosa, Ymboeté pira: Y


Retar, desafiar, Am6mburú : Am6 poihubípí.
mboi. Reverberacion del Sol, Quaraci oyti
Retener lo ageno, Chembae eY yepé pipé: Quaraci rembipehá, V. Ytí
aypícyró: Abaé mbaé arecó chébe : pipé.
Anoi chembae ey ngué. Reverberar la Luna, Yaci oytípipé.
Retintin, Tinymi. Revés, embés, Herequabey.
Reto, desafio, M6mburuhá:M6mboitá. JRevivir, Aycobe yebi.
Retocar, Amboyurú (bo). Revoletar, Apereré.
453 454
ROQA ROÑA

R ante I.
Rociar, Ahipii (ta).
Rocio, I capí.
Ribera, Í embei : Í embé : Í rembé. — caer, Y capí ocui: Oá.
Ricamente, Catupírí hápe : Candeá Rodar, Cheapa ieré.
hápe : Mbae etá m6ngihápe. — hazer, Amboapa ieré.
Rico, Abá mbae etá : Abá mbaé Rodear, Aymàmà: Añâtí.
embiá áocé. —, dar bueltas, Añâtymà: Ayeré.
— hazerse, Añèm6mbae etá: Añè — las calles, A y màmà tába.
mbo oçé chembaé rehé. — mucho, Aymāmā māmā.
Riesgo, Bibi : Apiime: Qeri ceri. Rodela, Guaracapá.
Rigor, Porombo ací: Nandeteí: Ha Rodeo de camino, ieré.
çípeí. — — ganado, Māmā.
Rigurosa persona, Poromboaçíhára: Rodezno, Ytaieré mbo yerehába.
Nandeteíguāra. Rodillas, Tènypyā.
Rincon de casa, Oquipí. Roer, Aycärài.
—— la casca, Cärāmé güà roquipí. — picando, A y p5 pi.
— — a onte, o ensenada de rio, Ipí — rayendo, Añäcärái.
guà : Í rebi chúa : Caà rebí chúa : Rogar, Ayeruré: Añéembe gue catú.
Acuraá. Rojo cabello, Abytā.
Ringlera, Tici. Rollo, Yubícába. âtià.
Riña, Acá: Ao: Apó. 2. Romadizarse, Cheap Ynyi : Añém6
Riñas tener, Yoacá paguéra rí oroy IRomadizo, Apí ynyi : Nem6 ātyà.
có: Yoacá yarecó. Romana, Peçú : Mbae mbo y y hába:
Riñones, Piriquytyi. Mbaé m6ñà ty mingába.
Rio, I. 10. Romanear, Amboy y pegúguaçu pípé:
Riqueza, Mbae etá: Mbae poro aoçé: Ahää peçu pípé.
Mbae ñém6mbucá : Mbae ecó ey eí: Romper, Amóndorog: Amboaí.
Mbaéápií. - — estirando, Amóndoró hequíita.
Risa, Pucá: Mbucá : Ñäró: Yerequà. Romperse, Ocorog : Ocui: Hepú.
Risada dar, Apucá pucá. Ronca cosa quebrada, Qué que : Cha
Risco, Ytapfià. chá.
Risueño, Ñar6 ce: Ñär6ndé : Pucá Roncador, Querambu iara : Quera
pó poricé: Ypucá nda eteí tei: Häi mbuçé.
mbiriríi : Yerequā : Ndeyerequa te Roncar, Aquerambú : Che querambú.
catu págā, que risueño que eres. Ronco, Y yacio quequé: Yaçio piañ:
R ante 0. Yuruog.
— hablar, Añeé píaú : Añee quéqué :
Robador, Müāmbára : Mindahára. Cheyuruog guiñééngä.
Jtobar el coracon, Aypíáhú : Aypíá Ronchas, Pi múndá: Pitaí: Pèntí.
á: Aypíá huhú catú. — tener, Che pèntí: Chepí mindá:
s—, Apüá mbaerí: Chemindá. Chepítaí.
Jtocar, Acopí: Acaarüpà : Apotyró. Rondar, Amàñà : Nā.
— derribando arboles, Aytíapiiibirá: Ronquera, Yacío píaú : Yacío pí co
Aytí: Ayohá : Ayquyti. r6ró : Yuru og.
Jtocarse como cuerda, o gastarse la Jtonquido, Apíi mbú : Coróró.
ropa, Ypópiruá. Roña, Curú.
455 456
-

RUMI SACA

*
Roñoso, Curubóra: Curú porara hára. Rumor, ruido, Aíbú.
Ropa, Ao. . — de nuevas, Märändú ñèandú.
Rosa flor, Ibotí. S ante A.
-
Rostituerto andar, Oiqueboí chere
cóni ychupé: Chereça pY cānāmbí Sabbado, Areté : Rén6nde : Sabado.
ayporara ychupé. Sábalo, Quírymbatá : Pira eté.
Rostro quemado del Sol, Tobá Qua
Sabañon, Qúärurú : Pitíaçí.
raci rembia : Tobá Quaraci rembi
yu cá : Tobá ocaibae. Sabe a carne, Qo ó ré oguerecó: Hé :
Rota cosa, Mbae oçoróg. Qoorânii: Ndoyabíi coo ré.
IRotura, Qorog. Saber, Ayquaa (pa).
R ane U. — bien el manjar, Hé catú chébe
cherembiú : He bang : Oñémboé
Ruan, Íbirá ibíaó. catú cherembiú chébe.
JRubio, Yáyú : Yábendi. — — la cosa, de candose llevar del
Rudo, Aba é catú ey: Yñäcängātā gusto della, Hebi chébe. -

bae: Yñäcäng ānā bae: Oñémboé — lo que le importa, Ai quaabecó.


potary mbaé. Sabiduria, Mbae quaapába.
Rueca, Amandí yu apaquá ba. Sabio, Mbae quaapára.
Rueda de gente, Abá ñèamá.
—— madera, Íbirá yeré. Imát$má. — mucho, Mbaé quaapareté.
—— molino andar, Ytayeré oñà ty Sabor, He. 4.
— — piedra, Yta ieré. — bueno, He catú.
IRugas, NY ñy: Nai. — dar, Amboé.
Ruido, Pärärà : Aibú : Ambú : Pu.
— malo, He pochí,
2 : Ndurú : Ndu. orina, Gui gui. — no tener el que come, Nacheyurú
— de arroyuelo que corre, y del que
ei : Nacheyuruhei : Cheyuruté :
— — piés, Píambú : Pirú. 2.
Nacheyurua ei.
— — lo que no se vé, Pó: Pú.
— tener el que come, Cheyuru é:
— hazer, Che aíbú.
Cheyuruhé : Cheyuru ae: Cheyuru
— confuso, Tebobog. ae catú : Nacheyurutei.
— hazer arrastrando, Ambopärâ rà :
Amó nârâ rà. A
— tiene de miel, Eí regue oguerecó.
— — el rio, Íaibú : Ítú. Sabroso mucho, Hebäng: Heembochí.
— hazerse, Oparärâ : Oñärärà. Sacar, Anohè: Og, al fin de los verbos.
Ruiseñor, Cāmaçaraguá. — brasas del tizon, Aha tapYniog.
JRuin cosa, Mbae aibi : Pochí: Aí. 3. — cuchillo de la baina, Aquíçé I rú
Ruindad, Märã. 3: Märängúa : Mā equii.
rànguari : Märâni. — de la boca del cesto, etc., Ahobapí
JRuin hombre, Abá pochi : Märà iará : Ahobapíog.
Märāni : A$bi: Mäne. — el assiento, o cocido de la olla,
IRuinmente, Märà teihápe : Märā dexando el caldo, Aitípíá (bo).
ndápe : Pochi hápe : Mänèmbápe. — — bocado de la boca para dar,
Rumiar el ganado, Y yurú carú mbae Aye yurú poarí: Ayeyuru poboí.
mÑmbá : Omboi cuyebí guembiú —— caldo, y descar el assiento, Ay
mymbá. típi. -

457 458
SALA SALU

Sacar el pollo el pico del huevo, O Salado demasiado, Heembochi.


mbopíguā oapé cuèra urugua curai. — está, Hee ímá.
— encubierto, An6he ñé mí. Salar, Am6 eè (m6).
— hues8os, Ay cängog. Sal pido para salar, Qoo ré rāmārí
— estrujando, Añämihe n6hem6. ayeruré. mbába.
--- la parte de alguno de monton, Ay Salida, lugar por donde salen, Qe
potá iará : Ayará ipotá : Anohé —, la accion de salir, Qé.
yará. — andar la perra, Yaguá yquarurú.
— lo que está debaaco, Ayguirog (ca). Salinas, Yuquití. hára.
— las tripas, Ahíepoí en6hé. Salinero, Yuquí yarahá: Yuqui apo
— pepitas, o meollo, A y pítifimbog: Salir, Ace (mā).
Ayapítüimbog. — al encuentro, Ahá hepeñāna: Ahá
— pollos el ave, Omboyà. hapépe: Ahapé penduá: Ahá hobá
— sangre, Ahuguí en6hè : Ahuguícá. i tiām6.
— vaciando, Ayp orog. — aparte, Acèmbé.
Saco, Pi yurú : Mbae rírú. — bien la cosa, Oa catú : A. 8.
Sacrificar, Amée Tipā upé. — debaaco del agua, Abú (bo).
Sacrificio, Tipäupé mbae méè mbÍré. — de juizio, Che araquaa cañY.
Sacudido de condicion, Yea cei cé. — del lugar despoblando, Ayacaco
Sacudir con la mano, Aypeteg (ca). (bo). cémy.
— el polvo, Aytubírog. — de través, Ace hayé : Hayépeche
— ropa, Am6ücú (nā). — lo sembrado, Y ya coroi tomyty
Sacerdocio, Abaré recohá. mà : Yyacurú : Oibi erobú : Oibi
Sacerdote, Abaré. ré eí.
mbobog.
— sencillo, no Cura, Abarétei: Aba —, partir del lugar, Ayupabog (ca)
Sazonar, Am6 uú : Ambo aguíyé : — sacando al go debaco del agua
Am6 tyaró : Ambo aÍhó : Am6 y Arobú. v

taró. Salitre, Yuquírānā : Ibíripíá.


Sagaz, Caracatú. -
Saliva, Tendí.
Sagrada cosa, MbaéTipā reheguāra: Salmuera, y le cia, Yuquirí.
Tipā upé yquabéé mbÍré. Salpicar mojando, Ahíi pÍi (ta).
Sagrado lugar, Ibí robaca pí. Salsa, Títà : Ytí ecatú (V. Tí, 17).
Sagrario, Tipā roquèndahába. Saltar, Apó: Acutipó (bo).
Sahumar, incensar, Am6tymbó (ca) — de uno en otro, Aypäpà (m6).
(bo). Saltarse los ojos mirando, Chereçapó
Sahumerios, Mbae eâqfiānā. çapó guimäe m6.
Saya, Ao pucú cüñā remy m6ndetí Saltear, Apià hecé.
ba : Ciñā aopucú. Salud, Tecó agui yeí: Märäney.
Sayal, Obechará aopó ānā. — del alma, Ánga recó aguí yeí:
Sayo, Aobaçí. Märäney.
Sayon, verdugo, Poro núpà hára: Po — tengo, Aguí yeí aicó: Ni mârány
rom6mbapára. cherecó : Na chemärány: Cherecó
Sajadura, Hai cháguéra. agui yeí.
Sajar, Ahaychá (bo). Saludar al que viene, Ereyupa?
Sal, Yuqui. Aguíyeipe ereyu? Eneyque tereyú?
Salada cosa, Ym6 èèmbíré. Nde pe ereycó ? Nde pängā : Nan
459 460
SANA SART
ºr
de mâránype ereyu? Tanderecó Sana cosa para la salud, Mbaé rá
aguíyeí eyubo, al que viene en ruābey: Mbaé oharú y mbae.
- fermo. Sanamente, con bondad, Märäney
Saludar al que viene, el que está, hápe. (m6).
Ereí cobé pänga? Aguí yeípe ere Sanar a otro de herida, Am6caè
icó? Hypa ereicó ? — de calenturas, Oí che àcänúndú :
— el que viene, al que está echado, Oyeí cheacanúndú.
o enfermo, Aguí yeipé ereyu? — el enfermo, Acuerá (pa: bo).
Ereyube pängä? Märâteipe ere — — — de herida, Acaè : Ocäè
yu? Aguí yeípe ereyubé pängä? cheaígué.
— — — se despide, En eicha mde — sin que le curen, Acuerabeí.
coé: Chande c6é yacúpa, si es de Sangrador, Açe rayú rehé : Porocu
mañana : y si tarde, Chande caarú tucára: Tuguí cá hára.
yà úpa : Enei chapag: Enei cha Sangrar, Ambo uguícé y cutüca:
ycó: Eneique terei: Chacú : Enei Aycutú hugui (cábo): Amboayuyà
que pei : Eneique einä : Respon huguí rè n6hèm6 : Ahayú cutú.
de, Eneíque terehó. Sangre, Tuguí. tuguí: Tuguí aí.
— — visitado, al que le visita, y está — corrompida, Tuguí pochí: Ypeú
sentado, Pópe ere api? Y si no ? — lluvia, Tuguí quí.
Ereyupa? Ndepe ereicó? Aipó pe Sangria, Cutucaguéra.
tereyco ? Responde, Tá : Coaycó: Sangrienta cosa, Huguí pyrà.
Co agua pí: Co ayú. — estar la cosa, o cruda, no asada,
—- en sus casas el que vá a visitar, etc., Hugui eí: Hugui pyrâ : Y pí
Naymé pänga? Yacube pängä? raí.
Saludes dar, Aguí yeteítoicó heíndé Sanguijuela, Ceboí.
be: Tereicó aguí yeí heíndébe:Te Sano y salvo, Ni mâràny : Märäney.
reicobé agui yeí heíndébe : One Santiguar, Ahobaçá : Ayepoytí catú
énga aguíyeí oguerú rucá ndébe : hecé. -

Y máräney toicó heíndébe. Santiguarse, Ayeobaçá : Ayepoiti


— embiar, Aguí yeique toicó ereque catú guiyeché.
ychupé: Tereico aguí yeí heí: ere Santos, Tipà boya.
que ychupé : Toicobè aguíyeí heí: Sapillo, Cururui: Cururuai : Yuyaí.
ereque : Tereicobe catú, ahè heí Sapo, Cururu.
ndébe ereque. āra. Saquear, Apüà hecé : Mbaérerahā
Salutacion, Nee tecobé agui yeígu bopá: Aiporogpá herahábo.
Salva de arcabuzeria, Mbocá mbopo Saquillo, Pí yuru myri. [Piruá.
rorog . Sarampion, Mbiruá mbeyú mbeyú :
Salvacion, Ibápe ace āng m6ndohá Sardina, Ypiaú.
ba: Ibapa ríapirey yecohú : Tupã Sarmiento, Ubá embó.
rechag apyrey, Sarna, roña, Curú : Curúba : Pitaí.
Salvados, Abatí piré. epé. Sarnoso, Curubó : Pitaibó : Curú
Salvarse, escaparse, Açèiepé: Ahai porára hára.
Salvaje, Añāmi : Abá ānāmi: Reá. Sarpullido, Pitaí.
Salvarse, ir al cielo, Íbápe ahá Am6 Sarpullirse, Chepitaí: Añèmbo pitaí.
ndocheängā ibápe. Sarro, I gaú.
San a cosa, incorrupta, Marāney. Sartas, Tíci.
461 462
SECA SEGU

Sarta de pescado, Pirá rici : Pirá Y yapaiquí roí gui : Oñèmbo


mbaríguará. apaiquí.
Sartas de cuentas, Mboi rici. Secarse con el Sol, Hobitä: Hobirú.
— — dices, Yeguaca cí. — de flaco, Chepirú : Checängué:
Sastre, Ao mbobibí hára. Checängué mānā ñó arecó: Che
Satisfazer por los pecados, Ahepi cänguera ríñóte aycó : Nacheroo
béè cheangaipa hagué. bei.
Satisfazerse comiendo, Che pYtüé — el maiz antes de sazon, Abatí āyi
guicáruábo : Chenabote acarú : oñé mboapé : Hāyi omän6 : T5 mi
Añèm6 āng6te guicáruábo: Añém6 tei abatí: Hayí mbirú tei.
angapíhí nóte mbaeguābo. Seco tiempo, Ara acuicatú : Tynyn
—, vengarse, Aye pi. gatú ára.
Satisfacion de pecados, Angaipa repi. Secreto, Ñee ñèmingüe.
— — venganca, Yepí haguéra. — descubrir, Cheremy endúñè myn
Savana, Ao tymbucú ace ubāndába. güera amömbeú : Ndacheyurú 66
Sauzal, Ibirá pucutiba. cäng im6mbe guábo : Mbae ñe
Sauze, Ibirá pucú. myngue ambóca tupeí. -

Sazonada estar la comida, Yyaguiyé — tener, Arecó ñémimbaé: Chey


imáí úpira: Y yaih6 ímá : Otya uru h66çängatú mbae m6mbeú ey
r6ngatu yúpí. 1 In O.

Sazonado estar el grano, Hayi oty Sed, Uhei: Chei uhei : Auhei.
ar6 : Y yagui ye imā hāyi. Seda, Í cog amändiyú.
—, maduro, y el niño grandecito, — en hebra, Içó renymbó.
Otyāró. — floaca, Içog amändíyu eí: Ypobà
— no estar el grano, Hayin gyri mbirey.
Tann O. Sediento está, Che yacío pirú.
— —— lo liquido, Niñäpy cāi : Segador, Abatí myri quYty hára.
Ndeí y ñāpycä ränge. Segar, AipuYtí abatí myri.
Sazonar lo liquido, espesarlo, Am6 Seguir la caca, Am6 m6hé hébae:
äpYçã. Ahaquícué m6 móhé.
— la comida, Ambo alhó : Ambo — yendo a los alcances, Añā guyn
aguí yeí tembiú. dog: Am6mbitubá.
— — detras, Ahá haquícuéri.
S ante E. —, o perseguir, Am6 angecó: Aha
quícue m6 m6hé: Am6mbitubá.
Sea assi, Teiné : Ce: Eneinèró: Hi — unos a otros, Oyo aquícuerící:
yei. La muger dize, E. Oyo ebí ebí rarí hecóny.
Sea norabuena, Hiyei. Segundar, Yebí : Yoapí: Yocué :
Seca cosa, Ypirútípí: T$ni : Acuí. Ñ6$ré.
Seco el rio, Típá: Tipácàe. — a venir, Ambo yoapí guitúbo :
Seea cosa del yelo, R6 rembia. Ayuyebí: Ayuyocue: Ayuyoapi.
——, enjuta, Cäng: Tyni : Acuí. Segun dizen, Hey ñabebé : Hey
— en la ingle, Tacó rurú : Teñ6i. ñabé.
Secar, Amómbirú : Am6 t$ni: Am6 Segundo, Ym6 moc6ibae: Ym6c6i
cäng. bae. -

Secarse con el yelo, Hobirú ro agui: Segura cosa, Nè angú habey mbae.
463 464
SENT SEPU

Seguro estar, Nañéängui: Cheñè- Sentido del tacto, Mbaémbococába


angu habeymé aycó : Nda che pí- — de oir, Mbaé réndupába.
atibí guitecóbo: Nachepatítí gui —— oler, Mbae retü hába.
túpa. — — ver, Poromàe hába.
Seis, Seis. Sentir, Añandú.
— vezes, Seis yebí. — bien, Aim6 āngatú.
Sellar, Ahäängboñá: Ahää. Sentirse, lastimarse, Añéptí.
Sellada cosa, Mbae ráängá guerecó- Sencilla cosa sin doblez, Hecó eteí.
bae. Sencillez, simplicidad, Caracatu ey.
Sello, Quatiá raāngába. chága. Sencillo hilo, Ynymboteí: Ynimbó
Semblante, Tobá mârá: A cé robá re poyoíbí pírey: Ynymbo eí.
Sembrado, Tymymbíré: Yyatíbípiré. Señal, Bó. 1.
— salir, Temy tyoçé: Timbire ohé — medida, Häängába.
ñ6i. Señalada cosa, determinada, Bi. 1.
Sembrar, Añ6ty (mā). Señaladamente, Catú : Bí. 1.
Semejanca, Mbae yo ya hába: Yya Soñalar, medir, Ahää.
biha reyma : Yrānāí. — con el dedo, Aypobéé.
Semejante, Näbé : Abí ey: Rāmy: Sañalarse en la guerra, Aye quaá
Rapichá : Rā. 4. catu guary.ny hápe : Ndayeapa
— a mi, Che ñābé : Nache abíi : quaba íbi guārynimé.
Chentingá: Cherānāi : Che ñābe Señales, Mbae räängába.
cí: Ndoycoei chehegui. — ay que Dios nos quiere castigar,
Semilla, Mbae ayi. Ybí catú Tipā ñandererecó mèn
Seminar, V. Taí. 1. güā mbotá. -

Senda, Mbae rapé myri. — de heridas, Bóra (bo).


Seno, Ao potiáguira. — — llaga, Peré peré.
— de Abrahan, Nande rubi pícue Señas dar, Mbae räängába amèé.
ängué rendaguéra íbíapítépe. — hazer con el dedo, Añèqüāmbo
Sentado estar, Aguapí guitènà. babag.
—— muchos, Ore açuçú. — —— la cabeça otorgando, Añè
Sentar a otro en el suelo, Amboyetuú. acäng yeaibí : Añe äcängaybí:
Sentarse, Aguapí : Aapí. Añè acänboyaití.
— cerca, Y yapyime aguapí: Agu mano, negando, etc.,
apí aibí. guaçú. Ayepombobabag.
— despirrancado, Ayecá: Aye tuu Scñor, Yāra.
- — en cuclillas, Chepítárí aguapí : — de criados, Temynguai yára.
Ayeebi mboguí. — — vassallos, Toba yarí yára
— — la cama, Añär6 puā. aapí. Boyà yāra.
—en cima, Aguapí yárām6: Yyoçépe Señora, Yāra.
— en el suelo, Ayetuu. Seo rearse de algo, Aypícy ró: Aye —
— las piernas juntas apretandolas robiarí herecóbo : Añèm6 embià
con los bracos, Añém6mbí guiye Sepulcro, Tibí guacú. hece
tuúbo. Sepultado, Yty my mbiré.
- por orden, Oñey círtí oguapibo. Sepultar, Añ6ty.
Sentido, Andú : Andupába. Sepultura del que está enterrado,Tibí.
- del gusto, Poro ää. — para cnterrar, Ibíquà.
465 466
SERV SIES

Sequedad de condicion, Hecó yo há : rāmo aicó ychupé : Yquaipí rāmó


Hecó piribí: Hecó guâtam6i : He aicó : Hecé tequāra che : Tequā
có tätä. rām6 aicó.
— de tiempo bueno, Ára íyá cuí Servirse de algo injustamente, Aypo
catú. - - ru tei.
— ——, que no llueve, Ára acubó ——— prestado, Ayporú.
eteí amän ey m6. Serrana gente, Ibiti riguára.
Ser, estado de vida, condicion, cos Serrania, Ibítira.
tumbre, ley, Tecó. Seso, juizio, Araquaá.
Serenado, Ymboí capí píré. — — tener, Che araquaá : Aarandú
Serenar al sereno, Ambo i capi : Che áraquaabá.
Añ6nó í gapipe. w. Sesos de la cabeca, Apytiüí.
— el dia de cando de llover, Ibag — podridos, ApYtüü aí aígué.
yrurí catú : Oñémborurí ára: Oye Sestear, Açaye racubó agui ayepia :
pirogára: Omae ára:Ibagyerá catú. Açayépe añém6āng quaraçí agui:
rostro, Oñémbo obaierá : Acaye raci am6çãi āngmé cherinà.
Ayeobáñy ñy róg. Seto, Ibembí.
Serenarse el coracon, Ogua pi che Severamente, Gaātām6í hápe.
píá : Chepíá guéndápe oi: Chepíá — grave, Poropoihú hápe.
apíribé : Oñemombíá catú chepíá. Severidad, Guātām6í: Poihú.
Serenidad de animo, Píá apíribé : Severo, grave, Yepoihubucá hára.
Píá guapi catú: Píá rurí catú : Pía Sevo, Mbaequíracue.
t6t6i ändubey: Ndurúrú andubey: S ante I.
Píá angecó poráráeÑ.
— — tiempo, Ará ruricatú. Si, afirmando, Tá: La muger, Heé.
Sereno, I capí. — cierto, asintiendo, Hynā : Ayé.
—, claro tiempo, Ára catú : Araoy — yo fuera tu, Che nderecó y abé
erá catú. rām6 guitecóbo tāmó.
— rostro, Tobaierá. —, otorgando, Enei: Tei : La mu
Seriedad, Abaeté : Poihú. ger dize, Eré.
Sermon, Ném6nee. —, placeme, Hiyei (çé).
Serpiente, Teyu yaguá guaçú. Siempre, Yepí : Tapiarí: Tapia :
Servicial, diligente, Taibaí: Heco Arayā : Arañóbó : Mémé: Mémei:
V. Tei. num. 6.
piryri: Y puí catú : Mbae apo re
hé tequa reté. — fué assi, Hequabai aipó.
Servicio, Poroquāy poré : Hemym —, sin fin, Apírey : Pabey: Apíra,
botára imboaye hague : Hemym mey: Qandó haguāmèy.
botarari tequā hagué : Poroquai Sienes, A tí. pindaí ndai.
tague tequaboré. — latir, Cheat onYny : Che ati
—, bacin, Tepotí rírú. Sierpe, Teyú yaguá ruçú.
— de Dios, Tipā remymbotarí te Siervo, Temynguai.
Sierra, monte, Ibítí.
quába: Tipā mboayehá. Sieso, Tepy tā.
Servilleta, Caruhá m$ri. — salido, Tepytā mbóg.
Servir, Chequaita gué ambopó: Ay — salirse, Tepitā opog: Oçé.
apó hemymbotára : Hemynguay Si es possible, Aguí yeteí rām6 tāmā.
467 468
SINF SOBA

Siesta, Açãye rirei: Acayeraquí cué i. Sin fin, eterno, Apírey : Pabey:
Siete cabrillas, Eychú. Apirāmey.
Siglo, A. 9. — guarda estar, Guääró habeymé
Significado, Yquabeembiré. oycó.
—, s. el ser de la cosa, Tecó. — igual, Nimbo yoyāhári.
Significar, Am6mbeú tei: Haè tei — mas ni mas, Agui yeramboí.
ichupé : Aieuabeè myri. — mezcla, Oyepé: Oy oporèmó.
— por señas, Pombobaba pipé ay — nombre, Terey: Ndacheréri.
quabèé : Ayepó mbobabá y quabé — pensarlo, Arüäney,
éngä: Ayapecá. — porque, Nache mârà nàm6 rügü
Silenciario, Yquiryribae Oñeèng ay: Tey ngatú : Tei. 2.
y mbae : Ñeengy cerey: Ñeèngey: Si no mirára, si no fuera por, Nda
Y yuruti bae : Yyuru hece rym haubié.
bae : Ypichibíbae: Yruíbae. Sin que ni para que, Tei : Guiyàbo:
Silencio, Quiryri : Pichibí: Ruí. Eí : Ae. num. 1: Nambaéryrè ri
— de la noche, Pytíí quíryri. güāi : Tey ngatú.
— guardar, Nañééngyí. — remedio, Nipohāngy: Y4.
Silguero, Tíé : Tieyú. — sentir has venido, Mbu eyme ere
Silo, Ibi quāra, •r.-º
y á : Nandepui eyúbo : Arüäney
Silvadoras aves, Guira ñèè ngára: ereyu.
Guiráñ6 m6ngoíbae. — tener respeto, M6r6 mboete ha
Silvar gordo, Atubí ñééngu cú. bey mé: Poro poihúbeymè.
Silvo, Tubi ñéé. — ruido, Pu ey: Pu. 2: Qui ryri
Silla de assentarse, Tendába. hápe. -

— — cavallo, Tendá cabayu ari — tiempo sale la fruta, Aribá y cé


guāra. my: Ibá áhabey pipé íári.
Silla poner, Amoi tendába cabayuá Singular, Petei: Añ6 : Yruey.
rām6 : Am6atyró cabayu tendá Sincero, Ypíá caracatu ey.
rehé. Si pudieres, Nde é caturām6 : Aguí
Simiente de hembra, Membi ripiá. ieteí rām6 m débe.
— — varon, Taira. — —, si tuvieres tiempo, A rémbi
— derramar, V. derramar. mbae. rām6 mdébe : Ereico eí rām6 : Teí
Simple, Y áranguymbae: Caracatuy rām6 : Ndeyeporúhá porey mâm6.
- hazerse, Añembo píá caracatu og. — —, — — fuercas, Nde poacá
Simplemente, Caracatú ey mé: Píá rām6 : Nderätängatú rām6 : Nde
catupíri hápe. taibaí rām6 : Nde mbara etérām6 :
Simplicidad, Caracatu ey : Ára an Ndepopí yí rām6.
dú ey. — quiera, Aubé.
Sin, Ey. — te parece, Ndebeé aguí yeteírā
— causa, Tei : Tey ngatú : Oyābo. mā : Ndebee rām6 aguíyeí rām6
- duda, Y. 4: Ayeté hápe : Hupí ndébe : Ybí rām6 m débe.
catú hápe. Sitio para casa, Ogrupá già mä.
- castigo se fue, Guecó ay cué repi S ante 0.
bee eymbobé yhóny.
- falta morirá, N6mänó hérândicé Sobaco, Hendapi guira.
ne : No mänó ey mbicéne. Sobaquina, y todo olor pesado, Câti.
469 470
SOBR SOLA

Sobarcar, Cherendapí guípe arecó: Sobrino, dize la muger a los hijos de


Anoi: Amoi: Cherendapíguibo ol. sus hermanas, Che membí: Che
Soberano, Mbaé päbe acocé guāra. ríque membí: Che quípii membí.
Soberria, Némbo etehá. Socorrer a la necessidad, Hecotèbe
Soberviamente, Némboeté hápe. há aypo hànó : Aycotèbe bog :
Sobornar, Ambae meè : Aipopípí: Aypítybó hecotebé pipé:Aheco tebe
Aypó m6ynyhe. mboí.
Soborno, Popípí: Mbaé méé. — llevando algo al camino, Ahapé
Sobrado de casa, Guarapémbi. pendúá (bo).
Sobras, Apócué : Tembiré. Sofrenada, Cabayú yurupí pia cà
Sobrar, Hembí. requii acei: Cabayu yurupí pia
— hazer, Am6 embi (bo). çãmbo yea y ti yeacei.
Sobre, Arām6: Océ : Acocé : Apíté : - dar, Ayurupí pia cämbequíi yé
Ari: Píté. 2. -
açeí : Amboy aití yeacei cabayu
Sobreceyo, Tecá picäñäi: Nāti Tobá yurupí piaçã.
abaeté : Tobá mârändeegúa. Soga, cordel, Tucumbó (cà).
Sobre esto, Cocueraçoçé : Cocuera — de cascaras, Guembe pí tucumbó :
guibé : Ae cuera guibé. Tucumbó guembepí reheguaré.
— las palmas de las manos, Popíte —— cuero, Mbaepí tucumbó.
roçépe. —— cerdas, Mbae ragué tucumbó:
— mi, Che árām6 : Che oçé : Che Tucumbó agüera.
oçoçé: A. 10. — gruessa, Tucumbó po guaçú.
Sobrenombre, Teyoapí. Sol, Quaraçí: Mboropé.
Sobrepeine hazer, Ayabirú yyapóbo: — arder, Haçi Quaraçí: Poroapí:
Hobá beíayapó: Hobabeí yyapóbo. Oyepotá: Ypé açi Quarací.
Sobrenombre poner, Aheyoapí moi: — calentar, Chepé Quaraçí.
Am6i héra yoapí: Aheyoapi bo — echar rayos, Guetymà Quaraçi
ñäng. quâni. om6mbó: Quaraçí hendíñà : He
Sobrepujar, Ayaoçé: Ayaçoçé: A tima ícé.
Sobresaliente cosa de la superficie, — herir en los collados al salir, y
Pèntí.
ponerse, Quaraçí oy típipé.
Sobrina, dize el varon a la muger, — llegar a medio dia, Acayé.
Cheyetípé: Cherayí: Che yoayíra. — nacer, Océ Quarací: Hobapó:
—, — la muger, Che membí: Che
Hobapí gé Quaraçí.
ríque : Che quipíí mèmbí: Cheñ6 — no calentar, Nda Quarací pei :
mé mbíré.
Ndaeçapei.
—, — — — a la muger de su sobrino,
— ponerse, Quaraçí oiquie : Oho
hijo de sus hermanos varones, Pén
gatí. imā : Yñäcañy : Y yapacañy: Y
Sobrino del varon, hijo de su her yapºra hábeteí.
— recio, Quaraçíaçí: Porope açí:
mana, Cherii : Chereyndi mèmbi. Poro apí. •º a º

—, dize el varon al hijo de su her


Solamente, Añó: Nó : Nóte.
mano, Cheyo airé : Cheyoayíré, a
la sobrina. - Solapada llaga, Mbae aí ye guírú.
—, — la muger al hijo, o hija de su Solapar, encubrir, Añ6mi : Amboye
hermano, Chepèng. guirú : Ayguirú.
471 472
SOLO SONI

Solaparse, Oyéguíru. Solo quedarse en casa, Ogi pírām6


— la llaga, Mbae aí oyeguirú. ñ6 ché.
Solar con piedras, Ytapeb amóngí: — uno, M6ñe pete fóte.
Ytápé pípé ambo yoáíbí. Solos vamos, Nände ñ6 iahá, inclu
— de casa, Ogrupába. siré : Ore añó orohó, exclusivé.
Soldar pegando, Amboyepotá. Soltar de la mano, Apoí: Y. 9.
Soldarse ello, Oyepotareí. — la risa, Am6mbó che pucá: Apu
Soledad del que está solo, Yrfi ey cá pucú. yorá (pa).
tecó : Petey ngatuí tecó: Che añoi — lo atado, Ayorá: Ay cärà: Ayçã
chereco hába: Oapym6 tecó. — perdonar, CheñVró: Apoi.
—, despoblado, Tabey: Tétämey re Soltarse ello, Oyerá.
quába. — la cuerda, Oçog: Y cà cog: Ocān
Solera de casa, Guámbitá. dogiçãma.
Solia, Amí. Namómei. — los asidos, Oyohugui opoí: Oyo
—, acordandose del bien passado, poheya: Oyo eya.
—, pero ya no, Ami biñá: Nam6mei Soltera, Y mény mbaé : Nomendára
camy biñá. baé: Omén dar y mbaé: Niménibaé.
Solicitar mugeres, Ciñā raquícuéri Soltero, Hembirecó y mbaé: Na he
aycó: Amború mború cüñā : Am6 mbirecoi : Nani oicóbae : Oicó
poquí reyn guitecóbo: Cuñā rehe eíbae.
tequā rām6 aycó. Sollozar, Cheanghó ; Añé angerú.
Solicito andar, Chepuí catú guite Sollozo, Anghó: Neängerú.
cóbo : Ayeatiba tíbagé : Añém6 Sombra, Ang. 4: Piahá.
eçaénā aí guitecóbo: Abebé guite — de hombre, Açé àng.
cóbo: Chehegue hegué catú guite — hazer, Amó āng: Ayopia.
cóbo:Che heçé hecé catú guitecóbo: — hazerse, Añèmó āng : Ngā : Aye
Añémó angecó piraguí yeí. etc. pia (ca). - hába.
Solicitud, Ném6 angecó píra guiyeí, —, o reparo, Ném6āng hába: Yepia
Solitario, hermitaño, Tabey mete —, — bulto de la cosa, Humbi.
quāra: Tábagui tequāra: Haeñ6í Sombrero, Acängaó: Acänga coiaba.
tabeymé tequāra. — de paja, Carandai acängaó.
Solibiar, Amboguí (bo). Sombria cosa, Yängbae: Y catú obá
Solo, Nó : Nóte : Añó : Oapim6 : íbíberá. guāra.
Áí. num. 6. Somera cosa, no honda, Y yapè ri
— andar, Che añó aycó : Oapim6 Sometico, Tebíro: Tebí. yuhá.
aycó : Nache y rüi : Cheyri ey Sonar fuelles, Ambo pitú tatá pe
guitecóbo, — la campana, Opú ytá.
— él, Haeñó, —— —, tocarla, Ambopú itá.
— fulano, Ahè ñó. — — voz, Opu catú heçapucai :
— hablar consigo, Añè m6ngeta é : Oñéendu catú : Ou catú: Ohó catú
Añèmboeta é guitecobo : Añémbo hecapucai, Va, o viene la voz.
aíbue. V. E. num. 8. — las narizes, Añè ambíbog (ca).
— yo, Che añó: Cheāi : Che ñóte : — lo hueco, Y yapepú (bo). Oñèé.
- quedarse, Che añ6 apita : Che — trompeta, Mimbí tarará opú :
añó pete añ: Che $ri ndipóri gui Sonido, Pú.
pítábo. — de campana, Ytapú.
473 474
SOSP SUEG

Sonido de cosa hueca, Apepú : Tag. Sospechar, pensar, Añémo āng : Ay


— del oído, Apicaqua ñeè : Apíçá m6 āng : Mindá. 2.
cinúnií. — rezelarse, Añè angú (bo).
—, o ruido de cosa ausente, Popú. Sospecha mucha tiene de mi, Chem6
— de cosa ronca, guitarra, etc., Què ängi tecatú chererecóbo.
qie : Chá chá. Sospechoso, de quien se sospecha,
— — trompeta, Tarará. Moängymbiré : Ym6āng bi.
Sonreirse, Apucá bibí: Apu cá he —, receloso que sospecha, Oñém6
râni: Apucá ātā : Apucái : Chey ángbae.
urubagy gui pucábo : Cherembé Sossegado, Apíribé : Araqua abá
chorígui pucábo. Ném6mbíá.
Soñada cosa, Mbae que peguāra : Sossegar, Am6 apíribé: Am6ngy ny
Mbae que poaíhú haguéra. ni : Ambo aquaabá: Am6 āngapíhí.
Soñando levantarse, Chequeraí gui Sossegarse, Che apíribé : Che āngā
puābo. çú : Que. 2. pihí : Añémbo aqua abá : Añém6
Soñar, Cheque poaihú : Aque pocaí ngy nyni. bá: Angapíhí.
Sopapos dar, Am6 atípí cāmāmbú Sossiego, Apíribé: Quyny ni : Aquaa
ymbopóbo. Soterrado, Y yatí piré.
Sopas, Mbuyapé y motípy r6mbí. Soterrar, Ayatí (bo).
— hazer, Aytípyró. Sovajar, Ambo payuá (bo).
— de vino, Mbuyapé canguy pipé Sovar, Ayapichí : Arecó recó (bo).
ymbotípí r6 mbiré. w " º
— masa, Ayapa yucá : Aya yuecá.
Sopear en el caldo, Ambo típiró tí S ante U.
cue yguābo. Suaridad, Oyé bee. -

—— — — del guisado, Ambo tí Suares palabras nos dize Dios, Néè


píró: Yíquíçí rícué yguābo. oyebéé Tipã om6mbeú ñandébe.
Soplar, Aypeyú (bo). tá peyuhá. Subdito, Boyà.
— bien los fuelles, O y pítú catú ta Subir algo, Ahupí (bo : abo).
Soplo, Peyú. — con dificultad algo, Haçipe ahupí,
Sordera, Ypíçaqúa yeog haguéra : Subirse, Ayeupi.
Apíçá cañy mbaguera : Apíçá ey Subitamente, Agui yeramboí: Teca
hagué ra. bi hápe : Obera bóte : Andubey
Sordo, Yyapíçá yeogbae: Y yapíçá mé.
cañy : Nda che apiçai : Apíça y Suceder a otro, Hecobiärâ m6 aycó.
mbae: Apíçaquā yeógbae. Sucesso, Märà.
— hazerse fingido, Añe mbo api cá — adverso tener el delantero, Ten
quarānā aú aú. (bo). dotaré ymbae méguà.
Sorver, Aytíquicú : Amboçíri quicú, Sudado, Ypiríai: Hí ai.
— a grandes tragos, Ambo gurú ruçú. Sudar, Chepirí ai : Cheríai.
— de una vez, Petei rehebé ambo — gota a gota, Cheríai tíquí.
cú : Aytíquicú petei rehebé. Sudario, Tí ai hipába: Taibocába.
— sin reparar, como purga, Chea Sudor, Tí ai : Aí. 16.
píçacá eyme ambocú : Ambocutei. — de sangre, Tíai uguí.
Sorvo, trago, Cú. Mindá. Suegra, dize el yerno, Cheraichó: Tai
Sospecha, imaginacion, Ném6āng : chó -

—, rezelo, Neänguhá. —, dize la nuera, Chemè ndí.


475 476
-s
SUME SUCI
º r
Suegro, dize el yerno, Cheratíú. Sumidero, Mbae curucába.
—, — la nuera, Cheméndúba. Sumirse en el agua, Cheapa cañy
—. Suelo, Ibí. ipe : Añé apymi: Acañy pé: Aye
— duro, Íbí ātā. cuá cañY pe.
º —, acostumbro, Ami al fin del verbo. — — la tierra, Ibí che m6cóng :
Suelta, o velozmente, Yera hápe. Açururú gui apacañym6 bipe.
Suelto, ligero, Abápi ryry: Hecoi Sumission, Némbo apipehá.
erá catú : Bebuí catú. Sumo bien, Mbae catupírí: Mbae
Sueño, Topehíi. pueraçí. pabé coçé guára.
.— con pesadilla, Chequeräcè : Che Superior, Tubichá.
— ligero, Querá píçá : Aquera píçá: Superficie, Apé: Ayapé.
Aque apirú. Quepiru ey. Supersticiosa cosa, Mbaé aúi bó :
— pesado, Querānā : Querapicá ey: Aú : Poro aúb6 : Aú rehe guāre
— tener, Cheropehii: Chequebíbí: mbaé.
Cheque cé : Nacheropehí círígi. Supersticiones, Poroafibó : Hafibó.
— vencer, AcheropÍhii cāi : Ache Supersticiosas curas, Poro p6hânó
ropehíi poarí: Poboí: Cheropeh i aúibó.
çuri. Su persticioso, Poro aúbó ia ra.
— vencerme, Topehii chereytí: Che Suplir lo quefaltó, Yguatá cué am6i.
rerecó aí: Chembo aguíye: Chére — por otro, Ahecobiäró.
roá : Nachem6 màei : Nachemoyn Suspenso de espanto, Cheängerahá
go çéri. catúpirí. gui ñem6ndíita.
Sueños buenos tener, Aque poaihu — estar en duda, Ndaiqua aquí, l
— creer, Chequepe guáre aróbià. mbae : Nache āngy y quaabeym6 :
— malos, Quepoaihú pochí: Aí : Na chepíai : Chem6ngy ryri yqua
Angaipá. aey. Añé āng m6ndó.
Suertes, Haú. Suspirar,..., Añeängerú : Cheànghó :
Suficiente, A yé. 5. Suspiro, Áng hó: Angm6ndó. Acog.
Sufrida persona, Abá 66çãngatú há Sustentar con la mano, Ayo cog :
ra : Cuimbaé : Tà tàbae : Píá 66 — dar lo necessario, Améé heco
çãbae. - tébé hába : Ay cotèbe mbó
Sufrimiento, To6çã : Tātā : Cuím MócañY: Ahecotebé pohânó : Amo
bae. ing6tébé cany.
Sufrir, Ar66çã: Arocuimbaé: Aro Substituir, Ahecobiäró.
tātā : Ar66çängatú. Substituto, Hecobiāra.
--
Sujetado, Ymboaguíye píré. Sustentarse de sola carne, Qoorehé
Sujetar, Ambo aguíyé (bo). ñó acarú : Qoore hé añ6 aicó gui
Sujeto, persona, Açé. carübo.
—, cuerpo de la cosa, Apá. 3. Sutil cosa, delgada, Ypoí i : Yñanā
— estar a otro, Ypóguí pe tequāra meyngatui: Apiruí catú.
ché. Suzia casa, Mbaequíá : Ii. 2.
Sumar, dezir en suma, Am6 päpà — tener la cara, Cheroba quíá.
y m6mbeú curyteibo. —— — boca, Cheyu ruy tíí.
Sumergido estoy en pecados, Cheapa Suciedad, mancha, Quíá: ípé. 1: Ty
cañy ängaipaba pipé: Cheocé océ tüí: Pochi.
catú che angaipá. —, excremento, Tepoti.
477 478
TAMA TARD

Suziedad de las manos, Porí cuè. Tamaño como yo, Cheñābe ci: Che
Suzio, Ypochi : Y quíá: Y quía ípé:
Pir tíi. e
ñābe : Cheyā : Cheyacatu : Nache
abii: Cherāmi : Chenfingá.
— estar el camino trillado, Peii. —, grandor, Pucuhába: Yyíçayá.
—, mugriento, Aba quía bú. Tambien, Abé : Abenó : N6 : Bé. 9.
T ante A. Tan bueno? Y mârängatú tepià.
Tabaco, Pety. — malo ? Pochi eté catú pià ?
Tabanillo, de poco juizio,Y yaraquaa — poco ? Mirietepã ?
pírí: Yyaraquaa yeré yeré : Yya — presto ? Curí eteipà ?
raquaá cà tà. — solamente uno, M6ñépeteingatui.
Tabanos, Mbutú. Tantas quantas rezes quisieres, Mbo.
Tabaquero, donde está el polvillo, bí yebi nderemymbotápe.
PetYnguí rírú. . — vezes 1 (con admiracion) Yebi y e
- , que beve humo, Petymguāra. bi n6rá
—, — — polvillo, Pety cui rehé Tantear, Ahää : Ngä.
oñém6 at$ábae. guá.
Tanto mas, Hecó cuèra co cé.
—, en que se beve el humo, Petyn
— menos, Hecó cuegui.
— quanto, Hérai.
Tabernero, Cäguy rerequāra: Méén
gára: Maéíndára: Caguy mboepi Tañer flauta, etc., Ayopí (ca).
hára. - — instrumento, Ambopú (bo).
Tabique, Ibiātā yñāmbiréra. Tapadera, Aço yäba.
Tabla, Ibirapé. w Tapar, Ayaçoí (bo).
Tablero de damas, Ibirapé quatia — apretando la boca, Ahobapyty aí,
epíçã ñèm6çarai tába. —- atando, Ayahoí y yurú m6mbica.
Tacto, Pocog: Pó. 3. — embarrando, Ahoba pichi: Aho
Tachar, Aycurá (pa). béhí: Ahobá yohí (pa).
Tajada, Y qui tymbiré : Ypè cé. — la boca, Ahobapyty: Ahobaçoí.
Tajar plumas, Guíra pepó amboípi — los ojos a otro, Aheçapi : Aheçá
obí: Ayquyty obí. apyti: Aheçá m6mbí: Aheça quá.
Talega, Ao mbae rírú : Ao pí iurú. Taparse, Ayeahoí. nâmbipí.
Talon, Pitá: Mbitá. — los oidos, Ayeapíça quapí : Ayé
Tal qual, Hérà hérã. — — ojos con lagañas, Charopeíí
Talle, la cintura, Cuá. chembo eçá tí: Om6boty chereçá
—, — persona, Ícá. cheropetí: Chembo eçá teneí che
— bueno, Cuá pucú. ºw ropelí.
— tiene de ser bueno este, Ibi catú — — — — la mano, Ayeeçapia
ymärängatú ahé. chepo pipé : Ayeeçá acoí chepo
— tienes de ser malo, Nderechaca pipé. .
babi nande mâràngatui : Ibicatú Tapia, Ibíatä.
nde pochi. — Francesa, V. Tabique.
Tallitos, Yñāmbiquí i : Huā quii : Tapiar, Aicocó Ibiātā.
Y yípíquii. Tardanca, Aré : Porombucú : Mbe
Tallo echar, Hüà cé: Hüa cai. gué: Caracatú.
Tallos de palma, etc., Hià. Tardar hazer a otro, Amoyngó aré:
Tamaño, Qi:Ñabe : Ñabébe : Yaca Ambo caracatú : Am6porombucú :
tú : Abi ey: Rami : Ningä. Amboaré : Amboaraçá raçá.
479 480 T. 16
TELA TEND

Tardarse, Are aycó: Checa racatú: Tela de las entrañas, Tíépicá.


Añémboaré : Che porombucú : Aa — — los sesos, Acäng pí tiü aó:
racá eteí. Acäng pí tiú acoiaba.
Tardar un día, Are aycó petei ára: — rala, Aobeçacäng: Ao ymbotí
Cheporombucú petei ára: Añémbo catu pírey.
aré pete ára: Chearé petei ára. — tupida, Aoy yatícá ca tupíré.
Tarde al anochecer, Caarú pYti Telar, Aobítá : Ao apohába.
mbotárám6 : Quarací reiquie po Templadero, Apacurucába: Mümüí:
tárām6 : Quaraçí yeroárām6. Qíficú.
— del dia, Caarú. Temblar, Aririi : Chepyri.
—, hasta medio dia, Quaraçí ibaté — hazer a otro, Amboriríi.
rám6. — la tierra, y lo blando, Íbí octícú.
—se haze despues de medio dia,Oñém — lo no fico, Omyi : Opy opy:
bo caarú. Omú omú : Ocíficíí.
— hazerseme noche, Che ípYtú. — los parpados, Chérope piçi cii :
Tardo en hablar, Y yurupó aré : Cheropepí yehii.
Yyuru porombucú. —, palpitar, Títí: T6tó.
Taréa, Tembiaporà haāngy mbiré. Temblores del que duerme, Quecii.
— acabar, Temy aā mbíré ayapí Temer, Aquihiyé (bo).
m6mbá : Am6 mbabí tembiapó — del llegar con la mano, Chepo
hää mbíré. quihíye: Chepó pyri, quihíyé.
— dar, Ahää hembiapo rā. Temeroso, Quíhi yebóra : Abá.
Tartamudear, Añee pita pitá. Temor, Quihiyé.
Tartamudo, Ñéé pitá pítábae. — poner, Amóngíhiye (bo).
Tarugar. Aycutug íbirá aquā pipé. Temote como a enemigo, Aquíhíyen
Tarugo, Ibírá aquá. de hegui. híyé
Tassadamente, Yyacatúhápe : Hai — no te venga daño, Oroguero quí
mei. Tempestad, Ara aí: Ibítu aí: Cu
Tassar, Ahää y yacatuy ñóte. cubi rüíí.
—, dar con tassa, Häängába pípé — de agua, Amà pYti í. ay rú.
amée. — — viento, Ibítú pochi rú: Íbítu
Tasajos, Qo o pucú : Qoo y quyty Templado, Nandetey ey bae : Oye
mbiréra: Qo o pé: Qo o pirú. aíhubá catúbae.
— hazer, Amboí coó : Aiquyti coó Templanca, Nandetey ey:Ye aihubá
ymbopucúbo. Temple, Ara.
T ante E. Templo, Tipà óga:
Techar, Ayacoí cheróga. Temprana fruta, Ibá āngé.
Techo, Og açoiaba. Temprano, Curitei.
— deshazerse, Ocui cheróga. Tenaz, Potibiyá : Tenaibae.
— lloverse, Cherog otiquí. Tenazas, tenedor, Qu Ypà.
Teja, Ñàeíí pí coémbi: Ñaelí hapi — corvas, QuYpà tya pá.
pebámbité. - — de herrador, Ytapíguárequíitába
Tela del coracon, Ñeäaçoiaba: Ñeä Tenazuelas, Quipā myri.
aó : Píá ñémbiähá. díyu ao. Tendedero, Ao m6çayn dá ba: M6cān
- de lienco, Ao amändí yú: Amān gába.
481 482
TENE TERR.
Tender al Sol esparciendo, Am6 cà y
Quaraçi pe.
Tener pereza, Cheñatey : Cheatey.
- poder, Chepópe arecó: Chepo
Tenderse, Ayepicó (bo). guipe oicó.
Tenebrosa noche, Py tindaí : Pytú - que dezir todavia, Märá chee
mimbí. güāmā arecobiterí: Ndopábi mará
Tenedor, Quipá m$ri : Qua repotí che egúāmā. -

myrihacämbi. — — hazer, Cherembiapotā oymé :


Tener, Arecó (bo). Cherembiapó potahábi oyme.
- en su persona, Arii: Arú. --hazer mucho, Nachepoetai: Che
o9é cherembiapó rāmā.
a cuestas, Che acei arecó. Tentation, Moróáängaí: Aña porom
- parte, Areco é. bo tabi hába.
bien, Arecó catú. Tentador, Por6 aahára: Por6äängi
con perseverancia, Arecoí (bo). gé: Porómbotabí.
-- en si, Arubí. Teºtar, Ahää : Ahaangaí.
pºpar, Ahfingá (bo).
cuydado, o cuidar de algo, Añan Teñir de amari77o, Amboyú (bo).
garecó: Aporereqúa (Hecé).
- cuidado, estar cuidadoso, Che an = azul, Ambo obi (bo).
gatá: Chere çá etá : Cheacaçãgi : colorado, Am6pyta (mó).
Nache apihigi. encarnado, Am6 pytá prá.
— de diestro, Ay cämbici. morado, Am6 pyta umbi,
- deseo de parir la esteri7, Che negro, Am6tí (ma).
membi potaraí: Che membí cé.
- Pardo, Am6 pytā abe.
--— concebir, Cheríé pí pià rā - verde, Ambo obi.
mā rí ai cótèbe : Chemèmbi chébe
ñém6ñà chehecé catú.
Tercero, Cheríñeengára: Ñee rere
quāra: Yeruehára.
— embidia, Añèm6 aca tey (m6). - en numero, Ym6m bohapi.
- en bracos, Cheyi bá océpe arecó: Terciopelo, Í cog amandiyu ao y po
Cheyibá á rām6 arecoí. atybibi. vº

-- poco, Arecoaí: Aroyró (m6). Termino de tierra, Íbiyá : Íbi epy cà


- falta de lo necessario, Atíabó : -, Jin, Apipába.
Ndíabó aiporará: Chererecó tíabó. -, P/ago, Ara hen6i mbi : Árabi :
- gana de comer, Cheñémbiahii. Arahäängabi.
— — — orinar, Chetiahii. Ternera, Mbacarai cuña.
--- proveerse, Cherepotí ahii. Ternero, Mbaca rai cuymbaé.
- miel las avejas, Tiapi eí. Ternilla de la nariz, Tyngira.
- misericordia, Ayporiahuberecó. Ternura de coracon, Pá aquí : Ne

- mucho, Hetá arecó: Cheocé are


ambiú. . w

Terremoto, Ibi cictí: Íbi mymyi.


có : Nandeteí arecó: Mateté : My Terrero estar hecho de necios, Abá
ry ey: Añémbo ocè chembae rí:
Chcapii chembae. tabiñäguyndó hãm6 aycó.
Terrible, espantoso, Ñémóndi taba:
- necessidad, Aycotèbe : Tecotebe Abá eté eté.
arecó: Tecotèbè chererecó. Terron, Aquytā.
483
484 I 16*
TIEM TIRA

Tesorero, Mbaerere quára. Tiempo passado de oy ya passado,


Tesoro, Mbae eté. Oyeí. tú : Tiny'ngatú.
Testero de arca, canoa, etc., Húguá. - seco, Ara amäney: Ara acuí ca
— vendrá, Ara oyeré ne: Araye
Testigo, Mbae rechacára: Quaaparé.
cotine: Ara o ú ne: Obagiarané.
Testimonio, Yapú : Mindá. Tiento, Haíhubá : Haubá : Ruí
— levantar, Am6 pia yapúra, Apíçacá.
Teta de muger, Cāmā. — tener en comer, Ahaubá guicá
— — varon, QuÑtá. ruábo: Ayea pícacá guicáruábo:
Texcedor, Ao apohára : Ao mopíá Ahai hubá: Ahendú che yarí i ñee
hára: Ao atícá hára. guicá ruábo.
Teocer, Aypíá: Ayatica aó. Tierna cosa, Piú : Täng Qúa. 8 :
Tecida hamaca, Y miypíá : Ynyn Quani: Quí. 3: Hití. ñépií.
guá. Tierno de coracon, Ypía piú : Ypiá
— y opa, Ao y píá. Tierra, orbe, suelo, patria, Ibí.
Tecido estar, Ypíá imä. — echar en los ojos, Ahecá ti.
— no estar, Ndipíai ränge. —, patria, Tetāmā.
— mal, Ypíá aí. Tiesa cosa, dura, Tätä.
Tez, Ayápé. ——, empedernida, PoroÑró.
—— que cruje, Otereregbae.
T ante I. —— envarada, Obrā qúà.
Tia, dizen todos a la hermana menor — —, nervosa, Tí.
de su madre, Checí i qui : A la Tieso estar, Obirāquā cherui : Che
tà tà : Añémboí: Cheatiai : Añem
menor, y mayor, Checii.
— de parte de padre, dizen todos, bo paraturá : Cheparaturá: Añe
mbo í cá. -

Cheyayché. v

Testo, Tapecéngué: Nāépe cengué:


Tibia agua, I hacuyú : Itacú yú.
Y taquipé. - hai.
Tibieza, floredad, Cararú. Tigre, Yaguareté : Yaguapy ni : Me
Tiempo, A,9. A*.
Timido, Chepía quíhíyé.
—- alegre, Ara orí: Ara éçãi.
Timon, Igaratá cocába.
— bueno, Ára, aguiyeí: Ára catupíri. Tinajon, Näétá guacú : Nāe guacú :
- de agua, Ara amängi yāra: Amà pí guaçú. bí quatiá.
recóhá: Amändí. Tinieblas, Piti mymbí: Piti mym
— — lagrimas, Arate caí hába. — de Semana santa, Yepopeteg.
—— sementera, Ara mbaétymā : Tinta, Tití: Tírtí: Tinta.
Tymbába. Tintero, Mbae tíhi rírú : Thíi rí
— enfermo, Aratacibó. rú : Tinta rírú.
— fertil, Ara mbaé ñém6ñängatu Tintorero, Ao m6ü hára.
hába. Tiña, Apirípé.
Tiempo futuro incierto, Oyrá. Tiñoso, Apirípérerequāra.
— malo, Ara aí. Tio, dizen todos al hermano de la
- passado, antiguamente, Arymbaé: madre, Tutí: Chetuti.
Aracaé: Ímà aracaé : Cofry ey: —, — — — — del padre, Tuti :
Carambohé. Che tutí.
- -, poco ha, Cuehé. Tiramira, Yeechá pucú.
485 486
TODA TO MA

Tiranizar, Ayeapià ucá mbíá upé Todavia vives ? Ereicobebé pá?


ymóngihiyābo : Poroquai aipící Todo, Opá : Opacatú : Memengatú.
r6 tei guiñém6mbaraetébo: Tubi — el dia, Arayā : Ara gue tébo :
chaeté rām6 añém6yngó chemba Arayacatu.
raete hápe. — genero de cosas, Mbaé tetyró :
Tirano, Ombaraete hápe ñémbo tu Mbae tetyr6 aí.
bichabete bae : Ayeapià uca tei — entero, Guetébo : Gueteboí: Oí
mbíá m6 ngíhiyebo. bobé.
Trar de algo, Ahequíi : Am6âtá : — poderoso, Mbaé pābé rembiapia.
Amboy aití. Todos, Opá: Opacatú : Méme: Mé
Tirarle, Apuá hecé : Ayapí (bo). mei : Lepé: Pabe : Be. 8.
Tirar cayendose la flecha cerca del — dan en ti, Opacatú rembia ribeté
que tira, Añaguindó ymondóbo : ndé.
Oñapindó cheruí: Añapindog che — de un genero sin mezcla, Oyo
ruí pipé. poremó. A

— cozes, Apiboí (bo). —, los dias, Arayā : Ara tapiá :


— con arcabuz, Ambopog mbocába. Árañabio Árañábó Araméme.
— derecho, Am6mbó íbi catú : A — sin quedar ninguno, Opacatuí :
m6ndó catupírí itá: Am6ndó catú Opacatuy nga tú.
cheruí. — son hombres, mugeres, etc., Abá
— cosas al ayre, piedras, etc., Amóm iepé: Ciñäiepé.
bó eí. Todo se ha de acabar, Na gembaé
— fuerto, Ytateí am6ndó : Ycotí ey rámó beícéne.
am6ndó : Ayabí. — de estera, Piri óg.
Tiro, golpe, Puà. 2. --- liengo, Ao og.
— de artilleria, Mbóca guaçú. — armar, Ahupi ao og: Amo ao og.
Tiznar, Amotí (nā). - coger, Ayapoapí ao og: Aha pí
— el rostro, Ahobá m6tí. pé bäng: Aymāmā: Ayapá. Ayi.
Tizon, Tatá pí açí: Tatá roba Itá : Tolondrones, A. num. 2: Rurú:Quçú :
Tatá cá. —, o berruga, Aquí rírá.
T ante 0. — en el pescuego, Ayururú : AyurāSí.
Tobillo del pié, Piñfià. —, y ñudos, Aquytà : Aquytáí.
Tocamiento, Mbocó cagúe. Toma, Có, imperativo de singular y
— con polucion, V. derramar. plural.
Tocar, Apocog (ca). — ya, con enfado, Co tequenó.
— blandamente, Añât6i (bo). Tomar, recibir, Aipíçí: Ayā: Ayo
—, manosear, y en la fama, Ayabi guá: A. 1.
quí. — a cuestas, Aypíçí che acei: Ahu
— en la s narizes el olor, y emborra pí che acei pe.
char pez es, Aytyngiyà: Chetyngiyà. — bien, o con gusto, Cheremimbotara
Tocarse a si mismo, Ayepocog: Aye rupí arecó : Ayap6 etc., V. Yabí.
abiquí. — de memoria, Aypiçi cheäcàme:
— es pulgandose, Ayeabiú. tébo. Aipiçi che máéndua hápe.
Toda la noche, Pytüyà : Yacatu gue — ——, aficando en ella, Obiràqúà
Todas las vezes, Méme. che maénduá : Ayatícá catú che
Todavia, Bíté : Ndeí. mäéndua hápe.
487 48S
TORC TORV

Tomar de los cabellos, Am6ātā íába Torcerse el cuello, Che ayurapá.


rí: Aypíçí yábari: Ayabeíyeaçei. Tordo ave, Hábiärtí: Guiratí: Yapú.
— en bracos, Cheyiba árām6 arecó: Tormentos infernales, Tecó açí catú
An6í cheyí bápe: Chey iba océpe añäretáme guāra: Aibeteí tecó ací
arecó. ací tetyr6: Märābó añärétämé gua
— — la mano, Chepópe aypicí: ra.

Ayopíçí: Ayogua : Ayepo pípí. — passar, Mbae ací aiporará: Tecó


— malas mañas, Ayepoquā aí: Aye ací aibeteíay porará.
pó quaabí. Tornar acá, Ayu yoapí: Ayuiebí:
— prestado, Y porúbo ayoguá: Ay Ambo yoapí cherúra : Ayuyo cuè.
porú tábo: Yporú hägüāmā aypíçí. — a los pecados, Aroyebí che āngai
Tontamente, Taroba hápe : Tabí pá : Che angaipa yebí: Amboupa
hápe. gué che āngaípá.
Tonto, Tarobá: Y yaraquaab Vmbaé: — allá, Ahá yoapí: Ahá yocué
Ytabíbae. Ambo yoapí chehó.
Topar, encontrar, Ahoba y ti (m6). — atrás, Ayea quícue iebí: Aiebí
— topandose, Oroyoapí oyoehé : cheraquí cuépe: Ayepíapá : Aye
Oroñ6 acänga pí: Oronó acäng apá gui yebíbo.
mbotá: Oronó acängá. — — el que era virtuoso, Añém6
Toquilla de sombrero, Aca ngaó quā mbochi: Ahaqueó cherecó mârān
hába: M6mbi hába. gatú cuéra : Aipíamí : Aipoarí:
Torcer, Aypocá: Ayápá: Ayepí (bo). Ayepoaríhecé : Apoí : Atecó mā
— a tres hilos, Ambo popí rupia. rängatu cueí: Ayee quabog chere
có mârängatu gui: Aye aquí que
- el camino, Ayeape quabog: Aye rapá angaipa upé: Cotí cotí: Aye
apá peé rupí : Apia. ecó mârängatú erobag : Apià tecó
- - cuello, Ayayubo cá: Ayayu märängatu gui.
bepí: Ayayu rapá. — a bolrer, Ayebí yoapí: Ambo
- en la pierna, Cheuba ríai 6bā. yoapi cheyebí: Ayuyebi.
- hilo con el huso, Aipó m6mbi Tornear, Ambo ayuquai : Ambo
heYm pipé: Aip6bà. araquÑtā.
- ropa, A. aopocá (bo). Tornero, Ibírá apyndára: Imboara
- hojas para empleitas, Ayabepi : quai hára. tébae.
Ahobepi. Torpe, deshonesto, Hecó quíá abae
- vara, Ayapepi : A. 4: Ayapá. —, Abaeté.
Torcerse el hombre ázia un lado, Añè —, rudo, Yiaraquaá ānā: Yiara
moäpé: Opè m6aá. quaá aybí ey mbeté : Apíçá pug
- ázia atras, Aieatucupé apá : ey: Aybí ey mbeté.
Añémbo atu cupé carapá. Tortero de huso, Heymba guá.
— a un lado, y a otro andando, Che Tortola, Pí cacú : Apícacú : Pí cuí:
atábā bāng : Aye eté babag gui Yerutí.
atábo. Tortolito, de poco juizio, Hecó he
- ázia adelante, Ayeaibi : Ayé po cóbae.
tiá apá. Tortuga, Carumbé : Chué.
- miembro, Añém6 ngaraú : Aye Torrellino, Cucubi rfiüí.
pocá: Ayepí pocá: Ayepepi. — con agua, Cucúbi rfiüāmā
489 490
TRAE TRAM

Tos, Uu. Traer a la redonda, Añāmā herecó


— seca, Uu tíi ey: Ndatíi che uú : bo: Aroyere.
Y yacuí che uú: Ypotíbaí che uu. — con la mano, Aypoerú.
Tosca ropa, Ao po ānāmbu cú. — consigo, Arubí herecobo : An6í.
Toser, Che uú. — en la cintura, Che cuai arecó:
— a menudo, Che uú porará. Checuai bé arú.
— enfadosamente, Che uú acei. — — que assentarse, Añéndaberú.
Tostada de pan, Mbuyapé açí m6m — la criatura en el lado, Cheāmbii
birú piré. arecó.
Tostador horno que dizen, Ñamy pytí — — mano blandamente, Aiabirú :
Ñae pÑií. Aíapichi: Aia pecy.
Tostado del Sol, Quarací rembià : — — — por el cabello, Ayabei.
Quaraci rembi ecí. — las piernas, Aypichí herÑmá.
— maiz, Abatí maymbé: Abatirey
mbé. — luto, Añém6 aobtí.
Tostar harina, Aypícui. — por fuerca, Hemym boacípe arú
— maiz, Ahaymbé aba tí. Oy potarey iepé arú.
— pan, Am6mbirú mbuyapé: Am6 — — halagos, Ayapichi herúbo :
tymi . Ambo ípí: Amboacuítatápe. Herecó catú bo arú cheremymbo
Totalmente, Eteí, Y. 4. tápe.
T ante R. Trafalmejas, Abá quapa pi papí:
Trabajar, Aporabíquí: Ambae apó. Curime rymé : Hendague ndagué:
— hazer, Ambo porabíquí: Ambae Oi ceró ceróte : Guebi pirarí hecó
apó ucá : Am6mbae apó. hecóbae : Hecó pire ri réribae.
Tragadero, Yaceó : Mbae m6c6ng
- mucho, Ayeaíhupeá guiporabí hába: Tembiú quā pába : Cheya
quibo. çeó quíó.
Trabajo del animo,Áng angecó açí: Tragar, Am6c6ng: Ambocú.
Angängatá. — haziendo ruido, Ambocurugú.
— de manos, Pocaneó. — sin mascar, Am6 pY ygúabo :
— del cuerpo, Tetérecó a ci: Câneó. Ndayçuui ym6c6ngā : Oábó am6
Trabajosa cosa, o que costó trabajo, cóng.
Mbae hacípe güaré. Tragon ser, Nande iuru cuerai ec á
- -A
Trabajosamente, Haçi catú hápe : Ha rúabo : Nande carú pírii.
çípeí. —, Porom6c6ng gé te catú.
Trabajosa vida, Tecobé ací. Traidor, Yñangaipábae ñande ru
Trabajos passar, Ayporará tecó ací: bichabupé Nände rubichabete
Màra b6rām6 aycó. poguirohára: Pogui yà ogcara.
Traca, Hää. Trailla de perro, Yaguárayuçāmā.
Tracar, Ahää : Ngä. — poner, Yagua rayuçã am6í.
Traer, Arú : Arurí. Trama de tela, Ao piahába, Quä. 4.
— a cuestas, Arú cheacei : Arú che Tramar embustes, Ñee quirá am6yn
açei pe. gatú : Ambotabí: Yapú mârá auyá
— - la memoria, Añém6 maénduá. yāra ché.
491 492
TRAS TREN

Tramar la tela, Aypía aó : Aiqüa Trastornarse, Oyepíbu yeré.


moíao. Trastavillarse la lengua, Oyepocó
Trampa, Märá: Pyni. pocogí checüí.
— hazer al juego, Am6 pyri ñémbo Tratar bien a otro, Arecó catú (bo).
caraitápe: Ambo tabí: Ambo ya pú. — mal a otro, Areco aí (bo).
— para coger, Mündé: Aratag: Mu — con amor, Chepore requā herecóbo.
nde pí: Gfindé : Nühâ. —, conversar, Amónguetá (bo).
Tramposo, Porom6 pyni hára: Poro — de amores, Mboraí hubaí ayabí
mbotabí hāra. quí: Mboraihuba ríayeporú.
Tranca de puerta, Oque mbotípába. — — otro, Ayabíquí (bo).
Trancos, Atá āqüà. —, mercadear, Añémü (m6: ngā).
Trancaderas, Müçürà myri. — negocio, Mbaé aya bíquí : Aye
Transfiguracion, Ñémboté. porú mbaerí.
Transfigurarse, Añèmboté. Tratarse bien, Ayerecó catú.
Trapo, Aobayguera : Ao he pugue:
— gravemente, A y epoihu bucá.
Ao cuigue.
Tras, sonido, de cosa hueca, P6ng: Tratémonos, Cha yoapecog: Chayo.
Apepú, De acotes, porrazo, Pig. echag : Chaño môngetá: Cha yo.
—, — — qualquier cosa, Tag Tig. pohú : Chaiquiecatú oyoupé.
—, — — cosa hueca que se quiebra, Travar, atar juntos, Ambo yoíbí:
— algo andar, V. Potá. 1. Amboyo aparibí.
Trasegar, Ayabiquí: Aypí guará. Travarse los piés, enredarse, Ayepí
Trasera parte, Tebí. pooi. -

Traseros los de atrás, Taquí cueri —, venir a las manos, Oñ6 y rāró:
guāra: Taquí cuepe guāra. Oño epe ñä: Oquarí oyoehé : Oyo
Trasijado, Cheracó pebeí: Che íbi guerecó aí: Oyoguerecó pochí.
gua cué. Travas que ponen en los piés, Mbí
Trasladar, Ayquatiá en6hé: Amohè c6i : Píc6.
quatiá: Quatiá cue aiquatiá. Travesear, Nache araquaabi guitecó
Trasluzirse, Chereçácäng. bo: Naycó ñóte rünguāi : Ndaico
Trasminarse la vasija, Oigá.
bei quíryri.
Trasnochar, Ndaquereteí pí hábo y Travesia de monte, Caaçapá.
acatú : Gui quereyme aycó : Que
— — rio, i açapába.
rey mbóra ché pí haboyà.
Traspassar, Ahaçá (pa). Traviesas de hamaca, Y pía há.
— hiriendo, Ahaçá y cutúca. — —— poner bien, Aypíá catú.
Traspié, CupÑbā. — — tapia Francesa, Pembí: Tuyu
— dar, Aicupíbäng. rupába.
Trasplantar, Arobag Ibírá. Travieso, Araquabey: Ndoicoiñóte
Trasponerse detrás de algo, Añém6 bae rfigüái, V. Trafalmejas.
äng mbae āng me : Cupépe. Trecho, Yeecha pucú : Íbi rurí pueú
—— — algun cerro, Añém6 āngibi Treguas, Guaryni gui poí.
atíra cupépe. — hazer, Aguary ni poí: Apoi gua
Tras que no lo hizo se enojó, Yyapo ryny gue.
ey teir$ré oñe m6yró. Trementina, I cí.
Trastornar, Aypibuieré. Trenga, Müçürâ myri.
493 - 494
TROC TRUEI

Trenga de tres hilos, Popí rupia. Trocar la comida, Ague é: Amboyebí.


Tres, Mbohapi. hapía mée. — las palabras, Ahecobiär6 cheñee
— a cada uno, Petei māb6upé mbo ngä: Ayabí: Ambotate cheñeèngué:
Tresquilado, Ypymbiréra. Yté aé.
Tresquilar, Añápi (m6). — vestido, Ahecobiaró cheaó.
— a panderetes, Ayapi raçá : Añā —— con otro, Amboyopoepí cheaó:
pyndaí. Oromboecobià aó oyoupé.
— — raiz, Añapym beteí. Trocarse los tiempos, Oye ecobiaró
— media cabega, Amboa cagué y pyñä. ára: Oyeré ára: Oñémbo yeupagué
— mal, Añá pyndaí. ¿ll'8.

Tribulacion, Angecó : Tecotebé. Trogar, Ambocarapiá piá yyahí ábo.


Tribunal, Mburubichabetérènda gua Troco, Carapiá: Hacigué: Íbirá apí
çú. raci.
Tributo, Y quai pímeè hába. Trompa de paris, Quarepo ty mymbí:
Tributario, Y quau pi méé hára: Re Tor6pó.
pibee hára.
Trompeta, Mymbí tarará.
— no ser, Ndaí quaypi meèngára rfi — de caracol, Gua tapí.
güai che : Ndayquay pi mee re pí — tocar, Ayopí mymbí.
bee ngára che.
Tributo dar, Yquai pi mée amée. Trompetero, Mymbi pi há ra.
Trinchea, Ibembí: Ibírá : Guàmbipé. Trompo, cuspe, reguilete, veleta, etc.,
Tripas menudas, Tiepoí. similia, Píryri.
Tripon, Abá ié guaçú : Hebea ti: Tronar, Oçüntí: Híapú.
Hebe āpó.
Tronco, Íbirá ípicué.
Tris, sonido de que se quiebra, Tig.
Y lo que se dezimos chistar: Nde tig Tronchar, Am6pé: Ayohá: Ahaqueó.
imé, no chistes. — hazer, Ayoha ucá : Ahaqueó ucá.
Trisca, Ñeengā apiraí. Troncharse, Ayeá : Ayeaqueó.
Triscador, Y potängú: Yya piraí. Tropecadero, Yepicängába: Yepíapí
Triscar, Añee apiraí : Che aruaí gui hába: Yeyucahába: Ibípíapihába.
ñèéngā : Che aruaí. Tropegando caer, Aybípíapí guiábo.
Triste, Oñémombá bae Mémá.
Tristemente, Ném6mbía hápe : Memà Tropegar, Aibí píapí: Aibi apí.
hápe. — lastimandose, Ayeyucá gui ibí pí
Triste, pensativo, Y pichibi bae : Y apíbo: Ayepíçängá: Ayepiçá.
ruíbae: Yñèm6mbíábae: Yeça re Tropel, Pí ambú : Mbi ambú : Ndurú.
cóbae.
Trore deba eo de tierra, Íbi qua rucú.
Tristeza, Ném6mbíá: Pichibí: Memà.. Trueco, Tecóbià.
Triunfadores, Porombo aguiye hára: Trueno, Tíapu : Amà ríapú : Amā
Porombo aguíye rehe oyerobiarí cüníí.
ba e: Porombo agui yebó hori hori
bae. Truhan, Abá mégúa : Māra éteitei :
Triunfar, Ambo aguiye ori catú. Ñéé apiraí iara.
Triunfo, Ymbo aguiye hagué. Truhanear, Añee mégúà : Cheñee
Trocar, Ay mündá : Ahecobiäró : megúa : Cheñée tey tei: Y m6mbu
Añémíí : Oro ñ6mbacá. cábo añèè apiraí.
495 496
TURN UNIC

Tutor, Tí rey rehe ñänga requara.


T ante U.
— dar al menor, Am6 ñängarecó ty
Tu, Nde : Ne. rey rehé.
— y yo somos uno en amor, Ndeche
mèmé yoaíhuba rí. U ante B, L.
Tufo de la boca, Taibú , Haibú. Ubre, Cā : Cāmā.
Tufos de los cabellos, Añémà apy Ultimamente, Rombí.
châi. bene. — ya, Rombí coite: R6mbí ró.
Tu me lo pagarás, Erehepíbèè ché — tambien ya, Rombí coíte n6rá.
— mismo, Nde aé : Nde aeí: Nde Ultimo dia, Arapapá : Ára apípába:
tecatu aí. Ara apíra papába.
— solo, Nde añó: Ndeñóte. Ndénó. Ultrajado, Hereco megua mbiré : Y
— tambien, Nde abé : Nde abenó : ñééngāi haguéra.
—— tendrás la misma suerte que yo, Ultrajar, Arecó mégüà: Cheñèèngaí
Cherecónde mémène. ychupé. -

Tuerta cosa, Mbae caré : Mbae ye Ultraje, Hereco mèguā hába: Nèé
pepi : Mbae apè : Nec6ni: Pururé : ngaí.
Téró : Torè : Bāng : Guàri: Ape — estar hecho de todos, Pābé herecó
apé. méguá mbí rāmo aicó.
Tuerto de nube, Abá eçatií. Ultrajes padecer, Porogue recó mé
—— un gjo, Teçaqua pé. gúà ayporará: Nééngaí ayporará.
Tuetano, Apírfiú : Caracú. Ultraje estar padeciendo de todos,
Tullido, gafo, Apá: Cangí. Pabé ñèéngaí hãm6 aicó: Hábamo
Tullir, Amboapá : Am6cängí. Ingí. aicó.
Tullirse, Ayeapá : Añém6 etymà cā
Tupida cosa, tercida, Y yatícá catú U ante M, N.
píré : Ymbo y píá atícá catu píré. Umbral, Oquéndá pírfingá ba.
Tupir lo tercido, A aombotí catú : Una y otra vez, Yoapí.
Ayáticá catú : Ambo y píahá catú. — sola cosa me daña, Petei mhaéñó
Turbacion, Píaberá: Hopá. chembo arú.
Turbadamente, Chepíá berá hápe : — vez, Peteiyebí.
Che ropá hápe. — — no mas, Petey yebí ñóte.
Turbada tener la cabeca por vino, o —— — —, segun me parece, Peteí
enfermedad, Chepítümbí: Cheacā yebíañó chébe béramy: Íbi bérā
ñy: Cheacäng pyndaí. my, etc.
Turbado, que el se turbó, Hopábae; Uncion, Nandí m6ngí: Pichi : Pitú.
Y pía berábae. Unciones tomar por las bubas, Añe
—, — le turbaron, Ymboopá piré : Y mboí ai açí pyā rehé.
mbopíáberá píra: Ym6acañy mbíré. Ungir, o untar, poner cosas, etc.,
Turbar a otro, Ambo oparí: Ambo Ñandi am6ngí: Aipitú : Aypichi
pía berá. ñändi pipé: Ñändi rehé.
Turbarse, Cheropá: Chepía berá. Ungirse, Añem6ngí: Ayepi tú : Añé
Turbid agua, Iri pyti : Iüi. m6 ñandí m6ngí.
— cosa, Típíti : Húü. — la cabeca, Añè acä myrà.
Turmas, Hapiá. Unguento, Mohāng : Pohāng.
Turnio, Abá eça quaraçí: Abá acayú. Unico, solo, M6ñe petey ñó te.
497 498
UÑAS VA GU

Unidad, Peteirām6. Uñas de las maños quitar, Ayápo ape


Unidos en amor, Moñé petei oicó yo 6g.
aíhú barí: Oioiabeté yoahu rehé. — — los piés, Picape.
— — —— quitar, Ayapíçapé og.
Unigenito, Taíra peteiñóte. — largas de las manos, Poapè mbucú.
Union de voluntades, Píá yoyahá Uñero de la maño, Poäpe guiraí.
pabe: Yuru petei : Pabe remimbo — — los piés, Pícape guiraí.
tá petei añó.
- U ante R.
Unirse las voluntades, Oñe mbopíá
yo yapäbe : Petey píá ñó oguere Urdidera, Ao mboa queohába.
có : Pābéndoyoabí quíri. Urdiembre, Ynimbó ymbo aqueopí.
Universal, Pubé: Opacatú. Urdir tela, Ambo aqueó : Ambopo
—, cosa de todos, Meméí mbae: Pā penó. Y poner intersticios terciendo,
be guāra mbaé. J. Ao, num. 3.
—, que todo lo sabe, Mbae pābé quaa U ante S, T.
pára: Oñèmbotet$ró mbae quaá re
hé. Usar de algo, Ayporú : Am6ngí (bo).
Universo, mundo, íb yacatú. — mucho la ropa, Ao ayporú aí:
A y porú y epí ao : Amóngí tapiá:
Uno, Pete: Moñe pete Petey ñó: A y poru porará. pe arecó.
Ne pete : M6ñepé: Moñépei.
Usurpar, AypícÑró: Hemymbo ací
— de los tuyos, Nderehe guára petei:
Amón dereheguāra. amó. Util, Aguí yeteí: Chébe guara.
Utilidad, Gúara.
— —vosotros, Péé āmó petei: Pee
— y otro, Mócóibé : M6c6i yoibí ribé. U ante W.
Unos a otros darse algo, Oroyoyo Uvas, Ubá.
poi : Oro youpé oromee. Uriera, Beé am6.
— atras de otros, Oyoaquíque quí
V ante A.
quéri: Oyoupibé pibé : O yoehebé:
Oyo pita ybé OyoIcyrtí: No$rey Vacante de Obispo, Paí Obispo reco
re: N6 r$re r$ré. ey: Paí guaçu tibey.
— pocos, Mbobi róte: Mbobi rí: Nda Vacar el govierno, Poroquaytára
hetaí: M6co ñ6: Mbobi ró.
ndipóri. .
Un par, Moc6i cí. Vadear rio, I rípí ey rupí ahaçá :
— poco, Myri : Naí: Quiry: Pir : Típí eÑ rupí aquá : Y taípá rupí
Qéri. ahaçá.
— poquito, Píríí : Quiry eteí: Ce Vado, Típí ey: Y taipá.
r$i: Pobí: Poemy ar$ró. Jagabundo, Hecó eíbae: Hecó tei.
Untar, V. Ungir. bae: Oquabeíbae : Mbae apoce ry
Unto el liquor, etc., Ñändí: Quírá. mbaé : Mbae apo rehé y hegué he
— la accion, Pichi. gué y mbae: Yyeporú cerÑmbaé.
U ante M.
Vagar, Ayco eí: Aicotei : Ndaye
porui.
Uñas de las manos, Poäpé. Vagazo, hezes, Hatícue: Tatí cue.
--—— cortar, Che poäpe apíra Vaguido de cabeca, Chere ca guírí
ayquYti : Ayepó āpeog yquÑtià m6. Cheacäng pyndaí ndaí.
499 500
VARE VEIS

Vaina de espada, Quíçe pu curírú. Vareteado paño de arriba abasco, o


— — legumbre, Topé: Cümândáropé. largueado, Ao íqueñā queñä.
— quitar, Ayocá. Variable, Aba endabey: Aba yeero
Vaya dar, Aycurá curá : Gua guá ba robag.
haé ychupé. Varias cosillas, Mbae tetiroi.
Vayo color, Häbé. Variedad, Pará. 2.
Varillas, Ibiraí.
Valentia, Tätängatu hába: Mbarae Varon, Cuimbaé.
te hába: Quí rey hába.
— dize la muger, Cheraí cé.
Valeroso, Quírey mbá : Y poitábae. Varonil hombre, Cuymbaé: Abá.
— hazerse, Añém6 quírey mbá. Varonilmente, Cuimbae hápe : Aba
Valer, precio, Hepí nâcó. hápe.
Valiente hombre de animo, Pía quí Varonil muger, Cüñā cuymbaé.
híye y mbaé: Poi hubey: Angey Vascas, Tendi tendi : Pía abaeté:
iara. Pía pichibi.
— — — fuercas, Abá ātāngatú : Y Vassallo, subdito, menor, Boyà.
po acá reteíbae : Cuimbaé: Ypoí Vasija, cesto, etc., Rñrú.
tábae. Vaso, Cāmbuchí. .
Valientemente de animo, Quirey mbá — de bever agua, Iguába.
pe : Poihubey hápe : Angeymé. —— vidro, Ne ängechacá guāba.
— — fuergas, Poacá catuhápe : — — bever vino, Caguá ba.
Cuimbae hápe. — natural de muger, Tamatià : Ta
Vanagloria, Yerobià teí: Yerobià mbá: Tapípí: Quāra: Cuña angaipá.
poràngutei : Némbo qui. Vasura, Ití.
Vanagloriarse, Ayerobià poràngu — coger, Aytí yärá (pa).
teí: Añémboqui. — juntar, Aytí m6n6ó (ngā).
Vana cosa, sin substancia, Y pory Vazia cosa, Ypory mbaé.
mbae : Mbae raugué. —, que la vaziaron, Y porog píréra.
Vanda de tafetan, etc., Ao pui cú Vaziar, Ahequabó : Aiporog.
hepú hepú: Içogaor guáré: Ao — por a é, Aypibuieré.
hepú hati hati. V ante E.
— — paacaros, Guirá reñi : Ndaetei
guirá : Ymbayú guírá. Vedada cosa, Mbae yyapó haguâmey
Vapor de agua, Ít$mbó. J. Pitu. 1. quai pi: Ypeapíra: Ycatu ey yya
—— tierra, Ibi tymbó : Ibi atäti. póbo.
Vara, Ibirai. . Vedar, Aypeá ychugui : Ayoquai
— de medir, Ibiraí mbae rāängába. yyapó ey rehé : Ndaipotári yyapó.
—, o bastago que se cria en los mon Veedor, Hechacára.
tes, Içípó.
Varar canoa, Ahequíi : Am6 cärärà Vega, Ñururí: Ñimbé catú.
ígára. Vehemente, Eté : Hací.
Varear los arboles, Aibirá núpà : A Veis ! Indo Hindó Yró Hiró Yro
hob6ngui. típ Chayró
Varear, medir, Ahää hää Ibiraí pipé. — aqui, Chanicó: Chatèró : Chapa
Vareteado paño al través, Ao hac có : Chatepé : Co macó : Chapā
haçá. nga.
501 502
VELO VENT

Veis aqui estas cosas, Chatepiāng. ello, Tabiyú.


Veislo aqui echado, Pehechanico tú Vellon, Obechárague apuá.
bām6. ello nacer, Tabiyu oce.
— — en pié, Pehechanicó yāmā. Velloso, Aba abiyu : Habi yúbae.
— — sentado, Pehechánicó oguapí en acá, Queremé: Eyo : Eyo rí.
oinā : Yguapí oymä. Vena, Tayu.
Veisme aqui, Pehechánicó ché : Cha Venablo, dardo, etc., Mymbucú.
nicó ché. Venado, Guacú : Guaçu pÑta : Para
tiayú : Guaçu birá : Guacú abará:
ejez acercarse, Arocacá chetuyabae:
Taquarembo açog: Guaçu ti.
Chererobi ímá: Oguerobi ímā che
Vencedor, Porombo aguíye hára.
tuyabae : Acacá chetuyabae hagüā
Vencer, Ambo aguíye.
ma. Lo mismo se dize de la muger
Vendar los qjos, Aheçaquá: Aheca
mudando el nombre, Guaybi.
qua ribà : Aheçaquaapyty.
— de la muger, Guaybi.
Tender, Ameé hepíra rí.
— — varon, Tuyabae : Químí.
Vendibles, Tapi rāmbeii: Tarepi reii.
Jeaciga, ampol/a, Mbí ruá. Veneno, Pohangíú pora pitibae :
— de orina, Tírírú. Mbae ú poro yucá curitey : Mbae
— — pescado, Pirá po ígué. tíquícú porom6 eó aibí ybi.
Vecigas de agua, Ícamâmbú. Venenosa cosa, Porombo popiá: Po
Vela de cera, Yraytí tatá endí. rapití.
—— sebo, Mbae quírá tata endí. Vembanca, Yeepí.
Velar con vigilancia, Amàe nà gui engar a otro, Ahepí (ca).
ñèm6 apírita riím6. Vengarse, Ayeepí.
— difunto, Ndaquéri teóngue rääró Vengóme fulano, Ahè cherepí.
1I10,
Venidera cosa, Mbae oúbae rāmā.
— en guerra, Amañā : Amaenã.
— ganado, Amaëná che rÑmba rehé. Venir bien a proposito, Oa catú: A. 8.
— toda la noche, Pyttí ahacapá gui —, y ir, Ayu.
quereym6: Chererocoè chequerey: —, bolver, Añâtymā : Ayu yebí.
Che coè mbeí gui quereym6. — de le cos, Aatá: Ayébo guitúbo :
Cugui ayu : M6mbí rigui cherúri.
Veleta, Pyryri. — justa la ropa, Cheyacatú cheaó.
Velo, o toca, Hobá aco yaba : Ao y — muchos, Aroäè.
píçá pí çábae.
Jeloz en hablar, Abá apèctípir$ry: — nuevamente, Ayurāmó.
Apécií cabâqúà : Apècíí yerá yerá — preso, Chepíhí chererúbo.
catú : Apecífi porará rará. Ventaja, Quānā : Poqüá : en Po. 3 :
—, ligero, Abá cabaqúä: Yñaqüā bae: Qúa. 6.
Oberabóte guára. Ventana, Mborechacába.
Velozmente, Cabaquā hápe, etc.: A — de narizes, Apinguá: Tynguá.
rāmbíbe behápe: Cabí ñ6te hápe : Ventura, Poporāng : Tecó poràng:
Ibítú ramihápe. Ayé. 3: He. 6.
- hablar, Checü piry rígui ñeènga : — ha sido esta, Aguí yéte nicó.
Checi oyerá yerá catú guiñeènga : Venturoso, Abá hecó porāng : Mba
Checi porará hápe añée. ra hirí.
503 504
VEST VIEJ

Venturoso en la pesca, Abá pinda Vestidura de muger, Tupoi: Caraçá :


poräng: Abá yepo racá poräng. Tupai.
Ver, Ahechag (ca). Vestir, Am6ndé.
—, mirar, Amaé (m6). húpa. Vestirse al revés, Herequabey mgotí
—, visitar, Ayohú : Apohú : Ahay am6ndé : Hapí pé cotí am6ndé.
Verano, Quaraçi pucú. —, Ayeao m6ndé : Ayea o moi: A
Veras, Ayeboí. m6ngi cheaó cherehé:Ayeao m6ngí.
Verdad, Ayeté : Hupi : Aye. 2. Vez, Ára (A. 9) : Yebí.
— digo, Hupí ae : Hupí cheéni. Vezindad de casa, Ambíiog.
—, es cierto, Añey ngatui: Hy mängä. Vezino de mi casa, Che ambii ope
— eterna, Hupi apírey. guāra. bayāra.
— firme es esta, Hupí catú eycó. —, encomendero, Tobayari yāra: To
Verdadera cosa, Hupí catu güara : Vezinos, Oñ6 ambíiogíguāra.
Hupí eté : Hupi teé : Hupi pó. — en las chacaras, Oñ6 amündábaé:
Verdaderamente, Hupi catu hápe : Oñ6 amünda biguāra.
Ayeté : Aieté catu hápe. V ante l.
Verde, Hobi.
— fruta, por madurar, Íbá aquí. Vianda, Yúpí.
Verdes estar los cohollos, Hoquí robí: Viandante, Atahára.
Y yípi qui robi. Vicios, Angaipá : Tecó mârä.
Verdeguear, Hobi hobi. -
Viciosamente, Tei. Pochí: Aubaí.
Verdolaga, Caarurupé: Caarurú eny Vicioso, Märà hecóbae : Angaipá :
píá pürtí: Caa rurú. Vida, Tecobé.
Verdugo, Poronipā hára: Poro gue —, costumbre, ley, condicion, estar,
reco mégñá hára: Poro m6mbapá estado, oficio, Tecó.
hára: Quä. 5. -
— corta, Tec6be atú : Tecobe y pí
Verdugon, Pentí: Himbi. copi ey: Por6mbucu eY. 4

Verdugones tener, Chereté pentí. —eterna, Tecobé apirey : Tecobé


Verdura, Mbae roquí. ypí copibae rá : Apira meyma : Y
Vereda, Pemyri : Qoo rapé rāmi. pabí ey baerà.
Verga, rastago, Hembó. — larga, Tecobé pucú.
Vergel, Iboti tiba. -
Vidriero, Ñeängechacá apo hára.
Vergongante, Ogarupígue mbiú rehe Vidrio, Ñeängechacába. -

yerure hára. Vidrioso, Ypirery aí: Ycapírà cur$-


Verguenca, Ty. 5: Tai í. tei: Ñe ángechacá apiraí rāmā.
Verguengas de la muger, V. Vaso Vieja, Guayby. -

natural. — (pescado), Arecutá : Ynià : Gua


— del hombre, Ta qñāi Hembó : mbutia : Tandeí.
Angaipá há: Quaruhá: Ibirá. — ropa, Aobímà.
Vestida persona, Abá y yaó bae. Viejo, Tuya: Tuyabae. A

Vestido nuevo, y viejo, con pelo, o — decrepito, Quymi: Tuya apayeº


desflorado, Ao at$bibi. Tuya puru rügi.
Vestidura, Aó. — podrido, Tuya puri rüg$ : Tuya
- arrastrar, Otiríri cheaó. yu guéra. -A - Lº.

- corta, Aobaci : Ao batú : Aturi : Viejos, antepassados, Ore rām6i etá:


Carapiá: Caraci gué : Carapi. Ore y picuè : Ore rubeta cuè.
505 506
VISO V OMI

Viento, Íbitú. . Visperas, Carú rerobicá: Acayeri ré.


— con lluvia, Ibitú amänderecó. Vista, Teçá picó : Mae.
Vientre, Tíé : Tebé. Vituperar, Arecó meguâ.
— hinchado, Tebe ati: Tebeatà : Te Vituperio, Tecó meguā.
bé apüngá. Vieidor, que sabe buscar la vida, Ye
— lleno, Tieporucú : Tie tín She poracá catú pora rahára: Némbae
ngatú. eca catú poräng.
Vil cosa, Aybi: Poriahubi: Mäné. —, — vive mucho, Oycobe pucu bae:
Guecobé mbobiteboy hára.
Villano, Tabay baigüara : Tamyri Vivienda, morada, Cotí: Tequāba :
Óga.
meguà. ivir, Aicobé.
Vinagre, Cäguy hái. — aparte, Aycobeé.
Finagrillo yerca, Ibíá. — a su gusto, Cheremimbotapee
Vino, Cagüy. aycó guitecóbo.
— de maiz, Abatí cägüy. — bien, Aycobé catupíri : Nachere.
— — miel, Eí cäguy. cobé mârá: Angaipá.
— — raizes, patatas, etc., Caracú. — en la flor de su edad, Checunífi
— — ubas, Ubá cägúy. mbucú hápe ay cobé : Che cuni
Violar doncella, l. Corromper. mbuçú cherecobé.
Violentamente, Ne pirāquändápe : — — paz, Tecó quiryry arecó:
Porätä hápe : Hemymboaci hápe. Nerändabeyme aycó : Tecó mârà
Virgen, Y quarymbae : Märäney: Y ey aipo rú.
mombu pírey: Abáríb harymbae: — — trabajo, Märâ bórāmí aycó
Yñà tói mbi rey. guitecóbo : Märà açi ayporárá.
Virginidad, Märäney mhába: Yqua — inquieto, Che ñerändapeí aycobé :
rey há. Cheangecó hápe aycobé.
Vírote, Guira apià : Guira apihá: — mal, Aycobé pochí : Cherecó
Mbiguá. ängaipá aí.
Virtud, Märängatú. — mucho, Ayco pucú : Ayecatú ay
Virtuosamente, Märängatú hápe. cobé: Aycobe pucú : Y pocopi che
Virtuoso, Abá márängatú. recobé. cobe açígí.
Viruelas, Mbiruá : Piruá: Curú. — poco, Cherecobé atü rí: Chere
— pegar, Amboya hecé piruá. Vivo, diligente, Taibaí: Quí rey.
— tener, Chepiruá: Mbiruá aiporará. Vizco, Qabäng.
Visages hazer con la boca, Cheyuru Vizcocho, Mbuyapé ātā.
mégúä. V ante 0. -

—— — los ojos, Añémboeça mégúä. Vocablo, Ñeeng : Neèngába: Nee


Visible cosa, Mbae hechagi pira: He ngabí. -

chapíra : Hetébae. Vocabulario, Ñeengrící quatiá guaçú.


Visiblemente, Hecha catu hápe : Y Volumen, Quatia mänduçú.
eecha guca hápe. Veluntad, Temimbotára: Bí. 5.
Visita, Pohú. Voluntarioso, Guemimbotára apocé.
Visitar, Apohú : Acotí hú. Vomitado, Ym6 guee mbira: Ymbo
- a menudo, Ahapecó : Apohú. yebí píré.
Visos hazer el agua, Típi berá. Vomitar, Aguéé: Amboyebi.
— — — Sol, Quaraci obera berá. Vómito, Guee: Mboyebí.
507 508
XERI ZUMB

Jos, tu, Nde : Né. Xeringar, Ahebi catú.


Vosotros, Pee. Xugo, Tí: Tí catú.
Voz, Nee. Xugosa, cosa Mbae tí catú.
— buena, Neengatupírí. T.
— delgada, Ñee poi.
— grande, Ñeengucú : Ñee óó Hoó Zaherir, Hecó cue hobapei ayti :
catu y ñee, tiene voz degrande bogto. Hobapeían6hé.
— ronca, desentonada: Ñee téró: Neé Zarcos ojos, Tecá ti.
que qué : Chachá : Ñee toré. Zelar, tener zelo de las almas, Añèmo
Jozeador, Tace bóra : Taçé porara acatey abá angarí: Cheracatey äng
hára. mârâ mârâtei. añäretame yho potarey.
Jozear desatinadamente, Cheraçé Zelos, AguÑró : Tacatey: Mindá. 2.
Tozina, Mymbí. Zeloso, Hacateybae : HaguÑr6bae
— de caracol, Guatapí. (Hege). -
-\

Vozinglería, Hace hace márāmārâtei. Zeño, Guatam6i : Qa quarací: Ném O


V ante U. cibáñéâi.
— hazer, Cherecá quaraçí: Añém6
Vuelco del coracon, Píá píberá: Píá eca quarací: Añém6 cibáñéai : Gua
t6t6 : Píá títí. tamoí aicó.
Juelcos dar el coraçon, Che píá be
Zerbatana, Taquari.
rá berá : Chepía t6 tó : Tutú. Zizaña, Ñâtiúnā : Capijati.
— — en la cama, Aieré ieré guitú —, chisme, Tem6é. *,

pa : Che angecó cheyni me gui — sembrar, Cherèm6è guitecóbo :


yere yerepa : Guique reym6 aicó Ate moé m6à cáy guitecóbo.
gui yeapa yere yerébo. Zorzal, Haabià.
Juelta dar enmendandose, Cherecó Zorrillo que hiede, Mbicú : Mbicure:
ai raye gui ayebí: Apoí cherecó Mbí cuti.
angaipágui. ucá. Zorro, Aguará : Aguara guaçú.
— de acotes dar, Ayecatú ay nipà Zumbar, Ayapícaré ré: Amboapíca
—, retorno, Poepí. ñeè ym6mbóbo.
uestro, Pee. — el oído, Cheapíça quā ñeé.
— es, Peembae nicó. — por las orejas, Cheapíçaquáreré.
Tuestros dias, Peára.
Zumbido, Apí çaqua reré : Apíçá
X ante A. qua ñèè. -

Xabon, Cabó. .
— de la tierra, Ibopé: Tymbo : A LA Us D Eo.
guapé: Ibopé myri: I cípó yui.
Xáquima, Cabayu tynguahá.
Xara, saeta, Huí.
Xaula, Guirá rocai: Urucurú. curú.
— hazer, Aurucuru apó: Ayapo uru
X ante E. E.R.R.A.T.A.

Yeme, Qüà y epicó há.


Aerga, Obecha rague aó. Si se advierten faltas irán al fin
Xeringa, Tebicutucába. de la 2º. Parte.
509 510
WA AN|||||
DE LA

L ENG UA GUAR ANI (Ó MAS BIENTUPI)


POR EL

º 6Uutoitio Ruiz Oe ºrtouto CC.

PARTE SEGUNDA

T. E. S O R. ()
GUARANI (Ó TUPI) — ESPAÑOL.

- -----
ADVERTENCIAS
PARA LA INTELIGENCIA DESTA SEGUNDA PARTE.

1 E fundamento desta lengua son particulas, que muchas dellas por


si no signifiean; pero compuestas con otras, o enteras, o partidas (porque
muchas las cortan en composicion) hazen vozes significativas; a cuya causa
no ay verbo fico, porque se componen destas particulas o nombres con
otras; ut A, ere, o, yà, ñà, peè, o; ó con pronombres Che, nde, etc., v.g.
Ñémboé se compone de tres particulas, ñé, m6, e. El ñé es reciproco, m6
particula activa; e destreza: y todo junto dize ,adestrarse “; y nosotros in
terpretamos ,aprenderº: pero indeterminaté, porque no nota persona; pero
- poniendo A se haze verbo; Añèmboé, Yo aprendo. Esto supuesto, para
hallar lo que busco, he de quitar las particulas dichas A, ere, o, etc., y ir
a lo fiaco. Como si digo Oromboé, buscaré mboé; Ahay hú, buscaré Haihú.
2 En los verbos neutros, conjugados con pronombres, es lo mismo, ut
Checaneó, buscaré Caneó, etc.
3 M6, mb6, ña, yà, ñe, yé, ñy, yi, no, m6, ro, ñfi, yú son particulas
de composicion, que anteceden a la diccion. Todas estas se han de quitar,
buscando lo fico; ut Amónà, hazer correr, buscaré ñà; y assi de las demas.
Advirtiendo, que muchas destas particulas están asidas a algunas dicciones,
de manera que sin ellas nunca la diccion vale; y assi se ponen con la misma
diccion, como parte della, per modum unius; ut Am6mbeú, Yo digo; mbeú,
nunca dize nada; y assi se ha de buscar mombeú. Lo mismo es en las demas
particulas: en las quales todas se ha procurado poner toda la claridad pos
sible, con requires en donde podia aver duda.
AD VERTENCIAS.
4 La H es relativo de los nombres que tienen R, T, H, ut Teté, cuerpo;
hase de ocurrir a la T, advirtiendo, que muchos nombres tienen H por abso
luto y relatavo, o que el absoluto en T no es muy conocido: busquese en la
H; ut Hapó, raiz, no es conocido: Tapó. Haquá, punta, no es cono
cido: Taquá.
s
.
5 Muchas particulas sin mudar letra significan diversas cosas: ponense
a parte con lo que les corresponde, por evitar confusion, con sus numeros.
6 Ponese la Y vocal narigal, y gutural, juntas, y tras dellas la Y
cO78O70/7te.

7 Muchos verbos, y nombres, acaban en consonante; la qual en el recto


72O es muy conocida, y el conocerla es muy necessario, para jugar del verbo.
Ponense estas letras finales consonantes entre dos puntos,” a las quales se
sigue a, siempre breve, ut Túb, padre, Túba.
8 Algunos vocablos serán mas usados en unas partes que en otras:
ponense todos los que hemos podido alcan car, porque no se haga nuevo al
que oye en una parte el vocablo que en otra no oyó.
9 Toda esta lengua está llena de figuras, y metaforas, que los muy
versados en ella se vén muchas vezes atajados, por no caer facilmente en la
traslacion, o metafora, y assi se ha procurado todo lo possible poner el uso
dellas. De donde saldrá no juzgar facilmente por no lengua, o por no usado
el vocablo que no se entiende.
10 Por la misma razon podrá ser que queriendo averiguar algun vocablo
con los mismos naturales (simplemente) lo estrañen: pero dicho con sus cir
cunstancias, y aun con su donayre (que todo es menester) lo entiendan, y
conozcan por muy elegante, como frequentemente passa. -

11 Adviertase para las etimologias la regla del ARTE, que muchas vezes
la silaba narigal comunica su pronunciacion a la antecedente, y consequente,
con que se hazen incoanitos vocablos muy conocidos: porque como de su

* El segundo punto será, en esta edicion, muchas veces substituido


por una coma. -

1 V.
AD VERTENCIAS.

naturaleza no tienen narigal, y despues la toman, hazense estraños; ust Añy


píríí se compone de Ypí, principio, y de rií, poner. Este rí comunica su
narigal a las vocales antecedentes.
12 Para los requires se note que si leo Pohettí, oler la mano (V. Pó),
he de buscar Pó, en su numero: y este hallado, en el buscaré, Poheti, etc.
13 El accento largo solamente se nota con este rasgillo " sobre la
silaba larga.
14 Toda pronunciacion gutural, que se nota con esta señal házia arriba
º, es larga siempre, ut íti, basura; y assi se ha de pronunciar siempre con
accento largo. Lo mismo es la pronunciacion gutural, y narigal, simul, cuya
nota es esta - que se pone sobre la y, en que siempre concurren estas pronun
ciaciones. Esto se advierte por evitar las virgulillas en estos accentos.
15 La pronunciacion narigal se nota con esta figura - házia abasco; la
qual se pone donde es necessario. Esta pronunciacion discurre por todas las
vocales, y varía su accento. Donde es grave se pone una virgula ass N que
nota pronunciacion grave, ut Túpà. Donde no tuviere esta virgula se ha de
pronunciar breve. Véase el Preludio que ponemos en el AIRTE.
16 Las terminaciones de los gerundios son muchas, y assi se ponen tras
sus verbos, y sus verbales; v.g. Ayucá, yo mato : Bo es gerundio. Hára es
verbal; y assi en los demas.
17 Para mas explicacion de la lengua, se ponen las deducciones, que
no servirán de poca ayuda. La , c. d.º que se ponen tras el nombre dizen
» Compuesto deº etc.
18 Tambien se ponen los relativos, y reciprocos. La Y y H son relativos.
La O y Gu son reciprocos.*

* Otras A d er t en c i a s mas para la buena inteligencia de esta,


SEGUNDA PARTE se encuentran en la pág. 1 y 2 de la PRIMERA y en
varios capitulos del ARTE o gramatica del propio autor.
|-

| =====~~ · -*- ~~~- -- Jº
-~~-
„, ,,; * *** * ·1 \, , , , , , , , ** **
|-º ' , ، ، ،
EPA ER TEC SEG-UNDA.

TES O RO.

1 A. r, En composicion, coger, dola. Y á bobóg, 7. y á rurú, raiz


imitar. Ahecoá, cojole el ser, imitole comestible, qualquiera, que de gruessa
(bo : hára). Chereco á, me imita. A sale de la tierra. Cheretobape á, lo
ñängaipa á, imitole en el pecado. A banillo del rostro. Cheapicicü á, de
hecó marāngatu á, imitole en la vir la cabeça. Yápepo á, la barriga de
tud. Ayéecó á rucá ahéupé, hagole la olla. Yeti á, el grossor de la pata
que me imite. Jesu Christo N. Y. ta. Tatäpíi á, pedaco de carbon. Mbu
ñänderemieco árāmā, Jesu. Christo yape á, pan redondo. Y á guacú che
N. S. es a quien hemos de imitar. raí, ya está mi hijo grande. Y á qui
Cheroí á, hame cogido el frio. Che rāmó, está tierno. Y á quí rucú, está
ñémbiahiiá, hame cogido la haumbre. grande. Ay ambogua, descalabrar
Chepiti á, cogiome la noche. Iapí persona, abollar olla de hierro, etc.,
tépe cheí ítu á, en medio del rio me o quebrar cantaro, o calabaco de agua.
cogio el viento. Cheropehí á, cogiome Yyapimboguapí, descalabrado V.
el sueño. Pene6 á me peqérām6né, Api, n. 1.2.3.).
cogeraos la muerte durmiendo. Che 3 A, Nota de la primera persona
aquí á, hame cogido la pereza. Ayā con los verbos; ut Amboé, yo enseño.
yúá, enlacar, coger por el cuello. 4 A, En composicion, torcer, bolver,
Ayápoá, cogerle por las manos. Añā tronchar. Ahíimbí á, deslomarle. A
cängá, por la cabeca. A yèayuá, abra yeñmbíá, deslomeme. Ayéá, descon
car el pescueco para calentarse con certarse miembro. Amb9yéá, hazerle
los bracos el friolego. desconcertar, tronchar. Ibapa á, rama
2 A, En composicion, cabeca, fru torcida que sirve de rastro para el
to, grano de fruta nacido, hincha con, que vá sin camino por el monte. Amboí
corporea cosa, pedago de hierro, en bapa á, torcer rama a si. A ybirá
tidad, etc. Che ápiré, el pellejo de mi racänga á, torcer gajos de arboles.
cabeca. Taiaçúa pire, pellejo de la Ayécänga, tronchéme el huesso. s
cabeca del puerco. Ayapichi, traer la 5 A. m, Estada en pié. Cheà, mi
mano por la cabeca. A yápiróg, deso estada assi. Aà, yo estoy. Pe oā, alli *-

llar la cabeca; y tomase por desollar está. Guiāmā (supino). Ambára, l.


el miembro genital. Ereyeapiró pān oābae, el que está. Ambába, el lugar
gä? haste provocado a polucion? donde está. Na ámi, no estoy en pié.
Ayeaití, llamar con la cabeca, o hazer Aà bóte, l. A à nóte, estar quedo. A
gesura. Tarima á, grano de azeituna. mbapí cotí, cuesta arriba. Ambapí
Ibira á, fruto de arbol. Íbira yábae, cotí ay eupí, subé cuesta arriba. Am6
arbol frutífero. Yá catúbae, que tiene aà, levantarlo en pié. Chanicó aā,
mucho fruto. Yátiaró, fruto sazonado. eccesto. Aämi, idem. Gui à mimó, l.
Ayáquití, refregar la fruta limpian gui āmā (gerundio). Cherenoá, -
3 y 3 V.
A A

tieneme en pié. Henoā (relatieo). chébe, luego que me amanecio el uso


Guenoā (reciproco). Ybirá am6i he de la razon. Chearaquaá oaey porom
noāmbárām6, arrimele un palo que bocú chébe che angaipá cobae rehé,
le tenga en pié. Am6aā, yo lo tengo en ndaei, antes de tener uso de razon
piéGuen6árām6ndoári, sustentandole no tuve esto por pecado. Opacatu re
en pié no se cae. Oändíba aipó, es hé cheñèé oá, todos oyeron lo que di
cosa que siempre está levantada. ace. Yñeè cherehéndoári, no vino a mi
noticia lo que disco. Cheñééngay oa
6 A, En composicion, entero, todo hecé, comprehendiole mi maldicion.
sin partir: lo mismo que Näni, 7. Gue Toa mburú hecé Tipā ñeengaí l. Ti
tébo. Oábobé ehequabó, vacialo todo. pà ñem6ír6 ay, cayga sobre él la mal
Yepeá oábo arú, traigo un troco de dicion de Dios. Aá angaipabapípe,
leña. Abati ayi oábo arú, traigo el caó en delito, y en pecado. Taarí mé
grano de maiz entero sin moler. Qoóangaipába pipé, deseo no caer en pe
pecengue oábobé, pedago entero de cado. Tupã cheyāra eipotarí mé an
carne. Ndayépeá oábo rüguāi arú, gaipá pipé chéa, Dios mio no permi
traigo leña racada. Oábo ym6cóngi, tas que yo caiga en pecado. Añängä
tragolo entero. Nderembià oábo te ógueroá anguéraguetàme, el demonio
rerú, lo que cogieres no lo partas, arrebata las almas para el infierno.
traelo entero. Yaguareté che reroá, echóme la garra
7 A. r, En composicion, mucho el tigre. Guirácarú ynambú ogueroá,
Che arucú ehebóya rehé, tengo mu el halcon arrebató la perdiz. Ndachea
chos vassallos.Oarucú chembaé, l.Che qui ári, no soy florco. Tecóaquí hoa
arucú chembaérehé, abundo en bienes. chebe, l. Cheaquíá,hame cogido la pe
Oaruçú cheróga, es muy capaz mi ca reza. Tecó márängatú rehe cheaquíá.
*---
sa. Cheróg pó oarucú, abunda mi ca chebe, faltame el aliento para la
sa. Oaruçú catú ché araquaá, tengo virtud. Tiaquí arímé tecó mârängatú
grande entendimiento. peème, no afloaceis en la virtud.
Hoacatú cheára quaáhápe, compre
8 A. r, Caida, nacimiento, embar hendolo. Ndo acatui cheára quaáhá
carse, salir bien o mal lo que se haze, pe, no lo comprehendo. Tupã recóyà
o dize, suceder a proposito, ó fuera ndo áriñān dearaquaápe, no podemos
del, rematado, ladear. Aa, yo nazco, comprehender a Dios. Hupicatú che
- o caygo, me embarco, etc. Gui ábo (su ropehiiá, con razon me duermo, Oa
pino). Oábae, oahára, el que nace. Aa catú porahei, salió bien la musica.
-- -

guitúpa, estoy caido. Aa gui ybípía Ndoá catúy, no salió bien. Gueçapu
pibo, tropegar cayendo. Aa gui yé cāy á chebe, cogiome el grito, ó voz.
aquí cuera pábo, caer mirando házia O a catú cheremímbotára, sucediome
tras. Aabibi, estoy a pique de caer. bien. Ndoacatúy cheremím6à, no su
Chemboabibí, por poco me derriba. cedio como pensé. O a catú che e ha
Aa hecé, caer sobre ello, o en lo que güera, pareció bien lo que dice, vino.
dudava. Aandeyaguépipé, caygo en a proposito. Poroacá yepí ndo aca
lo que dizes. Aáoäcäm6, caer de ca túy, no es a proposito tanto reñir.
- beca. Aarípicó chepã º Caygome por Märà y endo acatúy, no vino bien Zo
ºentura º Aaricé, por poco me caygo. que dioco. Oa catú y yāó hece, dizele
Oa areté Jueves pipe, la fiesta cae bien el vestido. O a catú checarú, co
en jueves. Oa pí ám6 che araquaá mido he bien, a gusto. Cäguy iü á,
4 4 v.
A A

assentarse las hezes. Cheñèmbiahii á Coáraguibé aracañy bahèmbápebé,


rām6 taú che rembiucá, en vinien de aqui al dia del juizio. Che ára
dome la gana comeré. Aa ndepípé, cañÑ ichugui, olvideme del. Che ára
embarcaréme contigo en tu embarca cañy, he perdido el juizio, o la cuenta
cion. Aa catú hecó pipé, hallome bien del tiempo. Che acañy guitecóbo,
con sus costumbres. Aa rāmó haí hu ando sin juyzio. Na che áracañymi,
barí, ya le empieco a amar. Nda arií no he perdido el juyzio. Ambo ara
yecoacú rehé, no me amaño a ayunar. cañÑ, aturdile. Che m6ára cañy to
Nda ári chehó pipé, no acabo de de riba, l. Che ára cañy cheroribām6,
terminar si iré. Aa cutú gui túpa, ando loco de contento. Che apíhagué
estoy rematado. Oa catú che haí hú chemóacañy, aturdiome el golpe. A
pa, estoy perdido por su amor. Oa ñèm6 acañy guiāmā Tipā rembiapó
catú Tüpà ñände raí húpa ománóm6, rehé gui ye eça recóbo, pierdo el R
de rematado de amor murio Dios por juyzio en la consideracion de las cosas
nosotros. Oa catú oñém6y róm6, está divinas. Mbaé poromóndiy áracañy
rematado de enojo. Oa catúpe angai
pá, estais sumerjidos en vicios. Ambóá,
ren6ndé güara; na ym6mbeú píra s
riguái, no son decibles las cosas es
hazer caer, y hazer parir, y partear. pantosas que han de preceder al dia
Amboá cherecópipé, hagole que me del juyzio. Ara catupíri, buen tiempo.
imite. Aguira mboá, enlagar aves. A Ara coé yà, en amaneciendo. Ara oyà,
pirá mboá, pescar con red, o cargos. abre el dia. Ara coèmâm6, en ama
Ayeroá eteí, caerse de su estado. A neciendo. Ara caingatú, alegre tiempo.
mbopiyèro á, hazer concabo. Oyèro Am6çaingatú ára, pa88o el tiempo
á íbi atā, ladéase la pared. Aa catú bien alegremente. Che ára amóaçãitei
hecé hechagiré, reconocer con la vis to riba pipé, passo mi vida en pla
ta. Tayātapi guacú tey; toarey mbe ceres. Ara coógúaba, tiempo de car
mbae raíām6 cheratápe, quiero hazer ne. Ara coó guabeY, tiempo no de
fuego, quiçá dará Dios algo que comer. carne. Ara cayubí, dia turbio, l. Ara
9 A. r, Dia, tiempo, edad, vez, çaí y ubi. Che ára caí yú, l. Che ara
siglo, claridad, mundo, entendimien cayú, estoy anodorrido. Chembo çaí
to, juizio. Cheá, l. Ára, mi dia, mi vez yú ára, el tiempo me tiene a modorri
(y. o). A catupíri, buen dia, y tiem do. Ara eçãyngatú, dia alegre. Ara
p9. Araacú, tiempo, dia caliente. A ra hen6i mbira, l. Haāngimbira, 7. Ara
aí, mal tiempo, y dia. Aaracá guite quaáhábabí, plago, dia señalado. Ara
cóbo, passo el tiempo. Ara aci, dia, y m6mbohapi, l. Ara mbohapí, l. -

tiempo calamitoso. Ara aguí yei, dia, hába (añadido), el tercero dia. Arayā,
tiempo oportuno. Ara amända ibíyāra, rayácatu, l. Árayāetey, todo el dia,
lluvioso. Ara amängi yāra, lo mismo. siempre. Arayapura, tiempo mentiro
Ara amäney, tiempo que no llueve. so. Arayo aquícué, l. Arayóupibé, l.
Ara acuí catú, l. Tiningatú, seco. Ara Árarurí, l. Árayoehebé hebé, dias
s
amboaépe, en otro tiempo. Ara apuá, continuados, tiempo continuo. Ara
mundo redondo. Ara apuáhá, redon yeco acú, dia de ayuno. Ara yèquaá,
dez del mundo. Ara oatá, l. Oguatá, dia claro. Arayeré, la redondez del
falta tiempo. Ara atú, dia, tiempo mundo. Arayopírú pírú, l. Ara amó
corto, breve. Ara cängätú, tiempo se amó, l. Ára ñopaü pai, dias interpo ;
co. Ara apipába, l. aracañS, dia del lados. Ara mârâtequába, l. Porabíquí
Juicio. Quíegui áracañy mbápe, l. rerequába, dia de trabajo. Aramän6
5 O V.
A A

hába, l. Ára teó ruhába, l. Ára teó bā tiempo nublado. Arípí, l. Árayyipibae,
hembába, dia de la muerte. Ara mā el primer dia o tiempo de los siglos.
râtequábeyma, l. Areté, día de fiesta. Ara chehohába nobāhemi, no ha //e-
Arambaè ñem6 ñängatuhába, año, gado el tiempo de mi partida. Ndeí
tiempo fertil. Ara mbaetÑmbába, tiem ára ränge, de ca que llegue el tiempo
po de sementera. Mbaé árapipé acé y ocasion. Ndeí árachébe, aun no
oñemiü tYmiraé? En que tiempo se tengo edad. Obahé mâche árachébe,
suele sembrar? Ara mboyaóca, hora ya llegó mi vez, mi dia, mi plago. Che
del dia. Ara mboyaócá moc6y pipé árabí obāhe chébe, llegó mi dia se
quarací ruyi, son las dos. Ara pane, ñalado. Y ründí árabí oy meñande
dia aciago. Ara papá, dia final. Ara y ecocú häguāmā, quatro tiempos ay
porabiquihá, dia de labor. Ara m6bé, para ayunar. Ey ey í i áragui, apar
de dia, con sol. Arām6 pi tunâmóbé, tate de la luz. Arandoiquiey checo
de diat y de noche. Arām 6, de dia, sien típe, l. Ndoitípí pei ára checotípe, no
do de dia en el dia. Arañabó, Árayā entra luz, ó claridad en mi aposento.
bí Árañabio, Arañabià, Arameme, Embo áracatú chébe eyí y ita,
todos los dias. Arañanderecó cuerari apartate, hazme luz. Embo í típipé
yèru rehába, dia de la cuenta. Ara ára checotípe, idem. Ycābā quā ára
ñem6ñangípí, quando se formó el ñände hegui, corriendo se nos passa el
mundo. Arañem6 porombucú, dila tiempo. Oñemoímà açé ára andubey
tarse el tiempo. Ara oyeréñe, trocar oquápa, embejecese el hombre sin
sehan los tiempos. Ara ori catú, dia sentir. Aiporú catú ára, usó bien del
alegre, Ara opucá, ahre el tiempo. tiempo. Arändú, entendimiento, juizio.
Ara oquabimá, passose el tiempo. Ara Yárandú ímā cheraí, ya tiene juizio
papába, l. Ara apípába, fin del mundo. mi hijo. Che árandú, tengo buena ca
Ara paífi, intervalo del tiempo. Ara pacidad. Añean ducatú mbaerehé,
petey, hae amboaémbíterupí, l. Ha consideró bien las cosas. AraānduÑm
gué rupí, dia y medio. Ara píti, baé, el que no tiene capacidad, etc.
tiempo obscuro. Ara por , m6píní, Mbo bí ára picó yarecó ? l. Mbobi
tiempo, mundo engañoso. Ára pucú, yací árarebé picó ñäí? quantos son
verano, y dia largo. Ara quaá, en del mes? -

tendimiento, capacidad, domar. Chea 10 A. r, Sobre: Che ári, sobre mi;


raquaá, tengo entendimiento. Y yāra che árām6, idem.Yárām6 amoi, puselo
quaá cabayu, está domado el cavallo. encima. Y árām6, por la superficie.
Na che araquaábi, no se los dias. A Chepíá árám6 í ahaí hú, ámole super
raquaábÑ mbápe, sin juizio sin acu ficialmente. Chepíaarām6 í añemom
erdo. Yya raquaapára, habil. Ambo beú, confesseme mal. Pepía árām6 í
áraquaá, corregir hombres, enseñar, ímeque Tüpà tapehaibú, amad a
y domar bestias. Omboerire y yā a Dios de veras. Yñängaipabae opíá
quaábae, l. Oacariré yyāquaábae, árām6í ñ6te ogue robia tecóaci a pí
corregido, enmendado. Nde áraquaa rey, los malos creen superficialmente
teque ñandú, ten juizio. Yyáraquaá los tormentos eternos. V. Píá, n. 2.
amboyehú, habilitarlo. Che Araquaa Oyoá oycó, estar unos sobre otros.
bi, bolver en si. Amboaraquaabí, ha Ndiyóári, no están unos sobre otros.
- zerlo bolver en si. Araroí, tiempo de Túpà ñemoÑró cheáriíá ndaipotári,
frio. Aratecó a círereqúara, tiempo no quiero que caiga sobre mi la ára
enfermo y calamitoso. Ara timbó, de Dios. Amboyóayóá, poner uno
6 -
6 V.
A ABÁ
sobre otro. Oñémbo yoá eteí chere- carle crecer el cabello. Ayéábog, pe.
mbiapó, va muy adelante mi obra. larse los cabellos. Añém6ati, encane
Cherecó açí oñémboyóá chébe, au cer. Yñâtibae, cano. Ayéabetá, cerce
mentan se mis trabajos, ó enfermedad. narse el cabello. Ayeabiú, espulgarse.
Amboyoá y apúra, componer men Yyabequí equí irām6 herúri, tra colo
tiras. Amboyoá cheñecengā, hablé de los cabellos. Atírá, copete. Añémbo
mucho. A moñémboyoá ahé ymbaere apítà, en rubiarse. Yyācátúa cotí abe
hé, hago que vaya su hazienda en quíi, tirar al pelo. Yyacatúa beÑno
aumento. Amboyoaraí mbaé, abru gotí, al repelo.
mar, poner sin orden. Oreyóáyóá, 1 Aa, En composicion grande cosa
estamos unos sobre otros. Ayeruréyoá de grano. Tobapé aá, lobanillo. Apí
yoá, pedir muchas vezes. Ahepíbee cú aá, de la cabeça. Tinga quí raá,
yoá, pagar doblado. J. Píá. n. 2. nigua gruessa. Ubá aquíraá, uras
11 A. b, Cabello de la cabeça. Che gruessas. Oñémbo apíaá, criar gra
á, mi cabello (y. o.). Nache ábi, no nos en la cabeca.
tengo cabello. Abací, cabello corto. 2 Aà, En composicion, pequeño,
Ayeací, hazerse el cabello. Añémbo ruin. Cunimiää, niño pequeño. Che
yeací ucá, hazerse quitar el cabello. retāmāá, pueblecillo. Oyí nipó āà,
Abachâi, cabello crespo. Aba yépoôy, estará algo cocido.
desgreñado cabello. Abayú, rubio. Aändetey, En ninguna manera.
Amboyú cheá, l. Añémboayú, enru Áändetey nda chehocéri, no quiero
biarse. Che acäng yúbáy, estoy muy ir en ninguna manera. Aā ni, no.
rubio. Aba ná, espesso cabello. Abānā Aänicéne, no sera assi. Aänicétamó,
mey, l. Abeçacäng, l. Pocā, ralo ca ojala no sea. Aani aé y chupé, no
bello. Añärópuà, l. Abebó, l. Abíbí, l. consenti. Aâniy, en ninguna manera.
Atírābíbí, cabellos erizados. Cheabe Aani éram6 yepé, aunque diga que
bo roígui, l. Cheábibí, l. Cheañär6pià, no. Aani yépé, l. Aaní aubé, en
erizanseme los cabellos. Abapererá, ninguna manera. Aanimá, l. Nängá,
cabellos de negro. Abapichāy, crespo. no cierto. Aanipiā có em6nā raé? l.
Ambo apichâi, enrizar, encrespar. Nda hupiguarapicó raé? no fué assi ?
Abati, l. Ati, l. Atinga, canas. Tendibá Aani ae chepí, digo que no. Aani pa
abati, canas de la barba. Che àcäng có che ae ndébe raé? pues no te di
tingáy, estoy todo cano. Añém6 ati, ace que no? Aani tir6eté, en ninguna
encanezco. Añém6 atmbará, estoy manera. Aänymé, no sea assi, l. Anie
entrecano. Che atimbá, estoy todo mé.
cano. Abebó guacú, greñas. Añèmbo A ante B.
ábebó guihobo, ir con ligereza. Aby Abá, Hombre, persona. Abá abiyú,
yabíquípira, cabello peinado, ó espul belloso. Abá āybi, vil. Abá angaturá,
gado. Ayeabíqui, yo me espulgo, ó honrado, gentilhombre, hermoso. Abá
peino. Ayabíqúí, peinar a otro, y aquí, floico. Abá aquí hechag aguí
tratar dél en buena, ó mala parte. yéy, los amugerados de buen parecer
Abymboyāogi píra, l. Tetoba pípeá, son para poco. Abáberàmi chebe,
pira, cabello partido. Abati, rubio, persona parece. Abá cünúmi ecó,
ºérmejo. Abíi, negro. Abucú, largo, aniñado. Abá cuñà ecó, amugerado.
y cabellera. Abucú, erizado. Añémbo Abá ecó poráng, venturoso. Abá ecó
ábuçú, erizarse. Acúy, caerse el pelo. porängatú pià nderaemá, ó que di
Anambí, aladar. Amboabucú, de choso eres ! Abaéy, hombre plebeyo.
7 7 V.
ABÁ ABAE

Abá eté, valiente, honrado. Abá gue esto? Abá ñém6ñā pendé ? de que
mimbotára apoçé, voluntarioso. Abá nacion eres ? Abápe? quien? Abápe
hupicatú guāra, veridico. Abá hupi Tipā? quien es Dios. Abápe ndaho
mbae mombegüara, abonado testigo. rícé amó ? quien no se olgará. Abápe
Abai, hombrecillo. Abá ñém6nñān oyéquaábucá íbiráí yärucuupe?quien
gatúbae, bien nacido, y bien forma se denunció al juez. Abápiäché? quien
do. Abáñém6cañV, perdido, desbara soy yo ? Abápià aú nde? quien eres
tado. Abá oyé ehé tequarupé ohepi tu? Abápiripe creyú ? a quien vienes ?
catúbae, agradecido. Abá óyéupé Abáreheguāra pende ? de que vando,
märāngā tuhábamboyebí catuhareÑ, Religion, parcialidad eres? Abárehé
hombre ingrato. Abá porú, comedor piché haé; aiquaacatú, bien sé por
de carne humana. Abárām6 onèm6 quien lo digo. Abáupé guārāmā pān
mà Tüpà taÑra, hizose hombre el Hijo gä? Para quien ? Abáupè guārāmā
de Dios. Abá rechág mârängatú, hérá, no sé para quien ? Abáupé pā
hombre de buen parecer. Abá recó, ngā yñängaypábae ohóné? a quien
humanidad. Abá recórerequára, hom se acogeran los malos ? Nda hechági
bre humano. Abá roó, carne humana. abá, no he visto a nadie? Abá bétä
Abá ruí, hombre de burla, y pacifico. m6 pängä? pues avia de aver mas
Ambo abá, hazerle hombre, reduzirle gente, scilicet, no.
a buenas costumbres. Ambo abaé au 3 Abá, Mucho. Aobabá ameé,
bí, fingir que no le conoce. Chanicó mucha ropa le di. Ara abá aycó y pí
abá, l. Chapicó abá, Ecce homo. Abá ri, muchos dias estuve con él.
rām6 pendecohá yá catú quepeicobé, Abaeté, Feo, torpe, bravo, terrible,
vi vid como hombres. Na abá recó ri cruel, espantoso, dificultad. Chebaeté,
guāy nderecó, no es ser de hombre soy fiero. Yyabaeté nache abaetéy,
el tuyo. Abaāybi oycopucú o em6a l. nache abaeté rügfiāy, no soy /iero.
ty r6eyma, los hombres barcos viven Abaetéhá, fiereza, crueldad. Cüñà
mucho, no enferman; porque están rechacabé peabaeté, poneos serios
hechos a la miseria. Qoó recó eremón en viendo mugeres. Curucú acé aba
dé; Aba reeó mbóybo, l. Qoó recó eté hába anāngupé, gran defensa es
ereyóguá; Abá recó óca, l. Erehecoá la Cruz contra el demonio. Mbaea
çoó; Abá recógui epóybo, has de ca baeté, cosa cruel. Angaipá abaeté,
do el ser de hombre por el de bestias. enorme pecado. Cherechagabaeté,
Qo ó rehé ereyeeco á, has trocado el soy fiero a la vista. Yyābaeté catú,
ser de hombre por el de bestias. Abá muy fiero. Mbaé y yābaeté catú añā
na em6mā riguāy, l. Acénā em6nà retāmā, cosa horrible es el infierno.
ríigüáy, el hombre ó la persona no Oabaetèhápe omänó, murió espanto
virre assi. samente. Ndehoré ára abaeté chébe,
2 Abá, Lo mismo que quis, l. qui. quando me de cas solo, el mismo dia,
Abá amó pängä? Quien avia de ser? me causa temor. Ambo abaeté, ha
Abá bérámi oyápo, alguno me parece zerle fiero, dificultarlo. Ambo abactè
que lo hizo. Abá chembou hápe ayú, cherecó márängatú ränguèra angai
rengo de parte de otro. Abaé mbae, pabapipé, afear su vida con pecados.
cosa agena. Abá amòpe pee ? quien Añémboabaeté béyépí, ir de mal en
de vosotros ? Abámbae am6paé? cuyo peor en vicios. Ambo abaeté tei tecó
a ºria de ser? Abá mbae hèrà ? no se märängatú, hazer dificultosa la vir
cuyo es. Abá mbae picó? cuyo es tud. Tüpã ñändequāytába ymboayè
S 8 V.
- ABAE ABAR

ndiyabaetei, no es dificultoso el cum-, Abaí, b, Estrañar, dificultad, tra


plir los mandamientos de Dios. Nee-bajo, pena, enfado (yyā: o.). Che a
ngā abaeté, torpes palabras. Cherecó baí ychupé, soyle penoso. Méndára
a aeté, tengo terrible proceder. Añè-yó aÍhúbey recó yiabaí, trabajosa
mbo ecó abaeté, hagome terrible. Oa- vida es la de los casados, que no se
baeté hápe Tipā oúne aracañirām6- aman. Yyábaí chehó, es dificultosa
ne, con gran terribilidad vendrá Dios mi ida. Yyābaí catú, muy dificultoso.
el dia del juizio. Ayé echaucá abae- Ndiyábáy bi Tápäupé mbae opacatú
téne, mostraréme fiero. Yyábaeté he- curimei y m6cañí hägüāmā, no es di
recopí ché, soy tenido por braro. Ayy ficultoso a Dios destruir en un punto
abaeteog, perdile el miedo. Che píá todas las cosas. Y yábaí ey hápe, fa
abaeté, tengo bascas. Chembopíá a-cilmente. Yyábaírāmo chererecó epé,
baeté, hazeme tener bascas. Ombopíá tienesme por intratable, estraño, di
abaeté angaipá, causa bascas el pe-.ficultoso. Nandeyábaytárām6 rfigfiáy
cado. Aro abaeté, temole, rehusó. ndorohúbi, no por estrañarte no te
Oroguero abaeté, rehusote. Ndaro visito. Ombae yyabaybetérām6 che
abaetèy, no lo rehuso. Aro abaetee-rerecó, bravamente me tiene por .

yme añeéy chupé, habléle sin rezelo, estraño. Ambo abaí, rehusar la cosa,
atrevidamente. Cherero abaeté téi, estrañarla. Chembo abaí epé, rehu
tememe sin causa. Ndaro abaetéy sasme. Ambo yá baí te mbaé yyá
çéamó, no le temiera. poçereÑmâmó, dificulta la cosa, por
Abaeterecó c. d. abaeté, y recó), no tener gana de hazerla. Mbaeyyā
Abominacion, fiereza. Che abaetè re baí yo pará, cosa que no carece de di
có, soy malo, abominable (yyā: o.). ficultad. Ymboyábaitabeyme, no es -
Yyābaeterecó eteí, muy abominable. trañandole. -
s
Ayābaeterecó, abominar (bo : hára). Abaré c. d. abá, hombre, y ré,
Ayéabaete recó, aburrirse. Ambo diverso), Sacerdote.Che abaré, yo soy
abaeterecó, hazer que lo abominen. Sacerdote, y mi Cura (yyā. o ). Nache
Ambo abaeterecó nderecó angaipá, abaréy, no tengo Cura. Nache abaré
abomino tu mala vida. Oro abaete rügüāy, no soy Sacerdote. Che nde
recó, te aborrezco. Tipā remímboa abaré, yo soy tu Cura. Abaré abá
baeterecó; añángā ohāyhú, a los que aríñängarequára, Cura. Abaréguacú,
Dios aborrece, ama el demonio. Chea Obispo, Prelado. Abarèrám6 amoi
baeté recó tei, sin causa me aborre ngó, ordenar de Sacerdote. Abaré
ce. Chéy yábaeterecórāmó paé? esso recohá, Sacerdocio. Abaré guecó
fuera si yo le aborreciera. Añémbo mhopócatuhára, Sacerdote que cum
abaete recóucá, hagome aborrecer. ple bien con su oficio. Paí abaré o
Oyabaeterecó amó paé ace guembiá ñemboabaré ípirám6 oñémneegabí
Íhú? como puede el hombre aborre Tipā upé apírey cuñā rehécíey hā ¿
cer lo que ama? l. Märâningapa áce guāma rehé, los Sacerdotes, quando
guembiaÍhú oyabaeterecó raene? A se ordenan, hazen voto de castidad.
ro abaete recó, aborrezcole. Cherero Abaré recó räängába ndogúebi yā
aba ete recó, aborreceme. Abápendi ngägui, ómänórām6yepé, el carac
yābaete recóycé ámó? quien no lo ter no se pierde. Abaré Tipā recóbi
aborrecerá? Abapéndoguero abaete āra bípe, el Sacerdote está en lugar
recoi chebee amó, quien no lo abo de Dios. Abaré opópe oguerecó an
rrecerá. gaipába gui poropeá, tiene facultad
9 9 V.
ABAT ABÍ
de absolver. Abaré omissárām6 mbu res. Yabati āy irāmö ibá, está la
yapérendagüepe o moi Tipā Jesu fruta en leche.
Christo reté, consagra el Sacerdote, 1 Abé, Costumbre, ser antiguo,
Abaré eí, Sacerdote simple. modo de proceder. Nande abe rügüāy
picó ereyú, vienes trocado. Che recó
Abatí, Maiz. V. Há. n. 3. Abatí abé arecó biterí, conservo mi costum
ába, l. Abati ambotá, cabello de maiz. bre. Nacherecó abe rügúāy arecó, no
Abatíaçé, salir la magorca. Abatí estoy como solia. El enfermo estar
ayí, grano de maiz. Abatí apeyú, maiz sano, ó el que siempre estava sano
saconado. Abatí apecué, hoja de maiz. caer enfermo, ó el que era bueno ha
Abatí apytā, manojo de maiz. Abatí zerse malo, ó al contrario, todo se
ātā, maiz duro. Tätäey, blando. Abatí dize con esta particula. Na cherecó
ati, cabellos blancos de maiz. Abatí abé rífigüāy guitecóbo, no ando como
cägúj, vino de maíz. Abatí cuí, ha solia. Nderecó abé rupí que eycó, no
rina de maiz. Abati cuí apatayi, l. A desdigas, no degeneres, etc.
batí rüú, masa de maiz. Abatí curé, l. 2 Abé, Tambien; lo mismo que bé,
Mindo curé, l. Pindo curé, frangollo. abénó. Che abé, yo tambien.
Abatí curé mini, lo que sale segunda 3 Abé, Desta manera, señalando.
vez, l. Abati cure. Abatí yçuupí, mas Ábé tererú, traelo desta manera.
cado para chicha. Abatí chayré, co Abenó c. d. abé, y nó. Che abe
lorado. Abatí hara piabi, de espiga nó, yo tambien. Em6mà abé nangānó,
chica. Abatíí, caña de maiz. Abatí assi ciertamente de la misma manera.
igué, espiga de maiz sin grano. Abatí Ohó abérânó, ya es ydo tambien.
yú, amarillo. Abatímaimbé, tostado. Abí, Errar, desigual, no parecer a
Abatí mim6i, l. Aba tirurú, cocido.A- otro, equivocarse, no concordar, no
batí mimói ym6mbirupíra, chochoca. convenir. Che abi, me erró (yyā: o).
Abatí miri, trigo. Abatí mirimbuya Abí eyma, sin errar.Abi harey, l. Abí
pé, pan de trigo. Abatí miri pirüngá harey mbába, igualdad, semejanga,
ba, l. Yyíquihába, era de trigo. Abatí comparacion. Mbaéyyabí harey am6
ño āmbii, espigas pegadas. Abatí py mbéu, dice una semejanga. Ayabí,
tà, maiz colorado. Abatí potí, flor de errar. Yyabíábo, l. Yyābíbo (hára: há
maiz. Abatí quí, maiz tierno. Abatí ba). Orepíáyoabí, estamos discordes en
quí mimói, maiz tierno, cocido. Abati las voluntades. Ndorepíá yoabii, esta
quy mbú, maíz gorgojado. Aba tirá, mos conformes en las voluntades. A
espiga de maiz. Haruçúrāmó, ya está yābí Cherúba, no parezco a mi padre.
la espiga grande. Haruçúrām6, quando Ayābi che ñeènga, erré en hablar. A
está ya grande. Abatirabiyu, a frechos yābi hecó, l. Ahecóabí, tengo diferen
de maiz. Abatí reymbé píra, mais tos tes costumbres. Ayabí Tipà chequāy
tado. Abatí reyngué, espiga sin grano. tába, quebrantar los mandamientos de
Abatí róba, hoja de maiz. Abatí rurú, Dios. Ayābi cheremiybóràngué, erré
maiz cocido. Abatíti,maiz blanco. Aba el tiro. Oyábí o quäpa, estarse flechan
tí tiba, maizal. Yúatingáy abatí, ya do sin acertarse. Nda Tipà ñände
está el maiz sagonado. Ayā abatí, coger quaitába abihára rügúāy ché, no que
el maiz. Abatíndiyàri, no se ha cogido. branto yo los mandamientos de Dios.
Ahá abatí rábo, voy a coger el maiz. Cherecó abi Perú, Pedro me es dife
Taboé na taè taharupé, quando sea rente en costumbres. Ahecó abi Perú,
tiempo de coger avisaré a los cogedo soy dessemejante en costumbres a Pe
1 () 10 V.
ABÍQ ABIÚ
dro. Apóroábí guitecóbo, errar siem tras cosas. Ayabíquí carāmégüá, tras
pre, y andar por diferentes costumbres. segar la cara. Mbaeyyabíquí píra,
Oroyó abí, no estamos conformes, ó cosa consultada. Ayabíquí yquibari,
no somos iguales. Yoabi habeym, con espulgarle, y peinarle. Ayabiquí Ca
reniencia. Chayoabí íme, convenga güi, trassegar el vino. Ayéabíquí, yo
monos, aunemonos. Oroñóñee abí, an me palpo, ó espulgo. Chay ábíquí he
damos errados en las palabras. Oroyó có márängatú, tratemos de sus virtu
ecó abí, tenemos diversas costumbres. des. Tipā boyá mbapára recó cuè
Ahe che abí harey, pareceseme fu abíquí, aguíyétéy, es bueno tratar de
lano. Perú chuā ndo yábii, Parecese las vidas de los Santos. Porcocinar. V.
Pedro a Juan. Mbaepāmó y yābíni? Némbiabíquí. V. etiam Porabíquí.
en que no se le parece? (s. en todo Abirarú, Honguillos colorados.
se le parece). Ché abí hary mbaepó 1 Abirú (c. d. abí, cabello (dimi
aé, esso no es mio, de otro que se me
parece será. Ndo royó abii, somos se
nutivo), y rú, traer, Dar principio,
traer la mano blandamente por la
mejantes, estamas uniformes, parece
cosa, espulgar, picar en la comida,
monos. Orereco rehé, l. Orerecopipé, l.
mezquindad, hazer sobrepeine. Ayá
Orerecó agui. Amboyó abi, hago que birú yguábo, picar la comida, comer
sean dessemejantes en fuergas, ó en
poco. Ayábirú cherembiapó, hazer
virtud, no dar al uno, y al otro si, etc.
de burla, o poco. Ayabirú tecómärā
Amboyôabi cherembiapo, Chuā re ngatú, ychugui poibo ímandí, em
mbiapó agui, diferentemente hago yo pegó a ser buena, y luego lo decó. A
mis obras, que Juan las suyas. Mbaéy
yábirú guiporahéyta, cantar de bur
yābí hereÑmāo mómbeu jesu xpó ñ.
la, tomarlo por burla. Ayábirú yñā
y. aracaé, disco una para bola Jesu pimo, cortar las puntas de los cabe
Christo nuestro Señor. Ayábí mârá
llos, o hazer panderetes. Ayéabirú,
cheé, l.Ayábí márà Cheéràngué, equi
me espulgó. Ayábirú ítípeyābo, bar
roquéme. Ahecobiaró yyábihába, en
rer mal, de cando manchas. Ayábirú
miendo lo que el yerra. Ambo yôa
mbaey mééngā, dar poco, mezquinar.
bióg, concertar lo desigual. Añá recó Ayábirú herúbo, poco hé traído. A
abi haréy, yñängaipábae recó, muy yábírubirú aú, mam6mbabi aéte, em
semejante es la vida del malo a la
pieco, y no acabo. Ndayábirui, ymee
del demonio. ngā, doy mucho.
Abíquí c. d. a, cabello, pí, centro,
y quí, tierno), Espulgar, peinar, tra 2 Abirú c. d. a. n. 5, y rírú,
segar, cocinar, manocear, tratar co cesto), Barriga, continens, estar harto,
sas, tratar de fama en buena y mala relleno. (yyá : oa). Cheabirú guitèna
parte. Cheabíquí, me espulga, ó trata angaipá rehé, estoy llano de pecados.
de mi (yyá. oa). Ayábíqui, espulgar Añémbo abi ruóg āngaipá bagui;
se, etc.Abíquíábo, l. Abíquibo, hára, l. guinémombe guábo, heme confessado.
Ndayábiquii, no le espulgo, etc. Che Añemboabirú, hartome. Yyábirú te6
rerecó megúā cheabiquibo, a fren nguéra, está hinchado el muerto. Cā
tome tratando de mi. Ayabíquí hecó, l. güi chemboábirú, hame rellenado el
Hecórehé, tratar de la vida agena. vino. Cheabirubirúy ñóte, assi, assi
Chañómónguetá mbae abíquí ábo, estoy repleto. Apirú es lo mismo.
consultemos las cosas. Chayabíquí Abiú c. d. abi, pelo (diminutivo),
ñände recó rāmā, consultemos nues y u comer), Espulgar blandamente.
11 11 v.
ACÁ ACAN

Cheabiú, me espulgan. Ayéabiú, el averme reñido. Ayácá mburú ymbo


me espulgo. Ayábiú, yo le espulgo (b o: araquaápa, reñile con la maldicion,
hára). para que tenga juizio. Tecómärängatú
Aboá, l. Apoa c. d. pó, hebra, per nängā acé guapichaacá; imboara
sona, etc., y de a. m. 1), Coger, liar. quaápa, virtud es corregir al provi
Cheaboá c nererecóbo, me ato, en re mo. Cheacabí cabí porará, siempre
dome. (y y á: oa). Ayaboá, liarlo, ha me riñe. Yoacába ndipóri, ay paz,
zerlo orillo. A yèaboáguitécobo, estar no ay pendencias. Pabeyngatú ere
enredado. Chemboaboá chereçáetá, yacá, l. Pabeyngatú rehé yoacándere
estoy enredado con cuidados. Oñè recó, l. Ereyeporu pábey acápa, l.Mé
mboaboá angaipába pipé, enredado mé ereyacá, con todos tienes dares,
está en pecados. Cheaboa haguécó, y tomares.
esto es con que me ataron. Ndiyaboá Acägängi (c. d. acá, cabeca, y cäng,
hábi, no sea liado. Añèmboá aboá, esparcida), Cuidado. Che äcäcängi,
enredarse los cabellos. estoy con cuidado, y todo dividido.
Abú, Respirar, resuello. Cheabú, Yñäcägang (oá). Añém6äcà cängi, es
yo resuello (yyā : oa). Abueyme, toy con cuidado. Am6äciçängi hecé,
sin resuello, no resuello, ó mo tengo hazerle que esté con cuidado por algo.
resuello. Ambo abú, hazer que resu Chem6äcäcängi miderecó aguiyeí ey,
elle. Amboyuruabú. Añemboabú, dame cuidado tu poca salud. -
tomar resuello. Nache mboabúi che Acachéy l. Achei, A y interjeccion
rebeatā, l. Cherebeatā che abú ndoi del varon dolentis.
potári, no puedo resollar de harto. Acae, Un pascarillo.
Añemboabú equii, resollar recio como Acái, Interjeccion de la muger que
el que descansa. Ndiyabubéi, ya no está con pena.
resuella. Yyābuy ábú, todavia resu Acäng, l. Acángā, Cabeca (c. de a,
ella. Ayèabupí, retener el resuello. cabeca, n. 2, y cäng, huesso). Che
Nache mboabú y chemboporabíqui acäng, mi cabeca (yñà : oa). Acān
bo, no me deca resollar de puro tra geÑ, sin cabega. Acangací, dolor de
bajo. Nände abu rehe yái cóbe, vi cabeca. Acänga gúçuá, cabeca con
vimos con el resuello. Ibítú porey tolondrones. Añé m6äcäng cucuá,
màm6 niñändeabuicé amó, sino hu salenme tolondrones en la cabeça.
viera ayre no resollaramos. Nände Cheacäng cucuá, tengo tolondrones.
abuhába ñābó tāmó Tüpā rehé ñā Acängáy, mala cabeca. Che acängaí
ndé maenduá raemá! o si todas las mbae quaá hägúamarí, tengo mala
vezes que respiramos nos acordasse cabeca para aprender. Acängā yápé,
mos de Dios! Ocutuhagué rupí yia casco de la cabeça. Acängā yapé yé
bú, resuella por la herida. Yyábú potahába, juntura de casco. Acängaó,
cor6ró, ya le ronca el pecho, V. Pítú. sombrero. Acängaó apuá, bometillo.
Acá- b, I?iña, pendencia de pala Acängaó pé apuá, idem. Acängaó
bras, idem quod Apó. n. 2. Chea bātā, morrion. Acängaó hai bae,
cá, me riño. Ayācá, yo le riño (pa: pá bonete de picos, l. Acängró íque hatia
ra: bo: hára). Yyá cápa güera ñóte bae, l. Acängaó hemibangäbae, l. Acān
arecó ychipé, no huvo mas que re gao rebichuábae. Ancängao pícá,
ñirle yo. Yó acába oróguerecó bíte escofia de red. Acängaó quähába, to
rí, todavia andamos en pendencias. quilla del sombrero. Acängaó hati
Cheacápagüera chem6ñépü, picóme rebichuá, cuerno de bonete. Acängaó
12 12 v.
ACÁN A CAT

rembeipembi, cairel. Acängapé cüe zerle cabecear. Añäcängá, darle ca


ra, l. Acänguéra, calabera. Acänga pi becadas, l. Añäcäm boyá mboyá. A
chai, cabeca crespa. Acäng apimbiré, ñäcäng botág, darle golpes, ó papiro
trasquilada, Acäng apindagué raçá tes en la cabeca. Acäng botág, papi
racá, panderetes. Acängape rerá, gre rote. Añäcäng m6ndog, descabecar, l.
ña8. Añèm6acäng apererá, hagome Añäcängóg. Che acäng mbotág qua
engreñar el cabello. Acäng apicuçú, l. raçí, el Sol me causa latidos en la ca
Rurú, tolondrones. Acäng apítéra, co bega. Añäcämbí, apretar la cabeca
ronilla. Acäng apiteraquá, l. Acängo de persona, ó cosas. Añé àcámbi, yo
bí, cabeca puntiaguda. Acäng apitfiú, me aprieto la cabeça. Añäcämbí ca
sesos. Acäng bé, cabeca chata. Acän pií, apretar, atar la paja por las ca
gatú, buena cabeca para aprender, begas, hazer empleitas de pajas entre
ó tomar de memoria. Acäng apuá, dos palos. Añé acämbobabág, cabecear.
cabeca redonda. Acäng anà, cabeca Añé acängaití, cabecear llamando, y
gruessa, que no es habil. Acäng cäi, hazer reverencia. Che acäpébibí,
panderetes. Acängi, l. Acäng miri, ca quiebraseme la cabeca (tacémagui),
beca chica. Acämbi, cabegas apreta con los gritos, etc. Yñäcamyrâ ehebe,
das. Oñ6acämbí, se topan con las ca airése contra mi.
begas. Añäcämbi capíí, atar las ca Acárdi, l. Ácäcaic. d. acà, y de ai),
begas de la paja. Añäcämbi checaá, roer. Añäcà rai mbae cänguè, roer
comer despues de bever la yerva. A huessos. Petey yúrñañó añäcärài, un
cäng yñcaí, cabeca chata. Acäng ny bocado solo quité Guemim6 acärâi
ny, l. Títí, latidos de cabeca. Acängi guā ñ6te oguere combae cängué, solo
tá, almohada. Acäng mündú, latidos tiene un hues8o que roer.
de cabeca, y tomase por calentura. Acarapíá, Troco. V. Carapiá.
Acäñündú yrindi arañabóguára, Acatuá. b, Corriente estar con al
quartanas. Acânindú roi, l. Caraci, guno, destreza, abito, maña, aficion,
frios y calenturas. Acânindú tapíá, lado derecho. Cheyibá acátúa, mi
calentura continua. Acäpè, atadura braco diestro (yyá : oá). Nachepó
de algo por la cabeca, como paja para acátuábi, no tengo mano diestra. A-.
empleitas, etc. Acäng pimbírera, ca cátuá coti, ázia mano diestra. Acá
beca trasquilada. Acäng pindaí, va tuá cotigüara, los de la mano diestra.
guido de cabeca. Cheacäng pindaín Cheacátuá yyapóbo, soy diestro, ma
daí, tengo vaguidos de cabeca, y del ñoso para hazerlo. Ndiyá cátuábi
que va por puente alta. Acäng pítiú Tüpà pendecó pochi rehé, no le a
açoiaba, tela de los sesos. Acäng rá, grada a Dios vuestra mala vida. Na
cabello de la cabeca. Nache acäng chembo a cátuábi chehó, no voy de
rábi, no tengo cabello. Acäng rurú buena gana. Che ácátuáchehó, voy de
rurú, cabeca con tolondrones. Acäng buena gana a Missa. Pitybó rehé ma
fibà, birrete, escofia. Acänguçú, ca che acátúabi, no estoi diestro en ayu
beca grande. Acängupába, almohada. dar a Missa. Añèmbo acátuárām6
Am6 acängaguá, hazer porra, cabeca. tecó mârängatú rehé, voyme habitu
Am6 acängupá, l. Am6 acān gitá, ha ando a la virtud. Chepó acátuá yôyá,
2 er cabecera, almohada. Ibi cotí am6 soy diestro de ambas manos. Añèmbo
acäng, ponerlo boca abasco. Am6 acäng pó acátuá yôyá, amañome con ambas
boá, atar la cabeca. Am6 acängaó, manos. Ambo acátuá ñèmboe hápe
darle sombrero. Añãcäng bobabá, ha turehé, voile adestran do a que venga
13 13. V. II, 2
A COI. AcUí
a la escuela. Yyácátuá habey rupi 2. Acoí (adverbio), Assi, de aque
chahá, vamos sin que nos vea, ó sienta, //a manera, persecerar. Acoí aicó,
lo mismo que Chaycupeog por detras. assi m e, estoy. Acoí hecóni, assi se
Yyácátuá habey rupí aypíci, cogilo está. Acoí yácatú, de aquella misma
por donde no pensava de repente. manera. Acoí bíté, todavia está assà.
Nache acátuábi Yñéenga ri, no me Acoí porará, persevera assi. Nda acoí
dá gusto lo que dize, Che acatúa he riguáy hecóni, no está assi como so
cé, tengole aficion. Nache acátuábi lia. A coí rāmi né, assi será.
hecé, no le tengo aficion, no me llevo 3 Acoí, Alli. Acói hecóni, alli está.
con él. Cherindipó riacátuáhara, Acoiipo ñándú, allí podrá ser que esté.
mo ay quien se aficione de mi. Cheri Aéóybé c. d. acoi, adverbio, y bé,
yyáeátuá hábandipó ri, no ay causa desde), Desde entonces, despues que
para que se aficione de mi, Che acá aquello passó, despues acá. Acoíbé
túa catú Tàpā mbaerehé, estoy mús añèmboacátúa catú hecé, desde en
aficionado a las cosas de Dios. Cafi tonces le quedé aficionado. Acoíbe
rehé yyácatuá catubaendé, eres muy guiñém6m botiahó ey mi amopaé?
dado al vino. Ché acatuá catuey eté pues no avia de aver escarmentado
hecé, en ninguna manera de tengo a con lo que passó? Acoibe y ñeengui
ficion. Añèmbo acátuá catu hecé, soy yābo amópiché? desde entonces me
7e muy aficionado. Nañémbo acatuáy acuerdo de lo mal que habló (con en
hecé, no me amaño a quererle, Che fasis), o o
acátuábey rupí mbía cherepeñárae! - Acoígúé, Entonces. Acoi guébé gui
en verdad, que por donde menos pen hóbo ypíri am6 paé, no le conocia
sé me acometieron su mala condicion, desde que le vi es
Acóge, d. á, cabeca, y cog, arri escarmenté. Acoiguebé gui iabo am6
nol, Tener abracado por la cabeca. piché, cheyés robiári pendi, no me
Oro yô acóg, estar abracados junta Jiaré mas de vosotros, escarmentado
mente assi, y. Cóg. n. 1. o y quedé desde entonces. Acoi guébé
Acoi, Aguel (pronombre) (c. d. Tüpà ñémoyrórām6 oyābo amo paé,
a; personal. Acoi árapipé, en aquel Perú quihíyé eymi, bien ha provado
tiempo. Acotbae, aquel mismo. Acoi Pedro, que es estar Dios enqjado para
guarerabé, l. Acoiguèrabé, desde en que le tema. ". Y

tonces. Acóigui, desde alli. Acóy há Acoroi c. d. a, cabeça, y de coroi,


pe, en aquel punto, entonces, Acó aparecer, Assomar dizese de muchos.
yácatú, otro tanto como aquello, A Oré aco roi estamos muchos. V. Coroi.
coimbáy ca, aquel malvado. Acoim6, Acú, Caliente. V. Tacú.,
pro Acoirām6, entonces. A coim6 bé, 1 Acuí, b, Enjuto, c. d. a n. 2, y
pro, Acoirám6bé, desde entonces. A cuí harina), Cheacuí, estoy enjuto
coipe, alli en aquel lugar, y entonces. (yyā: oa). Nache acuíbi, no estoi
Acoipebé, desde ali. Acoipe cheyá enjuto. Oyācui catú mandiog, está
guepe, allí donde dice. Acoipe guára, la mandioca enjuta. Yyacui catú che
los de aquel Zugar. A coi pipe í, alli róga, está enjuta mi casa. Ambo acuí
mismo. A coirām6, entonces. A coirām6 hui, tostar la harina mojada ó hu
é,despues de entonces, y entonces. A meda. Añèmbo acui guitèna, estoime
coirām6 guaréra, los de aquel tiempó. enjugando. .
Acoi ypó ñandú, el podrá ser. Acoi 2 Acuíc. d. a. m. 2, y cuí), Como
riré, l. Acoiré, despues de aquello. polvo, mucho, ó muchos. YyacuímbÍá
14 . 14 v. - -
AQAG. AQEi
o quápa, ay mucha gente. Y yacuímbae calva cortando.Añémboaçagué, hazer
cherópe, tengo muchas cosas. Ndiya se calvo. Ambo aça gué ñ6te checog
cuímbae chébe, no tengo muchas co yyapóbo, empecé abrir mi chacara.
sas, Amboacuímbae chébe, acumuló Acäí, Esparzir. V. Qāi.
cosas para mi. Amboacuímbíá ym6 Açayé c. d, a, dia, y hayé, por
ndóbo, embiar mucha gente. Oreacui medio), Medio dia. Acayé catúrām6,
orohóbo, fuimos muchos. Nombo acuí al punto de medio dia. Acayé guibé
ucárimbíá mbae chebe, no me de can pytime, desde medio dia hasta la no
cosa en casa. Oñembo acuí catú che che. Açayé ímá, ya es medio dia. A
haibu, ámole mucho. Yyácuí catú çayépe qúaraçí rini, está el Sol en
Tipā ñänderaÍhúba, amanos Dios medio dia. Açaieriré, despues de me
mucho. Pembo acuí ucá pembaé, dio dia. Açayé robapiimé, muy cerca
multiplicad vuestras cosas. Pembo a de medio dia. Açayé riré ceri ñ6te,
cuí ucà Tipá pendaihú, hazed que un poco despues de medio dia. Acayé
Dios os ame mucho. oquändeté, mucho ha passado de me
Acuraá, Ensenada de rio ó monte, dio dia. Oqüà miriaçayé, un poco ha
cosa redonda (yyā : oa). Iacuraá, passado de medio dia. Chemboaçayé
ensenada de rio. Caá acuraá, de monte. ahe chepói eymà, hame tenido sin
Acífiréi c. d. Lá, cuerpo, y cífirei, comer hasta medio dia. Ambo acayé
meneo), Forcejar. Che acuréi, me me ymbo porabíquibo, hasta medio dia
neo, forcejo (yyā: oa). Am6 actiréi, le hize trabajar. Añémbo açayé eba
hazerlo menear. Iguába am6acífirèí póne, detendrele hasta me dio dia.
yheíta, lavar el vaso en que se beve. Ambo açayé cherémbiapó trabajo
Am6ngü rèngureíí cheyurúpe, enja hasta medio dia. Chereroacayé che
guarse la boca, l. Ayeyúrupí guárá m6ngetábo, tuvome parlando hasta
ym6n gfirèngürém6.Añèm6 actiré cü medio dia.
ré ñóte bérāmi guicéma, a puro for Açayú. b c. d. a, dia, y ca, ojos,
cejar me escapé. -
y de yúb, amarillo), Tiempo turbio,
Acurú, Tolondrones, lo mismo que amodorrido, adormecimiento, floace
Curú. Mingáo acurú,tolondrones de la dad. Che acayú, estoy soñoliento, etc.
magamorra.Ytá acurú, pedregal. Che (yyā : oa). Che açayúbi ycó guitú
api acurú, todondrones de la cabeça. pa, estoy me durmiendo, amodorrido,
Acutí, Liebre, conejo montés. Acutídesmacalado. Añémbo açayú, estoy
quāra, conejera. Tambien llaman A amodorrido. Chembo açayú tatäti, el
cuti a una especie de mandioca. Ma humo me haze turnio, etc. Yyaçayü
ndió acuti, mandioca dulce. Nagupiá oúpatei, está ocioso. -

pipé rugüaí acuti ári, no ha de estar Açé, La persona, y incluye al que


el hombre atado a una cosa. Acutí hable. Açé guapichá obaihú, el hom
pYty, calabaca chica. Ndoyóabíi a bre ama a su proacimo. Acèbe, para
cuti rimbíquí, quando le piden lo que la persona, l. Ace upé, ace gui, de la
es suyo, por parecerse a lo que le pi persona. Açé tibeyrām6, en faltando
den hurtado. la persona. Agéñó açébe, la persona
Açagué c. d. a, cabeça, y hagué, solamente cuida de si. Acebe guára
por la mitad), Calva. Cheaçagué (y- ebocoi, esso es para mi.
yā: oa). Nache acagueí, no soy calvo. Açei, Cuestas, parte de las espal
Açagué pytà, calva colorada como la das. Che acéy (yyā : oa). Che açéy
de los Guaycurús.Ayacaguérfi,hazerle arahá, l. Acéipe, llevolo acuestas. O
15 -
15 V. 2º
AQOC Açoí
acéy pe Jesu-Christo ñändeyāra hocé hápe, abundantemente. Ayácocé,
ñände angaipába oguenoimbá, puso ayāhoçé, ayaoçé, sobrepujar a otro
Dios sobre si todos nuestros pecados. (bo: hára). Ndayāçoçei, no le sobre
Aci, Dolor. V. Taçí. pujo. Ayā hocé Perú chembae quaá
Aci. g, c. d. a, cuerpo, y cín. 1. ba pipé, hago ventaja a Pedro en en
pedago y cosa corta) Troco. Ibír ácí tendimiento. Ndeñéā oyahocé itá ātā,
guéra, pedago de palo corto. Ayacíá, gu atärām6, l. Guātā hápe, la dureza
cortar (pa : pára: bo: hára). Ché de tu razon sobrepuja a la de las pie
acíguéra, l. Cheaçí, l. Che açí eté, mi dras. Cheñeè cheoçecatú, tengo copia
hermano. Ayapó acíaçí, hagolo a pe de palabras. Ayaoçeucá Peru upé
dagos. Aobaçí, ropa corta, jubon, chuā ñèmbae rehe, hago que Pedro
sayo, camiseta. Ao baçíguéra, trapo. se aventaje a Juan en rezar. Ayeacocé
Abáaci, hombre pequeño. Amboácí, chembae rehé, aumento mis cosas. A
acortar, Nändérceobé y yācitecatu, es mboyoaçoçé, hago que se aventajen
muy corta nuestra vida. Ayàci, yo le entre si. Ambo yo océ chepirātā, acre
trasquilo. Cheáci, me hazen el cabello. centarse las fuercas. Mbae aoçebába,
Ayeaçi ucá, hazerse hazer el cabello. abundancia,sobrepujar.Mbaeporoaço
Ambo açigi che méénga, corté mis cé, cosa muy abundante. Ayaocémbae
palabras. Amboaçígí ñ6m6ngeta, a ymeeengā, dar abundantemente.Ayao
cortar razonamientos. Cherembiapó cé ym6ngáruábo, l.Yyaocé amóngarú,
ací açígi, descar a menudo la obra. dar abasto de comer. Ayeaoçé mbae
Chepíá oríaçígí, menguada alegria guábo, demasiado comé Ayeacocé
tengo. Tecó orí ibipe guāra y yacígí guiñeèngā, demasiéme en hablar. A
catú, menguados son los contentos yeaocé guiquebo, dormi mucho: aña
desta vida. Oñèmbo acígí cheroríba, desele pe, ut Ita goçope, yta açoçépe,
hanse menguado mis contentos. Teco yta océpe, sobre la piedra : añadi
bé ibápe guārá mayyācigibae rügüāy, endo be, significa eminencia : Tipà.
no son menguados los gustos del cielo. opácatú mbae çoçepe bé hini, está
Añémboori acigí guitecóbo, hanseme Dios sobre todas las cosas: Tipäci
menguado mis contentos. y porāugeté, quaracícocépe bé, es con
Acíá c. d. aci, pedago, y á, tron eminencia la Virgen mas hermosa
char), Cortar. Y yacía haguéra, cor que el Sol. Ndipóri amó che oçé, no
tadura. Ayacía, cortarlo (pa: pára). tengo superior. Oatii bocé I. X. ñ. Y.
Açocé, l.Ahoçé, l. Aoçe, l. Cogé, l.Oçe. ocurugu oguerahá, Christo nuestro
(posposicion, lo mismo que supra), señor llevó su Cruz sobre sus ombros.
Sobrepujar, y abundancia. Che acocé Chayaocémburú, l. Chayaoçembía, so
ahe oycó, fulano es mas alto que yo, brepujemoslos, seamos mas que ellos.
Sobrepujame, es mi mayor, y está so Peñembo a océ arayā tecó meràngatu
bre mi. Cheaçoçé chembae rací, es rehé, aventajaos cada dia en la vir
sobre mis fuergas mi enfermedad, o tud. Pemboaoçeyépí Tupãgracia pe
dolor. Cheacocé chembae, soy rico, yeupé, aumentad siempre la gracia.
abundo en bienes. Cheacocé cherecó Açoí (c. d. a, cuerpo, y hó, ¿r, i,
märängatú, aventajome en virtud. Che diminutivo), Significa tápar, cubrir,
açoçé chereymbá, l. Cheremymbá, encubrir. Cheaçoí, me cubren (yyā :
abundo en ganado. Cheaçocé chembae oa). Açoyába, tapadera, fregada, etc.
guetárām6, estoy muy rico, abundo. Ayaçoi, taparlo (bo : hára). Ayèoba
Açoce hápe, l. Yyācoce hápe, l. Yyá hoí chepó pipé, cubrirse el rostro
16 -
16 V.
AE AE

con las manos. Yapepó acoyába, menos pensava. Yyaé habey rupí
zapadera de la olla. Ayahoí chera ahaypíríné, por donde el menos
pichárarecó, encubrir faltas agenas. piensa, y quando menos piense tengo
Ayahoí cheangaipá her6tiam6, en de estar con él. Peaé habey rupí
cubrir pecados de verguenga. Ayaçói péndeó pepocohú ne, por donde me
teón guera tíbípe, cubrir el muerto nos pensais os salteará la muerte.
en la sepultura, Tüpānām6 guecó 2 Ae c. d. a, persona, y de e.
o yahoíTipà ñänderecorehé, encu n. 11.), Destreza y aficion. Cheae.
hecé, tengole aficion (y ya : oa). Nda
brió Dios su ser con el nuestro. Aya
cheaéy, no tengo aficion. Aba porom
coyabó, l. Ahobapí aço yabó, desta
par. Ayaçoyabó cherapichararecó, boaé, hombre que haze tener aficion,
descubri la vida agena. ó agradar. Che aécatú hecé, estoyle
Acú c. d. a 4, y cul, Izquierdo, muy aficionado. Nda cheaebéí hece,
« urdo. Chepóaçú, mi mano izquierda ya no le tengo mas aficion.Nde aéca
(yyā : oa). Ndacheaçui, dáze el ambi tú tecómäränga turehe, aficionate a
decter. Cheaçú coti, a mi lado izqui la virtud. Ambo aécatú chepíá, afi
erdo. Añembo yaçú, hagome curdo. cionar el coraçon. Pemboaecatú pe
Hecó ñaiyyacupó ypua catú, l. Yqua píá. Tecómârängatúrehé, aficiona del
catú, los curdos son buenos tiradores. coragon a la virtud. Hecé che aè rá
1 Acuçú c. d. a, cuerpo, y de çu, cihápe, de pura aficion que le tengo.
altiba cos), Estar muchos sentados Che aé yopará hecé, assi assi le soy
(verbo defectivo, tiene solo el plural). aficionado, unas vezes le tengo aficion,
Oreaçúçú, peaçúçú, oaçüçú. Peyya otras no. Noñémboaei chébe, no es
çúçú mbía oquapa, alli están sentados. afable para conmigo. Cheaé yepé he
2 Acüçü, l. Qüçü, Del sonido, ó cosa cé, aunque soy afable para con él.
que tiembla,hincha con.Cheaciçü, ten Cheaepabí hecé, estoy ya enfadado
go tolondrones (yya: oa). Cheapíaçü dél. Y yaé pabi cherehé, ha sele aca
çü, tenerlos en la cabeca. Tuyuaçüçü, bado la aficion que me tenia.
atolladero. Cheruru y yaçüçü, está 3 Aé, Otro, diferente c. d. a, per
blanda la postema. Tuyúaçüçü pipé sona, y é, diferente. Abá aé, dife
añèmbo apacurú, atolléme en el lodo. rente hombre. Abaaé chéychugui, soi
Aché, Interjeccion dolentis. otro que él. Ambo abaé, estrañarlo
. Achü, Interjeccion del que tiene frio. (bo : hára). Nambo abaei, no lo es
1. Ae /c. d. a, persona, y e, aparte traño. Chembo ahaé ahé, descono
(pronombre), Mismo. Cheae, yo mis ceme, estrañame, y tratame como
mo: nde aé, haé aé, oreaé, ñändeaé. estraño. Tipāñombdabaeiabá, gue
Cheae ahá, yo fui en persona, peèaé. cópochí mboacíhára, no estraña
Aégui, desde el, ó de allí mismo. Aé Díos al pecador convertido. Oñémbo
pe, alli mismo, Aète catú, l. Aéteca abaéguecó pochírehé,hase hecho ruin.
tuaí, el mismo. Ae aépe, en aquel 4 Aé, Yo, Eré, tu. Eí, l. Haé, l. Heí,
Zugar. Cheaé, yo de mi proprio albe aquel. Oroé, nosotros. Yaé, (inclu
drio. Che aetāmó ayapó, si yo por sive) peyé, vosotros. Eí, l. Héy, aquel
mé voluntad lo hiziera. Ndaeitām6 los, l. Haé. Aéhechácané, yo lo veré.
niché, yyapóbo, no lo hago yo de mi Eré hechácané, tu lo verás, como es
bella gracia. Cheaéhabey rupí, por assi lo que digo. Heí hechacáné,
donde no pensé. Cheaé habey rupí el verá como es assi (en el plural es
che pocohú, cogieronme por donde lo mismo). Aécatuí y yāpóbo, yo me
17 -
17 V.
AÉ AÉ
doy priessa en hazerlo, Eré héytica nóne, l. Chayuca mburú, assi como
né, tu lo arrojarás. Heí herahábo assi se ha de morir, matemoslo. Equa
mé, el lo llevará. Ae éné guiñèm6y ymé ípiri, eiyé nderènóyne, no
róm6né, realmente que me enojaré. vayas a él, porque assi como assi te ha
Ere eñémoÑróm6né, cierto que te has de llamar: añadido rāngè, a la ne
de enojar. Hei ène oñémoyróm6né, gacion, es lo mismo que n aun no". Nda
realmente que se ha de enojar. Ae ca éy haihúpa rängé, aun no le amo.
tú haí húpa, yo si le amo. Eré catú Ndereí herúbo rāngè, aun no lo has
hai húpa, tu, si lo amas. Heí catú haí traido. Ndei heiti ca rāngè, aun no
húpa, el si lo ama. Aetei haihúpa, lo ha arrojado. Ndaeí guipáca rān
yo si le amo, y el no me ama. Erétei ge, aun no he despertado. Ndaéyçé
haihúpa, amas le sin que te ame. Hei tei guihóbo rāngé, poco falta para
tei hai húpa, el le ama sin ser ama irme. Ndeícétei tuhäguāmā rängé,
do dél. Aé ypó yquaápané, por poco falta para que venga. Oroéoro
ventura lo sabré. Ereé y pó yqua quäpa, estamos muchos. Peie pequā
ápamé, por ventura lo sabrás. Eíé pa, estais muchos. Heíie ypó oquäpa
yquaápanné, por ventura el lo sa por ventura están muchos. Ndeí eí
brá. Aéétúrām6ne, yo lo veré como oquäpa, no ay muchos aven. Heíamó
viene. Ereé túrām6né, tuó verás como pängā rāngé! pues avia de aver aca
viene. Aé y pó yguābone, por ventu bado ó comido, etc. conforme la ac
ra lo comeré. Eréypó herúboné, por cion de que se trata. Hei amó peou
ventura tu lo traerás. Héiipó chem6 bo rāngé, pues avia de aver venido
mbeguāboné, el por ventura me des yá. Heí ete amó oiabo pänga? Pues
cubrirá, ó avisará de mi venida. Heí avia de aver acabado, ô venido? etc.
ie y pó oübo, per ventura es el que conforme la accion de que se trata. Heí
viene. Hei yé y pó oü, por ventura amó ndo yābo rüguāy, como si ya
está. Oroeí oroquäpa, estamos mu estuviera hecho, ó acabado conforme
chos. Peieí pequäpa, estais mui muchos. lo que se trata. Heíypó cherembiapó
Heíí oquäpa, ay muchos. Aé chéguí ucárängè ndoyabo rüguay, oho he
hóbo, quiero ir. Eréé ndé ehóbo, tu cháca, va a ver su obra, como si estu
quieres ir. Ndaei ché guihóbo, no qui viera ya acabada. Aé mbaeupé, cor
ero ir. Nde reindé ehóbo, no quieres responde a ya he hecho mi oficio, ó mi
ir. Ndeíé ahè ohóbo, el no quiere ir. obligacion, conforme la materia que se
Lo mismo es con qualquier verbo, trata. Heí mbaè upé, ya le ha avisa
ó adverbio, nombres, ó particulas, y do, ó hecho lo que tiene obligacion, ó
en todas las personas, y tiempos con le parecio bien.
sus negaciones; ut Ndaeycé hecha Eré mbae upé, Y como que es bue
cané, yo no lo veré, Ndereycé hecha no ó malo; v.g. preguntame uno, es
cané, tu no lo verás, bueno aquello que viste? Respondo: y
El permissivo es Taè tahechá, de como que es bueno. Ycatupiribae acoi
aca, quiero verlo. Teré terehechá, de raé? responde. Erembae upé y como
aca y verás. Teí tohechá, de cad que que es bueno Tipā y mârängaturae ?
lo vea. Toroé torohechá, ea veamos ó que bueno es Dios, responde el que
lo. Chae cha hechá. Tapeye tapehe lo oye. Erembáe upé, y como que es
cha: Teí tohecha, etc. Corresponde bueno! Ereúpängā rae ? has lo co
a massà como assiº. Aé ene, ahamé, mido? Erembaeupé, y como ! (lo mis
a88ó como assi he de ir. Eíene omā mo es en el plural), respondiendo a
18 18 V. - *
AG. AGUA
muchos, Peiembaeupé.., Aémbaeupe, mal el pecado! Y ág chetíngiyà, di
y como me parece óien Erembaeupé, ome en las narizes el mal olor.
y como a ti Hei mbae upé, y como a 1 Agua, Porra, cosa roma, ó an
él, y assi (en el plural). Heíymbae cha. Yyāguá, o Huibaguá, flecha en
oúpa, y como que ay recado: . porrilla, ó la punta ancha. Amboa
5 Áé, Acudir (en plural), c. d. a, guâibirá, hazer estas porrillas. Ipo
persona, é, salir). Oroãe, acudi tiragüá, porrilla, ó boton de flor an
mos. Peae, acudis. Oàe, l.Yñāé, acu tes de abrir. Ibiracuá aguāá, ba/aus
den. Ore ren6äé tei, nos hazen venir tres. Ambocuá aguáà, hazer balaus
sin que ni para que. Añoäe, acarre tres, ó cosa semejante. Ibíraacäng
ar (m6 : hára). Nan6äémi, no acar agüa, palo con porra, especie de ar
reo. Mbaeren6aéhá mborica árām6, ma. Yñäcäng agüa guírá, está el pa
angarillas. Nán6äèmbábi, no sea caro Jlaco, Igapicúitá aguáa, la pa
acarreado. Mbae aíaí, eté. Ogueno la de remar. . . . . .
äé angaipá, muchas cosas malas acar 2 Agüá c. d. a, cabello, y güāmā, que
rea el pecado. Iren6àe hába, canta ha de ser, Plumages de plumas chicas,
ro, etc. en que se acarrea agua. I ré que se ponen por la cabeca como faja.
n6àehára, aguador. Am6āé, hazer que Añém6agüà, ponerse estos plumajes.
vengan, Cümândá ñèhè ñābé yñae - Aguaá c., d, agúá, redondo, y: a,
ñiné, acudirán como quando se salen grandel, Cherenypya aguaá, estoy
los frisoles del cesto. - flaco, V. Guaá. . .
- . . / .
Aé amó pänga, Pues yo, pues si Aguaçá c. d. agúá, y de haçá,
otro no, como yo. Cheaé amópängä passar, Mancebo, y manceba: Chea
ayápo? pues si otro no: como lo haré guaçá, mi manceba, y tengo mance
yo? Ndeaè amó pängä ereraha? Pu ba (yyā: oa). Ambo aguaçá, hazer
es tu lo avias de llerar, si otro no lo le amancebar. Nachembó aguaçá
lleva ? Che yyārey aé am6pängä guítecóbo, estoy sin manceba. Oro
améé pues se dueño no os la dá, os ñèmbo aguaça, estamos amancebados.
lo he de dar yo. Nache aguaçá rüguāy, no es mi man
ceba. Nache riguáy, y yaguacá, no
Aéte, l. Ete, l:Te, Empero. Che aé
te, empero yo. Che aéte mängā, yo soy yo su mancebo. M6coi roi ígmà
cheñèm6mbeú hagaé, cheagua ga gui.
ciertamente. Chétene, empero yo, Tñ guipoí eym6,ya ha dos añosque me con
pā áete, empero Dios. fiesso sin apartarme de mi manceba.
Aéte aú, Ocala. Aéte aú abāhé, Aguaçápopé c. d. aguaça, man
ó si ya llegáral Aète aú Tipá ahai ceba, pó, hebra, y pé, chata), Cinta de
hú, ó si yo amára a Dios amores de la mancéó a (yyā: oa).
- Ag, Amargor, pongoña de la man Aguáí c. d, agüá, redondo, fru
dioca, y cosa semejante desabrida (y. ta amarilla, y), Assi llaman al cas
o). Yág chebe, es me amargo, desa cabel de metal, y al cascabel de la
brido. Qñèmboabeteí mbaé ibípegu culebra Mbói aguáí. -

āra chébe, son me muy amargas las Aguapé c. d. agúá, y pé, chato),
cosas de la tierra. Curí curíaútamó Obas del agua. Aguapé agog, ave que
yá yág ibípeguāra mbaepèémè raé, se cri a en o vas. /
o cala os amargáran las cosas desta Aguapeí, Yervecillas que nacen
ºāda. Angaipá agarera, ndape tingi sobre el agua. Y yaguapeí checog,
yai raé! es possible que no os huele está mi cháeara llena de yerva me
19 -" " - 19 V. - (
AGUÍ AGUÍ
nuda, l. Oñémbo aguapeí checog. ya º Aguíyé ti, basta ola (no gustan
Yyāguapeí rāmó cheremitYngué, na do de las burlas). Mbae aguíyeírá!
ce ya lo sembrado. Ndiyaguapeí gran cosa por cierto Aguíyé aé che
rängé tecó màrängatu ndébe, no dás p, basta ola (no gustando). Nda guí
muestras de virtud. -
yéyce terārae? pues no bastará ya ?
Aguará, Zorro c. d. agúa, redon Ndaguíyéy cé tepängā raé? pues no
do, y rá, lana), lanudo. Aguara poā basta ? Ndaguiyeícé tāmó pängãº
cäng, l. Aguarápoayí, mandubis. pues no bastará? Ndaguíyei aycó,
Aguaraíbá, Molle, yerva conocida, no estoy bueno. Ndaguiyeinderecó,
l. Yoabebá. andas bellaco. Ndaguiyei yyāpó haé,
Aguarati, Perro casero. no apruevo que se haga. Yhó nda
Aguatá, Andar. V. Atá. n. 2. guíyei haé, no apruevo su ida. Nda
Agué, Medio. V. Hagué. guíyei yhó, no es bien que vaya.
Agueá, Muelas c. d. hagué, me 2 Aguíyé, Vencer, ganar, sujetar,
dio, y á, redondo, redonda por la conquistar, acabar, perficionar, hu
mitad] (yyā : oa). Agueá popí, mu millarse, rendirse, saconar, dar fin.
ela cordal, y colmillo. Chembo aguíyé, me venció, etc. Ambo
Agui, Posposicion. V. Gui. n. 10. aguiyé ñémbo cáráyta, ganarle el
1 Agui, Cerca, cabe. Agui, l. agui juego, l. ñémbo caraitápe. Añémbo
me amóy, poner lo cerca a la ma aguíyè ucá, doyme por vencido, de céme
no. Aguime ñóte, aá cerca. Aguía vencer. Che águíyèy chupé, rendime
guí y hóni, fue de muy cerca. Agui a él. Che aguíyé yépé ychupé nda
amó paé, esso fuera si fuera cerca, royāy yñYr6 chébe, aunque me ren
Na aguime riguay, no es cerca. Na di, o humillé a él, con todo esso no
agui eté gui cheruhabá, no es muy me quiso perdonar. Yyāguíyé ímá,
cerca de donde vengo. Agui ímà che ya está vencido, y ya está acabada la
hohába, ya está cerca el tiempo de obra. Amboaguiyé cherecóaí, vencer
mi partida. Aguime arecó chehegui, sus passiones. Pendecóaí pemboa
tengolo muy cerca de mi. Aguime guíyétéy, vuestras passiones os ven
hinicherétāmā gui, está cerca de mi cen. Pembo aguiyecatú pendecó aí
pueblo. Aguime rāmó tāmó, ojala cuèra, venced euestras passiones.
fuera cerca. Ambo aguíyé cherèmbiapó, di fin a
2 Aguí.b, Bambaleo a un lado y mi obra. Ahè rèmbiapó cuèra ambo
a otro, contonearse, andar como bor aguíyecatú, perficioné su obra. Yyā
racho. Che aguí aguí, me bambaleo guíyé mā tembiú, está saconada la
(yyā : oa). Nache aguí aguibi, no comida. Yyāguíyé imā bá, la fruta
me bambaleo. Ambo aguí, hazer, etc. está ya sazonada. Ndeí oaguíyehá
Añémbo aguíagüi, contonearse. Yyā pe ränge, aun no está en sazon. Añém
guí tecatú cheígára, mucho se bam bo aguiyé hemimbotarupé, sometime
balea mi canoa. Chembo agui chereytí a su voluntad. -

potábo, meneóme para derribarme. Aguíyébé, l. Aguiyébéte, l. Aguí


Aguibí, caerse de flaco, ó borracho. yebeé, l. Aguiyebeéne, agradecimien
1 Aguíyé, Basta, bueno está, salud, to, placeme, bien está, sea enorabue
cabal, aprovar. Aguíyé aípó haé, na. Aguiyébéty poráe, placeme, esta
aprueº o es8o. Aguíyeímà, ya basta. muy bien esso. Aguiyébeè ereyu
al que dá algo, ó el que se enfada, raé, seas bien venido. Aguiyebeé y
Aguíye ímäpängā raer a? si bastará yúcá, placeme que lo ayan muerto.
20 •
20 V. -
AGUÍ AGUÍ
Aguiyebeé herähâni, llerelo enora ironice, dizenlo al que siendo ruin,
bueña. Nda aguíyébei ahé rúri, ven se abona, o siendo mal tallado se
ga enoramala. Aguíyébeé ahé rúri, viste bien. Mbàe guíyei có, es cosa
viene bien, agrada su venida. Aguí esta de importancia. Nambae aguí
yébéetoú, venga enorabuena. Aguíy yéí rigiai, no es cosa de importancia.
ébète, Dios se lo pague, Oúraguíyéí eY hägúamā om6mbeú,
Aguíyéí, Bondad, sanidad, faci escusose de venir por no poder. Oya
lidad, bien, buen provecho, abonar, pó aguíyey eY hagüāmā, om6mbefi,
alabar, escusarse. Cheaguíyéí guite escusose de hazerlo.
cóbo, ando con salud. Cheaguíyeí Aguíierāmboí c. d. aguíyé, y de
yéí, assi, assi ando de salud ? Aguí rām6, y y, de burla, Poco mas ó me
yeípe ereicó? estás con salud ? Che nos. Aguíyérāmboí omänó, de repen
aguiyeíyopará guitecóbo, no acaba te murió. Aguíyérāmboí cheruhába,
de sanar, l. Yepíamómé nacherecó mi renida fue de repenté. Nda aguíyé
aguíyéí checaruey, nachembo aguí ramboí riguá y che nééngába, lo que
yei, el no comer es causa de que yo hablo no es de repente.
no sane. Aguiyei que toicó ahé, dale Aguíyéteí c. d. aguíyé, bueno, y
mis saludes. Aguiyei que tereycó heí eteí, mucho! Bueno, bien, licito, bien
Perú ndébe, Pedro te embia sus sa empleado, bien está, puedese hazer
ludes. Aguíyey que toycó heí, ere - decente, conveniente. Cheaguíyéteí,
que ychupé, dale mis saludes. Añém soy bueno, y estoy bueno (yyā: oa).
bo aguíyeí, hagome bueno, abonarse. Nda cheaguíyéteí, no estoy bueno.
Aguiyeí catú que eycónde atá há Aguíyèteí acèbe coo guába yécoacú
pé, l. Tipándembo aguíyei catú nde pipé ere aupängá? pensaste que era li
at á hápe, Dios te dé buen viage. Am cito comer carne en viernes? Aguíyé
bo aguíyeí güaraí, hermosear, en teí aipó, bueno es, licito es esso.
galanar. Abá aguíiei, hombre honra Aguíyéteí amó piche chehohába, 7.
do. Nda abá aguí yei rügüai, no es Aguíyèteí peche hohaba? será bueno
hombre de cuenta. Chemboaguíyei que yo paya? Aguíyetey ára cheho
chererecóbo, honrome. Na chembo hába, buen tiempo haze para irme.
aguíyei, no me honra. Chéne abá aguiAguíyéteí catú Tipā ndepÑtyb6há
yéi, yo cierto soy hombre honrado. be Vma neängay pa yácatú, no me
Chembo aguíyéi catú mbíáreíipe, reces que Dios te ayude por tus pe
alabome en publico. Ambo aguíyéí cados. Aguíyeté y ñändebe tecócatu
Tüpā, alabar a Dios. Aguíyèi p6cà, pírí tequàrām6 ñänderecó, íbápe
medio bueno de salud, y bondad. ñändeho hägüámà, convienenos ser
Aguíyéi aqüe, bien duermo. Aguiyeí buenos para salvarnos. Mbae aguí
cherui, estoy bien acomodado, y con yéteí catú, cosa decente, conveniente.
salud. Cheaguí yei guitúpa, estoy Aguíyéteí catú tecatú aypohaé, digo
bien acostado. Aguíyei hérā, bueno que está bonissimo, y que es conveni
será, ó dudo si será bueno. Aguiyei ente. Aguíyéteí chébe cheñém6mbeú,
ycó herahá, facil, o bueno es de lle bueno es que yo me confiesse. Aguíyé
var. Aguiyéi yéí aqúe, assi, assi he teí cherecó, passólo bien. Aguíyeteí.
dormido. Tecó aguiyéí, buena vida. ereyú, a buen tiempo vienes. Aguíy
Taguíyéi ndébenderembiú, hagate etey hape, con razon, a buen tiempo,
buen provecho. Aguiyeíangátepucui coyuntura, comodamente. Aguíyeteí
ahéraerá, parece alguna cosa buena, há, comodidad. Aguíyéteí y yápó
21
-
21 V. -

AHE AÍ
hagüāmā, licito, bueno es hazerlo. usan). Ahè amyri, pobre dél. Ahé
Aguíyeteímburú, assi, assi bien em upé, a fulano. Ahé rehé, ahè arí
pleado. Aguiyéteí pipó? será bien ? ahè rí, por fulano: Ahègui, de fula
Aguíyéteí tecatú piàeremboapíca no. Ahè eyó, ola ven. Chateró ahé,
guábandeyürúpe! ó que bien empi ola mira. Einóteque ahé, ola estate
nas el calabaco de vino Aguíyéteí quedo. Ahé oyāpó, este lo hizo.
nderembiú ndébe, hagate buen pro Ahii, Gana, con los nombres sigui
vecho. Aguiyéteí amòbiñā, bueno fue entes. Chetíahii, tengo gana de orinar.
ra, ó seria. Ndaaguiyéteíçe amó che Cherepotí ahii, gana de proveerse.
horaé? no fuera bueno que yo fuera ? V. Nèmbiahí, y Yéhii.
Ndà aguíyéteíce amó? no fuera bue Ahocé, V. Acocé.
no? Aguíyéteí y poriahubeté upé ym Ahóí, Cubrir. V. Açoí.
bèmbfra, bien empleado es lo que se 1 Aí, Desbaratar (bo : hára).
dá a los pobres. Am6mbabaí, consumir. Amboai chae
Aguíyétenicó c. d. aguíyé, te, cier aó, desbarato mi ropa. Abá popí ri
to, ni (māngā), co, esto), Ventura es, ó çi m6coy oromboai, desbaratamos
ha sido esto. Aguíyète nicó cherecó dos mangas de soldados. Yyaípá, to
aguíyèí arobahé raeè ventura ha do está desbaratado. Yyaipá catüí,
sido llegar con salud. Aguiyéte nicó no ha quedado cosa de provecho.
amatiri ndoárí nderí raé, ventura 2 Aí, Chico. Uruguaçu ai, gallina
que no te aya muerto un rayo. chica. Abá ai, hombre pequeño. Am
Aguindog c. d. agui, cerca, y de boaí etei, hagalo muy chico.
og, quitar. Deslizarse, escaparse. 3 Aí, Corromper, podrido, ruin,
Cheaguindog, ibame a los alcances, bellaco, echar a perder, descompues
y escapéme, ó deslizeme. Oñaguindog, l. to. Chemboaí abá, pecó conmigo, me
Oñeäguindog, escapose. Añaguindóg corrompio (dize la muger). Amboaí
cherecó aí habanguera, huyr del pe cífinà, hechela a perder. Mbaé mboaí
ligro, ó ocasion. Oñäguindog angaí hára, perdulario. Amboaí cherecó
pabiyàra añängäpoaguí oñémómbe märängatú cuéra, he deslustrado mi .
guābo, por la confession se desliza buena vida passada. Amboaí yqua
el pecador de las manos del demonio. tia pírera, borrar lo escrito, ó pin
Añäguindog teóagui, escapé de la tado. Yyái, está echado a perder, ó
muerte. Chem6aguindóg, hizome es podrido. Che oporúrām6 che aó yyāí,
capar. Am6aguindog teógui, escape está ya muy traída mi ropa. Añém
lo de la muerte. Cheaguindoguindo boecóaí, heme hecho bellaco. Ahé
gí, fueme deslizando. Abati ātā oña chemboecóaí, hazeme bellaco. Yyaí
guindoguindogí cheoúaguí, escapa yaímbaenini, estan descompuestas las
Seme de entre los dientes el maiz duro. cosas. Amboaíaíymbo guaita, l. Am
Perú oña guindo guindogíche o quāy boguabaíaí, poner descompuestas
rām6, escusase Pedro quando le mando. las cosas. Yyaíbíbí, está ya para per
Ah (interjection), Ah! Oh Ah Tü derse, ó persona, ó cosas. Yyāí ātā,
pã cheyāra Ah Dios mio Ahabá está medio perdido. Yyái hera, está
oangaipá ángmé o québae Ah hom algo malo, y perdido. Yyāí amópaé?
bre dormido en la sombra del peca pues avia de estar malo. Yyāi begu
do / Ahangai pabiyà má! Ah! pecador! éra erú, trae los peores. Yyáíymbae,
Ahé, Fulano, supuesto de ora los buenos, sanos, que no son podri
con de uno. (Las mugeres nunca lo dos, l. Yyāí guerey. Yyāíbe ay para
22 22 V.
Ai AÍ
bóg, los peores escogi, y quité. Chem Quarepotimiríai,corchetes machos.Íbi
boaí gué chererecóbo, me envilece. ráy ayai, palo no liso con tolondrones.
Amboaí gué, ym6mbeguābo, envile Cheyuruai, tengo granos en la boca.
cile. Hetá abá oycó oaíbarí, muchos 12, Ai. b, Malamente. Cheraçi ai
ay malos entre buenos. Yyāí guerei guitecóbo, ando muy malo, y se le
mbae oquâpa checópe, abunda mi llega ordinariamente etéi. Aibetei
chacara. Yyāy guereí cherópe, abun chererecó, apretadamente me trata.
do en mi casa. Yyāy guereí cheaó, Aibeteí oy eruré chébe, apretada
abundo en ropa. Yyáí guereí cherey mente me pide. Aibeteí arecó tecó
mbu, abundo en ganado. märängätú hecé guiñémbori riita,
Alí, Mismo, de mi motivo. Cheaí, ando con fervor en la virtud. Aibe
yo mismo. Ndeaí, tu mismo. Cüibae teí chererecóni, muy malamente me
ai, aquel mismo. Hae aí, el mismo.Tipà trata. Aibetei hápe, muy malamente,
aí, l. Tipà tecatuaí, el mismo Dios. a vez es se repite elai, encareciendo.
5 Aí, Al fin del verbo duplicado es Che caneó ai aibeteí, estoy malamen
su perlativo.Añém6yró aíaí, mucho me te cansado, o mucho. • Aibeteí amo
enojé. Abohii aíaí, cargue me mucho. c6ng, trago con dificultad. Ohóaibetey
6 Áí, Solo (diminutivo) c. d. á, che rembiú, idem. Amboaibeteí che
cuerpo, y de y, Mi persona sola. rapichára, traté mal de obra y palabra
Cheaí equà, vete solo. Ndeāi n6rá, a mi proacimo. Amboaibeteípirá, fleché,
pobre de mi siempre he de ser yo el o prendi el pece, y lo traía,pero fuese.
que, etc. Tuyabaè árñändú, el viejo 13 Aí. b, Llaga. Cheaí, mi llaga
si. Cheäí mèmépe ñändú, yo solo po (yyā: oá). Aíbimá, llaga vieja. Aípía
bre de mi he de ser el que, etc. Pe hú, llaga nueva. Aí péu, llaga con ma
ahè ai ñandú, alli está el siempre. teria. Aí hobaçoí, llaga que se va
Che āi chequāy, a mi solo me man sanando, y criando cuero. Cheaí aí
dan. Ndèáy tereyapó hazlo tu pro guitecóbo, estoy llagado. Amboaí, lla
prio. Ndeāy tereyapó. Pedro yyapó gar, o flechar, ó herir a otro. Añèm
eyrām6, si Pedro no lo hiziere, haz boaí aí guiñeeiinà, heme llagado
lo tu mismo. Che ai tayucá, yo pro rascandome. Chemboaí, me llagó,
pio lo mataré. hirió, o flechó. Jesu Christo n. y.
7 Ai, Azedo. V. Tai, n. 3. yyaí pacatú heté, l. Opá heté yyāí,
8 Ai, Buche de ave, papada de estava llagado todo el cuerpo de
puerco, papera de hombre, etc. Petei Christo nuestro Señor.
teímbaè ayi urugua cúom6 córām6 14 Aí. b, Palabra de compassion.
oñé mbo ai y nyhé, grano a grano Perú aí, pobre de Pedro. Che aíbí, l.
hinche la gallina el buche. Oñémboai, A íbi, pobre de mi.
hincharse el buche. Añémbo yu ai, 15 Aí. b, Breñas, ramones, male
tengo hinchada la garganta. ca. Aíguira, la malega de debaco de
9 Ai, Estar. V. Y, estada, n. 8. los arboles. Yyāíguirà rupí ayú, ven
10 Ai, Interjeccion dolentis. go por debarco de las breñas. Yyáí
11 Ai, Cosa no lisa, con tolondro guipe, l. Yyaítípe aycó, estoy embre
nes, garavatillos, y cosa sobresalien ñado. Yyáíba güíri aicó, ando por
te. Findá ai, el garavato del ancue debaco de las breñas. Yyaíbárām6
lo. Ibírá ai, garavato de palo. Am aycó, dano sobre las breñas. Y ya iba
boai, hazer garavato. Añém6qfia ai, guí rupí rāmi oycó āngaypabíyāra,
forcer el dedo a modo de garavato. anda como debaco de breñas el pecador.
23 23 V.
AYII AYPÓ
16 Aí, Aguanoso, humor de heri Peru aybí o yuca che hegui, mataron
das, las aguas de las paridas. El agua me al pobre de Pedro. V. Ay. b. n. 14.
de la mandioca. Sudor de persona y 3 Aibi, Ruin, malo, apocado, vil,
cosas. La primera leche de toda hem consumido. Yñāybi aguiyeíbaecuéra
bra, viscosa cosa. Yyaí eté, l. Tecatú, bérāmi, l. Oñémboeté eté oycóbo, sien
está muy viscoso. Yetíaí, patata agua do ruin se entona. Abá ayby rucú,
mosa. Cheaíguitecóbo, quaráçí racu ruin, bellacon (yy: oá). Ayapó aybi,
boguí, estoy sudado con el calor del ruinmente lo hago. Am6 aybi ahé,
Sol. Ndíyáii, no tiene visco. CheaÍho, embilecer/e. Che m6aybi tecó mârā
passóseme el sudor, ó cochambre. consumen me los trabajos. Añémóay,
Yyáíhó mändióg, ya perdio su fuer bi, embilecerse. Añèmóaybí ucá, ha
ca la mandioca. Yyáíú, se dize del zerse envilecer. Añém6aybi. guitecó
hijo, que mama la primera leche, ó bo, ando envil ido. Arecó aibi, no
aguaca del que aun está en el vien le estimo. Chererecó aybbi ey rāmó
tre. Oyóaíú, maman juntos el nacido, paé, esto fuera si m e estimára. Che
y el por nacer. Amboyóaíú (dize la āybi guitèna, l. Cherecó aybi güité-. -

madre), doy de mamar a mi hijo estan ná, estoy consumido.


do preñada. Yyáihó ímā tembiú, está 4 Ayby, Lo mismo que Aíba, ruin.
sazonada la comida. Uruguaçú rupiá. 5 Aibi, Corvo, agacharse, incli
aí, clara de huevo. Yyáí'ay peá y pí narse. Cheaíbí, estoy encorbado (yyá:
tey agui, apartar la clara de la yema. oá). Añémbo aibí, voime encorbando.
Añái, Bueno, principal, honrado, Am6 aíbí íbirá recäng, bacar la ra
de confianca. Abá āyāi, hombre hon ma. Ayeaíbí, inclinar la cabeca, ha.
rado. Cunimi āiäi, muchacho bueno, zer reverencia. Oyeaibígítuiabae, está
de confianca. Mbae āi ái, cosa muy ya passado el viejo. Ayeabibi cheapí
buena, preciosa, Cheñém6ñängá ai habangüera gúi, agachéme por el tiro.
ai, soy hombre noble. Añém6aiāi, hago * Aibú c. d. a, cuerpo, í, agua, pú,
me noble, honrado, fiel, etc.Yñāyaí.Oái. rebentar, Ruido, mormullo de los que .
Aybá. r, Breñas. V. Aí, b, n. 15. hablan, y de rios. Cheaibú, hago rui
Aibeteí, Malamente. V. ai. b, n. 12. do (yyā: oa). Y yaíbú mbíá oquá-,
1 Aybí, Prestamente, apunto, a la pa, están haziendo ruido. Ndi yañbuí.
mano. Ayápó aybí, hagolo con pres no hazen ruido. Iaibú, ruido de agua.
teza. Peió raibí, venid presto... Che Amändaíbu, ruido de la lluvia. O
aybí yyapóbo, doime priessa. Chere ñémbo aíbú o quápa, están haziendo
có aybí, soy prestó, y atrevido. Am ruido. Pe aíbú imé, no hagais ruido.
bo raibí, doyle priessa. Amó y ndai Aíçí, Goma, resina. Lo mismo que íci.
bí, poner a la mano. Arecó aybí, ten Aíí, Verguenca, lo mismo que
golo in promptu a la m no. Añémbo Märã. Cheañí guíténa, quedé avergon
aybí Tüpã rehé chemänó hägüámà, cados, Chemnaí, avergoncome. Na
estoy presto para morir por amor de cheaÍíguitúpa, no quedé avergon ca
Dios. Noñémbo aybí yñateY, no està do. Amboaíí, avergoncele. Aroaií,
prompto el que es floreo. Abá hecó acerguencome de sus cosas. Nderero
aibíbi, hombre desbaratado. Nèè abí, añíte pängä? no te averguencas ?
palabras sacudidas, prestas, malas. Aíbó, V. A. n. 16
Añééporaibí, hablar de repente, sacu ASí, Grano. V. Hayí. - -

didamente. Aypí. Especie de mandioca dulce.


2 Aybí, Pobre, nota de compassion. Aypó, Esse, esso, essas cosas. Ay
24 -
24 V. -
AYAP AYE

pobae, esse, esso, es sas cosas. Aipó su tez, o casco. Chereté ayāpé, la tez
hae y chupe, esso le dice a él. Aipó de mi cuerpo. Yapepó ayápé, la tez
catú reá, esso si. Aipó pequā raé? ya ecterior de la olla. Íayāpé, la super
os vais ? Aypó pecu raé? estais aé? Jicie de la agua. Pirá oñémbo ayápé
Aypó tecatú aí, es8o mismo. Aypó oúpa, anda el pescado sobreaguado.
racó cherecó porahába, esso es lo que Ogayápé, lo por defuera de la casa.
yo quiero. Aypópe ereicó raé? estás Ayóhí cherobaayāpé, refregarse la
a é? Aypó rehé, por esso. Aypóhae tez del rostro. Chembo obáyā pehü
niché rá, l. Aypó cheènirá, esso es lo quaraçí, el Sol me ha quemado la
que yo he dicho. Aypó heí amó paé? tez del rostro. Ayāpeóg, quitar la
jues avia de dezir esso ? Aypó cheé cascara. Che acänga yapé, mi casco.
oguerobiá amó päé? pues avia de Ayāpecá, quebrarle los cascos. Aía
creer e88o que dice. Aypó haé amó pe ātā, recio casco. Y yayāpé pú, su
paé? pues yo avia de dezir esso º Ay ena la cosa hueca. Íbíaíapé árām6
póriré yepé? con todo esso. Aypóriré tuí, esta por debateo de la superficie
yépé y márängatú, con todo esso es de la tierra, no entra mucho. Ibíayāpé
bueno. Aypó chéruhába, por esso árāmó ibirárapó heco rām6, quaraçí .
vengo. Aypó chererú, esso me ha tra á omombirú, l.Eguiyabé tecó márängatú
do. Aypó eÑrāmó, si esso no fuera. rehé hobeíbeí oyeporurā m6 m6r6
Aypóriré tám6 ymā rāngatú, ojala, ngaí yñäntói rām6 omómbirú, y moā
y despues desso se enmendasse. A y pó ngaipábo, el arbol que tiene su raiz
ndaéy, no digo es8o. Aypópe, a ó en esso. por la superficie de la tierra se seca
Aypó Ñerehé, sin esso,ó fuera de esso. con el Sol, assi el que superficial
Aítii, Ay, del que se admira. Aíti mente se exercita en la virtud, con la
iahé, guarda, ola. Aítíiñää pipó ahe tentacion se seca pecando. V. Apé. n. 4.
poraheítaló, que bien canta Atítíiā 1 Aye, Cumplimiento de la cosa,
nga picó rá ó, que linda cosa l honrar, acatar, estimar, hazer caso,
Ayābeté, l.Aéyābeté, Abuen tiempo, dar contento y gusto, obedecer. Yyà
etc., agradecimiento c. de á, cosa, y ä. yé, se cumplio, oayé. Yyé yé catú,
b., caber bien, y eté. Mbaé aeyābeté cumplese bien. Tiyayé ñanderi Tipà
rehegúara, oportuna cosa. remimbotára, cumplase en nosotros
1 Ayaca, Un pararo. la voluntad de Dios. Amboayé, yo
2 Ayacá, Cesto c. d. yà, capaci cumplo, etc. (bo : hára). Yyāye, ha
dad, y cá, poder, Cheayacá, mi cesto bängüera, am6rängüe, no cumplirse
(yyā : oá). Ayà ca cói, dos cestos pe lo que se avia de cumplir. Amboayé
gados. Ayācáguacú, cesto grande. A Paí chequáitaguéra, cumpli la peni
yācaitá, cesto que tiene quatro palos. tencia, o lo que me mandó el Padre.
Ayācámuri, canastillo. Ayācánâmbí, Namboayé potári yyápóbo, no quie
cesto con assas. Ayācápií, cesto muy ro obedecerle, ni darle gusto en ha
feacido. Ayācá piraçá, tercido con la - aerlo. AmboayéTipà, honrar a Dios.
bores. Ayācá y pi raça y mbaé, cesto Nāmboayé eymi, no deco de hon
blanco. Ayácá ramindequirá, estás rarle. Temimbotára ayé, cumplido
muy gordo. -
deseo. Ñee mboayé arecó ychupé,
Ayaya, Un parcaro grande. fueépalabras de cumplimiento con él.
Ayápé. b, La superficie ó tez, casco, Amboayé cherúba, tengo respeto a
natas, telas de liquor (c. d. a, cuerpo, mi padre. Nachemboayéy cherai, no
yá, gualdad, pe, chato). Yyá yápé, me respeta mi hijo. Namboayéy Perú,
25 - 25 y.
º

AYE - - AYE -

no hize caso de Pedro. Ambáyé amó 5 Ayé, Idem quod Ndaeteí; sufi
paé? avia yo de hazer caso dél ? A ciente, bien, cumplidamente, mucho,
mboaye potá y yerure haguéra iméé grande, caver. Míri yyāyè chébe, cu
ngā ychupé, quiero darle gusto en pome poco. Ndiyāyéí cbébe, no me
darle lo que me pide. Chemboayé ñ6 cupo mucho. Ndiyayéi, no cupo mucho
te epé, y mééngā chébe, dame gusto, repartiendo. Yyāyè abá cherópe, bien
ó obedeceme en darmelo. Namboayé cabe la gente en mi casa. Ndiyáyei
potári ymeéngeVmâm6, nole quiero pābé upé, al repartir no cupo a todos
dar gusto, o obedecer en darselo. Na bien. Yyāyé che aó chébe, tengo mu
mboayé poteri guihóeyrām6 hupi, chos vestidos. Aynüpà ayé catú, dile
no quiero ir con él. Tipã chemboayé una buena buelta de acotes. Chererecó
catú íbípe, Dios me ha honrado en la catú, cumplidamente lo hizo conmigo.
tierra. Ayé hápe aycó, estoy con gusto. Ocarúayé catú mbíá, abundantemente
Ayé hápe catú tereicó coite, mira han comido. Yyayé catüímà cherópe,
que estés de aqui adelante con gusto. ya tengo mi casa bastantemente pro
2 Aíe, l. Añé, Verdad, no digo bien ? veida. Ndiyayé eatuí cherópe, no ten
no es verdad? ciertamente. Ayébéra go en mi casa lo suficiente. Chemboayé
mi, parece que es verdad. Ayé catú mbíá chemboübo, dieron me bien de
racóndé, l. Ayécatúpacóndé, cierto lo que yo buscacava, y me vine. Na
que tu eres un tal, etc. Ayé hápe haé, chembo ayéí mbíá guetárām6, no me
digolo con verdad, y digo verdad. A de caron algar cabeca, por ser muchos,
yéngane rá, assi será. Ayé nga raé, ó no hizieron caso de mi, por ser mu
assi es, ó fué. Ayé camí racó, assi chos. Arúrayéí, mucho traigo. Arú
acontece, ó suele ser. Ayéndayé, assi rayéí biná, traía mucho, pero. Che
dizen. Ayé tāmó, ojala. Ayé Perú? carúayérām6 paé? esso fuera si yo
Pedro no es assi? no es verdad? no huviera comido bien. Oñéè ayé catú
digo bien? Ayé catú ahè rá, cierto ahèchébe, riñome malamente. Yyayé
que esté, en bien, ó mal. Ayé catú ra catú abatí cherópe, tengo mucho maiz
có ahé oyérurébo, cierto que es pe en mi casa. Ndiyayéi tába angaú, no
digueño este. Ayé catú raco ahè hací es suficiente esse pueblo de burla. O
oñeèngā, cierto que este es pesado en ñèmboayé, aumentanse. Aiquaá ayeí
hablar. Ayé aú oú raé, ojala viniera. catú, suficientemente sé. Ndaiquaabi
3 Ayé, Dicha, bienaventurado. A ayéy catü porahei, no sé suficiente
yénde aé, dichoso tu, ó bienaventura mente cantar. Ndoiquaabi ahè ayéi
do, Ayé cheaé, dichoso yo. Ayé haé, catú poromboé häguāma, no tiene
dichoso él. Ayé yquyri omän6 rāmo suficiencia para enseñar. Cheayècatú
ae íbápe ohóbo, dichoso el que sefue chemènda hägúāma, suficiente edad,
al cielo en tierna edad. Tecó ayé catú ó partes para casarme tengo. Cheayé
apíreyma oguerecó íbápe güara, bie catü Tüpã ráhägüāmā, soy capaz de
naventuranca eterna tienen los del la comunion. Cbepíātā ayé catú y -
cielo. Nände ayecatúhába apírey Ti mboaguíyeha gfiāmā, bastantes fuer
pà recha cápe oicó, nuestra biena ca8 tengo para vencerle. Añémboé
venturanga está en ver a Dios. quaá ayé catú, bastantemente 8érezar.
4 Ayé, Consentir, aceptar. Ayè Nache áyei, no soy suficiente. Nache
haé ychupé, consenti, dice que si. ayei poroquita güāmā, no tengo sufi
Ayendaei, no consenti. Ayè ndaey cé ciencia para governar. Che ayéndi
amó, en ninguna manera consintiera. quaapábi, no se conoce mi suficiencia.
26 26 v.
- AYÉT AYô
Ayébé, l. Aúèbé. Aun por esso. A tamó ndéyyapóbo cherori amó, en
yébé nderaÍhú raé, por esso te ama. verdad que si lo hizieras me holgária.
Ayébé Tipā cheraihú, por esso me Ayète c. d. ayé, verdad, y te, cier
ama Dios. Ayebé abé che haíhúpa, to), Cierto en verdad, ciertamente. A
y por esso le amo yo. yété catú hápe, verdaderamente, cier
Ayebeé (reciproco). Ayebeé gña tamente. Ayété em6nā am6bínà, cierto
rāmā arú, traigolo para mi mismo. que assi avia de ser. Ayété bérāmí,
pareceme que es cierto. Ayété catui,
Ereyebeè guārāmā, para ti. Oyébeé
es verdad cierto. Ayété ebocoi, es so
guārāmā, para el mismo. Oreyebeé
es cierto. Ayété catuhápe ha endébe,
guārāma, ñände yebeé, peyebeé, oye cierto
beé, etc. Oyebeé Tipā ñändemoñà,
que te digo la verdad. Ayété
criónos Dios para si. Oreyebeé oyapó
amó, esso fuera si. Ayété ná, /. Ayéte
mbaeopacatú, para nosotros crió todas nängā, assà es cierto. Ayété pängá?
/as cosas. Ayebeé am6ñemoÑr6 Tipà, es verdad? Ayété rāmó támó ojala
contra mi mismo he enojado a Dios. fuera assi. Ayétérām6, l. Oyé quáane,
Ayébo, l. Ayéboí c. d. ayé, verdad si ello es verdad, ello se sabrá. Ayété
y bo, de veras), Perseverancia, de rfigüá pängá? es assi por ventura?
Ayéterupí guára, es cosa cierta. A
veras. Ayeboi amé, diselo de veras.
Ayeboi guāra ebocoi, esso va de veras, yété túri, cierto es que vino. Ayété
y con perseverancia. Ayéboi che éni,
ndaie, dizen que es verdad. Ayété
raú ndayé, dizen que es verdad, pero
digolo de veras. Ayéboi acarú, prin
ay duda. Amboayété, afirmar ló que
cipalmente he comido. Abá ayéboy
guára, hombre de veras perseverante. dize. Amboayété Tipā rehé, afirmolo
con juramento. Hupí guarey mboa
Nda ayéb6rüguay haé, no lo digo de
veras. Ayéboitām6 ereyapó raé, ojala yètéTipà renóyna ängaipá tubichá
lo hizieras con perseverancia. Añèmbo mängā, es pecado mortal afirmar con
juramento lo que es falso.
ayéboícatú tecó mârängatú rehé, per
severo en la virtud. Peñèmbo ayeboí Ayétebíbí c. d. ayéte, y bibí,
catü Tipā raíhúpa, amad á Dios Podrá ser que sea assi, possible es, a
con perseverancia. pique está de ser verdad. Ayétebíbí
Paí ruhâgüāma, possible es que el
Ayépacó compuesto de yé, verdad, Padre venga. Ayètebíbí oyrándé oquí
y pacó, cierto, Ciertamente. Ayé pacó bo, possible es que mañana llueva.
ndé nderenendui Missa oyéí, cierto Ayétébíbínde aguíyerāmboí emänó
que tu no has oydo Missa oy. Ayé pa mo, possible es que mueras de repente.
cóndé, cierto que tu. Ayé pacó, y yea 1 Ayú, Adormecido, borrachera,
píçaÑmbae nde cierto que, eres un empalagamiento, hastio, enfado, atur
anal mandado. Ayé pacó che oro ai dimiento, parlar, jugar. Cheayú, estoy
hú, ciertamente que te amo. enfadado, empalagado (yya : oa).
Ayé tamó c. d. ayé, cierto, y tamö), Amboayú, enfadar a otro (bo : hára).
0 sº, ºjala, por poco, ygual fuera. Ayé Amboayú pirá, emborrachar el pes
tamó guihóbo raé, mejor fuera que cado con espuma de raizes, etc. Ndo
3/o fuera, Qjala yo fuera, si yo fuera. ayú y pirá, no muere pescado. Oayuí
Ayé tamó ché, en verdad que yo. Ayé mátingi, ya se ha emborrachado el
tamó guicaitaraé, por poco me quemo. pescado. Cāguy chemboayú, aturdio
4

Ayé tamó che herubo raé biña, en me el vino. Amboayúóg, quitarle el


ºerdad que yo ya lo traía, pero. Ayé enfado. Añèmboayú, yo me enfado.
27 27 V.
AYū. AYÚÁ
Añémboay ucáy, desechar el enfado. Oyé ayñrapá tey ahé, es un flocco.
Acéñfime guíñém6 ayucaina, salgo Cheayúpeí, tengo cerrada la gargan
me a desenfadar al campo. Nderecó ta. Nde ayú peí eicóbo ndeñèm6mbe
caracatú chemboayú, enfadame tu gúabo, ndeängaipá m6embiembi tei
flema. Mbaé hee chemboayú curytei, bo, parece que tienes cerrada la gar
lo dulce me empalaga presto. Che ganta quando te confiessas, que no
mboayú epé, l. Nde chemboayú, dizes todos tus pecados. Eñemboayú
me enfadas. Cheayú ayú eté guite peí, ímé eñèm6mbegúabo, no cierres
cóbo, ando muy enfadado. Añé la boca quando te confessares. Nde
mboayú cheñémboçarai tápe, entre ayúpeí que herecóbo angaipá móc6
tengome al juego. Amboayu cherapi cereym6, cierra la garganta al peca
chára, entretengo a mi proacimo ha do para no tragarlo. Cheyupohé y
blando. Mbo ayúhábām6 arecó pin gúabo, comer apriessa. -

dapoi, tengo por entretenimiento la Ayúá c. d. a, cuerpo, y yuá,


pesca. Oroñ6mboayú oroquäpa, en pegajoso, liga, etc.), Rebolver, enredar,
tretenemonos parlando. Añémboayú sobacar, emboru car, pegar con en
s grudo, cera, etc. Ayá uá coó ytírarí,
Missa rendúpa, estuve destraído, ó
airlando en la Missa. Oayúhápeñote rebolver la carne con la harina, que
ohendú Tipà ñee, de burla, ó jugan es el modo de comer desta tierra. A
yayú á pirá huí rehé ymbochi ríribo,
do oye la palabra de Dios. Che ayú
hápe ñóte añémömbeú, confesséme rebolver el pescado en harina para
de burla. Oayúbae opíápe Tipā oa freirlo. Ayāyúa abatimini cuí í re
toi noñändúbi, los que están distra é héyya yucá hägúāma, rebolver la ha
dos no sienten los impulsos de Dios. rina con el agua para amassar. Ayā
Eñèmboayuymé teque ñändú, no yuá huí y pícuita, rebolver la harina
estés traveseando. quando la tuestan. Teminoā yopar
2 Ayú, Interjeccion dolentis. á par á rehé, l, Märändeé ndeé rehe
3 Ayú. r, l. Yú, Pescuego. Che ayú, guáraríañ mboayú águítecóbo, ando
mi pescuego (yya: oá). Ayubuçú, lar enredado en varios pensamientos. A
go pescuego. Ayúbirà, pescuego colo mboa yuáyuá temoèrehé, enredarlos
rado, como de pacaros. Añfimí, pes con chismes. Chemboapayúá íbirayyá
cuego chico. Añfimindaí, muy chiquito ruguupé, rebolviome con la justicia.
pescueco. Ayú quytá, nuez de la gar Cheapayúá Chererecóbo, andanme
ganta. Ayurayi, lamparones abier sobaacando. Ayapayúa aó carâmegiā
tos. Ayururú, idem. Ayurúpi, cuello me, rebolver la casca. Ambo apayúá, .
de ropa y balona, y ceraiguillo. Ambo hazer que lo rebuelvan. Oyeapayúá,
yoayú, acollarar. Ayāyubepi, torcer enredose. Ayeapayúá angaipá eíi re
el cuello a la ave matandola, l. Aya hé, heme enredado en muchos peca
yubocá. Ayu richuā, l. Ayupoi, l. A dos. Añeängapáyuaóg guiñèm6mbe
yure némbai, collar. Amboyurichúa, guábo, heme desenredado de más pe
ponerle cadena, ó collar. Añémboyu cados por la confession.
richúa, ponerse cadena al cuello, etc., 2. Ayúá, Limo, o cosa pegajosa.
ó cosa semejante, l. Añémbo ayu eñè Mbaepipómó y yayúá catú, está la
mbāy. Ayúrá, enlagar (pa: bo). Che cola bien pegajosa. Yraití y yayúá,
yúrá, me enlacan. Ayéayürapá tei, está pegajosa la cera. Huí apererá
torcer el cuello como el que se humilla, yyāyúá, la harina de mandioca, se va
ó se muestra pobre, denota floacedad. corrompiendo. Ayāyúá eí, espessar la -
28 28 V.
AYUR ÁMA
miel. Eíra ayua, miel espessa, ó liga por el pecon. Ayayurupím6mbí, engas
que hazen las abejas en sus colmenas. tar el ançuelo en la cuerda, o cosa se
3 Ayúá, Coger por el pescuego. V. mejante. Ayayurupí móndóg, cortar a
A, coger, n. 1. raiz por el pescueco,o cuello de la cosa.
Ayucá c. d, ayú, cuello, y cá, Ayuruquereú, Papagayos pequeños.
quebrar), Significa aporrear, sobar, Ama, Supino del verbo Á, estar,
amassar. Cheayucá, l. Cheapayucá, guiáma, estando yo. V. Á, n. 5.
me aporreo (yyā: oá). Ayáyucá mi 2 Ámá. n, circulo, cerco, rodeo.
ringatú eté, aporreele muy bien. A Quarací āmā, circulo del Sol. Ore
mboayucá, hizele aporear. Chemboa āmāndaguéra oroití, deshizimos el
yucá, hizo que me aporeassen, l. Che cerco que nos pusieron de muros, o
mbo ayucaucá. Ayāyucá abatirñü, l. personas. Chañāmā, cerquemos los.
Ayapayúca abatirifi, amassar. Ndi Cheāmā chererecóbo, cercaronme.
yāyucá catuhábi, no está bien amassa Tab ñāmā hába, muro, o cerco del
do. Yyayucá catupíra, bien amassado. pueblo. Añāmā tába íbirapipé, cerrar
Ayuí, Laurel. Ayuíñándí, azeyte el pueblo con palos. Añāmā yquÑti
de laurel. m6, redondear gortando. Añāmā he
Ayüquai, Cuello, o cintura de algo. recóbo, cercarle. Ahaí yñāmānā, rayar
V. Quai, n. 3. al rededor. Amandába, circulo. Aho
Ayuquai (c. d. ayu pescuego, y quai, bá íbíāmā yquytim6, cercenar como
passar), Cosa torneada, calabacos ce hostia, etc. Yñāmāndába, su circulo.
ñidos, o cosa semejante. Pindá ayu Oyopopíci. Ñèamā oyeroquibo, dan
quai, piedrecilla ceñida, que sirve de car en corro assidos.
plomada al ançuelo. Amboayúquāy, l. 3 Amà. n, Nube de aguas. Amäbe
Amboayuruquai, hazer labores al tor rá, relampago. Ámäberá píi pii, re
no Amboayuquā yuquāy,hazer balaus lampaguear a menudo.Ámácunfi,true
tres con muchas labores. Iá ayuru no. Ámäcuni remimócañYngüe, el
quai, calabaco ceñido. Amboayúquíai herido del trueno, atronado. Ámá íbí
íbirá héquíita güāma, hazer musesca tu aí pórām6, lluvia con tempestad.
al palo para tirar dél. V. Araquai. Ámända ibí ibí, continua garúa, ó
Ayuru, Papagayo. grande, Ámándí, l. Amangi, agua llo
Ayuruyú c. d. ayuru, papagyo, y vedica. Amandaú, granico. Ámändaú
yu, amarillo), Llaman a los Ingleses. a Viy uçú, granico gruesso. Ámändaú
Ayurupí c. d. ayu, cuello, y pí, ucú, l. Guacú, idem. Ámändiquí, llo
cerca, n. 8), El principio del cuello, o ver. Ámändiquí ayyyucú, caer gotas
pescuego de persona, o cosas, frutas, gruessas. Amändoquíri, no echan agua
pegon, etc. Cheayurupí, la parte in las nubes. Amángípí ambú, tempestad
ferior de mi cuello (yyā: oa). Ayu de agua con ruido, l. Amà píambú. A
rupi aó, balona o cuello de ropa. A mängí poí, l. Opoí ímā amä, l. Opoí
yurupí némbai, gargantilla ó dices amä, l. Amängípíg, escampar. Amān
que cuelgan del cuello. Añemboayu gírucú, gran lluvia. Amàmi, agua
rupí némbai, pongome gargantilla, o cero pequeño. Amā oquí, descargan
diaces, etc Ayurupí eteí, cerviguillo las nubes. Amā o quí araeçãcangme, l.
grande. Ayurupí chai, cerviguillo con Ara eça cäng yèpè oquí, l. Quaraçi
roscas. Ayurupí cäng, el huesso del amá, llover con Sol, o día claro. Amà
cuello. Aye ayurupí yeíbí, torcerse el pÑtā, arreboles colorados. Amà pytfi,
cuello. Ayayurupí poó, quitar la fruta nublados. Amà pYtü mbí, gran obscu
29 29 V. II. 3
AMBA. AMBÍ
ridad del tiempo. Amà pÑtfi ára, dia higuera de higos. Ambaí ti, especie de
nublado. A mápítífi í, tempestad de higuera, arbol conocido. Ambaí eté,
agua. AmápÑtü íbítuaí, tempestad de una higuera que no dá fruto. Ambaí
agua y ciento. Amápytiti, l. Amápy bucú, higuera de infierno.
tiíbítí, l. Ibítigí, nublados. Amâremi Ambára, El que no està enpié. V. Á.
m6aquÑnguera, cosa mojada de llu n. 5.
via. Amäríapú, trueno. Amátiri, rayo. Ambé. r c. d. ā (con nariz), y e,
Araamándaíbi, lluvioso tiempo. aparte, Espera, esperad, deca, de cad,
Amäberá, y no tiene mas. Ambeque ränge, mira
Relampago, y todo lo que esperes. Ambéra, esperate, aguar
Amàcini,
perteneciente. V. Amà. n. 3. da. Amberàngé hei chébe, diocome que
Amàmbai, Helecho, yerva conocida. esperasse. Ambé, de came (dize al que
Amâmbai yucú, l. Chatí, Arbolito cogen, ó quiere que le esperen).
parecido al helecho comestible. Amberembóí, Lagartija.
Amändacarú, Cardones. Ámbí (c. d. à, estar, y pí, apretar,
Amändayé, Junta de gente. Che Coger entre dos cosas. Añépoāmbí, co
amändayé, la junta que yo hago (y- gerse la mano. Añépíāmbí, cogerse los
ñā: oá). Aamändaye, yo junto gente, piés. Amóñeāmbí mbaé cherâipipé,
—copíbo,para hazer chacara, — gua apretar algo con los dientes. Chemó
rinimó, para la guerra. Yñamändayé ñeāmbí m6rändubai, tienenme el co
orerí, hizieron gente contra nosotros. ragon entre dos piedras las malas nue
Amändayérāmo ayú, vengo a recoger vas. Añeäcámbi ao pipé, atarse la
Perú oamändaie mbíaupé orerí, cabeca con apretador.
gente. Amändaye guaçú, gran junta. Ambi, Mocos. V. Ambiü.
Pedro embió su recado a la gente para Ambii, Lado, costado. Cheambii
que se juntassen contra nosotros. areco chemembí, traigo a mi hijo al
Amändaú, Granico. V. Amà. n. 3. lado. Che ambíipe arecó, l. Cheambii
Amändíba, Fruta amarilla. Amān aríarecó, traigolo al lado. Añó ambiis
dibáí, su arbol. arecó, en ambos lados traigo hijos, etc.
Amändí yú, Algodon. Amändí yu Ambii chüara, la cria que trae la
ymoüçümbira, copo de algodonº car muger al lado. (Los vaones no usan des
menado, l. Amandíyuapuá. Amändí to.) Noambigüa, hermanos de un par
yuyá, algodon abierto. Amändíyutiba, to. Cherandapígüiriarecó, traigolo de
algodonal. Amándíyu a Vi, pepitas. barco del braco. Cherendapigui yobai,
Amändiyu aó, lienco de algodon. A traigo en ambos lados (dize el varon).
mändíyu yp6bäm bíra, algodon hila Abíiyog (c. d. ambii, lado, y og,
do. Amändiyú yí, algodon recio. A casa), Vezindad, ó casa que está al la
mándíyu yi ymbaé, algodon no recio, do. Che ambii yóg, la casa que está
podrido. Amändíyuí guaqueórām6, pegada a la mia. Oñóambii yóg bae,
í á hetá, si se chapoda el algodonal los vezinos entre si (yña: oā). Che
dá mucho. Hírúrāmó amändiyu, está ámbii iogígúara, mi vezino. Ámbii
muy chiquito el algodon. yógpe, en la vezindad. Añém6ambii
Amàtirí, Rayo. V. Amà. n. 3. y og Perú rehé, avezindarse cerca de
Ambaí. b, Higuera generalmente. Pedro. Nache ambii yógi, no tengo
Ambaíá, higos. Hy á tecatú ambaí, l. vezinos a m? casa.
Hi á míniey ngatú, l.Ayé catú ambai Ambípe, Tiempo futuro. V.Mämbipe.
á, l. Ambai hebichuá, está cargada la Ambiquí, Retoño (yñä: oà). Ambi
30 30 V.
AMBO ÁMBO
qui heñ6i,l. Ámbiquí océ, retoñecer. banda del mar. Amboípí cotí, ázia la
Ayñāmbíquipoóg, quitar los renuevos otra banda. Caá amboípíri, detras del
con la mano, y semillas como de alba monte. Ñü amboípíri, de la otra ban
haca, etc. Atuā mbíquí, cabello tran da del campo. Checog amboípi, a la
cado que cae a las espaldas. Añémoa otra banda de mi chacara. Íbága
tuāmbíquí, trancarse los cabellos ázia amboípíri, lo superior del cielo.
atras. Näráambíquí, ratoños de na Ámbopí, Borla, fluecos, y el prae
ranjas. Tumbíquí roquí ambiquí, re putium. Cheambopí (yñà : oà). A
toños de calabacas. Yñāmbíquí rätä m6āmbopí, hazer fluecos, y ponerselos
cinà, están talludos los renuevos. Ni a la ropa. Aoyñāmbopibae, ropa con
ñāmbíquí poogúabi, no se han quita Jluacos. Ayñāmbopíaçíá, l. qfiíti, cir
do los retoños. Yñāmbiquíce abatí, cuencidar. Haqüai ambopí yquytimbí
brota el maiz. Yñāmbíquicé angaipa, réra, circuncidado (no se usa por la
brota el pecado. Angaípá ambiquí po honestidad). Cuñagui, cuimbaé po
pó eymbobé haqueguā quegúabo romboabíhába ambopí quÑtimbira,
agu yeteí, con riene atajar el pecado circuncidado. Jesu-Christo 8 ára á
antes que brote. quabiré oiquyti, l. oycircuncida ara
Ámbiú, Mocos. Cheāmbiú, mis, y caé, despues de 8 dias fué Christo
tengo—-(yñä: oa). Cinimiāmbíú, mu circuncidado. Añém6 āquāi ambopí
chacho mocoso. Yñāmbíú o círi, l. Y yé pe pí, l. Amboyepepi cherâquai
ñāmbiú oyaçecó, cuelgale los mocos. ambopi, desollarse el miembro geni
Añeāmbíú bóg, quitarse los mocos, tal. Poromónänga ambopi quYtimbi
Aámbiu bóg, quitarlos a otro. Niñeā ra, circuncidado. Jesu-Christo poro
mbíübog quaabaúbi, aun no se sabe m6ñängá ambopí oiquYti, l. Oñäpi, l.
quitar los mocos. Añeāmbiú equii,sor Oyaçíá. Jesu-Christo fué circuncidado.
berse los mocos. Añeāmbiú rahá, idem. 1 Ambotá, Mostacho. Che āmbotá,
Amboaé c. d. amó, y aé), Diferente. uis mostachos, y tengo — (yñá : oā).
Amboaé ché, yo soy otro. Ambo aebé, Ambota á, pelo del bigote. Ámbota
otro ó otros mas. Amboaé heíi agüi, çé, l. Ambota roquí, salir los bigotes,
otro dellos. Amboaé ñābébé, otro tan etiam dicitur de la nugine mulieris
to como lo otro. Amboaé yebí, otra circa partes superiores verendarum.
vez. Amboaémbaé ebocói, esso , es Cherâquāi āmbotá (dize el varon),
ageno. Amboaé miri, otro poco. Ara foemina vero dicit: Cheraquā ambotá,
mboaépe, otro dia, ó en otro tiempo. nderaquà, haquà, guáquà (ponese
Añem6amboaébinā guiyecoacúpa, porque si se oye no se estrañe, y sea
quiseme disfracar. Oñém6 amboaé necessario preguntarlo).
Perú tecó márāngatú rehé, hase tro 2 Ámbotá. r, l. Ámotá c. d. āng,
cado Pedro dandose a la virtud. A alma, y potá, querer), Querar bien.
mbo aehetá oimé, otros muchos ay. A Cheāmbotá, me quiere bien (yñä: oā).
mboaénditibi, l. Ndipóri, l. No$mei, l. Nañāmbotári, no le quiero bien. Añā
Ndoqúabei, no ay otros. Peñémbo mbotá catú, quierole mucho. Ambo
amboa.é tecó mârängatú rehé, trocaos tahára, el que quiere bien. Poroāmbota
en virtuosos. catubae, el que quiere mucho. Ambo
Amboípi r c. d. amó, y ípí, prin tarey, l. Amotarey, l. Amotareymbára,
cºpio), La otra banda. Pará amboípí, l. hára, enemigo. Am6āmbotá, hazer
la otra banda del mar. Pará amboí que le quiera bien. Am6ñ6āmbotá ca
píri, l. Pará amboípíripé, en la otra tú, hazer que se amen. Na m6ñeāmbo
31 -

31 v. 3º
AMYR ÁMÓA
tári, hazer que no se quieran. Amóñ6 para amyri, el pobre difunto. Ahaihú
ämbotareymbucá, hazer que aborrez amyri, y como que le amo tiernamen
can. Moño ambotarey hoácherí, l. Moro te. Ayeruré amÑri, pidolo con afecto.
ambotarey chehúcatú, tengo odo, Amytacäng, l. Am6tacäng. El huesso
enojo.Cheambotarey hoá hece, l. Che que rodea el pescueco, y quadriles.
ambotarey o hú, tieneme odio. Añèm6 CheamYta cäng (yñä: oā).
ambotarey, hagome aborrecer. Añéā 1 Amó, Lecos. Amó ahechag, vile
m6tare Vmbucá, hazerse aborrecer. le cos. A-mó, mui le cos. Amö hecóni,
Nañāmbotári yapúra, aborrezco men allá está le cos. Amó cheretāma, allá
tira. Ambótareymbícé, el que siempre está leacos mi pueblo. Amó agui túri,
quiere mal. En algunas partes usan viene de lecos. Amó eté, muy le cos.
desto cortado ut Tarambiché, l. Ta 2 Amó, Alguno, alguien, algunos,
rambicé, enemigo. algo. Abá amó, alguna persona. Amó
Ambú c. d. āng, alma, y pú, soni amó, algunos, y algunas vezes. Amó
do), Tropel, ruido, ronquido, bufido, amó ai ypo cheraé, yo creo que soy
gruñir. Chequerāmbú, roncar, bufar para algo, ó soy algo tambien. Amó
(bo: hára, yñà : oā). Mbí āmbú, rui amómeé, l. Amó amombeé,a las vezes,
do de los piés, tropel. Taiaçú āmbú, algunas vezes. Amó amóme yepí, unas
gruñido de puercos. Am6 āmbú, ha vezes si, y otras no. Amó amóme he
z er que haga ruido. cóni, unas vezes está, y otras no. Amó
Ambuá, Ciento piés. méyp6cà, raras vezes. Amóme, a las
1 Amí, Costumbre, suelo, solia, etc. vezes. Amóme yepí, casi siempre. A
Añèmboé amí, solia rezar. Che amí móngúera, los unos, ó parte dellos.
ayapó, l. Ayapó amí, yo lo solia hazer. Amómeñó, algunas vezes no mas.Mbae
Cheamíndayapóy, no acostumbrava amó, alguna cosa. Mbae amóbé, algo
yo hazerlo. Cheamí carambohé biñá, mas. Mbae amó mi ribé, algo mas, ó
yo era para algo otro tiempo, solia yo, algo menos. Orehegui amó, alguno de
etc. Amí biñá áni, no solia, l. Ani nosotros. Peè amó mbohapí, tres de
amíbiñã. Chacamí aracaé, veis aqui vosotros. Oremóc6i amó, de nosotros
que solia yo. Chacami Sabadoñabópí dos el uno. Oremóc6i agui amó, de
pé guiñém6mbeguabobiñā Sabed que nosotros dos el uno. Erúm6í, l. Erú í
solia confessarme todos los Sabados. amó, trae alguna agua.
2 Ami, Esprimir, pujar, ordeñar, 3 Amó (Con interrogacion), Lo
apretar, estrujar. Añämi, yo ordeño, mismo que por ventura. Ereyapó amó
ó esprimo. Nañāmyi, no ordeño, etc. pà acoibaerae? has hecho por ventu
Aycämbíāmí, ordeñar. Añämi ypíca. ra aquello?
apretar esprimiendo. Añéâmi, pujar. 4 Amó(Subiunctivo), Hiziera, viera,
Añämi y peú, estrujar la podre. Mbae etc. Ahechagamó, vieralo yo. Am6
ämihába, prensa. -
mbeú amó, diaceralo yo. Che am6
AmYndayai, l. Ibíndayai, l. Itayo ahá, l. Cheahá amó, yo fuera.
apí. Unos animalillos muy ligeros que 5 Amö, Pariente allegado. Cheā
andan en la tez del agua muy chiquitos. mó, mi pariente (yñā : oā) Nache
AmÑri, Pobre, difunto (es palabra ämói, no tengo parientes. Nache ām6
de amor). Che amyri, pobre de mi, ay riguái, no es mi pariente. Añèm6āmó
de ami. Ahè amyri, pobre dél (con hecé, hagome su pariente, ó allegado,
afecto de amor). Cherúba amyri, mi etc. Añémó amòràmó hecé, agora denu
padre difunto, a quien amava yo. Mbá evo me he hecho su deudo allegado, etc.
32 32 y .
AMÓN ÁÑX
Ámóaí, Lindo, hermoso. Cheāmóai, era presente, y como murmuráran dél.
soy hermoso (yña: oā). Yñam6ai ahé, Am6ngué. r c. d. amó. 2. y qué
es hermoso, Ara amó ai, dia lindo. Ñü preterito), Los demas, los unos, el
ám6 aí, lindos campos. Mbaé àm6 ai residuo. Am6nguéra túri, am6ngué
tecatú pià Tüpārae ó que hermoso es ra opítá, los unos vienen, y los otros
Dios Tipã oāmóayngúe omboye se quedan. Nache m6 am6nguéri ta
quaá guembiapó rehé, Dios descubre cí, la enfermedad me ha llevado mi
su hermosura en sus criaturas. Yñā gente. Chem6 amonguéri ñóte, unos
m6ai chébe, pareceme hermoso a mi. pocos me ha de cado. Amónguériñó
Oñem6āmóayngatú açé àngā oñé tecómā rängatú rehé tequāra, pocos
mémbeu re, queda el alma hermosa son los que se dan a la virtud. Na
despues de averse confessado. Amó amongué rüguāiangaipábaupétequā
amóai, hermosear. Poromó amóai ñe ra, no son pocos los que sirven al pecado.
m6mbeguába açé àngā rehé, causa Am6ñó ey tequāra, cosa comun sin
hermosura al alma la confession. dueño particular, cosa comun en to
Amóme, Algunas vezes V.Amó. n. 2. das partes. Tecó amonoey teqüara
y Namóméy. Tipāñändequaitaba, la ley de Dios es
Amóme yepí, Dias interpolados. comun a todos. Cherógam6ñ6eyte
V. Amó. n. 2. quāra, mi casa es comun para todos.
Amónam6, Jamas. Amónâm6 che Cuña angaipábae oñem6 am6ñ6ey
retängüe rechacáru guai, jamas he de tequāra, las malas mugeres son comu
bolver a mi tierra. Amónām6 ibape nes a todos. Oñém6 am6ñ6ey tequā
guāra tecó orírechacarámā rüguái ra Jesu Chrísto nandeyāra Sacraman
añáretā méguāra, jamas verán a Di to pipé, para todos es comun el san
os los condenados. Amó nâm6 coite tissimo Sacramento. Tecó màm6ñ6ey
nache angaipábicé ne, ya no he de tequāra, l. Tecó am6ñóeYtequāra, co
ofender a Dios jamas. Amónâm6 nda sa comun en todas partes. Am6ñoey
yebirí cé ndepíri né, jamas te bolee tequäpe Tüpäñee oñeéndú, en todas
ré a ver. Amónâm6 amómbeúmbae partes se oye la palabra de Dios.
amón debe : ndequaita; y yapó ey Am6ràngue, Hazer que no sea. V.
mâm6, jamas te mando cosa que la Rängüe.
hagas. Amónâm6 chembo oribey rā Am6tarey, Enemigo. V. Ambotá.n.2.
mó ndé, jamas me dás gusto. Nda Amündá. b c. d. mú. 1, y tab, pu
amónâmo riguái ndemárängatú, no eblo), La vezindad de pueblos peque
ay esperanga de que seas bueno. ños. Amündabiguára, vezinos en al
Amóngotí (c. d. amó. n. 1. y coti, deas cerca de pueblos grandes. Amün
ázia allá), Por un lado. Amóngotibé, dára, idem. Añe amündá hecé, poner
mas allá. Amóngotí gui, desde allá su casa, o pueblo cerca de otro. Am6
(de movimiento). Amóngotigüará, los amündá, hago que se pueble cerca de
de allá. Amóngotí cotiguára, los de otro pueblo, ó casa. Oroñ6 amündá,
ázia allá. Amongotí píri, un poco acercamonos unos a otros con las ca
ázia allá. Ecíri amongoti, apartate sas, ó vivienda. Nache amündábi, no
allá. Amóngotí ñóte, por un lado so tengo vezinos. Oñ6 amündá tába oi
lo. Amóngotí cer equá, passate ázia cóbo, están los pueblos cercanos unos
a/2 un poco.Amóngoti hecó rām6 paé! Q, Of7"O8.

ºfre si el estuviera ausente Amóngot Áñā. n, Gruessa cosa, ropa, bosque,


hecorām6 paé: yñängaóni, sino estuvi cuerpo, sueño pesado, cabello y yerva
33
33 V.
AND A. ANDÚ
espessa. Chereté àná, soy gruesso de ninguna manera. Andauquíri ayapó,
cuerpo (yñà : oá.) Niñánámí, na en ninguna manera lo he hecho. Án
es gruesso. Aópoānā, ropa gruessa. dauquíri ycó gui tèna, estoy in puris.
Caá áná, bosque espesso. Caá ānān Andauquíri che Tipà ñändequaytá
gúera y peábo aquá, passé a partando ba y momärāna, en ninguna manera
breñas. Yñänámey rupí ahá, fuy por quebrantaré los preceptos divinos.
lo ralo del monte. Chequerâná, tengo Andei, Guarte (dize la muger).
pesado sueño. Mbae ānāngucú, cosa Andí, Lo mismo que Ndibé, l. Ndí, l.
tosca. Tendíbá aná, barba espessa. Andibé, juntamente.
Ambopoānā, engrossar hebra, y labrar Andicéne, No será assi. V. Aáni.
vara algo gruessa. Nam6ānāmí, no lo Andii, Espanto, escandalo, alboro
engruesso, o hago gruesso. Nachemó co, maravillarse. Cheändíi. Yo me
änámi cherorí, descalgome de risa. espanto yñā : oā). Yñändíi te cé
Ánámí, dizen en algunas partes a los bae, espantadico. Amóndíi, espantar,
Indios bravos salvajes. Nde aná, l. escandalizar a otro, maravillar en bue
Neānāmi, eres un salvaje. A mo anān na y mala parte. Chem6ndíi guecó
gog íbírá, desbastar madera. Emo pochípipé, me escandalizo con su ma
ānāngognde reté eyecoacúpa, desbas la vida. Añémóndíi, espantóme, hi
ta tu cuerpo con el ayuno. zome maravillar. Aporom6ndii, es
2 Anā. m, Pariente. Chamá,mi pari pantar, ó escandalizar, maravillar
ente, y es mi pariente (yñà : oà). A. mucho. Che ändíi rāmi nderecháca,
ñāmbeté, pariente verdadero. Añémó huelgome mucho de verte. Che andii
aná hecé, hagome su pariente. N6 rāmiguicárúabo, he buelto en mi des
anāmā, parentesco. Ni ñ6 añámi, no pues que comi. Yändíi rāmi y húpa,
son parientes. Cheaná m6mbirí, es mi alegró se mucho de averlo hallado. Cha
pariente le cano. Che ānā coinguára, mondii rāmi m6rändú catúpírí m6m
es mi pariente cercano. Che ānā hae beguabo y chupé, demos le un alegron
aú biñá, l. Añemoāng cheānāmām6 con tan buenas nuevas. Chem6andíi
hecórehé, pensé que era mi pariente. nderechága, hame alborogado tu vista.
Comédára raruāba amó oímépe, ñ6ā Andírá, Especie de pararo. Märā
rámā rehé rae? l. Coméndára omó ra paipó açí cheandíra açerérécóni º
ruába pe oymé oñ6 añāmāri raé? ay que rumores son estas ? que noveda
algun impedimiento deste matrimonio. des? que proñostico?
Ándaguí (c. d. à, estar, y guígui, Andíraquícé, Cortadera paja. .
bambalearse, Corba de la rodilla. Án Andú. b, Sentido. Mbae andup ába,
daguípítepó, corbas salidas. Che ān sentido generalmente. Che ändú, sin
da guí, mis corbas (yñà : oā). tiome (yñä: oà). Añändú, sentile
Ándaí, Un genero de calabacas (pa: pára, ha : hára). Nañändúbi, no
conocidas. le zenti. Niñändupábi, no se sabe dél.
Ándapurí, Guacamayas. Aändu yquYrirí, senti que estaran en
Andaúbi c. d. ani, no, y aú, de silencio. Añandú quíri ri, escuchar
burla, y la y de negacion), En ningu atentamente. Añändú caracatú, oir,
na manera. Andaúbi ndayapó y, en atender con atencion. Chearändú ca
ninguna manera, ó nunca jamas lo he tú, tengo juizio y entendimiento. Na
hecho. Andaúbi nacheangaipabicéne, che arándúbi, no tengo entendimiento.
en ninguna manera pecaré. Nache arändúbi, ràngé, aun no me
Andauquíric. d. ani, au, quí), En ha amanecido el uso de la razon. Na
34 34 v.
ANG ANGA

arändúbi guitúpa, hase passado el 3 Ang, Alma, espiritu, conciencia.


dia sin sentirlo yo, o durmiendo, o ju Cheänga, mi alma (y : o). Na cheān
gando, etc., Cheremiànducüera amóm gi, no tengo alma, soy desalmado, ó
beu y chupé, dile mi parecer. Añéān estoy con cuidado. Cheängā aguíye
dú mbae rehé, considerar. Oandupa coite cheñémómbeu re, aora está bue
béyme tú ri, rino sin sentir. Nache la mi alma despues que me confessé.
ändúbi guiteyquiábo, l Niñān dupábi Ánga apirú, alma o conciencia deli
chereiquie, entré sin que me sintiessen. cada. V. Apirú. 2.
1 Ang, Agora de presente. Ánga Ángabey, Cuidado, duda. Aipo ñó
tú, agora si. Áng bé, desde agora, y cheängabey, esso es lo que me dá cui
ni aun aora. Ndouribei āng bé, ni dado solo. Aypó che āngabey rām6
aun ahora viene. Noñém6mbeui āng hini, esso es lo que me tiene en cuida
bé. Id. quod Áng tiroeté, ni aun do. Nache m6ängabey bei, ya no me
ahora se confiessa. Áng bétir6eté pen dá cuidado, ni tengo duda. Poromó
de rey apoi rae? Pues ni aun aora lo ängabey, cosa peligrosa. Ángabey
hazes ? Áng bíterí, hasta aora. Ángi beté pí hábo guata, es peligroso andar
beí yhóní, aora se fue. Áng curi, ao de noche. Ángabey mbe té àngaipá
ra luego. Ángé, aora de preterito. Án reroqué, peligrosa cosa es dormir en
geí, idem. Áng eYmà, si aora no. Áng pecado. Chem6 āngabeyme aiquié,
eí nderehobeí chepíri, ya no me ri entre sin que lo pensassen. Ndemó ān
sitas mas. Ángé pängá? aora ? (de pre gabey ere yú, vienes sin pensar. Che
terito). Áng eteí, aora en este punto. m6 āngabey ayapó, hizelo sin que me
Ángé eteí, aora en este punte (de sintiessen. Ne āngypó cóyte ndere
preterito). Áng eteí cirí, dem. Án mimbotára apóriré, ya estarás conten
gibé, desde aora. Ángiré, de aqui ade to, pues has hecho tu voluntad. Oíme
lante. Ángñó coíteró, esta vez no mas. pipó ndeängabey amónde ñémómbeú
Áng rámó, aora de nueco. Áng rāmó haguāmā raé? tienes algun escrupulo
ram6ngatú, aora si de nuevo. Märâtérá de conciencia? Oangari añ6 tequāra,
ängei añbípíapí pií, que será que aora l. Ñängarequara, hombre espiriritual.
tropieco a menudo: suelen anadir y: Angaí, Espiritu malo, mala conci
ut Marāypó yäng, y como sucederá encia.
aora. Ché tipó yāng ahane, por ven Angapicí, Aliento, consuelo, sossie
tura iré aora. Marāherá angeí pean go, paz. Cheangapíçí, estoy sossegado,
gaipá ypá pequäpa aú rae?que es esto, consolado, alentado. Añémoängapíçí,
que ya a veis dado en ser malo ? An consuelome. Abá āngapíçí, hombre
giré nacheangaipá potári Tipā raihú pacifico, sossegado. Añémóängapihí
pa é, ya no quiero ofender a Dios por móte cägüy guābo, refociléme un po
el amor que le tengo.Angiré cheoroqua quillo con vino. Ángapihí eÑma, des
áne, yo os conoceré de aqui adelante. consuelo, desaliento. Cheängapihí píg
2 Ang, Estos, estas. Ángmbaé, 62.S- l. Cheāngapíhí pá, l. Cheängapíhí çãí,
tos, etc. Áng ñabé, desta manera, en acabarse el consuelo, ó aliento que te
cosas muchas. Áng ñábéguára, cosas nia. Ám6 āngapicí, consolar a otro,
desta manera. Áng ñó, l. Ángñóne, alentarlo. Ángapicihárey, desalenta,
estas cosas solas, Áng ningáratamó, do. Cheracíyñāngapíçí, chehe guí, ha
ojala fueran como estos. Na íäng seme aliviado el dolor. Ibaíängapí
rügüai, no son estos. Áng botá, deseo. cítiba rocai, Paraiso terrenal.
V. Pota. r. n. 1. Angarecó, Inquietud del alma, cui
35 35 V.
AÁNG AÁNG
dado, l. Ánga rerecó, l. Ángärecó. Che
fessé. Cheängaipá ímäguārari cheān
Ángarecó chererécoaí, apuramme los gatá, tengo escrupulos de los pecados
cuídados. Áñänga recó hecé, cuido del passados.
Ndañängarecoi hecé, no cuido dél, y Mbae āngatupicó aipó āngaipá ere
mo me acuerdo dél, ni hago caso dél. yapórae ? con que conciencia hiziste
Sängarequára, l. hára, el que tiene cui essa maldad? Nacheängatui yyapóbo,
dado. Cuñárehéñängarequārey, casto. no lo hize con buena conciencia. Án
Ñängarecohába, l. Nängarequāba, gatu, buena alma, conciencia, condi
cuidado. Ñängareqúarey ma, l. Ñān con buena. Cheängatuhába, bondad,
garecó eyhára, el que no tiene cuidado quietud, sossiego del alma. Cheängatú.
dél. Baca rehé ñängarequāra, baque co tende recháca, estoy sossegado des
ro. Obechá rehéñängarecohára, el ove pues que te he visto.Nachem6ängatúy
jero. Añängarecó aíbaí catú, cuidar derecó recó, no me de cansos segar tus
con diligencia. Am6ñängarecó heçé, inquietudes. Cheängatú cheñèmóm
hazerle que tenga cuidado dél. Am6 beú riré, estoy sossegado despues que
ñängarecó, ucá he cé, hazer que otro me confessé. Yàngatu Perú, Pedro
ponga quien cuide dél. Añém6ñänga tiene buena condicion. Niāngatui, no
recó hecé, encargarse dél, cuidar dél. tiene buena condicion.
Ayéquayé, guiñémóñängarecóbo he A Ángaturá, l. Ángaturāna, cosa se
cé, efrecime, y obliguéme a cuidar dél. mejante a buena alma. Significa cosa
A Ángarecó aguiyeí, Salud espi hermosa, de buena presencia, y de a é,
ritual. Açéängarecó aguíyeí, ñémóm por metafora, dizen, honrado, prim
beguâpe hini, la salud del alma está cipal. Mmbaé àngaturā, cosa hermosa,
en la confession. Ángárecapé, la luz fina, acabada en bondad. Che anga
del alma. Tipā ñee o he capè ñände turā ebocoi, es se es mas hermoso que
ängā, l. Nandeängaçapé, la palabra yo. Che cheängaturā, soy hermoso,
de Dios alumbra nuestras almas. alegre, y principal (yñä: oā). Yñān
A Ángatá. r, Andar el alma, dize ga turäbybae gueii peguāra, lo mejor,
cuidado, escrupulo, inquietud. Cheān o mejores de la partída, ó manada.
gatá, estoy con cuidado. Cheangata Perú che āngaturã, Pedro es mas her
rey guitecóbo, ando libre de cuidados, moso,óprincipal que yo. Iuan ndeanga
y sin escrupulo. Abá yñängatábae, turà, Juan es mejor que tu, etc. Yñeé
hombre de cuidado. Na che āngatári neñee āngaturā, mejores son sus pala
heçé, no tengo cuidado dél, no me dá bras, que las tuyas. Hecónderecó ān
cuidado. Añém6ängatari, todavia an gaturà, es mejor que tu. Nderecó hecó
do con cuidados. Chem6ängatándere angaturā, mejor eres tu que él. Chem
có aguíyeí eY, tu poca salud me tiene baé me mbae angaturā, mejores son
con cuidado. Cheangatà guitecóbo, mis cosas que las tuyas.
ando con cuidado. Angaipáängatáhá A Ángecó, Congoja (c. d. āng, alma,
ba, escrupulo. Nde angatá hába amó y tecó), aflicion da espiritu, inquie
pe ererecónde ñemombeú hägüāmā tud del alma. Cheängecó a ci, brava
reheraé? tienes algo que te décuidado mente estoy afligido (yñä: oà). Amó
para confessarte? Cheängata hábetá ängecó, enfadar, ó congojar a otro.
ängaipabarí cherereco aí, mal me tra Oporom6ängecó porarábo oguerahá,
tan con los escrupulos. Nacheängatá al fin lo llevo con sus importunaciones.
bei āngaipabarí cheñemómbeuré, ya Nam6 ängecoi, no le enfado. Mbae
no tengo esrupulos despues que me con porom6ängecó, cosa molesta. Poro
36 36 V.
ÁNGE ANGO

m6ängecó hába, molestia. Porom6 Ángerú e d. āng, y, rú, traer),


ängecó tecatu ahé! que importuno es Suspirar, desear (hece). Néängerubó
este Porom6ängecó ceraí raí, enfado rām6, a puros suspiros. Añéangerú
sissimo. Angaipáängecohá, l. Ángan nderehe, suspiro por ti. Añängerú
gataba, escrupulo. Píá angecó, con nde hegui coite, ya no te a mo mas,
goja. Ym6ängecópíra, congojado. Po saqué mi alma ó amor de ti. Añéān
rom6angecohára, enfadoso, cargoso. gerú piché raé? pues avia de de car
Ángécopíra aguiyeí, Solicitud.Che de amarle ? avia de quitar yo mi al
ängecopír aguíyeí, ando con solici ma dél ? Peñéangerú porárápequā
tud. Añem6ängecopír aguíeyeí, tengo patétā ibapeguārari, sospiras conti
solicitud. Am6ängecopír aguíyeí, ha nuamente por la bienaventuranca.
ga lo que sea solicito, cuidadoso. Pen Angatá, Muchos cuidados, imagi
decopira aguíyeí pípeque tapehendú naciones, y representaciones. Cheān
Tipá ñee, oid con toda diligencia la gatá ibípeguāra mbae raíhúbari, an
palabra de Dios. Peñemboängecó do distraido en el amor de las cosas ter
piraguíyeí tecómärängatú rehé, ha restres. Cheängatá aíporaráguiquebo,
zeos diligentes en la virtud. Cheān muchas representaciones he tenido en
gecópi raguíyeí Tipā raihúpa, ando sueños. Chemóangatá chequerai, idem.
solicito en clamor de Dios. Anhó c. d. āng, y hó, ir), Suspiro,
Ángey, Sin alma. Cheängey guite ida del alma. Cheànghóndereché;
cóbo nderaÍhúbari, ando sin alma vase mi alma tras ti, suspiro por ti.
por ti. Chem6ängey Tipà raihú, an Chem6ànghó nde raíhúba, suspiro
do ansioso en el amor de Dios. por tu amor, pierdome por ti. Ndibí
Ángequii, Arrancarsele el alma. bi peème peànghó anghó yepípe
Cheängequiindereché, estoy con gran quäpa íbípeguāra mbaé; mbaé eY
cuidado por ti. Cheängequii yepén oicobaerāmārehé, no es licito que
deraihupipé, robasme el alma con tu andeis tan anciosos por las cosas des
amor. Jesus raíhú chem6ang equíi, ta vida, que se han de bolver en nada.
clamor de Jesus me roba el alma. Anghori c. d. āng, y hori, ale
Yäng equii cherehé, pierdese por mi. gria), Consuelo espiritual. Cheāng ho
Ángerahá, Llevar el alma. Cheān rínderehé, consuelome contigo. Che
gerahá epé, robasme el alma, estoy äng horibeté guitúpa, estoy muy con
absorto por tu amor. Oroängerahá, solado en el espiritu. Nacheànghoribi
/uete robado el alma, id est, amasme guítemà, no tengo consuelo espiritual.
mucho. Cheängerahá, Tipàrembiapó Poromoāng horíbeté Tipárá, la co
oyeehé che yeeçá erecórām6, quedo munion causa gran consueloespiritual.
absorto en la consideracion de las Chem6 ànghori cheñé mómbeú, des
obras de Dios. Añeängerahá guiámà, pues que me confesséestoy consolado.
quedo envelegado. Ndeängerahá Ñme Angog c. d. āng, y og, quitarl,
tequeñändú, no te quedas pasmado. Sin alma. Cheängog rāmí ahè herá
Ángerecó, Cuidado c. d. angā, habo, hame decado sin alma por
y rerecó), Cheängerecó epé, tienes averlo llevado. Cheängog yepé che
me el alma, estás con cuidado por mi. hó haguāmarí, estoy con gran deseo de
Am6 ängerecó, hazer le que cuide dél. ir. Am6ñém6ängog ahé, hele decado
Chem6ängerecó, hizome que cuidasse perdido sin alma. Nacheängógi hera
déZ. Añeängerecón derehé, estoy con hábo, poco me llevaron, ab affactu
cu ¿dado por ti. del poco disgusto que tuvo de que lo
37 37 V.
ANGU ANG
llevasse. Oñém6ängóg, y méénga ché andar en la disposicion de si mismo.
be, diome mucho, ó cosa de estima, de Nimoangipíra rúgiai ché, l. M6ängaí
sentrañóse. Ndereñém6ängógiyméén. cherinditíbi, libre estoy de sospecha.
gā chébe, no me dás, no te desentra Añémóangi, yo conjeturo. Aym6ängi,
ñas para darme. Añem6ängógypóy algo imagino, o sospecho. Cherémi
ta, desentrañome por regalarlo. Ame moängáé ahérúri, segun imagino vie
m6angóghaihúpa, desentrañome por ne fulano. Cheremim6ängaé oirándé
su amor. Cheängóg chem6ingotebé omänóne, segun pienso mañana mori
bo, enfadame, apurame. I.X.N.y. oné rá. Aym6ängātā ahé rú, imagino que
m6 āngog ñänderehé poroaíhúpa viene fulano. Cherémim6ängatú a é
Sacramento pipé guoó rehé ñände ere yú, en el mismo tiempo que yo pensé
m6ngáruābo, desentrañóse Jesu. Chris has venido. Cherémim6ängatú pipé
to nuestro señor de candonos su carne, ereyú, en el tiempo que penséhas veni
en manjar. do. Chem6ñém6ág, hazeme estar con
Ang pYätá c. d. āng, y pÑātā, re cuidado, o con zelos, o rezelo. Yàng
cio, Cheāng pYtá rehé aycó añangu chébe, representaseme mucho. Cherú
pé, tengo fuercas contra el demonio. ba amyri yà yängchébe cheque rām6,
Añémoāng pÑātā angaipabupé, co mucho se me representa en sueños mi
bra fuercas mi alma contra el pecado. padre difunto. Yäng chébe tu hagú
Angü c. d. āng, y ú, comer), Co āma, antojaseme que ha de venir. Che
merse el alma. Añé àngú, rezelome. m6ängabípe abahé, llegado he adonde
Añeängú m de hegui, rezelome de ti me esperaran. Amoängabí häärómó,
como de enemigo. Aroñéängú, rezelome estoy le esperando yo.
de tu daño. V. Neangú. Neängechacába, Espejo donde se
Angüera (c.d. āng, y cüera preter vé el alma o sombra. Cheñeängecha
ito), Almafuera del cuerpo, y fantasma. cába, mi espejo. Añeängecháge, veome
Anguhei c. d. āng, y uhei, deseo, al espejo. -

ó antojo), Deseo del alma. Cheängú 4 Áng, Sombra, abrigo. Quaraci


hei hechácá, deseo tengo de verlo, l. äng, sombra del Sol. Ibírá āngmè ay
Cheängúhei hechagarí Añéanguhei, có, estoy a la sombra del arbol. Che
hecé, tengo deseo dél, ó antojaseme. ängme checurá, murmuró de mi en au
Anguhei cé, antojadico. sencia. Cheängeyme, l. Cheāng ey pí
Moäng, Sospecha, conjetura, conje pé, en mi presencia. Ibítú āngme, al
turar. Aym6äng, sospechar de algu abrigo del viento. Am6äng, hazer som
no. Ahé chem6ängi porará, fulano se bra. Añèm6äng, hazerse sombra. Na
acuerda de mi, y tiene cuidado de mi. móängiychupé, no le hize sombra. Teó
Añèm6äng, sospecho,y me rezelo. Am6 äng mé, o qué tei angaipabiyàra, a la
äng ndey mindá haguerarí, sospecho sombra de la muerte duerme el peca
que lo hurtaste. Temim6äng, sospecha, dor. Tenda ängtú, lugar reparado,
y lo que se piensa.Temimóängaibi are abrigado, o sombrio. Naíāng tiro eté, ni
có, tengo bancos pensamientos. Am6ān sombra ay dél. Oñem6āng Tipā mbu
gi, hazer le que piense. Aym6ängaí, yapé cúé tinguerarí, encubrese Dios
yo sospecho mal. Cheri mbae m6äng debarco de las especies del pan. Añé
tíbey rām6 yépé, hae aú chem6ängi moāng guicaruábo, comer a escondi
y epí, aunque no ay causa de sospe das. Angucuí, fantasma. Oyepytü
char sospecha siempre en mi. Añém6 ndaúba ängucú chébe, de noche me
äm6ängtei cherecó rāmārí, dudoso espantó una fantasma.
38 38 Y.
ANGA ÁNGA
Angá c. d. āng, alma, y á, coger, ängayba reí, sin que, ni para que es
n. 1.), Denota afecto de amor, ruego, toy flaco. Am6ängaibó, en flaquecerlo.
ternura. Eyapó angá, hazlo, ruegote Añémóängaibó, voime enflaqueziendo.
que lo hagas. Añém6angá raú hecé Amoñémoangaibí, hagole que se en
guiyerurébo, pidolo con mucho afecto. flaquezca. Ángyāngaibabae tecó aí re
Terehó angá, vete enorabuena: y siem ché oábíbiamyriángaipá bapipé, el
pre se usa pegado el verbo, o primera alma en flaquezida con vicios, está muy
parte de la oracion. Erehóangape raé? a riesgo de pecar.
vaste ya º Ahá angá ycó, l. Cheangá Ángaibó, Flaco. V. Angaí.
ycó ahá, ya me voy con aquella pro Angay pá. b c.d. ānga, alma, y pab,
pension de amor. Omänóangá pa! es acabar, Pecado, bellaqueria, maldad,
possible que murió l tra ácion, ruindad.Cheängaypa, yo pe
2 Ángá. b, l. Ángabí, Desminuir, co, y soy pecador y mi pecado. Nache
aniquilar, apocar. Chemóängabí, me ängay pábi, no peco, etc. (yñá: oā).
aniquilo (yñá:oá). Añémóāngabí gui Angaipába abaeté, horrible pecado.
tecóbo, heme aniquilado, o ando ani Angay páy yābaeterecopí, abominable
quilado. Am6ängabi, apocarlo. Am6 pecado. Angaipá tubíchá, l. Angay pá
ängabí cheängaipá y mómbeueV potá açe ängiucahá, l. Angaipába açe ānga
bo, disminuir la culpa, o pecado, por ré6 renoāéhára, pecado mortal. Angai
no confessarla bien. Mbíá cherem6ān pabípí, pecado original. Angaipací
gabí peé ayú nani, conforme al concep cüe, idem. Nande rubípícué angaipá
to barco que de mi tienen he venido sin cícué, l. Amgaipabípíndoçígi Tipā
nada. Chem6ängabí ñate y, tienenme círehe, l. Tipäcíangaipabípíndogu
por floaco, vil, apocado. Ym6ängabí erecói, la Virgen no tuvo pecado ori
hereco pícche, soy denido por floro, ginal. Noñatói angaipabípí Tipäcí,
apocado. Chem6ängabímbía reíipe, no le tocó. Haeñó āngaipabípíey rehé
aniquilóme en publico. Nderecó m6ān oñémónäng, sola la Virgen fue conce
ga peé ndererúrí, por ser tu un apo bida sin pecado. Ángaypabaer oñé
cado, y para poco no lo traiciste. Am6 mboabirubae, l. Hobapípóbae angai.
ängabí cherembiapó, idem quod Ai pabarí, lleno de pecados. Angaipabí
aróg, he disminuído mi obra (va ade yáre, l. Ángaipá, bereqúara, l. Yñan
lante), he decado poco por hazer. Am6 gay pábae, l. Angay pá, apohára, peca
ängabí cherecobé gúi y éerecó acíbo, dor. Angay páhagué, complice en el pe
he disminuido mi vida con penitencias. cado. Oheängaipáhagué ahé, este es
Am6ängabícherapichára rerāquänga con quienpequé Ángaipabírú, vaso de
tú, he disminuido la fama de mi proci pecados. Angaipá rempipo roYró bae,
mo. Acéängäom6ängabí āngaipába, l. Angaipá pípé oñémboporo Vróbae,
el pecado aniquila el alma. V. Moangi. empedernido en pecados. Ángaipáoyé
3 Anga, Agora, lo mismo que Áng,n. 1. robú, brota, o reverdece el pecado.
Angabey, Cuidado. V. Áng, n. 3. Oñèm6mbeuré oängay pá ogue roburí
Angaí. b, l. Ángaibá, r, l. Angaíbó. ranó, buelve a los pecados de que se a
r, l. Ángaibor, l. Ángaibari, flaco c. via confessado. Pemboyerobú Vmeque
de āng, alma, y aí. n. 3). Cheān ró peängaipá, no bolvais mas al peca
gaybá, soy flaco (yñä: oā). Cheān do. Ángaipá poromondiibae, pecado
gaibor, sou flaquillo. Nache angaibá escandaloso. Ángaipá miri, l, Ángaipá
ri, no soy flaco. Ángaíbeté, muy flaco. poró iucáey, l. Ángaipá acé āng reó
Angaibo.r, el que padece flaqueza. Che meenga ey, l. Ángaipá Tüpã gracia
39 39 V.
ÁNGA ÁNGA
m6cañyhareÑ, l. MbóyreÑhára, pe que me perdonó Dios. Yñängaipábae
cado venial. Ángaipá hepugué, cir pängā nda herecó mèngüāmbirícéra
eunstancia. Cheängaipá ey ñóte ené? el pecador no ha de ser casti
amómbeú, hepuguéra aāni, el pecado gado? Emboaçi ne āngaipapagüera,
solo confessé, la circunstancia no. An duelete de tus pecados. Emboací me
gaipáhipába, l. Quítingocába, purga ängaipapaguéra, na añárétäméndehó
torio. Ángaipába poromboguehá, l. poihúparüguai: coterà ndereó rú po
Ángaipá m6 cañSmbába, l. Ángaipá tarei m6 ñóte rüguâí: Tipā raihu
peahába, l. Angaipámboíhába, l. An pápeñóte : yyācatú haihuboé erem
gaipá gui porooghába, l. Ángaipáyo boaçi neängaipapa guérané, duelete
rá hába, l. Ángaipába rí pororáhába, de tus pecados, no por el infierno, o
absolucion. muerte, sino por amor de Dios sobre
todas las cosas. Eremboacípe me ān
Amhogue, Apagar, ¿) gaipapagüera Tipā raihú raçí hápe
AmocañV, Perder,destruir. Angai ñóte opacatú mbaè açoçé raé? due
Aypeá, Apartar, quitar. \ pá. leste de tus pecados por puro amor de
Ayorá, Desatar. Dios? Oábobé, l. Gueteboí açé oān
Añangaipaóg, Absoleer.Ángaipaa gaipapaguéra om6mbeú Pai upéne,
gui y rabipira, l.Ypeapíra, l. Yñängai enteramente ha de confessar el hom
paogpira, absuelto. bre sus pecados. Ndoypeçeaychéne,
Am6ängaipá, Hazer pecar. Nām6 no ha de repartirlos. Ndoyatiboi ché
angaipábi, no lo hize pecar. Nām6an ne, no ha de apartar algunos. Ndoi
gaipápotári cheri, no quise que pecase coacuichéne, no los ha de encubrir.
conmigo. Che āngaipá hecé, pequé con Ndoy parabógichène, no ha de dezir
él. Ym6ängeVme cheängaipá, pequé unos, y decar otros. Nomoindebiçé
sin advertir. Angaipáycó nda eibiñà, oangaipapaguera amóné, no ha de
no pensé que esto era pecado. Yquaa derar alguno. Ndoyāhoychéne, no los
papeí, cheängaipá, a sabiendas pequé. ha de encubrir. Nañomiichéne, no los
Angaipáyoapíapí cueréraycó, es pe ha de ocultar. Na móngurey chéne,
cado de recaída este. Amboyoapi apí no ha de de car cosa chica ni grande.
cheangaipá, pecar de recaída. Nom6ängabicéne, no los ha de des
Ángaipáraci, Dolor de pecados. minuir, o apocar, l. Nom6ängaúí cé
Cheängayparaçi gui ayaçeó, lloro de né, ndopiaychene, no ha de encubrir.
dolor de mis pecadoz.Cheängay páraçi Nom6ängicéne, no los ha de escusar.
gui chemífindámbae rehé, depura be Guàeré áhe amÑri oängaipapaguèra
llaqueria hurto. Cheängaipá raci gui amó coacúpa Payabare agui! ah! pobre
cheängaipá, de puro bellaco peco.Che de aquel que encubre su pecado Abá
ängaipá rápiróri ré yñYró Tipã ché pe pee amó āngaipábae recorehe che
be, por aver llorado mis pecados me mündá raéne? Quien me arguirá de
perdonó Dios. Cheängaipá rapiró rā pecado ? l. Abapapeè amónde, nde
m6é abāhé Tipà porom6ñyró hába angaipa : Heí au cheberaé?
upé, llorando alcancé perdon de mis Ángaipápopià, Pongoñá del peca
pecados. Ehapiró nde āngaipapa do. Ángaipá aggüera ombopopiabe
guèra, l. Eyaheónde āngaipapaguera teí acé ángä: Mboi ace reté mbopo
rehé, llora tus pecados. Nandeteí há piägui, mas empongoña el alma el pe
pe amboaçi cheangaipa pagüeraTipā cado que la vibora el cuerpo. Mboi
yñYró chébe, tanto lloré mis pecados popià acéreté oyucá, angaipá popià
40 40 v.
ANGA - ANGU

aéte acéängay yucáni, la pongoña que he de poner mi pueblo. Ñañèm6


de la vibora mata el cuerpo, pero la del n6ó ñänderemíängaócuéra abíquí
pecado al alma. Peñembopo piarucá hägúāmā, juntemonos a tratar de lo
tāmó rängé mboi agui; angaipá apó que aviamos dicho. Niñängaguábi che
eymó raé, antes aviades de de caros róga, no me visitan, y no tiene fama
empongoñar de la vibora, que del pe mi casa. Ninängaguábi cherembiapó,
cado. Cheängaipá ey mbiré tamó, no tratan de ayudarme.Niñāngaguábi
guimänómó raé l. Che mänóm6 raé! Tipā óga, no es frequentada la Igle
l. Tamänó raé! ojala me muriera an sia, y no la hazen. Niñängaguábi che
tes que pecar. Cheängáipaycó guite recó, no gustan de mi proceder. Añā
cóbo, ando bellaco, ó pecando, ó co ngaó catú Ibágarecó, trato de las co
lerico, ó trato de hazer alguna maldad. sas del cielo, y parecenme bien.
Añeängaipá areí guitecóbo, ando re Angapihí, Consuelo. V. Áng. m. 3.
cogiendo pecados. Cuñá oyéguagbaéo Angarí, Desta vez. Angarí chemā
ñèmóängaipá á oycóbo, tába rupí, las rängatú rae cá, l. Angarítaycó catu
peinadillas son las que recogen los pírí, de aqui adelante seré bueno. V.
pecados del pueblo. Añém6angaipáá Áng. n. 1.
guitecóbo, cheñém6mbeú hägiāmārí, Angaturá. n, Hermoso. V. Áng. n. 3.
encaminome para confessarme. Yñā Angaú, De burla c. d. āng, som
ngaipá catuí, está el rio muy bellaco, bra, y aú, n. 2, cosa de poco momento,
ára yñängay pá catú, está el tiempo de burla), Abáängaú, hombre de burla.
muy malo. Péängaipá rupí ndicatui Agaúhápe ayapó, hagolo de burla.
acé hó, no es bueno ir por mal camino. Nambaé àngaú rigüai, no es cosa de
Tiróetérehé yñängaipá, l. Oñémee burla. Mbae āngau āmó paé, no es
ngeípabéupé, yñängaipábo, l. Angai como quiera, es mucho. Añém6mbeú
pá hám6 oicó, dá su cuerpo a todos. angaú, fingidamente me confessé.
Angaó c. d. āng, sombra, y aó, re Angbé, Ni aun aora. V. Áng. n. 1.
ñir), Murmurar en ausencia, llamar, Angbotá, Querer. V. Pota. r.
tratar de alguien, nombrar en buena Angé, Aora. V. Áng. n. 1.
y mala parte, retar. Cheangaó, mur Angecó, Desassossiego. V. Áng. n. 3.
mura de mi (yñā : oà). Añängaó, Angerahá, Llevar el alma. V. Áng.
murmurar dél, tratar dél. Yñänga m. 3.
guára, el que murmura.Yñängaguāba Angiré, De aqui adelante. V. Áng.
(verbal) : Yñāngaguábo (gerundio). n. 1.
Ebapó āngaguára, l. Ebapó poroā Anguá, Atambor, atabal, adufe,
ngaguāra, allá están los murmurado mortero, almirez.Anguá parärā, adu fe.
res. Aporängaó guitecóbo, ando mur Ánguapí obí, mortero con el centro
murando, amenacando, retando. Abá agudo. Ánguai, la mano de mortero,
yñängaopí, hombre que otro le trae ó almirez. Y assi llaman al arbol de
en boca. Yñängaopípäbe ahé, es mur que sale el balsamo, y por otro nom
murado de todos. Nayñängaó píri bre Íbirápayé. Ánguá bá, mortero
guāy ché, soy bienquisto. Añéänga hecho en algun arbol por los caminos.
oueá tei ché, sin causa me he hecho Anguápipé. b, mortero chato el cen
mal quisto. Niñängaópírüguāi quy tro, ó suelo. Am6änguá íbírá, cavar
b6nguára, no se murmura de los de el palo por dedentro. Am6änguá pí
acá. Añängaoímà ibí cherétà ripā pucú cambuchí, ensachar el ollero el
gífiámá, ya he nombrado el sitio en vaso por dedentro. Nimoänguá catú
41 41 v.
AÑAN AÑÁN
hábi ebo coi íbí quà, no está esse porombueúrāmoi, fue hermosissimo
agujero bien cavado. *- todo el tiempo que estuvo en el cielo.
Anguaí, Arbol de balsamo, l. Ibíra Tipà taíra abárám6 ñémoñā hague
payé. peé rerobiàpo táhaguereyrehé oyé
Anguçu, Fantasma. V. Ang. n. 4. hegui heitigi ibíapí tépe, y por no
Anguei, Antojo. V. Ang. n. 3. aver querido obedecer la humanidad
Anguyá, Raton. Anguyamboahá, de Christo, lo arrojó Dios al centro
ratonera en que los cogen. Anguyá de la tierra. Haubié hendába acoi
quá, su cueva. Anguyá yaguá, huron hequatiba añärétāmāyābām6, y por
ó comadreja. esso se llama aquel lugar pueblo de
Ani, En ningana manera, lo mis los demonios, S. Miguel Angeles ru
mo que Ani, negacion. Anyí chera, bichába m6guec6rám6 omboaparaytí
ya no mas yo. Anyí cherá cheangai añänga, l. Ombo íbíapí mburú hey
pá, ya no quiero mas pecar. Anyí tíca, l. Oytíapíi mburú heytica ta
ebapó chehoey coítereá, guarda, no táapítépe hemim borará rāmeapírey
quiero ir ya mas allá. me ynóngā, S. Miguel arrojó al de
Anú, Pascarillo conocido, l. Anífi monio en el fuego que ha de padecer
ripé. Antiguaçü, otro pacarillo se sin fin. Añängarequara, endiablado.
mejante, del agua. Añangā ndeyurándererecóbo angai
Añà, Rempujon. Chem6añà, me paba pipé, el demonio te tiene enla
rempuja. Am6añá, yo le rempujo. cado con pecados. Añängā poroää
M6moäñandára móäñandába, mam6 ngay upé ayeapíçacá, l. Ayeapíçabí,
añni, no lo rempujo. Ymóañà añā di oídos a la tentacion. Añängā poro
pipé amoccé, l. Ymoäñà āñárāmó äcángaíhába, tentacion. Poroäängay
amócé, hizelo salir a rempujones. A hara, tentador. Añänga raítíne āngai
m6āñā yéacei ymócém6, rempujarlo pabaépíá, es el coragon del pecador
con enfado. Añái, l. Näñái, muesca nido del demonio.Añärétāma, l. Añäré
de palos y flechas. Am6áñäi, hazer tā,l. Añängaréta, infierno. Añärètā ma
muescas por el cuento de la cosa. Huí guibéramiabú, pareceme que he salido
bañai, muesca de flecha. Yñäñai pece del infierno. Nda eteí eté yyiribí ra
cherui, solo la mitad de la muesca popé o çapueaita añärétäme guāra,
tiene mi flecha. cru6les alaridos dán los condenados.
Añái, Frontera, enfrente. Cheäñái Añäretáme n dipori ára, l. Ndaecäcái
hecóni, está enfrente de mi (yñà : añärétāma, no ay dia ni luz en el in
oā). Oñ6äñāi hecóni, están unos en fierno.Quarací porotípipéndoári añā
frente de otros. Am6ñ6äñäi, y m6ina, retàme, no tiene luz el infierno. Añā
poner unos enfrente de otros. Oñ6ā rétāmā íbíapítepe tui, está el infierno
ñāi oroguerahá, llevar entre dos en en el centro de la terra. N diaricé aña
un palo, Ñande amótarey mbáraāñai rétâmeguárane, no tendrán luz, ni dia
me yaycó, estamos en frontera de ene los del infierno. Aracaé oré orocéminé
migos. añā retāmāguine, l. Ebapó guárando
Añái, Muesca. V. Áñá. yābo riguái, nunca saldremos del in
Añāng (c. d. āng, alma, y ñã, cor fierno dizen los condenados. Añängi
rer), Diablo. Añāng Tipā remim6 yāra, dizen a la viuda, dueña del alma
ñänguera aé, es criatura de Dios. Oyé que anda vagueando. Añängiyāra ndo
ecóa Tipā poagui, recibió el ser que ari opíábo, ya mi madre no pare, no
tiene de Dios. Y porägíeteí ibápe hecó tengo ya quien me llore, ab efectu de
42 42 y.
- rº

ANUB AóBA
lo que las viudas hazian arrojan ose hénoinà, estar abragado con él. Añā
de pechos con el dolor de la muerte ñfibà íbirá; hupí guiyeupiabo, abra
de sus maridos, y se solian matar. gar el palo para subir por él. Añā
Aañängero yí, hazer barcar al diablo ñübà ypohébo, l. Apohèyñā ñübā
(dize el hechizero). ngā, estar echados y abragados. Oñóā
Añängapirí, Frutilla conocida. ñübá, abragarse unos a otros.
Añebe c. d. aye. n. 2, y bel, Aun Añümí, l. Ayumi, l. Ayumindaí,
por esso. pescuego chico. V. Ayú. n. 3.
Añebé ndayapoi, Aun por esso no Añfiri, Una especie de langostilla.
lo hize, Chenipäríre ebocoi ahé;añebe 1 Aó, Unos animales a modo de
nda haihubei, porque este me castigó no perros que se crian en lagunas.
le amo mas. V. Ayebé, que es lo mismo. 2 Aó. b, Reñir. Ayaó, yo riño: y
Añeboi, De veras, con perseveran yaó: oaó; Yyaógúabo (gerendio).
cia, lo mismo que Ayeboí,ciertamente. Yagüara, l. Aohára, el reñidor. Che
Añeboí abá mârängatú ché, cierto aóbemé, no me riñas. Cheaohábandi
que soy hombre honrado. Añeboi ahé, póri, no ay causa para que me riñan.
en verdad que fulano, etc. Añeboi Ndiyaó hábi y epé hembechóg, sin
cheguaihu potá chererecó catú, con reñir le haze hozico. Mboro aó pora
deseo de que yo le ame me trata rahára, el que padece riñas. Nache
bien. V. Ayebo. aóhári, no tengo quien me riña. Oaó
Añey, Que assi es, assi passa. Añéy habey rehé horí, alegrase porque no
am6paé, si bueno fuera. Añey angá le riñen. Poroaóbó, el que padece ri
raé! l. Añey poraé l. Añeinänga ñas. Y poroa ócé ebocoí, es se es pen
rae! que assi passa. Añei coreá, bien denciero. Poro aohára, reñidor mu
es, bien está, assi es, cierto. Añé y nā cho. Cheaó, riñome. Pige y cheaó,
ngá, cierto que assi passa. Añeynga siempre me riñe. -

raé, l. Ayetengaraé, assi es, verdad 3 Aó. b, Liengo, ropa, vestido.


es. Añèy ngatuí, es verdad. Añey pā Cheaó, mi ropa, mi vestido, y es mi
ngā rae? que assi es ? Añéy tāmó, ropa, y tengo ropa : yyaó: oaó. Na
ojala fuera assi. Añéy tamó pae, che aóbi, no tengo ropa. Aobapichai,
Tipá ohehagí chagí abá rec6cue raí ropa arrugada. A o abíyú, pelo de
ymbo epí eymā ychupe raé? fuera ropa, hilacha. Aó acé ñémā mándába,
bueno que dissimulára Dios con los capa, o manta. Aohaçá, ropa listada,
pecados de los hombres sin castigar o liengo listado. Aobiré, trapo. Ao
los º Añey tepià tecó aguiy eí hába baçí, pedago de ropa, y ropa corta
raérá que esto es el buen ser que de como jubon, sayo, camiseta, etc. Ao
2 ¿an, y yo no lo sabia ! Añey am6 rabi yú, ropa con pelo, ó pelo de ropa.
paé? avia de ser assi? Aóbayapó, l.
Añó, Solamente. V. Ñó. n. 2. Aóbayātícá, l. Tecer.
Añíābā, Abraco. Cheañübà, me Aobaypíá,
a óraga. Añañübā, yo le abraco (ngā : Aóbaigué, l. Aócuigué, Trapo. Ao
hara : haba). Añeäñübà Jesu Chris baimbé, ropa aspera. Aobayu, cuello,
to recó açícuerehé, abragarse con los o valona. Aoayúrupí, l. Aoyurupí,
tra bajos de Christo nuestro Señor. A cuello de vestido. Aobayuapichai,
ñéñübā, a óragarse como los que tie abanillos de cuello. Aobebé, vandera,
nen frio para calentarse. Añañfibà pendon. Aobebéí, astil de vandera.
herecóbo, tengolo abragado. Añañübà Aobebé rereqúara, Alferez. Aob eçā
43 43 v. -
AóBA APÁ
cäng, lienço ralo. Aobü, ropa negra. ropa. Ambobíbíaó, sastrear. Ayao
Ao carací gué, ropa corta. Ao çoro m6ndé, vestirse. Ayao mboí, desnu
róg, l. Ao çoró coróg, andrajo. Yyaó darse, 7. Ayaobó. Oroyoaorá, l. Oro
çoró gorógbae, andrajoso. A o chére yoaóguá, trocamos los vestidos. Oro
mbiporutiba, mi traje ordinario. Ao yoao pirú, l. Oroyopírú oreaorehé,
embeí, l. Ao rembeí, 7. Ao rembé, usar promisque de los vestidos.
orilla de ropa. A o hābebae, sayal, y Aog, Quitarse. V. Yà. n. 2.
ropa frailesca. A o acapebóg, sayo, o
- 1 Apā (c. d. á, y pà; Sonido), Ha
jubon. Ao hati bíbí, ropa con pelo.
Cheao hâti bíbí mbíté, mi ropa no zer sonar lo hueco dandole golpes.
está aun traída, tiene pelo. Ao hâti Am6 apà íá, hazersonar el calabaco.
cui, ropa raida. Cheao nda haticui 2 Apá, Cosa torcida, tuerto. Ayā
rängé, todavia tiene pelo mi ropa. Ao pá, yo lo tuergo. Cheapá, tuerceme, y
heipíra, l. Pítucápí, ropa limpia. Ao tullenme (yyā : oa). Chepíapá, ten
henèmbai, ropa con fluecos, o andra go el pié tuerto, y mi pié tuerto. Oro
jo. Ao renèmbai, fueco de ropa, o yeapá, Oroporabíquibo, trabajar en
cosa qua cuelga della. Ao y poāpi, l. ringlera, y bolver en el mismo orden
Ao y pocuerímá, ropa vieja sin pelo. por el otro lado, y trabajar continua
Ao y potubí, ropa blanca. Ao y potí mente. Ayeapá guiporabíquibo, baaco
- bíbí, ropa nueva y vieja, el pelo le los lomos al trabajo. Yíapá, acuela.
vantado de nueva o rocado de vieja. Iba paá, ramones que tronchan para
Aó íga mini, lancadera de tecedor. rastro del camino. Ibapaá rupí ace
Ao yyāpuá guaçu, ropa anchicorta. caagiú, por el rastro de los ramones
Aoyibá, manga de ropa. Yibaaó, sali del monte. Ayāpá, entortar, tor
manga de los bracos. Aoyíbaóg, aber cer, doblar. Pindaapá hába, instru
tura de ropa, golpe de mangas, etc. mento de hazer anguelos. Ayapá aó,
Aoyúg, ropa podrida. Aoyñgatā, ropa doblar ropa. Ayeapayéré, rebolcarse.
medio podrida. Aoyúpí, abadeco, cu Ayeaparé, l. Ayeaparí, l. Ayeaparié
ello, l. Aoyurupí. Ao mboaqueohába, ychuguí, bolverle el rostro. Ambo apá,
doblez de ropa, y los palos donde se entortar. Amboyeapá, hazer que se
urde, urdidera. Ao mbotípába, l. doble. Amboyoapá ríbí, ymboyáçe
Ao m6mbícába, botones, corchetes. cóbó, colgar doblando, como los tasa
Ao miri ñetin hípába, lenguelo de jos, o longanizas. Apahába, la esqui
narizes. Aom6ndíqui hába, coladura na de la canoa, casca, y cosa semejan
de ropa, y donde la cuelan. Aoym6n te por dedentro. Canèo cheapápá che
díquipíra, ropa colada. Ao óg, pa nóngā, estoy abrumado de cansado.
bellon, y toldo. Ao omänóbaé, ropa Abá apá, l. Abáyyāpábae, el tullido.
a mas de medio traer, ya vieja. Ao Ayéaparóg, enderecome dize el tulli
píçá, lizos de teacedor. Ao píahá, tra do. Ayaparóg, enderecar lo tuerto.
ma. Ao pYtā, ropa colorada. Ao po Ayaparog y tapába, enderegar el po
penó, l. Ao popíhó, liñuelo de tela, s. pero la balsa por el rumbo que ha de
una buelta sola quando la urden. Ao llevar. Ndayeaparógi porabíquíagui,
quía, ropa suzia. Ao quyti, cortar continuamente trabajas. Añémboapa
vestido. A o raçóg, polilla. Ao rembeí róg tecómärängatú upé angaipaba
rü, carpas. Ao ruguéra, yesca. A o te gui, levante cabeça en la virtud con
mbiporú, tra ce. Tambeaó, pampani tra el pecado. Pe yäparog péndecó
lla, delantar. A m6ndíquí aó, colar apacuè; tecómärängatú íbícatú rúpi
44 44 v.
APAC APAG.

peatábo pequäpa, enderecad cuestros Amboapacui ibá yím6ficúnà, hago


passos a la virtud de cando el ricio. caer la fruta meneando el arbol. Ore
3 Apá, El cuerpo, o sujeto de la rechacabé oyapacui pá ocoty ribae,
cosa, y con esta particula se compo assi como nos vieron se arrojaron en
nen algunos nombres que se siguen. tierra los de la zelada. Aracañy rām6,
Apáacú, entidad caliente. Añemboapá yāçítatá guendá bagui oá oapácuita
acú guitènā, andome calentando todo. né, caeran de sus lugares las estre
Yyapá acú Vmbaé, cosa no caliente. llas el dia del juyzio. Ñande roó, y ya
Apácañy, Perderse todo el sujeto. pacui ñändetuyúm6, ñände cängagui
CheapacañY ípe, sumergime en el tibipe né, en los sepulcros quedarán
agua. Peapá cañY pequäpa engay pá nuestros cuerpos mondos. Yya pacui
ba pipé, estas sumergidos en pecados. yepeñánderoó, oñémbo óó yebí oñé
AmboapaeañY ymiám6, hazerle es mboi bibo, ñánde recobé yébirām6
conder totalmente. Caacupé coti qua né, aunque nuestra carne se deshaga,
raci oñémbo apá cañy, traspusose el bolverá a su ser quando resucitemos.
Sol por los collados. Oyapacuí ímámitánga, ya ha nacido
Apacuá, Doblar, encoger, coger. la criatura.
Ayapacuá aó, doblar ropa. Ayeapa Apaçog c. d. apá, y cog, Majar,
cúa roígui, acorrucarse par el frio. machucar, moler carne, etc. Ayapa
Oyeapacuá chey iba, haseme encogido cóg uruguaçü potiácué, hazer pisto
el braco. Amboapacuá áo, doblar ro de pechuga de ave. Caafimi ayapó
pa. Ayapacuá ucá aó, hazer que otro yyapacoca, hazer guisadillo de yer
la doble. A y ey íbá apacuárá, sanar vas majadas. Qoó apaçóg, carne mo
del braco que tenia lisiado. Ayapa lida. Yyapaçog, está molida. Yyapa
cuārá aó, desdoblar ropa. Ao apacuá, çog pira, lo molido.
lio, fardo de ropa. Ynimbó apacuá, Apácíficti c. d. apá, y cüçü, tem
obillo de hilo. Ambo apacuá inmibó, blor, Tembladero. Tuyú apacífici,
hazer obi//os de hilo. Ayapacuá rog, tembladero, pantano. Abáapa cicli,
desdoblar. Y yapacuá hugué, doblez. hombre largo que se bambalea. Íbirá
Mboi oyeapacuá pé embeipe oinà, apaçfici, palo que se blandea.
está la culebra enroscada cerca del 2 Apáguçú c. d. apá, y cúçú, al
camino. Ndoye apacuá rógí ahé oú tiba cos, Estar sentados (de plural
pa, siempre está este ocioso, no se de solamente). Ore apácucú, estamos sen
sembuelve. Ndoyeapecuábaiahèmbiá tados. Yyapaçuçumbía o quäpa, están
päumé, Eminet multum inter alios. todos sentados.
Apacui c. d. apá, y cui, Caer, Apáçurúg c. d. apá, y curug), A
derocar, desmoronar. Cheapacui, cae tolladero. Che apaçurüg, estoy ato
seme la carne de podrida (yyā: oa). llado (yya: oa). Ambo apáçurúg,
Ambo apacui cheróga, deshago mi hazer que se atolle. Apaçurugoába,
casa. Y yapacui cheróga, caeseme la lugar donde se atolla. Chereroapágu
casa. Oreapacuiei caneo gui, caemo rúg tuyú, hame su mido el lodo, o cie
nos de cansados. Amändaú rami, y no. Peapáçurúg tei, pequāpa angar
ñängaipábáe yyapacui añäretàme, pà bapipé, estaís encenagados en pe
como gran ico caen los condenados en cados. Pendereró apácurúg, tecó
el éxº/terno. Oremboapacuitaci, la en ängay pá, la mala vida os tiene ence
fermedad nos ha derribado. Yyapacui nagados.
o çabeípóbae, caense los borrachos. Apaguí c. d. apá, y agui), Bayben,
45. 45 v. - II. 4
APAY APAR

bambaleo, o bayben de borracho o (yya: oa). Añémbo ápayérèyéré, re


flaco. Che apaguí paguí, andome ca bolcarse. Ambo apayéré hera hábo,
yendo (yyā : oá). Cheapaguíbí, boy llevar a buelcos como barril. Chembo
s me a caer. Ambo apaguí, hazer le apayéré chererecó recóbo, arrastran
bambalear. Namboapaguií, no le me me. Tayacú oyeahúmündá tei, oñè
- -
neo. Cheapaguí paguí guiatábo, l. m6ünātuyúapacurúg pípé oñémbo
Añèmbo apaguí, voyme contoneando. apayérebo, en lugar de lavarse el pu
- --
Cägüi chem6 apaguí, el vino me haze erco, se ensucia ma8 rebolcandose en
dar baybenes. Añänga chembo apa el cieno.
guí paguí angaipába rehé, hazeme Apaiuá, Rebolver. V. Ayuá n. 1.
dar el demonio traspiés en el pecado.
Apam6nà, Mezclar. V. M6nã.
- a Añeängaipá apaguí cueróg, apartarse Apaquá, Reborujar. V. Apacuá.
del pecado.
Apará c. d. apar, y á, caer, Caerse
Apaiquí c. d. apá, y pai, colgajo, de su estado. Che apará, caigome de
- y quí, tierno), Marchitar, amortiguar. mi assiento, ó estado. Ogueroápará
Caaroqui yyapayquí, los retonos se cheróga chembaé, abunda mi casa.
han amortiguado. Ibírá apayquí, ar
bol marchito. Cheapáyquí, estoyme Chereroapará chebohiitaba, hazeme
-
caer el peso de la carga. Ibá guâcäng
cayendo de flaco. Añémbo apaiquí
cheyécoacúrām6, enflaquezcome con oguero ápará, la fruta tuerce el gajo
-
-

con su peso. Ogueroápará cheängä


el ayuno. Yécoacú chemboapàyquí,
tecópochí, abruman los vicios mi alma.
enflaquezeme el ayuno. Amboapāyquí
cheret èguiyécoacúbo, mortífico mi Aparaití (c. d. apá, sujeto, y ytí,
carne con ayunnos. Chembo apaiquí derribar, a, caer, Derrocamiento.
-. caneó, hame derribado el trabajo. Pen Cheaparaytí, me derrocó, arrojó (y-
doó verobiarí, pembo apayquí here yà : oa). Ayāparaytí, yo le arrojo
có acíbo, la lozania de vuestra carne (bo : hára) Ayaparaytí yñeèngué, re
mortificadla con la penitencia. chacele sus palabras. Chembo ápa
Apayé c. d. apá. n. 2. y haye, raytí, me derribó. Ayaparaytí tecó
medio), Cosa inclinada, humillada, marāngatú, dar al traste con la vir
torcida por el medio. Ibá apayé, fruta tud. Oyaparaytí potá añängā ñände
humillada como higo, etc. Cheapayé recó mârängatú, el demonio nos qui
ímá, ya me inclino (dize el viejo). Chea ere despojar de la virtud. Tecó mârār
payé ychupe, hizele reverencia (yyā: gatú m6aparaytí hãm6 angaipába,
oa). Nache apayei, no me inclino, o lo que destruye la virtud es el pecado.
no soy corcobado. Yyapayé ambañá, Aparätä c. d. apá, y tātā, Espessa
los higos se humillan de maduros. Itá Ey apàrätä, miel espessa. Amó apa
apayé, plomada de albañil. Ambo rätä, espessar. Yñāparätä cheayú, soy
apayé pacobá, colgar platanos a que fuerte de cerviz, 8oy recio, y duro de
8e maduren. Ibapeguāra tecó rehé juyzio. Ndeyúapàrätä, eres tenaz. Che
º
-
chereçaá haguerey: Chemboapayéteí, aparätä, soy tieso, derecho y grave.
ibípeguárambaérai húrehé,el no con Añém6aparätä añängupé, estoy recio
º
séderar las cosas del cielo me ha he contra el demonio. Cheaparätä yèpè :
cho inclinar a amar las de la tierra. Taçi chemocangí, aunque soy recio de
Cheapayéguitecóbo, ando debilitado. mio la enfermedad me ha derribado.
- Apayéré c. d. apá, y yere, Bolver, Añèm6aparätä tecó mârängatú rehe,
- rebolver. Cbeapaieré, yo me rebuelvo soy constante en la virtud. Añèm6
46 4 6 V.
APAR APE

aparätätecó angaipá rehé, soy perse rumbo (ca: bo). Pirá pindáoyaparóg.
verante en pecar. el pece enderecó el anguelo. Guecó
Apareá, Cosa esquinada, y sacada8 aparog potarey, incorregible. Ahecó
puntas por las esquinas. Amboapareá, mboaparog, corregile. Chembo eco
labrar madera, o cosas assi. aparog, corrigiome. Ndaguecó mbo
Apárecó, Yr a los alcances c. d. aparog potári, no quiere ser corregido.
apá 2, y tecó, inquietar. Ayaparecó Apatayi c. d. apá, y hayi, recio),
abá, fuile a los alcances. Cheapárecó Cosa espesa. Eí apatayi, miel dura
recó āhé chererecóbo, vame a los al Yyāpatayi ymbae, rala cosa. Ambo.
cances. Ayaparecó tecó màrängatú, apatayi, espessar (bo: hára). Cheapa
voy a los alcances de la virtud. Pe tayi añāng upé, tuveme fuerte contra
yaparecó recó aubé, tecó mârängatú, el demonio. Añèmboapatayí, añängu
seguid la virtud. pé, hagome fuerte contra el demonio.
Apárerecó c. d. apa. 2, y recó, te Apatí, l. Apatubí (c. d. apá, y ti,
ner, Lo mismo que Aparecó. Chea blanco, y tubí, ceniziento), Color ce
párerecó, siguiome. Ayapárerecó, se niziento, ó cosa enharinada, ó llena
guile. Cheaparerecó yepé hae nda de polvo. Aó apátubí, ropa cenizienta.
cheraihúbári, aunque me siguió, no Cabayu apátubí, cavallo ceniziento.
me cogio. Ayaparerecó abatirüi, re Ambo apátubí, llenar de polvo, ceniza,
bolver la massa. Ayapárerecó uruga y harina. Nände apatubí mèmè, ñá
çú rupiá, ymbohirirí pirāmā, batir nde tíbipe né, bolveremonos en ceni
huevos para freir. za en nuestros sepulcros. Yñäpati ímà,
Aparibí c. d. apá, y íbí, al lado), dizenlo a las calabacas quando están
Significa aparear, poner doblado lo sazonadas. Ayéapāti mbogué, re
que se cuelga, o pone. Ayaparíbi y fregarse con agua, ó azeyte el cuerpo,
m6ina, pongolos apareados. Ambo para quitarse la tez que tenia.
apá yoÍbi, idem. Ambo apayoibí y Apatingi, Ceniziento, lo mismo que
nimbó, torcer los hilos en uno. Apâti.
Aparicú (c. d. apá, y tícú, ralo), Apatubí. V. Apati.
Desleir. Ayaparicú eí, desleir la miel. Apatucá, Golpear, aporrear. Ayā
Amboaparicú uruguaçú potiá yyā patucá aó, lavar ropa. Cheapatucá,
paçogpíra, hazer pisto. Hacíbaémbae me lavan.
aparicúhoú catú, los enfermos comen 1 Apé (c. d. á, fruto, y pé, super
bien cosas liquidas. Cheaparicú nde ficie), Cascara de frutas de dura cas
raí húpa, estoy derretido en tu amor. cara, y de huevos, escama, cosa exte
Cuñā rechacabé oñémbo aparicuhaihú rior. Íbaapacñera, cascara de fruta
pa, en viendo la muger, luego se de (yya : oá). Uruguaçú rupiá apecué,
rrite por ella. Curí aú tamó Tipà cascara de huevo. Ayapeóg, l. Añā
raíhú bari peñèmbo apá rícúbo pe pepi, descascarar. Yñāpepi mbÍréra,
quäpa, ó si os deshizieredes en amor descascarada cosa. Yñäpè pindagué
de Dios. ra, l. Yñäpèog haguera, las cascaras.
Aparóg (c. d. apá, tuerto, y óg, Piráapecué, escama de pescado.
Quitar. Ayeaparóg guiñèmim6, di la 2 Ape (c. d. a. m. 6, y pe. n. 2), De
buelta, y escondime. Cheaparóg, yo ste tamaño, tanto como esto (señalan
me endereco (ya: oá). Amboaparóg do). A pe ñótetererú, trae tanto como
pindá, enderecar el aná y elo. Ayapá esto. Ape arú, tanto como esto trance.
róg ytapába, enderecar la balsa al 3 Ape, Alli (adverbio de lugar).
47 47 v. 43
APÉ APEB

Apeiñóte, allí solo. Apebé, hasta allí. 6 Ape c. d. a, cuerpo, y pé, que
Ápe hiní, allí está. Ape gui, de allí. brado, n. 13, Cosa tuerta. Cheäpe,
Nà ápe rífiguai, no es allí. Ná ápe ando agoviado. Yñäpé, está tuerto, ó
riguaicheéni, yo no dice que era allí. quebrado. Añäpe, entortar (m6 : há
4 Apé c. d. a. 2, y pé, cosa llana, ra: hába). Yiape, nariz tuerta. Qañā
m. 16), Superficie, cara, tez. Cherobá pé, ojos fuertos, bizco. Añäpengóg,
apé, la tez de mi rostro. Yápepó apé, enderecar (ca: cara: caba). Añäpen
lo defuera de la olla la superficie (y- gog cherecó, enmendar la rida. Ni
ya : oa). Abatí apécuera, cascara de ñäpengocábi cherecó ränge, aun no
maiz. Apéc5, tez lisa. Cherobá apeçy he mejorado la vida. Abá ecó apéngo
ngatú, tengo la tez del rostro entera. gapÑreSmâ, hombre de desordenado
Che apepigué, tengo la tez amorti proceder. Cheñee tatécuéra añäpen
guada. Che apecuerímá, iden. Ibí gog, corregirse en las palabras.
apé, superficie de la tierra. Am6ape 7 Ape. b. c. d. a, cuerpo, y pe,
cy, alisar por defuera. Nim6 apecy chato, n. 16), Cuerpo pequeño. Che
mbábi, no está alésado. Amóape cäng apé, soy pequeño de cuerpo (yya: oa).
*, en jugar la superficie. Añäpepängatú, Añémbo apé ímà, ya me he hecho pe
labrar bien la tabla. Yetíomboapepú. queño, y estoy consumido. Nache apé
ibí, abren la tierra las patatas de gru bi, no soy pequeño. Cheape ātā, soy
essas. Yyápepú íá, suena el calabaco, algo pequeño. Peñémbo apebieÑ rāmó
ó cosa hueca. Ayápecá, acotar, y dar cumíimi nfingá; ndapequeyché ibá
en la superficie. Tahí oíbímboápéa pene, sino os hizieredes pequeñuelos
pé, las ormigas andan debanco la su como niños, no entrareis en el cielo.
perficie de la tierra. Apeá. r c. d. ape, superficie, y a,
5 Ape c. d. a. n. 5, y pé, n. 12, sobre, n. 10), Superficie. Nderecó ape
Atajadizo, cerco. Cheäpe, me cercan,árām6 ñó ereñóty tecó marāngatú.
me atajan (yña: oà). Añápe, atajar, heñoi cereÑm6, plantas la virtud en
cercar con algo. Añäpeí, cercar el rio la superficie para que no brote. Ayāp
para coger el pescado. Che āpé tatá, aróg, quitar la superficie. Y yape ára
estoy rodeado de fuego. Añe āpé ibí m6 ñóte ayeaíró, no consumi el acto
atäpípé, cercarse con tapias. Chañeā con muger intra vas.
pè ñánde amótareymbáraguí, cerque Apé apé, Gusanillos que buelan.
monos por nuestros contrarios.Añäng Apebāng c. d. apé, y bäng, tuerto,
ñände āpé ñändererecóbo guemim6 Rebolver, reburujar, abrigar. Añe
cóngúa húpotábo,el demonio mos cerca äpebān gaçoyába pipé, rebuelvome en
deseoso de hallar a quien tragar. Y lo fragada.Añāpebäng, abrigar a otro.
ñapé tátá ohóbo ñürupí, va el fuego Am6ñäpebäng, hazer que se abrigue.
cercando los campos. Añéâpé goó raa Ayeobaapebäng, embocarse.
óm6, encubrirse el cagador de la caca. Apebí c. d. á. 2, y apé. 1, y bi. 4,
Ayap ó caaíçá guiñeäpem6, cercarse Levantar la vista, andar inhiesto, en
de ramones. Ñandeäpehām6 Sacra tonarse, cuidar. Cbeapebí guitecóbo,
men tos cherocó añängaupé, tenga ando inhiesto mirando. Añémboapebí,
unos por muro los Sacramentos contra ando con la vista levantada. Cuñä.
el demonio. Niñäpe hábi cheretámá,yyapebícatúbae, mugerlibre en mirar.
no tiene muro mi pueblo. Yñäpe hagué
Nda che apebíri guitecóbo guiporabi
ra chaytí mburú, deroquemos le su quibo, no algo mano del trabajo. Chea
fortaleza. pebí guitecóbo Tüpäñande quaitāba
48 48 v.
APE APÍ
ri ymboaeyébo, tengo puesta la mira bago para beber. Añémboap eí chere
en el cumplimiento de la ley de Dios. mitÑnguéra, salen ya más sembrados.
Peyapebírímé angaípába rí, olvidaos Apéngóg, Enderecar. V. A pe. n. 6.
de pecar. Cheapebí pebí guitúpa Tü Apeni, Cosa sobre saliente. V. Pènfi.
pà nàndequaitabáriimbo ayébo, cui Apepú c. d. apé, superficie, y pú),
do mucho de guardar la ley de Dios. Sonido de cosa hueca. Cheapepú, me
Apebú c. d. a, cuerpo, pe, chato, dá porracos, haze que suenen en mi
bú, levantarse, Indigestion de la co los golpes (yyā : oa). Amboapépú,
mida, ahito, leudarse el pan. Yyapebú hazer sonar cosa hueca. Yyapepú ca
cherembiú chébe, estoy ahito. Añémbo tú mändiog, ya está la mandioca cur
apebú, heme ahitado. Cheapebú, estoy tida para hazer harina.
ahito. Ambo apebú mhuyapé, leudar Apequabó, Tomar otro camino. V.
el pan, lo mismo es Topebú. Pé. n. 10.
A pecäi c. d. a 2, pe. 16, cá. 4, y Aparé. b c. d. apé, superficie, y
í, diminutivo), Hazer señas, dar del heréb, passar, Passar el tiro por la
codo, ó tocarle en la mano sutilmente. superficie sin encarnar. Cheaperéb,
Añäpe cai, hizele señas, tocandole la raspóme sin herirme (yyā: oa). Che
ropa, ó dandole del codo. Che ape aperíbí chererecóbo, idem. Cheape
cäi, hizome señas. Oñāpecái rām6í rebí yñeenguéra, lastimaronme sus
ñóte angaipábapipé : Omboaquí y palabras. Ayāpereperebiñóte, toquéle
solamente, no le heri. Ayaperéperebí
mboabo, en haziendo las señas con el
pecado lo enternece, y lo derriba. cheñéepipé, lastimé/e con mis pala
Apéci, Lengua y paladar c. d. bras. Ayaperé caá, amortiguar la yer
äpe. 5, y cífi. n. 1). Cheäpeci, mi /en va al fuego para secarla. Tatá oya
gua (yñā: oà). Apeci a Vi, agallar. perebiñó checóg, el fuego ha quema
Apécñçá, frenillo de la lengua. Apeci do solo el follaje de mi chácara. A
pÑryri, lengua ecpedita. Peyeäpécti mboaperé ñóte tatápe, passele sola
mómbi pendapichárarecó abiquí ey mente por el fuego. Ayaperéperebaí
mo, refrenad la lengua para no tra uruguacú, pelar muy mal la gallina.
tar de vuestros proccimos. Acéâpecü Ayaperéb yquYtim6, cortará pedacos
m6mbí ibáhai, l. Poro āpecü m6mbi sin orden. Ayaperebóte, hazerle el
ibáhai, l. Ibáhai porocümbichá, frun cabello alto. Ayapereíguiyàrápa, co
cela boca la fruta verde. Che āpeci ger el agua por encima, por no entur
ātā, no tengo lengua expedita. Añèm biarla. Oyapereperebi nóte oangai
bo ápécú apa cuá guiñeenga, hablar papaguéra m6mbeguābo, dize algu
estropajosamente. Igapícuitá āpécü, nos pecadillos, y de ca los demas en
el lomo del remo. la confession. Cheapereréguitecóbo,
Apecífimā c. d. hapeg, y ti, n. 2, y ando desatinado.
a, coger, Hollin. Ambo apécimà, Aparerá, Desigual. V.Rá, señal. n. 1.
poner al humo. V. Climá. Apeucá, Alacran. Apeuça popià,
ApecY, Superficie lisa. V. Apé. 4. lo con que muerde el alacran, y ab
Apeí, Superficie, ó tez delgada, di efectu por la ponçoña.
minutivo de apé. n. 4. Íupá apeí, la 1 Apí c. d. a. n. 2, y pí, tocar, n.
yerva que se cría en las lagunas sobre 2), Tirar dando con el golpe, apedrear,
el agua. Amboapeíñóte botí, espar lastimar tirando, flechar sin que en
cir flores ralamente. Amboapeí caá, carnen. Cheapí, diome con piedra,
poner muy poquita yerva en el cala flecha, etc. Ayapí, yo le lastimétirando.
49 49 V.
- API APÍ
- Aíbíapí, tropecar, caer lastimandose, 3 Api (c. d. a, cabeca, y pi. n. 4,
ó arrojandose. Añèmboíbíapíguiábo, trasquilar, acepillar), Cabeca, ó cosa
a-ºs
lastimarse, arrojandose. Chemboíbí redonda pelada, cosa mocha, huesso
apichem6ñānā, hizome yr tropicando. de fruta sin carne, mondada, limpia,
Ambo ibíapíym6añā añām6, hazerle y despuntada cosa: frentepelada, gra
trompicar. Angaipaba ríañängā om no de maiz, arroz, y toda cosa seme
boibíapí apí mburú herecóbo angai jante desollejada. Cheäpi, me trasqui
pabiára, el demonio haze al pecador lan (yñä: oa). Añápi, yo le trasquilo
r
yr trompicando en pecados. (m6 : hára: hába). Nañäpimi, no le
2 Api. r de á, cabeca, y pí, pelle trasquilo. Cheäpi guitecóbo, soy cal
jo), El cuero de la cabeca. Che ápí, vo. Añäpindaí ndai, trasquilar mal.
- mi pellejo (ya : oá). Cheapiíi, suzie Añäpindagué raçá raçá, trasquilar a
dad de mi cabeca. Apicuí, caspa. A panderetes. Amoäpindaguéracäpà, l.
- -
yāpiríquá, bautizar. Yya piríquā y Am6äpindaguéndurú, l. Am6apinda
- mbaé, Gentil, no Christiano. Cheapi guendírí, trasquilar a raiz. Chem6ā
ríquà, soy bautizado. Paí Abaré Che pindaguendirí, me trasquilan a raiz.
apiríquā hára, el Cura me bautizó. Añàpi caá catü, quitar los renuevos
-
Amboapiríquá, hazerlo bautizar. Po a la yerva buena. Añàpiaperebóte,
-
roapiríquähápe, bautisterio. Ayeapi despuntar el cabello solamente. Añäpi
ríquäucá rāmó, ha poco que oy Chris ymbo apiraçá raçápa, trasquilar a
tiano. Apiçāmā, cuerda de la cabeça panderetes. Añèm6äpiyépé, despojé
s en que está la carga que llevan los me de quanto tenia por darselo. Che
Indios. Cheapirá, el pelo de la cabeca, m6äpi, chembae rábo, hame decado
- s ó cabello, y tengo cabello. Nache api in puris, de cóme pelado. Oāpim6 ay
rábi, soy calvo. Cheapirabiyú, tengo có, he quedado pelado, pobre. Añäpi,
el cabello ralo. Apiripí, l. Apirípé, cas ñèmboaraitápe, peléle al juego, ab
pa grue88a de los niños. Apirurú, to effectu del puerco que se pela de gor
londrones de la cabeca. Ayeapirabey, do, lo toman por engordar. Yñāpinde
hagome calvo. Añémboapiii, ensuzió teí cheta yacú, está mi puerco muy
me la cabeca. Añèmbo apicuióg, qui gordo. Am6äpi y poita, voylo engor
tarse la caspa. Ayapiraça raçá, tras dando. Ni ñäpi rängè, aun no está
quilar a panderetes. Cheapiracá, me gordo. Yñàpirām6, aora empiega a
trasquilan assi. Ambo apiracá, yo le engordar. Ahobápíapi, quitar de lo
trasquilo assi. Ayàpirabei, aderecarle muy lleno. Ndahobapíapihábi, está
el cabello, trayendo la mano por la ca muy lleno. V. Pi. n. 4. y Pepi. n. 4.
beca. Ayapirabei herecóbo, regalarle, Añäpindó abatí, Desollejar el maiz,
trayendo la mano por la cabeca. Aye arroz, etc. Aayi ñäpyndó, desollejar
apirabeí, alisarse el cabello con la cosa de grano. Am6äpi mbae a Vi,
mano. Ayápiraboó, raspéle con el tiro, idem (m6: hára). Pyndó curé, l. Min
no le heri, Cheapiraboó oñeèngai pi dó curé, frangollo, maiz quebrado,
pé, lastimóme con sus palabras. Aye y desollejado. Abatí apyndé, afre
apireyi tei, estoy avergongado, y pen chos, hollejos del maiz.
sativo. Ayapiróg, caput membri geni Hāti api, Cuerno despuntado. Qúà
talis aperire. Ayeapiróg guiñèmboai api, dedo cortado. Ciba api, frente
púbo, tener polucion voluntaria. Aya calva, pelada. Yiba api, braco muti
pimbogué, descalabrar. Yyapimbo lado. Añâqüá api, cortarle el dedo.A
guapi, descalabrado. V. A. n. 2. ñäquäapi, abatiigüera, quitar la punta
50 50 V,
APÍ APÍ
de la magorca del maiz sin grano. está assentado. Cheapíáapi catú coite,
Ayyibá api, mutilar el brago. Aibirá estoy sos segado, tengo el coraçon quie
ràcängapi, desmochar arboles. to. Nachepíá ápígirāngé, aun no estoy
Iba api, Huesso de fruta sin carne, l. sossegado. Chem6 píá api catú nde
Iba capí, cängapi, huesso mondado, de ñeè, hanme quietado tus palabras. Neè
carne, ó fruta. Tarümâ cápi, huesso porombo píá apícatú ahé oguerecó,
de azeituna. Ibirá api, palo romo. Am6 fulano tiene palabras consolatorias.
apy. Ibírá, hazer el palo romo. Haquâi Hütingué api, Están assentadas las
äpy eí, no tienen las abejas el cañu hezes. Am6hñfingué apí herecóbo,
tillo de cera en la pitera. Am6âqüäi poner assentar las hezes. Nahütingué
ñäpy ei, quebrarles este cañutillo a apígi rängé oinā, aun no están assen
las abejas. Añāmbopiàpi, circuncidar tadas las hezes. Peängaipá rüüngué
a otro. Añèámpoapi àpi, circuncidar aú aupemboapí apí ytíapíi táguâme
se. Cherâquāi api, estoy circuncidado, peñe m6mbe guābo, hazed memoria
ó que naturalmente está assi. Añèm6ā de vuestros pecados para confessarlos.
quāi āpyucá, hagome circuncidar. A Cheāng api catú cheñèm6mbeúré,
m6âquâiàpy ucá,circuncidarlo a otro. tengo la conciencia sossegada despues
Cheporóm6ñängá apíguitecóbo,estoy que me confessé.
circuncidado. Jesu-Christo ñändeyára Apícá, Banco, y lugar donde se assi
porom6ñängá cuera: Oñäpi, l. Yporo entan. Apícá apuá, banco redondo.
m6ñängá apiré, oñāpi aracaé, circun Apícá pucú, banco largo. Apícá apí,
cidaron a Christo nuestro Señor. el principio del assiento. Apícá cuápe
Apí c. d. a, torcer, y pí, centro, aguapí, l. Apícapíté pe aguapi, sen
n. 7), Ladear. Chembo api epé, pon tarse en el medio. Apicá apípe a api,
me de lado. Yyapí oinà, está de lado, sentéme al fin. Apícáguípe, debaaco del
ó ladeado (oa, recip.). Cheapí gui banco. Apícá apÍíme, aguapí, sentéme
quebo, duermo de lado. Oapibo aycó, al canto del banco ázia la postre. A
estoy de lado. Oapibo emoi, ponlo de pícá rembeipe, en el canto. V. Tendá.
lado. Amboapí ymoina, pongolo de 6 Apí. r c. d. á, ente, y pí. n. 8),
lado. Erembo apítecatú caguāba ó Punta y fin de la cosa, y principio.
que bien empinas el vaso de vino! A Apírey, l. Apírāmey, sin fin. Iríapí,
mbo api tecómârängatú, he dado de nacimiento de rio. Caabapí, principio
lado a la virtud, hela decado. Ambo del monte. Ñücaabapí, el principio ó
apíTüpà ñánde quaitába, no cumplo fin del campo lo cercano al monte. I
los mandamientos de Dios. Amboapí bagapí, el primer cielo, ó principio de
cheñém6y r6ngüe, di vado al enqjo. cielo. Ñee yoapi, palabras que van de
V. Apíà. n. 3. mano en mano. M6rändú yoapirèra
5 Apí. g c. d. a, ente, y pi. n. 5, aipó, nuevas son essas que han venido
sentarse), Cheapí, yo me siento (yya de mano en mano. Am6ndóyoapíapí
pí: oapi). Ambo apí, hazer que se si m6rändú, embiar nuevas varias, y va
ente (ca: cára: bo: hára). Ambo rias vezes. Ambó apí, dar principio.
guapi, édem. Aroapí, l. Aroguapi, sen (bo : hára). Amboapi yoyà, emparejar
tarse juntos, ó sentarse con lo que lle las puntas, ó estremidades unas con
va acuestas. Ndachereroguapígi, no otras. Amboapiyà, pegar las puntas a
me deacó a88entar, porque el no se otra cosa. Amboapípá, dar fin, acabar
assentó. Aroguapí yguábo, sentarse a de todo punto. Yyapí pá cherèmbiapó,
comer lo que lleva va. Oguapí oina, acabose ya mi obra de todo punto.
51 51 v.
v- º *

A PIl APÍA
Ayapí m6mbá y m6mbeguábo, todo lo Ayapí ri, Poner añadidura a la
dice. Ayapí m6mbá herahábo, todo punta. Ayapíri checóga, aumentar
lo llevé. -
la chacara. Añèapirú cherecó márān
Yoápí, Frequentar. Acarú yoapí gaturehé, crezco en virtud. Oñèapí
apí, comer muchas vezes. Añém6mbeú rífingóte che rací, hase reforcado mi
yoapi apí, frequentar la confession. enfermedad. Am6ñe apíri chembaé,
Ndicarúyoapíri y ecoacúpe, el dia de /ago que se aumente mi hazenda. Te
ayuno no se come dos vezes. Acarú mbiapó mârāngatú ñāb6ci rehé Tüpà
yoapí yècoacúpípe, quebré el ayuno. gracia oñém6ñéapírú, con cada obra
Checäncó pó amboyoapí doblé la ga virtuosa se aumenta la gracia. Pem6
nancia de mi trabajo. Amboyoápí, fre ñéapírú Tipàgracia péème penémbi
quentar, acrecentar,y segundar la cosa. apó marāngatú pipé, aumentad la
Amboyoapi che ñémómbeú, confesse gracia con buenas obras.
me otra vez. Namboyoapíricheängay 1 Apiá c. d. á, ente, y pià. n. 4,
pába, no peco mas, no segundo en pe Mancha, pecas, y cosa semejante. Che
car. Amboyoapi chembaé, acrecentar apià, yo tengo pecas, o manchas, y más
sus bienes. Angaipá mbíá apipáhām6 pecas, etc. (yya : oa). Y yaguapini y--
nängā, el pecado es la destruécion de yāpià, el tigre tiene el pe/lejo man
las gentes. Ayapíraqueóg, tronchar las chado. Am6ú apià pià cheaó, tener la
puntas. Ayapíraçíá, cortar las puntas. ropa manchas negras en partes. Tobá
AyapYri, añadir a 7a punta. Yoapiri apià apià, rostro pecoso, o manceado.
oroguerahá, llevar la cosa dos en un Ndiyapiá quiri Tipäcí, en ninguna
palo, ó como silla de manos. Cha rahá manera tuvo mancha la Virgen. Añe
cheapíri, ayudame a llevarlo en un mbo apià guitecóbo angaipá barí, an
palo. Yoapíríchúa, cosas que están en dome ensuziando en pecado. V. Piá.
los dos estremos. Ayapiretá, cercenar n. 4, y Pià rí. v.

las puntas. Ayapíripā, dar en la ca 2 Apiá. b c. d. api. n. 1, y hábal,


beca del clavo, ó estaca para clavarla. Porilla, y caput membri sine cute, como
Api, El cantico de la cosa. Apñ. el circuncidado. Guírá apià, porilla de
aycó, estoy a canto o riego. Apii gui flecha para matarpa caros. Ambo apiá,
mâm6mbotábo, estoy en articulo de redondear a si. Ibá apià, fruta redon
muerte. Apiaycó guihó potabó, ya da. Abá apiäbae, hombre que está assi
estoy el pié en el estrivo. Api aicó naturalmente, o circuncidado. Amb o
guiábo, estoy a canto de caer. Cuñā apiáyquYtimó, circuncidar. Naches.
upé oyaupíbae apñíme oicó hece y piabi, no estoy circuncidado.
ñém6mbotábo, el que pone los ojos en 3 Apíà c. d. á, ente, y pí, centro,
mugeres, a riesgo se pone de desearlas. y á, ladeo, Ladear, errar.Ibià, ladear
Apíime aicó cheangaipábo, a riesgo cuesta. Cheäpià, el ladearme yo (y-
estoy de pecar. Añémó apicheängai ña: oā). Añäpíà, ladearlo (m6 : hara).
pábo, puseme a riesgo de pecar. Peyau Ambo ápià, hazer que se ladee. Añäpí
piímeque cuñäupé, tapeñémboapirii ängog, enderecarlo. Niñäpíängocábi,
meque hecé peñém6mbotábo, guar ño se ha enderegado. Añäpíängogímà
daos de ver mugeres, porque no os cherecó, ya he enmendado la vida.Che
aficioneis a ellas. V. Cerí. ndequaitaguéra erem6äpíängi eicobo,
Ayapíçá ípió, Poner fortaleza a la has errado lo que te mandé. Erem6ā
punta, de cesto, como nasas, ó tapar píängi Tipà ñee, has quebrantado los
algo semejante. mandamientos. Cherorí erem6 āpíängi
52 52 v.
APÍQ. A PIQ
eicóbo, yo rio, y tu estás mustio. E Eñémbo apicá piçá aú tequeñándú
m6ápiängatú ángaipabiyára recó, no ahe, ola oye bien. Ambo apiçapú aú,
imites a los malos. EremóapíágíTipā hazerle que oiga el mal mandad . A
nderaihúba, no hazes caso del amor pícá quáraná, sordera. Cheapícá qua
que Dios te tiene. J. Api. n. 4. raná, soy medio sordo. Añembó apicá
Apiáí, Tomuanlo de la semejan ca de quaraná, hagome sordo. Ayeapicacá
Apià. n. 2, chico. Cunimi apiáí, mu yyapóbo, hago/o con tiento, con aten
chachillo. Ambo apia cherecó, acor cion, con consideracion, prudencia,
tar lo que haze, y la vida. Mbuyapé pe madureza. Eyeapicaca ímé y guábo,
cenguera apiabí, mendrugi//o de pan. comelo sin advertir, como quando se
Apicá. b, Banco. V. A pi. n. 5. toma la purga. Chebiñaé ndayeapí
Apícaçú, Tortola, paloma. Apica çacá potári, yo me dicertia, o no aten
çuró, paloma torcaz. Oñembepi apica dia a ello, pero, etc. Peyeapicacá imé
çú, arrollar la tortola. mbae ibípeguara rí, no atendas a las
1 Ap yçã c. d. a, ente, pÑ. n. 5), cosas de la tierra. Ayea pícacá, ada -
Espesso (yñá: oá). Ndeí yñāpicài, erto, estoy atento. Apica quí, tecnºl/a
range, aun no está espesso. Ei apÑcá, del oydo. Apíçabí, atencion. Cheapi
miel espessa. AmóápÑ cá, hazer es cabi guitecóbo, ando alerta. Cheapí
pesso (mo : hara). çabí ram6, l. Cheapíçabí hápe ayapó,
2 Apíçá c. d. á, cabeca, y pí, cen /agolo con atencion, de proposito. Cu
tro, y cá, agujero, Ojo, oído. Chea ñárehé apiçabirey, continencia, reca
pícá, mi oido (y ya : oá). Ndache api to con mugeres. Nache apicábiri cñ
çai, no oigo. A piçá andupába, senti ñá, rehé, l. Nañémbo apícabiri cífi
do de oyr. Apíçacara, el que oye, o ñárehé, no trato de mugeres. Cuña
escucha. Yyápica Ñmbaé, sordo y mal abárehé apicábirey, muger casta. Na
mandado. Ayépaco nde : Nande apí cheapiçabíri yapuraupé, no doy oydos
çai, cierto que eres un mal mandado. a mentiras. Ahe yyapígabí catú yapü
Cheapíçá yéóg, /. Cheapiçá cañy, yāra rehé, este dá oydos a mentirosos.
perder el sentido del oyr. Apicáquà, Nache apiçabíri temoe rehé, no doy
el organo de oydo. A pícáquā ñee, oydos a chismes. Temoe rehé yyápi
zumbido. Apíçaquá rígáu, cera del cabicé, amigo de oyr chismes. Peñe
oydo. Chéapica catú, oygo bien. Che mboa piça biríme añanga poroaāngaí
apíçaquá pí, tapan seme los oydos. A rehé, no deis oydos a las sugestiones
yeapí gapí, tapóme los oydos. Chea del demonio. Ambo apícabi catú, ha
píçaquá robi, entreoyr. Nacheapica zerle andar alerta (bo : hara). Chea
cai, no oigo, y no doy oydos. Ndaye píçabi pará pará poroaángaí rehé, al
apicacai hecé, no doi oidos a ellos, y guna mora tuve en la tentacion.
no hago caso de lo que dizen. Yyapica Cheapíçabí catú Missa tendúpa,
tibae, mal mandado. Ayapícaca, dar Estoy muy atento en la Missa. Nda
oydos, escuchar. Amboapicaca, hazer che apícabíri guicaruábo, estoy meti
que oiga. Añembo apícaca catú, oyr do todo en la comida, no atiendo a
bien atentamente. Peñèmbo apicacá otra cosa. Ndeapíçabí ímé Tüpà raí
catú chébe, l. Peñèmbo apica pú catú huba gúi, no atiendas a otra cosa que
chébe, l. Peyeapícacá catuhápe che al amor de Dios.
rendúpe yepé, l. Peñemboapi cabí Cheapícaquàró, Estoyaturdido. Che
catú cébe,estadme atentos, oydme bien. apiçaquáró guítena amatiríagui, estoy
Noñémbo apícá y aú, haze del sordo. aturdido del rayo. Y yapiçápugébae,
53 53 v.
APIC APIÍ
el que anda avisado. Ambo apíçá íbí äpichâí óg, l. Am6 āpichâí rá, quitar
ātā, hazer agujeros en la pared. Che las arrugas de la ropa. Aó ayu rapi,
rog yyapíçá piçá, está agujerada mi hâí, cuello con pliegues.Ambo āp hâí
casa. Cheaó yyapíçá píçá, está agu aó ayú rupiguāra, plegar cuello. Atuà
jerada mi ropa. Ayapíçaóg cheaó, re äpichâí, cerviguillo con roscas. Eney
miendo mi ropa. Cheapícá pu riré querá aú oroäpychāyngone, yo os
tayapó, en acordandome lo haré. quitaré los brios.
Apicairé, El que tiene privacion de 2 Apychái c. d. apy, cabeca, y
oyr hombre protervo, que no se guia çãi, esparcido, Cresta. Uruguaçúäpy
por razon, dizenlo a cierta parcialidad châi, cresta de gallo (yñä: oā). Mbo
de Indios que comen fuego, y tienen rebí āpychâi, cerviguillo de anta. Toro
pacto con el demonio. Cheapiçaíre, äpychâi, cerviguillo de toro. Mbopi
yo soy protervo, sin oyr razon. äpychâi, cresta de morcielago. Apy
Apíçí. g, l. Apíhí c. d. āng, alma, chái, dizen a los hilos que ponen en
y piçí, coger, sossiego, consuelo, Che lo que teacen para tramar. Tupoiâpy
apící catú, estoy consolado (yyā: oá). châi, redecilla que ponen para abrir
Naché apiçígi, no estoy consolado. los hilos que tercen. Am6 āpychāi aó,
Am6apíçí, l. Am6ängapíçí, consolar poner estos hilos para tirar, y trocarlos.
a otro (ca: cára: hára). Chem6 apíçí, Apichí (c. d. apí, cabeca, y hí, re
l. Chem6ängapici, me consuela. Tu fregar, n. 3), Traer la mano por la
pärehé chemaénduahá chem6änga cabeca regalando. Ayapichi, regalar
pihihabeté, el acordarme de Dios me assi, y untar con la mano (bo : ca:
consuela mucho. Niporo apihícábi íbi hára: cára). Cheapichi chererecóbo,
peguāra mbaé, l. Ni poro m6āngapí me agasajo. Cheapichi pichi tei toyā
cícábi, no consuelan las cosas del po cheremymbotára oyábo, lisongeó
suelo. Cheängapíhí rendabeté Tipā me, para que hiziesse lo que el gusta
ñó, el objeto de mi alegria es solo Dios. va. Oyapichi pichí tei añängā guero
Aroapíçí rängé cheíbíguâporey, en biahá ymboápotábo angaipa pipé,
tretengo la hambre. Tüpäañó acéapí halaga el demonio a los suyos para
cíca güāmā, solo Dios ha de ser nu que pequen.
estro consuelo. Cheapícíhábām6 are Ápychü c. d. ap$, y hfi, negro),
có, tengolo por mi consuelo. Cosa negra. Cheapychü, soy negro.
Apíchá c. d. apí, dar, y ya, abrir, Am6apychü aó, en negrecer, teñir de
Herir, cortar. Cheapichá, me hirio negro. Am6apychündaí, poner mui
(yyā : oá). Ayapichá, yo le heri (pa : negro. Ibá yñäpychü, está ya la fruta
pára). Ndayapíchai, no le heri, Oroa negra madura. Yñāpychirāmó, em
pícháyconé, mira que te descalabraré, piega ya a madurar. Añärétäméguāra,
o heriré Ayeapichá, herime, lastimé yñápychūndaí, los condenados están
me. Yeapichapó, la señal de la heri muy negros. Yñängaipabiyàra niñém6
da. Yeapichapá, l. Pába, herida.Api apichüógi oñém6mbeú eymá, el pe
chá hagué, cortadura. Cheapicháha cador si no se confiessa, no se limpia.
gué, la herida que me di. 1 Apií c. d. apí. n. 1, y y de per
1 Apichai c. d. a, ente, y pi. 1, y severancia), Abundancia. Cheapií
de chai), Arrugada cosa. Cheäpichai, chembaé, abundo en bienes. Ore apií
estoy arrugado (dize el viejo) (yña : ore rembiú, abundamos en comida.
oā). Yñāpichai aó, está la ropa arru Cheapií cherai retá, tengo muchos hi
gada. Ambo apichai, arrugarla. Am6 jos. Cheapií oguárām6 che aba tí, no
54 54 V.
APYi APIP

me doy mano a coger el maiz, por ser do), Bufido, ronquido. CheapÑimbú, yo
mucho. Ayapií chembaéhetarám6, no ronco (yñā:oā).YñäpYimbú nachemo.
sá lo que tengo, por ser mucho. Aya ngèri, su ronquido no me deca dormir
pií cherembiú yguábo, he comido aba Tayaçú apyi mbú, bufido de puercos.
sto, y he comido mucho, y me sobra. Apíyníí, Mocos. V. ApÑi. 2.
Cheapyí cheremym6ängaí, tengo mu 1 Apymi (c. d. a, cabeca, y pí, cen
chos malos pensamientos. Ambo apií tro, y má, esconderse), Hundirse. A
mbaé mèéngāychupé, hele hecho se ñápÑmi, yo me hundo (yñá: oà). Añé
ñor de muchos bienes. Chañémbo apií apymi, idem (m6: hára). Igára oñèā
ñände āngärecómärängatúrehé, abun pymi, anegóse la canoa. Yyítaymbaé
damos en bienes espirituales. Tüpà oñépymi, l. Oñéâpymi, el que no sabe
ombo apii angaipabiyàra ibípórari, nadar ra al fondo. Am6ñepymi, hago
Dios dá abundancia de bienes a los que se raya al fondo. Açap$mi, ce
malos. Ogracia rehé aéte ombo apii rrar los ojos. ChereçapY mi, rupibé
catú ymärängatúbae, pero a los bue aqué, en cerrando los ojos me duermo.
nos enriquezelos de su gracia. EcapÑ mi, cierra los ojos. Añéâpymi
Apíy, A punto. V. Apí. n. 6. mbeté cherecó márängatú rehé, ha
1 Apyi c. d. api, punta, y aÑi, re dado al trares con la virtud.
dondo), Armella, argolla, lagada, y 2 ApÑmi c. d. apí, punta, y y, di
cosa semejante. Quarepotí apÑi, ar minutivo), Puntica. AyapÑmiquícé,
gollas, armellas de hierro. Amboapyi, sacar la punta al cuchillo. Ayápymi
hazer armellas, etc. Guírapacá apÑi, yyāpíra, aguzar la punta. YyapYmi
el Jaco de la cuerda del arco donde ímá, ya está aguzada. NdiyapSmii,
está metida la punta. Amboapyi tu no esta aguzada. AmöapÑmi cheara
cumbó, mbacá yurápa, hazer lago para quaá, aguzar el entendimiento.
enlacar vacas. AñäpÑirà, l. AñapÑi Apyndí c. d. api, pelado, y y, di
mboi, deshazer el lago. A pÑindirí, la minucion), Dizenlo de los ojos de los
co corredizo. Am6apÑindirítucimbo, venados, que aunque los matan, tienen
hazer laco corredizo. Quarepotíapyi los ojos abiertos, y de las personas que
mirínómbo típába, corchetes hembras. duermen assi, o tienen los ojos salta
Quarepotimirí ai, l. Mé, machos. dos. Yquereçá apindí, duerme con los
2 Apyi c. d. apí, punta, y ayi, ojos abiertos. Heçá apindí ahé, tiene
grano, o cosa redonda), Punta de na los ojos saltados.
riz. Cheapyi, mi punta de nariz (yñā: Apindog, Cosa desollejada. V.Apy.
oā). Apyingí, ternilla. CheapSi nguá, n. 3.
las ventanas de mis narizes. Cheap Sin Apipá. b, Acabar. V. Apí. n. 6.
guá catú, huelo bien. Nacheäpy yn 1 Apype c. d. api. n. 3, y pé. 14),
guāri, no tengo olfato. ApÑiguá po Esquina de tabla, etc. (yñā : oà). A
quíri, comegon de las narizes. Apyi m6āpype, esquinar la tabla. Yñāpypé
nguárá, pelo de las narizes. Añèäpyin Imà, ya está esquinada. Ndiñapypei
guá robapyti, tapanseme las narizes. rängé, aun no está esquinada. Ibírá
Apyinyí, humor que corre de las na äpypè ayèyucá, herime en el canto del
rizes. Roi chem6apyi nyi, el frio me palo, o tabla. Añäpypèog, quitarle la
haze purgar por las narizes mocos. esquina. Añäpüngá, yñäp$péngüera,
Añéâpyi nyióg, l. Añè apymbó, qui quitarle la esquina, y hazerla redonda.
tarse los mocos. 2 Apipé. b c. d. api, cabeca, y peb,
Apyimbú (c. d. apyi, nariz, y pú, rui chata), Abatir, agachar, humillar. Mbaé
55 55 v.
APÍP A PIR

apipé, abatimiento. Cheapipé, yo me está tierna la fruta. Cherupähábi


agacho (y yā: oá). Añembo apipé gui yyapipiú, blandease el palo de mi ha
teyquiàbo, agachado entrar. Amboa maca. Nee apipiú arecó y chupe, ha
pipé ibíraracáng, bacar las ramas del blé le blandamente. Añémbopiá apí
arbol. Ynambú oñémbo apipé guaubá píü, enfernecesseme el coracon. Añé
haragüi, agachase la perdiz de miedo mbopíá apipiú haihúpa, enternecesse
del cagador. Y ya pipé cheróg cheá me el cora con por su amor.
rám6, cayosemue la casa encima. Tipà ÁpSpó c. d. apí, cabeca, y pol,
raí oñémboapipé ibága gui, ibípe Sonido gordo, gruesso. Iba yñäpypó,
ogueyípa, humillose el IIjo de Dios, está ya la fruta gruessa, hinchada.
ba cando al suelo. Oñémbo apípérám6 Cheap y pó, soy carnudo, estoy gordo
chébe, che cheñÑró y chupé, porque (yñä: oā). Chereté àpypó, soy gruesso
se humilló le perdoné. Cheapipé gui de cuerpo. Qoó yñāpypó, está gorda
téna, estoy humillado. Añémboapipé la res. Oñémbo āpypó teóngué, está
guitecóbo, andome humi//ando. Añém hinchado el muerto. Añémbo ebéā
bo apipé ucá, de carse abatir, hu pypó, hagome barrigudo. Cherebe
millar. Nañémboa pipé ucá potári, no apy pó guicáruábo, estoy rebentando
quiero que me desprecien, o humilla n. de harto. Ángaipábarí, oñémboāpypó
Amboapipé eí, hazer abatir la miel. o úpa, están atestados de pecados.
Yyapipé eí, está abatida la miel. A píquā c. d. api, punta, y quá,
A pípi c. d. api, Wo primero, y pi, atar, Puño de hamaca. Yniapíquà, el
apretar, Abrunar, apretar. Cheapípí puño de la hamaca atado (yyá : oá).
chebohíitá, abrumamue la carga. Che Y ya piquā habíi, el puño de la hama
apípí mbíá chererecóbo, tratan me ca atado con hilo negro. Yyapíquá
mal, oprimenme. Ayapipi ymbobohii obí, atado con hilo azul. Am6apíquâ
ta, abrumarlo con carga. Pembo apipi cheyni, afar el puño de la hamaca. r

tecópochí penderecóbo, los vicios os Ayapípuá hará, desatarlo. Ayapímó


#ienen oprimidos. Chembo píápípí äcai, desatar el puño para secarlo, etc.
cheängaipá, congojan me mis pecados. 1 A pirá c. d. apí, principio, n. 6,
Añéangaipá pípíóg guiñém6mbeguā y de á, caer, Caer de bruzas. Chea
bo, he desa/sogado mi coracon con pírá, caí de bruzas. Ambo apírá, ha
fessandome. A yñéénga pípí, l. A ya zerle caer de bruzas. Chembo apírá,
pípí yñeérām6, 7. Am6ñééngapípí, hizo me caer assi. Ayeapíraíguābo,
atajarle quando habla, no de carle de arrojarse de bruzas para bever agua.
zir (bo: hára). Cheängatahá, che apí 2 Apírá, Desatar la punta. V. Rá.n.3.
pí, chererecóbo, los cuidados me 3 Apíra, Principio. V. api. n. 6.
abruman. Cherecó apipi catú guitecó 4 Apírá, Derocar. V. Yapíra.
bo, l. Ayeecó apípí guitecóbo, encu Apiráboo c. d. apí, cabeca, y ha
bro mucho mis cosas, mi proceder. Eya boó, pelar, Repelar, quitar las pun
pipi catú ndé cheremimómbeucué tas, desplumar. Ayapiraboó uruguaçú,
randébe, guardame secreto. V. Pí. n. 5. pelar la cabeca a la gallina. Cheapi
Apípíú c. d. apí. 2, y píú, blando, raboó, repe/ome la cabeca. Cheapira
Cosa flegible, blanda, y que se blandea boó ahé, hame llevado quanto tenia,
(yyā: oa). Ibíráyyapipíú, palo que se hanne pelado. Ayapiraboó ymbaepá
bland ea. Yyapipíüymbaé, cosa que no rerahábo, rapele quanto tenia. Petey
se blandea. Ambo apipiú quSii, cocer ängaipá pipé ñó y epè añängā oyapi
el aji para secarlo. Yyapipiú ibá, ya raboó tecó márängatú rehé, āngaypá
56 -
56 y.
APIR A Pil:
apo haréra, con solo un pecado que apiraí, reirse triscandose. Ayapó api
haga uno, le priva el demonio de to raí, hazer la cosa de burla. Amboya
das sus buenas obras. Y ya piraboó rú apiraí, triscarse con él. Mbaéapi
míingá araha, llevólo de un repe/on. raí ramó pae, no es cosa de trisca, o
Y ya pirabo óboó ñote ereyāpó chende burla. Amboapiraí ibiráquYtihába,
quaitagué, a troche moche hazes lo que triscar la sierra. Nímboapira hábi
te mando. Y ya pirabo óboó ñóte aya po ibiraquÑtí, no se ha triscado la sierra.
checóga, hago de burlas mi chacara. Oñemboecá piraí, hazerse bizco, o
A pirácapé c. d. apí, cabeca, y ta mirar al sos/a yo. -

capé, mancha , Panderetes. Cheapirá Apyrāmo c. d.apí, cabeca, y amó,


capé, tengo pauderetes. Ambo apirá renojar, Majar, poner en remayo
capé, trasqui/ar/o a panderetes. Y ya Ayap yramó che aó, echar en agua la
pirácapé capé níingáranderembia ropa. Cheap y rámó cheri piita, mojome
pó, muy mal lo hazes. arrojando aqua. Añápyrámó, bauti
Apiracá c. d. apí, cabeca, y hacá, zar, mojar. Na cheap yramói, no me
passar, 1 anderetes. J. Apí. 2. mojo ó bau zo. Cheap y rámó ñóte,
Apiracá, Passar mor encima. Aya bautizome solamente sin oleos. Eñäpy
piracá, l. A ya pirahá, passé por en ci rámóticÑ guiyábo, mojado para que
ma. Cheapiracá, passó sobre mí. A ya esté resba/oso dzen quando tiran
píráhá Perú, soy mayor que 1'edro. palos o canoa ).
Ayapíraçá Juan tecó márángaturehé, Apirey, Sin Jin. V. Apí. n. 6. * -

sobrepujó a Juan en la rirtud. Ndache Apire Sí c. d. ap, cabeca, y e Si,


apirahá hári, tecó márängatú rehé, rascar, Itascarse la cabeca. Añeapí
no tengo quien me passe en la cirtud. reÑi, yo me rasco la cabeca. Añapi
Yyapíraháhára ché tecó márángatú reyi, rascar la cabeca de otro. Che
rehé, yo soy el que le ganó en virtud. qui chequi aú guiñeapíreÑim6, quedé
Añémbo apiraçá cheaé é, tecó márān confuso sin tener que de zir.
gatú rehé, aventajome a mi mismo en Apireri c. d. api, y rincipio o fin, y
rirtud. Ayapirahá Tipá ñändequai re, preferito, y y, diminutiro), e
tába, quebranté /a ley de Dios. Che siduo, lo que resta de la cosa. Abá
ndequáitaguéra ayapirahátei, no qui a pireri, residuo de la gente que ha
se hazer lo que me mandaste. Ibi api quedado. Tembiú apireri, el residuo
rahá, cuesta aba ro. Ibi a pirahá gui que quedó de la comida. Ayatibó ym
aá, ca de alto aba co. Oñemotetirobae Lo apirerím6, apartar al o del mon
angaipába upé oyapi rápirá aybetei ton, para que quede algun residuo.
hoábo, ibía pirahágui oapayeréboe, Apiri, A canto. J. A pi. m. 6.
despeñase el que se dá a ricios como Apíribé c. d. a, ente, y píri, uusto,
el que cae una barranca abaro. y é. n. 4, Sossiego, paz, descanso, re
Apiraí c. d. a, ente, y pi. 2, y aí, poso, aplacamiento, quietud, estancar.
burla, Trisca, burla, congraciarse. Cheapíribé, estoy quieto y sossegado
Cheapirai, soy trisco n (y yá: oa). Che (yyā : oá). Cheapíribé cheñémoÑró
apiraí guitecóbo, andome burlando. agüi, estoy a y lacado del enojo. Y ya
Añeengäpiraí, hablo de burla, Chea piribé che ñemoÑró, ya se me ha apla
píraíychupé, frisquéme con é/, con cado el enojo. Cheñemo y róngué y
graciéme. Cheapirai hecé, trisquéme chupé, y yāpiribé coite, ya se me ha
dél, burléme dél. Amaë apiraí, mirar quitado el enojo que tuve con él. Y ya
triscando. Apiráycé, triscon. A pucá pí ibé yapepó, no hierve mas la olla.
57 57 V.
APIR APÍR
Yyapíribé cho raci, aplacaseme la beça (yya : oa). Oñémbo apiripé,
enfermedad o dolor. Nde apíríbeque ria suziedad assi.
ahé, ola sossiegate. Ambo apíribé, Apiríquā c. d. api, cabeca, y, agua,
hazerlo sossegar (bo : hára: hába). quà, passar), Remojar la cabeca, la
Ambo apíribé cheñèé, cessar de ha var. Ayapiríquá, mojarle la cabeca,
blar. Añembo apíribé, sossegarse. A bautizarle. Cheapiríquà, bautizome.
roapíribé cheñéè coite, ya he decado Yyapiríquāymbae, Gentil. Ymboapi
de hablar. Aroapíribé cherecó angai ríqua píré, cosa remojada, o echada
pá, he decado ya mi mala vida. Che en infusion.
äng yepoquabai amboapíribé, refre Apírítá c. d. apí, principio, y ítá,
nar sus passiones. Nachembo apíribé horcon, poste, etc.), Orcon, poste, cum
potáritecó angaipá yepóquaá, la mala brera. Ogapíritáyoá, cumbrerilla que
costumbre de pecar no me deca salir se suele poner sobre la principal.
de mi mala vida. Angā apíribeey Apirítá c. d. apí, cabeca, y tá.
ndoguábí catui Iesu Christo reté, l. n.4), Yugo. Bacacaapíapíritá, yugo
Ndí Tüpã rábi catúy, el animo in de bueyes. Ayyapirítá mboí, quitarle
quieto muo comulga bien. V. Aribé. el yugo. Amóy yyāpirítá, ponerle yugo.
Apírichuā (c. d. apí, principio, y Apíritari c. d. apíritá, ut supra, y
gúara, el delantero, Cheapírichuára rü), Poner, añadir, poner sobre otra
ahé, fulano está delante de mi. Chéy cosa. Ayapíritari, cherecó angaipá
yapírichuāra, yo estoy, o voy delante ba, añado pecados. Oñèm6 apíritari
dél (yya : oa). Cheapírichuāra, mi cheraci, aumentase mi enfermedad.
compañero que está delante de mi ca Ayapíritarümbaé, añadir, poner mas.
sa, o que me ayuda a llevar algo, en Eyapíritari mbuyapé chébe, dame
silla, andas, palo, o hamaca, etc. A mas pan. Ayapíritari ya peporí rāmā,
ñèmbo apirichuá, ponerse enfrente de añadir caldo a la olla. Ayapíritarü
otro para entre los dos llevar algo. che aó ymboyoapíbo, agrandar la
Ambo apírichuá, ponerlo assi. Nache ropa añadiendo. Am6apíritari chébe
apíri chuāri, no tengo compañia assi. curynābó Tüpà gracia, cada momento
Cheapíri chuā cheangaipám6,mi com aumento en mi la gracia de Dios. Je.
plice en pecar. Nambo apíri chuāri su Christo reté rára om6apíritari
yñängaipá, no quise imirarle en pecar. Tipā gracia o guareupé, La Eucaris
Apírychüi, Carcoma. Oñémbo apí tia aumenta la gracia al que la recibe.
rychii abatí, está el maiz comido, o Ayapíritari Perú porahéi rehé,
agorgojado. Yñapírychüi cheaó, está Sobrepujo a Pedro en el canto. Che
apolillada mi ropa. Tecó angaipába apíritari, tecómärängaturehé, haze
om6apírychii tecó marāngatú, el pe me ventaja en la virtud.
cado es carcoma de la virtud. Ibípe Oñeapíritarfingé añà ñänderehé,
gúara mbaé oñèmbo apírychii oñém Está alerta el demonio contra noso
bo cuerérām6, y páypábo, ibapegúara tros.Peñèapítítarique pequäpa añäng
aéte, nimärányteí hecó apíreymà, las upé, velad contra el demonio. Añèa
cosas de la tierra todas se consumen; píritarü guitecóbo, cheängari gui
pero las del cielo se conservan sin fin. maénángā, ando alerta en mirar por
Apíríguá, Los ultimos. V. Apí. 6. mi alma. Añéapíritarü guiquereymó,
Apirípé (c. d. api, cabeca, y ípé, estoy hecho un Argos en vela.
costra), Costras de la cabeca como de Añapíritariyyucábo, Di tras dél,
los niños. Cheapíripé, tengo suzia la hasta que lo acabé de matar. Añäpí
58 58 V.
APIR APYT
ritari yguābo, no paré hasta que lo apiruí, hagolo de burla. Íbiti apirú,
comi todo. Yñangaipábae oyapíritari nube rala. Tatätiapiru, humo no denso
oangaipaba, r6mbíohóbo añärétüme, delicado, o poco. I apiruí, ocírí, corre
van añadiendo los malos pecados a muy poquita agua.
pecados, hasta que dán consigo en el 3 Apirú c. d. a. n. 2, y pi. n. 1, y
infierno. rurú, hinchado), Ahito, hinchado.
Apióg, Desollar. V. A, n. 2. Cheapirú guiténà, estoy ahito, o hin
Apyró, Llanto. V. Hapyró. chado (yyā: oa). Cherembiú, chembo
1 Apyri (c. d. api, principio, y ri), apirú, hame ahitado la comida. Che
Poner, añadir. AñapÑrífi, che ao, apirúhagué amboyebí, he bomitado,
alargar la ropa. AñapÑrú, cheróga, echado el ahito. Apirú pohānga nacó,
alargar la casa. Añapyrü che ñéén acé guéé, la medecina del ahito es bo
gā, proseguir hablando el que avia mitar.Nde chererecó a cítapiyà chem
callado. OñeäpÑrü Tüpā grácía ace boapirúchererecóbo, tieneme ahito ya
ñé mómbeú ñābó, aumentase la gracia tu mal proceder para conmigo. Peñèm
con las confessiones. Niñeapyrühábi,
no se ha aumentado. Pem6 ñéapyri
boapirú pirú te pequápaaú āngai
parehé, estais rellenos de pecados. Án
Tüpã gracia pééme Sacramento rábo, gaipába rehé apirucué pohangā, ñe
aumentad la gracia recibiendo los m6mbeguaba ñó, el ahito del pecado
Sacramentos.
se cura con la confession. Añèmbo
2 Apirú, l. Apiruí c. d. api 2, y apirú guiñémoÑróm6, estoy ember
ruí, de burla, Delgado, superficie, rinchado de enojo.
poco, de burla, rala cosa, clara. Che
aó apiruí, mi ropa delicada. Ahaim ApÑrfipã c. d. api, principio, y ni
beé apiruí, afilar algo el cuchillo. pā, aporrear), Macear,aporrear. Chea
AñäpYti apiruí, atar flojo. Amééapi pYripā, me aporreo (m6 : hára, yñā:
ruí, dile poco. Che apirú guiñémoy oà). AñäpÑrfipá, yo le aporreo.NiñäpÑ
r6m6, soy enojadizo. Añémboecó api ripähábi, no lo han aporreado.Oapírfi
rú tei, hagome delicadillo. Hecó api päripām6 omänó, murio a porracos.
rú yéyai te, delicado, melindroso. Apytá, Manojo, junta, monton.Íbo
Araquaá apirui, corto de ingenio. Che tí apytá, ramillete de flores. Abatí
araquaá apirú guiténā, soy corto de apÑtā, manojo de espigas de maiz. Abá
ingenio. Cherecó apírui, soy delicado apÑtá, tropa, o golpe de gente. Ore
de complexion. Cheängā apiruí catú apÑtà pYtám6 oroycó, estamos en tro
änga y pá andúpa, soy delicado de pas. Am6 apYtā, hazer manojos, mon
conciencia. Pè ñém6āng apirui ān tones. Oñom6apytá pytá oroirām6,
gaipá at6i ändúrehé haçeos, delica con el frio se apeñuscan. Ibá yñápitá,
dos de conciencia para conocer el pe está apeñuscada la fruta. Nati finà
cado. Yyapirú cambi, haze nata la pem6äpÑtà pÑtā, tatápe ym6ndo hā
leche. Yyapirú mingaú, la macamorra gúāmā, hazed hazes de la zizaña pa
hazete la encima. Na abá apiruí rfi ra echarla en el fuego.
guāi cú, no es de burla la gente que Apitaá, Ronchas. Cheapitaá, tengo
viene. Chenee apiruí ñóte ychupé, ronchas. Añèmboapitaá, voy criando
hablé le de burla. Cheñééngā apiruí ronchas.
rām6 paé ychupé, como si yo le ha ApYtäcämbé, Fruta caída. Yñäpy
blára de burla. Nda haihú apiruí ñóte tacämbé guabirá, guavirás que, se
rüguâi, no le amo de burla. Ayapó desgajaron, y se pudrieron. Yñāpy
59 59 v.
APÍT A PIT
täcämbé, fruta que se quebró con el chembaè ymbo etábo, acumular bie
golpe, y se pudrió. nes. Pembo apíteraqñà raqüà Tüpä
1 Apíté. r. c. d. a, corporea cosa, ñémo Yró peyoupé, ychupé peängai
y píté, centro, Centro, medio. Ibíapí pábo, vais acumulando la ira de Dios
tépe añäretámā rui, en el centro de contra vosotros, con las ofensas que
/a tierra está el infierno. Caá pítépe, le hazes.
en medio del no mute. Apíterimé, en el Apíterfià (c. d. apíté, medio, y hiá,
centro. Apíté yépíbú, remolino, coro cohollo, Descollar entre los demas,
nilla de la cabeca. Che yyapíté ye estar con eminencia. Ibirá yyapíteríiä
pibü guitecóbo, andole a la redonda ibirá opacatú güi, descuella un arbol
como el que danca a la redonda, estan entre los demas. Tupãçi yyapíte ri
do otros en medio. Ayapíté mâmägui ändeté santos opácatu agui, eminen
tecóbo, idem. Apíteré, corona de la temente sobrepuja la Virgen a los San
cabeca, y de Sacerdote. Ayapítereapi, tos. Tipací boyà, yyapíterià tecó
/. Apó, hazerle la corona. Apíterabey märängatu rehé abapabé agui, sobre
ma, calva. Apíteraquā, coronilla, cim pujan con eminencia los de la Con
borio, chapitel. Y yapíterupí ayahíá, gregacion de la Virgen a los demas
partilo por medio. Íapiterupí aquá, en virtud. Oñémboapíté rià aubé tà
yr per medio rio. Checog apíteruçü, mó mbíapäume Túpacíboyātecó mā
queda por hazer en medio de mi chá rängatú rehé, ó si fueran eminentes a
cara buen pedago. Amboapíteruçú, los demas en virtud los de la Con
decar algo en medio por hazer. Píté, gregacion. Ymärängatúbae yyapíte
es lo mísmo que Apíté. Ypítecú tecú, rüängatú aba paífimé, el virtuoso se
tiene altiba cos en medio. Aypíteri, echa de ver con eminencia entre los
poner, o añadir en el medio algo. Ay demas. Añémbo apiterfiängatú mbía.
píte rióg, quitar los altiba cos del me reíipe Túpā upé tequábarehé, aven.-
dio. Aypíteróg, quitar lo de enmedio. tajome entre todos en el servicio de
Aypíteróg checó ga, carpir la chacara Dios. Saul Irael íguára opacatú agui
por medio. Ypitecú, l. Ypíté cāmām yyapíterfià oatiíguébo, ymbo oce ca
bú, l. Ipíté apungá, l. Ypíterurú, hin túbo, descollava Saul entre los Isra
chado estar en medio, y no los estremos. elitas, sobra pujandolos del ombro pa
2 Apité c. d. a, ente, y pité. n. 2, ra arriba.
sobre. Oga apitépe, sobre la casa. Apití c. d. api. n. 1, y ti. n. 1,
Che apítépe, sobre mi (yya: oá). Che Quebrar en pedagos, matar muchos.
acängapitépe, sobre mi cabega. Chepó Cheapití, mato (y ya : oa). Ayapití
apíte rocé roçépe, arahá, llevélo sobre abá, mato hombres. Ayapití cambuchí,
las palmas de la mano. Cherecá apíté hazer pedagos la olla. A porapití, an
pe, sobre mis ojos. Guembiapó páapíte do matando (abo, l. bo: hára). Tatá
océpe Tipā o guapí oiñà, está Dios oyapití cambuchí, el fuego quebró la
assentado sobre todas sus criaturas. olla. Che herúpotá cheapití, muerome
Apíterâquá c. d. apíté, medio, y por traerlo. Che apiti y uhei, muero
âquá, punta), La coronilla, estremo, me por comerlo. Haíhú che apití,
o suma de la cosa, chapitel. Ibítíapí muerome por su amor.
terāquá, la coronilla del monton de
- -. A
Ápitñái c. d. a, cabeca, y pitú, pe
tierra. Ytaíapíterâqüà, chapitel del llejo unfado, reluziente, y ai. n. 11,
campanario. Amboapíterâqüà, hazer Gordo. Cheäpitfiai, soy gordo (yñà;
-N - A

assi chapitel, etc. Ambo apiterâqüá oá). Tayacú apitüái, puerco gordo,
60 60 V.
APÓ APÓ
Qoó āpitñäi, bestias gordas. Nache àpi dor. Che aecatú mbae apó, soy aficio
tífiài, no soy gordo. Añém6 apitfiài, voy nado al trabajo. Ayapó, hagolo (bo :
engordando. Am6 āpitfiāi cherímbá hara). Ayapó aí, cheñängarecohába,
ypóyta, engordar, cerar animales. hazer mal lo que tiene a cargo. Ayapó
Apyti, Atar. V. Ti. n. 6. caracatú, hazer con cuidado. Ayeapí
Apiturug, Una especie de calabagas caca catú yyapóbo, hazerlo con con
negras. sideracion. Ayapocé Tipá remimbo
Aytific. d. apité, medio, y fii, blan tára, deseo hazer la voluntad de Dios.
co , Sesos de calabaca, tuetanos, y meo Nache poroapocéri, no soy amigo de
llo de toda cosa.Cheap Stifi,mis sesos,y trabajar. Ayapó chemboé haguéra,
tengo sesos, y tengo juizio,entendimien ecercito lo que me enseñaron. Ayapó
to. Ni ñapytüüi cunimi, el muchacho cheñém6Ñr6hábandebené, l. Ndere
no tiene juyzio. Mbacá cängue apÑtifi, hené, cumpliré en ti mi enojo. Chere
tuetanos de vaca. Curapepé apÑtñífin héyerobiàhápe tayapó, harelo con
gué, meollo de calabacas. AñāpÑtñim forme tienen de mi la confianca. A
bóg, guiñém6mbeguābo, heme desen yápoé, hazerlo aparte, ó de otra ma
trañado de mis pecados para confessar nera. Ayapoí, hazerlo con perseverau
me. PeñéapÑtifimbóg peñém6mbegu cia. Ayaponiá cheraé, en verdad que
ábo, confessad todos vuestros pecados. ya lo he hecho. Ayapó mârándeé tei
Apíú. g, Blando. V. Píú. ché, erré hizelo de otra manera. Tey
1 Ápócida. 2 y pong, sonido de cosa eté ayapó, hagolo sin causa. Ambae
hinchada, gruessa, etc.), Gordo, hin apó guitecóbo, ando trabajando. A
chado. Cheāpó, estoy gordo (yñá: oā). m6mbaeapó, hagolo trabajar. Mbae
Am6äpó, ymóngárúábo, engordarlo. apó, dia de trabajo. Mbae apoípí,
Añèm6äpó guitecóbo, roy engordan Lunes, primero dia de trabajo. Mbae
do. Angay pába rí, oñém6āpóbae cu apó moc6i, Martes. Mbaeapo mboha
éra: Oñémbo apiruí catú ñém6mbeú pí, Miercoles. Mbae apó yrfindí, Ju
pipe, el hidropico de pecados sana eves. Ni mbae apóhábi arete pipé, no
con la confession. se trabaja en la Fiesta. Ara mârâte
2 Apó, Idem quod Ayacá, reñir. quāba pipé catú acé oporabíquí, en
Cheapó ahé, fulano me riñó, Oyapó los demas dias si se trabaja. Mbae
cunimi, riño al muchacho. Aháy ya apó petei, un dia de trabajo. Mbae
póbo, royle a reñir.Cheapohárayepí apó pucú peteíguetébo, una semana
ahé, el es el que me riñe siempre. Nache entera. Mbae apó hába, instrumento
apó y, no me riñó.Poroapó ahé, reñidor. de trabajar. Mbae apó moc6i pipé
3 Apó, Bordoncillo del que quiere aretéyári, el Martes es Fiesta. Mbae
dez ir algo, y no acierta. apo miri aretepipé angaipá miriño
4 Apó, Accion, hechura, obra, traba te, no es mas que pecado venial el tra
jo. Chembae apó, mi trabajo (yya: oa). bajar un poco el dia de Fiesta. Ara
Cheyyāpó potá rerecóbo ayaponé, si tepipé mbae ap6rām6aré, l. Mbaétu
tuviere gana lo haré. Nda eitamó ni bichá apórām6 aretepípé angaipá tu
ché yyapóbo, no lo juago de mi bella bichá, es pecado mortal trabajar la
gracia. Cheyyapópotarey rerecóbo Fiesta. Acé angaipá tubichá oyapó
ndayapoicéne, sino tuviere gana de aré mbaeapórām6 aretopipé, idem.
hazerlo no lo haré. Cheyyaporérām6 Nache rembiapotí riguái angaipá,
arúne, despues que lo aya hecho lo no trato de pecar. Haé aéayapó aypó
1
perº Chembae apoeté, soy trabaja el inventó esso. Cherembiapó, mi obra
61 V. II. 5
APO A ÁPUÁ
(he : gue). Íbi agui yyapopí ñandé, pó apí íti, amontonar la bassura. A
somos hechos de tierra. Yyapó pota yapo apí ibí guírapapé ayi rāmā, ha
hápe, adrede. Yyapo pota hápe arú, zer bodoques de barro. Añèmbo póa
adrede lo traice. Yyapó potahápeíaé pí roíagüi, acurrucarse, encogerse de
ychupé, adrede lo dice. Ndáyyāpó frio. Aye apóapi, apretar la mano.
potahápe riguāi che yyapóni, no lo Ayeapóapi mbae méé cereym6, ser
hize adrede. Yyapó potahá yopará mezquino. Cheretymā oyeapoápí, ha
ayapó, dudé, tuve alguna deliberacion seme encogido la pierna, doblado. Che
dudando. Atembiúapó, l. Ayapó tem rayí oyeapoápí, haseme encogido el
biú, hacer la comida. Haetoyapó gui nerbio, hase torcido. Ayapoapímbíá
yābo, de colo en su voluntad. Toya ymónga, hazer huir la gente, que tuer
pó héyé oyābo chebe, l. Haetoyapó ga el camino. Abá ebapó coti mèmé
heychébe, cometiomelo, de colo en mi yyeapígí, allá se han amontonado to
querer. Haetoyapó mdaei quirietei, dos. Añärétäme oyeapoapi eteíān
en ninguna manera se lo cometi. Hae guéra, están abrumadas las almas en
to yapó hei tamó chébe, ojala me lo el infierno.
huviera cometido.Toyapó éhaguèrehé Apocue. r (c. d. apo 4, y cué, pre
ayapó, l. Cheyyāpóbo, por avermelo terito), Residuo, poco, pocos. Qoó
cometido lo hize. Ndeañomoi yyāpó apocueñó oyme, solas las sobras ay
botei como podrás tu solo hazerlo ! de la carne. Oreapocué ñ6 oroycó,
Ndepoacáhám6 tereyapó, hazlo como los que quedaron solos, estamos. Ambo
pudieres. Ndeyyapó ñabebei anguí apocué, hago que sóbre. Ndiyápo cu
yeteí, l. Nde mârà yyapóboí aguí éri, no quedó nada. Yyapo cuerucú,
yeteí, como quiera que lo hizieres está sobró mucho. Ambo apocué che ān
bueno. Marâetei pendébeyyapó catu gaipába guiñém6 mbeguābo, no me
pírihaguáma? l. Ycatupíri apóbo mā confessé enteramente. Ndache apocu
rá eteipe ndébe? como te parece que éri, no me ha quedado vassallo nin
se hará bien? . guno. Tecó mârängatú ndiyàpocue
5 Apó, Muñecas, figurillas, juegos quíri chébe, no me ha quedado rastro
de muchachas. Co íbípeguāra mbae de virtud. Pemboapocueremé āngai
opacatú, mbae apó rām6 herecó pí pa amó peñé m6mbeguábo, no de ceis
rāmā, las cosas desta vida se han de nada en la confession.
tener como cosas de burla. Tipā ópe Ápómöng (c. d. ap6 1, y m6ng, pe
guāra mbaé mdeapóram6 erecó ímé, gajoso), Espesso, pegajoso. Am6 āp6
no tengas las cosas sagradas por cosas móng Eí, espessar la miel (m6: hára).
de burla. Aypó m6rändú, mbaeapó Tíāyāpómóng, sudor pegajoso. Añém
rām6 herecopí, tienense por de burla bo Íai āp6móng, tengo el sudor assi
essas nuevas. Nambae apórüguāi ñe pegajoso. Yñäpóm6ātā, medio espesso.
m6mbeú,no es cosa de juguete la con Ndeí yñäp6m6 rängé, aun no está es
fession. pesso. Am6äp6móng, espessar la cosa.
Apaá, Liar. V. Aboá. Am6äp6m6ícú, lo espesso hazerlo ra
Apoapí (c. d.a. 2, apoá, liar, pí, lo. Yñäpomóngeteítecó angaipába, es
apreta r) ...Significa monton,amontonar, pegajoso el vicio. Pe m6 apom6ng te
hazer bollos, y ovillos, juntar apre có màrängatú pendapicharari, pegad
tando, torcer. Ayapó apí mandió, la virtud a vuestros proacimos. V.Mong.
hazer bollos de mandioca podrida.A- Apuá (c. d. a 2, y pu. 2, y a. 3),
yapoapí ynimbó, ovillos de hilo. Aya Redondo. Cheapuá, soy rehecho. Apuá,
62 62 V.
ÁQUA AQUÍ
guaçú, rehecho. Apuá guaçui, rehe ni los gordos barrigones no corren.
chete. Ambo apuá, redondear (bo : Peâqúā ngatú tecó mârāngatú upé,
hara). Igárapuá, canoa anchicorta. corred a la virtud. Pem6 āqfiàni pe
Ibi opacatú yyāpuá, es redonda la änga Tipá ñändecuaitábarupí, hazed
tierra. Ibága y yāpuá, los cielos son que corra vuestra alma por los man
redondos. Amboapuá íbirá ñémboa damientos de Dios. Aroäquangatú te
raitaguámà, hazer bolas para jugar. có mârängatú, correr en la virtud.
Apingá (c. d. a 2, y pungá, hin Aquaá, Entendimiento. V. A. 9.
chado), Redondo, histriado, sobresa Aquabecó c. d. a, dia, y quaá, sa
liente de lo demas, rollizo. Añäpungá ber, y tecó, ser, Saber lo que tiene
ibirá, histriar madera, hazer colunas, obligacion, el ser, la costumbre. Che
etc. Ábatí apüngá, el maíz que no re aquabecó, tengo entendimiento. Nda
bienta tostandolo, o coziendolo. V. cheaquabecoi, no sé el ser, no tengo
Pfingá. juyzio. Nande aquabecoi mandú, no
Aquá, Punta. V. Haquà. sabes nada, no tienes juyzio, andas
1 Áqúá, Hozico, esquina, labio su atontado. Cheapíhaguéra, nachembo
perior. Cheâqúà, mi labio superior aquabecoi, aturdiome el golpe. Ndi
(yñā: oā). Áqúa mbucú, hozico largo. yaquabecoi angaipabiyára, no tienen
Áqúā obí, hozico puntiagudo. Ytá ā juyzio los malos.
qúà, punta de piedra, peñasco. Acé Aquai, Cosa torneada. V. Araquai.
âqúà pic6é, la canal debaco de la Aqué, Especie de palomas.
nariz. Oñèm6āquāmbucú mburúoñe Aqué, Especie de palmas de que
moyróm6, hazer hozico de enojo. Che hazen azeyte de la fruta.
âqúà ātā mdébé, estoy medio mohino Aquéó c. d. haqueóg, torcer), Tra
contigo. Che āqúāmbiú n débe, heme mar liengo. Amboaqüeó, yo tramo.
desenojado contigo. Che āqúāmbiú Nimbo aqüeohábi, no se ha tramado.
rāmí aipó érām6, con lo que dico me Ao mbo aqueóhába, instrumento don
desenojé. Che āquārätä, l. Cheâquà de se trama. Ao mbo aqueó múngá
yibi, l. yigí, estoy emberrinchado. añängā 6mboaqueó yñängaipábae
Íbirapé āqúa, esquina de tabla. Íbi recó, urde el demonio tela de pecados
âqúà, esquina de pared. Cheyucá íbi en el pecador, como tercedor de ropa.
rá āqúā, lastimeme en la esquina del Aquéqué, Hormigas que comen los
palo. Añā qúà óg, quitar la esquina. sembrados.
Íbirapé popíâqúà, la esquina de la 1 Aquí, Interjeccion de la muger
tabla. Caá āqúa, esquina, o punta de que llora, o se queca.
monte. Iāquā yèré, ensenada de rio, 2 Aquí, r c. d. a. 2, y quí. 3),
ó buelta que haze. Tayaçu ty āquà, Cosa fió ca, tierna. Che aquí, soy Jio
hozico de puerco. Oñèm6âqüá acj aco. (Yyaquí: oá). Nda cheaquiri, no
ñändu, o qua irüm6, siempre que le soy floco. Cheaquí, soy floaco. Chea
mandan haze hozico. quí y chupé, ablandéme a él, a sus
Áqüá c. d. a 2, qfià, passar), Li ruegos, etc. Chemboaquí y yaheó, en
gereza, correr. Che āquā, soy ligero ternecióme su llanto. Jesu Christo
(yñā: oā). Niñâqüáni, no corre, ni es ñändeyāra remimbora rácue rehé
ligero. Ndeâqúà, corre, vén o ve pres chemäénduá ñābó, chemboaquí, en
to. Cheâqüà āqüániguihóbo, fui vo ternezcome todas las vezes que me
lando. Am6âqüà āquāni herecóbo, acuerdo de la Passion de Christo.
º a º
aguigéle. Hebeapypóbae niñâqüány, Abápe noñémboaquírice āmó Tipā
63 63 y. 5º
AQUÍ Á QUY
recháca curugúpe? quien no se en 4 ÁquÑ. m, Mojado, humedo. Che
terneciera de ver a Dios en Cruz ? aquÑ, estoy mojado (yñā: oā). Cheā
Aboaquíímà ahé, ya le he hablado, quÑmbá, estoy todo mojado. Nachea
y alcancado dél lo que queria. Oye quy mi, no estoy mojado. Cheaquy
ruré pórām6 chembo aquí, a puros aquÑmí, estoy un poco mojado. Am6
ruegos me ablandó, y alcancó lo que âquy, mojarlo (m6: hára). Oigácheaó
quiso. Ndáche mboaquíricé amó oaquÑm6,está empapada mi ropa, Che
y yeruré, no me huvieran ablandado cotí, yñäquY, está humedo mi aposen
sus ruegos. Amboaquí catú, desani fo. b aquy eÑme, l. EÑpipé noñe.
narle. Yyaquicatúbae, floicon. Chem m6ñangy mbae, donde no ay humedad
bo aqui yo pará, casi me convenció, o no se cria cosa. ÍbíâquY pipé temitin
ablandó. Yparapeícheaquí, assi, assi guéra hori, reverdecen los sembrados
medio floaco estoy. Che aquí aquí po en la tierra humeda.
rará guitecóbo, siempre ando floco. Aquíreçá íyu c. d. aquí, grano de
Cheaquí oá chébe, l. Tecó aquí oa fruta, y teça, qjo, y yú, amarillo), A
chébe, l. Cheaquí á, l. Tecó aquí marillear, y colorear la fruta quando
chehú, hame cogido la pereza. Tecó empiega a madurar, pinta ya. Yya
märangatú rehé cheaquí á chébe, quirecáiyú, ya va madurando. QuíSi
hame faltado el aliento para la vir yyaquirecaiyu coite, ya toma color el
tud. Tiaquíaremé recómärängatupe agi. Íbaaquíreçaiyú poràngue ningá
ème, no seais floros para la virtud. tecómârängatú, la virtud parece bien,
Tecó aquí chehú catú chererecóbo, como la fruta que va madurando.
hase apoderado de mi la pereza. Che Aquírirá c. d. aquí, tierno, rí, cu
aquíçãi guitúpa, l. Cheaquíí catüche mo, a, coger), Cosa que tiene humedad,
hegui, l. Oyeí cheaquí cué che hegui, o está mojada. Che aquírirá roírām6,
he decado la pereza. hame causado humedad el frío. Yya
3 Aquí. r c. d. a, fruto, y quí, quirirá che cotí, está muy humedo, ó
tierno), Grano de fruta. Ubá aquí, mojado mi aposento. Ambo aquírirá,
grano de uvas. Ubá aquí yquirirāmó, mojar, o humedecer. Abáyyaquirirá,
el grano de uva está pequeño. Yya hombre floreo, que no es para nada, es
quí eté ubá, tiene muchos granos el un pollo mojado. Nache mbó aquíri
razimo, y está muy verde. Uba aríbá, rári caneó, no me quita el brio el tra
yyaqui reté, tiene el razimo de uvas bajo. Uruguacú raí aquírirá, pollo
muchos granos. Iba porfi aquí, yña mojado, o imbernico. Oñémbo aquí
pichú ímà, el grano de ibaporú está rírá tei, abá oúpa, l. Oqüapa, están
ya negro y maduro. Yyaquirámó ta hechos unas gallinas mojadas. Huí
rúmà, empiega el olivo a tener fruto. aquirirá, harina no muy tostada con
Yyaquírugú, ya tiene el grano gruesso. humedad. Ambo aquírírá mbuyapé
Yyaquirätä ímā íbá aquí, está medio ātā, remojar el vizcocho. Tayaçupí
blando el fruto. Ndiyaquiri ibirá, no ambo aquírirá yuquím6açãinā ychu
tiene fruto el arbol. gui, poner el tozino en remojo para
Aquíraá, grano de fruta grande. desalarlo.
Uba aquiraá, grano de uvas grande. ÁquYtā (c. d. a, cosa redonda, y
Guaya aquíraá, guayabas gruessas. quYtà, pedago), berruga, y cosa corta.
Yyaquiraá tíing, ya tiene barriga la Terron, pedaco, cosa pequeña. Che
nga. Y yaquírámó, empieca a hazer âquYtā, soy pequeño (yñā : oa). Ibí
barriga. âquYtā, terron. Ytá āquy cà, pedaco
64 64 V.
ARAC ARÁM
de piedra. Yuqui aquYtá, terron de caéñóte nipó ndeaquaaraé, entonces
sal. Oningaú aquÑtā, bodoques de si derias de tener entendimiento, que
magamorra. Mbuyapé aquÑtà, peda aora no lo tienes. Aracaè guarerabé
co de pan. Acoí caru eteb ó, Jesu penderenemómbeui? de que tiempo
Christo. N.Y. remym6mbeú cüe, pe. acá no te confiessas? Aracaè pytina
teimbu yapé aquYtà tiroété no mom riraé? a que hora de la noche? Imà
bóri Laçaro upé, guacateÑra círā aracaé, antiguamente, mucho tiempo
m6. Aquel Epulon que dize Christo ha. Nda aracaè riguâi, no ha mucho
nuestro Señor, aun un pedaco de pan tiempo. Na aracaéguaré rfiguâic6, no
no quiso dar a Lazaro de puro mi es cosa antigua esta. Aracaè amópaé,
serable. AñāquÑta mboimboí, quitar esso es cosa nuera. Aracaé yé aipó,
los terrones. YñäquÑtā ngüe amoñi,l. esso dize que fue antiguamente. Ara
Aycambí, deshazer los bodoques de cae yè aipó, idem. Aracaè cériñóte, l.
la macamorra. Am6quYtäritäri, hazer Aracaé herà ñóté, no ha mucho esso.
pedaguelos. Ibi aquÑtà embopóg, des Aracaé hérárām6 paé, no es cosa essa
tripar terrones. Qoó aquÑtā quÑtá, de poco acá; es antigua. Aracaéndahe
albondigas. -
chági, nden ingára, no vi jamas otro
AquÑtäri, Diminutivo de Aquitā. como fut.
Ara, Dia. V. Á. n. 9. Aracú, Paacaro conocido.
Araá c. d. á, tiempo, y á, caer, Aracá, Especie de guayabas.
enfermedad de calenturas. Che araá Aracaí, Arbol destas guayabas.
ycó guitúpa, estoy con mi quartana, Aracayú. b, Dia turnio, V. A. 9.
terciana, o calentura. Cheporabíquí Aratichú, l. Arachichú,yerva mora.
hagué chemboaraá, el trabajo me ha Aragué. c. d. a, cabello, y hague,
hecho caer enfermo. V. Mbaraá. por la mitad), Corona como de frayle.
Arabé, Unos animalejos o escara Añembo aragué, l. Añèmboaraguéré,
bajos que se crian en las casas. hazerse la corona. Chearagüe, mi co
Aracaé c. d. á, dia, y aé, diferen rona, y tengo corona. Ambo aragué,
te, n. 3), Adverbio de tiempo, antigua hazerle la corona.
mente, quando, para siempre, jamas, Araguí c. d. a, cabeca, rá, pluma,
passado, y futuro. Aracaebé pänga? guí, deba co), plumages largos. Che
desde quando ? Aracaé pangá? hasta araguí, mis plumages. Añèmbo arguí,
quando?Aracaécatú pänga peangai pá pongome plumages.
pequápamé? hasta quando aveis de Araguirá, Pacaro colorado.
estar pecando ? Aracaé hérâ ? no sé Arambí c. d. á, cabello, y nâmbí,
quando ? Aracaé hérāné? no sé quan oreja), Aladar. Chearambi bebé gui
do será º Aracaé pangane? idem. Ara hóbo, voy bolando. Am6 arāmbi be
caépebé, no sé desde quando, ni has bé y m6ndóbo, hagole yr bolando.
a quando. Aracaépebé picó ? hasta Arāmbí rembi, quedejas. Añèm6
quando º Aracaé araríraè ? a que ho arambí chái chái, retortijar las gue
ra del dia º Aracaé pängäereicó eba dejas. Amboaquíchá chearāmbí, de
poné? quanto has de estar allá ? Ara acar como coleta el aladar. Che arām
ca.é heránde angaipá íriné? quando bí quíchá, mi coleta en el aladar.
has de descar de pecar? Aracaeey, Arambítá, Piedra de que hazian
p? estamente. Aracaéey ñände po co cuñas antiguamente.
hú teóné, órevemente moriremos. Ara Arām6, Sobre. V. A. r. n. 10.
caéey ouboné, presto vendrá. Ara Arámö, Otro dia. V. Ar. n. 9.
65 65 V.
ARAQ A REB
Arapachá, Especie de papagayos. Amboaraqúaraquai, hazer muchas
Arapareá, Cosa labrada de made torneaduras. V. Quai. 3. V. Araquytā.
ra con puntas istriadas, etc. Huí ara Araquícé, Una especie de frisoles.
pareá, flechas que tiennen estas pun AraquYtā, l. AquYtā c. d. a, ca
tas al rededor para que encarnen. beca, y quytā, ñudo), Muesca, o cosa
Ambo arapareá cheruí, hazer las semejante. Am6 araquytā íbírá, haze
flechas assi : y lo mismo es de otras muescas al palo. Yyaraquytā quytà,
cosas hechas con puntas. Amboapa tiene muchas muescas.
reá íbirá, labrar assi algun palo. Araràcà, Guacamaya.
Arapatú, Ave conocida. Aratág, Trampa para pararos, y
Araqüà, Ave conocida. animalillos (yya: oa). Amboaratág,
Araquaá, Entendimiento. V. Ar. n. 9. poner trampas assi. Yyaratag poré,
Araquaabá c. d. ar, dia, quaa, sa lo cogido en estas trampa
ber, a, coger, caer), 8ossegado, dissi Araticú, Fruta amarilla, conocida.
mulado, bolver en si el loco, desma Aratichú, Yerva mora, l. Arachichú.
yado, o de mal de coracon. He 6bó Aré c. d. a, caer, y é, aparte), Co
yyaquaabá oi nâ, está ya sossegado sa que ella se cae y nace. Abatí aré
el enfermo. Chearaqua abá, esto y sos arú, traygo el maiz, que el se nacio
segado (dizenlo despues de aver pas sin sembrarlo. Mbae aré oñem6ñan
sado algun trabajo). Cheñèm6mbeuré geí, lo que cae, esso nace. Tipāñèen
che aquaabá, despues de averme con garé píá mârängatú pipé heñ6ingā
fessado, estoy sossegado. Hyndó ahé. tú, la palabra divina que cae en buen
Yyaquaabá quaabá aú oinä, miren lo coragon brota. Píapochíbae pípé Tu
que sos8egadito está el traviesso. Yró pañeengaré y piruey, la palabra di
ycó ahè yyāquaabá aú raé rá, que vina en un mal core con secase luego.
dissimuladito está. Che aquaabá coí Aré. b c. d. a, dia, y ré, despues),
tené, ya aora caeré en la cuenta. Pea Tardanca. Che aré, tardome (yya: oa).
quaabáque peqúapa peangaipa ey Aré aycó, l. Aré cherècóni, detuveme.
mà, tened entendimiento, no pequeis Aré ndaycoi, no me tardo. Nda che
mas. Curiautāmó peaquaabá peān arébi guitecóbo idem. Aré aycó pe
gaipa eym6, ojala tuvierades enten tei ára rehe, l. Are aycó petei ára.
dimiento para no pecar. Tardé un dia. Arébeteí, mucha tar
Aaraquaabi, Bolver en si, levan danca. Aré checaneó, durame el can
tarse el que estava desmayado, caá sancio. Aré catú eté ríré, despues de
do c, d. araquaa, entendimiento, y, mucha tardanca. Aré catuiriré, po
bi, levantar.Yy araqaaubí hací bae, co despues. Añèmbo aré, tardarse.
ya se ha levantado el enfermo. Che Am6ñèmbo aré, hazer tardar a otro.
araquaabíangaí pa baguí gui āmā, Nam6ñèmbó arèbi, no le hago tardar.
ya hé caído en la cuenta que me con Amoyngóaré, guardar para mucho
viene salir de pecado. tiempo. Nde arécétecatú ñändú, eres
Araquai c. d. a. 2, rú traer, n. 3. muy tardon. Ndaarebice amó paé?
y quai, cosa ceñida, o abierta), cosa pues no se avia de tardar? Aréaré
torneada, y calabgcos con cintura y etei nde eñèm6mbeguābo, muy de
cosas semejantes. Ibírá araquai, ba tarde en tardete confiessas. Añèmbo
laustres, o palos con cintura. Yya aré tecó mârängatú upé, tardo soy
yüaraquai idem, amboaraquai, l. Am en la virtud.
b oayiquei, tornear, hazer ballaustres. Arebá c. d. aré, tardanca, y á,
(36 66 V,
ARET ARÍB
caer, No caer la cosa a tempo, ca tinuamente voy á la Iglesia las fies
restia. Arebá cherero c6ní tembin re tas. Areté raquícuéri abāhé, llegué
hé, tengo necessidad de comida. Amà despues de la fiesta. Areté ren6ndé
arebá reruhára, causa incomodidades ayupabog, parti la vispera de la fies
la lluvia, no haze que se hagan las ta. Areté guacú ñābó pipé, petey
cosas a tiempo. Arebá reropoihú ha árañó oymé aretérām6 abaupé gua
rey, el que no teme las incomodidades. rámà, en cada Pascua no ay mas que
Amâreropoihúbára arebā oguerecó, un dia de fiesta para los Indios.
el que teme las lluvias no tendrá lo Erembae apopà arete pipé raè? tra
necessario, o caerá en inconvenientes, bajaste las fiestas ? Nda aretei có
no trabajará, y no comerá. Arebá ára hae niché biñá, no pensé que
chererecónderuey rehé, causanme in era este dia de fiesta. Areté abau
comodidades tu tardanca. Arebá che pé guāra coñángā Domingo ñābó, l.
rerecó chequerey rehé, estoy en vela areté tapiá, las fiestas de los Indios
sin dormir. Arebá chererecó cheque son estas, todos los Domingos del año.
rehé, he dormido mucho. Tomase por areté guaçú mitāng áhagüera arípí,
la hambre : arebá, hambre; che are el primer dia de Pasqua de Navidad.
bá, tengo hambre. Mburubichabeté aretegua cú, Pasqua
Aremboí, Abeja negra. de Reyes. I.N. Y. recobé yebiha
Areté (c. d. a, dia, y eté, verdade güera ari pi, primero dia de Pasqua
ro). Chearete, mi fiesta, el dia de mi de Resurreccion. Mitängy y quyti
Santo (ya : oa). Areté guaçú : Pas haguéra, el dia de la Circuncision.
qua. Tüpä mitāngi areté guaçú, l. Jesu Christo ibápe y yeupí haguéra,
Tüpà áhagüera, Pasqua de Navidad. la Assencion. Tüpà Spiritu santo
Areté yoapí api, Fiestas juntas. Ju aretéguaçu arípí, el primero dia de
eves pipe areté oá, cae la Fiesta en Pasqua de Espiritu santo. Tüpäcí
Jueves. Ndiperi areté, l. Nda arete áhagúera, el Nacimiento de nuestra
tibi, l. Nditibi areté, no ay fiesta. Señora. S. Gabriel Tipäcí yhupa
Petey arete añó có mbaeapópucúoi, guéra, la Encarnacion del Señor. Tü
sola una fiesta ay esta semana. Ahā päci ymèmbirá riré, Tüpã ópe yhó
ró areté, l. Nam6mâraiareté, guardo hagüera, la Purificaion. Tipácí ibá
la fiesta. Na häroi areté, l. Am6m6rà pe yhó hagüera, la Assumpcion. S.
areté,l. Ambaeapó arete pipé, trabajar Pedro hae S. Pablo areté, la fiesta
en dia de fiesta. Amboayé areté, I.Ambo de los Apostoles S. Pedro y S. Pablo.
yerobià areté, l. Amboeté catú areté, Tüpã reroataguaçu, dia del Corpus.
santificar las fiestas Namboayei, l. Ari, Sobre V. Ar. n. 10.
Namboyerobiai, l. Namboyetei-arete, Arí, Lo mismo que rehé, l. Rí, por
no santifico las fiestas. Peteiareté añó yé arí, por averlo el dicho. Co arí
am6pati Missa rendu eym6, solo un añó che ñänga recó hába, solo desto
dia de fiesta de cé de oyr Missa. Y tengo cuidado. Có arí ayú, por esto
paú pai ñóte ahendú, l. Y p6cà po vengo.
cäng Missa hendú arete pipe, inter Aríbá (c. d. ar, dia, y íbá, fruta
poladamente oygo Missa las fiestas. fuera de tiempo), Antes, o despues de
Ypucu eté cheruhaguerey areté pí su ordinario venir. Abatí aríbá, maiz
pé Missa rendúpa, mucho ha que de fuera de tiempo.
aco de oyr Missa las fiestas. Nda ha Aríbé, Idem quod apíribé, sazo
pecó päui areté pipé Tüpà óga, con nado. Añèmbo aríbé cheängaipá rí,
67 67 V.
AROÍ ÁRUÁ
ya no soy malo como solia. Yyaribé recarú hae yepé, haé aroiré ocarú.
cheraci, haseme aplacado la enfer no queria comer, pero ya come. Tere
medad. Amāy yaribé, cessa la lluvia. ñèm6mbeú ndera ci pírām6 hae ye
Oñèmbó aribé catú ahé, ya se ha en pé ychupé, hae aroiré ymäñóni, di
mendado. Pembo aríbé tecómärān acele que se confessasse luego que en
gatú, dad sazon a la virtud. Noñèm fermó, y no quiso, y assi se ha muer
bo aríbei tecómarāngatu upé, no se to sin confession. Aro$rè yhóni raé?
acomodan a la virtud. Amboaribé que ya se fué? Em6nā royré coi
cherembiapó, he concluydo con mi coíte, assi finalmente. Ná aro$ré,
obra. Yyāribérām6 yyāraquaá, con la assi fué finalmente.
edad ha cobrado juyzio, madureza. Áruá, Dañoso. V. Harú.
Oñèmbo aribe yyāraquaagüera, ya 1 Áruā. n (c. d. a 2, rfi, poner, y
tiene el juyzio assentado. Pe arí ai, 4), Buen parecer, dignidad, apo
béque, 8ossegaos. Ymèndá habi ari yar. Cheärña ngatú ychupé, parezco.
bé ímà, casi está en edad para casarse. bien a otro, apoyame (yñā : oa). Che
Arií c. d. Ar, sobre, y y, diminuti arúängatú cheaó, el vestido me pare
vo), Sobre la tez, barros del rostro, ce bien. Cheärúängatú ibiraiya ru
sarpullido. Che arií, tengo barros, o çúrām6 cherecóhagúāma, soy digno.
sarpullido (ya : oa). Ypeg arii, los de ser Alcalde. Yñärúängatú ynüpà.
granillos del pato en el pico. Añém häguāmā, es digno de castigo. Chea
boarií guitúpa, estoy lleno de barros. rüängatú chererecó aí hägüāmā, bien.
Arimbaé c. d. a, dia, y Vmbae, ne he merecido que me traten mal. Niñá
gacion), Sin tiempo, cosa eterna, an rüámi chébe nderecó, no me contenta
tiguamente. Arimbaé guaréra, de mu tu modo de proceder. Norom6árüány,
cho atras. Arimbaé guaréra có, esta no me pareces bien. Mbae pytā yña
es cosa muy antigua. Arimbaé oma. rüängatú, bien parece lo colorado.
mó, mucho ha que murió. Arimbae Aó che áruàndába arecó, tengo vesti
eynguāra có, cosa moderna. do que me dize bien. Che árfiándaé
Arípi, El principio del mundo, y arecó cherembirecórām6, tengo mu
de los tiempos. V. Ar, dia. n. 9. ger a mi gusto. Nache árfiâni cherem
Áriré (c. d. Áng, aora, y riré, des birecó, no es a mi gusto la muger que
pues, Mañana determinadamente. tengo. Nache m6árfiàny ahé, fulano
Áryre oüne, mañana vendrá. Ar$re no haze caso de mi, no me dá nada.
chemarāngatune é ndicatui, no es Am6áriángatú mbae meè, pareceme
bueno dilatar la virtud. bien el dar a otros. Na moárfiàmy
Áró, Agradable cosa. V. Ñaró. n. 1. mbae rára, no me parece bien el re
Aroiré, l. Roiré, Finalmente, al fin, cebir. Am6 árüängatú, hazer que pa
con todo esso, aora ya. (Ponese al prin rezca bien, componer la cosa para
cipio de la oracion). Aroyré ybahèmi, que parezca bien. Am6árià nde po
alJin llegó, con todo esso llegó; añadese rabíqui, pereceme bien que trabajes
coite, alfin; ut Aroyré cherembiapó Am6árüángatú Missa renduárañābó,
ypabí coite, al fin se acabó ya mi obra; agradame que oygas Missa todos los
y si se le llega ymá, es pegado al verbo; dias. Niñárñány chébenderecó ñ6tey
ut Aroiré cheparó ímäcoite, al fin Tüpà ópe, no me agrada que estés
v¿no ya por mi. Ahen6i yépébinà traveseando en la Iglesia. Niñärüān
ahé, Arofré oucoite, no quiso venir gatui chererecó aí, no gusto que ne,
quando le llamé, y ya viene aora. Te trate mal. Yñärüängatú. Tüpà chere
68 68 V.
ARUA ARUR

recóay cheangaipápagüe repirám6, aí, burlarse mal, o torpemente. Ambo


bien merezco que Dios me castigue yarú abaeté, l. Amboyarú aybibi, idem.
por mis pecados. Nache m6árfià 2 Aruaí, Una especie de papagayos:
hápe rigüai aicó, estoy donde no ha sale deste Aruaí.1, por ser habladores.
zen caso de mi. Añém6árüängatubé,
ychugui, soy mas galano, o hermoso Aruayémbé c. d. aruaí, y hembé,
Hazerpuntas a la esquina de tablas de
que él. Añém6árià hecé, por su cau
sa me pongo galan. Ereñém6arià tei madera y flechas con los harpones, tris
cas largas, ralas. Amóaruaí embé
pé abá am6 nde yeehé y m6ñém6m
botá ucáborae? háste engalanado pa cheruí, hazer estas puntas, o cuerne
cillos a las flechas. Amb6aruai embé
ra que te quieran.
quarepoti ibirá quÑty hagúāma, ha
Arfiàndabey (es la negacion), Lo zer sierra de hierro.
que no parece bien. Cherembirecó Aruāmbeé, Bien se le parece, o
cheárüändabey yèpé arecó, aunque bien se le emplea. V. Aruā. n. 1.
no me parece bien mi muger, la ten Ariamey, Es negacion de Aruā. n.
go.CheárfiändabeÑme amóndé cheaó, 1; parecer bien, al revés, por detrás,
no me está bien el traje que traigo. no estar bien, no quadrar, sin pensar.
Oariàmbeé hecó marāngatú, bien Arianey eré, al revés lo dizes, o fue
se le echa de ver su virtud. Oariäm ra de proposito, o no quadra. Arüā
beé, hecó aubaú, l. hecopochi, bien ney tereycó oñém6ndébo, no estés pre
se le echa de ver que es un bellaco. sente quando se vista. Chearfianey gui
Yñärfiambeé herecó aybí, justamente hóbo ychugüi, fuime sin que me vies
le castigaron, o no hizieron caso del. se. Arianey ahendú, o á lo al revés. Ari
Oáriàmbeé aipó, como él es lo haze. aney cherendú epé, o éste al revés lo
Oarfiàmbeé ycäneóni, bien se le pare que te dice. Aruāney ereicobé Tipá
ce que está cansado. V. Ariàney. ñändequai taba gúi, al reves vires de
2 Arñā. m, Quieto, pacífico. Chere lo que Dios manda. Arianey pipó che
có ariängatú, soy sossegado, quieto. rén6ine, quicás me llamarán por ye
Chearüàmey meíyepè ayucá, chené rro, l. Arianeymbore roquārām6 ay
moyró açígui, no le avia de matar, pe có ypóné. Che aruāney che angaó,
ro el enojo grande que tuve fué causa murmura de mi sin razon. Cheari
de que le matasse. aney mei quie aycó ycóaú, no me está
bien estar yo aqui. Che arià ney che
1 Aruaí c. d.mbo y arú, y aí), Bur hó, no me está bien yr. Arianey ché
la trisca, chocarreria. Abá aruaí, l.
be mâràé henduaú, no me está bien
Yyaruaí, chocarrero. Che aruaí ychu oir lo que dize. Arianey ñāmānóne,
pé, trisquéme con él. Chearuaí héce, hemos de morir quando menos pensa
trisquéme dél. Néengā aruaí ñóte are mos. Ariàney Jesu Christo aú. Araca
có ychupé, solas palabras de trisca
ñYrām6ne, sin pensar vendra Jesu
tuve con él. Chearuai hápe, burlan
Christo al fin del mundo, o quando
dome, triscandome. Yyaruáycé ahé,
menos pensemos.
es triscon. Amboyarú, burlarse (bo :
hára). Chemboyarú, burlome. Che ñee Aruquaí, Labor de torno. V. Aru
aruaí pipé amboyarú, burléme de pa quai; V. Quai; V. Araquytā.
labras con él. Aruaí ñ6mbotiti cam6 Arurú (c. d. á, cabeca, y rurú, hin
räänga ráe, es consuelo entre muchos chado), Erizamiento del mojado, flaco,
desfrutar haziendo ruido. Amboyáru y fr olego. Chearúrúro agui, estoi eri
69 69 V.
ATA ATAí
zado, o aterido de frio. Uruguaçú yá déché, siempre ando enojado. Ataha
rurú, el pollo mojado, y friolego. beyngaturupi yaguata, vamos desca
Arúrú, Especie de mosquitos. minados. Tupã I. X. N. y, atáhabey
Arúrú, Follaje en el monte, y lo que rupí ndicatui ñände atá, no es bien
Zos remolinos y remansos recogen. Ití que decemos de seguir a Christo nues
arúní, bassura, o follaje assi. tro Señor. Agui yeteíque eicóbo nde
Arúrú. Especie de ratones, atahápe, Dios prospere tu viaje.
1 Atā, Ah! Interjeccion dolentis, 3 Atá. r, l. Guatá, Faltar. Chepo
guarda. Átá pucui amyri oycóbo raé! atá hecé, no alcanco con la mano. Ará
ahl qual está aquel pobrel Átá picó oguatá, falta tiempo. Mocoy ára aatá
che amyr guitecóbo raél. Átā amy Missa rendú ey rām6, dos dias falté
ri ché ah! pobre de mil Atā heí tām6 a la Missa. Ndaguatári Túpã agagui,
ebocoi upé raé! Desso se avia el de no falto de la Iglesia. Ogua tarí oy
guardar. Átá amyri pu cú ahé oyco nā tembiú, ya falta la comida. Ogua
boraé, ah como le avrá ido a aquel po turímá cherecobé, ya se me acaba la
bre Átā amyri nde eicobó Á como vida. Aguatá ychupé gui bohé mey
eres duro de cabeca, mal mandado! m6, no alcango. Aatá häängábarehé,
2 Atá, l. Guatá, Andar, caminar.Che no descar justa la medida. Chepó gua
atá, yo ando (yyatá: oatá). Atahára, ta euéra oymé, queda dentro lo que
caminante. Atahereté catúbae, gran no alcancé a sacar con la mano. Am
caminador. Atahába, lugar por donde boatá ogagüi, hago que falte de casa.
se anda por tierra o andamio. Cuñà Mbae mini oatá, poco falta. Ootarí
atacé ocarupí, callejera muger. Aatá peteí poi häguāmā, falta una porci
yebí yebí, passear se. Aatá teiño oca on. Ndoatári chébe mbaé amó, no me
rupí, passéome por las calles. Oho falta nada. Oatarí rām6 paémbae
oguatábo, fuese a passear. Ahá gui amó chebé? Pues aviame de faltar
guatábo, voyme a pa88ear. Aguatá, es nada ? Petei yuquí añó, oguatá quy
lo mismo. Aroatá, l. Aroguatá, llevar bó, sola una cosa falta por acá, que
consigo. A Tüpà reroatá, l. A Tüpà re es sal. Petei tecó orí añó aguatá che
roguatá, hazer procession del Santis hegui, sola una cosa me falta, que
simo Sacramento. Tüpà reroatá gua 62S contento.
cú, Fiesta del Corpus. Amboatá, ha 4 Atā, Medio, semi. Amänó atā, es
z er caminar. Aatapíí, andar menudo. toy medio muerto. Aquerätä, estoy me
Cabayú y yatapííbae, cavallo de ca dio dormido. Ayucá ātāheyābo, de
mino. Aatá pocā, andar a passo largo. acelo medio muerto. Oyibātā, está me
Aatá mbegué, andar poco, a poco ten dio cozido. V. Nüngá. n. 1.
dido apriessa. Aatá añā añâni, correr Atai, Interjeccion del que se duele
al trote. Guar6hárey oatábo ocañy, de otro. Ataipá ahè racírām6 raè, rá!
por andar sin guarda se perdió. Aatá ó como me pesa que esté fulano enfer
ñémboyeré yeré, andar dando buel mo. Atai chereçarai raé! ó como me
tas a la redonda. Ibípé bípé bérāmy he olvidado! Atai haé, no lo creo.
aatá, andome cayendo. Aatápucúne, Atai ndaei, creolo, no lo dudo. Atai
heme de aleacar. Aataçiri círí, l. Gue ää ycó cünfimí! ó que lindo niño l
bíbo aatá, andar ázia atrás como el Atai ää Tüpā ycó rae reá ó que her
que huye de algo. Aatá rätä, l. Che moso que lindo es Dios! Atai aibaú
atá rätä, hazer pininos el niño, y an aibeteí tecó angaipá raéreá Jesus
dar poco el enfermo. Aatá ñèmoy r6n y que disforme cosa es el pecado l
70 70 V,
ÁTí ATÍ
Ataí am6 ai tecó márängatúraéreá carle. Añängā ñändeati ñände rere
ó que hermosa es la virtud l cóboyepí, siempre nos anda rodean
Atāi, Interjeccion del que se aduni do el demonio. Pendeçaáque pequäpa
ra de cosa hermosa. Atāi angápicó ó añāngā peati rehé, gelad el rodeo que
que lindo es esto! Atai angapicó íbá os haze el demonio. Ibírá oreâtyhába,
ga ó que hermoso es el cielo Atai có nuestro fuerte es de palos. Chañéati
ndérobá! que hermoso eres de rostro l íbirá pipé, cerquemonos de palos. Pe
Atatai, Interjeccion del que se ad ñéatitecó mârängatú pípé añängägui,
mira. Atatai quíri ererú ó que po amparaos con la virtud contra el de
quito traes! Atatai ibag ycatupíríete monio.
catúangáraé! ó que hermoso es el cielo! 2 Ati, Canas c. d. a, cabello, ty,
Átee, Cogera c. d.a. 2, y heè), Ar blanco). Che ati, tengo canas (yñá:
rastrar. Che ātee, estoy cojo (yñà : oá). Cheati mbará, estoy entrecano.
oā). Chemoâtee, hazeme cojear. Am6 Acé ati poromboyèr obiahácatú, las
ñâtee, hagole cojear (m6: hára). Nde canas honran.
atéè eyeóbo tecó mârangatú rehé, an 3 Ati r c. d. a 2, y tí), Levanta
das de pié quebrado en la virtud. do, monton. Oyo atí atírām6 hecóni,
Átey, Floredad. Cheâtey, l. Che están amoutonados. Ibí atí, altiba cos
ñâtey, soy floro, y mi floredad. Ñā de tierra. Ibi atírucú, sierra. Ambo
tey mbába, flo cedad. Ñâtey cherere atí, amontonar (yyatí: oa). Amboyoa
có, l. Nätey arecó, estoy floaco. Nätey tí mbíá, hazer que se pongan en pai
mbápe, floacamenta. Cheñâtey mbará ses. Ayatí, amontonar (bo: hara).
mbará, estoy medio flo co. Cheñâtey Ayatíbóg, l. Ayatícuerog, sacar del
oguerahá, llevome aun que no quise. monton. Ayatibog checóg, descar de
Cheñâte y che rerahá, fui contra mi rocar o carpir algo de la chacara. A y
gusto.Nde ñâtey tererahá, vete aunqueatí m6mbé, allanar. Ambo atí ruçú,
no quieras. Oñatey racigui yñeengu hazer grandes montones. A y atí yará,
rú, de puro floaco reconga. Cheñâtey deshazer el monton. Ore atí ñ6món
cherúguerahá, llevóme mi padre con getá hägüámā, juntamonos a consul
tra mi gusto. Am6ñâtey, hazerlo flo ta.Yyatí atí curú ocí piréra ri (frase)
aco.Añémoñâtey, hazerse flo.co.Nache juntarse muchos a pedir, o albergarse
ñâtey rügüai, no soy flocco. Añâteyn a una persona, etc. Oyatírü tírimbíá,
góg, quitarle la pereza. Añèm6atey juntarse gente, ó amontonarse en va
porabíquí rehé, emperezar en el tra rias partes. Pemboatí atí Tüpägracía
bajo. Cheñâteyche recó mârängatú peängapipé, acumulad la gracia en
rehé, emperezar en la virtud. Ayetén vuestras almas.
deñatey nda hera hábicéíbápene, en 4 Atíc.d. a 2, y tí, apretar, n. 10),
verdad que si vos no quereis no os Cubrir, soterrar. Ayatí, yo cubro, enti
salvareis. erro, y sotierro. Ayípíatí ibíatä, for
Ateré,cosa pequeña, rebegida.Chea talezar la pared arrimandole tierra.
teré, soy rebegido. Mbae aterétererú, Ayatí m6añā ymondóbo, echar a rem
trae algun poco. Ibírá ateré, troco de pujones. Cheraquí cue ratícherembiú,
palo.Qoó ateré, pedago de carne. Em comer la vianda sin pan, por no aver
bo ateré teré ynóngā, haslo trocos. lo traído, ó no tenerlo, y despues co
1 Áti, Rodeo, atajo. Añâti, atajar. merlo tras la vianda. Ayeaquí cuera
(m6: hára). Che āti, me atajan, y ro tí, l. Ayeaquí cuer6quénda, cubrir
dean (yñà: oā). Añāti herecóbo, cer su rastro mismo.
71 71 V.
ATÍB ATIÍ
5 Atí, Sienes. Cheatí, mis sienes (yyā: atibeté Jesu Christo aracaé, abofete
oa). Atíbäcäng, entradas de sienes. aron los Judios a Jesu. Christo.
Cheatibú tíbú, se me mc nean las sie Atibibiri c. d. atí, sienes, y íbiri,
nes, como quando se come. Añembo atí por un lado), Al rebes, de lado. Yyati
bú, hazer que se menecn. Atínyny, bibiri ahendú, oyrlo al rebés. Yya ti
latidos de las sienes. Che atibá tibág, bibiri ayapó, hagolo al rebés. Che
tengo cuidados. Chembo atibá tibág, yyatíbibíri aycó hecógui, vivo dife
hazeme andar con cuidado. Chembo rentemente que él. Amboecó atibíbiri,
atibá tíbág chèrerecóbo, hazeme an hago que viva diferentemente. Na
dar loco. Cheatícui, encalbecer (yya chembo atibíbiri ahé guecóagui, ha
cui: oa). Ayèati erobag, bolver el ros me hecho que le imite en su modo de
tro. Amboati erobag, hazerle bolver proceder. Yyatibíbiriam6ndé che aó,
el rostro. Peyeatí erobag angaipá ba vestime la ropa al rebés. Chemboecó
gui, huid del pecado. Peyeatí erobag atíbíbirichererecó aíbo, traeme al re
tecó màrängätú upé, daos a la virtud. tortero, ó hazeme mudar de vida con
Aieaticóg guitúpa, poner la mano en el mal tratamiento que me haze. Ay
la cabeça, accion del que piensa. Atí m6ang atibibiri hecó agui, pensé al
ñép6bā,guedejas.Ayeatiri, recostar la rebés de lo que era. Yyatíbibiri ay
cabeca sobre la mano. Atiquí, aladar. acá, está ladeado el cesto. Añènó ati
Átya, Estornudo. Cheâtyá, mi estor bíbiri, acostéme de lado. Emboatíbí
nudo, y yo estornudo (yñā: oa). Na bi ndepó, ladea la mano.
che ātiäi, no estornudar. Am6 ātyà, Atíbú (c. d. atí, sienes, y bú, sa
hagole que estornude.Añém6atyà, pro lir), Menear las sienes, como el que
bocarse a estornudar. Cheâtyá, l. Che come. V. Atí, sienes. n. 5.
atyāpoí, fueseme el estornudo. Che Atícui, Calba. V. Atí. n. 5.
âtià tiā guitecóbo, ando estornudan Atícá c. d. a. n. 2, y tí, apretar,
do. Cheâtiárām6 che acān gaçí oñèm y cá, quebrar), Aporrear, clavar, dar
bobebui, en estornudando se me ali golpes. Cheatícá, me dio en las sienes.
via el dolor de la cabega. Oâtiàpipé Cheatícá chererecó aíbo, aporreóme,
ñó oyequíi, con un solo estornudo des tratóme mal. Ayatícá taquarèé, plan
pidio el alma. Pety chem6 ātyā, el tar caña. Ayatica aó, apretar el pié
tabaco me haze estornudar. el tearedor. Ayatícáchereçá hecé, cla
Atíá. b c. d. atí, sienes, y á, ca var los ojos en él. Oyeatícámbiá, es
bello), Aladar. Cheatíá, mis aladares. tá la gente apeñuscada. Peyeatñcáta
Cheatíambará, tengo los aladares en peyâte, apretaos para que quepais.
trecanos (yya: oa). Tapíguā ayatícá, clavar clavos.
Atii. b, Ombros. Cheatií, mis om
Aty ai, Enhiesto. V. Hatíai.
bros (yya: oa). Cheatiibárām6ar ahá,
Atibaíc. d.ati, sienes, á, cabello, y llevar sobre los ombros. Cheatiibocé
aí, descompuesto), Guedejas. Cheati anoi, tengolo sobre mis ombros. Jesu
baí, tengo guedejas (yyā: oa). Añém Christo. N.Y. oatiibocé curucú ogu
bo atibaí, tengo ó crio guedejas. erahá, Christo nuestro Señor llevó la
Atíbetég c. d. atí, sienes, y peteg, Cruz sobre sus ombros. Cheatiibà tà,
dar palmadas), Bofeton. Cheatibetég, tengo fuertes ombros. Nache atiíba
me abofeteo (yya : oa). Ayatíbetég, täi, no tengo ombros fuertes. Che
yo le abofeteé Oroatibetegyconé, mi átiibarí arecó, tengolo sobre mis
ra que te daré de bofetones. Judios oy ombros. Ayeatii erobág, bolver el
72 72 y.
ATóí ATÚ
cuerpo. Peyatii erobag aañängā pen no quiere que le toquen. Niñâtói mdá
debobog haguéra angaipabarí, no bí, está intacto. Tipäcí niñâtóindá
deis oydos al demonio. biapi rey, la Virgen permanecio in
Átymá c. d. atí, rodeo, y má, cer tacta. Ibítú íbirá oñât6i, el viento me
co, Dar buelta en redondo, bolver de nea los arboles. Eñèat6i ucaremé, gu
viaye. Che ñâtymá, yo buelvo (yñā: ardate no te toquen. Che rapichá ñe
oā). Añâty márāmó, aora buelvo. Ndeí m6mbeú re cháca, cheâtói cheñémóm
oñâtymānā rāngé, aun no ha buelto. beú hägiáma, moviome a confessar
Tatá oñéât$mā t$mábae, rueda de el ver confessar a otros. Ahé chemó
fuego. Am6âtimā hazerlo que buelva. âtói angaipábarí, el me movio, ó in
Añâtymá, rodear, y detener como ga citó a pecar. Nände ātói añänga an
nado hazer rodeo. Añâtymà guihóbo, gaipá häguāmā ri, el demonio nos in
•. A -

fuilo rodeando. Añängā ñändeatymà cita a pecar. Yñatéi Smbaé, cosa in


ñandererecóbo, cercanos el demonio. tacta, y virgen.
Át$mü c. d. āti, rodeo, y mi, me Atú. r, Abreviar, coto. Cheatú, soy
nearse, Columpio. Añéâtymi, yo me pequeño (y ya: oa). Mbae atú, cosa
columpio (yñä: oa). Amóñâty mi, ha pequeña. Yñaturi, es muy pequeño.
zer que se columpie. Añeaty mi gui Mbae aturucú, anchicorta cosa. Am
atábo, yrse contoneando. Añemboyí boatú acortar (bo: hára). Amboatífini,
ba āty mi, l. Amóñâtymú cheyibá, bra acortar mucho. Oñémb6 atífiribaé ibi
cear. Neatímungába, columpio. pe Tipà rehé, bape ytubichá, los
Atípí peá, Partir el cabello, V. A. que por Dios se humillan en el suelo,
n. 11. -

son grandes en el cielo. Am6cämbatú,


Atiquí, Alabar. V. Ati. n. 5. l. Amó cämbaturi, acortar la cuerda.
Atíra, Monton. V. Ati. n. 3. Nanderecobé y yatú eté, es muy cor
Atírá c. d. á, cobeca, tí. n. 19, há, ta nuestra vida. Curiñābó oñémbo
cabello), Copete, cabello levantado de atú aturi ñänderecobé, cada momen
persona y aves. Cheatírá, mi copete, to se nos va acortando la vida. Am
y tengo copete (ya: oa). Añèmbo atí boatú cherapé, voy dando fin a mi
rá, levantarse el cabello ázia arriba. viaje. Amboatú cheñééngā, hablo ba
Oñèmoändirá tayacú, erizarse el pu aco. Emboatú nde ñe'engatí, ola ha
erco, y demas animales. Añèm6ändí blad baco. Cheñeeatú yepé ahé che
rá, yo me erizo, ó levanto el cabello. rendú, aunque hablé baro me enten
Añém6ändirá, guiñémoy róm6, eri dio. Amboatú che recobé gui yecoa
zarse de enojo. Añèm6andírá guiñé cúbo, he acortado mi vida con ayu
m6ndííta, espantome. nos. Amboatú ymbúbo, tra cele acom
Atírirí, Idem quod Atereré, peque pañandole. Amboatú ym6ndóbo, idem
ño, rebejido. Che atírirí, soy rebejido. quod Arocacá herahábo, salir acom
Y yatírirí abatí, el maiz está rebejido. pañando al que se va algun trecho,
Oñémbo atíriríabá tecó mârāngatú Amboatú y yapóbo, abreviar la obra.
rehé, está desmedrado en la virtud. Chemboaturi cherúrām6, poco plago
AtírYry, Idom quod Atírirí. me dió para venir, mandóme que vi
Atói, Tocar, mover. Cheât6i, toco niesse presto. Chembo aturi, yyapó
me (yñä: oa), Añâtói, yo le toco. Añé ucábo, dióme poco plago para que lo
ât6i hecé, en él me estoy meneando, hiziesse. Añäretà meguara recó ací
ó por él me meneo. Añâtói ym6pym6, niñémó aturicène, las penas de los
toquele meneandole. Oât6indoypotári, condenados no se han de disminuir.
73 73. V.
AU AUB

Atuà, Cogote. Cheátuá, mi cogote 3 Aú, Enojo, maldicion. Equā aú,


(yya: oá). Átuà apichai, cerbiguillovete con la maldicion. Equa aú aú,
con roscas. Átuá caracigué, cabello idem. Eyapó aú mburú, hazlo con la
corto por el cogote. Átuā quichá, maldicion. Pequa aú mburú añärè
idem. Áñémboatuā quñchá, quitarse tàme, id con la maldicion al infierno.
el cabello por el cogote. Ayātuā pe 4 Aú, Este, esta, estos, aqui. Aú
tég, dar pescogon. Ayātuā rüpà, idem. bae, esto, estas cosas. Aú híny, aqui
Che atúa a, soy corcobado. Taquā re está. Aúmbu rú miny raé, aqui están
nypíá átuà ábae, cañas tuertas. con la maldicion.
Atucupé, Espaldas. Che atucupé, 5 Aú, Mancha, suziedad; y siem
mis espaldas (yya: oa). Atucupé atí, pre se pone la cosa en que está. Che
l. Atucupé candí, l. Atucupé yeíbí retobapé aú, tengo las megillas su
candú, l. Atucupé câti, corcoba. Atu zias. Yyaú, su llaga vieja, de aqui
cupé cäng, espinaco. Atucupé pícoé, sale. Igaú, peregil de la mar y de los
canal de las espaldas. Oyeatucupe rios. Quaraçí āmāndaú, cerco del Sol,
béé oñānā, bolvio las espaldas cor ó mancha de agua en el Sol. Yaçí
riendo. Che atucupe rupí chemóān āmāndaú, mancha de agua en la Lu
gaipá, pecó conmigo inverso ordine. na. Nimbaú, mancha de campo en
Ogatucupé, detrás de la casa. Che ¿7”e 772O72fe.
atucupé coti cheängáoni, en ausen 6 Aü, l. Ñiati, Lunares. Cheafi, mis
cia murmuró de mi.
Aturé, Corto, mientras, entretener lunares, y tengo lunares (yñāü: oā).
Am6 afi, hazerle lunares. Añém6aü,
c. d. a, dia, y atú, corto). Añèmbo hazerse lunares.
aturéñémboé rehé, entretengome en
leer. Eñèmbo aturé Tipāçí ñèmboé Aubé, Siquiera, aun, solo. Ereñy
rehé Missa rendú porombucú, mien pyrfiaubé támó, no lo huvieras em
tras oyes Missa reza el Rosario. Am pegado siquiera. Terepuā aubé, ya que
boaturé y m6ndó aibieym6, entreten no vas, levantate siquiera. Quiriaubé
lo, no lo embies tan ayna. ndipóri, aun un poco siquiera no ay.
1 Aú, Desiderativo. Curi aú, oja Petei yebi ñó aubétämó eremboaçi
la : frequentemente se junta con curí; nde angaipapagüera, ojala y una vea
ut Curí aú, chehó ráe, l. Curí aútāmó siquiera te huvieras dolido de tus
chehó raé, ojala yo fuera l pecados.
2 Au. b, Burla, ficcion, fantastico. Aubí, Diminutivo de Aú, de burla.
Aba aú, hombre de burla. Ndeñābe aú Aque raubí, he dormido un poquillo.
nderembiapó, tan ruin es tu obra Apuá aubí, assé, assé me levanto ya,
como tu. Ambo aú, desestimar. Ymbo dize el enfermo. Acarú carú aubí, ya
aú che, l. Aú aú herecó pí ché, soy como algo. Ahá aubí, voy de mala ga
desestimado. Acarú carú aú, no pue na. Amboyarú aubí ñóte, levemen
do comer, aunque pruevo, Aha aú bi tente me burlé con él. Eyapó aubí
ñà, iba de burla, pero. Ñem6äng aú emé tequeñändú, hazlo de veras. Añé
hába riguára aipó, esso es cosa fan m6mbeú aubí, confesséme de burla.
tastica. Oñém6mbae mbae aú potá Ehechaque ereñèm6mbeú aubí ubí
oicóbo, tiene fantasias de ser rico : tei, mira no te confiesses mal.
de aqui sale taú, b, demonio, fantasma, Aubó, Aguero. V. Hafibó.
Jantasia, alma : tambien el adverbio Aúb, Interjeccion del cansado
Nda haubié, y haú.b, y haubé(Veanse). quando resuella recio.
74 74 V.
BÁG BÁNG
Aupá, Pares de muger, y la tela en l. Hembiapóbi catú amboerobag,
que nace el niño (yyā: oa): tambien lo dissuadirle.
dizen a la podre de las llagas. Che Bahé, Llegada. Chebähe, mi llegar,
rurú aupá, la podre de mi tumor. y llegada (y : o). Nabāhémy, no llego.
Aupí, Alcar la cabeça. V. Yaupí. Obahe arané, tiempo vendrá. Chepó
B nobāhémy ychupé, no alcanco con la
Esta letra admite m antes de si, mano. Nabāhémy y chupé, no lo alcan
y assi se pone aqui solo lo que no la cé, no caigo en él, no lo comprehendo. A
admite, lo demas se busque en mb. bāhé ychupé, alcancelo, conozcolo,
Bae (Participio), El que. Oyucá comprehendolo. Abāhécuñäupé, pequé
bae, el que mata. Ohóbae ché, yo soy con muger. Nabāhémi cuña upé, no co
el que va. Ohóbaende, tu eres el que nozco muger. Abāhè che reçaraita
vas. Ohóbae cui; aquél es el que va. guèrupé, acordarse de lo que se ol
Oñèmombeúbae chendébe, yo soy el vidava. Abāhé cherembiapó upé,
que me confiesso, o descubro a ti. concluyr con la obra. Abāhè cherem
Ytuiabaé, el viejo. Yyabábae, el que biecarupé, hallé lo que buscava. Hy
es hombre, o tiene muchos vasallos. yamburú nderembiecá rupé erébāhé,
Bág, Buelta, bolver el cuerpo, etc. bien empleado es que ayas hallado tu
Cheatibágychugüi, bolrile el rostro merecido. Abāhe cherembirecó upé,
(yya : oa). Abág ychugüi, bolvile el conocer a su esposa Abāhe cherem
cuerpo. Abag hecé, bolváme ázia él, birecó rāmāupé, he hallado con quien
y contra él. Abág ycotí cotí, bolvime casarme. Abahé cheremymbotá catú
ázia él. Ababág gui páca, desperté upé, hallado he lo que deseara. Abā
despavorido. Ambobabág, hazer que hé cherendagueragui quie peteí
se buelva a un lado y a otro. Arobág arapipé, de donde estava llegué aqui
cheremimbotá ré, mudar de parecer. en un dia. Abāhé chererāquängatu
Abá oñeèrerobagharey, constante en rāmāupé, he ganado fama. Abāhé
su palabra. Arobág cherecó cuéra, guiñépí cyrómbucábo, llegar a pedir
hazer mudança de vida. Charobagi favor. Abāhe hendàpe, llegué donde
mé ímäguaréra, no rebolvamos cosas estawa. Abāhé hupiguaraupé, descu
passadas. Abá ecó rerobá robág, in brir la verdad. Abāhe y yapúrupé,
constante. Añéacämbobabág, bolver descubrir su mentira. Abahé oyeupé.
la cabeca a todas partes, cabeçear. conocerse el uno al otro. Abāhé pe
Amboatibatibág, hazerlo andar al re upé, salir al camino, o hallarlo. Abā
tortero. Amboatibág cheyché, hízelo he chébe ndeyeruré haguerupé, ahé
bolver ázia mi. Ebág chehegüi, buel upé guiyèrurébo, he alcancado de
are el rostro allá, no me mires. Añém fulano lo que me pediste que le pidi
bó atiba tibág hecábo, ando loco en esse. Abāhe Tipägracia upé guiñe
su busca. Cheatibátibág tei hecábo, m6mbeguábo, por medio de la con
idem. Obag igára, guiña la canoa. fession alcancé la gracia. Ambobāhé,
Onémb óbabág temytÑmà, ondeanse hazer que llegué. Arobahé, llegar con
los sembrados. A Tüpäcierobágängá él lleuandolo. Mbaé bâhé mba beymä,
enguy n dereça poro poriahuberecó cosa inaccesible. Tipā nibahèmbábi,
yāra orébe, ó Madre de Dios buelve Dios es incomprehensible. V. Tipä.
a nosotros essos tus ojos misericordio Bäng, Cosa torcida. Che bäng, soy
sos. Ambo erobag, l. Ambo hecó ero - torcido, contrahecho (y : o). Píbäng,
bag, l. Am6 embiapó potá rerobag, pié tuerto, torcido. Chereçábāng,
75 75 V.
BE BÉ
soy vizco.Cherenypyañepäng,8oy zam pà nderecóaí ohe chagine ? hasta
bo. Cheñirubāng, l. Cheyurúbäng, quando ha de dissimular Dios con tus
boquituerto. Cherecóbāng guitecóbo, maldades ?
no ando a derechas. Amboecobäng, 8 Bé, Todos. Mbohapí bé, todos
hazer que no ande a derechas, que tres. Chepopípebé, con toda la mano.
viva mal. Am6bäng, hazer torcer Con gui significa afecto. Chepía
la cosa (m6 : nga). Amaëbāng, l. guibé, de todo mi coragon. Chere
Amaébängi, mirar de lado a medio mymbotáguibé, de toda mi voluntad.
ojo. Añèm6bäng, ladearse, torcerse. Chepirätä pipebéngatú, con todas
Am6ñéapebāng aó, l. Aaom6pebäng, mis fuergas. Pèémebé íéni, a todos
doblar la ropa. Añèapébäng, encoger vosotros lo dize. Orébe bé, a todos
se en la cama. Chem6ñéapébängucár 72O8O f7"OS.
oí, el frio me haze encoger. Am6yban 9 Bé, Tambien.Ndébebé añèmoÑró,
gog, destorzer, desdoblar. Añémboe contra ti tambien estoy enojado. Che
coaí apebang, quitar la mala cos bé cherorí, yo tambien me alegro.
tumbre. 10 Bé, Con algunos pronombres es
Bâqfià, Lo mismo que Cabāquà. lo mismo que upé, para. Chébe, pa
1 Bé, Es particula de composicion, ra mi, ndébe, para ti, ñändébe, pa
tiene muchas significationes, v.g. ra nosotros: orebe, para nosotros (ex
2 Bé, Comparacion. Yiaíbégüera,los cluyendo); acébe, para la persona.
peores. Ycatupiribecuéra, los mejores. 11 Bé, Con rām6 (ambas breves) ó
3 Bé, Mas. Erubé, trae mas. Curi con gerundio, mientras, despues que,
tey bé nderórām6 aguiyetei bène, con; quarací rām6bé, mientras ay
mientrasmas presto viniere será mejor. Sol, con el Sol. Che hórām6bé, mi
entras yo voy. Chemissárām6 bé
4 Bé, Desde. Ángbé, l. Angibé, eñèm6cacènände ñém6mbeú hagüā
desde aora. Acoiguerabé, desde en ma, mientras digo Missa preparate
tonces. Acoiguebé, idem. Ángbé ara para confessar.
háné, desde aora lo llevaré Ángbe 12 Bé, Con gerundio, ó con rām6,
chemârangatú potabi eté, desde aora
luego que. Oñèm6beguābobé o Tü
propongo ser bueno. Ybápebe Tipà pà rá, acabado de confessar comulgó.
ñänderechag, desde el cielo nos mi Ñändi robacá pi oguerecóbobei oye
ra Dios. Tapebé, desde el pueblo.
quíi, luego que recibio los oleos, es
5 Bé, Juntamente. Cherupibé, jun piró. Chehórām6bé, luego que yo va
tamente conmigo. Cheroqítáybé ohó, ya. Yyucárām6bé, luego que lo ma
va pegado a mi. Qoóguete rehebé ten. Hechácabé tarobià, en viendolo
oängarehebé omänó, el cuerpo y el lo creeré.
alma juntamente mueren de los brut 13 Bé, Con ya. l. Nà, conforme;
tos. Chendibé hecóni, está conmégo. ut Che ñābé eyapó, haz conforme
6 Bé, Desde quando. Aracaé ha yo hago. Eñemboé che ñābè, apren
guerabependereñém6mbeui? Desde de como yo. Che nde raíhúyabè che
quando acá no te confiessas? Áng bé ;
raíhúepé, amame conforme yo te amo.
desde aora l. Angpebé. Cuehebé, 14 Bé, Todavia. Oycobébé Perú,
desde ayer. vive todavia Pedro. Ndepochíbépān
7 Bé, IIasta quando. Aracae be gä? Eres todavia malo?
pängā nde āngāipáne ? hasta quan 15 Bé, Hasta. Pepebé, hasta acu
do has de ser malo ? Aracaebepé Tu llá, Eupépebé, hasta ay. Cuipebé,
76 76 V.
BEÉÁ BERÁ
hasta aora. Apebé, hasta aqui. Oayú ra. Ahechá beé amó, huvieralo visto.
bobé, hasta el cuello. Ara canYmba Am6mbeú beeāmó, huvieralo dicho.
pebé, hasta el dia del juyzio. Yya pi Nndahechagicé beé āmó, no lo hu
pebé, hasta el fin. Ymómbábobé, has viera visto. Cheängaipáey beé àmó,
ta que se acabe. Oatucúpébobé, hasta yo no huviera pecado.
las espaldas. Ocúábobé, hasta la cin Beétamó, Ojala huviera. Oúbeétā
tura. Guenypíábobé, hasta las rodi mó, ojala huviera venido. Arúbeétā
llas. Gueçábobé, hasta los ojos. Opo mó, ojala lo huviera traído. Tipäché
tiábobé, hasta los pechos. Chébebé, ymoyró beé ey tāmó, ojala yo no hu
hasta donde yo estoy. Nandeteíbobé, ciera ofendido a Dios. Oyapóbeé tā
hasta no mas. Aracaé pebé? hasta mó paé! Pues avia de averlo hecho él l
quando? Tipã oipotárām6bé, hasta No män6icé beé tāmó paé! Pues no
que Dios quiera. Cheym6mbeúrām6 aria de arer muerto Niñangaipabicé
bé, hasta que yo lo diga. Cherúreym6 beé tāmó paé!ojala no huviera pecado.
bé, hasta que yo venga. Ndere mym Beí c. d. bé, mas, y de y, per
botárām6bé, hasta que tu quieras. severancia), Porfiar pidiendo. Aye
Bebé, Buelo. Chebebé, mi bolar rúrébey, pedilo con instancia. Ayapó
(y : o). Ao bebé, estandarte, vandera. beíbeí, tuve porfia en hazerlo. Aye
Ao bebé rerequāra, Alferez. Abebé, porarábeíbeí tāmóTipā gracia rehé,
yo buelo (bo: hára). Guibebébo ahá ojalá hiziera instancia en buscar la
ne, iré bolando. Ara obebé, buela el gracia de Dios. Ayeçárecóbeíbeí che
tiempo. Añèm6 arāmbí gui bebébone, angaipábarehé, escudriñé mi concien
irébolando. Ambobebé, hazerlo bolar. cia. Ahaihubeítenänga, insté en su
Bebuí, Liviandad, alivio, ligereza. (17) 07".
Chebebui, soy ligero, y liviano (y: o). Berá. b, Resplandor. Cheberá, mi
Nachebebui, no soy ligero. Nèábebui, resplandor (y : o). Naché berábi, no
livianos, parte del higado. Ambobe resplandezco. Quaraci berá, resplan
bui, alijerar (ta: tára). Cherecó be dor del Sol. Yta berá, piedra fina res
bui, al jerarse. Ambobebui che ān plandeciente. Aberá, yo resplandezco
gā, angaipába gui guicémä, he que (bo: hára). Aberabóte guiquápá, pas
dado aliviado despues que me confes sé como un rayo. Aberabóte yyapóbo,
sé, Chebohítá y bebui, mi carga es li en un santiamen lo hize. Oberábóté
gera. Ybebui rām6 paé, es muy pesa omänó, murio en un proviso. Chepíá
da. Ndaibebú rüguai angaipábohii, berá, tengo alborotado el coraçon.
la carga de los pecados no es ligera. Cembopíá berá chem6ndíita, hame
Chembobebui epé, aliviame toman alborotado, espantado. Ambopíá be
dome la carga. Mbaé pora ráhára rá, alborotarlo. Yyataberábae, trafal
ybebui, están los enfermos aliviados. mejas. Aataberá guitecóbo tei, ando
Taçí ybebui coite, ya passa la enfer inquieto de aqui para alli. Yñèèbe
medad. Che ñémoÑró ybebui coite, rábae, charlatan. Añèèberá teígui
ya estoy algo desenojado. Ombobe tecóbo, ando charlando. Amaeberá,
bui ahé cheremym6mbeú, echó a desollinar con la vista. Acarú berá,
burla lo que dice, no hizo caso. Ibirá comer de priessa. Añè mbopóberá
apítébebui, coraçon del palo. Yyapí yyapóbo, hazerlo en un proviso. Añé
té bebuirupí oeígára, recumase la mboyurúberá ygúabo, comerlo de
canoa por el coraçon. priessa. Añembo eçáberá hechapábo,
Beéâmó c. d. be, é, amó), Huvie vilo todo en un instante. I. N.Y. oñè
77 77 v. II. 6
BÍ BÍ
mboetéberá oberábótè oñèmbotébo, cierto.Ybi catú ou amó, indicios ay de
trasfiguróse Christo nuestro Señor. que vendrá.Ybí catú oñém6märängatú
Bérāmi (c. d. bé, conforme, y rā amó, indicios ay de que se enmenda
mi, manera), Parece. Oú béràmi, pa rá. Am6mba ebí ahè aó rehé, seña
rece que viene. Ohó bérami chébe, lale el vestido que le avia de dar. Che
pareceme que se fué. Chebeé béràmi, m6mbaébí guayi rehé, prometiome
a lo que a mi me parece, conforme a su hija. Am6mba ebíTipà (hecé añó
lo que siento. Con gerundio responde te) cherecobé yacatú pípé cuñárehé
a n como siº. Mbae cátupíri aú apóbo chebí ey häguamarí, hago proposito.
beràmi yhóny, como si fuera a hazer de guardar castidad. Ndo ubibi, no
alguna cosa buena se fué. Mbuyapé se determina de venir, parece que no
tapiyāra, güagúabaúbo bérami abá vendrá, no tiene aliño de venir. Ndi
amó Tipā rábo yhóny, como si fue quire y bibi, no acaba de resolverse.
ra a comer esse pan ordinario, assi Ndocarúbíbi, no quiere comer, no se
ran algunos a comulgar. Nande ára resuelve. Ndoiquaábibi ebocoi, esse
quaábi bérāmy, parece que no tienes no tiene talle de saber. Ndachehóhá
entendimiento. Aycobé bérāmi piché bibi, no tengo tiempo señalado de yr.
ndebe raé? parecete que viviré? Erey Tipā nderere có méguābi, provable
cobène bérāmy chébe, pareceme qué es que Dios te castigue. NiñYr6bíbí
vivirás. Na bérāmy ñóte gúara rí rü ndébe, provable es que no te perdone.
güai aipó, no es esso cosa de opinion. Ára y potarípibí, tiempo acceptable.
Chebeé bérāmy guára aipó, esse es Abá haihupíbí, hombre señaladamen
mi dictamen. . te amado, y amable. Ybí catú nde ara
1 Bí. b, Cosa determinada, seña quaá ey raé, bien se vé tu poeo enten
lada, probable, proponer, parece que, dimiento. Ibi catú āng árām6, bien
indicio; y se le llega hába. Chehohá claro se vé que aora es de dia. Ibi ca
babí oquá, pas8ose el dia que tenia rá āng árañābebé, éguyñābé ybi ca
determinado yrme. Chemendáhábabí tú Tipā oicó, como se vé que aora es
aipó, esse es con quien me he de casar. de dia, assi se vé claro que ay Dios.
Chemendápotáhábabi, idem, Ára che 2 Bí. b., Acercarse, llegarse, pegar
hó potáhábabí ahääímà, ya he deter se.Chebi, mi llegar(y: o). Biey, no lle
minado el dia en que he de yr. Co ára gar. Abibecé, peguéme, lleguéme a él,
Tipā remym6 cañVmbotá hábabí pequé con él. Abí cuñà rehé, pequé
acéndoyquaábi, no se sabe el dia en con muger. Arobi, llegarse, llegandolo.
que Dios ha de destruyr el mundo. Arobí tába, acercarse al pueblo. Ara
Cheho potá habípe y hóny, en el dia bitabapípé, idem. Aro bígi, acercar
que yo tenia determinado yrme, se se mucho. Ambobí, hazer llegar, acer
fué Ayapó chem6mbaebí hába, hago car. Ambó erobí, hazer que llegue.
lo que me han señalado. Neépíçíbí, Che tuyabaebí, acercome a la vejez.
determinacion, consejo. Chembaebí I. N.Y.Omän6bípé onà Sacramento
ndayapoi, l. Cheremyäängabíndaya Tipárára riguára omoyngó, Jesu
poi, l. Cherembiapó potáhábabínda Christo nuestro Señor cercano a la mu
yapoi, no hago lo que tenia determi erte instituyó el santissimo Sacramen
nado. Chemänó hábabí ndaiquaábi, to. Ayé yúrumbobi yebíyebi ndepo
no sé el dia de mi muerte. Ybí catú rehé, beso te las manos muchas vezes.
hecobé amó, ay indicios que vivirá. 3 BI, b, Bien, licito, conveniente,
Ybíbérāmy chebeé, lo que tengo por digno. Ibi catú, yecoacú ey pípé coó
78 78 v.
v

BI BÍÁ -

guāba, licito es comer carne en dia que cia. Oñémó mynibae Tipã oguero
no es de ayuno. Ndibibi y ecoacúpípé bíbí heropoém6, Dios dá la mano a
coó guāba, no es licito comer carne en los humildes, y los levanta. Abibirà
Viernes. Ybí catú ndébe nde ñem mó guiténà, estoy recien levantado.
boé quaá, bieu es que sepas rezar, con Añémbóbebui chebi hägúāmā, pru
veniente es. Ibí catú acé yaupirey evo me a levantar. Ahää chebi hägúa
cuñá upé, conviene no alcar el rostro mà, idem. Nda ché rerobihábi, no
a mugeres. Ndibibi ndereiquié che tengo quien me levante. Chererobi
rópe, no es bien que entres en mi ca habeyme aycó, no ay quien me le
sa, porque no está aparejada, etc. vante, ó me ayude en enfermedad o
Nda chebíbi cherópe ndereiquie, no trabajo. Ndipobíbíreteimbía o quäpa
soy digno de que entres en mi casa. taçíarí, todos están caídos de enferme
Ndibíbi angaipabiyàraupé Tipāpí dad. Checa.apíhagúera obíbí, buelve a
çí, no es digno de comulgarel pecador. retoñecer lo, que carpi. V. Apica. n. 2.
Peñèmboibí catú Túpáraí rām6 pen 5 Bí, b, Querer, voluntad. Ahabí
decó häguāmā rehé, hazeos dignos de catú ebapó, quiero ir allá. Ndahábi
ser hijos de Dios. Tipá cheyāra na bi ebapó, no quiero ir allá. Nda che
chebibi cheängā aípipén dereiquié aguíiebíbi, no quiero que me venga,
hägúāma, Dios mio no soy digno de ó gane al juego.
que entres en mi pobre morada. Bià, l. Biñá, Pero, empero. Ayapó
4 Bí. r, Levantar, algar. Cheäcá biñá, hagolo, hazialo, helo hecho, pe
bí, levanto la cabeca. Abibí guitecó ro ó no valio nada, ó no dio gusto,
bo, estoy enhiesto. Nacheäcabibei, ya etc. Chebià chemärängatú, yo era
no levanto cabeca, (dize el enfermo). bueno, pero, etc. Perú biñäé oyapó
Abí ychupé, levantarse haziendo re bítétene ndé ereyapóne, pues Pedro
verencia a otro. Abibí hecé, levan lo haze, tambien tu lo harás. Tipá
tarse contra él. Ambobi, hazerle le biñáé, te có oiporará, bítéteneñändé,
vantar; coincide con bí, pegarse : y pues Dios murió quanto mas nosotros
a88i se usa repetido : Abibí, yo me moriremos. Chebiñáé ndarobiaricé
levanto (bo : hára). Ambobibí, hazer amó, nde erem6mbeveyrām6 tam6, si
lo levantar. Cherechacabé obíbí, lue tu no lo diceras yo no lo creyera. Nde
go que me vieron se levantaron. Hu ereyapóteí; che biñäé nda yapóycé
guaibímboi, levanta la cola la vi ämó, tu hazes esso, empero yo no lo
bora. Che araquáábí mbae móm6he hiziera.
häguāmā, tengo levantado entendimi Bíá. r, Hallarse, pegarse, detener
ento para investigar cosas. Peñèmbo se, comodidad. Abíá, halloma bien,
araquaábícatú ibapeguāra tecó rehé, estoy acomodado (bo : hára). Ndabi
levantad el entendimiento a las co ári, no me hallo. Ambobíá, hazer que
sas del cielo. Arobi, levantarlo con se halle. Che bíahápe aycó, estoy con
sigo juntamente. Obibí huí guatíäri comodidad. Ambobi ápirá, cevar el
äm6 hecé, esta van las flechas enhinies pescado en el pescadero. Abíábíá bi
ras en él. Obibi ché ñühâ, soltóse el ñā, assi, assi me hallava, pero. Pirá
ago. Ynâmbú ñühā ombobibi, des bíahá, pescadero. Guírá bíahá, caca
armó la perdiz el laco. Ñemémbe dero de aves. Cherétámeyme guite
guába ombobibí yñangaipábae, he cóbo amopaé gui bía reymi, esso fue
có aíbagui Tipà gracia upé, la con ra sino estuviera yo en mi tierra pa
Jession leºanta el pecador a la gra ra no hallarme. Guibíábo ndahai, no
79 79 v. 6%
- BÍBÍ BÍTÉ.
me voy, porque estoy acomodado con coser ropa. Amböbibi, yo coso (bo =
gusto. Chebíáreteí nachem6ndoi, el hára). Ambobibíyoá, sobrecoser. Am
hallarme bien me detiene. Obíá, mbae bobibipii, coser menudo. Ahecybó
réâquà aobarí, pegose el buen olor a ymbobibíca, hilbanar, coser largo, y
la ropa. Abá tecó mârängatú oipo mal. Ambobibíymboyé potápotábo,
tábae; oyeehé ombobíá, el que quie juntar dos cosas cosiendolas. Amboyo
re ser bueno haze sus diligencias pa poé ymbobibíca, coser cogiendo el
ra serlo. punto por medio a medio pespunte,
Bíá, La gente. V. Mbíá. y baynilla. Aypíahá heyà ymbobibí
Biára, l. Piara, Por, decamino V. ca, pespuntar. Ahaçá haça ymbobi
Pia. n. 9. bíca, coser repulgando.
Biarí c. d. pia. n. 9, y y, diminu 3 Bibi, Menear, levantar, y bacar,
tivo), de repente, sin avisar. Ahá bi Añèmbo ábibí, levantar, y baacar la
arí, fuime sin avisar. Ayquie biarí, cabeca. Huguāí bibi mboi, menea la
entréme de rondon. Añèmbóbiarí cola la culebra. Embobíbí ñänduá,
ypiciea, tomélo sin avisar. Añémbo chébe, hazme ayre con el plumero.
biarígui hóbo, fuime sin tocar caca. Ambóbibíaó y tubiróca, sacudi la ro
Omänó biarí, murió de repente. Oñè pa, quitandole el polvo. Hecó aíbíbi,
moyró biarí, facilmente se enojó. Ayú desbaratado. Añèmbecó bibí, soy des
biarí, huime, ó vine sin avisar. baratado, sin assiento, etc.
1 Bibí (c. d. bí. n. 2, y y, diminuti Biña, V. Bià.
vo), A pique, a riesgo, estar muy cerca Biraqüé, Tiesso, recio. Chebirāqüá,
de lo que porta el verbo, por ventura. estoy embarado, l. Cheíbiràqfià, l.
Amanó bibi, estoy a pique de morir. Añèmóbiràqüá, ponerse yerto (y : o).
Aicó ycó bibí, estoy en peligro. Che Obírâqüárām6 cheyibá nomii, por
reóbibí aicó, l. Cheróbibícherecóny, estar mi braco yerto no se menea. Abí
aábibí guitecóbó, estoy a pique de râquā guíténà, estoy pasmado. Che
caer. Cuñā rehé chemaé haguera, guirá pácä obiràquá, está tiessa la
chem6ängaipá bíbi, pusome a riesgo cuerda del arco. Guirapá nom6ndoi
de pecar el aver mirado una muger. pucuhuí, obiraquā eyrām6, no va la
Cherumbeguehaguéra nachem6 Mis flecha le cos, si el arco no está tirado.
sa endúbibí, el aver venido poco a Qoó caeybiraquà, está dura la car
poco me puso a riesgo de no oyr Missa. ne assada. Yyibí áqüà oi íbirá gúa
Am6 angaipábibí, pusele a riesgo de pórehé, está el arbol recio en su raiz.
pecar. Aiebíbíbí guihóbo, estuve ten Guapó arí obiraqüà ey rām6hoá cu
tado de bolverme. Pécuágúi ayebi bi ritei ibirá, el arbol que no tiene fir
bíbiñá, de medio camino me quise mes raizes luego se cae. Éguy abe
bolver. Chebibi aháne, quicá iré. abá mborerobià hábarí, obiràquā ey
Chebíbí ayucáne, por ventura mata rām6 curitei hoá angaipa pipé, assi
ré alguna caca. Chebíbí chererahá el que no está firme en la Fé cae fa
me, por ventura me llevará. Ybicatú cilmente en pecados.Obiràquàndaí ahé
ndererahá, quiçá te llevará, ó pare rúrichébe, viene emperrado contra mi.
ce que te ha de llevar. Ymärängatú 1 Bité, l. Bítéte, l. Bítétene, Quanto
bí catú ahè chébe, pareceme que este ma8. Perú ohó bitétiché, si Pedro se
será bueno. Nanderecó aguiyeíbi ché fué, mejor me iré yo. Perú oñém6m
be, pareceme que no andas bien. beú bítéténe ché añèm6mbeúne, si
Bibí (c. d. b. 2, repetido), Juntar, Pedro se confessó, quanto mas yo.
80 80 V.
B.O B.O

Curí aútām6, ahé oyapó raé, bité dece calor mucho. Íbága nfigui Tipá
amó che ayapó, ojala lo hiziera, que ñeèmbó, essos cielos son efetos de la
yo tambien lo haré. Hae nobahei bi palabra de Dios. Peñém6mbeú hagué,
teténe ché, pues el no llega como lle cheñem6ñeembó, el areros confessa
garé yo. Bítéte tamó ne ndé, con do, es efeto de mi sermon. Peñém6m
quanta mas razon tu. Bítéte tamó ne beubó, pendecó catupírí, el efeto de
che araháne, con quanta mas razon averos confessado es la buena vida.
lo llevaré yo. Tipá remymónängué Nota.
haihubí píram6 yepé, bítéteme Tüpà
haé haihubipírà m6ne, si la criatura es Adriertase que este n bóº continens
amable, quanto mas lo será el Criador. y n póº contentum se pueden usar en
2 Bíté. r, bíterí, Aun, todavia. una misma oracion, y haze un senti
Oymè bíterí, todavia ay. Pembobíté do; ut Ñändé rembiecha pacatú, Ti
imé peängaipá, no persevereis en el pà ñee pó o Tupãñeémbó, con el,
pecado. Añärétäme ohoíbaerāmā o n póº, dize todo lo que vemos, es lo
ñémbo bíté bíté angaipabarí, los pre que contiene la palabra de Dios, ó
citos para el infierno perseveran en efeto della; con, n bóº, efeto, ó señal
el pecado. Oqué bíterí, aun duerme. de la palabra de Dios.
Oqué biteri pängä? duerme todavia? 2 Bo, Breve, gerundio, y supino de
Oubé bité, todavia vive. Cobé bíterí muchos verbos. Ahá yyucábo, voy a
aycobé, aun todaria vivo. Ambobíté, matarle. (Vease el Arte). Con este ge
hago que dure todavia. Nambobité po rundio se haze la forma de sitio, po
tári, no quiero que dure mas. Añem miendo antes del uno de los recipro
bóbíterí y có guitúpa, aqui me he con cos o, l. gu; v.g. Opucubo, al lo lar
servado todavia. O y cobiteríaúraé? go; opíbo, de piés, guacuábo, de pun
pues avia de durar hasta aora ? Ayco ta; guopítábo, por el cuento; oayúbo,
bíterí ey amòpaé, pues no avia de du de pescueco; oäcämo, de cabeca; oa
rar todavia. Nambobíterí cheñémoy tucupébo, de espaldas; oaturim6, por
ró, pass oseme el enojo. V. Mbobítébo. lo corto; ocuábo, por la cintura; oçí
1 Bo. r, Señal, mancha, continens, bábo, de frente; cíbábo, atravessado;
efetos, lo que se sigue de algo, su oibohoáíbá, cayó la fruta con su ar
perlativo. Checogbó, el grandor de mi bol; oyopébo, en ringlera; oyurúbo,
chacara. Checogbó pó, lo contenido de boca; ominim6, por lo pequeño;
en mi chacara. Checogbó nambopóri, ominimi mim6, poco a poco; opehé
lo carpido de mi chacara, aun no lo pehèmo, a pedagos; opíbo, en cueros;
he sembrado. Humbó, el que está fle opóbo, de manos; otim6, de punta o
chado continens sagittam. Némbiahii nariz; opotíabo, de pechos; oíquébo,
bó, el hambriento. Tacíbó, el enfermo de lado; gúacapébo, de barriga; gue
que contiene enfermedad. Mbo raíhu bibo, de nalgas; guobábo, de rostro;
bó, el que ama. Acängaçibó, el que guetébo, entero. Las otras termina
padece dolor de cabeça. Teçabó, el ciones en m6 provienen de la pro
que padece mal de ojos. Mboraíhubó nunciacion de nariz. En lugar destos
ché, soy amador. Namboraíhubó ri reciprocos, pueden recebir relativos,
güai ché, no tengo amor. Ymbaebó quando están como passivos, v.g. O
baé ché, tengo muchas cosas. Roíbó, ayúbo am6nde, l. y yayúbo, metilo
lo que contiene frio, resfriado. Aroi de cabeca. Quando estan absolutos no;
bó, padezco frio. Hacubó, el que pa ut oayúbo oi, está por el puescuego;
S1 81 V.
BoYÁ BU

aqui está absoluto, y guarda la regla Abá boyà, hombre de mediano cuer
de los reciprocos. po, ó vassallo. Cheboyà, mi menor
que yo, mi siervo, o vassallo, mi sub
Bog, Hendedura, abertura, grieta.
Íbíátābóg, abertura de pared. Íbibóg, dito. Che araquaáboyà, tengo media
abertura de tierra.Aobóg, abertura de no entendimiento. Igáboyá, canoa me
ropa (repetida es plural). Chebobóg, diana. Amboboyá, hazerle vassallo,
tengo grietas (y: o). Abobóg, me grie o hazer la cosa mediana. Chemboboyà.
tei, me haze vassallo sin serlo. Oñém
to, ó tengo grietas. Ambobóg, abrir
postemas, rajar qualquier cosa, hen boboyà, hagome vassallo de otro, y
der. Bíte rupí ambobóg, partilo por junto vassallos para mi. Tipā boyá,
medio. Aoyibabóg, abertura de manga. los siervos de Dios. Yboñái, sus vas
sallos. Y pochibae oñémboboyà añān
Bohíi. t, Carga. Chebohiitába, mi gupé, l. Añāboyà rām6 oñémoingó,
carga, mi matalotaje, mi almuerco. l. Oñémboboyābíañängupe, los malos
Abohii, yo me cargo (ta: tára). Am se hazen siervos del demonio. Añāboyà
bobohii, cargar a otro. Aybohiitám rām6 pendecó cueragui tape aguin
boí, descargar a otro. Ambobohíi dó, l. Añāboyà pendecócuéra gui pe
cheängā angaipábapipé, cargar el al poi, de cad de ser siervos del demonio.
ma con pecados. Ambobohíi m de ān Peñémboayé ofimé añāboyà rām6
ga cóbae rehé, en esto te encargo la pendecó rehé, l. Pembobítebo imé
conciencia. Ambobohii yoabí, cargar añāboyá rām6 tecó, no persevereis
desigualmente. Tandebohii tabímé en la servidumbre del demonio.
ehóbo, vete aunque no tengas mata Bóra, V. Bo. n. 1.
lotaje. Chembobohíibo chemboübo, Bu. r, Salir, revosar. Abú, salir
dióme carga que traacesse. Naché debaco del dgua. Í obú, salir del ca
mbobohíibóri, no me dieron carga. ño, o fuente de agua. Íbú, l. Íbúra,
Acebohíitába ndoyeacei ace rí, cada manantial. Obú chembaé raci, brota
uno se vale de lo que es suyo (dizenlo, mi enfermedad. Arobú, sacarlo de de
quando uno pide lo ageno, no querien banco del agua saliendo él. Ambobú,
do gastar de lo que es suyo). V. Pohii. hazer que ello salga. Abú bérāmi
Boi c. d. bo, supino, y y de per cheroribām6, reboso de contento. A
severancia), Perseverancia de hecho. yepimbobú, desollarse con algun gol
Aháboi, voyme de hecho. Haeboi, assi pe. Ambobú íbirá raícué, sacar asti
me astoy (dize el enfermo). Haeboí pe llas del palo. Nānāgui petei yurú añó
ereycó rae? estás como solias? Tipà. ambobú ygúabo, un bocado solo sa
ñände quáitábamboayeboíhára, per qué de la piña, y me lo comi. Mbae
severante en guardar los mandamien nè obú, sale hedor de lo podrido. Haó
tos. Cheñâteyboí, soy muy floaco. Am obú, angaipané, el mal olor del peca
bóayeboi, cherecóaycué, llevo ade. do sale fuera. Herāquā obúrāmó, sue
lante mi mal proceder. Ambó ayeboí na de nuevo aora su fama. Hecó aí
Tüpã rára, persevero en comulgar. néngué robú, sale la hediondez de su
Tüpã rá chembó ayeboí tecómärān fama. Oguerobú robú ahé acé recó,
gatu rehé, es comulgar me haze per desenterróme los huessos. Oibí erobú
severar en la virtud. Ayerureboígui cheremytymà, empiega a assomar mi
túpa, pidolo con perseverancia. Gui sementera. Ah angaipá bae I. X. te
queboíayú, vengo a dormir. V.Ayébo. córeheporändúpa, oñémoÑró rerobú
Boyà, Mediano, menor, subdito. robúbo, oubo, aracaeraemá! ah! pe
82 82 V.
CÁ CAÁ
cadores que será de vosotros quando puá, negra. Cabati, negra. Cabeça pí
Jesu. Christo venga el dia del juyzio coey, negra. Cabece, parda. Cabé y
rebosando ira! chú, lechiguana. Cabey chui, parda.
C. Cabíripe, negra y pintada. Cabitá,
1 Cā. m, Pechos, ubre, tetas. Cámä bermeja. Cabobi, verde. Cabumbíquí
aíi, peçon de las tetas. Cámáqúá, idem. ratā, parda. Cabü, negra. Cañaró, ne
Acambú, yomamo, cambuābo, cam gra. Cabatirámy ayapó yapepó, pin
búbo, cambúhara, am6cambú, ma tar las ollas con unos agujeritos a
mantar. Ym6cámbupíra, amamanta modo de abisperas. Taturā, otra es
do. Aycämbi, apretar las tetas. Y cäm, pecie de abejas.
tiene pechos, y sus pechos; es ya moca.
Nicämy, no tiene pechos, es niña. Y Caá, Monte, y la yerra que beven.
cāmāmó, empieca a tener pechos. Yo Caá ayguira, monte espesso, por de
píruá cámā riguára, hermanos de un baco de los arboles. Caá ambiquíce,
parto. resoñecer. Caa añá, monte espesso,
2 Ca, Nota de supino de verbos Caá apétai, berros. Caambayá, los
que terminan en g; ut Ahechag, reo; ramones que ponen para atajar los
Hacháca, a verlo. arroyos para coger peces. Caabapíra
3 Cá, Ya, determinacion de la pri ibaté, 7. Caá ibaté, cumbre de monte.
mera persona de singular. Tahacá, ea Caabapira, principio del monte, to
roy me ya, determinadamente me voy. mandolo desde la címa al pié, o al
Ahaque cá, ea que ya me roy. Tañe contrário. Caabó, ramones y hojas.
m6mbeú cá, determino confessarme. Caabó apoapí, ramada. Caabó ayatí
Tahá y có nocá, ya yo me voy. Ad ca, enramar. Caá bonduáhába, l. Caa
riertase que este n cá" no se usa ha banduáháca, monteria, caceria. Acaá
blando con otros, sino absolute, y assi bonduá guitecóbo, ando a caca. Caa
no diré Pedro tahacá, Pedro ya me voy. bó quarací ángäm6, ramada. Caa
4 Cá, Quebrar, ofender, abrir. A catú, yerva buena, y monte ralo. Caa
yocá, yo quiebro. Aháycábo, voy a catú obá, monte ralo, descombrado.
quebrarlo. Chepíacá, quiebrame el Caacapá, atrabesia de monte. Caá eā
coracon. Quaraçi chereçacá, el Sol qfià, yerra olorosa. Caá eté, monte
me deslumbra. Chereçá cá yñängaipá rerdadero de palos gruessos. Caá gua
recháca, ofendiome la vista el verlo cú, monte grande. Caaguibo, por de
pecar. Ayecá, abrir las piernas. Aye barco del monte, o por debaco de las
caú, sentarse, rellanarse abriendo las hojas. Caaguibo ibapytā, está la fru
piernas. Amboyecá, abrirle las pier ta coloreando por debaco de las ho
nas. Añémbopiacá, estoy apesarado. jas. Hoguibohü íbá, negrea la fruta
Añäcángá, quebrarle la cabeca. Aye por debaco de las hojas. Caāguiboo
apíçacá, abrir las entendederas. Am guatá, pasea por debatro del monte.
boye apíça cá, hazerle que entienda. Cáa guira, lo debaaco del monte. Caa
Am6mbóycábo, arrojarlo para que guíroÑ cä, frescura de monte. Caaiba
se quiebre. Oñe embecá ñàe, quebrose té, monte alto. Caá ibípé, quebrada
el labio del plato. Che acängcá ce de monte. Caaícá, cerco de ramas, y
ahé, quiebrame este la cabeca. Aycäng ramones con que van recogiendo el
caçé, deseo quebrale la cabeca. pescado, como con redes. Caaíguāra,
5 Cá. b, Abispa. Cababayú, abis montaraz. Caaípi, pié de monte. Caa
pa negra. Cabá chui, negra. Caba yuquí, llanten. Caayurú, entrada, o
83 83 V.
CAAN CABA

callejon de monte. Caa nfipà, monte Ocai yíbacatú checa.anipā, solas las
aporreado para hazer chacara. Oaru hoja8 de mi rogado se han quemado,
çú caa múpà, es grande lo apaleado V. Caa.
del monte para chacara. Caa obi, añil. Caapé, Chicoria.
Caa obí catú, monte muy verde. Caa Caapí, Carpir. V. Caá.
mà, l. mānā, manojo de yervas. Caa Caarú, Tarde del dia. Caarupyti
oquí, retoño. Caaoquí cè, retoñecer nám6, a puestas del Sol. Caarúrām6,
el monte. Caapai, isla del monte. Caa siendo tarde, a la tarde. Caarú rero
paindí, muchas islas de monte. Caa bícá, de medio dia a Visperas. Ambó
pe, chicoria. Caape güara, cosa mon caarú,guardar para la tarde(bo:hára).
tés. Caapei, yervecillas sobre las la Oñèmbó caarú ímà ára, ya se haze
gunas. Caapígüa, ensenada de monte. tarde del dia. Caarú y chupé ohóbo,
Caapípiara, lo que contiene el monte. anochecióle en el camíno. Che caarú
Caapó, l. póra, idem. Caarób, l. Caa guitúby, cogióme la noche viniendo.
róba, hoja de arbol. Caarobuçú, arbol Oñèmbo caarú chébe, ya se me ha
de hojas anchas. Caapytā, hojas colo hecho tarde. Equà tande caarú yepé
radas, denota furia, enojo. Che caa ehóbo, vete aunque te coja la noche.
pytā guitúbo, vengo hecho un perro. Caaringi eteí abahé, llegué muy tar
Aba caa pytā, hombre furioso. Am6 de. Checa.arú guibahé, nai m6ängy,
caa pytā, ahelear a otro. Am6ca tin no pense llegar tan tarde. Caarú ni
garāmó checaá, dizen por trisca, co ché abahene haé aúbiñá, pensé lle.
mer despues de aver bevido la yerva. gar tarde. Ang, caarurām6bé, de aqui
Acaábonduá, correr el monte para ca a la tarde.
gar. Acáabó atíca, l. Ayatícá caabó, Caápytä, Furia. V. Caá.
enramar. Acaám6myró, montear. A Caarúrú, Verdolaga8.
caarüpā, aporrear el monte para ha Caarúrú enypíápiri, Idem.
zer chacara. Acaa oquíróg, quitar re Caárurúpé, Idem.
nuevos. Aicaapí, carpir. Acaapióg, Cába, Abispa. V. Cá. 5.
¿dem. Acaaú, bever yerva, l. Acaaíú, Cabayu, Caballo. Cabayu yurupí
caguába, con que se beve yerva. A piāra, freno. Amoi y yurupípiāra ca
m6mbitú caá, tostar la yerva. Ayo có bayuarí, l. Amboyurupipià cabayu,
caá, pisar la yerva. Caagüara, yer poner freno al cardºlo. Cabayuyuru
vatero que la beve. Ndache caá guā atā, desbocado. Oñémboyuruātā, ha
ri, no bevo yerva. Caa uhei, deseo de zese desbocado. Cabayuyuru porero
yerva. Am6ngaapímbacá, arar.Mba biāymbaé, idem. Cabayupí píté n6n
cá m6ngapihara, arador gañan. Ba gára, herrador. Cabayú pípítéra, her
cá caapí, buey de arado. radura. Ayeupi cabayú árām6, subir
Caabo, V. Caá. a cavallo. Silla cabayú arigüara, silla
Caaçã, Cosa cocida, o assada. Che de cavallo, l. Tendá cabayú arigüara.
caaçã ycó, esto es lo que yo a88o, o Chereró cābāqüà cabayú, l. Aronà
cuego. Am6 caaçã, dile que cociesse, cabayú, l. Aro cābāqüà, cabayu, cor
o assase. Ycaaçã rà amèé ychupé, rer a cavallo. Myati oíqué rehé ym
dile para que assase para si. Chem6 boyārām6 ycäbáqüà ngatú cabayu,
caa çã epé, dame algo que asse. en arrimando la espuela al cavallo
Caayuquí, Llanten, yerva conocida. corre bien. Ambotíycuáquäha, apre
Caanüpà, Aporrear el monte. Che tar las cinchas. Ycuáquähá ocatärā
caaníipā, mi rogado para chacara. m6 tendába hóane, si están floacas las
S4 84 v.
- aº.

CÁCÁ CAGU

cinchas se caerá la silla. Hebicocá, muerte. Arócacá chetuy abaé, acer


gurúpera. Yyú có cá, pretal, 7. Caba come a la rejez. Abahe cacarí, estoy
yupotiarehe. Miendá, estricos. Yña ya cerca de llegar. Arocácá tába, a
cämboahá, jáquima. Cabayú y yāta cercome al pueblo. Ayúcacá, acercase
píibae, cavallo de camino. Cabayurí el tiempo de mi venida. Ahá heróca
cí, l. Cabayu reii, harria de cavallos. cábo, salir acompañando algun tre
Cabayurícírerequāra, harriero. Ay cho al que ra. Guerocácárāmó horí,
núpa cabayuhero atabo, l. Amóaquâ huelgase de que le acompañen algun
ni ymbo atábo, l. Amócābāquā he trecho. Ndaché rerocácáhári, no ten
roatábo, arrear cavallos. go quien me acompañe, acercandome
Cābāqüá, Corriente, relocidad, fu adonde roy. Ocacáímá ahé, ya se acer
erca, porfiado. Tícabaqüá, corriente ca o a la rejez, o a otra cos a. Ocacáy
de rio (y: o). Checabâqúà, soy ligero, có oúpa coite, ya está cerca del lugar,
y corro. Acábâqfià gui hóbo, roy cor o de la rejez, o muerte. Chepi cácá
riendo. Nicabáqfiai, no es ligero. Na cheapí, cerca de mis piés dio el tiro.
tícabāquäití, l. Nicabāquaití, no es Cácai, Are de rapiña.
corriente el rio. Y cabâqüá ey rupí Cae, En juto, seco, secarse llagas.
ahaçá, vadear el rio. Tícabâqfiánde Acae, yo estoy sano de llagas (mó:
té, muy corriente. Bâqfià, es lo mismo. hara). Che ai o cae, sanó mi llaga. A
Típibaqüá,corriente.Ndipepóbāqfiáy, m6 cae, secar carne en el fuego en
no tiene fuergas en las alas. Naché parrillas, sanar llagas a otros. Qoó
pytü bâquâi, no tengo fuerca en el cae, carne assada en parrillas. Che
resuello. Ocabâqüá hápe o yo hú gue remimócae, las llagas que he curado,
mimbotára cherehé, con sus porfias ó carne que he assado. Mócaeítá, l.
alcancó de mi lo que quiso. Yñee ca M6caetá, parrillas para ossar. San
bâqüá ahendú, tuve aviso suyo. Oñee Lorenço ymóca embirám6 oycó ára
cabāquängue pipé chererecóaí, con caé, san Lorenco fue assado en pa
sus porfias me abruma. rrillas. Acae mātā, estoy medio sano
Cabará, Cabra. Cabará hapíaopí, de llagas. Ace ángäaícué, penitencia.
capado. Cabará cati, olor cabruno. Pipé ocae, las llagas del alma sanan
Cabará cuimbaé, cabron. Cabará raí, con la penitencia. Acéānga aícuéra,
cabrito. Cabará píré ymóatyrómbi, nocaéngatui, /. Pay upé guecha guca
cordovan. Cabararíé poíçámà, cuer rey porómbucú, las llagas del alma
das de biguela. Cabará cuimbae tebí, no sanan mientras no se descubren al
capado. Cabará cambí queçú, queso Sacerdote. Acae cae, estoy medio sano. -
de cabras. Cae cae, Papagayos chicos.
Caburé, Paacarillo conocido. Caguába, Vaso en que se beve rino.
Caburé guaçú, Otro semejante. V. Caú.
Cá cá. r, l. Cacári, l. Cacári, llegar, Caguáguá, Una raiz como papas.
acercar. Chetuyabaé cacá, acercome Caguaí (c. d. caú, berer rino, y aí,
a la vejez. Chemänó cacāri, estoy cer mal), Aporrear, maltratar el borracho,
cano a la muerte. Chehó cacāri, estoy o el que no lo es. Acaguai hecé, mal
a punto de partir. Acacá, yo me acer tratéle. Ambocaguai, hazer que le
co (bo : hára). Arocácá, acercar algo aporrée. Ibítú ocaguaí cheroga rehé,
llevandolo. Ayero cácá, acercarse. A maltrata el viento mi casa. Caguaíbó,
ro caäri, acercarlo. Cherero cacá teó herida o maltratamiento.
upé cheraçí, voi acercandame o la Cägüi, Vino. Abati cägüi, chicha.
85 85 V.
*--,

º,

CAI CAMB

Ybá cagüi, vino de cepas. Cägüi atí Caí, Mono, y de su accion de ta


cuéra, l. Cägui ratícuéra, assiento de parse la cara, lo han tomado por aver
vino. Cāguihai, vinagre: Cāguioñém gongarse, y verguenga, y modestia. A
bohai, l. Oñem6mbochi, corromperse ñémbocaí, averguengome, y pongome
el vino. Cägúymboepíhába, l. Cägui modesto. Chembocaí, me avergongo.
repí beèngápe, tabernas. Cotí cagüi Ambocaí, avergon carle (bo : hára).
rendába, bodega de vino. Cägüi reā Cherobá caí, tengo modestia en el ros
quānā, olor de vino. Cägúi rifingué, tro. Hobacaíbaé, el modesto de rostro.
l. Cägui ripífiú, heces de vino. Cagui Caí ayngá, Un arbolillo recio de
räängába, medida de vino. Cägui ti, que hazen vara8 para pescar.
vino blanco. Cägui hü, vino tinto. Cā Cāmā, Pechos. V. Cā. n. 1.
güi pytäeté, vino muy encendido. Cā Cámáçaraguá, Ruy8eñor.
güi apohába, l. myhába, l. píhába, Cāmāyāí, Pegon de teta. V. Cā. n. 1.
lagar, prensa. Acägüiapó, hazer vino. Cāmāmbú, Ampolla, y cosas seme
Acägúy nduú, mascar maiz para chi jantes; ampolla de agua, pegon de
cha. Cägüinduúhára, las que mascan muger, hinchar los carrillos. Ícāmām
maiz para vino. Cägüí ochirirí, yerve bú, l. Tí cāmāmbú, bejigas de agua.
el vino. Amoi cāmāmbú, sacudir el agua pa
Cäguiyi, Macamorra de maiz. Cu ra que haga ampollas. Am6 atípi cā
ritei eyebí mdecäguiyi ocai, buelve màmbú, dar sopapos, y hazer que el
presto que se te quema tu magamorra, perro coma a bocados. Mbacá camâm
(frase de Indias para apresurar el bú, pecon de vaca. Cheratípi cāmām
passo a la que mandan). bú, guicárñabo, hazer ruido con los
Cägüiyiātā, Macamorra espessa. carrillos quando come. Ycāmāmbú
Cägüiyi rícú, — rala. cheaó, haze bolsas mi vestido, está
Cai, Quemadura.Checaitagüera, mi mal cosido. Ambobíbí camâmbú aó,
quemadura o averme quemado (y: o). coser la ropa con bolsas.
Acai, yo me quemo. Nda cai, no me Cambaratí, Cigarrillas del campo,
quemo. Gui caita, gerundio. Cai tára, que hazen ruido con las alillas. Om
el que se quema. H y amó guicaita raé, bopú mbopú cambaratí ombara cá,
por poco me quemo. Ambocai, hazer tocan sus instrmentos las cigarilla8.
que se queme. Arocai, quemarse con el Cambarii, Chaparros. Cambariítí,
juntamente. Quaraçíagui ocaibae cué chaparrales.
ra,el tostado del Sol.Acecáitabóréndo 1 Cambí, Mono. Cambíaí, édem.
ieógi, no se quita la señal de la que Cambiti, blanco. Gubichá rupí mémé
madura. Cheiurucai guitènà, tengo cambíhó rí, los vassallos se juntan y
la boca abrasada. Acai angaipá po alegran con su superior.
ropotaraí rehégúararí, abrasarse en 2 Cambí, Magullar, estrujar. Che
amor deshonesto. Angaipá tyró arí cambí ahe chererecó aíbo, estrujome,
acai, abrasarse en vicios. Chepóucáu tratóme mal de obra (y: o). Aycam
cai cherembiapó ràngué rehé, no se bí, magullar, y deshazer como maga
me algan las manos para hazerlo. Nde morra, desleir (ca: bo: cára : hára).
poucai aú bérámy nderembiapó rān Am6 cambí, hazer magullar, estrºjar,
guéra rí, tu no quieres hazer lo que desleir, etc. Aycambí y yaicuéra, estru
tienes que hazer. Ndepíucaibérāmi jarle las llagas. Aycambí gui pYri
Tipã ópe ndereiquie hägüāmā, re m6 hece, estrujar pisando. Ubáycam
husas de entrar en la Iglesia. bípírim6 heco yábebé: Jesu Christo
86 86 V.
CAND CANE
N.Y. y cambipi ām6 hecón y curucú coreobado. Íbirá candú, palo tuerto.
pe, huguí opacatu ñohé rám6, assi Am6 cändú, encorrar. Tecó cändú,
como la uva se estrueja pisandola, rida desordenada. Añém6 ecó cändú
assi Christo nuestro Señor fué estru guitecóbo, no ando por camino recto.
jado en la Cruz, donde derramó toda Cânduá, Lo colorado, que está en
su sangre. los arboles a manchas, con que tienen.
3 Cambi, Leche. Cāmbi apichai, Amópytá che aó canduá pipé, teñir
natas. Cambí apé nyny, idem. Cāmbi con esto.
ypira, leche cruda. Cāmbí y pirey, l. Canduaá, Tuerta cosa mucho, gran
Hacúbae, l. Ymboacupí, leche cocida. corcoba. Che atucupé candu aá, soy
Cämbí rípíá, qua cada, y quaro. Cám mney corcobado.
bí típiti, cortada. Camb tipifiti, leche Canéci, Lo mismo que Catupíri, y
cortada, ó qua cada sin quaro. Cām que Candeá. Cherecó caneçü, soy bue
bíoñémotípyty, cortarse la leche. Ay no. Amó canecífi cherembiapó, obrar
cämbi ami, ordeñar (m6 : hára). Y bien lo que haze. Añémo ecó canécífi,
cämbi bité, todavia tiene leche. Ni dar en ser bueno.
cämbibei, l. Nditibei, no tiene leche. Cäneó, Cansancio (c. d. cäng, hu
Aypó cämbí rehebé ereipité, esso esso, y teó, muerto). Checäneó, estoy
mamaste en la leche. Cambrehebé, cansado (y : o). Cheocé checaneó,
an6he checíagui, esso mamé en la le estoy muy cansado. Cheacáneó apí
che, o saqué del rientre de mi madre. rey, estoy rendido de cansado. Che
Cámbú, Mamar. Acambú, yo mamo cäneó miry ey ngatú, idem. Naché
c. d. ca, pecon, y ú, comer). V. Cā. n. 1. pÑtíficemy, checäneó gui, no puedo
Cämbuchí, Tinaja, jarro, raso. resollar de cansado. Che abú ndo y
Cambuchí guaçu, tinajon. Cambuchí pótári checäneó, idem. Cheapiti che
yurui, l. Yurumi, raso de boca peque cäneó, estoy muerto de cansado. Cā
ña. Cambuchí mambí, vaso con asas. ne6bó, paga, o fruto del trabajo. Che
Cambuchi miri iguába, jarro para cäneóbori rehé aicobé, con lo poquillo
agua. Cambuchí yñäcurügüäi, botijue que alcanco con mi trabajo me susten
las como de azeite, y cosas semejan to.Checäneó repí, el precio, o paga de
tes. Cambuchí yaruquai, raso ceñido. mi trabajo. Chepócäneó, el trabajo de
Cambuchí ayapé, la superficie del mis manos. Am6cäneó, l. Ambopócā
vaso. Cambuchí apúà, vaso redondo. neó, hazerle trabajar. Añém6c6neó,
Camí, Idem quod Amí, por ventura. l. Añém6pócäneó, cansarse trabajan
Cānā, Cosa que se menea, que no ajus do. Na ñémópócäneóndéri, no soy a
ta. Amócānā, hazer que venga hol migo de cansarme. Nañém6cäne6m
gado, y menearlo. Uruguaçurupiá o botáritei, no quiero cansarme en va
cānābae, guebo guero. Che capatú no. Y pocáneó ahepibéé, pagué le su
ocānā, traigo el capato holgado. Acā trabajo. Amboyoá checäneó tei, en
mácānā guiçé yepé potábo, forcejar valde doblé mi trabajo. Checäneó gui
por escaparse el que está asido. Nde bé rām y abú, parece que salgo de lo
araquaá cānā,eres un tortolito. V. Cātā. profundo de mi cansancio. Checáneó
Cānāi, Idem quod Cānā. po rāmā omee chebène, pagarame mi
Cändeá, Lo mismo que Catupírí.Ey trabajo. Checäneó porará, trabajo
apó candeá, haz lo bien hecho. V. Teá. continuamente. Na cäneó mârànguá
Cândú, Corcoba, cosa tuerta. Che rüguai aña retāméguāra, no es tra
cändú, l. Che atu cupé candú, soy bajo como quiera el del infierno. Che
87 87 v.
CANG CAÑY
retymà cäneó, tengo las piernas fla mócäng, enjugarse. Quaraçípé, al Sol.
cas, debiles. Chereté cäneó, estoy mo Tatápe, al fuego. Ao pipé, con paño.
lido. Chemāenduá cäneó nderehé, Añèm6cäng eí, enjugarse sin nada.
estoy con gran cuidado por ti. Chere Añém6pócäng ao pipé, enjugarse las
çá cäneó gui maem6nderí, tengo el manos con paño. Ayehíyehí guiñè
animo cansado de mirar por ti. Che m6cängā, enjugarse refregando.
yurú cäneó guiçapucaita, tengo la Cängí c. d. cäng, huesso, y quí,
boca cansada de gritar. Checàueóndé tierno), Debil, flaco, de poca fuerga.
catú nderí, cuido mucho de ti. Oñà Checangí, soy flaco, etc. (y: o). Che
oñà cäneó chereté rupí, estoy cansa m6cängí cheraçí, hame debilitado la
dissimo. Cheyurú cane6 nde quaita, enfermedad. Om6cängí angaipába
ya te lo he mandado muchas vezes. acé àngā, debilitar el pecado el alma.
1 Cāng, Huesso. Checäng, mis hu Oñemócängí ímandí āngaipábupé,
essos, y estar flaco en los huessos. Che
luego se rinde al pecado.
cängueri, estoy muy flaco. Cängué, Canindé, Paicaro conocido.
huesso sin carne. Cangüe çoó rehabé, Cañarimà, Mandioca seca. Cañari
el huesso con carne. Cangué oñem6 màcuí, harina desta mandioca.
ngaráubae, huesso desconcertado. Cañy, Perdida, muerte, huída, ol
Cäng pendéra, huesso quebrado. Cäng vido, acabamiento. Ocañybae, el que
pi, huesso roido, mondado. Amope se perdio, y se huyó. Mbaem6cañY
cäng, quebrar huessos. Añā cārai hára, perdulario. Cañybó, l. Cañym
cangué, roer huessos. Cángué tiba, bicé, el que se huye mucho. Ara cañy,
ossario. Cāng yépotahába, coyuntura dia del juyzio, y perdida del entendi
de huesso, 7. Canguero píta. Cāng ye miento. Acañy, yo me pierdo (m6: há
potahárupí amboi, l. Cängué ropí tá ra). CheacañY, pierdo el juyzio, y el
cuerupi amóndog, cortar por la co tino, y estoy desmayado, aturdido, y
yuntura. Aycäng yépotahá pocá, tor desatinado. A cañy y potáragüi, pier
cer por la coyuntura. Añémócängüe, domo por él (V. Ar, dia. n. 9). AcañY
me enflaquezco. Checängurú, l. Che caá rupí guitecóbo, anduve perdido
cäng purú, cru cenme los huessos. por el monte. AcañYychugui, perdi
Embohoó aubé, eñopy emécängué, me dél. Acañy hecé, perdime por su
no mondes el huesso, de cale alguna causa. Haihupápe cheacañY, pierdo
carne. Checangué rípí, estoy seco en me por su amor. Chem6 acañy haíhú
º
los huessos. Aycängá, quebrar los hu ba, su amor me trae loco. Che acañy
e8808. Aycangóg, sacar los huessos. ipe, aturdime en el agua, dize el que
Aíbá cangóg, sacar huessos de fruta. no sale presto della. Nderehé che
Aytarífimā cängog, quitar huessos de acañy guitecóbo, ando perdido por
azeytunas. Ycänguéí, está el rio muy ti, por tu amor, ó porque me de caste.
seco. Y cäng opí tá natätäi, l. Y cäng Acañy nderaihúbarí, l. Nde raíhuba
opítá pirífi bité, aun no está la cria güi, pierdome por tu amor. Am6cañÑ,
tura recia, está tiernecita. Chehāngó hazer perder, desperdiciar, acabar.
cängó cheraçí, estoy quebrantado con A m6cañy yñāmbotáhaguéra, perdile
la enfermedad. Yaceócäng, el huesso la aficion. Am6cañV mitāngā gui mae
del espinago, cerro de las espaldas. m6hecé, hazer mal con la vista. Am6
2 Cäng, Seco, enjuto.Checäng, estóy cañy payepipé, l. Curupaípipé, en
seco (y : o). Ycängbae, lo enjuto, seco. hechizar. Porom6cañyhára, el que ha
A m6cäng, enjugar (m6 : hára). Añè ze mal con la vista, ó con hechizos
88 88 V.
CÁQU CARÁ
Añém6cañÑ, perderse. Abañémóca Checáquaá, mi crecer (y : o). Abá
ñY, hombre pedido. Cheti cañY guite ocaquaábae, hombre ya hecho. Checá
cóbo, he perdido la rerguen ca. Aca qua ábeÑmoñó, añém6 caràine, mien
ñy biarí, desaparecerse. Tipā gracia tras fuere muchacho he de jugar. Aca
m6 āñy hába angaipá, lo que haze quaá, crecer (pa: para). Nda caquaá
perder la gracia, es el pecado. OcañY bi, no crezco. Amóngaquaá, criar, l. .
che acänga gui, olvidóseme. AmócañY Ambó caquaá. Oñe mbocaquaá aé,
mburú chemaénduáhábagui, helo des criarse el mismo, y hazerse grande de
terrado de mi memoria. Opa catú cuerpo. Ocaquaá temytÑmà, crecer
cheānā ocañy chehegui, han seme mu los sembrados. Ndeí ocaquaáparānge,
erto todos mis parientes. OcañY che aun no ha criado. Nanderecó eíé ān
hegui, olvidoseme. Yyapá cañY ípe gaipába omóngaquaá, nuestra natu
hoábo, sumergiose en el agua. Peapa raleza de suyo fomenta los vicios. Yé
cañy angaipába pipé peicóbo, estais póquaábaí cury mei oeaquaá, la mala
sumergidos en pecados. Peñém6 apá costumbre presto crece. Yepó quaá
cañy angaipá tetyr6pipé, estais sumer baí haqueó mándí aguiyeteí, a la
gidos en todo genero de pecados. mala costumbre cortarle las piernas.
Capaguéra, Riña. V. Aca. b, renir. Che am6ngaquaá, yo le crié, Chemón
Capi, Huesso de fruta mondado. gaquaá, el me crió. Ndaei guicaquaá
V. Api. n. 3. pa ränge, aun no he crecido. Ahé
Capíà. b c. d. caá, monte, y pí, checaquaairfi, somos de una lechigada.
dentro), Choca, o cosa en la chacara, Ahe checaquaá yacatú hecóni, fula -
aldeas circunvezinas a pueblo grande, no es de miedad o tamaño. Checaquaá
y cabañas. Capíābiguára ché, soy al piape ahé, fulano no es menor que yo.
deano. Co tába capíába, acoi, aque Ché ycaquaá piape, soy menor que é7.
llas son villas deste pueblo. Añémbo Hupí tequárām6 che acaquaá, 7. Hu
capíābíguāra, hagome aldeano, o mo pí cherecórām6 acaquaá, he crecido
rador en la chacara. Ambocapíábi en su compañia. Amà om6ngaquaá
guāra, hagolo aldeano, ó apartolo deltemytymá, la lluvia haze crecer los
pueblo. Abá ecó angatürāmey, oñém sembrados. Tipā ñee rendúpigey o
bo capíábiguāra, los que no son no m6ngaquaá acé recó márāngatú, el
bles viven en aldeas. Checapiàba, mi oyr continuo la palabra de Dios haze
choca, ó cabaña, o aldea. crecer la virtud. Tecó mârängatú aye
Capyí, Paja, heno. Capyí aymbé, boí ey herecopi, ndocaquaai, la vir
paja cortadera. Capyí ati, cadillos. tud que no se toma con perseverancia
Capyí atiguaçu, abrojos. Capyí óga, 7¿O C7"ece.

casa pajiza. Capyí poñy, grama. Ca 1 Cará, Rayz conocida comestible.


pyí pororóg, abenas. Capyi pororotí, Caráguacú, otra especie desta rayz
abenales. Capyí tiba, pajonal. Aca grande. Cará hembó, otra especie. Ca
pyí poóg, arrancar paja. Acapyí ípí rámyni, otra especie chica. Caratí,
og, arrancar paja con su rayz. Aha otra especie blanca. Carapipá, otra
capyí pooguábo, voy a coger paja. especie morada.
Ndipoogúabi capyí, no se ha cogido 2 Cará. r, Destreza, astucia, maña,
paja. Capyí poó hára, el que la coge.
tardanca, curiosidad. Checará yyā
Capíibá. r, Especie de puerco co póbo, soy diestro en hazerlo. Nache
nocido. carári racó ché, no soy diestro, ma
Cáquaá. b, Aumento, crecimiento. ñoso, astuto, etc. Ycarábae tāmó tó
89 89 v.
CARA CÁRÁ
yapó, hagalo alguno que sea diestro, Qo ó cáraçígué, pedago de carne. Qoó
mañoso, etc. Cararaí, muy astuto, a caraçi gueriañó chepo potá,solo un pe
pressurado. Nde cararaíque eicóbo, dago de carne me cupo. Ambocaraci
mira que lo hagas bien, y presto. A raçí y maeinä, hazer pedacos, y repar
móngaráraí, apresurarlo, importunar. tirlos. Igá caracigüe, canoa corta.
Em6ngaráráíTipà, y gracia rehé eye Hostia caraçí gueri yepe pipé, I. X.
rurébo, importuna a Dios para que N.Y. guetébo oi, en qualquiera par
te conceda su gracia. Chem6ngaráraí ticula está entero Christo nuestro Se
chererecoaíbo, afligeme con sus im ñor. Ambó caraçí, cortar en pedagos.
portunaciones.Nde caráetequeñandu! Ambo carací güe aó, cortar la ropa
ó que importuno eres. - en pedagos. Aó carací güe, retagos de
Cará ai, Pascaro, aliás Märäcäná. ropa, y trapos. Añémbó aó carací
Carácará, Milano ave, Carácará güe, he acortado mi ropa.
retāma, el Perú. Caracará retāmbi Caraçí aiporárá, Estoy cortado en
gúara, los del Perú. el cuerpo de frio. Checaraci, estoy
Cará catú c. d. cará. 2, y catú, bien, resfriado y cortado. Iroicängué chem
diestro), Mañoso, astuto, espacioso, bó caraçí, el agua fria me cortó, o
lisonjero. Checarácatúy yāpóbo, soy resfrió. Carací porá rahára, l. cara
diestro, mañoso, etc. en hazer. Cara çíbó, el que padeceresfriamientos. Che
catú hapé, astutamente. Ayapó cara caraçi nipohāngy, no hallo remedio
catú, hagolo de espacio bien, etc. A a mi resfriamiento. Caraci chehú te
hendú caracatú, oygo atentamente. có mârängatú rehé, heme resfriado
Añéè carácatú, hablo en recato y do en la 2 grtud.
blez. Ambó caracatú cherembiapó, Caraguatá, Piña, y la penca de que
prolongar la obra. Añémbo caracatú, hazen cañamo. Caraguatáíbí, cardos
hagome espacioso, flematico, astuto, y de cañamo. Caraguatáíbí raícuè, esto
voyme con tiento, y dilato el tiempo. pa. Caraguatá tiatá, cardones de pun
Abá y caracatúbae, l. Abá caracatú, tas recias. Caraguatá htiá, tallos des
astuto, prudente, espacioso, polido, tos cardones que se comen en tiempo
lisonjero. Ocaracatuhápe túri, viene de necessidad. Caraguatá reâqúa, el
con lisonjas, ficciones, astucias. A olor de la piña. Caraguatá récuéra,
ñémbo caracatú ychupé, usé de astu el sabor. Caraguata pytängüera, el
cias con él. Checaracatú cuéra am6n color. Caragüata petei yepé, mboha
de ahy, lisonjeéle, engañéle. Checará pímbae oguerecó, pitängüera heèn
catú guitúbo, vengo de espacio, 8. esta güera héâqüánguéra, la piñatiene tres
ré de espacio. Mbae tetyró apó yca cosas, color, olor, y sabor. V. Ñäñà.
racatúbae, habil, maño8o para todo. Carai. b c. d. cará. 2, y y de per
Caracú, Vino de rayzes, como de severancia), Astuto, mañoso. Vocablo
batatas, y mandioca, etc. con que honraron a sus hechizeros
Caracú, Tuetanos de vaca, etc. universalmente: y assi lo aplicaron a
Caraçá c. d. cará. 2, y haça, pas los Españoles, y muy impropriamente
sar), Vestido como red de mugeres. al nombre Christiano, y a cosas ben
Caraci, Corto, cortado c. d. cá. 4, ditas, y assi no usamos dél en estos
y haçí, pedago), Aó caraçí, ropa cot sentidos. V. Tobá, rostro.
ta, ó cortada. Abá cáraci, hombre pe Cärái, Rasguño, rascar. Checārai,
queño. Abápíá cárací, hombre de poco me rascan (y : o). Aacārai, rasguñar
animo. Y ícaracígué, pedago de cuña. le, y rascarle. Añecārai, rasguñarse,
90 90 V.
CARA. CARA

rascarse. Chepíácāraí cherembiú, sombrero de palma. Carandaibo, hojas


estoy ahito, o disgustado de la comida. de palma. Carandaí guirapá, arco de
Chepíá carái yñeengué, amargaron palmas. Checarandaícupé, estoy muy
me sus palabras. A coé cārai guihó. harto. Añém6carandaícupé, hartome.
bo, madrugar y yr al punto que rie Carapá c. d. cará. 2, y apá. 2),
el alva. Apyti cārai gui yupabóca, Cosa tuerta, arqueada. Ibírácarapá,
partir al punto de anochecer. Acoé grcos de madera, o palos arqueados.
carai guipáca, despertar al punto que Ibíâtá carapá, arcos de ladrillos, bar
a manece. Añapé carai, darle del codo ro, o tapias. Che carapá, estoy ago
al dissimulo, o tocarle con la mano, viado. Añemó carapá guitecóbo, an
haziendole señas. Cheapecārai cheré do a goriado (y: o). Ambó carapá, ar
noiná, hizo me señas, tocandome para quear (bo : hára), Ambocarapá yñā
que fuesse. mánā, arquear algo al modo de cir
Carayá, Mono grande c. d. cará. culo redondo.
2, y yā. 2 . Carapé c. d. cará. 2, y pe. 16),
Cärāmbohé, Antiguamente. Cärām Enano, corto, chico. Checarapé, soy
bohé haguéra aipó, esso es cosa a n chico: y carapé: o, Nachecarapei, no
tigua, l. Cärāmbohé guaréra. Cârām soy chico. Carapé guaçú, anchicorto.
bohé aipó, esso sucedio antiguamente. Añémbocará pé, hazerse ena no. Ao
Carambuí, Cosa corta y bien hecha carapé, ropa corta. Ambo carapé che
c. d, cará. n. 2, y puí). Abá caram aó, voy cercenando mi ropa.
buí, hombre pequeño. Nache ahoí aó Caraperó. b, Turma de tierra, co
carambuí, no me cubre el vestido cor mestible algo amarga.
to. Chepíà carambuí, tengo corto ani Carapi, Cosa corta, cortada, achi
mo, mezquino, y timida. Añéé caram cada, o naturalmente pequeña. Che
buí ychupé, breve le hablé. Cherem carapi, soy pequeño (y : o). Qfiá ca
biú carambui rehé aycó, tengo poca rapi, dedo cortado, ó pequeño. Cara
comida, parcamente lo passo. pii, l. Carapymí, muy cortico. A o ca
Carâmegüà c. d. cara. 2, y megià, rapi, ropa corta. Abá píá carapí,
Calabaco grande, con tapadera en que hombre de corto animo, pusilanime.
guardan sus cosillas: y assi dizen a lasAmbo carapi, hazer corto acortado
ca cas de madera. Carāmégüá mboti (m6: bo: hara).
pába, cerradura. Carâmeguá membí Carapiá, Troco, cosa corta. Checa
retá, escritorio, ó ca, con con caron.- rapiá, soy pequeño (y : o). Qoó cara- .
cillos. Carâmeguá Tipā roquendahá piá, troco de carne. Pirá carapiá, tro
ba, Sagrario. Carâmeguáñóquénda co de pescado. Ambocarapiá y mbó
bocá, llave del arca. Carâmeguá ro guâpa, cortar trocando. Petei coó
pítá, testero de la casca. Carâmeguá ro carapiai omeé chébe, un pedacillo
quípí, los rincones de la caca. Carā solo medio de carne. Aó carapiá, ropa
megià ruguá, el suelo de la caca. corta. Chem6carapia cheaó, dize el
Carâmeguá íque, el lado de la caca. que siendo chico se pone ropa larga,
Carāméguā rugúape ereyohúne, ha hazeme anchicorto.
llarlohas por el suelo de la caaca.Ca Carapóng, Hinchado, redondo, gru
râmegúā robapipe amoi, puselo enci esso, histriado. Checarap6ng,soy gru
ma de las cosas que están en la casca. esso. Cuñā ycarapóng, muger preña
Carandaí, Palma y canales que se da, y barriguda. Caramegüá pó ymó
hazen desta palma.Carandaí acängaó, carapóng, lo que tiene la caca, es
91 91 V.
CARÚ CARÚ
tanto que no se puede cerrar. Añém6 el lugar donde se come. Caruhápe
corapóng, guiñém6ngírábo, voy en henoi mbira, combidado. Caruaí, fal
gordando mucho. Qoó carap6ng, pul ta de comida. Acaruaí, pas8olo mal
pa, o res viva gorda. Aó rembé cara en la comida. Caruaybó, el que come
p6ng, orilla de ropa gruessa. Che ra pobremente. Caruaí pebé, hambre co
típi carapóng,tengo los carrillos ocu mun. Carú apira, l. Tembiú pira, l.
pados con comida. Tembiú apiriguára, l. Tembíú yyipí
Carapúá, Anchicorto. Checarapuá, peguara, ante comida primera. Tem
soy anchicorto (y : o). Aó carapuá, bíú mbítépe guāra, la demas comida.
ropa cortiancha. Abatí carapuá, espi Carú apipába ringuára, postres. Cu
ga de maiz redonda. Ambó carapúá rú guaçu, combite. Ocarú tei aubaí
ibirá, cortar assi madera. Qo ó cara rerombaé porarara áú baú herúpa,
púá oméé chébe, diome un pedago de despues de averse hartado se haze en
carne. Pirá carapúá, trogo de pescado, fermo. Carucé, goloso, comedor. Carú
y pescado anchicorto. ete eté, gula. Caruhábapíra, cabecera
Caráraí, Destreza. V. Cará. n. 2. de mesa. Caruhá bipi, cabecera de
Cararú c. d. cará, tardar, y ru, mesa. Caruhámyri, servilletas. Carui,
venir), Pereza, tibieza, floacedad. Che comedorcillo. Catuete bó, gloton. Ca
carárú, estoy pesado, floaco, Chembo rurèguá, despues de comer. Carureguà
carárucatú, checaneó, el trabajo me ahé pohú haci, es pesada su visita
tiene muy pesado, y abrumado. Yñèén despues de comer. Caruré guarāmā
gaçi aú chembocararúcatú, sus pala ebocoi, esso se ha de tomar de espa
bras pesadas me tienen molido. Añèm cio. Acarú, yo como(sin dezir lo que
bócarárfi coite tecó márängátú rehé, se come). Guicáruābo, l. Guicarúbo, a
heme entibiado en la virtud. Tucum comer (hára º haba). Ndacarui, no
bó y pócararú, cuerda floaca, mal tor como. Acarú ara yacatú guitecóbo,
cida. Añapyti cararú, atar lo co. todo el dia ando comiendo. Acarú
Caré, Cosa tuerta (y : o). Ibirá ca cheängme, l. Acarú oquípipe, l. Aca
ré, palo tuerto. Am6 caré caré, ha rú ñémymè, comer a escondidas. A
zerlo muy tuerto. Aycarèngóg, desen carú che itaröhápe, comer hasta sa
tortar. Amboí ycarèngüe, l. Aycarem tisfazerse. Acarueté, l. Acarúaí, l. A
boí, idem. Am6caréngogucá, hazer carú ai betei, l. Nandeteí acarú, co
que otro le enderece. Ycaré caré, muy mer con gula. Acarú guiyeobáboiabo,
tuerto. Ibírá y caré caré y poātābae l. Ayeobaboyà guicárúabo, bolver el
mèapèngog abai, éngui ñébebé abé rostro para comer a escondidas. Aca
angaipábarí oyepoquaábae, y yābaí rúguitènà, estoy comiendo. Chey rüey
yñäpéngo ninó, con la dificultad que acarú,comer solo. Acarú cheyacatú, co
un palo tuerto, y recio se endereca, mo lo que he menester, lo necessario.
con essa misma enmienda el pecador Checaruhabí ya catúacarú yepí, como
su vida. Añee caré caré ychupé, ha a mi horas, y a tiempos señalados. Ha
bléle fuera de proposito. Aicarengog yibíí tecatú ndé ecáruābo, comer muy
cheñeènguera, corregirse en las pala apriessa, eres tragon. Cherayibí teca
bras. Ayecó angaipácué carèngog, tú guicáruábo, l. Cherayí cäng bíí
de car la mala vida. guicáruābo, como mui apriessa. Aya
Carú, Comestion. Checarú, mi co birú yguábo, como con melindre, po
mer (y : o). Caruhába, mesa, mante co. Acarú coó rehé, sustentome de
les, y todo recado de mesa. Caruhápe, carne. Yeti rehéñó acarú, con patatas
92 92 V.
CARU CATA
solas me sustento. Acarú nde hegúi, nicó nde, eres bueno para yr por la
como sin ti. Acarú nde píri, como muerte, y no eres mas que para comer.
contigo. Acarú mamó tetyró rupí, l. Ndaeté rügüai abarà carún y, los hom
Aogm6 päpā guitecóbo guicarúabo, bres varoniles, fuertes, y honrados no
ando comiendo de casa en casa. Acarú se han de dar a la gula. Checarúñee,
pítíinām6, l. Caarúrām6 acarú, cenar. hablar con el bocado en la boca. Che
Acaru poyábá, l. Acarú che popí, carúquerá, dormirse con el bocado en
comer apriessa. Nda pígi guicáruābo, la boca. Nande carúypíribeteípängá?
l. Pig ey acarú, l. Acarú píí, l. Aca no ha de tener sin este tu comer ? Pe
rú yo apí, l. Acarú yocue yocué, l. tei rehebé ndaetei acarú, comer mu
Acarú ñ6 yreyre, comer a menudo. cho de una vez.
Poro aoçé hápe acarú, como esplen Carúguá. r, Dolores, bubas. Che
didamente. Chepó íbíribé opoeñäém carugúa, tengo dolores (y : o). Carú
bepé ocáruābo, l. Cherembi írúpípé guariyá, doloriento, buboso. Caruguā
am6ngarú, l. Oñ6embi írú pipé oro bó, el que padece dolores, l. Carugúa
carú, comemos en un plato. Cherembi porarahára. Añèmbo caruguā, yo mis
írú pípé ocarubaé, el que come con mo me causo dolores. Angarecó aygué
migo en un plato. Cheaogé acarú, he acereté ombocaruguá, la mala dispo
comido mucho. Am6ngarú, dar de co sicion del alma causa dolores al cu
mer. Chem6ngarú epé Tipá rehé, erpo. Taicarugúaróg, dizen quando
dame de comer por amor de Dios. dan principio a alguna cosa que otro
Checarú gua cúari, l. Caruguaçú a no le quiere dar, s. quitar el empa
m6nà, hazer combite. Oñéri ímā che cho o estorvo, por modo de gracía.
carúguaçú, ya está hecho el combite. Taicaruguárog ygúabo, yo quiero dar
Mboriahú berecobó nàngá, ñémbía principio a comer, ya que otros no
hiibó m6ngarú, es obra ó efeto de la quieren empecar. Taycarugúarog y
misericordia dar de comer al ham yapóbo, yo quiero empegar hazerlo,
briento. Carúeténà por6mboaçíhába, ya que los demas no quieren. Checa
el comer mucho causa enfermedad. rugúaróg chererahábo, tenia pereza
Carú mi mi, l. Carú rehé yeaíhubá, de yr, y me animó.
abstinencia. Nachecarucéri, no 8oy Carumbé, l. Chué, Tortuga. Carum
comedor. Nachecarúbóri, no soy co be apecué, su concha. Carumbe rupiá,
medor. Ayeaíhubá carúrehé, soy abs sus huevos. Carumbé, dizen a un ces
tinente. AyeaÍhúpeámbaeguābo, co to tosco su semejante. Carumbe áyu
merlo todo sin gana, como el enfermo. rāmy, nde ayu, eres floaco. Chué rāmi
Eyaíhupeá yguábo, animate a co yaguatá, andamos poco. Añémbo chué
merlo. Carúharu pí quaraçí oi ímà, guiatábo, ando muy poco. Carumbé
ya es hora de comer. Carúhabípecarú naçoó rügüai, la tortuga no es carne.
aguíyetéy, es bueno comer a las ho Ndeíteé aguiyeteí yeco acú pipé y
ras señaladas. Cheratípiyobaí acarú, guabo, y por es8o se puede comer en
como a dos carrillos. Acarú ym6 py Viernes. Oyírām6 coón doyabii, y
m6, l. Am6 py yguābo, tragar mas pítängatúrám6; hibí coóribí ramyrā
cujandolo sin mascar. Yabóte carú, m6 çoó rehé ñémündápa, cocida no
templanga. Cheyáb6te acarú, l. Ya se diferencia de la carne en el color
bote acarú, como lo suficiente. Gui y hebra, semejandose totalmente a la
C0,7”7262,
cárúabocá guiyáguiyábaú, venia a -

comer, y no hallo que. Carupegúa Cätä, l. Cānā, Cosa que viene hol
93 93 V. II. 7
CATU CATU

gada, bullirse, menearse. Ocätä uru medianamente le di. Ycatui hápe a


guacurupiá, el huevo guero se menea. méé, moderadamente le di. Emboca
Am6cätä íbírañāé yheita, menear el tui aipó y méèngā, modera esso y da
barril para lavarlo. Cheríepó ocatà, selo, s. quita de esso algo, o pone a
conglotearse la comida. Añémecätā ñadíendo. Añeengatuíychupé, l. Che
cätä guiçeyepébo, forcejar para es catui hápe añéè y chupé, l. Añèmbo
caparse. Añapyty catäñóte, atar flo catui guiñèénga ychupé, hablele con
gco.Yyaraquaá cātā, alocado. V. Canã. moderacion.Haúcatui, moderadamen
Cati, Olor pesado, malo, vehemente. te comi, o bevi. Añèmbocatui cägúy
Checati, huelo a sobaquina, o cosa gúabo, heme moderado en berer vino.
semejante (y : o). Añécat$ngá, recoger Oieúcatui, hase comido, ó bebido con
en si mal olor. Ibá cati, sobaquina. moderacion. Caá catui, monte ralo
Cabara cati, olor cabruno. Ycatyngaí sin malega por debaro. Che arecó ca
angaipá, huele mal el pecado. tuí, tengo moderadamente.
Catú, Bueno, bien, mas antes, lici Catú, Al fin del verbo es compara
to, yo si, mejor, muchos, muy, escoger, tivo. Che are có catú ychugui, yo ten
no sino. Checatú, yo si. Checatú aya gomas que él. Iyçí catú cheygúaba,
pone, yo si lo haré. Ayco catú, estoy el rio mas cercano es donde bevo. Ay
bueno. Ymarāngatú catú, antes es quaá catú ychugui, yo sé mas que él.
bueno. Perú, ymärängatú, herecopí, La negacion ndicatüi significa no
biñà, haeíypochi catú, Pedro era ser bueno, no es licito. Nachecatui, no
tenido por bueno, y es ruin. Ahá ca soy bueno. Nache catui catú y yāpó
tú amó añärétámé cheängaipaymbiré, bo, no puedo hazerlo, y no tengo ap
antes fuera al infierno que pecar. Hae titud para hazerlo. Checatú ndaya
catú ndoyapoíçéne, antes no lo hará poi céne, yo sino haré esso.
él. Ayapócatú, hagolo bien. Ndicatui Hetá abá ocatuarí, A y muchos bue
corehé, chemärâ ébé, no es bueno que nos. Ycatúpucú, el largor es bueno,
yo diga mas sobre esto. Ycatú chébe suficiente, ó lo que no es tuerto dél es
coó guába, es me licito comer carne. suficiente de largo. Ndicatupucui, nos
Ndicatui chébe, cheānā rehé chemén es bastante el largor lo que es bueno,
dá, no me es licito casarme con mi o derecho del palo, ete.
parienta. A y catuóg, escoger, sacar Catúeté, El mismo, ello mismo. Che
los mejores. Ycatuog pira mbiápabé catú eté ahechag, yo mismo lo vi. Hae
gúi, ohó íbápene, los escogidos irán catú eté oyapó, el mismo lo hizo. Nda.
al cielo. Hae catú oguerecó catú, el hae catú eté rechagirèrāmó rüguâi
si tiene mucho. ymómbeúni, sin averlo visto por sus
Myriey ngatú, Muy mucho. Myr$n- ojos el mismo, lo dize.
gatú amópaé, es mucho. Ymärängatú Catuobá (c. d. catú, y hobá, abierto,
catú oguerahá, llevo muy mucho. descombrado, despejadol, Esclarecer,
Cheamótarey ngatú, es muy mi ene dar luz. Ibítú ombocatuobá caá, el
migo. Pedro catú o úne, chendayuri viento ha derribado mucho monte. Y
céne, no vendré yo sino Pedro. catuobápe tapeicó, no os escondais,
Catuí, Buena cantidad. Erucatuí, estad en publico. Catú obápe ayco,
trae cantidad. Orecatuí ñóte orohó, en publico estoy, no me escondo. Am
algun buen numero vamós. bocatú obá cotímbae monguà catúbo,
Catui, Moderado. Erucatui, trae despejar poniendo las cosas bien pues
moderadamente. Améé catui ychupé, tas. Ambocatú obácotitatáendi pipé,
94 94 V.
CÓ CONU
dar claridad al aposento. Embocatú enfado). Cotequenó mburúrá, toma ya
obáeyiyiita, apartate para que entre con la maldicion.
luz. Araycatú obá, dia despejado, cla 3 Co (Pronombre), Este, esto, esta,
ro.Ombocatú obá cheángā Tipā ñeé, por esto, como esto, desta manera, des
dá luz a mi alma la palabra de Dios. pues desto, ecce (conforme la parti
Ambo catuobá cherecó Paiupé gui cula se le llega). Cóbae, este, estos.
ñèm6mbeguābo, declararme en la con Cóbae rehe, por esto. Cobaé ym6yn
fession. Ambocatuobáhupiguāra, a débo, decando esto a parte. Cobaé
clarar la verdad. catú, esto si. Corfigüá pichembae? Es
Catupiri, Bueno, hermoso, galan. por ventura esto mio? Co abá, este
Abácatupírí ché, soy bueno, etc. Yca hombre.
tupíri tecatúpià Tipā! ó que bueno y Coää, A qui estoy en pié. Co aycó,
hermoso es Dios! Ambó catupíri, ha aqui estoy. Co amó, veis aqui otro.
zerlo bueno, bien, hermosear, engala Cobé, todavia. Cobé aycó, aqui estoy
nar (bo: hára). Añèmbócatupíri Tú todavia. Cobé ereycó pängá? Toda
pã upé, hazerse agradable a Dios. via estás aqui? Cobé aycó, aqui estoy.
Cuñà catupirí, muger hermosa. Añém Cobé ereyapó pänga? Hazes lo toda
boaó catupírí, vistome de gala. via? Cobé ayapó, aqui lo estoy ha
ziendo. Cobé cherui, aqui estoi toda
Catúraé c. d. catu, bueno, y raé), via. Cobe hyny nderembiecá, aqui
El si, ellos si. Perú caturaé, Pedro
está lo que buscas. -

si. Cāguy catú raè, agua pedi por ye Cocotí, Azia cá. Cocotiguára, los
rro, vino quise pedir. Perucatú ahe
noi raé, a Pedro es el que yo he lla de ázia ca, l. Cocotí cotiguāra. Co
coti céri, un poco ázia ca. V. Coti.
mado, aviendo llamado otro por yerro.
Coguibé, l. Cobae guibé, Demas
Perucatú am6ndó raé, a Pedro si es
desto, ó despues desto. Coguibé che
el que yo embié, aviendo por yerro rerahá, despues desto me llevaron.
embiado a otro. Tupãrehé peyerobià Conà, l. Conängā, Esto ciertamen
catúrae, en Dios solo si aveis de con
te. Conacó, veis aqui. Conacó Tipá
fiar. Tüpängaturae Dios si es bueno! omänó, veis aqui como Dios murió.
l. Dios si l
Cone, Ecce. Cóne ayu cóíte, veis ya
Cáú c. d. cängui, vino, y ú, bever), que vengo.
Bever vino. Acaú, yo bevo vino. Ca Conicó, Aqui está, veislo aqui.Coni
gúabo: cagüara: cagúaba. Caú guaçú, có ché, veisme aqui. Comicó ndé, aqui
gran bevida, borrachera, etc. Amón estás.Conicó ahé, veis lo aqui, aqui está.
gaú, dar a bever. Nda che caguári, Comipó, cotenipó, O disjuntiva, por
no bevo vino. Nda checaguábi, no ventura. Conipó ohó bapéne, cote
tengo en que bever vino. Ndacaucei, nipó aña retámene, ó irá al cielo, ó
no soy bevedor de vino. Cagüape, don al infierno. Conipó aháne, cotenipó
de se beve vino. Ahá ym6mgagúabo, ndahaí che me, ó ire, ó no iré.
voy a darle de bever. Ndicaúy apíri Conó, Esto tambien. Co ayapó mó,
ahé, beve mucho. Noñ6qüáñ6qüà ca esto hago tambien. Hyndó conó, mi
guâpe, competencia en bever. V. Ca re con lo que sale él.
guaí. Contingá, Desta manera (señalan
1 Co, Estar. V. Ycó. n. 1. do con la mano, ó haziendo compa
2 Có (Imperativo), Toma, tomad, racion con otra cosa). Confingátere
no tiene mas. Cotequenó, toma ya (con yapó, hazlo como te señalo. Confingá
95 95 V. 7•

COAC COE

chererecoaí, desta manera me trató om6mbeú, publicó lo que yo avia ocul


mal. Coñābe, desta manera. Coñābe tado. Ndaicoacúbi, no lo oculté Nda
bé, desta misma manera (ó señalan checoacúbi, no me ocultó. Mbaécoa
do, ó comparando). Améé coñābe, di cuhára, ocultador. Aycoacú ucá, ha
le otro tanto como esto. Angeles ibá zer a otro que lo oculte. Amboyécoa
pe oycobe yabebe éguyñābebé y mā cú, hazer que se oculte.
rängatúbae oycobé ibípe, de la mis Coacú, Ayuno. V. Yecoacú.
ma manera que viven los Angeles en Co amó paé, l. Cómo paé c. d. có.
el cielo viven los buenos en la tierra.
3, y amó, y paé), Pregunta, como pues,
Coñó, Esto no mas. Coñ6i, esto como es possible. Co amó paé erehó
poquito, no mas. chem6ngetá ey mbobé raé? Pues co
Cocüerabé, Otro tanto como esto, y mo te has ido sin hablarme ? Co am6
desta vez. Co cuerabé améé, dile otro pae erehó, ahaímà ndeé y mbobé
tanto como esto. Cocüerabé chemā
raé? Pues como te has ido sin despe
rängatune, desta vez he de ser bueno. dirte? Co amó paé ndayapoicé amò
Cocuera cocé, sobre esto. Cocuera a raé? Pues no lo avia de hazer? Com6
cocé eyrümóbé, añade mas a esto. paénde yquabee Vmbobé ayapó raé?
Corami, Desta manera, deste tama Pues como lo avia de hazer sin que
ão (señalando, ó comparando). Cora lo dicesses? Com6 paé ahatei raé?
mi tererú, trae tanto como esto. Cora Pues aviame de ir? Coam6 paé ere.
mi cheraihú, tanto como esto me ama. yapó eym6 raé? Pues no lo avias
Corāmó, De nuevo. Corāmó ayapó, de hazer? Co amó paé chey yucá?
aora lo empieco hazer. Corām6ngatú Es possible que yo lo avia de matar?
cherúri, aora vengo. -
Co amó pé oycó ebapó raé? Como
Corí, l. Co rehe, Por esto, por esta sucederán allá las cosas.
causa, por este. Coríayú, por este, o
Cóbae, Pronombre. V. Có. 3.
por esto vine. Corehé ayequá, por
Cobé, Ecce. V. Có. 3.
este fui castigado.
Cocá, Matalotaje. V. Cog. 1.
Corié, Despues desto, de aqui ade
Cocóaú, Desiderativo, ojala. Cocó
ante, demas desto. Corié arahá am
boaéndébene, demas desto, o des aú erehó raé, ojala tu fueras. Cocó
pues desto te llevaré otra cosa. Coré aúnde mârängatú raé, ojala fueras
bueno.
C6rié, Coriré, idem, despues desto, de
aqui adelante. Coriré tecobé amboaé Cocotí, Azia cá. T. Co. 3e
hecóni, ay otra vida despues desta. Cocuerabé, Desta vez. V. Co. 3.
Coré erehepibee chébene, de rad que Cocog, Baiben, meneo, idem quod
passe esto, que vos me lo pagareis. Cotog. Ocoçog uruguacú rupiá, me
Coré Jesu Christo oúne pabé recóre nease el huevo guero. Ambococóg,
hé yérurébo, et post hoc judicium. menear (bo : hára). Chemboco cog,
me menean. V. Cātā.
Corupí, por aqui.
Coacú. b, Esconder, callar, ocul Coé, Amanecer. Coé cacá, acerca
tar. Aycoacú cheangaipá, callé mis se la mañana. Coé güirº rām6, luego
pecados. Aycoacú cheremymúndácu que amanezca. Coé yepirog, romper
éra, escondi el hurto. Aycoacú hupi el alva. Coé yequaá, assomar el
guāra, encubri la verdad. Checoacú dia. Coé mâm6, en amaneciendo.
epé, ocultame mi persona, y no des Coé mytā o pucá, reir el alva.
cubra8 mis cosas. Cherembícoacú Coé mytá rām 6, al romper el alva.
96 96 V.
COÉT CóG
Coétirām6, al amanecer. Checoe y ya có, pronombre, Es possible. Coéteni
póbo, amaneciome haziendolo. Am6 có ndecaracatú raè! es possible que
coe, guardar para otro dia. Am6coé te has tardado tanto! Coetenicó chen.
ocápeíçapípé y moinä, poner a sere deraihú, nde aé cheraihúeÑm6 raé!
nar. Arócoé, tener algo consigo has como es possible que amandote yo, tu
ta la mañana. Aró coé cheñémoÑró, me ames Cóetenicó Tipà guaihú oy
hazer que dure el enojo hasta la ma potárām6 ñändehegui, ñändé haihu
ñana. Nar6coémy cherembiapó, no ey moráe! como es possible, que de
amanció mi obra por hazer. Cherero seando Dios que le amenos, nosotros
coé chem6ngetábo, tuvome hablando no le amamos !
hasta la mañana. Chereró coe cheraci 1 Cóg, Arrimo, bordon, sustento.
chemóngereym6, el dolor no me de có Ayecóghecé, arré mome a él (ca: cara).
dormir toda la noche. Erócoeymé nde Yeco cába, arrimo. Cheyeco cába ahé,
angaipába eñémombeú ímandí, no du a fulano estoy arrimado, atenido.
ermas con pecado, confiessa te luego. Y Ché y cocába, yo le sustento, a mi está
moc oembírá, lo decado para otro dia. arrimado. Checócabi, mi matalota
Coeté! Es possible A / interjeccion), je. Ambocacábi, darle matalotaje.
pues como Coetépe quie erebähe Ayocóg, sostener lo que va a caer.
raé! es possible que ha llegado aca! Cheaó oyecógibirá rehé, l. Ayecóg
Coetépe erebahe ángné! es possible ibirárehé, assioseme la ropa en el
que has de llegar aora Coetépe ere palo. Ambococá, ponerle arrimo. Che
yu cherecháca rae! es possible que has mboyecogi güembiapó rehé, detu
venido a verme Coetépiché amanó vome para que le ayudasse en sus
raéne! es possible que yo me he de morir obras. Tambo cogí range, quierolo
Harí coetéyhónipá! es possible que tan detener un poco. Cheängaipárerotyhá
cerca iba como esso! Coetépe ereicó ? chembo cogí cogí. Cheñemombeú ay
como te ha ido ? Coeté amó paeguihó bi ey rāmo, la verguenca de mis pe
bo que será de mi, como me irá allá. cados me retarda a confessarme lu
Coetei c. d.co, pronombre, y eteí, ego. Chayocó yocóg, ayudemonos,
muy), Muy cerca, a pique. Coetei he vamos a una, etc. Cheayocogí ym6n
cóny, muy cerca está. Coetei chereó do ucáreÑm6, yo hize hincapié en que
biñá, estuve a pique de morir. Coetei no se fuesse. Añembo y ecog árara
guitúri, de aqui cerca viene. Coetei çápañembo araita guitecóbo, entre
me yhóni, ahi cerca fué. Coete erey tengome en jugar.
có ndeçabeípó hagüāmā, cagüape 2 Cóg, Chacara. Checóg, mi cha
nde hórām6, a pique te pones de em cara (y : o). Coibá, los ramones de
borracharte yendo adonde beven. Coe la chacara. Cogíbíyá, linde de la cha
tei ereícó Tipā rerobià ndeheyá hā cara, y lo que está plantado en el lin
guāma, Christiano oycó Smbaé rehé de, que sirve de cerca. Cog peíhába,
eieçeábo, a pique estás de perder la barbecho. Acopeí, barbechar. Caapi
Fé, por averte metido entre infieles. hára, cabador, carpidor. Cog pipia
Coete areteguaçú, muy cerca está la ra, los frutos que contiene la chacaro,
Pasqua. Cuña upé cheyaupí hague, Acopí, rogar (bo: hara). Chacopihá,
chem6 c oe tei hece guiñém6mbotá mi monte ha peleado para chacara.
bo, el aver mirado una muger me pu Corembei, orilla de la chacara. Cog
so en peligro de desearla. pia, el camino de la chacara. Nda
Coétenicó c. d. coeté, màngā, y checo piari, no tengo camino para
97 97 V. -
COY COÍR
mi chacara. Cogrupába, el sitio de la hecóny, estar unos cerca de otros.
chacara. Cogapíàba, choca de la cha Am6coy coy ynóngā, puselo cerca.
cara. Cog piahú, chacara nueva. Co An6coy coy, ymoinà, tengolo cabe
gyepotá potá, chacaras continuadas. mi. Coyry am6 paé yhony, no ha po
Cocüera, chacara vieja de cada ya. co que fué. Nacoyri rügüai yhóní,
Cocüereímà, chacaras muy antiguas ha mueho que se fué. NacoSri rüguai
ya deacadas. Cocüeríbá, friso omänó, no murio para poco tiempo.
les, llaman los assi, porque se dán Coyrí ey aháne, despues de mucho
bien en las chacaras muy antiguas iré. Coyry ey hecóny, está muy leacos.
de cadas. Oñèmbo cocue checog, 3 C6i, Dos cosas pegadas natural
hase hecho un eriaco mi chacara. mente, y dos de un vientre. Píc6i, l.
Cogíguara, chacareros. Ambo cóg, Mbíc61, trabas de los piés para su
darle chacara. Aipehéó checog y mé bir algun arbol. Cintimic6i, gemelos,
engā, parté con él mi chacara. Cog dos de un parto, Quarepoti c6i, l.
pó, lo contenido en la chacara. Cog Quarepoti ac6mbi, compas. Moc6i,
bó, el espacio de la chacara. Checog dos. M6c6i yaó ígüe, dos que proce.
bóndipóri, mi chacara no está sembra. den de un tronco. Chec6i yaoigüe
da. Nda checóg pórāmi, no tengo semi cheribi, mi hermano y yo procedemos
lla que sembrar. Checog porey oy, está de un tronco. Nände rembiúc6i, eres
por sembrar mi chacara. Nda checog mezquino, que no combidas a eomer.
póri, no tiene nada mi chacara. Checó Añèmbiúc6i, parto de mi comida.
checógaú, tengo una pobre chacarilla. 4 C6í, cerca (c. d.co, pronombre,
C6g6i, La yerva que comunmente y y, diminutivo). C6í taba riny, cerca
se beve. está el pueblo. Coime am6í, cerca lo
Coguibé, Demas desto. V. Co n. 3. puse. (Repetido haze frequentaci
Cobèrā, l. Cotérà c. d. có, pronom on). C6í c6í añèm6mbeú, frequente
bre y hérà), O disjuntiva, por ventura. mente me confiesso. Cóí c6í avea
Perú ohó ne cotèrà chuā, Pedro irá, ó pá hecháca, a menudo buelvo el ros
Juan. Choè rà, por ventura será este. tro a verle. C6í c6í aapotá, es
1 Coí, Parlar, georgear aves, bullir tuve a pique de caer. Coi coi aycó
los peces, parlar los hombres. Orocoí cheiucá habanguéragui, a duras
oroquäpa, estamas parlando. Ocoí penas escapé de que me matassen.
guirá, gorgear las aves. Pirá ocoí, bu C6í c6í aycó cheangaipábo biñà, es
llen los peces. Oñèmóngoimbíá oquā tuve a riesgo de pecar, a pique. C6i
pá, están parlando las gentes. Am6n c6i chepicíri biñà, estuve ya para
goí, hagole parlar. Acoi yrünām6, resvalar. Coi c6i arecó cheyurúpe
estoi parlando con él. V. Coyà. cheñeè güāmā biña, tuve ya la pa
2 Coy, re. d. c6, pronombre, muy labra en la boca para hecharla. C6í
cerca), Lo mismo que Coetei. Coyri c6í ymómbegúabo biñà, estuve ya
chereó biñá, estuve a pique de mo para dezirlo. V. Ceri. -

rir. Coyme hecóny, muy cerca está, Coiré c. d.co, pronombre, y 11,
l. Coyhecóny. Coyme yhôny, cerqué y re, despues), Aora mas que nunca,
ta fué. Coy oycó chehohába, acer y siempre tiene interrogacion. Coí
carse mi partida. Coy coy amänó bi ré pereyu? aora mas que nunca vie
ñà, muy cerquita estuve de morir. nes ? (incluyendo que se ha tardado).
Coy coy mamänoi, por poco me mue Coírè pereyapó? pues agora lo ha
ro. Coy ney, no cerca. Oñocoy coy zes? (incluyendo que ya avia de es
98 98 V.
CÓó CORO

tar hecho. Coírè am6 paé chehó eba escueca. Chem6ñéc6ó oñee ngā pipé,
pó, aora avia yo de yr allá (suponien hizome rabiar, y picóme con sus pa
do que no quiere). Coíré pe ahone ? labras. Am6ñéc6ó, hazerla rabiar.
hasta aora no ha ido, y aora ha de Chem6coó chenfipá hagüera, escocie
romme los acotes. Tapec6ó yepé che
er? Coíré pahè rureyngatúchepíriraé,
ndo uribei āngberae? que será, que ñéé, pero o cáñóte peängā pohángā
al cabo de tanto tiempo no me viene m6haé, sufrid lo que os digo, aunque
a ver, y ni aun aora riene? os escueca, por que lo hago por el bien
Coítec. d.co, pronombre, y, í. 11, té, de vuestras almas. Ndecäng opí
n. 3) Ya. Nda haicé coitene, ya no iré. tà c6óne nde ereú rām6, dolertehan
Aru coite, ya lo traigo. Ayu coíte, ya las coyunturas de los huessos si lo
vengo.Tamän6 c6íte, muerame ya yo. cc mes (dizen a los muchachos, por
Coyà, Mormollo, ruido de taber que no coman lo que les dán a guar
na. Oñ6móngoyá, l. Oñ6mbocoyá dar), l. Chaque cäguy hai açí, mira
mbíá oqúapa, están comiendo, o be que es muy agrio el rinagre (en el
viendo con ruido. Piracoyà, bullir mismo sentido de lo passado).
los peces. Abapíá coyá coyà angai Copá, l. Copé, Como ? de que ma
pabarehe Tipā neé no hendú quaá nera ? Copá ebapó cuehéndébe raé?
bi, el distraído en vicios, no oye la como te fué por allá ayer? Copé mbià
palabra de Dios. V.Coí. n. 1, que este es ebapó paírerecóny raè? como tratan
su verbal, y Coyaba, o Coíhaba. allà al padre? Copé ereyuímandí raé?
Como paé, V. Co. n. 2. como has venido tan presto? Copá
Caná, ndereyapó raibi raé? pues como no
Cane, lo has hecho presto ? Copacó chereré
Conicó, cóny, assi me trataron o bien, o mal.
Conipó, Copacó arecó catú, assi le traté bien.
Conó, Copacó I. X. ñanderaíhúba, guguí
Confiuga, m6mbucábo, este fué, ó tal fué el amor
Coñābé, ) que Christo nuestro Señor nos tuvo, que
Coñó coñ6i ränge, Poco falta. Co derramó su sangre por nuestro amor.
ñó coñ6i tembiú y ya guíyé hägüā Copí V. Cog. n. 2.
mà rängé, poco falta para sazonar Corámi, z

se la comida. Coñó coñ6i chehohá Coramó,


ba, poco falta para partirme. Coñ6 Corehé, V. Co. n. 3.
coñoi coè rängé, poco falta para a Corié,
manecer. Coñó coñöy ymboaguíye Coriré,
rängé, poco falta para acabarlo. Co Coroi, l. Acoroi, Assomar qualqumer
ñ6 coñoi Missa y pába rängé, poco cosa. Abaticoroy, el maiz recien bro
falta de la Missa. tado. Yeti coroi, salen los retoños de
C6ó, Escocimiento. Chec6ó, me es las batatas, ó assoman las mismas ba
cuece (y : o). Chereçá c6ó, escuecen tatas de gordas. Chepicoroi, tengo
me los ojos. Chec6ó cheroó yyequítí sarna, ó carpullido, ó biruelas. Che
haguéra, escueceme la carne por a m6picoroi ñatyú, los mosquitos me
ver ludido. Ayc6ó, l. Am6 c6ó, hazer han hecho ronchas. Yñacängoroi ytá,
le escocer (m6 : hára). Añéc6ó ychu dizen quando baaca el rio, y aparecen
pé, habléle con aspereza. Añèm6c6ó, las puntas de las piedras. Yñäcängo
rabiar. Añèm6ñèc6ó, hago que me roi pirá, assoma el pescado la cabeça.
99 99 V.
COT. COTÍ
Añèm6acängoróy, dizen al que na Añècoti coti, yyapóbo, interpolar ha
da, y assoma la cabega. Toroipohanó ziendo, y dar principio a diversas
tandembopicoroi piruá, quierote cu obras. Añecoty coti y quatiábo, escri
rarpara que broten las viruelas. Heñoi vir varios capitulos.
ngoroi abatí, sale el maiz sembrado. 2 Cotí, Puesto, lugar donde la per
Heño y ngoroi cheremityma, salen los sona está, aposento, zelada de ene
sembrados. Tecómärangatú ycor6co migos. Checotí, mi aposento, mi pu
r6i amí, poí yé y ya pácañy, la virtud esto, ó sitio. Cotípe güara, lo que es
suele aparecer, y desaparecerse presto. tá en el aposento. Cotí oyo pipé guā
Cor6mó, Despues. Emócor6m6í ra, retrete, aposento, interior. Coti
mé meñèm6mbeú, no dilates la confes y piguaçú, aposento capaz. Añèmbo
sion. Cor6m6é tayapó, despues lo haré. cotí, hago aposento para mi. Ahay
Corondíí, Arbol medicinal. cotihúpa, voyle a visitar a su casa.
C6r6ró, Ronquido, y de los mori Acotihú, cogile en su casa, visitéle.
bundos, quando se les levanta el pe Checotíymbobehoa, Antes que yo
cho, y el gruñir de los perros. Che estuviesse, ó fuesse, nació. Aracotí
c6r6róguíñeénga, l. Che ñee c6róró, ymbobé, Tipá oycó, antes de los tiem
gruñir hablando. Yñeé c6r6ró imà, pos avia Dios. Ára coti cotiVmbobé,
ya está espirando. Ac6r6ró gui qué muy mucho antes de los tiempos. Ara
bo, roncar durmiendo. Oñeé cor6ró coti cotí Vm6bé eté eté Tipā oi, an
yaguá, grºuñir los perros. tes totalmente de los tiempos estava
Coté, Ecce c. d. co, pronombre, Dios. Ara cotí cotirām6, cerca de aver
y té), Es cierto que. Coté abarúrí, cier la cosa. I. X. N. Y. cotí cotírām6,
to que viene gente. Coté nacó abá muy cerca de la venida de Christo.
yhóny, es cierto que se va la gente. Che ce cotí cotirām6 obahé, estando
Cotenacó cheayeb, en verdad que he ya mui cerca de partirme llegó. Che
buelto. Coté acarüguitènà, veis que cotíguāra amyri, dize la viuda a su
estoy comiendo. Coté cheyagüera y ya marido difunto. V. Cotírfi.
yé, veis que lo que dice se cumple. 3 Coti, Azia. Checoti cotí, ázia don
Coteypó ahè mdouricéne, en verdad de yo estoy. Nde cotí coti, ázia don
que entiendo que no ha de venir fu de tu estás. Ycoti cotí, ázia donde
lano. Coté Tipá ñandererecómégüā aquel está. Checotí cotíguāra, los de
há, ñande āñgaípá, esto es por lo que mi vando, ó parcialidad. Am6ngotí
Dios nos castiga por nuestros pecados.cotí, ázia allá. Am6ngotípiri,ázia allá
Cotenipóc. d.co, pronombre,te, cier un poco. Añécotí coti hecháca, bolvi el
to, y nipól, O disjuntiva. Peruohóne, rostro a mirarlo. Am6ñecotícotí, ha
cotenipó chuá, Pedro, óJuan irá. Ahá zerle bolver. Am6ngotígui, ázia allá.
mipóché;cotenipóndé,ó tu,ó yo iremos. Cotí, Celada de enemigos. V.Cotírü.
Cotequenó, Toma ya con enfado. Cotíabá, Amigo. V. Yecotíahá.
V. Tequenó. C6ti c6ti, Lo mismo que Coni coni,
Cotérà c. d.co, pronombre, y hera), dar bueltas. Añécoti coti, l. Añèconi co
disjunctiva, ut Aháne cotérâ gui ho ni, andar dando bueltas. Amócoti coti
eyma, l. Cotérà ndahaycéne, yré, ó yucacébo, hizele huir dando bueltas
no yré, Nde cotérà amboaé, tu, ó con animo de matarle. V. Nèconi.
otro. Che, coterà nde, tu, ó yo. Cotihú c. d. cotí, aposento, y hú,
1 Coti, Continuar. Añecoti cotihe hallar), Hallarle en su casa. Acotihú
cháca, ver una cosa muchas vezes Perú, hallé a Pedro en su casa. Ta
100 100 V.
CU CÚ
cotihú heqúaba ränge, quiero prime ca se derrama el coraçon. Cü atā, len
ro hallar el puesto donde estuvo. gua recia del que no pronuncia bien.
Cotí, Lo mismo queYecotiahá, amigo. Cü cá, frenillo de la lengua. Cü pí
Añem6 cotiyhecé, hizeme su amiguito. cába, l. Cü m6mbicába, mordaga. Ci
Cotii, En ninguna manera. Nda pyryri, lengua espedita. Checífi acubó.
yapo cotii, en ninguna manera lo he cheñeè rehé, calentarse la boca en ha
hecho. Ndaque cotíi range, en ningu blar, l. Añémbocífiacubo checífindeé,
na manera he dormido. Ndayapoicé estoy empalagado de la comida c. de
cotíine, en ninguna manera lo haré. tee, l. te. Naché cindéegi, no estoy
Cotírü c. d. cotí, puesto, y ri, po empalagado. Am6ñécündeé cheñeé
mer), Esperar en el camino alguno en pipé, enfadole con mis palabras. Che
celada, ó esperar el cacador la caca. m6ñécindeé, enfadome. Aycífimāmā,
Acotírü hece, tomé puesto, sitiéme l. Aycü pää, pescar con lombrices sinº
contra él. Cotipe oiquié, entró en la ançuelo. A y cimbí cabayú, hechar
celada que le armaron. Toñémbocotíe barbiquejo al cavallo. Ycü aybae, des
mbocabi yāra, los escopeteros se si lenguado. Cipià, granillos de la len
tien a parte. Checotí ahāróngätuné, gua. Añembocñberá guiñeengā, des
yo guardaré muy bien mi puesto. Ore parpajar hablando. Checii anāngatú,
coti robaípe ocotiri, enfrente de nu tengo la lengua gruessa, no espedita.
estro puesto pusieron el suyo. Ocotiri Checífibó, carlear de calor. Acífibon
cherehé, sitióse contra mi. Nande re dé, l. Añécífim6çé, sacar la lengua. Y
hé ocotiri āñängā, el demonio nos ar cumbó cñmbó yaguára, carlear el pe
ma celadas. Ace checotíri hába gui, rro. Checimbo teiíúhei agui, acecar
escapé de la celada. Acotírfi cheyeco de pura sed. Añecfinduú teí, y có guy
tãahá rehé, esperar en el camino a su tenä, estaseme haziendo la boca agua.
amigo. Acotirü Perú rehé, y cotiri ha Porocífimbichá, cosa que frunce la len
gué mómbeguābo ychúpe, espero en gua. Chemocífimbichá, hizome frun
el camino a Pedro para avisarle que cir la lengua.
le arman celada. Añècotirimbó, l. 2 Cú. b, Estar, detenerse, de plu
Añècotírfií, escapé de la celada que ral. Orocú, yacú, pecú, ocú : cúpa
me avian puesto. (gerundio). Quie oroicó orocúpa,
Cótó, Menear, conglotear, menear aqui estamos. Peñèy chacú, ea este
el vaso quando lo enjaguan, y del vien mos (dize el que se despide del que
tre quando se menea. Oc6tó cherem ha visitado). Cupába, lugar. Ambo
biú cheríépe, conglotearse la comida. cú, ponerlos. Am6ngú m6coi cogrää
Ac6tó, ando congloteado. Amboc6tó, rómo, dos personas he puesto a guar
con glotearlo, barriles, vaso, etc. dar la chacara. M6coiabá arocú, chey
Cotóg, Lo mismo que cocóg, mene rünâm6, dos personas he derado en
ar. Ambocotóg cambuchí, menear el mi compañia.Yrindíára arocú abá, de
cantaro. Ocotógbíté, omän6eym6, to tuvelos quatro dias. Orérero cú yrun
davia se mueve, aun no ha muerto. dí ára, detuvonos quatro días. V.Cubé.
Chembó cotó cotóg, meneanme. Co 3 Cú. r, Trago. Ambocú, tragarlo.
tog llaman a un palo abierto por el Mocoi ñóte ambocú, dos tragos bevi,
cuento, con el qual sacan la tierra de los o dos bocados comi. Ambocú ruçú, di
hoyos quando no alcangan con la mano. un buen trago. Ambocú yacatú, tra
1 Cü, Lengua. Che cü, mi lengua. gué lo que basta. Aytíquícú, sorber
Açe cürehé ace píá oñehe, por la bo (ca: cara). Petei cu ñ6te aytíquicú,
101 101 V.
CUAQ CÚÉ
un solo trago sorvi. Aytíquícú quicú golpe en bago, ó donde no lo avia de
ygúabo, bevillo a tragos. Mbae tíquí dar. Ayerure cuáçá, pedir una cosa
cú, cosa sorbible. Cheruguí tíquícu por otra. Cheyurucuaçá ychupé, em
hára opipé chererecó, el que beve mi biéle a dezir uno por otro. Chemífin
sangre me tiene en si. Cheruguímbae dá cuaçá, por yerro me levantó testi
tiquícúhabeté, mi sangre es verdade monio.

i ra bevida. Tüpä, guguí ombocú ucá Cubé, l. Cubeí c. d. cú, estar, y


ñändébe, Dios nos dá a bever su san e, y y), Estar de plural. Oro cubé,
- gre. Ambocú pocà pocäi, de quando y acubé, pecubé, ocubé (bo: hára: ha
en quando echo un traguillo. ba). Pecubeí pänga? estais? Ndocu
1 Cuá, El medio entre los estremos. bei, no están.
Pecuápe, en el medio del camino, de Cubí, Lo mismo que Cubé.
la distancia dél. Checúá, mi cintura Cucú, Cerner, crivar, passar por
(y : o). Checúápucú, talle largo. Na harnero, ó cedaco. Ambocuçúabaticuí,
checúápucubei chequírárām6, no ten cerner. Ambocuçú cucú abá, inquie
go talle largo de gordo. Checúá atüri, tarle, menearle. Añängā ombocuçu aí
talle corto. Ycúá añü ri íbirá, hazer angaipabiyāra äng, herecó recóbo, el
muesca al palo para derribarlo. Che demonio trae inquieta el alma del pe
cüápirú, estoy desbarrigado. Cuái, en cador. Npa hací pendébe añängā ym
- la cintura. Cuá cuáhába, ceñidor, bocucú haguera me àngā angaipába
cingulo, pretina. Añémbocúá qüahá pipé? No te causa trabajo la inquie
-
ceñirse la cintura. Cuá māmāhába, tud que pone en tu alma el demonio?
a Faja. Aycuám6mbiquai, l. Aycúáquá, Cucubirandó, Paja conocida.
... -
ceñirle. Ayecuá mombi, faccarse, ce Cucubirüü, Torbellino, y el humo
ñirse. Ayecúácog, ponerse los bracos negro de lo quemado, tomase de la
en la cintura. Ocuábo aycó ipe, da pabesa que el ayre levanta.
me por la cintura el rio. Añèmbocuá Cuçugué, Campo quemado. Acuçu
guitecóbo, ando el agua a la cintura. m6ndí, quemar los campos. Cuçugüe
Nache ñeé marāngatú cuai, nunca yo rami ytaípá, está muy seco el rio. Y
hablo mal. Nacherecó mârāngatú cu cucú güe checóg, hase quemado mi
ai, 8oy bueno siempre. Cherecómärān roca lindamente. Aracañírām6 y cu
gatú cuá am6paé, es so fuera si yo fu cugúe ibí opacatúne, el dia del ju
era malo. Cherecó mârängatú cuá cuá yzio quedará todo abrasado.
guitecóbo, a las vezes soy ruin. Na 1 Cúé. b, Meneo. Checúé, mi me
ñémboecó mârängatucúāy guitecóbo, near (y : o). Acúé, yo me meneo (bo:
8oy perseverante en ser bueno. Ycuá hára). Ndacuei, no me meneo. Amón
pirúbae, desbarrigado. Añèmbocu gúé, hazerlo menear, ó afloacar. Aro
apirú, estoy desbarrigado. cué, mecerse, ó menearse con otro.
2 Cüà, Cascajo de piedra menuda, Chem6ngúé, me menean. Pecúé aubé,
chinas. Ytaciândiba, cascajal. Yta meneaos siquiera. Yporendubymbaé,
cüäí, china. Pindá ytacià, la piedra, ndocuébi aubé, el mal mandado, ni
ó plomada de anguelo. aun se menea. Opítyroèténom6ngúei
Cuaçá c. d. cuá, cintura, y haçá, yñatey, el floaco ni aun el pié menea.
passar, hablar adefesios, hazer la Tipárèmbiporaracué rendúpa che
cosa al reves, errar. Am6nguetá cuá m6ngué cheyāheó hägúāma, el oyr la
çá, l. Añeé cuaçá ychupé, hablé fuera Passion de Christo nuestro Señor me
de proposito. Aynipà cuacá, di el mueve a lagrimas. Nem6ñèè chehen
102 102 V.
CÚE CÚEH
duré añém6ngúé cheñém6mbeú hā m6mbeguābo, no de ré pecado que
gúāmā, movióme el sermon a confes no confessasse.
sarme. Oñee amó pipé, nachem6ngúei A rezes haze sinalefa, ó cortadilla,
çeamó guembiapó catú pipé chemón haziendo juego con la consonante que
gúé, no me movieran sus palabras, pe la precede, ut Ibíra aré, arbol que se
ro moviome su buen exemplo. Ocúé cayó. Mbae ímändé, cosa antigua.
cué che rací, remitese ya la enferme Cheré, mi nombre. Ypyndé, l. Yñā
dad.Ndacúei cheruguirām6, estoy con pyndéra, lo desollejado.
mi regla (dize la muger). Ndacuei Con nombres acabados en marigal
guitúpa, no me meneo (dize el enfer haze Ngüera, ndéra. Neéngüera, las pa
mo). Am6ngüé y cāma, aflorar la cu labras.Chepyrätängüera, mis fuercas.
erda. Am6ngúé cherecó aícuéra, ya De aqui sale rànguéra c. d. rāmā,
trato de deacar mi mala rida. Ocúé futuro, y este cúera), Dize la cosa que
cheráy, andanseme los dientes. Checúé avia de ser. Chehó habangüera, mi
ndoy potári cherací, no me dera me ida que avia de ser. Cinimi rān
near la enfermedad. Ndocúei chem guéra, el muchacho que avia de ser.
bae ráçí, no se remite mi enfermedad. Tomase por presente. Orecúera oro
Checaracatu hápe amóngué hemym hó, solos nosotros ramos. Cunimin
botára chébe, ganéle la voluntad güera oñémo carai, solos los que son
con astucias. muchachos juegan. Am6ngüe topítá,
2 Cúe. r, Preterito, lo que fué, cor el residuo, ó los unos queden. Ao pe
responde a n solamente“.Mbae cué, co cengüe, pedaco de trapo. Cocúerāmí,
sa que fué Mbae cúerímá aypó, ya son como estos (señalando).Tatängu
es esso viejo. Checúerímá, yo soy vie era, los fuertes. M6rótingüera, lo blan
jo, ó antiguo. Añembo cúe rímá, ya co. Oíre ñ6 oyme, solos los que se sol
me he hecho viejo de ropa, ó cosa se taron están. Cuñänguéñ6 oyme, so
mejante. Ndeí oñémbocúe ränge, aun las mugeres ay. Hechagüera ñó, en
no se ha envejecido. Ndache cúeri, gaña a la vista. Yñeenguera ñó, chea
aun no soy viejo ó antiguo. Ndicúeri cápa, todo se le va en palabras, y no
ypípó, es fresca la huella. Ndicúeri me haze mal. Yñém6y r6ngúerañó,
hecó haúera, el rastro del lugar en no hizo mas que enojarse. Ym6m
que estuvo es fresco. Añembocúerímá beú cúera ñó, no huvo mas que dezirlo.
ebapó guipítábo, detuveme mucho a Cúehé, Tiempo passado, sin certi
llá.Añémbocúerímá cherecó rehé, ya dumbre. Cúehé catú, tiempo ha. Cú
he hecho habito en mi modo de vida. ehé cátú, mucho ha. Cúehe catui, l.
Añèmbo cüerímá guitecóbo guiñe Cúehei, l. Cüehepírí, l. Cúehé cerí,
m6mbegúabo, ya he hecho habito de poco tiempo ha, como quatro dias, etc.
confessarme. Ambocué catú herecóbo Cüehe tei,aver deteminadamente. Cú
cheyrfinām6, detuvele mucho tiempo ehete araymoyrindihába chebahe
conmigo. Ohóyocué yócué, fué mu haguéra, ayer hizo quatro dias que
chas vezes. Oñem6mbeúyocué yocué, llegué Cúehetei renóndé, antes de
confiessase a menudo. Ycué catú ayer. Cüeheteí ren6ndé pYtünâm6,
chembaè aubé, aun me ha quedado antenoche. Cúeheteimbirí, poco tiem
algo. Nam6ngue iabá y yucabo, no po ha. Nacúehéguárá rügúāi aipó, no
deacé hombre, que todos los maté Nam es esso de ayer acá. Cú hebé ayú, ya
bocue iucá abá, a todos los hize ma ha dias que vine. Cúeheteybé aycó
tar. Nam6nguéy angaipáamó, guiñe quié, desde ayer estoy aqui. Cúehé
103 103 V.
CUER CUi
teybé ayú, muy poco ha que vine. Cüe enfadarme. Tembiú chem6nguerai,
heteybé cherúhabangúebiñá, desde enfadame la comida. Ndecüerá cuè
ayer avia de aver venido. Cúehetei rai aubé nderecó ímändéra rí, dete
cheacânindúhabängüe biñā, ayer no siquiera en rostro tu mala vida pas
a via de a ver venido la calentura. Cú sada. Nda che cuerāyçé amó che acá
ehetei chehohabängüe biñá, ayer me beyrām6, no me enfadára sino me ri
avia de aver ydo. Chembocuehé ahé, ñera. Checucrāyçãiguitecóbo, ando
fulano me detuvo. Añèmbó cüehé, he me desenfadando.
s me detenido. Nañémbocúehé ycè amó Cúerängúe c. d. cüe, preterito, y
ahèchemombítaeymâm6, no me huvie rà, futuro, y otro cúe, preterito), Cosa
ra quedado,sino me huvieran detenido. que fué, y ya no es. Hirúcuérängüe
Cuéra, Preferito. V. Cúe. n. 2. su vaso que fué, y ya no es. Cheremím
Cúera. b, Convalecencia. Checú borará cüerängué, lo que padeci, y
erá, mi convalecencia, ó convalecer avia de padecer, y ya no lo padezco.
(y : o). Acúerá, yo estoy sano. Nda Ánguéra, purgatorio. Pipé guāra re
cuerábi, no estoy sano (pa: para, bo: mimbo rárá cue rängúe Tipã omboi
hara). Acüerábātā, estoy medio sano. ychúgui, usó Dios de indulgencia con
Acüerá cuerá, yo estoy mejor. Acúera las almas que padecian enelpurgatorio.
bāmó, agora salgo de la enfermedad. Cuchuí, l. Íribayá, Papagayito ha
Ndaeiguicuerábo rāngè, aun no estoy blador. Abá cuchuí, hombre hablador.
sano. Am6ngüerá, sanarlo. I. X. N.Y. . 1 Cuí, Harina, polvo, cosa hari
remy mönguérá cue ndi papahábi, no nosa. Abatí cuí, harina de maíz. Ycuí
tiene numero los que Christo nuestro catú mandióg, es harinosa la mandi
Señor sanó. Hacibae S. Pedro reté oca. Am6nguí, hazer harína (bo: ha
ängarí opocorāmo ocüerá aracaé, los ra).Quicé aymbiquí cuí, desmoronar
enfermos con tocar la sombra de S. se el filo del cuchillo. Ibi cuí, polvo
Pedro sanaran.Áng angaipágui cue de tierra. Amónguí chóg, hazerlo pol
rahába ñém6mbeguape oi, la salud vo. Ycui chóg ímà, ya está hecho pol
del alma pecadora está en la confes vo. Y cuí chóg che a ó, tengo la ropa
sion. Amäríré abatí ocüerá, revive el hecha pedagos. Yaguareté opopipé
maiz con las aguas. Hacüerá, ya está om6ngui chóg guembià, el tigre con
la hojilla grande. Acuerá rāmi nde sus manos despedaga su presa.
recháca, he revivido con tu vista. Nan 2 Cui, Aquel, aquellos. Cui guiamó
deängā cier á pipé ñanderete cuera erú, trae alguno de aquellos. Cui agui
» oi, la salud del cuerpo depende de la ndoúri amó, no ha venido nadie de
del alma. aquellos. Cui yqúay, allá passa. Cui
Cuerai c. d. cuera, preterito, y ai, túri, allá viene. Cui yhóni, allá va.
esparcir), Enfado. Checuerai, estoy Cui ahè rá, miren aquel. Cuibae,
enfadado. Amboguerai, enfadar a aquel. Cuibae cheremyen6i aquel es
otro. Poromboguerai ahé, fulano es el que yo llamo. Cuiberà oyapó, co
muy enfadoso, que se enfada. Nda chemo esto hizo(señalando). Cuiberà ñóte
cuerai, no estoy enfadado. Checñeraioi cherétāmā, tan le cos como esto
amopaé, pues aviame de enfadar. está mi pueblo.
Chembóguerai chererecobo, tieneme 3 Cui,Allá leco.Cú....i, muy leacos.
atosigado. Neécuerāy, palabras enfa Cuipe hecóny, alla está. Cui coti,
dosas. Ndícuerai bérāmy ahe chembo ázia allá. Cui coti gui, desde allá.
gue raita, parece que no se enfada de Cui cotíbé, mas allá.
104 104 V. -
CUíM CÚMÁ
4 Cui (Jerbo de plural), Caerse.O- Cuipé, Calabaco de pico largo, co
recucucui, mos caemos. Pecucui, os mo cuchara, en composicion recibe re:
caeis. Ibá ocui, caese la fruta. Ocui Cherecuipé, mi cuchara. Chepocuipé
änguéra añäretàme, caen las almas petei, ayar á y meéngā, dile lo que
en el infierno. Amóngui, derribar co cogi con una mano. Añemópocuipé.
mo fruta. Ibacuiguéra, la fruta caida aparar con las manos. Ibíracuípé,
del arbol. Ocui cheaó, la ropa se me cuchara de palo. Ambo cuipé ibirá,
cae a pedacos. A ocui güera, andrajos. hazer cuchara de palo. Ibírá cuipe
Ocui cheróga, caeseme mi casa. Cheá myri, cuchara de palo pequeña. Añém
cui, caeseme el cabello. Cherácui, cae bopocuipé ymeengā, dar almo cada.
seme el pelo. Ndáhacui mbaepí, aun Nderecuipé apíapíri ebocoí cotí, dá
no se pela el cuero. Hacúhacui, ya de dos en dos cucharadas a los de allá.
se va pelando. Cuitó, Polvo muy menudo. Checui
5 Cui, Estar, de plural. Orecui,
tó chetibípe chemän6rāmo, heme de
estamos (pa: para). Nacurí ñóte ri
bolver en menudo polvo en la sepul
gúay orecui, mucho tiempo ha que tura. Y cuitó, está hecho polvo. Amón
estamos aqui. guitó, hazer polvo.
Cucui, Caer. V. Cui. n. 4. Cuyá, Muger. V. Cuñä.
Cuí cuí, Pacarillo conocido. Cuyú yú, Pararo.
Cuíchóg, Polvo. V. Cuí. n. 1. Climá, Hollin (c. d. ti. n. 2, y a,
Cuíi, Erizo. Cuyi oñembo abebó, coger. Yapepó cümâ, l. Yapepó ape
el erizo se arma. Cuyi guápipé opo cífimá, tizne hollin. Am6 apecífimà y
royucá, el erizo mata con su pelo. m6iná, poner al humo. Ndei oapecífi
Cuimbaé, Varon, macho, recio, mā rängé, aun no está curado del
fuerte. Checuimbaé, soy varon va humo, y no tiene hollin. Yyapecífimà
liente, mi valentia. Cuimbaé hápe, va ímā cheróga, quieguiténā, ya ha mu
ronilmente. Cuñácuimbaé, muger va cho tiempo que estoy por acá, Ambo
ronil. Cuímbaebó, lo alcancado con apecífimā mbotá cheróga,quieguitèna,
valentia, triunfo, trofeo. Añèm6 quiero estar aqui mucho tiempo.
cuimbaébó, cheamotareÑmbára acäng Cümâmäi, Hilo para pescar moja
m6ndóhóca, triunfé de mi enemigo, rillas sin ançuelo. Cümâmāi apíquí
cortandole la cabeca. Y christiano poi, sin ançuelo pesco.
märängatúbaé oñém6 cuimbaebó a Cümândá, Frisoles. Cümândá apa
ñängā mboaguíyébo, el buen Chris cog, frisoles molidos. Cimändá ara
tiano triunfa del demonio, vencien quYtā, redondos. Cümândá ceperí, l.
dole. Jesus N.Y. oñémbocuimbaeb ó Choperí, frisoles de razimos. Cimān
te6 mboaguíyébo, l. oñembo cuim dá chai, judiguelos. Cümândá guacú,
baebó teóagui, Christo nuestro Señor frisoles grandes. Cümânda guará
triunfó de la muerte. Ibírá cuímbaé, chai, judiguelos. Cümândá hope ati,
palo recio. Tucífimbó cuímbaé, cuer antes de granar. Cümândá hopé pu
da recia. Nicuimbaei íbirá, no es re cú, pequeños. Cümândá íbírá, de ar
cio el palo. Chañèm6cuimbaé añān bolillos. Cimändá yuiyú, amarillos.
gäupé, hagamonos fuertes contra el Cümândá mandubí, otra especie. Cü
demonio. Arocuimbaé chembaérera mändá mini, chicos. Cümândá mim6,
hárām6, sufri con paciencia que me cocidos. Cümândá hopequí, quando
robassen. están verdes. Cümândá pytá, verme
Cuímbaebó, Trofeo. V. Cuimbaé. jos. Cimändá roí, alberjas. Cümândá
105 105 v.
CÚMB CUNÚ
taperibá, frailescos larguillos. Cü y assi llaman al osso hormiguero, len
mändá tíba, frisolar. Cümândá í, la gua pequeña.
mata. Ay poó cümândá, coger friso Cundá, Retorticijado, rebuelto, en
les. Ayocá cümândá, descascararlos. roscado. Añécündá cündá guiatábo,
Cümândá oyoacóg, están los frisoles andar dando bueltas. Oñècífindá cífin
enredados. Cümândá myri ñèhènga dá mboi, enroscase la culebra. Oño
tú ñābè abá yñāény, acude mucha cífindaçá mdaçá guaçè guaçèrām6,
gente. Cümândá tagfiemä, frisoles pin atraviessan dando gritos.
tados. Cümândá tobá, frisoles de Cündaçá c. d. cindá, y haçá, atra
razimos. Heçatífi cümândá, frisoles vessar, Cosa tercida atravessada, re
virolentos que se han criado mal. buelta, enredada. Ycündacá, está en
Cümbāy c. d. cü, lengua, y aí, es tretegida. Am6 cündaçá, entretencer,
parcida, Mentira. Che cumbai, soy enredar. Peñècífindaçá, camino de re
mentiroso. Am6cümbai, sacarle men bueltas, Ynimbo oñémocündaça, ha
tiroso. Cimbai aú aipó, e88o es men se reburujado el hilo. Oñ6cífidaçánda
tira. Nachecümbai hechágarí, no mi çámbiá oquā o quäpa, andan encon
ento en dezir que lo he visto. Nache trandose unos u otros.
cumbai, ymündabarí, no miento en Cundeé, Empalagamiento. V. Cü.
dezir que lo ha hurtado. Nachecim n. 1.
baiyya pohába rí, no miento en dezir Cunimbuçú c. d. cumü, tierno, y
que el lo hizo. Nachecumbai haí hu guacú, largo), Moco, mocedad. Che
barí, no miento en dezir que le amo. cunífimbucú, soy mogo, y mi mocedad
Cümbarí, Agi pequeñito, que que (y : o). Cunimbuçu eí, l. Omènda
ma mucho: (suelenlo dezir a los que rymbaé, l. Hembirecóymbaé, mogo
son prestos). Cunimi cümbarí, mu soltero. Cunúmbuçú tuyabae eco, mo
chacho presto. co viejo. Cunúmbuçuí, moguelo. Cu
Cimbég (Ab efectuo), Borboton. O mümií, muchacho, niño. Cunimbuçü
cumbeg, yerve mucho. Am6cimbég, hába, mocedad. Ocunümbuçú reco
hazer que yerva. Yurúcümbég, ruido upé mbahèharey, el que no llega a la
del que come sin muelas, ó habla assi mocedad. Ocunfimbuçú recó rängú
como el viejo. Icümbég om6apymi époru catú hareyma, el que no gozó
igára, un borbollon anegó la canoa. de su mocedad. Cunümiguaçú, mogo.
Ocimbeg porará, yerve mucho. Te Cunimihába, niñez. Cunümi yeyai,
mymóangaí ocumbegeté gueiti aybí niño esquibo. Cunimy tuia bae ecó,
eyrām6, yerven mucho los malos pen muchacho con prudencia de viejo. Abá
8amientos, sino se deshechan presto. cunimi ecó, hombre aniñado, Añèm6
Cimbí g c. d. cü, lengua, y y, di cumümi, hazerse niño. Cúnúmyrām6
minutivo), Estar muchos con mormo cherecó hápé yepé che araquaá catú,
llo, cosas, animales, etc. Orocífimbí aunque soy muchacho, tengo entendi
geteí, estamos haziendo ruido confu miento. Checífinimirām6 ñó añèmbo
so. Tací ocümbíg oquäpa, andan lis çaraine, mientras soy muchacho sola
tas las hormigas, como quando les mente he de jugar. Cuntimí ocunümi
dessazen los hormiguero8. Amocüm guarerabé tecó mârängatu rehe oye
bíg mbíá, hazer a las gentes que se poquaáne, los muchahos desde su niñez
aperciban, anden listos. Pirá ocumbíg se han de acostumbrar a la virtud. Nde
oquäpa, bulle el pescado en un lugar. cumümbuçú yabeé nde āngaipáránó,
Cimbirí, Lo mismo que Cümyri, demas de ser mogo eres bellaco.
106 1 06 V.
CUÑA CÚPE
Cunimí, Muchacho.V.Cünumbucú. mugeres. Cuñāmbotararí tequāra, 7.
Cfinifi, cariño, ternura, regalo. A Cuñà men6ndé, hombre fornicario,
ñèm6 cuniü, hagome regalon. Añé este ultimo es muy deshonesto. Cuñām
m6ñémó cini, idem. Am6ñèm6 cinfiti, botahába, l. Cuñà potahába, l. Cuñā
hagale que se haga regalon. Cherí o rehé poropotahába, deseo carnal. Cu
ñém6cunúú, en mi tiene el cariño. ñāmbucú, moca. Cuñāmbucú temyn
Gurehé oñém6cunfiú, en su padre guai, moca de servicio. Cuñāmbucú
tiene el cariño. Añém6cuntii haci re méney, l. Mendarey, soltera. Cuñāy
cháca, en termez come con ver lo que mèmbirey, esteril. Cuña mèney, l. Y
padece. Añém6cunúü haihú barí, en mé nymbaé, soltera. Cuñā mèndaréra,
ternez come con su amor. Oñém6cu casada. Cuñā ñaró, muger brava. Cu
núfi guirá guembiúrehé, regoz janse ñā oñémó pohāngíúbae, onembípo
los paacaros con la comida. tarey mâmó, muger que tomó bevedi
Cünifiçãi, Passarse el tiempo del co para abortar.Omèmbiguiépe oiu
cariño. Cunimi yñém6cífinifiçai, mu cabáe, muger que mató en el vientre
chacho destetado, ó apartado. Ndei a su hijo. Cuñà pítuúeyma, andarie
yñém6cinüüçãirām6 ränge, aun no ga. Cuñá recopochí, l. Cuña recó an
está destetado, ó no ha perdido el ca gaipá. l. Cuñā uguí, l. Tugui pochí,
riño, como el que llora por aver per l. Cuñá omíñey, mbaepochi remoi nà,
dido a sus padres, ó cosa que amava. muger con su regla. MYñey cherere
Cuñā (c. d. ci, lengua, y yā, abier có, l. Cheruguípeayco, l. Nañérâny
ta), India, muger, hembra, y parienta, ycó guitènà, estoy con la regla (dize
y muger verdadera, y alas hermanas la muger). Cuñā rehé aycó, l. Cuñà
lo dizen los varones. Cuñā abá, mu arecó, pecar con muger. Cuñá rehé
ger varonil. Cuñā abá päpà hára, mu añém6mbotá, desear mugeres. Cuña
ger que anda con todos. Cuñà abá po rehé opíá rerecohareymä, l. Cuña re
tacé, amiga de varones. Cunā abarehé he ñém6ängaírerequareymä, l. Cuña
teqúareyma, muger casta. Cunā ata rehe ayecaerecoÑmbae, l. Cuñā rehé
cé, andariega. Cuñā caraí, muger Es apíçábírey, hombre honesto. Cuñā re
pañola. Cuñā cuimbaé, muger varo hé poropotahápe, lucuriosamente.
nil. Cuñà candahé, muger de ojos Cuña rehé tequareymä, l. Cuña agui
deshonestos. Cuñā endabeyma, muger ñeguahehára, casto. Cuñā upé yau
liviana. Cuñā obá pohan6mbira, afei píey hára, recatado en mirar mugeres.
tada. Cuñái, mugercilla. Cuñà y mé Cüñāmbucú, Moca. V. Cuñä.
recó cer Vmbae, muger que ha tenido Cüñâtai c. d. cü, lengua, y yá, a
muchos maridos. Cuñā yqúarabaé, bierta, y tà, tierna, y y, diminutivo,
corrupta. Cuñā yerecó catubaé, ali Muchacha. Cuñatai, moca. Cunatai
ñosa, y que se trata bien.Cuñā yopo mini, muchachica.
tabaé, l. Yocotíahábaé, amigas. Cuñà Cipää, Hilo como anguelo con que
märānā eté, mala muger. Cuñā mârā pescan. Cipaá pipé apiquipoi, pes
ney, l. Ycuarymbae, l. Ym6mbupi car con este hilo.
rey, Virgen. Cuñā yñérābae, l. Cuñā Cupába, Lugar, de plural. V. Cu,
hendabí mbaé, l. Cuñā oapícatú Ym b, estar, n. 2.
baé, l. Cuñà guèndápe opíta Ymbae, 1 Cúpe, Allá leacos. Cúpe, muy
l. Cuñà rendague mdagué, muger sin leacos. Cúpe tequába, ausencia. Cúpe
sossiego. Cuñāmbayé, l. Payé, hechi tequāra, ausente. Cúpe ahá, allá voy
zera. Cuñāmbotacé, hombre amigo de le cos. Cúpe híny, allá está lexos.
107 107 V.
CUPE CUPI

Cupé é, allá apartado. Cúpe chereqúa cupeóg ymómbegúabo, dió otro pa


gúepe aheyá, allá donde estuve lo de cé. recer contra el mio, ó en mi ausencia
2 Cupé, El embés, lo de atras. Che dize otra cosa. Aycupeóg ahé, mor
cupé, mis espaldas (y : o). Che ata muré dél. Pecupeóg tecó angaipába,
cupé, mis espaldas. Che atucupépe no andeis por los caminos del pecado.
arecó, tengolo en las espaldas. Chepó Aycupeóg Tüpā ñändequaitába, no
cupé, lo opuesto a la palma de la ma cumplir los preceptos divinos. Aicu
no. Chepí cupé, el empeine del pié. peog cherecó màrāhabanguera, huir
Ogcupé, la culata de la casa. Amboy la ocasion. -

ocupé cupé, poner unos en oposicion Cupem6ng c. d. cupé, el embes, y


de otros en las espaldas. Checupépe, m6ng), Untar por encima, brear, etc.
en mis espaldas. Che cupépe che an V. Cupé. n. 2.
gaó, en mi ausencia murmuró de mi. Cupí, Pierna. Checupí, mi pierna,
Oyocupé cotí oyogüerahá, van unos la parte cerca del tobillo (y: o). Cupí
tras otros. Aycupepà, labrar con a bäng, pierna tuerta. Cupi quā ñfiri,
cuela, ó hacha la canoa, ó tabla por garganta del pié. Aycupibäng, doblar
de tras. Aycupé m6ng, engrudar, o le la pierna para derribarlo. Ocupi
brear por de fuera. Aycupé mbopóg bo amoi íbíraquäpe, puselo de piés
ibiráreytíca, cortar el arbol por de en el cepo. Abayécupíquā tej, mania
tras de lo que se ha cortado yá dél. co, Joaco. Oyepíquà píquā teibae,
Aibirácupéhá, cortar por de tras al ¿dem. Añémbócupíquā guiyepooita
palo para troncharlo. Ambocupé ca chereça etá rehé, ando cargado de
ty ñóte, cortar ladeando el arbol. cuydados. Aycupicóg, assirle de la
Ndecupéaí chébe y epí chererecóbo, pierna. Aycupiçã moi, l. Ambocupí
siempre me tratas con dobleces. Nde çã, ponerle grillos, o atarlo. Aycupí
cupéaí, tienes dobleces, y eres menti māmā, liarle las piernas. Aycupí pi
roso. Ndecupéaí chébe, no me tratas chi, refregar las piernas. Aycupí pí
con llaneza, ni verdad. Aycupeá ym cí, cogerlo por las piernas. Aycupí
boguaita,cortar por el otro lado de pa quà, poner trabas en las piernas. A
lo por donde no estava empecado a cor yecupí eyàeyá, contonearse, y corco
tar. Aucupépóibirá, tronchar el arbol bear el caballo. Ambocupíqúa; l. A
por donde estava empecado a cortar. yoquā y cupí, atarle las piernas, y
1 Cupébo c. d. cupé. n. 2, y bo), poner grillos o piguelas. Am6 cupicà,
Por las espaldas, ó por de tras. Oyo l. Amoy ycupi ári itäcáma, l. Ayta
cupé cupébo híny, estar de espaldas cupíçã moi, ponerle grillos. Amboí
unos contra otros. Gui guâtabo ocupé yta cupíçã, quitarle los grillos. Yta
bo aycó, andar ázia atras de espaldas. cupícà, grillos. Abacupí pucúbae,
2 Cupebó c. d. cupé, espaldas, y hombre de cancas largas. Cupi cäng,
la particula og. n. 1), Quitar, apar cañilla. Checupí ñépâtei cheraé, ten
tar. Aycupebó guitúbo, vengo sin que go los hues8os torcidos de cansancio.
me vean por de tras dellos. Checupe Che múcupiñépà checaneó, tieneme
bó, pasó por de tras de mi. quebrantados los huessos el cansancio.
Cupeog (c. d. cupé, trasera, og, Ayecupí eyaeyā guiatábo, yrse con -
quitar), Yr por de tras, murmurar toneando andando. -

en ausencia. Che cupéog, pasó por de Cupií, Hormiga, que se cria en la


tras de mi. Aycupeog guitúbo, vine madera. Ycupyi yeti, está podrida la
por de tras sin que me viessen. Che batata.
108 108 V.
CURi CURI

Curá, Pullas, apodar triscas, dar poco. Curyñābó güara mbaé, cosa de
cordelejo. Checurá, me echa pullas, cada dia, ó de cada momento. Checuri
me pone nombres, dá cordelejo (y: o). guiténà, estoy de priessa. Curi chem
Aycurá, pongole nombres, etc. Chera boú, l. Curycó chembou, embíaron
pichá curá hagüera ayoguá, ayudé a me de priessa. Cury curiñābó, cada
murmurar de mi proacimo. Ndayoguai momento. Curyñābó tamó chemàen
mburú cherapichá curá hagüe, no duá Tipá rehé, ojalá me acordára
ayudé a murmurar. Ñee curá curá, de Dios cada momento. Curyme, lue
pullas. A y pÑtybó cherapichá curá go al punto. Curymé aháne, yré en
pa, ayudé a murmurar. Ahobaichua un proviso. Ndecuricatú eyúbo, mira
ri y curápa, echamonos pullas ad que vengas presto. Curyque eicó eba
invicem. Porocuráhára, el que siempre pá, no te detengas allá. Ndecury catú
echa pullas. Porocuraçé, amigo de yyapóbo, date priessa en hazerlo. Este
echar pullas. Nda porócurácéri ché, curi se usa tambien sin narigal.
no soy amigo de pullas. Checurándai 2 Curi, Significa deseo, acompaña
potári, no quiero que me echen pullas. da de otra particula. Curí aútamó,
Curapepe, Calaba cas. Curapépé qjalá. Curí curí aú ahá, ojalá fuera.
māyi, pepitas de calaba ca. Curapépé Curiá, Una especie de patillos.
apítífitinguéra, el meollo de las calaba Curiconó c. d. curi. 1, có, pronom
cas. Curapépe mbí, vino de calabagas. bre, y no, tambien), Mire aora con
lo que sale, etc. Curíconó ahé y méguà
Curé, Lo gruesso que queda despues
de aver cernido la harina. Embocu raé, mire aora con las chocarrerias
que sale.
rey mé me àngaipápágüera eñé m6m
begúabo, confiessa todos tus pecados.
Curié c. d. cury, luego, y de é, a
parte, Despues. Curié rié haé tei
Curé myri, la segunda harina des yepé, nambopóri aéte, aora aora, y
pues de la flor.
Curé, Meneo. Aatá curé curè, an nunca acabo. Aheyà curiérām6gúa
rāmā, de carlo para despues. Curié
dar anadeando. Amónguré ngure, me cèrí, de aqui a un poquillo. Curié catu
near la cosa, vaso, etc. Bambalear.
ryré tereyú, ven de aqui a un poco.
Curebitai, Gusanos que se crian en Curierāmo guārāmā amómbitá, de
los cueros frescos, letrinas, etc. acarlo para despues. Curié ypucú ryré
Curéi, Meneo. Amóngurengurèi, aháne, despues de algun buen rato yré.
menearlo. Chemongueréi, meneanme. Curii, A menudo. Curii añém6m.
Checuréi guiatábo, anadear andando. beú, a menudo me confiesso. Curii ahá
Curetuí, Ave pequeña, pintada de ypíri, a menudo me veo con él.
blanco y negro. Curii, Pino y piñones, concas (cara).
1 Curi, Luego, presto, ahora, mo Curiibayi, piñones mondados. Curyí
mento. Curi aycó, estoy depriessa. Na bacäng, garco de pino, y los ñudos.
curirigüai cherécóni, mucho ha que Curiñbäcäng ípí, ñudo de pino. Curií
estoy, ó estoy de espacio. Cury coe, ma bíci, brea de pino. Curiíbai, piñones
ñana. Curyeté catú pia ereyú que curtidos, que ponen en hoyos para
presto has venido Cury eteí, agora acedarlos. Curiíné, piñones que echan
en este punto. Curi aycóne, l. Cury en agua ó cieno, para que se conserven.
añó aycóne, poco estaré. Curymé, lue Curííbai, Piñones de purga.
go. Curymeí, al punto. Cur$ngatui Curiyú, Culebra grande.
r$ré, l. Curycatui ryre, de aqui a un Curimé, Luego. V. Curi. n. 1.
109 109 v. lI. 8
CURU CUTÚ
Curitei c. d. curi, y etei), Presto, Curichà, Ronchas. Checurüchà, ten
prestamente. Curitei ayúne, presto go ronchas. Chemócuruhāmbarigui,
vendré. Curitei éte erehó rae, que los mosquitos me han hecho ronchas.
presto has ido. Curiteimbiri, algo Curuguá, Calabacas coloradas, co
presto. Curitey mbiri ohó, algo poco nocidas.
ha que se fue. Curitei mbirí ayúne, Curugüáy, Unas habas silvestres
algo me tardaré en venir. Curitei ñö gruessas con que alisan la loza. Tecá
te, muy presto. Curitei ñ6te aycóne, curigífiai, ojos saltados a semejante
un poco no mas estaré. Curitei ñóte destas habas. Añèmócurüguai, enco
- que eycó, mira que no estés mas que gerse en cuclillas apretando las pier
un poco. Ambócuritei cherembiapó, mas con los bracos.
acabar la obra. Curitei eté ndéy yāpó Curugúí, Frutilla de los campos
rám6tāmó cheängapihi, mientras mas silvestre, no comestible.
presto lo hizieres me olgaré. Curupaí, Arbol conocido, especie
Curó, l. Ocurú, De las gallinas llue de algarrobo, y lo mismo dizen a los
cas. Ocuró curó, l. Ocúrú cúrú uru hechizos. Acurupaiboñà, hazer hechi
guacú, está llueca la gallina, l. Ocúrú. zos. Ambo curupañ, énhechizar. Apo
1 Curú. b, Sarna, roña, viruelas. r6ybó curupaípipé, idem.
Curúapiré, costras de sarna. Curubaí, Curupicaí, Arbol fofo que sirve de
,º mala sarna, ólepra. Curubaí porara corcho.
hára, l. Ycurúbó, l. Curubaíbó, Cururú, Sapo. Cururu aí, sapillo.
sarnoso. Curubātā, lepra con costras. Cururüi, renaquajo. Cururú ág, pon
Añémbocúrú, me hago leproso, ó sar goña de sapos.
noso. Amboyá hece cu rú, peguéle la 2 Curúrú, Regongar. Añèè curúrú,
lepra. l. Añééngurú rú, regongar. Cheñèén
2 Curú. b, l. Curubí, Diminutivo, gurúrú y chupé, idem. Yñee curúrú.
pedacuelos, tolondrones. Ytácurubí, cé, l. Poroñéè cururú cé, regongon.
piedras pequeñas, cascajo. Ytácurú, Curiti, Lo que se pone en la cor
las piedras que ponen debaco de las riente del agua para quitar amargor
ollas, ó los bodoques de barro que ha ó suciedad. Am6curütü mandióg, po
zen para esto. Ytá curubití, cascajal. mer a la corriente mandioca brava.
Aycúrubíchóg, deshazer tolondrones. para que se lave. Am6curütü nâràpir
Huí yyacurú, está la harina con bo éra, poner cascaras de naranjas para
doques. Ibí acurú, terron de tierra. que se le quite el amargor. Am6cúrutú
Yyācurú curú ibí oinà, ay muchos to aó yquíábae, poner a la corriente el
londrones de tierra. Ambó acurú, ha paño suzio para que se limpie.
zer terrones, tolondrones. Oroñémó Cuté, Meneo. Acuté cuté, yo me
acängurú oroíraçápa, passamos a na meneo. O cuté cuté uruguaçu rupiá,
do el rio, y solas nuestras cabecas pa menease el huevo.
recian fuera del agua. Yñäcängurú Cutipó, Saltar, arrojarse de alto a
cúbo, vienen muchos, quando no se vé banco. Usanlo las Indias en la muerte
mas que las cabecas. Yñäcängurú ytá, de sus deudos, con que se lastiman
parecense las piedras quando baaca el mucho, y matan a vezes. Checutipó,
rio. Yñäcängurú peg, andan los pa yo salto (y : o). Acutípó, ¿dem (bo :
tos sola la cabeca de fuera. hara). Ambocutipó, hazerlo saltar.
Curubichóg, Deshazertolondrones. Cutú, Refregar. Aycutú aó, refre
V. Curú. 2. gar la ropa. Jabon pipé aycutú aó,
11 () 110 V.
QA QÁi
refregar la ropa con jabon. Timboi chí, siempre ha sido bellaco. Noçān
oquítírām6 híyúice núngá: Engui dógi hecó márängatú, siempre ha si
ñabèbenó angaipá mboaçí agui teçai do bueno. Oçándó catú abárètāmā,
ocène, assi como del timbo sale la es está algo apartado el pueblo. Caá cān
puma, que es jabon refregandolo, assi dó gändog, monte largo con pedagos
de los ojos han de salir las lagrimas de campo. Niçãméndábi, no tiene assi
por los pecados. dero, no ay por donde se le eche la
Cutúg, Herir, barrenar, puncar, cuerda (dizenlo al muy gordo, que no
sangrar. Checutúg, me hirió, sangró, tiene por donde atarle). Mbacá apí
etc. Aycutúg, pungar, herir, etc. (ca: çāmā, coyunda. Yyapiçāmā pipéaña
cára). Ahayúcutug, herirle la vena, pyty, atar con coyunda. Yyaó çayn
sangrarle.Cherayú oicutug, sangróme. go yngóbae, desarrapado.
Qá, Ojos, y todo lo que le pertenece. Qabeípó, l. Qabaipó, Ojos saltados,
V. Tecá. embriaguez. Che çabeípó, soy borra
Qā, Articulos artejos. V. Tepycä. cho. Yçabei pobae, el que se emborra
Qā, Cuerda. Tupa cá, cuerda de ha cha. Qabeípohára, borracho. Qabeipó
macas. Mbo cá cámä, mecha de ar yaracañibae, l. arändú ymbáe, borra
cabuz. Yta cámà, cadena y cuerda de cho sin sentido. Açabeipó, yo me em
campana. Ytácupyçã, grillos. Açān borracho (bo : hára). Açabeipóçái,
dóg, quebróseme la cuerda de mi ha passóseme la borrachera. Açabeipó
maca. Ayçãmbén6he, desenhilar la rätä, estoy medio borracho. Amboca
aguja, y sacar cuerdas. Ayçãmbici, beipó, emborrachar a otro. Añem6
llevar de cabestro. Ayçãmboí, quitarle çabeípó are, estar borracho por mu
la cuerda. Ayçãmoi, poner cuerda. cho tiempo. Yçabepóbó aybí etéca
Ayça moñā, hazerle, y ponerle cuerda. túrām6 herecopi, el borracho es teni
Ayçã rā, desatar la cuerda. Am6çã, do por infame. Noymei mbae amó
ponerle cuerda. Am6çãmbatú, l. Am6 yyabaeté recopí némbocabeipó agúi,
çãmbaturi, acortar la cuerda. Am6 no áy cosa mas aborrecible que la bo
cändóg, cortar la cuerda. Cheguirapá rrachera. Oñèmbocabeipóbae Tipā
çändóg, soltóse la cuerda de mi arco. ráragui ypeápíreté mängā, son dese
Em6 çãndó gändog aubé nderecopo chados de la comunion los borrachos.
chi, deca siquiera algunas vezes de Ndiyábi hecé Tipā rára, l. Ndibibi
ser malo. Amócāyngó, colgar con cu Tipā ra hägúāmā, no son dignos de
erda. Am6çändóg cheñee, corté el hi la comunion. Y cabeípóbae y yaipi, l.
lo de mi platica. Am6çändóg cheñè Herecoaypí, l. Ymboyarupí, son es
moyró guiñèéngā, soltar la colera. A carnecidos los borrachos.
m6çãndó cändog cherembiapó, de car Qaberá, V. Teçá, ojos.
y tomar la obra muchas vezes. Ocandó Qacá. r, l. Qacarí, Cosa estimada.
çãndog cheraci, remite algo la enfer V. Mboçaca.
medad. Tíçí oçändó cändógí, está que Qacoí,
Qa coyúpá,
V. Teçá.
dog, hablar con pausas. Cheríé cān Qaenà,
do çändog, tener camaras no conti Qaí,
nuadas. Acarú gändó gändog, comer Qāi, l. Acäi, Cessacion de la cosa,
a menudo, interpoladamente. Am6çan esparcir, estender., Cheroícäi, passó
dog chereçó mârängatú, interpolada seme el frio. Qabeípoçãi, passóse la
mente ser bueno. Noçändógi hecó po borrachera. Checaneó gāi, pa88óse el
111 111 V. 8º
QAPA QÉ

s
-
cansancio. Am6çãi quaraçípe, esten
der algo al Sol. Yroicàirām6 ahá ne,
en passandose el frio iré. Am6çãi to
pehíiguiqueraparábo, he desechado
Qapé,
Qapími,
Qapirā,
Qapó,
V. Tecá.
-

el sueño dormitandome. Am6rändú Qapucai, Voz, grito: recibe re. Che


m6açãi guitecóbo, ando esparciendo reçapucai: heçapucai: gueçapucai.
nuevas. Am6çai chepó, abrir la ma Agapucai, yo grito (ta: tara). Açapu
uo. Ocäcãimbíá, esparcióse la gente. cai coróg, enronquecerse de gritar.
Ibítú om6çaçãi biti, el viento espar Acapucai porará, gritar muchas ve
ció las nubes. Em6çaindepó, abre la zes. Acapucaihen6yna, gritar llaman
mano. Em6çãi nde qfià, esparce los do. Uruguaçü gapucai, canto del gallo.
dedos. Yña pítiúam6çãi yñäcämbébo, S. Pedro uruguaçú capucäy ípí rām6
= esparcirle los sesos, quebrandole la oquéra gúi opuā ami ñémboébo Ti
cabeca. Checaquaáçáy, he crecido, pà upé, al primer canto del gallo se
glargado. Acaqúaáçãi, voy creciendo. levantava S. Pedro a orar. Añañee
Ibotí o cáquaá oñe m6açãinà, crece çapucai upé yaye apícapíne, l. Nan
la flor estendiendose. dé yeapíçambotíne, hemos de cerrar
Qaingó, V. Qā. m, Cuerda. los oydos a las vozes del demonio. He
Qaité, T. Teçá. capucäy ñfimehoá chébe, cogióme la
Qāmā, Cuerda. V. Qā. m. voz en el campo. Peru gueçapucäyo
Qānā, Qanglotear. Che ibígúa çānā hendú, Pedro oyó su eco, o voz.
guitecóbo, gangloteanseme las tripas. Qarai, Olvido. r º

Qarai, Juego. V. Tecá.


Uruguaçúpiá canà, menease el huebo.
Am6çānā canā íbírañaé, menear el Qārärā, Resvaladero, deslizadero.
barril, como quando lo lavan. Acarärā, yo deslizo (m6 : hara). Na
Qāndahé, Ojos deshonestos. V. He. cärá rángy, no resvalo o deslizo. A
n. 6. mócarärā, llevar deslizando. Ibíra
Qāndog, Soltarse la cuerda. V.Qā.m.
Qāng, Esparcido. V. Tobá, rostro. nen debaco de lo que quieren arras
Qapatú, Qapatos. Ayapó gapatú, l. trar. Qārändí, l. Qaràndíba, l. Qā
Açapatú apó, hago capatos. Qapatú rängí, lugar donde están los palos por
pípítéra, suela de capato. Qapatú a donde se desliza, y la parte del rio
pohára, zapatero. Qapatú apohába, donde ay arbolillos que con la cor
instrumento de hazer zapatos. Qápatú riente se doblegan. Angaipabiyára
mbo bibi hába, hilo con que se cose. oça rärängeteíangaipabarí, deslizar
Capatú cutucába, alezna. Tayacú ra se en pecados el pecador.
güe çapatu recyb6hába, cerdas. Qa Qarecó, Consideracion. V. Tecó.
patú apyty hába, correa. Qapatú pípí
té yoapí, zapato de dos suelas. Qa 1 Qe, l. Che, Particula de futuro,
patú pípíté petei, de una suela. Yyí negativa. V. Che. n. 3.
que ibí rúngá, viras. Qapatú pícupé, 2 Qé, Si, sea assi otorgado, sea
empella. Qapatú pinià, talones. Qa enorabuena. Qéquerá, l. Cequereá, l.
patú píapí, la punta del zapato. Qa Cé solo, bien empleado es, en buena
patú piíquecúai, la cintura del zapato. y mala parte, complaciendose de lo
Chepícupé opí checapatú, aprietame que se haze, o dize, o detestandolo.
el empeyne. Yp núa yñibyi, barcos Ce que reá, muy bien hecho está. Heé
de talon.
que reá, es lo mismo.
112 112 V.
CÉ CERi
3 Ce, Salida. Qúaraci ce, salir del biar. Checé, tengo apetito de berer
Sol. V. Hé. n. 1. Quaraçí cémba coti, agua. Checaucé, apetito de bever vino.
ázia el Oriente. Ace, yo salgo, guice Checarucé, tengo apetito de comer.
ma, cémbara, cèmbaba. Nacémi, no Chembáequaabi cé, tengo apetito de
salgo. Ace hapépe, salirle al camino saber. Cheñémboete cé, tengo apetito
a recebir. Acèhayé, salir de trarés, o de sobervia. Cherecobé móporombu
por atajo. Perayé pe ace, salir al ata cucé, apetito de virir mucho. Chepo
jo del camino. Aceigaragüi, desem royucá cé tecatú, tengo costumbre de
barcar. Acè yépé, acogerse, escaparse. matar. V. Uhei.
Am6ce yepé, escaparlo. Arocé y epé, 5 Cé, Por poco.Cheyucacé, por poco
escapélo conmigo. Nacé yepe iceamó me mata. Amän6cé, por poco me muero.
chererocéyepé ey mâm6, yo no esca Cheraubacé biñá, por poco me coge.
pára sino fuera por él. Tipā ciñém Ceboí, l. Beb oí, Lombriz. Che ce
boé rehé acé y epé añāng apó apé boí, tengo lombrices (y: o). A las demas
agui, por la intercession de la Virgen dizen tambien heboí.Mbiré, yari cherë.
escapé de las uñas del demonio. Ne Ceboí, Cebolla (romanceado). Ceboi
m6mbegúaba añó oyme, añärétāmā ty, blancas. Ceboí quí tiba, cebollino.
guice yepé hägúāma, solo el remedio Ceé, Contonearse andando, y estar
de la confession ay para escapar del sentado, rellanado. Añemboceé gui
infierno. Acèngatú teó aguí, escapé ténà, estoy rellanado, sentadaco. Ere
de la muerte. Acè ngatú, sali en paz. ñémboceé einä ñandú, estás rellana
Acè ngatú chébe ye ruréhába gui, do. Ereñémbo cécéeinä ñändú, ya es
sali bien de la cuenta que me pidió. tás flocco, rellanado. Añémboceégui
Angibé ñanem6çaénāngatúne ñandé guatábo, andome contoneando. Am6
be pābe ye turehá ára cañY rām6 gu ñémboceé, hagole andar entonado.
ára agui, ñande cengatú háguāma ré Oñèmboceé cé, amigo de andar assi.
hé, desde agora nos hemos de aper Cém, Usan algunos tosiendo simul,
cebir para salir bien de la cuenta, que como solemos toser, para hazer bolver
el dia del juizio nos han de pedir. Ace el rostro, y guiñarle, y el que entiende
ocápe tachépiríaiquà, l. Tachepeyú. esta cifra dize: Apí tépe ayú, como si
ibítú, l. Tañembopiríaiquá, salir a dicera,ya estoy en el caso, l. Hiyei,con
orearse. Acémbeí, salgo sin causa. decendiendo, que ya le ha entendido.
Am6cé, hazer salir (m6: mâ: hára). Cényepé, Escaparse. V. Cè. n. 3.
Am6cè cheñém6y rö, soltar el enojo. Cequereá, Sea assi enorabuena. V.
Amoce cheróga gui, despedile de mi Ce. n. 2.
casa. Am6cèce ñeé cheyurúpe oñé Ceri (Adverbio), Poco. Cerybei, al
meéngé teibae, hablar todo lo que le punto, de ahi a un poquito. Ceryí, un
viene a la boca. Ñeeñèmééngába am6 poquito. Améé ceryí, dile un poqui
cé, dem. Cécénguérañó opítá, los que tico. Ehääró cery, aguarda un poquito.
salieron todos han quedado, los que Cerytāmó, por poco. Cerytāmo gui
se escaparon. En algunas partes usan caita raé, por poco me quemo. Am
hé, por, cé. boñcéri, apartelo acá un poco. Acíri
4 Cé. r, Deseo, voluntad, gana, ape ceri ychugui, apartéme un poco dél.
tito, costumbre. Nda cheho céri, no Eyeyii ceri, a partate un poco, ceri
deseo yr. Che hocé catú, deseo mucho bei, un poco mas. Ceri ceri opá ogue
yr. Ndayápocéri, no lo quiero hazer. rahá, poco a poco lo ha llevado todo.
Nache m6ndoceri, no me quieren em Ceri ceri chem6pini chererecóbo, po
113 113 V.
QÍ QÍ

s
-
quito a poco me fué engañando. A 2 Cí, Para distributivo. Petey cí
ñänga mague capíáhápe rügúai ace oguerahá, cada uno llevó uno. Petey
amó pini, ceri ceri ñóte ace om6piní, tey cí oguerecó, cada uno tiene uno.
el demonio no engaña de repente, si Mbohapí cíteremèè, dá a cada uno
no poco a poco. Ndeyceri, poco fal tres. Oreñāb6 cí, tantos como somos
ta. Ndey ceri ara rängé, poco falta fueron. Coñābé çi cheraí, como estos
para anochecer, o amanecer. Ndey es mi hijo (comparando dos del tama
cer oyíbo rāngé, poco falta para co ño de su hijo.) Ibici ñándero ó, cada
2 cerse. Cery ceri chemänó habāngu uno de nosotros somos tierra. Mbo
éra, estuve cerca de morir. Cery ceri hapí cí, de tres en tres, o muchos tres.
cheyucábo, por poco me mata. Ceri Desuerte, que sirve para distinguir
aycó cheangaipábagüi, estuve a pi partes. Peteycí, uno a parte óuna
que de pecar. Tatá rehé ocíbae céry pluralidad. Moc6ici, dos singulares,
ocaitabinà, el que se llega mucho al ó dos pluralidades, ut, dos y dos, qua
fuego está a pique de quemarse. Eñé tro y quatro. Mbohapící, tres singu
m6cerí emé angaipa rehé, no te pon lares a parte, o tres pluralidades dis
gas a peligro de pecar. tintas. Yrindici, quatro singulares, ó
pluralidades distintas. Cincocí, cinco
1 Qi, Madre natural, y raiz de don singulares, ó pluralidades distintas.
de procede la cosa. Checí, mi madre, 3 Qí, Llegar, pegar, junta de dos
y es mi madre, y tengo madre. Ychí, cosas. Ocíhecé, lleguéme a él, pegué.
ocí. Nachecii, no tengo madre. Ychí me a él. Ambocí, hazer llegar. Aro
Vmbae, el que no tiene madre. Checí çí, llegarlo.juntamente. Ndey ocíca
chemboáhagüerabé, desde que mi ma rängé, aun no llega. Ayacá ragüe ru
dre me pario. Checírām6 arecó Tipa pí ypóra ocíraé? Llegará el cesto al
çí, tengo a la Virgen por mi Madre. medio? Ypíá pochirām6, ndacigi he
Cheçi ménà, mi padrastro. Cambi re cé, por su mala condicion no me lle
hebé an6 hè aipó cheçi agui, esso sa go a él. Arocí tápe, acercar se al pue
qué de los pechos de mi Madre. Qi ey blo. Ero cíngóteheyābo, acercarlo, y
rapichá ché, estoy desamparado, no de carlo alli. Tabacícába, el pueblo
tengo a quien arrimarme. Che ci qui que sirve de escala para otros. Tací
píí, mi tia hermana menor de mi ma cába guí ayebí, desde cerca del pue
dre. Checii quí, la hermana segunda blo me bolvi. Taçícabíme aicó biñá,
de mi madre. Ocí ocí arí acé oyero ya estava yo cerquita del pueblo. Cí
bià, cada uno tiene la confianca en cápe teremèè, dalo al primero que
su madre, l. ave de tuyo. Nderorí topares en el arrabal del pueblo. Abá
ychí, es frasi quando se complacen ndecí cabí pípegúa teremèé, dalo al
de alguna cosa que la desean. Ciey, Indio mas cercano a ti. Angaipába
dizen a la raiz pequeñita de la qual pipé o québae añärétäcíabíme oycó,
viene a proceder raiz grande, ó bro el que duerme en pecado, está muy
tar. Yetící ey, pedacillo de raíz de cerca del infierno. Ocí ímā ára chehó
batata que quedó fuera de su princi hägúāma, acercase el dia de mi par
pio. Mandiog cí ey, pedacillo de raiz tida. Arañābó yacíçí catú ñändereó
que quedó en la tierra, quando arran upé, cada dia nos acercamos a la mu
caron la mandioca. Tata cíey, cen erte. Ocieíbaé, los que se han pegado
tellas de fuego, que quedaron conser de suyo. Có og íbaté cúe rehé tocí
vadas en la ceniza. -

cheróga, haz mi casa del tamaño desta


114 114 V.

3
QicU CÍRÍ
casa. Temy m6āng p ochí cícabeté Cherecó cué çí cuè ñém6mbeú rehé
pepíá, vuestro coraçon es puerto de ambopíterey, he decado la costumbre
malos pensamientos. Ocíçí catú che que tenia de confessarme, l. Cheñe
cäneó, estoy molido, vieneme un can m6mbeucúeçícue gui apoí. Añèem
sancio sobre otro. Ambocící catú biapó cícué gui, íguitúpa, he decado
cherembiapó, voy continuando mi mis ecercicios antiguos. Aie ecó mà
obra. Ocíçi catú mbíá obāhém6, han rängatú cí cué íguitúpa, l. Aye ecó
llegado ya unos tras otros. Amboy márängatú cícué poíguitúpa, he de
bíçí, hazerle que llegue al suelo. Che acado mi buen ser antiguo. Pendecó
pí íbící, llego con los piés al suelo. aicué cícúegüi tapepoi catú coíte, de
Cheaorembé íbící, la orilla de mi ro arad ya la mala costumbre que teneis.
pa llega al suelo. Nda hecoaí cueçícue írangé, aun no
4 Qy, Liso, deslizadero, luzio.Yçy, ha decado su mala costumbre.
está resbaloso. Ychy, idem, o reci Qi, Tia hermana de madre (dizen
proco. Amboebiçy, l. Amboe bichy los varones). Cí íquí, la tia hermana
llevarlo arrastrando. Añécymbó gui menor de su madre.
cényépébo, escaparse, deslizarse. A Qíi, Papagayo.
m6çy, alisar. Añäpécy, alisar la su Qii, l. Bii, Temblar, y tomase por
perficie. Amoc y quícé, acicalar el cu el brio como Rírii. Aba cíi catú, hom
chillo. Ymoc Vmbira, acicalado, ali bre diligente. Abacíi Vmbaé, intrepi
sado. YpícYngatú, está limpio, liso por do, que no tiembla, y tambien dize
de dentro. Añeé cyngatú, dezirlo todo. floco. Abacíi tei, el que tiembla de ma
5 C. r, Barreta, sale de Qíriba, da. Acíi, yo tiemblo, y soy diligente.
una palma recia de que hazen puas Ambocíi, hazerle temblar, y que sea
brioso. Che orombocii catúne, yo os
para flechas, y las labravan a modo
de barretas. Qíraquá, barreta con haré temblar, y haré brioso. Chepí
punta. Ytaçí, l. Qípé, azadon. yecii, l. Yehii, calambre en los piés.
Cíangá, Madrastra, madrina. Che Cheropepí cícii, temblar los parpa
cíangá, mi madrastra, etc. Checíangá dos. V. Yehii.
rām6arecó, tengola por mi madrina, Cí mèna, Padrastro. Checímé, mi
etc. Añém6cíangapotá hecé, quie padrastro. -

rola por mi madrina. 1 Círí. b, Palma de que hazen pun


Cíbá, Frente. Cíbapi, frente sal tas de flechas.
tada. Cíbaguacú, frente ancha. Ciba 2 Círi, Correr, deslizar, apartar.
miny, frente pequeña. Cíbāñái, l. Cí desgranar fruta. Icírícába, azequia,
bapireíi, l. CibáñYñVi, frente arru Acirí, deslizarse (bo: hára). Amboçí
gada. Ayecíbañai, l. Añémbocíbañe rí, hazer deslizar, derretir metales, o
ai, arrugar la frente. Cíbá cäpi, pe cosa liquida. Açírí, yo me aparto. E
lada, calva. Añèmbociba capi, hazer círi, quie gúi, apartate de aqui. Ndo
se calvo. Cabayu cíbati, cavallo fron círígi che hegüi, no se aparta de mi.
tino. Chembocíri, llevóme rio abasco. A
Qibí, Pacaro pardo conocido. m6ndirí, correr velo, abrir bolsa de
Qicué c. d. cí, madre, ó principio, cordones, ó cosa semejante, ó poner
y cue, futuro), El principio que tu cordones corredigos, desgramarfruta.
ve, el ser que tuve. Ném6mbeú rehé Am6ndíri bá, traer la mano por el
chereco cúecícuè aroyebí, bolvi a la ramo, y desgranar la fruta. Aycírí
costumbre que tenia de confessarme. quícú, bever a tragos. Ycíríquicú quí
115 115 v.
QOG QOó
cúbo aú, a tragos lo passé. Ndicíriquí pá ocóg, quebróse la cuerda del arco
cú catui, y curubíbae, no se traga Am6ndóg cheguirapacà, quebré la
bien lo que tiene tolondrones. Oci cuerda de mi arco. Yí ocóg, quebró se
rírigíetei, fué como un rayo desli la cuña. Tíci oçóg, quebró se la pro
-
zandose. Pecíri mburú aú chehegui cession, ó hilera. Oçóçog, quebrarse
cherú remimómbeu aycüera, apar muchas vezes. Oçó oçogí, idem. Ti
taos de mi malditos de mi padre. cog, bacca ya el rio. Ndeíticóca rān
Cipe, b, Acadon. V. Qí. n. 5. gè, aun no baaca. Amóndó m6ndogí,
Qocé, Sobre. V. A cocé. quebrar el hilo muchas vezes. Ayçã
1 Qóg, Majar, moler, hazer tapias, m6ndóg, cortarle la cuerda (ca: cára:
y dar generalmente con palo, o espa caba). Chem6ndóg chereó, llevóme
da de punta,apretar con el puño, dar la muerte. Cherecobé teó om6ndóg
s porragos, o rempujar. Ayoçog angúa checaquaá eYm6, llevóme la muerte
pipé, majar en mortero (ca: cára: ca en agraz. Am6ndó m6ndogí cheñeèn
ba). Ndico catuhábi, no está bien ma gā, cortar el razonamiento, desconti
jado. Eyóçogtātā, muele recio. Em6n nuarlo. Am6ndogí cherecó mâränga
guitó yçóço, muelelo hasta que se ha tú, no perseverar en el bien. Am6ndó
ga polvo. Auíçóg, moler harina. Aya cherāi pipé, cortar con los dientes.
co cog tembiú yguābo, comer con me Ym6ndocaguera, cortadura.
lindre. Ayo cog ibíatā, hazer tapias. 1 Coó, Carme, pulpa, bestias, me
Ibíatäçococába, pisones para tapias. ollo. Cheroó, mi carne: hoó: guoó.
Anguá coçocába, mano de mortero. Abároó, carne humana. Qoó apacui,
3 Aybicóbicogteichecänèo gúi, pisar carne que se cae de podrida. Qoó cuí,
floacamente de cansado. Aíbícóg, dar harina de carne. Qoó guába, carnal,
porragos en la tierra, o tapias, como tiempo de carne. Qoó màeindába, car
para derribarlas. Ayoçó yoçóg quicè niceria. Qoó maeindára, carnizero.
pipé, darle de estocadas, o puñaladas. Qoó mbichi, carne assada. Qoó mi
Checó checog opopipé chererecóbo, mói, cocida. Qo ó moëe mbíréra, l.
apuñeteóme, aporreóme. Cherobacóg Qoó éébae, carne salada. Qoó pé, tas
opoapípipé, dióme de mogicones. Aye sajos chatos. Qoó pirú pucú, tassajos
çógiaé ychupé, hobäityám6, yo mis largos. Qoó pucú, Zomos. Qoó quira,
mo me lastimé encontrandome con él. carne gorda, gordura, y sebo. Em
Ayeçogei, yo mismo me lastimé. Aho booó ceri eñapi mbáímé, no quites
bápíçóg, apretar el cesto, o cantaro toda la carne al huesso, de cale algo.
para que quepa mas. Ayo cógigára, Choroó ahé, fulano es mi pariente.
rempujar la canoa con botadores. Iga Tipà taira ñänderoó oypici, l. ñān
çocába, botador. Cheço cheçog opo deroó omondé, l. ñände roó oñem6n
pipé, echóme a rempujones. Checó dé, l. ñanderoó oguenoi, l. ñände
# cheçóg porará chererecóbo, estuvome roó oguá, l. ñanderoó orá, l. ñände
dando de rempujones. Cherecáguicóg, roó arí oyeceá, Z. ñändero.ó oguere
dióme un porraco debaaco del qjo. có, l. oñémbióg ñände roó rehé, l.
Cheíqueçó queçóg, dióme por los cos oñém6ña, ñände roó rehé, el Hijo
tados, ó hizome cosquillas. Cheique de Dios se hizo hombre.
çóqueçóg m6rändubaí, cuydado me Qoó ap$pó, Pulpa de carne Pirá roó
dán tan malas nuevas. pulpa de pescado.Íbároó,carne defru
2 Qog, Quebrarse cuerda, cortar. ta. Ndahooiibá, no tiene carne la fru
Oçogynymbo, soltóse el hilo. Guira ta. Mbuyapé ndahooi, no tiene el pan
116 1.16 V.
COóí (fof
migajon. Coó angaibá, animal flaco. angaipá recháca, entrañablemente si
Qoó caapeguāra, bestia del monte. Qoó ento tus vicios. Tandecoóí neangai
mÑmbába, animal casero. Qoó gua pába, duelete mucho de tus pecados.
cú rayngüe, marfil. Qo ó rapé, cami Amboçoóí, yñängaipápagúerarí, hi
no de bestias. Qoó rapichárām6 erey zele tener intimo dolor de sus peca
có, eres semejante a las bestias. Ndé
dos. Chembocoó y chererecóaíbo, trae
coó eymâm6 tāmó ereíquaám6 mbaé, me apurado con el mal tratamiento
sino fueras una bestia supieras algo. que me haze.
Añémboçoó, heme hecho una bestia. Qoróg, Rotura, rasgadura, arran
Qoó rapichára ñände memeíbípe, en car, corromper muger. Aóçoróg, ro
la tierra somos semejantes a las bes
pa rota. Aó cororóg, ropa muy rota.
tias. Co coó ñändéremien6i tecatú Açóroróg guitecóbo, ando hecho pe
ocuirām6 y epé, ñände mänórām6 oy dacos, y con camaras. Yñee çororóg
cobé y ebíaracañÑrámóné, esta mis bae, hablador. Ambóçoróg, romper co
ma carne que tenemos, aunque con la sas, y corromper muger. Cheçororóg
muerte se deshaga, resucitará el dia cheríérām6, voyme de camaras. Che
del juyzio. Ymaraney ngatú nánde ríéçororóg, idem. Amóndoróg, arran
roó, ñände recobé yebi rirene, esta car, rasgar, romper (ca: cara). Acaa
rá incorrupta nuestra carne despues pií móndoróg, arrancar paja. Amón
que resucite. Chero.óyaóg, caro de doróndoróg, hazer pedagos. A y é á
carne mea. Nderoó yaog nderembi móndoróg, arrancarse los cabellos.
recó, tu muger y tu eres una carne. Haporibé amóndoróg, arrancar de
Pendoó yao gpee, pemóc6y yepé, aun raíz. Ndahapómóndorocábi, aunque
que sois dos, sois una carne. dá la raiz. Ocorórogeteí cuñá, muy
1 Qoó, Combidar a comer, berer,tra rota muger.
bajar, etc. Checoó, me combidó (bo :
hára). Amondó y có obo, embiarlo a Qorotúg, Los saltos que dá el ve
combidar. Oçoóhabeymeyepé túri, nado quando huye, o la bestia mane
viene sin ser combidado. Checoóhá ada. Qorotú corotúg guaçu ohóbo,
va saltando el renado.
pe ayú, vengo por averme combida
do, y donde me combidaron. Ayçoó, Qú. r, Altibaros, tolondrones. Che
yo le combido. Aporo coó guitecóbo, cucú, tengo tolondrones (y : o). A pi
ando combidando. Yçoó píra ndou cuçú, tolondrones de la cabeça. Ibí
potári oçoohápe, los combidados no rá y putecú, en medio tiene el palo al
quisieron venir donde los combidaron. tiba cos. Y cucúçu cú, tiene muchos al
Guembicoó abi hapeé checoó, porye tiba cos. Aycúróg, quitar los altiba
rro me combidaron. Y coopíché, yo soy acos. Aypítecuróg, emplanar bien la
combidado. Porocoóguāra, combidador. madera. Ndicúçúri, está liso.
Coóí, Dolor, sentimiento intimo. Qübā, Chupar, medicina de hechi
Cheçoóí cheraci, siento intimo dolor zeros. Ayçñbā, yo le chupo. Qübānā
de mi enfermedad. Checo oí haihúpa, (gerundio): cübändára: cübändába.
entrañablemente le amo. Checooí Porocñbändára, chupador de oficio.
yñeènngúera, atravesóme las entra Aporocübá guitecó bo, ando chu
ñas con sus palabras. Checo oí Túpà pando. M

raíhúba, entrañablemente amo a Qñci, Temblar, menear. Ibícñci,


Lios. Tapecoó í Tipā raihúba, amad tembladero de tierra. Tuyabae ocñ
entrañablemente a Dios. Cheçóoínde cú, tiembla el viejo. Íbítú omoçiçi
117 117 v.
CHA CHAI
ibírá, el viento blandea los arboles. Chaà, Admiracion. V. Tià que es
Am6uçü íbírá íám6nguiita, menear lo mismo.
el arbol para derribar la fruta. Chácamí, Que esto passa (admiran
Quçu. r, Altiba.co. V. Qu. r. dose). Chacámí āng núngā chererecó
Quindá, Lechuza. bo raé! que assi me tratan Chacá
Quirírí, Un pg carillo. -
mí ereycó raé que assi procedes tu.
Qünü, Ituido. Ibítú cimi, ruido de Chacamiraé, assi pas8ó cierto. Chá
viento. Cheñee ocini, suenan mis pa camí ety eym6 Tüpà ñändequaitaba
labras. Acífini cinú guitecóbo, ando eremómärām6 raé! que tan desver
haziendo ruido. Amãcífini, ruido de gongadamente ofendes a Dios!
lluvia, trueno. Tatáctini, ruido que
haze la llama. Chá chá, Rechinar la cosa como
el instrumento que está hendido, o
Qurubá, Pacaro conocido. Quru despegado, o la cuerda que trastea, o
bá myri, l.Qurubá guaçú,pacaros chi
flauta, o cañuto quebrado. Ochachá
cos y grandes desta especie.
chetemimbí, está ronco mi instru
R3 Qurubí, Pece conocido. mento. Yyu rucháchá, el hablador.
Qurucuá, Pacarillo, Añé mboyurúchachá, hagome habla
Qurú.g, Deslizar, esparcir, de dor. Oñémbócháchámbiá oquâpa,
rramar, sorver, ruido que se haze en están parlando confusamente.
el atolladero. Chepícurúg, deslizaron Chachi, Cosa enmarañada, o arru
seme los piés en el lodacar. Açurúg, gada. Aó chachi, arrugas de ropa, o
atolléme (ca: cara). Cheçururú gui ropa arrugada. Am6chachi aó, arru
3 céma, deslizéme, escapéme. Yñāmbú gar la ropa. Yñeèchachi, habla obscu
oçururúg, esparcieron se las perdices. ro. Añèmóñéè chachi, habló obscuro.
Amboçururúg cherembiú, 8orver con
ruido. Ocururúg cumändá guírú agui, Chagúà, Lo mismo que Chequibí,
dize la India a su hermano absolute
salense los frisoles del cesto. Ciñā
sin pronombres.
ocururúbaé, muger muy abierta. Ocu
rurú cuñà, está muy abierta, estra 1. Chai, Frisolillos, Judiguelos.
gada. Abá oçnrurúbae, hombre estra 2 Chai, Arruga. Chechai ímà, ya
gado con mugeres. Açururú guitecó estoy arrugado(dize el viejo).Ychâi,
bo, voyme de camaras. Cheyurúrupi chercó, l. Chepichai, idem. Amó chai,
añeé cururugí, l. Añeé cururugi gui arrugar (m6 : hára: hába). Aychai
ñèèngā, yrse de boca en hablar. rá, l. Aychaiog, desarrugar. Checí
Quú, Morder. Checuú, me muerden bá chai, tengo la frente arrugada.
(y : o). Ayçuú, yo le muerdo. Guàbo: Oñèm6tichai yagua oñäró rām6, re
guāra: hara: guaba. Yyāçuúguâpe gaña el perro quando le acomete,
2. haú, comolo a bocados. Petei yúrú otro iba huyendo.
añó ayçuú, un bocado solo mordi.Añé 3 Chai, Dize la muger a su hijo,
cüçuú, mordime la lengua. Ayeyu y a sus deudos sin pronombres.
ruçuú, mordime la boca. Añeèmbé 4 Châi, Cosa que cuelga, pero so
« çuú ñóte guinééngeyma y chupé, no la esta particula no se usa, sino com
le respondi, mordime los labios. puesta con nâmby, que es oreja; Nām
Cha, l. Chandé, Nota de primera bi châi, carcillos. Ibíra nâmbi châi,
persona de plural inclusiva. Chande colgajos de los arboles. Ytabera nâm
rorí, holguémonos. Chahá, vamonos. bi châi, argenteria, pedreria.
118 118 V.
CHAT CHE
Cháyró c d. hechag, ver, y iró, aunque soi muy viejo ayuno. Echate
admiracion), Veislo, veis. Cháyró Ti ró, advierte tu. Pehecháteró, adver
pà yñängaípabiyàra rerecoáybo? no tid vosotros.
reis como Dios castiga a los malos ? Chati, l. chachi, Un arbolillo a mo
Cháyró Perú oúboreá, veis como ya do de helecho, cuyo coraçon se come
viene Pedro. en tiempo de necessidad.
Chámy, Dizen los mayores a las Ché, Yo (pronombre), y meus, mea,
niñas: a los niños dizen Piá. meum. Chepá? soy yo? Cheruâpa? soy
Chāng c. d. ehecha, var, y äng, yo por ventura ? Nache rügúai. No
aora), Interjeccion del que se admira. soy yo. Chébe, para mi (dativo). Eru
Chāng ahé ymbaraeté catúrām6 rae chébe, trae a mi, o para mi. Chébe
rá! ó que valiente es fulano Châng guārāmā, para mi perteneciente a mi.
Tipā y mârängaturaé! ó que bueno Chébe guārängüe reté ebocoi, esse,
es Dios ! ó esso me avia de ser de provecho, o
Chanicó, Ecce, veis aqui c. d. he para mi. Chébe güara catú ebocoi,
chag, ver y yco, Ecce. Chanicó ché, a mi si me pertenece esso. Chébe gua
veisme aqui. Chanicó ché abarabi rängatú ebocoi, esso me ha de ser de
quí, yepe aporabiquí, veis aqui, que provecho. Chébe y mârängatúbae, el
siendo cacique trabajo. ChanicóTipā que me es provechoso. Chébe tequā
aé oú mänderecábo, veis aqui como el ra, el que está a mi mandado. Chébe
mismo Dios vino a buscarnos. Chani herucáni ndébe, a mi me hizo que lo
có ymäràngatúbae omän6 ngatú. Veis tra cesse a ti. Chébe yény, contra mi
aqui finalmente como los que viven bi lo diaco, o a mi me lo diaco. Oñéé ché
en, mueren bien. be, nacheberúgiai, habló contra mi,
Chantí, idem quod Châng. no en mi presencia. Cheängmei oñéé,
Chapacó, habló mal de mi, no en mi presencia.
Chapicó, Ecce, veis. Checatú, yo si. Che añó, l. Che ñó,
Chapiró, yo solo. Cherché, por mi causa. Che
Chaquerei, l. Chaque, Mira, ola. rehé yñāng aipá, pecó conmigo, ó por
Chaquereí oroyucáne, mira ola, que mi causa. Cherí yñängaipá, pecó con
te mataré. Chaquerei Tipā oñatoi migo. Cherehé marã oyapó, agrari
ndepíá, mira que te toca Dios el co óme, ó por mi causa hizo daño. Che
ragon. rí mârā oyapó, agravióme. Cherehé
Chatepacó, ymärängatú, por mi causa es bueno.
Captar, ecce.
Catepé, Cherehéguára, lo que me pertenece.
Chatepiá, Lo mismo que Chanicó: Che hegui, de mi. Che hegúi herahā
sirven para principio de razonamien ni, de mi lo llevó. Ocarú chehegúi,
to, para captar la benevolencia, y come sin mi. Hae oiquaa catú che
atencion, sus significados se vean en hegui, él si sabe mas que yo. Che he
sus lugares: pacó, picó, tepacó, tepé gui aipó y cé my, esso salio de mi.
tepy, āng. Chá es del verbo Ahechág, Chétámó, o si yo fuera. Cheaecí, yo
ver, etc. mismo.
Chatéró c. d. hechag, ver, y té, 2 Ché, Con acento grave pausa
ciertamente y ró finalmente), Mira, mi do. Lo mismo que áh! l. oh del que
rad, atened, ola (llamando), Chetéró se admira. Ché cherori catú ndere
ahè, ola vén. Chatèró che abá ímā cháca, ah! y como me huelgo de ver
ndeteyepé ayecoacú, advierte que tel Che . . . cherorícatú nderecó ca
1.19 119 V.
º

CH03. E

tupírire cháca ... à, como me huel to que tiene el suelo puntiagudo. Cam
go de verte virtuoso. buchi ebíchúà, botijuela puntiagu
3 Ché, l. cé, Con la partícula ne da en el fondo. Chúárām6 ayapó, ha
-
es negacion de futuro; ut Ndayapoy zerla assi puntiaguda por el fondo.
chéne, l. céne, no lo haré. Ndacarui Chúé, l. carumbé, Tortuga. Nde
ché ne, no comeré. Tambiene sirven ata chúé, andas muy de espacio, l.
a la negacion del subjuntivo, y opta Chué raminde atá, idem.
tivo ut Ndayerureyche amó, no lo Chui, Coro, especie de tabaco.
pidiera, o si no lo pidiera l. Ndaye Chuí chuí, Un paccarillo de pecho
rurei cetamó. amarillo.
Chébe, Para mi. V. Che. n. 1. D.
*

Checuri, Deseo de lo ageno; v. g. La D se busque en la N, que sin


3. aora si. Hembirecó checuri, aora si ella no se usa : Nd.
me easaré yo con su muger(del que se E.
quiere morir.) Y corre por todas las 1 E, Dezir. Che é, mi dezir. Nde
personas. Ché h o güe curi, aora si é, tu dezir: yé, ejus dicere: o è, suum
posseeré yo su casa. Che hecocué cu dicere. Che é hápe, diziendo yo.
ri, aora estaré yo como él estuvo, o Cheyāpe, donde digo. Cheyágúāmé,
bien, o mal, o rico, o pobre. Mbapá donde he de dezir. Cheyaguépendé
recocüe curiñände, moriremos, com be, donde te dice. Cheyabängüepe,
mo los que ya murieron. Cheypora donde avia de aver dicho. Cheiapá
hey cúe curi, yo le hede imitar en el pe, l. Iahápe, deziendo yo. Cheiagüā
canto. Ché hecó mârängatu cúe curi, mà ndarecoi, l. Cheñägüāmā ndare
yo le imitaré en la virtud. Ore ym coi, no tengo que dezir. Oñägúāmā
baecüecuri, aora si posseeremos sus oguerecó eYrām6 oñééngú, enmude
bienes. , -
ció por no tener que dezir. Cheiabé
Chí, Ola. Chí ahé, ola fulano. bé, l. Cheyábayābé, conforme digo.
Chy, Resvaladizo. V. Cy. n. 4. Cheiaba, lo que digo, o conforme di
Chínini, l. Tinini, Gorgoritos del go. Tipā oreyaba, al que dezimos
agua caliente. Ochinini ítacú, haze Dios. Abá Perú yäba, un hombre que
gorgoritos el agua caliente, y la he se llama Pedro. Porom6ñängára pe
rida fresca quando yerve la sangre, yába, aipó Tüpà, lo que dezis Cria
etc. V. Tinini. y acemita. dor, esse es Dios. Yyāba, lo que el
Chipá, l. Típá, Torta de harina, dize. Oyába (recip). Mbae oé pān
¿ Chipiú, Un paacarillo. gā ahè herurucári chébé? que es lo
Chiriri, Bullir, el ruido que haze que fulano me embia a dezir?
la grassa, que cae de lo que se assa Aé, yo digo, l. Haé: eré, tu dizes:
en el fuego, etc. Y todo lo que se que heí, aquel dize, guiyà bo, diziendo yo
ma y tiene grassa, o bisco, y de ahi se Yāra, el que dize, l. Ehára. Yàba, l.
toma por freir. Ambó chiriri pirá, Ehaba, verbal. Em6nà é nahendúbi,
freir pescado. Urugua cú rupiá ym no he oido que assi se diga. Aypó
bochiriripíra, huevos fritos. Chepí cheé ndaiquaábi, no sé que yo aya
chiríri chequíárām6, estoy hecho un dicho esso. Aipó che érām6 tāmó,
porcarron. Ochirírí mbíá oquäpa, ojala yo huviera dicho esso. Nda ai
bulle la gente. Ochirirí cängúy, yer pó éhára rüguāi ché, no soy hombre
2”e el 2vino. que diga essas cosas. Mbae heí herà
Chüā, Cosa aguda. Ayacachüã, ces nacó chébe, no sé cierto que me dico.
120 120 V.

s ---- -—
E E

Guiyaboí, digolo de burla. Guiyaboí si el verbo tiene la ultima sillaba na


haé, no hago mas que dezirlo. Guiya rigal muda la, e, en, nd, o en mb; ut
papei haé, idem. Oroe eí oro quápa, Am6yndé, pongolo a parte. Acèmbé,
estamoslo diziendo de burla. Peieí pe salgo yo a parte. Ayndé, estoy a parte.
cúpa, estaislo diziendo de burla. Heí Añém6indé, pongome a parte.
eí teí, dizelo de burla. Taé yebi eme 5 E, Al Jin, tarde que temprano.
tequenó ndébe, mira que no te lo diga Ohubé guembihecáne, al fin ha de
otra rez. Ta haé ychupé, l. Eneí haé topar con lo que busca. Oyapoé gue
ychupé, consenti, dicele que si. Aáni mimbotárañändúne, al fin ha de sa
haé y chupé, no consenti. Ndaépabí lir con lo que quiere. Oúouré ñände
ychupé, no cesso de dezirselo, y no sé reó ñandébene, tarde que temprano
lo he dicho todo. Hae pabey, conti hemos de morir.
nuamente se lo dgo. Ndaepígi ychu 6 E, Ya caigo en ello, placeme (diz
pé, no cesso de dezirselo. Che é pigey la muger). E tayapó, placeme, si ha
yepé y chupé, aunque se lo diga con ré, si, ya caygo en ello.
tinuamente. Che é porará yepé ychu 7 E, En el gerundio es lo mismo
pé, idem. Em6ná aipó oyābo amópaé que despues; ut Guicarúbo é, despues
acé, quien avia de pensar que assi que yo coma. Ymbó eboé, despues de
fuesse. Guiyábo amopiché, avialo yo enseñarle. Hecháca é tarobià, des
de pensar. Ohó y pó guiyábo, nahe puesde verlo lo creeré.
nói, por juzgar que se aria ydo no le 8 E, Solo él. Ereipotá ré pucúi,
llamé, Ehá ndaiquaábi, no sé lo que pues tu solo quieres esso. Erehó po
significa. - taré panga ? Pues tu solo quieres, no
Yábaé, Lo que se dize, o se piensa, aviendo quien quiera yr? Ahá pota
o se imagina. Meguāi cami oú mbae ré, yo solo quiero yr, aunque no aya
yābaé, por ventura sucederá algo de quien vaya. Eremenda potarépe he
lo que se imagina, se teme, o se piensa. cé? Tu solo quieres casarte con ella,
Peru oúne cheiabaé, Pedro vendrá no aviendo quien la quiera.
segun pienso. Ndereiecohúgicé íbi 9 E, A eezes. Oyehú yehu bé, a re
peguāra mbae rehène ndeyagúe raé, zes se halla esso. Ndoiehú yehúbei,
emän6 aibíbone, no gozarás de las a vezes no se halla. Ahá ahaé Tüpà
cosas desta vida como pensaste, por ópe, voy a vezes a la Iglesia. Oiequaa
que te morirás prestó. Ndoarice mbaé iequaabé y pipó, algunas vezes se pa
ychupé hemimbotára rupi yyabaé, rece el rastro. Oú ouré, a vezes ºriene.
no le sucederá como desea. Märá mbaé Aporabíquí biquíé, a vezes trabajo.
amó oúne yyabaé, temese que ha de 10 E, Salirse, recumarse. Oe ya
venir algun mal. Märá amó cherehé pepó, recumase la olla. Aè guitúpa,
oúyabaene, imaginome que me ha de voyme de camaras. Am6é, hazer que
venir algun mal. V. Oyábo. se recuma. Chem6émbeté cheríé, voy
2 E, Cosa distinta. Aba è niché, me de camaras totalmente. Oèmbig,
yo soy otro. Aba è oyapó, otro lo hizo. estancar. Am6émbíg, hazer que estan
3 E, Admiracion. Etécatúahe ebo que. Chemóembíg che pohāng, la
có heruri raé! ó que dello trae esse l medicina me ha estancado las cama
E yñängaipá tecatú pià ndé, o que ras. Oémbeté, todo se va.
bellaco eres ! 11 E, Destrez y, enseñan ca, aptitud,
4 E, Significa hazer la cosa a parte. habilidad, aprender, rezar, leer, estu
Ayapo é, hagolo a parte, o yo solo, y d/ar, induzir, agradar. Yiaraquaá é
121 121 V.
E EBOC

catúbae, abil, mañoso. Mbaetétitó apo catú mbae apó hägúāmā, l. íé catú
rehé, y é, catúbae, diestro para todo. caracatú mbaetéryró apórehé, habil,
Che é catú, soy diestro, mañoso, apto, mañoso, diestro para todas las cosas.
etc. (y : o). Nache é catui, no soy Hecó tét$ró é catuy mbaé, inhabil.
diestro, apto, ni habil, etc. Y é catú Toñémboé aí ímé mbíá, no se inquie
bea yyapóbo, el que es muy diestro en te la gente. Añémboé catú ychupé
hazerlo. E catuhába, destreza. Amboé, gui yeaíhúbucábo, hagomele agrada
adestrar, enseñar (bo: hára). Porom ble. Peé catú abá recó angaipa rehé,
boé hára, el maestro, Doctor. Temim aunais os con los bellacos.
boé, discipulo. Amboepochí, dar mal 12 É, b, Hueco, concavo. Aypoé,
consejo. Poromboepochi hára, mal meter la mano en lo hueco. Am6dé,
consejero. Cheremimboe : hemimboe: metome, s. vistome lo hueco. Am6ndé
- guemimboe. Amboé catú hecé, ades bóte, l. Am6ndé ñóte, entrélo, metilo.
trarle bien en la cosa. Ymbo épi ca Ñaé, barro concabo, s. plato, etc.
ú, cortesano, bien industriado. Añem
E, Sabor. V. He. n. 4.
oe, yo me adiestro, ó enseño, apren
do, rezo, estudio. Añémboé aó mbo Eá, Desden de muger, y quando se
bíbi rehé, aprendo a rezar, ó leer. burla de alguien.
Amboé catú, doyle buen consejo. Am Eai (Interjeccion de muger que se
boé aí, en señarle mal, darle mal admira), Oste, guarda: lo mismo que
ecemplo, mal consejo, no adestrarle el varon dize Etíquéra.
bien en lo que le enseña, hazerle que Éáúráré, Desden de muger. Y
sea ruin, y estorvarle en lo que haze.
Ebapó, Allá (adverbio). Ebapó
Nachemboé catui quaraçí, el Sol me
ahá, allá voy. Ebapó guitúri, de allá
estorva. Ndoroñomboé catui, estorva
vino. Ebapópe hiny, allá está. Ebapó
monos unos a otros. Eyiyii quie guí gúara, los de allá. Oanga güara eba
nachemboecatui niáepé, apartate que
me estorvas. Cheängaipá nachemboe pó oguerecó, los que murmuran del
allá están con el. Coamo peoicó eba
catui Tipägracia upé chebähè hägúā
pó rae? como irá por allá ?
marí, el pecado me estorva a que no
Ebocoi, Essos, essas, allá. Ebocoi
alcance la gracia. Añèmboé aé, aco
hupiguāra chébe, esso tengo por ver
modome mal, no me apto bien, estoy
dad. Ebocoi ahá, allá voy. Ebocoi
ocupado. Yñémboe aírām6 ndahai y
catú, esso si. Ebocoi yhó ny, allá va.
píri, por estar él ocupado no le voy a
Ebocoi a háímá, ya voy allá. Ebocoi
ver. Añémboe aírām6 guitecóbo, nda
nängā ayeté catú, esso es assi mucha
hai Missa rendupa, por estar ocupa
verdad. Ebocoi rae rá, esso mismo es.
do no fui a Missa. Nachemboé catui
chereça eté cheyéehe áubé chemaen Ebocoi rāmingatú eteí, ni mas ni
duá hägúāmārí, los cuidados que ten menos. Ebocoi yepé, con todo esso.
go no me dán lugar a que aun de mi Ebocoiyepe
esso es bueno.
y mârangatú, con todo
me acuerde. Chereçá etá, chemboé
caturām6 amó paé, esso fuera si los Ebocoi rehé, Por esso.
cuidados me dieran lugar. Chereçá Ebocoi arí,
yépé nachemboe catuy eymi Tâpà Ebocoi rupí, Por ahi. Ebocoi agüi
rehé chemaénduá hagúāmārí, aunque ycémy chererecóaí hagüera, de ahi
tengo muchos cuidados no me estorvan salió el averme tratado mal. Ebocoi
a acordarme de Dios. Hecó tetiróe túri, ahi viene. Ebo coi mburú aú,
122 122 V.

3.
ÉGUY Eí
esso si con la maldicion. Ebocoi che ées, o sea gssi. Égúy rámi, l. Égúy
mängá, esse es el que digo, o esso etc.
núngá, l. Eguy ñābé, dessa manera,
Ebocoi eYrāmó tamó, si esso no fue- como esso. Egúy rupí y quai, por ahi
ra. Ebocoi angágúara, los que siem- passó. Egúy abá, l. Abaé cügüi, /.
pre traen esso en la boca. Nda ebo. Abaé nfigúi, essa gente. Egúi cuñá,
coi rigüai, no es esso. Nda ebocoi essas, mugeres. Egúy bága, essos cie.
rigüai cherúhába, no es esso a lo que los. Egúy pará, essos mares. Egúy
vengo. Ebocoi catú cheruhába, esso meme Tipā ñeembó, todo esso es efe
si es a lo que rengo. to de la palabra de Dios.

Eboí, Come con que dá en piés y 1 Eí, De por ahi, ocioso, sin algun
manos sin saber lo que es. Chepi eboí, fin, o causa, de burla. Abaeí, hombre
tengo come con en los piés. Chepó eboí, de burla, de poco momento. A y apó
en las manos. Añémboé boí guiñe eí, hagolo da burla, sin fin alguno.
eyiná, rescandome me causa comegon. Ayco ei, estoy ocioso. Mbaéramopé
Chembo eboí, me causa comecon. arayā peico eí pequápa? porque
estais todo el dia ociosos ? Oreporú
Ecatú, Destreza. V. E. 11. harey oremboúbéy, por no aver quien
-- nos alquile estamos ociosos. Che ña
Eé, l. Hee, Dize la muger si, sea teY chemboeí cherero cúpa, la pere
assi, otorgado. za me tiene ocioso. Ayco eí ycó gui
carú eVm6, aqui me estoy en ayunas.
iée aé, Digo que si. Ée eré, di que Aycó ei y cóndé be, no he hecho na
si. Hee ndaei, no le di el si. da para ti, dize la madre al hijo
quando no le ha hecho de comer, o el
Égúy, . Essos. Eguí abá aú, essos criado al amo, quando no le ha hecho
bellacos. Egui agui, desde ahi. Egúi algun servicio, o entre yguales por
báe, por esso ó por essas cosas. Egúy cumplimiento, no me empleas en tu
bae rehé ayú, esso rengo a llevar, o servicio. Aycoeínderemimbotára apó
por causa de essas cosas. Na egüibáe potábo, estoy desocupado para ser
rehé rigüai cherúri, no son essas co virte. Ndachemboéy ucári chequírey,
sas por las que yo gengo o las que me mi fervor no me dá lugar a que esté
mueven. a venir. Egúy güāmā rehé ocioso. Ay coeí ceamó paé? pues
ayú, l. Egúy hágúāmarí ayú, por es aria yo de estar ocioso ? Ayurei, ven
sas cosas vengo a poner bien esso que go sin que me lo manden, o sin causa.
ha sucedido. Egúy m6ángäm6, l. E Con las negaciones haze iei contrato,
gú y m6ängápe ayú, con pensamiento haziendo la y de la negacion, que es
de esso veng9. Egúyia, conforme a breve siempre, contrata; y su y que
essas cosas. Egú y yacatú, ni mas ni siempre es larga, assimismo contrac
menos que esso. Egüyme aí,..., en esse ta; y haze esta voz: yo no voy, que si
lugar. Egúymeí, ahi mismo. Egúimeí yo fuera, yo lo trarera, etc. Nda
ñey emoi, l. Emoi emé egúyme, no haiei, cheténe chehóām6 arú. Na
lo pongas ahi. Egúymebé, hasta ahi. m6mbeuyei, chetāmó y m6mbeu rā
Egú$mebé ybahemy, hasta ahi llegó. mó, no lo quiero dezir, que si lo di
Egúymebé híny, ahi mismo está. E acera, etc. Quando a esta y de mega
gúy ngatuté nängā, assi es esso cier cion le antecede consonante, de ordi
tamente. Egúy ñabéngatú, como esso nario toma otra y, quedandose la de
123 123 v.
EÍ EYMB
la negacion con su acento breve; ut la massa que hazen de flores para
Ndayapo potari yei, no lo quiero comer. V. Teborá.
dezir. Nam6mbóri yei, no lo arrojé, EY, Huso. V. Hey. n. 3.
etc. Nam6mbábi yei, no lo acabé, Eym, Negacion. Cherecó eym, el
que si lo acabára, etc. no estar yo. Märápe ahé rureym ?
como no viene fulano? Chehó eyrāmó,
1 Eí. r, Miel, y abejas. Eí cägúy, no yendo yo. A vezes se le quita la e,
vino de miel, o aloja. Eíchú, abejas y queda sola la y, y es elegante y muy
negras, y las siete cabrillas. Aquí usado. OhoÑmbae, el que no va.
quieí, abejas negras, Ibíra y pí, negras. Eybéñóte c. d. la tercera persona
Ybombu, negras. Nóngúe, vermejas. de aé, n. 4, y bé, y ñóte), Dar prin
Aremboí, negras. Mondorí, pardas. cipio. Eybeñóte yyāraquaá, ya em
Mborá, pardas. Yateí, vermejas. Ta piega a tener entendimiento. Eybé ñó
táeí, vermejas. Eyracú, vermejas. Eí te guiñémómärängatúbo, desta vez
ra ápatayí, miel espessa. Eyrápuà, he ser bueno. Eybe ñóte y márängatú,
abejas que crian en arboles por de nunca acaba de ser bueno. Eybeñóte
fuera. Eíra aquá ñati, negras. Eyrá yyaraquaá, hazese de buen entendi
tā, miel dura, acucar. Eíretāma, abe miento, y tienelo malo. Eybeñóte y
jera. Eí rípíá, miel quaicada, acucar. ñängaipá, a el mismo le parece que es
Eí robañá, abejas negras. Ey rúba, malo. Y a todo se le puede añadir h;
abeja maestra. Eí rfimbi quiti, parda. Heybé, etc.
Eífimbíquíraçá, pintada. Ibíráeí, miel Eychú, Las siete cabrillas.
de abejas. Taquāréé eí, miel de ca Eíí, Muchos (en plural). Eíimbía
ñas. Eyrú oñémbiógroirām6, en el ocupa, Están muchos. V. Ae. n. 4.
Invierno se encieran las abejas. Eyrú Eyí, Bacada. V. Gueyí.
oñeoquèndá oroí rām6, encierran se Eyímé, Dos negaciones afirman.
las abejas en teniendo frio. Tíapí eí, Epoí eyímé, de calo de la mano. E
tienen miel las abejas. Roírām6 nda yapo eyímé, no lo deces de hazer.
tíapíri, en el Invierno no tienen miel Vease el Arte.
las abejas. Tíapíramó, empiegan aora EÑmbé c. d. ey, negacion, y de é.
a hazer miel las abejas. Obohíí gue n. 8), Aunque no él. Eioquai toyapó
tägúā herahábo, acarrean cera para eymbé, mandaselo, aunque no lo aya
hazer su panal. Eyreâqüā oguerecó, de hazer él. Emboáraquaá tiyara
l. Eyrabíag o guerecó, huele a miel. quaáeymbé, corrigelo, aunque no se
Gueñāétärām6, ndatíapíri, quando se aya de enmendar. Tereñèm6mbeú
les ha caido el suelo del panal no tie ndé Tüpàraeymbé, confiessate, aun
nen miel. Guíapíhoúrām6 ndoubei, que no ayas de comulgar. Eñém6çãe
en comiendose la miel se van. Hetām mà, terehoÑmbé, apercibete, aunque
birücué, abejera despoblada. Yyúguá, no ayas de yr. Erahá ychupé tove
liga con que se cogen pacaros, y la ymbé, llevaselo, aunque no lo aya de
hazen las abejas. Tamoi, l. Tú, la comer. Tayatapítei toá eYmbé mbaé
abeja maestra. Tai gué, el agror que am6 cheratápe, quiero hazer fuego,
tienen los higos antes de sazonarse. aunque no tenga nada que guisar. V.
Tíapípú, rebentar el panal. Oñem6a Ya é.
tāti eirú, riñen las abejas. Ndoúbi Eymbiré e. d. ey, negacion, y riré,
ränge, aun no han hecho assiento en Antes que no, como sino. Taçí eVmbiré
a abejera. Heborá, hámago, que es tāmó ereyú, o si hivieras venido antes
1.24 124 v.
ENEÍ e
EMÓN
de la enfermedad. Cherechá eymbiré ayeté, assi es sin duda. Em6nanga
tāmó, como si no me huviera visto tuque, l. Taem6vā reá, assi sea. E
72O 772e CO72Oce. m6nà nàngā nó, l. Em6nà nàngā ra
EYmbobé c. d. ey, negacion, y rā mibénó, assi tambien. Em6mā nírām6
m6, y bé), Chehó ey mbobé, antes tāmó, ojala fuera assi. Em6nà nàn
que yo vaya. Tereñèmboé equeVmbo gäne reá, ya assi será cierto. Em6ná
bé, reza antes que duermas, suelese ndayé, l. Em6nā mayé, assi dizen que
quitar la e. Acarúymbobe, antes que es, o passa. Emónâte pängā, mbae
yo coma. Curí curí autāmó checa rae reá? que assi es, o passa la cosa ?
quaaymbobé amā nó raé, ojala hu Emónā pängā ? que assi es? Em6nā
viera muerto en mi niñez. pé ereñéè? pues assi habla ? Em6ná
EÑcó c. d. ey, negacion, y có, pro támó, ojala sea assi. Emónà tàmó
nombre), Ciertamente, sin duda, no Tipã oypotá, l. Curi aútām6 em6na
ay duda. Ayú eycó, cierto que ya Tipã oypótá, qjala Dios assi lo quie
vengo. Ocotipe oicó eycó, está cierto ra. Em6nā teqúara, el que anda de
en su aposento. Ayeté yamän6 eycó, essa manera. Emónâró, l. Em6nároy
cierto que hemos de morir. Ayeté eYcó ré, assi que, finalmente. Em6ná te
nde eremündá hecé, no ay duda sino qúara niché biñà, l. Emónā teqúara
que tu lo hurtaste. Ayete eycó Tipá niché carāmbohé, assi solia yo hazer,
Jesu Christo ou aracañyrām6ne, no o andar. Em6náteqúara am6nià che
ay duda de que vendrá Jesu. Christo Tipäopópe chererecó eyme, l.Em6ná
a juzgar. teqüarugúe niché biñá Tipā opópe
EÑmé, Causa porque no se hizo, che rerecó eymo, dessa manera avia
etc. CheyquaabeY me nam6mbeñi, por yo de andar si Dios no me tuviera de
no saberlo no lo digo. Chem6m6rán su mano. V. Ta. n. 3.
du eymendayúri, por que no me avi Em6nârām6 o d. em6nà, y rām6),
807"O72 7¿O 77262 ?????62. Por esso, por tanto. Em6märām6 aye
Emé, Negacion del imperativo y rure ndébe ndepíta hägúāma rí, por
permissivo. Lo natural desta negacion esso te pido que te quedes. Hae em6
es imé, y la pronunciacon aspera ha márām6 pá che ayapó rae? luego yo
hecho convertirla en emé. Tere emé, lo hize? Hae emónârām6 ndeiapúró,
no lo digas. V. Ime. luego tu mientes.
Em6nà, De essa manera, assi. E Enà, Cuidado. V. Teçaemà, en Teçá,
m6nà abenó, assi tambien. Emonà ojo, y Maènà.
ami, assi suele ser. Em6nà có reá, Eneí (Particula ecortativa de sin
assi es cierto. Em6na é núgúy, assi gular), Ea ya, tu Tambien lo usan
dizen. Em6nā heíndayé, assi diz que en plural: Peñei, ea vosotros. En eí
diaco. Em6nāy póraé, assi será. Emo neró, ea ya animando, y tambien otor
mà i pone, por ventura será. Emónà gando, sea assi. Eneí chandecoè ya
ñābé, l. Yabé, assi, de essa manera. cúpa, salutacion quando se despiden
Tipāñänderaihú ñabé, em6näabé de la visita por la mañana. Eneí chan
ñändéyoaíhúne, assi nos hemos de de pytú tei yacúpa, ea quedemos has
amar como Dios nos ama. Em6nayé, ta anochecer. Eneí ñände coé yaicó
assi dizen que es. Em6mà nàngā che bo, ea cojanos la mañana (y vanse,
yyapó rām6ámó, l. Che yíaporirerā modod e saludarse). Eneíque reá, aca
m6 raé, esso fuera si yo lo hiziera. ba ya (dize el varon). Eneíque rei,
Em6mäne, assi será. Em6nà nängä ea ya (dize la muger). Eneí raú, ea
125 125 y. II. 9
ETÉ EÚMA
ya (rogando, o con enfado, conforme tengo las fuercas que solia. Mbae
el modo con que se dize). Eneiró angá ímändeté, cosa muy antigua. Abá
raú oreri ñeèngára, eia ergo advocata pochi eté, muy mal hombre. Ycatú
77 O 87"(y. pírí eté, muy bueno, muy lindo. Hea
quandaí eté, vehemente olor malo.
Epé (Pronombre), Tu. Cheraihú 2 Eté, Con verbos significa, avia
epé, tu me ama8, y amame tu. de, s. no avia de lo que porta el ver
bo. Opocó eté, pues avia de tocar a
Epéyepé, l. Peyepé, Vosotros. Che ello. Ománó eté, pues avia de morir.
raihu epeiepe, vosotros me amais, y Ahá eté, pues avia yo de ir. Am6m
amadme vosotros.
beú eté amópaé, pues avialo de dezir.
Eré (Dizen las mugeres), Si haré Eté amó, Avia de. Oú eté amó,
pues avia de venir, s. no. Oú eté a
placeme.
mó paé, idem. Cheyucá eté amó paé,
Etá, Muchos. V. Heta. n. 1. pues aviame de matar.
Eteí c. d. eté, y de i, totalmente,
1 Eté, Bueno, verdadero, recio, de todo punto, de hecho, Superlativo,
honrado, antiguo, superlativo. Abá perseverar, ocioso, suelto. Oho eteí,
eté, hombre honrado. Mbaé eté, cosa fuese totalmente. Ayapó eteí, helo
preciosa, cosa muy buena, tesoro. Yà hecho todo. Omänó etéy, de todo
guareté, tigre. Aycó catú eté Tipà punto murió. Oyapó etéy oinà, no se
rerobiáhábapipé, estoy constante en ocupa en otra cosa, o haze mucho.
la Fé, Aycó eté coite cheraçí gui, Oycó éteí mbíá oqúapa, están ocio
estoy ya recio de mi enfermedad. Ay sos. Oguerahá etéy, l. Ogue rahápá
có eté cherembiapó rehé, persevero betéy, llevólo abarrisco todo. Igare
en el trabajo. Aycó eté cheremimbo téy, canoa suelta. Nda cherecó etéy
tá rehé, estoy firme en mi voluntad. bei, estoy muy al cabo. Abaré etey,
Amboeté, honrar, estimar (bo: hára). Clerigo sencillo. Na hen6i etéy, no le
Namboetei, no le honro, no hago ca llamo sin que ni para que, para algo
so dél. Nachemboetei, no hizo caso le llamo.
de mi. Chemboeté amópaé? pues Etí, l. Etíquera, l. Tíquera, guar
avia de hazer caso de mi ? Añèmboeté. da, esso no, desden, sirve de quitar
ensobervecerse, ensalgarse. Yquíry la pulla que le hecharon, y de expro
aguí yei baecuera bérāmi oñémboe brar. Etíquera picó ahé, valate la
té eteí oicóbo, ha visto el ruin y ba trampa, y quando hizo la cosa mal,
aco, y como se entona. Na oñémboeté o no a gusto. Etíquera picó nde, l.
bae rüguāy ché, no soy altivo. Ném Etíquérá, con acento largo.
boetehába, sobervia. Añémboetéucá, Eú, Interjeccion de la muger que
hagome honrar, estimar. Abá oñém se admira.
boetécebae, arrogante, sobervio, a Eú, Regueldo. Che eú, yo regueldo
migo de honra. Abá oñémboeté, hom (y: o). Yéuré, regueldo hediondo. Che
bre llano, humilde. Némboeté hába mboeú cherembiú, la comida me ha
nängā opacatú angaipába oguenoāé ze regoldar.
ñandébe, la sobervia nos acarrea todos EúÑ, Está quedo (dizen las mugeres).
los pecados. Nacherecó etécuérabei, Eúmaé, Admiracion, compassion
l. Charecóeté cuereyme aycó, no de muger. Euacai, idem.
126 126 V.
GUÁÁ GUAQ
Eupé, Esso, essos, ahi. Eupe agui rupiá güaá, aquella partecita por
oguerahá, de ahi lo llevó. Eupebae, donde quiere rebentar el pollo en el
esso, essos. Eupébae rehé che mâén huevo. Qaguaá, ojos saltados. Yapepó
duaeté, de esso me acuerdo mucho. gúaá, la barriga de la olla por de
Eupébae upé améé, a esse, ó a essos fuera. Hebé aguaá, barrigon. Cuñá
lo di. Eupébé, desde ahi, o hasta ahi. hebéaguaá, muger preñada, ó barri
Eupébé cheraci, desde ahi estuve en gona. Ibiragüaá, palo con tolondro
fermo. Eupé pébé obahé, hasta allí nes, o torneaduras. Ibíráguaá ñém6
llegó. Epépebé hiny, ahi mismo está. çaraitába, bolas de jugar. Ambo gúaá
Eupé cotípe, ahi dentro. Eupé guibé, íbirá, tornear haziendo bolas en el
desde ahi. Eupénder emimguaápe, palo. Ypígúaábae, el copo que no
ahi donde sabes. Eupé ocápe, ahi tiene pié. Yqüà gúaábae, el que tiene
fuera. Eupépe emoi, ponlo ahi. Eu los dedos hinchados por las puntas,
pépe ñóte, ahi no mas. o redondas. Iguaá, ensenada de rio,
F. demanera que Guaá es abolladura,
Esta letra F no la tienen. mirada por dedentro, y aguaá, mirado
G. por de fuera. Ambóapègúaá, hazer sa
Gu, Reciproco, en los nombres y lir lo concavo. Añèmbo ebé gúaá, ha
verbos que tienen por relativo h. Gue gome barrigon. Yñimbopógúaá, hilo
noirām6 turi, en llamandole vino. desigual, no parejo. Ypó guaá, vara,
Güerarí oñèen6i, llamase por su nom o cuerda ñudosa, mal torcida. Aynim
bre. Guba ohaihú, ama a su padre. bópóguaa og y pobängā, hilar parejo.
Guorípápe oméé, dio lo con su gusto.
Guà, Cosa redonda. V. Píguà. Gúäängā, l. Gúäängāmaè, Inter
Guà, Comprar. V. Ya. n. 3. jeccion de muger. Gúäängā oycóbo
tei maè, dizen quando no le dán lo
Guà, Passar. V. Quä. n. 2.
que pide.
Guà, Dize el que espanta a otro
de repente, Guáguá. Gúaba, Verbal de muchos verbos.
Già, Lista, raya atravessada, man Caguába, donde se beve vino, instru
cha, pintura. Che aó ygüà güà, está mentos de bever. Ném6mbegúaba, el
Zistado mi vestido, o pintado, o acce lugar donde se confiessan.
dregado. Ambó güägüà aó ymbo a Guabirá b, l. Íbábirá, Fruta co
quegúabo, tercer a cedregada, o pin nocida, sus especies son. Guabirábati,
tada la ropa. Aó güágüà, ropa lista blanco. Guabirábobí, verde. Guabirá
da, pintada. Oñèmbo güágüà che aó miny, del campo. Guabirapytā, colo
yquíárām6, tiene manchas de suzie rado.
dad mi vestido. Aieobágfiá, tengo la Gúacá, Guacamaya, parcaro cono
cara 8uzia con manchas. Aieeçá giá, cido.
tengo el ojo alcoholado. Angaipába
Gúacapébo, De barriga. V. Ta
omboguāguà acé àngā, el pecado capé.
mancha el alma. Ñém6mbegúaba
pipé acé ángā oñégüngog, con la Gúacárá, Ave pescadora.
confession se limpia el alma. Guacú, Venado, sus especies son:
Guáá, Tolondron, abolladura por Guaçú ábárá, del monte. Guaçú añü
de fuera. Cheretobapé guaá, tengo rü, venado de pescueco negro. Guácú
hinchado el carrillo. Cherínypiágúaá, arā, onca. Guaçú āti, cuerno de ve
tengo hinchada la rodilla. Uruguaçú nado. Guaçú paratiyú, l. Taquarem
127 127 V. 9º
º\

G0Aí GUAR.

bóquytā, venado muy chico. Guaçu nutivo), Pintadico, lindico, palabra


pytā, vermejo y grande. Guaçú pucú, tierna, que dizen los mayores a los
ciervo. Guaçú tará, camaleon. Gua menores, varones a mugeres, y muge
çuti, venado del campo. Guaçú abaey res a varones. Eyoguai, ven acá hi
biñā oúoú catú píri aubé, aun los jito lindito, etc.
venados siendo irracionales adere Guaybi, Vieja. Cheguaybi, yo soy
can donde se han de echar. Guaçu vieja, y los varones lo dizen a sus mu
nambiey, venado sin orejas, modo de geres, aunque sean mocas. Cheguay
caherir al que no quiere oyr. bi, mi vieja. Añém6guaybi, hagome
2 Guacú, Grande, gruesso, ancho. vieja. Guaibi reçai aubaí, lagrimas
Pay guaçu, l. Abaré guaçu, Prelado. de vieja de burla, dizenlo por gracia
Abáguaçú, hombre gruesso. Carapé quando llueve poco; porque luego
guaçú, anchicorto. Mba epí guaçú, co cessan las viejas de llorar.
sa de centro grande. Ambopí guaçú, Guaybyóg, Hojas conocidas de
ensanchar. Ndipí guaçui cheaó, es palma con que cubren las casas.
mi ropa angosta. Añèmboabá guacú, Guayúpíá, Llaman al hechizero,
voy engordando, o ensanchando. Guayupiá yára, idem.
Gúà chá, Muchacha (dizen varones Gúāma, Tiene la misma significa
y mugeres a las niñas). cion que Rāmā. Cherembiapó guāmā,
Guà eté, Ah: interjeccion, o que l lo que tengo de hazer. Cherogúāmā,
Guàetépe ahè amyri, ah! pobre dél. mi casa que ha de ser. Esta particula
Guâtépecheyucábone, ah! que me ha es futuro del verbal Haba. Cheremi
de matar. Guàété piché, ah / pobre de mon66gúāma, lo que he de juntar.
mi. Guàeté piche, guimänóm6ne reá, Guámaé (Dize la muger), Hase
ah que será de mi en muriendome. visto, que no me cree, etc.
Guàetépa hé oúbone raé rá, ah! qual Guambi, Cerco de palos. V. Ro
vendrá aquel pobre padeciendo, etc. guāmbí.
Guàetépahè herureym6, valgame Dios Gúāmbipé, Tapia Francesa. Am6
como no lo trae. Guàeté racó naoicó, guambipé cheróga, ya he cercado mi
assi fué, pesandome de lo que me di casa de tapias. Gúāmbipéitá, los pa
zen. Guàeté hetá herúb o raé, oh ! los que tiene la tapia a trechos.
que de cosas trae. Guáāmbita, Solera de casa. Amó
Guág, Dices, galas, ajorcas, ma gúāmbitá cheroga, ya he puesto las
millas, y todo ornato. Aieguág, yo me soleras en mi casa.
adorno (bo : hára). Yegúacába, dices, Guapí, Sentarse. V. Api. n. 5.
plumajes, etc. Ambóyegúag, adornar, Gúaqui, Comadreja.
componer, pintar la ropa. Yegúacábí, Gúará, Paacaros marinos.
d¿acecillos. 1 Guára, Utilidad, pertenecer a
Guagi, Cabra montesa. cosas, y personas, y tiempos, constar
Gúaguá, Dar baya, y espantar de materia y forma, para de persona,
patacaros. tiempos, y cosas, patria, parcialidad,
Guahú. r, Canto de los Indios. A paises, region, sum, es, fui, partici
guahú, yo canto (bo : hára : yára: pio, adverbios, tiene quatro tiempos,
hába). Amboguahú, hazerlo cantar. como los demas nombres, guára, gua
Aguahú ráí, cantar mal. réra, güärāma, gúarāngúera.
Guai, Trocar. V. Quai. n. 2. Utilidad.
Güai (c. d. guā, pintura, y y, dimi Abá chebegúara, hombre que me es
128. 128 V.
GUAR GURR
util. Che añó ychupé gúara, yo solo Para de persona y casas.
le soy de provecho. Cheiecotíahá ché Chébegúärāma eheyá amó, deca
be gúara catú, mi amigo que me es algo para mi. Chébeguarāngúera oca
provechoso.Chébegúa marāngatú che ñy, lo que avia de ser para mi se
reymbá, mi perro me es muy prove perdio. Aheyā pÑtífinām6gúärámà,
choso. Amó am6ñó, chébe gúarām6 decolo para la noche. Oyrándérām6
oycó cheyaguá, algunas vezes me es gúärámá, l. Oyrândém6 gúärāma, l.
provechoso mi perro. Chébe catú gú Oyrandéguarāmā, para mañana. A
ari ahé, fulano me es provechosillo. heya coó carúhápe guáráma, de cé
Ychupé güara catú ché, soyle prove carne para la mesa. Ymarāngatúbae
choso. Cheyéupé gúara ndaiquaábi, ibápe guārāma, los buenos son para
soy ingrato, no conozco mis biene el cielo. Yñängaipábae añäretâmegúā
chores. Chéyéupégúara aiquaá catú, rāma, los malos son para e infierno.
conozco los que me hazen bien, soy Patria.
grato. Cheyéupé gúarandaiquaábe Ponen el nombre del rio de que be
ymí, no soy ingrato.
ven, o lo de que toma la denominacion.
Pertenecer con Rehe. Paragúaígúara, los que son del rio
Paraguay. Parānā ígúara, los del Pa
Cherehegúara, lo que me pertenece.
raná. Parápegúara, marítimos. Pa
Chereté reheguára, la que pertenece
a mi cuerpo. Mbaè che rehégúara, del rambo prígúa, los de la otra randa
mar. Nänderubichábeté retāme
los bienes que me pertenecen. Mbae
gúara, los de la Corte. Cherogiguara,
íbágári güara, las cosas que están
l. Cherope guara, los de mi casa.
en el cielo. Ara rehégúara, lo que per
Cherétämbigúara, los de mi pueblo.
tenece al dia, o tiempo. Cherehegúa
mèmè aípó, todo esso me pertenece. Parcialidad, Paises, Region.
Cherehéguae Vndai potári, no quiero Este, gúara, haze sinalefa con Rā
lo que no es mio. Cherehegúara aipó mó. v.g. Gúam6, hiàm6, çüám6, dize
biñá, esso me pertenecia. Aypó chere parcialidad. O y ogíiám6gúara, l. Oio
hegua ràngué, esso avia de ser mio. cüám6, l. Oyohüám6, parciatidad, le
Cheroga rehegúara, l. Cherogíguára, chigada. Oroyógiäm6 oroycó, esta
los de mi casa. mos en parcialidades. Oyo húām6quy
b6ngúara na peé rami riguái, los
Constar de materia y forma. destos paises de acá no somos como
Abá íbi rehegúara, hombre de tie vosotros. Ooygüám6 quyböngúara,
rra, Ogíbírapé rehegúara, casa de los paises de acá. Oyo cü ám6 rehe
tablas. Paraguá íboti rehegúara, co gúara, los de su parcialidad dellos, o
rona de flores. Tataéndíy raití rehé de aquella region. Acoigüám6gúara,
gúara, vela de cera. Chenúngára rí l. Acoi hüám6 gúara, los de aquella
gúara, de mi forma, y mi tamaño. Che lechigada. Igarí oyoçú āmó oycó, los
rembiapó ningara rígúara, del mis cedros están juntos. Cheyogfiám6gú
mo modo y forma de lo que yo hize. ara oy yarog, hanse acabado los de
Mbaé ibí reguarey, cosa que no es de mi pais. Peyógüám6gúara nda he
tierra. Tataendi yraití reheguarey, tai, vuestros paisanos son pocos.
vela que no es de cera. Nängúa y pó Sum, es, fui. -

hae aé aú, pensé que avia de ser Oy eígúara, lo que es de oy. Péé
desta manera. cúehé gúaraé biñā petuyà bae iepé
129 129 V.
GUAR GUÉ
aubé, mbitétiché imágúara, vosotros Guari, Cosa tuerta. Ocápí guari,
que nacistes ayer estais viejos, que calle tuerta. Mbacá ratygúar, cuer
seré yo. no de vaca retorcido. Amó guari bi
Particípio de verbos. rá, labrar tuerto el palo. Ayeecópí
Acaaú, bever yerva: Caagüara. A guaryngog, enmendarse. Añémo ecó
caú, bever vino: Cagüara. Ayaceó, guari guari guitecóbo, no ando a de
llorar: Ya hegúara. Ayaó, reñir: Ya rechas. Peña pengóg pendecó guary
guāra. Ayçoó, combidar: Qooguára. guari, enmendad la vida.
Aycuú, morder: Quú gúara. Aietuú, Guarini, Guerra.Guarinyhára, gue
rellangrse: Yetuúgúara. Aú, bever rrero. Aguaryni, guerrear (m6: há
agua: Igúara. Am6mbeú, dezir,M6m ra). Aguaryni quāy, juntar exercito
begúara. (hece) contra ellos. Guarynymbó, des
2 Guará, Rebolver, y de aqui lo pojo, l, Mbaecué guaryni meguâ.
toman por la barrena. Guaráguaçú, Guarimbé, Pato.
barrena grande. Guaramyri, barrena Guatá, Faltar. V. Atá. n. 3.
pequeña, Ayguara guarápipé, barre Guatá, Andar. V. Ata. n. 2.
mar. Ndiguarábi, no está barrenado. Guatäm6í c. d. tātā, recio, y el
Aypíguará caramegüá, rebolver lo recip.gu, y la particula, rām6, y la y,
que está en la casca. Peñèm6mbeú de perseverancia, Enojo, zeño, zañu
Ñmbobé pei pígúara pendecó angai do, encapotado. Guatämóyche recóni,
pába, excaminad vuestros pecados an estoy enojado, etc. Guatäm6í oyqui
tes que os confesseis. Aracañyrām6 ābo, entró hecho un perro de enojo.
oúbo Jesu Christo ñändereco pabé Guatäm6í ayú ndébe, vengo enojado
ngatú gúara oypígúarágüará eteí, y contigo. Guatam6í ebocoi yquai, allá
ñab6ñāboupé hembiapocúe yacatú va mohino. Guatämoi cébae, enoja
hepíbeèngā, quando Jesu. Christo nu digo. Guatämoibó, enojado. Nagúa
estro Señor, venga a juzgar, encami tāmoi oicobae rügúay, no es enoja
nará las obras de todos para confor dico. Guatamoi cé ché, soy enojadi
me ellas dar a cada uno. Peipiguará co. Guatamoi oroicó oyoupé, anda
imé pendapichárarecó, no escudri mos encontrados.
ñeis vidas agenas. V. Pí. n. 7. Guatapí, Caracol muy grande de
Guaracapá, Broquel, rodela, adar la mar, que sirve de vozina.
ga. Guaracapámi mi, broquel. Añém Guatíai, Especie de calabacas.
boguaracapá, ponerse la rodela. Aye Guatini, Raizes comestibles.
pia, guaracapá pipé, adagarse, abro
Gué.
quelarse. Huibiyà ñābó guen6ndé
guaracapá ia toguerecó, cada fle Guè.b, Amortiguado, borrado,apa
chero tenga delante de si un rodelero. gar. Agué, estoy amortiguado (dize el
Gúarápembi. r, Sobrado de la ca viejo), he perdido el color. Chepigué,
sa. GúarápembÍrítá, los palos en que engo el pellejo amortiguado. Guigu
están las cañas del sobrado. Aypem ébo aycó, idem. Nda guébí rängé,
birítá, poner estos palos. aun tengo terso, ó con color el pelle
Guaratimbú, Gorgojo chico c. d. jo, aun no soy viejo. Ndo guébíymā
guara, barrena, y ty, nariz, y pú agu ràngatúbae reaqüána, no se escurece
jero), Yguaratimbú abatí, está agor la fama de los buenos. Ibápegúara
gojado el maiz. guendípú guebeyme oycó, los bien
Guareá, Una raiz comestible. aventurados gozan de una luz inestin
130 130 V.
GUEY GUI

guible. Ambogué, apagar fuego, bo añó, ñände yéroihabeté, a solo


rrar qualquiera cosa. Ambogúe che Dios hemos de adorar. Tipà añó
quatiá hagüera, borrar lo escrito. yeroy habeté, solo Dios es adorable.
Mbae quatiá oí mānām6 ogüe, la pin Gúèmbé, Fruta conocida. Güem
tura se ha borrado de antigua. Tatá bei, el arbolillo. Güembeyá, está ma
ogüe, apagose el fuego. Ogué oguébí, duro. Güembepí, cascaras destos ar
apagase a menudo. Ogüebei, el mis boles con que ha sen cuerdas y maro
no se apaga. Ndeíogúeboränge, aun mas. Géembé rembó, el vastago, o
no se ha apagado. Ace gueçaípipé raiz desta fruta. Hopeá rāmó, l. Ho
ombogue oangaipapá guera, con las peabírámó, empieca ya a tener un be
grimas borra el hombre sus pecados. I llo chiquito el grano. s. va ya madu
tatá ombogué ñabebé, éguyñabe abé. rando. Híbá apeyú, tiene la cascara
ñèmómbeguāba, Paí abaréupé angai- ya amarilla, está maduro. Ndahíba
pába ombogué, assi como el agua péyui range, no está sazonado. He
apaga el fuego, assi la confession el biquárípibúbú güembé, ya está muy
pecado. Aguera y guitecóbo, estoy tris-maduro. Hibapé o piriri, ya se le abre
te, marchito, enfermo, o melencolico. la cascara, id est, está muy maduro.
Guee. m, Bómito. Cheguee, mi bo Guéqúāmoi, Costumbre. V. Guecu
mitar, y bom áto (y: o). Aguee, yo bo äm6, en Tecó.
máto (m6: hára). Nagueemy, no bomi Guerai, Enfado. V. Cuerai.
to. Amogueé, hazer bomitar. Am6 Gueraré, Rana chiquita.
guéé ígára, arrojar el agua de la ca Guetébo, Entero. V. Teté. n. 2.
noa, moviendo la a que salga por po Gui.
pa y proa. Yaguara é nífingüi guemi 1 Gui, l. Agui. Posposicion, que
gueéngúera oñémbopíá abaeté eÑ sirre a varias proposiciones Latinas.
màm6 comócóngyébírāmi, egui rā Idem quod etc.: Cherogagui ayu,
mybénó yñängaipabae oñém6mbe vengo de mi casa. Igui cäguy rāmó
uré oängai papagué rero y ebiri ym6 ayapó, hago de agua vino, l. Ícaguy
cónga, assi como el perro buelve a co rām6 ayapó.
mer sin asco lo que bomitó, assi el peca Idem quod a : Aipíci ndehegui,
dor buelve al pecado que ya confessó. recibolo de ti.
Gueyí. b, p. ba cada. Chegúeii, mi Jdem quod ectra : Cherogagui
ba car, ó bacada (y: o). Agueii, yo aycó, ando fuera de mi casa.
baco (bo: pa: pára: hára). Igüeyipá Idem quod sine, praeter: Acarú
ba, e Ieyípába, el camino que cae al ndehegui, como sin ti.
rio. Igueyípápe, en el puerto que cae Idem quod propter: Nde raihú ra
al rio. Aeyí, yo basco. Ambo gueyi, cigui ayu nderecháca, por el grande
l. Amboeyi, hazerlo baacar. Aroyí, l. amor que te tengo vengo a verte. Nde
Aroeyí, baacar con ello juntamente. yucá agui ndaipotári ebapóndehó,
Chereroyi, me bacaron. Heroyi (re no quiero que vayas allá, porque no
7ativo), gueroyi (recip). Arogue yí yà te ma'en.
pepó, apartar la olla del fuego, o ba Sirve para comparacion: Aiquaa
acarla de otra cosa. Ayerogueyí, l. ndehegui, sé mas que tu. Ayquaá be
Ayeroyi, l. Ayeroéyi, inclinarse ha ndehegui, l. Aiqua a catú ndehegui,
ziendo reverencia. Amboyeroyi, ha idem.
zer que se incline assi. Peieroyibimé Es nota de la primera persona y
quaraci upé, no adoreis al Sol. Tipà los gerundios de verbos neutros, en
131 -
131 v.
GUÍ GUÍR
absolutos. Ahá gui cáruābo, voy a co está bien carpida mi chacara s. Está
- mer, y se declina assi : chehegui, de el maiz, o arboleda limpia. Caá ygui
--
mi; ndehe gui, de ti; ychugui, dél; berá, monte sombrio. Yguíberá, cosa
orehegui, l. ñände hegui, de nosotros; sombria. Aypícurá guíróg, hazer con
pehegui, de vosotros; ychugui, dellos. cavo. Ayeecóguirog guiñèm6mbeu
Con Mburú sirve de retativo; ut Ayú potábo, l. Ayguirogí cherecó cheñè
mburu gui, s. Ayú mburú ychugui, m6mbeu hägúāmā, examinarse para
de cele, y vineme. Agui, no recibe na confessarse. Añèmbogui, soliviarse.
da. Cheagui; nde agui; aé agui; ore Eñèmboguí aubé, meneate siquiera.
agui; ñände agui; péé agui; aé agui. Amboguímboguí, soliviar. Ambo gui
Peru oycoé chehegúi, Pedro es otro cuñã, concurrir en el acto material
que yo. Ychugui cheaycoé, yo me di de la fornicacion.
ferencio dél. Abapabè oycoé oyo 1 Guíguí, Ruydo de arroyuelo, mor
hugui guobárehé, todos se diferen mollo del agua y de la persona quan
cian en los rostros. Guirá oyoporèmó do orina. Oguíguí íoinà, haze ruido
ndoycoei oyohugui, las aves de una el agua. w

r: especie o color, no se diferencian en 2 Gúígúí, Bambalearse. Irib6b 6


tre sí. Oyoguiyogui hápe, consiguien oguíguí, bambalease la puente. Abá
temente. pucú oguíguí, los largagos se bam
2 Gui. r, La parte inferior de la balean. Oñèmbo hetímā guíguí, bam
cosa. Cheguipe, debaro de mi. Yguí balearse el flaco, o enfermo. Checā
rupí, por debarco dél. Amboguí, so neó chem6 hetímäguíguí, de cansado
liviarlo, levantandolo (bo: hára: ha me tiemblan las piernas. Oguibo ay
r.
ba). Oyoguí yoguípehiny, están unos có, l. Aguíguibí, andome cayendo.
debaaco de otros. Ayguíróg mbíágui Gúiyàbo, l. Güiyàboi, Gerundio de
qúapa, passo por debaico de la gente. E, dezir: sin causa, sin que ni para
Ayguirog, sacar lo que está debaco. que. Güi yāboi ayapó, sin que ni
Ayguíróg abatí, limpiar el maiz al para que lo hago. Eyāboí ererú, sin
carpirlo. Eyguíróguirogí emé Tipā causa lo traes. Oyaboi, om6mbeú,
ñèè, no escudriñeis las palabras de diacolo sin que ni para que.
Dios. Eróbià ñóte, creelo no mas. Ay Guírá, Paccaro, ave, Guiracayérá,
póguiróguíróg, escapéme de sus ma paacaro colorado. Guira cämytā, de ca
nos. Aypóguíróg añängā, escapéme bega colorada. Guíraçapücai, pa caro
de la8 manos del demonio. Aipóapè conocido. Guíraçapúcaí, canto de ave.
guíróg, escapé de sus uñas. Ahoquen Guíraçapúcaieí, mal a guero, mala voz
2 guíróg, salime huyendo de su casa. de ave. Guiraçapucai éè, dulce canto
Ahecóguíróg, apartéme de su compa de ave. Guírápepó cäng, huesso de
fñia. Pehe coguiróg abá angaipába, las alas, plumas. Guirapítā, ave colo
apartaos delas malas compañias. Pey rada. Guirapó, ave blanca. Guíraporo
guíróg peagua ca recó, apartaos da aübó, ave de aguero. Guíraporú, ave
amancebamientos. Peyguíro giaúñóte de rapiña. Guirapotába, cevo de aves.
-
peaguaça, haeriré peroíebirí, apar Guírapotíáróó, pechuga de ave. Guíra
taivos de burla de vuestras mancebas, tipico de ave, y ave blanca. Guírarocai,
y despues bolveis a ella8. Chepoguíri. jaula. Guira rupiá upá, el nido. Guí
arecó, está debaaco de mi dominio. V. raünducu, parcarote negro. Guirat$
Poguípe, en Po, mano. Caá yguípei ñèé, ave pescadora. Guírá apia, l. Guí
catú, monte claro. Yguípe checóga, ra apia hába,flecha con porrilla para
132 132 V.
GUYR HA

matar pacaritos. Guiraragüe, pluma ñém6guYr, apocarse, barcarse. Yguy


de pacaros. ri cherétāma rui, está mi pueblo muy
Gúíra, La parte inferior. V. Gúí. r, Ce?"Ca.
n. 2. 4 Guirí. Aturdimiento, almadia
Guirapá, Arco de flechas. Guira mento, desvanecimiento. Cherecá gui
páçāmā, cuerda de arco. Guirapá cān rí, tengo desvanecida la cabeca; y del
dóg, soltose la cuerda del arco. Gui medio borracho que vé luzes, y can
rapá m6mbícába, la atadura de la delillas. Chembocáguir chenúpām6,
cuerda del arco que anda siempre ázia aturdiome con el golpe. Igaieréyéré
abaro. Guirapáti, la punta del arco chemboçaguíri, los bayvenes de la ca
que anda siempre ázia arriba. Agui noa me almadean. Heçaguirí guirá
rapápirá, abrir el arco, assestarlo. yiapíaípíré ohóbo, fuese aturdido el
Nda chéguírapá pirári nderehé, no parcaro por no averle dado bien.
he tomado armas contra ti. Guirapa Guíróg, Sacar lo que está debaco.
riyà, flechero que tiene arco. Am6quí V. Guí. n. 2.
pâteicheguí rapá, amagar, a tirar con Gfindé, Trampa para cacar. V.
el arco. Aypichiteicheguirapá cherui Múndé.
pábām6, quedé desarmado sin flechas. H.
Guirapepo, Alas de ave. V. Guíra. H. Es relativo de los nombres, y
1 Güiri (c. d. guí, n. 2, y y r, qui verbos, que comiençan por T, R, H,
tar), Estar apartado, aver espacio en y No. Vease el Arte. Muchos de los
tre uno sobre otro. Carâmegúā o guí nombres, que en esta letra se ponen
ri, no está bien cerrada la casca, la son relativos, y terceras personas. Y
tapa está entreabierta. Ndaygúíri rfi si se pusieran en la letra T, no fue
gúai, está bien junta la tapa, o echa ran conocidos, y assi lo que se busca
do el pestillo. Oguiri candado oinä, re de H, y no se hallare aqui, busque
está abierto el candado. Yguiri che se en la letra T.
mündé oúpa, no llega bien el laco 1 Há, Yr. V. Hó. n. 1.
al suelo. Amboguíri, hazer que no lle 2 Há, Torcer, tronchar, cortar:
gue uno a otro. Aguirí guitènà, estar recibe esta particula yo:Yohapaguéra,
en cuclillas, o mal sentado sobre la cortadura. Ayohá, yo lo troncho, cor
punta de algo. to (yhápa : pára: pába). Ndihápá
2 Guírí, Paccarillo chiquito. bi, no se ha tronchado. Teóohá, cor
3 Guyri, Muy cerca (c. d. guí. n. 2. tolo en flor la muerte. Ohá bérami
y y diminutivo). V. Haíme, y Ceri. teó, parece que lo ha tronchado la
Coèguíri, muy cerca de amanecer. muerte. Heô ndoiporú y cari hecó y
Omänó guyrime tuí, cerca está de mo hápa, no le decó gozar la muerte de
rir. Cheängaipá guYrime aycó biñá, su mocedad. Suele perder el yo, co
estuve a pique de pecar. Añarètäguy mo se ha visto, y la H, como se vera.
rime ereycó, estás en las puertas del Ayeoqúíta á, hé tronchado, o derriba
infierno. Yguyri chehohába, estoy de do palos para mi casa. Amboieoquí
partida. Chehó guyry aycó, idem. Oú tá á ucá abá, hago que corten made
guyri ahé, ya estava para venir. Che ra para sus casas.
reróguyri chererúbo, traacome acer 3 Ha. r, Espiga, razimo, mazorca.
cando ázia acá. AruguYri ahè rera. Harímà, ya tiene espiga. Guaribé
hábo, llevéle acercando. Yguyringa ycai, quemóse el arbol con su espiga,
tú cheróga, es muy baca mi casa. A o razimno. Ndahári abatí rāngè, aun
133 133 v.
HÁ HA

no tiene macorca-el maiz. Hatyndé bo acui mbacapiré, poner a pelar los


abatí, l. Haty cé, espiga ya. Aharibó, cueros. Cheracui eí, caenseme los pe
quitar la espiga, o razimo. Aubára los del cuerpo.
ribó, bendimiar la viña (ca: cára: A, Es pelo de la cabeca. V. A. b,
caba). Petei abatirá aharibó, l. Há n. 11. Habiyúbebé ñänderécóbé, es
pe tei aharibó, cogi una espiga de nuestra vida un soplo. Ventus est ori
maiz. Abatirápeiú, espiga seca de maiz. ta mea. Habiyúbe bé cherembiàraí,
Ndahári abatii, no tiene una corca el repelé la caca, no la maté. A habo oi,
maiz. Há há ñābó yñäpYi yácóg, ca medio matélo. Ahaboóbooiabá ym6n
da espiga tiene su gusano. Hapopó dóbo, bien flechado, o herido se me
rímà, ya rebienta la espiga. Há ca escapó. Ohabóoi añängā angaipabi
cáímä, ya quiere brotar la espiga. Ha yāra, maltrata mui bien el demonio
rugú ímá, ya está grande la espiga. a los malos. Peñémbooi ucaímé añān
Há yoguí yoguí, tiene muchas magor gupe, no os de reis maltratar del de
cas, o espigas, o razimos. Hára piabí, monio. Peteiragué amó nängā n6ca
espiga muy chica. Yíguāra ríbé oni, ñVmbicé tyróeté ñändehegui nánde
están las cañas con sus espigas. recobeyébírām6ne, ni aun un pelo
4 Há. r, Participio, el que haze la hemos de perder quando resucitemos.
cosa. Mbaéapohára, trabajador. Te Cherabuçú che rá ó y como temo!
cotebehára, menesteroso, a vezes ha Ahabere, chamuscar (bo : hára).
ze cára: pára: mbára: ngára; y esto 6 Ha. b, Verbal que se halla en
lo causa la pronunciacion de nariz, y nombres, y verbos: significa instru
las finales a quien se llega Ahen6i, mento con que se haze la cosa, modo,
hemoyndára, el que llama. Amota causa, intento, fin, tiempo, lugar,
reym, amotareymbára, enemigo. Am6 complice, compañero, proposito; tiene
ñäng, hazer, m6ñängára. V. n Arte“. quatro tiempos : hába, presente, ha
5 Há. b, Cabello del cuerpo, lana, guèra, praeterito, hägúāmā, futuro,
pluma. Cherá, mi cavello. Mbáepí habänguéra, guaranismo. Yi chepo
gúaba ribéycai, quemose el cuero con rabíquíhába, la cuña con que trabajo.
su pelo. Hábucúbae, l. Habucuyára, Caruhába, instrumento con que se
cabelludo. Há bucúbae, cabelludo de come, manteles, servilletas, etc. Áng
pelo erizado. Cherábocé, saleme el ningara y yapohá, este es el modo de
pelo. Tabiyú, bello, pelo muy delga hazerlo. Naegui heruhába rügüai, no
do (ha : gu). Cherabiyú, soy belloso. es esse el modo con que se ha de traer.
Ahabiiuóg, quitarle el bello, o pelos . Tipāñeè redúpa ñó cheruhába, la
tiernos. Guirá ragüe, plumas. Uru causa de mi venida ha sido solo oyr
guacú ragué, plumas de gallina. Aha la palabra de Dios. Cherúhá ambo
boóg, desplumar. Nändú ragué, plu aéndipóri, no he tenido otra causa,
mas de avestruz. Nandú agué para o intento, o fin. Nandepíhír6 añó Tü
gúa acéñém6ängába, quitasol de plu pātaira ibagagui ygueyipába, el fin
mas de avestruz. Mbaepi nda hayigi, que Dios tuvo de bacar a la tierra,
pelase bien el pellejo. Obechá ragüe, fué librarnos.
lana de ovejas. Aobechá ragüeóg, Ara mbae tÑmbába ycó ñändú,
arrancar la lana a las ovejas. Aobe este es el tiempo en que se suele sem
chá rá api, trasquilar ovejas. Obe brar. Cherúhábaygó, este es el tiem
chá rá ocui eí, caeseles la lana. Nda po de mi venida. Ang tu hába biñà,
hacui ränge, aun no se pela bien. Am aora era el tiempo en que avia de ve
134 134 v.
HA HAR
nir. Peru recó hábarí cherecá am6n Coté pacó ahè rúri che abáhabeÑ
dó, eché la vista por el lugar donde me, cogióme solo sin que en mi casa
estava Pedro. Cherecóhá rupí yquai, huviesse hombre alguno. Che ñeengá
passó por mi lugar. m6, pro Neêngábām6, mi modo de de
Cheangaipá hagüera chuā, Juan zir. Acoirāmóbé cheñeguâhé hägüā
es con quien pequé. Cheméndá hagu mà arecó, desde entonces tuve inten
érandoycoi cheyrfinām6, el con qui to de huirme. Acoi rām6bé ndentipā
en me casé no haze vida conmigo. hägúāmā arecó, desde entonces hize
Chemündá haguéra, lo que yo hurté. proposito de agotarte. Acoiramóbe
Con relativos haze modo de dezir chey yucám6 areco biñá, desde enton
¿npersonal; ut Ndi hei tábeÑmy, ces ture deseo, o intento de matarlo.
hase lavado ya la cosa. Ndihei tá Cheym6n dó hägúāmāndarecoi acoi
bi, no se ha lavado. Nda heno y hábi rām6, no tuve intento de embiarlo en
pängā ? aun no se ha llamado ? Nda tonces. Che hecé yyéruré hāguāmā
hénoy hábi, no se ha llamado. Na are có biñá, tenia intento de pedirlo.
ñèmboehábi pängā º no es tiempo ya Christiano rām6 pendecobe hábarā
de rezar? -
mi ngatú que peicobé, mirad que
Con la posposicion Pe, y adverbio vivais como Christianos. Abarām6
imà, significa tiempo, edad; ut Caru pendecohábām6 que peicobé, vivid
hápeímá, ya es tiempo de comer. Che como hombres. Na abarām6 pende
hóhápeímá, ya ha llegado el tiempo cóhába rāmórfiguai peicobé, no vi
de yrme. Chemèndáhápe ímá, ya ten vis conforme el ser que teneis de hom
go edad para casarme. Ndaei che bres. Chembae potáhába có, esto es
mèndahápe rāngé, aun no tengo edad lo que apetezco. Cherúbangá potahá
para casarme. Nderéy nde hohápe có, este es el que escojo por mi padri
rangè, aun no es tiempo que te vay no. Cherecó potáhába quiegúara, el
as. Ndei caru hápe rängé, aun no es ser y modo de vivir de aqui es el que
tiempo de comer. yo quiero. Na cherecó pota hába ri
Con Pe solamente significa lugar guay có, no es esto lo que yo preten
solo. Némboehápe, donde se reza. do. Chendacheraíhuhábi, no se tra
Némboé hägúàme, donde se ha de ta de amarme, no se me ama. Nache
rezar. Némboé haguépe, donde se poranduhábi, no se me pregunta.
aprendió, o rezó. Ñémboèhabangué Haá, Na cer. V. Ar. n. 8.
pe, donde se avia de aver aprendido, Hää, Prueva, señal, medida, imi
o rezado. tacion, contrahazer, imagen, retrato,
Con Rām6 dize costumbre, y este ensayo, tentacion, semejanga. Che
Ramo pierde la Ra; ut Cheyyapó räängába, mi imagen, retrato, medi
hábām6 ayapóne, haré como suelo ha da, y prueva. Güäängām6 Tüpà ñān
zer, l. Che y yapohámo, idem. Che de ángā o yapó, hizo Dios nuestra al
haÍhú hábām6 chera hú, assi como ma a su imagen y semejanga. Tipā
yo le amo a él, assi el me ama. Ti räängaba, imagen, medalla. Tipäcí
pà ñände raíhu hábām6 ñābe yahai räängába, Imagen de nuestra Seño
húne, hemos de amar a Dios como el ra. Ahää, provar, medir, señalar.
nos ama. Che ndera húhábām6 che Ahaāyoyá, compassar. Ahaà cägúy,
raíhuepé, amame como yo te amo. provar el vino. Ahaà gui ie roquibo,
Cheym6mbeuhábāmy nde em6mbeú, ensayar la danga. Ahaāndébe nde
di como yo digo, este my es ramy. rembiapó rāma, señalarle lo que ha
135 135 V.
HAAR HABI
de hazer. Ahääaó íbírá raāngába pí do. Ahääró guiténà, estoyle aguar
pé, medir la ropa con vara. Ahaá dando. Mbohapí áraañó ahaāróne,
guirá, imitar el canto de las aves, tres dias solos le aguardaré, Na che
contrahazer. Ahaā tembiú, provar räär6hári, no tengo quien me aguar
la comida. Ahaá nderecóne yyapíri de. Che raāró miry que rängé, aguar
bé hérā nderecó āngaipába coténe, dóme un poco. Hebaé guaāró rāmón
quiero provar a ver si te enmiendas. doúri, la caca si la aguardan no acu
Ahää guicarúbo, pruevo a comer, l. de. Checaquaá rehé cheraāró, aguar
Acarú āá. Cherete pucú räängába, dóme a que creciesse. Yti pítá rāmi
mi estatura. Nänderemy aāngäm6 peängaipá ñém6noò beràmy pehā
Christo recóni, l. Nände remy aān äró peicóbo, peñém6mbeú aybi ey
gagúāmā, es nuestro dechado Christo m6, dilatais la confession hasta que
nuestro Señor. Añéaà, ensayarse, se acomulen los pecados en vuestra
provarse. Añéaà chemänó haguāmā alma como bassura en monton.
ri, ensayarse para morir. Añèaà che Hába, Verbal. V. Há. n. 6.
piratà rehé, provarse las fuercas, ha Häbé, Moho, ya está mohoso. Na
zer esperiencia dellas. Aporohää, an
dar provando, excaminando. Am6 hābéi, no está mohoso. Häbé mbuy
apé, el pan mohoso. Häbé coó, está
ñéaāngatú, hazer que se ensaye. Oñ6
la carne con moho. Ao hābè, ropa
aāngarí ñote oycó, no cessan de pro
varse, desafiar, reñir, luchar. Hään de color cenizienta. Ambohābé aó y
quatiábo, pintar, o bordar la ropa
ga tú píra, bien provado, excercitado,
de color pardo. Yaçi hābé, está la
examinado. Añängñänderaā yepí, Luna palida. Cherobáhabé, tengo el
siempre nos tienta el demonio. Poro
äängaí añängā, el demonio es gran rostro palido. Añéabéóg, lavarse, lim
piarse. Añèabé og guiñém6mbeguā
tentador. Mbae haānga, l. Mbae raān
bo, limpiarse con la confession. Ahā
gá, experiencia, medida, prueva. Mbae
bèóg l. Ahābé mbóy, l. Amboyri ha
häängatú hára, experimentador. Mo bé, quitar el moho. Habè ycoti cué,
r6aāngaíba, l. Poroaāngaíba, tenta ha mucho que desamparó su casa.
cion. Mbae raāngába pipé ami Tipà Ypí habé cheróga, está humeda mi
ñandeyāra, y porom6ngetáni aracaé,
hablava Christo nuestro Señor con casa. Che acäng hābé, tengo la ca
beca suzia. Yguiràbé ibà, l. Ygui
parabolas.
habé, está ya la fruta debarco de los
Haábia, Qorcal, ave conocida. Haa arboles podrida. Chereça abé, tengo
biati, corcal blanco. Haabiari, tordo.
la vista turbada, tengo cataratas.A-
Haabia rami, yñèèmbii, es un habla
ñèm6eçá ābé, voy criando cataratas.
dor. Haabia ahé, este es una urraca.
Haaró, Aguardar, esperar. Chera Haberé, Chamuscar. V. Há. n. 5.
äró, me espera. (h : gu). Ahääró, yo Habíág, Olor malo de cochambre
le espero. (m6 : hára). Ndahäängi, de ropa suzia, humo, humedad. Che
no le espero. Ahapé aāró, esperar al rabíág, huelo assi mal, etc. (ha: gua).
camino por donde ha de passar. Curi Ndacherabíagi, no huelo mal. Cheao
na cheräär6 mbotári, ni un poco me ábíageté, muy mal huele mi ropa. A
quiso aguardar. Tipā ñände rääró ñèmbó abíág, llenome de mal olor. Am
oyeupé ñände yebí hāguāmā, espe bo ábíag, hazer que huela mal. Había
ranos Dios a que nos bolvamos a el. gaçí, muy mal olor pesado. Hecó abíag
Ahaaró aró guitúbo, vinele aguardan ahé, dá mal olor con su vida fulano.
136 1.36
HAÉ HAÉR
Habíagaci Tipā upé, tecopochíbó, ycó ndé, tu eres esse. Haé y có ahé,
los que viven mal dán mal olor a Dios. esse, s, que tu dizes es este: puede
Qoórabíág, olor malo de la carne. perder la h; ut Aéaé ché, yo soy esse.
Qo órabíag ari urubú opererég oñ6 Aé aé, el mismo. Hae aé oiequaé ché
m6noóngā, los cuerbos andan desala be cheynúpà hägúāma, el mismo me
dos tras la carne podrida. Habíagaçí dió causa para que le castigasse. Haé
añärétäme guára, es hedionda cosa el bae, el mismo. Haéboí cherecóny,
infierno. Pirarabíag o guerecó, huele assi me estoy. Hae ey y épé, aunque
a pescado. Erabíagoguerecó, huele él, o ello no sea, aunque no sea assi
a miel. Angaipá rabíag, olor de pe lo que ha hecho. Hae ey yepé aháne,
cado. aunque esso no sea he de yr. Hae aí,
Habíyú, Bello. V. Há. n. 5. el mismo. Hae aíycó ché, yo soy esse
mismo. Haeañó, ohó, él solo fué solo.
Hacämbi, Horcajo, cosa de dos Hae aipó ndeyāguéra, es se mismo
piernas. Cheracämbíyai, andar las que dizes. Hae au pacó raé! ó que
piernas abiertas. Aóracämbi, calco fué él (admirandose.) Hae aú pacó
mes. Añèmbó acambi ya, abrir las oúbo raé! ó que él fué el que vino!
piernas. Ibíra racämbí, palo con hor Haeboí c. d. hae, y bo, superlativo,
queta, horcon para casa. Ahacämbíog, y y, de perseverancia), Persevera,
abrir horqueta al palo. Quarepotí ra assi se está. Haeboí aycó, assi me
cämbi, compas, y todo lo semejante. estoy. Haeboí pereycó? Estás todavia
Am6 acämbi, hazer cosa de dos pier como esta vas? Haeboí aycó cherecó
nas. Quarepotí hacämbí myni, tene aypípé ñändú, persevero en mi mala
dor. Emo acambi íbíra myri amóta vida. Haeboí emeque peycó pendecó.
taendí rubo cagüāma, haz unas tena aíbapipé, no persevereis en la mala
cuelas de palo para despavilar la vela. vida. Ambo aeboí cherecó acíhere
Hacämbiyai, Cosa de dos piernas cóbo, hago que persevere mi enferme
abiertas. V. Hacämbí. dad o trabajo. Aróaeboí cherecó an
Hacäng, Gajo. V. Tacäng. gaipába guiñém6mbeu eymo, persé
vero en mis pecados sin confessarme.
Hacapé, Mancha. V. Tacapé.
Ambo ayeboí Tupãgracia chébe, l.
Hacatey, Mezquindad. V. TacateY. Aro ayeboí cherehé Tipägracia, he
Hacó, Las ingles. V. Tacó. noinà, l. Cherero ayeboíTüpagracia,
Hacú, Caliente. V. Tacú. persevero en gracia de Dios.
1 Haérām6 c. d. hae, esso, y rā
Haça, Lista, passar. V. Taçá.
m6, por tanto), Ergo, luego, en con
Hácé, Grito. V. Tace. clusion. Haerām6 ayeruré Tipäci
Hací, Dolor. V. Taçí. upé, por tanto ruego a la Virgen.
Haçóg, Gusano. V. Taçog. Haerāmopé, nde ndeyapurae? Luego
tu mientes ? Haérām6pé, hae ogue
Haé, Conjuncion copulativa. Ché rurae? Luego él lo tra co? Haérām6
haéndé. Yo y tú.
pé, haéndoguerúri raé? Luego él no
2 Haé, El, esse, esso; es tercera lo traaco.
persona del pronombre Aé, n. 4, y se 2 Haérām6 c. d. hae, esso, y rā
haze pronombre a parte. Haé aé, el m6), Entonces. Haérāmóbé, luego
mismo. Nde haé, tu eres él. Chehaé, entonces, o desde entonces. Haéhaé
yo soy esse. Hae y có ché, idem. Hae rām6, y entonces.
1.37 137 V.
HAHA HAÍH
Haerāmoi c. d. hae, esso, rām6, y 1 Haí, Madre, lo que corresponde
y, por esse fin), Essa es la causa. a Pai, padre.
Haerāmoi añém6mbeúañar étämé che Haí yarii, La madre abuela.
hó patareym6, por esso me confiesso Haí cñí, La madre tia. Oñèmbo
por no yr al infierno. Amändiyú heta haí chébe, ha se hecho mi madre. Che
quie haerāmoíayú, aca ay mucho al haí rāmo arecó, tengola por mi madre.
godon, y a esso vengo. Ypochíramoi Hāi Dientes. V. Tâi. n. 6.
haeramo aynúpà, por ser ruin le hé Hai, Agrio. V. Tai. n. 3, y n. 4.
castigado. 2 Haí. r, Raya, rasguño, señal.
Haeriré (c. d. hae, copulativa, y Ahaí, yo rayo, etc. (bo : hára). Nda
riré, despues, Que ay para ello. Hae haíri, no rayo. Ahaí yñāmānā, rayar
r$ré mârāpà 2 y despues que ay? Hae haziendo circulo. Cherecáraí íbírá,
ryrénó orohó Tipà ópe, y despue8. la vara me rasguñó en el ojo. Guaí
entrámos en la Iglesia. Haer Vreeñèm hagüera omboaçí, duelele las sajadu
boé, y despues desto aprende, o reza. ras, ó rasguños.
Haétepe? (c. d. hae, conjuncion, y 3 Hai, Sale de Taí, hijo, dizenlo
te, pues, y pe, pregunta), Y pues? los mayores algunas vezes, respondien
Haetepé marâ? y pues que ay? que do con amor a sus hijos, o menores,
ay para ello? Haetepé ché cheyapu que ellos.
rae? luego yo miento ? Haetepé nde
Habí, Garúa. Haibí amà, está ga
reyapoi? y pues no lo has hecho?
ruando, tambien lo dizen al diligente.
Hägé, Priessa. V. Tâgé.
Haibí Perú, Pedro es diligente. Oñè
Hagüāma, V. Há. n. 6.
m6 aíbí, hazese diligente. Aba taíbí,
Hagué, Medio, mitad, está por me hombre diligente. V. Taibay.
-
dio. Hagüe rupí hini ayacá, está por Haibú, Tufo de vino, olor de boca.
la mitad lo que tiene el cesto. Hagüe
ceri an6hé, saqué un poco mas de la V. Taibú, y Tai. n. 3.
mitad. Hagüe gúi ceri añ6ñà, puse Haícé, Pariente de solo la muger
algo mas de la mitad en el cesto, etc. al varon, y ella sola lo usa. Cheraícé,
Gúagüe rupí oinā yepé oñehé, aun mi pariente, de mi parcialidad, o pa
que está por la mitad, todavia se de rentela, varon. Chemèmbí raícé, mi
rrama. Amboagúe, poner o sacar has hijo varon. Chemèmbí cuñámi, hija
ta la mitad. Amboagüe hen6hèm6, hembra. Haícé, guaícé. Cherapichá
de cé la mitad. Amboagüe yñängā, raícé rehé amendápotá, quierome ca
puse hasta la mitad. Cheragüebo ay sar con un varon deudo, o de la par
có ípe, estoy en el agua por la cin cialidad de mi proacimo. Añèm6mbotá
tura, ó dame el rio por la cintura. cherapichá raícè rehé, aficionéme al
Gúagüebo aycó, idem. Gúagüebo marido de mi parienta, o al de la par
amoiípe, hasta la mitad, o cintura lo cialidad de mi proacimo, aunque no
sea marido.
meti en el agua. Cheragúe océ ceri
ayquie ípe, un poco mas de la cin Haihú. b., Amor. Cheraihú, m 2
tura me dá el agua. Chembo agüe , ama (h: gu). Ahaihú, yo le amo (pa:
dame el agua por la cintura. pára: bo: hára). Nda haíhúbi, no
Hagué. r, V. Há. n. 6. le amo. Nde cheraihú, el amor que
Haguinó, Azedo. V. Taguinó. tu me tienes, y amasme. Oroyo aÍhú
Haguiró, Zelos. V. Taguiró. yoyà, ygualmente nos amamos. Oro
Haha, Del que se rie. yoaíhú yo abí, no nos amamos ygual
138 138 V.
HAÍH HAÍH
mente. Mboraíhú, amor. Mboraíhubi que le tengo. Aye aihú cañY Tipá
yāra Tipá, Dios es fuerte amador. raíhúpa, he passado mi amor á Dios.
Tipā ñänderaihú, Dios nos ama, y Haíhubá. r c. d. haíhú, amor, y á,
el amor que nos tiene. Tipà ñände coger, Quedo, passo, con tiento, ga
haíhú, el amor que tenemos a Dios. mar la voluntad, y caer en su gracia.
Tipā oiqua á ñändegúaíhúba, Dios Ahaihubá y píá cheremimbotára apo
sabe el amor que le tenemos. Tipá ucábo ychupé, ganéle la voluntad
ñände raíhúba oiquaá, Dios sabe el para que hiziesse mi gusto. Cheraíhu
anor que él neos tiene. Abá guaíhú bá chererecóbo, tieneme blandamente
ndoi quaábi, el hombre no sabe, y no con tiento (ha : gu). Ahaihubá he cé
estima el amor que le tienen. Abá guipo cóca, toquéle con tiento. Ayocog
haíhupírey ndo poraihuqua ábi, el hecé haíhu bábo l. Ahaihubarí ypo
que no es amado no sabe amar. Ahai cóca, sostuvele blandamente. Ehaíhu
hubaí, l. Ahaíhu eté, amole mucho. báraubaíneñee ché betí, ola hablad
Poraihubey, desamor. Poraibubey baco. Ndahaíhubári yyapóbo, no lo
y ára, desamorado, l. PoraihuVmbae, hago con tiento. Ayéaihubá guiatábo,
Ndacheporaíhúbi, soy desamorado, l. andar con tiento, sin que le sientan.
Ndaporaihúbi, no amo. Ahaihú píú, Ahaihubá chepíguiatábo, andar con
amole tiernamente. Ahaíhúpoí, de tiento, por no ser sentido, o del cojo,
acole de amar. Ndahaíhúpoíri, no de o herido en al pié por no lastimarse.
aco de amarle. Ahaihúbucá, hago que Oñee chébe cheraíhubábo, l. Oyea
le amen. AyeaÍhúbucá, hagome amar. hubá oñeengā chébe, hablóme repor
Ndahaíhupábi, no es amado. Haihu tadamente, ariendome querido hablar
bipí pabé, es amado de todos. Hai mal. Ahaihabá y mééngā, dar escasa
hubípí pabèché, yó soy amado de to mente, o con moderacion. A haíhubá
dos. Ndahaíhubipíra riguái, no es catú ymboya óca, dar con prudencia.
amado; ni amable. Haíhubipí tecatú Ehaíhub arímé y mééngā, no seas es
pià Tipā! ó que amable Dios! Nan caso en dar. Haihubareyngatú hápe
deteí Tipā ñänderaíbúguaí omeen abá angaipába oynipā I. X. N. Y.
gā ñándébe, de tal manera nos amó aracaé, sin compassion agotaron a
Dios, que nos dio su Hijo. AyeaÍhú Christo nuestro Señor. Guaihubahápe
peá Pay rupí abá angaipá rétámé mba emündáraoiquiecotípe, los ladro
guiteyqúía bo, arresguéme por acom nes entraron con tiento en el aposen
pañar al Padre al pueblo de los In to. Nachembaé raíhubári, no tengo
dios bellacos. Eyéaíhupé a que ehó tiento. Nachembaéraíhubá quaábi, no
boychupé, aventurate a yr a él. Nda sé tener tiento. Eyeaíhubáque ehóbo,
yéaihú peá potári guihoeymà, no mira que vayas con tiento. Eyeaíhu
quiero yr por no ponerme en esse báque eñeengā ychupé, mira que le
riesgo. Ahe añó haíhubipí, él es el hables con tiento. Porohaíhubárey
privado. Ayeaihú cañy, arrojarse, omboaimbaé, los que no tienen tiento
ponerse en riesgo. Mboraihú chehu echan a perder las cosas. Nache po
catu, he cobrado amor. Ha íhu che roaíhubáricéri tei, no soy amigo de
hucatú, l. Haihúho acatu cherí, hele tanto tiento. Pehaíhubárauque pecá
cobrado mucho amor. Ndihúbicherai guábo, tapeca beíporímé, tened algun
hú, l. Cheraíhu hecendo acatui, no tiento en bever, para que no os em
me tiene amor. Cheguaíhuqua ándoa borracheis. Ndo ieaíhubári ahè oca
catui hece, no tiene estima del amor guābo, no tiene tiento en bever. Ndo
139 139 V,
HAiM HAiT
yéaihubárioñéèngärehe, dize quanto dar), Filo. Ahaimbeé quícé, afilar,
se le ofrece. dar filo. Na haimbeei yí, no corta la
Hayi, Grano, cosa redonda, gota, cuña. Am6aymbeé, afilar (bo: hára).
pepita, forcejar c. d. ha, espiga, y Vi. Haymbíquí c. d. hái, diente, y quí,
-

Aba ti ayi, grano de maiz. Mbae blando, Filo muy delgado (h : gu).
hayi, semilla generalmente. Hayingi Haymbíquíquicé, cuchillo muy afila
ri, grano en leche. Iayi, gota de agua. do. Quíce raymbíquí cuí, cuchillo me
Íáayi, pepitas de calabaco. Amändaú llado. Nahāi mbiqui, no tiene filo.
rayi, granico. Ibi cuiti rayi, grano de Haymbíquí ateré, filo embotado. A
arena. Petey ayi rehéayeruré, pido m6aymbíquí, a filar (bo: hára).Oñèm
una gota de agua, Ahayiog, desgra bo aymbíquí cá, mallarse. Haymbi
nar, despepitar. Ayurayi, tolondrones quí rápi quícé, cuchillo mellado.
de la garganta. Apíçá ípírāyi, tolon Ahaymbíquícáucáii, hazer aderecar
dron junto a las orejas. Ahayiñà, re de nuevo la cuña en la fragua, qui
coger. V. HaSiñã. Cherayi herecóbo, tandole el filo que tenia.
hago mucha fuerca, llenome las venas, Haymbíti c. d. hái, dientes, y ti,
forcejar. CharaYiyyaita, riome mucho. blanco), Mostrar los dientes, regañan
Hayiñā (c. d. hayi, grano, y ä, co do como el perro. Haymbitiahe ché
ger), Recoger, juntar con la mano. be, está regañado conmigo.
Ahayyñà abatí, recoger el maiz der Haime c. d. hāy, dientes, y i, dim.,
ramado. Ahayiñà abá guitecóbo, ando y la posposicion pe; haze me, por la
recogiendo gente. Aha Viñá ítí, reco nariz), Lo mismo que Guyri y Cerí,
ger la bassura. Ahayiñängucá, hazer a pique, a punto, a riesgo. Haime ay
lo recoger. Orembae ohayiñā hera có guiábo, estoy a pique de caer. Hai
hábo, llevónos quanto teniamos. Oñè me aycó guiñém6mbotábo, estoy a
a Viñà abá ñände coticotí, vienese re pique de aficionarme. Haime acè ie
cogiendo la gente ázia nosotros. Pe pé, a puras peñas escapé. Haime che
hayiñàiñá ímé angaipá peängärí, no angaipá ycó guitúpa, estoy a pique
acumuleis pecados. Pehayiñâtecó mà de pecar. Haime che rerecó chemoān
rängatú, hazer actos de virtud. Pehayi gaipápotábo, tuvome a riesgo de pe
ñā peängaipapaguera peñém6mbeú car. Haime arecó y m6ängaipá potá
hägüámà, encaminaos para confes bo, tuvele a riesgo de que pecase. Hai
S(l7"O8. me aycó chehó hagúāmarí, estoy a pi
1 Haimbé c. d. hài, dientes, y e, que de yrme. Haihaime hecóny, anda
filo), Aspero al gusto, tacto, amolar, en riesgo. Haime peieqúa Tipā upé,
tostargrano. Aoraimbé, l. Aopóhaym a pique estais de que Dios os castigue.
bé, ropa aspera. Chepóaymbé, tengo Haití, Nido, y su nido (gu). Guírá
las manos asperas. Ibáhaimbé, fruta raytí, nido de pacaro. Oyealtiboñā
aspera al gusto. Capyí aimbé, corta guírá, anidan los parcaros. Ahaytí
dera, paja que corta. Ahaymbé quícé, boñà uruguaçú upé, hazer nido a la
afilar cuchillo. Na haymbei ii, no gallina. Guaytípe oi uruguaçú, está
está afilada la cuña. Ahaímbé abatí, la gallina en su nido. Oyeatirü guírá,
tostar maíz. Ahaymbé quiyi, tostar l. Guaytírü, pone nido el paacaro. Hay
aji. Abatí maymbé, maiz tostado. A típó arú, traace lo que avia en el nido.
batíhaymbé, idem. Cheraymbé qua Haytíeteí guabirá, están en razimos
raçí, hame tostado el Sol. apeñuscados los guabiras, denota mu
Haimbeé c. d. hái, dientes, ymee, chedumbre. Haytímbiá o qúapa, está
140 140 V.
HAYÉ HAPE
la gente apeñuscada, ay muchos. Yà mé, l. Nacheñee raie rügúai, no os
puraití ahé, anda andrajoso, a seme hablo fuera de proposito. Haiehaieí
janca de los nidos, que como bolsas rñgúá aycó ymóngetábo, anduve do
cuelgan de los arboles, de los pacaros rando la cosa para dezirsela. Háraie
que llaman Yapú. rayé abatí, la caña del maiz tiene
Háyà, Guarte. Háyāndeangaipai muchas espigas.
mé, guarte no peques. Háyā hae niché Haí, Nervio. V. Tayi. n. 2.
cheängaipá eÑm6, huygo del pecado. Haiu, Vena V. Tayu.
HayāpeyequeTüpañemÑrógui pequí Hám6, pro hábām6. V. Ha. n. 6.
hí yābo, guardaos de la ira de Dios. Hänge, Priessa. V. Tänge.
Háyā ndaetibi angaipabupé, no se Hänti (Admiracion), Áh o que
trata de abominar del pecado. Haó. b, Corrupcion. Qo ó raó, olor
Hayé, Atajo, tarde, fuera de pro de carne medio podrida. Obú coó raó,
posito, despues. Hayeé cherobayti, olisca la carne dá en las narizes. Am
despues me encontró. Hayeé omänó, boaó coó, hago que olisque. Che aí
despues murió. Hayeé teñamómbeú, haó, huele mal mi llaga. Cheaí om
despues lo dice sin proposito. Hayè boaó y pohánó haguereÑmà, el no
ycemy, salió de través. Che rayeyce acerme curado haze oler mal mi llaga.
my, salióme de trarés. Acehaye, sa Angaipá raóha ñemómbeguâpipé
lile de través. Hayèhayépe ayapó, oyrí, el mal olor del pecado se quita
hazerlo a hurtadillas, a ratos. Hayé con la confession. Nda haóbi coó, no
petúri aipó ndeé, no viene a propo huele mal la carne.
sito lo que dizes. Neeraye rayecue,
Hapé, Camino. V. Pe. n. 10.
disparates. Hayébayé mbae amóm
beú, dice disparates. Hyndó có ahé Hapecó c. d. ha, ir, pe, camino,
ñeérayèrayé y m6mbeguabo oycóbo có, estar, Andar por su camino, fre
rae, miren los disparates que este está quentar, ser familiar. Ahapecó Tüpā
diziendo. Cheñeerayépe oñéehébe, l. óga, Jrequento la Iglesia. Ndahapecó
Hayepeé oñeè chébe, atajóme hablan pañi Túpà óga, continuamente entro
do, o cortó el hilo de mi platica. Ha en la Iglesia. Perú cherapecó eté,
yépeé chemärängatú, a temporadas mucho me visita Pedro. Tipā rá ra
soy bueno, o tarde he dado en ser bue pecohába, frequentacion de la comu
no. Haiee Missa ahendú, no o é Missa nion. Ahapecó Tipā rá, frequentar
entera. Nda haie riguai ahé yñān la comunion. Ahapecó paú Túpã rá,
gaipá, no lo ha de agora el ser bella a vezes comulgo. Ehapecó nde ñé
co. Nda haieé riguái ahe márâetei m6mbegúabo, l. Ehápecó eñèm6m
tei, no lo ha de agora el andar en es begúabo, frequenta la confession.Na
sas cosas, de atras lo ha. Nda haieé mómei tenacóamí ché, che mbae he
rügúai che ndébe teqüarām6 cherecó, tárām6rerecoboe ndahapecó paüite
no es en mi cosa nueva el ser virte. cótébeborupé mbaemèèngā y poria
Ndahai erigüai ñändé yoacá, mucho hub 6ca ah! quando yo era rico dava
ha que andamos en pendencias. Nañéé limosna a los pobres continuamente!
märängatú rayé rigüai ahé, siempre Hapég c. d. a, pelo, y de pe, su
tiene buenas palabras. Ndahaietúri perficie), Chamuscar. Che rapég, me
chébe, vinome a proposito. Haie oi chamuscan. Ha guape gäm6 ypiché,
quié ibirayā ruçúrām6, sustituye por por averle quemado huele a chamus
el Alcalde. Ndahaie rigüai añèe péé quina. Ahapég, yo chamusco (ca:
141 141 v. II. 10
HAPI HAPÍ
cára: cába). Ahá caá rapéca, voy a Hapichar, Semejante. V.Tapichá.r.
toscar yerva. HapYnā (c. d. hapi, quemar, y yá,
Hapependúá, Salir al encuentro. pegar), Atizar el fuego, juntar. Aha
V. Pe. n. 10. p Sñà, yo atico (ngä: ngāra: hara). Na
Hapí, Dizen las mugeres al niño. hapyñängy, no atizo. Ehapí ñäimé
Hapí, Abrasamiento, quemagon. ñände amotareyhaguéra, no atizemos
Cherapí, abrasome, quemome (h : gu). enemistades passadas. Atata rapYñà,
A ha pí, abrasar (bo: hára: hába). A atizar el fuego. Nahapíñängábi, no
hapípá, abrasarlo todo. Ahapí paca se ha atizado, AhapYñā ítíapii, a mon
tuí, quemarlo sin de car cosa. Hapí tonar la bassura. Eqüá ñände íti api
pyraché, yo soy quemado. Ahapí íá rapYñänga, ve a juntar la bassura de
pipé, cotérâ ñéangechaca pipé, echar nuestra chacara. Peñeängaipa rapYñà
ventosas con calaba cos, o vidros. A ym6mbegúabo Pay upé, examinaos
hapí y yíbá, foguearle el brago. Añu para la confession. YyaraquaabÑm
rapí guitecóbo, ando quemando los baé quapichá āngaipátétiró oha piña
campos. Quaraçí poroapícatú, abrasa íñā hecoapotábo, los malos que no
el Sol. Ayéíurua pí, queméme la boca. tienen juyzio ponen la mira en los
Oporoapítatá, abrasa el fuego. pecados agenos para imitarlos.
Hapia. r, Obediencia, otorgar, con Hapí paü, Entrepiernas. Cherapí
ceder, honrar. Cherápia, me obedece, pati, mis entrepiernas. Ahapipaífim
honra, etc. (h : gu). Nda cherapiari becá, abrir por las entrepiernas (bo :
cherú, no me concede mi padre lo que hára). Ibírá racäng apí paü, la ca
le pido. Ahapia, yo obedezco, otorgo, pacidad que ay de gajo a gajo.
etc. (bó : hára). Poroapia hába, obe Hapipé, Embés de la cosa (h: gu).
diencia. Poroapiahára, obediente. Ha Guapípébo oi, está del rebés. Na gua
pia píra ché, soy obedecido, honrado, pipébo rügüai oi, no está del rebés.
etc. Ndaporoapiari, no obedezco. NdaHapípé cotí am6ndé cheaó, vestime
taí mârängatú rüguai gúapia harey, la ropa del rebés. Hapípébo am6ndé,
no es buen hijo el que no obedece a idem. Cherecó apípébo carú aycó che
8u padre. Ahè aé nacherecó mboie ra pichára recó agúi, vivo al rebés de
apiá ucari cherapicharupé, estorva mis proacimos. Neé guapípébo ogue
que me obedezcan, el haze que no me reco chem6pinimbotábo, con equivo
obedezcan. Tipà ñande quaitábañān cacion me habló para engañarme. A
dé ndahapia reymbicéne, hemos de hapipepi, quitar la carnaga. Ahapípé
obedecer a los preceptos Divinos. A ibirog, alisar por dedentro. Mbaepí
ñáñééndihapiarichéne, no ha de ser rapipé, la parte de la carnaga del cue
obedecido el demonio. Ahapiaricé raí ro. Emoy mbaepí guapípébo, poner
ahé, obedezcole mucho, honrole. Y poro el cuero pelo arriba, y la carnaca a
apiaricé ahé, es muy obediente. Poroa baco. Ibírá rapipé, el destaje de las so
pia rymbaé, inobediente. Ahapiaróte leras, que han de estar una sobre otra.
ychupé, ymééngā, cumpli su gusto en Mbaepi rapípé íbirócára, currador.
darselo. Tipā ohapia cheieruréha Hapípébáng, c. d. hapipé, lo de
güera, concediome Dios lo que le pedi. dentro, y bäng, torcido), Doblez. Aha
Ndohapiaricé Tüpändeyèrurehagüe pipébäng, yo lo doblo. Ambo apipé,
randepochírām6, por ser tu malo no bāng, hazer que otro lo doble. Nda
concederá Dios lo que le pides. hapípebäng hábi aó, no se ha dobla
Hapiá, Turmas. V. Tapiá. do la ropa. -

142 142 v.
HAPÓ HAQU
Hapípí, Verenda mulieris. Chera Pendapó eiquie hápe tei peninā pe
pipí (ha : gúa). V. Tapí. angaipá pipé, muy tenaces estais en
Hapiró, Llanto, cantando cosa de el pecado.
dolor. Cherapiró, me lloran (h: gu), Haquā. b, Punta. Háquà, tiene pun
Ahapiró, yo lloro (mó: hára: haba). ta. Nda haquāy, no tiene punta (h:
Añäpiró, idem. Nañäpir6gi, no lo llo gu). Ahaqúa boñā, a hazerle la pun
re. Añéapiró, llorarse a si mismo. A ta. Nda haqña boñägi räge, aun no
m6ñoapyró, hazer que se lloren. Eha le echó la punta. Haquà teré, punta
piró neängaipa pagüera, llora tus pe roma. Haquá obí, punta aguda. Aha
cados. Oñeapiró tei añaretâmegúara, quá mboateré, hazer la punta roma,
lloran sin remedio los del infierno. l. Amboa quâteré, amboaquā obi,
Hapó, Raiz, cimiento de edificio. agugar la punta. Haquā api, cosa des
Íbirá rapó, raiz de arbol (h : gu). Ibí puntada. Güaquābo oá, cayó de pun
atà rapó, cimiento de pared. Hapoym ta. Güaquābo amoi, puselo de punta.
bae, cosa sin rayzes. Ndahapó agui Ahaquáticaí, doblarle la puntica. Oie
yeí, no tiene buenas rayzes, y cimien aquâtícaí, doblosele la puntica. Ahaquá
tos. Hapoímá, l. Hapó heiquieímá, l. ó, sacarle la punta. Nda íbirá raquá
Oyeaporífigi ímá, está arraigado. Nde ógi, no han hecho puntas a los palos.
y hapo rügi räge, aun no ha echado Häquâi, Membrum genitale. Cherā
rayzes. Guapó arí heñ6i, brota de la quái, mi (h : gu). Häqfiai ambopí,
rayz. Ibírá quÑbóngüara íbíarāmóñó praeputium. Häquāi api, mutilado,
hapó, los arboles desta tierra echan circuncidado, ó que naturalmente está
las rayzes en la superficie. Ahapo óg, desollado. Añéaquāi ambopí yepepí,
arrancar rayzes. Ndahapoogcábi, no desollarse como para tener polucion.
se ha arrancado. Ahapoog cherecó Tapií raquāi ñà, dizen a la caña fis
aycúe ímäguaréra, desarraigar vi tula, por la apariencia que tiene con
cios antiguos. Cherecó márängatú, el miembro genital de toros, o antas.
ndahapoi rägè, l. Ndeí hapó rägè Ei rāquâi, puerta de las abejas que
chereco marāngatú, aun no he echa hazen como fistula de cera. Haquai
do rayzes en la virtud. Hapóquíbíté mbucú, la puerta larga de las abejas, y
hecó mârängatú, aun está tierna la tambien lo dizen al principio del ovillo.
virtud en él. Hapoyí hecó mârängatú Haqueóg c. d. ha, n. 2, y que, la
rehé, está arraygado en la virtud. Ha do, y og, n. 3), Tronchar, torcer, do
porügibaeypirú amí quaraçípú cúrā blar. Cheraqueóg, me tronché (h: gu).
m6, lo que tiene chicas rayzes se suele Ahaqueogibirá, tronchar arboles, tor
secar en el Verano. Hapo fi, l. Hapo cer palos, y doblar vara. Ahaqueog
oú, rayz grande. Ndey gúapo coçogí cheyíbá, l. Ayey iba haqueog, tron
rām6 ränge, dizen al que no acude a chéme el brago. Ambo aqueog, tron
lo que se le manda, y no se levanta charlo a otro. Ambo aqueogynymbo,
presto. Ndéy oangaipá rapoobo rāgé, urdir la tela. Nda haqueo hábi, no
aun no ha desarraygado sus pocados. está urdido. Oñeé raqueoí hára aú
Cherapó eiquie yäpe guyténà, estoy aipó, no es hombre que cumple supa
pertinaz. Cherapó eiquieyāpe guitènà labra. Peaqueoí ímé, Tüpà ñèé, no
herobià eymâm6, estoy firme en no quebranteis los preceptos de Dios. Che
creerlo, ó no quiero hazer lo que man oquay tagueraqueogí hára ahé, no
da. Cherapó eiquie yàpe guitènà Tü cumplejamas lo que le mando. Aye ecó
párerobiabo, creo firmemente en Dios. aí haqueo, vencer sus passiones.
143 143 V. 108
HARÚ HATY
Haquícué, V. Taquícúe. aypó che epipé, contra mi es lo que
Hára, Espiga. V. Há. n. 3. dice. Angaipá cheráruà, lo que me
Hara, Participio. V. Ha. n. 4. haze daño es el pecado. Nda cherárú
1 Harí.b, No creer lo que le dizen, abí pirá, no me daña el pescado. Eui
rechacar, contradezir al que le acusa, mé nderáruá, no comas lo que te ha
o dize algo dél. Harí hae ché, no le ze daño.Añèaró cheráruába gui, guar
creo, no es assi, no ay tal cosa. Tu ha dome de cosas dañosas. Oñèar6ym
rí, y como me enfadas, lo mismo que bae güarñaba guihoáyebí, el que no
tiapà. V. Tu. n. 1. se guarda de cosas dañosas recae. An
2 Harí. b, Escobajo, razimo (h: gu). gā ráruāba angaipá, lo que haze da
Pácoba rarí, razimo de platanos. ño al alma es el pecado. Aharú, da
Íbapytá rari, razimo de datiles. Uba ñarle. Cägui mbae ráruà, el vino es
rarí, razimo de uvas. Ambo arí arí dañoso. Méndá raruāba, impedimento
ymboyabecóbo, hazer razimos, y col de matrimonio. Petei angaipa ñó, an
garlos. Aharíbó, cortar el razimo. Ha gar áruá, una cosa sola es dañosa al
ríyā, abre el razimo. Aharímbobú, alma, y es el pecado. Ymèndá räruā
desgajar el razimo. Petei hari racäng beym6, omédáne, casarasse sino ay
embobú, quitale al razimo un gajo. impedimento. Noanā hecórām6 om
Harí paümeí ía, en el escobajo ay boáruā mèndára, el parentesco es im
poco fruto. Iápocāng harí, idem. Ha pedimento de matrimonio. Mendára
rí á, cayó se el razimo. Aharímboá, am6mbeú háruā ipóguiyabo, amones
quitar el razimo. Ahaiibíquí, desha to a los que se han de casar por si ay
zer el razimo, y deshazer piñas de impedimiento. Aharú tecó márängatú,
piñones, etc. hize contra virtud. Aharú cherembia
Haríbá, El fruto del razimo. V. pó, hize contra lo que avia de hazer.
Haríb. 72. 2. Oyoharú, echanse a perder unos a .
Haró, Guardar. Cheräró, me guar otros. Tecó mârängatú, hae tecó ān
dan (h : gu). Ahäró, yo guardo (m6 : gaipá oyó arú, impidense la virtud,
hára: haba). Har6hára, Guardian. Na y el vicio. Ambóecó háruā, echélo a
har6i, no lo guardo. Guar6ha porey perder con malas costumbres. Peñem
mo oyaba, huyóse por andar sin gu bo eco áruáímé tecó pechi rehé, no
arda. Tipātanderaró, Dios te guar os echeis a perder con vicios.
de. Ehar6 6yränderam6 gúärāmā, Hatapiñá, Atizar. V. Tatá. n. 1.
guardalo para mañana. Caarúrām6 1 Haty, Punta, cuerno (h : g). Ibi
gúärámà, para la tarde. Coem6 guā rá hati, punta de palo. Mbacarati,
rāma, para por la mañana. Píhayé cuerno de raca. Bacá hati pébae, ba
rám6, guárāma, para la media noche. ca que tiene el cuerno quebrado. A o
Cabara rar6hára, cabrero. Mbacá ra hatibae, paño con puntas. Ayurupi
r6hára, baquero. Angel ñande rar6 aó hatibae, cuello de puntas. Yuati
hára, Angel de guarda. Cury ñabó checutú, hincóseme la espina. Am6
ñänderáró oinā ñan de Angel, todos ati ati, poner puntas de hilo, o puas,
los momentos nos están guardando o puntas en la loca quando lo hazen,
nuestros Angeles. Ymárängatúbae, y cosas semejantes. Ahatiboñā, idem.
guar6hára Angel om6ngeta, los bue Am6atibú, poner tres o quatro puas
nos conversan con su Angel. en la flecha para acertar bien al pa
Harú, Dañoso, contrario, lo que acaro. Chepi apíraríaycóhati óca, voy
echa a perder, impedimento. Ayéharú, pisando con tiento por las espinas.
144 144 v.
-

HATÍ TAÚ
Má hati hatí pänga? que es esto, tienes nas enhiestas. Íhatiai oiquie igápe,
asco, o rehusas tocarlo º Hatíndétin-entra el chorro de agua por muchas
dé rāmó abatí, ya echa espiga el maiz, partes en la canoa, chisguetes de agua.
o razimo las pacobas, o su fruto el Añémbo atiai yèguacabarí, heme pu
guembé, etc. esto muchos dices, galas, etc. Yá ha
2 Haté, Interjeccion dolentis, y tíai, tiene el cabello tiesso, o erizado.
admiracion. Hatí araya etey pia ara- Añémboá atíai, erizoseme el cabello.
ay! que siempre ha de ser mal tiem Añémbo á atiai quíhíye agui, de mie
po! Hatí chemisa hendu eymo rae do se me erizaron los cabellos.
ah que no he oydo Missa ! Hatípi, Carrillo. V. Tatípi.
3 Hatí c. d. a. n. 2, y íti, bassura), Hau. b (c. d. Taú, fantasia, adi
Heces, vagaço, borujo, assiento de li vinanca, pronostico, sucesso, coger el
cor (h : gu.). Cägui ratícué, hezes del espiritu, atraer la roluntad del au
vino, assiento, etc. Hatí hatí, assien sente; y por esto los hechizeros aco
tos. Cägüi ratícuehíifi, está deshecho meten a abracar el ayre como que quie
el assiento de la chicha. Taquaree ren coger alguna cosa. Ahaú Perú
ratícüera, bagaço de cañas. Hatícú manó hägúāma, adivinar la muerte
era obú, suben arriba las hezes, o es de Pedro. Ara cherú hábi ohau, ad
pumna gruessa. Ahatí cúeróg, quitarle vinó el dia que determiné renir. Gu
las hezes. Eípeyú tatá tahatibú, ati aú yacatú túri, vino el mismo dia que
za el fuego para que suban las hezes diceron, o pronosticaron. Che rém
arr iba. Ambo atibú, hazer que suban biaú hupítúri, sucedió como lo adiri
las hezes (bo : hara). Ahatípeá, apar né. Ndoacatui cherembiaú, no me
tar hezes. Hatícuereraguí cägui y pe. sucedió bien mi adirinanca, o aguero,
apí heça cängatu ñābebé, eguí ñā o no me creyeron. Haú haú henda
bé abé, yrnärängatúbae, y parabó pí gúepe, representaseme que está en su
ré, abá angaipa paífimagui aracañY lugar. Ha ú ha ú chébe cherú āngúe
rām6, heçacängätúne. De la manera ra checotípe, representaseme en mi
que apartando las hezes, queda el vi aposento el alma de mi padre. Haú
no claro, assi quedarán resplandeci haú ñóte hecháca chébe, antojóseme
entes los buenos siendo apartados de que lo veia. Haú haú chébe cherere
los malos el dia del juyzio. có aí hägúāmā, imagino que me han
4 Hatí. b c. d. há. n. 6, y tí. n. 17), de tratar mal. Haú haú chemänó, re
Lugar frequentado. Cheñèmboehatí presentaseme mi muerte. Tú nda haú
ba, lugar donde suelo rezar, o aprender. bi, pienso que no ha de venir. Oro
Chehohatiba, el lugar adonde acos haú, digote la buena rentura. Cheraú
tumbró a yr. V. tí. b. n. 17. ime epé, no me pronostiques. Mboraúay
Hatí ai c. d. hati, punta, y ai, ga pó,es esse pronostico adivinanca.Che
ravato), Tiesso, enhiesto. Chehatíai, quepe ahechagaú, vilo entre sueños.
estoy tiesso, enhiesto. Ambo hatiai Taú, la vision. Taugué, l. Taumi,
huiba hecé, flecharle mucho. Obíbí fantasma. Añémbo aú aú yméénga,
huí guatíairām6 hecé, llevara las fle l. Haú haú y meéngā, dar muy poqui
chas tiessas. Hatiai huí rerahápo, va to. Haú haú hechacagüe chébe, pa
muy bien flechado. Chembo atíaimbíá, receme que lo estoy viendo. Haú ha ú
hanme flechado mucho. Cui y hatíai, nderaÍhú chebe, tengo presente tu a
el erizo se ha armado. Íbirá hatíai mor. Haú haú tāmóTipā raihú ñān
guatíárí, está el arbol lleno de espi dé be ó si nos acordas semos de amar
145 145 v.
HACB Hé
a Dios! Haú rāmi acañy, desapare rām6oñè moÑró, enojóse, porque le
cime. Haú haü ninga ñänderecobé, agoraron. Aporaübó, guitecóbo,
es nuestra vida un soplo. ando echando pronosticos. Guira aü -
Haubá. r c. d. haú, agarrar, co bó, parcaro de agueros. Aguira afibó,
ger, y de á, tomar), agarrar, coger con adivino que he de matar paacaros. A
la mano, o con otra cosa, hazer con pirá aubó, juzgo que me ha de yr
tiento. Ahaubá, cogilo (bo : hára : bien la pesca. Hebae ahaubó, pienso
hába). Ahaubá piquí yripè pipé, co que me ira bien en la caca. Guirá
ger mojarras en cedago. Ahaubá che ñèé rehé mbíá ahaibó, por el canto
cóti, barrer con tiento el aposento por de los paacaros eché agueros a los In
el polvo. Ahaubá oyababae, agarrar dios. Ahafib6 ai, malos pronosticos
- el que huye. Ehaubá aubaí ndeñèè he echado. Ahaib6ngatú, bien le di
s chébetí, ola hablad con tiento. Ahau are lo que le avia de suceder. Mbo
báubá ñóte yyapóbo, hago poco, o ráfibó am6pé ererobiarae? has creido
con tiento. Oyopoaubá, arrebatar en en agueros? Hae aé oyeaübó, él se
tre si las cosas de las manos. On6m pronosticó su sueesso. Mboraubíyá
bae aubá mbíá oqüapa, andan a la ra, agorero. Haubi, idem que Haubó.
rebatiña con sus bienes. Chembae au La H, y la C (ante E) se suelen usar
bá mbía chererecóbo, andan a la re una por otra. Lo que pertenece a la H
batiña con mis bienes. Cheraubá, au se pone aqui. Lo que a la C. V. Ce. n. 3.
baé mbíá chererecóbo Cheraíhúpa, 1 Hé, Salida, l. Cé. Ahé, yo salgo,
anda van en competencias por dete aunque no se usa en muchas partes,
nerme. Ahaubá yyapóbo, hagolo con sino acé: guicéma, a salir: cèmbára:
tiento. Ehaubá yyapóbo, lo mismo que hembará : hembaba. Cherènohé, me
Em6päpà, hazer interpoladamente, o sacan. Anché, yo saco. Yhema, l. Y
a pedagos. Ehaubá ubáímé nde an ñohèmà, Yñ6hèmbára, Yhembába.
gaipába eñem6mbegúabo, no cales An6hé, vaziar. Ahayhèmà, voy a va
pecados. Ehau bá ubá aube nderecó ziarlo. Oñèhè chébe, l. Oñéehéche
-sº pochi amó, deca siquiera algunas de be, desentrañase en darme. Oñèhén
tus bellaquerias. deteímbía oúpa, vienen muchisimos.
Häubae c. d. hau, fantasia, y aé, Añèhè cheríérām6, voyme de cama
esso), Dize la India, esso es cosa de ras. Opoñérändápe oguen6hè chehe
ayre, de burla, no lo creo. gui, con importu naciones me lo sa
Haubé, l. haubeí, haubí, l. haubié. có. Oñèhé eicherai, tener distilacion,
2 z (Adverbio causal), Por esso. Haubé o polucion involuntaria. Añ6hè che
chemârängatú chembo araquaa ha raí y pipé, seminare intra vas. Añ6
güara rehé, por averme corregido soy hè chera y yāpeárām6 ñóte, semina
bueno. Haubé catú guitey quiabo, 7”e eact7"O, 27a 8.

entré a coyuntura, con buen pié. Hau Am6m6hé, sacar por el rastro.
bé ndoui, ventura ha sido que no lo Ahaquícúe m6m6hè, buscar por el
-
-
comió. Haube ndaqueri, no se que ten rastro. Cheraquícué m6m6hèm6 oú,
- go, que no duermo. V. Nda haubié. vino en mi seguimiento. Am6m6hé
Hafibó, l. Haubá c. d. haú, fan cherecó mâräangatú mbía reíipe, pu
tasia, y r6, poner), Aguero. Ahaibó blicar su buena vida. Am6m6hè tei
yyarāmā ri, echar suertes para vera ipehecó angaipába, publicar su ma
quien cabe. Cherafibó, diacome un la vida. Chem6m6hé teñipe, sacóme
aguero, pronostico (ha : gu).Guatibó en publico. Chetyhabagui cheren6he,
146 146 V.

3
HÉ HE

sacóme de verguenca. Ayeípí m6m6 de Christo. Cherecóhecatúguitecóbo


hé, mirarse a la redonda. estoy bien acomodado.
2 He. No sé. Aba pügúy ? quienes 5 He, Cosa que cuelga adherente,
son essos ? He, no sé quien son. Hé, suelensele llegar las particulas ne,
ndaiquaábi, no sé, no lo conosco. pú, pāy. Henépú, todo lo que cuel
3 He, Pro ahé, hola. Eynoteque ga sin orden, y a los andrajos, etc.
hé, hola está quedo. Eyapóque he, Che aó hepú, está hecha mi ropa an
mira que lo hagas hola. drajos. Chehepú, mis plumajes sin
4 Hé, Sabor. He catú, tiene buen sa orden, y todo ornato que cuelga. A
bor. He catú qua raci roírām6, bien ñémbohepú guiñémboyéguábo, po
sabe el Sol quando haze frio. Amboé nerse mucha plumneria que cuelga, de
tembiú, dar sabor a la comida. Ehâá aqui sale. Yà hé có, colgar. Ayahe
tembiu he rehé, l. He he hérà, pru có, yo cuelgo. Cheängaipá hepugue
era la comida si tiene sabor. He atā pugue namómbeui, de cé algunos pe
ñóte, /. Héhéñóte, algun sabor tiene. cados, o circunstancias por confessar.
Hé ai, l. Hepochí, está muy sabroso. Sirve al reciproco ye, en las terce
Hé catupiri, idem. Emboé tembiú ras personas. Oyehegui, de si mismo.
caá eâquá amópipé, dá sabor a la V. Nemeé V. Yacecó, colgar.
comida con yervas olorosas. Amboé 6 He, Bueno, buena mano, ventu
a catú tembiú, aderecar muy bien la ra, comodidad. Chepohé pinda poita,
comida. Tembiú omboé catú cheiu tengo rentura en la pesca. Cheponda
rú, hame decado gustoso la comida. hei pinda poita, soy desgraciado en la
Ndacheiuruhei, no tengo gusto en la pesca. Cherecohé guary.nyàm6, soy
boca. Ndahei cheiurú, idem. Tañém venturoso en la guerra. Cherecónda
bo iurué mbae égúabo, saborearse. heiguarini m6, soy desgraciado en la
Ndahei tembiú , está desabrida la guerra. Cherembiapóhé, tengo buena
comida. Qoórerāmāri aico tebe, neces mano en obrar. Añémbiabíquihé,
sitó de sal para salar la carne. Heca tengo buena mano en guisar. Che he
tú Tipā ñee, las palabras de Dios catú mbae recábo, tengo ventura en
son sabrosas. Tembiú güe pipé om hallar. Chehécatú guicemà cheyucá
boé cheyurú, la comida me ha sabo habangüeragui, tuve ventura en es
reado. Cheyuruè, tengo sabor en la capar con la vida. Nda hei ahé oyu
boca. Chemboyurué cherembiú, da cábo, no turo rentura de escapar con
me gusto la comida. Pirá récüerāmi la vida. Añémbo ecó hé catú, hagome
ó, esto sabe a pescado. Qoó ré, sabor
venturoso. Che reiquie hecatú, entré
de carne. Mbuyapé ré, sabor de con ventura a buena coyuntura. Araé
pan. Cherécatuychupé, soyle agrada catú, coyuntura, buen tiempo. Añém
ble. Maná yagüera aracaé guepipé boe, pongome bien galan. Yeruré he
oñémboçoó o guareraupé, el maná en catú rámboéndébe, tere yèruré ychú
el sabor carne carne a los que lo pé, si hallares buena coyuntura, pi
comian. Acoi Sacramento Christo deselo, l. Yérure é catú ñeemeengé
rete rehegúara, mbuyapé hae cägúy rám6 m debetere yeruré, idem. Nda
guechacába yepé, guerehé aé tene chereiquié hecatú, no entré con buen
Tüpā róó, Tupã reté haéte catú pié. Tecó heá, comodidad. Tecóheá
mängā, gueti rehé oñém6mindábo, chébe, sucediome como deseara. Che
el Sacramento del Altar, aunque pa recohéhápe aycó, estoi acomodado.
rece pan y vino en el sabor, es la carne Ambo ecó hé catú herecóbo, acomo
1 47 147 V.
HE HECÁ
delo bien, l. dile buen comodo. Aqué m6 cändahèey, hagome honesto. Pe
hé guitúpa, acomodadamente duermo. ñémócändahé ímé, no os hagais dis
Tecahé, buenos ojos, que vén mu solutos. Na tecó cändahé m6aria há
cho, y son materialmente buenos.Tecá ra ruguai ché, no me agradan desho
l: é catú pípé emaè cherí, mirame con nestidades. Oariämbeé hecó cända
buenos ojos. Chereçánda hei etey, veo hé, ya es costumbre en el ser desho
muy poco, tengo cataratas. Nda hei nesto. Qandahé rehé y hece catubae,
chereco ychupé, no ture gracia con él. aficionado a deshonestidades. Nda
Añembo ecó hecatú y chupé, tuve che hecei cändahé rehé, no me agra
gracia con él. dan deshonestidades.
Significa liviandad, vanidad, des Qandahé eY hába, l. Qandahé rehé
homestidad, ficcion. Ché ndahé, soy ey, l. Qandahéri ey tecó, Qandahéri
liviano, ete (y o). Ñeendahé, dem acatuá eÑhá, l. Qandaheri catú eÑ,
-
quod Ñeetei, palabras vanas, fingi l. Qandahéri yhecerVmba ehá, l. Qan
das, mentirosas. Abándahé, hombre dahéri y yacátuá eY hába, l. Qanda
no veridico, fingidor de cosas, alava héri y pítuuey, honestidad.
dor de si. Qandahe Vmbaé, l. Qandaherí oy
Teça ndahé, l. Qa ndahé, ojos des cóÑmbae, l. Qandaherí ey tequāra,
honestos. Angaipá candahé, pecado /. Qandaherí catuÑmbaé, l. Qanda
deshonesto. Añémó cändahé, hagome herecó renoi ndarey, l. Qandahére
dissoluto. Hecó candahé ahé, es hom có moaruàndarey, l. Qandaherecó
bre dissoluto. Ndachecandahei, no upé apí cabi rey, l. Tecó candahé
soi dissoluto. Ni candahei ahé, no eshobay chuarfi hareÑ, 7. Qandahé gui
3 dissoluto, mentiroso, ni fingidor.Nanoyeí catúbae, l. Qandaherecó omboa
dé cändahei, eres hombre recogido. baetehára,7.Qandahegui oñemboyey
Teçá cändahé rerecohá yyabaetere ai,l.Tecó candahérer6 tyhára,honesto.
có pí Tupã upé, son odibles a Dios Heaí, Muy sabroso. V. Hé. n. 4.
los dissolutos. Cuña cändahé, muger He aymá, Interjeccion de muger
libre en mirar deshonesta. Oñemó que se alegra.
çändahé cuñá, hazese deshonesta, dis Hé àqfia, Olor. J. Teâqúā. -
soluta. Amae cändahé, mirar desho Hebäng, Sabroso. Hebāng coo ché
- nestamente. Tecó cändahérí añó ñān be, sabeme bien la carne. Hebäng ché
gare quāra. l. Tegandaherí tequāra, be qúaraci roírām6, sabeme bien el
dado a liviandades, a deshonestida Sol. quando haze frio. Hebà habäng
des. Chererecó cändahé, burlóse con chébe che ñeeyi hába, quando me
º. migo torpemente. Tecó candahe gui rasco me sabe bien. V. Tebí. n. 2.
apoí, l. Ayeécó çandahé í, he de ca Hebe, V. Tebé.
do liviandades. Am6mburú ímá tecó Hebi, Assiento. V. Tebi.
cändahé, ya he detestado las livian Hebí, Sabroso. V. Tebí. n. 2.
dades. Ndañémbopobei cändahe che Hebichfià, Punta. V.Tebichüà, n. 2.
rehe, no quiero ya en mi liviandades. Hebobog, Ruido. V. Tebobog.
Apocó cändahé hecé, deshonestamen Heborá, Hámago. V. Teborá.
te le toque. Cândahé eV, honestidad. Hecá. r. Buscar. Cherecá, me bus
Nachecändahei, no soy liviano, men can. Ahecá, yo busco (bo : hara: ha
tiroso, etc. Che na cändahérüguai, l. ba). Ahecá guitecóbo, ando en su bus
Nda tecó cändahé tequāra riguâi, no ca. Cherembiecá rupé abahé, ha
soy amigo de deshonestidades. Añe llé lo que buscava. Hiy amburú nde
1 48 148 v.
HEE HEGU

rembiecarupé erebahè coíte, assi, 2 Hee, Si, otorgando (dize la mu


assi bien empleado es que ayas al ger). Héèque rei, bien empleado es,
cancado lo que buscavas. Tipà oü assi, assi.
íbága gui ñänderecábo, barcó Dios 3 Héé, Dulce, sabroso, salado, gus
del cielo a buscarnos. Cheguecárām6 toso. Héémbeté, t. Héé eté, dulcissi
oñémine, si lo busco se esconderá. mo. Héé ey, desabrido. Hee hape,
Abahetáoymé guecárām6, ay mucha dulcemente. Noñèmboéèbei cherem
gente si la buscan. Nda hecahábi, no biú chébe, ya no me dá gusto la co
se ha buscado, y ay mucho, tanto mida. Am6éé coó, salar la carne. Nda
que no se cuyda dello, ni se busca. hèei, no está salado, o sabroso. Yñèé
Chahecá nda etíbi, no se trata de hééngatú iepé y piaróbeteí, aunque
buscarlo. Hecaripí oñémy, guecahá sus palabras son dulces, tiene desa
ragui, el que es buscado se esconde del brida condicion.
que lo busca. Guecárām6 mbaendoyé 4 Héé, Assi, assi con la maldicio n.
húbi, en buscando la cosa no parece. Héé ynipà hagüera bien empleado
Heco á, Y mirar. V.A. n. 1. V.Tecó. es que te castiguen. empleado es.
Hecoabi, Diferenciarse. V. Tecó. Héèque, Lo mismo, assi, assi bien
Hecobià. r, Trueco. V. Tecobià. Héèque, raré, Assi assi (dize la
Hecobiar6, Truéco. V. Tecobiaró, muger).
Heça, Ojos. Heeque reá, Assi assi, bien emplea
Heçacäng, Claros. do es. Hee mburuque reá, o que bien
Heçapé, Alumbrar. V. Teçá. empleado, bien es, bien está lo hecho!
Heçapja, De repente. Hégúà c. d. heó, y gúāmā, Parte
Heçarai, Olvido. ) peligrosa, en donde siendo herido mu
Hece, Por él, relativo. V. Rehe. ere luego, como el coraçon, sienes, etc.
Hecí, Asar. V. Tecí. cyb6. Cheregúâme cheybó, flechóme en par
Hecibó, Enhilar, ensartar. V. Te te peligrosa. Hé gueguâme oybórā
Hechag, Ver. V. Techag Techag. m6 curitei omänó, luego murió en
Hechagau, Desear al ausente. J. hiriendole. ger dolentis), Ay.
Hechagí, Dissimular. V. Techag. Hegúā āngay (Interjeccion de mu
1 Heé, Empellon, arra star. Chereé, Hegúäängamaé, Es possible (dizen
me empelen. Aheé, yo le empelo (bo: las mugeres). Veis, mire con que viene.
hára: haba). Chereé reé chererecóbo, Heguè. r, Gana, voluntad, aficione.
estanme empeliendo, trataronme mal. Che hegué catú guihóbó, quiero yr.
Oyeeérām6 oá, porque él se impelio Nda che hegüeri, no quiero yr. Che
se cayó. Aye eé, voy arrastrando co hegúe catú porahei quaápa, tengo ga
mo el tullido. Aye ebi eé, yr de nal na de saber cantar. Yhegúe catú che
gas arrastrandose. Abebímboyeé, lle píçíca, tuvo gana de cogerme. Añängā
varlo arrastrando, olla, o cosas que yhegúe catú ñandembotabibo, tiene
tenga suelo, o assiento. Añémboeé, muy buenas ganas el demonio de en
andar assi. Añémbo eéguitábo, voy gañarnos. Che hegúe catú guiquebo,
me contoneando. Hyndó co ahé oñém estoy perdido de su ho. Chehegüe ca
boceé tei oicóbo raé, ha visto, y co
tú haíhúpa, pierdome por su amor.
mo se contonea. Omboieérām6 hoá, Chehegúe catú íbápe guihóbo, deseo
impeliendole se cayó. Ambo ibí eé, mucho yrme al cielo. Yheguecatú te
hazer colgar algo que caiga a rayz có mârängatúrehe, es aficionado a la
del suelo. V. Ceé. virtud.Chehececatú, soyle aficionado.
149 149 V.
HEYí HEMB

1 Hei, Lavar. Cherei epé, lavame. yo me rasco (nā: mdara: ñeeYibó), la


Gueirām6 ndiquí ai, en lavandolo señal de la rascadura. Añé eyi, rascar
está limpio. Ayohei, lavarlo (ta: tára : se mucho. Añèeyi ucá, hazerse rascar.
taba). Ahobei, lavar las hojas.Ayp HeÑmbagüa, Tortero. oradaaca
hei, lavar la cosa por dedentro. Ndi del huso."V. Hey. n. 3.
heitábi, no se ha lavado. Arahá yhe Heiti, Arrojar. V. Ytí, n. 1.
ita, llevarlo a lavar. A yèhei,lavarse. Heyà, Decar. Chereyà, me de can
Ayéyuruhei, lavarse la boca. Aiepo (h: gu). Aheyà, yo desco (bo: hára).
hei lavarse las manos. Aieobahei, la Aheyárucá, hazer que lo deace. Nda
varse el rostro. Aiepihéy, los piés. Ye heyāri, no lo deco. Ndaheyāri areté
pohéytába, aguamanil. Mbaereita amó Missarendueym6, no desco fiesta
güera, lavagas. Ayepiréy, lavarse el alguna sin oyr Missa. Moc6i ará ahe
cuerpo. yà Chemissarendu eYm6, dos dias he
2 Hey, Brinde. Cherey, me brin decado de oyr Missa. Aheyā pai pati
daron. AheÑ, yo le brindo, doy a be cherecó pochí, a vezes deco de ser
ver (na: ndara: ndába). Amóngaú malo. Chepó eyarí, no lo puedo al
heynà, brindarle. Aiporey, darle la cangar con la mano. Ypópe aheyá,
bevida en la mano. Cheporey, puso l. Hemymbotápe aheya, decarlo en
me la taga en la mano. Aheyucá ahé su voluntad, y cometerselo. Chepope
upé, hazer que le dén de bever. Na oheya, l. Cheremymbotápe oheya,
chereymy, no me dieron de bever. Na cometio melo.
chereyhábi, no se me ha dado de be Heyāpe, De buelta. Chereyāpe, en
ver. Nache rey ndári, no tengo quien bolviendo yo. Ndereyápe, en bolviendo
me dé de berer. Na cherey ndare Vmi, tu. Heyāpe, en bolviendo aquel. Guey
no falta quien me dé de bever. Poroey äpeé ohóne, en bolviendo él irá.
ndára mbíaupé, el que dá de bever Heyí., Apartar. V. Hiyii.
a las gentes. Hembei, Orilla. V. Tembeí.
3 Hey. m, Astil, punta de flecha, Hembi. r, Residuo. V. Tembí.
huso, espiga (h: gu). Huibey, la es Hembirecó, Muger. V. Recó n. 2.
piga de la flecha fuera de la caña. Ií Hembipíc.d. hembó, y yípi), Apre
ey, hastil de herramienta. Hey, el hu tar. Ahembipí mandubí, apocar los
so. Hey mbáguá, rodaja del huso. A manduºbis. -

bati rey, espiga de maiz. Petéyrey, Hembó, Verga, bastago, membrum


una espiga. Hey rāmó, quiere granar. genitale. Itáembó, hilo de hierro. Cará
Hey cácá, ya está para granar. Ndey embó, unas rayzes comestibles que
guey cácá rām6 räge, mucho le falta van prendiendo en la tierra sus bas
para granar. tagos. Ubáembó, sarmiento. Cherem
Heibé, Fingidamente. Heibéoyapó, bó, membrum genitale. Na hemboa
de burlas lo hizo. Heibeñote haeychu catüi yetí, aun no echan rayzes los
pé, fingidamente lo dice. Heybeñóte bastagos de las batatas. Nahemboa
rám6 pae, como sifuera cosa de burla. catui cumändá, lleva pocos frisoles la
Heybeñóterámó y m6mbeguābo raé vara. Hembo á apíré, el ultimo fruto
ché herobia reÑmi, como si él lo di que echó el bastago donde prendió.
cera de burla para que yo de cára Hembópí, Cascara de bastago. Hem
de creerlo. bó rupí ayéupí, fui trepando por su
Heyi, Rascadura. Chereyiepé, ras bastago. Guembé rembópiyà, no se
came tu. Aheyi, yo le rasco. Añeeyi, desuella bien el bastago del guembé.
150 1 50 V.
HEND HENÉ
Hembopiri, desuellase bien el basta dé7. Na hendúbaubi mârāyé, no oí lo
go. Ibagembó, cuerda, ó bastago que que disco. Hendupagüera riñó ayquaá.
sube hasta el cielo, usanlo para la di solo de oydas. Niporendúbi ahé, l. Po
ficultad de esconderse, ó subirse al cie rendubey ahé, es mal mandado. Nde
lo. Ibagembórām6pae erehóyepe che porendútequeñändú, abre las enten
hegúine, no te escaparás de mis ma dederas, sé bien mandado. Erehendu
nos. Guembópipé chem6ängaipá, con bucáte yne, no lo publiques. Porendu
su miembro pecó conmigo (dize la mu hába, sentido del oyr. Hendupí pabe
ger). rám6 om6mbeú, en presencia de todos
Hem6ré, Una especie de vibora. lo dico. Hendupabémbirām6, siendo
Hendí, Resplandor, resplandecer, oydo de todos. Cheremy endúbām6
luzir, encender (h). Guendípipéñände om6mbeú, dicolo en mi presencia. Pa
reçapé, alumbrónos con su resplandor. beremyendúrām6, oyendolo todos. Pa
Yacíendí, resplandor de Luna. Ta begúara remy endú aipó, esso es co
táendí, vela encendida, o apagada, sa que todos lo oyeron. Nague mien
luz del fuego. Quarací endí, Sol res durire rāmo riguai om6mbeu, dizelo
plandeciente, o resplandor del Sol. Te sin averlo oydo. M6r6en duhabey ndi
çá endí, ojos claros, y gargos. Am6 catuiym6mbeú, no es bueno dezir lo
endi tatá, encenderfuego. Am6endiyá que no se ha oydo. Ayeapícacá hendú
tatá, sacar fuego con pedernal. Am6 pa,oygo atentamente.Ayeapíçabí hen
endípú, hazer luzir. Am6endípúberá, dúpa, estoy alerta con el oydo oyen
hazer resplandecer mucho. Hendíçó dolo. Cherendú caracátú epé, oyeme
ndicóg, llamaradas. Hendíp6ng, es atentamente. Cherendu quÑryri, idem.
tallido del fuego. Hendiyāyā, llama Nderayé rayéímé cherendúpa, 7. E
radas grandes. Hendípú, reluziente. ñee raieímé chébe charendúpa, l. E
Hendípúberá muy reluziente. Hendí yapípi imé cheñee cherendúpa, oyeme
uni uni, salir algunas llamaradas en sin interrumpirme. Tahendu cherecó
tre el humo, y de los relampagos entre rāmā ndehegui, l.Ahendu potándeñèé
nubes c. d. hendí, y hfi, negro, y i di chereco rāmā rehé, pidote consejo.
minutivo). Am6endípuyeog, l. Am6 Hené. m, Rapacejos, andrajos, flué
endípupytú, apagar llamas, y borrar cos, y cosa que cuelga, Amohenécheta
lo resplandeciente. Ahendípúmonà, pacurá, pongo rapacejos a mis ligas.
desluzir. Am6éndípúm6nà cherapi Frontal amohène, poner fluecos al
chára recó mârängatú, deslustrar la frontal,juntase con pai, que es colgajo.
fama del proacimo. Nāmbipai, lo que cuelga de las orejas,
Hendú. b, Oyr. Cherendú, me oye garcillos. Tapacurá hén embai, rapa
(h: gu). Ahendú, yo oygo (pa: pára: cejos de ligas. Amohén embai cheta
bo: hara). Ahendubaí, entreoyr.Ahen pacurá, poner puntas a las ligas. Che
dú catú, l. Caracatú, oyr atentamente. renembai guitecóbo, ando andrajoso.
Ahendú aú, oyr de mala gana, no gus Yñaturi cheaó güenembai cuirām6,
tar de lo que se dize. Ahendú umbigí, vaseme cayendo mi vestido a pedagos.
oyr el eco, o sonido solo. Ahenduñémi, Pacobarenembai, la flor de las paco
escuchar a escondidas. Ñeeñémyngú bas lo ultimo. Uba renémbai, colgajo
era ahendú, oyr el secreto. Ahendu de luvas. Henèmbaí huírerahábo, lle
oricatú yñängaohába, oyr murmurar va colgando en si las flechas. Hené
con gusto. Ndacheroribi yñängaó ren mbai checogpó, está muy llena mi ºr
dúpa, no me olgué que murmurassen chacara de frisoles, o cosa que cuel >r
-
15Í 15 1 v. --

A-º
-, -

- ...
- a
a

HENO - HEPÚ
ga en las ramas. Henémbai c. d. he ñóte, la enfermedad que tuviste, no
né, y pai, colgajo. V. Hené, y, Pain. 2. fué mas que anago de Dios. Nañān
Hen6í, Llamar, nombrar, culpar, de m6cañYmbotábo rfiguāy Tipà
acusar, pedir. Cherenoi, me llaman ñänderen6puā, ñänderecaá hägúāma
(h: gu). Ahen6i, yo llamo (na: ndara: ñóte, no nos amaga Dios para destru
bo: hara). Hen6ihába, l. Hen6i ndá yrnos, sino para que abramos los qjos.
ba, nombradia, apellido. Cherenói Ahen6puāmbotá ñóte biñá, no queria
ndába, mi nombre, apellido. Peru he mas que amagarle. Chegueropuā riré
n6i ndába, Pedro es su nombre, o nom oñémi chehegui, en amagandole se
bradia. Tába ren6i ndába, el nombre me escondió. Cheguenopfià eYmâm6,
o titulo del pueblo. Ahen6i hägéhagé, ndoquāmbicé amó, sino le amagára,
llamar a prissa. Ahenó hen6i, idem. no se levantára. Nahen6puāmy, no le
Ahen6í heretepípé, llamarlo por su amagué. Aporoen6puā, amagar mu
propio nombre. Ahen6i íbíráyārucú cho. Hen6puambíra oré, nosotros so
robaque, acusarlo ante la justicia. A mos los amagados. Poroen6puâce, ami
hen6i Tipã chérecotébé hába pipé, go de amagar, Ahen6puā ñóte hece
l. Tecotebénga chererecó hápe ahe gui pocó eym6, amaguéle sin tocarle.
n6i Tipá, llamar a Dios en mis neces Hénópuāguera ñó ahé, es hombre que
sidades. Chegúen6i rām6 túri Iman no haze mas que amagar. Hen6puān
dí, en llamandole yo luego vine. Gue déra ñó ahé, amigo de amagar.
n6i ey rām6 nomíi, sino le llaman, Heñ6i, Renuevo. V. Teñ6i.
no se menea. Hen6i mbíra ahé, fula Heñfi, Hinchagon. V. Teñfi.
no es famoso, o acusado Hupírehé Hepeñà, A cometida (h: gu). Ahe
hen6imbira, acusado o culpado con peñā, yo acometo, arremeto (nä: ndá
razon. Hen6imbíreté ché, soy hombre ra). Na hepeñány, no acometo. Hepe
de mucha fama. Na hen6imbi riguái ñà peñám6, a arremetidas. Nahepe
ché, no tengo fama, y no soy acusado. ñäpeñām6 riguâiácé ymärängatúne,
Ao ahen6i ychupé, pedile que me di el hombre ha de ser perseverante en
e38e ropa, o propusele que me diesse la virtud. Cherepeñā, arremetió con
vestido. Mbaequírina hen61, cosa nin migo. Chaháhepeñānā, vamos a encon
guna le propuse, o pedi. Hen6i hague trarlo (en buena y mala parte). Oñ6
ríbí, ndaiquaábi, no sé como le llama epeñā mbía guarinim6, acometieron se
ron al principio, o como fue su los excercitos. Che güe peñärām6 oñé
primer nombre. -mi, en arremetiendo a él se me escon
Hen6ndé, V. Ten6ndé. dió. Ocára rupi oroñ6 epeñà, encon
Hen6ndea, V. Ten6ndeá. tramonos en la calle. Añé epeñā ucá
Hen6puā c. d. re, n6, puā, levan ychupé, hize me le encontradico. Ahe
tar, significa amagar, o dar con la peñà ahé, yyapú cüera, averiguar la
mano, palo, etc. Cheren6puà meama verdad, arguirle de mentira. Cherí
ga (he: gu). Ahen6puá, yo le amago yapúra ym6püā hagüera ahépeña,
(m6: hara). Cheren6puárām6 bhe arguile que me avia levando testimo
m6ndii, espantóme con el amago. Ehe nio. Chembae repi rehé, ahepeñà Perú
n6puá teque ñändú, amedrentale, capità robaqué, puse ante la justicia
amagale. Ñände ren6puā Tüpà ñande a Pedro por lo que me devia.
mboaçírām6, l. Tacípipé, amnedrenta Hepí, Paga. V. Tepí.
mos Dios con enfermedades. Acoínde Hepibéé, Pagar. V. Tepí.
raçí haguera Tüpänderen6puā hába Hepú, Colgajo. V. He. n. 5.
152 -
152 V.

-
HEQU HÉRA
Heqúabó. g c. d. tecó, ter, y og, de tirar hierro. Cherequí requii che
quitar), Mudar de uno en otro, va m6angecóbo, amo/uiname tanto tirar
ziar. Ahequabog, yo vazio (ca: cará: de mi. Aíbirá requíi guitecóbo, ando
bo: hara). Nda hequabógi, no lo he arrastrando madera. Cherequii che
vaziado. Ayequabóg, salir de un lu rerahábo, arrebatome. Ahequii i birá
gar a otro. Ayequabóg ígára gui, de hen6puām6, arrebaté de un palo para
sembarcarse. Ayéquabog checotígui, amena carle. Aíabequii, tiréle de los
mudéme del aposento. Ayèquabog che cabellos. Ayabequii herecó recóbo,
angaibárām6, heme en flaquecido. A remecarle. Ahíru equii chequice pu
yequābog chequirārām6, he engor cú, eché mano a la espada. Ahe quii
dado. Aye quabog chequirá güi, he ibirá hapóribé, arrancar el arbol com.
me puesto flaco. Ayequabog chean su rayz. Hequí hequiirām6 è amón
gaibára gúi, he engordado. Ayèqua doróg, a puro tirar lo arranqué. Che
boggui ñémó márängatúbo, heme yibá equii, tiróme del braco. Ahequii
trocado de malo en bueno. Ayé ecó hecó angaipába ychupe, zaherirle.
märängatú eqúabog, heme trocado en Cherequii, cheangaipapa guéra mo
malo, aviendo sido bueno. Aye ecó m6hémo chébe, zairiome, o arguyo
pochí equabog, hazerse bueno el que me de mi mala ridg.
era malo. Amboe quebog y m6angai 1 Hérà, Poco. Ibaté hérà emoi,
pábo, hazer malo al que era bueno. ponlo un poco alto. Embo ibí quiti
Am6equabó ymómärangatúbo, redu hétá chequíhá moina, ata mi hama
zirlo a bien vivir al que era malo. ca un poco barca. Herā am6paé he
Curí aútamó peyequabó rae ó si os rahábo, agas llevó. Aú herā ni hera
trocassedes Ñémóñee cheremy endu hábo, idem. Minibé hérà ebocoi agui,
cuéra cherequābóg, trocóne el ser un poco menor que esse. Eroqua he
mon que oí. Nda hechági pendecó aí rá, passa con ello un poco mas ade
yéequābo Pee Tüpà rá yebi yebí ri lante. Aqueherá, un poco he dormido.
rerām6 yepé, no veo mejoria en vu Ayapó herá, he hecho poco. Tātā he
estra vida con tantas comuniones. A rà rām6 paé, es muy fuerte. Hecó
yeáp eqúabó, fui por otro camino. mârāngatú herá rām6paé, sino fuera
Amboyeapéquabó heroyabápa, llevé tan bueno. Ndoú herändicéne, ren
lo por otro camino huyendo. Aye píá drán muchos. Naherâni oguerecó, no
equabog, l. Ahequabog cheremym tiene poco. Nacheheráni mbae rere
botára, l. Aye emimbotá equabog, cobo, tengo mucho. Chem6heràní
mudar de parecer. Oñémboyéquabóg mbae rerecó uca e Vm6 chébe, no me
mbíá, hanse mezclado unos con otros. de ca tener nada. Ao herá, ropa vil.
Ymärängatúbae, yñängaipábae abé, Aba heräherâní, hombre ruin de bur
oñemboyèquabóg, malos y buenos se la. Ayapóherá herâní, hago/o a poco
han mezclado. Añémboyéquabógan mas o menos. Cherecó heráherâní, mi
gaipabiyàra rehé, mezclarse con ruy pobre vida, mi pobre ser. Chererecó
nes. I oñémbóyeqúabóg cägüy rehé, hérâni, trató me mal. Am6herâní
mezclarse el agua con el vino. ahé herecóbo, no hize caso dél. Ahé
Hequii, Tirar, arrancar, arreba hérà herà, parecesele a este algo. A
tar. Cherequii, tiran de mi (h : gu). ñémo ec6 herà hérâni, ya me voy pa
Ahequíi, yo tiro dél (ta: tara). Ahe reciendo a él en sus costumbres. O
quíi ita embó, hazer hilo de hierro. ñèmbo ecocue hérâni, ya se va a su
Ita embórequii tába, rieles, ó hileras antigua costumbre. Oñèmbo acícué a
153 153 v.
HETÁ Hi
hérání, quiere recaer. Añéméangaipa chos. Hetá amgaubí, idem. Heta herà,
herá hérání, estoy a pique de pecar. quicas serán muchos, y algunos pocos.
Chehohá héráni,estoy a pique de yrme. Hetá herâram6 paé, son muchos. He
2 Herá, Por ventura, quicá podrá tá céri, moderadamente. Hetá catú
8er. Aha heráne, podrá 8er que vaya. améé, demasiado le di. Hétá, mu
Mbae hérâ panga? que será? Mbae chissimos. Hetátendába oymé, harto
herá, no sé que será. Na herändicéne, lugar, o assiento ay. Nda hetai, no
será infaliblemente. Nomän6herändi son muchos. Cheretá, tengo mucha
céne, no ay duda que morirá. Nomā gente. Nda cheretabei, hase consumi
nó herändicéne, morirá sin duda. Na do mi gente. Chembaé che aocé gue
chehó ce herándicéne, infaliblemen tárám6, abundo en bienes. Amboetá,
ze yré. Ou hérá, pues avia de venir. multiplicar (bo : hara). Añémboe tá,
Nderechág herá herárám6 tereñémi, agregar gente para si. Cheretárām6
si por ventura te vieren, escondete. paé, assi yo tuviera gente.
Héra, Nombre. V. Ter. n. 7. 2 Hetá, Cercenar, emparejar, cor
Herāqüá, Fama. V. Terâqfià, en tar lo superfluo. Cheretá, me empare
Ter, nombre. - jan el cabello por la frente. Ahetá
Here. b, Passar raspando, raspar, aó, cercenar la ropa. Cheretobá pai
lamer, chamuscar. Chereré tatá, cha ahetá, cercenar la coleta. Ahetá uru
muscóme el fuego. Aheré tatápe, pas guaçú pépó, cortar las alas a las a
sarlo por el fuego, chamusquéle. A ves. Ayé etá, cercenarse el cabello.
heré yguábo, lamerlo. Itá ymboupí Yeetāpába, ti ceras. Che aó guetárā
chereré, raspóme la piedra que me ti m6 na hénémbāy, no tiene andrajos
raron. Aheré huípipé, raspéle con la mi ropa, por averla cercenado.
flecha. Ayeheçá eré, tocóme el ramon, Hetarā, m, Pariente le cano, com
pa88óme por junto el ojo. Ahereb ígá patriota. Cheretarâ mbetá, mis pa
t. ra, chamuscar la canota. Mbocabayi rientes, los de mi pueblo. Nacherétā
ohabérebóte, no encarnó la bala, ras rámy, ya no tengo nadie de mi patria.
póle. Oherebírebí ñóte, un tantico le Guetarameymâm6 m dobíári, por no
tocó. Guerebirérām6 ohó yepeguirá, tener deudos, o compatriotas no se
escapóse el pacaro, porque no encar halla. -

nó la flecha. Hetymá, Pierna. V. Tetíma.


Herí. b, Desempullamiento. Heri Hetip, No assentir, no querer. He
hae ychupé, guarda es8o no. típ ndahaycene, guarda, e88o no, no
Herobi, Llegar juntamente. V. Bí. quiero yr. -

n. 2. Hetfi, Oler, y muy impropiamente


Herobià, Credito. V. Robià. lo usan por besar. V. Bí. n. 2, y Ya.
Herobobo. g, Ruido. V. Tebobog. n. 2. Ahetü, yo huelo (ngā : hára).
Herog, Nombre trocado. V. Te. r. Cheretti, me huelen. Na hettini, no lo
m. 7. - (n. 2. huelo. Qo o guetirām6 hoáípe, la
Heroyró, Desprecio. V. Royró. caga en sintiendo que la han olido
Herügüá, No sé, no tiene mas. He se arroja al agua.
rüguâhae, digo que no sé. 1 Hi, Es verdad (preguntando y
1 Hetá, Muchos, mucho. Hetá ca respondiendo); juntase a otras parti
tú, muchos, hartos son. Hetácatui, l. culas, como se verá; significa por po
Hetá ceri, l. Hetai, moderadamente co, ygual huviera sido, bien fuera,
son muchos. Hetá raubí, no son mu conforme a la particula que se le
154 154 V.
Hí HÍ
llega. Híamó na hendúice Missa rae, oñémboé mboé aú oycobo raé, miren
por poco no oyga Missa. Hyām6 bi lo, que devotico se haze. Hindó ahé
ñá hecháca raé, poco faltó para ver oñémboeté eté auñändú ohóbo raé,
lo. Hiam6 pándero párām6 raé, mas mirenlo, y que grave va. Hyndó hyn
si te perdieras. Hamó pé añar étā dó ahé ytyndi tyndi tei aú oycobo
me ehóbo raé, que fuera de ti si te raé, mirenlo y que modestico está. Hy
fueras al infierno. Híamó ndecañÑ amó guihóborae biñá, es verdad que
mo eicóbo raé, esturiste a pique de yo aria de yr. Hy amó che y yapóbo
perderte. Hy amó racó gui manómo raébiñá, es verdad que yo lo avia de
raé, en verdad que por poco me mue aver hecho. Hy nängā ché y m6mbe
ro. Hy tamó paé yñängaipábae íba guabo, haéte marā, es rerdad que lo
pé ohobo raé, es por rentura bueno dice, pero que ay para ello. Hyñà, si
que los malos vayan al cielo. Hi tam6 cierto, si ciertamente. Hyyamburú
paé, pues avia de ser bueno, o ser quereá, assi, assi con la maldicion.
assi, etc. Hitāmó Tipā ópe ereiquíe Hiyamburú ohóbo añäretáme reará,
ränge, mejor fuera que entráras pri alla fué con la maldicion al infierno.
mero en la Iglesia. Hítamó ereñe Hyie, si quiero, placeme. Hinye, no
mómbeú räge, mejor fuera que te hu quiero no me place.
vieras confessado antes. Hi tam6 ere 1 Hi, Poquillo. Ñee hiarecó ychu
hó Missa rendu ey riré raé, pues co pé, unas palabrillas le dice. Yhi che
mo te vas sin oyr Missa. Hi nängá rehé, es escasso conmigo. Ayoguá che
ahé oñémee Tipā upe coíte, cierto rapichá yurúhy, heme entonado, he
que ya se ha buelto a Dios. Hy pàgá? dado ya en ser habladorcito, a imita
que assi es? que esso passa ? Hy nā cion de otros. Che āngmeí yhychébe,
gā, assi es, assi passa. Hi págä ere habladorcito es contra mi en mi au
yapó raé? l. Hypägā nde y ya pobo sencia. Yhiñóte oicó chepíri, poquito
rae? es verdad que lo hiziste. Hy nān estuvo conmigo. Amboetèhi, poco se
gā ayapó, es verdad que yo lo hize. me dá dél. Hygúara ñóte ebocoi,
Hí hérà ayapóne, l. Tayapo, l. Aya esso es cosa de poco momento. Mbae
pó, quiçá lo haré. Hy pacó ahé, oú íbípe güara, hy guárañóte, las cosas
bo raé? es verdad que fulano vino? de la tierra son de poco momento.
H y nacó oúbo, es verdad que vino. 3 Hí. p. b, Lo mismo que Qí, re
Hy pipó ché guimänóm6ne, podrá fregar. Chehí, me refriega. Ayohi,
ser que me muera, Hy pipó che che yo le refriego (pa: pára). Nda yohí
yucábone, podrá ser que me maten. bi, no le refriego. Chembo íbíhí, me
Hy nacó Tipà ñänderaihúbo, verda arrastra por el suelo. Ayehí, refre
deramente que Dios nos ama. Hy nā garse. Oyehí y quatiabae amānāgui,
gā herúbo, perdaderamente que lo borróse lo escrito, o pintado con la
trae. Hi nâgā neängaipá, cierto que lluvia. Angaipá hípába, purgatorio.
eres un bellaco. Ayohícheangaipá purgatorio pípene,
Deste Hy, se eomponen Hiró, Hin purgaré mis pecados en el purgatorio.
dó,con la particula ro, finalmente! ha Ñémómbeú pípé ayohí cheangaipa
ze, ndo, por la nariz; No veís, no digo paguéra, borré con la confession mis
yo, no lo avia pronosticado yo. Hyn pecados. Chereçai pipé cheangaipá
dotip! veís ya lo que passa! Hyndo piärícuè ayohí, borré las manchas de
có típ yñängaipa, veislo ya como se mis pecados con lagrimas. Aoyepohí
ha hecho bellaco. Hyndo ucui ahé pába, paño de manos. Ao ñetyhípába,
155 155 V.
HíÑA HO

lencuelo de narizes. Ohírire hugui, Hió, Accion del que se quema la


refregandose hizo sangre. Ohipápe boca. Chembohíóhió cherembiú, ha
: oñémbouguí, idem. Che hipa guéra zeme bahear la comida caliente. Che

hací, el refregon que me di me duele. híohió ygúabo, comilo, aunque me
-

Aypící pacatúígára, labrar bien la quemava; no tiene mudanca alguna,


canoa por dedentro, y limpiar cosas por que lo toman de la accion de la
: por dedentro. w.

Híá, Calabaco. V. Iá.


boca.
Híp, Lecos. Híp ohó, allá va le
Híapú, Ruido. V. Tíapú. acos. Hyp herähâny, allá lo lleva.
Hibapé, La cascara de la fruta. Hípii c. d. tí, agua, liquido, y pii,
V. Tibapé. arrojar agua), Mojar salpicando, re
Hibí, Hebra, hilacha, hilas. A ori gar. Cherípii, mójome, aspérjome, sal
bi, hilacha de ropa. Aoíbí íbíbae, ro pácome. Ahípii, yo le salpiqué, etc.
pa deshilachada. Guírapepó ibíbae, (ta: tára: tába). Pay cherípii Tipā
pluma cortada con pelo. Aibiró y pe ópe, asperjóme el Padre en la Iglesia.
pó, quitar el pelo a la pluma, lo que Ipopó cherípii, salpicóme el agua.
impide a escrivir. Caraguata íbí, pen Hípiitába, hysopo. -

cas de que se hazen cuerdas. Ahibí Hyr6, Veis. V. Hi. n. 1.


en ohé, deshilachar. Ahíbíequii, idem. Hirú, Continens. V. Rírú.
Ahibí cá amändíyú, descascarar el Hiug, Interjecion del que descansa.
algodon. Amändíyu ibíātā, l. Amān 1 Ho, Ida, yr, passar. Che hó, mi
díyu ribí yí, algodon recio, no podri ida: Y hó : ohó. Ndachéhocéri, no
do. Hibí ndiyigi, no es recio. Guibí tengo gana de yr. Ahá, yo voy: erehó,
p6bā rām6 yyi, hilado el algodon es tu: ohó, aquel (guihóbo: hára: hába).
recio. Ahapípé íbírog mbaepí, des Ahá ndepíri, voy a visitarte, voy a ti.
carnar el cuero. Ahibir á amändiyú, Tahá ndepípé, quiero yr en tu embar
carmenar el algodon. Vaca roó ríbi, cacion. Tobé tohó, deca que se vaya.
hebra de carne de vaca. Ahíbiró biró Ahá heráne, cotérà guihóeymóne, por
coó, l. Ahibí enohè coó, deshazer la ventura no iré. Tahá Tipā ci upé
carne en hebras. Aó ribíré ámboyá tachepí cyröngatú, l. Hecé guiñepi
hece, pusele hilas. cÑr6m6, acudiré al amparo de la Vir
Hibicoi (c. d. tibi, sepultura, y oi, gen. Chehóhababi ndey rägé, aun no
esparcir), Significa cavar, hazer hoyo ha llegado el tiempo de mi ida. Che
en tierra, piedra, palo, etc.,sin passar hoeym6 mdouricéne, sino voy, no
lo. Ahíbícoi íbirá, cavar el palo. Am vendrá. Chehó ndoypotári, no quiere
bo íbícoi, hazer que caven. que yo vaya, Ndehó nday potári, no
Híyei, Si (otorgando), si haré, quiero que vayas. Añärétäme ñände
placeme. hó Tüpā ndoypotári, no quiere Dios
Hiyii, A partar. Chereyii, me apar que vamos al infierno. Eba pó ñān
tan. Ahíyii, yo le aparto (ta: tára: dehopotareíma omā mó, l. Ebapó
bo: hara). Amboíyii, hazerlo apartar. ñändeho potareympeiomänó, porque
Aroíyii, apartarlo juntamente. no fuessemos allá murió. Ebapó che
Hynyé c. d. hy, n. 1, y é), No hohá, allá es donde voy. Na ebapó
quiero, no me plaze. chehohábarfiguái, no es allá donde
Hyñā (c. d. hi. n. 1, y yā), Cierto voy. Ohópotareympei oñé mí, escon
que es assi, assi se ha de hazer (otor diose por no yr.
gando lo que se dize). V. Hi. n. 1. Cheñémbiahíihó, ya se me passó la
1 56 15 f V.
HOBÁ HOQU
hambre. Chería ho coíte, quitoseme cañyrām6ne, estarán patentes nues
ya el sudor. Cheñémoyró hó ímá, tras obras el dia del juyzio. Ayepíá
passóseme ya el enojo. Ndacherembiu mbo obá catú Tupãupé, descubrir su
hoi cheraçí rām6, la enfermedad me cora con a Dios. Añèmbo ecó obá ca
ha quitado el comer. Nacherembiu tú Pay upé guiñé m6mbegúabo, des
hoí gui quihíyābo, no puedo comer cubrióse claramente al Sacerdote en
de miedo. Oho ímá íbírá, ya cayó el la confession. Añémboeçá obá, abro
arbol. Ahaibi cotí, yr azia abaro. los ojos. Añémbo eça obá ymbo
A ha ten6ndé, yr delante. Hapépe ahá, atiāy rām6 hecé, abri los ojos, y
salir a recebir alguno. Opítá pítām6 clavelos en él.
ohó, van apeñuscados. Oyoíbíri oro Hobá, Rostro.
hó, vamos apareados, acompañados Hobaçá, Bendezir.
unos con otros. Orohoé hoé, vamos Hobäcà, Encendido.
apareados. Oyougui ohó oatábo, l. Hobáñbá, Atravessado. V.
Oyohugui ohóbo, l. Peteytei éohó Hobaichuā, Contrario. Tobá.
bo, yr cada uno de por si. Añā gui Hobaichúari Complice.
hóbo, voy corriendo. Cui guihogui Hobaiti, Encontrar.
hoboí ñó, alla voy y no hago mengua. Hobapí, La superficie. /
Ahapecog guihóbo, l. Ndapigi gui Hobeí, c. d. ho. b, hoja, y de eí, de
hóbo, l. Pigeyahá, 7. Aháyepotabé, burla), Hazer a poco mas ó menos. A
ir continuamente. . hobéí y ya póbo, hagolo mal hecho.
2 Ho. b, Hojas. Ibíra ró, hojas de Ahobeí abá cheapim6, trasquilome a
arboles. Hob apícèce, brotan los re. panderetes. Ahobeí herahábo, llevolo
nuevos. Hoguiboyú guabirá, amari mal llevado, deco algo, no lo llevo
llean los guabiras debaco de las hojas. todo. Ehobeyrímé nde angaipapá
Nda hoguiboyú borägé, aun no ama gúera mömbegúabo, no te confiesses
rillea la fruta. Hoquí, l. Hoquírāmó, a poco mas ó menos. Ehobey eme
l. Hobiahú, echar hojas el arbol. Ho que Missa rendúpa ñandú, no estés
cui, caerse la hoja. Ahob6ngui, des inquieto en la Missa.
hojor. Ho obi, l. Hobobí, hoja verde. Hobi, Cosa puntiaguda. V.Tobí.n.3.
Hó bírú, l. Hopi rú, seca. Ahobepi, Hobi, Cosa mojada. V. Tobi. n. 2.
torcer hojas para hazer empleitas del Hobí, Azul. V. Tobí. n. 3.
las. Hohóbae, l. Hó catúbae, cosa Hocé, V. Acocé.
hojosa. Guob rehebé íbíra ocai, el Hog, Ola, llamando y respondiendo.
arbol se quemó con sus ojas. Hoga, Cosa. V. Og. n. 3.
Hobá, Abierto. Hobá oqüénà, está H6hó, Gangoso. Cheh6hó, soy gan
abierta la puerta. Ambo obá oqüénà, goso.
l. Ambo 6que obá, abrir la puerta. Hoi, Ola (llamando).
Caá catú obá, montes claros. Ambo Ho6çã, Sufrimiento. V. Toôçã.
catu obá caá, limpiar el monte por de Hopá, Perderse. V. Topá.
baaco para que esté claro. Ycatu obá Hopati, Atar. V. Topaty.
pe aycó, estoy al descubierto en el Hopé, Cascara. V. Topé.
monte. Ycatuobápe Jesu Christo oñe Hopeá, Pestaña. V. Topé.
m6ñéé aracáe, en publico predicava Hopitá, Testero. V. Topítá.
Christo. Añèmbo ecó catuobá, mi mo Hoquecy, Atajo. V. Toquecy.
do de proceder está patente a todos. Hoquendá, Cerrar. V.Oqué, puerta.
Nänderecó pabé ycatuobape o ara Hoquí, Broton. V. Toquí.
157 157 V. II. 11
HU HU
Hoquípí, Rincon, y todo a la re sario a la justicia. Oyehúímà, ya se
donda de la casa a rayz de la tapia halló lo perdido. Ndeí oyehúpa räge,
y suelo. Caramégñá roquípí, rincon aun no se ha hallado. Tipā gracia.
de la caca. Og roquípípe, l. Rupi angaipába remi mócanYngüera ñe
amo$, puselo en el rincon de la casa. mómbeú pipé oyehú, la gracia per
Hoquitá, Horcon de la casa. V. dida por el pecado se recobra por la
- se Og. n. 3. confession. Mbaehú hagué repi, ha
1 Hfi? (En composicion) Pues? llazgo. Che ombaé húpagüera ohe
Hümâbae? Pues quien es? Hümâru píbee chébe, pagóme el hallazgo. Ye
pí pänga yquairae ? Pues por donde húcatuhápe, clara, sabidamente. A
fué? Himápehíny ? Pues donde está? háyhupa, voy a visitarle. Apohú gui
Hümâpacó yängaipá? Pues donde tecóbo, ando en visitas. Chepohú ha
está aquel bellaco? Hümâme ? En güera aypoepí y húpa, pagarle la vi
donde ? Hümângotípipó yhóny, no sita. Tipā acé āngā pohúpäm6, acé
sé por donde fué. y quíryryngatúne, yñee renducébo,
2 Hu, Rebolucion, turbacion inte quando L)ios visita nuestra alma he
rior, arcada del que quiere bomitar. mos de estar con quietud, y deseo de
Chehú chehú, tengo gana de bomitar. oyr su palabra. Aycotihúahé, cogerle,
Chembohú mbohú nde quía, tu 8u visitarle en su casa. Aháycotíhúpa,
ziedad me mueve a bomito. Añémbo voy a verle en su casa. Ndachecó1í
hú, provocarse a bomito. Ambohú, húbi, no me visitan. Ndaycotihúbi,
hazerle bomitar (bo: hára). Ombohú no le hé visitado, no le hé hallado en
mbóhú hembiú, hazele dar arcadas casa. Checotíhú tapiara ahe, conti
la comida. Cherecohú ychupé, ando nuamente me visita fulano. Aycotihú.
estomagado con él. Nde chem6ñémoy tihúbé, visitarle a vezes. Oiehú ie
ró chembohú mbohú, hazesme dar hubéypipó, pierdese el rastro algu
arcadas de enojo contra ti. Ndeān nas vezes. Oiehubéhúbé hecó mârān
gaipá y páaú ombohúmbohú nfingá gatú, no es perseverante en la virtud.
Tipà, tus pecados parece que provo Ayehubéhubé guitúbo, a las vezes
can a bomito a Dios. vengo. Nda guiiehubé hubébo rügüäi
Hú, Huevos de pescado. V. Tu. n. 5. ayu, continuamente vengo. Aiehubé.
Hü, Negro. V. Tü. n. 2. hubé guiñém6mbegúabo, algunas ve
Hug, Pabesa. V. Tug. n. 3. - zes me confiesso.
3 Hu. p. b, Hallar, alcangar, vi Amboyehú hecóquaá, l.Yyaraquaá.
sitar, estar presente,coger, perseverar, amboyehú, l. Yyaquaabe cóamboye
parcialidad, junta. Chehúbiré ohó, hu, habilitarle declarando ser habil.
despues que me halló se fué (y: o). Añémbo áraquaá yehú, l. Ambo ye
Y hubiré aháne, en hallandolo me hú che araquaá, declarar su habilidad.
yré. Chubiré ocañi, luego que fué Oyóhúam6, l. Oiocúām6, parcia
hallado se perdió. Ayohú, yo hallo : lidad, pais. Oroyahúám6 oroycó,
Yhúpa : Hupára. Ndayohúbi, no lo estamos en parcialidades. Oyóhúām6
hallé. Amboyehú catú yyipiguibé, quyb6guára, los de los paises de acá
averiguar de rayz, y publicarlo todo. Acoihúām6gúara, los de aquella le:
Amboyehú chepíaychupé, descubrir chigada. Cheyohúām6 güara oyèyā
le mis intentos. Amboyehú yñāmāmā róg, hanse acabado los de mi parcia
yehupé, dile a conocer sus parientes. lidad. V. Güara.
Ambo ychú Ibíraiyarucú upé, avi Quie chehúbo turamo, aqui me
15S º 158 V.
HU HUÍ
halló quando vino. Quie ndehúbo aun no me has ganado la voluntad.
orerecó aguíy eteí, vanos bien quan Tecó mârängatú raíhú che húcatú,
do tu estás presente. Nde hubeymó tieneme aficionado la virtud. Tecó
ndicatúy orerecó, con tu ausencia márängatú chehucatú chererecóbo,
nos va mal. Ndehúbo ñó y yāpíçi hase apoderado de mi la virtud. Ai
mbíá, solo quando tu estás presente píá yohu pābe guiyeaihubucábo,
está la gente en paz. cautivo los coracones para que me
Ymänó hápe ayehú, halléme pre amen. Angaipá ambotarey chehucatú,
sente a su muerte. Ñemóñeengápe tengo gran aborrecimiento al pecado.
ndayehúbi, no me hallé al sermon. Tecó aquí chehú catú, ha se apode
Ayehú, 7uzir, darse a conocer. Che rado de mi la pereza.
rubichá män6 ré ayehú catú, estava 4 Hu, Particula, que sirve al re
humillado quando rivia mi cazique, ciproco yo. Oyohúgui oyogüerecó
despues que murió me he dado a co aí, trataronse mal entre si.
nocer, soy estimado. Pay chemboye Huá, Cohollo. V. Tuâ.
hú, el Padre me ha honrado, me ha
Huāmo, Parcialidad. V. Guara. n. 1
dado a conocer. Añémboyehú chere
có mârängatúpipé, héme dado a co Hubí, Quitar lo chamuscado. V
Tubí. n. 1. .
nocer por mi virtud.
Chereté opacatú cheraci ohú, hame Hugúa, Assiento. V. Tugúa.
cogido todo el cuerpo la enfermedad. Huguai, Co/a. V. Tuguai.
Cheacäng opacatú ohú,tengo toda la Huguí, Sangre. V. Tuguí.
cabeca cogida, s. dolorida. Cheängä Huguínó, Azedo. V. Uguinó.
ohú Tüpà ñee, hame rendido la pa Hui, Harina de mandioca. V. Ui.
labra de Dios. Ohú caá opacatú, ha Huí, b, Flecha, y su flecha. Cherui,
salido el rio por los montes. Indohu mi flecha (h : gu). Huíbagúa, flecha
pábi caá règé, aun no ha cogido el de cierta caña con porrilla. Huíba
agua el monte. Tipā ñeeibí opacatú qúapí, flecha con punta de caña. Hui
ohú, suena la palabra de Dios por baquapi, flecha sin harponcillos. Hui
todo el mundo. Coibi Tipà ñeè mdo baçí, flecha enherbada. Huiba ñāí,
húbi, no ha llegado acá la palabra muesca de la flecha. Huity ey, flecha
de Dios. Cotába ndohúbi bérāmy de harpones. Huíbey, puntas para
Tipā ñèé, parece que aun no ha lle flechas sin la caña. Huibicá, la caña
gado la palabra de Dios a este pueblo. sin puntas. Huibiyára, flechero, que
Chehu catú haihúba, hame robado su tiene flechas. Huibó, el flechado. Hui
amor. Mbae raci chehú, todo el cuer mà, manojo de flechas. Huipepó, plu
po me ha cogido la enfermedad. Ném mas de flechas. Aruaíembé, flecha con
borírii chehú catú, hame entrado ya muchas puntillas a modo de asierra.
el brio. Mindarépoquaá chehú, he Huíbeté, flecha con puntas ralas.
hecho habito de ser ladron. Mbae quaá Guirá apià, flecha con porrilla.Huím
chehú catú, hame entrado ya la cien bigüa, idem. Ambohuibó abá, flecha r
cia. Missa rendú arayā ndache húca al Indio. Chembohuibo, flechóme. A
tui rägè, aun no me ha entrado en el huíbapí, tocarle solo con la flecha
casco el oyr Missa cada dia. Caaguío sin encarnar. Ahuíboñá, hazer fle
húí, cogió el agua todo el monte. Ti chas. Ayatícáhuí, poner puntas a las
pā ohu ñandepía, Dios nos roba los cañas. Ahui m6ndó ychupé, tirarle
coragones. Ndendachepía hubiragé, flechas. Ahuí pepó rü, poner plumas
1 59 159 V. 11
HUPÍ HUPí
a las flechas. Obíbí huíhecé guatiài Tipà ñände quai tába, muy justa co
rām6,tiene en si enhiestas las flechas. sa es lo que Dios manda. Hupí guā
Ambobibí huí hecé imboatíaitá, fle rarí recó ahé, es hombre veridico.
chéle mucho. -
Hupi mârà haé, l. Hupigüara am6m
Huibá, Cañas bravas. Huíbaí, rio beú, digo la verdad. Amboio pará
destas cañas. yapúra hupíre hé, mezclar mentiras
Huibātā, Chilca, arbol conocido. con verdades. Ndahupigúa rügüäi, Z.
Hümabaé, Qual. V. Hfi. n. 1. Ndahupí aú rüguāi aipó, no es esso
Humbi, Cadera. V. Tumbí. n. 1. assi. Hupicatuey chererecó aí, sin
Humbi, Morado. V. Tumbí. n. 2. razon me trata mal. Hupi ey chem
Humbiquí, Pegon. V. Tumbiquí. boiequä, falsamente me hizo castigar,
n. 1. o acusó. Ambo hupí catú ché é ha
Hümbiríg, Magullar. Che rfimbirí, guéra, averigué ser verdad lo que d¿-
me magullo (h : gu). Ahimbirí, ma ace. Y Christianobae rerobiahá hupi
gullar (bo: hára). Nahimbirígi, no catú, la Fé de los Christianos es la
lo magullé. Himbirí mbirí oinà, está verdadera.
muy magullado. Ahimbirí yñäcäng, 2 Hupí. r, Levantar. Cherupí, me
hizele tortilla la cabeça. Ahífimbirí levantan. (h: gu). Ahupí, yo levanto
itapytā y quatiá hagüama, moler ber (bo: hára). Aieupí, levantarse subien
mellon para pintar. Ahíimbírí mim6i, do. Yéupihá, escalera. Yeupiha raca
deshazer lo cocido. Amoífimbirí, hazer pába, gradas de escalera. Yéupihá
que lo magullen. Am6ümbiri ucá, ha popí, los estantes de la escalera. Yéu
zer que otro lo magulle. pihap opíqüara, los agujeros de la es
Hfingá, Tentar c. d. hüü, tierno, calera. Yéupiha apíra, lo superior de
y cá, quebrarl, Tentar si está tierno. la escala. Yéupihabipí, el pié de la
Ahtingá yetí, tentar las patatas. Che escalera. Yéupiha cuá guiaá, caí del
rüngá rüngá chererecóbo , apretóme medio de la escalera. Chepíc6i pipé
con las manos, tratóme mal,ó currando aye upí, subir con trabas en los piés.
cueros,etc. Ahüngá aó, sobajar la ropa. Tachepíc6iguiyeupiàboró, quierome
Hupí, Con, de compañia. V. Rupí. poner trabas en los piés para subir.
1 Hupí, Verdad, razon. Hupí haé, Aieupí cuaçãmā rupí, subir con cuer
digo verdad. Hupí am6mbeú, digo, ó da por debarco del brago como lo ha
descubro la verdad. Hupí catú ace zen en los pinales. Ahupi hera hábo,
hógagui, razon tuve de salirme de su llevarlo acuestas. Ahupiche acéype,
casa. Hupicatú cheremy moäng, sa ponerlo sobre sus ombros. Ahupi
lió verdadera mi sospecha. Hupí ca chepó pité rocépe, levantarlo en
túgüara aipó, es8o es cosa averigua palmas. Tüpā rupí rām6eñècü, en
da. Hupí catuhápe, con verdad. Hupí levantando la Hostia hincate de
catu hápe aym6áng, con fundamen rodillas. Tüpã rupí ey porambu
to lo sospecho. Hupi catú tecó m6m cú eñémboé, reza mientras no se le
begúara, buen consejero. Hupímär6 vanta la Hostia. Aíeupí ychupé, Ze
hecóam6mbeú, certifico ser verdad. vantame a él, recibiendole, o contra
Hupi catú Tüpà ñanderecó mègúà, él. Aieupíhecé, levantéme por su cau
con razon nos castiga Dios. Hupí ca sa, o para buscarlo, o enojado, o pa
tú Tüpã om6ndó yñängaipábae añà ra buscar lo necessario para él.
rétàme, con justicia y razon condena Hupiá, Huevos. Guíra rupiá, hue
Dios a los malos. Hupícatúguareté, vos de paacaros. V. Uruguaçu.
160 160 V.
HÚjC Y

Hupia. V.Rupia, n. 1.Contrario n. 2. fingüera, hazer assentar el vino. Hii


Hupichuá,r. Familiar V. Tubichuá. aréra, assientos de licor. Añépífiún
Hupitíg c. d. rupí, con, y tí, com gog, confessarse. Am6ñépírifingog,
pañero, Alcangar al que va. Cheru hizele confessar.
pití, me alcancó (h : gu). Ahupití, Y
yo le alcango (ca: cara). Nda hu 1 Y, En principio de verbos acti
pitigi, no le alcanco. Ceri ceri ahu vos en el indicativo, subjunctivo, y
pití, por poco le alcanco. I cherupití, optativo corresponde a , le “: ut Che
alcancóme la creciente del agua. Pey ymboeny, yo le enseño. Chey yucá
oupití pitíque ehóbo, mirad que os rām6, si yo le matasse. En los ver
vais alcangando unos a otros. Gupi bos neutros es lo mismo que se; ut
tírámó óñémi,enalcandole se escondió. Pedro yhóny, Pedro se fué. Ycèmy,
1 Hüú, Cosa blanda, sazonada, se salió. En el verbo passivo corres
bien cocida, deshecha, podrida. Hii ponde a n el que es“; ut Ymboe píra
mimói, está muy blando lo cocido. Hii ché, el que es enseñado soy yo. Ym
mbeté, l. Huü mi, está deshecho. Oyí boe pírandé, el que es enseñado eres
fiú, está muy cocido, deshecho. Huú tu. Ymbo epira cui, el que es ensena
ngatú mimói, lo cocido está deshecho. do es aquel.
Hufimi eteí yñacäng, tiene la cabeca 2 Y, En principio de diccion es
hecha una papa. Ndeí hufi rage, aun relativo, y nota de verbo hecho de nom
no está deshecho. M6rändú hiü mbeté
bre que empiece por T,h, r;ut Marānga
oú, malas nuevas ay. Emóüú ngatu tú, bondad. Y márängatú, el es bueno.
que ró cägui, rebuelve el vino para 3 Y, Al fin del rerbo dize perse
que esté espesso, o la chicha. Cherñfi, verancia. Aierureí, pidolo con perse
estoy desmasalado. Hñä mbucú, gor verancia.
do, largo, fofon. Cherii mbucú che
hó potareym6, estoy desmagolado, zer4 sin Y, Al fin del verbo significa ha
duda la cosa. Ahaíne, sin du
floco por no ir. Caa iü mi, guisadi
da yré. Opacatuí goeraha, no dearo
llo de yervas cocidas. Amotifi, l. Amo COS (Z.
figi, ablandar. Checañéóngúe che
mófiümi, hame desmayado el cansan5 Y, Significa mismo. Cherobapeí,
cio. Amoifimi ymóngér eymó, te en mi mismo rostro. Cheropeí, en mi
nerle molido sin dormir. Gfiàetépe misma casa. Chepíapeí, en mi mis
ndérüúmbu curām6 eteí raé, o que mo coraçon.
fofon eres. 6 Y, Con los nombres siguientes sir
2 Hüü, Qurrapas, borra. Cänguy ve por la posposicion, n pe“ que si
rñfingúe, hezes de rino. Tuyú fiti, está gnifica, en “, y siempre breve; y contrac
el agua turbia. Güü rāmó na hecā ta quando le antecede vocal. Atúai,
cäí, está turbio el licor. Añèm6uü, en la cerviz. Pitāy, en el carcañal.
heme enlodado. Cheao hífiti cherecó Ambii, , en", el lado.ApÑi, en la punta.
rāmo, ando con currapas en la Ari, sobre, Ayúri, en el pescueco.
ropa. Cheaó hüü guitecóbo, idem. Yyapítéri, en su medio. Yguíri, de
Ahífiü mbó, quitar hezes. Ahtii mbo barco. Amboípíri, en la otra banda.
gúa, colar. Oñeüü áí, assentarse el En los que se siguen, la y es suya
agua. Oñé úüá cägúy, l. Oibi apí natural, y juntamente sirve de pospo
üingui, a88entarse las hezes. Amoñé sicion. Cheacei, en mis cuestas. Che
üº á cägúy, l. Amboipiapí cäguy rü recei, enfrente de mi. Cherobai, idem.
161 161 V.
I Y

Checúai, en mi cintura : todos reci bae pirí, acompañó al enfermo. Ore


ben tambien, tras la nyº, pe“; ut Cu amändárāmó oroni,estamos en rueda.
aipe, en la cintura, etc. Ainderemimbotára apohärāmā, es
7 I, Con gerundio, o, Rām6 (am toy a tu mandado. Ai nderí teqúa rā
bas breves), significa causa, o añade mà, estoy a tu servicio. Aymé, estoy;
algo a la causa; ut Cheácárāmóinda guitécóbo:oinabae, Nay mei, no estoy.
haíhubi, la causa porque no le amo, ChereYmé, estoy: nderey mé,tu: heimé,
es porque me riñe. Oñüpärāmói omā aquel. Gueymé y rám6 ndoyehúbi, por
nó, la causa porque murio, es porque no es tar aí, no parece.Mómíríoicheró
le aporrearon. ganderóg aguí, está mi casa aparta
8 I, Estada, poner, estar. Ai, yo da de la tuya. Amoyndé, poner apar
estoy. Guyténà, estando yo ; Eínà, te. Amoyndé cheñee ychupé, l. Ñee
tu; oinā, aquel. Oibae, l. Oinabae, cupé cupei amoi ychupé, hablé le con
el que está. Naini, no estoy. Ai ndé, equivocacion, o no a proposito. Amoy
estar aparte (bo: hára). Ayndí, l. Ay ndeí ndeí y neengüe, di diversos sen
mí, estar con perseverancia. Guini tidos a sus palabras. Abá moyndéhá
m6. l. Guinimà, estando yo. Oynybae, ra ché, soy aceptador de personas. Na
el que está, Chenihába, mi estada. aba m6yndéyndéhára rüguâiché, no
Cheriny, yo estoy : nderiny, tu : ni soy aceptador de personas. Amoinday
ny, aquellos estan, de plural. Para bíponer a la mano. Amoingatú, guar -
la tercera persona de singular toma dar. Amoyngatú méndára, concor
el comun oyni, que sirve a plural y dar los casados. Amoi, poner (nā :
singular. Oroni, ñaní, estamos. Peni, ndara). Amoitatápe, poner al fuego,
estais, oni, l. Nini, están. De suerte, Amoi chepó, poner las manos como
que niny es plural, y, yní, singular. para rezar, o recebir. Amoi cherecá
Péniny, acullá están. Coycó oroni, hecé, puse en él los ojos. Amoi che
aqui estamos. A y ndaibí, estar a la récobíärām6, hizele mi sustituto. A
mano. Aibóte, estoy quedo, quieto. moi curucupipé, l. Ibíráy o a cába pí
Ayñóte, idem. Pei nóte, estad que pé, crucificar. Amoi huiba hecé, l.
dos. No inóte bae rfiguāy cobae, este Ychupé, apuntarle con la flecha. A
es inquieto. Eynóteque ahé, ola esta moi Ibíraquäpe, meterlo en el cepo.
te quedo. Ai hecé, estoy con él en su Amoi ytá rehé, poner en prisiones.
compañia. A y hacíbae rehé, estoy con Amoipocába ychupé, l. Hecé, apun
el enfermo. Tai hecé hepíbeéngā tar con la escopeta.
rāmā ndébe, yo salgo por su fiador. Amoi, cocer. Mim6i, lo cocido. Che
Tai y có ché nderemy epíbee guāmā remimói, lo que yo he cocido. Namo
hepíbeéngarāmām6, yo quedo a pa iny, no lo he cocido. Temím6i ndo
gar por ti lo que deves. Amoi Perú yíbi, lo cocido aun no está sazonado.
cherehé hepibeénga rāmāndébe, doyte Anoi c. d. ró, y de i estar, Tener
por mi fiador a Pedro. No ymbotári algo en si (h : gu). Cheraci renoinà,
ämó cherí hepibee ngarāmā, no hallo teniendo yo mi enfermedad. Anoi che
fiador. Jesu Christo N. Y. oi ñande ñéé habanguera, abstuveme de ha
rehe, ñänderemy epibee habängué blar. Guaçígue n6i rám6 mdouri, por
ra hepí béèngarāmā gúbupé, quedó estar enfermo no vino.
Christo N. S. por nuestrofiador para 6 Y. r, Quitar, despegar, cortar.
con su Padre. Aihobaque, estoy en su Oiri pirá, soltsóe el pece del anguelo
presencia, y en su compania, Aihací Oirí Perú chehégui, apartóse Pedro
162 1 (2 v.
I

de mi. Peí mburú chehegui, apartaos principios, o cabecadas de rios. Íapó,


de mi con la maldicion. Amboí, yo pantano. I apoí, agua de pantano. I
quito, aparto, despedaco, corto. Ym aqúa, punta de rio. I atá hariba, na
boi haguera, cortadura. Cheängye vegacion. Ibú. r, manantial. Ibú bú,
poquabaí amboí, vencer a sus passio muchos manantiales. I cābāqüá, eo
nes. Amboímboí, hazer pedagos,cor rriente de rio. Icāmāmbú, ampollas de
tar. Peteímboí, un pedago. Amboí agua. A mo cāmāmbú í yya penipā
ytagüi, quitarle las prisiones. Nda mó, hazer ampollas en el agua hirien
cheiuru íri Tipā gui, no de ro de tra dola. I catupírí, agua limpia. Icapí,
tar de Dios. Nda heçaíri ychugui, no rocio. Í capicui, cae rocio. Ícapi cui
apartó los ojos dél. Ndapori ychu rām6 áháne, en cayendo el rocio iré.
gui, no lo de co de la mano. Imá apoi Icírí, agua corriente. Icírímbae, agua
ychuugui, mucho ha que le de cé.Na estantia. Icíricába, aguaducho. I en
cheren6i iri, no de ca de llamarme. dába, aguada. Ieca cang, rio claro, y
Nahen6iíri Tñpà, l. Na Tipá en6i írí, agua clara. I ee, agua dulce, y sala
no cesso de llamar a Dios. Ndagúa da. Íey, rio sin agua. Í embi, l. I em
ta íri Túpà ópé, nunca deco de yr a bira, rio atajado para pescar. I em
la Iglesia. Che raí huí, ya no me ama. bíhába, el atajo. Igúaba, vaso en que
Nda haihu íri, no aparto mi amor dél. se bere agua. Ígúa rirú, tinaja para
Ndacheremimóáírindehegui, no apar agua. Igúara, bevedor de agua, y mo
to mi memoria de ti. Cheremimoā rador de rio. Coígúara ahe, este es
írey mâm6 nde heguindaquenda queri, natural deste rio. I yebi. r, remolino,
la continua memoria de ti no me de ca y remanso de rio. Iyeceahába, junta
dormir. Aipóboí yñägareqúa guera de rios. I ieechápucú, tabla de rio.
guí, l.Aypopeá, etc. quitéle el cargo.Ca Iiepicó, llanura, o tabla de rio. I ye
pitánām6 hecó hagueragui a y pobóy poheitaguāmā amee, dar agua ma
privélo de ser Capitan. Chepoboi om nos. Iieré,remolino.I yoapí, olas, aguas
baegui, quitóme la mayordomia. Nae viras. Iro baca pirá, agua bendita.
cherecómârängatú íri, no he deacado Imbiacá, barra, o boca de rio. ImÑ
la virtud. ñey,rio manso. Im6ecacängbira, agua
10 I, Aqua, rio. Amändí, agua que la han assentado. Ine, hedion
llovedica. Icáng, l. Iembó, arroyo. da. Iñá, chorro de agua. Iñecü, aguas
I cäng ríey mā, arroyo seco. I muertas. Íyuquí, agua salada. -
acuraá, ensenada de rio. I acá, can ñembigüi, de rio abaro ázia arriba.
taro para acarrear agua. I gaí, agua Íñèmbi cotí, ázia rio abaro. Iñémbi
mala. I aibú, ruido de agua. I aná, a pe ohó, fué rio abaco. Íñémómbia,
gua gruessa, pesada, I ayi, gota de a rio manso, apacible. In6óngába, char
gua. I anāmey, l. Iapiruí, agua deli co, o cisterna donde se junta el agua.
cada. I añā, rio arriba. Íañáme ohó, Iobú, rebosa el agua. I ocába, tapa
fué el rio arriba. I añängotí, ázia el dera de azequia. Ipati, isla de rio.
rio arríba. I añāgui, de rio arríba. I Ípembí, l. Caá mbayá, ramas con que
apeni, olas pequeñas. I apenú gua atajan el rio. Ipiähó, l. Ipiahába, ca
çü, olas grandes. Í apeníipà, carpa mino que va al rio. Nacheipiahoi, no
co en el agua. Aí apenfipá guiábo, di tengo camino para el agua. Ndipia
un carpago en el agua. Amboí ape hohábii, no ay camino al rio. Ipí ecá
múpà ymboábo, hizele dar un buen cäng, arroyo, ro de agua clara. Ipí
carpago. I apí, l. I apíra, l. Iríapíra, gúa, ensenada. Ipíté, golfo. Ipítépe
163 163 V.
I I

ahá, voy al medio rio. Ípoatá, no lle agua hirviente. Ítiguacú, avenida de
gar al rio por ser le cos, o ser muy hon agua. Itymbó, vg por de rio. Itípíaí,
do el rio. Chepoatarí íchébe, sobre l. Itípífiti, cieno. Lytíqúapíra, agua
puja mi estatura el rio, y tambien no añadida a otra. Itor6ró, chorro de
pude llegar al rio por ser le cos. Ipo agua, y aguamanil. Itú, salto, arre
atai, l... I y poatai, rio derecho, sin bu cife. Itú aí, mal salto. Oñèmboítú
eltas. Ípór, lo que contiene el rio, pe ibirá, sacudir el agua en el palo, que
ces, etc. Ipócoi rae? tiene pescado está en la corriente. It guaçú, salto
este rio ? ypócatú, tiene mucho. Ipó grande, Itú, tymbó, vapor que echa el
ypócoi, assi, assi tiene. Ipohú, ane salto. Iú, bevida de agua. Luhei, sed.
gadi cos. V. Hú. n. 3. Iporú, diluvio. I Cheíúhei, tengo sed. Cheuhei, aíaí,
púpú, agua que yerve, o manantial.I tengo mucha sed. Iupá, l. Iupába, la
qúa. r, poco. Iqúa ripí heca cäng, guna. Iupá éé, laguna salada. Aíb 6
l. Íquápi eçã cäng, agua clara de po t6 b6tó, nadar mal el que no sabe.
co. Iquíá, suzia. Iraçapába, vado, lu Aiyàrá, coger agua con la mano, co
gar por donde se passa el río. Irapé, sa, etc. Aícú áyārá, sacar agua del
canal de agua. Irenohèmbába gara medio de la hondura. Aípíyārá, co
ta gúi, bomba de navio... I ren6aé há ger agua del centro, por ser mas fria.
ra, aguador. Iríapé, l. Iapé, superfi Aíú, bener. Aíú chepopipé, bever agua
cie de agua. Iríape árām6, sobre la con la mano. Aíú ymómbopóbo che
superficie del agua. Iríapíra, el prin yurúpe, bever arrojando el agua en
cipio del rio. Iríapípegúara, los na la boca. Aíú obapibo, berer de bru
turales del nacimiento del rio. Irib6 cas. Aítíquícú, bever a tragos. Am
bó, puente. I rícābā qúá, rio cauda boíú, darle a bever. Aitíqúa, añadir
loso, y corriente de rio. Iri cuápegú agua, cebar. Aím6pā, agotar el agua
ara, los que moran en medio rio, res los que nadan. Aípiahó, y r por agua
peto de los ectremos. Iricóg, l.Ticān al rio, l. Ahá ípiärām6 Iâqüārayé,
dóg, l.Tihó, barca el rio. Irieté, rio de punta a punta de rio. íâqüà rayé
grande, o avenida. Iriguacú, avenida rayé rupí ayuguitúbo, he venido sal
de rio.Iríí, bacar el rio.Iriirii, algo ba vando las puntas pelos rios. Ambó
ca el cio. Irirú, botija, ó cantaro de ebirí, hechar poca agua en el assien
agua. Iripyti, agua turbia. Irob, a to de la olla. Aípícui, menear el agua
gua amarga. I robayti haci catú, es s. bogar. Amboi ayāperé, tirar tejue
trabajo irrio arriba contra el agua. las por la superficie del agua. I oñé
Jrüúngué oíbíapí, assentóse el agua. mómbià, hanse amansado las olas.
Iroí, gua y rio frio. Irocā, agua muy 11 I. b, Hasta, mastil, hastil de her
fria. Irúguā cñe, agua del fondo. Í ramientas, arrimo, caudillo. Yii, has
rugúa güera anohé, sacar agua del til de cuña, o cabo de cuña, y assi lla
fondo. Irupí, per el rio. Irúra, ave man al Yris, arco del cielo (yyi :
mida de rio. Itacú, agua caliente. Am o ii). Igaratáí, mastil de navio. Tu
boacuí, calentar agua. Amboacu íta páhabí, los palos en que estan atadas
cú cüera, bolver a calentar el agua las hamacas. Nacherupa habíi, no ten
que fué caliente. Itacuyu, l. Ítacúbe go en que atar mi hamaca. Némboéí,
bui, agua tibia. Ambo itacuyúcatú, el que reza a los demas. Némoñeí,
calentar mucho. Itacú omèmbég, yer el que predicó primero. Mboraheií,
ve el agua. Amboacui y mómèmbé maestro de capilla. Guahúí, el
ca, hazer hervir el agua. Ítacúpupú, maestro de sus cantos. Ndaporah ei
164 164 V.
ÍA IBÁ
ibi, no ay quien guie la musica. Íá rebí ré, calabaco con assiento. Íá
Yeróquii, el que guia la dança, y tí, calabaco de cuello largo. Iápuá,
siempre dize relacion a otros. Nache calabaco grande para vino. Iá qua
ñèmboé íbi, no tengo arrimo, ó quien tiá, calabaco pintado. Iarebí rerucú,
me guíe en lo que voy aprendiendo. calabaco a hechura de plato. Iáape,
Némbíabíquihái, cocinero mayor. Y calabaco pequeño. para berer. Iácu
ñängaipa í, el mayor bellaco de todos ipé, calabaco cuchara. Iátyāpé, cala
que guía la danca de los bellacos. Am baco cuchara con el assidero tuerto.
boí, l. Ambó yí, poner astil, ó arrimo, Íácí, redondo, partido por medio. Ía
o guia. Amboi checífimándá, poner va cui, calabago como plato grande. Ía
rillas a los frisoles para que trepen. cui pipe erú caquerí remiurāmā, trae
Añémboíbí, l. Añémbóí, estar enhi en plato grande al que está desmaya
esto sin arrimarse. Mbaeramopé pe do, dizenlo por gracia.
ñemboí tei peqúapa, para que estais Jāyāng, Rezelo, etc. V. Áng. n. 3.
ahi tiessos sin hazer nada. Chei chei Iäpe, Porra de armas. Ambobábá
bí, yo soy solito, nadie es de mi parte. catú apé, juego bien de una porra.
Ibeteíahé, este es larga.co y delgado. Íapú, Porraco. Tomanlo del soni
Oñémboi checóga, hase buelto monte do que haze el calabaco razio. Chem
mi chacara. Ahá checó reitíca, voy boíapú, me aporreo. Oñómboí apú,
g quitar los arbolillos de mi chacara. se aporrearon. Amboíapú, aporreéle
Ibá oíbobé yári, cayó la fruta con su (bo: hára). Ayepotiá mboíapú, darse
arbol. Añémboí guitèna, estoy enhi golpes en los pechos. Amboíapúayacá
esto. Chem6 ñémboi cheñatey, la pe ytubíróca, sacudir el cesto. V. Tíapú.
reza me haze estar enhiesto. Recibe Yaú, Lama. V. Igau.
Re, con pronombres; ut Chereím6 te Ibá (c. d. íb., arbol, y a, fruta), Si
reicó, sé me guia: ndereím6, tu guia: gnifica fruto. Nacheíbaí, no tengo fru
heím6. Gueímóchere recórām6che ta, s. en los pinales suyos, o arboles,
rapiäcatú, por que soy su caudillo me frutales de su chacara. Ibá änge, l.
obedecen, Chei cheibi cherá, estoy co Aríbá, fruta tenuprana. Ibá apiré,
mo novato entre los antiguos. Cabayu cascara de fruta. Ibá aqui, fruta ver
ariguá íbam6 ché, soy Capitan de los de. Ibá aré, fruta caida. Ibá abiyú,
de a cavallo. Henónde aycó y ibam6, frutilla silvestre conocida. Ibá hai,
estoy delante como su caudillo. Oíba una fruta agria conocida. Ibá áré,
m6 chererecó, tienenme por su cau fruta tardia. Iba m6mbirúpira, l. Y
dillo. Ndeeicó ñändereímo, sé tu nu m6cängípíra, l. Íba tyni, l. iba acuí,
estro Capitan, caudillo, guia. Nande fruta seca, passada. Ibáib, arbol frue
reím6 charecó Jesu Christo, tengamos tifero. Ibai, vino de fruta. Ibáí cuí,
por nuestro caudillo a Jesu. Christo. harina de palmas. Íbá rebichuá, el
Ia, Calabaco (c.d.í, agua, yá, fru suelo de la fruta. Ibai reji, arboleda
tal, Iacícalabaco redondo. Íá yürü frutífera. Ibaitiba, idem. Ibá yú, fru
mi, boquiangosto. Iá obá, calabaco ta amarilla. Ibápihú, l. pichú, negra.
gbierto por un lado, o boquiancho. Ibápytá, datiles. Ibápytängi, palma
Iaquá, calabaco grande. Iáquā yuru de datiles. Ibápytängibá, datiles. Ibá
chāy, calabaco grande boquiabierto. pytängíbaçóg, gusanos de palmas que
laquāyuruchai, calabaco grande de comen los naturales. Iba apiú, fruta
boca chica. Iaquà pucú, l..Carâmeguá, blanda. Ibá pomóng, una especie de
calabaco en que guardan sus cosas. fruta. Ibaporoyró, l. Ibá atā, fruta
165 165 V.
ÍBÁP ÍBÍ
enpedernida. Íbáporoyti, fruta cono grinando con tus malos pensamientos.
cida. Íba bírá, l. Guabirá, fruta co Emboíbápaaímé nderecó Tupã upé,
nocida. Ibáhabé, fruta podrida. Iba anda por camino claro en el servicio
porfi, fruta como uvas. Ibai, fruta de Dios. Cherecó angaipá chemboí
negra. Ibátyaró, l. Ibáyú, l. hi, l. bapaá, traeme distraido mi mala vá
pytá, fruta madura, conforme el co da.Añémboibápaá paá guitecóbo an
lor tiene despues de sazonada. Ibá gaipábarí,ando distraido en pecados.
ym6 eémbí, conserva. Aíbám6ee, ha Ibá tātā, El coracon del palo des
zer conserva. - pues de averse podrido lo tierno.
2 Ibag, Cielo. Ibágapítépe qua Ibaté, Alto arriba. Ibaté, alto, y en
raci rui, está el Sol en medio dia, l. alto. Emoyibaté,7. Ibatépe, ponlo en
Oyñände apítépe, idem. Ibagrapé, alto. Ibaté catú muy alto. Ibaté gui
camino del cielo. Tífipá egue ií, íbá oá, cayó de alto. Ibatécotíguiahendú,
ga gui ibagrapé quaabeéngañánde de ázia arriba lo oé. Caá íbaté, mon
be, bacó Dios a mostrarnos el camino te alto. Caápaífi íbaté, isla de monte
del Cielo. Ibagbiara, camino del cie alto. Caá ibaté apiteri, la coronilla
lo. Ibag yací tatá mimbíg, l. Yaçí ta del monte alto. Ibítí íbaté, serrania
tá catú, l.Yacitatá rendípú, cielo estre alta. Embo íbate che yni, levanta la
llado.Íbañem6 pyti, cielo nublado.Í- hamaca. Amboíbaté ymboyácecóbo,
bápegúara mbáé, cosa celestial. Ibápe colgar en alto. Abaibaté catú, hom
gúara mbaérehé che aé catú, estoy afi bre muy alto. Añémbo ibaté guí ca
cionado a las cosas del cielo. ÍbapYtá, qúa ápa, he crecido mucho. Añémbó
zelajes. Íbapytá,obizelajes azules.Íbá ibaté, heme sublimado, ensalcado.
pymí, zelajes de varios colores. Íbá Amboíbaté, hele sublimado. Ibaté ce
racápé, mancha en el cielo, y qual ri amoi, pusele un poco alto. Ndi yí
quiera nube. Ibág ruri, cielo arrasa batei, no es alto. Ibate hába, altura,
do, raso, assentado. Coiíbága rúriché. estatura, Cherete ibatehába, mi esta
be, caeseme el cielo encima (dize el tura. Märàmi yyibatéhá? que tan
desesperado). Ibag guípe amón dehe alto es ? Yyíbaté herà, un poco alto.
gui y pochibébae ndoyehúbi, debaico Ibé, LIjo de otro padre, entre hi
del cielo no ay otro peor que tu. jos de una madre, y de diversos pa
Ibaçú, Dizen a la abejera de la dres. Cunimi ibé, muchado hijo de
abeja que se llama n Eyrapuãº, que otro padre.
la forma en las ramas de los arboles. Ibecé, c. d. Íastil, y é, salir, y ce,
Íbápaá c. d. , vara, y apá, tor salir), Jtallo, celogia. Íbecé pipé ai
cer), Itama torcida, que sirve de sa quytí, rallar. Nahaymbeiíbece, l. Y
ber el camino, o rumbo por los mon cymbai, no corta el rallo.
tes, las quales va quebrando el que Ibémbi, Atajadico. V. Pé. n. 12.
camina. Ibapaá rupí ayú, vine por el 1 Ibí c.d.íb, arbol, y y, derecho), Pe
rastro destos ramoncillos quebrados. ibí, camino derecho. Abaíbí, hombre
Emboibapaá ehobo, quiebra los ra derecho. Amboibí, poner cosa dere
mones quando vayas. Heñ6i yyibá cha. Amboibi ymbobibica, coser de
paáréra, ya es muy antiguo el rastro. recho. Amboibí tatápe yñapengó ca,
Hobií yyibapaá, va el rastro fresco. enderegar vara al fuego. Ndaíbibae
Emboíbápaáímé ndetembiapó, haz rfigüai nderecó, no vives bien. Che
bien lo que hazes. Embó ibápaáímé recó íbí etéguitecóbo, ando a las de
nderemy moängaí, no andes pere rechas. Añémbóibí guitecóbo, ando
16(3 166 v.
ÍBÍ ÍBÍ
tiesso. Amboíbiyapúra, componeruniel que crian abejuelas en tierra.
mentras. v.- Ibi yà, toda la tierra y mundo. Ibi
2 Ibí, Tierra, suelo, Orbe. Ibíá, yácatú, idem. Ibi yà, linde. Amboi
fruta de tierra, y vinagrillo, y una biyá, amojonar. Ibiyá, una vibora.
rayz con que tiñen. Ibíá, ladera ba Ibímbaéñém6ñänga tuhába, tierra
rranca. Ibíacapé, mancha, pedaco de fertil. Ibímbae ñemóñängatúhabey,
sierra, isla, etc. Íbíaci, tierra fragosa. esteril. Ibímbae tÑmbába, tiera que
Ibíaçüci, tembladero, pantano. Ibí se labra. IbípÑtñehaba, tierra de con
ámbapí cotí, cuesta arriba. Ibíám suelo. Ibi tor pába rigñara, tierra de
bapíra guihoá, caer de alto. Ibíāmba alegria. Ibí opacatú, toda la tierra.
ríogueyi, bacar. Ibíāmbucu, barran Ibípapápe, en el fin del Orbe, y dia
ca grande. Ibíá yéupí, cuesta arriba. del juyzio. Ibípébipé, suelo desigual.
Ibiángui, el pié de la barranca. Ibían bípé bucú. l. Ibípé pucú, llanura.
guípe, en lo barco de la barranca. Ibí Ibípe güara mbaérehé teqüara, mun
ängui cotí, ázia lo baseo de la barranca. dano. Íbipé hába, llanura. Íbpí,
Ibíapaçuçu,tierra de altiba cos. Ibíapí centro de la tierra. Ibípömó, l. Ibí
eyi, ladera. Ibi apipé, lomada. Ibía oyábae, tierra pegajosa. Ibípípe, en
píra, fin de la tierra. Ibíapíté, cen el centro de la tierra. Ibípiquāy, ga
tro de la tierra. Ibíapuá, bodoque de lle. Ibíquā. r, socavon, hoyo, poco. Ibí
barro, ó redondez de la tierra. Ibía ribí coitára, cabador. Ibítecain dá
puá,toda la redondez de la tierra. Ibí ba, tierra de alegria. Ibitecá ípó, tie
aqüà, esquina de pared, o punta de rra de llanto, Ibi tecobé pó apírey,
tierra, etc. Ibíaqñañābó, en cada can tierra de vivientes. Ibiti, sierra. Ibí
don. IbíaquY, tierra humeda, mojada. tíatuápé, repecho de sierra. Ibiti,
IbíaquYtá, bodoque y terron. Ibíatá, niebla y tierra blanca. Ibítymbo, pol
tapias. Ibíatäaço yába, barda de ta co, y niebla. Ibitirapi, cumbre de mon
pias. Íbiatá apohá, tapiales. Íbíātā te. Íbitírigüara, serranos. Íbitírucú,
apohá acäng, la portañuela de los ta serrania, cordillera. Ibífiti, pantano,
piales. Ibíata apYä, l. Yéroabae, ta templadero. Ibítoriba apíreypó, l. Ibí
pia inclinada. Ibiatábog, abertura de torrereqúaba apírey, tierra de ale
tapia. Ibíatähapóbae, tapia con cimi gria sin fin. Aíbíapé rfipá, dar car
ento. Ibíatáibaté, tapia alta. Ibíatā pago en tierra. Aíbíapi, caer trope
ibyi, tapia baca. Ibiatá yñāpe, tapia cando. Cäguy rüingüe, oíbíapí,
tuerta. Ibíātā y tá rehégúara, mura assentaron se las hezes. Ambó íbíapí
lla, pared de piedra, Ibíatā myri, la hüingüera, hazer que se assienten las
drillos adobes. Ibíata mini apohába, hezes. Aibi apí hecé, caer sobre al
gdobera. Ibíatà ti, vapor de tierra. guien. A íbíapi ípé, arrojarse al agua.
Ibi coti, ázia abasco. Ibicuí, poleo de Añémboibíapí, decarse caer. Ambo
tierra. Ibicuit, arena. Ibícuiti, yépé, ibi apí, hazerlo caer, arrojarlo. Oíbí
arena pura, Ibicuítymbó, polvo que catú ndereco, idem quod Ypohiica
se levanta. Ibícuítyndi, arenales. Íbí su n derecó, eres hombre assentado..
cuíti rayi, grano de arena. Ibícóg, Abaibíapi catú, hombre assentado.
porrago en la tierra. A íbíçog, dar po Cunimi guacú ibíapí catú, moco
rracos en tierra, y clavar algo en tie assentado. Oho oíbíapicatúbo, ndere
rra. Ibíeçaquá, l. Íbíapicaquá, hoyue râqüānane, irá trompicando, tu fama
los en tierra. Ibíçoço cába, pison. volará. Amboíbíapi cätú ndererane,
Ibíeça pi cäng, barranquilla. Íbi eí, haré que tu fama buele. Chemboibí
167 167 V.
-
º - ÍBÍ ÍBYf
.
, apí chem6cèm6, hizome salir trom- amor para con Dios confessandoos
a º «
picando. Oromboíbípí mburú mem6- Chembo íbí íméímà mäguarera, no re
cém6ne, yo te haré yr trompicando. novemos cosas viejas. Añèmo íbíndere
Aibíapé óg, l. Aibí apéaróg, quitar cháca, heme remocado con tu vista.
la superficie de la tierra. Aíbí cārai, Pemboíbí catú pendecó ímändéra,
escarbar la tierra, raer, rayar, seña- renovad vuestra vida passada. Añém
lar. Aíbí ecá, rebuscar rayzes en la bó ecó íbí coite, ya he renovado me
-
tierra. Aibihechág, mirar ázia la tie-vida. Yñangaipabiyàra noñémboe
t, rra, y tener modestia. Oibí hechág coibícéri, los malos no trata n de en
abatí, el maye de maduró se tuerce. mendar su vida.
Ambaíá oibí echag coite, yá los hi 4 Ibi, Barriga. Choibí,mi barriga.
gos se humillan. Íbípébípé apyrú, an Cheibí guaçú, soy barrigon. Yyibíaí,
do a tientas. Aibí mboí, escarvar, es barrigon. Añémboibíaí, voyme ha
apartar la tierra.Aibí mboyá hecé, ziendo barrigon. Ibiguá, dem.
aporcar. Aíbí ríbicoi, l. A ibí ibícoi, Ibíapí, Caer. V. Ibí. n. 2.
cavar. Amboibíquití y moina, colgar Ibi atá, Pared. V. Ibí. n. 2.
la cosa de suerte que bese el suelo. Ibi catu, Provable cosa. V. B. n. 1.
Che ñ6pati ibíquítíca, hanme atado Íbiguá c. d. íbí, barriga, y guá,
la hamaca a rayz del suelo. Añém cosa redonda), Barriga. Cheibí güa,
boíbí quírí, estoy a rayz del suelo. mi barriqa (yyí: oi). Ibigüa guaçú,
Aíbímboyaó, repartir tierras. Aíbí barrigon. Ibígúapé, desbarrigado. Y
mborurú, a blandar tierra, hazer ba yíbiguapoi, sumido de barriga. Yyí
rro. Amboí Íatà ríipā, l. Am6mbo bígúa y epobābae, idem. Che íbigua
ibíatà rehé, l. Aytiapíi íbíatà reheym6 pó, he comido. Nache íbigüapóri, no
mbóca, abarrajarle ala pared. Ambo he comido. Cheíbí guaporey guitecó
ibíyá, poner lindes. Aibiüngáguiatábo bo, ando en ayunas. Cheíbígúa çān
andar pisando huevos. Aíbípíúngá, dóg, idem. Cheíbigua cānā, esto y tra
idem.Ayeíbíúngá guiatábo,idem. Amo sijado. Yyíbiguapó porí racó ahé ohó
ibangáimboatábo, hazerle andar assi. guiyábo amó pae ché, ó que no me
Ibi, r, Junto. V. Ibíri. acordé de darle de comer antes que
3 Ibi, r, Fresco, verde, renovar. se fuessel Añémbo íbígúaça picäng,
Ibírá yyibí,arbol verde, renovar. Ibi sumeseme la barriga. Ayeíbígúa cog
rá yyibi, arbol verde. Pira ibí, pesca guiámá, poner la mano en el hijar en
do fresco. Qo o ibíra, carne fresca. tonandose. Añémboibihai, estoy harto.
Yyibíbíté, a un está fresco. Yyibirí, Ibiy, Cosa banca, pequeña. Chei
está fresquito, reciente. Cheibíbíterí, biy, soy pequeño. YyibíY cheróga,
toda via tengo vigor. Cheíbibítérām6está muy baaca mi casa. Ibírá íbíy, ar
tepacó amiché, ah quando yo tenia bolaparrado, ígapepó biy, canoa ba
vigor, o era mogo. Amboíbí cheróga, aca de bordos. Amoibíy, hazer la co
renuevo mi casa. Nambo íbiri cheró sa bacca. Añémboíbíy, humillome,
ga, no he renovado mi casa. Amboí allanome. Añémboibíy y chupé, humi
bí catú cherecó angaipágui, he reno lléme a él, sujetéme. I. X. N.Y. Oñè
vado mi vida. Oyoaihucué oromboi móíbíy ñänderehé, Jesu. Christo nu
bí, renovamos las a mistades. Pedro estro Señor se humilló por nosotros.
ombo íbí cheraihú, Pedro renovó el Ibyi, Hueco, concavidad, abertura,
amor que me tiene. Pemboibi Tipā seno. CheibÑime, dentro de mi. Cheibii
raíhú peñémombeguábo, renovad el atapí, tengo calor interior. Cheíbyi roí,
168 168 V.
ÍBIR IBIR
tengo frio interior. CheaoíbSimo tora- l. Íbráhaquábae, palo agucado. Íb
há, llevaré lo en elseno. Ibíráibyime a- rábabag, garrote que arrojan para
que, dormi en el hueco de un arbol. derribar. Ibírá bebui, todo palo fofo.
CheíbYime peteiénga arecó, tengo un Ibirá acämbaguá, garrote con porra.
alma dentro de mi. Añándú Tñpáche- Ibirá barapá, arcos de madera y palo
íbyime, siento a Dios en mi interior. tuerto. Ibirá cutucába, l. Güara gúa
Cheíbyime àngatándarecoi, no ten- rá, barrena. Ibíracui, carcoma de
go cosa en m interior que me dé cui- madero. Ibiraáguá, plumages de la
dado. Íbíra íbÑime eirú gueta omo- macana. Ibírá eñói, arbol preso. Ibi
ñá, en lo hueco de los arboles hazen ra eí, miel de abejas. Ibírá guacú,
su assiento las abejas. NiñYb Vi, no palo gruesso. Ibiraí, palo delgado, y
está hueco. YnybYibae yyapepú catú, rara de justicia. Ibiraí yāra, Agua -
lo hueco suena mucho. Amoib Sí, ha-zil, Fiscal. Ibíraiyà rucú, Alcalde, --

zer que esté hueco. Íbiraib Sime gua Alguazil mayor. Íbirayá ruçúrām6
réraché,soy nacido o criado en lasmal. aycó, soy Alcalde. Ibíráyácátúbae,
vas. IbíráíbÑime guarèra amó piché, arbol fructifero. Ibiráíá, barril, o co º-
-

como si yo fuera nacido en las maleas. sa semejante. Ibíráibí, arbol rerde.


Ibiípí c. d. íbí, tierra, y pí, el Ibiráibíaó, Juan, lienco de Castilla.
principio o punta), poner las puntas Ibiraibí, derecho arbol. Ibíraíbyi,
de la cosa en el suelo. Amboibí ípí grbol hueco. Ibírá íci, goma, resina.
cheróga, hazer choca clarando las ti Ibírá ící popó, brotar la resina. Ibí
jeras en el suelo. Emboíbí ípírängé, rá ipiyú, palo podrido. Ibíraibíté,
claralo primero en el suelo. coraçon de palo. Ibíraípicué, tronco s

Íbiyàú, Lechuca pequeña. Íbiyaú de arbol. Ibíráípíeñói, arbol que bro


oyeupeguārāmā hecó márâní múngá: ta del pié, y broton. Íbirá ypirú, palo
eguy ñābé abé angaipabiyára oyéu seco. Ibirá yéré, carreta. Íbirá yéré
pé guarāmā hecó marání, assi como myri, carretou. Ibíráii, cuña de palo,
la lechuca es torpe para buscar lo y palo recio. Ibiráyoacá, Cruz. Ibírá
que le importa assi el pecador. nūpähá, maceta. Íbirá ñaé, barril,
Íbindayai, Zanganillos que andan batea, gaveta. Ibiráñae guacú, dem.
sobre la tez del agua discurriendo. Ibírá ñaémbé, plato de palo. Ibírá
Ibirá, Palo, garrote, arbol, made payé, arbol de balsamo. Ibírá pandá.
ra, vara, suerte de palos. Ibírá á, ra, carpintero. Ibírápé, tabla. Ibíra
fruta de arbol, y arbol con fruta, o péhé, paleta para rebolver la olla
fructifero. Ibirá eí, arbol inutil, in espatula. Ibírapé yibá, banco de piés
fructifero. Ibírá aymbae, infructi posticos. Íbírapé mbuyapé moynge
fero arbol. Ibírá aymbaetiba, arbo hába tátaquápe, pala de horno. Ibí
leda infructífera. Ibírá acämbi, l. Ibí rapembí, palicada, cerco de palos.
rá racambi, horcon. Ibírá racänga Ibírápépépé, canto de tabla, o palo,
gúa, garrote con porra. Ibírá aguí. esquina de madera empalmada. Amoi
yei, arbol provechoso. Ibírá apécué, birápépé, empalmar madera. Ibírá
cascara de arbol. Ibírá apibí, palo pépé, llaman a un arbol gruesso, que
que se menea en la corriente del rio, desde la raiz sale tableado por varias
y está assido en tierra. Ibírá apirací, partes, de que hazen puas,y rodelas. Í
arbol en pié, y algo tronchado. Íbirá birapetai, canela. Ibírapétāi cui, ca
ap teré, el coracon de palo recio. nela molida.Ibirapindába, instrumen
Íbirá apuá, bola de madera. Íbiraquà, to de tornear, y acepillar. Íbirápyn
169 169 V.
iBR iBIT
dagüera, acepilladuras, y la harina bíri, junto a el. Oibiri, reciproco.
de palos de los torneros. Ibírápindára, Cheibirichuāra, el que está a mi la
tornero, y acepillador. Ibírápó gua do. OIbíribéhen6à, tienelo a su lado.
cú, palo gruesso. Ibírápoi, palo del Oyoibíribé oyo güerahá, fueron se
qado. Ibirapopí, frente de la tabla. juntos. Amboyoíbímbaca caapiyña
Ibira pucú, palo largo, y sauce. Ibí pytyhagúāmā, aparear los bueyes pa
raquá, cepo, y palo con agujeros. Ibí ra atarlos. Oyoíbíribé mbaeibápe
raquā riyāra, carcelero. Ibíraquā rog, gúara eréipotá bípegúarándí, junta
carcel. Ibiraquytá, ñudo de palo. mente quieres las cosas del cielo, y del
IbiraquYtihába, asierra. Ibiráracäng, suelo. Ambo yoíbichepó, poner las
gajos de palos. Ibíráraçog, palo po manos para rezar. Chéíqueibiri, en
drido, y gusanos de palo. Ibírá raí mi costado: Che queibiri arecó, ten
güe, l. rañcñe, astillas. Ibí rárapó, golo en mi costado. Tecó mârängatú,
raizes. Ibírároquí, broton. Ibíráracā hae te có angaipába oyoibiri ndo ie
ti, los gajos secos, o elados de los ar húbi, l. Ndoñembo yobiri tecó ma
boles, con lo qual significan el rigor märāngatú haetecó, angaipába, no se
del Invierno, y carestia de frutos que carean la virtud y el vicio. Pytííhae
ay en aquel tiempo. AipoÍhú ibirára ára noñémboyoibiri, luz y tinieblas
câti, rehuso el tiempo en que está to no estan juntas. Yoíbírichuára, her
do elado. Nde reipoihúi ibirá racâti manos de un parto.
ñändú, no temes el tiempo elado, di Ibíty, Niebla. Ibityngucú, niebla
zen a los que desperdician la comida, espessa. Ibit$nguçúpebéahá, fui muy
y no se acuerdan del tiempo de la de mañana. Ibítiquaraci omoã, cu
hambre que ha de venir. Ibi ráracā brio la niebla, o nube el Sol. Quaraci
tioipoÍhúbae opora bíquicatu, el que oñémbíóg bityngari, encubrióse el
teme el tiempo de la hambre trabaja Sol en la nube, o niebla. Ibitiomoäng
bien. Ibírá cueacapey, quemarse los I. X. N. Y. íbápe ohóbohemymboé
palos por la cascara no mas. Dizenlo reçá agui, encubrio la nube a Christo
quando no se ha quemado bien su ro de los ojos de sus dicipulos.
ca. Aibiráeii, trasplantar, y apartar Ibiti, Sierra. Ibitiatuápé, repecho
madera. AÍbirácutú, barrenar (ca: de monte. Ibítíatuāpé amó y cheroga,
cára). Aibirámbopé, empalmar made puse mi casa en el repecho del mon
ra. Aibirám6i,enmaderar.Aibirám6m te. V. Ibi, tierra. n. 2.
bú, horadar madera. Aibirám6pè, Ibítú, , Viento e, d, ibi, tierra, y
hazer esquina al palo. Aibirápà, la tu, golpe). Ibitúroí, viento frio. Ibi
brar madera. Aibiraíquépà, labrar el tücatú eté, gran viento, y favorable,
palo por un lado. Aibirácupépä, la y fresco. Ibitúaí, tempestad. Ibítú
brar por debajo, por el envez. Ai bi āmā, l. Ibitú amänderecó... viento con
ráypipā, labrado por de dentro. Aí agua. Ibitúmií, terremoto. Ibitúpiam
birápepi, acepillar. Abraquyti, ase bú, ruido de viento. Ibítúpig, calma
rrar, o cortar madera. Ibírá íbárärí el viento. Ibítú oypeyú taci, el viento
charahá, llevarlo en un palo dos. A lleva las enfermedades. Ibítú biñäé,
m6anāngogibirá, l. Añ6päéin6teibirá, hetéyépé, ndiyáhechági, bitétene
desbastar madera. Tipā heté eyma, si al viento que es
Ibiràquā, Recio. V. Biraqüa. corporeo no vemos, como ceremos a
Ibirí, l. Íbí. r, Junto, apareado. Dios, que no es corporeo. Ibítúpuà,
Cheibiri, junto a mi, a mi lado. Yyi viento leste (quando corre dizen que
170 -
170 v.
Y CAT Y Có
es tiempo de sembrar). Íbitúpitá, 1 Ycó, Esar, morar, vivir, andar,
ciento durable. entender en algo, ser, lo mismo que
Ibíupià, Baco, parte del hígado. sum, es, fui. Ayco, yo estoy. Ndaycoi,
Cheíbíupià, tengo baco. Ibíupià ay no estoy. Guitecóbo (gerundio). Te.
porarā, padecer bago. Yyibí, oibí, quāra, l. Tecóhara, el que está. Ay
nda cheibíupiày, no tengo baco. cóaú, estoy de mala gana, o sin carga.
Ybó, Flechar. Cheybó, me flechó. Aycó cuñärehé, pecar con mugeres.
Añybó, yo le fleché (m6: hára). Yñy Aycó cuñarehé bicabey me, rivo cas
bórām6, oybó rámó nanybói, no le tamente. Aycó cátú, procedo bien,
fleché. AhápiráÑbóm6, voy a flechar estar bueno de salud, estar acomodá
pescado. A poroÑbóÑb6 guitecóbo, an do. Aycó cheremymbotárarupi, ando
do flechando. Ahechá cheremyÑbó a mis quereres. Aycoé, estoy o vivo
ruguí, busco lo que fleché por el ras aparte, y soy distinto. A ycoéndehe
tro de la sangre. - gui, soy diferente de ti. Oycoé oio
Ibopé, Algarroba. Ibopéí, el arbol. hugui, son distintos entre si. Aycóeí,
Ybopécuí, harina de algarroba. estoy ocioso. Aycóporiahú, estoy po
Iboti, Flor. Ibotí aquÑtā, boton de bre. Aycóporombucú, heme tartado.
flor. Iboliacáng mboahába, guirnal Aycóporombucú guipítáboye, estaré
da, Ibotí cäquä, flor olorosa. Íbotí de espacio. A y córámó, soy chapeton.
cui, caer las flores. Iboti ymbópara Aycotei guitecóbo, soy un haragan.
gúapí, l. Íboti ypémbiré, guirnalda. Aycótendotárām6, soy guia. Nda che
Ibotípiyecá, al rir la flor. Iboti yá, recó géri, haquícúeguarupí, no quie
flor abierta. Ibotímá, ramillete. Ibo ro ir con los traseros.
titiba, l. Ibotírupába, iboti rocāy, El gerundio sirve por presente. A
jardin de flores. Íbotípará, variedad carú guitecóbo, estoy comiendo. Apo
de flores. Abatiypotí, flor de maiz, rapitíguitecóbo, ando matando. Nda
va saconando ya el maiz. carúy guitecóbo, no como. Equeey
Ycatú eté (c. d. catú, y eté), Es cóbo, duerme. Oque oycobó, está dur
muy possible. Ycatú eté añgtúri, muy miendo. Che hó moāng guitecóbo, ya
possible es que agora venga. Ycatú trato de irme. Añadesele esta T, en
eté āmā oquibo, muy possible es que la primera persona, por la buena co
lleca. Ycatú été ñändé y húpa, muy locacion. Aycobé, no estoy y vivo. A
possibe es que lo hallemos. Ycatú eté moingabé, hazer perseverar, hazer
- ºr

añärétáme ehóbo, muy possible es que que esté. Amoyngobé che aó carame
te condenes. Ndi catúy eté, no es gúàme, guardo mis vestidos en la ca
possible. ja. Amoyngobé cherecó marāngatú,
Ycatúpe c. d. catú, y pe, posposi hago que dure mi buen ser. Tupã nān
cion), En publico. Ycá túpe am6m deyā ra nomoyngobé potári mburú
beú, díacelo en publico. Ycatúpe aíu yñängaipábae, no quiere Dios que
cá, publicamente lo maté Nayca túpe duren mucho los malos. Amoyngó,
rúguai y m6mbeúny, no lo diaco en constituir, poner, hazer que esté, que
publico. Mba eycatúpe guára, cosa more, ande, y entienda en algo. A
publica. Mémèangaypá arácañyrām6 moyngó abarérām6, ordenar de Sa
ycatúpene, estarán patentes los peca cerdote. Amo yngó cherecobiärām6,
dos de todos el dia del juizio. Mbae de carlo por substituto. Amoyngó ca
ñémi megúara om6m6hé ycatúpe, pitānām6, ponerlo por Capitan. Amo
publicó lo oculto. yngoé, poner aparte. Am6yngoé
1.71 171 V.
• ÍQÁ ÍQÁ
hemimbotápe, de carlo a su querer.A- yyíçá rägè, aun no hecha cañuela el
moyngótecó moñängába rupi, cons maiz. Y yâquíríçárāmó, ya echa la
tituir por ley. Amoyngó tembiaíhú cañuela tierna. Ypepóquíríçá ímá
bā m6, hazerlo esclavo. Amoyngó guirá, ya echa cañones el ave. Hetí
cheri ñeèngárām6, ponerlo por inter máíçá abá, parecen se las piernas de
cessor. Amoyng6 mbá rerequārām6, la gente quando passan, no se viendo
ponerlo por vaquero. Chem6yngoy bien los cuerpos. Cheíçácüe ramyn
chererecóbo, detuvome. Nacheomoin gatú ahé, fulano es de mi estatura.
goy háperuguai ipítâni, sin que yo le Nacheícárām riguai, no es de mi
dicesse nada se quedó. Aicobé ori, altura. Ibírá carapáícarà teremoi rā
vivo contento. Añembo ecobéorí, trato gé, pon primero los pilares en que ha
de vivir alegre. Cheréc6ni se compo de estar el arco. Nacheicá yôabii,
me deste verbo. Cherec6ni yo estoi. ayé, fulano es de mi estatura. Y yí
Hacípei cherecóny, vivo, o estoy con cápucú ahé, fulano es de estatura
trabajo, o peligro. Chere6bíbí cheré alta. Cheretymá íça pucú,soy de pier
recóñi, estoy a peligro de la vida. Che mas largas. Cheyíbáycapucú, sóy de
recórām6tamó, si yo estuviera. Che bragos largos. Y yiçá aturi, es de esta
recoeyrām6, si yo no estuviera. Pi tura corta. Y yíçapucupoybae, cen
geyndepíri cherecóñi, siempre estoy ceño y delgado. Cheruíbicá, la caña
contigo. Hypacó ahéoicóbo ndeberae ? sola para la flecha. Checogíçá am6n
como lo hizo Fulano contigo? Hínaco doróg, arrancar los arbolillos de la
Tipā oicócatupíri chébe, cierto que lo chacara. Içacäng, ramones secos, cha
ha hecho Dios muy bien conmigo. ramusca. Ícacänguéra, idem. Ícacai
2 Ycó, Nota de persona, ecce, veis. reche tatá emboiepotá, enciende fue
Cóicóaycó, veysme aqui estoy. Cóycó go con charamusca. Ám6hetímá cá
ereicó orébe, aqui estás para defen abati, carpir el maiz. Ambo guirícá,
der nos, o ayudarnos. Cóycó oroicó, limpiar toda cosa por debajo, para
aqui estamos. Coycó peicó rae? estais que parezcan las piernas de los arbo
aqui. Orohóycó, ya nos vamos. Pehó les, o sembrado. Ambócaaiçá, hazer
picórae ? vaisos. Oromúpá ycóne, yo atajadizo de ramones hincados. Caai
te agotaré. Oroqua bucáycóne, yo te çá, arbolillos puestos en ringlera. Am
haré castigar. Oroquaáycóne, yo os boiçá checífimandá, poner varillas a
conoceré, yo os echaré una calca. O los frisoles para que trepen, y rodri
roapichá quycóne, mira que te des gon a qualquiera cosa. Amboiçá che
ca la braré. ruíbaquā, poner cañas a las puntas
Ycoacú, Encubrir. V. Coacú. de flechas. Cheíçá yacatuí, conforme
Ycobé, Estar, vivir. V. Ycó. 1. mi estatura está hondo el rio, o no
Icú, Derretir. V. Tícú. ..., me cubre. Cheíçá océ í, cubreme el
1 Içá, Hormiga que se come. Içaíí, la rio. Nachei cáiabii, está muy hondo,
rabadilla que se come desta hormiga. cubreme mucho. Içabú, los agujeros
2 Içá, Arbol sin gajos, o con ellos, por donde sale lo liquido, achisgueti
vara, sin rama: tronco. Pilares, esta llos. Y yíçabíí ígára, entran chisgue
tura, altor, chorro de agua, chisguete, tes de agua en la canoa por la broma.
etc. Ibíráícá, arbol desgajado, y el Irícá, chisguete de agua. Amboírícá
tronco desde el suelo hasta las ra ríçá ym6mbúbo, hazer que salgan mu
mas. Yyiçácúeranó téoimé, los arbo chos chisguetes de agua. Aíçacãcá,
les solos estan sin gajos. Abatí ndeí quebrar charamusca.
172 172 V.
ÍGÁ ÍGÁ
Yçabtí, Chisguetes. V. Íga. n. 2. de bordos delgados. Ígápícuitá, pala
Icacäng, Charamusca. V. Içá. n. 2. de bogar. Igapícuitá agué, la paleta
Icí.g. Trementina, resina, goma. Y de la pala que se mete en el agua.
yíçi catú, tiene mucha resina. Ndiyi Igápipe, en la canoa, en el centro, en
cígi, no tiene resina. Ibírá roírāmón lo hueco. Igápipé, en la canoa, en
di yícigi, el Invierno no tienen los qualquiera parte della. Igá pipé, guá
arboles goma. Quarací pucúrām6nga ra, lo que está en la canoa. Igára
tú Yyici, en el Verano si tienen goma. atucupé, el plan de la canoa, lo que
Içog, Gusano, generice, y quando va por el ggua. Igára apohára, el que
se especifica es Haçog. Içog ycó, este las haze. Igára puá, canoa cortian
es gusano. Yyíçog, relativo. Oíçog, cha. Igá recohati, rumbo, navegacion.
reciproco. Mbáeíçog picó? que gusa gárecóhatíbeymá, no navegable rio.
no es? Qóo raçóg, gusano de carne. Igáripé, canoa de cascara. Igáropitá,
Içógrenimbó, l. Y cogamändíyu, seda. popa de canoa. Igáropíta cocára, po
Içogí, un arbol que tiene muchos gu pero. Igárupába, puerto donde están
sanos. Içog amandiyú y p6bā mbrey, las canoas. Igati, proa de canoa. Igá
seda florca. Ipobambíra, torcida. Içog rapácué, la esquina que haze la canoa
renymbó aó, tafetan, terciopelo, etc. por dedentro. Oápahá rupí oyecá Ígá
Poâtibíbí, terciopelo, ó ropa de seda ra, quebróse la canoa por la jun
con pelo. Içog renimbopó, hebra de tura del plan. Ndinambí qúari ígára,
seda. Içog guírapá, gusanillos que no tiene agujeros en los bordos. Am6
andan a saltos. V. Taçog, gusano. nâmbíquà, ymboioíbihagúāma, ha
Yché, l. Niché c. d. na, cierto, y zerle agujeros para hazer balsa. Yña
che, yo). Ayaponiché, cierto que lo qúà ígára, es ligera. Ndiñaqúäni, no
hago. Arobia niché, cierto que lo creo. es ligera. Ambopíyéroá, hazer canoa
El ni es lo mismo que ne, l. niá, cier abarrilada. Ambopím6mbé, hazer el
¿OLºre?? fe. plan chato. Aígá pícui, bogar. Ayocó
ychy, Liso. V. Cy. n. 4. catúígára, governar bien la canoa.
Iembí, Atajo de agua. V. I, agua, n. 1. Peígapícui yôyá, bogad parejos. Pe
1 Igá, Empapado, y trasminarse. recó recó mé igára, no hagais que
Yiígá, trasminase. Oigá, recip. Che dé baibenes la canoa. Aígárequii, l.
aó y yígápárāmboé tay pocá, en estan Ahequii ígára, sacarla de tierra al
d o bien empapada mi ropa la torceré. rio, et écontra. PegaréVmé, bogad
Nacheígāi rágé, aun no estoy empa parejos. Yyigarègaré bérāmy ahé, no
pado. Amboígá, empapar. Oígá cam bogan parejo. Iom6embé embé ígára,
buchi, recumase el cantaro. Aígá, las olas apartan las canoas de la bal
estoy empapado. Ereígá, tu. Eíga, a sa. Coñó ígáyári, solo esta vez se ha
quel (bo: hàra). Ndaígai, no estoy em de tomar puerto. Oú oubí ígára cheo
papado, l. Ndacheígai. pícuirám6, mientras mas bogo mas se
2 Igá. r, Canoa. Cheígá, mi canoa detiene lo canoa, s. no es ligera. Ym6
(y ; íí; oi). Igá boyà, canoa mediana. aqúäcérām6, otúi ígápe, quando se
Igá myri, canoa pequeña, y lancade boga recio entra agua en la canoa.
ra de tercedor. Igápepó, bordos de ca Amönāmbíbebé gára, hazer que bue
noa. Igápepó tubichá, l. Igápepó ba le la canoa. Ombocupétíráytá cheígá
té, canoa de altos bordos. Ígápepóí ra, raspa en las piedra8 mi canoa
byi, de baseos bordos. Ígápepó aná, por debaco. Oñéatymā ígàra guepí
de gruessos bordos. Igapepó pirèri, taçog eyma, l. Opitacogey rām6, l.
173 173 V. II. 12
II ÍMX
Guopítáçoey mâm6, bulvese la canoa ziado mi ropa. Oii mboíbo acé oyahú,
quando no la goviernan bien. Güam el hombre para quitar la suziedad se
lava. Angaipába pipé oñémboíi riré
bítáígá, dizen al destaje de la solera,
que encarca una en otra. Amboígá oñém6mbeú, despues que se manchó
Ibírá, hazer destaje para que encaje con el pecado se confessó. Peii, ca
u72O en otro. *n-
mino suzio frequentado. Amboíi che
Ygapúg, Ruido. JV.Tíapúg, y Iapú. rapé, frequento mi camino. Ndiii ha
Ígaratá, Navio. Igaratárereqúara, pé, no es frequentado su camino. Aña
piloto. Oé ígaratá, haze agua el navio. rétá rapé yii catú, es frequentado y
Ígaratá myri, barca pequeña. Igaratá suzio del camino del infierno. Ibíraíi,
guaçú, l. Igarata rugú, galeon. Ígára arbol resbaloso por aver subido otros
táti, proa de navio. Igaratá ropítá, por él. Tahí rapei, camino andado
popa. Igaratáropítá cocára, timonero. de hormigas. Omboíi taçíguapé, fre
Aobucú garatá rehegúara, vela de quentan 8u camino las hormigas. Nda
navio. Igaratá íbucú, mastil. cherecoÍicéri no deseo ensuziarme.
Ígaúc. d. í, agua, y aú, mancha), Oñémboíice teibaendoyepeári, el que
Lama, peregil de la mar, o rio, estopa se quiere ensuziar no se aparta.
l de los arboles, sarro, ronquera, o im 3 Ii, Resbalar. Chepiii guiábo, res
- pedimento de la garganta. Cheyuruí balé con el pié, y caá. Ambopiíi, ha
gaú guiçapueaita, estoy ronco de gri zerle resbalar. Chepiiihába, resbala
tar. Añémbo yuruígaú guiçapucaita, dero. CherecoÍi angaipába rehé, he
heme enroquecido de gritar. Cü igaú, me ensuziado, y resbalado en pecado.
sarro de la lengua. Apíça quírígaú, Ceri ceri cheíita, angaipaba rehé,
cera del oydo. Ibíra gaú, estopa de estoy a pique de caer en pecado. O
los arboles. Igaú ípípé guāra, peregil ñembo ecó íie angaipabapipe, él mis
de rios. mo se de có caer en pecado.
1 Yí, De espacio, con flema, barco, Yí. r, Sobrino. V. Rii.
so pesar : y siempre tiene la particula Yíratí, Cuñada (dize el varon a su
m6. Amboyí chebohíitá y pohírehe, cuñada, muger de su sobrino). Cherii
sopesar la carga. Eremboyíberāmy ratí, mi cuñada, etc.
yyāpóbo, hazerlo de burla. Ahèmbaé Yyāmburú, V. Hi. n. 1.
mboyí, hombre espacioso. Emboyíímé Yyapopotahape, AdredeV.Apo, n.4.
yyāpóbo, no lo hagas de espacio. Em Imá, Adverbio, ya, tiempo passado,
boyítei herecóbo ne, hazlo de priessa, mucho, á, antiguamente. Ayerureimà,
Amboyí herecóbo cherópe, detuvele de ya lo pedi. Imā ami chemârängatú, en
espacio en mi casa. Amboyí guiñéén otro tiempo solia yo ser bueno. Íma
ga y chupé, hablele banco. Emboyí Tie aracaé, antiguamente. Jmā guaréra
ñéèngachébetí, ola, hablad banco. Cu ché, 8og antiguo, viejo. Ímā guaréra
ñā omboyí omembí, arrullar la mu bé, desde aquellos tiempos antiguos.
ger a su héjo en los bracos. Emboyí Imá guarérabé cheraçí, mucho ha que
imé tecó mârängatú peiqüābāngatú estoy enfermo. Imánā, antiguedad.
quehen6iná, no sopeseis la virtud a vejez. Cheímändéra, soy muy viejo,
ver si es dificil, abraçaos con ella. Imā omänó, mucho ha que murió. O
2 Ii, Cosa suzia, manchada, traída. mänó ímá, ya murió. Imā rirèpè ere
Cheíi, estoy suzio, manchado. Cheaoii, yurae? al cabo da tanto tiempo vienes ?
tengo la ropa suzia, y usada. Tuiu Ímariré ugatú pyá ereyuraé? idem.
omboi cheaó, el barro me ha ensu Imā am6mbeú ychupé, mucho ha que
174 174 v.
YN PÉ
se lo díace. Am6mbeú imā ychupé, ya pocá, ponerlos ralos. Ín$nguáiopati
se lo dice. Imändayúri, mucho ha paífi, tercida a pedagos.
que no vengo. Imägúaraí aipó, esso Ynyá, Viejas, especie de pescado.
es ya mui viejo. Tuiabae recó aymà Yniáí, rio donde se crian. Ynyambé,
ymā guaré mboguíguí, es propio de el mismo pez. Ynyambi, su pellejo
viejos renovar cuentos viejos. Amoí que sirve de raspa.
mà cherupí, detuvele mucho conmigo. Ynimbé, Cama, colchon. Ynymbé
Chemoimágupí, detuvome mucho con ítá cuxa, arma con de la cama. Emoa
sigo. Añémoimá cherecó açi pipé, tyró cheynymbé, hazme la cama.
heme envejecido con los trabajos. Te Ynymbó c. d. yni, hilo, y pó, he
có açi chem6 ímá, los trabajos me bra), Hilo de algodon; recibe re. Che
han envejecido. renymbó, mi hilo : Henimbó : Gue.
Ímani, l. Ímándí, Luego al punto, Ynymbó íçog rehegúara y pobambi
brevemente. Tereho ímäní, vete luego. ra,
rº». seda torcida. Yp6bāmbíreyma,
-

Cherechacabé oñémi ímäní, luego floja. Ynymbó y pom6mbi pira, hilo


que me vió se escondió. . doblado torcido. Ambopóioíbí, doblar
Imani, Diminutivo de Imà, tiempo hilo sin torcer. Ynymboii, hilo recio.
passado. Añémoimani, detuveme mu Ynymbó oçóg, quebróse el hilo. Y
cho. Am6 ímani herecóbo, detuvele nymbópó, hebra de hilo. Ynymbopoi,
mucho. hilo delgado. Ynymbopoguaçú, hilo
Ymbóbe, Antes. V. Eymbobe. gruesso. Ynymbóyoíbí, l. Ioaparibí,
Ymboeí c. d. y, negacion, m6, y hilo doblado sin torcer. Ynymbó y pó,
m6mbipíreyma, hilo sencillo.
ei, de burla), Por no. Aipó nde é ym
boeíndayapóy, por no lo aver tu di Yninguá, Teacido. Aoyn$ngúa, ro
cho antes no lo he hecho. Erún deé pa tercida. Amóy nyngúa aó, tercer.
Nim6 ynyngúahábi, no está teacido.
ymboeíndarúri, por no aver dicho
tu que lo traacesse, no lo he traído. Am6ynynguará aó, desteacer la ropa.
Ímé, Negacion. Terehomé, no te Ynyngúa ey aó arecó, no está teaci
vayas: lo mismo es Emé. da mi ropa.
Iñá, Chorro. V. n. 10.
Ynâmbú, Perdiz. Ynâmbú aquíá, Ípé (c. d. ti, bassura, y pé, pos
perdiz del monte. Ynâmbú chor6ró, l. tilla), Suziedad, mancha. Cheipé, mi
Ynâmbutimitā, l. Ymâmbú turúrí, mancha, y estoy manchado y suzio.
perdiz de cocueras. Ynâmbú guaçú, Yyipé, o pé. Ndiyipei eteí Tipaci,
grandes del monte. Ynâmbúh6hó, del la madre de Dios no tuvo mancha.
monte. Ynâmbú tyti, perdiz muy chica.
Angaipabípé poroñém6mbegúape
Yndayé, Halcon. oiehii, la mancha del pecado se quita
Yndó, Veis. V. Hy. n. 1. por la confession. Abá quíaipé, hom
Yne, Hedor. V. Né. n. 5. bre muy suzio. Oñèmbóobáipé pé
Yni, Hamaca. Cheyni c. d. y, estar,
oyegúa hápe, ponese afeites en la
y nynguá, tercida). Ynynguá cheyni, cara. Curúipé, mancha de viruelas o
es teacida mi hamaca. Nimó ynyngúa sarna. Nañèmboipé potári mburú an
hábi, no está tercida. Emoyninguá gaipaba pipé, no quiero manchar mi
cheyni, teace mi hamaca. Yniaçã, los alma con pecados. Ibagípé, manchas
hilos que atraviessan del hamaca. Y negras del cielo. Añèmbo peóggui
yoaçá piípií cheyni, tiene los hilos yahúca, quitéme la suziedad lavan
que atraviessan menudos. Ambo açá dome.
175 175 V. 12
jPÍ ÍPÍ
2 Ípé, Cascara de arbol. Ípébebui, tener juizio. Am6ngarú ípi, empiéco
corcho. Ipé ānā, cascara gruessa. le a dar de comer.
Ipeyá, cascara muy pegada, que no se De aqui sale Añí pyri c. deste ípi,
quita. Ipeí, cascara que se despega. y rü, poner, dar principio (m6: ngä:
Oñèmboí pei catú, despegase facil hára). Amboípiri, l. Am6ñVpyri,
amente. Ambópefibirá, descascarar. darle principio. Nípyrfingába, prin
Ipecué arecó cherógäm6, tengo mi cipio. Yñípírimbira, empegado. Nañí
casa cubierta con cascaras de arboles. pyrüngy, no empiego. Niñípyrünhábi,
Aipeóg, descascarar. Ipeñgára, ea no se ha empecado. Yyipícué catú,
noa de cascara de arboles. menease. Ndiyípicúei guèn6inayepé,
3 Ipé, Muchos. Oreípé oro cúpa, aunque le llaman no se menea. Aya
estamos muchos. Yyípé abatí checó píçá y píog, poner fortaleza, o tapar
pe, tengo mucho maiz en la chacara. la punta de la nasa, etc. Aymâmbí y
Amo ípé cümândáytymà, he sembra píog, tapar los requicios. Ypítí, recio
do muchos frisoles. Yyipé pébeteí de raizes de su fundamento, de su
abá, ay muchos paises de gente. principio. Ibírai yyipítí, está el palo
Ipeg, l. Guarimbé, Pato. Ipegaí, recio clavado en tierra. Cheípití,
patillo. Ipegapá, pato de laguna. estoy rehazio. Cheípítí hapia pótarey
Oyoao peg, charlar los patos. ma, estoy rehazio, firme en no obede
1 Ipí, Enjuto, seco. Ibíraipí, palo cerlo. Añémboípítí guyténà, estoy
seco. Mbuyapeípí, pan tostado. Am pertinaz. Ambo y píti hemymbotápe,
boípí mbuyapé, tostar pan. Piraípí, hagole estar tenaz en su parecer. Yyí
pescado assado. Amboípí iepeá qua pítí ahè oina, es mal mandado. Aii
racípe, enjugar la leña al Sol. Am pítí, aporcar. Fortalezer al pié el edi
boípí catú uruguaçú rupiá ymbo ficio, echar tierra al pié de la cosa.
chirirípí, tostar bien las tortillas de Ayípíati, cercar algo con palos, plan
huevos. Aoípí, vestido podrido, viejo. ta, etc. Nambo piquiri ygúabo, todo
Oñemboípí cheaó, está podrida mi lo comi, o bevi sin de car cosa. Ipí
ropa. Cheípí, ya estoy viejo, seco. A quiré myri, brotoncillos. Yyípíquíré
ñémboípí, voyme secando de flaco. am6ndorog, arrancar los brotoncillos.
2 Ipí, Principio, passado, los pas Ipí. r, Crudo. V. Pi. r. n. 12.
sados, los mayores. Cheípícué, mis 3 Ipí, Cerca, junto, cabe mi, Cheípí
antepassados (yyí: oi). Cheyyípicué, pe oyucá, cerca de mi lo mató. Che
yo fui el primero a su superior. Yyi ipíagui herahâni, de junto de mi lo
pícué, el primero en numero. Ibíráípí, llevó. Cheípi rupí yquaí, passó junto
tronco. Yiípí oúbae ché, yo soy el a mi, y por mi casa, y entró en mi
primero que vino. Oípicué ñābe omā casa de paso. Cheratáipipe eycó,
nó, murió como sus antepassados. Che ponte a calentar cerca de mi fuego.
remym6mbae ípi Perú, Pedro es a Ñände pirupí charecó ñändembae,
e quien di primero. Che coñémboehá tengamos nuestras cosas cerca. Oípí
ymééhagüerípí Peru, el primero a rupi chererecóni, tieneme junto á si.
quien di este Rosario fué a Pedro. Og ípí, el que queda en casa a guar
Oípíeyme Tipā oicó, Dios es sin prin darla. Cheroípi Perú, Pedro queda
cipio. Perú upé am6mbeú pí, a Pedro en guarda de mi casa. Chembaeípi
lo dice primero. Ayapo ipi, empecélo Juan, Juan es mi mayordomo, cuida
hazer. Acarúípí, empiego a comer. de mis cosas. Chembáeípipo cheremy
Yyāraquaá ípí ahé, este empieca ya a moyngó Perú, a Pedro de cé en guar
176 176 V.
ÍQUÉ YRAÍ
da de mis cosas. Nacherog píri, no Jesu Christo N. Y. Yiquéyā oinà,
tengo quien quede en mi casa. Christo nuestro Señor tiene el cos
Ypíaú, Sardina. Ypiaú buçú, sar tado abierto. Oíqúebo cherui, estoy
dina larga. de lado. Oíqüebo amo, ponerlo de
Ipiyūg (c. d. ípi, seco, y yu, po lado. Oíqüe íqúeboi hecóny chébe,
drido), Cosa muy podrida, muy aca anda rostituerto conmigo. Oiqüeboí
bada. Ibírá ípiyúg, palo desecho de aycó y chupé, ando rostituerto con
podrido. Oñémboípiyú, pase pudrien él. Oiqueñquebo ayco haihúrché,
do a mas andar. Yyípiyú che aó, des no le amo a derechas. Oiquerquebo
hazese mi ropa de podrida. Oípiyú aycó guiporabíquibo, no trabajo
otuyārām6, de viejo está podrido. A a derechas. Oíquebo apoaíhú, no
ñémboípíyúg, estoy podrido de viejo. amo a derechas. Oyqueíquebo erei
Ipípó c. d. ípí, principio, y pó, co chébe, no andas conmigo a de
sonido), Derrocar. Omboipipó ibítú rechas. Iqúepe, en el lado. Añémbo
ibirá, el viento derrueca los arboles. íqúeaçí, tengo dolor de costado. Ayí
Amboípipó cheróga, he derrocado me qüeçóg, darle en el costado, y hazer
casa. Abá angaípá omboipipó cheré le cosquillas. Cheiqúe m6pyri, haze
tàme, los enemigos assolaron mipueblo. me cosquillas. Aíqúe íbiçóg, darle
Ipité, Elmedio del golfo.V.Apíté.n.1. con el palo, ó con el puño en el cos
Ípyty, Recio. V. Ípi. n. 2. tado. Cheíqüeçoqúeçóg morändú, te
pyti, Turbio. V. Tpyú. mer nuevas de varias partes. Che
Ípyti, Escuro (c. d. Ípí, y, hfi). queçó queçog chereça etá, los cuida
AraípÑtfi, dia obscuro. Pítúnā oñé dos me apuran. Cheíqueri ohó bo,
m6ípítü, escurecese la noche. Ypítñn passó por mi lado. Añeíqueriguihó
daí checotí, mi aposento está muy obs bo, passé por su lado. Cheíque ibí
curo. Cheípítü gui hóbo, anocheció ri oñén6nga, acostóse a mi lado. Ayí
me en el camino: Ipitimimbí, obscu. que ibíri guiñénónga, acostéme a su
rissimo, s. reverrera la obscuridad. lado. Oroñoíquerú orogúatábo, pas
Añèípítfi ndá ubá ubá, andar a ti searse todos juntos. Oroñé querd
enta paredes en la obscuridad. Abá queri, y yucá potábo, ponerse en ala
mbae Íbí peguara aúrehé oñépí para coger en medio lo que se ha de
tündauba ubá oycóbotei, andan los matar. Añèíqueri, puseme a su lado. -
hombres tras las cosas mundanas, co Eñé querü, ehóbo ychupé, entrale
mo quien quiere coger la sombra. por el costado, como el cagador. Ayí
Ypó, Por ventura. Aguiyéteíypó, queçogym6ngüetábo,habléadefesios.
podrá ser que sea bueno. Aguiyèteí Ayiqueçogyyāpóbo, hize al revés uno
pó raé, muy bien ha sido. Aguí y eté por otro. Neeíqueçó que cog, dispa
y pone, bueno será. Aguíyetéypo bi rates. Cheñèè íqueço queçogí, hablé
ñà, bien seria, o fuera. Ché tipó nda disparates. Oíque çog cheren6ina, lla
haicéne, empero yo quicá no iré. Hae móme a mi por otro. Ayíqueçógyqua
tipo ohóne, quica el irá. ita, mandé a uno por otro.
Ypoti, Flor. V. Iboti. Yquiyú, Grillos, animalejos.
Yqué, l. Quié, Entrada. V.Teiquié. Yr, Quitar. V. Y. r. n. 9.
Iqué, Costado, lado. Cheqúe, mi Yraití, Cerca (c. d. eí, miel, y hay
costado. Yyiqüe: oñqué. Iqúe acatúa, tí, nido). Yraití ratá, l. Tataendí
lado derecho. Iqñe aci, dolor de cos yraití rehé güara, vela de cera. A
tado. Iqüe yácu, costado siniestro. m6mèmbeg yraití, l. Amboícú yraiti,
177 177 V. -
YRÚ YTÁ
derretir cera. Yraití ayāpó tata vino. Añèmoyrú y pochíbae rehé,
endí rām6, hazer vela de cera. Yyí acompañarse con malos.Tecó orí oñé
raití etá, tiene mucha cera. Ndiiírai mo$rü tecó aci pipé, mezclanse los
tí, no tiene cera. gozos con las penas. Yrfici, pares,
Yra m6nguú c. d. y, relativo, y de compañeros. Ayrümó, añadir, acom
rāmö (larga) nuevo, y de cuera), sig pañar. Ey rymó bé, añade mas. A
nifica lo nuevo. Cheremytyngué yii ñé$rümó, aumentéme en gente. Añe
màbae ymèmà yrām6ngúe hori catú, yrfimó hecé, juntarse con ellos. Cá
lo que sembrè primero está desmedra guâpe oi nâbae rehé oñeyrúimó, en
do, lo nuevo está lozano. Abáyrám6n tremetiose con los que bevian. Ayri
gúe oiquié Tüpãope, la gente nueva mó Tüpà gracia cherehé, voy aumen
entra en la Iglesia. Tecó yrām6ngué, tando en mi la gracia. Cheremy y rü
vida nueva. Añém6yrām6ngüe guiie mó rām6ngüe ocañy, lo que de nue
echá ucábo, aora de nuevo me deaco vo he juntado se perdió. Oyrfimó rü
ver. Tecó m6ñängáyrám6ngúe Chris mó guecó pochí, ha ido creciendo en
to rehe guāra om6rängüe, tecó m6 pecados. Ñémboé yri, condicipulo,
ñängába ímaguarera, la ley nueva de l. No$ri némboe reheguára.
Christo destruyó la antigua. 2 Irú, Cesto, continens. V. Rírú.
Yräró c. d. y, estar, ra, levanta Iruagüe, l. Hagüe, una especie de
do, y ro, poner), significa estar encres cestillos de palmas.
pado, abispado, airarse, rebolver con rúcurú, Cesto ralo, o jaula.
enojo. Ayräró, ayreme contra él. Po Yrtimó, Angdir. V. Yrü.
- royräróce tecatú, que sacudido es. Iründi, l. Yrinci (c. d. yri, com
Oñoiraró, acometieron se unos a otros. pañero, y de ci, par o distributivo),
Airāró ahé, tratéle mal. Chemoi rāró, significa malamente quatro. Yründí
hizome ayrar, o rebolver contra él. cí, quatro compañeros, o quatro dis
Ai räró güiténà, estoy abispado. Che tributivos, o todos distributivos, au
potiá ayräró, darse golpes en los pe que corre ya por numeral quatro. Y
chos. Chepotíá rehé ayrāró, idem. Oy rindi ci catú, diez o doze. Yrúndí,
rärórām6 ñó y mârängatú, mientras rfindí, de quatro en quatro, o todos
le traen acosado es bueno. distributivos, o quatro partes de qua
Iribayá, Papagayos chicos. tro en quatro.
Iripíü, Profundidad de agua obs 1 Ytá, Piedra, peña, hierro, cam
cura. V. T. m. 8. pana, cadenas, prisiones. Ytá acam
Yró, Veis. V. Hy. n. 1. bi, piedra con horqueta. s. compas,
Yrób, Amargo. V. Rob. y cosa semejante. Ytá acämbí myni,
Yrü c. d. y relativo, y rü, poner), tenedor. Ytá aó, armas de guerra.
Compañero. Cheyri, mi compañero, Ytá apayé, nivel, plomada. Ytacúā,
Yyri, oyri. Nacheyrfimbotári ypo piedra con cintura para plomada de
chi rehé, no quiero acompañarme anguelo, etc. Ytá endá, l. Ytaí, cam
con ruynes. Nyrfii, l-Yrüey, solo no panario. Ytá ambo ori, repicar. Ytá
nes. Nde y rünām6 aháne, iré en tu mbopuhára, el que toca las campanas.
compañia. Che y rümâmo eteí chahá, Ytá apohára, el que las haze. Ytábe
ge conmigo mismo, acompañemonos. rá, cristal, y toda piedra resplande
Noyri, l. Noyrfindí, compañeros en ciente. Ytabóg, abertura de piedra.
tre si. Am6yri, darle compañero(m6: Ytácupyçã, grillos. Ytácurú, piedras,
hára). Am6yrü cägúyipipé, aguar el o bodoques de barro, que ponen de
173 178 v. .
YTÁ ÍTAP
baaco las ollas por trebedes. Ytácuru de la mesa. Yta guacú, cuchara gran
bí, cascajo. Ytacurubití, cascajal. de. Ibíráytà, cuchara de palo. Añèm
Ytáçã, cadena, y cuerda de campana. bopó ytà, poner la mano como cu
Ytáñóbaü, eslabon de cadena, l. Ita chara. Añèmbopó ytāygúabo, co
çã apyi. Ytáçípéb, acadon. Ytaem mer con la mano hecha cuchara.
bó, hilo de hierro. Ytáembó requii 3 Itá c. d. í, agua, y, tá, coger), Na
tába, rieles para tirar hilo de hier dar. Cheitá, yo nado; yyitá; oítá.
ro. Quarepoti apÑapYi aó, cota de Cheitá quaá, sé nadar. Nache ítá
malla. Amoapí apÑiitáimbo aó apó quaábi, no sé nadar. Che ecatú íta
bo, hazer cota de malla. Ytayú, oro. rehé, soy diestro en nadar. Nache
Ytayú acäúbändába hati hatibae, l. ecatui ítá rehé, no soy diestro en na
Paragua ytayú, l. Ytayúñéāmā acān dar. Aítá guicémà, l. Acè gui Itábo,
garí, corona de oro. Ytáguaçú, pe salir a nado. Añèmbóé íta rehé,
ñasco, y campana grande. Ytáaymbé, aprendo a nadar. Aroítá hen6hèm6,
piedra afilada, y piedra aspera como sacarlo a nado. Heroítapá, lugar don
piedra pomes para raspar. YtáY ape, de se sacó algo a nado. Che reroitá,
maga de guerra con porra. Ytá íbyi, hazer que nade de (persona y cosas).
concavidad de piedra. Yta ci, acu Obaibábo aitá, nadar boca arriba.
fre. Ytaípá, arrefice. Ytayécá, pie Aitá ñ6pÑndequà, bracear. Aí m6tó
dra que se quiebra, o resquebraja. tógui ítábo, nadar como el perro.
Yta yéré, piedra de molino, y ataho Aitá yo abí, nadar con un braco. Aí
na, y de barbero. Ytaií, cuña de pie táném6 añà, nadar rempujandose con
dra. Ytá myri, campana chica. Ytá los piés. Amboítá mymoi, hazer que
núpähá, macho y martillo. Ytá nfi tenga mucho caldo lo que se cuece.
päháguaçú, macho de herrero grande. Angaipápité rupí aitá, ando fluctu
Ytá nipühá myri, martillo. Ytá ñe ando en pecados.
atymā tymá, piedra de atahona, mo 4 Itá, Estantes, armacon, pilares,
lino. Ytaíçá, l. Ytaoquítá, coluna de y cosa en que otro estriva. Tupã
piedra. Ytaóg, casa de piedra. Yta oquitá, l. Tipā ogróquitá, pilares de
peçy, laja. Ytápépé, piedra quadra la Iglesia : Yyítá : oítá. Tipã ogí
da. Ytapípia, lengua de campana.Y- tá y tá reheguára, postes de Iglesia
tapó, pedrada. Ytapú, sonido de cam de piedra, o metal. Ambo oquítá che
pana, piedra, y hierro. Ytaquà, cue róga, poner pilares, o horcones a la
va o agujero de piedra. Ytáquárepo casa. Ayítari cheróga, idem. Añé
ti, metal de hierro. Ytaqui, piedra m6ítarü guitecóbo, contonearse, po
de amolar. Ytá raré, piedra que el nerse tiesso. Añém6ítaró, hazerse re
mismo rio la ha hecho concava. Ytá cio, hazer piernas. Yyítacueri ahé
rarépe, y qääni pindá ita cúà, assio oycóbo, no tiene este mas que la ar
se la plomada en el hueco de las pie maçon de flaco. Ypoitácúera, los va
dras. Ytarí ymoynymbíra, aprisio lieutes. V. Poitá, en Pó. n. 4.
nado. Ytárobacabí, l. Itámissam6 Itapá (c. d. ítá, nadar, y el verbal
ñängába, ara consagrada. Ytati, pie hába), balsa de canoas. Itapá raça
dra blanca, marmol, yesso, pláta, cal. pába, las atraviessas de la balsa, y
Ytaty cuí, cal. Ytatiba, pedregal. el palo que se pone en la puerta atra
2. Ytá, Concha, cuchara. Ytā cai, vessado. Itapá tá, los horcones, y to
concha grande. Ytà rambá, mencillon. da armacon, Iña rucängupá ítá, los
Ytā myri caruhápe gúara, cuchara horconcillos de los lados, y las sole
179 179 V.
ÍTAR YT
rillas de la balsa. Ítapá
taquā pem oinà, l. Yñytäró 9ina, ya está sazo
bí, el garco. Yyíque ítá, los palo8 nada la comida. Ibá oítarô ímà, ya
que se ponen por los lados para arri está en sazon la fruta. Oñèmboíta.
mar la estera. Itapá ropítá, el teste ró ímà cunümi, ya está el niño gran
ro. Itapá piriog, la estera con que se decito. Ndéy otaróm6 rägè, aun no
cubre. Itapabápíritá, el palo que une está grande. Ibírá ítar6ngatubae, ar
las dos canoas en la proa. Itapá po bol gruesso. Tüpà ñèé añó por6mbo
pi pembí, el carco que suelen poner ítar6ngatú, la palabra de Dios sola
por los lados de la balsa. Itapá ñ6 es la que fatisfaze.
bai, el hueco entre las dos canoas. Itari (c. d. íta, estante, y rü, poner),
Ytapíguā c. d.ytá, hierro, y quá, Ponerse tiesso. Añém6ítarü guiñémoy
punta), Clavo. Cheytapíguá, mi cla róm6, puseme tiesso, enojado, y gra
vo. Yyitapíguá, relativo, ó, rec. Y ve, entonado. Añèm6ítarüngi ndere
tapígúapó, l. Itapí guaquāra, heri raqúärām6, he quedado esperandote
da de clavos, agujeros. Oytapígúa con cuidado. Ereñè m6i tari tei eycó
quáré I. X. N.Y. oguerecó bíterí, bo, muy tiesso estás, grave. Añèmboi
tiene Christo nuestro Señor los agu tarú guiñèmboyeguâca, ponerse tiesso,
jeros de sus clavos. Ndoyéógi y tap galan.
igüa quàré, no se han cerrado sus 1 Yti.g, Arrojar, derribar, derro
heridas. Ytapigüa ropitá, l. Ytapí car. Aytí, yo arrojo (ca: cára: cá
gúa ropítá aguá, l. Ytapíguá acäng, ba). Chereytí, me arrojan (he : gu).
cabeca de clavo, Ndahopítapei Yta Aiti y chupé, arrojéselo. Aytí yeahei,
píguá, no tienen cabeca los clavos. arrojar con enfado. Oroyo iti, luchar.
Ndaháquāy, no tiene punta. Oyeapá, Aieytí, arrájome. Aieyt guitábo,
torcióse. Opé, quebróse. Haquâteré arrojarse a nado. Oroytí imā ígára
ytapígúa, tiene la punta roma. Ha ipé, ya echamos la canoa al agua. Ndeí
e quäapi, tiene la punta quebrada. O heytíca rägè, aun no se ha echado. Ta
cätä, viene holgado el agujero, no ci chereití, la enfermedad me ha der
muerde. Ypoguaçú, es gruesso, Ypoi, ribado. Ndachereytí giceamó ahé.
l. Ypópoi, delgado. Ytapigua pépé, checupibā ey rām6, no me huviera
e8quinado. Ytapigúa mbohapí y pé derribado si no me diera cancadilla.
pé, clavo de tres esquinas. Ytapígúa Ayti cheñèèngaí hecé, eché la mal
apüngá, es redondo, no esquinado. Y dita contra él. Chaití mburú hetāmā,
tapigüa acängapi, clavo descabecado. assolemos le el pueblo con la maldi
Itaró, Hartura, satisfecho, sazona cion. Tabey tibiré, pueblo assolado.
do. Cheitaróímà, ya estoy harto. Tem Aytí cherecó pochí, he decado mi ma
biu cheitaró, hame satisfecho, la co la vida. Nda ei heytica rägè chere
mida, Nacheitar6i quarapépè añó, co pochí, aun no he decado mi mala
no me satisfazen las calabagas solas. vida. Hi amó cheréytica, por poco me
s
*
Qoó poroitar6ngatú, la carne si es derriba. Cèr cèri chereitihabängüe,
la que satisfaze. Mboroitär6yárecó, idem. Aytí catú Chuā, he dado de ma
tenemos hartura. Añeitaró gui cá no a Juan. Oyti catú oñéè chébe
ruābo, héme hartado. Am6 ítaró, ha cheangagüabo, soltó la maldita con
zerle que se harte. Cäguy rehé oñéí tra mi murmurando. Oytícatú Paí
taró, hartose de vino. Nè ítaröbó oñéèngatupíri orébe, hanos pre
quebórām6ñ6, los hartos no están mas dicado el Padre muy bien. Oytícatú.
-
que para dormir. Tembiúoñéí taró ahè ore m6ngarñabo, hanos dado muy
180 180 V.
YTiP YA

bien de comer. Ayépoití y chupé, car suena la voz de Dios en mis oídos.
guéle la mano. Tipā oyépoití catú te Yñeè porotípipé ahendú, oé el soni
có açí pipéñänderehé, Dios nos car do de su voz. Ara oytípipé haze dia
ga la mano con trabajos. Oyépoití ca claro. Oyetípipé mbarácayá, relum
tú cherehé, bien me cargó la mano. bran los ojos del gato. Oporotípipé
Cherobapeí mârächerembiapocué he che aó, relumbra mi vestido. Ndopo
ytígi, zahiric me. Ndoyti catui oñe rotípipéy tatà añaretamaguara, no lu
èngā chébe, no se me descubrió. Ay ze el fuego del infierno. Y porotípipé
ti chepíá ychupé, descubrile mi pe ahechá, vi su resplandor. Oporotípí
cho. Cheñèè ñémymeguāra aytíychu pé tatá, arroja luz el fuego. Oporo
pé, descubrile mis secretos. Ñee poro típipé tecó mârängatú, resplandece
ytí, sonido de voz. Quarací poroytí, la virtud. Ndoporotípipéi tataendí,
resplandor del Sol. Tatá poroyti, re no dá luz la vela. I. X. N.Y. guecó
ververacion del fuego. V. Itípipé. pipé oytípipé catú, echó rayos de luz
2 Ití, Basura.Yiítí: oíti. Itíapí, mu Christo nuestro Señor con su vida.
ladar. Aítípei, barrer (c. d. íti, bassu Peporotí pipé pendecó mârängatu
ra, y de pé superficie, y y, quitar. A pipé, resplandeced en virtud.
y dím6n6ó, juntarla bassura. Aíti au Ytípita, Follaje. V. Ití. n. 2.
bá ubá, recoger blandamente la bas Ytfi, Suzio, Cheyti, soy suzio. Che
sura. Aytí ytíapipe, arrojar al mu robaytü, tengo la cara suzia. Añè
ladar. Yagúa reöngué reiti rāmi moÑtfi, tengo manchas de suziedad.
Christiano oycó ymbae re6ngúe rei Chepiribyti, suzio en el pellejo. Che
tígi ytíapipe, como a perros muertos mó ÑbYtübibí, por poco me ensuzio.
echan los cuerpos de los infieles al Añém6ytti angaipaba pipé, ensuzié
muladar. Itíárurú ambogúímbo gúi, me con pecados. .
buscar entre la bassura. Ayetíágui ltu, Arrecife. V. I, aqua, n. 10.
tecóbo, he recogido en mi la suziedad. Ituà, Lo mismo que Iuí, rana.
A ítiyàrá, coger la bassura. Aítíapii, Yupíra, Comida. V. U. n. 1.
arrojar la bassura. Ytípitá, follaje Yà, haze ña, con pronombres que
del rio. Ytírupába, idem. Yyítí aho tienen nariz V. Nà. n. 2.
bágui, cayosele la suziedad de rostro. Ya, Abrir, brotar, raacar. Oyá bo
Ném6mbeú rehé ñóte ñaneängaypá ti, abre la flor. Chepoyácatú, soy li
íti á, con sola la confession se quita beral. Nda chepoyai, soi mezquino.
la suziedad del pecado. Tecáí añó Uruguaçú raí oyá, abren los pollos.
angaipá ítímboirí hára, las lagrimas Ndeí oyābo rāgè, aun no han abier
solas borran la suziedad del pecado. to. Ayāyá, abrome los piés, griétome.
Ytíapii, Arrojar bassurra. V. Íti. Chepoyāyā, abrenseme las manos.
n. 2. y Tapii. Omboyà uruguaçú gupiá, abre la ga
Itiarurú c. d. ytí, bassura, y aru llina sus huevos. Aráoyà, abre el dia
rú, mojado), Follaje que cae del mon nublado. Tatayāyā, l. Tatarobá yà
te, y el que se junta en los rios V. Ití. yā, llamaradas.
Ytípipé (c. d. ytí, arrojar, y pí, 2 Yà, Dissimulado estar, pegar,
centro, y pé, alumbrar), Significa arro arrimar, apartar, estar, distincion.
jar resplandor, esparcir la voz, so Oyá cheíbíguā chepiyaceó cängarí,
2nido, etc. Quarací oiti pipé, resplan tengo la barriga pegada al espinaco.
dece el Sol. Quarépotí porotipipé, Oia cherihecó pochí, pegóme su ma
resplandece el metal. Nee oytipipé, la costumbre. Amboyá ígára, apor
181 181 V.
A

YÁ YA

tar la canoa. Amboyátei hecé angai de mi casa. Amboyāóg cheyoyria


pába, levantar testimonio. Omboyá gui, apartélo de mi compañia. Angai
cheríguemymborará, pegóme sus en pabi yāra oiaóg Tüpà yrü nagui, los
fermedad. Mbaeñémboyá, cosa que malos se apartan de la compañia de
se pega, enfermedad, o otra cosa. Ypí Dios. Eñémboia teine ánga ipabi
yāré lo que se pegó cocido a la olla. yārehé, no te juntes con los malos.Y-
ñèm6mbíábae rehecatú tereñèmboyà
Ypiyápiyáréri oméé chébe, las curra
pas me dió. Amboyá mbaepí p6mó yepí, juntate siempre con los pacifi
pipé, pegar con cola. Amboyà hupí cos. Yaog cába, distincion. Cheruya
tecópochí hecé, achacarle algo con og ché, soy distinto de mi padre, pro
razon. Amboyà che remymbotára he cedo dél. Tipā mbohapí personas re
mymbotárarí, conformome con su vo hé oyaog oyo hugui, la Trinidad de
luntad. Ayā hecé hópe guitecóbo, es Dios se distingue en personas. Tuba
toy con él en su casa. Cheru chem oyaog Taíra agui, el Padre se distin
boyā paí rehé, mi padre me ha pues gue del Hijo. Espiritu santo Tuba gui
to con el padre. oyaog, el Espiritu santo se distingue
Ayaóg ychugui, apartéme dél. Ho del Padre. Tüpānām6 guecorehéndi
gagui aiaóg, salime de su casa. Oro yaógi eteípeteyrām6guecó, en quan
íaog oroäçáynā, apartamonos, espar to al ser Divino no se distinguen, por
cimonos. Amboyāog, repartir, hazer que tienen una essencia. Cheyyao ca
partes, despedir, apartar gente, y co guéra, yo soy su pariente. Cherúyao
sas (ca: cara). Chemboiaog, me apar cagué ndé, tu eres deudo cercano mio
to, me despido. Pirá oiaóg, 8oltóse del por parte de mi padre. Oñémboyà
ançuelo el pece. Amboyaog chehe tei, está dissimulado. Añèmboia tei
gui, apartélo de mi. Oyrändé tába guitúpa, estoy dissimulado. Oñèm
ñāmboiame, mañana llegaremos al boyà tei opocohú riré, pusose muy
pueblo. Abá angaipabiyàraāng ñān dissimulado despues que le cogieron
demboyáne, aora darán los bellacos en el hurto. Gúechagiré oñèmboyà
con nosotros. Chamboia mburucoíte, tei, deepues que le vieron se puso dis
demos ya en ellos. Ayéyurú mboyà simulado. Oñèmboyātei pucui ahé
ndepo rehé, besote las manos. Ayeyu oangaipá potabaú, que dissimuladito
rúmboyá yebí yebíndepórehé, beso va hazer sus bellaquerias. Oñémboi
te las manos muchas vezes. Ayú che a mboyátei hápe, dissimuladamente.
yurú mboyābo ndepórehé, vengote a Hyndó ahé oñémboia tei oycóycó aú
besar las manos. Ayéyurumboyà cu raé rá, mirenlo que dissimuladito está.
ruçú rehé, besar la Cruz. Aroyà, pe 3 Yà. r, Coger, recebir, comprar.
garlo pegandose con él. Peroyà igá. Ayā, yo compro, cojo, etc. l. Ayogua.
ra, aportad con la canoa. Aroyāog, Ereyā: ogúa tábo: tahára, l. tayā
yóacáhára, apartar los que riñen. ra: tahába). Ahá che abatí rábo, voy
Chereroyāog chererecoaí háragui, a coger mi maiz. Haétaboé, y en co
apártome del que me tratava mal. Ayé giendolo. Ndé cheráepé, tu me coges,
royāogangaipába gui, apártome del o compras. Che oro gúa, yo te com
pecado. Ndayèroyaog potári Tipà pro. Cheopógúa, yo os compro. Che
agui, no me quiero apartar de Dios. pendára, yo soy vuestro comprador.
Amboyāogangaipába gui, apartar Tipã péndá guguípipé, Dios os com
los de pecado, como a los amanceba pró con su sangre. Cheiara, mi Se
dos. Amboyāog cheróga gui, echélo ñor, mi amo (yyā, oyà). Nacheyāri,
182 182 V.
YÁ YOÍA
no tengo amo. Ayyāméé, poner lo con acá, siempre me riñe. Yia aócherí,
dueño. Améèyyarāmā, idem. Yyari vieneme bien la ropa. Cheiagúara ahé,
mbae, cosa"sin dueño. Amboiaré, ena fulano es mi igual. Ndacheiagüara
jenar. Amboyāra ímà, ya le di due rügúāi ahé, l. Cheiaguareyma ahé, no
ño. Namboyári rängè, aun no lo he es mi igual. Cherembiapó ia Tübā
vendido. Ymboyári píra, el vendido. omèé chébene, Diosme remunerará
Cheyá yapúra pipé, cogióme en men conforme mis obras. Chereteyà che
tira. Cherecó aypípé cherári, cogió raci, l. Cheyabetei cheraci, todo el
me en mal Latin. Ayáayaé, l. Petei cuerpo me duele. Cheyabóte acatú,
tei ayá, coger uno a uno. Cherumbae como lo que he menester. Cheyabeteí
cue yàrām6 aicó, heredé a mi padre. cherorí, estoy todo alegre. Cheyabeteí
Mbaecueriyára, l. Mbapárambae cu añèmeè Tipā upé, yo todo quanto
eri yāra, heredero. Tipā rá. Comuni soy me entrego a Dios. Pepíá, peān
on. A Tüpā rá, yo comulgo. Ayà Tü ga, penemymbotára, rombi peyabe
pä, idem. Tipā rá riyàra oycoé Tü feí pemeé Tüpā upe, dad a Dios vu
pärá rymbae agui, los comulgantes estro coracon, vuestra alma, vuestro
se diferencian de los que no comul alvedrio y voluntad; y finalmente
gan. NänderareYmän6 Tipā añäre quanto soys. Nacheiabóterügúāi aca
tāme amó iahá, si Dios no nos huvi rú, como poco. Nachecarúiabi aipó,
era librado, o comprado, nos con poca comida es essa para mi. Nache
denáramos. Ahecórá, cogerle el rum ríéiabi, no me cabe mas en el vientre.
bo, imitarle. A ya hecó pochí, imitóleNacheiurú iabi, el bocado chico, que
en el vicio. Nditahábi hecópochí, no por ironia dize que no le cabe, o gran
sea imitado su mala vida. Ndatabi de que no le cabe en la boca. Chere
pira rügúäitecó pochí, no es cosa cobéia, todo el tiempo de mi vida, l.
que se deve imitar el vicio. Yyāretá Cherecobéiacatú. Ibí iacatú, todo el
bae, cosa comun de muchos. Cheñè mundo. Pytüia, toda la noche, y to
müngue poré ayogue, l. Chembaere das las noches.
pí ayogua, cobren la deuda. Yqua Amboioia, igualar, emparejar,
be èmbira ayogua, cobrar la manda. comprar (hece). Ambaioia yiapíra,
Cherémbipo ruucácue ayogua, co emparejar las puntas. Ndiioiabi yia
bré lo prestado. Terâquandaí ayo gua, píra, no están las puntas parejas. I.
cobré mala fama. X. N.Y. íbápe güara tecó mbae ayi
4 Yà. b, Ygualdad, conforme, ca tymbāra rehé omboioia, comparó
pacidad, caver, venir. Cheiá ahé, es Christo nuestro Señor el Reyno de
mi ygual, y conforme a mi (yia: o). los cielos a un labrador. Ndiiabiñán
Perú oia cherehé, Pedro es mi igual. derecó Santos recó rehé, no es igual
Nacheiabi, no me cabe. Ndiiabi he nuestra vida a la de los Santos. Añèm
cé, no le cabe. Ndache mboioia hári, boioia, compararse, ajustarse, igua
no tengo igual. Nachembo ioiahári larse. Añèmboioia Tñpã remymbotá
tecó márängatú rehé, no tengo quien rarí, ajustarse con la voluntad de Dios.
me iguale en la virtud. Ndiiabi an Yoia, conformidad, conveniencia,
gaipá Tipā rehé, en Dios no cabe igualdad. Ioia ha beyma, discordia.
pecado. Oioia, son iguales, y están Oyoyabae, conformes en pareceres,
conformes. Ndóioiabi,, no se confor o iguales en edad. Ypíá yoyābae,
man, ni son iguales. Áraia araiabi, conformes en voluntades, l. Píayoya
todo el dia, y todos los dias. Áraia che ymbae ey, chayoyà, convengamonos,
183 183 V.
YABIE YACA

co.7 certa77.072O8. ioiabey, discordes.


vienen muchos. Ypochi iabeté, es muy
Tecó ioia, justicia, igualdad. Ambo malo. Amboaçíyabeté cheängaipapá
ioia, yioiaharymbae, concordar dis güera, duelome mucho de mis pecados.
cordes. Nändererecó ioia catú Tüpà, Eméeiabeté cèri ychupé, dale harto
igualmente nos govierna Dios. Iahe con moderacion. Chererecó aíiabeté,
píbééioyá ñäneangaipapá güerane, tratóme muy mal. Oñèéiabeté chébe,
hemos de satisfazer al justo por nu desmandóse mucho conmigo en pala
estros pecados. Oroioaíhúioyá, ygual bras. Eñee íabeté imé chebetí, ola
mente nos amamos. Tétāyā rupíaquà, no me hableis con demasia.
passé por todos los pueblos. Tüpà Yabí, Lo mismo que Yabé, mane
mimboioiahábí, Dios no tiene igual. ra, o modo.
Yaba, Que se dize. V. E. n. 1. Yabí, Ycomo que, deseando, mos
Yabá, Huida, acogida. Cheiabá, trando gustó. Aháyabí tāmó niche,
mi huida, etc. (yia: oya). Aiabá, yo y como que fuera yo. Acarú íabí amó,
me huyo (pa: pára: bo: hára). Aha y como que comiera yo. Aháíabitā
-
guiiabápa, voyme a huyr. Amboiabá, mó niché ibápe, Tüpà chererahá rā
hazer que se huya. Aporógueroiabá, m6, y como fuera yo de buena gana
ando convocando gentes que se huyan al cielo si Dios me llevara. Cherori
conmigo. Aroiabá, llevarlo conmigo íabíteníché nderúhagüera rí, y como
huyendo. Iababicé, l. Oyabábicé, huy que me huelgo con tu venida. Arobía
dor.Orogüeroiabá, yo me huyo contigo. íabíreníché, y como que lo creo. Ereí
Tüpà ñémoyró aguiñändeyabá amó apó aú íabí tepägā, pues como es es
paé, como podemos huyr la ira de Dios. to, que lo has hecho contra mi volun
Yabácati, Ave pescadora. tad, o mal hecho? Erecárúyabíte pā
Yabaeté, Fiero. V. Abaeté. gá? pues como has ya comido? Ndo
Yabaeterecó, Aborrecer. V. Aba hoi íabí güétämé, y como deró de buse
eterecó. na gana de yr a su tierra. Aíuyabi
-

Yabaí, D¿ficil. V. Abaí. nderecháca, con gusto vengo a verte.


Yäbe, l. Ñabe c. d. yà. n. 4, y bé, Ohóyābí tamö nängā, y como que yrá
conforme, n. 13), Manera, modo. Chei de buena gana. Omänó yàbítene I. X.
ābé, como yo, de la manera que yo. N.Y. ñänderehé: y con que gusto
Eremänó cheiābène, tu morirás co murió Christo nuestro Señor por no
mo yo. Añadido otrobé, tiene mas efi sotros. Ahaihú yābítene chepíapebé
cacia. Che iabébé chérerecó, de la Tupãçí, y como que amo a la Virgen
misma manera que yo soy assi me tra de todo mi coragon.
tas. Cheamotareyrāmo ñabèbè, como Yabírú, Ave pescadora.
si fuera mi enemigo. Cheyecotíahá rā Yacaçó, l. Yacahó, Despoblar, mu
m6aúñābebé, como si fuera mi amigo. darse. Ayacacó, yo me mudo (bo: ha
Coiabébé eíapó, hazlo desta misma ra). Amboyacaçó, hagole despoblar.
manera. Nda Perú iābebeí chúa, Pe Poroyacaçóçé, el que se muda muchas
dro no es como Juan. vezes. Nambiiyayacaço coíbíreyābo
Esteía haceña, antecediendole, pro ne, al Jin hemos de descar esta vida.
nunciacion de nariz. Vease el Arte. Nandírobaçapínim6ngíhabeymi ace
Yabebí, Raya pece. Yabebiratyn rehé coibí aguí acé yacaçó cacárām6,
güe, pua de raya. no se ha dede carde recebirelsantoOleo
Yabeté, Mucho, muchos.Améèiabe al salir desta vida. Nände bohiitába
téychupé, mucho le di. Abáyabeté oú, coibígui ñandeycaçó rām6guārāma
184 -
184 v.
YACÍ YAGU

Tipā rá nängā, nuestro matalotaje al na llena. Yacíogúe, eclipse.Yacírobá


salir desta vida ha de ser la comunion. pembaí, l. Hobápé yací, muy menguada
Yacaninà, Vibora que mata. Luna, o quando nace. Yacítata, estre
Yacaré, Lagarto. Yapepoyacaré, llas. Yacitatá guaçú, luzero. Yací ípí
olla pintada conforme a las mallas rām6, al principio del mes. Yaci cañy
del lagarto. Amboyácaré chereyāpe cacárām6, al fin del mes. Yacíoyeobá
pó, pintar as8i las ollas. imíhembotárām6, mediado el mes. Ya
Yagaré uguairá c. d. yäcaré, y citatá curucú, cruzero del cielo. Ya
huguai, y rā, parecido), Cardones an cítata bébé, l. Yacítatahoá, cometa
chos a modo de tunas, que se semejan y ecalacion. Yacítata m$mbí, rever
a la cola del lagarto. berar las estrellas. Yacítatá piriri,
Yacú, Faisan. Yäcúcóg, faisan ne centellear. Yaciaçaye rām6, está la
grillo. Yacúpeti, pintado. Luna en medio cielo. Yací amändaú,
Yececó, Colgar. Ayācecó guitèna, mancha de agua en la Luna. Yací
estoy colgado. Chembo yácecó, me yñāmāndaú, denota agua la Luna,
cuelgan. Amboyácecó, yo lo cuelgo l. Yacihābè, Yací haberàm6 o quí,
(bo : hára) Chereça etá chemboyá en estando palida la Luna lleve. Ya
cecó chemoyngóbo, estoy colgado de cí pyrärām6, l. Pítangām6 íbítupe
cuidados. Amboíbícíymboyácecó bo, yú, estando encendida la Luna corre
colgar muy barco. Amboíbaté ymbo viento. Yaci tyngatúrām6 yruícatú
yácecóbo, colgar muy alto. Ypí agúi ára, estando blanca la Luna está as
amboyácecó. l. Opi boamboyácecó, sentado el tiempo. Petei yaci ay co
colgar por los piés. ebapóne, un mes estaré allá. Möc6y
Yaceó, Llorar. V. Yäheó. yací quâbiré ayebíne, bolveré de
Yaceó, Via de la respiracion, orga aqui a dos meses.
mo de la voz. Yaceóquyó, el tragada Yacú, Yzquierdo. V. Açu.
ro, l. Tembiú qúapába. Cheyaceó, Yaé, Quicá, podrá ser. Ouyaéne,
mi (yya: oya). Yaceó pía ti, la cam quica vendra. Ndoúricé yáéne, qui
panilla de la garganta. Yaceó pic6 cá no vendrá: y se le añade Hérà,po
ró, l. c6ró, ronquera. Yaceópí ari, ventura. Erahá ychupé toú yaé hé
caraspera. Yaceó pipià, la campani rā, llevaselo, quicá lo comerá. Añé
lla. Yaceó quitá, nuez de la gargan mömbeú Yàéhérà āngne, quicá por
ta. Yaceóreitába, gargarismo. Ayea ventura me confessaré oy. Am6nó bi
ce ó réy, l. Ayohei cheyaceó, garga arí yàé hérá copítü pipène, quiçá me
rizar. Ndeyáceó porocúte catú, eres moriré de repente esta noche.
tragador. Cheyaceó cú, hazer ruido Yagúa. r, Perro, y tambien lo di
comiendo, o tragando saliva. zen a la cometa. Cheyagúa, mi per
Yaci, Luna, y mes. Yacíangaíbo, ro (yyā: oyà). Coincide con el nom
menguante. Yacícañy, conjuncion. Ya bre porrilla en el relativo; ut Agúa,
cí coé, salir la Luna quando amane porra, yyāgua, su porra, y perro.
ce en menguante. Yací cèmà, el salir Yagua bebé, cometa, escalacion. Iagúa
de la Luna. Yaci píáhú, Luna nueva yaceó, aullido de perro. fágúa yepó
Yací hoú yägúa, eclipsóse la Luna. racá, perro cagador. Íagúa yurichú
Yací caquaá, creciente, Yací pytü ara, carlancas y el collar que trae,
angaibó, mengante. Yaci eí, haze Lu de cuero, o de otra cosa. Yágúa
22 a. Yací oiquié, ponerse la Luna. mbae rupiara, cacador. YágúapYtā,
Yaci obáYnyhél.Yaciobáguá cu, Lu
leon. Yágúapytäti, onca. Yágüaraí,
185 185 V.
YAHÚ YAi
cachorro. Yágúari, l. Ñangúari, lo ño (ca: cára). Amboyahú, hago que
bos grandes. Yágúapopé, corrillo.Yà se bañe. Aháguiyahúca, voyme a ba
gúareté, tigre. Yáguarucú, lebrel.Yá ñar. Orocú oroyáhúca, estamonos
gúa rindí, raposillo, o perro chico. lavando. Ohó ymboyāhúgucábo,fue
Yágúarí yá, el que tiene perros. Yà a hazerlo lavar. Yähucába, nadade
gúa ñéé, ladrido de perros. Yägúa ro. Poroyáhucé, amigo de lavarse.
ramí eteí ahé recóni, es andariego. Nändeängāyāhucába I. X. N.Y. ru
Cheyágúa pucá hérá ngatú ychupé, guí, el lavatorio de nuestra alma es
entrele por halagos. Yágúa ocífibon la sangre de Christo nuestro Señor.
dé oyocúárām6, carlea el perro. Nde Peängā ypyrängaí ngaírām6 angai
yágúareiquié, hasme cogido de repen pá ndaeteíeté pípé, I. X. N. Y. Ru
te. Cheyágúareyquié guihóbo, cogi guí pipé oyahurir èrām6, roi pía
le de repente.Tacheyágúa reiquié gui tíngüerāmi oñémóm6ro quy tynga
teiquiabo, quierolo coger de repente. túne, aunque vuestra alma esté en
Yagüa, Porrilla. V. Agúa. n. 1. cendida con inumerables pecados, si
Yagúarataí, Un arbol. se lava en la sangre de Christo nues
Yagüatací, Hormiguillas vermejas. tro Señor, quedará blanca como la
Yagúeá, Muela. V. Agüeá. nieve. Angaipabípí yähucába poro
Yahecó, Colgar. V. Yacecó. m6 Christianohába nängá, el pecado
Yaheó, l. Yáceó, Llanto. Cheya original se lava con el bautismo. Chris
ceó, mi llanto, y mi llorar (yya: oya). toruguí pipé quepeyāhú peñèm6mbe
Yaheócé, lloron. Ayaheó, yo lloro. gúape, lavaos en la sangre de Chris
(bo : hára). Yahegúabo: yahegúara: to por la confession. Oyei catú acé
yahegúaba. Ndayaheoi, no lloro. Che angaipá, acé oyāhúca Christo ru
räcé gui yähegúabo, llorar a gritos. guírehé ñém6mbeuhápe, quitanse
Amboyáheó, moverlo a llanto. Amo los pecados con el lavatorio de la
ñépü ymboyáhegúabo, idem. Apüa sangre de Christo en la confession.
hé gui yànegúabo, gemir llorando. 1 Yai, Abierto, despegado, esqui
Ayáheóhâcèhâcé, llorar con alari vo, retirado. Cheiurüyai, tengo la
dos. Ayāhe aí aí, l. Matété, l. Nan boca abierta. Añémboiuruyai, abrir
deteí gui yäheguābo, llorar mucho. la boca. Nderemboyai ndeyurú, che
Ayāhe ó ayéboí, llorar continuamen m6ngetá hagúāmā, no despliegas los
te. Ayāheó mbegué, llorar en silen labios para hablarme. Eñèmboiurú
cio. Ayāheó pápá, llorar con ende yai tequeñändú, abre ya essa boca.
chas. Ayāheó guipüähém6, llorar gi Chepóyai, abro la mano, y soy libe
miendo. Añémócünuü, guiyáhegúa ral. Nda chepóyai, no abro la mano,
bo, llorar de regalon. Pigeymo ayā y soy mezquino. Cheretymáyāy, te
heó, llorar sin cessar. Ayāheópíí gui ner la pierna estendida. Cheracäm
tecóbo, llorar a menudo. Ayāheó biyày guitecóbo, andar como potro
poriahúpápe, llorar lastimosamente. so. Amboyai aó, despegar la ropa,
Chéretobapé aú guiyáhegúabo, estoy que se ha pegado labandola. Nimbo
empapado en lagrimas. Chereça uguí yai hábi, no se ha despegado. Urú
guiya heguābo, llorar sangre. Che guaçú ocuróbae yieyai, engrifarse
reçá ípópó, l. Chereçai círí, l. Che la gallina guardando sus pollos. A
reçaítíquí guiyaheguābo, soltarsele ñémboieyai ndehegüi, esquivome de
las lagrimas. ti. Eñèmboieyāy ímé che hegui, no
Yahú. g, Baño. Ayāhú, yo me ba me estrañes, no te esquives de mi.
186 186 V.
YAÍB . Y APE

Oñémboieyaí chehegui, esquivase, re tada (dizese quando tiene mucho ca


tirase de mi. Guechárámóbe yieyai, bello, y levantado).
luego que le vén se agora. Tipà no Yaichába, l. Yaihába, Lanceta, ó
ñèmboieyai, ñändero ó rehé, ñém6n pedago de pedernal con que se saja.
dépa, no estrañó Dios el tomar nues Yaiché, Dizen a sus tias hermanas
tra carne. Noñèmboieyai Tipā ñá de sus padres (dizenlo varones y mu
neängaipábarí oñémbóbohíita, no se geres). Cheyayché. Mi tia: yyaiché :
desdeña Dios de tomar en si nues o Chyayché membi cuimbae, l. cu
tros pecados. Oñémboieyai ceraíähe, ñà, primos de parte de la tia. Che
desdeñador. yaiché mèmbí,7. membré, primos se
2 Yai, Burla, risa, mofa. Cheyai, gundos, hijos de mi prima hermana.
riese de mi (yyai : o). Aioyāy, rio Yaití, Tirar de algo ázia abasco
me dél (ta: tára). Amboyoyāy ahé, como cuerda de campana, mandar
hago que se rian dél. Yñéétarobá re bien los miembros, etc. Chemboyaití,
hé ayoyai, moféle de loco. Y cabe tira de mi. Amboyaití, tiro dél. Am
póraríayoyāy, moféle de borracho. Y boyaití ytaçãma, tirar de la cuerda
poriahúbae yāy ndibbi, no es licito de la campana. Amboyaití cípó he
mofar de los pobres. Mboriahúban rúbo, tirar de los bastagos que tre
diyàitábi, no es materia de mofa la pan por los arboles para bacarlos.
pobreza. Cheia cheyāy, riese hazien Amboyaití icípó ym6üçünà, tirar de
do burla de mi. Oreiareyāy orera la cuerda. Oicipo para, derribar lo
pichára, mofan de nosotros nuestros que está pegado a él. Añémboyaití
procimos. Mandiyàytábi pucui ahè? catú, mando bien mis miembros, no
Pues como no se rien de las gracias tengo dolores, soy agil. Añémboyay
que dize este? Ayoyai heroyróm6, tí, distraido andar con la vista. Che
mofar dél con desprecio. Yyaipírā raci machembó yaytípotári, tieneme
m6 oycó I. X. N.Y. Judios aguiara entumecido la enfermedad. Añäng
caé, fué escarnecido Christo nuestro omboyaytíangaipabi yara, el demo
Señor de los Judios. Yyāitabórām6 mio tira para si a los malos. Ombo
oycó curuçu pipé, por blanco de es yaytí hábām6 oguerecó, siempre ti
carnios estuvo en la Cruz. ra dellos. Ayeaytí, l. Añèacang yea
Yaíbára, Breñas. V. Ay. b. n. 15. ytí, baacar la cabeca consintiendo.
Yaibé, Un poco, pocos. Yaibé abá Yayuá, Mezclar. V. Ayuá. n. 1.
ruri, poca gente viene. Yaibeñóterā Yayucá, Amassar. V. Ayucá.
m6paé yméèngā, acas le di. Yaibé Yandé, Nosotros. V. Nā. n. 1.
rām6paé túri, no es como quiera la Yaóg, Apartamiento. V. Ya. n. 2.
gente que viene. Abá yàibé ñóte rā Yapacaní, Aguila. Yapacaní pepo
m6 tāmó, ojala fuera poca gente. Y rebí cäng, garcotas.
aibéñ6te checaneó, un poco no mas Yäpaguaré, Nassa rala. Yapagua
estoy cansado. Yyaibeñó chererecó rerāmi cheaó, está muy rota, o rala
aí, un poco me maltrató. Yaibé aubé mi vestidura.
tamó pemärängatú raé, ojala siqui Yapepó, Olla, con pronombres re
era fuerades un poco buenos. cibe Re : Chereyapepó, mi olla ;
Yaíbí, La maleca de los arboles, Ndereyapepó, tu olla; heyā: gueyá.
quando la cortan por debaco, que Yapepó acoyába, l. Yapepó robapy
queda colgando.Yyaibí rami yñäcäng, tymbába, l. Yapepó robapi açoya
parece su cabeca como la malega cor ba, tapadera de olla. Yapepó apo.
187 187 V."
YAPÚ Y ARA

hára, ollera. Yapepó boya, olla me to que lo comi. Ndacheyapúri herá


diana. Yapepo cümâ, l. Yapepó rü, l. hábo, es cierto que lo llevé. Nache
Apecümâ, tizne de la olla. Yapepó yapúri ym6mbégúabo, cierto que lo
guaçú, olla grande. Yapepó myrí, dice. Cheyapú yyapóbo, menti en de
olla pequeña. Yapepó rebí, el suelo zir, que lo hize.
de la olla por dedentro, y fuera. Ya Yapúruá, Frutilla.
pepó rugúa, el assiento de la olla Yára, Dueno. V. Ya. n. 3.
por dedentro. Yapepó píquírágúí, lo Yará c. d. ya, coger y á torcer),
concavo de la olla por dedentro. Ya Recoger, coger. Ayaraí, coger agua
pepó ayapé, la barriga de la olla (pa: pára). Ahá íyarápa, voy a co
por de fuera. Amoi yapepó, poner ger agua. Aítíyará, coger la bassura.
la olla. Yapepó rembé, el labio de la Ayarápabeteí heráhabo, llevó lo abar
olla. Yapepó rembeí, el labio de la risco. Peyarabeteí peänga papagüe
olla, que sale al modo de cuello ázia ra ym6mbegúabo, confessad todos
arriba, o como el labio de la bacini vuestros pecados. Ayará y pítubíróca,
lla. Yapepó rebi chúã, con el suelo llevar abarrisco. Nacheiya ráhári au
algo puntiagudo. Yapepó rebi agúa, bé, aun no tengo quien me traiga agua.
olla de suelo redondo. Yáraá, Desgraciado. Ndeyaraá che
Yapeuçá, Alacran. húbeym6, desgraciado fuiste en no
Yapíra, Derrocar, caer de abarco. hallarme. Yaráá ahè omänó, murió
Ayapírá, caerse de su estado (bo : desgraciadamente. Yáraápá ah que
hára). Amboyapírá, hazerlo caer. desgracia ! Chembó yaraá cheporia
Ayapírá ñèmbiahígui, caigome de mi hú, nemóngarú eymo, desgraciado he
estado de hambre. Añängā oy apírá sido en no tener que darte de comer.
ibágagui, cayó el demonio del cielo. Ypóyaraá chébe, es mezquino para
Checupíbāng chemboyapírábo, de conmigo, tiene desgraciada mano. Ya
una gancadilla me derribó. raapá ahè omänómo que desgracia
Yapú, Tordo pajaro. damente que murio! Hobáyaraá, des
Yapú, r, Mentira. Cheyapú, mi graciado rostro. Chepó yaraá pinda
mentir, mi mentira, y miento, y soy póyta, 8oy desgraciado en la pesca.
mentiroso (yyā : oia). Abáyapúra, Cheyúrúyaraá guiñéngā, soy desgra
hombre mentiroso. Yyapurí racó ciado en hablar. Nde áraáÑmé ñān
ahé, fulano es mentiroso. Nachey débe ehóbo, ruego tengas felicidad,
apúri racó. l. Nacheyapúri, no buen sucesso en tu viaje. Tüpà tan
miento. Nacheyapú rüguay, no soy démboaraaímé tecó mârängatú re
mentiroso. Amboyapú, desmentirle, hé, Dios te prospere en la virtud. Y
hazerle mentiroso. Añémboyapú, ha yaraátecatú añärétâmegúara, infeli
gome mentiroso. Cheyapú hápe, min ces son los del infierno.
tiendo yo. Abá hecó yapúra, hipo Yarabí (c. d. a, cabeca y habi, pe
crita, hombre que miente con su apa lo delgado), Pelon, ave sin pluma.
rencia. Abáyapurícé, amigo de men Uruguaçú raíyarabí, pollo pelon.Cu
tir. Ndacheyapurícéri, no soy amigo nümi yarabí, niño sin pelo en la ca
de mentir. Ambo aú aú yapúra, abor bega. Caáyarabí,monteralo de arbusto.
recer la mentira. Nañāmbotári tecó Yarácatiá, Fruta conocida. Yara
yapú, aborrezco el mentir. Nacheya catiai, el arbol desta fruta.
púriym6mbégúabarí, no miento en Yaraíbá, Datiles silvestres. Yarai
dezirlo. Ndacheyapúriygúabo,es cier bai, la palma.
188 188 V.
YATE YAÚP
Yárárá, Vibora muy mala. Yatebú, Garrapatas.
Yáratitá, Gusano de palo seco. Yatebúti, Garrapatas chicas. Ya
Yárí (c. d. yà, pegar, y í, perseve tebú guâimboré, l. Guàigüaré acé re
rancia), Largo. Ibíraiari, no es palo té mbouríñābe, eguy ñabé abé temi
largo. Yiarí guigui, largo que se bam moā pochi ñaméängämbourí, assi co
balea. mo la mordedura de la garrapata cria
Yaricharé, Lombriz del cieno. gusanos en el cuerpo, assi los malos
pensamientos los crian en el alma.
Yarii, Abuela. Cheyarii, mi abuela Yatíí, Nacido, grano, diviesso. Che
(yyā: oia). Haíyarii, la madre abue iatyí, mi diviesso, y tengo diviesso,
la, usanlo por refran, ut Natyú no etc. Yya, oya, cheyatiy yaupopó, l.
hendui oiarii ñeengā, ay muchos mos Opug, l. Opupug, rebienta el naci
quitos. No hendúbimbaé oyarii ñe do. Ambopug, yo lo rebiento.
engā cherópe, es abundante mi casa. Yatítá, l. Yaratitá, Caracol. Ahé
Ndapehendúbi peyaríi ñee, soys mu atá mbegúe yaratítá, eres una posma.
chos. Ahé ohendú oyarii ñeé, es me Yaú, Llaga podrida, y pares de
nesteroso, come por tassa, y es quieto. muger. Yaúpá, raigon. Yaúpá ocui,
Cimändá no ñändui oiaríi ñee che
salio la raiz de la postema. Yaú po
rópe, tengo en mi casa muchos friso rára hára, el que padece llagas. Yaú
les: tomaron esta frase del ruido que bó, llagado.
hazen los niños en su casa, y mandan Yaúpí. r, Levantar la cabeca c. d.
doles sus abuelas que callen, no les a, cabeça, y aupí (hece) upé). Ayāu
obedecen, y de aquel ruido de los mu pí hecé, miréle, levanté el rostro a
chachos toman la abundancia de las
mirarle. Ndaíaupíri ychupé, no le
cosas: discose por gracia, y ya lo to vanté el rostro a mirarle. Chemboi
man por frase. aupirucá hece, hizome levantar el
Yarírugüa, Especie de armadillo, rostro a mirarle (yya: oa). Chemboi
pece. aupí ucá oyeupé, hizo que yo levan
Yarog, Disminuir, gastar c. d. yà, tasse el rostro a el mismo. Amboiau
coger, y og, quitar). Aiarog, voylo pi, hagole levantar el rostro. Aiaupí
gastando (ca: cára). Oieyarogi, mui. hecé guimaèmó, levanté el rostro a
poquito queda. Oieyarog potari, ya mirarle. Cuñā marāngatú ndoyaupí
está a pique de acabarse. Oieyarog ri abárehé, no alca el rostro la bue
ñändé recobé, passase la vida. Oieya na muger para mirar varones. Iau
rog itatápe, consumese el agua en el pireyhába, modestia. Yñärüängatú
fuego. Oieyarog cherembiapó, voy tepià cuñā yiaupi harey raé, que
dando fin a mi obra. Acé tuiabae acé
bien parecen las mugeres modestas.
pirātā omboiar6gi, los años gastan Cuñā yiaupíbae ninárúäny, no pa
las fuercas. Chereçapicó oieiaróg, recen bien las mugeres inmodestas.
haseme gastado la vista. Chérai oiei Amboyáupíhacíbae, hazer levantar
arog, gastanseme los dientes, ó van la cabega al enfermo. Ndiiaupíribei
me faltando. hacíbae, ya no levanta cabeca el en
Yáruaí, Chocarreria. V. Arúaí. n. 1.
fermo. Ndayāupíri tiroété mburú he
Yatábótí, Armadillo (pece). cháca, ni aun me digné mirarle. He
Yataí, Dizen los camperos a las cé chemaè haguāmarí cheiaúpíoy
sartas de piñones mondados. potá potá raú biñā, queria el que
Yatebó, Una especie de cañas. yo levantas se mi rostro a verle.
189 189 V. II 13
YEAÍ YECO

1 Ye, l. ñè, Son una misma cosa que toca a semen, seminare, etc. V.
reciproco, in se ipso. Taí. n. 1.
Todas las vezes que este reciproco Yeapícacá, Oyr. V., Apicá. n. 2.
se junta con verbos empecados por Yebí. r, Vez, buelta. Iebíiebí, una
m, se usa, ñé, ut Mboe, enseñar. A y otra vez. Hetaiebí, muchas vezes.
ñémboe, aprendo. Amoyró, yo enojo. Amboaéiebí, otra vez. M6 goy yebí,
Añèmoyró, yo me enojo. dos vezes, reincindencia. Iebihápe,
Item, todas las vezes que le prece segunda vez, de nuevo. Aiebí, yo bu
de pronunciacion narigal: ut Nüpà, elvo. Guiyebíbo, bolviendo yo. Am
agotar. Añenüpā, yo me acoto. Nöng, boiebí, restituyr la cosa, y bomitar
poner. Añén6ng, yo me pongo: los de (bo: hara). Namboiebíri, no lo he bu
mas reciben yé. Aycoacú, esconder. elto, ni bomitado. Aroiebí, recobrar,
Aiecoacú, yo me escondo. Ayucá, ma destrocar, bolverlo a traer consigo. A
tar. Aieyuca, yo me mato. Perú oi ro iebi che recó pochi cüera, bolver
quaá o ye upé, yé hagüera, sabe Pe a la mala vida. Aroyébi cheangaipá
dro que a él mismo se lo diaceron. ba, reincidir pecando. Aroyébí che
2 Ye, Diz que. Taie, diz que si. rembí porú ucá cüera, recobrar lo
Em6naie, l. Em6nändaie, assi dizen prestado, o bolverlo a su dueño el que
que es. Mbaeie rehegüara aypó, esso lo tenia prestado. Aroyéb chébe, re
es cosa de chistes, y duda. Nambaé cobrélo para mi. Aroyébi ychupé,
yé rehegúara rügüāiaipó, no es co bolviselo. Ayéyurümboyándep o rehe
sa en que se puede poner duda. Omā yébiyébí, besote las manos muchas
n6raúyé, diz que murio, pero no se vezes. Aroyébi cherembi porúcüera,
cree. Ndayé rugüai ymänóny, no ay bolver lo que me prestaron. Aroye bi
duda que murió. Ndayerügüai Tu cherembiporuucácué, bolvi lo que me
pändererecómègüà ndeangaipá re prestaron.Ogueroyébíchébe cherem
hene, no ay duda que te castigará biporú ruca y chupé, bolviome lo que
Dios por tus pecados. le presté. Añéèmboyébíychupé, res
Yeá, Troncharse. V. Á. n. 4. ponder, replicar. Cheñeemboyèbi
Yeabei, Enfado con acciones y pa imé epéñändú, no me repliques. A
labras, de repente, inconsideradamen ñèbèngatú caá namboyebiri, por
te. Cheieahei hecé, estoy enfadado esso no he trocado la yerva, s. aora
con él (yie: oie). Yiea heiteybae, en me desayuno con esso.
fadadigo. Yiea heycé, idem. Íeahéy Yecá, Quebrar, quebrarse. V.Cá.n.4.
tápe, enfadosamente. Amboieahei, Yecoacú. b, Esconderse, ayunar,
enfadar a otro (bo: hára). Añémbo Viernes, vigilia. Yécoacú guacú, l.
ieahei hecé, enfadéme con él. Chem Yecoacúpábuçú, l. Yecoacú pá gua
boieahei ahè mbaeri ierúrebo, enfa cú, Quaresma. Yécoacú mini, Vier
-
dame con sus peticiones. Yiapó ieacé nes, vigilia. Yécoacú mirindi coó
irām6 oyābi, por hazerlo inconside guabiñó mbía upé, a los Indios so
radamente erró. Oñé ieace rirétei lo se les quita el comer carne los Vier
märáé habangüera oyabí, por hablar nes y vigilias. Yécoacú amómeète
de repente diaco una cosa por otra. ndocarüy yôapiri céne, pero en otros
Ayeacei hecé guiqüabo, aporreéle. ayunos no hande comer mas que una
Eñéeyeaceiímé chebetí, ola no me vez. Ayécoacú, yo ayuno (bo: hára:
hables con sacudimiento. hába).Ndayècoacúbi, no ayuno. Mbaé
Yeairó ymbaé, Impotente, y lo rām6 tepé, ndereyecoacui ndeyécoa
190 190 V.
YECO YABÍ
cuhabí pipé, raé? porque no ayunas oie). Ambo yé cotíahá pyó ehé, po
los dias señalados para ayunar? Am nerlos en amistad. Ayecotíaháró hecé,
boyécóacú, hazerlo ayunar. Yécoacú trato de ser su amigo. Añèmboy eco
tapiāra coo guabey ñóte, el Viernes tíahá hecé, hagome su amigo. Yeco
no se prohibe mas que comer carne. tíahá eté, amigo verdadero. Cheyeco
Mbaetetyr6gúaba coó ey aguíyèteí, tíahaeyme aycó, l. Nacheyecotíahári,
todo se concede comer el Viernes sal estoy sin amigos. Yecotíaha tapiá, an
vo la carne. Carú yôapí aguíyeteí, tiguo amigo. V. Cotí. n. 2. Cotii, es
bien se puede comer muchas vezes. lo mismo. Checotíi, mi amiguito.
Yécoacuhábapipé açayérām6 ñóte Yeguacába, Plumajes. V. Guág.
acé ycarúni, los dias de ayuno solo Yeguâg, Dijes. V. Guág.
al medio dia se ha de comer. Yéguarú c.d.yé, bígúa, rú), Traer,
Yecohu, b (c. d. yé, recip., y tecó, rebolucion, bascas de estomago, asco.
ser, y hú, hallar, tener), Gozo, con Cheyéguarú yehii, tengo asco dél (y-
tento, abundancia, copia. Ayèco ye: o). Ayéguarú, idem. Ndayégua
hú, tengo mucho, tengo lo que dese rúy, no tengo asco. Chembohú mbo
ava, estoy contento (pa: pára). Nda hú cheyéguarú, el asco me haze dar
yécohúbi, no tengo lo que buscava, o arcadas. Amboyeguarú cherapichara
deseo. Ayécohú pucú apíreyma, he cheängaipaba pipe, causo asco con
hallado el ser infinito. Ayècohúpigey, mis pecados.
gozar a la larga. Amboyècohú cherá Yéheá (c. d. oyéhé, entre, á, coger),
pichára mbae rehé, yo he sido causa Juntar, mezclar(hece). Peyéheáhába,
que tenga hartos bienes. Ayécohú che junta de dos caminos. Iyèheáhába,
rembiapó rehé, entretengome en obras. junta de rios. Ayéçeáhecé, juntéme con
Yecohú apireyma ibape ñó o$mé, el él (bo: hára). Amboyègeá, hazer que
gozo sin fin solo sa halla en el cielo. se junten, o mezclen. Cheremimbo
Añémboyécohúbé, estoy gozoso, y tára amboyèceá Tüpàre mymbotára
tengo lo que deseava. Ndayécohubéy, rí, conformarse con la voluntad de
no tengo contento. Ayècohú ndere Dios. Ayéçeá ymärängatúbae rehé,
cháca, gozome de verte. Ayecohú che juntarse con buenos. Yñängaipábae
raíra rí, gozome de tener hijos, y ten oyo eçeábaé, bellacada. Ayeheá cu
go hijos. Ayécohú mbae tetyró rehé, ñā rehé, pecar con muger. Amboy
abundo en todo. Yécohubeté pirá re eceá cägúy rehé, aguar el vino. Cā
hé, abunda el pescado. Yecohúbeté gúy yéheapírey, vino puro, y sin cu
cotaba pipé tecó mârängatupipé, es rrapas. Yñängaipábae ymärängatu
tá muy valida la virtud en este pue bae ndí oyéheá āng oina, aora bue
blo. Ndáhecóhúy habeté quyb6 aó re nos y malos están mezclados.
hé, por acá ay falta de ropa. O gra Yabíi c. d. yé, rec., y hii, temblar),
cia rehé yécohú habété Tupãtomée Calambre, adormecimiento. Chepiye
ñändébe, denos Dios abundancia de hii, tengo calambre en el pié. Chè
su gracia. Oyécohú yägüarete abá rāy yehii, ladidos de dientes. Che
poreyme, hallanse los tigres donde atyy yehii, latidos del tumor. Chea
no ay hombres. Cheretérecópoi catu cäng yehii, latitos de cabeca. Qua
rehé ayecohueté, regalo mi cuerpo. raci chemöacäng yèhii, el Sol me
Y ecotíáhá. r c. d. cotí, aposento, causa latidos de cabeça. Chemboatií
o puesto, y aha, yr, o açá, passar), yehii chebohíitába, el peso de la car
Amigo. Cheyecotíahá, mi amigo (yye: ga me haze temblar los ombros.
191 191 V. 13º
YEPE YEPE

Yehú, Hallar. V. Hú. n. 3. upéne, sin duda os castigará Dios


Yehú catuhábe, Sabidamente. V. Obahè yépé ibápene, llegará en sal
Hub. n. 3. vo al cielo. Abatí yépé, maiz sola
Yei, Particula que por si no sue me7 te.

na. V. Hyyéy, y Hi. n. 1. 2 Yépé, Especie. Oyépé, sin mez


Yei, Se usa siempre con negacion: cla de una especie solamente. Oyépé
corresponde a no voy, yo fuera, no oroycó, estamos los de una parente
me levanto, que si yo me levantára, la, o parcialidad. Pèé yèpè, vosotros
etc. Ndahayéy, chehó rām6 tāmó, todos de una parcialidad, Mbacá yé
cheoronfipā, no voy, que si yo suera pé, todas son bacas. Cuñà yèpé, to
yo os castigára. Ndayapo potariyéy, das son mugeres. Cäguy y epé, vino
no quiero hazer lo, que si quisiera yo puro. Hae yépe, ellos solos de una
lo hiziera, etc. V. Eí. n. 1, in fine. parentela.
Yéyai, Huraño. V. Yày. n. 1. Yepé, Libertad, escapar. Aycó y e
Yéyuí, Un arbol fuerte conocido. pé, estoi libre. Amoingó yépé, doile
Yèoy, Yrse (verbo de plural). Oro libertad. Chemoingo yépé chem6ce
yèoi, ya nos vamos: peyèoi, vaisos: m6 guogagui, echóme de su casa li
oyèoi, vanse: oroyèoy: yāyèoy: bre. Nachemoingói yépé rängè, aun
yyéoi. Ohó oyógúe royeoita ibá no me ha dado libertad. Ace y épé,
pe, juntos se van al cielo. Amboyé sali libre, escapé. Ibírayaruçú roba
oi, hazer que se vayan (ta: tára). Aro que cherenóy hagüera gui acé yepé,
yeóy, hazer que se vayan, é yrse con sali libre de la demanda que me pu
ellos. sieron ante la justicia. Nacè yépei,
1 Yepé, Aunque, propio, todos, sin no sali libre. Aháyépé, voi libre, es
duda, cierto, mas que, en salvo, no capé. Chepía c6ó cheremynguá y ahè
sea que, solamente, antes que, antes ym6ndo yepé ryrèrām6, heme eno
primero, deca, decad. Tupotareymo jado con fulano, porque dio libertad
yépé erú, traelo aunque no quiera. a mi siervo. Tipã cí añó oycó yépé
Teíyépé, aunque lo diga, mas que lo angaipabípi agui, la Virgen sola fue
diga. Corupí yépé chorām6 obahe ecceptuada del pecado original. Ai
curyteine, aunque vaya por aqui lle coyepé, estoi essento, libre. Ndiyāy
gára presto. Cheyépé ahá hecháca, coíyepe angaipabípíagui, no estamos
yo propio, yo mismo fui a verlo. Ché essentos del pecado original.
beyépé heí, a mi mismo lo diaco. Na Yepea. b c. d. ye, recip., y pé, ca
chébe rfigüāi yépé íéni, no me lo di lor, y a, coger), Lo que coje en si el
aco en mi presencia. Yépé amó oimü calentar, o alumbrar, s. leña. Yépeá
pá haé nimärängatuychéne, aunque atí, monton de leña. Yépeá bá hára,
le acoten no será bueno. Yépé amó leñador. Yepeá mà, haz de leña. Ye
oyucá nom6mbeuychéne, no lo dirá peá ypirú, leña seca. Yepeá á, leño
aunque le maten. Checífinimyrāmo entero sin partir. Yepeáho baçãbae,
yèpè, na ém6 mà tequarágüáy, aun leña que haze brasa. Nda obaçãí, no
que soi muchacho no ando de essa haze brasa, no se enciende. Yépeá.
manera. Aniyépé, no cierto. Ndayā íbi, leña verde. Yepeá yacuí, l. ti
pöy yépé, cierto que no lo hize. Ndi mi, leña seca. Ayépeábá, hago leña
póri yépé, cierto que no ay. Tohó (bo: hára). Yepeábábo ahá, voi hazer
yepé, mas que se vaya. Tolú yépé, leña. Ndoyépeáhári, no ha hecho leña.
desca que venga. Peyéqúa yepé Tipā Ndacheyepeabáhári, no tengo quien
192 192 v.
YEPÍ YEPO

me haga leña. Yepeába rí tequāra, el Yepo oi c. d. ie, recip., y pó, he


que anda haziendo leña. bra, y oi, yr, Enredarse. Aiepó oi,
Yepé amó, Aunque. V. Yépe. n. 1. yo me enredo (ta: bo: tára: hára).
Amboiepó oi, enredarlo. Aboiepo oi
Yepeé, Calentarse. V. Pé, calor.
2n. 8. bae, cabello enredado. Añémbóiepoó
po oiguitecóbo chereçaetá pípé, estoy
Yepe ey c. d. y épé, aunque, y ey, enredado con cuidados.
negacion), Aunque no, como sino, pa Yepopíçí, Continuar. V. Popíci,
rece que no. Coé iepé eycó, l. Coé. en Po, mano. n. 4.
y epé ey äng, como sino huviera ama Yepóquaá c. d. ie, rec., y pó, ma
mecido assi estás, o durmiendo, o oci mo, y quaá, saber), Habito, costumbre,
oso, etc. Açaie yepéey, como sino detener. Aiepoquaá, estoy habituado
fuera medio dia. Caarú yépé ey äng, (pa: pára). Amboyépoquaá, habituar
como sino fuera ya tarde. Chem6ñé lo. Aiepo quaá coó guabey réhé, es
mo y ró iepé ey chébe yñeéngatúbo, toy acostumbrado a no comer carne.
hablame aora bien como si no me hºu
Aiepóquaá ai, carú eté rehé, estoy
z iera enojado. Chem6ñe m6mbeú ie mal acostumbrado a comer mucho.
pé ey có cheren6i yebíbo, como sino Amboiepoquaá aí ñèmboe ey rehé,
me huviera confessado, me llama otra hele mal avezado a que no reze. Ndai
vez para que me confiesse. Aporoquai póquaábi chererecó mèguà, no estoy
yépé eycó, como sino lo huviera man acostumbrado a que me traten mal.
dado otras vezes. Ndemänó yépéeycó Oyépoquaá che aó caramé guāmé,
ereicobé pochí, vives mal como sino mucho ha que no sale la ropa de la
huvieras de morir. Omänó baerāmā
caca. Aiepoquaá ebapóne, detendré.
iepéeycó nandemà en duári tecobé me allá. Ndaiepoquaai chene, no me
amboae rehé, no te acuerdas de la detendré.
otra vida, como sino huvieras de mo Yeporacá, Buscar. V. Poracá.
rir. Omänó eycó hecobé, viven como Yepotá. r (c. d. ie, reciproco, y pó,
sino huvieran de morir. Ndepítá ey mano, y tábo, coger), Junta, conjun
có eñèm6çãenā ndeho hägúāma rí, cion, coyuntura, pegar, encender, lle
apercibete como si huvieras de yr. Te gar continua cosa. Aiepota, llegar,
remänóey yépé eycó tereñèmóçãenā aportar al puerto (bo: hara). Ndayé
ängíbé ndemàn6 hägúāma ri, aperci potári, no hé tomado puerto. Oyépotá
bete desde aora como si te huvieras
de morir.
tátá, encenderse el fuego. Amboyé
potá tátá, encenderlo. Cāng yepota
Yepe yuhába, Abanillo. V. Peyú. hába, coyuntura de huessos. Acântin
Yepí, Siempre. Yépí y épí, conti dú oyépotápotá, calenturas continuas.
nuamente. Yépigüara ebocoi, esso es Amboyépotá, hazer que se jhnte, lle
cosa comun. Yépígúara, perpetuidad. gue, y se encienda. Amboiepotá che
Yépi güarāmā, cosa que ha de ser nééngā, encadenar las razones. Am
para siempre. Yépí mémèí, l. Yépi boyepotabé chehó, voy continuamen
mème pipé, todas las vezes. Yepiya, te. Peñèmboyepotapehóbo, eslabo
J. Yepí ñábébé, como siempre. Yépí naos, id unos junto a otros. Taiquaá
yépí cheacá, continuamente me riñe. yepotá potá, quiero passar adelante
Yepí, Venganca. V. Tepí. con lo que aprendo. Pemäräneym6bé
Yepià, Reparo. V. Pià. m. 8. peyepotárehe cherorí, huelgome que
Yepítaçog, Firmeza. V. P. n. 11. ayas llegado a salvamento. Mbaete
93 193 V.
YERÉ YERO

tyró yepotá potabaecuera, conjun no deis oidos a cosas malas. Ayeapíçá.


cion, o junta de varias cosas. Mbae yeré m6r6ängaiupé, di oidos a la ten
yepotapotabae, cosas continuas. Te tacion. Aieréieré guitecóbo caá rupí
mym6angai oñèmboyepotápotabé, cheropárām6, anduve perdido dando
continuar los malos pensamientos. bueltas por el monte. Amboieré, ha
Ahá yepotábé, voy otravez. Omboye zer que buelva. Amboiere cheaó, bol
potá potá guecó ongaipába, a desta ver la ropa lo de dentro afuera. A
jo lleva el ser ruin. roieré cabayú heroñáná, hazer mal
Yequaá, Descubrirse. V. Quaá. al cavallo. Aroieréieré herecóbo, tra
Yequaye, Comedirse. V. Quai. n. 4. erlo a la redonda. Tobè toiereárarā
Yequeá, Cañigo, nasa pequeña. gé, de cad que buelva otro tiempo. «
Yequeí, Nasa larga. Ayequeiámoi Yeréqúa. b c. d. ie, reciproco, y
guitecóbo piramboábo, ando ponien tecó, ser, y haba Afable, alegre. Chei
do masas para pescar. ereqúa, soi alegre, afable (y : o). Abá
Yequici, Guisado. V. Yíquici. iereqúa catúpabéupé, afable con to
Yequíi (c. d. hequii, arrancar, y dos. Cheyerequa catú ychupé, llevo
yé, recip.), Espirar. Aye quii, yo me con él bien. Ndiiereqúabi Perú,
espiro (ta: tára). Ippé oyequii, mu Pedro está turnio, triste. Cheierequa
rió ahogado. Ayequíicé ípe biñà, catú nderechá ca, estoi alegre con tus
quiseme ahogar. Añèambia ípe gui vista. Cheiereqúape añèé, hablé con
yequíita, ahoguéme en el rio. Oie buena gracia. Ndeieréquatecatú pā
quíirām6bé ohó íbápe, en muriendo ga, que risueño eres, afable.
luego se fué al cielo. Oyequii potári Yeroá, Ladear. V. Á. n. 8.
oi nängá, ya está en la ultima bo Yerobià, Confianga. V. Robià.
queada. Oyequi yequii, tiene para Yerog, Ponerse nombre. V. Te. n. 7.
sismos, desmayos, mal de coracon. Yeroyi, Reverencia. V. Gueyi.
Chem6ñeāng equii cheangaipacue Yeroquí, Danga. Cheyeroquí, mi
mboaci hába, el dolor de mis peca danca, o dancar (y:o). Ayeroquí, yo
dos me arranca el alma. . danco (bo : hara). Yeroquíñè amà,
Yeré, Buelta, bolver. Ibirayeré, corro de danca. Chemboieroquí, ha
rueda, carreta, y cosa semejante. Y zenme dancar. Cheieroquícé catú, de
táieré, molino, ó muela piedra. Aie seo saber dancar. Añèmbocupí ātāā
ré, yo me buelvo (pa: bo). Aierégui tā, l. Añèmbocupi apíririi, hazer tem
tecóbo coite, buelvo del viaje. Ayee bleque con el pié ázia delante. Aiepí
çá yeréhecé, bolvi los ojos a él con tá rúpà, herirse el talon con el otro
enojo, ó sin él. Ayeeçá yereñóte, no pié haziendo mudanga. Aiepíta cutú,
hize mas que bolver a él los ojos. Pe mover el talon de un pié con la pun
yeeçãyere Jesu Christo curucúpe oi ta del otro, como para paseo del sal
màbaé rehé, bolved los ojos a Christo taren.Aiecupi aruändeé, triscar los
crucificado. Ayeeçayere capíaboñóte, piés. Ayecupí açaácá, idem. Ayecupí
de repente bolvi los ojos. Aye pÍaye eyaeyá, hazer arremetidas trocando
ré Tupã upé haihúpa, bolvi mi cora los piés. Añèmoändagüi cangi, hazer
con a Dios para amarle. Ayepíayeré quebradillos con el pié. Añéandaguí
ychugui haihú eymo, aparté mi amor açá, hazer gambetas como el que teje
dél. Peyepíáye re angaipágui, no levantando el pié ázia la rodilla del
ameis el pecado, y deacad el pecado. otro, y despues con el otro ázia las
Peyeapíça yeré mbae mârá réndugui, corvas. Chepi apibí pibí, hormiguear
194 194 v.
YERU Y
los pies atras y adelante como el ca Yerutí, Tortola.
nario. Aiecupí eé, arrastrar los piés Yetapá, Ticeras. V. Hetá. n. 2.
juntos. Aiepíapi quití quití, solivi Yeti, Batata.
arse en las puntas de los piés, hazien Yeti aí, Batata blanca.
do unas gcmbetillas. Yeti ayurupí p$ñähâ, Una especie
Yeruá, Calabacillos silvestres. de batatas. Yeti apíteri, albarraca
Yeruré, Peticion, cuenta, demanda. das. Yeti carapá, chatas. Yeti carā
Cheyerurehägüe, lo que pido (y: o). tuà, moradas. Yeti carai, negras. Ye
Aieruréi rehe, pido agua. Aieruré tí ceruí, muy chicas. Yeti ebira, blan
ychupé hecó rehé, pidole cuenta de cas pelosas. Yeti guaçú, grandes. Ye
su vida. Tipá oieruré ñändébe ñān tíguareá, blancas. Yeti yopohei, blan
derecó rehé, Dios nos ha de pedir cu cas de dentro. Yeti mandióg, largas.
enta de nuestra vida. Aieruré àngá Yeti mbitabóg, amarillas. Yeti nga
ychupé, rogueselo. Aierurecé guite ti, blancas grandes. Yeti peporey, ne
cóbo, soy pedigueño. Aiéruré chepó gras. Yeti pytā myri, coloradas chi
ñerandápe, pedir importunamente. cas. Yeti tamänduati, largas y del
Ayéruré ychupé cherecórāmā ri, pe gadas. Yeti ti, blancas, desabridas.
dile consejo. Aieruré y porú hägúāmā, Yeti tuyú, blancas grandes. Yeti
pedir prestado. Aieruré yebí, l. No mändubí, chicas blancas.
yré ire, l. Yócüeyócuè, pedir muchas Yetíbitábocá, Tenacillas de caña.
vezes. Aieruré chepocaneó hagué re V. Tíbitá.
pi rehé, pedir jornal, ó paga por su Yetipé, Sobrina del varon, hija de
trabajo. Aieruré ñépyrā quándápe, su hermana. Cheyetipéménā, yerno,
pedir con instancia. Aieruré pay upé, marido de su sobrina, hija de su her
cheānāmārí chemendáhäguāmā rehé, 77 (172 (1.
pedir dispensacion para casarse con Yetuú, Sentarse en el suelo. Aie
su parienta. Aieruré iecoacú pipe tuú, yo me siento. Yetuúgúabo, hára.
çoó cheyúhagüāma rí, pedir licen Ambo yetuú, hazer que se sienten.
cia para comer carne el Viernes. A Yeupíhába, Escalera. V.Hupí. n. 2.
ieruré nderehé ychupé, roguéle por 1 Yi, Cuña, instrumento de cortar.
ti. Ndaierurepi ra riguá y aipó, no Yí acängúa, hacha. Yíapá, acuela. Y
es esso pedido, ni pedible. Nda acé táyi, cuña de piedra. Yíquaçocába,
ierurehägúā riguáy racó ebocoi ahè escoplo. Yii, cabo de cuña, o hacha,
raé, no es esse a quien se deve pedir, y el arco Yris. Yícahába, macho de
porque es mezquino. Ndaierureicé herrero. Aiapoyí, hazer cuñas. Am6
amó nâgā, en verdad que no lo pidi aimbíquí rätä yí, azerar las cuñas.
era. Cherecótébé hábarí aieruré, ay Nahāymbiquí rātāyi, no está la cuña
porehé ychupé, por la necessidad que azerada. Yíäcabó, quebróse el cabo
tuve le pedi esso. Aieruré Tüpà mbae de la cuña. Acätäni cheyi, viene ol
rehé, pedir limosna. Checéiepé hagú gada la cuña en el astil. Ayàpiapí
āmārí ychugui, aièruré ychupé, l. cheyibirárí, corta mi cuña como un
Taché m6cé yepéguogagui guiyàbo mago.
aieruré ychupé, pedi que me diesse 2 Yí. b, Cocida cosa, ó assada. O
libertad. Ndape yei peierurébo chebe yi, está cocido, o assado. Oií catú,
rägéāng biterí, āngräm6ngatú peie está bien cocido. Amboii, cocer y as
ruré, hasta aora no me aveis pedido sar (pa: para: bo: hara). Yyígüe erú,
nada, pedid aora. trae lo que está cocido, o assado. Cheré
195 195 V.
YÍBA YO Á
mimbo yí, lo que assé, ó cocá (he: gue). yíbatai, vara, o palo delgado. Ambo
Oyíbatā, l. Oyibaí, está medio coci yíbatai íbirá y pinà, acepillar el palo
do. Oii potárámó, ya se va cociendo. adelgaçandolo.
Oyípotári, falta poco para estar co Yibatängatú, Moderadamente del
cido. Ndóiíbi rängé, aun no está co gado, y pequeño. Yyíbatängatú igará,
cido. Acaá mboií, tostar la yerva que es la canoa barca y angosta. Ibíraiba
beven. Ahá caá mboi ípa, voy a hazer tängatú, palo delgado y pequeño. Che
yerva: tambien lo dizen por gracia, o yíbatängatú, soy pequeño y delgado.
modestia, quando van a sus necessi Yíque, Lado. V. Ique.
dades mayores. Mbae pirātā yígue, Yíqúí, Desgranar maiz, etc. Aii
cosa dura, as8ada, o cocida. quí abatí, desgranar maiz.
3 Yí. g, IRecio, duro, apretado. Aiíquí íbá, Correr la mano por la
- Cheiitecatú, estoy recio, tenaz (yií: rama desgranando la fruta. Yíquíā
oii) Piii, cuero duro. Ynymboii, hilo bo, l. Yíquibo, hára. Ayíquí íbá ty
recio. Ndiiígi, no está recio. Ndiiigi aime, coger la fruta con garavato.
che aó, está manida mi ropa. Yií ibí Yíquíçí c. d. ií, cocido, y quíçí,
rá, palo recio. Cheraií yií, tengo los menear), Guisado. Amboyíquicí, uru
nervios lisiados. Amboiícatú íbíráy guaçu, hazer guisado de gallina. Yñā
-

yyātícábo, aficar el palo. Aycóyí ca mbuyíquici, guisado de perdiz. Yíqui


-
tú cheremymbotápe, estoy firme en cí rícuéra, caldo del guisado. Yíquí
mi proposito. Añèmboií catú Tüpà cí éâqüā, guisados olorosos. V. Quicí.
rerobiahába pipé, estoy firme en la Fé. Yírí, Mochuelo.
Yibá, Braco. Cheiibá, mi brago. Yiríbí, Gaznate, y via de la respi
Yibácarapé, l. Aturi, braco corto. Yí racion. Yíribí candú, nuez de la gar
bá carapi, braco mutilado. Yibá y pí, ganta. Yíribíquità, idem. Yíribi rurú,
molledo. Yibáñeā, lagarto del braco. hincha con de la garganta. Aiíribiquy
Yibá pecäng, espaldilla. Yibapícog ti, cortar el cuello. Aiíribi üngá, aga
mbae räänga, braga, medida. Cheiíba rrarle del gaznate. Yíribí rapopé,
iapipé ahää, medir a bracas. Yíbá ypí cuerdas de la garganta. Cheyíribí cú,
yareteí, lisiado el brago de cansado, tragar haziendo ruido. Nandeteí eté
y mezquino en dar. Cheyíbá y pí yà yyíribí rapopé ocapucaita añarétā
reteí, tengo el braco lisiado, y lo di meguāra, crueles gritos dán los con
zen al mezquino. Piríyibá, la vara denados.-
de junco. Oibá rurú rām6 piríndotí Yo, l. N6, Reciproco mutuo, y guar
quíricéne, quando está la estera mo da la misma regla que ie: yñé haze
jada no se passa del agua. Oyi báquí ño, si llega adicion que empieca con
acírām6 otíquí, quando no está sa m, o pronunciacion de nariz; ut Ore
zonado el junco se comprime la este ñ6mbae, nuestras cosas mutuas. Oñóää,
ra, y llueve. Cheyibaípipó, tengo des se pruevan: los demas tienen io, ut
coyuntados los bracos. Cheiibapíya Oroyoaíhú, amamonos ad invicem.
rymbeté, mandó bien el brago, y soy Oroyopoi, combidamonos a comer.
liberal, dadivoso. Yoá, Alisar. Amboioa íbirapé, a
Yíbatāi (c. d. íb., astil, vara, y ha lisar tabla (y:o). Ibírape oioá riré
tai, medio, Delgado, aparrado, pe oyecá, la tabla se quebró despues de
queño. Cheiíbatài, soy aparrado (yii: alisada. Amboioá íbíráche guírapa
oy). Añémboi batā gui iecoacúpa, rāma, alisar palo para arco. Hobá
con ayunos me he adelgacado. Ibírá yoábae, deslabado, desvergoncado.
106 196 v.
YOÍB Y
Yoá, Sobre. V. A. n. 10. Yoíqueramihápe, Hermanablemen
Yoabebá, l. Aguaraíbá, Molle, te entre mugeres. T. Tíqúe. r.
yerva conocida. Yoírupípià, Hermanos de un vien
Yoabi, Desiguales. V. Abí. tre. V. Rírú.
Yoacóg, Abragados. V. Acóg y Yoia, Ygualdad. V. Ia. n. 4.
Cog. n. 1. Yoyaí, Burla. V. Iai. n. 2.
Yoaíré, Sobrinos entre si, hijos de Yoiog, Hipo. Cheioiog, tengo hipo,
dos hermanos, o hermanas. Cheioaí y mi hipo. Cheioiog nache mytiei,
réra, mi sobrino (yio: oyo). Cheríqueí no me de casos segar el hipo. Cheioiog
raíre, l. Cheríbí raíre, los hijos de guitecóbo, ando con hipo. Chemboi
mis hermanos.
oiog, causóme hipo. Tacíbó yio iogí
Yoaírfipā, Reñir las abejas. má, ya tiene hipo el enfermo. Ndiioiógi
Yoaú yoáíú, Mamar el niño estan rägé, aun no tiene hipo. Yioiog cändó
do preñada la madre. V. Aí. n. 16. çändogí, de quando en quando hipa.
Yoapí, Frequentar. V. Apí. n. 16. Yoó, Remendar. V. Og. n. 2.
Yocué, Una y otra vez. V. Cüe. n. 2. Yo og, Sacar. V. Og. n. 1.
Yoguá, Cojer. V. Ya. n. 3. Yopébo, En ringlera. V. Oyopébo.
Yorá, Desatar. V. Ra. b. n. 3.
Yohá, Aspero, amargo, agrio, de
sabrido, purgas, etc. Aóyóhá, ropa Yotánó, Estrenar. V. Tánó.
aspera. Yiohá chébe cheaó, me dá 1 Yú, Aguja, espina, abrojo. Íbi
pena la ropa aspera. Y porabíquica raiú , espina. Quarepoti yú, aguja.
túbaé y poyohá, el que trabaja tiene Nüí, aguja chica, agujuela. Yúguaçú,
callos en las manos. Ndipóyo hábi aguja de colchones. Yú rópítaquá, a
yñâtey, el floaco no tiene callos en guja con ojo, y ojo de aguja. Yúy
las manos. Chereça iohá, escuécenme nāmbíquabae, idem. Y nâmbíqúaço
los ojos. Chemboeçáyohá, hazeme es róg, quebrósele el ojo. Yú ope, que
cocer los ojos. Poromboíé yohá ca bróse. Haqúateré cheyú, está despun
tú, purga muy amarga. Poromboíé tada. Yúndiquári, no tiene qjo. Ndo
yohá chemboyohá catú, hame amar cí írícatúi yú, está tomada, no corre
gado la purga. Yyóhá chébeyñééngā, bien. Hepotiyú, está tomada. Ahecy
escociéronme sus palabras. Nee iohá bóyú, enhilar aguja. Ahéquií ynym
palabras asperas. Nee yohá rere bó yú agúi, desenhilar la aguja. Ay
có y chupé aguieteí, bueno es ha póm6mbí y mimbó apíra toiquiete yú
blarle aspero. Ibá yohá, fruta aspe nâmbi qúape, torcer la punta del hilo
ra, agria. Chemboyoba bá, hame para que quepa en la aguja. Ayquí
encasperado la fruta. Ibá aquí acé tyngo iu hepotiagúi, limpiar la agu
mboiohá catú, la fruta verde eras ja de la herrumbre. Y nâmbiquā quy
pera al gusto. Checífi iohá, tengo la ri, tiene el ojo chico. Yúííbae, l. Qa
lengua escasperada. Cheyaceó yohá, patu cutucába, alezna. Yúpoi, aguja
dizen quando la comida quiere passar delgada. Yuati, abrojo, espinas. Yuaty
por el respiradero. Chemboiaceó yo embó popéacäúbándába, corona de
há tembiú, hame causado carraspera espinas. Yuatindíba, espinal, lugar
la comida, ó querido passar por el de abrojos y espinas. Yuati oyapípí
respiradero. temytymà, las espinas ahogan los
Yoibiri, Junta de dos cosas. V. sembrados. Mbae ayi niatyndípe hoá,
Ibíri. cayó la semilla entre las espinas.
197 197 v.
A

YU YUBÍ
Yu, Pescueco. V. Ayú. n. 3. aracaé, sucedió un cuento antiguamen
2 Yú. r, Venir, y yr, acontecer. te. Ebapónderubam6 quiendoürim
Ayú, yo vengo. Ereyú, tu vienes. Oú, beamó, mientras estuviste allá acá no
aquel viene. Guitúbo, viniendo yo. sucedió nada. Ou tam6mbaeraé, oja
Eyübo: oübo. Tu. r, la venida. Che la sucediera algo.
rú, mi venida. Nderú, tu venida, ó Yú, Podrido. V. Yúg.
venir. Túra, ejus venire, no tiene h 3 Yu, Amarillo (yyú: oyú). Abá
relativo, ni g recip.: la t sirve de obaiu, hombre de rostro amarillo. Aó
relativo y reciproco; ut Pedro túrā iu, ropa amarilla. Amboiu, teñir de
m6 omänó, en viniendo Pedro murió, amarilla (bo: hára). Añèmbo iu, po
l. Ouriré. Nderúhabangüera rén6ndé nerse amarillo. Ibá iu, fruta amarilla.
ereyú, veniste antes del tiempo que Yyaiupotáibá, ya quiere madurar la
avias de venir. Ayú ndepíri, vengo a fruta amarilla. Hoguibo iu, amari
ti, vengo a verte. Turymbóbé mbae llea la fruta debaco de las hojas.
quaapára, adivino, y Profeta. Turym 4 Yub, Estar. Ereiu : Oú : Guitú
bóbé mbaehupí mómbegúara, idem. pá : Eina: Oina: Eiupa. Aiu checo
Tú túraú, su negra venida. Ayú che tipe, estoy en mi aposento. Aiu catú,
cópe, voy a mi chacara. Túhára, el estoy acomodado. Ndaiucatui, no es
que viene. Tuhába, verbal. Oúrabae, toy acomodado. Oú hára, l. Oúbae, el
el que viene. Ayú ñdepipé, vengo en que está. Añénó guitúpa, estoy echado.
tu embarcacion. Aiurámó, aora ven 5 Yú, Tibio. Itacú iu, agua tibia.
go. Ereyupágā, has venido, salutacion Cherecó catú cuèhacúiu, heme en
comun. Ayú, ya vengo. Oyepé ereyú friado en la virtud. Amboacúiuí, en
rae ? venis todos ? Ereyú cuehe raé? tibiar agua. Ndahacuyui rängè, aun
veniste ayer? salutacion que se haze no está tibia.
al que ha algunos dias que vino, y no Yuá, Liga para coger parcaros.
le han visto hasta aora. Ayú ayuraú, Yuai, Nuez de la garganta.
vengo con trabajos. Cherú moänga Yu apecäng, Junco con espinas.
beyme ayú, vine sin pensarlo. Nache Yuapécang oñópé ymboparaguábo
rúmängápe riguái ayú, idem. Turó I. X. N.Y. acäng yñañübängā Iudios
té rámótamò, qjala viniera sin impe aracaé, pusieron los Judios Corona
dimento. Amboú, embiar, hago que de espinas a Christo nuestro Señor.
venga. Amboúrucá, hago que otro le Yu apeçãi, Qarcaparrilla.
embie. Chemboú ndepíri, a ti me em Yuati, Abrojo. V. Yu. n. 1.
bia. Na ndepíricherúhácüguâi, no Yübé c. d. iu, estar, y é, a parte),
vengo a ti. Emboú ahé che piri, em Estar dispierto echado. Aiubé, estoy
biame acá a fulano. Nachemboú ru dispierto. Aiubé checotípe guiténā,
cári, no quiere que yo venga. Guitú estoy solo en mi aposento echado. A
boe taiapó, de buelta lo haré. Cherúb iubeí, estoy acostado sin dormir, o
cherúr ndoi potári, mi padre no qui hazer nada. Güiténá: einä: oinā. Plu
so que viniesse. Cherú cherú raubiñà, ral. Oroynä: ñaynä: peinä: oinã.
ya yo venia. Cherur aguíieí, vengo Yubí (c. d. iu, estar, y y, de perse
de paz, vengo con salud. Nacheñèrān verancia), A yubí, yo estoy. Ereiubí:
dabey cherúra rüguâi, no vengo con oubí. Ayubí checotípe, estoy en mi
inquietudes. Chapacó iayú coite, ya aposento. Ayubi ei, estoy echado sin
hemos andado mucho. Oú oicó, está dormir. Namboubícé amó, no lo hu
en camino, ya viene. Märámbae ou viera deacado estar.
198 - 198 V.

3
YUCÁ YUQU
Yubí.g, Ahorcar c. d. yu, pescue hame echado a perder el gusto.
co, y pí, apretar). Cheyubí, me ahor Yucoé, La olla del garguero.
caron (y : o). Aiubi, yo lo ahorqué YucoèquYtā, l. Yucoerāti, La nuez
(ca: bo: hára). Yubicába, horca. Ayé de la garganta.
yubí, ahorcarse. Ayubí ucá, hazerlo Yucúá c. d. iu, cuello, y cúā, me
ahorcar.Oyéyubi eí, el mismo se ahor dio), Acecar. Cheiucúá, yo aceco (bo:
có. Oyéiubibae nitymbábi Tipā ópe, hára). Che iu cúárucú, acecar mucho
ytíapípeheitigipírām6 ngatú, los que el cansado, y carlear el perro. Chem
se ahorcan no son enterrados en la boiucúá checäneó, el cansancio me
Iglesia, sino arrojados al muladar. haze acecar.
Yubóte (c. d. iu, estar, y ñóte, so Yug, Podrido, desecho. Aó iug, ro
lamente), Estar quedo. Ayubóte, estoy pa podrida. Aóyyúguéra, trapo roto.
quieto. Peyubóte, estad quedos. Eñfi Yyúgātā, está medio podrido. Ndiiu
bóte queñändú, está quedo ya. Am gi räge, aun no está podrido. Ibíraiug,
boubóte heiabo, ya lo decé sos sega palo podrido. Oñémboiug ibirá, vase
do. Chemboubóte, de cóme sossegado, pudriendo el palo. Tucumbó yiug,
o solo, o sin dezirme nada. Chembou cuerda podrida. Ibirá yyipíiug, palo
b6te ahé chequāy eÑm6, de cóme podrido. Cheyúg chetuiabae rām6,
solamente sin ordenarme nada. estoy podrido de viejo.
Yucá, Lastimar, herir, matar. Aie Yuhei, A petito. V. Uhei.
iucá ibirapipé, l. Ibírarehé, lastimé. Yuí, Rana. Yuí raíra, requajo. Yuí
me com el palo. Ibírá cheiucá, lasti títí, rana pequeña. Yuyrié, barrigon.
móme el palo. Aiucá cambuchí, que Yuií, Palma conocida. Yuyibó, ho
bré el cantaro. Oieiucá cambuchí, él jas desta palma, con que cubren las
se quebró. Oieiucámyni, quebrose, (20,808.
lastimóse un poco. Ndatubichábi yyé Yupabóg c. d. teyupá, rancho, y
yucáhaguéra, no es mucho lo que se og, quitar), Partida del que se va.
lastimó, hirió, o quebró. Pirá cängué Aiupabóg, yo me parto (ca: cára). Am
cheiucá, ahogóme la espina. Roi che biupabóg, hazer que se parta. Chem
iucá, matame el frio. Amâtírí cheiu boiupabóg catupírí, despidióme bien.
cá, aturdióme el rayo. Cheiucáātā, Chemboiupabóg yérobià, honrada
aturdióme. Ayéiucá porará, siempre mente me despidió. Yiupaboghagué pe
me lastimo, o córto. Ayèiucá guiñé apítá, aposentéme en el lugar donde
moyróm6, rabio de enojo. Guembie el salió. Haçibae íbíguioiupábórām6,
chátibarí yépé acé y yeyiucáni yà o Tipá rá, los moribundos reciben el
bae, siempre tropieca en una misma biatico. Aiupabogcácári guitecóbo,
cosa. Ayéiucá aípá, forcejar, poner ando ya con las espuelas calgadas.
conato. Ayéiucá aípá chemärängatú Yupáçóg, Arbol espinoso. A

hagüāmā rehéne, pondré todo esfuer Yuquerí, Arbol de cargamora. Iu


co en ser bueno. Amboyéiucá aipá, queriá, la fruta. Yuquerí tiba, cargal.
hazerle que ponga todo esfuerco.Ayé Yuqui, Sal. Yuqui aquytá, terron
iucá aypá hecé, muerome por el. A de sal. Iuqui rati, arbol de que la ha
yéyucá guitecóbo hecó màrà recháca, zen. Iuquí rñrú, salero. Iuquitiba, sa
ando afligido por ver su mala vida. linas. Iuquírucú, arbol de que la ha
Oyéiucáguityam6, estoy corrido de zen. Naheengatúi iuquí, no está fuer
verguenga. Cheiurú oyucá íbahai, te la sal. •

hame fruncido la boca la fruta agria, Yuquici, Guisado. V. Iíquici.


199 199 V.
YURU YURU

Yuquírā (c. d. iuquí, sal, y rānā, rubí guiñeéngeymâm6, cerrar la bo


semejante), Salitre. ca, no hablar. Yiurubí ímā cheaí, la
Yuquí raí, Idem, salitre. boca de la llaga se me cerró.
Yuquíri (c. d. íuquí, sal, y tí, cal Yuruboia, Boca mediana. Cambu
do, Salmuera, legia. Tobá yuquírí, chi yiurúboyábae, olla de boca me
rostro palido. Ayurupí. diana. Amboiuruboyá, hazer la boca
Yura, Pescuego. V. Ayu. n. 3, y mediana. Cheiuruboyà gui ñééngā,
Yurá, Enlacamiento. V. Ayú. n. 3. hablar moderadamente. Ndiiuruboyá
Yuríbí, Organo de la respiracion. yāúbi ahé, no habla con moderacion,
V. Yribí. boca (y: o). ó habla alto. Ndiiuruboyái yyāhe
Yurub, Boca, bocado. Cheiurú, mi guábo, llora muy alto, ó dá alaridos.
Yuruá, Boca abierta. Cheiuruá gui Noñémboiuruboyái y epi onéèngā, no
tecóbo, ando boquiabierto. Cheiuruá sabe hablar jamas sin vozes. Cheiuru
hecé, traté dél en buena y mala parte boyáey pipénderecó amómbeúne, a
(bo : hára). Cheiuruá ierobiá hecé, vozes he de declarar tu vida,o proceder.
traté dél honradamente. Cheiuruá aí Yurucarú, Boca que come, rumiar,
hecé, traté mal dél. Nache iuruaricé hablar entre dientes que no se entien
ri abá amorehé, no soy amigo de tra da.Cheiurucarú, estoy rumiando, o fin
tar de nadie. Tiyuruáímé cheri, no jo que como, o hablo entre dientes.
traté de mi. Yiuruá cherindaipotári, Yurucuerài, Enfado, ó cansancio
no quiero que me tome en la boca. en la boca. Cheiurucuerài ym6mbe
Cherí yiuruá catúrām6 paé, aun si guábo, estoy cansado de dezirlo. A
diocera bien de mi todavia. Oio iuruá, ñèmboiurucuerài, yquâita aútei, estoy
hablan unos de otros. cansado de mandarselo. Nandé iuru
Yurúaé, Boca gustosa, apetito, sa cuerāi ecaruābo rae? no te cansas
bor. Cheiurúaé tembiú arí, tengo a de comer? Ndacheiuru cuerài. Tüpà
petito de comer algo. Nacheiurua éí, m6mbeu catúbo yepí, no me canso
no tengo sabor, ni apetito. Nachem de alavar al señor.
boiurúaei cherací, la enfermedad me Yúrúcumbeg, Ruido de la boca del
ha quitado el sabor, o apetito. Chem que come sin dientes, o del viejo que
boiurú aé catú mbaé hee, lo dulce habla, y no tiene dientes. Cheiurucum
me ha abierto el apetito. Yiuruaé catú beg guiñééngā, hablar assi.
ahé oñééngā, habla muy bien, dulce, Yurúcutúg, Refregon de la boca. A
sabiamente. Yiuruaécatú Tüpà ñee yéyurucutug, refregarse la boca. Am
m6mbeguábo, sabrosamente trata de boiuru cutug, hazer que se refrie yue
Dios, o predica. Ndiiuraei catú chéa la boca.
biquibo, no habló bien de mi. Ndiiu Yurúcuérä, Boca que no ha de ser.
ruaei chererecóbo, no me trata con Ndeiurucuerâ rupíereñéé, mira lo que
palabras de amor. dizes, que mañana ha de estar tu boca
Yurubāng, Boca tuerta.Yiurubāng debaco de tierra. Ndeiuru cuerà pipé
bae, el boquituerto. Cheiurubāgigui päerchénói Tupã ndeyapuram6rae ?
pu cábo, sonreyme. con essa boca que ha de ser consumida
Yurubí, Boca chica. Ambo iurubí te atreves a jurar con mentira.
cambuchi, hazer chica boca al can Yuru cháchá, Boca rota. Cambuchí
taro. Cheiurubípe haé, digolo de yúru cháchá, cantaro que tiene la boca
burlas rota. Abáiurú cháchá, charlatan. Añè
Yurubí, Boca cerrada. Añèmbo iu mboíurucháchá, hagome charlatan.
200 200 Y.
YURU YUIRU

Yurugúatá, Boca llena, tener bo tengo la boca abierta. Nacheiurúyāy


cado que no quepa en la boca. Chei che rapichárarecó rehé, no abro la
urugúatá y chupé, a otros hablé, y a boca para tratar de nadie. Cheiurú
él no, y faltóme que dezir. Cheiuru yāy hecháca, estoy embobado vien
guâtá y m6mbeguábo, de rar de de dolo. Chemboiuruyāy chemó āmā, hi
zir algo, y dire a unos, y no a otros. zome quedar embelesado. Yiuruyāy
Yurú hecé, Poner boca en alguien. güácém6, anda la boca abierta dando
Cheiurú hecé, puse boca en él. Am gritos. Yiuruyāy ymännóm6, en mu
boiuru Perú Chua rehé, hize que riendo quedo con la boca abierta.
Pedro pusiesse boca en Juan. Yurumbegué, Boca espaciosa. Che
Yurúhó, Escaparse de la boca, yr iurú mbeguéy mómbeguābo, soy es
se de la boca. Nee pochi cheiuruhó pacioso en hablar. Cheiurú mbegué
ychupé, deslizaron seme de la boca mbae guābo, soy espacioso en comer.
las malas palabras que le dire. Na Mándeiurumbegué tecatuñandú, que
cheiurúhó potári ñe'engai amó biñá, flen a tienes en essa boca.
no quisiera que se me soltára alguna Yuru yoapí, Boca interpolada.
mala palabra. Cheiuru yôapí y m6mbeguābo, no lo
Yuruí, Decar de la boca. Cheiuruí dice de una vez. Añémboiurú yo api
ychúgui, no lo nombre mas. Ndeiu apímorändú m6mbeguábo, en varias
ruí habey o ú, ha llegado aquel por sessiones publiqué las nueras.
quien preguntas siempre, ó de quien Yuru mbopí, Los estremos de la
tratas simpre. V. Y. r. n. 9. boca. Ayèyurum bopí coróg nderecó
Yuruígäu, Sarro de la boca, ron märängatú ràngué mombeguá mbe
quera. Cheiuruígäu, estoy romco. guábaúbo ndébe, ya tengo rota la
Chemboiuruígäu checaruey, criar boca de aconsejarte en vano. Ndà
sarro en la boca comiendo. Añemboi yeyurümbopí coróg potáribé y heco
uruígaúog, quitar el sarro de la boca. rá m6mbeguabo, no quiero cansarme
Yuruiiui, Espumarajos de la boca. mas en amon estarle.
Cheiuruíiui, tengo espumarajos. Oñé Yurumbo piquí, Boca lastimada en
mboyuruiiui tayaçú oyóguere cóaí los estremos. Añémbo iuru mbopí
rām6, los puercos quando se enojan quí nééngā apiraí raí m6mbeguábo,
hazen espumajos en la boca. Oñe tengo la boca lastimada de dezir cho
mboiuruiiui oñémo y róm6, echa es carrerias, soy muy chocarrero.
pumarajos de enojo. Yurumi, Boca chica. Che iurumi
Yuruytífi, Boca suzia. Cheiuruyti, guiñeengā, hablo poco. Yurumi di
tengo la boca suzia, embadurnada. zen al osso hormiguero.
Añémbo iutuytö, ensuziome la boca. Yuru ñerá, Boca inquieta. Chey
YiuruYtü ahe mbaequía m6mbegu urú ñérá, soy hablador. Ambo yuru
ābo, hombre de boca suzia, que díze ñerà, hagole que sea hablador. Yur
deshonestidades. umo ñerändára, hablador. Om6ñé
Yuruyāb, La capacidad de la boca. rängatú ahe oyurú, hazese charlatan.
Cheiuruyābóte aú, poco he comido. Yuruo, Ronquera. Cheyuruó, estoy
Nacheiuruyábicéypóne, no me ca ronco. Ymbo yuruó píré, enronqueci
brá en la boca esta comida. s. es poca. do. Yyuruó tecatú añärétâmeguāra
Nacheiuruyábí cherapichárañee, yo guace guacegui, terriblemente es
si sé hablar, y él no. tán roncos los condenados de los gri
Yuruyái, Boca abierta.Cheiuruyāy, tos que dán.
201 201 V.
YURU YURU

Yurúobí, Cuello largo, y boca chi hear. Chembo iurupítú tembiú hacú,
ca, como de cantimplora. hazeme bahear la comida caliente.
Yurú pābé, Las bocas de todos. Y Yurupíú, Boca blanda, sabrosa,des
urú pābé guāra aypo, esso es cosa pues de aver comido algo bueno. Cheí
publica, que anda en boca de todos. urupíú, tengo saboreada la boca. A
Yurupé, Boca chata. ñémboyurupíú, saborearse.
Yurúpecá, Boca abierta. Cheyurú Yurupó, cosa de la boca. Yurúpo
pecá, tengo la boca abierta. Oyéyuru ré ndaherobiaripí rügüáy, no. se han
pecá cheaíguéra, abriose la boca de de creer dichos. Yiurúporé ndoaca
mi llaga. Ndapeñémboiurupe cái Tü tui, no habla bien, y lo que dize es
pä m6mbeú catú hāguāmarí, no abris mentira, ó dudase si es assi.
la boca para alabar a Dios. Yurupoarí, Quitar de la boca. Chei
- e Yurú m6mbag, Despertar el apeti urú poarí, quitóme la palabra de la
to. Ayéyurú mómbag mbae éé guā boca. Aie yurúpo arí y póita, quitóme
bo, dispierto el apetito con algun dul el bocado de la boca para darselo.
ce. Añéāng íuru m6mbag tecó mà Ayiurupoarí yguābo, quitar el boca
rängatú rehé, despertar al alma pa do de la boca, y comerselo.
ra la virtud. Yuru porárá, Boca perseverante.
Yurupeí, Pegarse a la boca. Chey Ndeiurú porará cherí, siempre me
urupei cherembiú rànguéra, no pue tienes en la boca, en buena y mala par
do passar el bocado. Cheiurupeí che te. Cheiurú porará Tipà rehé, tengo
ñee rànguéra, no puedo echar lo voz. siempre a Dios en la boca. Ndeiuru
* -- s Eñémboiupeí que ndenééng m6ce porará tanderecarai emé, repitelo
º
eymá, absteneos de hablar. siempre, no se te olvide. Ndeiuru po
s
Yurupíg, Deacar de hablar.Aieiuru rárá ímé hecé, no lo tomes tanto en
pig, ya he cessado de hablar, o comer. la boca. Ndeiuruporárá hecé yé ru
se Ndeiurupig aubéque, deca ya de rébo Tüpäupé, insta a Dios para que
ºst hablar, o comer. te lo conceda. Ayéíuruporará ym6m
a
Yurupí, Boca apretada. Cheiurupí, beguábo, continuamente lo estoy di
soy callado. Añémbo iurupí, aprieto ziendo.
--

la boca, y hagome callado. Ayéiuru Yurupotába, Bocado de la boca.


-
m6mbí, frunco la boca. Cheyurupotágüāmā emeé chébe, da
Yurupípià, Lo contenido en la bo me un bocado. Cheiurupótába rínda
- -º
* -- ca, freno, mordaca, etc. Ambo íuru chepóacári, no puedo rodear el boca
» -,
pipiá cabayu, poner freno al cavallo. do en la boca. Amboiurupotá y me
Aiurupípià mboí, quitar el freno. èngā, dile un poquillo que comiesse.
º Yurúpirú, Boca seca. Che iurupirú, Nomboiurupotábi chébe, ni un boca
-
tengo la boca seca. Chembo iurupirú do me dio.
a . cheíuhéi, tengo la boca seca de sed: Yurupotí. b, Boca recia. Cheiuru
e Chemboiurú pirú cheräcèmä, tengo potí, no hablo, ó respondo. Cheiuru
la boca seca de gritar. Cheiuru pirú potíhaguéra ahé, esse es al que no
--
- -º ym6mbeguábo, ha mucho que lo an quise hablar, ó dar licencia, etc. Yi
-
do diziendo. Cheiurupirú coíte nde urupotíhaguéra ché, yo soy el que no
recerâ m6mbeguābo ndébe, mucho quiso conceder, ó hablar, etc. Chei
3. ha que te doy buenos consejos. urupotíhaguéra, hembiapó, hizolo sin
Yurupítú, Baho de la boca. Cheiurú mi orden. Cheiurupotihápe ayèru ré
pitú, mi baho. Añèmbo iurúpítú, ba ychupé, pedilo con perseverancia.
202 202 v.
YUTA MX
Ndacheiurupotícéri, no soy amigo de Yuti c. d. yu, amrillo, y ty, blan
callar, ó encubrir. Cheiurupotí guí co), Amarillo, deslabado, s. palido.
yérurébo, instar pidiendo. Ndeyúrú Heóbó oñémboiutyngaí, los moribun
potíque Tipäupe udeängā recó agui dos se ponen palidos. AracañYrām6
yeí rehé eyérurébo, insta a Dios que I. X. N.Y. päbe recó rehé oyérué
te dé la salud del alma. rām6, yñängaipábaé oñémb6 yutyn
Yúruquirá, Boca gruessa.Yiuruquí gaíoquäpane, el dia del juizio esta
rá ahé, es mentiroso, ó cuenta fabulas. rán palidos los pecadores.
Añémbo yúruquírá guitecébo, ando L.
mintiendo, o diziendo cosas increibles.
L, No la tiene.
Yururembé, Labios de la boca. Chey
M.
uru rembépeñó añee, no lo digo de
coraçon, y digo lo que se me ofrece. 1 Má á Desiderantis et dolen
Cheyururembépe ourébaeñó añee, l. tis: ponese siempre al fin; ut Togu
Cheyurupe oñémeènge ñó haé, idem. eru raémá! ah! si lo tra cera Cheraí
Yúrurób, Boca amarga. Cheyúru má! ah! hijo mio! Che Tipā má l.
rob, tengo la boca amarga. Añémboy Che Tipā raémá! ah Dios mio! Aña
ururób, voy teniendo la boca amarga. desele tāmó, y el má siempre al fin.
Yiurúrobtapiáchébe,siempre me habla Aha tāmó íbápe má! assi yo fuera
mal. al cielo Oguéru tāmó chehóymbobé
Yúrútátá, Boca de fuego. Yiurúta raémá ah! si lo tra cera antes que
tábae mbae hacú ndoguerobia ri y yp me fuera angaipáma! ah! pecado!
guābo, el que es duro de boca no se Aangaipabiyara raemá! ah! pecador!
quema con la comida caliente. Añèm 2 Ma? Como ? Pues como? Mánda
boiurú tatá guinéénga y chupé, ha haicéamópae ? pues como no avia yo
bléle asperissimamente. de yr? Má oroaihu ey amó paé? pues
Yúrutaté, Boca errada. Cheiurú ta como, no te avia yo de amar? Máchere
té ym6mbeguábo, dice una cosa por yà epé eyubo? como me de caste y te
otra. Cheiurútaté henóynā, llamar veniste? Má, ndecatu, como ? tu si.
uno por otro. Cheiurútaté cherembi Má ndecatu ereyapó, che éte áni,
úrängüe ymèéngā, lo que yo avia de que dizes,tu si lo has hecho,que no yo.
comer le di por yerro. Má Tipände chereyà eí epérae ah!
Petei iurú añéé ychupé, Una pala como me has desamparado Dios mio!
bra le dice. Petei yúru ñó ambobú, 3 Má, Sirve de pregunta, quales,
un solo bocado le saqué. Petei iuru que es dél, junta con las preguntas, ó
pípé ñó em6mbeú, dilo todo de una interrogaciones. Má pägä? que es dél,
vez, y dilo de una manera. M6cóyi donde está, qual es ? Má yäbe pàgä?
urupípé am6mbeú, de dos maneras como será? de que tamaño? En algu
lo dice. Petei yúrúpipé iaú Tipà, en nas partes le ponen antes hú que co
un bocado comemos a Dios. Petei iu rresponde a pues: Hümapé hini ? pues
rú pipé Tipā oñemeè ñändébe, da donde está ? Hfimábae? quales? Mà
senos en un bocado Dios. OyéuucáTi hyni? donde está ? Mábae? qual ? Má
pā petei yuru pípé ñändébe, idem. baé upé? Para quien? Mácómopaé?
Yuruá, Calabacillos silvestres. es possible? Má ché? quien ? yo? Má,
Yutai, Un arbol que tiene brea. Y ndepeerehó? pues tu eres el que vas?
uta á, el fruto deste arbol. Yutaic, Mä, Bueltas de camino. V. ñémà.
brea deste arbol. 4 Mä, Manojo, monton, haz, impe
203 203 V.
MACA MAÉR
dimento, Ñee quatiá má, pliego de Mácémopaé, Pues como. V. Ma.
cartas. Ibotí māmā, ramilletes. Yépeá n. 2.
mà, haz de leña. Huí mà, manojo de Maé, Interjeccion dolentis (de mu
flechas. Añ6 mā ñómà, hazer hazes. ger).
Omà bérami ahé, ocängué rerecóbo, Mäé, Vista, ver. Chemàe, mi ver
está hecho un esqueleto. Añémängeí (y: o). Maèey, ceguera. Amäé, yo veo
chehópotarey m6, pongo estorvo, o m6: hára). Amäé hecé, mirarle, y
impedimento, escusa para no yr. Te cuidar dél. Santa Maria Tipã ci
reñèmà ímé tequeñändu, no pongas emäé chereheangá, mira por mi san
estorvos. Em6ñémá ímé ndéí yäpó ta Maria Madre de Dios. Amaëaci,
potare Vm6, no pongas estorvo para mirar con enojo. Amàé cherecá popí
no hazerlo. Em6ñémà ímé ndeñè m6, mirar al soslayo, o atraidoramen
m6mbeuhaguāmā, no pongas escusas te. Amàé chereçá popí apèm6, idem.
para no confessarte. Abañémà, hom Amàè eté eté, mirar fiacamente. A
bre atado. Mängog c. deste mà, y màe eçābāng, mirar vizco. Cherecá
og, quitar es lo mismo que Aymär guibo amäé, mirar de socapa, con so
óg, desatar lo atado, dize expedicion, brecejo. Poro mâèhá, sentido de la
aptitud. Aymängóg cherecó, he des vista. Hetá omaè eymbae, om6mae
cubierto mi inocencia, he descubierto Jesu Christo aracaé, dio vista a mu
mi proceder. Tüpāópé chehó potarey chos ciegos Jesu. Christo.
màgóhabey amoí, puse escusas por Maei (c. d. maé, cosas, y ei, dar),
no yr a la Iglesia. Chereténimängog Repartir. Aimaeí, yo doy, o reparto
hábi no tengo los miembros expeditos. (nä: hára). Nombótei ymaeinä, l. Ay
Chereté mängohácatu che ñähaguá maei nditei, repartir igualmente.
ma, soi expedito en correr. Ymängog Aimaei teé, l. Amboteéteé ymàeinä,
habey oguerecó, tuvo sus escusas. repartir disigualmente.
Chemängoghabeymeyépé ndayuri Maènā (c. d. mae, mirar, y yā, abrir:
tei, aunque no tuve escusa no vine. haze ñà por la narigal), Dize cuidado,
Cheru nache m6mängógi, mi padre atalayar, espiar. Amaénà, yo espio.
me estorvó. Nañémó màngógi eí, yo Aha gui maénānā, l. Maènänga, l.
mismo me impido. Namómängógi y Maènám6, voy a espiar. Namaénägy
m6mbitábo, yo le impedi que no fu hecé, no cuido dél, etc. Añängā oma
esse. Añém6mändóg cheremi epíbé émā yépí oycóbo angaipába pipé
érâ repíbéèngā, desempeñarse. Amó ñändé mboá potábo, vela el demonio
mändoghemiepíbèé ràngué: repíbé para hazernos caer en pecado.
engā, desempeñar a otro. Oñémómān Mäendúá. r, Acordar. Che maén
dógbae guemiepíbéérā: répibéèngā, el dúá hecé, acuerdome dél (y: o). A
que se ha desempeñado. Amomändog m6maéndúá, acordarle, hazer que se
cheänga guiñèm6mbeguábo,he desem acuerde. Chemómàendúa, acordóme
baragado mi alma con la confession. lo. Añemö mâéndúá, acordarse. Ma
Macägüá, Ave conocida. Macáguà èndúáhába, memoria. Ndachemàen
caá, yerva contra pongoña, que come dúa ribei, no me acuerdo mas. Nache
este pacaro despues de aver comido mómàendúá quai, no me hizo avi
viboras. sar, o no me avisó. Am6mäén dúá
Macäng, Especie de pato, que trae quâi, avisele por otro. Chem6maén
sus pollitos, quando son tiernos, en dúaquaiépé, avisame por otro.
su8 espaldas. Maèrā, l. Mäerāpa (c. d. maé
204 204 V.
MXM6 MANI)

cosa, y rāma, futuro), Para que. yo yr? Mämó tāmó pe hiny raé?
Mãeràpe túri? para que viene? Mā adonde avia de estar? Mämó tetyruà,
erābé pàgā, para que mas? l. Mämó tetyró, donde quiera. Mämó
Mahé, No sé, lo mismo que Herügúä. tetyró aymé, donde quiera estoy. Mā
Mainfimbi, Paccarillo que pica las mó tetyró rupí, por todas partes. Na
flores. mâm6i cheremy m6mbeú y quai, no
Māmā (c. d. má, lio, Rodear, liar, ha mucho que passó lo que digo. Na
atar, ceñir, cercar, retorcijar. Aymā màm6i, l. Namâm6 rigúäi, no es le
mà aó, liar la ropa (m6 : hára). Ay-. jos. Namâmó rügúāi cheretāmā, no
māmācaá, rodear el monte. Aymämá es lejos mi pueblo. Mäm6 eté chere
hog, cercar le la casa. Aymāmātucim tāmā, es muy lejos mi pueblo. Mäm6
bó hecé, l. Aymámā tucimbó pipé, eté eteíracó, es legissimo. Namâm6i
liar con cuerda. Aymámā mbacá, ro rügúāi oroycó oio hugui, no estamos
dear bacas. Cherecó ñémāmā guite lejos unos de otros.
cóbo angaipábapipé, enredarse en Mána, Manojo. V. Mä. n. 4.
pecados. Añémámā cúáquähápipé, Mánám6, Quando, porque tiempo.
atarse con el cingulo. Añèmāmā gui Mānām6pé ereyú? quando veniste ?
túpa, estoy acorrucado, abrigado. Ha Mānāmópé pemärängatúne? quando
ti ñémāmā, cuerno torcido. Aymā aveis de ser bueno? Mānām6 pipó
márog, desembolver lo liado. Ay abatírári raé? quando se coge el maiz?
màmárá, desatarlo. Chereça etá re Ndamānām6 rügúái, no ay quando.
hé chemāmā guitecóbo, ando enre Mānāmopé ecoacuy ári raé? quan
dado en cuidados. do cae el ayuno? Mānām6pe pirá gu
Mämbipe, Despacio, poco a poco. omboa? quando desovan los peces?
Mämbipè ahá, estaré de espacio allá. Mánām6 or6cè quie guine reándoy
Mämbípé aiebíne, de espacio estaréan abo rigúà añā rétâmeguāra, no tie
tes que buelva Mambipeé aycóne, idem. nen esperanca desalir del infierno
Mämbí mâmbipé é, muy de espacio. los condenados. Añärètāmagui céna
Mämbípe aiapó guitecóbo ne, haré. mānām6 rügúai, para salir del infier
lo de espacio. Ambípe cotába pipé ai, no no ay quando. Ibapeguāra tecó
de espacio estoy aqui en este pueblo. ori pábanamánâm6 rügúâi, no tiene
Mämó c. d. mà, preg., y amó, adver fin la bienaventurança.
bio de lugar), Adonde, en donde. Mā Mandacarú, Cardon.
m6bé pägā ? adonde mas º Mämóé, Mandií, Bagre.
en otra parte. Mämó ígúara pendé? Mandióg, Rayz conocida. Mandi
de donde eres º Mämó gui? de donde? óg eté, mandioca brara. Mandióg po
Mämó gui oúbae, forastero. Mämó ropí, dulce. Mandióg pepirã, colora
ñābó gui, de todas partes. Mämó mā da, dulce. Mandióg tapo fi, brava. Man
mó rupí yie oi, porahi se han ido. Mā dióg omâquyti, brava. Mandióg cu
mópacó cherecóni raé? donde estava rúpaí, brava. Mandii hóba, la hoja.
yo? Mämópābé, en todo lugar. Mā Mandií iba, el arbol. Mandio pop,
móbépé obahè? hasta donde llegó? mandioca rajada, y seca al Sol. Mān
Mäm6péhíny? adonde está ? Mämó dió ciey, las rayzillas que quedan des
oñém6ñābae pende ? de donde eres? pues de aver las arrancado. Mandió
Mäm6quarací rinām6pe? que hora rícúe, el caldo que sale de la mandio
era º donde estava el Sol ? Mäm6ru ca. Mandió píú, mandioca podrida,
pí amó pichéhóni? por donde podia curtida. Mandió apecüe, la cascara.
205 205 y. II 14
MANö MÁRA
Oñè mbo apíté ág mandióg, l. y ya páriré ey,deseo morir antes que pecar.
píté bebui, l. yyapítérätä, l. yya Nambae mänóbae rá rügúāi ñaneān
pítéra bíyú, l. yyapíté quírígüeai, gā, l. ñäneängā nomän6i, nuestra al
está corrompida la mandioca. ma es inmortal. Tipà biñaé omänó,
Mändubí c. d. má, manojo, y ubí mbíté tāmóñandé, pues Dios murió
estar), Mani. Mändubí myni, manis tambien nosotros. Amómänó, hizelo
chicos. Mändubí guacú grandes. Män matar. Chem6mänó mänó nderecó ai
dubi púà, chiquitos. Mándubi aty tí, reháca, gran pena me dá verte tan
grandes. Mändubí pYtā, colorados. ruin. Cheyibá omänó, tengo el braco
Ahaquíog mandubí, quebrar las ra lisiado. Omänó mbáchereté, estoy mu
mas para que dén fruto.Mändubí rem erto de todo el cuerpo, tullido, manco
boá, manis que se crian de varas co ó descaecido. Märã. n. 1.
mo batatas. Ahembipí mändubi, apor Mänífingápe. De que manera. V.
carlos. Aiapíte pecá mandubí, abrir Mañá, Espia, centinela, alcahuete
las ramas para que dén muchos echan (hece). Amàñá, espiar, alcahuetear.
doles tierra en cima. Gnimäñám6: mañana: mâñändára.
Mane. m, Floro. V. Pane. Chem6mañäguembirecó arí, hizome
Mangaí, Arbol que dá las pelotas que espiasse a su muger. Añänga ómā
que llaman de nervio. Mangaá, fru ñà ñanderí, el demonio nos assecha.
ta deste arbol. Mangañcí, la resina de Nimáñändábi cherí, no me han pues
que hazen las pelotas. to espias. Ni mâñäiri orébe, no de
Mangängá, Abejon. -
acan de espiarnos. Nomañäíri añängä
Manimbé, Paca ro pardo, y assi oreängärí, no de ca el demonio de po
llaman las cascaras de la mandioca. ner assechancas a nuestras almas.
Manimbé huí, harina destas cascaras. 1 Märā, Que: conforme el nombre,
Mangog, Desembolverse. V. Mä. ó verbo se le allega que modo ?que ta
n. 4 c. d. mà. n. 4. og. n. 1). lle ? Märà? que? que ay? Marà pàgä?
Mänó, Morir, mal de coragon, des que ay? Märà amóhérà, nderèrécóny
mayo, amortiguado. Chemänó, mi mo raè no sé que será de ti Märà amó
rir (y : o). Chemänó mànó, tengo mal herändererecóni Tipā ndepytybó ey
de coragon. Amà nó, yo muero: gui ramoraé! que será de ti si Dios no te
mänóm6 (hára: hába). Amänó aí, mo ayudal Märà amópe ereicó raé! que
rir mal. Amänó cäcāri, estoy a punto fuera de ti! Marāpacora, l. Marānúin
de morir. Amänó biarí, morir de re gápe? como fue ? Märäamó ndereré
pente. Amänóātā, desmayarse. Amā coni raé ? ndeacá ñoténe, que te po
nó cheroríhápe, morir alegremente. dra hazer ? quando mucho te riñirá.
Amänó eí, morirse sin enfermedad. Märà amópäpā peicó raé? que huvie
Amän6 ípipé, l. Añéâmbíáguimänó ra sido de vosotros? Märâepäga? co
m6, morir ahogado. Abatíró omänó, mo es possible. Märâ eteí pendébe ?
está amortiguada la hoja del maiz. que te parece a ti? Márà cheñééñgä
Ibírá omänó, murió el palo: dizenlo amó paé? que avia yo de dezir. Märà
quando totalmente está dessustancia chérecómâm6 paé ahé cheacáni?
do y no se puede aprovechar sino pa que he hecho yo para que el me riña.
ra leña. Amànó guyténà, estoyme mu Märà hae píché? que digo yo? Märà
riendo. Amänó mànó porará, padez hae paé? que avia yo de dezir ? Märà
co desmayos, ó mal de coragon. Amà che recórām6 amó paé? pues que he
mó rägéngatú tamó niché cheängai hecho yo? Märà heipe ? que dico?Mā
206 206 V.
MÁRA MARX
ra heí, no sé que dico. Märà heímó récóni raé? no sé como te huvieran
pendébe? que te podia, ó pudo dez ir? tratado ? Māra é pägā curitei eté ere
Märà heí amó paé? puesque avia de yú raé! como es possible que ayas ve
dezir? Mara oé gúāmā ndohúbi, no nido tan presto Märāpe chem6piny
hallo que dezir. Märà hérà cherere epé? como me engañas? Märâ pucui
cóni nó? no sé como me tratará, ó que réra? como se llama aquel ? Märā pe
será de mi ? Marâ n derecó ey rām6 amó neäñó yiapóboraé? como lo pu
pae: chende nipā ucári, sino huvie dieras tu hazer ó a ver hecho solo ? l.
ras hecho porque, no te huviera cas Ndeañó amó yiapóbo raé? idem.Mā
tigado. Marà amó págā neängaipá râtépé ereycó ? como estás º Märäamó
hague ndébendemanó rām6 ne? que pagā ahé y mündá aypó rehé? como
te aprovecharán tus pecados, quando es possible que fulano hurtasse esso?
mueras ? Märà amó ereyú cherupí raé, Māra eteí pendébe, yiapó catupírí ha
bueno fuera que rinieras conmigo. gúáma, l. Y catupíri apóbo márà eteí
Märá oña gúámando guerecó y, enmu pendébe? como te parece que se hará
deció, no tuvo que dezir. Märáí é aú bien? Māra eteí paga? de que suerte.
hérâ raé, miren aora con lo que sale.Märängatú nipó, no sé de que manera.
Märá mara pamie reicó mºderapí cha Māra eteípe heté, que talle tiene. Märà
rupé raé? que mal sueles hazer a tus eteípe hechága, que parecer, ó apa
procimos ? Märá mara pága 2 que es rencia tiene. Märâ eteípe hobá rechá
esto? que ay? Màra ndérerecóní raé? ga? que rostro, o faiciones tiene?
que te hizo ? Märangatú pé? de que Māra eteípe y ty rechága? que tales
manera? Märā peyépápéé? que dezis narizes tiene? Märà iabé? de que
vosotros? Marā peereycó chébe? que manera º Márā ndereipoihúbi Tipà
tienes conmigo? Märāpenderecónyné? ñemoÑró? como no tem es la ira de
que será de ti? Märàpianghecónyné ! Dios? Márā ningá aípó raé? como
que será destos Märápiché aicóne? fue esso? Märāpe nderéra? como te
que he de hazer, que será de mi ? Mā llamas? Märā ndéy iapoboí, aguiy
rápiché oroguerecó ? que te hago yo? éteí, de qualquiera manera que lo ha
Märâ piché hérâ che oroguere coni gas estará bueno.Märäamó ereiequaie,
né ? no sé que te haga? Märâ pipó bueno fuera que te comidieras. Märà
yñängaipábae recon$né? que será amón derecoràm6, ereieqúa Tupá upé
de los malos? Māra pipó āng tí? que me, si fueres malo, Dios te castigará.
es esto ola? Märà nderecó ey m6 pae, Tapítá márändupé, esperaré a ver el
Tipā nde rerecó megúām6? aria Di sucesso. Coromó mârändá ouríché be
os de castigar sin causa ? Märá abá me, alguna fortuna he de tener mala.
récóni, esta bellaca la gente. Märá 2 Märá, Enfermedad, bellaqueria.
tepe? que ay? Märà amó piché re ruindad, aflicion, delito, delinquir, ad
recó epé? como me tratas? Märápe versidad, correr se, falta, calumnia.
nderecó hecé, l. Märāpenderecó y pí Chemärá, estoy enfermo, corrido,
ri eícóbo? l. Mä rāpende y rü eycó afligido, é delinquido (y : o). Ni
bo hecé? como te fue con él estando märāni cheróga, está mi casa
en su compañia ? Māra ningápe? de entera, y no ay enfermedad, ó cosa
que manera? Märà núngápea y póraé? mala en mi casa. Nimärani chereté,
como fue esso? Märà hecó ey rām6 estoy sano. Nimarâni chembaé, están
paé? chendentipa ucá raé? no te cas intactas mis cosas. Nimärani che aó,
tigó sin causa? Márà amó heränderé está mi vestido sano. Cher aiínimā
207 207 V. 14º
MXRA MAMA

rani, mi hija está virgen. Ymärany oiapó, muy mal lo hizo. Namarai che
mbaey, está corrompida. Oré reráquān yiapóni, no lo hize mal. Mara eteí
gatú nímaraní, no hemos desdicho de hápe, muy ruinmente. Nāmarai guite.
nuestra buena fama. Mbaé ymómā cóbo iepé, sin hazer yo cosa mala.
rambiré, cosa gastada, acabada. Ymo Na mā ranam6 rigüái, sin que, ni
märâ mbírey, intacta. Chèmara gui para que, sin a ver hecho porque. Na
tecóbo, ando enfermo, consumido. Che mara ceribae, apacible, l.Maracerym
mâraguámäaiu,vengo por mi mal,don baé. Namarai guitúbo, no traigo mal
de he de ser afrentado. Chemâracé, pecho, l. Nacherú marai, Marabé rā
estoy afrentado, corrido. Märäaipora my ayú, parece que vengo con mal
rá, padezco afrentas, ando corrido. intento. Maraná apoharey mbae bé
Mārabó rāmiaycó, estoy sumergido en ramy yiapóni, como sino hiziera co
afrentas y trabajos, como sifuera mal sa mala, assi lo haze. Marabé amopé
hechor. Cheñeé pípeé añèm6marã,con ahé recóny angaipábicé móñänga,
tra mi es lo que digo. Amómāra, afren abá amó rehé, oieupé mbaepo chíamó
tar (m6 : nga). Nam6märani, no le he apohagüera rehé raé? que mayor mal
ofendido,ó afrentado. Am6māra yñän dad que esta pudiera este intentar con
gáguábo, afrentarle mormurando dél tra quien le huviera hecho graves ma
en ausencia. Amó màra mâra aímbu les?Maraamóhecé ymboyahagüaman
rú, afrentarle mucho. Aporó m6māra dayo hú bi, no pude calumniarle.Na
guitecóbo, ando afrentando a otros, chemarani, estoy sano. V. Marani.
calumniandolos, etc. Poromó mā ra Nimaraquíri eteí Tipāçi aracaé, no
hára, afrentador, calumniador. Māra tuvo falta ninguna la Virgen. Tipā
hápe, afrentosamente. Teómāra, afren boyā maranguery ñ6yépé oguerecó,
tosa muerte. Teiipe chem6māra, l. los siervos de Dios tienen sus falti
Hechagipí pabé, chemómāra, l. Hen llas. V. Maraney.
dü pipabérām6 chemómāra, afrentó Maraá, Enfermedad, V. Mbaraá.
me en publico. Añémómarandé, yo Marambotá c. d. mará, y potá,
mismo me afrenté. Oporó mómara ha guerrear), Hazer mal. Chemarambotá
réra rehé I.X.N.Y.Oñèmboé gubupé, guitecóbo, ando haziendo mal. Che
rogó Christo nuestro Señor por los que marambotá cé, soy amigo de hazer da
le afrentavan. Māra eteí teibae, mal ño, soy guerrero. Nachemaramhotá
hablado, deslenguado. Marandápe, cérí, soy amigo de paz.
ruinmente, afrentosamente. Mara ney Mamam6ña, Guerrear c. d. mara,
mbápe, sinceramente. Nachemaratey n. 2, y monà, hazer). Amaram6ra
báe rügúâi, no soy yo chocarrero, o que guitecóbo, ando en guerra. Chemara
hablo mucho. Mara mara hecóny, anda moñandé, soy amigo de guerras. Nde
bellaco. Namärāi chorecóni, no soy ndemaramónacé tecatú, tu eres ami
bellaco. Ymarambotá, alguna bella go de guerras. Añanga omaram6ña
queria quieren hazer.Mbaé marapipé pig ey ñanderehé, el demonio no ces
aá, cometimaldad, pequé, ofendi.Che sa de hazernos guerra. Noma ram6
mara nderehe, peque contra ti, ofen ñaíri ñandeangarehé, no de ca de ha
dite. Mbaemara pipé añānga chemboa zernos guerra. Maram6ñanfingaríañó
Tupãupé, hizome el demonio que ofen ace recobé pucú yácatú íbípe, guerra
diesse a Dios. Chemomärà,hizome da es toda la vida del hombre en la tierra.
ño. Mara mara eteí ahé recóny, está Am6maram6ña, hazer que hagan gue
mui enfermo, ó ruin. Mara mara eteí rra. Aporomómaram6ña guitecóbo,
208 20S V.
MARA MÁ RÁ
ando incitando a hazer guerra (nga: Märäney c. d. mârá, n. 2, y ey,
ngára: m6: hára). Ndatei érigúai negacion), Bueno, entero, incorrupto.
añängäomāra máñáñänderehé,ñände Märáney hábá, pureza, limpieza, vir
eíyé catú ñám6mâram6ña ñande ye ginidad, salud, inocencia. Íbi mâra
ché, no es el demonio el que nos haze ney, suelo intacto, que no ha sido edi
guerra, nosotros le damos ocasion a Jicado. Caá mâraney, monte donde no
que nos la haga: lo mismo se dirá con han sacado palos, ni se ha traqueado.
Mârambotá, l. Märandecó. Cuña mâraney, muger virgen. Aó ma
Märánà, Lo mismo que Märá, mal räney, ropa no usada. Tecó màräney,
dad, pecado, tacha. Märānā eguyme el ser bueno, inculpable vida, inocen
ndayohúbi, no hal/o que poner tacha cña. Märaney mbápe, inculpablemente,
en esso. Márānā ndarecoi, no tengo inocentemente. Märaney eyhápe, con
culpa. Chemârānā meyiepe cherere culpa, con pecado. Märäney habey
coaí, sin tener yo culpa me trata mal. mà, mancha pecado. Tipäci omâra
Märándecó c. d. mârā, tecó, cosa neYngúe ombobiteboíápíreyma, siem
que passó, cuento, Guerrear, hazer pre conservó la Virgen su pureza. No
mal. Chemärändecó guitecóbo, an ñém6märāneyíri, no de có su pureza.
do haziendo guerras. Chemärändecó Che máraney aiu, rengo en paz, con
cé, soy amigo de andar en guerras. salud, sin lesion. Nache marāney gui
Nachemârandecó céri, soy amigo de tñbo, vengo con algun impedimento.
paz. Märändecó yépe yareco añān Tobétohó, omäraney rerahábo, de ca
gupé, continua guerra traemos con lo ir en paz. Am6maraney ym6ndoho.
tra el demonio. Marandecó cue am6m hizele que fuesse en paz, y sin impa
beú, contar sucessos, cuentos, erem dimento. Chemómäraney guicémà
plos. Amarandecócue m6mbeú, idem. ypóguiragui, sali de su potestad en paz.
Märändeé c. d. márā, y té. n. 8), Cherecómâráney arecoí catú, l. Am
De otra manera. Märandeé ereyápó, bobi teboi cherecó mâráney, perse
tu lo hazes de diferente manera. Mā vero en la virginidad.
rändeéram6 oycóram6 cheyā güera Märängatú c. d. mârā, y catú, vir
gui ndaopotári, si está de otra ma tud), Provecho, bondad, honra. Aba
nera de como te dice, no lo quiero. märängatú, hombre honrado. Chemā
Märändeé nderú chererecó amí, de rängatú, soy honrado (y: o). Chemā
otra manera me suele tratar tu Padre. rängatú ychupé, soyle provechoso. Y
Eremómärändeénde cheraihúba, has märängatú chébe, es me provechoso.
trocado ya el amor que me tenias. A Märängatúhába, honra, bondad. Mā
ñém6 mârändeé nderaíhúbeym6, ya rängatú habeyma, maldad, deshonra.
no te amo mas. Eremómärändeé che Ymärängatú hápe, honradamente. A
ndequaita güera, hiziste diverso de lo rá màrängatú pipé acé ombaetymy,
que te mandé. Añè mómärändeé ndé en buen tiempo siembra la persona.
be, no soi el que solia para contigo. Märängatú á pipé pacé mbaé ytymy
Peñémó márändeé ímé Tipā raíhú raé? qual es el tiempo en que se suele
pa, perseverad en amar a Dios. Amó sembrar? Chemärāngatu chebe y po
märändeé cherecó pochi cüera, he chibae upe, dar bien por mal. Yma
trocado ya mi mala vida. Añém6 mā rangatú eté, es muy honrado. Acé
rändeé chequíráram6, de flaco me he märängatú endába, honra, hidalguia.
hecho gordo. Ychristianóbae Tipā ñandequaitába
Marandobá, Gusano grande de hojas. mboaie omärangatú endábam6 ogue
209 209 v.
MARA MÁRA
recóne, el Christiano ha de poner su fulano es un ruin, bellacon. Marān
honra en guardar los mandamientos gúa rymbaé, muchas cosas. Maran
de Dios. Amómarāngatú, honrar, ala guarymbaè Tipā oiporará, no face
var. Añèmó mârangatú, honrarse, a cosa de burla lo que padecio Dios.
lavarse. Añémó marangatú aubí, Jin Marànguarey ahaihú, mucho le amo.
jo ser bueno. Ymärängatú hábamo Märànguàri, Diminutivo de Märan
ereicó, l. Ymârängatúherecópíndé, guá. Abá mâranguari, ruincillo. Amó
eres tenido por bueno, honrado. Y mâragúäri, apocar lo mucho. Añém6.
märängatú iabam6 aycó, soy publi māranguari, apocarse mucho. Yma
cado por bueno. Ymärāngatú catú, ràngüartepiândé, que ruincillo eres.
antes es bueno. Chemârängatú cé, de Marāni c. d. mârā, y y, diminuti-.
seo ser bueno, honrado y virtuoso. vo), Ruindad, maldad, corrido. Abá
Nache m6märangatúy cheie íucáhá marani, ruin, bellaco (y : o). Chemā
raci, tieneme arruinado el dolor de rani, soy ruin. Ymarāní tecatú, es
la descalabradura, ó herida. Nache
muy bellaco. Chemârany ychupé,estoy
m6 mârängatui cherérecó ai hagú amostacado con él. Ymärani aí ché
era, tieneme habiltado el averme tra be, está muy enojado conmigo. Che
tado mal. Chemómärāngatú mbíareí màrani güitèna chem6arfianeym6.
ipe, honróme en publico. Chemâran estoy corrido, que no correspondió
gatú hábām6 ngatú arecó, antes lo con mi buen termino, o no me dió gus
tuve por honra mia. Chemärängatú, to. Am6 mârani, correrle, a frentar
= ¿? ymârangatubaeupé, doi bien le, aniquilarle. Amómärani cherecó
por beña, cirebe-ymarāngatú ya bebé
marangatú rangüera, soy ruin, tenien
cheche màrängatú, idem. Chemärān
do obligacion de ser bueno. Nam6.
gatú chébe ypochibae, dar bien por
mal. marani, no le afrenté. Chemâranií
Märangotí (c. d. māra, y cotí, ver
guitecóbo, ando enfermico.
sus), Azia. Marāngotí, ázia que parte? 1 Märâningá c. d. mârā, ningá,
Märängotí agui? de ázia que parte ? De que manera. Maraníingápe yché
Märangotígui, no sé de ázia que par aiapóne, como lo he de hazer? Mara
te. Märängoti hérà no sé de que parte. ningápe erehó, ché ndemóndó eY
Märängúa. r c. d. mârá, y güara), rām6? como te vas, sin que yo te em
Que cosa, que tal, ruin de por aé. Mā bie. Märan ingátepé ndereñémboei?
ragúape? que cosa es. Märängúatepé que es esto, como no rezas?
Perú ? que tal es Pedro ? Märànguá 2 Märâningá, Pariente de afini
ndaei ychupé, no le dice cosa. Ma dad, y de consanguinidad. Chemâra
rängúara aúndé, eres un ruin de por ningándé, tu eres mi pariente. Ndé
ahi, de poco momento. Abámärängúa chemäran fingá, idem. Oréymarānfin
bae, hombre ruin, el que es ruin. Na gá, nosotros somos sus parientes. Ndo
märängúa rfigúâi, no es cosa de poco remāra ningai ahé, no es nuestro pa
momento. Na mârängúa rügúāi Tü riente esse. Chemäran fingá eym6 ta
pà ñandé raí húba, no es como quie m6, en verdad que sino fuera mi pa
ra el amor que Dios nos tiene. Erúy riente. Marà nde mara núngápe ebo
märängúabae iepé, trae es8o, aunque coi ahè? de que manera es tu deudo
sea ruin. Chem6märängfia, afrentóme esse? Nachemāra nfingá rfigüai, no es
embileciome. Am6 mârāngúa, apocar mi deudo. Tipā oñémóñande mara
le (bo : hára). Ymärànguáreté ahé, ningá, Dios emparentó con nosotros
210 210 y. - -
MBAÉ - MBA G

Matété c. d. marangatú, y tété. Amó mbae Perú, he dado cosas a


Matueté, l. Märängatu eté, mucho, Pedro. Am6mbae eté, enriquecilo.
muchos, superlativo, Abá matété, mu-Chemómbaeetá, enriqueciome. Na
chos hombres. Erecáquaāmatété, has chembae quíri guitecóbo, no tengo
crecido mucho. Neängaipá matété, cosa ninguna. Chembae pábeteí, l.
eres muy gran bellaco. Tupã ahaíhú Chembaepabí guitecóbo, hanseme
matété, amo muchissimo a Dios. acabado mis bienes. Mbaé nipóíäng,
Mbába, Mortandad. V. Pa. b. n. 4. por ventura sucederá algo. Mbaecñe,
Mbacuá, l. Mbacuí, Cosa assada, despojos. Ymbaecué ayoguá, cogi los
idem quod Mbichí: tomase por el al- despojos. Añémbopó y mbaecuérehé,
muerco, ó merienda. Chemba cuaí, lo enriquecime con sus despojos.
que yo asso. Qoó chembacuaí, carne Este mbae se añade a los sustanti
que yo asso. Abatí chembacuaí, el vos; ut Mbae ací, enfermedad. Mbae
maiz que estoy assando. Chembacu- cari, el comer, etc.
aí rá, lo que asso, y siempre se entien- Mbaé, Lo mismo que quis, l. qui,
de, que es para el que lo está assan para preguntar. Mbae pängā 2 que ay?
do sino se explica. Ymbacuaírá ahecí, Mbae abá? que hombre? que persona ?
asso esto para él, y siempre es poco, Mbae am6 pae? que puede ser? Mbae
porque no se dize de cosa grande, y ángäpe ererecó aipo apóbo raé? con
assi se aplica a almuerco, o merienda. que conciencia hazes esso? Mbae he
Mbacucú, Xiquima, raiz conocida. rá, no sé que cosa. Mbaepe ereypotá?
Mbacucú ayi, la semilla. Ndeiguapó que quieres º Mbaépe haci ndébe ?
guaçú rängè, no está la raíz grande. que te duele ? Mbaé m6randúpäga?
Hapoguaçú ímá, ya está grande. Mba- que nueras a y ? Mbae oupägä? que
cucú tiri, aciquima tierna. Nahembó- ay? que viene?
ári, no tiene raiz. Hemboá ramó, ya Mbae megúā c. d. mbae, cosa, y
está un poco grande. Yaracatií rapó megúa, gracia), Dize ventura. Ten
mbacucú rānā, la raiz de yaracatió dotára ymbaé megúà, el delantero
es semejante a aciquima. tuvo dicha, que cogió algo, ó le suce
Mbaé, Cosa, algo, fantasma. Chem- dio bien. Chembae megúà Perú upé,
bae, mis cosas (y : o). Nachembaei, ventura tuve con Pedro. Ymbaé me
estoy pobre. Nachembaé rügúái, no gúà chébe, ha tenido dicha conmigo.
es mia la cosa. Mbaé amó, algo. Mbaé Nimbaé megúāi ahé, este no ha teni
am6bé, algo mas, o alguna cosa mas. do ventura. Chembae mégúa rehé
Mbaé amó nipó, algo deve de ser. ayecohú, heme aprovechado de mi bue
Mbae ey agui oñèm6ndii, espantase na dicha.
de nada. Mbae eté, tesoro, cosa gran- Mbaérám6pe c. d. mbaé, rām6, y
de. Mbaé minybé amó, alguna cosa pe), Pregunta, porque, para que. Mbae
mas pequeña. Nambaé rfigñái, no es rām6pé ndo úri? porque no viene?
nada. Ñambae gui rügúāi oíapó, hi-Mbaérāmóhérá, no sé porque, l. Mbaé
zolo de nada. Mbaé upé güarara ché, rám6 nipó. Mbaerāmotepägä? pues
soy de provecho. Mbaé apohára ché, porque ? Mbaerám6 tepangā ndereñe
l. Mbae apó rehéguāra ché, soy ofi-m6mbeui raé? pues porque no te has
cial. Mbaé ahechág, vi una fantasma. confessado?
Eñèmb6çacoí qué mégüāi mbaé, a- Mbaguarí, Garca. Mbaguarí agué,
percivios, que podrá ser aya algo. garcotas. Mbaguari bebé herahábo,
Mbaé upé pe ereiu ? a que vienes? llevar carga pesada poco a poco al
211 211. V.
MBAP MBAR

modo que esta ave pesada levanta el Ym6mbápärámbi, acusado. Ym6m


buelo. Ambombaguarí bebé ypí bápàrähára, acusador. Cheängá aé
cuita, forcejar, poco a poco a bogar. chem6mbápärächeangaipába rehé, a
Ambombaguari bebé guiporabíquí cusame la conciencia. Ym6pärāmbí
bo, impelerse el pesado a trabajar. eté apírey añärétämé guāra, sin fin
Mbagueró, Raiz comestible. Raca son castigados en el infierno los con
cha del Peru. denados.
Mbaí, Dizen a los Españoles, sa Mbaráa c. d. mârà, y á, caer.
cado deste nombre Mbaipíra: maga Chembaraá, he caído enfermo (y: o).
morra, porque dizen que antiguamen Chembaraa ātā, ando medio enfermo.
te mataron a un Español, y se lo co Ymbaraá cheängā angaipá ba pipé,
mieron cocido, y del caldo hizieron está mi al ma enferma con pecados. V.
magamorra; y assi abiit in proverbi Araá.
um, por averles sabido bien, y hazen Mbaracá, Calabago con cuentas
cortadilla mbaí, de mbai píra. Mbaí dentro, que sirve de instrumento para
rátá, fuego de Español, 8. la escopeta. cantar, y de ahi ponen nombre a todo
Mbaí ratá pembí, ala de arcabuzeros. instrumento musico. Ambopú mbara
Oñèm6 pembímbaí ratá, ponense en cá, l. Ambaracá mbopú, tocar instru
ala los escopeteros. mentos. Mbaracá cà, cuerdas. Amba
Mbaihóg, l. Mandióg, l. Mändiçóg, racaçã moa tyró, ymboio iabo, tem
Hojas de mandioca. plar. Oioia catú mbaracá, están tem
Mbaipi, Magamorra. Mbaipígúacé, plados los instrumentos. Oioabí, no
magamorrero. Mbaipí yñäparätä, está dizen unos con otros. Nim6atÑröhábi,
espessa.Tícú mbaipímacamorra rala. están destemplados. Mbaracáçã oçóg,
Mbaítá, Pavaro verde. quebróse la cuerda. Am6mbípiú mba
Mbaia, Empleytas grandes de pa racaçã, l. Amoibí râqfiandogmbara
ja que sirven de reparo en las casas. cácà, destemplar, ó aflojar la cuerda.
Caá mbaya, cerca que hazen de ra Mbaracáçã pocáhába, l. m6atähába,
mones en los arroyos para coger pes clavijas. Mbaracaçã mèndá, puente
cado. - de guitarra, etc. Mbaracäí cúáquà
Mbapá. r, Difunto, castigado. Mba hába,trastes. Aiapí pímbaracaçã, po
pára ría Missa, digo Missa por los mer los de dos en las cuerdas. Añatói
difuntos. Mbapára amyri, el difunto. mbaracaçã, tocar rasgado. Ayquití
Cherú mbapá, mi padre difunto. mbaracaçã, tocar rabeles con arco.
Mbapára änguéra, el alma del difunto. Mbaracá rebiçã, la cuerda de que
Mbapáréra mème oycobéíebíne, ío penden todas las cuerdas de los rabe
dos los muertos han de resucitar. Con les. Guírapá mbaracaçã quíticába, el
el futuro rāmā dize castigo. Mbapa arco de rabeles.
râche, yo he de ser castigado. Oro Mbaracaia, Gato. Mbaracaia caape
m6mbapárane, yo os haré castigar. güara, gato montés. Mbaracaia guaçú,
Perú chem6mbapárà Paí upé, Pedro otra especie de gatos. Mbaracaia mym
me acusó al Padre para que me cas bá, gato casero.
tigasse. Chem6mbapàrá ímé Paí upé, Mbaráeté c. d. mârā, y eté, fuer
no me acuses al Padre. Cuñā rehé te. Abá mbaráeté, hombre fuerte.
cheängaipá haguérarí chem6mbapā Chembaráeté, yo soy fuerte (y: o). A
rà ahé Paí upé, este me acusó al Pa m6mbaráeté, esforcar (bo: hára). Na
dre de aver pecado yo con una muger. chembaráetébei, ya he perdido las
22 212 V.
MBEG MBIC
fuergas. Ombaráetéhápe oguén6hé, carlo con tiento. Mbeguèí guārám6
a puras fuerças lo saco. Oñemómba aipó, esso es para de espacio. Nda
ráreté, haze resistencia. Chañémóm chérecó mbegué céri, no soy amigo
baráeté Vchúpe, hagamos le resisten de ser flematico.
cia. Íbirá mbaráeté, palo recio. Qúa Mbeiu, Cosa apeñuscada, tortas de
repotí ymbaráeté, el hierro és recio. mandioca, cosa en razimos. Ymbeium
be iu mbía o quäpa, estar la gente
Cheñ6e mbará eté pípé am6mbaráeté, apiñada. Ymbeiumbe iu iba o quäpa,
esforcélos con palabras eficaces. Che está la fruta apeñuscada. Ymbeium
recó mbaráeté, mbaetetiró rehé, soy beiu curú, viruelas muy juntas, a pe
eficaz para todo. ñuscadas. Amombeiumbeiu, apeñus
Mbaraguiré, l.Qurucúa, Una espe car. Am6mbeiumbeiu abatí ytymá,
cie de pacarillos. sembrar el maiz muy junto, ó muchos
Mbarábí r, l. Mbaraíbí, Venturoso. juntos, apeñuscados en montones.
Chembaráhí pirá rehé, soy venturoso Mberú, Mosca. Mberú obí, mosca
en la pesca. Qoó iucahába rí, chem verde de gusanos, que cria querecas.
barahirí, soy renturoso en cacar. Ym Abaecó mberú, lerdo hombre. Oyeí
barahirí guarini m6, es renturoso en mberú herobebéni, la mosca se lo lle
la guerra. Pembarahirí mbae húpa, vó bolando, s. acabóse yá (dizen al
soys venturosos en hallar. Nachem que llegó tarde a pedir). Angaipabi
barahirii, soy desgraciado. Chemba yára, haquícué mberú angai paréhé,
rahirí hápe aiucá, ventura tuve en siguen los pecados al pecador. Qoó
matarlo, l. Chembarahirí y yucábo, ñè mberú eroií ñabé, eguyñabé abé
che pirahirí, soy venturoso en pesca. ängaipábae, o āngaipá ogueroíí,
Mbariguará c. d. mbae, cosa, rehé, como a la carne podrida siguen las
y guará, barrena), Sarta, lo mismo moscas, assi los pecados al pecador.
que Tecybó. Am6mbarigüará, ensar Mbéu, l. Pèu, Materia.
tar peces, cuentas, etc. espetar. Am6m Mbi, Pellejo. V. Pi. n. 1.
barígúara coó, heçícábapipé, espetar Mbíá, Gente. Mbíá oú, viene la
en assador. Pirá mbarigüará arú, gente. Mbíá ambú, l. Mbíá píambú,
traigo una sarta de pescado. Oñémóm ruido de la gente. Chahámbiá, ea va
barigüará mbíá añāngaupé, en sartas mos. Mbíá ndipóri, no ay gente. Ocáú
se entriegan al demonio los hombres. mbíá oquäpa, está la gente beriendo.
Guárágúaraboí ohó añäretáme, van Mbía é cünguy, l. Mbía finguy, es sa
ensartados al infierno, espetados. O-, gente, essos. Mbíá Ychristiano oycó
ñ6mbogúaragüará āngaipabiyára, en eymbae, l. Mbíá tecó tecó, l. Mbíá
sartanse los pecadores unos a otros, se oieapirámóucá eymbae, l. ESmbaé, l.
solicitan para el pecado. V. Guará. n. 2. Nüguy caapeguāra, l. Nürupi guára,
Mbatuí, Paacarillo conocido. infieles camperos, y montaraces.
Mbegúe, Blandamente, espaciosa Mbíá, Higados. V. Pía. n. 2.
mente. Mbegúe catúhápe, muy de es Mbíahú, Nuevo. V. Pahú.
pacio. Abá hecó mbegúe, flematico. Mbíaíhu, Esclavo. Tembiaíhu.
Aynúipā mbegúe, acotar blandamente Mbiapé (c. d. temí, y apé, chato),
Añee mbegúe, hablar barco. Ahendú Pan, hanlo corrompido, y dicen Mbu
mbegüe, oir de espacio. Ahechá yape. V. Mbuiapé.
mbegüe, mirarlo con atencion, y Mbícú, Zorrillo. Mbícure, zorrillo
madureza. Apocó hecé mbegúe, to hediondo. Mbicuti, otra especie de
213 213 v.
MBO B MBO B

zorrillo. Guapé rupié mbícú raybí bí, algunos, quando se les pregunta:
hiny, cada uno a su negocio. Mbobi yebi, quantas vezes? y respon
Mbichi, Assado. V. Teci. den Aáni, es señal que no son mas
de uno, o dos, s. no son. Mbobí, no
Mbiguá, Cuerbos de agua. Mbíguá son algunos. Mbobiró, l. Mbobiróte,
guaí rehé opereré núngá, añāng ope l. Mbobíñóte, algunos pocos, de dos
rere guaihupára rí, como los cuervos hasta seis, sin certidumbre ninguna.
andan anciosos por sus hijos, assi el
Nambobi rügúâi, no son muchos. Mbo
demonio por los pecadores.
bíriñó, unos poquillos. Nambobiri,
Mbiguá, Flecha con porrilla. no son pocos. Nāmbobíñ6te riguái,
Mbiyuí, Golondrina. Mbiyuí biñà idem. Mbobí mbobí, algunos pocos.
é roí pucúgui oñeguâhe : Bítétene Mbobi retá ñóte, hasta doze sin cer
abá angaiparoí gui, pues las golon tidumbre. Mbo bíretácéri, hasta ocho.
drinas saben huyr del Invierno, sepa Mbobi retá catú, hasta diez sin cer
el hombre huyr de la frialdad del tidumbre. Mbobí mbobi eté, desde
pecado. doze para delante sin certidumbre.
Mbiporú, Cosa usable, y tomanlo Mbobi nipó, l. Herā, no sé quantos.
por el plato. Mbobi herà hepí, no sé quanto vale,
ó costó. Mbobirí hepi, l. Hepími ni,
Mbiri, Poco. V. Píri. n. 5.
Mbiríai, Sudor. V. Pi. n. 1. poco vale. Mbobiró etéy hepí, poco
es su precio. Nachémbobiri, no soy
Mbiruá, Ampollas. V. Pi. n. 1. muchos, no tengo mucha gente. Nam
Mbitá, Talon. V. Pi. n. 1 1.
bobiri, no son muchos. Mbobyr6 am6
Mbitaá, Andamio. V. Pítaá.
Mbíté, Medio. V. Píté. n. 2.
paé? como si fueran pocos, s. son
muchos.
Mbíté, Quanto mas. V. Bíté. n. 1. Mbobibí, Coser. V. Bibi. n. 2.
Mbíté, Todavia. V. Bité. n. 2.
Mbíteboí, Perseveranza. V. Mbo Mbobítébo, l.Mbobiteboí c.d.mbo
bíteboí. -
bí, te, bo. n. 2, y y, de perseveran
cia), Continuacion. Ymbobirébo aie
Mbiú, Comida. V. Tembiú. rure, pidolo con perseverancia. Mbo
Mbíú, Blando. V. Píú, y Pipiú, y bíteboí guāra, perseverante. Mbo
Apípíú. bíteboí rehéguára, guemymbota ru
Mbo, Mano. V. Pó. n. 4. pé obahé, los perseverantes alcan
Mbo, Particula. V. M6. n. 1. can lo que desean. Ambobjteboí che
Mboayé, Estimar. V. Ayé. n. 1. recócuéra, persevero en vivir como so
Mbobí, r, Quantos, y sirve para lia. Peñémbóbíteboí peñèmboébo,
pregunta y respuesta.Mbobipá? quan perseverad en la oracion. Santos A
tos? Mbobi, algunos. Mbobi mbobi, postoles oñémbobíteboí oicó aracaé
algunos pocos. Mbobíbé pàgä? quan Señora santa Maria yrfinām6, Tüpà
tos mas º Mbobi arapípe? en quantos Spiritu santoräärómo, perseveravan
dias º Mbobi arapià yaci oguerecó ? los Apostoles con nuestra Señora en
quantos dias tiene la Luna ? Mbobí la oracion, esperando el Espiritu san
roí pyāng oguereco ahe? quantos to. Ymbobiteboí arecó ymboébo, es
años tiene este? Mbobi roi imápíá? tuve enseñandole con perseverancia.
quanto años ha ? Mbobi ára rehé pe Chembóbíteboíchenfipámó, endurez
ereiapóne ? en quantos dias lo harás? come con el castigo. Oñèm6 marāne
Mbobi arapipé, en algunos dias. Mbo yngatu mbobíteboi, conservó siem
214 214 y .
MBO H AH ( ) Y

pre su virginidad. Chéypohanó om que contengan pluralidad. Mbohapí


bobiteboí, antes le dañe curandole. ñó, l. Mbohapiró, tres solos. Mboha
Tipará ombobíteboí bérámi angai pi personas Tipá haenda royai Ti
pabiyāra, el pecador parece que se em pà mbohapi, tres personas ay en Dios
peora con la comunion. Peñémbobi pero no son tres Dioses. Ymomboha
teboi imé angaipárehépe Tñpa rá pí hába ché, yo soy el tercero. Nimóm
ram6, no os empeoreis con la comu bohapihábi, no ay tercero. Ymómbo
nion. Ombobíteboíbae tecó márān hapíhába, persona, Spiritu sancto. La
gatú, l. Imbobi teboíbae tecó marān tercera persona es el Espiritu santo.
gatú, el que es perseverante en la V. C. n. 2.
virtud.
Mbohú, Visitar. V. Hú. n. 3.
Mbocá, Arcabuz. V. Pog.
Mbohii, Carga. V. Bohii.
Mbocócá, Bordon. V. Cog. n. 1.
Mbocacá c. d. m6, çá, ojo, cá, Mboi, Vibora.
quebrar), Estima, estimada cosa, ris Mboi aguaí, De cascabel. Mboi roí,
tosa, que reverbera en los ojos. Abá la misma. Mboi apaquá, enroscada.
mbocácá, hombre estimado. Chembo Mboi caníná, que no mata. Curiyu, He
cáca catú ahé, fulano me honra mu more, Ñacaniná, Amberemboi, Nim
cho. Amboçácá, yo le honro (bo: há boi, riboras dirersas. Mboi iarará,
ra). Ñeembocacá oguerecó oioupi, que mata. Mboi ñañficú, que mata.
entre si tuvieron palabras de cortesia. Mboi quatiá, que pica con la cola.
Añéé mbocacá ychupé, habléle cor Mboi quíriríóg, grande que mata.
tesmente. Iga mbocácá, canoa estima Mboi tacandá, que no mata. Mboy
da. Cuñā mbocácá, muger de estima tyni, que mata. Mbotyni caá, contra
en buena y mala parte, aunque mas yerva llamada chilca. Mboi tubí, ce
se inclina el uso a la peor parte de nicienta, l. Yàrará, que mata. Mboi
manceba estimada, entre los que saben obi, azul que no mata. Mboiuguaia
poca lengua. Qacarí, estimadillo, etc. pyti, es lo mismo que Yàrara, que
Mboé, Enseñar. V. E. n. 11. mata. Mboi mburubichá mbopia,
chica muy bellaca. Mboi pytā, colo
Mboguabí, Demonio.
rada que mata. Mboi íbíbobog, que
Mboguí, Soliviar. V. Guí. n. 2. no mata. Mboi uguāy api, chica que
Mbohapi. r, Tres en numero. Mbo mata. Mboi remimbo aiu, l. Mboi ñen
hapíci, tres distintos que contengan dibú hagué, emponcoñado. Mboi che
en si, tres, y tres singulares, y con mboaiu, l. Mboi ñéndíbu ha gueche,
tando de tres en tres in infinitum. estoy mordido, empongoñado de la
Mbohapící, hae nirüi, tres montones vibora. V. Tendi.
que contengan pluralidad qualquiera Mboí, Quantas. V. Poí.
que sea, y uno mas sin compañero.
Yrindici, quatro montones de cosas Mboí, Depedacar. V. Y. r. n. 9.
que contengan pluralidad, y quatro Mboíí, Mancar, soliviar. V. Íí. n. 1.
singulares. Mbohapí hapí, de tres en Mboitinicaá, Chicla, yerva conoci
tres. Mbohapí ára rehé, l. pipé, en da, y medicinal.
tres dias.Ára ym6mbohapí hába pipé, Mboyá, Arrimar. V. Ía. n. 2.
al tercero dia. Mbohapí ára riré, des
pues de tres dias. Mbohapí çí, de Mboyaití, Tirar. V. Yäití.
tres en tres ringleras, ó montones Mboyaog, Repartir. V. Ya. n. 2.
215 215 v.
MBUY MBUY

Mboiarú, Burlarse. V. Aruaí. n. 1. haguyn6ey, pan sin levadura. Aba


Mboiehú, Hallar. V. Hú. n. 3. timy ni mbuyapé, pan de trigo. Pirá
Mboyoya, Ygualar. V. Yá. n. 4. mbuya pé, empanada. Qoó mbuyapé,
Mbó ori, Alegrar. V. Torí. pastel. Mbuyapé hüüngatú, pan blan
Mb opeguāra, Lo que está en la do. Mbuyapé tātā, pan duro, y viz
mano. V. Po, mano, n. 4. cocho. Abati químbuyapé, bollos de
Mbopí, Morzielago. Mbo píguacú, maiz tierno. Mándiógmbuyapé, pan
morzielago grande. Mbopí āqúà mbo de mandioca. Curií mbuyapé, pan de
pí, la crestilla que tiene en la nariz. piñones. Eí mbuyapé, pan de acucar.
Mbopí pepoí ramy ambopoí, adelga Mbuyape cui güera, migajas de pan.
car mucho la cosa. Mbuyapé aquYtā, pedaguelo de pan.
Mbopia, Puñal. V. Popia. Mbuyapé açí güera, l. Pecenguera,
Mb opú, Tocar. V. Pú. n. 2. pedago de pan. Ambobú mbuyapé
pecénguéra, quitar un pedago del
Mbóra, Lo contenido. V. Pó. r. n. 5. pan. Ayacuú cuú mbuyapé, ygúabo,
Mborahei. V. Porahei. comer el pan a bocados. Paí abaré,
Mboraú, Aguero. V. Haubó. hostia mbuya pérām6 yépe; Jesu
Christo roó rehé oimífindá, l. oheco
Mborebí, Anta. Mborebí piaó, cu biaró, aunque la hostia sea pan, el
era de anta. Aobacimborebípirari
Sacerdote lo trueca en la sangre de
guára, idem. Mbórepírapé, camino
de antas: y assi llaman la via lactea. Christo. Mbuyapé recocue rendagu
épe Jesu Christo roó oi, en lugar del
Mborebí itá, piedras del buche de pan está la carne de Jesu. Christo.
las antas que sirven para mal de co Mbuyapé yconsagrariré, nambuya
7ra corº.
pebé rüguái Christo roorāmóngatú
Mborechacába, Ventana. Techag. icó, l. PaíTipāñeengue y mómbeú
Mboreraqua, Afable. V. Recó. riré mbuyapè rehé, mbuyapérecocue
oi, hendápe Jesu Christo roó oinà,
Mboríahú.b, Pobreza. V. Poriahú. en diziendo las palabras de la con
Mboriahúberecó, Misericordia. V. sagracion se pierde el ser de pan, y
Poriahuberecó,
queda el cuerpo de Christo. Mbuyapé
Mboró, Particula de composicion. tyngue guibo oñem6āng Jesu Christo
V. Poró. ñande yara, Christo nuestro Señor
Mború, Tiento. V. Ruí. se encubre debarco de las especies
Mbo ú, Embiar. V. Yú. r. n. 2.
de pan. Mbuyape recó cuepe oyeú
ucá Jesu Christo ñändébe, guoó u
Mbou, Bomitar. V. U. n. 2. poihú mboíbo, dasenos Christo de
Mbucú, Grande. V. Pucú. banco de especies de pan para quitar
Mbuçu, Gusano de datiles. el empacho de comer carne. Co Sa
Mbuey, Sin ruido. V. Pú. n. 2. cramento pipé mbuyapé recuera, y
t$nguera, heāquänguerañ6 oñémbo
Mbuí, Varas conocidas. Mbuibípí, bíteboí, en este Sacramento solos los
estas varas assi secas, que sirven pa accidentes de pan perseveran. Mbu
ra alumbrar. -

yape recócue oíri yepé, aunque el ser


Mbuyapé, Pan. Mbuyāpe ātā, viz del pan se destruyó. Oñém6 ràngue
cocho. Mbuyapé carapá, rosca. Mbu mbuyapé recocue, destruyóse el ser
yapéhaguynó, levadura. Mbuyape de pan.
216 21 6 v.
Mé MÉMB
Mbuyechí, l. Buyetí, Caracolillos. mera signification macho, varon, es
Mburé mburé, Una especie de trom forcado. Mba came, el macho de las
peta. buelta con yervas. bacas. Uruguaçu me, el gallo. A ypo
Mburéé, Macamorra de maiz re tá cherymbá ménāmā, deseo un gallo
Mburicá, Jumento, mula, ó macho. para mis gallinas. Abá mà nàm6 ay
Mburú, Maldicion, desprecio, y ec có, soy el valiente, el gallo entre los
ortativa particula. Eqúa mburú, vete hombres. Abámé Perú, Pedro es ga
con la maldicion. Con upe y ri, pospo llo de los hombres, el valenton. Abá
sicion, que es lo mismo que rehé, y me pe paime ndipóri, no ay un va
con gui, posposicion haze relativo. lenton entre ºrosotros.
e.g. Ayèruré mburupé, pediselo a él. Mendárepí, Dote. Méndarepíamee,
Ameé mburúpé, diselo con la maldi dar dote. Mén dárepí poriahú, l. Men
cion. Ayeruré mbururí, l. Ayeruré dárepí quÑry, poco dote. Mendápepi,
mburúrehé, pediselo con la maldi bodas. Aipepírü, hazer combite al ca
cion. Ace mburúgui, l. Ace mburuy samiento.
chú gui, sali de su compañia. Am6m. Cuñá mé, el macho de las mugeres.
burú, animar, esforcar. Mómburuā Cheme, dize la India, mi macho. Che
bo: mombu rúhára. Añem6mburú, membotáhabeY cherú chem6mendá,
yo me esfuerco. Eñémómburuque eya casóme mi padre por fuerca.
póbo, esfuergate a hazerlo. Oñémóm Améndá, coger macho. s. casarse,
burúbae mbae oguerecó, alcangan c. d. mé, y á, coger, Usanlo varones
bienes los esforgados. Am6mburú y mugeres; pero muy impropiamente:
añänga, detestar al demonio.Amombu porque el varon no puede dezir, yo
rú tecó angaipá, detestar el pecado. Pe cojo macho, como consta de la etimo
m6mburú angaipá, detesta el pecado. logia, y fuera mejor, induzirles a de
Mburuá, Preñez. V. Puruá. zir. Añéembirecoá, cojo muger, como
Mbíirià, Ombligo. V. Pyruâ. ella dize cojo varon. Chem6méndá,
Mburubichá c. d. pó, continens, y me casan (hece) casaronme con él.
tubichá,grande, El que contiene en si Chemendá, haguera, mi marido, con
grandeza, Principe, Señor. Mburubi quien me casaron. Chemén dahápe
chabeté, Rey. Mburubicháhápe, prin ímá, ya estoy en tiempo de casarme.
cipalmente. Mburubichábeté raí, Prin Ndaéy chemendahápe rágè, aun no
cipe. Mburubichábeté raiíra, Prince estoy para casarme. Ménda réra an
sa. Mburubichābeté rembirecó, Rey gaipá, adulterio. Méndára, casamien
na. Mburubichábeté rendabucú,Tro to, y casados. Mendarereyraíra, hijo
no, Tribunal. Añém6mbúrúbichá,ha natural. Méndára oyohuguí iepe á,
gome Grande, Superior. Am6mbúrú divorcio.
adulterar.Cheängaipá mendaréra ri,

bichá, hazerle Superior, Prelado, etc.


Mburucuia, Granadillas. Ibirá ñómendahába, Juntura de
Mbururé, Cosa tuerta. V. Pururé. dos palos por las puntas, una sobre
Mbutú, Tabano. otra. Am6méndá ibírá, hazer desta
1 Mé, Es lo mismo que la posposi jes a dos palos las puntas, y poner
cion pe, guando se llega adicion na los una punta sobre otra, hazer que
cigal. Ut Añarétámé, en el infierno. se coja el uno al otro por los destajes.
Ibíängmé, en la barranca. Peemé, Mémbi, Hijo varon, ó hembra de
a 2 osotros. -

la muger, havido de qualquiera mane


2 Mé. n, Marido, y en su pri ra que sea. Chemèmbí, mi hijo dize
217 217 V.
•ºr ºr

MEE MiéÉ
la muger. Amómémbí, empreñar, dar conforme lo que traico le di. Pābé me
le hijo. Chemómembí, me empreñó. éndí, l. Pābé rémymeé, derrama,
V. Membi. Membiqúa, aborto. V. contribucion. Pabé omee contribuyen
Mémbíquá. todos. Mbae meéngeíhá, donacion.
Chemembírú, Padre de mis hijos. Cherecobébobé ameéngeíychupé, hi
Méndí, suegra. Chemendí, mi suegra ze le donacion en vída. Y me éngabí
(dize la nuera). Cheméndúba, mi sue ameé ychupé, dile lo que le prometi.
gro (dize la nuera ). Chemèndiqueí Nän deteí eté emee ímé, no des tan
ra, dize la muger al hermano mayor demasiadamente. Améébé, dar mas.
de su marido. Cheméndubí, dize la Ameehà āngába rehé, dar por peso
muger al tio de su marido, hermano y medida. Ameeíypoheitagüāma, dar
de su padre. Chemén daí, dizº la ma agua manos. A mee yne enga güera,dar
drrasta a sus entenados. Checotí gú recado de palabra, y encomiendas.A-
ára amyri, dize la viuda a su marido méé ioá, l. Amboioáymeèngā, dar do
muerto. blado. Amee ndébe aguíyeí coó ieco
Ménó, Fornicar c. d. mé, y ó. 4, to aocúpe,ndeíúhäguāma, doyte licencia
mar). Ayménó, fornicar el varon. para que comas carne el Viernes. A
(m6 : hára). Cheménó, dize la muger, meè ndébe nde anāmā rehé aguíyé
me tomó. A porenó, fornicar mucho teín demendá hagúāmā, dispenso con
el varon. Añóménó, pecar la muger. tigo para que te cases con tu pariente.
Oro ñóménó, fornicamos (dize varon Ahembiú mee, darle de comer. Añé
y muger quando se juntan). Ñéménó meé Tipā upé, heme buelto á Dios.
cé, l. Nemén6ndé, fornicária muger. Ndaeycé tamó niché amó rerecóbo
Poren6ndé, varon dado a es se vicio. yépé, y meèngeymo, no es mucho que
Moren6ngába, l. Póren6ngagüe, for no teniendolo, no lo dé Péñemeèngá
nicacion del varon. Nemenóngagüe, pe, en el camino primero que se ofre
fornicacion de la muger. Ambó po ció. Péñèmeèrupí aiu, por el primer
renó, hago le que fornique el varon. camino que se me ofreció vine. Nee
Am6ñóménó, hazer que fornique la ñemeengé am6mbeú, dice lo que se
muger. Cuimbae oioehé oioménó, l. me ofreció. Mbae ñémeèngé chébe,
Cuimbae oñ6ménó, pecar nefando. lo primero que se me vino a la mano.
ymbába oñ6ménó, tomanse los ani Erumbae ñémeèngé ndébe, trae lo
males. Oñomenó rámó, aora tratan primero que topares. Ndeyúru supé
de tomarse. ñémeengéemómbeú, di lo que se te
Ayméá c. d. mé, y á, coger), Forni ofreciere. Neméènge tetyró aú, como
car. s. yo su macho la cogi. Cheméá, de todo lo que se me pone delante. Te
tomó me el varon: a vez es lo disfra mym6ängaí mème ñémeén géndébe,
can en la confession desta manera, erenoitei ndepíápe, todos los malos
por no ser muy corriente. pensamientos que se ofrecen los me
Mèé, Dar, entregar, saber bien la tes en tu coragon. Pè niñe mééngá
comida, cometer. Chemèé, entregome bi amó, no se ha ofrecido camino al
a otro (y : o). Amée, dar, entregar, guno. Mbae amó niñéme engá biché
pagar (ngā : ngāra: hára), (ychupé). be ym6mbeú hägúāmā, no se me ofre
Namèéngi, no lo di. Ambae méèñé ce mas que dezir. Añém6mbaé m6m
mi ychupé; cohechele. Mbaé méén ba y meèngā, desentrañarse para dar.
ga gueñèmi, cohechos. Ameengeí, di Oyebeé coó chébe, Sabeme bien la
selo gratis. Hembirucueñābé améè, carne. Oyebee tecó màrāngatú ché
218 218 V.
MEGô MEMB

be, entró bien en la virtud. Pem6ñe mégúacéri cuñà rehé, no soy amigo
meèngatú Tüpã raíhúba peémé, pro de bellaquear con mugeres. Ymégúā
curad que Dios os ame. Pemóñe me cétecatú ahé, es muy bellaco. Che
engucá quí rey, tecó mârangatú re m6 mégúá ahé, rin6me, apocóme, y
hé, hazed que se apodere en vosotros no hizo caso de mi.
el fervor para la virtud. Tecó rehé Meguai, l. Meguāi ami, l. Meguâi
porándú mééngaguera, comissario camí, Por ventura. Meguaindoúri, por
para escaminar. Mbae apó hägüá me ventura no vino, ó no vendrá. Mé
engaguera, comissario para hazer al guāi camí aháne, cotérà guihó eymó,
go. Mbae apó meéngaguera ché, a por ventura iré, o quicá no iré. Me
mi se me cometió el hazerlo, l. Aipó guāi mbaeiabaé, podrá ser que su
apohāguà meengague. Che amée ceda lo que se teme. Méguāi mbaé eba
ychupé yyapóhágiāmā, dile comissi pó iabaé, podrá ser que suceda allá
on para que lo hiziesse. Yyapó hà el mal que se teme. Meguâimbaé che
m6 oicó cherehé, l. Chepópe oméé y hoúrām6, podrá ser que me haga da
yapó, yotengo facultad para hazeresso. ño el comerlo.
Megúà, Gracia, chocarreria, bella Mémá, Desmedro, descaecimiento.
queria, echar a perder. Chemègüà, soy Chemémà, estoy flaco, desmedrado,
gracioso, chocarrero. Chemegúā he descaecido. Y memà cheremitYngüe
cé, burléme con él. Chemegúà hápé, ra, mi sementera está desmedrada.
burlandome. Chémègúà poräng, soy Cunimi ymèmábae, muchacho desme
chocarrero, gracioso. Chemégúà arú drado; y usanlo para motejar de flo
ängatú, soy gracioso en triscas. Nde jo. Abamémā mémäaú, Indio muy
mégüúà iabí pängā, l. Mänemégúà flojo, para poco. Ymèmā mémäían
yabí pàgā, ha visto que gracioso eres. gá ahè, que flaquito es fulano. Guà
Chemégúà açí, soy pesado en bur etè ahè y mémàeté raérá! o que flaco
las. Porom6ñé c6ó chemègúà, l. Po está estel Am6mèmà Perú, guinéén
romoñépü chemégúà, lastimo con mis gaí chupé, entristecile con mis pala
gracias. Chemégúà aí, soy muy gra bras. Chemèmà gui caru eym6, estoy
cioso. Chemègúäcé catú, soy amigo descaecido del ayuno.
de dezir gracias. Chemègúäcé écatú, Membeg, Liquidar, derratir. Am6
soy diestro en burlas. Chemégúā mé mèmbég yraití, derretir cera. Am6
gúà guitecóbo, andome chocarrean mèmbég, mingaú, liquidar la maga
do, o bellaqueando. Chemègúà abae morra. Amómènbegytá mèmbég, der
té, soy deshonesto en burlas. Neè mé retir plomo, ó estaño. Chemèmbég,
güa, palabras de triscas. Añeèmegúà soy floco, delicado, tierno (y : o). A
ychúpé, dicele chistes. Cherobá me m6mènbég eté, hagole muy floro.Y-
gúà, soy feo de rostro, o hazer gestos. mènbeg guacú, yñém6cunifi potábo,
Añémbo obá megúā, heme afeado el yñémèmbéca con el regalo se haze
rostro,o hago gestos. Am6mègúā, echar floaco. Ymèmbeg eté pügúy ahé rae
a perder cosas, y muger. Cheríymé rá, que floaconago es este.
gúà ndaipotári, no quiero que se bur Membí. r c. d. mé, macho, y í. r),
le conmigo. Che ii y megúa, echoséme Hijo, o hija de la muger, y lo dizen
a perder la cuña. Am6mègúà cuñā, tambien a los sobrinos, varones y hem
eché a perder, corrompi la muger, pe bras, hijos de sus hermanas. Chemèm
qué con ella. Nachemégúāi cuñá re bí, mi hijo, y hija, y tengo hijo, y es
he, no he pecado con mugeres. Nache mi hijo y sobrino (y : o). Che mém
2.19 219 v.
MEMB MEND

bi cuñá, mi hija y sobrina, hija de caer, nacer, etc.). Chemémbirá, yo pa


hermano, o hermana. Chemèmbi raí ri. Am6mèmbirá, hagole parir, ó la
cé, hijo varon. Membí raupá. l. Mém comadre, ó empreñandola varon. Ñān
bí rírú, las pares. Membi tendotára, demburubichabetérembirecó mèmbi
primogenito. Membí rípí, idem, Che rá, el parto de la Reyna.
membi ratí, dize la matger a su nue Mème, Todos, siempre, todas las
ra, muger de su hijo. Ymémbi rym vezes, tambien, lo mismo será. Ore
baé, l. Ymembícéry mbaé, esteril. mémé, todos somos de una parciali
Ymèmbíioaú, fecunda muger. Y me dad parientes, ó vando. Chemème
mbíioapibae, idem. Cheñó mémbi, aipó, essos son mis parientes, de los
dizen las tias a sus sobrinos, hijos mios, etc. Oremèmé oroyú, todos los
de sus hermanas. Ymembí tapiá, l. destá parcialidad venimos. Memei
Ymembí peteibae, 7. Ymèmbí y rüy ayú, siempre vengo. Memei cherúrā
mbaé, muger de un solo hijo. Ymé m6 che acabí, siempre que vengo me
mbi páá, muger que no pare mas. Na riñe. Mémèi che quérām6, aquepo
chémèmbiri, no tengo hijo. Nache aihú, todas las vezes que duermo su
mèmbí rügüäi, no es mi hijo. Añe eño. Chehó mémé, siempre voy.Aba mé
mópohangíú tache membirímé, tomé mé, todos son hombres, y todos los
bevedigo para no concebir. Añèm6 hombres Namémei rügüāi yiapóni,
pohángíu, chemémbíbe ey häguāmā, no siempre se haze. Chem6nguetá
idem. Añèmembí yucá, matar a sus mémé ñabó, todas las vezes que me
mismo hijo. Ynémémbíiúcábae aipó, habla. Che ay mémépe ñandú? siem
essa es la que mató a su hijo. Añém6 pre he de ser yo el borrico? Cheāi me
mémbí, engendré. Añèmómèmbipú, mépe chequāytañändú? siempre he
abortar la muger con causa culpable, de ser yo el mandado ? Chemème re
ó sin ella, y tener polucion. Chem6 hegúara aipó, esse es de los mios, de
mèmbípú, hizo me tener polucion. A mi parentela. Chemèmégüara ahe,
ñémó membí pugeí, moverse a polu es de mi parentela fulano. Nache
cion, y tenerla. Chemèmbí otiquí eí, mémei guāra rügüāi ahé, no es de mi
padecer distilacion del semen : usa parentela. Mémé güara, parentela.
rara vez la muger chera por che Íbípe güara mémé, todo lo que con
membí. Ayucáchemémbí cheríépe tiene la tierra. Cheme mène, yo tam
ahíimbirí che membí cheríepe:ahíin bien seré, ó estaré assi como los de
gá y yucábo, maté a mi hijo en el vien mas. Nde mèmé ypóne, por ventura
tre. Heçáguaáímà, ya está animado. estarás, ó serás de essa manera. Che
Omyi ímá, ya bulle. Añandúímà, ya aé nde mèmeine, lo mismo será de
le siento. Huguirāmó, era sangre no mi que de ti. Mémé che, yo soy par
mas. Chemèmbí oñémbiog cheríépe, ticipante con ellos: es muy usado en
concebi. Chem6ñémèmbíog cheméná, este sentido: a ti tambien te trataran
engendró en mi marido. Chemoñè bien como a los demas, a los buenos
mèmbíog bobae, este es mi engendro. honran, assi tambien tu entras en el
Mémbíqúa, Aborto. Chemèmbiqúa, numero. Ymärängatúbae oho ibapé
mal parir. Chem6mèmbíqúa cheibi ne, hae, chemèmène, los buenos irán
apíhagüera, la caída me hizo mover. al cielo, y yo tambien.
Añémomèmbi quaeí, yo me causé el Mémúà, Chiste. V. Mègúä.
aborto. Ména, Marido. V. Mé.
Mémbirá, Parir c. d. mèmbi, y á, Mendá. r. Casamiento. V. Mé.
220 -
220 V.
M MYMB
Mémúà, Chiste. V. Megúä. encerrarse. Añèmbióg checotípe, en
Mena, Marido. V. Mé. cerrarse en su aposento (ca: cára).
Mendá. r, Casamiento. V. Mé. Añèmbióg guiñèguahèm6, tapar el
Mendí, Suegra (dize sola la muger rastro por donde huyó. Am6ñémbióg
a la madre de su marido). Chemen y cotípe, hizele encerrar en su apo
dí, mi suegra. V. Mé. sento. Oñèmbiog che membí cherí
Mendíbí, Cuñado (dize la muger épe, concebir la muger. Tupaci ocí
al hermano menor de su marido). ríepeñémbiog haguera, concibió la
Chemén dibí, mi cuñado. V. Me. Virgen. Amóñembiógcherai cherem
birecó ríépe, engendré en mi muger.
Méndíqueí, Cuñado (dize la muger
Oñèmbiógeirúb, encerrarse las abe
al hermano mayor de su marido). V.Me.
jas. Cheracapéguipe añ6mi, escon
Méndú. b, Suegro (dize la muger). dilo en mi seno. V. Mèmbi, in fine.
Chemendúba, el padre de mi marido. Myà, Bubas. V. Pià. n. 6.
V. Mé. MVātā, Esfuerco. V. Pyatà en Pi,
Menó, Fornicacion. V. Me. pié. n. 11.
1 My. n, Langa, pua. Mymbó, he Myáti, Espuelas. V. Pí, pié. n. 11.
rida de langa. Mymbucú, langa lar Myhába, Prensa. V. Ami, n. 2.
ga. Mymbucú ropitá, recaton. Myn Mychi, Pequeño, poco. Mychi che
diyāra, sargento, ó lancero. Myndéra, raí, es pequeñuelo mi hijo. Mych$ñó
la lanca que fué. Myngúaré, lancada arú, un poquito no mas tra ce.
abierta. Amyri, poner puas en el sue Myi, Menear, bullir. Chemyi, yo
lo en la guerra, ó chacara para guar me meneo, y el menearme yo (y : o).
dar las. Ayepí cutú my pipé, heri MVñey, cosa que no se menea; y con
me con la pua en el pié. Aycutu mi esto dán a entender que están con su
pipé, dar langada. Ahaçá haçá my regla las mugeres. MÑney arecó, l.
pipé, dar lancadas. Judios Jesu MVñeY chererécó, l. Myñey aiporará:
Christo íque oycutú mipípé aracaé, namyi guitúpa, estoy con mi re
dieron una lancada los Judios a Je gla. Amómyi, hazer que se menee (nà:
su Christo.
hára). AmÑmÑi, bullirse (bo : nà :
2 Mi, Esconder. Chemi, me escon hára). Hacog omVmyi, bullen los gu
den (y : o). Añ6mi, yo lo escondo. A sanos. OmÑmÑimbíá oqúapa, bulle
há y mim6, voylo a esconder, l. Ymía la gente. Mbíá mÑmyi, bullicio de
m6, my hára, my hába. Añémi, yo me gente. Am6mÑmÑimbíá, muñir gen
escondo. Oñémibae, el que se escon te. Am6 cae y mÑimo, assar menean
de. Némybó, que tiene habito de es do lo que se assa. Nache m6myiche
conderse. Añ6myucá, hagolo escon raçí: Chemyi ndo y potári cheraci,
der. Am6ñé mi ucá, hago que lo es no me dá lugar la enfermedad a que
conda. Némymbápe, escondidamente. me menee, Namyi guyténā, aqui es
Némi me: ñémyñémimé, a escondi toy sin menearme. Tamyi haé aú ni
dillas. Añemyguitecóbo ychugüi, an ché biñá, deseo tenia de levantarme.
dome escondiendo dél. Némime gú Emíique aubé, meneate siquiera (di
ara, cosa secreta. Cünfimy ñémyngú zen al mal mandado).
era, hijo no legitimo. Cheremymin Mymbá. b, Animal casero: con
güera, lo que yo escondi. Aó íbÑime pronombres recibe re. Cheremymbá,
añ6mi, escondilo debaaco de la ropa, sed melius Chereymbá, mi animal
ó en el seno. Añémióg: Añémbiog, casero. Uruguacú cherymbá, mis
221 221. V, II. 15
MYRí Mó
aves. Ñacheremymbábi, no tengo ani Myryiepé amó oiírám6, erú, traelo.
-- males domesticos (he: gu). Gue Ñm- aunque no esté mas que un poco co
- bárām6 oyucá, mató sus aves, etc. cido. Myryamó iepé eremee rām6
---
--
Mimbí. 9,
-
g, Resplandor. V. Pipig.
w
g
• • •
ychupé, aguíy eteí, aunque no le des
•º
mas que un poco, basta. Amó m$ri
- "...

- Mymbi, Flauta, chirimia, y cosa bé ºrº,r - -

- - , yméèngā, darle menos de lo que


º- v º

- ----" semejante: recibe re. Cheremymbi, mi le avia de dar. Myrybéamó Vme enga
* --
--- flauta he gu).
tero. Mymbí MSmbl. teréré,
tarárá, pihira,trompe-
au-¿p Uronomyrmpu
--- - - ºv- º ...2; rune, yo te humillaré, Aibeteí I. X.
º

ta, clarin.
ombota AracañYrāmó
rárá angel
gue mymbí, amó N.
teóngüe . . ¿,Y.
¿ oñèm6m Sr. b
oñemom$rí, raramente se hu
- 2 ... ". milló Jesu. Christo.
opacatú rén6inà, el dia del juizio
llamará un Angel a los muertos con Mytäng c. d. pi, pellejo, y tāng,
trompeta. Amymbí, hazer trompeta. tierno), Infante. Che mytängi, mi hi
Amymbí yopí, tocar trompeta : Ay jito. Caároquí pitäng, tallitos tiernos.
opí mymbí, ahá mymbípica, voy a
Curapépé aquí pitäng, calabacas tier
tocar flauta, etc. (cára: hára). Mim mas. Guabirá aquí pitäng, guabiras
maduros. Mytäng ecohába, niñerias.
bípihába, las pajuelas de las chiri
Mytäng picá, tela con que nace el
mias, y fagotes, etc.
niño. Mytäng ubändába: Mytāng ü
M$mboque, Pescado assado. V. bānā, pañales. Añèmó mytäng, ha
Pirá. n. 1. zerse niño. Mytängi arete guacú,
M$moi, Cocido. V. Í. n. 8. in Jine. Pascua de Navidad. M$tängi arete
gua gúmbohapíára oioehebé, areté
Myndocuré, Frangollo. V. Apy. n.3. rāmó oguerecó, tiene la Pascua de
Myngaú, Macamorra. Am6m$n- Navidad tres dias de fiesta seguidos.
gaú coóricúe, hazer macamorra del Mytäng ecó penoi ey mâm6, ndapei
caldo. Tícú m$ngaú, está liquida la queicé ibápene, sino os hizieredes
magamorra. Myngaü yñäpycängatú: niños, no entrareis en el cielo. Pe
yñaparätängatú: yñäpómó, está muy ñémpoecó mytäng eyrām6 ndapehó
espessa. Eiaparicú, l. emboñcú, des yce ibápene heí Christo aracaé, di
lielo, adelga calo. YñaquÑtā quÑtà aco Christo nuestro Señor, que sino
mingäu, tiene muchos tolondrones. nos hazemos niños, no entraremos en
Ahumbirí yñäquytängúera, deshazer el cielo.
los tolondrones. Aítíqúa ymboapari MÑtü, Faisan. Mytífihübae, negro
cúbo,echar agua a la magamorra para Mytu y pinibae, pintado.
adelgacarla. Nde myngaú, erés floco. Mítu, Resuello. V. Pítú. n. 1.
Myri, Poco, pequeño, chico, humil Mytúe, Consuelo. V. Pitfie:
de. Che myri, soy pequeño (y: o). My 1 M6, l. Mbo, Particula de compo
rybé, un poco mas, y menos. Myry sicion, que haze hazer lo que impor
etepá? pues tan poco ? Myryí, muy ta el verbo, y que haze del verbo ne
poquito. Myrimyrihápe, por menudo. utro, activo, Acarú, yo como. A
Myryngüera, lo menor, y entre her móngarú, hago que coma. Chemón
manos el menor. Myryñóterāmópáe? garú, hazeme comer. Aiere, yo buel
es mucho, o grande. Am6myri, achi vo. Chem6yere, hazeme bolver. Am
car, humillar, abatir (mó: hára). A boyère , hagole que buelva. Mo
ñém6myri, humillarse. Myryiepé a siempre tiene pronunciacion de na
mó, aunque no sea mas que un poco. riz, Mbo no la tiene.
222 222 V.
MÓCÓ MOYN
2 M6, Es supino de verbos acaba m6c6icí upé petei amèè, a cada dos
dos en pronunciacion de nariz, co ringleras di uno. Möcóm6c6ici ñā
mo se verá en el Arte. Amänó, yo bógui, peteyçi añ6hé, de cada dos
muero. Ahagui mâm6m6, voy a mo ringleras de cosas, saqué una. M6c6i
rirme: y siempre es órege. iíçí: m6c6içi, dos ringleras, ó dos
M6āng, Pensar. V. Ang, alma. n. montones que tengan pluralidad. M6i
3, prope finem. c6i roi ñābó, cada dos años. M6c6i
M6ängi, Poca cantidad. Mbae m6 roí añó oguerecó, dos años solos tie
ängi améé ychupé, poco le di. Cuni ne. Ym6m6c6i hába, el segundo. Y
mi m6ängi, niño chiquito. Añém6 m6m6c6i ché, soy el segundo. Che
ängi, humillome yo. Chem6ängi che m6m6c6i, el que me haze ser dos a él.
rerecóbo, apocome. Qoó m6ängi e M6cóng (c. d. m6, y el sonido
méé chébe, dame una poquilla de c6ng), Tragar. Amóc6ng, yo trago
carne. M6ängyí iepè aubé tererú, trae (ngā: ngára). Ndayçuui ym6c6ngā,
un poquillo si quiera. Angaipá tragar sin mascar. Am6cóc6ng ygú
m6ängi iepé taperóñé angú, reze abo, bever a tragos. Hāi ñymbae
laos aun de los pecados muy peque mbae güetébom6c6ngñābé,éguyábéy
ños. Nam6ängi rügüái, Tipã che ñängaipábae oängaipá om6cóc6ng
raíhúpa, no es pequeño el amor que aú ygúabo, como el que no tiene di
Dios me tiene. Nda haihú m6ängi entes traga la cosa sin mascar, assi
Tipá, no amo poco a Dios. V. An el pecador traga pecados. Che ym6
gá. b. n. 2. cóng ndi catui, no lo puedo passar.
Moatyró c. d. m6, atí, monton, y Haçi chébe ymóc6ng, dificultosamen
ró, rebolver), Aderecar, componer. te lo trago. Cheñèé habängúera am6
Chem6atyró, dize el que se quebró c6ngi, dissimulé, no hablé. Am6có
algo del cuerpo, y le curan (y: o). chepucá, detuve la risa. Em6congi
Amoatyró cheróga, compongo mi ca mé ndeangaipá eñém6mbeguábo, no
sa. Am6atyró cheängā, guiñém6mbe ocultes tus pecados en la confession.
gúabo, compongo mi conciencia con Nom6congírieteí oúpa, no de va de
la confession. Aieoba moatyró, afei estar tragando. Añangā omocó oíbo
tarse, o lavarse el rostro. Aie ám6 bé āngaipabiyāra, el demonio se tra
atyró, curarse el caóello. Hecoioia ga enteros los pecadores.
ymbae am6atyró, componer discor Moçayngó, Colgar. V. Qā, cuerda.
des. Hyndó pucui ahé oñém6 atyró Moé, Chisme. V. Temoe.
tyró aú oina raérá, mirenlo que ade
regadico está. Cuñà oieobá moatyró M6guabí: mboguabí, Demonio.
aubae; ombo Íi oänga, la muger que Mohāng, Medecina. V. Pohāng.
se afeáta ensuzia su alma. Amoaty Moi, Poner.
ró tembiú, poner recado a la olla. Moyndaibí, Poner a
M6caé, Cosa enjunta. V. Cae. la mano. V. Y, e8ta
M6c6i c. d. m6. c6i), Dos, nom Moyndé, Aparte. da. m. 8.
bre, numeral. M6c6ibé, dos mas. M6 Moyngatú, Bien.
c6i ci, dos montones que contengan
pluralidad. V. Qí. n. 2. M6cóm6c6i,
Moyngé, Entrarlo. V. Teiquie.
de dos en dos. M6c6m 6c6i cí, de dos Moingó, Poner. V. Ycó. n. 1.
en dos hileras que tengan pluralidad. Moyngóbé, Hazer vivir. V. Teco
M6cómo coi ñābó, cada dos. M6cö bé. n. 2.
223 223 V. 15 º
MÓMB MÓMB
Moyngotebé, Necessidad. V. Te pábo, idem. Amómbeú capitan roba
cótebé. que, querelléme ante la justicia. A
Moyró c. d. m6, particula de com ñém6mbeú catú, confessarse bien, y
posicion,y í,derecho, y róponer), Eno a lavarse, ó descubrirse a qualquiera.
jo, ofensa, etc. ChemoÑró, me enojo Añém6mbeú Pai upé: añéängaipá
y: o). Amoyró Tñpà cheängaipapí mómbeú: am6mbeú cheängaipába
pé, enojé a Dios con mis pecados. He Pai upé, confessarse. Añemómbeúeí.
carai Túpá ñände om6yró hagúera descubrirse, publicarse el mismo. A
gui ñäñé m6mbeú rām6, olvidase barecócuera amómbeú, contar cuen
Dios de los enojos que con nuestros tos agenos, ó vidas agenas. Santos re
pecados le damos, quando acudimos có cueam6mbeú, contar vidas de San
a la confession. Añemoyró, yo me tos. Märànguera am6mbeú, contar
enojo: ychupé (m6: ngàra). Abañe historias, l.carambohé haguéra amóm
moyrócé, enojadizo. AñémoÑró açí, beú. Añém6mbeú aí, confessarse mal
malamente me enojé. AñémoÑró ai aí, y deshonrarse, publicando sus cosas.
idem. AñemoÑró gui maéacíbo hecé, Am6ñémómbeú, hazer que se acuse,
enojarse mirandole con ira. Che y descubra, y confiesse. Añém6mbeú
moyró hagúéra amboaçí, pesame de catú cherí guiñééngā, óolver por si
averle enojado, o ofendido. Amóñe abonarse. Ném6mbegúaba, confes
moyró Perú, hago que se enoje Pedro, sionario. Némombegúape, en el con
ó darle causa. Aporómóñémoyró, ha fessionario. Am6mbeú yepí hecórā
go que se enoje. Añémoyrómbig, de mà ychupé, siempre le doy buenos
acar el enojo. Am6ñémoyró ícatú, qui consejos. Am6mbeú ioapí ychúpe, l.
téle el enojo. Am6ñémoyró cãi, hazer Amömbeú iocué yo cüe, muchas vezes
que dece el enojo. Am6ñémoy rón se lo he dicho. Am6mbeú aí, maldezir.
gua, idem. Oyeí cheñém6yró, quitó Am6mbeuaí añängā, maldezir al de
seme el enojo. Ndoírirange cheñè monio. Am6 mbeú catú alabar, bende
moyró, aun no se me ha quitado: Na zir, abonar. Y membeú catú hába,
ñemoyr6íri. alabanca. Ymombeú catupíra Santos
M6mbe. b, Chato. V. Peb. n. 16. recobé aracaé, fué loable la vida de
los Santos. Amboubichá tei mbae
M6mbeú, Dezir, publicar, dar cu ym6mbegúabo, encarecer la cosa.
enta, relatar, querellarse, acusar, a Am6mbegú abaí eté mbae, idem. A
consejar, bendezir, maldezir, confes m6mbeú hupí güara,dezir verdad. A
sarse. Am6mbeú, yo digo: m6mbe m6mbeú iapúra, l.húpígúarey, dezir
guábo: guára. Am6mbeú teíitápe, pu mentiras. Tüpà ché herobià am6m
bliquelo. Am6mbeúmbíá päbe recá beú, 7 am6mbeú ten Tipà cherembi
pe: mbía pabe remiendúrāmó, dice robiá, confessar la Fé, Am6mbeú ací
lo en publico. Cheremym6mbeú, lo ací, contar interrumpiendo, a peda
que yo referi. Chem6mbeú hagué, cos, ó en suma, l. Amópäpāym6mbe
la comemoracion que hizo de mi. guábo. Mbaereté cuerañó am6mbeú,
Ym6mbeupí, lo referído. Am6mbeú contar la sustancia solamenté. Hepu
mendára Tipà ópe, amonestar los guéra nam6mbeui, las circunstancias
casados. Am6mbeú ímà Pai upé, no dice.Ym6mbeú pírey,inexplicable.
ya di cuenta dello al Padre. Am6m Tüpàrecó ym6mbeú pí reymbeté, es
beúpá cheremym6mbeurāmā, ya lo inexplicable el ser de Dios. HeyéTipà
he recitado todo. Am6mbeú pá y pa añó oñembo ecó m6mbeú catú, el
224 224 V.
MOMB MÓMB
mismo Dios solamente se eeplica. Ñan Arrojar. Chem6mbó, me arroja (y :
derecá poré opacatú Tüpã m6mbeú o). Am6mbó, arrojarlo (ca: cára: bo:
hām6 oicó ñändebe, todo objeto de hára). Nam6mbóri, no lo arrojo. A
nuestra vista es pregonero de Dios. m6mbóchepucá,soltar la risa. Am6m
Chemómbeúhápebe, l. Cheymómbe bó ychupé guiquâpa, arrojéselo de
guapebé, desde el lugar ó tiempo que passo. Amómbó gui yeahéyta, arro
yo lo dice. Che y mómbeú ey porombu jar con enfado. Amómboí yeacei,
cú, mientras no lo digo. Cheymombeú arrojar de golpe. Amómbó raçapíá,
ndae tibi, no se trata de dezirlo, ó idem. Amómbó y cábo, arrojarlo pa
descubrirlo. ra que se quiebre. Añém6mbó guiítá
Mombí g (c. d. m6, y pi), Apretar, bo, arrojarse a nadar. Om6mbómbo
atar. Amómbi, yo ato (ca: cára: cá hiitá, arrojó la carga. Abaguarymí
ba). Chemómbi, me atan. Am6mbí reÍipe, oñém6mbó, arrojóse en me
tātā, atar recio. Amómbi ioapí, sobre dio de los enemigos.
atar. Ni m6mbí cábi, no está atado. Mómboi c. d. m6, y oi, salir, sol
Namómbigi, no le até. Amómbi piü, l. tar, ó alargar la mano), Amenaga,
Amómbí ruí, 7. Mbegué, l. Átá, atar fiero de palabra, y señas con la ma
blandamente. Añeacá mombi, atarse no, reto. Chemomboi, me amena có
la cabeça. Ayepom6mbi, las manos. (ta: tára). Chemómboi chenipà hā
Ayécú áquā mómbi, ceñirse. Checü gúāmārí, amena cóme que me avia de
mómbí ibáháí, frunceme la boca la agotar. Om6mboi pipé me me y ca
fruta verde. quaabi, de raronle crecer, detuvieron
Mómbirí. b, Leicos (adverbio). le para matarlo, siempre lo querian
Mómbirii, un poco le cos. Mombí ri, matar. Mbae mómboi cüerañó ahé,
mui le cos. Mómbiri ātā ñóté, un po dize y no haze, todo es amenagas fu
co le cos. Mómbíripa? es le ros? Móm lano. Om6mboi tei ñóte, oñe m6
birí güara, le cana cosa. Mómbiri mbeuhá guāmā, siempre dize que se
guechacápe opitá, desde donde le confessará, y no acaba. Oñe m6mā
vieron de le cos se quedó. Mömbirí rāngatú mómboitei ñote, propone de
hechacápe,viendolo de le ros. Nam6m ser bueno, y no lo cumple. Oangaipá
bíribi, no es le cos. Namómbíribei, reia mómboi ñóte ahé, propone de
ya no está lecos. Mómbiri cerí, un no pecar mas, y no lo cumple. Am6m
poco leacos. Mómbirí eré au biñá, tu boi, amenacar, retar. Aporo momboi,
dezias que era le cos. Ytá mómboia y amenagar siempre. Nände m6mboi
m6mbirí, tan le cos como un tiro de Tüpã oñemoÑró hápipe, l. Rehé, a
piedra. Cheróg mómbiriyà nderoga mena canos Dios con su ira. Momboi
gui, tan le cos como de mi casa a la tá, reto. Oho amópacé omómboi ha
tuya. Ibí aguí mómbirí yà íbápe, tan güepe? aviase de yr donde le amena
leacos como del suelo al cielo. Añém6 caron, o trataron de la persona ? Ni
m6mbirí guihóbó, heme alerado. E pohängi racó Tüpàñändemomboi, no
ñémó mómbirí ímé, ne te aleaces. A tienen remedio las amenagas de Dios.
bá oängaipáriré oñemóm6mbiri Tú Mómbopog, Causar estallido. V.
pà gracia agui, con el pecado se ale Pog.
ca de Dios el pecador. M6mbotiáhó c. d. m6, particula
Mombitá, Hazer quedar. V. Pitá. activa, y potia, pecho, hó, yr), Es
n. 3. carmiento, esperiencia. Chem6mbo
Mombó. r c. d. m6, y po. r, salto), tiáhó, hizome escarmentar (y : o).
225 225 V.
MÓMB MÓN D
Am6mbótiáhó, hazerle escarmentar, y mirá. Amómbucá cuñá, deflorare mu
que tenga experiencia (bo: hára: há-lierem. Chemómbucá abá chererecó
ba). M6mbotiahohára, erperimenta bo, desfloróme (dize la muger). Ne
dor. Chem6mbótiahó Tüpà chemboa m6mbucábeté coibí, esta es tierra
cípa, hame hecho Dios escarmentar fertil. Oñém6mbucábeté mbae che
con la enfermedad. Poro m6mbótia rópe, abunda mi casa. Quybóno ñe
hó hába, escarmiento. Añém6mbotia m6mbucay mbaé, esta tierra no es
hó ucá, yo mismo he hecho que me abundante, no se dán las cosas. Petei
riñan, ó hagan escarmentar. Nände abatí auó oñém6mbucá coibípipe,
m6mbotiahoipa? aun no has escar una cosa sola se dá bien en esta tie
mentado? Tande mómbótiáhó coite, rra, que es el maiz (en algunas par
escarmienta ya. N6ñém6mbótiahó po tes lo suelen tomar las mugeres por
tári, no quiere escarmentar. Oromom polucion). Añém6mbucá, tuve polu
botiahó mburúne, yo te haré escar cion, provoquéme a ella (dize la In
mentar. Oñémombotiahó aú acoirā dia). Om6mbucá Jesu Christo guguí
mobiñá, avia ya escarmentado, pero. ñánderehé, derramó por nosotros
Añém6mbótiáhó, yo escarmiento. Che Christo su sangre.
nfipá yepé, na ñemómbótiahó yché MomYró, Rebolver. J. R6. n. 2.
ne, aun que me acoten no he de escar Móm6he, Rastrear. V. He. salir. n. 1.
mentar. Ym6mbotíahó píra, el escar M6m6rándú, Arisar. V. Porandú.
mentado. Añé m6mbotiahó hacatey Mónā (c. d. mó, y á, torcer), Mez
rehé, ya tengo experiencia de su mez clar, borrar. Aymónà, yo mezclo (m6:
quindad. Añémómbótiah nderecó po hára: hába, rehé). Aymónā cängúyí
chí rehé, ya tengo experiencia que rehé, mezclar el vino con agua. Ay
ere8 aun ruin. mónáiuquí coó rehé, salar carne. A
Mombú, Agujerear. V. Púg. ñem6mà hecé, mezcléme con ellos, me
M6mbucá c. d. m6, y bu, salir, y time entre ellos. Yñängáypabiyàrarí
cá, quebrar), Hazer salir la cosa, s. acéndicatúy yñémóná, no es bueno
desperdiciar, derramar. Am6mbucá, mezclarse con los bellacos. Peñém6mà
yo desperdicio (bo: hára). Am6mbucá ímé Christiano Vmbaerehé, no os mez
checaneó, perdi mi trabajo, trabajé cleis con los infieles. Mbaetíró m6nān
en vano. Na m6mbucá pótá tei che gába, mezcla de varias cosas. Ni m6
canéó, no quiero cansarme en vano. nängábij, no se ha mezclado. Oñ6m6
Am6mbucá cheraí, tuve polucion vo nā mónà oycóbo mbiá, todos andan
luntaria. Erem6mbucá teine, mira de rebuelta. Amónäni, diminutivo,
no lo derrames. Ereco recoímé ehe mezclar. Chem6nā oieehé, metiome
cha que erem6mbucáne, no lo mano. en la danga. Aiapá m6mà, rebolver
sees, que lo derramarás. Chembae la cosa. Yquatiapíré aymónà, borrar
moängába am6mbucámbaetiró rehé lo escrito. Chequatiahagueoymónäni,
guitecóbo, traigo la memoria derra borróme de la lista. Mbae ñéapam6
mada en varias cosas. Am6mbucáucá, nà, cosa8 rebueltas. Yya pamónâm
hazerlo derramar. Oñém6 mbucá eí, baeniny, están rebueltas las cosas.
ello se derramó. Chem6mbucá chero M6nde. b, Poner, meter, vestir. A
baia, mi encomendero me ha destrui m6ndé che aó, vistome la ropa. Na
do mis vassallos. Nachem6mbucá ucá m6ndébi, no lo meti, ó no me 2 esti.
potari, ychupé abamééngeymó, no Em6ndé catú, entra lo bien. Am6ndé
quiero darle Indios, que los consu cheao bātā, armarse. Am6ndé chepó,
22(3 226 v.
MÓND MÓND
mneter la mano. Am6ndehé ndehé, en giosa. Amóndíi, espantar, alborotar,
tremeter. A m6ndehé y paü paime, conturbar, escandalizar (ta : tára).
idem. Añém6ndémbía páfimé, entre Nam6ndíi amó, no he espantado, ó es
metime entre la gente. Yñém6ndericé candalizado a nadie. Añém6ndii, es
catú ahé, es entremetido. Añèm6ndé pantome, escandalizome. Apo romón
ñóte guihóbo Tipāópe, no hize mas díi, escandalizar, espantar, y admi
que entrar y salir en la Iglesia. Ta rar. Mbaeporomóndyi catú apohára,
ñém6ndéñóte guihóbo, no haré mas el que haze milagros, ó prodigiosas
que entrar y salir. Añé m6ndé tei, cosas. Ném6ndii ceteibae, espanta
entremeterse. Cheren6indabeyme ye dizo. Che m6ndíi oangaipabapípé :
pé añém6dé, meterse donde no le lla gueco aí pipé, escandalizome con su
man. Yñém6ndericé guén6indabey mala vida. Chem6ndii guecó catú pí
me, entremetido donde no le llannan. rí pipé, espantame su rara vida. O
Ayeaó móndé, restirse : Añém6ndé ñémóndii catú checaneó, estoy muy
aóba rehé, idem. Acífi m6ndé, sacar cansado. Oñémóndii catú yñééngetá,
la lengua. Aiaómóndé, vestirle la ro es muy hablador. Oñém6ndíi catú
pa. Am6dé ytá rehé, poner en prisio chenderaÍhúba, amote mucho. Añè
nes. Amóndé opibo ibiraqúape, po móndiicatú nderaíhúbo, idem. Mbae
nerlo de piés en el cepo. Añeém6ndé, ey rehéyepé oñém6ndii, sin que, ni
industriarle de palabra, aconsejarle. para que se espanta. Noñém6ndii
Cheñéé catupíri amòndé, dile buena írioicobo tej, siempre se anda es
doctrina, direle bien lo que ha de pantando, ó escandalizando sin que
hazer para ser bueno, aconsejéle. A nº para que.
hecóaírà móndé, habléle mal, dicele M6ndíquí, Hazer gotear. V. Tíquí.
que viviesse mal. Ahogm6ndé Perú,
di mi caza a Pedro. Perú cherogm6n Möndíri, Correr velo, etc. V. Círí.
n. 2.
dé, diome Pedro su casa. Ayeogmón
dé y chugui guiquíhíyābo, de temor M6ndó, Embiar de aca allá. Che
dél me meti en mi casa. m6ndó, me embió (y: o). Am6ndó, yo
Möndi, Abrasar, quemar. Añümón embió (bo : hára). Amóndó chereçá
dí, abrasar los campos. Am6ndíyépeá, ycañymbápe, embiar la vista hasta
quemar leña, hazer fuego. Cheiurú que se pierda. Am6ndó chereçápígó
m6ndi cherembiú acú, la comida ca yyapípe y m6bah6m6, estender la vis
liente me abrasa la boca. Mboraí hú ta hasta lo que alcanga. Am6ndó che
baíchémóndí, el amor deshonesto me remym6 āpochí, desechar los malos
abrasa. Mboropotá raí chemóndí, pensamientos. Amóndó mberú, l. Am
idem. Chepíámóndí, estoy colerico, bobebé mberú, eschar las moscas. A
enojado. Chembopíá m6ndí ahé, fu m6ndó parehára, embiar correo, l. A
Jano me ha enojado. Tatá porom6ndí pareca m6ndó. Am6ndó m6ndóaú,
añärétâmeguāra nipohāngy, no tiene embiavalo, pero, etc. Añéängm6ndó,
alivio el fuego abrasador del infier embiar el alma, s. suspirar. Chem6
nuo. Tüpāraíhú tamó pem6ndírae! ó ñéangm6ndó oyeehé, hazeme suspi
si os abrasarades en el amor de Dios ! rar por él. Tam6ndó ndaetibi, no
M6ndíi c. d. m6, y tii, temblar), trató de embiarlo. Cham6ndó ndaeti
Espanto, admiracion. Chem6ndii, me bi, no se trata de embiarlo. Pem6ndó
espantó (y: o). M6ndíitábeté, cosa es pendeçá mbaetetyrórehé, discurád
pantosa, milagrosa, hazañosa, prodi con la vista por todas las cosas. Añé
227 227 v.
MÓNG MÓNG
angmóndó yépíTñpá rembiapó rehé, para que le he de hablar. Om6ngeta
siempre discurro por las obras de Dios. ryré oñémbo iateyaú, despues que le
Mondog, Quebrar. V. Qog. n. 1. hablaron se puso muy mesurado. Po
M6ndohog. V. Qog. n. 1. romóngetahába, donde se habla. Che
Mondorí, Abeja. m6ngetaiepé, haeyneé nday quaábi,
Móndorog, Arrancar. V. Qorog. hablame, pero no sé su lengua. Poro
M6nduá, Cagar. V. Caá. móngetácé, amigo de parlar. Oñ6
M6ndui, Rebossar. V. Tui. móngetá hápe ohú yiu bí cagúāmā,
Mónduyu, Deshazer. V. Tuyu. acordaron en cabildo quele ahorcassen.
Móng, Cosa pegajosa, brear, pegar A Tuptimóngetánderehéne, yo roga
con brea. Añ6 m6 nguirá yugúa ré a Dios por ti. E Tüpämónguetá.
pipé, cacar parcaros con liga. Aypí cherehé, ruega a Dios por mi. I. X.
móng cambuchí, brear,ó poner barniz N.Y. tÑmymbirarocàipe gúba omón
al cantaro por dedentro. Añemóng getá, oró Jesus en el huerto. -

eípipé, heme embadurnado con miel. Möng, Usar, e cercitar, engalanar


Añómóng ibiráñae eharupi, brear el se, componer, ungir, poner. Amóngi
barril por donde se sale. Abápomóng, quaracipe, sacar al Sol. A mongi che
hombre pegajoso. Abápo húpómóng, ñémoÑró hecé, enojéme con él. Na.
hombre pesado en las visitas. Añem6 móngii che aó räge, aun no he usado
póm6ng, hagome pesado, pegajoso. de mi ropa, no la he puesto. Cheaó
Amópómóng, hagolo pegajoso. Caá móngípirey ñó arecó, solo el vestido,
m6ng, amores secos. Pipomóng, cola que aun no hé usado tengo. Aó món
para pegar. Añómóng cheruí, untar gi pírey arecó, tengo ropa que no se
las flechas. Ví amópómóng, hazer en ha usado. Namóngí catui Tipa che
grudo de harina. Nipómóngy, no pe raihúba, uso mal del amor que Dios
ga. Naypomóbae rigiai ché, no soy me tiene. Nachereçá móngícéri aba
pesado. Nañemópomóngy, no me ha rehé, no soy amigo de poner los ojos
go pesado, ó pegajoso. Ypómóípá, ha en hombres. Amóngi chereca hece,
perdido el risco. Ambopómó y pá y puse los ojos en él. Am6ngí ímā che
raití, purificar la cera. cóga, ya he gozado de mi chacara.
Apomóng es lo mismo. Yñapómóng, Porahéy nimóngí hábi quieräge, aun
es pegajoso. Ambo apom6ng, espessar. no se ha entablado aqui la musica.
Tai apómó, sudor pegajoso. Eí apo Chamóngí ñemboé pihábo pendo gru
móng, miel espessa. Apomó atā, me pí, entablemos el rezar de noche en
dio espesso. Ndeí yñäpómó räge, aun vuestras casas. Namóngíi rágé yaçí
no está espesso. Amó móícú, liquidar ñabó cheñem6mbeú hägúāmā, aun
lo espesso. V. Apomóng. no he entablado confessarme cada
Móngé, Hazer dormir. V. Que. n. 2. mes. Opopià mboi omóngí cherehé,
Món getá, Hablar, razonar. Che empongoñóme la ribora. Ayebíbiñá
m6ngetá, me habló (y: o). Amóngetá, guihóbo cheñemoÑró móngíbo hecé,
yo le hablo (bo: hára). Añémóngetaé ya me bolvia del camino a solo soltar
guitecóbo, hablar consigo mismo. A- la maldita con él. Oromóngí ímā ore
móngetá ñómónoóngápe, hablar en rembíú, ya lo hemos comido, pusimos
cabildo. Oñómóngetá oqúapa: Oñ6- lo en cobro. Amóngí ñandi roba capi.
m6no 6ngápe, estan en cabildo. A iu hacíbae rehé, poner los olios al en
ndemóngetábo, vengo a hablarte. fermo. Amóngi ñändípába, heme a
Cheymóngetá häguāmāú ndarecoi, feitado de negro. Amóngi cheñeengä
228 228 V.
- MÓÑA MÓPX
ychupé, habléle, puse mis palabras oñém6ñā cheriépe, concebi de mi ma
en él. Emóngíque tobati íbíātā rehé, rido. Cheménymbae oñém6ñache rí
blanquear paredes. Añémóngí guite épe, concebi de adulterio.
cóbo, andome aderecando, y traba Membiñém6ñängába, l. Membi ñe
jando. Amóngí caábó Tipã o grupí, m6ñärāmó, l. Membí ñem6ñā recóípí,
esparcir hojas por la Iglesia. Abá Concepcion S. S. Maria ocíríépe ñe
ñemóngíbae, hombre que se engalana. m6ñängaguera, Concepcion de nuestra
Yeguacá omóngígueteréhé, hae oān Señora. Oyo pipé oñem6 ñābae, her
ga omóngíá, engalana el cuerpo, y manos de un parto. Tipà om6ñàibá
ensuzia el alma. Mbae rehé poromón ga, Dios crió el cielo. Tüpà nàndé
gí çebae, amigo de galas. Tecó mā moñängá rām6 hecó, Dios es nuestro
rängatú acé àngärehé ymóngí pírā Criador. Oñém6ñà ímā cherymbá, ya
tengo mucho ganado. Ndeí yñém6
má, la virtud es el ornato del alma.
Acé robayú y ecoacú gui, ace áng ñángi räge, aun no se han multipli
rehé ymóngípí reté, el verdadero or cado. Nem6ñängába, generacion, cas
nato del alma es el rostro amarillo ta. Mbae ñem6ñángába pendé? de
de ayunos. Ibagmóngihába yacítatá, que linage eres? Abáñémóñängába,
el ornato del cielo son las estrellas. de casta de Indios. Tapañü ñémóñān
Nañèmóngice hára rigüai ché, yo gába, de casta de negros. Caraían
no soy amigo de galas. Ñamóngíaíbe. gatürà ñémóñangába rigúa ra ché,
teí Tipà ñände rer6ócängā, usamos soy de casta de nobles, o de hombres
mal de la paciencia de Dios. Namón de buen parecer. Némóñänga éngaé
gí catuícheremymbotára, uso mal de hetá Tüpà ybípe amoi, Dios ha pues
mi alredrio. Añémóngi Missa rendu to en la tierra muchas naciones, o
pa, excercitome en oyr Missa. Añém6n castas. Oñém6ñängaé oguerecó, de
gí uca caraíupé, alquiléme. Amóngí suelo lo lleva él. Oñèm6ñängaé rupí
aí cheaó, trato mal mi vestido. Ni oicó, usa de su natural, haze confor
m6ngícatuhábi cherecó, aun no ten me él es. Cheñém6ñängaybié amo
go assentada mis cosas, ni está con m6hé, descubro mi baaco nacimiento.
clusa mi causa. Ibotírehé ñfinífigüi Oñém6ñāymbobé mytängíári, nacio
Tñpā omóngoí, adornó Dios essos la cria antes de formarse. Christián6
campos con flores. rāme ñem6ñängába acé, el averse he
Móngíá, Ensuziar. V. Quíá. cho el hombre Christiano. Christiano
Mönguá, Hazer passar. V. Quä. n. 2. ñändé ñem6ñängaiabébé yaicobene,
M6ngué, Hazer menear. V. Cué. hemos de vivir conforme al ser que
n. 1. tenemos de Christianos. Añém6mbae
Mönguí, Hazer harina. V. Cuí. n. 1. moñāmbo tárāmó, voi me entablando
M6n6ó, Juntar. V. N66ng. aora, criando y haziendo chacara,
M6ñā, Hazer correr. V. Ñā. n. 4. assentando. Añém6märängatú m6
M6ñà, Hazer, engendrar, criar. ñāmbotárámó, aora trato ya de ser
Cherú chem6ñà, mi padre me engen virtuoso. -
dró (y o). Amóñà, yo lo engendré. Moñepetei, Un solo. Moñepé, l. Mo
Amóñā cheróga, hago mi casa. Am6 ñépei, idem. Moñépetei tei, de uno
ñā tembiú, hazer la comida. Am6ñà en uno. Moñépetey cí, una sola rin
cherairá, engendrar. Aporom6ñà, en glera de pluralidad, ó uno singular.
gendrar mucho. Oñem6ña cheríépe, V. Petei.
concebi (dize la muger). Chemembae M6pä, Dar golpes. V. Pā. n. 3.
229 229 V.
º\

MÚ MUND
Mópy, Baiben. V. Py. n. 13. Ytéytécatú ibípeguarambae rehé
Morändú, Nuevas. I. Porandú. ñémüngára, yerran los que compran
Móräng, Hermoso. V. Poräng. cosas de la tierra. V. Mundá, n. 1.
Mórängú, Trisca. V. Porangú. 2 Mü, Escupir, echar de la boca.
Los verbos que empieran por Moro, Añómi, escupilo, echélo de la boca
quitado este Moro se busquen en 7a (m6 : hára: hába). Nañ6müi, no lo
letra que se les sigue: ut Moro ty, escupi. Añómi ucá y chupé, hize que
muy blanco, busquese Ty. Mboroyu, lo escupiera. Chepíapichibi cheiru
amarillo, busquese Yú, etc. rupó omónducá, la rebolucion del
Morendotar, El delantero. V. Ten estomago me hizo echar el bocado de
dotára. la boca, Icámü Ígára, recumase la
canoa. Iyícá múibirá ñāé, salese él
M6r6ti, Blanco. V. Ty. 4.
barril, haze chisguetes. Annybü echar
M6ty, A vergon car. V. Ti. 5.
la saliva, escupir. AnnÑbü hecé : Y
1 Mü, Amistad, parentesco, con - chupé, escupile. AmónÑbá ucá, hazer
trato, trueco ad invicem, contrario. que escupa. Chemónybfi, hizome es
Chemi, mi amigo, ó deudo. Chemi cupir (m6: ngä: ngára). Andibú es lo
Perú, Pedro es amigo. Pedro cheñe mismo, escupir I. X. N. Y. robá y
mi, Pedro es con quien trato. Añe nYbühábāmóoico , fue escupido el
m6mürámó hecé, aora de nuevo me rostro de Christo nuestro Señor. Gu
he hecho su amigo. Nachemi rfigüái en diguénemā ohequii ym6ngibo Je
ahé, no es mi amigo. Oñémífi ahé gua sus robarehé y múm6, arrancaron
picharar í cheacápa, hase concertado sus salivas suzias, y las escupieron
para reñirme. Añémü hecé, trueco en el rostro de Jesus.
con él. Añémü nde aóba rehéne, tro
Muá, Golpe. V. Púa. n. 2.
caré tu ropa, o darete otra cosa por
ella. Añémü nderengúepe guiténá, Muà, Luciernaga. Cherecá muā,
yo quedaré por ti en trueco en tu lu ofenderse la vista con el Sol, cerrar
gar. Eñémi cherehé, queda tu en mi los ojos a menudo por la reverbera
lugar. Añémi te hecé, dile en true cion. Añémóeça muā guy maém6,
co algo, y no me dio el trueco. Cha cansarse la vista. A mae mífià müà,
ñémü, contratemos (ngä: ngàra). Pe mirar interpoladamente al modo que
ñémü íbápe gúara mbae rehé, con la luciernaga abre y cierra la luz.
tratad en cosas del cielo. Peñémíi Muà, Assalto. V. Puā. n. 1.
teiibape guara mbae rehe, comprad Müà, Dedo. V. Qúā. n. 7.
de balde las cosas del cielo. Oñémi
m6 o ú or ébe, viene a contratar con
Müái, Gusanos de , guambé“.
nosotros. I. X. N.Y. ñändepíá rá po Mucürá, Cinta trencadera. Mucürà
táboñó oñémfi, trata Christo nuestro miri, cinta angosta. Mugurā popé,
Señor de comprar solos nuestros cora faaca.
cones. Ñandéyaicó ñémumbirāmó Mimi, Tembladero. Tatá múmü,
Tüpà rehe, somos rescatados por rescoldo. Tuyú mümü, pantano tem
Dios. Ñanderehé ñemüngába Túpà bla dero. Hacogomümú, yerven los
ruguí, nuestro rescate es le sangre gusanos. Temymó angaí omümü, yer
de Christo.Ndapeyé te éy ibapegúara ren los malos pensamientos.
mbaerehé peñémúngā, no andais 1 Mündá.r c. d. mú, trocar, y hára,
errados en contratar cosas del cielo. participio) (rehe), Hurtar. Amündá
230 230 V.
MCND MUNI)

cherapichara mbaerehé : Che che barí, no me aman a mi, sino a mis


mindá cherapichara mbae rehe : cosas. Nderecó mârängatú rànguera
Aymundá, hurtar. Mün dára eca tú ereimündá nde recó pochi rehé, en
bae : Mündári yeporúbae: Mündára lugar de ser bueno eres malo. A imin
ycaracatú mindárehé : Ypóichà ca dá cherecó pohí tecó mârängatú re
racatú, diestro ladron. Amómündá hé, he trocado mi vida mala en bue
ucá, hize que lo hurtasse. Mundára, na. Naimindári eí cherapichá ra.
ladron. Mundapó, lo hurtado, y el hae oyapo guiyabo, culpar a otro,
que hurta. Mundapóra ché, yo soy el Tecó eráquàndaí rehé y mindaripíra,
que contiene hurtar, soy ladron. Mun disfamado. Terà quàndai rehé ay
dapórahaú, comi lo hurtado. Munda mündá, disfamar,
póra rí yèpè acarú, como siempre de Este verbo es activo, y assi no tie
hurtos. Mündapóra ri oycobèbae, el ne posposicion, y tiene píra. Imífin
que vive de hurtar. Emboyebi nde dapíraché, soy sospechoso passive, y
mündahagüera, restituye lo hurtado. trocado uno por otro. Che remy min
Este Amunda, y Aimünda es neutro dá Perú chuārehé, a Pedro ture por
con rehe, y assi no tiene píra, sino Juan. Mbaemäràngatú ymúndapirā
hába. Muündahába, lo hurtado. Chey m6 oicó y pochibae rehé, las cosas
mündahaguera, lo que hurté. V. el buenas son tenidas por malas. Chey
Arte c. 21. märängatubae yepé y múndapírām6
2 Mündá. r c. d. mú, trocar, y aycó y pochibaerehé, aunque soy bue
hára), Juzgar, sospecha, zelos, tener no, soy estimado por malo. Mbae au
uno por otro. Oieupé cheñèm6Yr6 bé oñómífidateí oyohé rehé, guecha
oymündatei chepíaquíryry rām6, juz cábarí abé, aun las cosas se parecen
go que estava yo enojado con él, por unas a otras en el sabor y aparencia.
ver que no le hablava. Amíindá tei, Mundaró c. d. mundá, y r6, po
culpéle sin causa. Ay mindá cherem ner), Significa lo que mundá 1 y 2,
bireó, sospecho de mi muger. Ay mún hurtar, y trocar, y siempre con notas
dá cherapichára cherembirecó rehé, de activo, y no admite pronombre:
8ospecho que alguien anda con mi mu ut Aymündar6 cherapichárambaere
ger. Chemündá cherapichára guem há, hurté los bienes agenos, y en este
birecó rehé, tiene sospecha de que sentido es neutro. Aimündá cherapi
ando con su muger. Ay múndarucá chára, tengo sospecha de mi proacimo.
hembiricó, hize que tuviera sospecha Aimündaró cäguy í rehé, tuve el vi
de su muger. Chemindá rucá ahé no por agua. Ymindar6mbÍraché Pe
cherembirecó upé cüñà rehé, hizo rúrehé, yo fui tenido por Pedro. O
que mi muger tuviesse sospecha de ñémündaró ucá añängā Angel mā
mi. Aimündá catupíríchera pichára, ràngatúrehé, hizose tener el demonio
...juzgué bien de mi proacimo. Carai por Angel bueno.
rehé oremüundá, piensan que somos Mundé, Trampa para coger ani
los Españoles. Mborebi aymundátei males. Mündé íqúe, los lados de la
guaçú rehé, 8ospeché que era venado, trampa. Mündé pemi, idem. Mündé
y es anta. Pai recó mündá hyni, qui pírāmā, las varas antes de ponerlas.
ere se hazer Padre. Abá paie Tüpà Mündepí, trampa pequeña para ra
recó mündá hiny, los hechizeros se tones. Amünderi, poner trampas(ngü:
quieren hazer Dioses. Mbíá chéraihú hára : hába). Na múnde rügibei, ya
rangué o y mindatei chembae raihu no pongo trampas. Amoi mundepí
231 231 v.
NÁ NAMB
poner trampas. Amboí múndepí : inâtepià raé? nâtépé ereyú? pues
Amindepimboí, desarmarlas.Yñacà assi vienes? Nänfingára pé chereco
çorog míindé, rajóse la horqueta de epérae ? pues desta manera me tratas
la trampa. Mundépoé, el garco en tu? Nätene hiny : Nātene y pónimy,
que pone la mano la caca. Om6mbo assi puede estar.
póreteí mindé, saliose la caca. 2 Nà, Jdem que Nängā, en verdad,
Múmé c. d. mi, escupir, y né, he ciertamente. Aanimà, no en verdad.
dor), Dizen al niño del segundo par Ayetenà, cierto es assi. Cómà, cierto
to, que mama junto con el del prime desta manera, ó esto es cierto. Chenà,
ro, y por esso se enflaqueze, y lo mis yo cierto. Ndenà abaaguíyeteí, cierto
mo dizen a qualquiera niño huerfano que eres hombre de bien.
flaquito, que juntamente mama con 3 Nà, Supino de muchos verbos.
otro. Cunúmi múne, niño que mama Aháhen6iná, voy a llamarlo; y siem
assi. Ymúné arecó cheraíra, dize el pre es breve.
Indio a su hijo, que la madre ha des 4. Na : Nda, Negacion. Nam6m
echado por el segundo que ha nacido, beúy, no lo dioce quando se ha de u
y el le tiene consigo, y cuida dé7. A sar el uno o el otro. Lo enseñará el
m6múne chemembí, criolo desmedra uso que dirá el buen sonido.
do (dize la India): lo mismo dizen Nāi c. d. ná, desta manera, y y,
de los animales que sus madres han diminutival, Poquito, assi. Nai amee,
decado. Yminengueri, pobrecito, fla dile un poquito, assi. Naibé amee, un
quito. Cheretá miné, mi miserable poco mas le di. Nay bera ñóte tere
Juego. Nde angaipánde mómüne, el yápó, haz un poquito solo. Näí rāmi
pecado te haze miserable, desmedrado. ñóte mbae ñemóñängägüāmā arecó,
Mürèrui, Cosa chica, desmedrada. esto poquito solo tengo para sembrar.
Abámürerui, hombre chico, desmedra Naybe ñóte tui, poco ay. Naibé tir6
do. Aporabiquí mirèrui, miserable ete nameengi, ni aun poco le di. Nay
mente trabajo. A carú murèruy, mise ceri ñābé ñóte emeè, dale algo mas.
rablemente como. Tecó márängature Näcó c. d. nängā, y có, cierto),
héndemureruy, estás desmedrado en Ves aqui ciertamente. Conacó ymā
la virtud. rängatú ohóibápe, veis aqui cierto,
Müfi, Caracoli7los chiquitos que que los buenos van al cielo. Conaco
usan por cuentas. ché, veis aqui que yo lo mismo dizen.
N. Racó, y Pacó.
1 Nä, Adverbio, desta manera (se Nāmbí, Orejas. Chenâmbí, mis
ñalando). NäSmé, no hagas esso. Nä orejas (y: o). Nambi chái, garcillos.
ereyapone, haras lo desta manera (se Nambíqúara, el agujero de las orejas.
ñalando). Nänguáypó ycóycó au, Nambí rebiré : Nāmbiquí, ternillas
mejor concepto avia hecho yo desto. de las orejas. Nāmbí ey, desorejado.
Nāyhóny, por aqui fué (señalando Nambiyeroá, orejudo, que tiene las
con la mano). Náheí, assi diaco. Perú orejas caídas. Nāmbí pai: Nambi pí
o ú, hae naheí, vino Pedro, y diaco pià : Nambí porängába: Nambiqua
assi. Haé nâmbae amboaé yquai, y pó, carcillos. Chenambí yo obaque
desta manera fueron las demas cosas. guiāmā, he quedado aturdido. Che
Nä chererecó aí yepí, assi me trata mónambí yoobaque, aturdióme. Am6
siempre. Hynā tepià tecoraé? que assi màmbi yoobaque, y yacápa, aturdile
se vive ? que esto es lo que passa ? Tá riñendole. Ynambi ogpira, l. Y nâmbí
232 232 V.
NAMÓ NAND
apimbira, desorejado. Ainambiapi: Tüpà ópe chereiquieguí ndapó íri,
Aimambíbíacíá, l. Aynâmbi quiti, de idem. Nām6mei chemégúa eyrām6,
sorejar. Chenâmbírí yepé aipó ahupí no solia yo triscarme. Nām6mei che
ne, esso yo lo alcarécon la oreja(lo que cintimírām6 cheängaipaey m6, hae
dezimos con el dedo). A y nâmbi api. che tú yabaéâm6 cheängaipá, quan
cortar parte de la oreja. Aynāmbíqúá do yo era moco vivia bien, y aora quan
m6mbú, l. Amónâmbiquā, l. A y nâm do viejo vivo mal.
biquamóñā, agujerar las orejas. A y Tambien significa » yo siº, yo tam
nāmbi m6atā, tirar las orejas. Y nâm bien, etc. Nāmómei pacó che añó ay
bichárām6 checoga, ya empieca el có ahè upé raé, yo solo era el que acu
fruto tiernecito, de frisoles, y cala dia a fulano, y le servia. Nam6mei
bagas. V. Apícá. n. 2. ahé te 6gui y cémy, ah que ha escapa
Nambii, Al fin, finalmente, en re do de la muerte, es possible que esca
solucion, aora de nuevo. Nāmbii pé pó. Nāmomei ahérúri, o que se viene
ereyú cheraty óca, vienes a quitarme ya. Nām6mei pacó ché raé, ah yo si
las espinas s. dificultades, de vergu solia. Nām6mei ahérá, ah fulano si
enga, respeto, o rezelo no me has ve solia. Nām6 mei ahécatú herahábo
2nido a ver hasta aora. Nāmbii aiu nerá, ah fulano si lo llevára. Nām6
nderecháca, agora de nuevo vengo a mei pacó chembae rerecó berámó tā
verte. Nāmbíi ahendú, esta es la pri mó, ojala tuviera bienes, que yo hi
mera vez que lo oigo. Nāmbii añe ziera, etc. Nāmómei pacó ché Tüpà
m6mbeú, agora despues de mucho. gracia upé guibahém6 rae rá, assi
tiempo me confiesso. Nāmbii ahapó yo alcangasse la gracia de Dios. Nā
tá, agora quiero yr, que ha mucho que m6mei pacó qui ché chemâräney
no voy. Nāmbii tañemboé,agora quie mam6 ah quando yo estava sano con
ro empecar de nuevo a aprender. fuercas. -

Nāmbíindoi apópotári, hasta aqui Nānā, l. Caragúatá, Piña silvestre,


lo ha hecho, y aora no lo quiere ha o no silvestre. Petei caragüatá añ6
zer. Nāmbii nda haihúbi, ya no lo iepé mbobapímbae oyehé ogue re
quiero amar mas. Nāmbii nache an có, pitänguéra, he enguéra, hae heā
gaipápotári, ya no quiero pecar mas. quängüera, una sola piña tiene tres
Nambiinde nde angaipá, en resolu cosas, que son color, sabor, y olor.
cion eres un bellaco. Emónäabéran6 Tüpà mbohapí per
Nami, l. ami, Solia. Namy che hó sonas yépe peteyngatú Tupã, assi
ny ebapó, solia yo ir allá antigua la Santissima Trinidad es un solo Dios.
mente. Ndayuc ai ami abá, no suelo Nändeteí c. d. nà, desta manera,
matar. Checamy nacheangaipá ha y eteí, superlativo, Demasiado, ecces
rambohébiñá, veisme aqui que solia so, mucho, libre, de tal manera. Nān
yo ser bueno. deteí ahaihú, amole mucho. Nände
Nām6mei c. d. amóme, adverbio, teí aipotá coarete guaçu pipé, pé
y la negacion nā), Interjeccion del que píri che carúni, con deseo he desea
se acuerda de alguna felicidad pas do esta Pascua comer con vosotros.
sada. Nām6mei tenacó amiché aguí Nände teíorocú, estamos in puris, sin
ieí guitecóbonda hapecó paüi Ti nada. Nände teí aycó, estoy sin na
pã óga á, tenia habito de yr a la Igle da, sin que comer, sin comer.
sia quando estava yo con salud, l. Nā Nändeteí ahè hécóni, es fulano de
m6mei, racó ché aguiyei guitecóbo masiado libre. Nändetei heecóni ahé
233 233 v,
NÁNÍ NDEí
chébe, demasióse conmigo en pala Ñärärá, Hazer ruido las cosas con
bras, o obras. Nändeteí yñè échébe el ayre, o sin él,meneandolas.Cumān
demasiado, andubo conmigo en pala da guaçu omärārà, los frisoles gran
bras. Nändeteíndé, eres demasiado. des hazen ruido con el ayre. Om6nā
Nändeteí yñängaipá, es demasiada rärà ibicümândá, el ayre haze hazer
mente bellaco. Nändeteíguicarúabo, ruido a los frisoles. Ibopé onârärà, el
soy desmandado en comer. Hy mān algarroba, o cosas semejantes hazen
deteí ndécherecóny raé! que tan ruido. Curíí onârärà ocuita, los pi
malamente me tratas ! Nache mände ãones caen del arbol haziendo ruido.
teíychúpé, no anduve demasiado con I á onârärā, los calabacos hazen rui
él. Nache mandeteí rām6 iepé, aun do. Am6nârāra mbae, ando travese
que no anduve demasiado con él. Né ando. Apíynguà nàrärā, romadigo. V.
enandeteicatú, copia depalabras. Nan Qārärà.
deteycatú cheñeéngā, tengo copia de Näriré c. d. nà, manera, y ryre,
palabras. Nandeteí her66çãngā, de despues, Despues desto, de aquí
masiado le he sufrido. Nändetey hai adelante. Näryré erecüeráne, de aqui
húpa, amole mucho.Nändetey ché nda adelante estarás bueno, supone aver
raihúpa mem6mbochí, el demasiado le curado. Näryré ereñém6mboti á
amor que te tengo te echa a perder. hóne, de aqui adelante escarmentarás.
NandeteíTupã ñänderaihúboé, guai Näryré nachéangaipáne, de aqui ade
ra omeengañändébe, de tal manera lante no quiero mas pecar.
nos amó Dios, que nos dio su Hijo. Nda, l. Na, Negacion. Nda hechá
Näni, Desta manera, asi, sin nada, gi, no lo vi.
razio. Nânipé ere yapó ? assi lo ha Ndaei, Aun no yo. V. n. 4.
zes ?Nânipé ereyu rae? Pues como vie Ndáeróyai, l. Ndaróyai, Con todo
nes vazio sin traer nada ? Näníam6n es8o no, no por esso, siquiera. Tüpà
dó, embiéle sin nada. Chem6nanym mbohapipersonasiepéndaroyaimbo
botarey chem6mbae, no queriendo hapíTüpānām6, aunque Dios son tres
embiarme sin nada, me dieron algo. personas, con todo esso no son tres Di
Peio ímé mäni, no vengais vazios. A oses. Aieruréporará iepé,hae ndá eró
mónäni, quitéle lo que traía, despo yai y méèngy, aunque lo pedi con ins
jéle. Nāni ñóte ogúatá, anda ocioso. tancia, con todo esso no me lo dió.
Näni güara ché, soy soltero, estoi so Aynúpäiepé yepí, haendaeróaiymā
lo, y ocioso. Näniñóte aque, dormir, ràngatú, aunque le agotó siempre,
sin cenar. Näniñóte cheren6i,sin que no por esso es bueno. Ndaroyai pen
ni para que me llama. Nāni aycó, es decó pochi ereiarog, siquiera no hu
toy desnudo. Nāmi aycó gui querey vieras corregido algo de vuestra mala
mà, estoy sin dormir. Nanāni rfigüäi vida. Ndaroiai mbae my ni iepè amó
cherecó, no soy hombre vazio, o vano, ereiapó, siquiera no huvieras hecho
o ocioso. Naèmbé nâni, plato vazio. algo. Nda eróyaipeereiapó? pues no
Este nâni con eteí se suele confun lo huvieras hecho? Mda royáipe ere
dir con nändeteí,mucho, haziendo sin ho? Pues no huvieras ido ? Ndaroy
copa de la y;ut Nandeteí orocú, esta ai opombae á, l. Che ndo pombae cu
mos in puris,no ay nada. Nandetey ai rí, y no por esso os he tomado vues
có, no tengo cosa: estos dos son deste fra8 co8a8.
näni. Nändeteíayú, traigo mucho; es Ndeicétámó c. d. aé, n. 4. con la
te es mändeteí. negacion, y támó), Ojala, pues yo no
234 234 v.
NDAH NDE

cierto, pues tu no, etc. Ndaéycé tá háubié a haihú ymárängatú rām6,


mó niché amó rerecóbo. Iepi herú amoleporque es bueno.Nda háubiérfi
eymi, pues yo no lo avia de traer silo güái oronífipá, no te agotó sin causa.
tuviera. Ndaeyce tamó niché : cherai-Nda haúbié rügüāi oroiucá, causa ten
húepé yeramo haihúpa, pues no le go para matarte, no es por mi fanta
acia de amar, diziendome el que lesia, o sin causa. Nda haú rigüai Ti
amasse. Ndereicé aútámó herúbo raé, päiahaihú, tenemos muchas causas
huelgome que no lo has traido. Nda- para amar a Dios. Ndahaúbeteí rfi
eyce tāmo che yyapó potábo, pues güái nde cheraihú, no es el amor que
yo lo avia de hazer.Ndaeice tam6 che-me tienes tan perdido. Nda haúbieté
cheangaipá potábo, pues yo avia de ahechagne, por ventura lo veré. Nda
querer pecar. Ndapeyeyce tamó añā- haúbié herá acúeráne, por dicha sa
retàme pehó potábo, pues aviades de naré. Nda haúbiétämó a hechagrae.
querer yr al infierno. Ndiyayce tāmo ó si yo tuviera dicha de verlo. Peen
ibáqueñändehó potareÑmó, pues no da ha ú bieté pemárāngatú eÑ, por es
aviamos de querer yr al cielo. so no sois buenos. V. Haub.
Ndáeté, Muchos, y mucho. Ndaeté Ndahé, V. He. n. 6.
túri, muchos vienen. Ndaeté ahaihú,
l. Ahaihú ndaeté, mucho le amo. Nda
Ndaié, Diz que. V. Emónà.
eté ey ahaihú, algo le amo.Ndaeté ey Ndaróyai, No por esso. V. Ndae
eyme ahaíhú, no le devo de amar. royāy.
Ndaeteé, Y aun por esso, causal. Ndaté ei, l. Ndateí, Acertar. J”.
idem que Añebe, idem que Ndey Te, error. n. 8.
teé. Ahècheraihú, ndaeteé ahaihú, Nde, l. n, Pronombre tu, y tuus,
y aun porque me ama él le amo yo. tua, tuum. Con empecados por m, ó
Ndaeteé mängā aipó yéni, y aun por nariz, haze, ne, o nde. Nde aé, tu mis
esso lo dico. Taerá ndaeteé yéni mo. Ndembaé, tus cosas. Nde aé eycó,
rae? que por esso lo disco ? Ndaeteé l. Nde aé eycó aú, l. Mburú, allá te
yñèmoÑróni, por esso se enojó. lo ayas tu. Nde añó, tu solo. Ndeañ6
Ndaeteí, Demasidamente, mucho, épága? pues tu solo ? etc. Ndébe da
muchos. Ndaeteí abarúrí, ºriene mucha tivo, para ti. Nde ñābé güara, nde
gente. Nandaeteí ríigüái abárúri, no rembiapó, como tu eres, assi son tus
vienen muchos. Ndaeteí ahaihú, amo obras, l.Nde ñābe guara aú ndere m
le mucho. Chey poindaeteírāmó paé biapó. Nde tí, tú ola. Nde hégúi: de
y picopi eÑmi, no soy largo en dar: y ti: ndepipé, contigo, en ti. Nderehé,
assi dura. Ndaeteí rügüai chehaihú por ti. N depacó? tu eres? Nde picó?
pa, no le amo demasiadamente. idem.Nde pacó erequía?vaste tu ?Nde
Nda guíyei, No es bueno, I. Agu picó ereycó hääróm6? eres tu el que
iyé n. 1. lo guardas ? Ndepi ängeréyu? has ve
Ndahaubié, Adverbio causal c. d. nido aora ? Ndé niá abáete, tu eres
haú, y y, y e).Sino fuera por esso, hombre honrado, ó temido, respetado.
por dicha, por ventura,por desventura, Nde tequeñändú, tu avias de ser. Ndé
fortuna. Ndahaubié yhó eÑmi, equa ñändú, idem.Nde picheraé?eres tu yo?
ime cheéram6, por e88o no se fué, Nde, Idem que E; aparte en los ver.
por que le diace que no se fuera. Nda bos narigales. Amoyndéponer aparte.
haúbié y márängatú ché oníipā rām Nde, Idem quod Cé. NémoÑr6ndé,
boé, porque le castigó es bueno. Nda enojadico.
235 235 V.
NDÍT NE

Ndébe, Dativo, para ti. Ndébeguā Nditibi, no ay. V. Tí, b. n. 17.


rāma, para ti Ndébe güara, lo que te Nditíri, Sin compañero. V.Tí. n. 18.
pertenece. Ndébeñó, para ti solo. Nde Ndog, Quebradura. V. Cog, n. 2.
beé, a ti solo. Märá eteípendebeé? a Ndú (abstrepitu), dizen al ruido
ti que te parece ? de qualquiera cosa, y significa mu
Ndei, Aun no. V. Aé. n. 4. chedumbre. Ndú eí guabirá ocuita,
Ndeyteé, Por esso. V. Ndaeteé. caen con gran ruido, ó fuerca los
Ndí,ndibé, andí,andibé, Juntamen guabiras del arbol. Ndú eímbí áo
te. El Ndíbe se compone de dos par úbo, viene tropa de gente. Ndúheímbíi
tículas ndí, y bé; sirve a compañía oübone, vendra mucha gente. Ndú
de movimiento. Perú ndibé ahá, voy heímbíá yiapóbone, mucha gente lo
Juntamente con Pedro. Chendibé,jun- ha de hazer. Teí ai racóndúpeiabo
to conmigo. Tñpà Túba, hae taíra tej, mas es el ruido que las nuezes.
Spiritu santo ndibé oycobé apíreyn Ndurú. g, l. ndú, Ruido, de golpe
gatú, el padre, y el hijo, que con el de gente que va ó viene de tropel.
Espiritu santo juntamente viven eter Ondurú ndurú ohóbo, van de tropel.
namente. Perú andibé arahá, Pedro Orondurúrú oroiu, l. Orondúrúrú
y yo lo llevamos. Hae andibé omano, hápe oro yú, venimos de tropel. A
juntos murieron. Haéandibé oiógue m6ndurúrú íbatégúi heytíca, derro
rú, juntos vienen. Hae andibé ou bi car con ruido. Arnóndúrúrú íbá,des
ñähae pécuápe oia og, venian jun granar la fruta del arbol, y frisoles
tos, pero desde la mitad del camino 8e grandes, y cosas semejantes que tre
apartaron. Cheyndibé aiu, yo vengo pan por los arboles. Ondurúndurú
con él. Ondibérām6 chererúrám6 che hápe mbaeaçí chehú chehú, tropel
poicatu, trayendome consigo me regaló. de trabajos, ó enfermedades me han
Ndí, idem quod hetá, Muchos. Ndí venido. Ondúrurú hápe ocui āngué
oú, muchos vienen. Ndí oguerahá, ra añárétámé, caen de tropel las al
muchos llevaron, ó mucho. Oñém6n mas en el infierno. Orem6ndurú ndu
díndí aú, parece que van muchos, y rú orem6ndóbo, embiaronnos atrope
no lo son; y mientras mas se detiene lladamente.
en pronunciarlo, mas muchedumbre
denota. 1 Né, Adverbio a firmativo, lo
mismo que nängä; y se usa breve, y
Ndíabó, Carestia. V. Tíabó.
Ndicatui, No es bueno. V. Catú. largo. Chené, ahaíhú, yo cierto le
amo; y siempre se pone al principio
Ndicatú etei, No es possible. Ndi
tras la primera diccion; ut Chené
catú etei ahé herahá, no es pos
sible que lo lleve. Ndicatú etei Tipà ahaíhúcatú Tüpäne, yo cierto ama
ré mucho a Dios.
yñyr6 eym6ndébe, no es impossible
que Dios te perdone. Ndicatui eté 2 Ne, Nota de futuro. Ndahaicé
che y ya pó, no es possible que yo lo ne, no yré. Aháñe, yré; y siempre se
haga. Ndicatui eté oangaipacüere pone al sin. Chené ndahaiche anā
román6har éíbá pe yhó, no es possi retāme chehópotareymâm6ne, yo
ble que el que muere en pecado se salve. cierto sino quiero yr al infierno no iré.
Ndicuérí, Fresco. V. Cué. n. 2. 3 Ne, Lo mismo que té Tahá eme
Ndipó, nipó, por ventura. V. Ypó. ne, pro Tahá emeté, porque no vaya
Ndítei, Ygualmente. V. Té, error. Tereho eméne, l. Emeté, para que
n. 8. no vayas, no es muy usado.
236 236 v.
NERô NiNY
4 Ne, Lo mismo que nde; pronom ºerólo ecortativo, ea ya, ea finalmen
óre, tu. Nembae, l.Ndembae, tus cosas. te. Eneíñéró, ea ya tú. Peñei meró,
5 Né. m, Hedor. Chene, mi hedor ea ya vosotros. Peyāpó neró, ea ha
(y: o). Abané, hombre hediondo. Y eedlo. Peyá ponänga ró, l. Peyápó
nembaçí, es muy hediondo. Y némātā, angá ro, dem. Peyapómburúneró, ea
olisca. Yné yne, assi, assi olisca. Ni ya, /azed/o con la maldicion.
néngatui, aun no hiede mucho. Niñé Ngā, Terminacion de supino; ut
my, no hiede. Amóné, hazer que hie Amee, dar. Aháyméénga, voy a darlo.
da. Yn embaçi angaipába, hiede mu / º empre es breve. Añonó, poner.
cho el pecado. Ni neyri y chugüi, no Aháínóngā, coy a ponerlo. Weanse
se le quita la hediondez. Nine y mbo las terminaciones de los 8upinos en
tári ychúgúí, idem. Obiáynémá che el , Arte“.
rí, pegaseme la hediondez. Oñém6
Ngyri, Dize la muger a las niñas,
membobíá angaipábiyāra, pegase al Pro QuYrí; tambien lo suelen usar
pecador el hedor del pecado. Aínen
los varones. Chiquito.
góg, quitarle el mal olor. Amónei,
Ngüí, Essos, essas. Nguybae, l. É
idem. Yne cherèmbiapó o úpa, ha mu guibae,
cho que de cé mi obra de las manos. essos, etc. Nguybae gúi amó,
º'9uno de esos. Nguy abá, essos
Yne ímá chemârängatú potá, mucho hombres.
ha que deseo ser bueno, pero no lo
T. Égúy.
soy. Oi néngá, bulle sale el mal olor. 1 Ni, Estar de plural.Oron, esta
Ay mengá yyabíquibo, hazer que sal mos: peni, estais: oni, están, 7. Nini,
ga el mal olor meneandolo. Añärätä noromin$, no estamos en paises: na
ninéngüeíri apirey, no perderá ja penini, no estas: nominy, no están.
mas su hedor el infierno. Oynybae el que está: orohóoroniña,
Nebú c. d. né, hedor, y bú), Rebo ººmos á estar; peho penina, vais a
sar, salir el hedor. Ynebú, huele mal, estar ohoony nâ, van a estar. Angu
sale el hedor. Ynebú nderecó, huele era oie cohu ibape oniny, las almas
mal tu vida, tus costumbres. Om6ne se gozan en el cielo. V. Riny.
bú guecó angaipabiiara, haze el pe 2 Ni, Particula afirmativa, lo mis
cador que rebose el mal olor de su ri º que Ne afirmativo, ciertamente.
da. Angaipabiyāra nebú rehe añān Arobia niché, l. Chéne arobiá, yo
ga yñäény ocoícoíbo oúpa, al olor ºro ereo. Ayapóniché, yo cierto
que sale de los pecadores acuden con lo hago. Amanó nichéne, yo cierto
77?O 7"27"6.
alegria los demonios.
Nehéé, Despues, de espacio, tiem Nià, Idem quod Ne, y Nängā, ad
po largo. Neheé ayúne, despues bol ºeródo afirmativo, ciertamente, Che
veré, Nehéé nāngañāñó m6nguetá miándahaicéne, yo cierto no yré; y
mé, despues nos hablaremos. Ne he é siempre se pone a/ principio tras al
aycó ebapóne, de espacio estaré allá. 9º pronombre. Tipā niä fíanderu
Ne heé aiu, no vengo para bolverme bºm6 oicó, cierto que Dios es mu
presto. Neheé ycó añaretägui chece estro Padre. Haénià. omänó, el mu
míne, ndoyāborigüai añäretame gu rió ciertamente.
ara, los condenados no tienen espe Nybi, Escupir. V. Mi, escupir.
ranga de salir jamas del infierno. n. 2. y Tendi.
Neró, Estas dos particulas, ne, afir Nimy, Es tercera persona del ver
mnativa, y ró, finalmente, hazen un ad bo Ni, n. 1, o de Chery.ny, que haze
237 237 v. II. 16
NO ÁN NNOG

yny, en la tercera de plural. Pe m6n6 āngi abatí rängé, aun no he


mbía niny, alli está la gente. V. Riny. juntado el maiz. No n6āmpotárimbíá
Nyny, Latidos. Cherayú nyny, la oqúapa, no se quieren juntar, etc. O
tidos del pulso. Chem6nyny checa m6ängbíá oquäpa, hase juntado la
meó, causame latidos el trabajo. Che gente. Ion6ā upápe, juntóse el agua
m6nyny cheangaipá potá, estimula en la laguna. Itíapí n6ängñābe, an
me la carne. ChemonYn y eté che gaipá onóāng angāpípé, como la bas
roó angaipábarí, l. Angaipá apo sura se junta en el muladar, assi los
potahá, idem. Onyny cheret y má ca pecados en el alma. Tin6āng range,
neó aguí, las piernas me tiemblan juntense primero.Temymoā pochíni
del trabajo. Chen y cheny, tengo la noängbótá íri cheāng repeñānā o úbo
tidos por el cuerpo. Añèmbocu ny yepí, acometenme malos pensamien
ny guiñeéngā, escalentarsele la bo tos siempre.
ca hablando. Noi, Tener consigo. V. y. n. 8.
Nypíā, Rodilla. V. Ten y pià. Nöng, Poner, impedir, echar. Che
Nipó, l. Ypó, Por ventura. Che nóng ocotí rāaróm6, pusome en gu
nipó aháne, por ventura yré. Nda arda de su aposento. Añonó yäpepó,
haycé nipóne, por ventura no yré. poner la olla al fuego. Chenó che
Quando se le pone Te, este Te pi n6ngi chebohítába, la carga me de
erde su é; ut Chetipó ayapóne, yo tiene, me impide. Orenó ren6ngi íbi
quicá lo haré. Ndetipó, tu por ven tú, vanos deteniendo el viento. Che
tura. Hae típó, él por ventura. . móchenóngi chetihábacheñém6mbeú
Nyrüi, Solo. V. Yrü. n. 1. haguâmey rehé, la verguenga me de
1 Nó, (Adverbio) Tambien. Che tiene para no confessarme. Chenó
ahanóne, yo tambien yré, Nde nó ere chen6ngi ahé ombae apohagúāmārí,
hóne, tu tambien irás: muy frequen detuvome para que le hiziesse sus o
temente se le llega Abé, que es lo mis bras. Petei ñó y poihú chen6ngi y pí
mo; ut Che abé aháne, l. Cheabé ri chem6ndó eymà, sola la verguen
ahánó ne, yo tambien yré, Nda há ga, ó rezelo me detiene, ó impide a que
potäri abenó, yo tambien no quiero no vaya a verle. Petei anó Tipà raí
yr. Ahá ycó nórá, ya yo me voy tam húba ñände n6ngi n6ngi ñändé an
bien. Ayapó rámóne, yo tambien lo gaipá apo eY rehe, sola una cosa, que
haré. es el amor de Dios nos ha de estor
2 Nó, Idem que Ró, excercitar en var el pecar. Eñ6mongatú neängā an
si lo que denota el verbo. A royquie, gaipába gúi, guarda tu alma del pe
entrar, entrandolo. Anoñà, hazerlo cado. Añenòng, yo me acuesto. Ngā,
correr, corriendo juntamente; hazeam6ñèñó, hagale acostar. Chem6ñe
No, quando se le sigue pronunciacion
n6ng gupí, echóme consigo. Yyíbíri
añénó, acostéme a su lado. Oíbíri che
de nariz, y quando no, Ro. Anói, ha
golo estar estando con él. Anoi íche
m6ñénó, acostóme a su lado. Añénó
yurúpe, tengo agua en la boca. guitúpa, estoy acostado. Oroñénó oro
Noāng c. d. n6, 2, y ä, estar), cúpa, estamos acostados. Añómó ca
Junta de cosas. Oron6äng, juntamo ruhába, poner la mesa. Ngā, ngára,
nos. Pen6äng, os juntais. Oron6ān oñón6ngatú mbae, él compuso ya las
guçú, juntamonos muchos. Ton6âte cosas, o las guarda, l. On6ngatú. E
mbíá, para que se junte la gente. A n6ngatuchembaé, guarda mis cosas.
m6n6āng mbíá, junto la gente. Na Ndereñonóngatuíchembae, no cuy
238 238 V.
NÚNG NÚN0
das de mis cosas. Añón6ngatumhae bae nda abá rügüai, los que andan
midara gui, guardó las cosas por desta manera no son hombres. Contin
los ladrones. gá tamó pägä ereycó? pues desta ma
Noòng, Juntar, iden quod Noáng, nera andas?Áng nfingára, desta ma
Concilio, consistorio. Amonoóng, yo mera (de plural). Cheningára Perú,
junto. Ngā, Ngāra, Nomónoóngába, Pedro es como yo alto, ó baaco, bueno,
Junta; Concilio. Nóm6no 6ngápe, en ó malo. Ni ningári Tipá, Dios no
el consistorio. Oroñémonoó, nos jun tiene semejante. Nomónúngári abá
tamos. Christian6 pabé Tipā upé y Tipà rembiapó, no puede el hombre
ñemon66ngába, Congregacion de los alcancar las tracas de Dios. Y nún
fieles. Caraí ñemon6óngába, cabildo. gárandi póri amó, no ay otro seme
Guírá oñémón6ó oñómóngoiabo, jante a él. Oningára Perú guaíra
juntan se las aves a gorjear. Oron6ó, omoñà, engendró Pedro un hijo se
nos juntamos. Añémón6ó hecé, jun mejante á si.
téme con ellos. Che aba tí mimón6 2 Ningā. r, nungari c. d. núngá,
6ngábi, no se ha cogido mi maiz. Ni manera, y y, diminutivo, Poco, po
mónióngábi eí, hase de rado de jun cos. Orenúngá oroiu, pocos venimos.
tar. I oñém6n6ó amānām 6, con la Pirá ningar arú, poco pescado tray
lluvia se juntan las aguas. Tributo go. Ningariñótérām6 paé? son mu
m6nóón gára, Colector de tributos. chos. Orem6nüngaritaci, la enferme
Ni, Latido. Y nñy ni cherayí, las dad nos ha apocado, consumido. A
venas me dán latidos. V. Nündú, y m6ningari ahé rembiapó, acabar la
Ninífi. obra agena. Huí núngariameé ychu
Nficui, Plural, y singular c. d. pé, dile un poco de harina. Ne t$
nà, cierto, y, ucui), aquel, aquellos. múngari aubé tamó, ojala tuvieras
Abá ucui, l. Nücui yhóny, alla va, un poco de verguenca. Ningárey, mu
ó van Indios. Abá bérámy úcui, cho. Ningarey tamó eremee ychupe
állá me parece que ay gente. Mbíaé raé, porque no le diste mucho. Arecó
níficui, essa gente, essos Indios. núngarey, tengo mucho. Arecó nin
Nügú y c. d. nà, cierto, y ügúy, 7. garey abatí, tengo muchissimo maiz.
guy), Essos, esse, en plural. Mbía Nanfingari rigüaifigüai Tipà ñände raihú,
núgúy om6mbeú, essos lo han dicho no es poco el amor que Dios nos tiene.
Chenigúy nda ei, no he dicho essas Nantingary rügiai chererecó aí, ha
cosas yo. Nde núgúy ndereyapoi, tu me tratado muy mal. Ayapo núngá,
cierto no hazes essas cosas, Mbíaé medio hize. Cherací núngá, estoy
núgúíi, essa gente. medio enfermo. Chem6ningari chere
Nündú (c. d. ni, latido, y tú, gol recóbo, tratóme ruinmente. Amónún
pe, n. 6), Latidos. Cheäcäng núndú, gary cheangaipá guiñémombeguabo,
dame latidos la cabeça, y tomase callé algunos pecados, o no dice la
por calentura. Chemónfindú nindú gravedad dellos. V. Atā. n. 4.
cheraçí, causame latidos la enferme Nfini, Tembladero, latido. Ibi ni
dad. Nündú cheretépá ohú, tienenme ni, pantanosa tierra, que tiembla.
cogido todo e el cuerpo los latidos. V. Cheacängninú, dame latidos la ca
Acäng. beca. Cheyáty y númü, el diriesso me
1 Nüngá. r, Como, manera, fuer dá latidos. Chem6númü, causame la
te, medida. Conüngára, tanto como tidos. Che atyi nindú, latidos de/
esto, desta manera. Confingá oycó diviesso.
239 239 V. 16º
ÑA ÑABö
Nñpa c. d. ni, latido, y pā. n. 3), tiá íqueñà, hazer lo mismo en los pe.
A porrear, agotar. Che nipá, me aco chos. Amboiqueñá ibirapé, poner
taron (m6: hára: hába) (y : o). Ahá molduras a las tablas. Ibírapé que
ynífipám6, voyle a agotar. A y nífipá, ñà, moldura en tabla. Quarací rén
yo le a coto, aporreo. Aporonfipá, yo diñá, rayo del Sol. Guendíñā ndi
ando a gotando. Añénífipā, a cotarse, ñā quaraçí, echar rayos el Sol.
aporrearse. Añénfipá ucá, hazerse 4 Nā. n, Carrera. Añá, yo corro:
acotar. Amóñeníipà, hazer que él se guiñána: ñändára: ñándába. Nañäni,
acote. Nipāreheaioquai, condenar a no corro. Amóñá, hazerle correr. A
acotes. Nífipárehéy quaipí, l. Yme é roñã, correr junto con é7. Aroñá ca
mbira, condenado a agotar. Ndatei bayú, correr a cavallo. Aroieré caba
chenfipá, no me agoto sin causa. A yú, heroñānā, hazer mal al carallo.
ñápírfipá, aporrear, macear. Che apí Añanímbegúe, correr al galope. Mo
rífipá, me aporreo. Añapíripà ai aí, rändú oñā oqúapa, corren las nue
malamente le aporreé. Añacärupá, ras. Eñâte iméneängaipába rehé,
darle porracos en la cabeca. Póng eyepítaçó taçóg myny aubé, no co
ynupám6, o que porracos le dió. A rras tras los pecados, detente un po
m6 è6 ynfipám6, mafé/o a porragos. co siquiera. Oñā oñà che atí rupí,
Am6e6 ātā ynfipámó, de célo medio latenme las sienes.
muerto a porragos. 5 Nä, l. Näng, Encestar, juntar.
1 Ñà, pro Ñande, nosotros inclu Añóñà aiacápe, encestar. Aycó yñān
sive. Chahá ñäñífihá moínà, vamos a gā, estoy encestando. Ñängába, em
poner nuestros lacos. budo. Ñängá bucú, embudo grande.
2 Nà, Es lo mismo que Ya: ña, Ambaeñäng, encestar, poner licores
toman los nombres y verbos nariga de un baso en otro. Añonāng y píca,
les, y los que no, ya. HaSi, grano. poner apretando. Añeñāng abáoco
Ahayñá, juntar grano. Ahayiñà tatá, típe, entra la gente en su casa. Oñe
juntar los tizones. Ahay yñäabá gui ñāng abáguope oyepípíca, está abru
tecóbo, ando juntando gente. Oñé mada la gente en su casa. Añänga o
aíiñäabá quÑbóngotíne, yrase juntan.- ñ6ñā anguera y pí y pica guetàme, los
do la gente ázia acá. V. Hayiñá. demonios van embanastando almas
3 Ñà, Lista de alto a banco no en el infierno. Oñéñäñeñängeí abá
atravessado; y siempre se le pone al angúera añāratá apítépe oie pí píca
gun otro nombre; v.g. Ao íqueñá que oqúapa, sin que ni para que se abru
ñā, l. Aó y piñā, ropa listada. Ambo man las almas en el fuego del infier
aó íquenā quemá, listas assi. Aíque no. Oñéñāngirétei noñeñängogiché
ñā quatiá tí, hazer rayas por el pa apíreymäne, despues de aver entra
pel de alto a banco. Yrindí íqueñà do no saldran del infierno jamas. Pi
aiapó quatia rehé, hize quatro rayas ráñāng aiacápe y pipi oinäñā bebé,
en el papel. Ambo aó popiñá, poner egúy yabeabé ànguera añāratá qúa
guarnicion o la ropa por los lados, ra pípé y pipi mburú o quâpa, assi co
ut calcones, etc. Chereça po piñá, ra mo los peces están apretados en el
yas que se ponen desde los qjos hasta cesto, assi las almas están en el hor
las sienes, alcoholar. Añémboecá po mo del infierno.
pÍñā, alcoholarse. Añémo etÑmà Nábe, Manera. V. Jabé.
íqueñá, ponerse listas largas por las Nabó, l Nābi6, l. Nām6, l. Ñábià,
piernas, engalanandose. Añèmbó po cada uno. Oreñābó, cada uno de nos
240 240 V.
ÑA50 ÑAMÓ
otros. Yñābó, cada uno dellos. Oñā barro. Ayquití Ñaei, estirar el bar
bó ñābó peteí ibírá toguerahá, cada ro para hazer ollas. Am6ñá ñäéñ
uno dellos llece un palo. Tába ñā ytaqui pécuí pipé, poner mezcla al
bo pipé oymé Tipā óga, en cada pu barro.
eblo ay una Iglesia. Cheque ñābó Ñagiaindog c. d. ña, correr, y
chemaénduá Tipàrehé, todas las º e huguai, cola, y og, de car, Escaparse
z es que duermo me acuerdo de Dios. el que iban a coger, dar en bago.
Cherú ñabó che acá, todas las vezes Cheñäguāy ndog y chugüi, escapéme.
que vengo me riñe. Na oreñābó upé Yñāguay ndog chehegúí, escapóseme.
rügüai imé engi, no nos dió a cada Yñaguayndog yyapi potábo, di en
uno. Nde ñémómbeú ñabó meme, to vago con el golpe.Ñāñéaguaindogan
das las vez es que te confiessas. Ibaga gaipabaguine, hemos de huir del pe
rí chemaè ñābó meme chemáénduá cado. Neagñáindo hám6 yarecó an
Tüpà rehé, todas las vez es que miro gaipábane, de lo que hemos de huir
al cielo, me acuerdo de Dios. es del pecado.
Ñae, Cosa concava (c. d. yá, y é, Na guarichà, Lo mismo que Yágua
hueco. Ibíra ñaé, palo concavo, ba rete, tigre. Oye pítiú ucá ñaguarichá
rril, gabeta; recibe re; ut Chereñàe, suelese encarnicar el tigre (dizelo el
mi barril (h : gu). Naéáírirú, pila de que es acosado de otra persona, y le
agua. Ñaépí guacú, tinaja. Ñae apúá ha sufrido), l. Oñe cátyngá ñäguā
escudilla. Naè ymópicoembira, terca. richã, 7.Oñecatyngá yaguareté, idem.
Ñae tá, cacuela. Ñahānā, Pacaro grande colorado.
Saembé c. d. ñaé, concavo y pe, Ñai, Arruga. Checibañai, tengo la
chato, IPlato. Naembé guaçú, plato frente arrugada. Añécíbañai, arru
grande. Ñaembé m$ny, chico. Ñaém gar la frente. Añem6cíba ñai, idem.
bé picoégúacú, hondo. Naembé rem (m6 : na: hára). Aoñaí, ropa arru
bé, bordo de plato. Naémbéapé, el gada. Am6ñañaó, arrugar ropa. Am6
plato por defuera. Ñaembepi, la ca ñai aó ymbobibicá, coser ropa, arru
pacidad del plato por dedentro. Na gando la costura, fruncir. Chemóí
embé y porymbae, plato vazio. Naém urú ñai ibahai, la fruta aspera me
bé y póbae, plato que tiene algo. Qua frunze la boca. Chepía ñai guitúpa,
repotiñaémbé, plato de plata, ó pel estoy enojado, congojado. Chembo
tre. Ibírá ñaèmbé, de palo. Naembé píá ñaí, congojame. Chepía ñai ny,
y qua tiapíré, loca pintada. Naembé estoy con temor. -
ym6endípúpí, vidriado. Naémbépe Ñäi, Puerto de rio, mar.Ñäime, en
hupià, gorron. Naémbepe hupià ndé, el puerto. Nāi mbiara, camino para
eres un gorron. Añem6ñàembepe hu el puerto. Nache ñāi mbiari, no ten
pià, hagome gorron. Oroñ6ñäembé go camino para el rio. Nañémoñái
pipé orocarú, comemos en un plato. mbiari rage, aun no he hecho cami
Cherehebé chereñaèmbé pípé oca no al agua.
rúbae, el que come conmigo en un Ñamá, Circulo. V. Amà. n. 2.
plato. Cherembiú rírú pipé chepíri Ñambarucá, Cigarra.
ocarúbae, idem. V. Tembiírú. Nambi, Yerva picante que se come.
Ñaefi, Barro negro de loca. Ñaei Ñamypíü c. d. ñaé, y pihi, cen
ti, barro de loca, blanco. Yaeunguá tro negro). Ca cuela, tostador. Na mY
el lugar del barro. Naefi eí, barro no pin guacú, tostador grande. -

fino. Naéü y yaíucapíra, amassado Nam6quYrá, Piojo de la ropa. Na


24.1 241 V.
ÑAND ÑÁND
m6quyrá raí, liendre. Cheñam6quy brada la tierra, ó usada, que tiene
rá, tengo piojos. Oñém6ñáñām6 quy tela8 de arañas. Peñänduá, camino
ra cherehé, crio piojos. Ayoog che no usado. Yñänduá tecó mârängatú
ñāmoquyrà, l. ayucá, quitarse los rapé, no es usado el camino de la
piojos. virtud. Pem6ñänduá Vme ibagbiāra,
Ñandé (Pronombre), Nosotros, in frequentad el camino del cielo. Ñandú
clusivé. Nändébe, a nosotros. Nändébe biñäé, guémbiú guíépe o m6enymbó
gúarāma, para nosotros. Nañände ri ym6pobangā, poyé hen6 hémy oaó
giai aipó, no es de los nuestros e8se. mbo aqueguabo ymoynynguā ningá.
Ñandé aipóbae, esse es de los nues rām6, las arañas de sus entrañas y
tros, es nuestro pariente. Nände rem comida hazen hilado, y desentrañan
bi porú quapápí coñänderecobé, esta dose forman su tela. Yyoacá acá pii
nuestra vida es de prestado. Tipā oñé píí m6í nā hecé tecó piráguiyeihá
m6ñändé, Dios se hizo como nosotros. pe oyeporuábo, mbaerām6 hérà y có
Ñândi, Azeyte de frutas,y arboles, yco aú raé? peteimberúñó mbo apo
grassa. Pirañandí, Manteca de pes tábo, tercen su tela muy menuda, exer
cado.Mbaca ñändí, sebo de vaca. Mba citandose en esto con toda diligencia,
cá cambi ñändí, mantequillas. Taia y para que es todo esto ? para coger
çu ñandí, manteca de puerco. Uru una sola mosca. Añängäaé ynünga
guacú ñändí, enjundia.Tarümâ ñān raú oicóbo guíepóraguiñühà poroa
dí, azeyte de olivas. Ayuíbá ñändí, ängaí reheguāra oguen6hé ym6inā
azeyte de laurel. Aratícú guaçú ñān ñändepírtíñāb6 rehé, ñändemboá, po-.
dí, azeyte de una fruta con que se tábo. El domonio imitando la araña
ungen la cabeca. Ibaguaçúñändi, a saca de su vientre la cos de tentaci
zeyte con que se ungen la cabega, es ones, y nos los pone delante a cada
de una fruta grande. Aque ñändi, passo para derribarnos.
azeyte de una fruta. Quirá es lo pro Nandú, Sentido. V. Andú.
pio de manteca, y 8ebo, y gra88a. 3 Nändú, Habito, costumbre. Aya
Ñândipabá, Fruta conocida con que pó ñändúne, harélo como suelo. Oho
se pintan. Nänditá, idem. Nändi pa ñémboébo ñandú, va a rezar como
bi, el arbol: la fruta es comestible. es costumbre. Améndá ñändúne, quie
1 Ñandú, Avestruz. Ñänduá, plu rome casar (dize el viudo). Ndáyecoa
mas de avestruz. Nänduá paragüa, cüiñändú, no suelo ayunar. Ereie
plumero como corona de plumas. Nā coacú iepépico ñandú? Ayunas to
nduá mà, plumero. Añ6mā ñänduá, davia? Ereñènfipà picó ñandú rae?
hazer plumero. Yñändú güabapípé agotaste como sueles todavia, ? Nañè
rāmó ibá, está en cierne la fruta. múpäi ñändú, no suelo agotarme.Na
2 Nändú, Araña. Nändupé, araña ñémboe quaábi ñändú, no he hecho
chata. Nänduti, alguazil de las nos habito de rezar, no rezar. Cheñändú,
cas. Nändú quihába, tela de arañas. yo si, quien avia de ser sino yo. Nde
Ñandú etímâmbucú, del rio que na ñändú, tu eres el que sueles, eres un tal.
dan. Nändú oquíhá oyapó panāmbi Significa tambien , ya º con enojo,
māmā háguāma, terce la araña para hazlo ya con enojo. Equatequeñändú,
coger mariposas. Ombo aqueó oquí vete ya. Eyapó angá teque ñandú,
hägüama, terce la araña su tela. Nān hazlo ya por tu vida. Epítuú angá te
durenymbó, hilo de tela de araña. que ñandú, nde caneó agui, descan
Yñändutí ibíquá, denota no ser la 8a ya por tu vida del trabajo.
242 242 V.
ÑAR6 ÑÁRÓ
Ñandú pipó túri, denota compa túneñeengā chébe, parecenme bien
sion; ah como vendrá aquel con eltus palabras. -Yñaróngatú nde aó
agua o trabajos, etc. Añadesele o a ndébe, parecete bien el vestido. Yña
parte ante. Oñändú cherai rúri, ah r6ngatú chébe tecó mârangatú, pa
como vendrá mi hijo. Oñändú pipó receme bien la virtud. Niñar6ngatui
obahe, ah quicá avrá llegado ya. O tecó angaipába, no parece bien el pe
ñändu yquiri y chupéne, ah, temo le cado. YñaróeÑmâmo paé? pues avia
llueva. Oñān dú pipó paí ycaruni, de parecer mal. Cheñaró ey rām6
por ventura está comiendo el Padre. ychúpé naché ambotári, porque no
Oñändú pipó Missa opá, por ventu le parezco bien no me ama. Chébe
ra se avrá acabado la Missa. Oñān yñaró ey rām6 paé, pues avia de pa
dú mburú añäretâmegúa oyo cúú cúú recerme mal. Am6aró Tipā óga, ha
oicó guacé guacém6 oquupa, desven zer que parezca bien la Iglesia, com
turados los condenados, que están ponerla. Nam6ar6i rängé, aun no lo
dando alaridos, haziendose pedacos. he aderegado. Em6äró nderecó eñè
Ñandú apicá, Fruta amarilla. Ñān mömbegúabo, compon tu conciencia.
dú apícáí, su arbol. Namóar6ucá potári tecó mârängatú y
Näng, Infundir. V. Nà./n. 5. chupé, no le puedo aficionar ala virtud.
Nängareco, Cuidado V. Ang, alma. 2 Ñar6, Arremeter, zelar.Añar6 he
Nani, Correr. V. Nā. n. 4. cé, arremetó a él, (dizese de anima
Nän6ndé, Antes. Chehó nânondé les, parcaros, y personas) (mó: hára:
añèm6mbeú, confesséme antes de yr. hába) (hece, l. ychupe). M6ñär6 há
Cheñā nóndé túri, vino antes que yo.ra, dizen al reclamo, o añagaga. Y
Erebueñänóndé eñèmboé, reza an m6ñaróndarām6 arecó, tengolo para
tes de dormir. Cheñän6nde í ári, na reclamo. Guembirecó rehé oñäró, te
ció, antes que yo. Yña nóndé aá, na ner zelos de su muger. Añäro guite
ci antes que él. Ibag ñän6ndé Tupã cóbo cherembirecó rehé, ando con ze
oycó, antes que huviera cielos avia los de mi muger. Anängā m6ñär6ha
Dios. Tú ñänóndéey tereiuímé, no bām6 oguerecó cumā candahé abá
vengas antes que él. Guen6ndechere angaipábarímboá potábó, toma por
rahá, llevóme delante de si. añagaca y reclamo el demonio a las
Nañái, Muesca. V. Añá. mugeres deshonestas para hazer pe
Näpece, Tiesto, V. Pèce. car a los hombres. Cuñà angaipába
"Näpirychāi l. Nápirychii, Arador, oñém6 ār6ngucá opucáabaetébo a
gusanillo. baupó, las malas mugeres con su mi
Naquyrā, Cigarra rar deshonesto son reclamo a los hom
Naró, Risa, risueño, alegre. Chere bres. Tecá cändahé porom6ñäró há
ça ñaró, tengo ojos risueños. Cheñā m6 oycó, sirven de reclamo los ojos
ró hecé, sonreyme dél. Cheñaró há deshonestos. Tecá yaupire y recó mo
pé apucá ychupé, con alegria me reí ñär6hábām6 oycó tecó mârängatú
con él. Hobáñaró, rostro alegre. Ho upé, la honestidad en los ojos sirven
báñaróymbaé, rostro grave, mustio, de reclamo a la virtud. Yoehéñaró,
severo. Niñar6i ahe, no es alegre.contienda. -

Chem6ñaró ahè che ñém6mbiaóca, Ñär6puā (c. d. yà, r6, puál, l. Na


hame hecho alegrar, y desechar la rápuā. Levantarse el enfermo, o sano
tristeza. de la cama. s. sentarse en la cama.
Significa parecer bien. Yñar6nga Am6ñärópuà, hazerle levantar. Che
243 243 V.
..- ºr

NE ÑEÁN
m6ñarópuá, me levanto en la cama. Ñeámbiá c. d. ñeäng, coracon, y
Añarópuārāmó, ya me empieco a le pí, apretar. n. 5, y a, coger, n. 1. co
vantar, estoy convaleciente. Ndaei ger), Coger apretura el coragon, con
guiñarópuām6 rāñgé, aun no me le gojarse. Añeāmbíá, estoy congojado.
vanto. Añar6 puā puá, ya voy poco Añeāmbía nderecó pochi recháca.
a poco levantandome. Nañär6puābei estoy congojado por ver tu mala
guitúpa, ya he descaecido del todo. vida. Ndapeñeāmbai Tipà I. X.
Añäró puā ää prové a levantarme. N.Y. Nèambia recháca raé? pues
Naché m6ñär6 puabei cheraci, ya no os congojais de ver a Christo
no me levanto mas. V. Pfià, n. 1. nuestro Señor congojado? Chem6
Ñärúa, Parecer bien. Yñärúängatú ñeāmbíá cheangaipá, mis pecados
chébe, pareceme muy bien. V.Arñā. n. 1. me congojan. Cherecóporiahú che
Ñaricäng, Costillas e. d. ñeā, co m6ñeāmbíá chembo aybybo, la po
racon, rü, estar, y cäng, huessos. el breza me congoja, y aniquila. Pe
huesso donde está el coragon). Che tei Tupãgracia chéymócañY hagúe
ñärficäng, mis costillas. Che ñäru chém6ñeāmbia, una cosa sola me con
cäng guípe cheraçí, tengo dolor de goja, y es aver perdido la gracia.
costado. Taia cú ñäricängüe mbichi, Añeāmbíá ché ynymbépe, cogiome el
costillas de puerco assadas. Og ñā desmayo en la cama.Guigüatábo añe
rücäng, varas. fajas, o cintas de la ämbiá, en el camino me cogió un des
casa. Añärucángúa cheróga, poner mayo. Añeāmbía guitúpa, quedé des
cintas en las ficeras. Niñärficängúa mayado. Añeāmbíá ípe, en el rio me
hábi cheróga, aun no tiene latas mi cogió el desmayo. Añeāmbíá ípe gui
casa. Am6 ñärficämbií, poner latas mänóm6, ahoguéme en el agua. Añe
menudas. Amóñärucäng ecá cäng, l. ämbíá ípe iepé, cherenohè curyte,
Am6ñarucäng pocāng, poner las la aunque me desmayé en el agua saca
tas apartadas. Petei tei yñärucäng ronme presto. Nañeāmbiá íri cheān
amoi, poner las latas de una en una. gaipá riree, ha pyr6m6, no ceso de
Tipā Adan ñänderubípícueñärücān afligirme despues que ofendi a Dios,
güe, guembí, oogcuepipé, Eva y rü y siempre lloro mis pecados.
rāmām6 omoñà arípipipé, al princi
pio del mundo formó Dios a Eva de
Ñeäng, Coraçon (e. d. ñe, recipro
co, y äng, alma, dize cosa que se ha
la costilla que sacó a Adan.
Ñarüpuá, Levantarse. V. Ñar6pña. ze alma, y es alma). Cheñéang, mi
coracon. Neäací, mal de coragon. Neà
Nateé, Cojera. V. Átee.
Natey, Floredad. V. Atey. acoyá, l. Neā aó, l. Ñéâñém
bahá, tela del coracon. Neābebui,
Natymá, Bolver. V. Atymá, bofes. Neāmbiú, l. Neäaquí, coracon
Natyi, Mosquito cancudo, l. Nät$fi. tierno. Cheñèängme arecó Tüpà, ten
Natyünà, Zizaña. Naty fināi peñ6
go en mi coracon a Dios. Cheñéäng
má ñ6mā tatápe heitiça hapíábo, mbi tépe arecó Tüpäcí, en medio de
mbae, ayi aéte peroyquíe cherópe,
mi coragon tengo a la Virgen. Che
quemad la zizaña, y el trigo metedlo
ñeà arām6í oro aihú, amote superfi
en mi casa. cialmente. Nacheñèá árām6 y ahaí
Ñatói, Tocar. V. Át6i, hu Tipá, l. Cheñeà árām6iñeÑme
Né, l. yé, Reciproco in se ipsum.
Añém6mbeú, yo me confiesso, V. Yé, ahaíhu Tipà, no amo a Dios super
ficialmente. Cheñeäícú catú hai hú
n. 1. y su nota.
244 244 V.
ÑEAN Ñi¿QU
rehé, derriteseme el cora con por su ero ñeangú mbapárám6 nderecó hā
amor. Chehaí hú cheñéá robábo oqua, guāma Tupãupéndeangaipába rehé,
muy poquito, o superficialmente le rezé/ome que Dios te ha de castigar por
amo. Ytá atängue roce cheñeäätä, tus pecados. Tipánde m6mbapá ha
es mas duro mi cora con que las gífiāmā ndeangaipábarehé oro guer
piedras. Quarací pé cuepipé y raytí oñeangú, id em. Cheñeängú hápe a
oñémboícú mungá, eguy ñee, hablo con miedo. Aroñéangú, re
nífin
gára abé Tipáñee rendupípé oñe ze/a r a otro como amigo, no le venga
mboycú cheñeā, como al calor del daño. Oroguero ñeängü ndemánó
Sol se derrite la cera, assi mi corahagüá mà, rezélome que te has de mo
con con la palabra Dirina. Cheñeà rir. Cherero ñeängú chenfipá hági
membíahá o coró corogí tam6 oñém āma, rezelóse que me a via de casti
bo aípa, cheangaipá ey riré Tñpäupé,gar. Cherero ñeängú emé epé chehó
ojala se rasgáran las telas de mi cohäguāmā, l. Eñéangú ímé cheho re
ra con antes que ofender a Dios. Na hé, no tengas rezelo de que me vaya.
cheñeāng y potábo, pierdome por él. Oherero ñéangú emé epé chende raí
Nacheñeāng haihúpa, 7.Cheñeāng ey hubagui poi hagüāmā, no tengas re
me aycó haihúpa, pierdome por su a zelo de que he de de car de amarte.
mor. Añeāng cañY íri ychugui, no Oroguero ñeängú y chugui, temote no
aparto mi amor dél. Peñemóñeāng íca te haga daño. Amón eängú, hazer que
tú íbípóragui, apartad vuestro cora se rezele. Añéangú porará, mucho me
con de las cosas terrestres. Chem6 rezelo.
ñéāng equii ibapeguara mbae potá Ñebängá. Juego, niñerias, muñecas.
hába, el deseo de las cosas del cielo Añebangá guitecóbo, ando jugando.
me arrebatan el coracon. Cheñéang Oñebängá aí aibéràmi ahe y ya pó
erahá guitúpa, estoy absorto. Chem6 bo, parece que está jugando con lo
ñeängerahá chenóngā, hame derado que haze. Nderubichatei ímá ndeñè
absorto. Cheneang guera há ohóbo, banga tecatú, eres ya grande, y eres
robóme el coracon. jugueton. Ereñebängai ngaí eicóbo,
Neangú, Ora sea compuesto de ñe siempre has de estar jugando.
ang, coraçon, y u, venir, ora de áng, Néc6ni, Bueltas, tuerta cosa. Ibírá
alma, y ñe, reciproco, y u, comer, ñeconi coni, palo tuerto. Cheretymā
significa rezelo, temor. Cheñéangú, ñeconi, mi pierna tuerta. Ayquatia
yo me rezelo (y : o). Abáñeängú, hom ñeconi coni, escrivir tuerto. Am6ñé
bre que se rezela. Poroñeangubae, el coni yya póbo, hazerlo tuerto. Am6
que se rezela mucho. Neanguhába, reze ñècony ymoñāna, l. Heroñānā, seguir
Zo. Neañgupabey, sin rezelo. Nache ñe le haziendole dar bueltas. Ocáñe
angui, no me rezelo. Naché ñeporängú, conime aho bay ti, encontréle en la
hábi, l.Ndipóriñèangü chébe, no temo, buelta de la calle. M6c6i íñeco ni riré
no tengo rezelo. ApYriñéangú, piso con ahobaytí, a dos bueltas del río le en
rezelo. Aatañéangú, ando con rezelo. contré. Cherecóñeconi, mi mal pro
Ymündábae opyrífiñeängú, el ladron ceder. Añäpengog cherecó ñecóni
pisa con miedo. Añeängú guiñeéngā, nguéra, enmendar la cida. Amó ecó
7. Añeeñeāngú, hablar con rez elo. A ñe cóningog, hazerle que se corrija.
ñeängú ychugui, rezélome dél como Ndi yeecoi ñeconyngo potári, no
de enemigo. Añéangu yñeenguera re quiere corregirse. -

hé, rezélome de sus palabras. Orogu Necü c. d. ñe, reciproco, y, cú,


24.5 2.45 V.
Ñ
SEE
temblar), Inclinacion, reverencia. A mente y al reves, mentir, impolida
ñecíí ychupé, ha gole reverencia, y to mente. -

mase por hincar las rodillas impro Nee aruāney, A proposito, l. Aria
piamente. Amóñecy, hazer que le ha ngatu. Ariàeeyme y añee, hablé bien,
ga reverencia. Cheñecíí haguera Ti polidamente y con verdad y acierto,etc.
pá, a quien yo rererencio es Dios. Nee caracatú, Adulaciones. Añéè
Ñande ñécíí hábām6 Tipá, a quien caracatú ychupé, aduléle, o habléle
hemos de reverenciar es Dios. Na con astucia. Chembotabi oñèe cara
ñécíí íri Tipäupé yepi, nunca deco catú pipé, engañome con sus astutas
de reverenciar a Dios. V. Tenypíá. palabras, o aduladoras.
Ñeé (c. d. ye, reciproco, y é, salir Nee curúrú, l. Nee curú curú, Pa
se), Palabras, lenguaje. Cheñeé, mis labras baacas, recongar. Añééngurú
palabras (y: o). Abañééguéra ñó, rú, recongar. Cunúmy ñe'engurú, re
hombre palabrero. Noñeéngere quā congon muschacho.
ba, consulta. Ñeecai, Palabras, alegres. Añeéca
Ñeeá, Coger las palabras. Ayñeéá, ingatú ychúpé, alegremente le hablé.
cogíle la palabra. Oñ6ñeèá ñ6pÑty Yñeé chém6eçai ngatú, alegraron
b6 häguāmā, conjurarse. Am6ñ6ñeéá me sus palabras.
y opítyb6 häguāmā, hize que se con Nee círí, Palabras que se deslizan.
jurassen para ayudarse. Oñ6neéá Cheñee cirí, fueseme de la boca.
ñ6mendá haguāmārehé, dieron se pa Nee cururug, Deslizarsele las pala
labra de casamiento. bras. Oñémóñee curúrug eteí, predi
Neeaá, Provar las palabras. Añé có con copia de palabras. Cheñeè o
ñää cheñee Vmb6bé, miro primero lo cururugeté, tengo copia de palabras.
que he de dezir antes de echar la pa Néé embé, gangosas palabras. Añéè
labra. Añééaā yebíyebi cheñeé ytí embé, l.Cheñeé embé, hablo gangoso.
ymbobé, examinar muchas vezes lo Nee heebae, Palabras dulces. Añe
que ha de dezir antes de arrojar la hee y chupé, habléle con suavidad.
palabra. Nañéé héébaererequàra rügüai Pe
Nee ace acé, Jozes. Añeéngace ace rú, no tiene Pedro palabras suaves.
guitecóbo, ando dando vozes. Am6 Neè h6hó, Palabrasgangosas. Abá
nee acé ace, hazerle dar vozes. h6hó, hombre gangoso. Añeé h6hó,
Nee āngé, Palabra de pries sa. A hablo gangoso.
ñeé àngéängé, hablar a priessa. Che Néé yequa catúbae, Palabras claras
m6ñeé àngé ànge, hizome hablar a Ndoyequaábi ahé ñee, no se entiende
priessa. lo que dize. Nee iequaa cátupípé a -
Neé apí ynguá, Palabras por las na ñee y chupé, habléle con palabras cla
rizes, gangosas. Añee cheapí ynguá ras. ÑééiequabeY ngatú pipé añéé
rupí, hablo gangoso. Ndeñeè apí yn ychupé, no le hablé con claridad.
guá ímé, no hables gangoso. Ñeé mârängatú pórām6, con rue
Neé aquí, Palabras tiernas. Añee gos. Cheñée márängatúpórām6, omeè
aquí ychupé, habléle con ternura, blan chébe, cheyerure haguera, Con ruegos
damente. Cheñéé aquí pipé ambo a me concedió lo que le pedi. Cheieruré
quí, ablandéle, saqué dél lo que que hagúe cheñéé mâràngatupórām6 arú,
ria con palabras blandas. traigo lo que alcancé por ruegos. Che
Neè arúäney, Palabras impertinen remymbotára ambopó cheñèe mârán
te8. Añéé aruāney, hablo indiscreta gatú pórām6, con ruegos alcancé lo
246 , 246 V.
Ñ55 Ñió
que queria. Ñee marāngatú, ypócatú hazlo sin replicarme. Yñeémboiebícé,
iepí, todo se alcanga con ruegos. Néè replicador, l. Neémboyebíhára, con
märängatú rereqúara ndiporeymí ie tradictor.
pí, no de ca de alcancar siempre lo que Nee mégúá, Trisca. V. Mégua.
pide el que ruega. Açéñéé mârängatú. Nee m6ndé, Industriar, poner en él
pipé ieruré hagüe Tüpã ombopó, sus palabras, su querer. Añèém6ndé,
concede Dios lo que le ruegan. industriéle, aconsejéle. Añeécatupírí
Néémbegue, Palabras, bacas. Añè móndé, dile buen consejo. Añeengaí
mbegue, hablar basco. Eñeèmbegue m6ndé, dilemal consejo.Ndeñeè amón
tí, ola hablad baco. dé potá, quiero aconsejarme contigo.
Néembig, Derar de hablar. Añeem Neendog, Razon suelta. Añèéndog,
big, decé de hablar. Amóñeémbig, cortar el razonamiento,el hilo dél.Che
hazerle de calle. Am6ñéémbig ym6 ñèéndogí ndogíguiñeèngā, no hablar
tiām6, hazerle callar avergoncandole. seguido. Añeèndogí, concluyo con mi
Neèmbíí, Hablar menudo. s. habla razonamiento. Cheñéé ndog eyme
dor. Cheñeèmbií, soy hablador. Añee añée, prosegui con mi plática.
mbií, yo hablo mucho. Nañeèmbiyce Ñeengába,l. Ñeengábí, Refran, fra
rigüaiche, no soy amigo de hablar se. Nééngäm6, idem, l. Nééngábām6,
demasiado. Ndeñéémbíí emetí, ola Cheñeèngabi aipó, esso es mi modo
no seas hablador. - de dezir, hablo con mis frases.
Neèmbó, Efeto de palabras. Ibága Nééngaci, Palabras asperas. Añé
müguy Tipā ñéémbó, essos cielos son engaçí ychupé, habléle asperamente.
efeto de la palabra de Dios. Nache Nééngaçí ayporárá, soy maltratado
ñeèmbóri, no alcancé nada con mis de palabras.
palabras.Cheñeembónderecó marān Ñeengagué, Orden, mandato. Che
gatú, efeto es de mis amonestaciones ñeèngaguéra aheyà, de céle mi orden.
tu virtud. Eñèmoñeèmbó, haz que Niñeénguéri chébe ohóbo, no me de
tengan efeto tus palabras. acó orden ninguno. Ebocoi yñeèngué
Neèmbucú, Hablar alto. Añéémbu orébe,esso es lo que nos de có ordenado,
cú, ya hablo alto. Añèémbucú boyà, l. Yñeéngué heyaripí orébe, idem.
hablar en tono moderado. Añèémbu Ñeengaíbá, Maldicion. Oñééngai
cú céri, idem. chébe, echóme maldicion. Cheñéén
Nee m6có m6có, Entre dientes. A gaiba toànderí, sobre ti caiga mi mal
ñèè m6có m6có, l. Añeé cheapécñ dicion. Yñèéngaíbó, el maldito. Añān
nguipe, l. Cheiurupipé añèé, hablo gäíñeéngaibó mburú toycó, sea mal
entre dientes. dito el demonio.
Néè mbobábá tey, Alharacas. Añèè Ñeengám6, Frase, modo de dezir.
mbobábáguitecóbo,ando haziendo al Oreñèèngám6 aipó, essa es nuestra
haracas. Ñee mbobábá teihára, alha frase. Cheñeèngám6 pipéañéé, hablo
raquiento. a mi modo. Naquyb6ñééngám6rigi
Ñéémboiebi, Replicar. Añeemboie ai aipó, no es frase de por acá essa.
bí y chupé, repliquéle. Eñéémboiebí Abáñééngäm6 aipó, essa es frase de
eme chébe epé ñandú, no me repli los Indios, l. Neéngábām6.
ques. Nèémboiebí yebí oroguerecó, Ñeengapíraí, Trisca. Cheñéé apíraí
tuvimos repiques. Cheñeèngurú gui ychupé, l. Añéénga pirai y chupé,
ñéèmboyebíbo, contradezir recongan trisquéme con él (hece) dél.
do. Cheñèèmboiebí eyme, tereiapó, Ñeengára, Medianero. Oñee cherí
247 247 V.
4 Ñ ÉÉ
rogó por mi. Tñpäci ñánderínéégárā recio. Cheñéé piatā úú rehé, no pue
m6 oycó, la Virgen es nuestra medi do hablar por la toz.
anera. Ombopórucá ñände íerurehá Neé píboí, palabras sacudidas. O
ñánderi ñe'engárám6 oycóbo omém ñee píboí chébe, hablóme sacudida
bí rupé, haze que su hijo nos conce mente. Néé píboí boí, rerequareté
da lo que le pedimos. ahé, es muy sacudido en palabras.
Ñéé pirú, chistar. Añéépirú, yo chis
Añééngātā ychupé, habléle alto, as té. Eñéépiruímé, no chistes.
pero. Eñééngātā eméque chébetí, Ñeepítá pitá, Palabras balbucien
ola no me hables alto. tes. Añéé pítá pítá, hablar assi. Che
Neéngatú, Buenas palabras,hablar m6ñéé pítá checífi çámbatú, hazeme
bien. Yñeengatúbae, cortesano, bien balbuciente el frenillo corto.
hablado, lenguaraz. Añeéngatú y chu Ñee po, Tiple, delgada voz. Nache
ñee poibei, ya he perdido el tiple.
rágé cuníimí, aun no habla bien el Nee poiabá, Prestas palabras. Na
niño. Neengatú Ymbae, l. Neengatú ñée poiabábi, hablo de espacio.
eynhára, el que no habla bien. Néé poräng, Palabras graciosas.
Neéngetá catú, Abundancia de Añéé poräng, hermosamente hablé.
palabras. Yñeengetá catúbae, abun Néé porereqüa, De compassion a
doso de palabras, y hablador. morosas.
Neéngicé, Hablador. Nañééngicé Neeporótí, El sonido de la voz. Tñ
cériché, no soy hablador. päñéé porotí oyeítí catú íbípacatú
Neengú, Comer las palabras. Che rupí, oyóse la voz de Dios por todo el
ñéengú, soy mudo. Chem6ñééngú che mundo.
pocohúpa, enmudeci por averme co Néé porom6cañi, Palabras asperas
gido de repente. Añémó ñééngú hoba que aturden. Cheñeé poromocañVpípé
que, enmudeci delante dél. añeeychupéaturdilecon mis palabras.
Ñeengurú, Recongar. Añeéngurú, Nee por6mbucú, Palabras prolon
yo recongo. Yñeénguruceteindé, eres gadas, hablar largo. Añéé porombucú
un recongon. Ma yñeènguruce teca aí, muy prolijamente le hablé. Eñee
tupià ndé, que recongon eres. Añeén porombucú imé, na seas prolijo en
gurú hobaichuarüngā, contradezir hablar. Ndeñeé porombucuce tecatú,
recongando. que prolijo eres en hablar.
Ñééñémi, Voz barca secreta. Añéé Néé quíhíyé, Palabras timidas.
ñémi y chupé, habléle en secreto. Che Néé quihíyépípé aieruré ychupé,
ñeé ñémyngüera ychupé, om6m6hé con rezelo lo pedi.
teíipe, sacóme en público el secreto que Néè quírá, Palabras gruessas, men
le dice. Néé ñémi chébe ymómbeupí tir. Cheñéé quírá, soy mentiroso. Añe
ten arecó, bien guardo secreto, l. Ay móñeé quírá, hagome mentiroso.
ebo añómy ñeé ñémi, idem. Nèè robaichuá, Respuesta. Añee
Néé píaú, Palabras roncas. Añé robay chuá ychupé, respondile.
móñeé píaú guiçapucaita, heme en Nee rehé, Por las palabras. A ypo
ronquecido de dar vozes. ñee rehebé hei, por essas mismas
Néé pía tā, No poder hablar, y te palabras lo disco.
ner palabras asperas, hablar con de Néèrui, Palabras blandas. Cheñeè
terminacion. Cheñéé píátā ychupé, ruí y chupé, habléle blandemente. Ni
hablé le con fuerca, con determinacion, ñeéruí háré aipó, no sabe hablar con
24 S 248 V.
ÑfGfº ÑEMB
blandura. Yñeeruí nandete Perú, es guâhe Tipágui, ruestros pecados os
Pedro demasiadamente blando en ha ahuyentan de Dios. Guáeté támó Ti
blar. Cheeñruí pipe amboaquí, ga päñémoÑrogui peñégúa hémoraé, ó
néle con blandas palabras. si huyesedes de la ara de Dios. Peñe
Ñee rurú, Lo mismo que Neeruí. gúähéramó tecó ori angauupé peñe
Nee taté, Disparates. Añéé taté, méénga; Tupá pemó eó upí tíne, si
erré, disparé. Cheñee taté areco ie os acogieredes a los deleites, Dios ha
pí, siempre digo disparates. rá que os alcance la muerte. Niñān
Neé téró, /. Neetóré, Voz desento depó petui teógui ñegiahé, no está
nada. Cheñée teró, soy desentonado en nuestra mano huyr de la muerte,
Cheabirú cheñem6ñee teró, el bea, er Ñémá, Buelta, rebueltas. Peñémá,
mucha agua me ha echado a perder camino de muchas bueltas. Hat y ñe
la voz. Oméndárāmó yñeé teró, en má, cuernos rebueltos. Añémo ñémá
casandose muda la voz, ó la pierde. gui atábo, yr hazendo bueltas por e/
Ñéétiba, Palabras ordinarias. Che camino. Cherero ñémá chererahábo ,
ñeétiba có,esto es lo que hablo de ordi llevóme dando bueltas. Am6ñémá ící
nario. Cheñeéndiba, idem. Cheñee pó, torcer los juncos. Añeetímañemá
tiba añó arecó, mi lenguage ordina guiatábo,andar abiertas las piernas a
ro tengo solamente. la bellaquesca. Añémáñémá guiatábo,
Ñemóñee, Patica, sermon. Añé dar bueltas, escaramu car. Añema gui
móñee, predico. Ñám6ñeengára, pre tecóbo Tipañeengarí, no ando a dere
dicador. Ñemóñee na hendubi, no of chas en la ley de Dios. Chemóñema ñe
sermon. Nañémóñeén gicó Domingo má cherecócueraí,traenme al retorte
pípéne, no he de predicar el Domin ro mis vicios. Añémändog guiñem6
go. Am6päpà areté guiñém6ñeengā, mbe güabone, yo me confesaré, y me
inferpoladamente predicar. Cheñém6 enmendaré, Pendecóñémânipóhängi,
ñeé peé ymbopó aipotá catú, deseo no tiene remedio vuestra mala vida.
que saqueis fruto de mi sermon. Ay Ñehe, Sa/irse. V. Hé. n. 1.
potá cheñém6ñèépó, peé Tipärácé, Ñembí, Abaco. Ñémbipe, aba ro.
deseo que saqueis de mi sermon deseos bíñembípe, de lo alto a lo barco de
de comulgar. cendiendo. Caá ñémbipe, del monte
Neéngaraí (c. d. ñeengá, refran, y abaro. Ibí ñèmbi coti, bacando como
piraí, trisca), Canto de mugeres. O gradas. Íñémbípe, cio abasco. Iñémbi
ñeéngaraí cüñā o qúapa, están 7as cotí, el rio abasco. Igára nängā ícíri
mugeres cantando. Ñee. rupí Íñémbi cotí oñéangabeY me ohó
Neéngú, Comerse las palabras. V. ocírícá, ítu ombotú mb otúram6 éte
Ñégüahe c. d. ñe, recipr. y qúa, oyecá, eguy ningara abá guecó ai
passar, y cé, salir, Hu ida. Añegia cuerehé o cirí oye erahá ucábo oye
hé, yo huyo (m6: hára: hába). Ahá pí tecó eÑmo aubé, hae rómbi o aé
guiñéguâhém6, voy huyendo. Añégua habeyrupí añaratápe oyehúbi apí
he hece, por su causa huygo: yehu rey cemeyhaguāma, la canoa sin re
gui, dél. Am6ñeguâhe, hazer que se zelo va rio abaaco con velozidad; pero
huyga. Aroñéguâhé, huyrse con él. si dá en alguna recife se haze peda
Añeguaheychupé, acojome a él. A cos, assi el hombre que se de ca llevar
roñeguâhèchepó tata agui, rehui la de sus vicios sin tratar de reprimirlos,
mano del fuego. Chereroñéguahé, lle quando menos piensa se halla en el
vóme huydo. Peangaipá pendereroñé fuego eterno del infierno.
249 2.49 v.
- ºr

ÑióMB ÑEMö
Ñémbiabiquí (c. d. ñe, reciproco, engalanarse, fingiendo lo que no es.
y temy, participio, y abíquí, mano Añémboquí aó pipé, engreirse con el
sear, Cocinar. Añémbiabíquí, yo vestido. Añémboquí guiatábo, conto
guiso. Ñémbiabiquihára, cocinero. nearse. Añee teí te guiñembo quíbo,
Cheñémbiabiquí háguāmā ebocoi, vanagloriarse hablando. Amboquí
esso es lo que yo he de cocinar. Nem che mèmbi, dize la India, he entona
biabíquíhába, cocina. Am6ñembía do a mi héjo, vestile bien, ó hago que
bíquí, hago que guise. Nde ñembia no trabaje. Abá aybi yépé hae oñém
bíquí harai, eres mal cocinero. Nde boquí tei, es un vil, y se ha engreido.
ñémbí abíquíhagüe, ndahei, no es Oñémboqui chébe chembae apópota
gustoso lo que guisas. Cheñèmbíabí rey mà, ha8eme entonado, y no quiere
quihába añó hécatú, solo lo que yo trabajar. Oñémboquí cherem$ngüai
guiso es sabroso. Tembiabíquí porey rām6 guecó potareym6, hase entona
me aycó, no tengo que guisar. Nache do, y no quiere servirme. Cuñā oñe
rembiabíquihári, no tengo quien me mboquíbae añängñühâ, es laco del
guise. Cherembiabíquiháran dipóri, demonio la muger entonada.
no tengo quien me haga de comer. Ñemborírii, Temblar. V. Rírii.
Cherémbiú abíquihar ahé, este es mi Ñemboté, Desfigurarse.
V.Te.n. 8.
cocinerillo. Añémbiabíquí, guiso de Ném6i, Comblecas, dos con quien
comer (bo : hára). uno peca. Cheñèmói, dize la mance
Némbiahíi c. d. ñe, recipr., y pí, ba, o la casada a la manceba de su
apretar, n. 5, y ahíi, gana), s. Aprie marido.
tame el deseo. Cheñémbí ahíí íbápe Ném6ytic. d.ie, moi, y t$, nariz),
che hórehé, aprietame el deseo de yr s. Amoi cheti, Estar bravo el animal,
al cielo. Chem6ñèmbi ahíi ibapeche y en la guerra estar alerta al ene
hópotá, aprietame el deseo de yr al migo, meneandose a una parte y a
cielo. Cheñèmbi ahíiTüpàraihúrehé, otra huyendo el cuerpo al golpe. A
tengo deseo de amar a Dios. Am6 ñèm6yti huí móngúapa, rehuir el gol
ñémbiahii Perú oñémómbeú haguā pe. Ypuâhaba gui añém6ity, idem.
mà rehé, hago a Pedro que desee con Cheñémoyti, yo huyo el golpe (y: o).
fessarse. Cheñémbi ahii, tengo ham Toro o némoyti, disponese para arre
bre (y : o). Nembi ahii aíaí, hambre meter el toro.
rabiosa. Ñémbiahji porara hára, l. Ñém6mbíá c. d. ñe, recipr, m6, pi,
Némbiahííbó, l. Nèmbíahíí rembia, apretura, a, caer, n. 1), s. Estoy cogi
hambriento. Añémbiahíiaiporárá, pa do de la apretura, tristeza, melenco
dezco hambre. Am6ñembíahíi, hazer lia, quietud, sos8iego, paz, pensativo.
que padezca hambre. Amoñémbíahíi Chepía ñém6mbíá, estoy con el cora
o g, quitarle la hambre. Cheñémbía con quieto, sossegado, ó triste.Ñèm6m
hii Perú oguerahá, llevóme Pedro bíáhápe, tristemente, o quietamente.
muerto de hambre. Añémómbíá, entristecerse, estar quie
Némbíog, Encerrarse. J. M. n. 2. to, pensativo, sos segado (bo : hára).
Némbocacoí, Apercebirse. V. Teçá. Am6 ñemómbíá, hazerle entristezer,
Nembocarai, Jugar. V. Teçá. o quietarlo, ó que esté pensativo. Pe
Némboceé, Entonarse. V. Heé. n. 1 eñmómbíá pecúpácheñeengarí, estad
Némboé, Aprender. V. E. n. 11. me atentos. Am6ñe m6mbiá yñee ren
Némboeté, Estima. V. Eté. n. 1. dubucábo, hago que estén atentos,
Némbóquí, Entonarse, engreirse, que se sos8ieguen a oyr lo que se dize.
250 250 v.
- ºr

ÑÉRA ÑY
Noñém6mbíápotári, mbíá oaíbúbo, valde ? Abáñerändareté, inquieto, bu
no se quiere sossegar la gente hazien llicioso. Nérāmbápe, inquietamente.
do ruydo. Iñemombíá, rio manso. O Poro m6ñérandára, inquietador, al
ñe m6mbía íbítú, sos segóse el viento. borotador. Añém6ñérà guitecóbo,
Hecóñém6mbíá Perú, Pedro tiene ando inquieto. Añém6píáñérà ñérá
mansa condicion, apacible. Añémom guitecóbo, ando con mucha inquietud
bíá checotípe guitenà, estoyme que del coracon.
do en mi aposento. Em6ñémombíá ca Póñerà, Manos ligeras. Chepóñerà,
tú nderehegúara, /az que estén quie doyme priessa. Añémbopó ñérá, idem.
tos los tuyos. Ñandi oñémómbiá, hase Ambopóñerá, darle priessa. Póñerān
elado la manteca. Ioñémómbíá, rio dápe ayèruré, pidolo con instancia, o
que corre blandamente, o remanso. con importunacion. Chepoñérà ymón
Iyoapí oñémómbíá, sossegóse la tem getábo, hab/éle de priessa. Chepoñérà
pestad. Ibítú oñemómbiá, echóse el guihóbo namónguetai, por yr de pri
viento. Oñém6mbíá mbíá ñóte, un essa no le hab/é. Chem6poñèrà tei
poco ha calmado, chererecóbo, dióme priessa. Chepo
Nem6ndíá c. d. ñe, recipr, m6, part. ñerängüeri aypó, esto es lo que hize
activa, ti. n. 9, á, caer, El primer de priessa.
menstruo mugeril, antes del qual no Ñeräney, l. Ñérändabey, quietar,
se junta a varon. Añémóndíá rāmó, sossiego, concordia. Abañéráney, hom
aora tengo mi primer menstruo. Añe bre quieto, pacifico. Neñānymbaé ché,
mondíá, tengo mi menstruo. yo soy hombre quieto, l. Néráney te
Ñém6ñeé, Predicar. V. Ñee, in Jine. qúara ché, I.Néräney reheguára. Mbae
Némú, Contrato. V. Müí. n. 1. poreyngué rehé yepé yñeräñérâtei,
Ñéndaí, Especie de pararos. inquietase sin que, ni para que. Che
Nénó, Echarse. V. Nöng. ñeraneÑme ayapó, hagolo con quie
Népymi, Anegarse. V. Apymí. n. 1. tud. Egui mbíá moñérāni o qúapa,
Népiraquà, Porfia. V. Pi,pellejo. n. 1. ahi está la gente que no haze nada.
Népóbà, Arrugarse. Añepobà, estoy Tecó ñérändabey, paz, quietud. Che
arrugado.Cheñepobá, mi arrugamien ñérâney guitecóbo, vivo en paz. Che
to. Chemoñépobà cheangaibá, la fla ñéräney cherecó hägúāmāndo y po
queza me tiene arrugado. V. Po. n. 3. tári, no me dera vivir en paz. Cheaé
Ñépií, Lastimarse. V. Pú. n. 1. cheñéräney guitecóbo biñá, haé aéte,
Nérác. d. ñe, recipr., y rà, desatar), chem6ñérà ché rerecóbo, yo bien vi
Menearse, levantarse, inquietarse, viera en paz; pero el no me deca.
sossiego, paz, concordia. Cheñérá, yo M6c6i árañó acé ñérändabey, solos
me levanto, o inquieto (y : o). Añérà, dos dias he de estar. NañérànY dize
idem (nā : hára: hába). Cheñèm6ñè la India), estar con la regla. Guiñe
rá cheñémoÑró, l. Añérá ñém6Vrogui, räneymā ndayúri, por tener la regla
estar inquieto de enojo. Amóñerà, le no vine. Amóñerà cheyurú, charlar.
inquieto, le enojo, o hago que se me O yuru m6ñerandára, charlatan. Nde
mee de su lugar. Om6ñéràngatú ahé yuru ñérá aubaúñändú, que charla
yúrú, enfada con su parlar. Mäera ¿Q,7% er”eS.
tepé ndereñérái epúāmbaúboé, por Ñétänó, Estrenarse, V. Tanó.
qrte no te levantas ya con la maldi Ñétingárúru, Especie de mosquitos.
cion 2 Mbaerām6tepé ereñerà tei tei Nétiú, l. Nätíú, Mosquito cancudo.
eicóbo raé? porque te inquietas de Ny, Encoger, marchito, arrugado.
25 251 V. -
NY ) ÑOTE -

AñemóñSñóte iepe, encogime sola Amboecoñ$ró, hazerle ablandar la


mente. Aiepóny, encoger la nuano, y condicion. AmóñYró mbaepí ñändí
recogerla como el que iba a tomar, y pípé, ablandar cuero untandolo. Y
se arrepiente. Ayeang móñS angai ñÑróñYróí, ya está algo blando lo du
pába gúi, huir del pecado. Nderecó ro, y desena ado, etc.
móñY eteí eicóbo, eres muy encogido. 1 No, l. Io, Reciproco, mutuo. O
Cherecó m6ñY amópaé? esso fuera reñómbaé, nuestras cosas, Oio aihú,
si yo fuera encogido. ChemóñémóñY amarse ad invicem. Nó paií, l. Nóbaü.
ahé, el me ha hecho que yo sea enco espacio entre dos. V. Y é, y sus notas.
gido. Cheñº cheñY guí tenä cheān 7u. 1.
gaipá haguerehé, estoy triste por acer 2 Ñó, l. Añó, l. Ñóte, Solo. Ore
pecado. CheñY guityám6, estoy en co nó, l. Oré añó, l. Ore ñóte, nºsotros
gido de cerguenca, l. Chem6ñymóñÑ solos. Chen6i aycó, yo solito estoy.
chety, amoñY caá, arrancar la yer Yañói angá, el solito. Cobaeñó, esto
ra. YñVñY potá, ya se quiere secar. solo.
Caá m6ñSm6 ahá, voy a secar yerca, Nöhe, Jaziar. V. He. n. 1.
y coy a carpir yerra. Ñóiré, l. Ño$ré yre, l. Ñ6rirèr$re,
NSñYi, Arrugas. AñS unos tras otros, una y otra vez. Aie
estoy arrugado. Che pí ñYñÑi, tengo ruré ñ6yreyre, pedilo muchas vezes.
el pellejo arrugado. CheñÑrá ímà che A carú ñó y réryré, como a menudo. V.
quí rárám6, ya me he desarrugado Cúe. n. 2. -

despues que he engordado. Am6ñÑrá, Ñomèmbí, Sobrinos (dizen las mu


/. AmóñSmboí, quitar arrugas. A geres a los hijos, y hijas de sus her
ñémoñSñirá y chupé cheñÑr6rām6, manas mayores, y menores). Cheñ6
haseme passado el enojo. NacheñÑ m6mbi cuñá, mi sobrina. Cheñ6m6m
n Virai ránge y chupé cheñémó y r6 bí raícé, l. Cuimbaé, mi sobrino varon.
ram6, aun no se me ha quitado el Ñómi, Esconder. V. Mi. n. 2.Möng.
eno/o. Chem6ñVñVi ngog oyeupé, Ñomóng, Brear. V. Apomóng, y
chébe y rui ruí oñééngā, quitóme el
enojo que tenia contra él con blandas
palabras. - ñó, Poner. V. Nöng.
NSpyrtí, Principio. V. Ipí. n. 2. ña, Encestar. V. Nā. n. 5.
NYró c. d. ñy, y ró. n. 4, Cessa pà, Dar porragos. V. Pâ. n. 3.
con del dolor y pena, aplacacion de Nópati, Atar. V. Ty. n. 5.
enojo, ablandar. CheñYró y chupé, Ñópe, Crisneja. V. Pé. n. 12.
estoy desen comado con él (y : o). Na Ñópí, Acepillar. V. Py. n. 4.émó.
cheñÑr6i y chupé, no le he perdonado No porémó, Cosa sin mezcla. V. Por
del enojo que con el tengo. Cherací Ñóptí, Lastimar. V. Píí. n. 1.
yñÑró chébe, estoy aliviado del dolor. N6qúà, Passar. V. Qúa. n. 2.
Niñyr6í cé amó paé Tipándéberae ? N6quéndá, Cerrarpuerta. V.Oqué.
pues no te avia de perdonar Dios? Ñoquéndábóca. Llave. V. Oque.
Amón Vró, desenojar. Amónyró Tipà Ñ6ri, Ven, pro Eyo, l. Eyorí: pe
penitencia pipé, aplaqué a Dios con yorí, venid vosotros; no tiene mas.
la penitencia. Ha Tipäcí emoñÑró Ñ6tamó, Estrenar. V. Tânó.
ängánde membi orébe, ó Virgen a Nóte, Solamente, solo. Aycóñóté,
placa a tu hijo para con nosotros. A estoy solamente. Ndoycoñóte rügüai,
ñém6ñYró ímá, ya me he desenojado. estoy traveseando. Ndicatüi chébe
252 252 y .
ÑÚHX ()

cherecó ñóte, no puedo estar quedo. bó abá, lo que coge son hombres. Y
Abáecó ñ6teÑmà herecopi ndé, eres ñühā potába cuñá néngué, el cebo
tenido por inquieto, y conforme a la que pone son mugeres suzias. Añängä
diccion a que se llega retiene,ó pierde abá pírfiñāb6 ñabó rehé oñfihā moi,
la n. Aypotá róte, quierolo solamente. a cada passo pone lagos el demonio.
Ahèndúbóte, oólo solamente. Mbobi Nom6ñíri ñfihā yépí yépí oycóbo,
róte, unos pocos. Orocubóté, estamos nunca dera de poner lagos. Cuñà é
ociosos. Aiñóte, estoy solo. Tu róte nigüi iegúacábiyà a añühà, ndeté
rām6 tāmó, ojala viniera de buenas. rām6 nängā, que son essas mugeres
Eicoñóte queahé, ola estate quedo. afeitadas, sino lacos del demonio.
Ndoicó ñóte potári, no quiere estar Peñéniháícatúque pequäpa, apar
quedo. Ndoicoiñótebae rigüai angaí taos dessos la cos. Peñém6ñíihāmbó
pábae, son inquietos los malos. ímé añängupé, angaipába gui peia
S6ty, Enterrar. V. Ty. n. 16. óca pequäpa, no seais presa de
los la cos del demonio, huid del pe
1 Ñtí, Lo mismo que yú, aguja:
quando se le sigue nariz haze nú; cado. Ném6mbeúhába mängā añäng
ñíihā mbobieteíhām6, lo que des
ut ñfii, agujuela, quando no, es yu. haze los lagos del demonio es la
2 Ñtí, Lo mismo que hií, negro. Che confession. Oñeñühā m6ndétei, an
rāi ñíí, neguijon, dientes negros. Ta gaipabupé oñémeéngé eíbae, el que
pañi, pro Tapiíihú, negro. se ofrece al pecado, esse se pone el
Níí, Campo, y la paja dél. Nú aca mismo lago al cuello. Sacramentos
pé, mancha de campo entre montes, opacatú añāng ñfihā móndoró hábā
Ñú ebíchuá, ensenada de campo. Nú m6 hecóny, los Sacramentos son los
íbití porey, l. Nü caá poreymá, cam que rompen los lagos del demonio.
po raso. Nií ígúara, camperos. Núie Añénühā cändog guiñè m6mbegúa
echá pucú, campo largo, ó tiramira bo, rompi los lagos con la confession.
de campo. Nimbé, campo llano, raso.
Ñí ñóbatí, campo con mancha de Ññmbaú, Mancha de campo. V.
Aú. n. 5.
montes. Ñtí potí, campo florido. Ñtí
pipé ayahoí cheróga, con paja cubri Ñimbiú, Un pacarillo.
mi casa. Ni tecó habey, desierto. Ni Ñuri, Hambre c. d. yu, cuello, y
aí mémé, l. Niruri, campo raso, l. i, diminutivo, s. cuello chico. Ñtíri.
Ni iepíçó eté. Ní obí, verde campo. nda hecá hábi, la hambre ella se vie
Ñiaty, Espina. V. iu. n. 1. ue, Chereytibíbí ñfir, apurame la
Nñatí, Lunar. V. Alí. n. 6. hambre. Nury por árahára, l. Nurybó,
hambriento.
Nübā, Abraco. V. Añibà.
Nfihā (c. d. iu, cuello, y cà, cuer O.
da), Laco. Nüí habí, laco desarmado.
Ññhaobi, desarmarse el laco. Am6í 1 O, Nota de tercera persona. o. -

ñííhà, poner lagos. Añühári, idem. guerú, traelo. Ohaihú, ama.


Ambobíñfihà, desarmar el lago. Che 2 O, Nota de reciproco, de nom
ñtíhāmbóyne oúpa, lo que cayó en bres y verbos, que no empiegan por
mi laco hiede. Añängñühamboré yne, h, t, r. Ombaéomèé, dio sus cosas. O
lo que enlaga el demonio hiede. O Tupānām6 oguerecó yací, tiene a la
ñühā rií añängā mbíaupé, arma la Luna por su Dios. Oao om6ndé, vis
cos el demonio a las gentes. Yñfihâm tiose su ropa. V. n Artem".
253 253 V. II. 17
OCÁ ÓG
3 O, Interjeccion exclamantis. 6 bítérucú, l. Ocárucú, placa. Ocábité
Tüpächeyāra, ó Dios mio. - rupi, por medio de la plaça o calle.
4 O, Quitar, tomar. Aipoó, quitar Ocápitépe, en medio de la calle. Ocá
con la mano. Aypoó íbá, coger la píey, callejon. Ocapí guacú, calle
fruta del arbol con la mano. Ndipoó ancha. Ocápíbúhára, l. Ocárupí atá
guábi, no se ha cogido con la mano: hára, l. Ocámbopóhára, callejero. O
guābo. cápígüari, calle tuerta. Ocápímyri, l.
5 O, Tapar, remendar. Oyoó, yo Ocamyry, calle angosta. Ocaragui
tapo, o remiendo. Ndió hábi, no se ayú, vengo de la calle. Ocára apé
ha remendado. ape, calle tuerta.
Oapim6, Solo. Oapym6 aycó, estoy Océ, Sobre. V. Acocé.
solo. Oapym6 herúri, uno solo traaco. 1 Óg, Particula de composicion,
Oap$mo túri, viene pelado V. Apy. significa quitar, arrancar, borrar,
n. 3. sacar, desamparar, de car: su supino
Obaibábo, Atravesado. V. Tobá, es cá: cára : cába. Ahátíyui ógca,
7"O 87"O.
voy a quitar la espuma. Ndatíyuiog
catúhábi, no está espumado bien. Oi
Obapí, La haz de la cosa, la cara. eígáróg, desampararon las canoas, se
V. Tobá, rostro. huyeron, desembarcaron. Oieogróg,
Obapíbo, Boca abaaco. Obapíbo desampararon sus casas. Acé āngä
am6í, pongolo boca abasco. Obapibo oieété rógaçé omänóm6, desampara
aycó, estoy de bruzas. V. Tobá, ros el alma el cuerpo muriendo. Aieog
¿?"O. ñémboéhába gui, salir de la escuela.
Obechá, Oveja. Cheobechá, mi o Oyaog pirá, soltóse el pece del angu
veja (y : o). Obechá apitāmā, maja elo. Ayeog potá nde hégüi, quiero
da de ovejas. Obechá cuímbaè, car salir de tu servicio. Aioógibirá, ha
mero. Obechá rereqúara, ovejero. O pó aribé, arrancar el arbol con sus
bechá ragué, lana. Obechá raí, cor rayze8. Aieog potá chequatiá hague
dero. Obechá rereqúara mârängatú ragüi, quierome borrar de la lista, l.
ché héi Tipā, l. Obecha rerequāréra Ayequatíá rog potá. Oieog Tipā raā
pipéTipā oñéen6i, llamóse Dios Pas ngába, hase borrado la Imagen. A
tor. Jesu Christo obecháraígue n6i ioog mimoi chepo pipé, sacar lo co
hām6 oguerecó, Jesu. Christo tuvo por cido en las manos. Aioogietí, desen
nombre Cordero. Obecharaí rānām6 terrar batatas. Aioog aó carâmegua
Jesu Christo oycó, yñéräneyngatú. gui, sacar la ropa de la caaca. Eioog
rehé, es parecido Christo nuestro Se neängaipapagüera neängā gui, saca
for al Cordero en la mansedumbre. de tu alma los pecados. Ahaguiñétií
óca, voyme a sacar las niguas. Oye
Oberábóte, En un instante. V.
Berá. pícapèog, arranquéme la una del
pié. Aiatíbóg, sacar del monton. Aia
Obí, Puntiagudo. V. Tobi. n. 3. póapèog, arrancarse las uñas de las
Ocá, Lo de fuera, por de fuera, manos. Añam6ngatibóg, apartar del
calle: recibe re. Che rocápe, en mi monton. Añam6ngatíbog guitecóbo,
calle. Cherog ocára, lo de fuera de no lo traace todo, voy trayendo de
mi casa, la calle. En6hé o cápe, sa allá... Eñām6ngatíbog heiabo, desca
calo a fuera (h: gu). Ocabatí, l. Oca parte. Eñāmóngotíbo herúbo, trae
patí, la capacidad de la calle. Ocá parte dello. Ayporogpá heráhábo,
254 254 V.
OG OG

llevarlo todo. Ayeecó angaipáog, sali gúara, mi familia. Ogaçoiâba, techo.


de mis pecados. Ayguírog, sacar lo Ogaa perérá, l. Og pentí, techo de
que está debaco. Ayaparóg, endere paja descompuesto del ayre. Ibítúom
car. Ayeecó equabog, decar la cos boa pererá, l. Ombo apeníí cheróga,
tumbre. Ambo ecó equabog, hazerle el viento ha descompuesto mi casa.
que dece su costumbre. Añéängog Og apíra coyába, la cobertura del
nderaihúpa, arranca seme el alma caballete. Ogapíritá, cumbrera. Og
por tu amor. Añeèngog, descar de apírita ioá, cumbrerilla que ponen
hablar. Ayeaihubog, no tenerse amor sobre la principal. Og apíritáupá,
a si mismo. Aye hecó guerog, apar estante del medio. Og apohára, oficial
tarse de la compañia de otro, y no de casas. Og apúá, casa redonda. Og
imitarle. Ayeecó yerobiàrog, perder apüā etébae, de mucha corriente. Og
la confianca. Ayeecóyerobiáríog, bítéruçú, portal. Og biara, l. Piāra,
perder la lozania. Taye aihubog nde camino que va a la casa. Oggüambit
raíhúbarí, quierome arriscar por tu á, cumbreras de los lados, soleras.
amor. Aquíhíyeog, no tengo temor. Og guará pembí, sobrado. Og guíra,
V. Gui. n. 2. la capacidad de la casa. Ogiyára,
2 Og, Tapar, remendar, encerrar. padre de familias, y madre de fami
Aypúóg cheaó, remiendo mi ropa. lias. Ogypébae, casa de poca corrien
Ahá cheaó ógca, voi a remendar mi te. Ogípí, el principio de la casa. Og
ropa (ca: cara: cába). Aioog ígára ítá, estantes del medio. Og ñaetí íyā
tuiupipé, remendar la canoa con ba çoyà, casa de tercas. Og ñarficäng
rro. Aioogie rupí, tapar por donde mboáhába, cuerdas o cipos para atar
se sale. Cheaó ocabetá, mi ropa tiene las latas de la casa. Og ñärücäng ru
muchos remiendos. Y peré peré cheaó pába, tioceras. Og ñóm6n6ongába,
ocá betárām6, idem. Yóg catú ha cabildo. Og parārā, tioceras. Og pé
beym6 oebíterí, por no estar bien ta hába, empleitas de paja. Og pipiāra,
pado se sale todavia. Oieóg abá rapé, los moradores de la casa. Ndipí pia
ha se cerrado el camino de la gente. ri cheróga, no ay nada en mi casa.
Oieóg checutúcágúera, cerróseme la Cherog pipià aiecatú, l. Hetácatú,
herida. Nda iooiché aó, no he remen ay mucho en mi casa, y muchos. Og
dado mi ropa. Oñèmbióg eí rúba, pipiareté, dueño de la casa, o mora
han se encerrado las abejas. Añémióg, dor continuo. Og pírey, l. Porey,
heme encerrado. Oñémbig I. X. N. casa vazia. Og ípira, el que queda en
Y. mbuyapecué tyngué guipe, en casa. Che rog ípíra aheya cheboià,
cubrese Jesu. Christo nuestro Señor de cé un criado en guarda de mi ca
debaaco de especies de pan. V. Mbu sa. Nacherogípíri, no ay quien guar
yapé y Mémbí. de mi casa. Og pó, lo que contiene
3 Og, Cosa con que se tapa, paja la casa. Og potia ítá, palo que ponen
de la casa, y significa casa, tomando debaaco de las tioceras. Og quibí, palo
la parte por el todo : recibe r: Che sobre quien está la cumbrera para le
rog, mi casa. Ayeog mboyá, cubro vantar mas la casa. Og quípí, rincon
mi ca8a con paja. Ayeog quítáá, de la casa, y todo al rededor della por
llevanto los horcones para mi casa. el suelo. Ogypígúa, idem. J. Hoquípí.
Ayeog ñärücängmboya, poner latas Og quitá, l. Yiapí rítaupá, estante
a la casa. Cheróga, mi casa (h : gu). del medio. Og quítá ípi, el pié del
Nacherógi, no tengo casa. Cherópe horcon. Og retymà cäng, postes de
255 255 v. 17 •
OÍBÁ OjEI
los lados. Og retímá, idem. Og robai, atravessada una espina en la garganta
enfrente de la casa. Og robapíguí ri Oíbaboítui, persevera atravessada.
ahechag, mirar por debarco de la ca Oíquébo c. d. o, recipr., y que,
sa. Ogrocára, patio. Ogroquitá, todo lado, y bo, supino), De lado. Oíqué
horcon. Og ro giämbí rupí, por los boaque, duermo de Vado. Oíquebo a
alares de la casa, por debaco. Ogro mó y, pongolo de lado. Oíque íquebo
guámbitá, los palos del sobrado. Og ahérécóny tecómârángatu upé, no
rupába, solar. Ogrupía, culata, cu entra de veras en la virtud. V. Ique.
pial. Og rupiapé, culata chata. Og Oyrá, Tiempo futuro, incierto. Oy
tecó tebé ndíbey, l. Og ñè m6mbucá, rändé, l. Áryré, mañana. Oyrändé
abundante casa. Mburubichabété ró coérām6, mañana por la mañana. Oy
ga, Casa Ideal. Ayegog, sa/go de mi rándé caarúrām6, mañana en la tar
casa. Tipäog, Iglesia. Oyeo quítaá de. Oyrändé rām6 guārāmā, l. Oyrān
Tipā ñände paime, arma Dios casa dé m6gúarāmā, para mañana.
entre nosotros. Oñém6tapiá Tipá O y típipé, Lustre de qualquiera
ñándeyrtínām6, gogñänderog apíri cosa. V. Ytípipé.
ymoinà, hazese Dios vezin o nuestro, Oiabo, Tercera persona del supino
poniendo su casa junto a las nuestras. guiyabo, de e, dezir; usase por to
Oñ6ambiyogíguá rām6 yaicó Tupān das las personas como adverbio. Oia
di, es muestro vezino Dios. Nände boi yhóni, fuese sin causa. Oiaboi
ambí yogpe guoga Tipäomoí, pone erehó, fuistete sin causa. Oiaboí aia
Dios su casa en nuestra vezindad. Oy pó (pro guiyaboi), hagolo sin causa.
eog m6ngí Tipá siete Sacramentos Oyabo pipó ahé tutúraú, no sé para
pipé, adorna Dios su casa con siete que se ha venido sin causa. Oyaboi
Sacramentos. Siete Sacramentos sie tāmó ché ény, ojala lo diacera yo sin
teog quitárām6 oicó Tipäope, los causa. Mbae to ú oúpa oiabo pängā,
siete Sacramentos son siete columas. araí aibaurúri, no sé que se ha de co
Co siete og quítarānā Sacramentos mer con fanta lluvia, ó tempestad.
reheguára Tipāóga oñémbobíteboí Mbae rehe ayú oiabo pängá, tútúraú,
opuā oiná, en estos siete Sacramentos, no sé a que ha venido. Cheyāpe,
que son como siete co/unas estriaa la de valde yo. Cheyāpe ayápó, hagolo
Iglesia, y su perseverancia. Añänga sin causa. Oyaboypà herurucári raé,
aú oñémoÑr6 acípeí oyaparaytípotá sin que, ni para que lo ha embiado.
oicó y có aúb oyepí yepé Tupãoga, Oyébe, Verbo defectivo, para sin
oñém6ràngue eteí y potárane, aunque gular, y plural, de ca, de cad. Oyébe
con rabia pretende el demonio destruir em6mbeú ímé, derra no lo digas. Oyé
la Iglesia continuamente, quedará be, chene tarahá, de cad que yo lo lle
frustrado su intento. varé.

Oi, Irse de plural. V. Ícoi. Oyebee, Suavidad. Ñee oyebee re


heguāra, suaves palabras. Tupacíñeé
Oi (Dize la muger que se duele), Ay.
oyebeéngatu guara nängā, las pala
Obábo,7.Oñi,áíbábo c. d. o, recipr. bras de la Virgen ciertamente son
- º,

y í. n. 11, y bo, gerundio), Atraves- suavissimas. Ñee oyebeengua ogue


sado. Oíbábo cherui, estoy atravessa recó chébe, hablóme con palabras
do. Oíbábo ígára rui, está la canoa suaves.
atravessada a la corriente. Piracān Oiei, Oy, tiempo passado, esta ma
gue oíbábotui cheiace ópe, tengo ñana. Oieibérām6, aun es temprano.
25 6 256 x.
OiOP OPÓ
Oie-í yhó ny, ha mucho ha que se ringlera una manga de soldados. Oyo
fue oy. Oieí arayā, todo oy ya passa pebó tatá yhóniñirupí, el fuego º a
do. Oieibé, desde oy bien de mañana. rodeando el campo. Oiopébo chahá
Oyeibé yiapóni, ya ha mucho que lo hobaitiām6, vamos en ala a encon
hizo, desde esta mañana lo hizo. Oyei trarle V. Pe. n. 12.
bépirí, cerca de la mañana, despues de Oyopíribé, Juntamente. V. Píri.
amanecido. Oyeibérām6, desde esta n. 4.
manana. Cuehé oieybérām6bé ohó, Opém6 c. d. o, recipr. pé, quebra
desde ayer por la mañana se fué. do, y m6, supino), De lado. Opém6
Oieíbé ocarucé, amigo de comer de aícó, estoy de lado. Opém6 tereñénó,
mañana. Oieibé apág guitúpa, estoy acuestate de lado. Opémó oropora
despierto mucho ha. Oieí erecáaú ey bíquí, estamos en ala trabajando.
cóbo, toda esta mañana has estado Opém6 ohó mbocabiyāra, van en ala
beriendo yerra. Tembiú oieibé rehe los arcabuzeros. Opémo ereiquie te
gúara, al muerço, l. Iúpí oyeirehe có mârängatuupé, de mala gana te
gúara. Oíeí acaíerām6, oy a medio dia. dás a la virtud. Opém6 aporaihú, no
Oieí caárúrām6, oy por la tarde. amo a derechas. Chepó opém6 ameé
Oyéybé, Esta mañana. V. Oieí. ychupé, dile poquito. Emoi opem6,
ponlo de lado. Chepíá ópémoi aiquié
Oyepé, l.Oiepeí, E7/o sin mezcla.
ychupé, de mal arte entré donde el
Oyépé oroycó, estamos todos parien
tes. Cumändá oyépe erú, trae solos
estava. Opém6í ningá ereyúchépíri,
parece que no vienes de buen arte a
frisoles. V. Yépé. n. 2.
verme. V. Oyopébo.
Oíerú, c. d. ó, recipr., y ie, y ru, Oñéndú, Costumbre. V. Ñandú. n. 3.
traer), Echarse la gallina sobre los
huebos. Oyerúbe tei ahé, está echa Oñémboyatei, Dissimular. V. ia.
n. 2.
do este todo el dia, como gallina so
bre huevos. Oguerú uruguaçú, está Oó, Grande, Ñee óó catú, voz gru
echada la gallina, s. trae a si los hue essa, boato. Añéè oó y chupé, dicele
aros con el pico. muchas cosas, ó con voz gruessa, con
Oyóehébé, Sucessive. V. Rehé. boato. Abaóó catú, gruesso hombre.
Añémbo óó, voy engordando. Che
Oyohú ām6, Parcialidad. V. Hú,
hallar. n. 3. po óó ymééngā, doy mucho, cosa de
tomo. Ndipo óóiahé, no sabe este dar
Oiohugui, De entre si. V. Gui. cosa de importancia.
n. 1.
Opá, Perderse. V. Topá.
Oyoibiri (c. d. o, yo, Ibi, Junta Opá,
znente. Ibípó íbí yoibi raínú ndica Opabeí, V. Pá. n. 4.
tui, no se pueden amar las cosas del Opacatú,
cielo, y del suelo juntamente. V. Ibíri. Opíbo, Desnudo. V. Pi. n. 1.
Oyoyá c. d. oyo, recipr., y ya, y Opó (Acusativo) Vosotros, es tran
gualdad), Bien se pagaron ad invicem. sicion de primera persona a segunda
Oyoia oiopoepíca, bien se vengaron
el uno contra el otro. V. n. 4. de plural. Chéopó aíhú, yo os amo.
Cheopom6mbeúne, yo os acusaré.
Oiopébo, En hilera, en ala. Oyo Cheopoaíhúrām6, l. Chependaíhú
pébo petei guary ni íçi ohó, va en rām6, amandoos yo. Oreopó aíhúrā
257 257 V.
OQUÉ OÚTÚ
m6 tām6, l. Orependaihúrām6 tām6, çapába, lintel. Oqué rarúānā, l. O
ojala os amaramos. Opombaerechá qué rereqúara, l. Oquenari ñänga
ca ayú, vengo a var vuestras cosas.O- réqúara, portero.
poaímboébo aycó, estoy enseñando Oquí, Llover. V. Quí. n. 1.
sº a vuestros hijos. Cheopo ecó márān
gatú ábo aycó, estoy imitando vues Oquí, Renuevo. V. Toquí.
tras virtudes.
Oré, Nosotros exclusive. Oré añó,
Opóbo, De manos. V. Po. n. 4. nosotros solos. Orébe, dativo, a mos
Oporó c. d. opó, transicion, vos otros: alguna vez se dirá Ore upé, Ore
otros, y ro. n. 1), Dize excercicio de la bé guārāmā, para nosotros. Orèrehé,
cosa con vosotros; ut Oporoai mboe por nuestro respeto. Orerí, idem. O
bo ayu, vengo a enseñar a vuestros rehegúipetei ohó, uno de nosotros
hijos. Oporoboyayucäbo ayu, vengo se fué. Orerehegúara, los nuestros.
a matar todos vuestros criados. Opo Oreñ6mbaé, nuestras cosas mutuas.
ro angaipá óca ayu guímänóm6, hei Oréhaé, el es de los nuestros. Nda
Jesu Christo, vengo a limpiaros de oré rügüai aé, no es nuestro parien
vuestros pecados diaco Jesu. Christo. te, o de los nuestros.
Oporombaérehé ñängarecóbo aycó Oró, Acusativo, transicion de pri
gui tecóbo, ando cuidando de vues mera a segunda de singular. Cheoró.
º tra hazienda.
aíhú, yo te amo. Oreotomboé, nos
Oque. n, Puerta; con pronombre otros te enseñamos. Oroaó boñängä.
recibe re: Cheróquèna, mi puerta (h: ayú, vengo a hazerte de vestir. Ndae
gu). Oque apíritá, lumbral. Oquém ro yai orombaeáche, y no por esso te
-
bopí, el lado tras la puerta. Oquèm he tomado tus cosas. Cheoró ecó mà
botípába, tranca, aldaba. Oquendá rängatu ábo aycó, estoy imitando tus
ba, portada. Oquén dabóg, estar la virtudes.
puerta abierta. Añ6quèndabóg, yo Otété. Del sonido, mucho, muchos,
abro la puerta. Aho quéndabóg,
tropel. Otété abá rúrí, vienen muchos
abrole la puerta. Ahoquéndá, cerrar Indios. Otété amà, gran lluvia o de
le la puerta. Cheroquendá, cerróme
golpe. Orotété oroycóbo, estamos mu
la puerta. Cheroquèndabóg, abriome. chos haziendo ruido.
Ahoquendabogioia, abrir de par en
par. Añ6quéndámbotí, atrancar la Otótoi, Interjecion admirantis.
puerta. Ahoquéndámbotí, atrancar Otótoinda etey catú picó ahè herú
le la puerta. Añ6quéndábiarí, cerrar ri raerá! ó que dello trae fulano! Oto
de repente. Ehechá oquè ymbotihá toi mbía rúri! ó que de gente viene l
pipó, l. Nimbotíbi herà, mira si está Oú, Admiracion de cosa grande. Oú
la puerta cerrada. Oqué ràcè, l. O abá reté rúri raé, ó que de gente vie
qué ñee, crugir la puerta, Oquén ne! Oñèmbooú tecatú, hazese muy
duçú, portada grande. Oqué ierepá grande. Oú tecatú erey có, estás muy
ba, agujero del quigio. Oquéndítá, grande. Oú, muy grande.
estantes de la puerta. Oqué nâmbí,
las armas de la puerta. Oqué nâmbí Oútóg, Admiracion. Oútógmbae
ipipe, a la entrada de la puerta. O porāng Tüpá! o que hermoso es Dios f
qué piähába, antepuerta. Oqué py Oútú, La misma interjeccion de
rüngába,
258
umbral de abaaco. Oqué ra cosa grande, ó hermosa, etc.
s

258 v.
PAB PABÉ
P. ha acabado mi obra. Añèm6mbá, ya
1 Pa, Nota de supíno. Ahaihú: se han acabado los mios, mi gente.
haihúpa, a amar, es breve. Amómbá, l. Am6mbapá, l. Am6mba
2 Pá, Ya pues (de plural) Chahá bí, l. Ambopabí, acabar, consumar,
pá, ea pues vamos ya. Peyāpó quen6 consumir, destruyr. Am6mbá abá, he
pá, ea pues hazedlo ya, Ahaicon6 pá, consumida la gente. Am6mbá checóg
ya me voy. Amänó guitúbopá, ya me pípíara, he destruydo mi chacara.
estoy muriendo, ola muchos. Hyndó Aiapi m6mbá, dar fin a la cosa, aca
y puí tecatú ahépá, mirenlo que lis barse de todo punto. Tecobé opábae
to anda ya. Lo mismo es rá, en sin rāmey íbápe ñ6 yyéhúbi, añäretā
gular y plural. meabé, la vida eterna no se halla sin
3 Pâ, Golpe, porrazo, es el mis el cielo, y en el infierno. Chembaé
mo sonido de la cosa, y assi se pone pabí guítecóbo, l. Chembaepabeteí
mo que dize hazer sonar. Am6pà guitecóbo, he quedado muy pobre.Ayā
o que, batir a la puerta. Aie potiá m6 pím6mbá cheróga, he dado fin a mi
pà, darse golpes en los pechos. Añè casa. Ayapi m6mbà cherecó pochi,
acäng m6pà, en la cabeca. Añópä ya he dado al traste con mi mala vida.
Ibírá, l. Aíbírapà, labrar madera, 5 Pâ? Pregunta. Ereyapo pä?
desbastar. Anópäitá, labrar piedra. hazlo hecho? Ereyápó pacoi? hiziste
Ibírá pändára, carpintero. Ibirá pān aquello? Chepa? soy yo?
dába, carpinteria. Ñändepíá om6pà, Paà, Atorar, atollar. Apaā guitúpa
Tipā, toca Dios a nuestros coraco ibira patíme, estoy atorado entre pa
nes. Tipà chepía om6pà, tocóme Di los. Apaātuyúpe, estar atollado en
os el coraçon. Aicupepà, labrar ma lodo. Opaā pirá cängué cheyáceópe,
dera por el embes. Pepíárecó parā atravessarse la espina en la gargan
ràngué nom6andú ucári Tupápepía ta. Amópaāngatú, hazer que ajuste
m6pà, el ruido que traeis en lo interior bien. No päängatui, nó viene justo.
no os deaca sentir los toques de Dios. Aropaā, atorarse con ello, teniendo
V. Atói. lo consigo. Opää cheñeénga, perdi
4. Pab. b, Fin, acabamiento, mu el hilo de mi razonamientó. Chem6
erte. Chepab, mi fin. (y : o). Apab, ñéé paà ahé, cortóme el hilo de mi
yo me acabo (bo : hára: pa: pába). razonamiento. Apää guitúpa tecó an
Mbába, acabamiento, mortandad. gaipába pipé, he hecho habito en la
Mbábetéy quai, gran mortandad ay. maldad. Apäändóg cheangaipápa
Ypabeymá, sin fin. Pabeyngatú,idem. gueraguí, he salido del atolladero de
Ypabiré aháne, despues que se aca pecados. No ñépäändogicé oangai
be yré Opabaérāma, lo que se ha de pába gui oñé m6mbeú çerymbaé ne,
acabar, o se acabó. Ñände āngändo no saldrá del atolladero del pecado
pábi, no fenece nuestra alma. Nam el que no se confiessa.Omèmbipaāhe
baé opábaerāmārügúāi ñände āngā, n6inà, tiene atravessada la criatu
no es cosa que se ha de acabar nues ra, no puede parir. Ndeayüpeirām6
tra alma. Ará papápe, en el fin del opaände angaipába eñèm6mbeguā
mundo. Ibi pápe, en los estremos de bo, por tener cerrado el pescuego se
la tierra. Opá y pábi, todo se acabó, atoran tus pecados quando te confies
todos se han muerto. Opaimà che sas. PäämeY, cosa holgada.
rembiapó, ya acabé mi obra. Ndeí Pabe, Todos. Pebengatú, todos sin
cherembiapó ypábaràngè, aun no se que quede ninguno. Pabè orohó, to
259 259 v.
PACH PÁG
dos vamos. Ñándé pābé recórehé yé güirehé, de vino, tembiú rehé, de
ruréhába, dia del juizio. Oio pabé comida, cherebépachai, idem.
guaçú orohó, vamos todos juntos. Pachú. r, Hartura demasiada.Che
Chepabéaháne, llevaré toda mi gen pachú, estoy muy harto. Pepachuri
te. Chepabehíny, todos están conmi aú, peangaipabari, estais hartos de
go. Chepebé àñg bía, todos estos son pecados. Nda pepachuríchuríbérāmy
mios, mis vassallos, o parientes. Na
peicóbo angaipaba rí, parece que no
pābé rügúäihecóni, no están todos. os hartais de pecados (y : o). Ambo
Peyópābe, venid todos. Ybohiibó, pachurí, hartarlo (bo : hára). Añèm
ycaneóbápàebé peiochepírangá To bo pachurí, yo me harto. Peparhur
póm6ecáyn gatú, heíI. X. Aracaé, imā bérāmy Tüpā néenga gui, ya pa
venid a mi todos los cansados y tra rece que estais hartos de oyr la pala
bajados, que yo os recrearédico Chris bra de Dios.
to nuestro Señor. Pachurí, Diminutivo de Pachú.
Pacó c, d. pá, ya, y có), Pronom Pacú, Pescado conocido.
bre, Ecce. Yayo, yatu, etc. termina Paé c. d. pa, pregunta, y e, de com
cion, cierto, lo mismo que racó. Áng position) y se usa com amó: corres
botá pacó cherúri, ya yo vengo con ponde a ,avia de“.Ahá amópaé,avia
deseo desto. Ángbaérí yéurépotá pacó yo de yr? Nda haice am6paé? pues
aiu, ya yo vengo con deseo de pedirlo. no avia yo de yr?"Tupotárāmó pae?pu
Aha pacó herúbo, ya voy con deter es avia de querer venir ? Tupotárey
minacion de traerlo. Cherecóaícue yāpú rām6paé? como si fuera men
róg potá pacó cherúri guiñèm6mbe tira, que no quiere venir? Yiapoéca
guabo, con determinacion de devar túhára rām6 paé? como si fuera
mi mala vida vengo a confessarme. apto para hazerlo? Y cuerárāmó
Yyucá potá pacó túri, viene con animo paé oñā r6puâtey, como si estuviera
de matarlo, Íbapechehóce pacó aieco sano se levanta. Herúhárarām6 paé?
acú, con esperanca de yr al cielo ay no huvo quien lo trucesse. Tipà re
uno. Ibápepehó potá pacó che añè hé chemaéndúá ey rām6 paé em6 mà
m6ñèé peème, predicoos con deseo cherécóni, de essa manera estuviera
de que vais al cielo. Chapacó añān yo, sino me acordára de Dios. Märà
gäguetāmépenderahá potápaco pen tām6 paé? pues porque no. Ereupaé?
dererecó pembotabíbó, el demonio pues aviaslo de comer?
os anda engañando con deseo de lle Pág, Conejo de la tierra.
varos. Jesu Christo Ibape ñändere Pág, Despertar. Chepág, mi des
rahápotá pacó ebapoguitúri, vino pertar, o estar despierto (y:o). Apág,
Jesu. Christo a llevarnos al cielo. yo despierto (ca: cára). Apág guiñé
Pacobá, Plantanos. Pacobáhy, m6ndíita, despertar espantado. Che
plantanos chiquitos. Pacobárári, ra querānāguiápág, despertar de un pro
zimo. Pacobárarí yiayú, razimo ma fundo sueño. Chequerānā rāmí gui
duro. Pacobáí, el arbol. Pacobárob, apág béràmi guicémà, parece que he
hoja. Pacobá rebiré, l. Pacobay po salido de un profundo sueño. Am6m
tí, lo ultimo, la flor de la pacoba. bág, despertarlo. Apágací, despertar
Pacobá ribápé, cascara del arbol de con pena. Apag orí ycó guitèna, he
pa coba. despertado gustoso. Yyapíçapagym
Pachai, Harto. Chepachai, estoy baé, incorregible. Nañèmboapíçapag
harto. Añémbo pachai, hartome, cā po tarií, estoy determinado de no
26 ) 260 Y.
PAYE PAPÁ
dar oidos a cosa ninguna. Atipā oguerecó, tiene el hechizero por su
raíhú m6mbag, despiertó en mi el maestro a su familiar. V. Tu pichúa.
amor de Dios. Tecó mârängatú pe Pàmic. d. pá, pregunta, ami, quien,
mómbag, despertad la virtud. Pe de preterito). Abapàmy oiquie? quien,
pagque pequapa tecó márängatu upé, entró ? Abapàmi oyāpo? quien lo hizo?
estad alerta para la virtud. Peñ6móm Paná. m, l. Panāmbí, Mariposa.
bag tecó márāngatu upé peñóm6m Pamáctí, Cesto. IRecibe re. Cherepa
quY rey que pequäpa, eaccitaos en la näcíí, mi cesto (he: gu). Panäcü agüe,
virtud. Peñóm6quy rey tecómäränga medio cesto en que las Indias traen
tú rehé peñóm6mbáca, idem. Aropág cosas de las chacaras.
cheangaipágágüe, dormir en pecado. Pane, Desdicha, desventura, soy
1 Paí, Padre: es palabra de respe desdichado, soy desgraciado (y: o).
to, y con ella nombran a sus viejos, Na chepan emí, soy venturoso, cogi
hechizeros, y gente grave: correspon algo, o traigo algo. Chepane guitecó
de a haí, madre. Paí abaré, Padre bo, ando desgraciado. Chepira pane,
Sacerdote. Payguacú, Obispo, Prelado. soi desgraciado en la pesca. Cheçoó
2 Pai, Colgar. Ibírá racäng pai pane, soy desgraciado en la caga.
rām6 aycó, estuve colgado de un ggjo, Chèmó pa ne ahé, ganóme en ven
l. Añém6 némbai íbíragui, idem. Ibí tura, y no me dio nada. Amópane,
raíya rucú aba múdára ombo pai, cu de céle sin parte (mó : hára: hába).
elga la justicia a los ladrones. Nam Abá mänè mänémbaú, Indio inutil,
bi pai, carcillos. Ore renémbai ípe para poco, vil, suzio, hediondo. Ere
o recutí póbo, arrojámonos al agua ném6mañémbaú, te hazes desventu
de lo alto. Cupépai, lo que cuelga por rado, vil, suzio, apocado. Nipanémi
las espaldas de plumas, o cosas con íbirá eírari, no ay palo que no tenga
que se engalanan. Tetobápai, cabe abejera. Nomopanemi ára angaipá
llos que de can crecer sobre el rostro, apoeym, todos los dias peca. Petei
la coleta. V. Héne. ára ñó amópané chemissa renduey
3 Pai, Rédaño. Chepai, mi redaño. m6, solo un dia de cé de oyr Missa.
Ambopaipóhébae yñybóm6, hizele Pem6pänèque petei aubé ára amópe
salir las tripas de un flechago. Y pai angaipa eym6, de cad siquiera de pe
güe an6he, saquéle las entrañas. car un dia. Pirápane Mercurio estrel
Chepai opá hoú ceboí, roenme las la. Ipamé, rio sin pescado. Abá pané,
entrañas las lombrices. los viejos. hombre sin ventura. Ara päne, dia
Pai rām6i, Dizen al abuelo, y a áziago.
Pairubí, Dizen al tio, y a los viejos. Pängā º Pregunta, y admiracion.
Paye, Hechizero. Abapaie, Indio Ereyapó pängä? hazlo hecho? Nde
hechizero. Paiehá, hechizeria, hechizo. yéreqúa tecatu pängä? ó que alegre
Paíe pipé omänó, murió de hechi eres Ndequerānā tecatúpängā, ó
zos. Añembopayé, hazerse hechizero. que dormilon eres !
Payepo roçühābára, hechizero chupa. Pañerà, Hechizero.
dor. Paye poropichihára, hechizero 1 Pápá, Dizen los ñiños al padre;
refregador. Ambopaiéog, quitarle el mámá, a la madre.
ser de paye. Niñembo payéí potári, 2 Papá. r, Cuenta de numero, y
no quiere de car sus hechizerias. Ci relatar. Aypabá, yo cuent o (bo:há
ñäpaie, l. Cuñāmbayé, hechizera. A ra).Papáhába, la cuenta. Nd aypapári,
bápaye otupichuaraí omboeharâmo no lo conté. Ndipapáhábi, no son con
261
261 v.
PARÁ PARA

tables, ni se ha contado. Ay papá che om6nāni oyeecó rob a rucábo, buelve


qúa rehé, contar por los dedos. Ay amargas las aguas el mar.
papá tucümbó quytäréhé, contar por Pará. b, Variedad. Aópará, vestido
ñudos. Aypapá catu yyabíhábeymá, de colores. Mbaeiopárá arecó, tengo
contarlo todo sin errar. Ypapápira cosas varias. Abápárá, hombre hove
ebocoi ereúteine, mira que está con ro, pintado. Abáoio párám6 hecóni,
tado, no lo coma8. Aguahúpapá, con están mezclados los hombres. Nee io
tar endechas. Ayaheó papá, llorar con párá, varios razonamientos, varias
tando cosas. Y papá quaabeyndaypá razones. Nache ñèè iopárá párá
pári, no los conté, por no saber con guitecóbo rfigúái, no tengo di
tar. Orepapá, nos contaron. Nda ára versos pareceres, ó muchas pala
papá quaábi, no sé contar los dia8. bras. Tecó iopárá, varias setas y mo
Ey papáchébe n derecó, dame cuenta dos de vivir. Omboiopárá ahèoñéén
de tu vida. ga chébe cheyña ndúbeym6, varias
3 Pâpà, Saltar, salpicar, tomar cosas dico sin que yo lo entendiesse.
uno, y descar otro. Amó pāpà ym6m M6rändú iopárá, varias nuevas. Am
begúabo, contar algo, y descar algunas boiopáráabá cuñā rehe, mezclar hom
cosas por contar. Am6päpà areté, bres y mugeres. Oñèmboiopárá oio
Missarendubeym6, no oyr Missa al ehe, mezclarse unos con otros. Ambo
gunas Fiestas. Chem6 pāpà ahé, de iopárá ygúabo, com r de varios man
- acóme en blanco, saltóme. Aypäpà cu jares. Ymärängatú iopárá ahé, fu/ano
ñà guitecóbo,ando muy traviesso con a vezes es bueno, y a vez es no. Che
mugeres. No m6papà amó y me engā, quírey párápeí, estuve entre dos aguas.
dar a unos, y no a otros. Yñâtey hecó iopárá, el floaco es
Papí, Dizen los niños a sus pa vario en sus cosas. Tüpà gue mim6
dres, idem quod pápá. ñängüe ioparápipé oñèmboiehú ñān
1 Pará, Mar. Pára amboipiri, en débe, descubresenos Dios en las diver
la otra parte del mar. Paraí, agua del sas obras que hizo. Coíbípe oiopar
-
mar. Para amboípíra, la otra parte ápárá oinā tecó oritecó açi rehé, es
del mar. Pará amboípirigüara, cosas tán mezclados contentos y trabajos en
--
de la otra vanda del mar. | Paráe esta vida. Am6mbárá, entresacar, ó
mbeí, l. Rembei, orilla, costa. poner. Am6mbárá yyapóbo, entreme
Paraembei rupi, por la costa del ter obras. Orem6mbárá orererahábo,
mar. Paraguaçú, mar grande. entresacónos, y llevónos. Ambo párá
Pará aí pí eté, golfo. Parapó, lo y quatiábo, pintar de varios colores.
que contiene el mar. Paraporarí te Cheatymbára, soy entrecano. Cabay
qüara, mariscador. Paranà, dizen a upará, cavallo de varios colores.
algunos rios grandes, parientes del Parabog c. d. pará, y og), Esco
mar. Paraapí tépe ygaratá yändica ger. Aypárábog, yo escojo (ca: cára).
tui, en el golfo no se puede tomar pu Ay parabó rabóg guitecóbo, ando es
erto. Iopacatú reroyeoi hábām6 pa cogiendo. Ndaei cherecorà ypárábó
rá, al mar se recogen todos los rios. ca rängé, aun no he elegido estado.
Pará otui eyme oico íopacatu rirú Ndaiparabóg quaábi, no 8é escoger.
rām6yepé, aunque es seno de todos Ay parabó quaá, l. A y quáá yparabog,
los rios el mar, no redunda. Iopaca sé escoger, y hazer eleccion. Ay pará
túpa rápeoá, caen todas las aguas en bógmbae oñ6porèmó ymóimà, esco
el mar. Pará guícuerehe opacatú ger poniendo cada cosa aparte. Ára
262 262 V.
IPARE PE

pápápe Tipā ñände parábóne y mà-, boú Señora santa Maria upé, embió
rāngatú oyoporémó y mö indébone, Dios un mensagero que fué san Ga
el dia del juizio nos ha de coger Di briel a nuestra Señora. Cheñéé pa
os poniendo los buenos aparte. Ypa rehá arecó, tengo palabras ecorta
rábog píra oacátuácoti om6ine, pon tivas. Amóndó cheparehá y chupé
drá a los buenos a su diestra. guaryní quaita, embiéle a combidar
Paracaú, Papagayo. para la guerra.
Paraguá c. d. pará, variedad, y 1 Parí, Q'argo en que cae el pesca
guag, engalanar), Corona de plumas. do. Paríporí eçãcà cacárām6 ocírirí
Paragua, rio de coronas, dizen al rio gí pirá, si los lados del pari son ra
de Paraguay. Paraguaígúara, los del los, se sale el pescado. Parí rarúäney
Paraguay. Ambo paragüa, hazer co m6 pirándoári, no cae pescado sino
ronas assi, y ponerlas, darlas o otros, ay quien guarde el pari.
coronar. Añém6 acäng paragúa, l. 2 Pari, Cogera. Cheparí, estoy co
Añémbo paragüartí, l. Añèmóngí para jo (y: o). Yparibae, el cojo. Ambo
gua cherehé,coronar se de plumas.Pa pari, hazerle cojo (m6: hára).
ragua quarepotity reheguara, corona Patagüi, Assiento de paja para
de plata. Abáy paraguabae, coronado. los vasos, y la gavia del navio.
Parārá, Ruido, bullicio. Cheparārá Paí, Medio entre dos, intervalo.
guitecóbo, ando trassegando, aperci Ni pañ, islas de monte en campo.
biendome (y: o). Amó parärá, hazer rui Ipatí, isla en el rio. Caá paíí, isla
do. Ambo parärá igára, varar canoas. de monte. Ocapíte ruçú patí, la ca
Añéé parärägi, hablar velozmente. pacidad de la placa. Capií patímé,
Yñéé parárängatú ahārá, que bien entre las pajas, ó yervas. Caápain
desparpaja fulano. Añèm6ecó parā diba, islas de montes. Orepatíme
rāguitecóbo, ando hecho trafalmejas. märändecó nditíbi, no ay riñas en
Parati, Es gurbia de hierro, y los tre nosotros. Amópatí, hazer interva
dientes de capibara que les sirva de cu los. Am6paífi areté Missa rendúpa,
chillo, ó de otro animal que sirve desso. a vezes oygo Missa las fiestas. Na
Paraturá, Enhiesto, grave. Añém m6paüi areté Missa rendubeÑm6, no
boparaturá amānā gui, pongome ties falto las fiestas a Missa. Pemaén
so debaco de algo por huyr la lluvia. duá pañeyme Tupãrehé, acordaos
Anèmbóparatúrá Mbíáreñipe, ento de Dios continuamente. Ndahaíhu
marse en presencia de muchos, poner päui Tipā, continuamente amo a Di
se grave, tiesso. Hyndó púgui ahè o os. Ayquie paipatí, entro a vezes.
ñèmbó paratúrá aú aú oycóbo rá, ha Am6pañpañyoia, compassar.
visto como se entona fulano. 1 Pe, Nota de segunda persona de
Parehá, Correo, mensagero. Che plural. Peyucá, matais, y matad: etiam.
parehá am6ndó ychupé, embiéle mi es acusativo, os matan. Penén6i,
correo, mensajero. Oparehárám6 che os llaman: pendehé, l. Pendí, por
m6ndó, mbiámón6ongā, embióme vosotros: pehegúi, de vosotros.
por su correo, a juntar la gente. 2 Pe, Posposicion de quietud, y
Cheñèéparehá am6ndó, embiéle un movimiento. Ibápe yhóni, fué al cie
recado. Parehá ioaquícue quicú lo. Ibapebé, hasta en el cielo. Ibípe
eri am6ndó, embié varios mensajeros. hecóny, está en el suelo: si le llega
Pareháréra, los que fueron mensaje pronunciacion narigal, haze mé; ut
ros. Tipā oparéhára, s. Gabriel om Añärétàme, en el infierno.
263 V. 263 V.
PÉ PEii
3 Pé, Adverbio local, alla. Pétui, ndéy parabocágúāmā, Dios te alumbre
alla está. Pépe hini, alla está le cos. para que escojas el modo de vida que
Pegui, desde alla. has de tener. Aheçapé cotí, alumbrar
4. Pe? Pregunta. Abápe Tipā? el aposento.Ndaheça pei cotí, no alum
quien es Dios? Mamópe hyny? don bro el aposento. Ndorer ecápei qua
de está ? y es siempre breve. raçí oçé ngatú eym6, no nos alumbra
5 Pé, Al fin del verbo haze abla el Sol por estar cubierto. Tatá añäre
tivo absoluto con la negacion. Nache tāme guāra poroapíaíaíyépé, haéte
hópotápei, no queriendo yr. Cheho nda poroeça peí, el fuego del infier
potarey pei, ohó, no queriendo yo yr no aunque abrasa, no alumbra.
se fué. Chehópotarey pei cherer ahá, 10 Pé, Camino, recibe re. Chera- -

no queriendo yo me llevó. Aypó nda pé, mi camino (h: gu). Pó abaí, cami
cheepei, no diziendo yo es8o. no dificultoso. Pe açí, camino breve,
6 Pe, Pronombre, vester, a, um. corto. Cherapé açígí guitecóbo, no
Pembaé, vuestras cosas. Y si los voy lecos. Péabaírupíguitúbo,he traá.
verbos tienen h, t, r, despues de pe, do muy mal camino. Ibag rapé uya
- toman, ne; ut Pendúpa, cuestro pa baí íbímbaerí tequàraupé, el camino
dre. Peneñói, os llaman. Penderahá, del cielo es dificil a los que buscan las
os llevan.
cosas del suelo. Ndiyabaíbi éte Tupã
7 Pe, Lo mismo que rehé. Che rehé tequá rupé, pero no es dificil a
-
märängatú hagüepe aháíbápene, los que sirven a Dios. Péaíaí, cami
por aver sido bueno yré al cielo. no muy malo. Pe apí eií, l. Apígueií,
Cheren6i hagúepeéayú, por a verme camino cuesta abaro. Pe atáhatíba,
llamado vengo. Che Tipā moyróha camino trillado. Pe atúrey, camino
gúepe ambo acj., duelome de aver o largo. Pecatupíri, l. Peíbíaey, llano.
fendido a Dios.I oú hagüe pendi Tipā Pe atú amó paé, largo. Pecúcú, de
rári, por aver bevido agua no comulgo. altiba cos. Pe eVme herà, un poco apar
8 Pé, Calor, calentar del fuego, y tado del camino. Peeiípába, l. Pegu
Sol. Quarací chepé, calientame el eiípába, camino que barca al rio. Pe
Sol. Ayépeé, yo me caliento. Ahágui gueyípápe, puerto del rio. Peguaçú,
yépeégúabo, voyme a calentar. Aye l. Pe y píguaçú, ancho. Pe íapóapó,
peé güitènà, estoyme calentando. Ta camino pantanoso. Pe ibí, l. Peaquí
tay pípeaicó guiyepeegúabo, estoyme chá, camino derecho. Peíbíà, camino
calentando al fuego. Quaracípe aye de cuestas. Peíbíà ey, llano. Naibía
peé, caliento me al Sol. Ayécupépé, ndibi perupí, no ay cuesas por el ca
calentarse las espaldas. Ayépopé, mino. Pe íbíà atíatí, l. Ibítíbíti, cami
calentarse las manos. Oporópopé ta no de cuestas. Pe ibíquābíquà, de hoy
tá, calienta el fuego. Opé quaraci, os. Pe ibírá yeré recóhatiba, carre
calienta el Sol. Chepé ací quaraci, tero. Pe íbípé bípé, de hoyancos.
abrasame el Sol. Nda quarací pei, no
calienta el Sol. Ope catú quaraci, Peíi, Camino suzio, trillado, Real.
calienta bien el Sol. Eiopé tatápé, Amboíí cherapé, l. Ambo pei chera
calientalo al fuego. pé, uso mi camino. Npiiibei hapé, no
9 Pé, Alumbrar. Aheçapé, alum es usado ya su camino. Peñigué rupí
brarle.Chereçapé epé, l. Checapeché ahá, voy por caminotrillado. Tahíam
be, alumbrame (esto para que yo lo boíigua pé, las hormigas frequentan su
vea). Tánde reçápé Tüpà nderecorâ camino. Cherapé mboiihárandipóri,
264 264 V.

-
EQU Pió
no tengo quien me visite. Oñémboíi añänga ibag biäapítépe, ponese el de
cherapé ymboii harey mâmó, hase monio en medio del camino del cielo,
cerrado mi camino por no aver quien para estorrar que no passen. Ayeape
lo frequente. quabog cherecó màrà habāngüeragui,
Irapé ymboíicatú y epí, Siem apartéme de la ocasion de mal vivir.
pre el camino de agua es muy Perayé, Atajo de camino. Perayé
trillado. Peípíc6i, camino que se pe ace, sali por el atajo. Pereté, ca
aparta. Peípímyri, l. Peípiguacúey, mino Real. Porupí ey ahá, fui desca
camino angosto. Peitatí, pedregoso. minado. Ahapé boñà, hazer camino.
Peyaó yaog, division de caminos. Pe Ahapé ríí, poner camino. Apé hechag
yeupí, cuesta arriba. Peyeceá hába, guy tenänderíímoängá, estoy atalay
junta de caminos. Ibagrapé yíípíndi ando al camino, esperandote. Oyeog
pii, l. Y píeÑyiípí, el camino del cielo pé, cerrose el camino. Nda pébeí, ya
es al principio angosto. Y cuápe y pí no ay camino. Nda hapé rii, no he
gua cú, en el medio es ancho. Yyāpí puesto camino. Nda hapé boñängi,
pe y pí mârängatú eté, al fin es muy no he hecho camino.
ancho. Pe miri, senda. Peñecindaçá Peñémeengé, Camino que primero
ndacá, caminos atravessados. se ofrece. Peñemeén gé rupí ayu, vi
Pependuá, Salir al camino al que ne por el primer camino que se me
viene. Ahapependuá, salgole al cami ofreció. Yñängaipábae ndoi parabó
no. Nacherapé penduahári, no ay quaabi guapé catúráma, Pétetyró ñe
quien me salga al camino. PepítaraÑi me engebae rupí oatá, los malos por
aÑi, fragoso. Pe pete ára reheguāra, el primer camino que se les ofrece se
camino de un dia. Pepucú, largo. arrojan sin eleccion. Peyea pequābog
Pe pururé, Camino tuerto. Oñémbo hám6 añängarini, está el demonio
pé pururé tei angaipabi yāra, los por esforro en el camino. Habé che
malos escogen caminos torcidos. rapé cuè, ya no se cursa mi camino.
Pequābó, Mudar camino. Ayeape Ahapecog pe, Frequentar el cami
quābo pegui, perdi el camino. Péche no. Tipā ograpé que pehapecog, fre
yea pequabo haguépeí guiábo, bo/ri quentad el eamino de la Iglesia. Nda
al camino que perdi. Petecó márān hapecog hábi te cómârängatu rapé, no
gatú rehé peyeapequabog haguepeí, es frequentado el camino de la virtud.
peyebíque peábo, bolved al camino 11 Pe, Instrumental, idem, quod
que de castes de la virtud. Ibapeguāra pipé. Chepópe ayucá, matélo con la
rapégui peyeapequabog mé, no de mano. Huípe ayucá, matélo con flecha.
aces el camino del cielo. Ibapeguára 12 Pe, Teredura, crisneja, zelo
rapé poromboye apequabó hām6, an gias, cargo, empleitas. Ibírá pémbí,
gaipábañó, solo el pecado nos apar cerco de palos. Ogpémbí, empleitas
ta del camino. Ayeape ràngué pequa para casas. Tequarembó pémbí, este
bó, he decado el camino que avia de ras de carrizo. Peñepéé, poneos en
llevar. Chemó ape ràngué pequabó ala. Oroñépéé, ponemonos en ala. A
cheangaipába, mis pecados me apar ñópe taquá, hazer cargo de cañas.
tan del camino que avia de llevar. Añópe cherógúāmā, hazer empleitas.
Nachembo apequaboice añängā tecó Añópei, atajar el rio. Ibembí, ataja
märängatú aguiné, no me apartará digo. Añópe taquāra pipé, cercar
el demonio del camino de la virtud. con cañas. Cherogrocára añ6pé, cer
Poromboyéapequabó hāmó oñertí qué mi casa. Niñ6péhábi cheróga,
265 265 V.
PE PACÁ
no tengó cercada mi casa. Oñépeé tabla ancha. Ypèbae, cosa chata. Íbi
mbíá guaçu yucá potábo, cerca la pe pucú, gran llanura. Ambopé, ha
gente el venado para matarlo. Oño zer chato, tablas, etc. Añèm6mbé coó
peé o quâpa, van en ala. Oñ6 pén upé guihóbo, entrar agachado a la
dog, va quebrada la hilera. Oñ6 caca. Am6mbé, aplastar (bo : hára).
péndó péndog, van muy quebrados. Am6mbé yñäcäng, aplastalle la ca
Oroñ6 péngatú orocúpa, estamos en beca. Añém6mbé, agacharse. Chem6
ala. Oñépé oatymâm6 oinà, están en ñém6mbé, hizome agachar. Conserva
corrillo. Oñ6pè tatá ñürapíābo, va el
el pe, quando no le sirve narigal, ut
fuego cercando los campos. Aypémi patet. Am6mbé, aplastar, agachar.
checaá, comer despues de bever la Cherecó pebeí, estoy hambriento. O
yerva. V. Oyo pébo. yopébo yhóny, van en ringlera.
13 Pé, Quebradura, tronchadura, Peá, Apartamiento, destierro. Che
dobladura, torcido. Chepé, mi que peá, me a partan (y: o), Aypeá, yo lo
bradura de huesso (y : o). Opé, que aparto (bo : hára). Ayepeá angaipá
bró se. Apé, yo me quiebro huesso (m6: bagui, apartome del pecado. Ayepeá
hára). Am6pé ibirá, quebrar palos. ychugui, apartome dél. Ibíraí yarucú
Chem6iíbám6pé, tronchóme el brago. abá mündára tabagui oypeá, la jus
Cheyi ope, quebróseme la cuña. Oyo ticia destierra los ladrones. Señora
pítérupi opé, quebróse por medio. santa Maria co orepeá qúabiré ehe
Cheyibá pèngüera, la quebradura de chá ucá angá nde mèmbira Jesus
mi braco. Nām6pémy, no lo quebré. nderíe poréra orébe, Señora santa
Ypèmipémi, está muy quebrado. Añè Maria despues deste destierro mues
m6pé, ladearse haziendo lado a otro. tranos a Jesus fruto de tu vientre.
14 Pé, Esquinas de tabla, piedra, Pe yepeámburú chehegui cherú re
etc. Ytápé, piedra esquinada. Amopé mbi poítípochícuera, añarátape peie
ytá, hazer esquina a la piedra. Ibí oita apírameY rer6 6cänga, hei I. X.
rapé, palo esquinado. Ibírá pépe, es N.Y. túrām6 ñänderecó pābé rehe
quina de tabla, y tabla esquinada. I p6rändú hägúāmāne, dirá Jesu. Chris
birá pépé, palo esquinado, y assi lla to quando venga a juzgar, apartaos
man a un arbol. Ibírápé pépè, esqui de mi Padre al fuego eterno. Ypeá pi
nas de tablas. Am6 pepéngatú Ibira rām6 ñābébé coÍbi pipé yaico béne,
pé, sacar bien las esquinas de las ta hemos de vivir en esta vida como des
blas. Opém6 amoi íbirapé, poner de terrados. Coñände peá hatípetecaibó
esquina la tabla. Opém6 tuí, está de hápe yacóbobé chañèängerú ñände
esquina. Opém6 hoá, cayó de esquina. rètägúà ibápeguāra rehé, mientras
15 Pé, Cascara de arbol, postilla. vivimos en este destierro, suspiremos
Íbirapécué, corteza de arbol. Aipeog por el cielo nuestra patria. Ypeapí
ibirá, descascarar (ca: cára). Ndai rām6 yaycórām6bé coibípe tiñäñe
péogiibirá, no lo descortezé Ndi peog m6mbatá írímé tecó piraguiyeí pipé
cábi, no se ha descascarado, Ipeyá, tecó orí ibápe güara rehé, mientras
está pegada la cascara.Ipetai, l. Íbí estamos desterrados en esta vida, no
rapétai, canela. Cheaípecuéra, l. Yaú de cemos de desear con toda diligen
pecuera, postilla. Ayépeog, quitarse cia la bienaventurada del cielo.
las postillas. vº Pebú, Indigestion. V. Apebú.
16 Pe. b, Cosa llana, y chata. Ibi Pacá, Albertura. Aipecá, abrir, y
rapé, palo chato, tabla. Íbirapé bucú, de florare virginem. Aipecá cuñā,
266 266 V.
PEQE º - PEYf
corromper virgen. Aipecá yyaú, abrir oi, aunque el Sacerdote parte la Hos
postema. Ibítúog oipecá, el viento tia, no parte el cuerpa de Christo, por
apartó las tecas, ó pajas de la casa. que está entero en cada pedago. Hos
Aipí paimbecá, abrir por las entre tia y peceórām6 ndaeroyai oie eté
piernas. Ayéyurupecá, abrir la boca. peceó Tüpā, aunque se parte la Hos
Ayurú pecá, abrirle la boca. tia, no por esso se parte el cuerpo de
Pecó. g, Frequentar. V. Apecó. Christo. Mbuyapé tyngué ñóte oñé
Pècé. m, Pehé. m, Pedaco. Ytápe peçea oñémboiaóca, los accidentes
ce, pedago de piedra. Aópécé, peda solamente se dividen.
co de ropa. Mbuyapepece, pedaco de Pecénta c. d. pece, pedaco, y he
pan. Ypehé cheróga, he acabado un ta, muchos, Hazer muchos pedagos.
pedago de mi casa. Napèce, tiesto. Ni Amó pecénta, hazerlo pedagos. Emó
pehémy mbíá o quäpa, está la gente pecénta y máeinä, hazer pedagos, y
junta, ó ay mucha gente. Nipehémy repartir. Aipeçeó, yo parto, etc.
tembiú, ay mucha comida, y está in Peceó, Lo mismo que Peceá, partir.
tacta. Yiapecé yguábo, comer a me Pee, Vosotros pronombre. Pee amó,
dio mascar. Ypó pehé y yāpóbo, de car alguno de vosotros. Pèéme, para vos
a medio hazer la cosa. Maènduá pehé, otros. Pehegui, de vosotros. Napeé
reminicencia. Chemaénduá pehe, ten rügúāi ahé, no es vuestro pariente
go reminicencia. Pecengueri, un peda este. Peengatú ahé, este es vuestro pa
cillo. Pepíá pécèm6 pehaihú tecó mà riente. Peengatú, vosotros si. Peéti,
rängatú, no amais de veras la virtud. ola vosotros. Peeñói pecúparae? es
Chereca pehé, no veo bien. Cheyurú tais solos vosotros? Peeme hae tí, ola
pehé, ymómbeguabo, dezir sin que a vosotros digo. Napee riguai, no
se entienda, comiendo las palabras. soys vosotros. Peé tamó, ojala fuera
Aque pecé, medio dormirse, y desper des vosotros.
tar al mejor sueño. Añém6mbeú pece, Pehenguè, Pedaco. V. Pecé.
callar pecados. Pehé pehè m6í pemā Pei, Ablativo absoluto. V. Pe.n. 5.
rängatú, no sois buenos del todo. Hos Peí. r c. d. pe, superficie, y í, qui
tia peçéngue ñabó pípé I. X. guete tar, Barrer, refregar. Aypeí checotí,
boí oi, en cada pedago de la Hostia barro mi aposento. Aytí peí, quitar
está entero Christo nuestroSeñor. Hos la bassura. Típeí haguérá, barredu
tia peçengue céngué rairí pipé nipe ras. Yyítípeí píré, lugar barrido, y
çéngué cengüeri I. X. reté gueteboí barreduras. Aypeí ahèmbarigui agui,
boíbo oicóbo y pecengueri ñābó pipé, quitarle los mosquitos. Chepeíepé che
aunque de la Hostia se hagan muchos apatubí, quitame el polvo. Oroipeí
pedacitos, no por esso está en pedagos iepéndoí potári, aunque te refriego,
el cuerpo de Christo, antes en cada no quiere quitarse. Ndipeíhábi che
pedacito está todo entero. Pè cém6 cotí, no está mi aposento barrido. Ndi
Tipà recó rerobià ndicatui, creer las peí hári, no ai quien barra. Peñéäng
cosas de Dios a pedacos no es bueno, pei peñém6mbeguābo, limpiad vues
creer uno, y decar de creer otro. tras almas con la confession.
Peceá, Partir, hazer pedacos (bo : Peyú (c. d. pe, calor, y yú, tibio,
hára). Aipeçeá ceá, despedagar. Amó s. Soplar. Aypeyú, yo soplo (bo : há
peçé, idem. Paiabaré Hostia oipece ra). Yépeyú hába, abanillo. Peteipe
árām6 yepé, ndoi peçeai I. X. N.Y. yú pipéñóte aytíne, de un soplo lo
réte, y peçén guéñabó pipé guetébo derribaré. Chepeyú, soplome. Che
267 267 V.
PÉPE PEPÍ
peyú catú ibítú, refrescame el ayre. Pepé, Esquina. V. Pè. n. 14.
Ndo poro peyucatui íbítú, no refres Pepeg, Batir las alas. Opeg uru
ca el viento. Ayépeyú guiñémbo roi guaçú oçapucaita, bate el gallo las
bo, hagome ayre. Tatápeyúhá rere alas para canlar. Apepeg guiatábo,
quára, el que suena los fuelles. Tatá ando como pato. Opepeg urubú coó
peyúhá, fuelles. Tatapeyúhá ítá, el rehé, reboletean los cuervos por la
armacon de los fuelles. Tatápeyúhá carne. Opepegmbíá o quäpa guembià
pú guerupí íbítú cémi, por la rotura rehé, anda la gente a la rebatiña por
se salen los fue//es. V. Pítú. n. 1. la presa que ha cogido. Urubú coóñe
Pembí, (arco. V. Pe. n. 12. maríopepeg o quá pañábébé, éguy
Péng, Sobrinos de la muger, hijos rami abé añängā opepegangaipabi
de sus hermanos. Chepéng, mi sobri yāra rehe, assi como los cuervos an
no. Pén gatí, diza la hembra a la mu dan solicitos por la carne podrida.
ger de su sobrino, hijo de sus herma assi los demonios por el pecador.n.4.
72O8 2 (t7"O72 e8. Pepi, Escamadura de pescado. V.P.
Pènnârá, Choquecuela de la rodilla. 1 Pepí, Regacar, alcar. Aypepí
Peñei, Ea vosotros. Peñeí peyápó, cheaó, llevantar la ropa. Ibítú og oi
ea hazedlo. Peñeí queró, ea ya voso pepí, levanta el viento la paja de la
tros. Peñei que n6rá, idem. Peñei che casa. Ibírá ombopepí cheaó, el palo
cú, ea estemos, salutacion del que se me levanta la ropa. Emboyèpepí ucá.
va. Peñei mburú, ea ya vosotros con ndeinfipā hágúāmā, haz que se alce Za
la maldicion. Peñei angá, ea por vi ropa para que le castigues. Eypepí
da vuestra. Peñei pá, ea ya vosotros. ndeaó tuyupípéyii agui, l.toñémboii
Peñe chahá pá, ea vamos ya. ímé, alca la ropa por el lodo. Aypepí
Peníí, l. Openi, Cosa sobresaliente cheyibá aó, arremangarse el brago.
de la superficie. Chepeníí, tengo ber 2 Pepi, Combite. Og pepi, combite
dugones. Mabariguí chem6 penú, los que hazen a los que ayudan a hazer
mosquitos me causan ronchas. Am6 la casa. Pepiguaçú, gran combite. Ai
pentí yni päm6, hizele verdugones pepYrtí, hazer combite. Ambo pepi
con los acotes. Añépenííguiñe eYiña, chemèndára, hazer combite a su ca
rascandome me he hecho ronchas.Ipe samiento. Chepepirà recábo aycó,
níguaçú, l. Iapentíguaçu, olaje gran ando em busca de que hazer combite.
de. Íapentímyri, olaje pequeño. Ia Tipã oñémbo pepi ñändébe guoó
peníí oñäpymí ígára, anegó el olaje ho ú ucábo, hazenos Dios combite con
la canoa. Íyñäpéningatú, haze mu su carne. Pepi oñérú, hizose combite.
cho olaje. Yñápenífimbig, cessan las Pepi íbápe guāra noñérüíriapíreymä,
olas. Sá apenú pígirāngé, aun no sin fin persevera el combite celestia?.
cessan. Iapenú peníí ñóte, está algo 3 Pepí, Torcer. Ayapepi íbirá,
turbado el rio. Yñäpenííñí, ondease torcer la vara. Amboyè pepi heté, re
lo paja del campo. Abati myri ibítú torcerle el cuerpo. Ayeyibá pepí, tor
om6apentí, el trigo se ondea con el cime el braco. Oyepepi oina, está
viento. Cheá yñäpentí, meneanseme torcido. Aipepi ígapícuytá, torcer la
los cabellos. Oápèntím6 oñãohóbo, va pala el que govierna. Aipepirá, l. Ai
corriendo fendidos los cabellos. Om6 pepi mboí, l. Aipepiog, l. Aipepía
ñäpentí íbítú che róga, hame descom pengog, destorcerlo. Aipepi chepíá
puesto el viento mi cosa. nderaihu bagui, apartome de tu amor.
Pépe, Acullá. V. Pe. n. 3. Ayāpepi Tipà ñandequaitába, no h e
268 -
268 V.
PEPÓ PÉRE
cumplido los mandamientos divinos. tó el arrimo que tenia, etc. Moc6i pe
Aipepí tecó mârängatú, no trato de póntingá yarecó íbápe ñändebebé
virtud. Cheoquaitaguéra oyapepítei, hagúà, Túpā raíhú, ñändera picha
no cumplio lo que le mandé. Chere raíhú abé, tenemos dos alas para el
mÑmbotá raoyápepí, no hizo mi gus cielo el amor de Dios, y el del proaci
to. A ya pepi cherapé ranguéra, torci mo. Opepó yrfingué penirām6 oyea
el camino que avia de llevar. Ibagbiāra parari guíráhoábo, si al pararo se le
peya pepi ímé, no deceis el camino quiebra una ala, luego cae en tierra.
del cielo. Añäretà biàra tecó píragui Pepú, Asas, bragaletes para llevar
yeí pipé peyápe píque peycóbo, mi cargas a cuestas. Ambopepú chebo
rad que con toda diligencia os apar híitába, poner bragales a la carga.
teis del camino del infierno. Peyape Ypepúguaçúycó, son estos bracales
pi ímeque Tupãcí némboehá rehé grandes. Cheyá amo y pepú, pongo
peñémboébo y épi, no de ceis de rezar bracales a mi medida.
el Rosario. 1 Peré. b, l. Perebí,Señal, ó mancha
Pepi, Itaer. Aipepi mba capirera, de sarna. Nacheperébí, no tengo se
descarnar el cuero. Y pepyndaguéra, ñales. Ayapó peré perebí cherembia
raeduras. Aipepi chere có cheñémóm pó, hago mi obra a pedacos, ó a man
beú hágúāmā, hazer encamen de la chas. Namb o perébi cherembiapó,
conciencia. Cherecó angay pába ai-, continuo mi obra. Cherací peré pereb,
pepi heyābo, de raiz he decado mi de quando en quando estoy enfermo.
mala vida. Peypepi e Smâm6 pende Ace aó perécué yuquírípípé yyéhí
có angaipába, heñói y ébíne, sino gi nífingara é, ñändeāng perecué teça
quitais de raiz los vicios bolveran a ippé yyé hígi, assi como con le cia se
brotar. Pepíape guā āngaipá raíri quitan las manchas de la ropa, assi
yépé pemóm6hé yñäpepyngatúbo, las del alma con las lagrimas. Añè
limpiad el cora con aun de vicios pe mómbeú peré peréb, callar pecados
queños. Opíá ára móí acé guecó aí en la confession. Y perebí rebí peān
cuérapepindicatui, quitar los vicios gā angaipá perépipé, está vuestra al
superficialmente, no es bueno. Oñe ma manchada con la macula del pe
pepyndetei Tupágracia açe angágui, cado. Ayéperébog guiñémómbeguá
a cé angaipárám6, borrase totalmente bo, quité las manchas de mi alma con
la gracia con el pecado. V. Py. n. 4. la confession. Cheaó y peré pereb,
Pepó, Alas de ave, bordos de qu al tiene muchos remiendos mi vestido.
quiera cosa. Guírá pepó, alas de ave. 2 Pere. b, Perebí, Baco, parte del
Guírá pepócäng, huessos de las alas. higado, lo mismo que Ibíupià. Che
Guírápepócäng ípí, el principio del perebaçí, tengo baco, estoy enfermo
huess o del ala. Guirapepocāng reny dél. Yperecuera, su bago.
bángá, codo del ala. Pepo ípí, encu Pérereg, Batir las alas el ave. O
entro del ala. Pepó robí cängué, lo perereg guírá, reboletea el ave. O
macizo de la pluma donde estan los ñémbo pererég guírá, anda rebolete
pelos. Pepórobí cängípícué, cañon ando. Oñémbopererég ahé o quápa,
para escribir. Ypepó quíríçá uruguaçú andar carceando, sin juizio, etc. O
raí, ya le sale el cañon al pollo. ñémboperere bérámi Perú, parece
Igápepó, bordo de canoa. Nàembépe que Pedro anda loco. Chembo pere
pó, bordo de plato. Chepepo ári, han reg epé, traesme al retortero. A pere
seme quitado los brios, porque me fal rég ychupé, embravez come contra él.
269 269 V. - II. 18
PET Y PI

Peñembo pererég péndererecóbo pící, tomo el polvillo por las narizes.


añängäangaipárehé, traeos el demonio PetYnguí chem6 atià, el polvillo me
al retortero con vuestros vicios. A pe haze estornudar. PÍípií petynguí pí
rereg guitecóbo hecábo, ando loco cíndicatui, es vicio tomar tan a me
en su busca. Cheperere guitecóbo, nudo el polvillo.
ando desatinado. 2 Petí, Cosa picada, carcomida (c.
Peteg, Golpe c. d. pe, chato, y teg, d. pe, chato, y tí. n. 1). Abatí peti,
sonido). Aipetegaó y tubí ró ca, gol maiz gorgojado. Oñémbo peti abatí,
pear la ropa por el poleo. Aipeteg va se gorgojando el maiz. Guaratym
ibirápipé, aporrear con palo. Aype bú ombo petí abatí, comese el gorgo
teg chepó pipe, golpear el agua con jo el maiz. Ypetí cueri yepé eruché
la mano. Chembo peteg, sacudio me. be, traeme algo, aunque sea el dese
Ayépó peteg, dar palmadas. Aypeteg cho. Cheraiypetí, tengo comidos los
aó yheita, lavar la ropa. Añéāng pe dientes. Cherāi peti cué pipé cherem
tegytubíróca angaipábagui, hazer biú oiquié, en los agujeros de mis
penitencia, o examinarse. Añeäng dientes se entra la comida. Eí ombo
peteg guiñémómbeguābo, he limpia peti cheyágueá, la miel me pudre las
do mi alma con la confession. Aho muelas. Cheaó y petí, rompese mi ves
bapeteg, darle de bofetones. Ohoba tido. Cheaó ypetícuérañó arecó, solo
pete petég I. X. N.Y., dieron de bo un vestido roto tengo. Hacog ombo
fetadas a Christo nuestro Señor. Yó petí cheaó, haseme apolillado mi ves
obapetepeteg, dieron se de bofetadas. tido. Obecháragué aó y petí curitei,
Petei, l. Ñepeteí, l. Moñepeteí, l. la ropa de lana se apolilla presto. Aó
Moñepé, Uno numeral. Pete rehebé, y peti o porú etérāmo, gasta se la ropa
de una vez. Petei rehebé Missa pe si la usan mucho. Aó anohé quaraçí
hendú, oid todos Missa de una vez. pe y petiagui, sacar la ropa a orear
Charahá petei rehebé, llevemos lo de por la poli/la. Ibá petí, fruta comida,
una vez. Peteique hába ñóte oyme, podrida. Chepí petí, tengo el pellejo
no ay mas que una dormida. Petey saltado, ó deshecho de rascarme. V.
guacú chachá, vamos juntos. Peteí Tí. n. 1.
tei, de uno en uno. Petei tei é, cada Peú, l. Mbeú, Materia, podre, Che
no aparte. Petei pirá añó cheraruába, peú, tengo podre (y: o). Ndipeui rān
una sola cosa me daña, que es el pesca ge, aun no tiene materia. Tipeú rān
do. Petei Tipáraihúbañocheñängare ge, crié primero maferia. Tātā y peú,
quába, de una sola cosa cuido, que está /a podre dura. Añāmāypeú, es
es de amar a Dios. Petei, cheñepe primir la podre. Y peú icú, estarala la
tei Missa chehendúhaguere Y, cheān podre. pelí, mi yerno.
gatahá, solo un escrupulo tengo, y es Pelí, Yerno (d, ze la muger). Che
de aver decado de oir Missa una vez. 1 Pi, l. Mbi, Pellejo. Chepí, mi pe
Ñepetei toycó, estén juntos todos. llejo (y: o). Chepirarí aycó, l. Opíbo
Népeteí oroicó, estamos juntos. aycó, l. Opíbo cherécóné, estoy des
1 Pety. m, Tabaco. PetÑnguá, ins nudo. Opíbo íbó, el desnudo. Opíbo
trumento con que se beve. PetÑnguá guitecóbo, ando desnudo. Opíboybó
ra, beredor de tabaco. ApetÑmbú, che, yo estoy desnudo. Opíbātā, des
echar el humo por la boca, ó narizes. arrapado. Opíbātābae cheguitecóbo,
ApetYú, bever tabaco. Pety cuí, pol ando desarrapado. Opíbatā aicó, es
villo. Cheapíinguá rupí petÑnguí ai toi desarrapado.
270 -
270 v.
PIYú PIRA.

Piaó, Aforro de pieles. Aypiaó, atar por qualquiera parte del cuerpo
aforrar en pieles. Ambo piaó, vestir reciamente. Aipiyúbi y pocábo, dar
lo de pieles. Añémbopiaó, vestirse de tormento de cuerda. Ayépi yúbí, atar
pieles. Chepo piaó, mis guantes. se él. Ambopi yúbi,hazer que le aten.
Anémbo popíaó, ponerse guantes. Pimbopóg, Cuero saltado. Aipim
Pibú, Pellejo saltado como quema bopógtatápe, pelar al fuego. Chepím
do de Sol. Chembo pibú quaraci, el bopog tatá, tostóme el fuego.
Sol me ha desollejado. Ambo pibú, Pi mífindá, Itonchas. Chepimíindá,
desollarle. tengo ronchas. Añemopímündá, crio
Pice, Salir el pellejo. Cheaípíce, ronchas. Chepimundá mbeyumbeyú,
ya se me ha encorado la llaga. Ndeí tengo muchas ronchas.
y picémā rängé, aun no ha encorado Pipocá, Torcer el pellejo. Aipipocá,
la llaga. yo le pellizco. Chepipocá, pellizcome.
Pichã, Pellejo arrugado. Aypichā, Pipómó, Cola. Mbaepip6m6 pipé
pellizcar. Chepichà, pellizcome. Ay amboya, pegar con cola. Nipom6n
pichā quÑpã pipé, atanacear. Ambo gatui y pipómó, no pega bien la cola.
bú hoó quy päpipé, idem. Mbaepi imbopomó rámā amboyi, l.
Pichi, Refregar. Chepichi, refrie Mbaepipóm6 ayapó, hazer cola. Tycu
ganme. Ay pichí, refregarle. Ayàpi eímbaepípómó,no está espessa la cola.
chí, refregarle la cabeca. AhetÑmá Piracubó, Bochorno. Chepíracubó
pichi, traer las piernas. Ndipichi há guitecóbo, estoy abochornado. Añém
bi, no se ha refregado. bopíra cubó, me abochorno. Chembo
Pichirí, Suziedad, cochambre. Che píracubó quaraci, el Sol me abochor
pichirí, tengo el pellejo suzio de su na. Añémbo píra cubó çãi íbítúpe,
dor, etc. Aipichiríog, limpiarlo. Nde oreóme al ayre. Noñémbo píracubó cäi
pó pichíri ñándú, siempre tienes las çéañäretâmeguāra apyreymäné, nun
manos suzias. N depo pichírícue ereú ca tendran refrigerio los condenados.
ucá chébe eñèmbi abíquíābo, dasme Pirahoyá, Vestido. Ndachepíraco
a comer en lo que guisas la suziedad yābi, estoy desnudo. Abápirahoíha
de tus manos. Eyohí yohí catú nde bey, hombre desnudo. Añémbopíra
pepichirí, limpiate bien las manos. A hoyá, tengo de vestir.
ceāng pichirícueñemómbeú pipé oyé Piraí, l. Mbiraí, lepra. Piraíbó, 7.
hi, la suziedad del alma se quita con Piraí porará hára, l. Piraí yāra, l.
la confession. Peiquití quítí peāng pi Piraí renoi hára, l. Piraí rerequāra,
chirícué cuéraúñemombeú pipé, lim leproso. Mbiraí aiporará, padecer le
piad vuestras almas con 7a confession. pra. Añémbo piraí, hagome leproso.
Pigué, Pellejo amortiguado. Che Siete piraí porara hára océ I. X. N.
pigué, estoy descolorido. Añémbopi Y. rapépe, ocāé haguāmari yèruré
gué, ando descolorido. Tipāboyá y pi bo, siete leprosos salieron a Christo
gué penitencia apóbo, los siervos de nuestro Señor a pedir la salud. Piraí
Dios andan descoloridos por la peni acé reté rehé yà núngā, egúy ningá
tencia. Açéang ypigué rami angaipá abé açe angaríangaipá yäri, como la
rerecórām6, el alma en pecado anda lepra al cuerpo, assi se pega el peca
macilenta. do al alma. Mbiraí ombopetí acere
Pihú, Coger todo el cuero. Chepíhú té, angaipá abé acé angā ombopetí,
roí, padezco frio entre cuero y carne. la lepra corrompe el cuerpo, y el pe
Piyúbí, Pellejo atado. Aypiyúbi, cado al alma. Piraí omboabaeté açe
271 271 v. 18*
PIRA PIRO

reté, angaipá omboete açéängā, la qúāmbotári biñá, no me quisiera ha


lepra afea el cuerpo, y el pecado al zer porfiado. Yñépirāqúà chembo
alma. Om6né angaipá ace reté, omo aguíyé, vencióme su porfia. Opiraqúà
né abé angaipá açé àngā, la lepra méme oiporú añänga chereití haguā
causa mal olor al cuerpo, y el peca mà, todo su poder hizo el demonio para
do al alma. Om6 açé nebú piraí, om6 derribarme. Oñéépirāqúápipé chem
açé ang mebú angaipá, haze la lepra boaguíyé, vencióme con porfiadas ra
echar de si mal olor al cuerpo, y assi zones. Oñépopirāquā hen6hém6, for
el pecado al alma. Porombo yeguarú cejando con las manos lo sacó. Opí
piraybó abarohé, causa el leproso as ñépiraquàndápe ocá, con pura fuer
co a los hombres. Ánga angaipabó ca de los piés lo quebró.
oporombo yeguarú Tupã rehé, An Pírätä, Pellejo duro. Chepiratā,
geles rehe abé, el pecador causa as estoy tenaz. Chepiratā ychupé, tueve
co a Dios, y a los Angeles.Tuguí om me recio con él, y contradiacele. Añé
bo aypá, angaipabarí tequára ombo m6pirātā y chupé, esforcéme contra
aipá tecó mârängatú, la lepra corrom él. Chepirätängatú, estoy muy recio.
pe la sangre, y el pecado la virtud. Che pirātā bité, todavia estoy fuerte.
Omoängabípiraí açé reté, omóanga Nachepirätäbei, estoy descaecido. Che
bíangaipá açeängā, envilece la lepra pirätämbá, l. Chepiratà pabí, ya se
la carne, y el pecado al espiritu. Rom me han acabado las fuergas. Añäng
bípíraí oyucá açé reté, angaipéba oñém6 pirätä ñänderehé, esfuergase
abé oyucá age āngā, finalmente la le el demonio contra nosotros. Ni pirātā
pra mata el cuerpo, y el pecado al alma. bei I. X. manó rire, ya no tiene fuer
Pirānā, Pellejo gruesso. Chepirā ca despues que Jesu. Christo murió.
nā gui porabíquibo, tengo callos de Mba epirätä cabayu açoyába, cora
trabajar. Añémbo pirāmā tecó açí cas para cavallo. -

upe, ya he hecho callos al trabajo. Piríai, Sudor. Chepiríai, yo sudo.


Chembó pirānā cheremymborará cú Chepiríaihó, l. Oí chepiríai, l. Che
era, los trabajos me han hecho fuerte. piríai íri, l. Chepiríai quá coite, qui
Nachepó pirānābei, ya no tengo fuer tóseme el sudor. Chepiríai círi, co
cas en las manos. Chepirānā y chupé, rreme el sudor. Chembo piríaí ára
tuveselas tiessas. ChepiranâmeY yo acubó, el bochorno me haze sudar. A
pará aycó y chupé, algo se las tuve ñémbo piríai quā guitecóbo, l. Añém
tiessas. bo piríaigué, estoime oreando. Añém
Pirāqúà, Pellejo duro. Chepiraqúà, bo piríai guiñepo han6ngā, tomar su
soy porfiado. Añém6 pirāqúā guyté dores. Piríai açi api rey añäretàme
nà, hagome rehacio. Am6 piráqúà he gúara, el sudor del infierno es eterno.
noinà, detenerlo consigo. Añémó pi Piribítí, Pellejo suzio. Añémópíri
râqúá herahábo, por fio a llevarlo. A bítú quaracírehé, l. Chepiribítú qua
ñém6piraqúa hecé y erurébo, porfiar raçí rehé, estoy quemado del Sol. Y
pidiendo. Añém6piraqúā cheangaipá piríbíti ai ai añärètāméguāra, están
reyábo, puse fuerga en descar mi ma requemados los del infierno.
la vida. Añém6piraqúà aí y chupé, Pirítí, Pellejo saltado. Chepirítí,
tuveme tiesso con él, porfié con él. saltaseme el pellejo. Chembopiríti
Oñé mopirāquändapeí oguerahá, lle quaraci, hame desollado el Sol.
volo a puro porfiar. Yñépirāqúā ce Pirog, Desolladura. Ayepirog, yo
reí, es muy porfiado. Nacheñém6pirā me desuello. Amboyepirog, hago que se
278/272 278 V./272 v.
PI PÍ
desuelle. Aipirog ucá, hago que otro lo 4 Pí, Raedura, acepilladura, tor
desuelle. Oyepirog ibága, abre el dia. nea dura, trasquiladura, desolleja
Ibírá yepirog, un arbol conocido. dura. Amópi íbirapé, acepillar tabla:
Ayèapirog, deso//arse el miembro. V. mändára: ndába. Añápi, tresquilar
A. n. 2. la cabeca. Apyndaguérícue rāmí eteí,
Piro, Frescor, descanso. Añembo insulsa cosa. Chepi cheraci, hame de
piroi, heme refrescado. Chepiroi ímá acado en los hnessos la enfermedad.
(dize el enfermo), ya estoy aliviado Chepyngatú haci cuera, mucho he sen
y tambien lo dize el que ha alcancado tido su enfermedad. Añópi Ibiráymbo
lo que pretendia). Chepiroí ímà che araquaita, tornear madera. Ibirapyn
remymbotará apó hägüāma rehé, ya dába, cepillo, y torno. Ibírápyndára
estoy descansado con acer conseguido acepillador, y torneo. Ypymbira, ace
mi intento. Ambo piroi ype yúbo, re pillado, torneado, y raido. Ypynda
frescarle con el ayre. Ambo piroi he gué, acepilladuras. Aipe pi pirá, es
mymbotára apóbo, hele dado gusto camar pescado. Aipepi ahe, refregar
en lo que el queria. Chepiroi cheraçí y rascar a otro. Ayépepi, yo me re
riré, estoi aliviado de mi enfermedad. friego y rasco. V. Pepí. n.4, y Api. n. 3.
Niñémbo piroi añärétâmeguara apí 5 Pí. Apretadura. Chepi íbirá,
rey, los condena dos no tienen con apretome al palo (y: o). Ayapípi, apre
suelo jamas. tar, abrumar, aprensar (ca: cára). O
Pitaçí, escocimientos, comegon. pí o quèna, está apretada la puerta.
Mbarigui checuçúcagué chembopíta Ahobá pípí, apretar para que quepa
çí, causan me esco gor los mosquitos. mas. Cheapípigí chemómärānā, aver
Pitaí, carpullido. Chepitaí, tengo gongóme, Aipípígíím6 tiám6, confun
garpullido. Chepitaí oí, quitóseme el dile. Ayopí mymbí, tocar chirimias
carpullido. y flautas. Am6pípí, aprensar. Am6m
Pití, Qomecon. Chepití, tengo co bi, atar. Añéqfiámbi, cogerse los de
mecon. Napyrychii chemópetí, los dos entre algo. A y popípí, cohecharle.
aradores me dan comecon. Chepití Añépoāmbi, cogerse la mano. Añéa
itacúgui, l. Chembo petí ítacú, escal cambi, apretarse la cabeca. Ayopin
dóme el agua caliente. V. Ti. n. 1, góte yguābo, l. Apíngóte ymócóngā,
y Petí. n. 1. comerlo sin mascar. Ayápipi yñéén
Pitú, Uncion. Ayepitú, yo me un gā, atajarle las razones. Cheapí ibí
to, ó pinto. Ambopitú, untar a otro. rá, cogime la cabeça entre dos palos.
2 Pi, Picaduras de hormigas, y ave. Añacämbi capií, atar paja por la
Chepí, picome (y: o). Cá y poropica cabeça. V. Apipí.
tú, las abispas pican mucho. Ayopi, 6 Pi, Ola. Ahaycó chepí, ola ya
yo le pico. Chepihaguera hací, due me voy. Ayuímà chepi, ya voy, ó vengo
leme la picadura. Oñém6yró chepiha ola. Poi, dize la muger. V. Tí. n. 11.
guera, enconósemela picadura. Yñy 7 Pi, Centro, capacidad, vazio. Ipí
ró imā chepihaguera, hase desenco guacú, hondura de rio, ó rio hondo,
nado. V. Ti. n. 1. Aó piguaçú, ropa ancha. Óga ypí
3 Pi, Pregunta. Mbaepico ? que es guacú, Casa capaz. Ypíagui ycémy,
esto? Abápiche? quien soy yo? Abá salió del centro. Ypípe, en el centro.
piäng? quien son estos. Mbae picó Ypimyri, cosa de poca capacidad,
ereycó ? que hazes aqui º Abá picó no hondo. Ypipucú eteí, muy hondo.
herúri rae? quien traaco esto. Ypíguacú aturi, anchicorto. Ypícoti.
279,273 279 v./273 v.
PIRA PIRO

reté, angaipá omboete açéängā, la qúāmbotári biñá, no me quisiera ha


lepra afea el cuerpo, y el pecado al zer porfiado. Yñépiràqúà chembo
alma. Omóné angaipá açe reté, omo aguiyé, vencióme su porfia. Opiraqúà
né abé angaipá açé àngā, la lepra mème oiporú añänga chereití haguā
causa mal olor al cuerpo, y el peca mà, todo su poder hizo el demonio para
do al alma. Om6 açé nébú piraí, om6 derribarme. Oñéépirāqúápipé chem
agé ang nebú angaipá, haze la lepra boaguíyé, vencióme con porfiadas ra
echar de si mal olor al cuerpo, y assi zones. Oñépopirāquā hen6hém6, for
el pecado al alma. Porombo yeguarú cejando con las manos lo sacó. Opí
piraybó abarohé, causa el leproso as ñépiraquändápe ocá, con pura fuer
co a los hombres. Ánga angaipabó ca de los piés lo quebró.
oporombo yeguarú Tupã rehé, An Pírätä, Pellejo duro. Chepiratā,
geles rehe abé, el pecador causa as estoy tenaz. Chepiratā ychupé, tueve
co a Dios, y a los Angeles. Tuguí om me recio con él, y contradicele. Añè
bo aypá, angaipabarí tequāra ombo m6pirātā y chupé, esforcéme contra
aipá tecó márängatú, la lepra corrom él. Chepirätängatú, estoy muy recio.
pe la sangre, y el pecado la virtud. Che pirätä bité, todavia estoy fuerte.
Omoāngabípiraí açé reté, omóanga Nachepirätäbei, estoy descaecido.Che
bíangaipá açeängā, envilece la lepra pirätämbá, l. Chepiratà pabí, ya se
la carne, y el pecado al espiritu. Rom me han acabado las fuergas. Añäng
bípíraí oyucá açé reté, angaipéba oñém6 pirätä ñänderehé, esfuergase
abé oyucá ace āngā, finalmente la le el demonio contra nosotros. Ni pirātā
pra mata el cuerpo, y el pecado al alma. bei I. X. manó riré, ya no tiene fuer
Pirānā, Pellejo gruesso. Chepirā ca despues que Jesu. Christo murió.
nā gui porabíquibo, tengo callos de Mba epirätä cabayu açoyába, cora
trabajar. Añémbo pirāmā tecó açí cas para cavallo. -

upe, ya he hecho callos al trabajo. Piríai, Sudor. Chepiríai, yo sudo.


Chembó pirānā cheremymborará cú Chepiríaihó, l. Oí chepiríai, l. Che
era, los trabajos me han hecho fuerte. piríai íri, l. Chepiríai quá coite, qui
Nachepó piránabei, ya no tengo fuer tóseme el sudor. Chepiríai círi, co
cas en las manos. Chepirānā ychupé, rreme el sudor. Chembo piríaí ára
tuveselas tiessas. Chepiranâmey yo acubó, el bochorno me haze sudar. A
pará aycó y chupé, algo se las tuve ñémbo piríai quā guitecóbo, l. Añém
tiessas. bo piríaigué, estoime oreando. Añém
Pirāqúà, Pellejo duro. Chepiraqñà, bo piríai guiñépo han6ngā, tomar su
soy porfiado. Añém6 pirāqúā guyté dores. Piríai acíapí rey añaretāme
nà, hagome rehacio. Amó piráqúà he gúara, el sudor del infierno es eterno.
noinà, detenerlo consigo. Añémó pi Piribítí, Pellejo suzio. Añémópíri
râqúá herahábo, por fio a llevarlo. A bítú quaracírehé, l. Chepiribítú qua
ñém6piraqúā hecé yerurébo, porfiar rací rehé, estoy quemado del Sol. Y
pidiendo. Añém6piraqúà cheangaipá piribíti ai ai añärétäméguāra, están
reyábo, puse fuerca en descar mi ma requemados los del infierno.
la vida. Añémópiraqúá aí ychupé, Pirití, Pellejo saltado. Chepiríti,
tuveme tiesso con él, porfié con él. saltaseme el pellejo. Chembopirítí
Oñè mopirāquändapeí oguerahá, lle quaraci, hame desollado el Sol.
volo a puro porfiar. Yñépirāqúà ge Pirog, Desolladura. Ayepirog, yo
reí, es muy porfiado. Nacheñém6pirā me desuello. Amboyepirog, hago que se
278/272 278 V./272 v.
PI PÍ
desuelle. Aipirog ucá, hago que otro lo 4 Pí, Raedura, acepilladura, tor
desuelle. O y epirog ibága, abre el dia. nea dura, trasquiladura, desolleja
Íbirá yepirog, un arbol conocido. dura. Amópi íbírapé, acepillar tabla:
Ayéapirog, deso//arse el miembro. V. nándára: ndába. Añápi, tresquilar
A. n. 2. la cabeca. Apyndaguérícue rāmí eteí,
Piroi, Frescor, descanso. Añémbo insulsa cosa. Chepi cheraci, hame de
piroi, heme refrescado. Chepiroi ímá acado en los hnessos la enfermedad.
(dize el enfermo), ya estoy aliviado Chepyngatú haci cuera, mucho he sen
y tambien lo dize el que ha alcancado tido su enfermedad. Añópi ibiráymbo
lo que pretendia). Chepiroí ímā che araquaita, tornear madera. Ibirapyn
remymbotará apó hágífiāma rehé, ya dába, cepillo, y torno. Ibírápyndára
estoy descansado con acer conseguido acepillador, y torneo. Ypymbira, ace
mi intento. Ambo piroi ype yúbo, re pillado, torneado, y raido. Ypynda
frescarle con el ayre. Ambo piroi he gué, acepilladuras. Aipe pipirá, es
mymbotára apóbo, hele dado gusto camar pescado. Aipepi ahe, refregar
en lo que el queria. Chepiroi cheraçí y rascar a otro. Ayépepi, yo me re
riré, estoi aliviado de mi enfermedad. friego y rasco. V. Pepí. n. 4, y Api. n. 3.
Niñémbopiroii añäretâmeguara apí 5 Pí. Apretadura. Chepi ibirá,
rey, los condenados no tienen con apretome al palo (y: o). Ayapípí, apre
suelo jamas. - tar, abrumar, aprensar (ca: cára). O
Pitaçí, escocimientos, comegon. pí o quèna, está apretada la puerta.
Mbarigui checucúcagué chembopíta Ahobá pípí, apretar para que quepa
çí, causanme escogor los mosquitos. mas. Cheapípigí chem6märāmā, aver
Pitaí, carpullido. Chepitaí, tengo gon cóme, Aipipigíím6 tiām6, confun
garpullido. Chepitaí oí, quitóseme el dile. Ayopí mymbí, tocar chirimias
carpullido. y flautas. Am6pípí, aprensar. Am6m
Pití, Qomecon. Chepití, tengo co bí, atar. Añeqfiámbi, cogerse los de
mecon. Ñapyrychii chem6petí, los dos entre algo. Aypopípí, cohecharle.
aradores me dan comecon. Chepití Añépoāmbí, cogerse la mano. Añéa
ítacúgui, l. Chembo petí ítacú, escal cämbi, apretarse la cabeca. Ayopín
dóme el agua caliente. V. Ti. n. 1, góte yguābo, l. Apingóte ymócóngā,
y Petí. n. 1. comerlo sin mascar. Ayápipi yñéén
Pitú, Uncion. Ayepitú, yo me un gā, atajarle las razones. Cheapí ibí
to, ó pinto. Ambopitú, untar a otro. rá, cogime la cabeça entre dos palos.
2 Pi, Picaduras de hormigas, y ave. Añacämbi capií, atar paja por la
Chepí, picome (y: o). Cá yporopica cabeça. V. Apipí.
tú, las abispas pican mucho. Ayopi, 6 PI, Ola. Ahaycó chepí, ola ya
yo le pico. Chepihaguera hací, due me voy. Ayuímà chepi, ya voy, ó vengo
Zeme la picadura. Oñém6yró chepiha ola. Poi, dize la muger. V. Tí. n. 11.
guera, enconósemela picadura. YñÑ 7 Pi, Centro, capacidad, vazio. Ipí
ró ímà chepihaguera, hase desenco guacú, hondura de rio, ó rio hondo,
nado. V. Ti. n. 1. Aó piguaçú, ropa ancha. Óga ypí
3 Pi, Pregunta. Mbaepico ? que es guacú, Casa capaz. Ypíagui ycémy,
esto? Abápiche? quien soy yo? Abá salió del centro. Ypípe, en el centro.
piäng? quien son estos. Mbae picó Ypimyri, cosa de poca capacidad,
ereycó ? que hazes aqui ? Abá picó no hondo. Ypípucú eteí, muy hondo.
herúri rae? quien traaco esto. Ypiguacú aturi, anchicorto. Ypícotí.
279,273 279 v./273 v.
PÍ PÍ
am6ndé, cheaó, vestime la ropa del píca, ensanchan los senos de sus al
reves. Ambopí quÑti, limpiar por de mas para encestar pecados. Oyepíog
dentro. AmbopíquYti yépé yguābo, ñändú, desentrañarse las arañas.
yo solo lo comi todo. Ombo píquYty Ayepíogypoita, desentrañome por re
ahé tembiú rírú cué, el lamio los galarle. Ayépiog guiñém6mbeguábo,
platos. Ambopí quYtihera hábo, lle he descubierto todos mis pecados al
velo todo. A y pícymbó, limpiar por confessor. Peängärecó tatécué pe y pi
de dentro. AipícYmbó ñaembé, limpi boi catú, quitad los desordenes interi
ar los bien platos. Ambopíguaçú, en ores de vuestra alma. Peiepíecá tapi
sanchar. Ambopímyri, ensangostar. ári peängā mómÑrómo, encaminados
Píquiraguí, los lados de la cosa por siempre.Tipà chepíechag, peyé peyé
de dentro, lo converco. Yapepó píquí autám6! ó si pensarades que Dios os
raguí, lo converco de la olla. Ambopí está mirando en vuestro interior/Aipi
quíraguí, cabar por de dentro. Ambo guará cherecó, encaminarse. V. Gua
piyéroá, idem. Aipiog, sacar lo de rá. n. 2.
dentro. Aypípecá, abrir lo de dentro. 8 Pí, Cerca. Chepípehiny, está cer
Aipíque éngog, l. Aipico engog, l. ca de mi Chepiimé arecó, tengolo cer
Aipícó éngog, cabar por de dentro. ca de mi. Yyapíime amóí, cerca del
Eypíaçá açá ímé, no passeis del cen canto lo puse, Pé pírupí, aquá, passé
tro, y comed en vuestra pertenencia. por junto el camino. Chepírupi yquāy,
Aipíboí, labrar por de dentro. Aypí passó por junto a mí.Chepi irupí am
çog, sacudir por de dentro.Aipiechag, atírí hoá, cayó muy cerca de mi el
mirar por de dentro. Aipiguará, rebol rayo. Chepírupí guāra aypó, esso es
ver por de dentro. Aípíc Sigára, labrar cosa que tengo cerca de mi. Ndepíbo
polidamente la canoa por de dentro. aquá, pa88é por junto de ti. Angaipá
Aipi açá caá, atravessar monte. Ay pii mè ereicó eábo, cerca estás de caer
épíéngatú guiñeengetábo, heme der en pecado. Nde mänó pí imé o rey có,
ramado en hablar. Peiepí engatú pe muy cerca estás de morir. V. Ipi.
ñémómbeguábo paí upé, confessaos n. 3, y Apí. n. 6.
bien. Tañémó pí engatú ndébe chere 9 Pí, Peseverancia, obstinacion.
có mömbeguábo, quierome descubrir Cheangaipápínipohāngy, no tiene re
a ti. Añémbo pí quy ti cheängarígui medio mi obstinacion en el pecado.
ñém6mbeguábo, he limpiado bien mi Cheñèm6Yrómbi nipohāngy, no tiene
conciencia por la confession. Pepy remedio mi enojo. Neangaipapí po
cymbó pondecó quíá cuépeyaheguā hāng I. X. rugui rehé oycó, nde erei
bo, limpiad con lagrimas vuestros pe porú potárām6, la obstinacion de tus
cados. Tüpã ombo pí guaçú oporó pecados tiene remedio en la sangre de
poriahuberecó hába angaipabiyàra Jesu. Christo, si tu quieres. Cherecó
upé, Dios ensancha su misericordia pí aycó Tüpà rí yerobià hába rehé,
con los pecadores. Pembopíguaçu Ti estoy firme en la Fé, Aicopí ohere
pā rehé peyérobiahába, Jiad mucho mymbo tápe, tengo firme voluntad.
de Dios. Pembopiguacú pepíá, ensan Guecópi Tupãboyá oguerecórāmó
chad el coragon. Oāng píquíraguí ru Tupãrehé yerobiahába, oyeyucáucá
pí oñā oñāng angaipába, angaipabi eí, ychuguí poí ey rehé, los Santos
yāra, embanastan pecados los peca firmes en la Fé se de caron matar por
dores en los senos de sus almas. Om no de carla. Cherecó píyopará chehó
bo píquiraguiró oängā angaipá pí rehé, algo determinado estoy de yr.
280/274 280 v./274 v.
PÍ PÍBO
Nache recópítecó mârängatu rehé, l. Añém6piatá, esforgarse, confortarse,
Cherecó pí eYme aycó tecó máränga animarse. Opíatā haguepeé hecón S,
tú rehé, no estoy firme en la virtud. está en sus treze. Chepíātā hagúepe
Añemó ecópí coite, ya estoy firme. aycó cheangaipábo, persevero en pe
10 Pí, Adverbio afirmativo. Ahá car. Chepiatá haguepe aicó tecó má
amópí, cierto que yo fuera. A y pó rängatú rehé, persevero en la virtud.
ndaeycé am6pí, esso yo no lo dicera Opíata haguepe oguerahá, porfiada
ciertamente. mente lo llevó. Guiñémo piatá hápe
1 Pí, l. Mbi, Pié, Che pí, mi p ié(y: o). arahá, llevelo con porfia. Pepiatáque
Píäcäpe, Grietas de los dedos de tecó márängatu hen6ínà, esforcaos
los piés. Chepícápé aiporará, padez a la virtud.
co grietas. Píatā atā, Pisar blandamente. Che
Píaçá, Passar los limites. Eypíaçá píatà guiatábo, piso blandamente.
imé ecáruābo, comed en vuestra per Chepíatā guitecóbo, piso con tiento.
tenencia en un plato. Peypíaçá ímé Ndepíatáque eyquiàbo, entra con
Tipā ñände quaitába, no quebranteis tiento.
la ley de Dios. Checog ibíyā peypí Píati, Espuelas, espolones de gallo.
açá imé, no passeis los limites de mi Myaty aiporú caba yú cutúca, uso de
chacara. Chepiaça guyténá, tengo espuelas.
los piés atravessados. Pibäng, Patituerto, y estevado.
Pí àcái, Piés anchos. Chepíägāi, Añembo pybāng, hagome patituerto.
tengo los piés anchos. Chepibang soy esterado.
Pí ambú, IRuido de piés, tropel. O Pibo, De piés. Chepíbo aá, caá de
repíambú oro quā pa, vamos hazien piés. Opibooá, nació de pies. Opibo
do ruido. Pepi āmbú ímeque, no ha oabae hecó porängaú oé, dizen que
gais ruido con los piés. el que nace de piés es dichoso.
Píapá, Piés tuertos. Ypíapábae, pa Pibobog, Grietas de los piés. Che
tituerto. Chepía páguiatábo tecó mà píbobog, tengo grietas en los piés. A
rāngaturupí, no ando de pié derecho ñémbobog chepí, voy criando grie
en la virtud. tas. Chepibobog oí, quitaron seme las
Píapénguíraí, l. Píçapenguí raí, grietas.
Uñero del pié. Píboí, Coces, corcobos. Apíboí he
Píapí, Punta del pié. Opíapibo ahá cé, acoceéle. Piboíbó, acoceado. Opí
cheandúbagui, voy de puntillas por boí ibí rehé oñém6Ñróm6, dio pata
que no me sientan. Chepíapi arobag das de enojo. Cabayú opiboí chere
guiyebibo, bolvime del camino.Chem hé, diome de coces el cavallo,
bopíapi rerobag, hizome bolver del Piboi, Cerca. Ndepíboi aycó cue
camino. Tecó mârängatugui chembo hé, ayer estuve cerca de ti. Tába pi
píapírerobag, hizo me retroceder del boi aqúa, passé cerca del pueblo. Cu
camino de la virtud. ñā upé oyāupíbae oñémbopíboi an
Pí atā, Fortaleza. Chepiatá,soy fu gaipabupe, a riesgo se pone de pecar
erte, y estoy alentado (y : o). Nache quien mira mugeres. Añémbopíboigui
píatā bei, ya no tengo fuergas. Che mänómoipe, estuve a riesgo de aho
píatà guytemā cherobaichúarupé, es garme. Peñémbopíboiímé angaipa
toy fuerte contra mi enemigo. Am6pía bupé, no os pongais a riesgo de pecar.
tā, esforgar a otro. Opíatà hápe y chu Peñémbo piboibógangaipabagui, a
gui herähâny, quitóselo con violencia. partaos de la ocasion de pecar. Peñém
281/275 281 v/275 v.
PÍQU PÍND
bopíboibóg peiecotíahá pochí agui guitecóbo, estoy atollado en pecados.
tapemboepochi mé, apartaos de ma Ayepicúróogangaipaipabagui guiñé
las compañias, para que no os ense m6mbeguābo, he salido del atolladero
ñen malas costumbres. Peñémbopí de mis pecados por la confession.
boí catú tecó márängatú rehé, hazed Pichombé, Pié tuerto de llagas, ó
hincapié en la virtud. de nacimiento. Chepichombé, tengo
Píb6ndí, capatear, saltar. Apib6n los piés tuertos.
di cheroribo, l. Cheroribām6, dan Pí eboí, Comecon. Chepi eboí, ten
gar de contento. go comecon en los piés. Chembopíe
Píc6i, trabas para los piés. Añèm6 boí yñäpyrychii, los aradores me
píc6i gui yeupiàbo, subir con trabas. causan comegon.
Chepíc6ieY ndayeupiquaábi, sin tra Píéndá, l.Myéndá, Estrivos de silla.
vas no sé subir. Am6çãmbatú pi endába, acortar los
Picübà, Traspié. V. Cupí. estrivos. Yçãmbucú pí endá, están
Pícupé, Empeine del pié. Chepícu muy largos los estrivos.
pé atí, tengo alto el empeine. Chepí Pi ítá, Cosa en que se ahirma el pié,
cupé pé, tengolo baaco. y comunmente quitan la y, y añaden a.
PYçã, Dedo del pié. Chepycà carā Mbitaá, andamio. Yeupihápitaá, las
pi, dedos sin uñas ó cortados. Añém6 atraviessas de la escalera. Ypitaá a
pYçãcaràpi, caerse las uñas. Pycärén moi yeupihá rehé, poner atraviessas
díbaguí, las yemas de los dedos del pié. a la escalera.Chepítaái, cayóse la atra
Añépycängá, lastimarse los dedos.PY viessa de la escalera, l. Oí cheptaá.
çã apíra, las puntas de los dedos. Py Piii, Piés suzios. V. Íi.
cäcäng, artejos. Pyçã etobapí, el re Pí quecúai, La cintura del pié.
dedor de la uña. Pycáyoá, un dedo Pí yāyā, Grietas.Chepiyà hací, due
sobre otro. lenme las Grietas. Añémbopiyà guite
Pycäcäng, Artejos de los piés. Pícā cóbo, tengo grietas. Chepiyàí coite,
cäng yepotahába, coyuntura de los haseme quitado las grietas.
artejos. Pícacäng ioapí, artejos. Pí Piyeá, Pié desconcertado.Ayépiyeà
çáchai, piés lastimados. Chepiçá chai, desconcertéme el pié. Añèmbo piyeá,
tengo los dedos lastimados. idem.
Pícäpe, Uñas del pié. Aypicäpèog, Píiehii, Calambre del pié. Chepiy
quitarle las uñas. Ayépícapèog, qui ehii, tengo calambre.
tarse las uñas. Chepícapèbú, quitar Pímbegué, Espacio en andar. Che
se ellas mismas. Aiepíçã apíretá, cor pímbegué, soy espacioso en andar.
tarse las uñas. Chepycapè aguá, ten Ndepímbegué ímequeñändú, no seas
go las uñas redondas. Añépícapèmbo espacioso en andar. Ndepímbegué
pog, quitarse las uñas tropecando. mburú, eres espacioso en andar.Ndepí.
Picapè fini, Lo negro de la uña. Che mbegue tei tecó mârāngatú, rehé,
pícapè fini ayoog, limpiar las uñas. eres peregoso en la virtud.
Pícirícába, Deslizadero. Chepicirí, Píndaquá, Encuentro de piés, passar
fueseme elpié. Chembopicíri chem6ñā sin encontrarlo. Oroñ6pinde quâoro
nà, hizome deslizar. Ypícirí gaçocába, québo, dormir encontrados. Chepín
deslizóse el botador. Chepicíri angai dequā abá cherembirecó rehé, fulano
trata con mi muger, s. entra quando
pába pipé, heme deslizado en pecados.
Pícurog, Atolladero. Chepicúrog, yo salgo. Heró pinde quā hápe al con
atolléme. Ayepicurogangaípábapipé trario. Chepindequà, me erró, no
282/276 282 v/276 v.
PYRt. PÍ
me encontró. Am6pindequá, hize ApYrtí, yo piso. ApÑrfimbegue gui
que no le encontrarse. Aipín de quâ hóbo, yr passo a passo. Napíriíngy,
tecó mârängatú, soi vicioso. Peipín no piso. Apíri hecé, acoceéle, pisé/e.
de puā que tecó angaipá, huid del Peteí piríí ndoyapoi tecó máränga
pecado. /o saltado. tu rehé, ni un passo dá por la vir
Piñuà, Tobillo. Píñuā candú, tobil tud. Opírií nom6míigueiquie hagúā
Píobí, Pién puntiagudo. Añémbo mà, no muere el pié para entrar. Opí
píobí y píca, aprieto el pié para ha ríí piríím6 hecéoyucá, matólo a pa
zerlo puntiagudo. tadas. Apíri cheibi rehé, estoy en mi
Pípité, La planta del pié, Chepipíté tierra. Ñandeibí rehé ñändemó y pí
raçí, estoy despeado. Chepípíté piruá, rñmbotábo Pairúri, no nos vienen a
tengo callos en las plantas de los piés. sacar los Padres de nuestras tierras.
Pípíté piguá, Lo hueco del pié. Che Apíríí pírtí, hago ruido con los piés.
pípíté y píguá catú, tengo muy hue Pepírtí pírúímé no hagais ruido con
co el pié. los piés. Epíríí mbegue ndeändúba
Pípó, Huella. Chepipó, mi huella. gui, pisa quedo, porque no te sientan.
Ypípórupí amóm6hé, saquélo por sus Pírurú, Piés hinchados. Chepirúrú
huellas. Ndipípóri, no de ca rastro. tengo hinchados los piés.
Ypípó pía hú, l. Ypipó ndicuéri, es Pítá, Carcañal. Chepitá, micarcañal.
fresco el rastro. A yepípó mbogué gui Chepítaeibé oycó, va en mis alcan
hóbo guiñémó m6hembotareÑma, fui ces. Chepítaá, abren seme los carca
borrando mi huella porque no me ha ñales. Opítábo aatá, andar con los car
llassen. Ycuerímá y pipó, ya es anti cañales. O y opítaribé y pipó hiny, van
guo el rastro. Y cuècatú y pipó, algo las huellas seguidas.
antiguo es el rastro. OñópÍndequà y pi Pítabí, Carcañal levantado con lla
pó, van encontradas las huellas. Ypí gas. Chepítabí aycó, tengo lastima
pó aquy mi, está fresca mojada la hu do el carcañal.
ella. Cuehé có y pipó, de ayer son es Pita cog, Afirmar el talon. PÍtaco
tas huellas. Mbohapí ára co y pipó, cába, firmeza. Aipitaçog, afirmarlo.
tres dias ha que son estas huellas. Pe fortalecerlo. Abá oñee rehé y epitacó
angaipá pípocué peymónami peñe hára, constante en su palabra. Aye
m6mbeguābo, borrad los passos erra pitacog mbae yèrobiahábarehé, afir
dos de vuestra mala vida con la con marse en la Fé Ayepítacog nde ñee
fession. Peñémbo pipó catú tecó mà ngarí, estrivo en tu palabra. Aipíta
rāngatú rehé, de cad rastros de virtud. çogí cheñéé habanguéra, calle, y re
Pipú, Ruido de piés. Ypípúñó ahén pare en lo que avia de a ver dicho. A
dú, el ruido solo oi. Nache pipui gui yépítaçog ímā cotába pipé, ya estoy
teiquiábo, entré sin ruido.Ypipúcue arraigado en este pueblo. Ayépíta
rañóyñängaipábae, omā n6ré niñān çog tecó márängaturehé, he echado
dupábi, los malos no tienen mas que raizes en la virtud. Píra. n. 4.
ruido; pero en muriendo no suenan P. r, Particula, adverbio passivo. V.
mas. Ndepípú ímeque eyquiàbo, mi 12 Pí. r, Cosa cruda, verde. Pirá
ra que entres sin ruido.Ypipú eyche ypira, pescado crudo. Qoó y pra, car
pocohú, cogióme de repente. ne cruda. Ypiraí, está crudo. Ibírá y
Pírehé, Con los piés, Chepi rehé píra, palo verde. Ypíra che ígára, este
aguapi, sentéme en cuclillas. nueva mi canoa, está por quemar. Ypí
Pyrtí, Poner el pié, pisar passo. raíndiguábi, no es comestible lo crudo.
283/277 283 v/277 7.
PÍA PÍA
Py, Baiben. Apyap y guiatábo, voy Píaá, Coraçon. Chepíaá hací, ten
me contoneando. Añémbo iiba m6py go mal de coracon.
bragear el que se pasea, ó dan ca. A Pía abaeté, Bascas. Chepíáabaeté,
bápypy, hombre desbalajado, y lo mis tengo bascas,Chembopíá abaeté mbae
mo dizen de los arboles que se onde ne,el mal olor me rebuelve el estomago.
an. AmópÑ ibirá yyibá mónguita, me Píá acú, Calor de estomago. Píá a
mear el arbol para que caiga la fruta. cú ombo ícú tembiú cuéra, el calor
Omopy pirámó hoá, al primer bai del estomago diciere la comida. Píá
ben cayó. Angaipá pem6pY ípírām6í acú porey mám6 noñémboi cui ace
pemboá aú pemboguápa, al primer rémbiu cuera.
Zaiben que os dá el pecado os derri Píá acubó, Abrasamiento del esto
ba. Chem6pÑ mop y chemboábo, con mago, y ferror del coraçon. Chepíá
baib enes me derribó. acub ó. abrasan seme las entrañas.
Chembo píá acubó cägiy, el vino me
1 Píá c. d. pí, y a, pelo), Tomanlo abrasa. Chepíá acubo hápe añémboé,
del tigre que tiene pelos en los piés, orar con fervor.
y anda blandamente: fignifica de re
Píá açí, Dolor de estomago, y de
pente. Aipíá y pí cñca, arrebatélo de
coraçon. Amboaçí chepíápe ndemó
repente. Cobaeñänderembiapó yé eca
Ñr6 hagüera, pesame de cora con de
íá hábamó, hagamos esto en el interm
de presto. Yeeça piahábam6 ame
a verte ofendido. Chepíáguibé ambo
açí Tüpà che ym6ñémoÑr6 haguera,
ecóndébe, toma esto en el interim.
pesame de aver ofendido a Dios. Che
Coñänderecó yéecapiá hábam6 oy pía açí, tengo dolor de estomago, de
có, esta vida es para poco tiempo, Iba
pecho, y coragon.
peguāra tecó nda yéecapíá hábamó
Píá aí, Mala voluntad. Ypíá aiché
rügúai, no es para de prestado la glo be, tieneme mala voluntad. Nache
rña celestial. Ibípé guāra mbaé yé píá aí yepé, y chupé, hae nache am
eça pía hába ñóte, son de prestado
botári, aunque no le quiero mal, el
las cosas desta rida. Eheca píá mbae
no me quiere bien. Añembopíá aí y
amó y mómbeguābo, di algo de re chupé, tengole mala voluntad. Ché
*-
- pente. Añémbo eça píá gui te y quiā be y píá aí ñandú, siemp se me tiene ma
bo, entré de repente. Ñändemboca la volunfad. Ndiyabiribei y píá aí ché
píá áracañÑne, cogeranos de repen be, no cessa de querereme mal. Ché
te el dia del juyzio. Añadesele Teçá,
ojos por la presteza con que se abren.
be opíá aí guindoí potári, no quiere
de car de quererme mal.
Amboecapíá, cogile de repente. Aye
Píá ängecó, Congoja. Chepíá ange
píá, l. Ayeeçápiá, fui de repente. A
có guitecóbo, ando angustiado. A
ñeé reçapíá ychupé, habléle a presu ñèmo píá angecó guitecóbo, a fijome.
radamente, y adelantéme en hablar.
Aypíá móangecó, agustiarlo.
Ayeeçapíá ychugui guihóbo, cogile Píá áram6, l. Píá arām6i, Superfi
la delantera. Abá eçapíá, hombre ar
cialmente, sin gusto. Chepíà arāmoi
rojado, apresurado. Oyee capíá che ahaihú mbae ibípeguāra, no amo de
remytymá, ha salido, mi sementera coragon las cosas desta vida. Chepíá
antes de tiempo.
arām6 ayapó, superficialmente lo ha
2 Píá, l. Mbíá, Estomago, barriga, go, sin voluntad. Nachepíá arâ m6i
y toman lo por el coraçon. Chepíá, rügúāi ahaíhú Tüpā, amo mucho a
mi estomago (y : o). Dios. Chepíá aram6í herahāny, lle
284/278 284 v./278 v.
PÍÁ PÍA
2 olo contra mi voluntad. Che píá ara píá catupíri y chupé,tengole buena vo
m6í acarú, no como con gusto. Pepíá /untad. Ambopíáca tupírí ychupé, ha
arām6í imé te que peyu Tupáópeñán go que le ame. Ypíá catupíri au aú
dú, no acudais de mala gana a la Iglesia. chébe, finge que me ama. Nachepíá
Píáberá, Alboroto del coraçon. Che catupirí aú ríigúaindébe ti, mira que
píáberá berá guiñáná, tiemb/ame el no es fingida /a coluntad que te tengo.
cora con en corriendo. Chepíáberá te Píácué, Assadura. Açé píá cuè, las
6ngué retá recháca, tiemblame el co assaduras del hombre. Chepíácuéra rí
ragon de ver tantos muertos. Chem aycó, estoy en ayunas.
bo piá berá cheängai papaguéra, con Píá cayngó, Tripas colgadas, tener
turba nume más pecados. Chembo píábe hambre. Chepíá cayngó, estoy ham
rá mderú eÑmà, esta va alborotado vi briento. Ambo piá cayngó, y poi eÑ
endo que no venias. Tembiú chembo mà, hagole estar hambriento, sin dar
píá berá, la comida me rebºtelre el le de comer.
esto mago. Chepíáberá eí guitecóbo, Píá eco tebe, Congoja de cora con.
ando al borotado sin saber de que. Chepiá ecotebé, estoy congojado. A
Píacá, Cora con quebrado. Chepía ñémo píá ecotebe n derecó mbegue,
cánderaci rehé, quiebrame el cora afl¿jeme tu flema. Ymbo píá ecotebe
con tu enfermedad. Nderecó angaipá mbira, congojado passive.
chembopiácá, tu mala vida me last - Píá etá, Muchos cuidados. Chepíá
ma el cora con. Nande angaipá pagué etá, tengo muchos cuidados. Chembo
ra ombopíácá Jesu Christo N.Y..; las píá etánderú eÑ, tu ausencia me tie
timan nuestros pecados el coraron de mue dirid do el cora gon.
X. N. Señor. Píá guaçú, Gran coracon, aliento.
Píá cābā qúà, promptitud de la vo Chepíá guacu chereco tebe pipé, ten
luntad. Chepíá cābā qúà Tipà ñände go cora con en más afliciones. Nde chem
quaytábamboa ye rehé, so y prompto bo píaguacú, tu me pones animo. Na
en cumplir la ley de Dios. Nandipí chembo piaguaçuindeaquíré, tu flo
cābāquai chendequai tabari, no eres acedad me quita el animo.
prompto a lo que te mando. Píácābāquâ Pía guapi, Coraçon sos segado.
ey erei porará, no saber tener prompti Chepía guapí guiténà, estoy sos segado.
tud. X depíácābā qúà yopará, a vezesde Ndipía guapíimbía o qúapa, aun está
acas de ser prompto. Cheacá chembopíá inquieta la gente. Chembo píá guapí
cābāqúà, el reñirme me haze diligente. neñee márängatú, tus buenas razones
Píá carái, Rasguño del cora con,con me han sos segado.Ndipía guapí potá
ciencia, escrupulo. Chepíá caràinde ri ahé, este no quiere sos segarse.
recháca, estomagado estoy en rerte. A Pia í, Decar de coragon. Chedíaí
y epíácarāi guitecóbo y chupé, ando ndehegui, he apartado de ti mi amor.
estomagado con él. Chepíá carái cäi, Nachepía írindehegui, no he apar
ya seme ha passado el disgusto. Che tado mi cora con de ti. Nde recó po
píá cārai angaipábarí, tengo concien chi chembopíaí nde hegui, tu nal
cia de pecado. Nachepíá cärái angai proceder me ha apartadode tu amor.
pába rehé, no tengo escrupulo de pe Che píaí reymâm6 nde hegui mache
cado. Chembopíá cärái cherecó an mbopía guapíí, el continuo amor que
gaipába, mi mala vida me trae lleno te tengo no me deca reposar. Nánde
de escrupulos. píaí reynhape chahaíhú Tipā, ame
Píá catupírí, buena condicion. Che mos a Dios sin cessar. V. Y. n. 9.
285/279 285 v/279 v.
PÍA PÍA
Pía í, Coraçon chico. Ndepía eycó Piamongueta, Considerar, pensar.
bo,tienes corto animo. Nache píaigui Ayepiam6 mguetaé, considero conmi
tecóbo, yo tengo animo. Ndepía eme go mismo. Yepía m6nguetahára, con
tequeñändú, mira que no seas de cor siderado.Peyepiamóngueta catú, con
to animo. Angaipá ombopía açébe, sideraldo bien. Ye píam6ngueta han
el pecado acobarda al hombre. rey aguíyeramboy mbae oyapo, el in
Pía ícú, Cora con tierno. Chepía considerado haze las cosas a poco mas
o menos. Ayepía m6ngueta tecobe
ícú y chupé, ámole. Chepía ícueym ai
có y chupé, no le amo. Oñémbo pía apírey rehé. considero la vida eterna.
- ícúhape I. X. N. Y. Nänderaíhúni, Pía ña, Congoja. Chepía ñai gui
7 Christo nuestro Señor nos amó tier
tecóbo, ando congojado. Amo píañaí
namente. Pepía ícú anga que ychupé, herecóbo, traigole congojado. Nde
mirad que le ameis con ternura. píañai í que eicóbo, deca ya essas
Pía Vmbaé, Descora conado. Che congojas. Che pía ñai íguíténà, he
pía Ñmbae cuérariay có, ando descae decado mis congojas,
cido. Nachem6pía Ñmbae tecó ací,
Pía ñémbí ahá, Tela del coragon.
no me derriban los trabajos.
Pía y oíbí, Coracon doblado. Opia Chepía ñémbía ha pípé añañúbá
Tñpà herecóbo, tengo a Dios en mis
yoíbíri ahé oguerecó chébe, tratame entra ñas.
con doblez. Añémbopíayoíbíri y chu Pía ñémoyró, Enojado. Chepía
pé, tratole con dobleces. Ndayecotía
ha aguíyei rügúāi y piayoíbibae, no ñémo Yró y chupé, estoy enojado con
él. Chepía ñémoÑró cāi coite, passó
es buen amigo el que tiene dobleces.
me el enojo. OpíañemoÑró aí hape
Nda chepía yoibíri n débe tí, o la no
tengo dobleces contigo. Pía yoíbírey Tipā oguerecomegià angaipabi yà
hape ayapó, haga/o llanamente.Nday rane,
º. con gran enojo castigará Dios
a los malos.
pía yoíbíricé rigüai ché, no soy
hombre de dos caras. Pía ñepú, Coraçon lastimado. Che
Pía mbaeraeté, Cora con magnani pía ñepú guitecóbo nderecó aí re
cháca, lastimame el ver tu mala vida.
mo. Chepía mbara eté, soy fuerte. A
mopía mbaraeté, pongole animo. Che Chem6píá ñeptí nderaci, tu enfer
medad une tiene lastimado.
pía mbaraeté yopará guitecóbo, an
do entre el animo y temor. Pía ñainy, Congoja. Chepía ñäíñY
guitecóbo, ando afligido. Ambopía
Pía mo cói, Dos coraçones. Ahe y píá
mo cói, esse es hombre de dos caras. Na ñai ñY herecobo, traigole congojado.
chepíamoc6i, nó soy hombre de dos ca Pía my nÑ, Latidos del coracon.
ras. Chembopía moc6i tei chererecó Chepía my n y guiquí hiyābo, tiem
bo,sin causa metienen por de dos caras. blame el coraçon de miedo. Chembo
Pía m6ndé, Aplicar la voluntad. Ai pía my ny teó chepocó húbo, la mu
pó rehé chepía am6ndé, pongo en esso erte me causa espanto.
todo mi cuidado. Tipā raíhú barí Pañyró, Coraçon desenojado. Che
chepía am6ndé, todo mi conato pon píá ñÑró ychupé coite, ya estoy de
go en amar a Dios. Tamondé chepía senojado con él. Nache pía nÑr6írān
tecó máràngatú pípé coiterá, estoy gé, aun no me he desenojado. Am6
determinado de emplearme en la vir pía ñVró, quitele el enojo. Cham6pía
tud. Nandepía m6ndébi cheraihuba ñSró Tüpà ñáñém6mbeguabo, dese
rehe, no tratas de veras de amarme. nojemos a Dios confessandonos.
286/280 286 v/280 v.

-
PIA PIA
Pía obá, Superficie del coraçon. Pía poriahú, Mengua de coraçon.
Chepía obabo ahaí hú, no le amo de Ndepía poriahú, eres un menguado.
coracon. Chepíaobaboí ayapó, no lo Chembopía poriahú cherecó pochi,
hago de roluntad. Nda opía obaboí mi ma/a vida me tiene en rilecido.
rügúāi Túpá ñande raihúni, no nos Pía poriahúberecó, Coraçon com
ama Dios superficialmente. Nándepía passiro. Chepía poriahuberecó, tengo
obábo catú cherecó aú mbae coibí pe cora con compassivo. Ndepía poriahu
guāra, no anemos de cora con las cosas berecó que eycóbo tecó tebebórau
desta rida. Y bapegnàra mbae pia oba pé, mira que te compadezcas de los
eÑhapecatú yahaíhúne, las cosas del pobres. ". Poria húberecó.
cielo las hemos de amar de coraçon. Pía qué, Coraçon sossegado. Che
Píapí, Apretura de coracon. Che píaque guítecóbo, ando sos segado.
píapí guitecóbo, ando congojado. chembopí aquériche angaipa, traen
Añáretámeguára opíapí aí aí oycó me inquieto mis pecados. Chepíaqué
ycó o quápa, los condenados padecen catú cheñemombeu riré, estoy sosse
grandes congojas de coragon. Y píapí gado despues que me confessé. Oñee
cué ndo y ricé api rey mene, su con pipé chembopíaqué, con sus palabras
goja durará sin fin. me sossegó. Chepíaqué rey nipohāngy,
Píapipébo, Lo interior del cora con. no hallo remedio a mi inquietud. Aye
Chepía pípé bo ahaihú Tipá, amo a boí chepíaquéreÑ cherérecó, conti
Dios en lo intimo del coracon. Che nuamente ando inquieto.
píapí peboí amboaçí Tüpà cheimó Pía rerecó, Considerar. Chepía
ñémoÑró haguera, pesame de lo int
rerecó chemänó reheguitecóbo, ando
mo de mi cora con de arer ofendido a
en consideracion de la muerte. Aye
Dios. Añaretámeguára opía pipeboí pía erecó, considero. Peyépia erecoey
oyaba eterecó Tipá, los condenados
aborrecen a Dios entrañablemente. peneó rehé pequapa, haubé peangai
pa, porque no os acordais de la mu
Pía pichibí, Rebolucion de estoma
erte, por esso pecais. Yñängaipabae
go. J. Pichibí. ndo y epía erecoi tecobé apírey rehé,
Pía pochí, Mal coraçon. Chepía los malos no se acuerdan de la vida
pochí, tengo mal corigon, mala ro eterna. Ndachepía erecóíri Tupágui,
luntad. Chembo pía pochí guecó aí nunca me o rdo de Daos.
pipé, su mal proceder me haze de mal
condicion. Ypía pochínipohángy, no Píarob, Coraçon amargo, aspero.
tiene remedio su mala condicion. Ai Chembopíarob, traeme al eleado. Y
póhânó ypiapochí, he hallado cura pía rob nach embobiári y ríínám6, su
a su mala condicion. aspero trato me haze desviar dél. Y
Pía pópe, Coracon en la mano, pía rob açí chébe y epí, asperamente
dize rezelo, cuidado. Chepópe chepía lo haze siempre conmigo. Ambopía
.arecó, estoy rezeloso. Chembopía che rob, traigole a heleado.
pópe, hazeme estar con rezelo. Ndepía Pía tí, l. Pía títí, Latidos de cora
ndepópe te rerecó ey cóbo, vive con con. Chepía títí quí híyegui, temo.
rezelo. Opía opópe herequárandiya Chembopíatítí quihíye, el temor me
guíyei, no son vencidos los que viven haze dar latidos el coragon. Chepíatí
con cuidado. Opia opópe herequárey nderechagaúbagui deseo mucho verte.
yyaguíye ímändi, presto son vencidos Chembopíatítí cheangaipá, causan me
los que no viven con cuidado. temores mis pecados. Chembopíatítí
287/281 287 v./281 v.
PÍÁ PÍA
ndeängaipá, escandalizan me tus pe 4 Pià, Mancha. Chepià, Estoy man
cados. Chepíatítícheängaipábarí che chado, y mi mancha. Chepíà chembo
móñém6mbeú ucá, el escrupulo de yeguábo, pintarse, afeitarse. Cheaó
mis pecados me haze confessar. PÍatítí pià, mancha de la ropa. Ayèecó pià
angaipabaríndarecoi, no tengo escru angaipaba pipé, estoy manchado con
pulo de pecado. Ndachepatítíi aypó pecados. Tupãcíndi piai, la Virgen
apóbo, no tengo escrupulo de hazer no tuvo mancha. V. Tipà.
esso. Chembopíatítíangaiparehé ai 5 Piá, l. Piai, Dizen al niño con
pó apó rehe, pusieronme escrupulo si (17)? O7".

hazia esso. Ambopíatítí, conturbélo. 6 Pià, l. Mià, Bubas, granos. Pià


Chepíatítín derehé, temote daño. Che aiporara, tengo bubas. Chepià chepià,
píatítí ndehegui, temote. Chepíatítí soy buboso.
ndem6yr6rehé, temo darte enojo. A 7 Pià 2 Pregunta, Abá pià 2 l. Abá
ñembopíatítínderehé, estoy con cui piāng? quien son estos ?
dado de ti. Nachepíatítí céri mbaé 8 Pià, l. Mbià, Reparo. Aye pià
aubarí, no me espantan a mi cosas de quaraçígui, reparome del Sol. A y opià
burla. Mbaé oú tocatú poromóndii amā agui, defiendolo de la lluvia. A
yepé nachembopíatíti, aun cosas gran yo pià cherecó angaipá, escusarse,
des no me espantan. encubrir sus bellaquerias. Ahecó pià
Pía tótói, Latidos del coracon. Che Perú, escusase a Pedro. Cherecó pià
pía tótói, tengo latidos de coragon. epé, mira que me escuses. Nacherecó
Ambo pía tótói,conturbarlo. Chembo pià céri, no soy amigo de escusarme.
píatótói cheangaipá, más pecados me Cherecó pià cé guitecóbo, andome
causan temor. V. Átói. -
escusando. Ayepià guaracapa pipé,
Pía upià, Hiel. Píca cú nda píáu adargarse. Oro yoecópià, encubrirse el
piai, la palma no tiene hiel. Píau pia uno al otro. Poroeco pià haba, escu
cäguyhairehé ytíquapí houuca Jesus sa, encubrimiento. Ayopià y membira
upé aracaé, dieron a bever a Jesus hagüera, encubrirle el parto. Ayépià
hiel y vinagre. curucú pípé añängaguí, repararse con
3 Píá, Tecer. Aipía aó, tecer lien la Cruz contra el demonio. Némbiā
co. Aipía y mí, tercer hamacas. Aipía hába, atajo. Am6ñémbiäha í, atajar
raí, tercer mal. Aipía catú, tercer bien. el rio. Aropià, encubrir a otro, y a si
Aipía ha mboguá, arrojar la langa mismo. Nanderecó piähamó I. X. N.
dera. Ajpía ayacá, tercer cestos. Ao Y., nuestro reparo es Jesu. Christo
pía hába, trama. Ambo y pía pini aó, nuestro Señor. A Tupãcí eyopià anga
tercer de varias colores. Ypíahá y pó oreangaipándemembí robaque, Ah!
anábé y Ibagui, la trama es mas gru Virgen Madre de Dios escusa mues
essa que la tela. A píá pocäng, tercer tras culpas ante tu Hijo.
ralo. Aipía y yatícá catúbo, apretar 9 Píà, Por, de camino, y con, de
el peine. Ypía ha popé, las listas te persona. Cogpià, el camino de la cha
ridas; y lo que no está tercido dizen cara. Nda checóg piáriränge, aun no
Nóbaíí. Ypía píré, cosa teacida. Pía he hecho camino a mi chacara. Ibià,
há, cosa no teacida. Yni ypia hábae, camino por donde se va al rio. Ypià
hamaca por tercer. Tupoi y píahá, ves m6mbíri, gran distancia. Ndipiai mó
tido de muger por tercer, lo mismo que mbirii, no ay mucha distancia. Apià
Carahá. Ypíahá pocāpocáng, ropa a m6ndó, embió por él. Chepià m6ndó,
trechos fecida. embió por mí. Yyāré toy piaró ucá, l.
288/282 -
288 v./282 v.
PIA PÍBÚ
topià mboui, cuyo fuere embie por él ogueropià ndangaipábäne, si pecas
a cá. Che pià mboú, embió por mi acá. te llevará el diablo, aun que no quié
Nipià m6ndo hábi, no se ha embiado ras. CheñâteÑ omómbià añängā, heí
por él. A ym6ängi te chepià ru, en ypochibae, contra mi voluntad me lle
tendi que viniera por mi. Ypià rupí ra el demonio, dize el pecador. Nde
ahá, ando por sus vias y caminos, y quírey Tupã omómbiáne, si tu quie
por sus costumbres. Jesu Christo piā res te salvarás. gusto. V. Píá. n. 2.
rupí yaguatá yaicóbo, pé y té ey rupí Píá aram6í, Involuntario. Chepíá
yaicóne, si anduvieremos por el ca aram6i o guerahá, lle»olo contra mi.
mino de Jesu. Christo, no andaremos Pía hú, l. Mbía hú, Nuevo. Chepia
por camino errado. Añābià y té y té hú cotápe, soy nuevo en esta tierra.
mburú eteí, el camino del demonio Añémbopía hú, renovarse. Amómbia
es muy errado. Opià i gue rupí o re hú cheróga, renové mi casa. Añem
m6mbià potá, quierenos llevar por sus boecó piahú, renovar la vida. Mba
caminos suzios. Pepià añāng bià ra eipiahú am6ai y móm6rängbira, /. Y
gui, apartaos el camino del demonio. piahú mbae y momoyambírām6, l.
Tupãboyá biärupíque pepià, seguid Mbae y rāmóngue ymóm6rängábāmo
el camino de los Santos. lo muero aplace.
10 Pià, A partamiento de camino. Píambú, Ruido. V. Pí, pié. n. 1 1.
Chepià, mi apartamiento (y: o). Apià, Píami c. d. p. m. 7, amy. n. 2),
yo me aparto (bo: hára). Ayopià ahé, A pretar lo de dentro, estrujarlo co
hazerle yr por otro camino. Ndayapiā mo requeson quando se cuela, etc.
riguihóbo, segui mi camino. A mom Aypíami, aprieto/o assi. Aypiami
bià, hazer que se aparte por otro ca tecó angoipába, he decado el mal
mino. Aropià, apartarse él llevando ser. A y piami Tipà ñände quai
lo consigo. Ayepià ychugui, no le qui tába, no he cumplido con los precep
se encontrar. IbíráquYtihá rai o yo tos de Dios. Pay chequaita gúera ay
pià, está triscado la sierra. Am6mbià píami, no he cumplido lo que el Padre
mómbiá ibiráquyt rái, triscar la sie me mandó. A y epíami guiñemómbe
rra. A pià pereteguihóbo, apartéme guabo, confesséme muy bien. Ayépí.
del camino real. Tipá rapé reté agui amy cheñémombeú hāguāma, e cami
opià oicóbo y pochibae, los malos an néme bien para la confession.
dan descamin ados. Peyópià y opià Píápichibí, l. Píá. n. 2.
oguereco añänga, tiene el demonio di Piari. b, Mancha. Chepiarí, estoy
2 ersos cam ¿nos. Ndibíbi Christiano suzio, manchado. Y piarí cheaó, tengo
bae upé tecó augaipábià rupi atá, manchada la ropa. Cherecópiarí, mi
no es licito al Christiano seguir el ca manchada vida. Añémbopiarí, ando
mino de los ricios. Ndepi rupí apià. con manchas. Ndiyipiaribi Tipäcí,
ne, passaré por donde estás. A pià no tuvo mancha la Virgen. Acerecó
ebapóne, por alla iré. Pem6mbià ucá píarí cué aceomóñémboí acé ñém6
tei mbae guaçi ñände rehéne/es fra mómbeguābo, quita las manchas del
si), no hagaisalgo quo no s suceda mal. pecado el hombre con la confession.
Ymärängatubae ndyàpiáricé añärétā Píatā, Fuerte. V. Pí, pié. n. 11.
mene, los buenos no iran al infierno. Piboí, Coces. J. Pi, pié. n. 11.
Ndoyapià rey ceañäretāme y pochi Pibo, Cerca. V. P. pié. n. 1 1.
baene, no de carán de ir al infierno Pibú, l. Mbíbú c. d. pí, centro, y
los malos. NdeñâteSngué yépé añäng bú, Menear, rebolver. A y pibú carā
289,283 289 v/283 v.
PÍCO PÍQÁ
megúà, rebolver la caca. Aypibú mi detuvome mucho consigo. Ambo píco
m6i, rebolver lo cocido (bo : hára). pí tembiú, hago que dure la comida.
Aypibú í, rebolver el agua. Aypibú Nambopícopíi y meéteibo, desperdi
húíymbó iípa, rebolver la harina tos ciarlo.Ndipícopíi cherecobé coÍte, no
tandola. Aypíbú cherecó cheñém6m es larga ya mi vida. Añéépícopíyehu
beú hagüāmā, encaminarse para la pé, habléle largo. Nda y picopíbae
confession. Aypibú caá, correr el mon rárügúái nänderecobé, nuestra vida
te. Aypibú tába, andar por el pueblo es corta. Tecobé pícopíapírey, ibag
mirando por él. Aypibú cängúy rifin peoymé, la vida eterna es en el cielo.
--
güe, rebolver las heces con el vino. Íie Añèmbo pícopí hecé guibíabo, detu
pibú, remolino de agua. Ibítúiepíbú, veme con él por hallarme bien. Teco
remolino de viento. Cägúy píbúhába, bé açí picopí apí reymá, tormento
cu chara con que rebuelven el vino, ó eterno. Nambopihopii cheñèm6yró,
macamorra. Oiepíbú uruguaçú, re no me dura enojo. Quarací pucúrām6
bolverse la gallina en el hoyo. Oiepí çóó éé eÑiuquí pipé, ndipícopii, en
bú guirá, reboletear las aves. Ayepí el erano no dura la carne sin sal.
º bú guicéíepé pótabo, menearse, re Ndipícopíi cé ahè aú guecó marān
bolverse para huirse, deslizarse. gatú pípene, no ayas miedo que dure
Píbuyeré c. d. pí, centro, y bu, mucho en la virtud. Y pico pitecatú
rebossar, y yeré, bolver), Vaziar de piā pYtínā ó que larga noche.
uno en otro, y derramar. Aypíbuy Pícui, Rebolver, bogar. Aípicui, bo
éré ibípe, derramar en el suelo. Oyé gar, rebolver el agua. Aipícuihuí, re
pibuyéré, derramase. Ambopíbuieré bolver harina, tostandola. Ai epícui
herecó recóbo, hize que se derramase guiítábo, nadar atrayendo el agua
manoseandolo. Ayépíbuyéré guiñé como los perros. Igapícuitába, pala,
moÑróm6 y chupé, rebenté de enojo remo. Peípícui ioia, bogad parejo.Ai
contra él. pícuitätä, bogar recio. Peipícui ioa
Picó c. d. pa, y có, pronombre), bí, no bogais a una. V. Ígá. n. 2.
Abápico?Quien es este?Es lo mismo que Pícuí, Tortola.
Pacó. Chapicó ayú, aqui vengo, ecce Pícui, Garrapaci7la. centro. m. 7.
venio. Chapicó nde, cierto que tu, Pícuraguí. V. Piguiraguí, en pí,
ves que tu, ó cierto que tu eres un tal. Pígá c. d. pí, centro, y cá, ojo), s.
Pícoe, l. Mbícoe, Canal, concari Cosa de muchos ojos. Red. Ambo picá
dad, conve.co. Am6 pícoé, ibí rapé, ynymbó, hazer red. Aó pícá, lizos de
acanelar la tabla. Amópicoechepó, te redor. Pícá ñémómbegúapegúara,
aparar la mano, ponerla como cucha resca de confessionario. Ambopícáibi
ra para recebir. Am6 pícoé chepó rapé, hazer zelogias en las tablas. A
yiarápa, coger algo con la mano a si. píçá mboá, arrojar la red. Apicá re
Angaipá rapé y pycoe eté, es muy tri recó círi, pescar con redecillas, lle
llado el camino del pecado. Nim6pí vandolas rio abarco. Picá rāmi chequí
coénhábi tecó mârängatú rapé, no es há, tengo la hamaca hecha pedagos.
muy frequentado el camino de la vir Oñémbopí cáche aó, está mi ropa he
tud. Ypícoéngue, su conve.co. cha andrajos. Piháboia apícáey tíicó
Pícopi, Duracion. Chepícopí, he guitúpa, namboári aéte mbaé amó,
durado mucho, y he vivido mucho. toda la noche he estado echando la red,
Chepicopí yiapóbo, he estado mucho y no he cogido nada. Piçá mbobebui
en hazerlo. Chembopícopí oy rüínâm6, tába, corchos de chinchorros.
290/284 290 v./284 v.
PÍQY PÍQÍ
Pícäpe, Uña del pié. V. Pí, pié. n. 11. do. AypícÑmbó pá herúbo, no décé
Píçí c. d. pi, apretar, y cí, llegar, cosa, todo lo traigo. Aypícymbó che
Coger, bañar. Aypíci, yo lo cojo (ca: rembiapó ymómbápa, acabé de todo
cára). Picícába, assa,tomadero. Aypí punto mi obra. NachepicVmboi ahe
cibiarí, arrebatar.Aypicíyéacei, idem. chere cócüera güi, no me sacará de
Aipíçí che äcängme, tomar de memo mi proceder ordinario. ChepicÑmbó
ria. Aypíci cheñängareqúa bām6 Tü potáraubiñā cherecó mârängatú aguí,
pā og apó, he tomado por assumpto quisome apartar de la virtud. Chepí
hazer la Iglesia. Oypici cherairām6, çymbó pacátuí herahábo, llevóme
prohijar. Aypíçi cherecó rāmā, tomar quanto tenia, ó la gente que conmigo
estado. Aypíçí guary my hápe, l. Gua estava. A y pícÑmbó catú cherecó gui
ry my hábarí tequārām6 guitecóbo ay ñèmómbeguabo, heme confessado bi
píçí, l. Märande quape aipíçí, cauti en. Tecó márāngatú pícymbohábam6
var en guerra. Aypicí y ábarí, arre angaipá, el pecado es la destruicion
batélo de los cabellos. Aypicíymbaé, de la virtud.
yñängaipá hagüerehé, llevarle la pe Picymbucai c. d. pícy, y ucay,
na. Aypici y porúhápe, tomar presta Acedia de estomago. Chepíçymbucai,
do. A y porú y piçía, idem. Aypíçíche padezo acedia assi. Mbaehai chemo
pópe, recebilo en mis manos. Aypicí píçymbucai, lo agrio me aceda el es
Tipà, comulgué. Ayopiçi cheacei, tomago.
tomarlo a cuestas.Aypíçí cheiibá océ Pícirí, Resvalar. V. Pí, pié. n. 11.
pe, tomar en bragos. Caá íoipíci, sa Píciró, 7. Pihiró, Escaparlo, li
lio el rio por el monte. Tacíchepícípá,brar,defender, ampatar, hallarse bien,
hame cogido toda la enfermedad. Ay estar tenaz, recio, continuar. Ypógui
píçi cuñã, cogi una muger, ó pequé chepíçíró, escapome de sus manos.
con muger. Abá chepíçí, el varon pecó Chepiciró Peru, Pedro me libró (y: o).
commigo, dize la muger. Aipíapíçí, Aypíçíró, librarlo, etc. (m6: ngā). Ti
ganéle la voluntad, quiereme bien. Che pã ñändepicír6hára nängā, Dios es
píà piçí oyeaÍhú ucábo chébe, hame nuestro libertador, Redentor. Tipā
ganado la voluntad para que le ame. ñändé pigiró guguípipe, Dios nos redi
Pícym c. d. pi, centro, y cy, liso), mio con su sangre. Añépicíró checóga
Alisar por dedentro, limpiar bien, apóbo, continuo con perseverancia a
acabar de todo punto. Ypicymbeteí hazer mi roga. Añepic Vró ñémboe
checaánúpà, hase acabado mi roga rehe guitecóbo, continuo a venir a
de todo punto. Aipiçymbeteíyiucábo, aprender. Ndachepícyr6hári, no tengo
matélo de todo punto. Aipicymbeteí quien me libre. Tüpà ñém6yr6 gui
ym6mbegúabo, todo lo dice sin descar angaipá biya ñépíçyr6, nipohāngy,
nada. Aypicymbetei ygúabo, comilo no puede el pecador escaparse de la
sin descar cosa.Aipícyngatú ym6mgúa ira de Dios. Nda chepícyr6hábi, no
pa, de célo muy bien aderecado por de tengo lugar de refugio. Opicyr6harey
dentro. Chepíçymbeteí chembaerera omänó, por no aver quien le socorri
hábo, llevóme quanto tenia, Nipiçynga esse murió. Hae iè añepícyró, yo mis
tu hábi, no está bien liso por dedentro. mo me libré, ó escapé. Añépícy röey
Pícymbó c. d. pi, centro, cy, liso, am6paé, pues no me avia de escapar.
y o, quitar), Limpiar por dedentro. Ypíçír6hárām6paé, no huvo quien lo
Aypícymbó ñaèmbé, limpiar bien el librasse. Chañépicyr6mburú quiegui
plato. Aipícymbó ygúabo, comilo to oyabeymo añärètâmeguāra, no tienen
291/285 291 v/285 v. II. 19
PÍgo PICH

esperança de libertad los condenados. Acé remym6ängába oyépiçó curí


Tüpā ñém6yrógui aceñépicYró. Paí ñābó Tüpā remym6nängúe ñābó
upé ñém6mbeguaba, la confession es rupí, corre nuestra memoria to
con que nos libramos de la ira de Dios. dos los momentos por todo lo criado.
Añé pícyró tecó mârängatú rehé, Pirá oipíçó pindá, el pece enderegó
continuo la virtud. Añé pícír6 tecó el ançuelo. Ahè aú oyepíçó tei acé
angaipá rehé, continuo con el pecado. guerecó catúrām6, estiendese fulano,
Tüpäcíraihu rehé añépicyró, estoy porque le trató bien. Quaraçi pucúr6
arraigado en el amor de la Virgen. m6 oyépicó ára, el Verano son largos
Peñépicyró Tüpà poroporiahube re los dias. Aypíçó chepó mbae rábo,
có hábarehé, amparaos con la divina estender la mano para coger algo. Che
misericordia. Añépícyr6 ahérí, perse mbopó yépíçó mbae meémbotá baú,
vero en su compañia. Oquéaipícyró, haé chem6pyni, hizome abrir la ma
defender la entrada. YpicYrómbíra, no para darme algo, y me burló. Pei
defendido, amparado. Añépícyr6, dé píçó ítapá, poner la balsa derecha,
fendime. AñépicYrtí guiñānā, escapé quando está atravessada a la corrien
corriendo. Añépicyró Tüpà ópegui te. Cherecó yepicó ñècoyngue raguí,
teiquiabo, retra ceme a la Iglesia. Añè l. Cherecó ñecon$ngue oyepicó, hase
pícyró cheyāra gui, cherepí ymèènga mejorado mimala vida. Am6ñèconyn
ychupé, libertéme. Aypícyró opacatú gó ymboyepíçóca, helo enderecado.
tendába, ocupar todo el assiento. A Píçüä, Boca de estomago, la pale
ñépícyró pai rahé, acogime al padre tilla. Chepiguā hoá, haseme caido la
que me amparasse. Añépícyró añänga paletilla. Aipiçuā upí, levantarla.
gui Tüpā rehé, acogime a Dios para Mbacá piçüangúera, el pecho de la
librarme del demonio. Añèpihyró gui vaca. Ypíçuāngüera amoi, puse a
ténà, estoy tenaz. Chembaeoy pícyró, cocer el pecho. Pichä.
alcóse con mi hazienda. Añängaoipí Pychã, Pellizco. V. en Pi. n. 1.
cyr6mbotá ñände angā, quiere el de Píché, Pregunta. V. Pi. n. 3.
monio alcarse con nuestras almas. Piché, l. Mbiché, Olor chamusqui
Pícog, Estender c. d. pí, centro, y na, quemadura. Aopiché, olor de ro
çog, soltar. Chepíçog, me estienden pa quemada. Qoó piché, de carne que
(y: o). Aipiçogaó quaraçipe, esten mada. Añémbopicheá, haseme pegado
der la ropa al Sol (ca: cára). Guecó el mal olor. Ypiché ací, olor assi pe
y epicopotarey, incorregible. Oyépí sado. Chepiché picheí, haseme pegado
cogynimé, estenderse en la hamaca. algo, traer caca. Ambo piché, queme
Paráyépicó rupí garátá obebé, bue lo, hazer que huela a quemado. Añèm
lan las naves por el estendido mar. bó piché bíá, recojo el mal olor de lo
Oyepíçóheraqúānā, esparciose la fa quemado. Angaiparecó y piché, huele
ma. Tüpà I. X. mänó rerâqüānā, o mal el pecado. pellejo. n. 1.
yépicó eté ibí yépicó yácatúrupí, es Pichi, Refregar. V. Pichi, en Pi,
parciose por toda la tierra la muerte Pichibi l.Mbichibi, Oler mal, fiera &
de Christo nuestro Señor. Che aí oye cosa, terrible, lo mismo que Yabaeté,
píçó, vase estendiendo mi llaga. Ndo silencio, quietud, alboroto de miedo.
yépíçoi che araqüaaba, íbága ambo Ndehóré ará y pichibi, despues que te
ípirigüara quaápa, no se estendió mi fuiste me ha hecho triste dia, ó tiem
ingenio, a saber el espacio imaginario po. Ypichibi picó nderecó, terrible
del cielo, ó lo que está sobre el cielo. vida tienes de mala asquerosa. Mba
292/286 292 V./286 V.
PIG. PIG.

pára amyri rogüe y pichíbí, ha que esso fuera si cessara. Opi opig, un
dado la casa del difunto espantosa. poco ha cessado. Opig patí patí, ces
Ypichibí tába oúpa hacípábām6, está sacion con intervalos. Amā o pig,
el pueblo espantoso con tantos en cessó la lluvia. Opig eté morändubaí,
fermos. Chembopíápichíbí cherapi pues avian de cessar las malas nue
chá manó reçapíáhagüe, hame entris vas. Ndache yurupígi, no cessó de
tecido el averse muerto de repente. Y hablar, o comer. Ndo pigiche cheñè
pichibí yägua reté rendába, es espan m6yróne, no me desenojaré. Chepi
table el lugar del tigre. Añärétāmā gey aicó guiguatábo, siempre ando
ypichibi chébe, horrible es para mi caminos. Ndopígi ohóbo, l. Pigeyohó,
el infierno. Chembopichibioangaipá, siempre va. Pigey mbápe, continua -
escandalizome con su pecado. Ndipi mente. Pigey hápe ahaihú Tüpã, 7.
chíbi bei mbapá rogüe, no es espan Ndapigi Tipā raihúpa, continuamen
table la casa del difunto. Chepíápie te amo a Dios. Opigeycheacá, siem
hibí guitecóbo, ando con el estomago pre me riñe. Chererecóaí nom6mbí
rebuelto. Mbaéné chembopíá pichibí, gi, no pone fin al mal tratamiento que
el mal olor me rebuelve el estomago. me haze, l. Noñém6mbigi cherereco
M6rändú pichibí oú, malas nuevas aíbo, idem. Oyaceó abaeté nom6mbi
vienen temerosas. Tembiú porombo gicé apírey añärètāmèguārene, no
píá pichibi, comida que rebuelve el pondran fin a su llanto los conde ma
estomago. Nééangaipá chembó pichi dos. Pig ey oyaheó oquapane, sin
bi, no gusto de oir deshonestidades. fin lloran. Oñèmbobíteboí tecó Ibápe
Ara Jesu Christo rühábabí tecópabé guàra pigey ou orbíbo oinà, la vida
rehé porändupa y pichibicatúne, será celeste no tiene fin. Pigey ndangaipá,
horrible el dia del juyzio. Ypichibi siempre eres ruin. Curíau tamó che
cuérà om6mbirú mbirà abá y m6ngi recó acícue ypígiraé, ó si se acabá
hiyábo hen6āma, su horror hará que ran ya mis trabajos. Rombí heíé y p
queden los hombres secos de espanto. gine, al fin tendran fin. Ndipig eymi
Oñeèngue porombo pichibíheytica, tecó acíPurgatorio pipeguāra, no se
ybíopacatú om6 tümtí tümtí imbo rí de carán de acabar las penas del Pur
riita, quando arroje su espantable voz gatorio. Tam6mbig coite, quiero darle
hará que se conmueva la tierra. Amo fin. Tapig coite, quiero cessar ya.
pichi bima chererāquā, he perdido 2 Pig, Sacudir. Ambopig íbiraí,
la fama. cuerpo. V. Pi. n. 1. aporrear los arbolillos tiernos para
Pichirí, Suziedad, cochambre del la chacara. Ambopig ibírá tücumbó
Pig, Diligencia. V. Pipig. htí pipé, señalar los palos el carpin
1 Pig, Cessacion. Opig ibítú, cal tero con cuerda. Chembopíg, me sa
mar el viento. Am6mbig, hazer cessar cudio, agotó (ca: bo). Embopygíçapí,
(ca : cára). Cheruguípig, estanco la sacudir el rocio de las yervas. Ambo
sangre. Am6mbí tuguí, hazerla estan pigaó ytubíróca, varear la ropa, qui
car. Añènèèmbig, cessar de hablar. tandole el polvo. Ymbo pig pirà yñā
Ndopígi oñéènga, no cessa de hablar. tey haráne, los perecosos han de ser
Ndopígi yñängaipá, no cessa de pe castigados. Añèmbopig guiatábo, es
car. Curíaútāmó opig nde angaipá tirarse, entonarse passeandose. Añèm
raé, ojala cessaras ya de pecar. Opíg bopíg ychupé, levantarse contra al
eté, pues avia de cessar, hase de de guno. Hyndó ahè oñémbopígtei ohó
zir con su tonillo. Opig am6 pae, boraé, miradlo que entonado va. Pig
293,287 293 v./287 v. 19 *
PÍHÁ PiYU
que hae amó yññpám6 raerá, bien Pihiró, V. Picíró.
empleado que le agoten. Cheremym PÍí, Menudear, rara cosa. Ahapií
bopigúe taquícuerígúara, al ultimo nderacháca, voy a menudo a verte.
he de hazer a cotar. Acarú pÍí, comer a menudo, muchas
Pígúa c. d. pí, centro, y qua. n. 5), gezes. Neépií, parleria, bachilleria.
Abolladura, ensenada. Cambuchí y Neembíi, idem. Añeémbíí, hablar mu
pígúa, está abollada la olla, ó canta cho. Abáñeèmbii, hablador. Añèm6
ro. Ipígúa, ensenada de rio. Caa pj ñeèmbii, hagome hablador. N dipii y
gúa, ensenada de monte. Ambopígúa märängatú, raros son los buenos. Y
checóga, hazer la chacara a modo de pÍipii eté anguera añärétämé ocucui
ensenada. Ambopígúa quarepotí yá ta, van muchas almas al infierno. Y
pepó, abollar la olla de hierro. Am píipocā pocā ohó íbápe, raras van
bopígúa íbirá, cortar el palo a la al cielo. PÍipii añém6mbeú, confies
redonda como muesca. . some a menudo. Nache m6missa en
Píguá, Cosa en arcada. Ibírapígua, dupii píi cheñâtey, mi floredad no
palo arqueado. Amboíbíra pígua, ha me desca oir Missa a menudo. Agua
zer arco de palo. Ibírapíguaraí, arco tapii, andar menudito. Pií piíbo acé
de palo mal arqueado. Tupãrá aguíyeteí, bueno es comulgar
Píguará, Rebolver. V. Guará. a menudo. Ibicatú pií pñí ace ñem6m
Píguāri c. d. pigüa, y i, diminuti beú, bueno es confessarse a menudo.
vo), Arquear. Ambopígúariibiraí, ar Ndoui píí chpíri coite, l. Ndipííi che
quear varas. Ambopígúacambuchí, ha píri oubocoíte, l. Ndache pohú pií
zer el ollero barriga a los vasos. Ambo coite, ya no me visita a menudo.
pígúa ibíqúara, hazer concavo el hoyo. Piii, Resvalarse el pié. V. Íi. n. 2.
Píhá. r, Noche. Píhábo, de noche. Piyaçeó, Espinago. Piyaçeo cäng,
Pihábo iacatú, toda la noche. Piha el hues8o del espinago.
ré, l. Pihabeteí, l. Pihayé, media no Pieré. b, l.Mbíieré c. d. pi, y de
che. Pihaye rén6ndé, antes de media pí, pié, centro, y ieré, bolver), Derra
noche. Pihayerām6bé, luego que sea mar. Aypiieré, yo derramo (bo: hára).
media noche. Pihayeguibe ndicatui Oyepiyéré añärétàme, cayeron en el
o Tipà rábaerāmā y cartíní, no pue infierno. Angaipába ombopíyere an
de comer despues de media noche el guéra añärétàme, los pecados llevan
que ha de comulgar. Pihá ayeboí los pecadores al infierno. Ayepi api
añäretāmé, l. Pihá méméí añärétàme, yeré, bolver a la redonda con las pun
7. Píhárurícatú ñ6bai ey añärètàme, tas de los piés. Ayeeçápíyeré, bolver
l. Ndóyeecobiáró pihá añärétàme, l. la vista a otra parte. Ayeeçapiyeré
Ndoyeecobíaró y pihábo áraríañäré ibagarí, bolvi los qjos al cielo. Peyepi
tāmé, l. Noñemboyocue yocué pihá eça píyeré Tupãrehé, bolved Zos ojos
bo árarí añärètàme, l. No ñémbo u a Dios. Ayepíiere, aneguéme. Chepi
guepague pihábo árarí añärétämó, l. yeré, caime en el suelo. Ambopíyeré,
Noñém6endague ndague pihábo ára arrojarlo en el suelo. Ambopíieré,
ri añärétämé, l. Ndoyo popícii pi hagolo derramar, ó anegar. Ndipíie
hábo ararí añärétàme, l. Ndoyopí rébi, no se ha derramado. Peyebíye
rúpírui píhábo ararí añärétämé, reb etei angaipába ri, derramaisos
eterna noche es la del infierno. Ndo en pecados. V. Pibuyere.
ytípípei pihábo añärètāmèguara, no Piyurú c. d. pi, centro, y urú, boca).
tendrá luz la noche del infierno. Alforja, costal. Piyuru myry, talega.
294/288 294 y/288 v.
PYMí PS C
Pym, recio, dureza, liberalmente. Pindá, l. Pinā, Ancuelo. P$nahā
Pymché rerecó, asperamente me tra mà, l. Pindácāmā, liña de pescar. Pin
ta. PVm chequai, asperamente me daí, vara de anguelo. Pyndá ítiba, el
un anda. Pym tereñapÑty, atalo recio. lugar destas cañas. Pindápaā, leña
HecópÑmetei chébe, dura condicion con lombricilla para cajer mojarras
tiene para conmigo, hazeme fieros. sin anguelo. Pyndápoitára, pescador.
Nacherecópymy yé pé y chupé, no Pinda pó, lo cogido con ancuelo. Pyn
tengo mala condicion para con él. dá apo hára, angolero. Pyndá apohá
Che m6ecopym oyéupé, hazeme que ba, instrumento de hazer anguelos.
tenga mala condicion para con él. Pindá apáhá, bolvedor de ançuelos.
HecopÑm ahé, es duro de condicion. Pindapotá, el cebo que se pone en el
Yñängaipá hecopY ahé, es tenaz en an cuelo. Chepópindá, soy ladron.
la maldad. PVmbae y yāpóbo, hizelo Cheäcäng pyndaíndaí, tengo cagui
con presteza. Pym haé y m6mbegúa dos de cabeca. Che moäcäng pyndai
bo, dicelo presto. Pymeréque ygúa ndaí, causame raguidos de cabeca.
bo, comelo en un santiamen. Pym nda Pindahá,
ei yyapóbo, no lo hize con presteza. Pyndapóy, V. Pindá.
Chem6py y yapoucabo, hizome que Pyndapotá,
Zo hiziera presto. Py tereyāpó tem Píndequà, Passar sin encontrarse.
biú, haz presto la comida. V. Píndeqúa, en Pí, pié. n. 11.
1 Pymi, Ladear. A y pÑmy, yo lo la Pyndí, Limpiar al niño el trasse
deo. AñäpÑmy ya pepó, ladear la olla. ro. Cherepyndí, limpianme (he: gu).
Añäpy my cherecómâr ängatú, he Pindó.b, Palma. Pindóba, ramos
decado de ser bueno. V. ApÑmi. n. 2. de palma. Pindóbi, el astil de la pal
z PSmi, Ocultar, esconder. Aypy ma. Pindóí, idem.Pindótiba, palmar.
mi hecó angaipába, oculté sus vici Pyndócuré, l. Myndócuré, Maiz
os. AypÑmi cherecó angaipába gui medio quebrado, y desollejado. V.
ñém6mbeguābo, menti en la confes Api. n. 3.
sion. Chem6pymi ocotípe, hizo me es Pini, Engaño. V. Pyry. n. 2.
conder en su aposento.Chepymi oco Pini, Mancha, pintura. Yagúapí
típe, él me escondió en su aposento. ni, tigre, l. Yáguareté. Cheroba pini,
Açapymi, cerrar los ojos. Amboca tengo pecas, ó manchas de qualquier
pymi, hazerle cerrar los ojos. Aypy manera, suciedad, ó pintura en la
my gára, anegar la canoa. Ygara cara. Cheaópini, tengo ropa pintada
oñépymi, anegóse la canoa. Am6ñé o suzia con manchas. Am6pini, pin
pymy gára, hazer hundir la canoa. tar assi, etc. Añémbopini guiñèm
Ípeaypymy cämbuchí, escondi el can boyéguáca, pintarse assi, engala
taro en el agua. Añépymi, yo me ane 72(t7"Se.

gué. Peypymi imé pendecómäränga Pynö, Pedo ; recibe re: Cherepy


tú, no encubrais vuestras virtudes.Pe n6 (he : gu).
ypymi imé peangaipapaguéra peñé PÑnó, Hortigas. Ao pYnó, ropa de
m6mbeguábo, no oculteis pecados en ortigas. Pynóhuāyúpi, comense los
la confession. Om6pÑmiucá añängä tallos de la hortiga.
angaipába ñém6mbeguâpe, haze el Piñà, Lista c. d. pí, capacidad, y
demonio que escondan pecados en la ñā, lista) V. Nā. n. 3.
confession.Omünda haguéra omi, es Píñfià, Tobillo. Chepiñuāmbó che
condio el hurto. V. Mi. n. 2. bohíi tacuera gui, estoy muy can
295/289 295 v. /289 v.
PÍPi PIP Í l
sado. Añèmopíñüāmbo, idem. Am6pí a Jesus, fruto de tu vienfre. Tembu
ñüāmbó, hagolo cansar. pipiara, dizen al calaba cllo, que sir
Píóg, Raiz que se come. ve de cuchara. Yapepó pipiára, lo
Piop, Dizenlo al gamitar del venado. que está en la olla.
Pípé (Posposicion de ablativo), Lo Pipíg, Fervor, diligencia, resplan
mismo que cum, de instrumento, y mo decer, reververar. Apipig guihóbo,
vimiento. Quíçépípe, con el cuchillo. voy con diligencia. Apipig guiquā
Idem quod ,inº de quietud. Ndere pa, pas8é como un rayo. Opipig itá
porabíquíicé aretepipéne, no traba quaraci rehé, reververan las piedras
jarás las Fiestas. Idem quod » simulº. con el Sol. Opipig catú ahé, es muy
diligente. Opipíg tecó mârängatú,
Tahá ndepipé,yré contigo en tu canoa.
resplandece la virtud. Santos yqua
Chepipé ohó, fuéconmigo. Idem quod
, intraº. Oymèmbaeamóbépe aypó tia hiny guobarehé mbae pipíg re
bae piperaé?ay otra cosa mas en esso? noinà, los Santos están pintados con
Pipébo (c. d. pí, centro, n. 7, y resplandor en el rostro. Nderecá opi
pe. n. 2, y bo, gerundio), Por el cen pig cägüy rehé, relampagueante los
tro, o capacidad de la cosa. Chepíá ojos por el vino. Cängüy omb opipíg
pipébo ahaíhú Tipā, en lo intimo de che recá, el vino me haze ver estrel
mi coraçon amo a Dios. Chepía pí las. Am6mbipig yquatíabo, adornar
péboí amboacíTüpà cheym6ñèmoy pintando. Añémbopípig ahè rehé, l.
r6haguera, de todo mi coraçon me Ahérí teqüarām6 guitecóbo, estoy
pesa de aver ofendido a Dios. Ay diligente en su servicio. Mimbig, es
quítyngó yapepó y pípebo, limpiar lo mismo que Pipig. Yacítatá mym
el vaso por dedentro. Cheängpipebo big, el reververar de las estrellas.
Tüpà che m6ngetá, hablóme Dios en Pytümymbig, obscurissima noche.
los retretes de mi alma. Pepíapipé. Pítümimbigeteí añärètâmeguāra, la
bo pemoi Tipà, poned a Dios en lo noche del infierno es obscurissima.
interior de vuestro coraçon. Pipírá c. d. pí, capacidad, y, pi,
Pipe (Ultima breve). V. P. m. 7. r, pellejo, y ia, abrir), Abrir. Aypi
Pipi, Apretar. V. Pi. n. 5.
pirá, yo abro. (pa: pára: bo: hára)
Aypipirá chepó, abrir la mano. Ay
Pipi, Picar el ave, y el pollo, que
pipirá aó, estender la ropa. Ndi pi
pica el huevo para salir. Opipi gui pírahábi, no se ha abierto. Aypipirá
rá, pica el paacaro. Aypipi gui carú checóga, agrandar la chacara. Ay
bo, comer con melindre. pipirá chearaquaá, abrir el entendi.
Pípia. r (c. d. pí, capacidad, y pia miento. Aypipirá cherecá, abrir los
r. n. 9), Lo contenido. Ogpi para, lo ojos. Oieeçá pipirá, idem. Ahecápi
que está dentro de la casa. Iurúpia, pirá, abrirle los qjos. Oyepipirá pág.
lo que está en la boca. Ipipiara, lo amaqúabiré, abrirse el dia lluvioso.
que está en el rio. Caà pipiara, lo Ibi oiepipirá abá āngaipá móc6ngā,
que contiene el monte. Ibítú pipiara, abriose la tierra, y tragóse a los ma
lo que contiene el ayre. Cabayu yu los. Aguirapá pirá, abrir el arco, y
rupipià, freno de cavallo. Tüpäcí assesfar a trar.
ríé pipiaréra, fruto del vientre de la Pipiú - c. d. pi, pellejo, y piú,
Virgen. Señora santa Maria ehecha blando).Ibirápipiú, arbol que e blan
gucá āngá Jesus nderíepípiaréraoré dea. Mym6i y pipiú, l. Yiapipiú, está
be. Señora Santa Maria muestranos blando lo cocido. Ndipipiu, Ndiiá
296/290 296 v./290 v.
PIRÁ P$R
pipíú, no está blando. Ibá yiapipíu 2 Pirá. r, Abrir. Aguira pá pirá,
imá, ya está la fruta blanda. Che abrir el arco. V. Pípirá.
píapipíú ychupé, tengo el coraçon 3 Pírá, Colorado, encendido, en
tierno para con él. Añémbopíá pi sangrentado. Chereçá pirá, tengo los
piú, enfernezcome. Chembopíá pipiú qjos encendidos. Mbaca capirā, vaca
hemimborará, enterneceme el cora que tiene los parpados bermejos, o en
con con lo que padece. V. Píú. carnicados. Mboi capyrà, cuentas co
Pipó?c. d. pá, pregunta, y de y pó, loradas. Curií hayibyrā, ya sagonan
Por ventura. Ohó pipó? fuese por los piñones.
ventura ? Che pipó aháne? he de yr 4 Píra, Particula d º rerbo passivo.
yo ? Chepipó chereraháne? por ven Yyucápira, el muerto. Yyucá pirā
tura me llevará ? Nda haicé pipó ne? mā ndé, tu eres el qua ha de ser mu
por ventura no yré. erto. Yyucápíréra, el que fué muer
Py pó, Gr uesso. V. Apy pó. to. Yyucápiràngüera, el que avia de
Pipó, Huella. V. Pí. n. 11. ser muerto. Nday yucapíra riguái ay
Pipó, Colmo. V. Tobapí, en Tobá, pó, no es esse para matar. Yyucápí
7"O87"O. rapi, el residuo de la gente, o cosa
Piqueengog, Socabar. V. Pi. m. 7. que se mató. Cheñèèym6mbeú, piré
apí namómbeui, lo ultimo de mi ra
Piquí. r, Pececillos. Apiquí poi, zonamiento no dice.
pescarlos. Ahapiquípoita, voy a pes Píra, Crudo. V. Pí. r. n. 12.
car pececillos. Oñ6m6ngoí píquí, bu Piraí, Mal pel/ejo. V. Pi. n. 1.
llen los pececillos.
Pyrai, l. Mbirài, Palometa pece.
Piquiraguí, Lo dedentro de la co Piráreçá, Ojos de pescado : dze
sa. V. en Pín. 7. Pipuiraguí. descaecimiento. Chepiráreçá, esto y
1 Pirá, Pescado.Pirá apecué, esca descaecido, desmayado, bolver los
ma. Pirá apecií, agallas. Pirá cängué, ojos en blanco. Añémbo pirare ga,
espina. Pirá cuí, harina de pescado. voyme desmayanado. Ambo pirareça
Pirá rí, rio de pescado. Ndapirá rii ynú pā nipām6, aturdile a porracos.
có, l. Ndapirárehá ipóbae rfiguāi coi, Pyrâqüá, Recio.
no es este rio de pescado. Pyrài, pa Pyrätä, Recio. V. Pi. n. 1.
lometa. Piaáibí, pescado fresco. Pirá Piré, Pellejo.
yyāpe cúe pecüe, escamoso. Piráiu, Pyréri, Delgado.
dorado. Pirá mbobía, há, l. Pirabía 1 Piri, Junco, y esteras de junco.
há, pescadero. Pirá mymboque, pes Pirí, junquillo. Pirióg, toldo de este
cado as8ado en hojas. Amó pirambo ras. Piripepé, espadaña. Piritiba,
que, assallo assi. Pirá pané, Mercu juncal. Oibá rurúrām6 ndo tíquiri,
rio estrella. Pirá pog, bejiga de pes estando hinchada la estera no se llue?re.
cado. Pirá pytā, pescado conocido. 2 Pyri La r se pronuncia muy le
Pirá potába, cebo para pescar. Pira ne a modo de n), Temblor, latido, en
pucú, bonito. Piráquá, avenida de gaño, calos frio, temor. Chepíapyri,
pescado, cardumen. Pirárici, sarta de tiemblame el coraçon, temo. Chembo
pescado. Pirarú, huevos de pescado. pía piri, hazeme temer. Cherāi b$rí,
Pirá y yacui, l. Piragúba om6ngui, tengo dentera. Am6pyri, hazerle tºm
l. Güomboápirá, desovan los peces. blar, y engañar.Chepopyri, me tiem
Pirá uré, sabalillos. Ypitiímā pirá, bla la mano, iba me a dar, y engaño -
ya quiere morirse el pece. me. Añém6pyri heó recháca, espan
297/291 297 v./291 v.
PÍRI PÍRÍ
téme de verle muerto. Chemópyrym píri eteí Tipà récóny, contigo mis
bá cheängaipá m6ängā, hazeme tem mo está Dios. Oyo píri mème yeui,
blar el pensar más pecados. Märápe están todos juntos. Oyopíri hápe, jazn
chem6pyrieperae? como me engañas? tamente. Ypíritāmó aycórām6 raé,
Añängā chem6pyri, el diablo me en ojala estuviera yo con ellos. Oiopíri
gañó. Nómópiringā, enredo, ficcion. bé, juntamente uno tras otro, simul.
Nañém6pyryngy hecháca, no temo Oio píribé íbápegúa rambaé íbipe
su vista. Cheretè pyrymbá, l. Chere güara abé ereipotá, juntamente quie
té pir$riaípo rará, padezco calos frios. res tu las cosas del cielo, y de la tie
3 Pyri, A pique, a canto, al pun rra. Tecó mârängatú haetecó angai
to. Amän6 pÑri, estoy para morir. pá yopíri béhecóndicatui, el vicio y
Chebó pyri, estoy ya con el pié en la virtud no pueden estar juntos. Oyo
el estrivo. Cheāngaipá pyri, estoy a píribé ahaihú Tüpà cherapichára abé
pique de pecar. Checarú pyri, estoy juntamente amo a Dios y al proacimo.
ya para comer. Checarú pÑri ereiu, 5. Pirí, b, Poco, un poco. Arupírí,
a buen tiempo vienes, que ya estoy pa poco traigo. Aroqúa píri, passarlo un
a se ra comer. Missa rendú pYrime ereyú, poco llevando. Mbuyāpé pirí amee
vienes a buen tiempo oyr Missa. Emo ychupé, dile un poco de pan. Ambo
re pyri eteí emé Pay Missa yñypiriíTi píríymééngā, quitarle de lo que avia
pà ópendereiquie hägüāmā, no aguar de dar, darle menos. Aporabíquí pí
des a entrar en la Iglesia al pun ríñóté, trabajar un poco. Chepía
to que el Padre empiega la Missa. A pírí, tengo chico coragon s. Soi depo
m6 mbeúpyri ychupé biñá, ya se lo co animo. Añembopíá pirí, hagome
iba a dezir. Tábapyri, el arrabal del timido. Piríñ6 aú, comi un poquito.
pueblo. Ibíra pé pYrime eremoitei, Piríñ6te añémómbotáhece, un poco
poneslo al canto de la tabla. Y pYri me aficioné a él.
me hi mam6 hoáne, si está al canto Piríai, Sudor. V. Pi. n. 1.
se oaerá. Em6pYri emé, ymoinā yá Píribi, Mustio, negligente, rehecio,
agüi, no lo pongas al canto, que se ganudo, vergongoso. Chepíríguitecó
caerá. Em6py ryçèri emé, no lo pon bo, estoy avergongado, mustio, etc.
gas tan al cantico. Pyri pyri ahéupé Ypíribí ahe chébe, está mustio con
cheneé habangué biñá, apique estu migo, no haze caso de mi. Chepíribi
ve de hablarle, ó reñirle. Chehó pyri ychupé, no hago caso dél. Apohúpa
obahè, al punto que me iba llegó. Y chehórām6 y píribí chébe, fuile a vi
mänó pyri abahé, llegué al punto que sitar, y estuvo se muy grave. Hobá
espirava. Ndeangaipá pyrierei có, píribí, rostro cañudo. Ayeobá pirí
estás a riesgo de pecar. Añem6 pyri bí ychupé, onostréle cara de hierro.
angaipabarí guitúpa, estoi en peligro Hobápiribí epé chébe iepí, haé ché
de pecar. Añärètāmè pehopyrymépe cherobá pucá ychupé, aunque me
icó, estais a peligro de yros al infierno. muestra siempre cara de herrero, yo
4 Piri (Posposicion). Idem quod le muestro una cara de risa. Hobá
, adº. Ayú ndépíri, ad te venio. Idem píribí ayporará iepi, siempre me mu
-
quod, simulº. Ipíri acarú, comi con él. estra mala cara. Na cherobá píribí
Idem quod n cumº. Tüpà topítá nde iepé ymééngā, no se lo di de mala
píri, Dios quede contigo. Arapy tífin gana. Aypotá píribí, assi assi lo quie
dí oyopíribéhecóndicatui, luz y ti ro. Ahaihú píribí, no le amo mucho.
niebla8 no pueden estar juntas. Nde Ypíribiché oquairām6, está rehacio y
298/292 298 v/292 v.
PIRÚ PYTA
mustio quando le mando. Ché atey pí racípe, secar al Sol. Ambo pirú,
ríbí, estoy recio, y floco. Nache píribií idem. Ypirú ātá, está medio enjuto.
tecó mârängatúrehé, no estoy desani 2 Pirú, Ruido, chistar, sacase del
mado para la virtud. Nache píribii ie ruido que haze la cosa seca pisandola.
coacurehé, no siento desacaecimiento, Nde piruímé, no hagas ruido. Ndache
ó no repugno ayunar. Nachepíribi ie pirú y guihóbo, roy sin hazer ruido.
coacúrām6, no siento trabajo, ó desa Chembo pirú, hizo me hazer ruido.
caecimiento en el ayuno. Cheraci chem Ndepirú tei ehóbo, mira no hagas rui
bopíribí, la enfermedad me tiene desa do quando rayas. Chepirú agui gua
caecido. Añémbo piribí guicänéóm6, cú oñeguâhé, huyó el venado del rui
estoy descaecido del trabajo. Che mbo do que hize. Añémbo pirú, hago ruido
píribí che acárām6, hazeme estar de de proposito. Ndepirú pirúque toñe
mala arte quando me riñe. gúāhé, haz ruido para que huya. Che
Piribítíí, Moreno. V. Pi. n. 1. ñee pirú, chistar. Ndeñèe piruímé,
PyrYquÑtyi, I?iñones, el coracon no chistes. Yñeepiruírām6bé ayquaá
cillo del grano por donde brota. Tahi ym6mbeú haguāmā, luego que empecó
oipyryquYtyngog abatí, heñói agüi, a chistar supe lo que aria de dezir.
quitan el coracon las hormigas al gra Pyru, Pisar. V. Pí. n. 11.
no porque no brote. Hayi opYrÑquÑ Pírú, Remuda, sostituir. A y pirú, en
tyi guecó yoporém6 ogueenói, cada tró en su lugar. Chepírú, entra en mi
grano conserva en si su especie. lugar. Eypírú ahé, entra en lugar des
te. Oroiopírú yiapóbo, remudamos
PÑrÑri, Ligereza, presteza. Guirá py
para hazerlo, Oroñópírfiyyapóbo, ayu
rÑry, paacaro ligero. AbápyrÑri, hom
damomos para hazer/o. Oroñopírií y
bre ligero. Itayéré opÑrÑri, anda li
ñangaguábo, ayuda monos a murmu
gera la piedra de molino. Añém6pyry
rar dél. Oyopírú cheangaguabo, ayu
riguihóbo, voy como un rayo. Chere
daron se a murmurar de mi. Peyo pi
çá pYrÑrigui māém6, mirar con lige rú tecómärängatú rehé, ayudaos a la
reza. CherecópÑrÑri, soy hombre libe
virtud. Ndapeyo pírui tecómäränga
ral, soy presto, ó sin assiento, ó fer
rehé, no os ayudais a la virtud Nda
voroso, ó inquieto. Hindó púgúy ahé, che pírúhári, no tengo remuda. Aó
hecopÑrÑri raérá, mirad que inquieto
es fulano, diligente, etc. Añémbo ecó ymboiopirú häguāmā ndarecoi, l.
Cheaó yopírú häguāmā nderecoi, no
pYrÑri guitecóbo, ando muy bulli tengo vestido que mudar. Arāñābó
cioso, diligente, etc.
cheaó amboiopírú, cada dia mudo
Pirírí, Estallido. Tatá pirirí, dar ropa, Mbae apópucú ñābó amboio
estallidos el fuego. Opirirí tatá, dá
pirú checamisa, cada semana mudo
estallidos el fuego.
camisa. Oiopírú cheacábo, ayuda
Píriríquití, Paacarillo pequeño azul. ron se a reñirme.
Pirog, Desollar. V. Pi. n. 1. Piruá, Beaciga. V. Pi. n. 1.
1 Pirú, Cosa seca c. d. pi, pellejo, Pyruà, l. Miruā (c. d. pí, centro, y
y rú, tener. Chepirú, estoy seco, ó fla huā, tallo), Ombligo. Chepyrüā, mi om
co. Ibirá y pirú, palo seco. Qoó pirú, bligo (y : o). Ypyrià guacú, tiene el
aassajos. Yépea y pirú, leña seca. Che ombligo grande. Ndei y pÑrfiàcóg,
yúrú y pirú, tengo la boca seca. Qua aun no se le ha caído el ombligo.
repotípirú, oropel. Am6mbirú tatá Pirupí, Porjunto, cerca. V. Pí. n. 8.
pe, enjugar al fuego. Am6mbirú qua 1 Pytā, l. MYtā (c. d. pí, centro
299/293 299 y 293v.
PÍTA PÍTE
y, tāng, colorado, bermejo), Colorado al arbol gruesso para subir por él. O
pardo morado. Pytäumbi canduá, mo pitáqúabo oroguerahá, llevar dos la
rado. Am6pytā, teñir de colorado. Tie cosa atada en un palo. Peipitáqúa
pytà, camaras de sangre. Hèndibá te6ngüera, atad el difunto en un pa
apytà, es barbibermejo. Ypítängaí, es lo en la hamaca. Peipítaquà carāme
muy colorado. Hetobapytā, tiene los guā herahábo, poned en una palanca
carrillos colorados. Oñémbó obapytā la caaca para llevarla.
oñépohân6ngā, afeitase de colorado. Pitaümbí cänduá, Muy morado.
2 Pítäng, l. Mitäng, Pellejo colo 1 Píté, Chupar. Chepité, chúpome
rado. Quyyi pitäng, agi colorado. (y : o). Aypíté,yo le chupé (bo: hára).
Añèm6pitäng, ponerse el cuero colo Añèqúäpíté, chuparse los dedos. Am6
rado. Mitäng, l. Pitäng, el infante.
ñè quāmbité, hazer que se chupe los
Pitängy(diminutivo) infantecico. Abá
dedos. Chem6 quāmbíte hééngüera,
oñèm6 pitäng, el hombre se haze ni chuparse los dedos saboreandose. Aho
ño. V. Mitäng, y Tàng.
3 Pitá, l. Mbitá, Quedada. Che bapíté, besarle en el rostro. Oypite
pítá, mi quedar (y: o). Mbitahá, ran
ígara tuyúpe, está encallada la ca
noa en el barro. V. va. n. 2, y bi. n. 2.
cheria donde se quedó. Apytá, yo que
do (hára: hába). Ayúguipytábo, ven 2 Pité. r, En medio. Ogpitépe, en
gome a quc dar. Cheñèè pitá pítá, soy medio de la casa. Chepopítépe, en las
tartamudo. Añém6néé pítá pitá, ha palmas de las manos. Chepó pítero
gome tartamudo. Pitahába, l. Mbita cé rocépe arahá, llevolo sobre las pa?-
hába, andamio que hazen en los arbo mas de las manos. Cheacäng pítero
les los cagadores. Quie opítápotá, aqui çépe arecó, tengolo sobre mi cabeça.
se quiere aposentar. Am6mbitá, hos Chepíá pítépe Tipāraihúba anói, ten
pedarle, agasajarle. Cherembipoirā go el amor de Dios en medio de mi
mà amombitá, aposentar al huesped. coragon. Nambo pítéri cherecó mà
Am6mbítá tuguí, restañar la sangre. rängatú, no he medrado en la virtud.
Cheremimómbitácherópe, el que apo Ambopíté ímà cherecobé, he llegado
senté en mi casa. Itípitá, la bassura, ya a la mitad de mi vida. Guecobé
follaje que se junta en el rio. Cheru pítére reymeomänó, no llegó a la mi
gui opítá, restañóseme la sangre.Che tad de lo que avia de vivir. Quíguá
ríé opítá, quitaronseme las camaras. ypíterey, peine que le faltan dientes.
Pitá, Carcañal. V. P. n. 11. Cheràipiterey, faltanme dientes. M6
Pitaá, Andamio que ponen en los cói pítépeaycó, estoy en medio de dos.
arboles altos para cojer pa caros. A Chequāmbitépeguá, el dedo de en me
m6mbi taá, puse andamio. dio de la mano. Pepítépe yepé aicó
Pitácog, Estrivar. V. P. n. 11. yepí, siempre estoy entre vosotros.
Pitagüa, Pazarillo. V. Apíte. n. 1.
Pitaí, Qarpullido. V. Pi. n. 1. Pité. r, Sobre. V. Apíté. n. 2.
Pitäng, Niño, Infante. V. Mytäng. Pítepó. r c. d. pí, capacidad, y
Pitáqúa. r, Palanca en que se atan pó, continens), Deacar en medio algo.
cosas para llevar. Aypitáqúa herahá Ambo pitepó checóg, descar alguna
bo, poner a n un palo la cosa atada. mancha por hazer en la chacara. Am
para llevarla. Ndaipítaqúari, no le bopitepó ibirapé, descar altiba cos
he atado el palo. Aypítáqüa Ibírá che en la tabla. Ypítepóraí ñaèmbé, ti
ieupí hägúāmā, atar un palo delgado ene el plato barriga en medio. Ambo
300/294 300 v/294 v.
PÍTÚ PÍTÚ
pítepócatú ñaèmbé, deacar algo alto baho de la cabeça. Pítui eí, agua del
en medio el plato. Ypítepótepó che vapor de la boca, y de la olla caliente.
rapé, hazeseme largo el camino como Chepítupá, haseme quitado el aliento.
el que va por campo, y vé el termino, Chepítúpá nderechageymà, esto y
y no acaba de llegar. Tecó mâränga penado por verte. Qhepitúpáguihoe
tú rapé oñè mbopítepótepó rāmi abá yma, deseo yrme.Tecó angaipá ombo
upé, hazesele largo el camino de la pítúpá tecómärängatú, el vicio ahoga
virtud. la virtud. Yyaigué om6mbitupá, l. O
Píterog (c. d. pí, capacidad, y og, mbopítúpá mytynguéra, la maleza a
quitar), Sacar lo de en medio. Aypíte hoga la sementera. Mbae aíiñfiatyndi
rog che cóga, muy poca obra he hecho pe aré y pítupá, ahogaron las espinas el
en mi chacara. Aypíterog ñóte ymèén trigo que cayó en ellas. Ambopítú ta
gā, sacar del monton para dar. Aypí tapeyuhá, hazer que sople bien el fu
terog cheangaipa guiñèm6mbeguā elle. Ndipítúcatui, no echa buen ayre.
bo, encubri pecados en la confession. Ypitú eté, echa mucho viento. Ypitú
Pití, Comegon. V. Tí. n. 1. ràngué océ y púrupí, vase todo el ayre
Pyty, Apretamiento, ahogamiento. por la rotura del fuelle. Arapítú, ay
Chepyty che rembiu, atoraseme la re. Pitubequii, retener el resuello, ali
comida. Chepyty yetí, atoranseme ento. Aie pitubequii, detengo el resu
las patatas. ello. Pítupó, bolver a ressollar. Che
Pítibiró, Sacudir. V. Tubí, n. 2. pítupó, he cobrado el resuello, aliento.
Pytybó, Ayudar. Chepítybó, me Pítucé, salir el resuello. Chepítuhé
ayuda (y: o). AypítÑb6, yo le ayudo nderacháca, descanso en verte, he co
(m6: hára). Aypítybó ycurápa, ayu brado aliento con tu vista. Aypítupí,
darle a mormurar. Aypítybó guica impedirle el resuello. Chepítú, mi ali
rúabo, ayudarle a comer. Aypítybó ento (y: o). Nachepítúcèmy, no pu
yiacápa, ayudarle a reñir. Ndaporo edo alentar. Pítúcembába, el respira
pítyb6i, no favorecer.Ypityb6mbirey, dero.Chepítú catú coíte, ya estoy con
desfavorecido. Oroñ6piryb6tecó mà aliento. Chepitú catú porabíquírehé,
rängaturehe, incitamonos a la virtud. estoy alentado para el trabajo. Che
Nachepítyb6hári, no tengo quien me pítücatú tecómärängatú rehé, estoy
ayude. Ndachepítyb6hábi, no tengo alentado para la virtud. Cherecóaquí
ayuda. Taypítybó ahè ndaetibi, no nachemópítú catui, mi floredad no
ay quien trate de ayudarle. me dá aliento. Hechacaé chepítuí ca
Pitiúg, l. Mbitiu, Olor de cocham tú, luego que lo vi se me quitó total
bre. Chepítiúg, yo huelo assi (y: o). mente el aliento. Anoibíté chepítu cú
Ambopítiúg, hazer que huela assi. era, he conservado todavia el aliento.
Pitiu guacú, olor assi grave. Abáyé I. X. N.Y. recó acicñerehé chemā
pítiúg, hombre pobre que huele mal. ènduápabé, añépítúá tecómarenga
Ypítiugaçú angaipá, el pecado echa turehé, en acordandome de la Passi
malissimo olor. Oñèmbopitiugangai on de Christo nuestro Señor cobro a
pabiyāra, cobran mal olor los peca liento para la virtud. Opítúpucu cu
dores. era ri oicó, dá los resuellos largos,
Pitú, Untar. V. Pi. n. 1. como el que se está muriendo Ambo
1 Pitú. b, l. Mbitú, Baho, calor del pítupá, ahogarlo. Chembopítupá che
fuego, resuello, aliento, vapor. Tata poriahú, aflijeme la pobreza. Checo
pítú, vaho del fuego. Cheyurupí tú, tí hecácängey chem6mbítupá, aflije
301/295 301 v.295 v.
-

PÍTU PÍTU
me la obscuridad del aposento. V. Pítüe c. d. pítií, resuello, y e, re
Abú. bosar), Descanso, consuelo, contento,
2 Pytü. n, Noche, obscuridad. Py satisfazer. Chepítüé, estoy consolado,
tíí atú, noche corta. PYtüeçãcäng, no contento (y : o). Chepitièeí, estoy
che clara. Hecá heçácäng aípítíínà, consolado sin aver accidente para e
algo clara está la noche. PÑtíamán llo. Pítífiecäi, alegría de la vista. Na
gí, noche lluviosa. Pytioguetébo, no chem6 m Stüei cheporabí quibo, con
che entera. Pytú yácatú, toda la no tinuamente trabajo. Abá pítuengatú,
che. Pytüyeqúaacatú, noche clara. hombre consolado. Nachepítüémy, no
PÑtümegúara, cosa nocturna. PÑtú estoy consolado. Nändepítuengatú
mimbíg, noche obscurissima. PStim apíreÑmà ibápeoyme Tipà rehé, nu
bucú, noche larga. Pytü ñābó, todas estro descanso eterno está en Dios en
las noches, PStündaí, noche mala, o el cielo. Nachepítüémi íbípe, no ten
muy obscura.PYtífindaíbí, noche con ga go contento en la tierra. Nachepítü
rúa. Pytú pabeÑngatú añaretàme, es ebei, ya no me queda consuelo. Am6
noche enterna la del infierno. Pytti mÑtífié, hazer descansar, contentar.
mpítépe, a media noche. PÑrfiquiryry AñemómYtüe gui cárúabo, estoy alen
ngatú, noche serena. Apítundaubáu tado despues que comi, ó he comido lo
báguihóbo, fui a tienta paredes. OpÑ necessario. Nachem6mytúei topehii,
tífindatibá mbaé cherehé, acometio me no me harto o satisfago de dormir.
a escuras una fantasma. Pítífiá chébe Nachem6mÑtífiéi tembiú, no me satis
ñíímé, cogio me la noche en el campo. faze la comida. Noñém6mítüeicheró
He 6á pytíímé, murió de noche, l. Pi ga, no caben más bienes en mi casa.
tíímeomäñó, chepítífingatú gui québo, NoñémómÑtüei o quírárām6, está muy
Jame ydo bien esta noche que he dor gordo.
mido. Nachepítífingätuigui quereÑmo,
Pítimbí, Obscuro, pardo. Aópítüm
mal me ha, ydo, que no he dormido.
bí, ropa parda, o morada. Am6pí
Amopytíí checotí, obscurecer su apo
tíimbíaó, teñir de pardo. Amapítim
sento. AraypÑtú chébe che hórám6,
bi, tempestad. Ypítimbí caá m6mbí
7. A rapÑtííá chébe chehórām6, cogio
me una obscuridad en el camino. Oñe ríguechágam6, está obscuro el monte
mirandolo de le cos. Pítimbí apípe
mópYtí, anochece.CheypYtiguihóbo, acé gueçá om6ndó, echar la vista muy
anochecióme en el camino. V. Ipíttí.
le cos. Quaraci y pítimbi, está el Sol
Pitubá. r c. d. pi, pellejo, y tub. obscuro. Oñém6pítífimbi acéängā an
n. 9, estar, y a, coger. s. tener cogido
gaipába pipé, obscurecerse el alma
el pellejo), Descaecimiento. Chepitú con pecados. Chem6eçá pítimbí che
bá, estoy descaecido (y: o). Chepitúbá íbígúa porey, estoy desmayado de
cánéógui, estoy descaecido del traba hambre. Chem6eçá pítimbi che carú
jo. Ambo pitubá, hazerle descaecer
eÑm6, idem. Câgúy chem6ecá pítim
(bo: hára). Am6mbitubá hébae, aco bi, hame turbado el vino. Cheapí ha
sar la caca siguiendola. Añèmbópitu
guera chem6ecá pytümbi, el porra
báeí, heme decado descaecer. Chépi
co que me dieron, o pedrada, me atur
tubarí guitecóbo tecó márängatú re dio. Yya raquaáópytümbi, tiene obs
hé, ando flocco en la virtud. M6roān curo entendimiento. * ,
gaí chemómbitubá chererecóbo, tra
enme acosado las tentaciones. Pítupá, Deseo.
Pítubi. Poloro. V. Tub. n. 2. Pítupí. No reso//ar. V. pitú. n. 1.
302/296 302 v.: 96 v.
PÓ PÓ
Pítuú, l. Mbituú, Descanso. Apituú, lo que estava en la cuerda atado, y
yo descanso (guábo : guàra). Amàm tirar del bastago de los frisoles, que
bituú, hazer que descanse. Pítuú apí trepan por los grboles. Ibirá poguacú,
rey mà, descanso eterno. Chem6mbi palo gruesso. Ibirapopoi, palo delga
tuú, hizome descansar. Chepituú nde do. Y poyérá, destuercese la hebra. Y
recháca, descanso en verte. Nache nymbópóquíryri, hi/o que se retuerce
m6mbituui nderecha gey, el no verte de muy torcido. Y poierog, quitarse
me tiene con cuidado. Tecobé pítuú, esto retorcido. Y poquír$ry, está retor
la vida descansada. Guigua píbo apí cido. Aó poānā, ropa basta. Popé, co
tuú, decanso estando sentado. Pítuú sa de hebra chata. Ibírá popé, vara
rehé aye cohú, gozo de descanso. Te empalmada, o tableada. Ambo popé
cópítuú rehé yecohú apírey iba peñ6 ibirá, empalmar madera, y hazer co
oy mé, el descanso eterno solo en el sas chatas de hilo, etc. Mucirá popé,
cielo se halla.Tecopítuú ibípenditíbi, faja. Ambopoioíbí, doblar el hilo.
no ay descanso en la tierra. Pítuú ecäi, Ambopoierá, hazer que se destuerga.
contentamiento de la vista, alegria. Añémbopo, adelga garse el gordo. Ay
Piú, Blando, l. Mbiu. Ypiú, está pobombi, torcer el hilo delgado. Ay
blando. Ypíüi, mui blando. Amboecó pófingá, adelgacar lo gruesso hilado.
apíú, ablandalle la condicion. Am6m Aypóm6mbi heymàpipé, debanar en
bipíú, aflojar lo atado. Cheiurupíú, el huso. Poaimbé, aspera ropa. Am
tengo la boca gustosa, blanda. Che bopoaymbé, hazer ropa basta gruessa.
píáypíú ychupé, tengo blando el co Aypóeré, chamuscar la cuerda. Ay
ra con para con él. Añémbopíáypíú, poçurog, l. Aipo pichi yçuróca, l.
enternezcome. Am6mbíú yraití tatápe, Aipo equíi, traer la mano por la cu
ablandar la cera al fuego. Am6mbíú erda, y tirarla para que se empare
mbaepí herecó recóbo, sobar el cuero. je, o adelgacar el hilo. Aypoüngá, yr
Am6mbíú íbá chepópe, ablandar la adelgaçando el algodon que han hila
fruta con la mano. Am6mbíú cherecó do en gruesso. Ytárehéoiputucárām6
ātā, ablandar la condicion. aó, y púpá, gasta la ropa la piedra
1 Pó, Demonstrativo de lo que se quando se lava en ella. Aypócíriboí,
oye, y se vé, o no se vé, sonido, golpe, traer la mano por el hilo destorcien
o ruido. Pó hecóni, allá está el ruido. dole. Cheaó y potírá, está desflorada
Pó túri, allá viene. Pó yhóni, allá va. mi ropa. Ypóabiyú cheaó, tiene pelo
Pó iquai, allá passa. Poñābé tereya mi ropa, está nueva. Ndapó abi
pó, haz desta manera, v.g. si doi gol yüy cheaó, está rayda mi ropa. Ypó
pes, que los dè assi, o cosa que se su piruá tucimbó, está rocada la cuer
ena. Poñabé tereyapó, ynipām6, haz da. Ypópiruárupí oçog potá, por lo
como yo, dando golpes. rocado se quiere quebrar. Aípopichi,
2 Pó, Hebra de ropa, grossor de encerar la hebra. Ndipobí tacíbó, no
palo, vara, cinta, hilo, persona, suje se levanta el enfermo. Ypobirámó ta
to. Ynymbó pó guacú, hebra de hilo cibó, ya anda convaleciente. Ibíráy
gruessa. Ynymbopópoi, hebra delga poatai, palo derecho. Iy poatai, rio
da. Ambopóguaçú, hazer hebra grues derecho. Chepoatai guiatábo, ando
sa. Ambopoi, hazer la delgada. Popí tiesso. Aypóbá, hilar (ngä: hára). Y
rupia, tren ca, cordon de tres hilos. mimbó y póyérábae, hilo torcido con
Ambopópírupia, hazer cordon de tres la mano yzquierda. Ynimbó y poiera
hilos. Aipoboí, descolgar de la cuerda ymbae, hilo torcido con la mano
303/297 303 v/297 v.
POAC POAT

derecha. Ynymbo ymbo poioíbípíéra, Póäi, Mano de garabato, agarrar.


hilo torcido doblado. Chepóāi herecóbo, tengolo agarrado.
3 Pó, Mano. Chepó, mi mano (y : Ypóāi chererecóbo, tieneme agarrado.
o). Chepóacátuá, mi mano derecha, Poāpé, Uña de la mano. Poäpè
mano abil, y lo mismo dizen a la si apíré, lo que se corta de las uñas. A
niestra, si se amaña bien con ella, hetá chepoäpè apí, cortarse las uñas.
porque Acatuà es destreza y maña. Poäpè guíraí, uñero de la mano. A
Aracañírām6 I. X. N.Y. opó acátuà yépoapécuú tei, estoy pensativo, ó
cotí omoi ymärängatúbaene, el dia avergongado.
del juyzio Christo nuestro Señor pon Poapényà, Mezquindad. Chepoā
drá a su diestra los buenos. pènyà, soy mezquino. Añèmbópoäpè
Póabíquí, Refregar las manos. A nyà, hagome mezquino. Ambopoäpè
yepoabíquí guiñémoyr6m6, retorcer nyà, hagolo mezquino. Ypoápènyà
se las manos de enojo. Ayépoabíquí herecópiché, soy tenido por mezquino.
guiñémboacúbo, calentarse las manos Poäpe y píbubú, Padrastros. Che
1170, cO7. Otra. poäpé ypíbúbú, tengo padrastros. Po
Poacá, Mano apta c. d. acatúa, äpèhüí, uña negra que se lastimó, o
destreza). Chepoáca mbohíita rera lo negro de la uña.
hábo, tengo fuergas para llevar la Poapí, Muñeca de la mano. Poapi
carga. Ypoacápābè herúbo, todos tra cäng, hues8o de la muñeca. Poapi ra
aceron grandes cargas. Ypoacá catú yú nyny, pulso. Chepoapírayú ony
Tüpà ñèéibagamboaé yiapó hägúā ny eté, tengo calentura. Chepoapi
mà, es poderosa la palabra de Dios rayú ony ny ioabí, están los pulsos
para hazer otros cielos. Ypoacá ahè desiguales. Ony ny poiabá, l. Onyny
ypítyhóm6, fulano me ayuda brava aibeteí, anda veloz el pulso.
mente, ó tiene maña o destreza en ayu Poapíquà, Atadura de las muñe
darme. Ypoacápá herúbo, rindiose cas. Chepoapíquà, l. Añémbopo apí
a la carga. Ndepoacahām6tereyāpó, quā, atarse cuerdas en la muñeca
hazlo como pudieres. Añèmbo poacá para tirar flechas.
potá yépé yécoacúrehé haeñèmbia Poapíquiyà, Bragaletes, manillas.
hii nda chembopoacári, aunque me Chepoapíquiyá,tengo bracaletes. Añé
animava a ayunar, me vence la ham mbo poapíquiyà, pongome bragaletes.
bre. Nachepoacári, no soy fuerte, Poaraquaá, Prudencia en hazer de
Nachepoacári cheraçí rerecó, ya no manos. Chepó araquaá pipé amèé,
puedo sufrir la enfermedad. Naché reparto las cosas con prudencia. Nde
poacárí herahábo, no puedo llevarlo. póaraquaápe yapóbo, mira que lo
Nache ñèè poacári, no tienen fuerca hagas con prudencia. Ndepoaraquaá
mis palabras, no tienen eficacia. Tü quaabaü,no tienes prudencia en hazer.
pã ñéé ypoacá catú, son muy pode Poatá, No alcancar la mano. Che
rosas las palabras de Dios. Añèmbo poatacúe oymè, lo que no alcango
acá coíte, ya voy siendo fuerte. Che con la mano queda. Chepoatari tába
m6nèm6mboacá, hazenme fuerte. rehé, no puede llegar al pueblo. Ypó
Poacäng, Artejo de la mano. Poa atarí rām6 tatapíaçí nahend, , si los
cängpibubú, padrastro. Poacú, mano tizones no llegan unos a otros no se
sinistra. Poaó, mano con guantes, o enciende. Ypoatarí oqúapa, no llega
ropa. Ayepoaó, pongome ropa en las ron al lugar. Ypo atarí aó ychupé,
manos para tomar algo caliante, etc. no le alcancó ropa. Chepoatarí hu
304/298 304 v./298 v.
POBI POCÓ
pití eym6, no le pude alcangar. Ypo ängaipapagüera, guiñém6mbegúabo,
atarí hembia chébe, no me alcancó encaminarse para la confession.
nada de lo que cogieron. Embopoa Póbo, Por las manos. Opóbo po
tari ímé, y potá ychupé, no le de ces boí, lo mismo que Poari, quitar de 7a
sin parte. Ndepoatarí ímé cherehé, mano. Aypoboí núpähába, quitéle el
haz que me quepa parte, o llega a mi, agote de la mano. Chepoboímbuápé,
y no te quedes por allá. Ypoatarí yé quitóme el pan de la mano. Ayurúpo
peá coèymbóbe y pábí, no dura la boí, quitéle el bocado de la boca.
leña hasta la mañana. Opobó aguatá, Ando gateando.
Poarí, Coger, quitar de la mano. Mymbábá coó opóbo oguatá ibagari
Oroiopoari, quitarle la carga para omaécym6, las bestias andan gatean
llevarla él. Chepoarí ahè checog rān do sin mirar al cielo. Ñandé opibo
guerarehe, quitóme la chacara que yaicó ybága ñande maèhammó ya
avia de ser mia. Chepoarí cherembi recórām6, nosotros andamos de piés,
recó rängüera rí, quitóme la muger teniendo por objeto de nuestra vista
con quien me avia de casar. Chepoa el cielo.
rí cherembiara rehé, quitóme mi pre Pocanèó, Mano cansada. Chepo
sa de la mano. Oroyópoarí oyoembi canèó, el trabajo de mis manos. Añèm
ararí, andamos a la rebatiña. Ayúru bopócanèó, trabajo con mis manos.
poarí, quitarlo de la boca. Ayéyuru Nachepocanè6ndéri, no soy amigo de
poarí ypoita, quitarse el bocado de cansarme. Ambopó canèó, hagole tra
la baca para darselo. Aiurúpoarí y bajar. Chembopocaneó, hazeme tra
m6mbeguábo, cogile la palabra de la bajar. Chepocanèopó chem6ngarú,
boca, y diacela. Oyépíám6ngetáaí po el trabajo de mis manos me sustenta.
arí, desechar los malos pensamientos. Chepocanè6póra rí aycó, vivo de tra
Ayçãpoarí, descolgar. Che angaipá bajo de mis manos. Nachepocaneó pó
poarí guiñem6mbegúabo, encubrir ri, no saco fruto de mis trabajos. Che
pecados en la confession. Cheängaipá pócaneó pó rehageym6, nachepóca
poarí catú chepía guíbé, ya he dado nè6ndéri, porque no veo fruto de mis
de mano a mi mala vida. Chepoarí trabajos, no quiero cansarme. Chepó
cherembiapó gui, caeseme de las ma caneó mbopo eymâm6 nache poca
nos lo que estoy haziendo, id est, no mé6 mbotari ychupé, porque no me
tengo gana de hazerlo. Chepoarí che paga mi trabajo no le quiero servir.
rembiu gui, no puedo comer. Chep oa Pocóg, Tacto, tocamiento, assir.
ríhe rahá habanguera guí, no tengo Ayépocóg, assime, sustentéme. Pocóg
gana de llevarlo. Chepoarí haíhúba poränduhába, sentido del tacto. Apo
gui, nada me dá gusto sino su amor. coghecé, toquéle (ca: cára). Apocó he
Y poarí cheraíhubagui, nada estima có rehé, toquéle en la fama. Apocó
sino mi amor. hecé, tratéle mal, y toquéle simple
Pobèè, Mostrar con la mano. Ay mente. Nda pocogi hecé, no le he toca
pobèè, yo lo muestro con la mano. A do. Ndipococábi, no se ha tocado.
ropobèétei ychupé, mostréselo sola Ndipococábí chembaé, están intactas
7me7%te. mis cosas. Tipäcí ndipoco cábi, fué
Pobíbí, Palpar, manosear. Apobi intacta la Virgen. Ayépóco guiyéehé,
bí ñóte guihóbo, yr a tienta paredes. tocarse assi mismo. Chepocobó, l. Che
Apobibi carāmègúäpó, trassegar lo guarynybó, lo que cogi en el assalto.
que está en la caaca. Aypóbbi che Puābó, l. Muāmbó, idem. Aypocóg,
305/299 305 v/299 v.
* POEP POER
guiar al ciego de la mano. Chepocog, torno. Aypoepí chenipärām6, dile
guiame dize el ciego. Eyo ndepó re porque me dio. Aypoepí ché poirām6,
ropocóca hece, ven a tocarle con las dile de comer, o cosas porque el lo
manos. Aypocó abaeté hecé, l. Ay hizo assi conmigo. Aypoepi chererecó
pocopochi hecé, tuve malos tocamien catú hagú era, tratéle bien, porque
tos con él. de la mano. el lo hizo bien conmigo. Aypoepí yca
Pocupé, Lo contrario de la palma neón güe, paguéle su trabajo. Añéé
Pocuipe, Mano abierta. Chepocui poepíguíñém6yróm6, respondile eno
pé, abrir la mano como para recebir. jadamente. Añéé poepí catupíri ychu
Añémópocuipé y yārápa, coger algo pé, respondile con buenas palabras.
assi en las manos. Che pocuipeíymé Nache ñée poepí céri ché, no soy
enga, cogi un poquito con la mano, amigo de vengarme en palabras.I oio
y se lo di. poepí, van los rios encontrados.
Poe, Meter la mano. Apoe, yo me Poèqúam6, Destreza, modo. Che
to la mano. Amópoé, hazer que meta poeqúam6 guíráiucábo aycó, ando con
la mano. Anópoé, hazer que meta la destreza matando parcaros. Añèmbopó
mano, metiendola él. Napoéi cherem eqúām6 ñèmboé rehé, hagome diestro
biupípé rängé, no he metido aun la en rezar. Cheñéé poéqúām6 aycó gui
mano en el plato. ñeèngā, hablo a mi modo. Nderembi
Poehú, Hallar con la mano. Apoè apó pochí poéqúām6, yiapóbo, tienes
hu, meti la mano hallando. Nda poé mal modo de hazerlo. Naché poeqúā
húbi mbaé, no he hallado nada con m6 rüguāi cheangaipá, no he acos
- la mano. tumbrado a pecar, pero ya si peco.
- Poeyá, Dexar de la mano, desam Nachepoéqúām6 rüguāi cherecó má
- paro. Aypoeyá, yo de co de la mano. rängatúbiñà, no solia ser bueno, pero
Ndachepoeyáricéne cherembiapó, no ya lo soy. Chepoéqúāmboé arecó te
he descar la obra de la mano. Imā ay có mârāngatú, siempre me he acostum
poeyà cheānāmā, mucho ha que de cé brado a la virtud. Peñèmbopoèqúā
mis deudos. Chepóeia Tipá, Dios me m6 tocó mârängatú rehé, acostum
desca de su mano. Tachepoeiarímé braos a ser buenos. Noñémbo poèquâi
Tipā, no me deace Dios de su mano. céamó tecó màrāngatú rehé guapi
Poeyaripí, desamparado. Opó poeia chá rechagey m6, no se acostumbra
ne, yo os de caré a vosotros, ó echaré rán a la virtud sin ecemplo. Añém
de mi. Céri chepoeia, por poco me bopoèqüā tecó rehé, acomodome a la
de can. -
costumbre. Nändepoéquāmo riguai
Poemyāryró c. d. poé, meter la añém6nā, tuve yo otra crianga que tu,
mano, my, diminutivo, a, ladear, r6, soy mejor, etc. Nande poéquāma rü
buelta), Quiere dezir mano mezquina guāi aycó, otras costumbres tengo yo
en dar, dar con la mano torcida, ó que las vuestras. Nande poéqúām6
cuchara. Ndepoémyāryró y mééngä rüguāi acaquaá, mejor doctrina que
chébe, dasme con mezquindad. Che vos tuve en mi niñez. Poèqúā petei
poémyāryró y mééngā ychupé, dile charecó tecó mârängatú rehé, acos
con mezquindad. Poèniog, no sacarlo tumbremonos a sola la virtud.
todo con la mano. Ayp6èniog, l. Che Poerú, Traer la mano. Aypoerú,
poèniog cambuchí, meti la mano en traigo con la mano. Ayépoerú, llamar
el cantaro, y saqué algo. con la mano. Oyepoerú chébe, lla
Poepí, Retorno. Aypoepí,dile el re móme con la mano.
306/300 306 v./300 v.
POi PoíA
Poetá, Muchas manos. Chepoetá, Poíbiri, compañia en hazer algo. Che
doyme maña. Ndachepoetai, no tengo pó Ibíribé ahé recóny, trabaja este
vagar. Ambopóetá, ayudole. Ndepo en mi compañia. Chepó ibíribé opoe
etá eicóbo ñandú, acaba ya, date ñaèmbépe, comemos en un plato los
priessa. dos. Chepo íbíribé chacarú, comamos
Poétií, Oler las manos, y tomanlo juntos en un plato. Chepó Ibíribé
por besar las manos, muy malamente: chaporabíquí, trabajemos juntos. Che
propriamente se dirá Ayeyurumboyá po ibíribé charahá, llevemoslo en las
ndepo rehé, l. Aieyurumbobí mdepó manos. Chepó íbiribé opoebaeñaém
rehé, besote las manos. V. Bí. n. 2, bépe aéte catú chemeène, l. Heyé
y Yà. n 2. chemééngā, el que come conmigo en
Po guípe, Debaco de la mano.Che un plato, esse me ha de entregar.
poguípe orogue recó, tengo potestad Poychã, Manos que agarran. Nde
sobre ti. Chepoguípe tequāra ahé, poi chá, tienes buenas garras.
esta está debaco de mi jurisdicion, es Poitá, Manos recias. Mboítacúe
mi subdito. Nda chepoguípe teqúara ohó, los valientes fueron. Chepoita
rüguāi nde, no eres mi subdito. Che cüera oyucá, mataron mis valientes.
poguira gúi y cemí, saliose de mi Nda chepoita cúebei, ya no tengo va
jurisdicion. Chepóguírigúara tamó lentones. Y poÍtacúe ché, soy valenton.
paé, ojala fuera mi subdito. Chepó Poytí, Arrojar la mano, bendicion,
gui riguarey amó paé, esso fuera sino o maldicion. Ayépoytí hecé, echéle
estuviera en mi jurisdicion. mi maldicion. Oyépoiti chébe, echó
Póguiróg, Salirse de las manos. me su maldicion. Toyucá mburú mboi
Aypóguíróg, escapé de sus manos. heí oyepoitica chébe, echóme maldi
Aypoäpeguirog, escapóseme de las cion que me matasse una vibora. A
77, CEO.S. yépoitícatupíri cherairupé, echéle mi
Pohei, Lavar las manos. Ayépohei, bendicion a mi hijo. A yè potñcatú ie
yo me lavo las manos. Ambopohei, bi iebí, echéle mil bendiciones.
hago que se lave las manos (ta: tára). Poitú, Mano suzia. Chepoitií, ten
Yépoheitába, aguamanil. Amée y po go las manos suzias. Ndepoitií cüera
heita gúāmā, darle aguamanos. Che ereú ucá agébe, eres un puerco en
pohei ño y reyre, lavome las manos guisar.
muchas vezes. Poia, Caber la mano. Chepoia ca
Pohó, Yrse de la mano. Chepohó, túhecé, cabe bien mi mano. Ndache
fuéseme de la mano, escapóseme. Ndi poiabí, no cabe mi mano. Chepoia ca
pohoi, no se le escapa de la mano. tú ñó anohe, todo lo que pude alcan
Poí, Mano chica. Ypoi chébe, es gar con la mano saqué. Ndacépoíabi,
mezquino para mi. Chep oí y mééngä no cabe la mano.
ychupé, dile escasamente. Ndepopoí Poiabá, Presteza de manos. Chepo
imé yme engā ychupé, no seas escaso iabá, doyme priessa. Ndepoyábate ca
en darle. Añémbo popoí, hagome tú, mucha priessa te dás. Añembo
mezquino. poyābá, doyme priessa. Ambo poyà
Poí. r, Decar de la mano. Apoí bá, ha gole da priessa. Ndepoyābá
cherembiapó agui, deco de obra. V. eyübo, date priessa en venir. Ndepo
Y. n. 9. yābá ygúabo, come presto. Ambopo
Poi, Mano suelta, dar de comer, y yābábíberá, hagolo en un momento.
cosas, partir con otro. V. Poi. n. 1 Poiai, Mano abierta. Chepoiai, soy
307/301 307 v/301 v. 20
-
POÓ POPÍ

liberal. Ambopoiai, hagole liberal en güe poó pi iméénga, darle huesso


dar. NandeteíTipā y poiaicatú ñān- mondo. Chepoó cängueráyú y meén
debe guguítyr6été y mómbucábo ñān-gā, darle huessos y nervios.
derehé, e8 Dios tan liberal, que has Pooi, Deslizarse. Chepóoiychugui,
ta su sangre derramó por nosotros. deslizéme de sus manos. Amboyépooi
Ché abápoyairām6 pae y pícopieÑmi, ypícYróm6, escapelo. Chepooi Perú,
si yo fuera difusor no durára la cosa. fueseme de las manos Pedro.
Chepoya y amí biñá chembaerām6, Poóó, Largueza, lo mismo que Póó.
era yo liberal quando tenia. Ndache Poóg, Quitar con la mano. Acífi
poiaibei, ya no soy liberal. Chepo mandápoóg, coger frisoles. Aypoog
yaibórām6 guitecóboé, ndaché poiai ibá, coger fruta con la mano.
bei, por aver sido liberal no tengo ya Popé, Mano abierta. Añémbopópé
--
que dar. Mboyaitába, a lo que se a iguabo, comer con toda la mano. Am
larga la mano. bo popé y mééngā, darle una almoca
Poiobai, Abrir las manos una en da en su mano. Añèmbopopé y meen
- frente de otra, o como para recebir, gā, dile un almogada con mi mano.
o rezar. Añémbópoiobai, poner assi Añémbopópé ígúabo, bever agua con
: las manos. las manos. Chepopé y yārápa, coger
Poyoíbí, Manos puestas para rezar. a8si con las manos. Popé yácatú,
Chepoyoíbí, pongo assi las manos. quatro dedos de alto en medida. Mbopé
Añémbo poyoibi, idem. Ambopoyoíbí, pipé ahāá, señalar una mano.
ponerlas assi a otro. Pópe, En la mano. Chepópe arecó,
Poiopó, De mano en mano. Poiopó tengolo en la mano, y en mi potestad.
iopópe che ñee am6ndó, embiar pa Chepópe hiny te6 agüin de pícyróhâ
labras de mano en mano. Poiopó yó gúāmā, en mi mano está librarte de
pópe toguerú, traiganlo" de mano en la muerte. Ypópeaheya, a ello come
7,262,02 O, ti. Ndepópe amoi, a tu voluntad lo
Pombegúe, Mano lerda. Chepom dero. Chepópe arecóndeyúbica, ten
begúe, soy lerdo de manos. Añém6 go potestad para ahorcarte.
p6mbegúe, hagome lerdo de manos, Popegúa, Lo que está en la mano.
Pomómbí, Cerrar el puño. Chepó Mbopeçüa, ¿dem. Chepopegúa, mi
m6mbi, yo cierro el puño. Chepó mom baculo. Chepopegúara nängā ndepí
bípe orotyngane, os daré de mocico cYró, el librarte está en mi mano.
nes. Ayépóm6mbí, cerrar el puño. Pópetei, Una mano. Petey pó amée
Chepóm6mbí, soy mezquino.Ypóm6m ychupé, dile un puñado. Petei póbaú,
bí chébe, es mezquino para mi. un puñado comi. Petey pó aia rá,
Poñérã, Mano inquieta. V. Nèrà. tomé un puñado.
Poó, Largo en dar, cosa de tomo, Popí, Pellejo de las manos. Nache
gruessa. Ypoó tecatú abé, es liberal. popíbei porabíquí agui, tengo las
-
* --,
- Chepoó, yo soi liberal. Nda che pooi, manos desolladas de trabajar.
no doy mucho. Nda chembopópe ooi, Popià, Puñal, aguijon. V. Popià. (
solos huessos me ha dado, no me ha Popíçí, Tomar las manos. Aypo
llenado la mano. Ambopópe óó ymèén píçí, toméle las manos, o desposéme.
gā, hele dado bien. Ambo apípe óó Oroiopópíçí, desposamonos. Yopopí
iméénga, darle carne mucha con pe çibae, los desposados, y cosa continua.
7/ejo. Aycängüe poó catú y mééngā, Qiopopící ára, continuarse los dias.
darle huessos con harta carne. Aycān Ara amängí iopopíçí, continuarse los
308/302 308 v./302 v.
POPO PORU

días lloviendo. Amboiopopíçí cherem poräng, soy venturoso (y: o). Nache
biapó, continuar la obra. Oiopopíçi pó porängi, no tengo ventura. Añè
ibírápembi, juntaron se los dos ectre m6pó porāng pindapó y rehé, hagome
mos del cerco. Amboio popíçí Missa dichoso en la pesca. Opóporängápe
rendúpa, continuo oyr Missa. Oyopo herúri, alcangolo por su ventura. Che
pící temym6ängaí, continuan los ma pó porāng ápo ré ycó, este es efeto de
los pensamientos. Emboyopopíçínde mi ventura. Chepoporāng parápeí, a
recó mârängatú, persevera en la vir vezes tengo ventura. Chepóporängatú.
tud. Namboio popícíi cherecó márān guitecóbo, amdo de ventura. Nache
gatú, no persevero en la virtud. Pem poporängatúbei, ya no tengo ventura.
boio popíçí pendiçí,atad la possession. Chepóporängatú tāmó, oacala tuviera
Pópindá, Agarrar, hurtar. Chepó ventura. Chepó porängatú amó paé,
pindá, soy agarrador, ladron. Añém6 pues avia yo de tener ventura.
p opyndá, hagome ladron. Poqüá, Passar, vencer, aventajar
Popíndeqúa, Iretortijar las manos. se. Aypoqúā, ñémboequaá rehé, pas
Añémópó pyndequa, torcer las manos. sole en saber rezar. A y póqúā yya
Popípí, Apretar en la mano. Ay po raquaábarí, hagole ventaja en enten
pipi ymeéngā, llenarle la mano, sobor dimiento. Añémbopóqúā ucá, hago
narle. Ambópopípí, llenarle las manos. que me lleve ventaja. Chepoqüá ahé
Popirānā, Manos de pellejo recio, cherecó angatürà rehé, hazeme ven
callos. Chepópirānā, tengo callos. A taja en bondad. ioapí, artejo.
ñémbopópirānā, voy criando callos. Poqfià, Dedo de la mano. Poqüá
Guiporabíquibo, trabajando. Poquaá, Habito. V. Yépo quaá.
Popyri, Temblar la mano. Chepó Peqüábatí, El espacio entre los de
pyri hece gui pocóca, rehuir la ma dos de las manos.
no tocandole.Chem6pópyri, engañóme Poquí, Mano tierna, dar poco. Che
yendo yo a tomarlo. V. Pyri. n. 2. poquí y meéngā ychupé, dile poquito.
Popiruá, Ampolla, rogadura, roca Ypoquí y mééngā chébe, poco me dio.
do. Chepópiruá, tengo ampollas en Añém6 poquí y yāpóbo, hazer con
las manos, callos. Chepópiruá chepó tiento, ó de mala gana.
rabíquí rehé, tengo callos de trabajar. Poquihiyé, Mano que teme, tiento.
Popíté. r, La palma de la mano. Chepoquíhíyé yyāpóbo, hagolo con
Chepópítépe arecó, l. Chepopítero tiento. Ndepó quíhíyé y meèngā, da
cépe, tengo lo sobre mis palmas. Che le con tiento.
popíterocépe orógueraháne, llevaréte Poquíri, Mano torcida, cosquillas.
en las palmas de mis manos. Chepoquiri, hazeme cosquillas. A y po
Popó, Caudal, lo que está en la quíri, hagole cosquillas. Chepoquíri
mano. Chepópó catú guihóbo, llevo chembopucá, los cosquillas me hazen
mis manos llenas, he cacado, ó pesca reyr.
do, ó cosa semejante. Ndachepópóri Porícué, Suziedad de las manos.
guiñeatimàm6, buelvo con las manas Ndeporícué ereú ucá, eres suzio en
razias. Ambopopó catú im6ndóbo, guisar.
dile bien que llevasse. Chepópó ayé Porírú, l. Mboirú, Guantes. Chepo
catú, suficiente caudal tengo. Ndacherírú arubí, tengo guantes en las manos.
pó potári cheatey, la floacedad y pe Añèmbóporírú, pongome guantes.
reza me haze ser pobre. Porupí, Por la mano. Chepó rupi
Poporäng, Tentura, dicha. Chepo arecó, tengolo debaaco de mi poder.
309/303 309 v/303 v. 20 º
POÚB PO

Cheporupí guā rànguèra ebocoi, esso ñandú, acaba ya de desembolverte, haz


es lo que yo avia de usar, ó tener, o algo.
governar. 4. Po. r, Salto. Chepó, mi saltar
Porú c. d. pó, y rú, tener), Usar. (y : o). Apó, yo salto. Gui póbo (há
Ay porú, yo uso. V. Porú. n. 2. 2 ra: haba). Opóbae, el que salta. Nda
Poti, Manos, ó puntas. V. Poti. n. póri, no salto. Ambopó, hazer que
Poti, Mano recia, cerrada, mezquin salte. Apó apó guitecóbo, andar a
dad, cosa recia. Chepotí, soy mezqui trancos. Opó pori pirá, salta el pes
no. Chepotihápe amee, doy con mez cado. Chereçá pó, tengo los ojos sal
quindad. Chepotí ahé guerecó, hame tados. Andaguí píte pó, las corbas
hecho ser mezquino, Añémbopotí, ha saltadas. Pirapó, dondesalta el pes
gome mezquino. Ndachep otíbi, no soy cado. V. Pópó, y Cutípó.
mezquino (hece). Potíbi yāra, mez 5 Po. r, Lo contenido en la cosa, lo
quino. Ypotíymbae, liberal. Ambopo que está la llenura de la cosa, señal:
tí, hagole que sea mezquino. Ibírá y hazembo quando se le llega pronun
potí, está muy recio el palo. Che potí ciacion narigal. Nimbó, lo que con
cheremymbotápe guy tenä, estoy te tiene el campo. Cambuchipó, lo con
naz en mi voluntad. Chepotíhápe tenido en el cantaro. Parānāmbó, lo
ayèruré y chupé, con eficacia se lo pe contenido en el mar Nümbó, lo con
di. Añèmbopótí Tüpà rerobiähába tenido en el campo. Ibagapó, lo con
rehé, estoy firme en la Fé. Chepotí tenido en el cielo. Añärétambó, lo que
catú ychupé, resistile. Che potí pará ay en el infierno. Cheríepó, lo conte
mor6äängaipipé, no estuve muy firme nido en el vientre. Nacheríepóri, no
en la tentacion. Ambopotí cheängä he comido. Yporey ngatú aycó, estoy
Sacramento pipé, fortaleci mi alma pobre. Y porey ngatú picó ereicó, estás
con el Sacramento. Chembópotíog m6 pobre. Tipā recapórām6 y aicó iepí,
roäängaíba, chemo āngaipabo, ven estanos Dios mirando siempre. Tüpà.
cióme la tentacion. Y potái y potí, el ñandereçápórām6 tamó, ñiñände an
muelle de llave, etc., está recio. Y potí gaipábiçé raé, si tuvieramos delante
potí, está muy recio. de los ojos a Dios no pecaramos. Na
Aipotírog, Desatar, o desapartar. checameópóri, no saco provecho de mi
Potyró, todas las manos. Chapotyró trabajo. Checaneó pó aguíiei ieí, to
hecé, pongamos manos a la obra. Am davia tengo algun provecho de mi tra
bo potyró mbía abatí rára rí, hago bajo. Y pocatú cheróga, está llena mi
que todos vayan a coger maiz. Ambo casa. Ndipóri cheróga, está razia mi
potyró mbíá cheígá ra rí, hago que casa. Y porymbae, cosa vazia. Ypo
todos trabajen en mi canoa. Opotíró rymbaéiepéche acá, sin causa me ri
cheróga rí, todos trabajan en mi casa. ñen. Ndipóquíríaubé, ni aun un po
Nipotyr6mbotári mbíáoqúapa, no co ay. Ndipóri ndeyāpú hagüāmā, no
quiere la gente juntarse a trabajar. ay causa para que mientas. Ndipóri
Ahágui potim6, voy a poner mano a ebocoi pípé mbaé amó ymoängägú
la obra. rrar, etc. āma, no ay cosa que pensar en esso.
Potírog, Desatar lo recio, desafo Tembiú poreymâm6 çoó haú, por
Pofibā, Mano aforrada. Ypoübābae falta de otra cosa comi carne. Che
mde, estás atado, no te desembuelves a iurúypó, tengo la boca llena. Ibag y
hazer algo, y al que teme ensuziarse pó abé Tipā oiapó, hizo Dios el cie
las manos, etc. Nde pofibāímeteque lo, y lo que en él está. Chearaquaá
310/304 310 v./304 v.
POAT PO CO

yp orugú catú mbae y quaá hagúāmā, Pobà, Hilar. V. Po. n. 2.


tengo mucha capacidad para apren Poca. b, Arcabuz. V. Pog.
der. Ypó mynyngatú chembae quaá, Pocá c. d. po, hebra, y cá, Torcer.
tengo poca capacidad. Ambopó Paí Aypocá, yo tuerco (bo: hára). Aypo
chequaitagüera, cumpli lo que el Pa cá abá, tomómbeú hupigfiara, dar
dre me mandó, ó la penitencia. Nam tormento de cuerda. Chepocá írica
bopóri, no lo cumpli. Ambopó che re bâqúā, la corriente del rio me detiene.
my moängüera, cumplo mis intentos. Aiaiubocá uruguaçu, torcer el cuello
Ambopó Perú, hago que sea rico Pe a la gallina. Aypíiubí y pocábo, dar
dro. Ambopó cherapé, frequento mi le tormento de cuerda. Aó aypocá,
camino. Ambopó caramégúà, llenar torcer ropa. Ibítu chepocá, el viento
la casca de ropa. Noñémbópori ahé me detiene. Cherecó angaipá chepocá
chébe, hizose me pobre, y no me dio pocá tecó mârängatú agui, el vicio
nada fulano. Na ñémbopóri aubi me detiene para que no me dé a la
ychupé, fingime pobre, y no le di nada. virtud. Tipà ñände quay tába aypo
Añèmbopó catú ychupé, hize osten cá, quebranté los preceptos divinos.
tacion de rico. Cheporabíquí hagüe Pocäng, l. M6cäng, No continuada
póra ríara aíba y m6 cañYmbiré ay cosa. Aó pocäng, liengo ralo. Ayapó
cóeí, despues que el mal tiempo ha pocà pocāng, hazer ralo, ó raras ve
echado a perder mi sembrado padez zes, ó sin continuar. Ahendú Missa
co. Pipó, la huella. Mimbó, la señal pocā pocäng, oygo Missa raras vezes.
de la herida de lanca. Quíçé pó, la Amó pocängatú cheñém6mbeú, raras
herida del cuchillo. V. Bo. r. n. 1. vezes me confiesso, Nam6 pocángi
Poacá. r, Poder. V. Pó. n. 3. cheñém6mbeú, frequentemente me
Poahé. m, l. Moahé, l. Poace c. confiesso. Aporabiquí pocā pocäng,
d. pó, ruido, y taçé, grito), Quercarse, trabajo a remniendos. Nipocāng mbo
Chepoähé, yo me queco gritando. Na tári mbíá, no quiere la gente apartar
che poähémy, no me quero. M6ähé se unos de otros. Orepocāng ngatú.
mā aíaíñóte añäretàme, en el infier somos pocos. Am6beú pocā pocäng,
no todo es quecidos terribles. Y poahé dezir la cosa a remiendos.
chembopíáquí, enternecenme sus que Pocaneó, Trabajo. V. Po. n. 3.
acidos. Ypoahé tei y pore Vme yépé, Pocog, Tacto. V. Po. n. 3.
que case sin causa. Amópoahé, hago Pocog, Estrivo. V. Cog. n. 1.
que se quere. Pocohú. b, l. Mbocohú (c. d. pocog,
Poaimbé, Aspera ropa. V. Po. n. 2. y hú, hallar, Coger de repente, y en
Poäpe, Uñas de 7a mano. V. Po. n. 3. maleficio, alcancar una cosa a otra.
Poātā, l. Poätäi, Derecho c. d. pó, Hopácheopocohúrām6, turbóse, por
hebra, etc. y tätäl, Estirado. Ípoātāí, que le cogi de repente. Amboopá ypo
rio derecho. Ibírá poātā, palo dere cohurâm6, hizele turbar cogiendole de
cho. Pé poatäí rupí ahá, fui por ca repente. Chepocohú ombae rehé che
mino derecho. I. X. neèngüera pé po mundárām6, cogiome con el hurto (y:
atäí rāmi oycó bápe ohópotábae upé, o). Aypocohú cherembireco rehe, co
Zas palabras de Christo son camino gile con mi muger. Oropocohú coite,
derecho para el que quiere ir al cielo. ya te he cogido. Oiopocohúbé abatí,
Am6po ātāngatú yapúra, componer alcanga se una cosecha a otra, y ten
mentiras. Ypo atāi gueco potarey, l. go maiz nuevo y viejo. Oíopo cohubé
Poâtai potarey, incorregible. checogpipiara, tengo raizes en mº
311/305 31 1 v/305 v.
POG POHÉ
chacara del año passado, y deste. Ndo cába, escopeta. Apocápóg, l. Ambo
iopocohúbi yépí cheremytymà, siem pocapóg, disparar escopeta, l. Ambo
pre me falta la comida antes de la póg pocába. Pocabiiāra, escopetero.
cosecha. Oiopocohubé mbíá, vanse Pogque ó que golpe Ambopog yñā
alcangando unos a otros. Aipocohu cang ycábo, quebréle la cabeça.
yapuram6, cogile en mentira. Pohāng, l. Mohāng, Medicina, re
Pocopi, Duracion. V. Pícopí. medio, hechizo. Aypohânó, yo le cu
Pochí, l. Mbochi, Colerico, recio, ro, y enhechizo (ngä: ngāra: ndaba).
enojadigo, mucho, suzio, ruin, y malo, Chepohânó, me curo. Po hân6ngára,
Chepochí, soy malo, etc. Chepochín medico, ó hechizero. Aypohânó curu
gi, soy"bellacuelo. Chepó pochí, ten paípipé, en hechizar. Añémó pohânó,
go suzias las manos. Chepochí, dize curarse a si mismo. Amópohânó, ha
la muger que tiene el menstruo. Che zer que le curen. Apohāngíú, darle
pochícúe reitíca ayahú, lavome por bebedizo. Aieobápohânó, afeitarse.
la suziedad. Cheñèépochí ychupé, ha Tobápohāng, afeites. Mbaé y pohān
bléle mal, colericamente, l. Añeépo gVmbae, cosa incurable, sin remedio.
chi ychupé. Chepochi hápe añée Mbae y pohámbíreycó, esto es cosa a
ychupé, habléle con enojo. Nachepo que no se ha aplicado medicina. Açé.
chii y chupé, no le trato mal. Amóm äng pohāngetéTipā rá, la verdadera
bochi che rembiapó, eché a perder lo cura del alma es la comunion. Añé
que hazia. Am6mbochí cuñã, corrom pohāngíú gui yéyucáp otábo, tomé
per muger, yaunque no sea donzella. pongoña para matarme. Cheñatey ni
Chem6mbochí, pecó conmigo (dize la pohāngy, no tiene remedio mi pereza.
muger). Añémómbochíé, heme echado Che n de núpä mbotapi nipohāngy
a perder. Ndepochíngiaú , eres un sin remedio te he de castigar. Ñande,
ruincillo. Hémbochi, está muy salado, pohäguāmā, I. X. ñande yāratúri
ó dulce, sabroso de sal. Yró pochí, aracaé, vino Christo nuestro Señor a
está muy malamente amargo. Ibírá remediarnos. Nachepohām6ngári, no
áypó chíoquäpa, ay mucha fruta. Curií tengo quien me cure. Nachepôhängi,
ypóchí, ay muchos piñones, ab efec no me curan, y no tengo cura, ó re
tu de que se pierden sin que ayá medio. Cheporiahúbarí, nachepoha
quien los coma. nóngári, no tengo quien me remedie
Pochiyi, Perderse; es diminutivo mi pobreza, ó por ser pobre no me
de Pochí. Ypochiyi mbae cherope, curan. Ayporiahú m6pohāmbotá bi
pierdense las cosas en mi casa, s. a ñà, yo le queria remediar su pobreza.
bundan las cosas. -
Taipohânó che caá, dizen por gracia
Poe, Meter la mano. quiero comer despues de aver bevido
Poèhú, Hallar. la yerva.
Poeyá, Deacar. Pohânó, Curar. V. Pohāng.
Poè miariró, Mezquindad. Pohé, l. Mbohé, Estar con otro en
Poènyog,Sacar de cando algo. un lecho. Apohé, acuéstome con él.
Poepi, Retorno. Chepohé arecó, estoy acostado con él.
Poèqúām6, Destreza. Chepohé ndarecoi, estoi solo acosta
Poetá, Muchas manos. do. Y pohé cherui, estoy acostado con
Poetüí, Oler las manos. / él. Opohé chererecóny, tieneme acos
Pog, Estallido. Apogychupé, che tado consigo. Aiopohé hecé, acuésto
m6anguecórām6, disparé con él. Po me con él. Amboiopohé, hazer que se
312/306 312 v./306 v.
Poi Pe) H
acueste con él. Peyopohé, acostaos algo. Oroyopoi, damonos cosas, ó com
juntos. Nday opohei, estoy acostado bidamonos a comer. A pinda poi, pes
solo. Ndipóri cheiopohé hágúāma, car. Chepoi eY rāmó ayú, no ha avi
no tengo con quien acostarme. Nache do quien me combide. Chepoi amó paé,
móio poheihári, no ay quien se acu arianme de combidar. Chepoi tagúe
este conmigo. Ndiiopohé potári abá ra amboyaó, reparti lo que me die
amocherí, nadie me combida con su ron. Nachepoí aguíyeí, diome mala
cama. Oroñopíndeqúa oroiopohébo, porcion, o parte. Ndipoitábi ahe, a
echamonos piés con cabeça. Oroiopo este no le han dado parte. Ndipoi cé
hé oroñenó, acostamonos juntos. ri, no es liberal en dar. Oyepoicatú
Pohii, l. Mbohii, Cosa pesada, car chébe, es liberal conmigo.
gosa, autoridad, peso. enfado. Chepo 2 Poí, l. Mboí, Cuentas. Mbo robi,
hii, soy pesado (y: o). Nda chepohíi, cuentas azules. Mb oírící, sartas de cu
no soy pesado. Cheñéé ypo hii ychu entas. Añembo poí, pongome cuentas.
pé chererobiàrey mam6, pareciole Poíé, l. Poyyé, Despues (adverbio).
cosa pesada, y no hazedera la que le Po y yeamondóne, despues lo embiaré.
dire. Hecópohíichébe, es me enfado Poíyeayune, despues vendré. Poyye
so. Nacherecopohii y chupé, no le soy guāra ebo coi ahé recómarāngatú, es
cargoso, o enfadoso. Arecó pohii che bueno este despues de aver sido malo
rópe, tengolo en mi casa con pena mia. Poy yeguara ang cherembirecó, esta
Y pohii chébe, arayā che acá, pesa es mi muger segunda. Poy yeguara
damente llevo que me riñan siempre. cherecó marāngatú, este es mi buen
Y pohii y épé chébe arayā cheyé coa ser despues de arer sido malo. Poyye
cú, hae Tipá rehé y pohii cäy chehe guara Missa ahendune, la ultima
gui, aunque me es penoso ayunar ca Missa oyré. Mbía hóríré poy yeaháne,
da dia, el amor de Dios me quita la despues que la gente aya ido yré.
pesadumbre. Cherecó ypohii coite, Mbíá caruriré, poyé acarune, despues
ya tengo assiento, no soy liviano, y que ayan comido comeré yo. Poyye
tengo autoridad. Ndipohii hecó, no guāra amó emoéngatú, guarda algo
tiene autoridad, o assiento. Cheñee para despues. Poyye añemombeune é
pohii mbíá upé, tienen peso, ó auto ndicatui, no es bueno dilatar la con
ridad mis palabras entre la gente. fession. Poy yendo acatui, no es bu
Orerecó ypohii catú, nuestro govier eno dilatar la cosa. Poyyé yyé epípé
no, ó modo de vida tiene peso y auto chem6pyry chererecóbo, traeme en
ridad. Ambobohii, cargarle (ta: bo: gañado con dilaciones. Poíye oroce
hára). Chembobohíi aí ai, apesgome. quieguinereándoyāborífiguāi añärétā
Añémbobohii, yo me cargo. Che āngä meguāra, eternamente padecen los del
o bohííangaipabapipé, tengo el alma infierno. Poyyé tañemombeún dagui
cargada con pecados. Ndipohii eheí, yabo riguái, no trato de dilatar la
diaco lo simplemente sin eficacia. V. confession. V. Hayé.
Hohii. Poihú, Rezelo, acatamiento, mira
Pohú, Visitar. V. Hu. b. n. 3. miento. A y poihú ndere hé ahé, por
Poí, Soltar. V. Y. r. n. 9. tu causa me rezelo de fulano. Chere
Poi, Delgado. V. Po. n. 2. mymboíhú catú picó eycóbo, tu eres
1 Poi (c. d. po, mano, y oi), Suel de quien me rezelo mucho. Oropoihú,
to. Aiopoi, do¿le de comer, y otras tengo empacho, ó rezelo de ti, ó mira
cosas (ta : tára). Chepoi, dieronme miento. Chepohú, tiene empacho de
313/307 313 v./307 v.
POÓG POPÍ
mi. Mboropoihú habey, oñeè chébe, Cessar. O poóg amānā, cessa la llu
hablóme con atrevimiento, con liber via. Opoog mytängā, desca de llorar
tad. Ayépoihú, rezelome (bo: hára). el niño. Ambopoog, hazerle que calle.
Aropoíhú, rezelar a otro no le venga Apoóg cheyaçèo rehé, he decado de
daño. Porópoíhúhába, rezelo. Poro llorar. (n. 3.
poÍhúhára, persona grave de quien Poog, Coger con la mano. V. Po.
se tiene respeto. Ypoihubipira ché, Pooi (c. d. pó, hebra, y oi, torcer),
soy hombre grave, de respeto. Ndoie Enredar. Chepóoi chererecóbo, me
poihúbu cáribéramy Tüpà abá ān enredan con cuerdas. Ayepooi angai
gaipá rechagíbo, parece que Dios no pabarí, ando enredado en pecados.
-
se haze temer, dissimulando con el Ayépooirá guiñém6mbeguábo, ya me
-
pecador. Apoihú Paí, acato al Padre. he absuelto por la confession. Ndaye
Paí y poihubipi, es el Padre digno de pooi rábi rangè guiñém6mbeú eyma
acatamiento. Aypohú Tipá, aneyrā m6, aun no me he confessado. Ayé
m6, tengo miramiento a Dios, que si pooi ícipótípe, estoy embreñado. Am
no, Tipärehé poropoihú habeyme boiepooi, enredarlo. Cherecá etá
peçururug eteipequapa angaipábare chemboyépooi, estoy enredado con
hé, sin tener miramiento a Dios sol cuidados. Añèmbopooi yèra, desen
tais la rienda a los vicios. PeipoÍhú redarse.
ibú aubéque Tipā pendechacára, Popi (c. d. pó, vara, y pi, acepi
tened siquiera miramiento a Dios, llar), Raspar. Ahapopi mändiog, ras
que os está mirando. n. 3. par la mandioca. Mandio pop, man
Poitá, Fuerga de manos. V. Po. dioca assi limpia. Ibírái popí, vara
Pöm6ng, Engrudo. V. Möng. alisada. Am6popi Ibírá, labrar assi.
Pòng, Sonido de cosa hueca. Am Pop.r, Costado, lado, ala de gen
bop6ng ymboábo, derribelo haziendo te, ensancha. Igá popí, los lados de
ruido. Chép6ng gui ábo, hize ruido la canoa. Oquémbopí, los lados de
cayendo. Pöng haé, dile buen porra la puerta. Oquémbopípe amoi, puse
co. Pong heí ynipām6, buen porra lo a un lado de la puerta. Y popí ru
go le dió. pí ahaçá ítú, passé el arrecife por un
Pöngque O que buen golpe ! lado. Ypopíri rupi ayú, vine por un
Poñāng (c. d. po. n. 6, y ñā. n. 5), ladito. Aypopírtí, añadir al lado. Ay
Encestar, poner, encarcar, etc. Aypó popírú checóg, ensanché mi chacara
ñäng, poner assi (ñga: ngára). Aypó por un lado. Abápopí, ala de gente.
ñāng ayacá cümânda pipé, poner fri Petei abápopí yçémy, salió una man
soles en el cesto. Aporiāng, idem. A ga de gente. Aypópírú cheaó, puse
yapípí y poñängā, l. y poriāngā, a ensanchas a mi ropa. Aypopírüí íbí
pretar poniendo. rapé, añadir a la tabla un pedago
Poñérà, V. Po. n. 3, y Ñérá. por el lado. Popírfingába, ensancha.
Poñy, l. Moñy, Andar el tullido Oyépopíogmbíá, la gente de un lado
con las manos a trancos, ó el niño se apartó. Aipopíog cheangaipába
que empiega andar sobre las manos ym6mbeguábo, no me confessé ente
medio assentado. Apoñy guiatábo, 7"0,772.e.72.e.
andar assi. Caá poñy, grama, ó otra Popíá, l. Mbopià, Puñal, agujon
yerva que se prende y estiende. de abispas, diente de culebra, etc.
Poó, Coger en la mano. V. Po. n. 3. Chepopià, l. Chembopià, daga. Mboi
Poóg (c. d. pó, ruido, y og, quitar), popià, el diente de la bibora. Chem
314/308 314 v./308 v.
PÓRA PORA

bopopia mboi, empongoñóme la bibo Porabíquí c. d. po, continens, y


ra. Ndipopia catui mboi, no tiene abíquí, manosear, Trabajar. Chepo
fuerga la pongoña de la bibora. rabíquí, mi trabajo (y:o). Aporabi
Las cosas que empocoñan: quí, yo trabajo (bo: hara). Ambo po
Aguaracá, Abispa. rabiquí, hazer trabajar. Aroporabí
Cābú, Abispa negra. quí, trabajar juntamente. Ndiporiche
Cababayú, Amarilla. porabíquí hagué, no alcanco nada
Cañaró, Abispa bermeja. con mi trabajo.
Eichú, Abeja negra. Porabog, Escoger. V. Parabog.
Cabichuí, Abispa. Poraca, Coger. Hecócatupíri aypo
Cabecé, Pintadilla. racá, he cogido el buen ser. A y pora
Cabitá, Colorada. cá Tipañee, cogi la palabra de Dios.
Cabírupé, Negra. Ndayporacári cherapichára mbaé,
Taturã, Bermeja. no he cogido bienes agenos. Ayepora
Cabapúa, Abegillas negras. cá guihóbo, voy a buscar algo, pes
Mängängá, Abejon. car, o cagar. Ayéporacá guitecóbo,
Amända carú, Cardones. ando a caca, o pesca. Yéporacahára,
Yuquírati, Otros cardones. pescador, cacador. Ayéporacá coó re
Tutiá, Espina. hé, ando a caca de bestias. Ndaché
Yaguapindá, Otra espina. poracá póri, no he hallado caca, o
Popiruá, Itogarse V. Po. n. 3. pesca. Aye poracá y pocatú, hame ido
Popó. r, Brotar (c. d. pó, salto, y bien, l. Cheporacá y pocatú, idem.
aqui se usa repetido. Opopó abatí, Añémboyeporacá, hagome cagador,
brota el maiz. Ibíraící opópó, sale la pescador. Che poracáhá, dizen a las
resina. Ibú opópó, sale el manantial. trampas que ponen para cacar. Oy
Cherecáí opopó, Saltanseme las lagri poracá cherúba upé, busco de comer
mas de los ojos. Ibírá roquí opopó, a mi padre. Oyporacá chébe, el me
brotan los retoños. Tecó ímänderaí busca de comer. Yägúa yéporacá,
opopó, brota la mala costumbre. Am perro cagador. Nacheporacá hábi, no
bopoporí cherecó angaipá, buelvo se me busca de comer, o caca, etc.
otra rez a mis pecados. Ambopópori Porahei, l. Mborahei, Canto. Che
mbae ñémingüera, descubrir lo ocul porahei, mi cantar (y : o). A porahei,
to. Opopórí cherecoací, he buelto a yo canto (ta: tara). Ndapórahei qua
7”ecae7". ábi, no sé cantar. Aporaheimbegue,
Popú c. d. pó, vara, y pú, sonido), canto baro, o despacio. Aporahei pu
Ruido de lo que se corta hueco, o que cú, l. Añéé mbucú gui poraheita,
suena hueco. Ibírápopú ahéndú, oy cantar alto. Aporahei catupírí, can
go el ruido que hazen con el palo tar bien. A poraheiheè, dulcemente
hueco. Yí popú, el ruido de la caña. cantar. Aporahei teró teró, cantar
Po que, Assar en hojas al rescoldo. desentonado, y con voz quebrada.
Pira mimboque, pescado assado ass. Mbaracá pipé aporahei, cantar con
Am6pi ramboque, assar assi. instrumento, l. Aroporaheimbaracá, l.
Pqquyri, Cosquillas. V. Po. n. 3. Amoirüí mbaracá guiporaheita. Tupã
Póquytā, Nudo. V. Po. n. 2.
upé poraheitába, Canto Eclesiastico.
Porahei ñépüngatúbae, triste. Po
Porá, Destorcedura. V. Po. n. 2. rahei pochí, malo. Qandahé, desho
Póra, lo contenido. V. Po. n. 5. nesteo. Ací catú, triste, lastimoso. Mbo
315/309 315v./309 v.
r
... s"
PORÁ PORA

-
raheitára ñee ndoio y ábi, aun no ha recoramarí aporandú ndébé, pidote
tomado cada uno su voz. Oioabí po consejo. Porändu hati, consultores.
raheitára ñeé, disuenan los cantores. P6räng, l. Móräng, Hermoso, agra
Mborahei píahú ayapó, l. Amónà, dable, pagarse de algo. Cheporāng y
componer cantares nuevos. Amboyo chupé, soyle agradable, hermoso, etc.
yá poraheí, concertar las vozes, l. A (y: o). Nachep6ràngy, no soy hermo
moingatú poraheí. Mbo raheytá reñi, so. Porängá, l. Mórängá, ornato. Po
l. Mborahei apytá, l. Mborahei yo rängeté, muy hermoso. Nandeteí ete
húiäm6, coro de musica. Toñem6 apí y poräng, hermosissimo. Ayp6rängá
tāmbé poraheytára, ponganse los co Tupaoga, adornar la Iglesia. Aye
ros a parte. Mboraheii, maestro de p6rängá, ornarse. Añéang porängá
capilla. tecómärängatú rehé, adornar el al
Poraibí, Presto, prestamente. Añee ma con la virtud. Am6porängá, ha
poraibí, repliquéle, habléle presta zerlo adornar. Açe āng porängába
mente. Ayapó poraibí, hazerlo pres tecó marāngatú, el ornato del alma
tamente. Chehó poraibí gui qúapa, es la virtud. Am6p6räng, hermosear.
pasar de presto. Ahe quii poraibí, Am6mórāng mderecháca, gusto de
arranquélo de repente. verte. Am6m6rāng chehó, deseo irme.
Porändú, l. Morándú c. d. poró, Amomórang Cherecó, estoy pagado
mucho, y ändú, sentido, nuevas, Pre de mi proceder. Am6m6rängatú nde
gunta. Aporandú hecé, pregunté por aó, pareceme bien tu vestido. Añèm6
el (pa: para). Naporandúbi, no pre m6rāng guitecóbo mbaé catupíri re
gunté. Nderí aporandú porárá, siem cháca, tengo deseo, o emubidia de lo
pre pregunto por ti. Nde hegúindipó bueno que veo. Añém6m6rāng nde aó
ri morändúamó, no ay nuevas de ti. recháca, tengo embidia de tu vestido.
Porandubaí, malas nuevas. Na po Namóm6rängyi tecó pochi, no me
randubaíbei coite, ya no ay mala parece bien el vicio. Nam6m6rängu
fama, malas nuevas. Morándubací, cári cherecó y chupé, hago que mi
pe8adas nuevas. Amorandüçái guite proceder no le parezca bien. Mbae
cóbo, ando esparciendo nuevas. Mo p6rāng parápeí, cosa algo hermosa,
rändu ñéaçãieí, l. Yñèaçãieí m6rān entre fea y hermosa. Chepoporäng,
dú o quäpa, corren nuevas. M6rändú soy venturo8o. Na che coó porängy,
catupírí, buenas nuevas. M6rändúçái no soy venturoso en la caga. Nache re
ngatú, alegres nuevas. Mbae porandú mbirecórà pórängy, no tengo ventura
pänga? que nuevas ay? Aporandú en hallar muger con quien casarme.
ndebecherecórāmari, pidote consejo. Porägerecó, l. Mórägerecó c. d.
Morándú oureí, nuevas vienen. Apo poräng, y recó), Agradable. Chepo
randú cherú rehé, nuevas tengo de rängerecó y chupé, soyle agradable.
mi padre. Aporándú cherú mänó ha Naché porängerecoí, no soy agra
güe réhé, tengo aviso que mi padre dable. Am6porängerecó che ñee
es muerto. Am6m6rándú, avésarle. ychupé,hago que le agraden mis pala
Nam6rándú tibi, no ay nuevas. Na bras. Ayp6rängerecó ahé, este me es
m6ränduhábi hecé, no ay nuevas del. agradable, contentome del , o dello.
Mbae m6rändú herà, no sé que nue Nda porängerecoi ahé, no me agrada.
vas ay. M6rändú fimbígiñó ahendú, Oróp6rängerecó, agradasme. Nde che
no sé que nuevas he entreoydo. Po porängerecó, yo te agrado. Ibag re
randú himbeté, malas nuevas. Che cháca y porängerecó, el cielo es agra
316/310 316/310 y.
PORA PORI

dable a la vista. Añém6 porängerecó ang poraránderehé, siempre pienso en


y chupé, hagomele agradable. Ni po ti. Ahendú porará nde ñee megúâta
rängerecohábi yñee, no son agrada piarí chébe, siempre oygo que hazes
bles sus palabras. Ni porängerecoian burla de mi. Porarahára, el que pa
gaipáTipaupé, el pecado desagrada a dece. Aierure porará, pedir siempre.
Dios. Aieporängerecoé,pagarse de si. Aieporará guitecóbo, andome desha
Porängi, Dáminutico de Poräng. ziendo de pena. AñémoÑró porará gui
Porängú, l. Mórängú, Trisca, con tecóbo, ando perdido de enojo. Ahai
seja, fabula. Cheporängú ndébe, l. huporará guitecóbo, ando perdido de
Nderehé,triscome contigo de palabras. amor. Chemboieporará catú Xpiano
Nache poràngui, no me trisco, ni di eÑmbae guecó pipé oiná, afligeme ver
go triscas. Nee porängú, palabras con los Gentiles en su gentilidad.
sejas de trisca. Añee porángú y chu Poré, Diligente, es sincopa de Pore
pé, trilquéme con el (hege), trisqué robia. V. Robià.
me del. Amorángú m6mbeú, contar Poremó, Puro, cosas todas de una
consejas. especie distintas. Cangúy ñó porémó,
Porànguhape note haé, Digo lo bur rino puro. Cümândá ñó porèmó, fri
lando, fabulosamente. Nacheporán soles solos. Oñoānā oñóporémó, todos
gucéri, no soy amigo de burlas, ni de son de una parentela. Oñóporemö hi
consejas. Apocó porängú hece, hizele my, estan sin mezcla. Am6ñoporémó,
cosquillas, o cosa semejante. Che po hazer que esten todos de una especie
rangú hábam6arecó, tengolo por ob aparte. dotá.
jeto de mis triscas. Oporängúhámó Poren dota. r, El delantero. V. Ten
chererecó, tieneme por objeto de sus PorendubeÑ, Mal mandado. V.Hen
triscas. dú.
Porará, l. Mborará, Afliccion, ra Porén6, Fornicacion. V. Me. ºn. 2.
bia, passion, deseo, cuidado. Teiiepé Porià, Encestar. V. Poñäng.
toie porará mburú, mas que rabie con Poriahú. b, l. Mboriahú, Lastima,
la maldicion. Añáretâmegúara, oie pobreza, cuita, desventura, congoja,
porará a ítei, hapicharé y márängatú afliccion. Cheporiahú, soy pobre, y
cué Tipá píri hecórāmó, rabian los estoy congojado (y: o). Poriahúbeté,
condenados de que se salven sus co muy pobre, cuitado. Poriahubó, reta
nocidos. Ndo iporaraíri tecóací pige blo de duelos. Ambo poriahú, empo
Yngatú, añaretámeguāra, no de carán brecerle quitandole sus bienes, o apo
de padecer eternamente los condena candole de palabra (pa: pára). Na
dos. Chehaihú poraracué oieí catú, m6mboriahúbi, no le empobreci. Añe
la passion del amor que le tenia se mómboriahúbé, empobrecerse, cuitar
me quitó ya. Némbiahii aíporará, pa se,amilanarse.Chemomboria hú: Che
dezco hambre. Nembiahii porarábó rembiecáhubeym6, estoy afligido por
ché, idem. Canífindú aiporará, tengo no hallar lo que busco. Añémómbori
calentura. Añéé porará, hablar mucho. ahú nderaci recháca, aflºjome de verte
Añéé porará guitecóbo, ando hablan enfermo. Ayporiahubó, darle algo.
do, enojado, o sin que, ni para que. Cheporiahubó epé, tenme compassion.
Aieporará guiñééngā, idem. Aiepo Tírey poriahú, l. Amyri, pobre huer
rará hece, pierdome por el, deseo lo fano. Poria hú og ñáb6 rupí guembi
con eficacia. Aymoāng porará, siem úre cahára, pobre mendigo. Y poriahú
pre estoy imaginando en ello. Aymo ytÑmy. pobremente lo enterraron, l.
3.17/311 317/31 1 v.
PORÓ PORÓ
Oñ6typ oriahú. Aycó poriahú, vivo mó, soy parcial en amar, a los de una
pobremente,o con congoja.Ndeporiahú parcialidad solo amo. Che anā yo poré
nderecóñabébé yepé erehó íbápene, mó rehé aporaíhú, a solos mis parientes
con ser como eres pobre irás al cielo. amo. Aporomboçapucai aba upé, ha
Poríahúberecó, Compassion, mise go que otro llame a vozes. Apor6m
ricordia. Ayporiahuberecó, tengole bóéporahei rehé, excercitome en en
compassion (bo : hára). Cheporiahú señar la musica. A poromboiero quí
berecó, tieneme compassion. Poró po guitecóbo, encercitome en hazer dan
riahúberecó yára, compassivo, mise car. Nda poro iero quí ucacéri, no
ricordioso. Cheporia húberecó angá soy amigo de que se encerciten en dan
epé, tenme compassion. Ndacheporia gar. A poroen6i Tüpà rehe, llamar
huberecó iari, l. Hári, no ay quien se muchas vez es a Dios. Ndap oro yuca
compadezca de mi. Ayp oriahúbóg, ya céri, l. Nda poroyucáhárí céri guite
le he perdido la lastima. Cheporiahu cóbo, no soy amigo de matar. Chepo
bóg, ya no me tiene lastima. Hecó raihú nderí, yo te amo mucho. Nde
ängaipábando y poriahuberecó ucári ereporaihú cherí, tu me amas mucho.
chébe, no dá lugar su maldad que le NdiporaÍhúbi Perú, Pedro no sabe
teng a compassion. Ypíá pochibae ndi amar.Y poró erú catú Perú, siempre
poriahúberecócéri, los que tienen ma trae mucho Pedro. Ndiporó eru catui,
la voluntad no tienen compassion. A nunca trae nada. Ndeporendú catú
Tupãci poroporiahuberecó y ára, ó nde, oyes siempre eres bien mandado.
Madre de Dios misericordiosa. Nandéporendúbindé, eres mal man
Porícue, Suciedad de las manos. V. dado. Cheporeróbià catú, obedezco
Po. n. 3. siempre. Nda cheporeróbiàri, no obe
Poró, l. Mboró c. d. po, continens, dezco. Tipà cheporaihúba, Dios es
y ro, excecutar la cosa por si). Y assi mi amor. Cheporoyucahá Guaçú, ve
dize el que contiene en si el e cerci mados son los que yo mato. M6r6ti,
cio da lo que importa el verbo. Nota blanco, continens albedinem. Moró
eccesso, superlativo, habito, extension, pytà, muy colorado. Mboroyú, muy
excercitando en muchos lo que importa amarillo. Mborohií, muy negro. Mo
el verbo. I?etiene los casos de los ver r6pará, muy vario de pinturas, puede
bos a que se llega. Y tambien se usa recebir otro Pó;ut Poroyucápó, ma
absoluto. Poromboehára, el que tiene tador con e ccesso. Mboraihúbó, ama
por oficio enseñar, el Maestro. Poro dor con eccelencia. Tipà mboraíhú
yucáhára, el que contiene en si oficio bó tecatú, Dios es grande amador.
de matar. Porom6ngarúhára, el que Cheporaíhúcaneó ndipóri, no se can
siempre dá de comer. Poroaihú hára, sa mi amor, o no tiene corresponden
el que tiene oficio de amar. Mboraí cio mi amor. Poropoihubeyme, atre
húbiyára, idem, o ama mucho, o a mu vidamente.
cho8. Aporo yucá, tengo oficio de ma Este Poró, aunque es absoluto, se
tar. Aporo yucá abá rehé. erercito of compone con la transicion opó, y
ficio de matar hombres. Guacú re con el haze accion con acusativo in
hé añ6 aporapití, ecercitome solo en terpuesto; ut Oporoboia iucábo ayú,
matar venados. Aporaihú che ānāmā vengo a mataros todos vuestros vas
rehé añ6, a solos mis parientes amo. sallos. O poroängaipá óca ou I. X.
Cheraihúpárarí añó aporaihú, a solos ñande iara, vino Christo a quitaros
mis amigos amo. A poraíhú yépo re vuestros pecados. Oporombaé rehé
31S/312 318/312 v.
PORO PORÚ
mundábo ayú, vengo a hurtaros vues Pororóg, Estruendo, ruido de cosa
tras cosas. Opoai poroháíhúbo ay que revienta. Abatí pororóg, maz que
có, amo a vuestros hijos. reventó tostandolo. Pocá pororog, es
Advierte, que este Poro entra con tallido de escopeta. Oroipororog oro
solos verbos activos, ut patet. quäpa, andamos haziendo estruendo.
Porog c. d. pó, continens, y og, Ambópororóg, hazer ruido con esco
quitar, Vaciar. Aieporóg, heme de peta. Amatirí opororóg, el rayo dio
sentrañado, e dado mucho. Ayeporóg un estallido. Capií pororóg, avenales,
Tipá gracia agui, he perdido la gra que quando los queman dan estalli
cia de Dios. A yporóg eteí y meén dos. Taqfia pororóg, estallido de ca
gā, todo lo he desembolsado. Aiepo ñas quemadas. A por oróg guitecóbo,
rog āngaipabagui, heme confessado andome peyendo.
bien. Cheñemo y r6 cüera gui aiepo 1 Porú c. d. poro, y ul, Come
rog, he decado el enojo que tenia. A dor de carne humana. Abáporú, hom
yeporog igaragui, sali de la canoa. bre que la come. Abá porutecatu ahe,
Ayeporog cherogagui, sali de mi casa. este es gran comedor de carne humana.
Poro Yró, empedernido. Chepía po Guírapurú, ave que se sustenta de caca.
roSró, tengo el coracon empedernido. 2 Porú, Usar, e cercitar c. d.
Ibá poro Vró, fruta empedernida. A po, mano, y rú, tener. Cheporú, usó
ñémbó poroÑró, hagome duro, empe de mi, hazeme trabajar, y tieneme al
dernido (m6 : ngára). Nde poroÑró quilado. Ayporú aó, uso de la ropa
tecatú Tipá upé, estás empedernido (bo: hara). Ndipo rúhábi, no se ha
para con Dios. Ytáguibé eteí nde usado. A y porú hepí rehé, tomar al
píáporo Sró, l. Itá océpebé ndepíapo quilado. Aieporúcuá hepi rehé, al
royró aú, mas duro es tu cora con que quilome yo. Aieporú guariní rehé,
la piedra. e cercitome en la guerra. A y eporú ca
Porombucu c. d. poro, y pucú, tú porabiqui rehé, el cercitome bien
largo), Mientras, en el interin. Amó en el trabajo. Aíeporú porahei rehé,
porombúcú, dilatar. Amó porombu el cercitome en la musica. Eiepo ru
cú guiñemómbegúabo, l. Cheñèmem catú ne ñängare quabarí, el cercitate
beú, dilaté la confession. Che poróm bien en tu oficio. Chaieporú hecábo,
bucú tecatú guiñemóñeenga, soy lar busquemoslo entre todos. Chayeporú
go en predicar. Che missa porómbu ygúabo, comamoslo entre todos. Cha
cú quie epítá, estate aqui mientras yeporú y yapóbo, hagamoslo entre to
digo Missa. Namóporombucui che dos. Chaíeporú y pítÑbóm6, ayude
ñee, no me dilate en hablar. Añemó mosle todos. Cha ñómon6ó hecé ie
porombucú myrí guitúbo, poco me porúbo, Juntem o nos para matarle, o
he detenido en venir. Chemoporom tratarle mal. A y poruucá tei cheaó,
bucú chem6mbytábo, detuvo me mu presté mi ropa. Y porúucápíra có, es
cho. Oñémóporombucú eteí omisá to es prestado. Ahe yporúucahába
m6, tardase mucho en la Missa. Eñe chébe có, esto es lo que me prestó fu
m6 porombucú ímé ebapó, no te de lano. Cherembipo rúuca y có y chu
tengas allá. Añèmóporombucú íepé pé, esto es lo que le presté yo. Ndo y
ebapó petey árañó aycóne, a lo mas poruucári chébe, no me lo prestó. Y
mas estaré un dia allá. Amó porom porúbo ñóte aypotá, no lo quiero mas
bucú ymbae rangüe rerecobo, no le que prestado. Cheporú, (dize la mu
bolvi presto su hazierda. ger) pecó conmigo. Ndache porui, no
31 0 3 13 319 v/313 v.
POTA POTA

pecó conmigo. Mbiporú, lo que se usa, bé mbotá arahá, desde agora deseo
y lo toman por el plato comunmente. llevarlo. Ángbémbo tá añém6mbeú,
1 Potá. r, Querer, deseo, intencion, desde agora me quisiera confessar.
echar el ojo. Aypotá, yo quiero (bo: Ángbé mbotá chemârängatú, desde
hára). Áng mbaé aypotá biñánde he agora quiero ser bueno. Angbotararí
gúi, esto quisiera alcancar de ti. Ay pacó chererú cúguí, el deseo grande
potaraí, desear mucho. Aypotá rucá, desto me trae de le cos. Ángbotá aiu
hazerle que quiera. Aypotá rucá he nderecháca, es engo con deseo de ver
mimboácípeiepé, hazer que consien te. Ángbotá èreicó ndenfipám6, esto
ta aunque no quiera. Yiapó potáha es tras lo que andavas, que te agotas.
peí, adrede. Yiapó potahapeí arú, sen. Cóetemburú āngbotá che m6ān
adrede lo traje.Yiapó potá hápe am6 gecó einä, toma con la maldicion, que
ñémoyró, adrede le enojé. por esto me estás enfadando. Áng te
Quando se llega a verbos, y se re có potá cherúri, el deseo desta vida
fiere la accion al mismo agente. El me trae. Áng tába rehá potá cherúri,
verbo que se llega está como el nom el deseo de ver este pueblome ha tra¿-
bre en los verbos con quien se com do. Añémbo abaré potá, quiero tener
pone. v. g. Ámbaeú, como cosas (a padres, o quiero ser Sacerdote. Chem
este modo se compone con verbos) ut baepotá hecé, apetezcolo. Cherecórà
Acarúpotá, quiero comer. Añémboé aypotándehegui, pidote consejo. A
potá, quiero rezar. De suerte, que el ñém6embirecó potá, quiero casarme.
segundo verbo está como nombre. Si Añém6 hembirecó potá, quiero a su
se pone al reves haze diverso sentido. muger. Añém6 ecobé mbucú potá,
ut Aipoiáñémboé, apetezco el rezar. quiero alargar la vida. Chembae po
Aipotá carú, apetezco el comer. Ay táhá ebocoi, a esso he echado el ojo.
pota quaá, se desear. Aypotá yquaá, Ndi Tüpà potári o Tipā rehé, no quie
quiero que el lo sepa. Ndaipotá quaá re a Dios por su Dios. Nacherú po
bi, no se querer. Ndaipotári y quaá, tari hece, no le quiero tener por padre.
no quiero que lo sepa Cherembiapó po 2 Pota, b c. d. pó, mano, y tá, co
tá,ayapó coíte, lo que dese hazer hago ger, Parte, porcion, lo que cabe. Che
, Angbotá, 1)eseo desto. Angbotá pa potába, mi porcion (y : o). Nachepo
có cherúri, l. Ángbotá cherúri, el deseo tábi, no tengo parte. Ambopotá, hago
desto me trae.Chembaepotámbae iba que le quepa parte. Nambo potábi,
peguararí, apetezco las cosas celestia hago que no le quepa. A y potabóg, l.
les. Chembaepotá Tipā raihu barí, Aypotáyāra, apartarle su parte. Oi
quiero amar a Dios. Pembaepotá ca potabog pirá pindá, llevóse la car
tú tecó mârängaturehe, apeteced la nada el pece. Aypotá méé, darle su
virtud. Pembaepotá ímeque tecó an parte. Aypotá peheá, quitarle parte
gaipábarehé, mirad que no apetezcais de su parte. Aypotá peheö, idem. Y
el vicio. Chembae pota ibape chehó urú potá, bocado. Peteí yúrúpotá haú,
rehé, deseo ir al cielo. Hecoayñābe un bocado comi. Chepotá aymäei, re
béay potá, como quiera que sea lo quie parti mi parte. Chepotabi, mi parteci
ro. Maránderemímbotápe, l. Nde y lla. Chepotá oú tecatú, es grande mi
yapó potárāmihápe, l. Ndé «Y yapó parte. Tüpà raíhúbarí chepotába, mi
potahám6, como tu quieres. Angbotá parte está en el amor de Dios. Añé
chahá haéndébe, por el deseo desto mbo potá Tipà boyà recómärängatú
dezia yo que fuesses conmigo. Áng rehé, quiero entrar en parte con los
320/314 320/314 v.
POTÍ PÚ
Santos. Tañémbopotá, I. X. ruguire acängurú, esto y en los guessos. Opo
hé, quiero tener parte en la sangre de tiábo aieupí, subir gateando. Aiepo
Jesu. Christo. Noñémbo potábi añäre tiá piró guiieupiàbo, idem. Airar6
tāméguāra, I. X. recó aci rehé, los con. chepotia, herirse los pechos, darse
denados no tienen parte en la Passion golpes haziendo acto de contricion.
de Christo. Nañémbopotá potáriañān Potiáítá, Palos que ponen sobre la
ga rehé, no quiero parte con el de cumbrera, como tireras para poner
mnomio. Ñandeäng putagüāmā Chrís sobre ellos otra cumbrerilla para le
to roó, la porcion del alma es la car vantar la casa.
ne de Jesu. Christo. Y potápabe y ma PotÑró, Poner manos a la obra. V
rangatubae Christo roó rehé, los bue Po. n. 3.
nos todos tienen parte en la carne de Potucá c. d. po, hebra, o mano,
Christo. Aypotámboí ychuguy, qui y tu, golpe y cá, quebrar, Lavar apor
téle su parte. Chembopotá pane, no reando. Aypótucá che aó, la vo mi
me dio parte. Chepó potába, la par ropa (bo : hara). Ndi potucahábi, no
te que cogi con las manos. Chepota se ha levado.
bóg, quitóme mi parte. Y potá pabé, 1 Pú, Lastimar. Cheptí, me lastimo.
todos tuvieron parte. Ndipotapabei, Añéptí guiñécarāi ná, lastimarse ras
no tuvieron parte. Y potá poatá, faltó candose. Pénópífingatú peangaipaha
parte para algunos. gue, lastimaos de veros tan malos.
Pótai, Muelle de laco con que está Nda pén6püi áubé pendeco aí, ni aun
armado, y de escopetas, cerraduras, sentis vuestra mala vida. Chepíapií
etc. Pocáp6tái, muelle de escopeta. nde mbae raci, la stimame tu dolor.
Oquémbotípá pótäi, muelle de cer Che ñóptí epé, causasme lastima. Che
rojo. A y potâirtí, poner muelle. A y po oropíí,yo te lastimo. Ypumbira, lo las
tái mboí, desarmallo. Ypotai aí, está timado. Añopií hárña ú ucábo y chu
el muelle malo. Y potāi iareteí, está pé, lastime le la llaga, enconésela ha
recio el muelle. ziendole comer cosas dañosas. Añó .
1 Potí, Suciedad, escremento. A ptí che aí, he lastimado mi l/aga. Mbae
poti, yo me prorreo. Nda potii, no me ñépihâm6aycócheangay pábarí, es
proveo. Ndaguepotií, no se provee.O. toy hecho un retab/o de miserias por
guepoti, ellos, y el se provee. V. Tepotí. el pecado. Mbae ñepúhám6oicó I. X.
2 Pot, I. Mótí c. d. po, mano, y curucupipéoy nâ, objecto de lastima
ti, punta, Camaron. Ibírá poti, pa fué Christo N. S. en la Cruz. I. X. tecó
los a modo de aspa para levantar la ací porará hagúe chemoñépú, lasti
madera de las casas. Yápeucá potí, mame ver padecer a Jesu. Christo. Oñè
mano de alacran. Am6potí íbirá,enas pingatú oúpa, está muy enfermo.
par palos. Yiibá potíbae, el ladron. Amóñépü, hazerle lastimar. Poromo
Añémbó iíba poti, hagome ladron. ñép0 háraché, hago que se compadez
3 Potí, Recio. V. Pó, mano. n. 3. ca. Népífi háraché, soy compasivo.
Potíá, Pecho. Chepotiá, mi pecho 2 Pú, l. Mbu, sonido, ruido, Ypú,
(y : o). Potiá aci, dolor de pecho. Che suena. Pó y pú, allá suena. Ndipúbei,
potiá pí, tengo el pecho a pretado, o no suena mas. Y púeteí yquai, passa
con pechuguera. Potiá pó, pecho le sonído, y ruido. Pípú, l. Mbípú, rui
vantado. Añém6potia pó, hazerse gra do de los piés. Ytapú, sonido de cam
a e, cuelli erguido. Y del moribundo pana. Ytapú nahendúbi, no o; la cam
quando se levanta el pecho. Chepotiá pana. Nda che pípui guihóbo, fuy
321/315 321/315 v.
Pí X PUCÁ
quedito. Nde pípu eméque chóbo, tillas. Am6pià, levantar a otro. Am6
ve paso. Ambopú itá, tocar la cam púá yäpúra hece, levantarle testimo
pana. Ytá ndipú catú y, no tiene buen nio. Ar6 püà, levantarse con ello tenien
sonido la campana. Anguápú, sonido dolo consigo. Teréptià aubí, levantate
º --
de atambor, adufe, etc. Ambo pú an si quiera. Ndache reropü aicheraci, no
guá, tocar la caaca. Ambo púmbara me levanto ya de la enfermedad. An
cá, tocar instrumento. Ambo ori orí gaipapípé peárupibei pepuāmbaibí
ytá imbo púbo, repicar las campanas pe ñémómbe guabo, luego que caye
Amboyahe óytá imbopúbo, doblar. redes en pecado levantaos por la con
Ambopú eí,tocarla como de ordinario. fession. V. När6püä.
Cheñeepú m6mbirí oñeendú, oyese 2 Puá. r, l. Muá, l. Quá. r. Tiro,
de leacos el sonido de mis palabras. golpe, Chepúa catú, soy buen tirador,
Mbueyme, sin ruido, sin sonido. Mbue certero. Ndachepúa catui, no soy cer
Ñngatú ahe rúri raé, ha venido este tero. Ndapüari hecé, no le tiré. Apuá
sin ruido o estruendo. catú y ñybóm6, flechele bien, acerté
Pú, Hervir. V. Púpú. le. Ambopúá catú, hazerle buen ti
Pu, Reventar. V. Pug. rador: púahára: puâhába. Y púahá
Püa, Dedo. V. Quä. n. 7. bagüi añémoyti, rehuile el golpe. Y
1 Pfià, l. Mià, levantar, rebato, púacatú che rehé, acertóme. Chepúa
assalto. Apià, yo me levanto (mo : m6c6i ayabí, erré dos tiros. M6cói
hara : hába): (y : o). Napüámi, no me opúá pipé che abí, erróme dos tiros.
levanto.Apüà ychupé, levantarse ha Pete ñóte aropúai, un solo golpe, o
ziendole reverencia, comedimiento. A cuchillada le tiré. Peteipuâhapipéñó
qüā hecé, levantéme contra el, di tras te ayucá, matélo de un golpe.
el, alceme contra ellos, salteélos. Cha Puahé, Querido. V. Poahé.
púá hecé, demos tras el, hagamosle Puáy, Mandar. V. Quai. n. 4.
guerra, l. Chapuāmbururí. Müāmbá Pucá, l.Mbucá c.d.pú, ruido,cá, que
ba, assalto, robo. Müāmbápe nda ye brar, Risa (y: o), Apucá y chupé, rei
húbi, no me hallé en el assalto. me con el (bo: hára). Apueá hecé, rei
Müámbápe aycó, estuve en el assal me del. Apucá gandahé, reirse desho
to. Mbaé míiámbápe güaréra, cosa nestamente. Apucá éçapíá, salir la
cogida en assalto. Müāmbábó, idem. risa de repente. Apucábibí, sonreirse.
Müāmbabó che,soy cogido en la gue Apucápopó,
Dar carcajadas.
rra. Chepüábo, mi despojo. Nda che Apucapucú,
püábó, no cogi nada en la guerra, l. Apucá apiraí, Reirse triscando. A
Chepuā päne, idem. Am6amändaie pucá ñémi, reirse al dissimulo. Apucá
gui püām6 hecé, hago gente para le tybängi, Reirse al soslayo. Am
vantarme contra el. Müāmbape oma bopucá, hazer que se ria. Mbucahá
mó, murió en el assalto. Napüámy (di aypó, l. Pucahá aipó, esso es cosa de
ze la India), no me levanto porque risa. Mbucá hábam6 herecópí oycó,
estoy con la regla. Huíbó hetá müam es cosa tenida por de risa. Apucá eí,
bápe, salieron muchos flechados del reirse sin causa. Amóc6 chepucá, re
assalto. Napüámy ché ñände rubi primi la risa. Chepucá mócóng ndi
chá rehé, nunca fuy traidor. Apüà catui chébe, no pude dissimular la ri
ychugui, levantéme dél, apartéme dél. sa. Chepucá poporí, soltoseme la risa.
Apúā guiquebo, duermome en pié. Hembechorí chorí y pucábo, sonrose.
Apiáchepíápírarí, leantarse en pun Nambae pucá hába m6 angaipá, no es
322/316 322/316 v.
PÚG PÚRi
materia de risa elpecado. Poriahubete Pfiguy, Essos, y es pregunta de plu
rehé acepucá angaipá mängā, es peca ral. Abápüguy, quien son essos ? Nde
do reirse de los pobres. Chem6mbucá püguy ohobaerāma? eres tu de los que
omeguā pipé, con sus gracias me hizo han de ir? Chepiguy rae ? soy yo
reir. Apucá hèhé, sonreirse las muge por ventura de essos. Pepüguy ndape
rerse. Cheyurúbagi guipucábo, l. hoicene ? no aveis de ir vosotros ?
Apucaātá, l. Apucai, l. Apucá herâni, Mbíapügúy om6mbeú, diceron lo es
sonreirse. Añèm6mbucá, hago que se sos?Mbíaeípügúy, essagente de por aá.
ria de mi. Chem6mbucá, hizome reir. Mbíaé pigüy, essos, o ellos allá, etc.
Pucáhábām6 aypó, es objecto de risa. Puí, Listo,diligente, curiosidad.Che
Nda pucaíríyepi guitecóbo, siempre puí chequāyrām6, soy diligente en lo
me ando riendo. que me mandan. Chepuí guitecóbo
Pucú, Largo. Chepucú, soy largo, hechápotábo,ando listo por verlo. Che
y tardio (y: o). Pucú eté, muy largo. puí tecatú guitecóbo ñémboé rehé,
Pucú atā, no muy largo. Pucú myri, ando con deseo de aprender. Añèm
medianamente largo. Pucú pucú, bópuí, heme hecho diligente. Ambopuí
muy largo. ynüpām6, l.Aynipā ympo puíbo, cas
Pucuy, tigarle para que sea diligente. Che
Un poco largo. puí tecatu ychupé, estoy presto a lo
Pucú ceri,
Chepucú ebapóne, Detendréme allá, que me dize, o manda. Cumümí y puí
estaré largo. Chepucú y yāpóbo, soy catú, muchacho presto que está aler
flematico en hazer, o detengome en ta, y a la mano.
hazerlo. Ypucú oñeengā, es largo en Puí, Interjecion del cansado, o que
hablar. Aquepucú, duermo mucho. A rechaca lo que le dizen, o del flojo.
ñém6mbucú guiñéèngā, heme alar Puíhindó corá, miren con que sale,
gado en hablar. V. Porombucú. veis como es lo que yo de zia. Pui
Pucui, Es particula de pregunta. guihóbo cá, ea ya me voy.
V. Ucui. Pingá, Hinchazon. Chepingá, estoi
Púera, Preterito. V. Cúe. r. n. 2. hinchado. Amopingá, hazer que esté
Púerá, Convalecencna. V. Cuerá. hinchado. Añapügá íbirá, hazer colu
Puerai, Enfado. V. Cueraí. mas, o cañas enteras, y labores sobre
Púg, Rebentar, ab efectu.Opug che salientes. V. Apingá.
aí, rebentóse mi postema.Cherurú púg, Pupú, Hervir. I opupú, hierve el
idem. Cheraipúg, tener polucion. A agua. Ambopupú, hago que hierva. I
m6mbupúg,agujerear de parte a parte. pupuhá, horbollones de agua. Opupú
Y yúrúpúg ocariabo, hazer ruido con hecópochi cúera, hase descubierto su
Za boca comiendo. Nam6mbupúgiche maldad. Ombopupútei chere mim6m
fíééngā, no arrojé mis palabras. A beúñémiychupé, descubriole el secre
m6mbúpú iepe cheñee haé nacheren to que le encomendé, Opopúiebi che
dú potári, arrojé mis palabras y no raci, he buelto a recaer.
me quisieron oir. Am6mbúpúg che Purahei, Canto. V. Porahey.
ñeengaci ychupé, solté con él la mal Pürtí, l. Pfirürtí, ruido. Opfirürtí
dita. Am6mbúpuíg, hazer rebentar el abatí, salta el maiz quando lo tuestan.
agua, ha zer manantiales. Am6mbúg Checäng opúrtí, crujenme los huessos.
cuñā, de florare virginem. Am6mbúg Amópürtí, hazer ruido. Abápurfiri
birá cutucába pipé, barrenar. V. guaçú, hombre largo. Tomase del rui
Taí. r. n. 1. do que hazen los huessos. Añèm6qúā
323/317 323 v./317 v. TI 21
QUÁ QÚA
purürtí, hazer crugir los dedos. Api dos. Ahèmbequá, atar el cesto por la
rürtí cheracírām6, crugeme el cuerpo boca. Yquà pírām6 pecuá perecó, sint
con la enfermedad. Tíépuríiri, crugi lumbi vestri praecincti, l. Peiecuá
do de las tripas. Chepurürü checane m6mbí, l. Ym6mbigi pírām6 pecuá pe
óm6, estoy muy cansado. Chembopi recó, idem. Aycupíquá, echar grillos,
rú checane6, hazeme crugir la carga. o travas - en los piés. Añäcämbúa,
Chem6bo pirfiri chenónga, de cóme atarle la cabeça.
molido. 2 Qúa. b, Passar, colar, cerner, tra
Pfiruā, Ombligo. V. Pirià. gar, acontecer, competencia. Aráoqúa,
Pfiruā (c. d. pú, y rú, tener, y á, passasse el tiempo. Aqúa, yo passo.
fruto), Preñez. Chepuruá, estoy pre Ahágui qúapa, voy passando. Aqúay
ñada. Chepuruá rámó, estoy recien có, ya me voy. Aroqúa, pas8ar llevan
preñada. Ypuruá guacú, está muy pre do con sigo. Ambogúa íbirá hecé, ti
ñada. Nache puruai, no estoy preña réle con un palo. Tobétoqúa ára rān
da. Am6mburuá, empreñar (bo: há gé, de cad que buelva otro tiempo. Ahá
ra). Añém6mburuá, empreñarse. Y á cägúy m6nguāpa, voy a bever vino.
guacú y puruábae, está muy preñada. Am6nguā huí, cerner harina. Am6n
Ypurua ñémi, la que se empreñó con gúa eí, colar la miel. Am6nguà che
pecado. Ypuruá íbirá; está ya el ar rembiú, tragar la comida. Nam6ngúa
bol para echar el fruto. quaábi cherembiú cheyüru agüi, no
Pururé (c. d. pú, y rú, traer, y e), puedo tragar la comida. Ndicatüiche
Torcido. Mbururé, cosa tuerta. Chere rembiú m6ngúa, idem. Am6ngúabí, di
tymā pururé, tengo la pierna tuerta. minutivo. Tembiú qúapába, gaznate
Ibirá pururé, palo tuerto. Mbururé, l. de persona, y el coraçon de palo por
Pururé, acuela. Pururé apiçãmà, ca donde le passa la virtud. Aroqúa che
bestrillo de la acuela. Mburu rei, el pó hecé, alargar la mano, o para to
cabo de la acuela. Pepurure, camino mar, o para sacudirle. Aqúabé gui
tuerto. Pepururé rupíahá, voy por ca qúapane, despues iré. Chembogúa tei,
mino tuerto. Cherecó purure guitecó hizome ir sin nada, o sin causa. Mbo
bo, traigo vida errada. Chemboecó rero quapi ché carugua cúpe, llevaron
pururé cheyrtíangaipá, las malas com me combidado a su combite. Erequa
pañias me han hecho vivir mal. Pen pängä? vaste ya ? salutacion al cami
decó pururépeñäpengog, enderecad mante. Aquaimá, ya me voy. Ñ6ñ6qua
competencia. Poro ñ6quändé, l. Ñ6
la vida. Oí chereco pururé, heme en
mendado ya. quā mbotá hára, competidor. Oroñ6
Putirí, Un pancarillo. quäñ6quā, competimos. Märāmbae
Q. oqua aracaé, sucedió antiguamente un
1 Quä, Atadura. Cuáquähába, cin cuento. Che rehé mârâ mbaéamó
gulo, pretina, etc. Ayoquā, atar (bo: yquai carambohé, antiguamente me su
hára). Ayoquà tātā, atar recio. Aypó cedió un cuento. Conacó yquaiaracaé,
quā ruí, atar floco las manos. Aipo cierto que sucedió esto antiguamente.
quá, atar las manos. Añéacämbuà, Märão quahagué m6mbeú aguí yeteí,
atarse la cabega. Añèquāmbuá, atarse bueno es contar antiguedades. Hecey
los dedos de las manos. Aycuáquá, quaí aracaé có che ñäguāmācüri, lo
atarle por la cintura. Aiecuâquà, yo que aora he de dezir pas8ó por él an
me ato por la cintura. Aypítaquá, atar tiguamente. Cheri mârândo quabia
en un palo para llevar la cosa entre racaé, nunca me sucedió a mi nada.
324/3 18 324 v./318 v.
QUÁ QÚA
3 Qúà. b, Estar de plural, poner. otro. Chembo quarí, hizome castigar.
Oroqúa, estamos. Mbíá oqúabeí, está Tipā oquarí ñänderehé, Dios nos cas
la gente ociosa. Oroqúa oroicóbo,esta tiga. Némbíahí rehé oquà ñändere
mos. Oi mbíá oqúapa, está la gente. hé Tipā, Dios nos castiga con hambre.
Mbaérām6pé araiapeicó eí peqúapa? 6 Qüà. n, Passar adelante de cando
porque estais todo el dia ociosos ? Oro a tras a otro. Cheqüá, me passo (y: o).
qúabeí oro cúpa, oreporúhá poreyma, Añóqüá, yo le passé(m6: hára: haba).
estamos ociosos porque no ay quien Nañ6qüäny, no le passé. Cheqüáñém
nos alquile. boé rehé, aventajaseme en rezar, o
El supino deste verbo es qúapa; aprender. Tipāmbaé quááhába, o
frequentemente se usa. quändeteíapíreymā orembaé quaá
Amoyngätú mbaéy m6nguapa, Po hába, la ciencia de Dios sobrepuja a
ner en orden cosas. Ambogúabaí nuestro saber con infinitas ventajas.
mbaé, poner mal las cosas. Amóngua Oñóñóqüà ñ6qúà, passarse a porfia
catú mbía, poner gente en orden. O unos a otros. Cheqfiâni chembaérān
qúabaí mbaé, estan las cosas descom gúerábo, ganóme la bendicion, quitó
puesta8. Cheremí m6ngúa catú, om me lo que avia de ser mio. Añequâni
bogúabaí, descompuso lo que yo com tecó mârängatú rehé, estoy aprove
puse. Oqúatei tembiú cherópe, tengo chado en la virtud. Añèquäni chem
abasto comida en mi casa. Oqúabeí baé rehé, estoy muy abastado.
tembiú, idem. Oqúābé baé tohó, Quá, Tiro. V. Puá. n. 2.
quantos ay tantos vayan. 7 Qüá, Dedo de la mano, l. Muà.
4. Quá, Trama de cosa teºcida. Ay Cheqfià, mi dedo, y dedos (y: o). Qfià
quā moi, tramar. Amboaóquà, l. Am apíra, punta del dedo. Qfiá guacú, de
bogúa aó, tramar la ropa. Am6ynyn do grande. Qüá pobèéngába, dedo in
gúa, teacer toda la hamaca. Ndiqúa há dice. Qüá írií, dedo del anillo. Qüá
bi,la tela no está tramada, ola hamaca. mbítépe gúara, dedo del medio. Qüà
5 Quä. r, golpe. Aquā hecé, apor ñéáreheguára, dedo del coraçon. Qfià
reéle, sacudile. Oquà cherí, aporre mini, dedo menique. Qüá ñ6batí, el in
óme. Oquā oquà cherí, sacudióme mu tervalo de dedo a dedo. Quä iepota
cho. Chequari hába, al que yo castigo. hába, juntura de los artejos. Qüàíoa
Oquari hábām6 cherérécó, siempre píra, artejos de las manos. Qüá api,
me sacude. Cheri quarihára, el que me dedo mutilado. Aypíté cheqüà, chu
castiga. Aquárí íbíatà rehé, dar por parse los dedos. Cheqfiàngá, que
ra cos con la pared. Oquari quarírām6 brarse, lastimarse los dedos. Añ6qüán
hecé oytí, derribólo a porragos. Che gá, quebrarlos a otro. Cheqfià mboba
rá o quā pipé, cogiome con el golpe. O bág, hazer señas con los dedos. Añé
quā pípé nacherári, no me cogió con quāmbopúrú, sonar los dedos. Ay
el golpe. Aíequá, hagome castigar, doy quāmbící,tomélelasmanos,desposéme.
causa para que me castiguen. Chean Oroñ6quāmbící, desposamonos. Añè
gaipá chembo iequáne, mis verdugos quändúú tei ycó guítènà, rabio de
han de ser mis pecados. Chequäucá hambre, estoy a diente. Chequā rupí
tei, hizome castigar sin que ni para aypápá, contar por los dedos.
que. Nde chemboquatei yepé, tu me 8 Qiá, cosa tierna. Tayacú qüá,
hiziste castigar sin culpa mia. Aquarí lechoncito. Cumumi qüà, infante tierno.
gui yeehé, castiguéme a mi mismo. Qüáni, diminutivo, el tiernecito (y lo
Ambo quarí, hazer que el castigue a dizen los mayores a los niños.)Qüándé
325/319 325 v/319 v. 2 tº
º en
- QUAÁ QUÁB
s. qüándéra, el que fue tierno, niño, bi píra, el conocido, y cosa sabida,
y es ya mo puelo. conocida. Nderecó mârängatú yquaá
9 Qúa. r,Agujero, hoyo, pogo, etc., bípí, es manifiesta su virtud. Aiequaá.
cerenda nuliebria. Quarucú, grande ibíraiyàrucú upé, manifesté me a la jus.
agujero. Iqúara, poco de agua. Ibírá ticia. Aiequaámbíá paümé, señalome
qúa, cepo, y palo agujerado. Ytáquā entre todos. Che añó cherapicharupé
ra, agujero de piedra.Amboquà, hazer aiequaá, yo solo soy el que cuido de
hoyo (bo: hára). Ayquā m6mbú, agu mis proacimos. Añémboiequaá guary
jerear de parte a parte. Yquarymbae, mim6, señalóme en la guerra. Añèmbó.
7. Ndiquā rabae, l. Ymbo quapírey, l. íequaá che ānāmāupé, darse a conocer
Yquaçorogymbaé, l. Yquāmārāney, l. a sus parientes. Amboiequaábé chere
Yqua otói ymbae, l. YquapugÑmbaé, miürāma, busco de comer. Amboíe
l. Yquapipiráymbae, virgen. Ndiquā quaabé cheaógúāmā, hallo de vestir
ri, está virgen. Yquàrimä, ya está cor Cheānā paíí me amboiequaabé cheaó,
rompida. Yquābae, la corrupta. Am entre mis deudos hallo de vestir. Am
boquà, corromper, y agujerear. Yqúa boie quaabé cherapérāmā, he descu
rurú, tener aquellas partes hinchadas, bierto camino. Yquaápára, el que sabe
como las perras salidas. Yqúapípéai Yquaáparey, el que no sabe. Yquaá
eañró, seminare intra vas. Yqúa roba pápe, conocidamente. Yquaapára
pipé ñó aieañró, seminare ectra vas. mboé haé, como quien lo sabe lo digo.
Nāmboqúari, no la corrompi, Chepi Açépíáde gúara Tipà añó oiquaá, so
quà, pisé en el hoyo. Ambopíquà, lo Dios sabe los coracones. Araquaá,
hazerle pisar en el hoyo. entendimiento. Chearaquaá robáboo
Quaá. b, Conocer, saber, entender, qua, no lo pude comprehender. Nache
acusar, prometer, señalarse, deliberar. aráquaá robábo oquà,comprehendolo.
agradecer, colegir, comprehender, cer Aporo quaabucá, descubrir mucho, o
tidumbre. Chembaequaá, mi entendi de muchos. Poroquaábucáhára, de
miento (y: o). Ayquaá, yo sé, y compre nunciador. Ayquaá potá, quiero saber
hendo (pa: pára). Mboro quaáhába, Aypotáquaá, sé querer. Ndaipotá
conocimiento. Oyoquaabae, conocidos. quaábi, no sé escoger, o querer. Añém
Ayquaácuñā, he pecado con muger. boiequaábucá, darse a conocer, des
Ndaiquaábicuña, no conozco muger. cubrirsepor medio de otros. Coriré oro
Oyo quaáímá, han se conocido ya en quaáne, yo o8 echaré una calca. Qua
buena y mala parte, y los casados.Y- raci oíequaá, descubrese el Sol. Ndoíe
quaapápe, l. Yquaabipihápe, conoci quaábi, no se descubre. Yquaacatuha
damente.Ndayquaábi, no sé, no lo com ba, certidumbre. Ndiquaá catuhábi,
prehendo. Ayquaá y yípíguibé, saber no a y certidumbre. Ayquaá catú, estoi
de raiz. Ayquaabí, colegir. Ayquaá certificado. Taiquaábeé cherecorāmā,
bucá, hazer, saber, conocer, y dar a deliberaré que vida he de tener. Ay
entender. Ayquaábucá y chupé hecó quaábé ychupéne, yo lo tendré en
memoria. Ndoiequaábi oieehé che
rāmā, hele dado a entender la vida que
ha de tener.AyquaábucáTüpà ychupe rembiapocüera, no me es agradecido.
Aiquaábi taté nde yagúera, colegi
hele hecho que conozca a Dios. Ayqua
al rebés de lo que diciste.
ábucá ibiraíiarucú upé, acuséle a la
justicia. Ayquaábucá Tipā upé irun Qiābā,Abarcar,abragar. Ayquābā,
dí ára cheiecoacú hagúāmā,he prome yo abarco (ngä: ngàra). Cheqüābā, me
fido de ayunar quatro dias, Yquaá abarcan. Ayquābā herecóbo, l. he
326/320 325 V. 320 V.
QUAB QUÁY
noinà, tener abarcado. Aiquābā hera cia. Ayquabèè cherecó mâräney, des
hábo, llevar abarcado. Oñ6quābā oio cubri mi inocencia. Chequabeè ahé,
ití rehé, luchar a braco partido. Oñ6 este me descubrio. Ayquabééñóte y
qúābárām6 oioguerecoaí, luchan. I. chupé, signifiquéselo solamente. Ndo
X. ñände iara tecó ací eté oiquābā iequabeeichébe, no se me descubrio.
ñanderehé, Christo N. S. abra có los Qúabí, Estar con perseverancia.
trabajos por nuestro amor. Oroqúabí: Yaqúabí : Peqúabí: O
Aroñénó yqúābānga, Tenerlo abra qúabí. Ndo quabí bei, ya se fueron.
cado estando echado l. Ayquābā y po (es diminutivo de Quá. b. n. 4).
hébo, idem. Aiqüābā qúābā, dar abra Quäbóte c. d. quà, estar. n. 3, y
cos. Peyquābā tecó mârängatú, abra ñóte), Estar quietos, de plural, en
cad la virtud. Tereíquābā Perú ché paz. Ndoqúabóte rügúái, están inquie
be, dale a Pedro en mi nombre un tos. Ndoiqúaábi o quābóte, no saben
abrago. Chequābāpí catú, apretada estar quedos. Pequabó té que ñändú,
mente me abra có. l. Peqúābóte que rá, estaos quedos ya.
Quabaí c. d. qúa, estar, y aí, mal), 1 Quai, Passar este es compuesto
Descompuesto. Oquabaí, está descom de qüa, passar. n. 2, y este se conju
puesto. Hecó quabaíbaí, hombre des ga con pronombres. Co cheqúai, aqui
baratado. Añémbo ecó quabaíbaí, ha passo yo. Cui y quai, allá passa vien
gome desbaratado. Chemboecó qua dolo. Pó yqúai, allá passa.
baíbaíchem6ñém6yróm6, hazeme dis 2 Quai, Cortar. Ambogúay íbirá,
parar de enojo. Cheremim6ngatúpírí cortar el palo. Chembogúay, me cor
omboguabaí, descomponer lo que yo tó, hirió, me dió cuchillada. Chembo
compongo. Mbaequabaíbaí, desaliño guai hagúe, la herida que me dieron.
de cosas. Che ymboguai haguera, la herida que
Quabé, Estar de plural. Oroquābé, le di. Aha ymboguaita, voy a cortar
estamos: Iaquābè : Pequābé: Oquā lo (ta tára: taba). Ymboguaitaguera,
bé. Oroquābé te orocúpa, l. Oroqua cortadura.
beí orocúpa, estamos ociosos. Oroquā 3 Quai, Cuello, cosa ceñida. Cam
bé quābé oroçãinà, estamos esparci buchí y cuá quaí, vaso ceñido por la
dos. Mbaerām6tepé pequābé quābè cintura. Ambocuá quai cambuchí,
pei áraia pecú parae? porque estais ceñir assi el vaso. Aiequai ātā, ceñir
todo el dia ociosos? Oréporuhá tíbey se recio por la cintura. Añémboquai,
rām6 oroquabei te oro cúpa, por no l. Añèmbo cú á quai, ceñirse. Ibírá
aver quien nos alquile. ayú quai, palo torneado. Oñèmbócúá
Quabee, Mostrar, hazer saber, pro quai tucimbo, rocarse la cuerda por
meter, enseñar, dar a conocer. Ayquā una parte. Ace cúá qúahába, ceñidor.
beè ychupé hecórámà, dile modo de V. Araquai, y Araquytā.
vida. Ayquābeépé ychupé, mostréle 4 Quäy, Precepto, mandato, come
el camino. Ayquābéè ychupé morān dirse, govierno. Chequai, me mandan
dú, hizele saber las nuevas. Ayquābeè (y : o). Ayoquaí, yo mando (ta: tára:
úpäupé mbohapí ára cheíecoacú tába). Mboroquai tára ayú, vengo a
hagúāma, prometi a Dios tres dias de governar. Pequai tarāmām6 ayú, ven
ayuno. Tüpäremiquabéèngüera, las go a governaros. Ndaioquai quaábi,
promessas de Dios. Eíquabèè cobaé no ségovernar. Aporoquaí guitecóbo,
chébe, explicame esto. Ayquabéèíbí estoy governando. Ndaporoquaí bei,
raíia ruçú upé, denunciélo a la justi ya no govierno mas. Poroquáitára, el
327 321 327 v/321 v.
QUÁY QUAR
que manda, Corregidor, etc. Aypóndi yāpóbo, comedirse a hazerlo. Aiequa
quaítábi rängé, e88o aun no se ha yé te6 upéne, heme de exponer a la
mandado. Ndiporoquaitári, no ay muerte. Chemboyèquayé teó upé Ti
quien govierne.Ndoataricé ñändequaí pà rehé, hizome exponer a la muerte
tarāmā, no faltará quien nos go vier por amor de Dios. Ndayéquayéi cé
ne. Túpā ñändé quaitába, los manda ne, no me he de poner a riesgo, ó no
mientos de Dios. Che nde quaitába, me he de ofrecer. Ndacheremynguai
lo que yo te mando. Nde chequaí tá potárindérí,no te quiero por mi criado.
ba, lo que tu me mandas. Paíndequai Quandé, Muchachon. V. Qua. m. 8.
ta güera me angaipá repí, la peniten Quäní, V. Qúa. n. 8.
cia que te dio el Padre. Poroquaitába, Quapapí, De passo (c. d. quà. n.
l. Mboroquaitába, precepto, mandato. 6, y pa, su gerundio, y y, diminutivo).
Yquai pira ché, soy mandado, y man Quapapí ñóte am6ngeta, habléle de
dable, a quien mandan. Temynguai, passo. Quapapípe ñóte ahá, de passo
el page. Chereminguai, el que yo man voy. Amà quapapí, lluvia que passa
do. Temynguāi eté yāra, el que tiene presto. Añémbo quāpapi guítúbo, vi
muchos criados. Mboroquaicé, man ne muy presto. Añémbo quäpapígui
don. Toroquai iebí emeteque mó, mi hóbo ne, iré muy presto. Quapapíñó
ra no te lo mande mas, Aioquai hecé, acé ñèmombeu ndicatui, no es bueno
mandole que lo haga. Aio quai yhó confessarse de corrida.
rehé, mandole que vaya. Oromüpà Quapoi, Higuera loca.
quaine, l. Ndentipā áriayo quaine, Qúaqüeó c. d. qüa, passar, y ha
yo te mandaré agotar. Oro acáquaine,queó, torcer), Quebrar, passar mu
yo te mandaré reñir, l. De acá rehé chos. Oroqúa qüeó, passamos. Cui y
aioquaine. Oro teó quāyne, l. Teó a quâqueó, allá passan viendolos. Pó y
yoquai nderehéne, l. Orombo eô nde qüaqúeó, allá passan sin verlos. Pírá
quaitane, l. Ndemo eóá nde quaita oqúaqúeó, passa el cardumen. Ambo
ne, yo te mandaré matar. Oropo qúa gúaqueó, l. Ambo qúa qüeó, l. Ambo
quaín e ibira rehé, yo os mandaré ca qüeó, hazerlos passar. Oca qúeó
atar a un palo. Ahé chequai, el me hi (dizen algunos), allá passan.
zo castigar, ó reñir. Che aioquaimbu Qüaa, Agujero. V. Qua. r. n. 9.
rú aipó angaipá, yo háze agotar a Quaraci c. d. qúa, agujero, y de
esse bellaco. -
ací, pasado), Sol. Quaraçi açá, rayo
Yequa ié, Mandarse a si mismo, del Sol. Quaraçi acá ierām6, a medio
comedirse, ofrecerse el mismo. Aíeqúa dia. Quaraci acúbó, ardor del Sol.
ie y iapóbo, yo me comedi a hazerlo. Quaraçi amà, Sol con agua. Quaraçi
Ndaiequayéi, no me he comedido. Pe amändäu, cerco del Sol. Quaraçi amā
íequayè aubé miri amó, si quiera os ratá, Sol de agua. Quaraçi āng, som
comidierades un poco. Aiequayé he bra del Sol. Quaraci cé, salir el Sol.
rahábo biñà haéaéndoipó tári, come Quarací cémbába, Oriente. Quaraçi
dime a llevarlo, y él no quiso. Ndo cèmbápe guāra, Orientales. Quaraçi á
íequayéy aubé, aun no se comedio. cèrām6, en saliendo el Sol. Quaraçí
Yéquaíeí cébae, comedido, que siem berá, resplandor del Sol. Quarací
pre se comide. Oiequayéndoiquaábí, ibaté imä, ya es tarde hasta mediodia.
no sabe comedirse. Poroyèquayébae, Quarací m$mbí, reberveracion del
muy comedido. Aiequayé teó upé, he Sol. Quaraciñém6ípytú, eclypse del
me expuesto a la muerte. Ayequayey Sol. Quaraci ogüeyi açai eguí, decli
32 S 322
328 v/322 v.
Q0A QUAT
nar el Sol de medio dia. Quaraci pia repoti repoti cúe, escoria. Quarepotí
hába, quita Sol. Quaracípytií, a pues quāra, mina. Quarepotí ti, plata. Qua
tas de Sol, o eclypse. Quarací poroá repotíty ai garfio de hierro. Quare
pí, quemar el Sol. Quaracípucú, vepotí poquahába, esposas. Quärepotí
rano. Quaraçi reiquiehába, puesta membeg, estaño, plomo. Quarepoti
de Sol. Quaraci rembià, l. Quarací né, acofar, laton. Quarepotí yäpepó,
rembiobáiucá, l. Quaraci rembieçí, olla de cobre, ó hierro. Quarepoti cí,
el quemado del Sol. Quaraçí rembipé, l. Ciraquába, barreta de hierro. Qua
lo que calienta el Sol. Quaraçí rem repoti cípé, acada. Quarepotí aó, ar
biréra, quando alumbra el Sol por mas de hierro. Quarepotímbae reci
una parte sola al ponerse. Quaraci re cába, assador. Quarepotiñaè tá, ca
mymboberá, lo que el Sol haze relum cuela de hierro. Oioupí quarepotí no
brar. Quaraçi retÑmá, l. Quaraci oy móndógi, no puede un hombre salirse
tipipé, l. Quaraçírendiñá, rayo delSol. afuera de su palabra (dizenlo de los
Quarací rāmóbé aquá, passé con Sol. casamientos quando se dan palabra,
Quaraçi reiquie robapííme ayune, ven. o cosa a que se obligan).
dré a puestas deSol. Quaraçi acayé ro Quaru, g c. d. qúa, agujero, y rúg,
bapipe hiñāmo chem6mórändú, avi ruido), Orinar. Aquarú, yo orino (ca:
same quando quiera ser medio dia.Nda cára). Quarucába, la via de la orina.
quaraçípei eremoāng chébe, tras que Chequarúcábarí apocó gui yèaíróm6
no ay Sol me hazes sombra. Quaraci oi (usanlo algunos por honestidad), tuve
típipé, el rayo que entra en las casas, polucion voluntaria. Hací peíaquarú,
y la rebeveracion del Sol quando sale, con dificultad orino. Chequarú ndai
y se pone, y hiere en las cosas, y su re po tári, no puedo orinar.
berveracion en vidros, agua, plata, etc. Quatiá. r, Escritura, pintura, di
Quaraçi oitípipé checotí, el rayo del buaco, papel, carta, libro. Hemyngu
Sol en mi aposento alumbra. Quaraçi airām6 cherecó hagúāmārí quatiá aya
íbirá o ytípipé, hiere el Sol en los mon pó, l. Ayequatia rucá hemynguairā
tes. Caaibaté apiri rupí oytípipé qua m6, concertéme por escritura por su
raçí, hiere el Sol las puntas de los co criado. Peyequatiá rucá Christo rehé
llados. Quaraçi y pirán gaí, está muy guàrām6, alistaos en la lista de Jesu
encendido el Sol. Guèndiñändiñā qua Christo. Ayequatiá rucá, alistarse,
raçí, echa rayos el Sol. matricularso. Ayequatiá rog, borrar
Qúa repotí (c. d. quāra, agujero, y se de la lista. Ñeequatiá apaquà, l.
tepotí, escoria), Hierro, metal. Qua Neequatiá má, pliego de cartas. Qua
repoti apyi, argollas, armellas. Qua tiáti oígábae, l. Yñäquybae, papel
repoti atā, azero. Quarepoti ñaembé, mojado que se passa, l. Oñémónâni
plato de plata, peltre, etc. Quarepoti bae. Ñeé quatiá hára, l. Neé quatia
çãmá, cadena de hierro. Quarepotí apohára, escrivano. Nee quatiá m6n
embó, hilo de hierro. Quarepotí yú getá, l. Quatia m6ngeta, leer. Añéé
eté, oro. Quarepoti yu pí m6ngi pira, quatiá m6ngetá quaá, sé leer. Ndai
dorado. Quarepoti píyu amboyá, l. quaábi ñee quatiá m6ngetá, no sé leer.
Am6ngí quarepotipi yu, dorar. Qua Ayquatiá, escrivir, pintar (bo: hára).
repoti yú angaú, oro falso, oropel. Abá yquatiá pira, l. Ymboquâtia pí
Quarepotí yú eté cämyni, cadena de ra, l. Abá raāngába, hombre pintado.
oro. Quarepoti yú mboí, cuentas de Tüpā quatiá, Missal, Breviario, Bi
oro. Quarepoti quíticába, lima. Qua blia, etc. Tüpà ñee quatiá, Teacto sa
329/323 329 v./323 v.
QUÉ QUÉ
grado. Quatia ti, l. Quatiá ríba péti, Aguí yetei che que há, con razon me
papel blanco. M6c6i quatiá ríba péti, duermo. Chequerá mbae apóbo, dor
dos pliegos de papel. mirse en lo que haze. Chequeracé, te
Que, Mira que. Tereyāpó emeque, mer pesadilla, l. Aque racé, idem.
mira que no lo hagas. E hechaque Quépe gúara mbaé, cosa soñada.
ndeçuúne, mira que te morderá. Eqúa Chequerānā, l. Aquerānā, tengo pe
que, mira que te vayas. Eqúa sado sueño. Cheque yeaití, cabecear
iméque, mira que no vayas. Eiapoí de sueño. Aque ieaití, idem. Cheque
méteque nó, mira que no lo hagas rapicá, oír entre sueños. Cheqüe che
otra vez. Pinque! ó que buen golpe le qüe raú, l. Aqué aque raú, dormitar,
dio 1 Ponque idem (del sonido del ó fingir que duerme. Aquehé, l. Aque
mismo golpe lo toman. catú, dormir bien a gusto. Aqüebéne,
Qué. r, Dormir, reposar (persona, l. Aque íebíne, dormiré allá, deten
y cosas). Chequé, mi dormir (y : o). dréme otra noche, dormiré otra noche.
Aqué, yo duermo (bo: hára: hába). Aque guiámà, dormirse en pié. Aqúe
Angatápíreyme aqué, duermo sin cui rací, dormir mal. Chequeraí aroatá,
dado. Quehába, lecho, hamaca, lugar andar dormido. Aque ñèé, l. Cheque
donde se duerme. Apüà guiqúebo, ñéé, hablar durmiendo. Guiqüereyme
duermome en pié. Aqüerambú, ron aycó, estoy despierto, velar. Ndaqúe
car. Cheacó hápe aqüe, duermo en ri guitúpa, estoy sin dormir, velo. O
bragos de atro, l. Cheacog guiquébo. roñó añübā oroqúebo, dormir abra
Cheqúe coè guitúpa, duermo hasta cados, l. Oro yóquabā óroquébo. A
el amanecer. Abáquereí, dormilon. roqüe, dormir juntamente con él. O
Quepocaiçú, l. Quepo haihu, soñar. royópohé oroqúebo, dormimos juntos
Aque pohaihú, yo sueño (hece). Abá en un lecho. Oque ñandí, elóse la man
querá, dormilon. Che querá, cabecear teca. Eí oqüe, está la miel assentada
de sueño. Chequerá pará, caerse de despues de hervir. Amongé eí, hazer
sueno. Oromboquepoaíhú cherehéne, que repose la miel. Na que rānāmy
l. Ndeque po çai cúne chehegui equí chereçá etárām6, los cuidados no me
hiyábo, yo haré que me sueñes. Y qué decan dormir. Haihú nachemongéri,
ra añangā guerahá, durmiendo se lo no me deca dormir su amor, l. Na
llevó el demonio. Angaipá pipé ace querānāmi haihupa, idem. Cheqúe
que, l. Angaipá rero que, ndicatuie ñó bérāmy guibāhèm6, cosa de sueño
té, muy malo es dormir en pecado. me parece aver llegado. Cheqúe pe
Aquecändó candog, dormir interpo ñóte bérāmy ayāpó, en un proviso lo
ladamente. Atā angaipá peroque he acabado, ó parece sueño averlo he
ime que, guardaos de dormir en pe cho tan presto. Oroñó pindeqúa oro
cado. Acé rebeātā nacém6ngéri, la qúebo, dormimos juntos cabeca con
demasiada hartura no deaca dormir. piés. Oque pohaihú cueri ahé tui,
He 6 á y quérām6, durmiendo le co tiene desmayos, ó parasismos, ó arro
gio la muerte. Yque oipocohú teó, bamientos. Ndaieroqüe ucári pihábo
idem. Pequera pícá que pequapa, ia guiatábo, caminar sin dormir toda
mirad que durmais con cuydado. Ndo la noche. Chepitú pucú cúeraquíe, dor
querapí gai aú angaipárero que há mir sin cuidados. Chereçá endígui
ra, descuydado duerme el que duerme qúebo, dormir abiertos los ojos. A
en pecado. Ndaro que potaraúraú an m6ngeraí, inquietar al que duerme.
gaipá, no quiero dormir en pecado. Obapbo aqúe, dormir boca abaaco.
330/324 330 v./324 v.
QUÍ QUYB
Oatucupébo, l.Oatucupé pitébo aqúe, Yyípi quírāmó temytymà, está muy
dormir de espaldas. tierno lo sembrado.
Que, Lo mismo que Quie, aqui. Quí, Punta pegon. V. Tumbí quí.
Que, Ciertamente. Aieque nole abá 4 Quí, Determinacion de mugeres.
märängatú, cierto que eres honrado. Tahá quí, ea vamos. El varon dize
Aieque nderembo ayei Tüpā ñände Ca. Taha cá, ea vamos.
puaitába, cierto que no cumples la ley 5 Quí, r, Poco, en ninguna manera.
de Dios. Aroqua quí, passarlo un poco mas a
Quepoíhú, Soñar. V. Que. n. 2. llá. Haú quí, un poquito comi. Ndau
Quèqué, El sonido de cosa quebra quíri, en ninguna manera lo comi.
da, voz, caña, etc. Am6 quèque iape Amééngí, dile poco.Naméèngiri, ni un
pó, quebrar la olla, tomase del soni poco le di. Ndaiapó quíri, en ninguna
do que haze. Cheñéè quéqué, mi voz manera lo hize. Nache angaipa quíri,
ronca. Mymbi tararáqué que, voz de en ninguna manera he pecado. Naño
trompeta ronca. Am6quéqué tér6 téró tYngiri, en ninguna manera lo sembré.
cheñéèngā, tengo la voz ronca, y de Aháquí ñóte, por poco tiempo fui. Nda
sentonada. Ypí que puéngatú, tiene los haquiri, en ninguna manera fui.
piés lastimados, y cojea. 6 Quí. b, Piojo. Yquibae, piojento.
Queremé, Ven, y venid (no tiene Yquíbetébae, muy piojento. Nache
mas que singular, y plural). quibi, no tengo piojos. Naquí moñān
Queréruá, Especie de conejo. gi, no crio piojos. Quibai, liendre.
Queró, Mira que, en conclusion. Pe Chequiba, tengo liendres. Quibaíía
hechá queró, advertid finalmente. Ta ra, l. Quiba rereqúara, el que tiene
ha queró, determinadamente me voy. piojos. Aquíboñà, criar piojos. Quí
Qui, Aqui. V. Quie. baí rami améé, dile un poquitico no
1 Quí. r, Lluvia. Oquí, llueve. Ndo mas. Quíti, piojo blanco. Quígúa, pei
quiri, no llueve. Ndoqui potári, no ne. A y químboá, peinarle. Ay quí bú,
quiere llover. Oquí coè mbérām6, espulgarle. Ayéquibú, espulgarse a si,
amanecer lloviendo. Oqui o quí, algo comer se los piojos.
llueve. Oquí mateté, l. Oquí raíaí, l. Quíá. b, Suciedad. Quíaipé, costras
Oquí ruçú, l. Oquí herárām6 paé, l. de suciedad. Che quíá, soy sucio, y mé
Oú tecatú amä, llueve mucho. Oquí suciedad (y : o). Am6ngíá, ensuciar
qüapapí, llover a turbiones. Oqüí poó, (bo: hára), Namóngíábí, no lo ensucie.
cessar la lluvia. Mbaé am6tárey oquí Añém6ngíá angaipába quíá pipé, en
oquí ruçú, ay mucha enemistad. Mbae suciarse con pecados torpes. Açé oan
acíoquí rucú ore rehé, llueve enfer gaipá quíá ohiñém6m begúabo, la su
medad sobre nosotros. Oquí raíbí, ga ciedad del alma se quita con la con
ruar. Aíbí aibi ñóte amà, garua so fession.
lamente. Quibí. r, Dizen las mugeres a sus
2 Qu-i, Ah 1 (admiracion). Qu hermanos, y primos hermanos. Che
ohoimé! ah! que no quiere ir Qu-í quibi (y: o). Quibí quí, al hermano me
aiabí! ah! que le errél nor. Chequíbíqui, mi hermano menor.
3 Quí, Tierno. Ybá qui, fruta tier Quibí, Palos sobre que estrivan las
ma. Cümândá ropé quí, frisoles con cumbreras. V. Óg n. 3.
vayna tierna. Abati quí, maiz en le Quybó, Acá. Eio quyb6 ngotí, ven
che. Hay ingi, grano tierno. Hay ingí ázia acá. Quyb6 ngotí, ázia acá. Tací
rāmó, empiega a tener grano tierno. quybó ndoúri, no ha venido acá la
331/325 331 v/325 v.
QUÍQ QUÍH
enfermedad. Quyb6 ceri, un poco acá. echélo a refregones. Ayi quici, menear
Quybó ngoti catú, muy ázia acá. Eyo el guisado, hazer guisado. Chem6ñe
imèque quybó, mira no me vengas äng quíçíquíçícheangaipá, inquietan
mas acá. Quyb6 ngüara, los de acá. me mis pecados. Che ñeāng quiçi quíçi
Quíbú c. d.quí, piojo, y ú, comerlo), chem6ängecó, la inquietud del cora
Espulgar. Ayquíbú, yo espulgo (bo : con me aflige. Ayapo yíquici, hazer gui.
hára). Chequibú, me espulgan (y : o). sado. Yíquici rícue, caldo de guisado.
Quíbú quibú, Hormigas que buelan. Quie, l. Qui, A qui. Quiebé, desde
Quibú y pépóbae, mosquitillos que an aqui sin movimiento. Quiebé cheraci,
dan en manadas. Quibú y pepóÑmbae, desde aqui estuve enfermo, aqui em
hormigas de cabeca grande sin alas. pecé a enfermar. Quiegui, con mo
Quichá. b, Cosa cercenada. Aieatuà vimiento desde aqui. Quiegui ibápe,
quichá, cercenarse el cabello por el desde aqui al cielo. Quie guí cherè
cogote. Quñchabí, cercenadura larga. tàme, desde aqui a mi pueblo. Quie,
Cherecó quichabí rupítereycó, imi hae pépe, aqui, y alli. Quie y tymy,
tame en lo que hago. aqui lo enterraron. Quie y tymbábi,
Quichirí, Chiquito, pequeño. aqui está enterrado. Quie y tymba
Quíçé, Cuchillo. Chequicé, mi cu güera, aqui está su sepultura. Quie
chillo (y: o). Aquíçe írú equii, desen ndaie, aqui dizen que es. Quie mà, l.
vainar el cuchillo. Quícé haimbiquí Quie nängā, aqui es cierto. Quie raú
ateré, cuchillo boto. Quíçé apá, hoz, ndaie, aqui dizen que fué. Quie im6
y podadera. Quíçé aquā obí, puntia bé, desde esta edad señalando, deste
gudo. Quíçebó, herida de cuchillo, y tamaño. Quie ibé ñóte tererú, en es
el mismo herido con cuchillo. Quiçé tando deste tamaño traelo, é trae des
guaçú, machete. Quíçé gui, espada. ta manera, señalando. Quíe ibérām6
Quíçé haymbé iobai, de dos filos. Qui aguí yetei méndá, en estando deste
çe píçícába, l. Quíçe iba, cabo de cu tamaño se puede casar. Quie y quiebé,
chillo. Quíçé ipé, cuchillo carnizero. tantos, señalando. Quie y quiebé
Quiçépoacäng, guarnicion de espada. erú, trae tantos como estos.
Quíçé acäng, guarnicion, y pomo de Quígúa, Peyne c. d. quí, piojo, y u,
espada, y puño. Quiçé pucú, espada. comer). Quí guaguaçú, peyne de terce
Quícétendíbáapyndába, navaja. Qui dor. Quigua hāi mbi tererey, peyne
çe rñrú, vayna. Quíçé pucú ropitá, que tiene dientes quebrados.
pomo. Quíçé ytá, piedra que corta. Quihá. b, Hamaca. Quihá birú, pe
Quíçé ibirá, palo que corta. taca de la hamaca. Quiha çã, cuerda
Quíçí, Refregon, rebolver, remecon, de hamaca. Quihá poapí, l. Quihá
inquietud, lo mismo que Quiti. Ambo api, puño de hamaca. Ynymbó quihá,
quíçí, menear, refregar. Aquici quici hamaca de algodon. Tucífimbó quíhá,
guitecóbo, ando inquieto. Añémbo hamaca de hilo de ortigas, ó cosa se
quíçi quiçíguiçe iepepotábo, force mejante. V. Yni.
jear para escaparse. Petei iebí ñóte Quihiie, Temor. Chequihíie, mi te
aiequñcíychuguiguiçe iepébo, de un mor (y : o). Aquihiie, yo temo (bo :
refregon me escapé dél. Petei yèquici. hára). Guiquihíiabo, temiendo, ó a
pe ñóte āmóndoróg, de un solo refre temer. Quihíiebó, el que teme. O qui
gon lo arranqué. Che mboie quici hiie y mbae, el que no teme, animoso.
quíçi chererecó aíbo, diome de refre Quihiie hápe, timidamente. Oquihi
gones. Amoçe ymbo quiçi quicíbo, ieteybae, el que teme vanamente. O
332/326 332v./326 v.
QUYP QUÍR
quihí ieteibae ahe, fulano es medro apá, tenacas corbas de herrero. Quy
so. Aquihiiende hegúi, temote como pä myri, pequeñas, y tenedor. Quipà
a enemigo. Orogüeróquihiie, temo no pipé oyapychā, atenacear.
te venga daño. Che orogúeró quihi ie Quípi, Rincon. V. Og. n. 3.
nipā hábagui, temo no te castiguen. Quípi I, Dize la muger a su hermana
Aquí hí ienderehe,por tu causa temo. menor, y a sus primas hermanas. Che
Ayquihi iebó, quitarle el miedo. Ay quipí í mé, mi cuñado, marido de mi
quihiie peá, idem. Amóngíhi ie, ame hermana menor.
drentarle. A m6ngihi ie qúa, hazerle Quirá, Sebo, gordura, grassa, man
passar el miedo. Añémónghi ie, ami teca, y cosa gorda. Chequirà, estoy
lanarse. Noñémboí potári chequihi gordo. Nachequírái, no estoy gordo.
ie, no se me quiere quitar el temor. Quirabú, mugre. Y quirá mateté, está
Tipáguiquihi ie haihuabé yopíribé muy gordo. Che quirá en dipú, estoy
herecó aguí yetei, temer y amar a Dios luzio. Amón gírá, engordar, cebar. A
juntamente es bueno. Ndaquihi ie iri, ñémóngírá, engordarse. Y quirá qui
no desco de temer. Cheängäaroquihiie, rá, assi assi está gordo. Y quirá ātā,
temo el mal que puede renir a mi alma. está medio gordo. Y quirá iopará hoó,
Nda chequihí yepotári, no temo. entreverado magro y gordo. Mbacá
QuyÑi, Ajó. QuÑy eçacäng, ají quí racúe, sebo de bacas. Toro quírá,
largo, Quyyi iba, el arbol, ó mata. novillo. Ta iacú quírá, cebon. Mbae
Quyyingui, ají mo/ido. QuÑy i ñā quí racúe, sebo, manteca, etc. Mbae
quí, verde. QuYy i eā qúā,oloroso. QuyV quírárataendí, vela de sebo. Quírápí
i uçú, pamiento grande. Quyyi apuâ çá, redaño. Nee quirá, baladronerias,
myri, pimienta de Castilla, 7. Íbirá ficciones de palabra. Añeé quirá ychu
quYY i. QuÑy i aqúā, ají redondo. pé, engañéle, hablé con doblez. Nee quí
QuÑÑindiba, ajiales. rá aú aipó,essas son doblezes, ficciones.
Quiià, Especie de conejo, Quírey c. d. quí, tierno, y ey, ne
Quiyà, Cuentas, manillas, etc., y gacion), Diligencia, voluntad, gana,
siempre se usa con otro nombre; ut valentia, provocar, ferror. Chequírey
Poapi quiyá, manillas. Píapi quiyá, nderupí chehó hagúāmari, tengo vo
cuentas que se ponen en las piernas. luntad de ir contigo. Nachequire Vmi,
QuÑmbú, Gorgojo. Abatí y quÑmbú, no tengo gana. Chequírey pará, l. Che
está el trigo, ó maiz, gorgojado. Om quírey yó pará, estar entre dos aguas,
bope tí quymbú abatí, come el maíz querer y no querer. Y ñatey ngüe y
el gorgojo. V. Timbú. quíreym iopará, quiere y no quiere
QuÑmi c. d. qui, tierno, y i, dimi el peregoso. Che quíreym quír aubé
nutivo), Viejo mucho. ChequVmi, estoy ndarecoi, maldita la gana tengo, l. Nda
muy viejo. Añém6quÑmi, hagome viejo. chequíreym quíri aubè, idem. Am6
QuYnai, Compañera, dizen las Indias quíreym, animarle. Quire y mbá, va
entre si, corresponde á Ahé, del varon. liente. Quirey mbába, valentia. Che
Quíp, Lecos. Quipe, en lugar le cos. quírey mbá, soy valiente. Añémo qui
Quípe y höni, fue muy le cos. Qui-pe, rey mbá, hagome valiente. Oquirey
legissimos. Quí y tiba, es muy le cos mbápe oyucá, con su valentia lo mató.
donde está. Quip ibirá, es muy largo Che quirey mbá ahé, este es mi valen
el palo. Quíp ybiāra,es largo el camino. ton. Nee quirey mbá, palabras de a
Quypà, Tenacas, tenedor. Quy pä nimo. Oñeé quirey mbá pipé oremo
guaçú, tenacas de herrero. Quy pä quireym guarynime, con animosas
333327 333 v./327 v.
-
QUIR RÁ
palabras nos puso animo a la guerra. Yquyryry ngatú tába, está el pueblo
Pé ayé chequírey á, en medio del ca quieto sin ruido. Pemissa endu quy
mino me vino la gana. Cherubípí na ryri que pequäpa, mirad que oygais
chequíreymy, quando sali de allá no con quietud la Missa. Cheāng quiryry
tenia gana. Chemoqui reym oie ehé ngatú, tengo paz en el alma. Che āng
che m6 angaípábo, provocóme a pecar quíryry ngatú guitènà, dem. Nache
- consigo. Oñóm6 quírey y yúcáhā guā m6angyryry mbotáriañängā, no quie
-- a ma, alentaron se unos a otros para re el demonio que tenga paz en mi alma.
matarle. Jesu X. ñ. y. ñandemó quí Quiríriog, Culebra grande.
reyngatú guecó á hagúāmā, Christo Quytà, Nudo,berruga,tetilla.Che
nuestro Señor nos provoca que le imi quítā, mi berruga.Tucümbó quYtā, ñu
temos. Peñóm6 quireY ngatú tecó mà do de cordel. Am6pó quítā,hazer ñudos.
rängatú rehé, enfervoricaos unos a Quítí, Refregar, limpiar. Ayquíti,
,
otros a la virtud. Che quire y càicote, yo refriego, limpio (ca: cara). Mbae
passóseme el fervor. Ñ6m6 qui rey quíticába, rallo. Pinda quítícába, li
tecó mârängatú rehé aguí y eteí, es ma. Ay quíti mbae quitícába pipé,
bueno el fervoricarse a la virtud. lmar. Chequítí, refregome.
Quiri c. d. quí. r, poco, y y, dimi Quyti, Cortar. A y quyti, yo corto
nutivo), Chico. Chequiri, soy chico, del (mó: ngāra: hára). Am6 quyti, hago
gado (y :o). Chequiriguarerabé, desde que lo corten. Ibirá quyty hába, as
mi niñez. Chequirirám6, siendo yo ni sierra. A y quítià bí, cortar derecho,
ño. Añém6 quiri, hagome pequeño. A l.A y quí chabí.Aibirá quytimbae quy.
mee quiri, dile un poquito. Añéé quiri ty hába pipé, asserrar madera. Ibírá
ychupé, habléle banco. Chepó quíri a quÑty hagué cuí,asserraduras de palo.
méé ychupé, dile poco. Cheyúrú quí QuYtyngó.gc.d.quyti, limpiar,y og,
rihaú, comi un bocadillo.Cherecá quíri quitar), A partar lo sucio de lo limpio,
amaé, mirar al desgaire. Ibírá quiri limpiar, quitar hezes. Ai quytyngó qua
bae, palo delgado. Ibirá pucú iepé haé repotí, limpiar el hierro. Nändé āngä
y quiritecatú, aunque el palo es largo, oñequYtyngó tatápe Purgatorio pipé,
es muy delgado. Quíri nda iapoi, en purificase nuestra alma en el Purgato
ninguna manera lo hize. Quírindara rio.Ángñequytyngo cába, Purgatorio.
hai, en ninguna manera lo llevé. R
Quiri, Cosquillas. Chem6 quiri, ha 1 Rá Señal,mancha, levantado, no
zeme cosquillas. Chequíri, tengo cos parejo. Cherá, mi mancha (y: o). Yrá
quillas, y soy cosquilloso. Amóquiri, ebocoi ahé, está manchado este, Mbi
hagole cosquillas. Içá. n. 2. ruá chemborá mborá, las viruelas me
Quiríçá, Pierna, mastil, etc. V. han deacado manchado. Tüpäcí rabe
Quirihí, Cedago de quatro esquinas. ymbete oycó, es purissima la Virgen.
Quirymbatá, Sabalo pece. Ndiráquiri aubé etei, en ninguna ma
Quiríquirí, Cernicalo. nera tuvo mancha. Amborá che cā
Quiryri, Silencio, quietud, modes núpá y yapóbo, hago mi roga a man
tia. Chequyryri guiténà, estoy quedi chas. Chembo ará che apim6, hame
to. Amóngyryri, poner en silencio, en deocado panderetes. Tüpäci petei rá
quietud. Añém6ngyryri, estoy quieto. tyr6eté oängā pipé ndoguerecói, ni
Chem6 ngyryri chequihi yé, de temor una mancha tuvo en su alma la Vir
estuve que no me meneé Yqu$ryrim gen. Angaipá omborá ñändeängā, el
bíá o qúapa, está sossegada la gente. pecado mancha nuestra alma.
334/328 334 v/328 y.

*-
--
RÁ RAÉ
Apererá, Superficie no pareja. Che pongome sereno el rostro. Ndahobá
apererá, soy crespo. Aycaapi apere yerábi, no tiene serenidad en el rostro.
rá, carpir mal la chacara. Huí ape Rà. n, Cosa parecida.Yetírã, co
rerá, harina engranujada. Añémbo sa 4parecida a batatas. Che rānā ebo
apererá, encresparse. Añapi apererá,
coi, esse se me parece. Y rānāí, es le
trasquilar a panderetes. Ambo ape
parecido. Perú rã Chua, Juan es pa
rerá cherembiapó, interpolar la obra.
recido a Pedro. Córānāí, cosa pare
Amborá y quatiábo, poner, listas, ó cida a esta. Oñ6 rānaí mbíá, son pa
a cedrezes en la pintura. Cherácüera
recidos entre si. Ná yrānā r6guāí, no
oieog, quitóse me la mancha. Añém le es parecido. Cunimigurānā, niño
boraóg, quitóme las manchas. parecido a su padre. Nande rú rānā
Oyehi, rüguâindé, tu no te pareces a tu padre.
Oyepepí, -

Oyeog, Mboracue, Qui 5 Rà. m, Nota de futuro, y de pre


Oyehei, tóse la mancha. terito. Omán6baerá, el que ha de mo
Oñéquityngog, rir. Ohobae rà, el que ha de ir. Es
Oyeí. r, tambien preterito a semejanca del
2 Rá (adverbio), Ya, otra vez, pone tiempo Guarani. Ománóbae rängüé
se al fin. Eiapo que rá, hazlo ya. Aháy ra, el que avia de aver muerto, y no
conórá, ya yo me voy. A guí iecóno murió. Omän6bae rá, el que avia de
rá, basta ya (dizen al que se burla morir, y murió. Oméndabae rāmā,
pesadamente, y del que se agrada de la el que avia de casarsey, se casó. Este
cosa). Agui y ete corá, que bueno está modo de dezir depende de oracion
esto. Aiapónorá, ya lo hago otra vez. subsequente : º, g. Cherub omän6bae
Hyndó conorá, mirenlo yá qualesta,etc. rāma o guí rapá oméé chébe, mi pa
3 Rá. b, Desatar, descoser. Cherá, dre, que al fin avia de morir, me dio
me desatan (y : o). Ayorá, yo 7o de su arco. De manera, que incluye tres
sato, y descoso (pa: pára). Ndayo tiempos, preterito imperfecto, que avia
rábi, no lo desato. Ayorá ehocúá quà, de morir, preterito perfecto, que mu
desceñirse el cingulo. Ayorándean rio de hecho: futuro, que ha de mo
rir, y de facto murio.
gaipá pagüera nde hegui, l. Che oro Ra, Lana. V. Ha. r. n. 5.
rá nde angaipaba gui, yo te absuel Ra, Espiga. V. Ha. r. n. 3.
vo de tus pecados. Aycará, desatar Ra, Coger. V. Ya. n. 3.
la cuerda. Y mbobi bihá ayorá, de
satar lo cosido. Añeeyerá catú, ha Racó c. d. ra, ya, y có, pronom
blar sueltamente. Aierá, desatéme, sol bre), Adverbio afirmativo : sirve a
téme. Angaipábagui y rabípí, absuel presente, preterito imperfecto, y per
to. Paí cherá angaipaba gúi, absol fecto. Aieté racó, assi es ciertamen
viome el Padre. Pai ñó poro ráhára te. Ahá racó, yo cierto fuy. Ayapóra
ängaipaba gui, el Padre solo es el có,hazialo cierto, o hizelo, Noimeiracó
que absuelve de pecados. Pororáhába chehórām6, no estava quando yo fuy.
angaipába gui, absolucion. Nacherá Raé c d. rá, ya, y e, cierto), Sir
bi Paíangaipábagui, no me absolvio ve a los tiempos presente, preterito, y
el Padre. Ara ierá, tiempo sereno. futuro, y optativo. Oyapó pängā rae?
Chepíá ierá guitecóbo, ando sossega halo hecho ya ? ó hazelo ya ? Oyapo
do, desahogado. Cherobayerá, ten raé, ya lo hizo, o haze. Ndo yapoiraé,
go rostro sereno. Añémbó obá yerá, no lo hizo, no lo haze ya, no lo ha
335/329
335 v./329 v.
--

RAHÁ RÁMö
hecho. Ndoyapóy ieraé, diz que no lo tei, llevóme antes que yo fuesse Chris
hizo. Jesu X. ñ. y. Profeta eté raé, tiano. Chepitā oguerahá, siendo yo
realmente que Christo fué verdadero de teta me llevó. Chehopotarey ogue
Profeta. Acárú raé, ya como de pre ráhá, llevóme aunque no quise.Guerá
sente. Nde Profeta raé, heí ychupé, há rām6 oré reráhá, llevónos para que
diaceronle que era Profeta. Che mbaé le acompañassemos.
che y m6ndoey mâm6 raé, nda hay Rāma, Futuro. V. Rà. n. 5.
cé amoraé, en verdad que si no hu Rāmi (c. d. Rà, semejante, y y, di
viera embiado mis cosas, que no fu minutivo, Manera, tamaño, semejan
era. Oguerú tamóraé, ojala lo huvie te, parecido. Cherámi, de mi tamaño,
ra traido. Omänó tāmó raé rá ó si qualidad, y quantidad. Coràmi, desta
se acabára ya de morir. Quieraé, aqui manera (señalando) Coràmi tubichá,
fué, óes (de presente). Cúperaé, allá deste tamaño es. Nande rāmi rügüay
fue le cos, ó es, (de repente). Nde raé? ché, no soy yo como tu. Märāmi pān
tu fuiste? ó tu eres? Nde ie raé, tu gä? de que manera, o tamaño es ? Mā
diz que eres, o fuiste. Cheraú ie raé, rámi y pucú? que altor tiene? Y rā
yo diz que fuy o soy, pero no es a88i. mí, como el. Orami oiapó aú, como
Ndé y mündábae raé, tu fuiste el que él es lo haze. Cherobá rāmi hobá, su
lo hurtó, o eres. Nde í m6mbeguāraraé, rostro se parece al mio. Ché yrāmy
tu fuiste el que lo diaco, ó dizes. Nde ngatú, yo le soy parecido. Y rāmirā
anó chemündá hára raé, tu solo fuis m6 paé, esso fuera si fuera como el.
te, ó eres el que sospechaste en mi. Aicó bérāmi nderechacá, parece que
Ahá raéne, yo cierto iré Ayucámbu he resucitado con tu vista. Apag rā
rú raéne, cierto que lo he de matar. mi nde rú rendúpa, parece que he sa
Aiapó rae bíná, ya lo hazia yo, y me lido de un profundo sueño con tu ve
estorvan. Ahá raébiná, ya iva, y me nida. Cheréó rāmi ndererâqúändaí
bolvieron etc. Iaio ya eteí ráé, oacalarandúpa, quedé como muerto por las
fueramos a una. Toguerahá mburú malas nuevas que de tituve.Nde reóra
raé, o cala lo llevasse con la maldicion.
mi eporabíquibo, parece que estás mu
Rahá, Llevar: recibe re. Chereráhá, erto que no trabajas. Mbuyapé eí aú
me llevan (h : gu). Arahá, yo llevo. guabo rāmi Tüpà retéguābo yhó aú,
(Herahábo : hára: hába). Ndaráhai, como si fueran a comer el pan ordi
no llevo. Arahá aieboí, llevar con per nario, assi van a conmulgar. -

severancia. Arahá che atiíba rí, l. Atii 1 Rāmö (ambas largas), Agora de
bocé, l. Atií bárām6, llevar sobre los nuevo. AñVpyrüírámó, empiego de nu
ombros. Arahá che pipé, llevolo en mé evo. Ayúrāmó, vengo de nuevo. Ay
barca, o canoa. Arahá temoé, llevar córāmó, soy novato. Áng rámó, ao
chismes. Araha é,llevarlo a parte, Ara ra de nuevo. Apocó potárāmö heçé
ha eí, llevarlo sin que ni para que Ara y iapóbo, ya quiero aora poner ma
há ucá cheñèé, embiar recado de pala no a la obra. Áng rāmó ngatui, ago
bra. Cheñâtey Perú oguerahá, Pedro ra en este punto. Abá rámó guitècó
me llevó por fuerca. Cheque güerahá, bo paé, como si yo no huviera sido hom
llevóme estando yo durmiendo. Che bre de mi persona mucho ha. Abárāmóí
carú ràngué Perú guerahá, Pedro me angáahé, ya este se ha hecho hombre
llevó sin comer. Cheque rängüe ahé cillo. Añém6mbeúrāmó, aora me con
guerahá, fulano me llevó sin dormir. fies8o de nuevo. A carú rámó, empiego a
Che Christiano rāngüe ahè guerahá comer. Apag ámó, aora despierto.
336/330 336 v/330 v.
RAMÓ RANG
2 Rām6 (ambas breves) nota de sub reteniendolas adlibitum. Pigäm6, l.0-
junctivo. Che hórām6, yendo yo, pírām6, en cessando. Ñeengäm6, l.Né
como yo vaya, o fuesse, despues que yo èngábām6, l. Neengáràm6, frase, mo
vaya. Añadiendole e dize claramente do de dezir. Che ñeéngám6 aipó, esse
, despues“. Che mänó rām6é, l. Che es mi modo de hablar. Che y iapó hām6,
mänó rāmboé, despues que yo muera. mi modo de hazerlo. Checarú hám6, l.
Añadiendo y dize, al punto “.Cherúrā Carú hábām6, mi modo de comer.
m6í, al punto que yo buelva. Ciequii rà. Ramoé, l. Ramboé, Despues. V. rā
m6í, luego que espiró. Tambien dize m6. n. 2.
causa, fin, por. Hae rām6íaiu, por esse Ramóngúa. r c. d. rām62, y guàra),
fin vengo. Che ñèm6mbeú ey rām6í Para donde ay. Aó rāmóngüe tecati
ndaTüpà rári, por causa de no me aver ndé, tu eres para donde ay mucha ropa
confessado no conmulgo. Oquí rām6í (dizese al que trata mal la que tiene).
ndatu hábi, no se ha venido por causa Guaryni ey rām6ngúa ndé, eres cobar
de la lluvia. Corresponde a ablativo ab de, no eres para donde ay guerra.Mbaé
soluto. Chequerām6 ereiu, durmiendo rām6ngúandé erecarú yebíiebirām6,
yo veniste tu.Caarúrām6 omänó, murio tu eres para donde ay mucha comida,
a la tarde. Significa ,porº en lugar, en porque eres comedor.
Hepírām6 ameé, en paga se lo di. Che Rānā, Cosa parecida. V. Rà. n. 4.
rairām6 oroguerecó,tengote en lugar Rängé, Antes. V. Tänge.
de hijo.Capitānāmo aycó, estoy por Ca Rängue. r c. d. rāmā, y cúera), El
pitan. Oieehé ñééngárām6 chemoyn que avia de aver hecho,etc.Ohóbaerān
gó, pusome por tercero. Hecó biaràm6 gúèra,el que avia de aver ido y no fué.
ayú,en trueco dél vengo, Ibirām6ñäñe Ohóbae rangüera ché, yo soy el que
m6ñáne, hemonos de bover en tierra. avia de aver ido. Ndirāngüeri chere
Paí Abaré Tipā recobiärām6hiny, los mymbotára, tuvo efecto mi deseo. Am6
Sacerdotes están en lugar de Dios. rängüe, estorvé su efecto. Cheracíom6
Con este rām6 y hába se háze esta rängúe chehó, la enfermedad me estor
voz,, propusse“, º determinemeº. Acoy vó mi ida.Teó om6rängüe cheraí, atajó
bé che y iucá hábām6 arecó, desde en la muerte a mi hijo. Cherecó pota há
tonces me determiné, tuve intento de om6rängúe nderü, tu venida estorvó
matarlo. Che ñèm6mbeú hábām6 are mis intentos. Añém6rängüeri, he per
có, tengo determinacion de confessar dido la espectacion que tenian de mi, y
me.Cheho hábām6 ndarecoí, no tengo no he conseguido mi intento. Ypó po
intento de irme. rāng hereco pi chébiñà, haé añèm6
Con la particula, bé, haze esta voz rängüeri, era tenido por venturoso, y he
» mientras que“, en el interim que“. perdido la fama. Am6rängüe ahé, no
Quaraci rām6bé, mientras ay Sol. Che tener el concepto que solia tener dél.
hórām6bé, mientras yo voy, en el inte Náporomórängüe hára rügüäiché, no
rim que voy. Arām6béeqúa, vémientras soy hombre que hago perder el concep
ay dia. Nderecobérām6 bé e haihú Tü to que se tiene. Am6rängüe hecó pochi
pà, mientras vives ama a Dios. rehé, hago que sea bueno. Ym6ràngue
Si se junta afinales vocales, retiene hám6āycó, estoy yo para aniquilarle, y
sus letras enteras. Henó y rām6, lla quitarle la fama.Chem6rängúe hábā
mandole. Ohó rām6, yendose. m6 aypó,esso es lo que me quita el buen
Si se llega a consonantes, haze sina nombre. Hemimbota rängüe am6rān
lefas, perdiendo la, r, y a vezes la á, o gué, hele hecho frustrar sus intentos.
337/331 337 v./331 v.
-
RE RECÓ
Ránó(c. d. rá, ya, y ñó,tambien), De A recó, Cherérecó, me tienen. A ra
terminacion.Ahá y córanó, ya me voy. ha: Chereraha, me llevan. A hén6i;
Aycóranó, ya me guedo, o estoy. Cherén6i, me llaman. A m6ñā : Che
Rapichá, semejante. V.Tapichá. ren6ñà, me corren.
Raré, Usan las mugeres en lugar de Ré, idem quod Ríré. Chemänó ré,
Reá del varon,ya. Acai paráré, por po despues que yo muera. Chehó ré, des
co me quemo. pues que me vaya.
Rärí, racimo. V. Harí. n. 2. Reá, Lo mismo que Rá, ya. Eiapó
Räró, Arremeter. V. Irär6. que reá, mira que lo hagas ya. Eya
Raú, Duda (c. d. ra, ya, y de au, de pó angá reá. l. Eyapó angá raéreá,
siderantis, Pierde la a por la sinalefa. l. Eyapó que nó reá rá, hazlo ya. Y 4
Eyapó raú,hazlo ya (deseando que se aunque son una mama cosa, el mul
haga) Este, rá, con la particula aú, tiplicarlas explica el deseo, ut jam
de burla, pone duda en lo que se di jam. Rá,raé,reá,ró, son casi una misma
ze, o haze. Ohó raú yé, ya dizen que cosa. Hyndó reá,veis ya lo que passa.
se fué, pero no se cree.Cheraú ndaie Hyndó raé,
ché amündá, ya dizen que yo lo hur Hyndó rá, y Idem.
té, Cheraú abá pochírām6 herecópí Hyndó ró,
rām6 aycó, falsamentte soytenido por Hiyàmburú reá, Ea ya con la mal
malo. Cheraú chemboiequa, falsa dicion.
mente me acusó, o hizo castigar. Hyiamburú reá,
Raugüe. r c. d. taú, fantasia, y Hyiamburú rá, Idem.
cuéra, preterito), Cosa de burla, poco. Hyiamburú ró,
Améé raugúe, cosa de burla fué lo que Rea, dizen en algunas Provincias a
le di. Ambo raugúériy m6ndobo, em los Indios camperos. Reá aypó, este
biéle destruido. Chepóraugüe pipéa es campero. Reárai, hijo de campero.
méé, muy poquito le di con la mano. Recó, Ser, vida. V. Tecó. -

Nache póraugúe pipé amée, dile mu Recó, Tener, y posseer, tratar bien
cho. Añéé raugüe y chupé, habléle y mal, murmurar, pecar con muger,
poco. Arecó raugüe ñóte che yrúnā inquietar, manosear, mover, contra,
m6, fué de burla el tiempo que le tu pleitear, concebir, guardar, miseri
ve conmigo. Aque raugüe, es cosa de cordia, la haz de la cosa, estar bien.
burla lo que he dormido. Eñémbo rau Tener.
güe ebapó, estate allá muy superfici Arecó hetá mbaé, Tengo muchos bie
almente, poco tiempo. Na ñémbo rau nes. Chererecó, me tienen. (h : gu)
gúericé ebapóne, no ha de ser de bur Guerecó rām6 ndoúri, porque le tu
la el tiempo que he de estar allá.Che vieron no vino. Mbaé cherembié re
raugue guíñem6mbeguabo, l. Añé cóhetá, l. Arecó che acocé, l. Chea
m6mbeú raugue, confesséme de bur océ mbaé cherembiareco abundo en
la. Pemborau guétei tecó mâränga bienes. Terequāra, el que tiene. Arecó
tú, no estimais la virtud. Mbaerau ñâtey, l. Ñatey chererecó, tengo
gue tei aubaú tecobeibi peguára, pereza. Nde tepé mbaeiamó ererecó
esta vida cosa de burla. Märàié íé aú recoí raé ? hate quedado algo ? Chéy
raugúe ugúe tei nängā, cierto que es iapó potá rerecórām6, en teniendo
cosa de burla lo que dize. yo voluntad de hazerlo. Ché herú
r
Re, Es particula que reciben los potá rerecórām6, en teniendo yo
verbos que comiengan por h, r, n; ut voluntad de traerlo. Che í ú potá
- 338/332 338 v/332 v.
RECÓ RECó
rerecórām6, en teniendo yo voluntad Ndarecó y cuñà, no pequé con muger,
de comerlo. Gupí chererecó, tieneme o no la tengo. Nacuñá rerecohá rügú
consigo. Chepópe arecó, tengolo en mi ai ché, no ando con mugeres. Cuñà re
mano, en mi potestad. A recó ucá, recóhára am6paé ché, esso fuera si yo
hazer que otro lo possea. anduviera con mugeres. V. Tembirecó.
Tratar. Inquietar. Repitese el re.
Arecó aí chereté, trato mal mi cu Arecó recó cherapichára, inquieto
erpo. Arecó aí Perú, trato mal a Pe a mis proacimos. Chererecó recó abá
dro, agraviéle. Arecó catú, tratar (dize la muger), inquietame el varon.
bien, regalar, estimar. Arecó catú che Poró erecó recócé, l. Porogüerecó re
remy mómbitá, regalar el huesped. cóçé, inquietador. Ndarecó recoi, no
Arecómé gúā, tratar mal, a frentar, le inquieto. Nda porogüerecó recó rü
justiciar. Herecó mégúā hába, l. Po güai ché, no soy inquietador. Poro
ro ecó mégúā, a frenta. Yñängaipábae erecó recó herecopi ndé, eres tenido
hecó pochi cúera rehé tepénda he por inquietador. Chembó ecó ecó
recó megúà habiché ne? será bien ahé, este me haze traviesso.
que los malos no sean castigados ? Manossear.
Mbae yerecó aí, cosa descompuesta, Arecó recó mbaé checarāmégúā
desaliñada. Abá yerecó aí ei, hombre pó, manossear lo que está en la casca.
desaliñado. Oio guerecó, tratan se en Arecó recó tembiu, manossear la co
bien y mal. Ndoro güerecóbei, ya no mida. Arecó recó cotípó, trasegar el
se tratan an bien, o mol. Arecó reco é aposento.
abá, soy aceptador de personas. Abá Menear. «-

recó recoé hárey, el que no es acep Arecó recó ígára, menear la canoa.
tador de personas. Erecó recó ímé ígára, no menees la
Murmurar. canoa. Erecó recó íme cambuchí híi
Arecó cheñeénga hecé, murmuré ingè ñémónāni ey hägüāmā, no me
dél. Arecó che iurú hecé, idem.Che rehé nees el vaso, porque no se enturbie el
oiurú oguerecó tei, l. Oñèé oguerecó licor. Erecó recó imé cägúy rírú, no
teicherehé, trata de mi en bien, y mal. menees el vino.
Pecar. Ocultar.
Arecó cuñá, pequé con muger. Abá Arecó ñèmi, ocultar, tener oculto.
chererecó (dize la muger), pecó con Chererecó ñèmi, tuvome escondido.
migo. Tembirecó, es el participio des Chemi chererecóbo, idem.
te verbo, s. lo que es tenido, o possei Contra.
do, y tomase por la muger absoluté te Ché o yucá potá hagúe oguerecó
nida del varon : y entre Christianos chébe, esto tiene contra mi el averlo
se toma por la muger casada. Che querido yo matar, está enconado con
rembirecó, mi muger (h : gu). Para migo. Che omboyé robià hagüerey
notar las demas cosas que se tienen, oguere có chébe, está enconado con
se añade una a, ut Cherembi arecó, migo porque no le honré. Chem6mā
lo que yo posseo, o tengo. Nderembi rà hagüera arecó ychupé, tengo con
arecó, lo que tu tienes. Hembi arecó, tra él el averme afrentado. Ndaree
lo que él tiene. Guembi arecó, reci oi ychupé mbae amó, no tengo con
proco. Y assi dize la India a su cria tra él nada. Petei checurá hagüera
da Cuñā cherembi arecó, mi criada : ñó arecó y chupé, sola una cosa tengo
y lo mismo dize el varon a su criada. contra él: y es aver murmurado de mi.
339/333 339 v/333 v. II. 22
RECÓ REHÉ
Pleitear. recho de la ropa. Hereqúa cotiamón
Arecó reco Perú chembaé rehé, dé cheaó, vestime la ropa del dere
Pleiteo contra Pedro sobre mis bienes.cho. Herequabeyngoti am6ndé, res
Capytá robaque arecó recó Perú che timela al revés. Guerequa beyngo
mbae reroiebí ucá potábo chébe, plei tí oi, está del revés.
teé ante la justicia contra Pedro pa Estar bien, ó mal.
ra que me bolviesse mi hazienda. Cherequā catú ychupé, Estoy bien
-- Concebir. con el. Herequà catú chébe Perú,
- = Arecó cheríépe, He concebido. Are estoy bien con Pedro. Na cherequábi
có tamó cheríepe, oacala huviera con ychúpé, no estoy bien con él. Nda
cebido. Che mémbaé arecó che ríepe, heréquábi chébe, no está bien con
concebi de mi marido. Cheménymbae migo. Na cherequābi cheaó upé, no
arecó cheríépe, concebi de adulterib. me dá gusto mi vestido. Na mboe
Tupãcí Espiritu santo rehe guí épe quābioioupé, hago que no estén bien
oguerecó, la Virgen concibio del Es 272O8 CO72 Of7"OS.
piritu santo. Recóny, Estar. V. Ycó. n. 1.
Guardar. Rehé, Posposicion, tiene varias
Erecó chébe, Guardamelo. Tarecó significaciones.
ndébe, yo te lo guardaré. Chereheíé Idem quod » simulº.
amó erecó, guardame algo, o guar Equa ímé Perú rehé, No vayas con
dame mi parte. Mbaca rerequara, el Pedro. Oyeehebé, l. Guece oguera
que guarda las bacas. Obecha rere há, consigo lo llevó. Cherehebé, jun
quāra, ovejero. tamente conmigo, Heçebé, juntamen
Misericordia, cuydado. te con él. Oyoehe bé ohó, fueron
Mborereqúa, l. Porereqúa, El que juntos, y unos tras otros.
con cuydado sabe tener las cosas, y Idem quod ninº.
agasaja, y es misericordioso. Y pore Em6i ndeyerobiahá Tipā rehé,
reqúabae ché, l. Ché porereqúa, 8oy Pon tu confianca en Dios.Tipā opo
agasajador, etc. Pe porereqúa catú ta roaihú omói ñanderehé, puso Dios
tá, togue bímé, sabed guardar el fue 8u amor en nosotros. Emoi ímé nde
go, no se apague. Ahé ndipor èré píáibípeguára mbaerehé, no pongas
quári, fulano no es afable, no sabe tu amor en las cosas terrestres.
tratar, o tener las cosas. Ndi porèré Idem quod , cum “.
quári abá rerecó rehé, no sabe como Ereicó cuñärehé, pecas con muger.
se han de tratar los honbres. Ndi po Che yeehé, conmigo mismo. Ndeyee
réréquári obechá rerecó rehé, no hé, contigo mismo. Oyeehé, consigo
sabe como se han de tratar las ove mismo. Oyeeheíé oim6äng, consigo
jas. Mborereqúa rey, inhumano, que mismo lo pensó.
no sabe tratar a otro. Mboréréqúa Idem quod » adversusº.
rey mburú ché, 8oy inhumano. Mbo Opüā cherehé, Levantóse contra
rerecó catú hára, muy humano aga mº. Am6i huiba hece, assesté las fle
sajador. A Tipácímborerequía reté chas contra él. Cheyuruá hece, hablé
ah! Virgen misericordiosissima. contra él.
La haz de la cosa. Idem quod, abº, l. » enc“.
Terequaba, La haz de la cosa, por Ayepí hecé, Venguéme dél.
donde se tiene, o usa, y estar conten Idem quod , proº.
to con alguien. A ó rereqúaba, el de Añémboé Tüpã upé nderehé, rue
340/334 340 v/334 v.
º. ºn»

REHÉ RY RE

go a Dios por ti. Eñémboé cherí, ruega De mi, de ti.


por mi. Nderehé ayeruré nde ru Chemaénduá nderehé, Acuerdome
bupé, pedite a tu padre. Hege, por el, de ti. Ndemaénduá cherehé, acuer
l. Guece, reciproco, se dirá rara vez. daste de mi. Oyeehé nimaénduári, de
Idem quod » propter“. si mismo no se acuerda. V. Maènduá.
Nderehé ayacá, Por tu causa le re Pertenecer.
ñi. Tupã raíhú rehé oroaihú, por el Chereheguára, Lo que me pertene
amor de Dios te amo a ti. ce. Hece guara, lo que a él le perte
Successivamente. nece. Nände reheguara, lo que a nos
Peyo ehebé tapehendu Missa, Oid otros pertenece. V. Guára. n. 1.
Missa successivamente. Oyoehebé he Rei, Ola (dize la muger al varon).
cóny, uno se sigue de otro, o están u Rei, Ola (a uno, y muchos). Eyo rei,
nos despues de otros. Mbaé oyoehe ola ven. Peyo rei, venid vosotros.
bé hebéguara, cosas continuas. Oyo Reiape, Bolviendo Chereiape,quan
ehebé guarey, cosas no successivas. do yo buelva, en bolviendo yo: Nderei
Oyoehe behápe, consiguientemente. ape, tu: héyape, aquel: gueiape, reci
Mutuo. proco. Chereiapeé, idem, bolviendo yo.
Oyoehé oyoaihu, Amanse mutuo. Rerequara, El que tiene. V. Recó.
Oñ6 am6tarey oyo ehé, mutuo se Rer6Ñró, Desprecio. V. RoÑró. n. 2.
quieren mal. Reroyi, Baacar. V. Gueyi.
Provecho. Rerú, Traer. V. Ru. n. 3.
Chereheié amó tererecó, Reserva Ri, Lo mismo que rehé. Cheri, por
algo para mi. Nderehé yé amó arecó, mi. Nderí, por ti. Hecé, por él. Sirve
algo reservé para ti. Chereheyé amó ri solo por relativo; ut Apüā mbu
aubé tarecó, quiero de car algo si quie rú ri, levantéme contra el. V. Rehé.
ra para mi. Pem6mbucá ímé tecó ma Rii. r, Sobrino (dize el varon a los
rängatú peyeehé yé tapen6iamó, con hijos varones de su hermano). Che
servad algo de virtud, no la perdais rii, mi sobrino. Nderii, tu. Hií, ejus.
toda. Gueii rehebe oho, fue con su sobrina.
Amor, voluntad. Tambien se usa Yí, sobrino absoluté.
Heceché, Yo le amo. Che hece Riny, Estar. Cheriny, yo estoy.
catú, quierole, amole. Ndache heçé Ndery.ny, tu estás. Hiny, aquel. No
catú guihóbo, no tengo voluntad de tiene del plural mas que la tercera
ir, l. Ndache heguéri, idem. Ndache persona. Nyny, estar: y sirve al ver
hecé guiméndábo hecé, no tengo vo bo Ny. n. 1. Estar de plural.
luntad de casarme con él. Ndache he Rípii, Asperjar. V. Hípii.
guéri guiñèm6mbeguábo, no me quie Ryre, Despues. Chehó ryré, des
ro confessar. Che hegué guiñem6m pues que yo vaya. Ohó ryré, despues
beguábo, quierome confessar. que él se fué Oio ryrè ryré tohó, va
En frente. yan unos tras otros. Coára ocañym
Chereheí, En frente de mi. Ndere bíré, despues que se acabe el mundo.
heí, en frente de ti. Heceíamói, pu Ohó eymbiré tāmónimârândiçé amó,
selo en frente del. Oyeeheí, l. Gue sino huviera ido, no le huviera suce
ceí, enfrente de si mismo. Nān nde dido lo que le sucedió. Ou eymbire
rehei ñände amota reymbára yare tāmó, sino huviera venido. Omänó
có, tenemos en frente de nosotros a eymbirétämó cherúba, sino huviera
muestros enemigos. muerto mi padre. Che angaipá ey
341/335 341 v./335 v. 22º
RÍRÍ RO

ryré tāmó, ndaiepo rógiçéTipā gra rírii tei, tienblamme los labios, s.
cia gui, sino huviera pecado, no hu temo. Némbo riríi hoacatú cherí, l.
viera perdido la gracia. Coryré, de Némboriríichehucatú,he cobrado brio.
aqui adelante. Coriré nache āngaipá Rírú, Vaso, cesto, continens (h :
potaribei, de aqui adelante no qui gu). Cherírú, mi embareacion, o el
ero pecar. Coryré oroquaáne, yo os vientre de mi madre. Ahírú m6ñà,
conoceré para adelante. Angryré, l. hazerle en que esté, cesto, vaina, o
- era Ángiré, lo mismo que Coryre, de aqui vaso. Ahírú equii, desenvainar, o sa
adelante. Ángyré chemârangatúne, car la cosa de donde está. Ahirú
de aqui adelante he de ser bueno. N6 m6ndé, envainar, poner en el cesto,
r$ré r$ré, l. Ñóyré $ré, unos tras o cosa en que esta va. Na hirú m6n
otros.Acaruñ6yré y ré, como a menudo. dehábi, no sea puesto en su cesto,
-- Ñ6yré yré ahá y piri, frequento el ver etc. Nda hírui, no ay en que poner
le. Ñ6yré $ré añém6mbeú, frequen lo. Híruguaçú ímà, está muy preña
to la confession.Nda hechagiré rfigü da. Yoirú pipiāra, cosa que perte
sa
ay y m6mbeúni, divolo sin averlo nece a un lugar como dos geminos.
s.
visto. Hechagiré am6mbeú, digolo Tüpã rírú, Custodia. Nda hirú póri,
como testigo de vista. Nda cherecha no ay nada en el cesto, o ca ca, aca
giré rügúai chequa bucá, acusome bóse lo que avia. Pétei rirú tam6,
falsamente. pondrelo todo en un cesto, o casca.
R$re amó c. d. ryre, y amó), De Cherembi Irú pipé am6ngarú, co
essa manera, en conclusion. Hae ryré mimos juntos en un plato. Tataendí
amó ndeererahá, de essa manera tu rírú, lanterna. V. Tembi írú.
lo llevaste. Coryré amó nde erem6m 1 Ro, Particula de composicion;
beú, luego tu lo diciste. significa lo, los, exercitar la cosa
Ryreé, Despues que c. d. riré y é. con otro. Aroiquie, yo lo entro jun
Che hó rireé, despues que yo vaya. Aca to con él. Aroyabá, hagolo huir yen
rúrireé, despues que yo coma. V. Ryré. dome con él. Aropig cherecó angai
Ryré eté, Despues que totalmente pá, hago cesar mi mala vida. Mbía é
c. d. r$ré, y eté). Oyapó ryré eté cingúy ndo güeropig potári guecó
ohó, despues que totalmente lo acabó angaipá, essa gente no quiere poner
se fué. Ndoyapoi ryré etei oñém6 fin a sus maldades. Aropág checa
Sró, tras que no lo hizo se enojó, l.
néó, he despertado con el cansancio
Oyapó ey ryrè teíoñémoyr6, idem. que me acosté Némboé chereropág,
luego que desperté al punto empecé
Ryrémé c. d. ryré y bél, Luego que;
haze mé, por la nariz. Chehó ryre a rezar. Che hópotahá chereropág,
mé, l. Chehory rebé, al punto luego desperté con el cuydado de irme.
que yo vaya. Cherer6coè cheñèmoyró, duróme el
Ririi, Temblor, brio, diligencia, enojo hasta la mañana. Che Tipa
Cheríríi, yo tiemblo (y: o). Arírii, rá potá catú cherer6coé, amaneci
idem (ta: tara). Arírii ychugui, ti con deseo de comulgar. Nderecha
emblo dél. Arírii hecé, ando cuyda gaü aromänó, muero con deseo de
doso en su servicio. Amboriríi, ha verte. Cherechagaú oguero mänó,
zerlo temblar, y que sea cuydadoso, murio con deseo de verme. Nderecha
servicial. Cintimirírii catú, mucha gaú oroguero mänómorimos por verte.
cho diligente. Checäng opítá rírii, 2 R6, Rebolver, estomago, cosas,
tiemblanme los huessos. Cherembé trabucar. Chembopi aró,me rebuelve
342/336 342 v/336 v.
ROBI ROBI

el estomago. Chemboíé há chemboíé obedezco a mi padre. Ndarobiàri, no


ró, la purga me ha rebuelto el esto le obedezco. Amboierobià Tipà, obe
mago. Añémbo paró guitecóbo, ando dezco y honro a Dios. Namboierobiā
rebuelto el estomago. Am6 pÑró caá, ri cherapichára, no honro a mis pro
l. Am6mÑró, rebolver el monte bus acimos. Añémboierobià tei, honrarse
cando caca. Am6mSròí, mariscar vanamente. Tipā guerobià hára om
cabullendo. Amómyró che cara me boieróbià catú, Dios honra a los que
gúà, rebolver la casca. Am6mÑró mbiá le obedecen, y honran, y creen. Mbo
caapegúara, hazer malocas, o guerra rero bia hába, obediencia, honra.He
a los Gentiles. Pedro che m6mÑró robia rípíra, obedecido, honrado. Nda
chemèndupé, Pedro me rebolvio con che po rerobiàri, no quiero obedecer,
mi marido. AmómÑro cängúy, re estoy tenaz, soy mal mandado. Y po
bolver el vino. Em6mÑró tembiú, rebu rerobià rÑmbaé, mal mandado, que no
elve la comida. Mbaipíró, macamorra, obedece, contumaz. Yporerobià rym
reboltijo de guisado. Añèm6 mÑro bae hába, contumacia. Yerobià tei há
guiñèmömbeú hagüāmā, encaminome ba, fantasia. Chererobià há ndipóri,
para confessarme. no tengo credito. Chererobiàcue pabi
2 R6, Ea pues, finalmente,ya. Eya guitecóbo, he perdido el credito. Nda
pó angá ró, hazlo ya por tu vida.Eya herobià pira rigüái, no es creible. He
pó mburu ró, ea pues, hazlo ya con robiaripí rey, cosa increible. Ayero
la ira mala. Enei anga ró oreri ñeen bià Tipā rehé, fio en Dios. Arobià
gára, ea ya Abogada nuestra. Peñè chepirätä rehé, confio en mis fuercas.
m6mburú ró, ea pues, esforçaos ya. Tipā rerobià rá ruába aypó, l. Ti
Chaíoacá mburu ró, ea pues riñamos. pã reróbià rarú āmó aipó, l. Tipá re
4 R6, Idem quod Rfi, poner. Aheco robiähábagui piähábām6. /. Mómbià
biaró, ponerle trueco. Añém6Ñró, pon hām6 aipó, l. Mboacígí hām6 aipó, l.
gome tiesso, s. enojado. Añém6 Ñ ta Tipā reróbià rerobacába aipó, essa
ró, hartarse. Añém6 angaíbó ró, po és heregia contra la Fé. Tipā rero
nerse flaco. Añémbo quirá ró, poner bià há oharúbae, l. Tüpã rerobià
se gordo. gui poropià hára, l. Mboacígíhára,
Roá, IIazerlo bacar. V. A. n. 8. l. Rerobag hára, l. Yepeá hára,
Rob, Amargo. Yrob, está amargo. l. Poí hára, l. Oyeí hára, herege.Tii
O, reciproco. Yrobací, está muy a pàrerobíähá oharúbae rubicha. l. Ti
margo. Amborob, hazer que amargue. pã rerobià harey ibeté, heresiarca.
Chembo rob yñeèngue, ahelearonme Tipà reróbià am6mbeú teí ipe heró
sus palabras. Hecó yrob, tiené con bià catúbo, l. Túpà rerobià ten aia
dicion bronca. Ibípeguáratecóoríyro recó che píápe hendúpābé hápe
bací catú,los gustos desta vida son muy ym6mbeguābo, confessar la Fé, Aie
amargos.Tecó ori bípeguāra y pará robià hecé, fiome dél. Yerobia hápe,
pará tecó robaci rehé, los gustos desta fielmente. Yèrobia hába, confianca.
vida están mezclados con amarguras. Ayèrobíärí quienderobaque guy te
Robag, Bolver. V. Bag y Tobag, na, estoy contento, libre, y confiado
en Tobá, rostro. aqui en tu amparo. Oyérobiari ahé
Robià, Credito, obediencia, honra, oaó piahú rehé, está contento con su
estima, confianca, Jiaceza, tenacidad, vestido nuevo. Ibápe güara oierobi
contento. Arobià Tipà, creo a Dios arí tecó marāngatú guembi porú re
(bo : hara: haba). Arobià cherúba, hé, están lozanos los del cielo, y go
343/337 343 v./337 v.
ºr
ROÍ RU

zosos con la gloria que tienen. Y ta bobé. Chembo ape ātā roí, l. Chembo
cāmā ndarobiári, no hago caso de quía yà, pegaseme la suciedad con
cadenas. Y tacú picà arobià, de los el frio.
grillos si temo. Tací oyerobiarí, pre Royre, V. Aroyré, y R6mbi.
valece la enfermedad. Ayè robiari 1 Royró, Priessa. Añém6roSrógui
cheremymbotára apó guiténà, estoy atábo, doyme priessa en andar. Che
tenaz en mi proposito. Ayérobià eteí m6 ñém6 royró chemboubo, hizome
Tipā rerobiá rehé, l. Tén ai ay , venir de priessa. Am6royró, l. Apo
Tipà rerobia hába rehé, estoy firme royró, hazer dar priessa. CheroSr6,
en la Fé. -
l. Che m6royr6, dame priessa.
R6guāmbi, Falda de monte, repe RoÑró, desprecio; recibe re. Che
cho, cupial, y alar de casa. Ogrogu reroyró, me desprecia, aborrece (h :
ämbipé, cupial de casa, y el cerco por gu). Aroyró, yo desprecio (mo : há
el alar. Nda hoguāmbípei cheróga, ra).Chereroyr6 am6 pae? aviame de
no tiene cupial mi casa, ni alar. Caá despreciar? Heroyrómbi, desprecia
roguāmbí, falda de monte. Nü rogu do, y despreciable. AroÑr6 che recó
ämbi, falda, o repecho de campo. Caá pochi, aborrezco mi mala vida. Uru
r6güāmbí guirupíaguey, vine cues guaçú gupia ogueroyró, aborrece sus
fa abarco. Ni roguāmbí á cotí aieu huevos la gallina. -

pí, subi por el repecho del campo. Royeb, Recobrar. V. Yebí.


Íbir6güambi collado. Íbirogfiàmbi Royi, Baacar V. Gueii.
cotí, cuesta abasco. Ibír6gúambí eyi, Rombi, Finalmente, al cabo. Rom
cuesta abasco. bí cherembiapó am6mbá, finalmen
Roi, Frio, invierno, año. Cheroí, te acabé mi obra. Rombi ybāhèmy,
dengo frio (y o). Roíçã, muy frio. al fin llego. Rombi coite, finalmente
Í roícä, agua muy fria. Roíçã hápe ya. El coíte se pone al fin siempre.
ahaihú Tipä, friamente am 2 a Dios. Rombi ybahèmy coite, ya finalmen
Roí ñābó, cada año. Roíñābógúara, te llego. Roíré ybahèmy coite, idem.
cosas anuales. Roíoquabaecüera, el R66çã, Sufrimiento. V. T66çã.
año passado. Ro píátiba, l. Roípíá 1 Ry, Rebolucion de estomago, y eno
requába, sierra nevada. Roíreheguā jo. Chepía ry y chupé, estcy mal con
ra mbaé, invernica cosa. Roí rembi él. Chembopíartí hecó pochí, su ma
ára, cosa elada. Roírembi yucá cüe, la vida me trae enojado. Por6mboi
idem. Roí rembi píçí cúe, pasmado. ehá chembopíartí, la purga me ha re
Roi chepíçí, pasméme. Roí píag, ye buelto el estomago. Ambopíarií gui
lo, l. Roí ripíag. Roírípíag amandí ñééngacibo ychupé, hele hecho eno
yu apuā rāmi, l. ranäi, l. rapichá, jar con mis pesadas palabras.
copo de nieve. Aroi bó, padezco frio. 2 Rüí, al fin del verbo y nombre
Amboro, enfriar (bo : hara): Imbo significa poner, añadir. Aipepórtí,
ropíra, enfriado. Cheracubo cúe Tü poner plumas. Amündertí, poner tram
pà raihúbari iroí mà, heme enfria pa8 a la caca. Ahá münderüngā, voy
do en el amor de Dios. Añèmbó roi, a poner trampas. Acotírtí, hazer ce
refrescarse.Cheroíroí, estoy algo fres lada. Ahebirtí yäpépó, dar princi
co. Ro ípi āng, agora empiegan los pio el ollero a la olla que haze. Ahe
frios. Ndeí roí ípírängé, aun no em birí ayacá, dar principio al cesto.
piegan. Roí ípí ñäñ6ndé, l. ren6ndé, Ahebírií cheróga, continuar la casa,
antes que empuecen los frios. l. Roíym poner otro lance. Cherebirtí, tengo
344/338 344 v./338 v.
RU RUí
vezino a mi casa, que continua con aguerubí tíbípe omän6ry réraé?quan
mi casa. Nacherebí ribei, no tengo tos dias estuvo Christo en el sepul
ya vezino a mi casa. Ayyíquerií, pon chro? Mbohapí ara ñóte arú eba
gome a su lado. Chay popírií y yucá pone, detendréme allá tres dias.
bo, pongamonos en ala para matar 1 Ruá, Ampolla, rocadura. V.
lo. Oñérú ímá caruguaçú, ya está Piruá, en Pi, pellejo. n. 1.
puesto, aparejado el combite. Añy 2 Rià, l. Rügúā, Por ventura, pu
pírtí, dar principio a la cosa (ngä: ngā es, negacion, interrogacion, sum, es,
ra). Ambo ípirú, l. Am6ñSpyrtí, idem. fui. Ereyú rigià pängá? has veni
Rú, Estar. V. Tu. b. n. 9. do por ventura?Ndereyaporiguā pān
Ru. r, Venida. V. Yu. m. 2, gä? pues no lo has hecho? Cherfiàpe
Ru, Pues. V. Ruã. a háne? pues he de ir yo ? Cheruā che
Ru, Tiento. V. Ruí. n. 5. h6rām6 nde abéterehó, pues yo voy,
Ru. b, Huevos de pescado. V.Tu. b, ve tu tambien. Cherià cheporabíquí
5 Ru. r, Traer. Arú, yo traygo. A rām6, ndeabé n deporabíquí, l. Che
há herúbo, voy a traerlo (hára : há riguā cheporabíquí, nde abé epora
ba). Recibe re. Chererú, me traen. bíquí, pues yo trabajo, trabaja tu.
Ndererú: herú : guerú. Gue ruhára Cherügúà pängā º pues soy yo? Na
ndo guerecoi, no tiene quien le tray che riguâi, no soy yo. Nao hobae ri
ga. Ndarúri, no lo traygo. Nda heru giai ché, no soy yo el que ha de ir.
hábi, no sea traydo. Nda heruhári, Nda haihú riguâi, no amo. Ndaca
no ay quien lo trayga. Oguerú ahé rú riguai, no como.
guecó acubó aí, agora fulano nos Rñäi, Negacion. V. Rüá.
trae su fervor, ironice, quierenos ao
Rug, Ruido de lo que suena: de a
ra enfervoriear. Oguerú uruguaçú,
qui salé. Apacurúg, el ruido que haze el
echase la gallina. Oré rerú gueruhá
pantano quando le passan. Quarúg,
rām6, traenos para que le traygamos
en la canoa, etc. o hagamos compañia.
orinar c.d.qua, agujero, y rúg, ruido).
Ndogueruírim6ran dubaíyepí, nunca Ruguá, Testero. V. Tugua.
de ca de traer malas nuevas. Ruguai, Cola. V. Tuguai.
4 Ru. b, Tener algo consigo. Arú Rfigüäi, Negacion. V. Ruà,
chepópe, tengolo en las manos. Ere Rüguambi, Falda. V. Rogüāmbí.
rú, tu tienes. Oguerú opópe, tienelo Ruí, Tiento, blandamente, silencio,
aquel en la mano. Checuápe arubí, engañar, quietud, pacifico, assegurar,
tengolo en la cintura. Che y nime aplacarse, astucia, de burla, pereza,
arú, tengole en mi hamaca. Ahá he sin ruido, al desgaire, melindre, li
rubíbo, voy a tenerlo. Herubíbae, l. sonja. Epocó ruí hecé, tocale con tien
Herúbae, el que tiene. Cheruhába, l. to. Amborucatú ymboierépa, rebol
Cherubihába, el lugar. Recibe re: ver comº tiento.
Chererú oynime, tieneme en su ha Aipo quàrú, Atole blandamente. A
maca (he : gu). Tipã opó arí chere ñéé ruí y chupé, habléle amorosamen
rú, tieneme Dios de su mano. Coin te, blandamente, basco, y espaciosamen
cide con rú, traer : el qual se termi te.Ibítu ruíguāra catú, chemo anga pi
na en r y este en b, quando huviere du hi, el viento blando me consu ela. Che
da se puede poner su final; ut Ti peyú ruí epé, soplame blandamente.
pã oguerubi, Dios tiene. Tüpã ogue Tába yruí catú tacíbarí, Está el pue
ruri, Dios trae. Mbobipe ára Jesu X. blo en silencio por los enfermos que ay.
345/339 345 v./339 v.
RUÍ RUPI

Cheruí catú chem6ngetárām6iepé, Ayquie ruí, entrar sin hazer ruido.


guardé Silencio, aunque me habló. Ambo ruí heroiquiábo, entrarlo sin
Mbapára róga yruí catú, está la casa ruido. Aha ruí, voy con tiento. Nde
del difunto en silencio. Yruí cherere rui que yiapóbo, hazlo al desgaire,
cóbo, no me habló. o poco a poco, y con melindre. Nde
Chemborúmború chererecóbo,An recó rú, l. ruí, eres melindroso. Aya
da por engañarme. pó ruí, hagolo al desgaire. Oñéè rui
Mbacá yçaitébae amború y pícica, chébe, hablóme al desgaire. Añèè rui
Assegurar la baca para cogerla, en aú ychu pé, lisonjeéle.
gañarla. Amború mburú hébae y yu Rfimó, Aumentar. V. Irtí, n. 1.
rápa, a88egurar la caca para enla Rupi(posposicion), Cum, per, juacta.
carla. Yaguareté chemború mború, Ibi rupí aycó, ando por el suelo ( Es
asseguróme el tigre. Oñémboruí chem to dize la muger que tiene su regla).
botabi potábo, es astuto para enga Tüpà nee rupí aycó, ando conforme
ñarme. Néé ruí ruíbó oguerecó ché a lo que Dios manda. Chahá cheru
be, diacome razones astutas. Tecó ruí pí, id conmigo. Gupí oguerahá guai
catú porombo tabihára, astucias. ra, llevó consigo a su hijo. Nderupi
Cheruí catú guiténà, estoy quieto. eteí aháne, iré contigo mismo.
Ndachemború potári ahè chererecó 1 Rupia. r, Contrario, enemigo,da
bo, no me deca estar quieto, menean ñosa cosa. Añāng cherupiara, el dia
dome, o tratandome mal. Ahé yruí blo es mi enemigo. Chembaerupiahaú,
iepé oñé m6mbaraeté, aunque es pa he comido cosas dañosas. Cherupía
cifico se ha hecho valiente. Cheruí ra arecó cheretépe, la causa de mi
catú cherapichárupé, soy pacifico pa enfermedad tengo dentro de mi. Ya
ra con mis proacimos. gúa coó rupiara, perro cagador. Ahé
Amboruí ímà cheñèmoÑrô, Ya me cherupiara, este es el que me persi
he aplacado del enojo. Añèmboruí gu6, y de la muger que es solicitada.
imà guitecóbo, ando aplacado. Em Amboupia amboaé, hagole que riña,
boruí Tüpã eñèm6mbeguābo, apla o persiga a otro. Chemboupia Perú,
ca a Dios con la confessión. Gueça l. Che upiarāmā Perú omoyngó, Pe
i pipé chemboruí cheñémoyrógui, sus dro haze que me traten mal. Hupià
lagrimas me aplacaron. Chepíá poro rām6 chemoyngó, l. Hupiarāmām6
Ñr6 nómboruicéteçá íne, no ablanda chemoyngó, hizo que yo fuesse su con
ran lagrimas la dureza de mi coragon. trario, que le tratasse mal.
Erembo ruipé ibirá pohii? Tienes 2 Rupiá, Huevos. Guirárupiá, hue
a burla lo que pesa el palo ? Erembo ros de aves. Guirá gupiá omboá, po
ruipeTüpā nderaihúrae? tienes a bur ne huevos el ave. V. Uruguaçú.
la lo que Dios te ama? Emboruí ímé Rupibé c. d. rupí, y bé), Luego que.
morandú, no tengas a burla las nue Cherú rupibé, luego que vine. Cheru
vas. Na cheraci rui ruguai, no es de pibé arú, juntamente conmigo lo traace.
burla mi enfermedad. Eyo cherupibé, ven conmigo. Eioche é
Yruíbae eteíndé, l. Nde nde ruí, rupibe ndébe tereyu, ven luego que te
Eres espacioso, peregoso. Má yruí te diga que vengas. Oyoupíbé oycó, están
catú pucui ahè! ó que espacioso es juntos, aunados. Hupibé éguy oycó,
fulano Nderuí tecatú eicóbo nängä. essos se aunan con él.Tecómärängatú,
ó que espacioso eres! haetecó angaipándoyo upibei hecó
Acarú rui, Comer sin hazer ruido. ny, pecado y virtud no están juntos.
346/340 3.6 v./340 v.
TA TABÍ
Rurí (c. d. yu. r, venir, Llano, lla em6nā raerá que assi fue Ta em6
nura, cosa seguida, continuada. Nii mà que reá, sea assi. Ta em6nā reá,
ruri, campo raso, seguido. Ibí rurí, tie amen, fiat. Ta em6nā mburu que reá,
rra llana,seguida. Caá rurí, monte lla assi sea con la maldicion. Taerá que
no, seguido. Íbi ouri, está llano el sue assi es Ta-tá ebocoí raé! Jesus que
lo. Amboruri ibí, allanar la tierra. assi es Tandaei ychupé, no le di el
Nü ourí está llano el campo Ñtí ruri si. Tá y có raé! que aqui estava! Ta
pucú, estendido campo llano. J rurí, heí chébe, diome el si. Ta ycó mburú
rio manso, estendido, apacible. I oñe recóni raé, valgate que aqui estava, y
mborurí, hase sossegado el rio. Ara andava yo a buscarlo. Taycó catúpe
ruri catú, tiempo prospero, y tiempo hiny rae rá, dem. Tá ycón garaerá,
continuado. Añémbo ruri Tipā ópe l. Tá y cónicórae, l. Ta ycó nänga
guihóbo, continuo ir a la Iglesia. raé, idem. Ta ynatepià raérá! que as
Amboruri cherecó mârängatú, conti si passa la cosa Tá quie raé! que
nuo con la virtud. Hupicatú topehíi assi passa por acá Ta ae ti, digo
ruri chébe, con razon me duermo. due si, que ay para ello. V. Emoná.
Rurú, Hinchazon, postema, hincha Ta. b, Pueblo. Chetába, mi pueblo
do, humedo, Che rurú, mi postema (y: (y: o). Tabapíra, en fin del pueblo.
o). Che rurú púg, rebentó la postema Ta cupé, arrrabales. Tábe tobápi, en
Cheruru rurú, tengo muchas postemas, trada del pueblo. Tá hoquecymbira,
hinchazones. Yrurú, está hinchados. pueblo cercado. Tába rerequára, guar
Ndirurubei, ya se deshincho. Ambo da del pueblo. Tabey, desierto, so
rurú abatí, cocer maiz. Amborurú ledad. Tabeyme teqúa ra, solitario,
mbaepí, remojar pellejos. Amborurú hermitaño. Tabeitípira, pueblo asso
çoó pirú, echar en remojo los tassa lado. Tá reiguiehába, en rada del
jos. Cheaó irurú, está humeda mi ropa. pueblo. Tá roquecÑmbá, l. Támāmān
Checotíyrurú, mi aposento está hume dá gué, muro. Atam6ñà, hazer pueblo.
do. Ibi rurú tapiá, tierra que siempre Ayeetam6ña, poblarse, hazer su pue
es humeda. Iepeá yrurú, está humeda blo. Atabeytí, dar en el pueblo, derro
la leña. Iepeá orurúrām6 na hendii, carlo. Tabetá, muchos pueblos. Tabe
por estar humeda la leña no arde.Ypí tobapírupi aiquie, entré por un lado
terurú, está hinchado en medio. del pueblo.
T. Tà, Vocativo de muger. Eyo tā, ola
1 Ta, Supino de muchos verbos. ven: corresponde a Rei del varo n (y
Ayuhei, deseo. Yyuheita, a desear. esto lo dize la muger al marido.
Am6ngui, hazer caer. Möngúita. Tá, Coger. V. Yà. n. 3.
2 Ta, Nota del tiempo permisivo. Ta. r, Espiga. V. Ha. r. n. 3.
Tahá, voy, quiero ir, iré. Taíu, quie Ta. b, Pelo de cuerpo. V. Ha. b, n. 5.
ro bez er. Täai, fuerte, haze cortadilla, deTätäi.
3 Ta, Si (dize el varon, otorgan Taamó c. d. ta, si, y amó), Ah si
do). Ta ayé raé! que esto es ! (admi fuera, bueno fuera. Ta amó ndé ym
randose). Ta em6nā, assi es. Ta corá! bopóbo raé, si cierto, tu lo avias de
que assi es Tá emónā que, assi sea. cumplir. Taamó guihóboraé! ah! si
Ta emónā que nderecó aguíiei coite, yo fuera Taamó ndeñèm6mbeguábo
plega a Dios que alcances salud. Ta raé!ah!bueno fuera que te confessaras.
ebo coite pā raé! assi que esto es Ta Tabí, Engaño. Chetabí y yaó pící
ebapó raé! que esso passa allá Ta ca, por yerro tomésu ropa. Ámbotabí
347/3 1 3 17 v./3 v.
TAC TACA

hupi guarey m6mbegúabo, engañéle a animales, o altiba cos a la tabla, o


con mentiras. Chembotabí añängā, acanalar, hazer acequias. Hacapeo
el diablo me engañó. Ndé e rembota gípíra, acanalada cosa. HacapeóY
bí Abaré eñém6mbeguabo, engañaste mbaé, cosa no canalada. Cheacämbo
al Padre en la confession. Nacheta acapé che pinà, tresquilóme a pan
bii guiténā Tupã raíhúpa, no ando deretes. Gúacapébo cherui, estoy de
errado en amar a Dios. Porombota barriga. Güacapébo amoi, puselo de
bíçé, engañador. Néé tabícé pipé barriga. Mbaracá racapé, la tapa de
chembotabí, con palabras engañosas la guitarra, o instrumento musico.
me engañó. Chembotabí gue my qua Ahacapeóg ibíatā y pírendagüāmā,
beengüe me engeym6 chébe, engañó abrir cimiento para pared, l. Ahaca
me no dandome lo que me prometio. peog íbíatà rapórāmā, idem.
Abatábí, hombre que yerra. Erembo Tacaraá, Pelon. Uruguaçú taca
tabí potápé Tüpà eñém6mbeu aírā raá, pollo pelon. Añémbo tacaraá,
m6 raé? quieres engañar a Dios con hazerse pelon.
fessandote mal? Otabícérām6; che o Tacatey, Mezquindad, escasez, de
quaita guéra oia bí, por ser amigo de fender, bolver por alguien, zelar.
no acertar erró lo que le mandé A CheracâteY cherétāma ríabá angai
ñémbotabí, engañéne. pá gúi, defendi mi pueblo de los ene
Tabí, Lo mismo que Yabí (parti migos. Nacheracateymy, no soy mez
cula desiderantis). Ahatabí niché, quino (h : gu). Hacatey ahé ocóga rehé,
y como fuera yo. V. Yabi. defiende su chacara. Cheracatey che
Tabíag, Olor malo. V. Habíag. ieehé cheängaipa potareymà, defen
Tabiyu, Vello. V. A. b. n. 11. dime, tuveme fuerte en no pecar. Hé
Tábo, Supino, coger. V. Ya. r. n. 3. bae oñé m6 acâtey omembirarí, las
Tacambi, Orcajo. V. Hacambí. bestias defienden sus hijos. Peñém6
Tacandá, Vívora. . acatey añängupé, defendeos del de
Tacäng, Gajo, ramo. Ibírá racäng, monio. Oñémó acatey tecatú ahè oye
gajo de arbol. Iracäng, l. Iacäng, ar echag ucá potareÑmó, mucho se haze
royo. Taiu racäng, ramo de la vena. desear fulano. Oñèmbo acatey tecatú,
Ibírá guacänga rehebé hoá, cayó el defiendese mucho. Hacatey ombaé
arbol con su gajo. Ahacängacíá, cha rehé, es mezquino. Guacatey mbápe
podar. Ahacängá, chapodar y desmo nomééngi chébe, de puro mezquino
char. Ahacänga m6pé, l. Ahacänga pi, no me dió nada. Märâ púingüy ndera
l. Ahacápi, l. Ahacänga queó,tronchar. catey eycóbo, que estás aé escatiman
Tacapé, Pedago, mancha, cosa so do. Tába rí tacatey mbára, defensor
bresaliente. Caá racapé, pedago dedel pueblo. Ha catey Vmbae, liberal.
monte en campo. Nú racapé, pedaco Añèm6 acatey nde mbaérehé, defen
de campo en monte. Ibág racapé, di tus cosas. Peñém6 acatey penda
mancha fica en el cielo como la del pichára reraquängatú rehé, bolved
cruzero. Ibi acapé capé, altiba cos por la fama de vuestros proacimos. E
del suelo. I acapé, pedanco de arroyo ñèm6 acatey ebapó cherehé, buelve
que lo divide, isla. Cheracapé, el cu allá por mi, y no permitas que me
ero y carne de la barriga. Pirá raca llamen. Peñèm6 acatey Tüpämboiero
pé, hijares del pescado. Íbirá racapé, bià catú rehé, zelad la honra de Dios.
la barriga que haze el palo mal la Guembirecó rehé hacate y, zela a 84
brado. A hacapeóg, quitar la barriga muger. Am6 acatey, hazerlo mezquino.
348/342 348 v./342 v.
TAQA TAQÍ
Tacó, Ingles. Cheracó, mis ingles çá y cutúca, passéle o con flecha, o
(h: gu). Tacó rurú, encordio. Hacó espada, etc. Ahaçabetei, passéle de
né bíté, dizen al niño tiernecito, ti parte a parte. Ahaçá Tipā ñände
ene las ingles lastimadas toda via. quaitába, traspassé los mandamientos
Cheracó pebeí, estoy tras¿jado. de Dios. Ohaçá oübo, venen passando.
Tácó nacó c. d. ta, si, co, pronom Amboaçá, hazer que passen. Curugu
bre, nāngā, y có, pronombre, Es cier raçapába, brago de cruz. Acúrúçú ra
to verdad. Táco nacó Tüpänderaihú, çápartí, poner brago a la cruz. Caá
es cierto verdad que Dios nos ama. raçapába, atravesia de monte. Toriba
Tacorá! Que esto avia ! que assi es! angaú ai pipé araohaçábae, el que
que esto tenemos! Tacórá yñängaipá passa los dias en vanos contentamien
hereco pi catú rae que esto passa, tos. Ayā píraçá, passar por encima.
que los malos sean tratados bien ! Ayeobaça, persinarse. Ahobacá, san
Tacú. b, Calor (h: gu). Cheracú, tiguarle, y dezirle Evangelio. Ambo
estoy caliente. Itacú, agua caliente. yéobaçá, hazer que se persine. Nde
I racú, el calor del agua. Itacú yú, reyeobaçá quaabi ränge, aun no te
agua tibia. Hacuyú, está tibia. Hacu sabes persinar. Ahaçá ára y qua been
bi hataupá güera, todavia está ca gabi, passar el termino se halado. Nda
liente el lugar donde estuvo el fuego. chereró açá hábi, no ay quien me pas
Hacubó, muy caliente. Hacúbebui, se, o lleve. Nda chereroigacáhári,
tibio. Ambó acubebui, calentar poco. idem. Ahaçá Perú y porabíquí rehé,
Amboacú, calentar (bo: hára). Poro gano a Pedro en trabajar. Ndachera
acubó, muy caliente. Añémbo acubó, çábi Perú Tipā raihu barí, no me
calentarse a si. Añèmbó acubó gui gana Pedro en amar a Dios. Perú oyo
ñèèngā, escalentarse en hablar. Che aíhúba rí ahaçá, mas amo yo a Pedro
racubó mbae apóbo, soy fervoroso que el a mi. Ahaçá guiñán, passéle
en trabajar. Abá acubó catú, fervo corriendo. Tecó yóaçá açá namom6
roso. Y yúrú acubó ahé, es hablador rängy, no me parece bien la vida en
fulano. Añémboyúrú acubó, hagome tricada, y dificultosa.
habla lor. Añémbo acubó catú Tipà Täcé. m, Grito, alaridos. Cheräce,
rehé guitecóbo, estoy fervoroso en doy gritos (ha: gu). Guàcé guâcém6
servir a Dios. Cherecó acubó cué, omänó, murio dando gritos. Am6äce,
tecó mârängatú rehé oäçãi, el fervor hagole gritar (m6: hára: hába). Am6
que tuve en la virtud se me ha perdido. äcémbíg, hazerle cessar de dar vozes.
Tacubó. V. Tacu. b. -

Nderäcé, grita tu. Peñace, gritad vos


Tacuchí, Fingir, fanfarria, ento otros. Guaçèmbigeyme oicó añā re
namiento. Che tacuchí, yo me ento no táme, no cessan de gritar en el infierno.
(y: o). Nee tacuchí, palabras fanfa 1 Taçí, Enfermedad, dolor, pena,
rronas, fingidas. Añèmbo tacuchí, dificultad, trabajo, vehemencia. Che
hagome fanfarron. raci, estoy enfermo (h: gu). Cheraçi
Taçá. b, Passar, lista, cosa atra aí, estoy muy enfermo. Taçi bebui,
vessada. Taçapába, atraviessa. Che dolor lento. Cheracíbebui, estoy me
raçá, atraves8óm6. Ao haçá haçábae, dio enfermo. Cheraçí ātā, idem. Ta
ropa listada, vareteada, l. Aó raçá cibó, muy enfermo. Cheracibó, estoy
raçábae. Quaraçí açá, rayo de Sol todo dolorido, enfermo. Tací poro
que entra por los agujeros. Ahaça í, cutú, dolor agudo. Taçí r6mbá, moli
passar el rio (pa: pára: pába). Aha miento de todo el cuerpo. Cheraçí
349/343 349 v./343 v.
TAQÍ TAQÓ
rombá, estoy molido todo. Tací tapiá, el arbol tuerto despues de crecido.
enfermedad continua. Cheraçí aigui Haçipe aipó herú rae? tanto cuesta
tecóbo, ando muy enfermo, l. Hoá el traerlo? Hacípe í guáréra aipó
catú cherimbae ací, l. Chehucatu bae, esso costó trabajo, dolor, o pe
mbae ací. Chepíá açi chébe, duele na. Nda hacíi y yāpó, no cuesta tra
me el coragon. Cheraci eté, estoy bajo el hazerlo. Haçi tepichébe, que
muy enfermo. Cheraçí cé, soy enfer se me da a mi. Haçite catú hecha
mizo. Cheraci iebí, recaer. Chea cába acèbe, tiene la aparencia as
cängaçí, dueleme la cabeca. Chea pera. Cheangaipá raçí, de pura bel
cängací pehé, jaqueca. Haçibae, el laqueria mia. Cheangaipá rací gui
enfermo. Hací, está enfermo. Heá ay mündá, de pura belZaqueria hur
quändaçí, mal olor. Herāquända cí, to. Cheangaipá racípe Missa nahen
mala fama. Mbae açí, enfermedad. dúbi, de pura bellaqueria no o?
Mbae açi yepotá, l. Mbae aci oyá Missa. Che haíhú racípe, de puro
oyà rébae, l. Oyepo tábae, mal con amor que le tengo. Che Tipà rai
tagioso. Mbae ací oyepótábae aipo hú racípe cheraçí, estoy enfermo
rárá, l. Mbae açí oyarébae aiporará, de amor de Dios. Chemboaci Tipà
l. Mbae açí yepotaré chehú, padezco raíhu raci, el amor de Dios me haze
mal contagioso. Mbae ací pendébe ? enfermar. Ara aci chébe, nde che
que tienes? que te duele? Ambo ací, reia riré, pesado dia he tenido con
hazer que daela, que le pese (bo: tu ausencia. Ohopotá racipe, de pu
hára). Ambo acíche angaipápa gi ro deseo de ir. Amboaçi hecó catú,
era, tengo dolor de mis pecados. A pesame de su bien. Amboaciró, can
ñèmboaci, causarse dolor agotan.- sar, abrumar. Ohópota rací gui aipó
dose, o mortificandose. Amboaçi che heí, de puro deseo que tiene de irse
pía guibé Tipà che y m6yró hagú dize esso. Ché herahá pota raci gui
era rehé, pesame de aver ofendido a ay pó haé, de puro deseo que tengo de
Dios. Oangaipá hague mboací pába llevarlo lo digo. Hací eté racó āng,
Tupã raíhupá peñó, contricion. O este es tiempo trabajoso. Hací eté ra
angaipá hague mboaçí pára Tupã có āng angaipá riaçe recó ibípe, tra
raíhupápe, contrito. Oängaipá ha bajosa cosa es el vivir por el riesgo de
gue mboaci harey, no contrito. A pecar. Heâqüändaçí,hedor vehemente.
ñèéngaçí, hablar pesadamene, reñir. 2 Taçí, Hormiga. Tací rè, hormi
Añémo Yr6 açí y chupé, enojéme con ga que sale quando llueve. Tací rè
y él malamente. Hemymboaçípe iepé tāmā, hormiguero. Taçí guāra, un
arú, contra su voluntad lo traice. paacarillo que come hormigas.
Temymboaçí, apesar. Cheremym Tacóg, Gusano de palos y carne.
ar boacípe aiapó, a mi pesar lo hago. Ibirá raçóg, gusano de palo podrido.
Guemymboacípe ohó, contra su vo Aó raçóg, polilla de ropa. Cheraçóg,
luntad se fué. Hacípe cherèrecóni, tengo gusanos (h : gu). Taçóg mymyi,
tratame mal. Chererecó a cií, idem. bullir gusanos. Añémbo açóg, lle
Hacípe cherui, estoy enfermo, g con narse de gusanos. Ibapítängíbaçóg,
pena. Haçipe guāra cherecobé, tra gusanos de palmas. Haçóg oipy pi,
bajosa vida tengo. Haci hapeí, l. l. Ycumbi tacóg, muerden los gu
Hací peí, con dificultad. Haci peí sanos. Mberú coó omboaçóg, las
açé ibírá y carébae apéngóni yca moscas llenan de gusanos la carne.
quaabiré, con dificultad se endereca V. Içog.
350/344 350 v. / 344 v.
TA. TAÍ
Tag, Sonido, tras. Tag heí, dio un Taírängá, entenado, y ahijado. Che
estallido. Añacäng botág, dile un cos raírängárāmó arecó, tengolo por ahi
corron. Cheráy tatag, dar dentelladas, jado. Tai tendotára, l. Taí ripí, pri
y tiritar. Añé ai mbotambotag, dar mogenito. Taí rípíá, l. Tai, solamen
dentelladas. Ambotag teí, moler algo te, semen virile. Taí ñémyngúera,
que no se deshaze porfiando. espurio, o natural. Taipú, polucion.
Taguará, Armadillo pece. Cheraipú, destilo el semen. Ayeaipú,
Taguató, Gavilan. tuve polucion. Añémbo ieaipú, pro
Taguatoyú, Gavilan amarillo. voquéme a polucion, l. Am6mbucá
Tagüera, Lugar en que estuvo al cheraí. Amboíeaípú, hazerle tener
gun pueblo. polucion. Añémboyeaíró, tener polu
TaguYnó, Azedo, avinagrado, re cion. Amboyeaíró, hazer que otro la
venido, leudo. Mbuyapé haguÑnó, tenga. Cheraipú chequepe, tener po
pan leudo. Haguynó Vmbaé, no leudo. lucion durmiendo. Ayeaíró y quara
Ibá haguynó, fruta azeda, dañada. pipé, seminare intra vas. Ayéaíró ibí
Haguynóbae, azedado. Am6 aguYnó, imé, l. Y mémbirá upápe, idem. Aye
azedar cosas, y ahelear personas (m6: airó cuñā rapipi robapí peñ6te, l.
ngāra: ngába). Mbae y m6aguynóm Hobapipe ñ6te, /. Yyapé árām6ñ6te,
bira, cosa leudada. Cheraguy nó gui seminare ectra vas. Cheraípug ei,
hóbo, fui mohino. Chemo aguynó o distilacion, o polucion no voluntaria.
ñeè pipé, aheleome con sus palabras. Mendaré rairéra, hijo legitimo. Men
Charaguynó, huelo a sudor, o cocham dáré rey raí, no legitimo. Mburubichá
bre. Tambo apíraguÑnó y gúabo, di raí, Principe. Mburubichá beté raí,
zen por gracia, comer despues de aver hijo de Rey. Cheyoai réra, sobrino.
bevido la yerva, o comido otras cosas. Açe rai ry aé açé mboaíbú yabaé, el
TaguYró, Zelos, y alteracion del que tiene familia se alegra, l. Aba
miembro genital del varon. Cheraguy raíriaè abá ombo aíbú iabae, idem.
ró cherembirecó rehé, tengo zelos de Mburubichabeté raírá, nacimiento del
mi muger. Guembirecó rehégúäguy Principe. Cherañá, el nacimiento de mi
ró rām6 chemoā, por zelos que tiene hijo. Cheraí áraí, nacio mal mi hijo.
de su muger sospecha de mi mal. Che
m6 aguyró, hazeme que tenga zelos. 2 Tai, b, Repelo de la madera, y
astilla. Ibírá raícüe, astillas. Haihai
Nda taguyröhába riguai cherembi catú íbirá, tiene veta buena el palo.
recó, mi muger es muger sin sospecha.
Che raguYró hechagiré, tuve altera Ahaíbá, l. Ahaírú, alisar, cortar, o
partir al pelo.
cion luego que la vi. Añémo aguyró
eí, yo procuré la alteracion. 3 Tai, Picante, escocer, no muda
Tahába, Compra. V. Yà. n. 3. la T, ni tiene H, ni Gu. Tai açí, muy
1 Taí. r, Cosa, pequeña, tierna, y picante. Quy yi tai açí, ajó picante.
semen virile, hijo. Cheraí, mi hijo. En Tambeyuá tai, la chinche refregan.
el absoluto incluye el relativo. Guai,dola escuece. Yúí tai, las ranas que
reciproco. Tairiayápó, hize un poqui hazen escocer. Yuqúí tai, sal, y ají
to. Tairi erú, trae un poco. Tai rírā junto. Néé tai oguerecó chébe, dico
m6 paé, como si fuera pequeño. Tai me palabras picantes. Yuí chembo
rírú cué, la que engendró no siendo eçatai, hazeme escocer los ojos la rana
casada. Nda cherairi, no tengo hijos. cogiendola. Yuqui chembo ecátai, la
Nda cheraíra rügúāy, no es mi hija. sal me haze escocer los ojos. Yñéén
351/345 35 1 v./345 v.
TA$ TA YM

gaçí chembotai, escuecenme sus pa lladas. Añeāi iog,sacarse los dientes.


labras asperas. Hāi mboí, quitarle los dientes. Che
4 Tai, Agrio, picante, acedo. Cān móāi ñü iba hai, l. Chemo āi pyri, l.
guy hai, vinagre (h : gu). Am6cänguy Chemboāi pyry hay Vmbae, tener den
hai, hazer vinagre del vino. Cänguy tera. Guày eÑme ie pé ocarú, come
oñémbohai, el vino se hizo vinagre. aunque no tiene dientes. Guái mbó
Cheiurúhai, tengo la boca avinagrada. rām6 oyucá, matolo a bocados. Pen
Mbuyapé hai, pan avinagrado. Iba doo raícüe arecóbité cheráy patíme,
hai, fruta agria. Taibiá, todavia está aun tengo la carne vuestra que comi
agrio. Ibá guai rehéndigúabi, no se entre los dientes. Dizenlo los que co
come la fruta por su aspereza. Aitai men carne humana. Cherāyngá ytá,
iog, quitarle el corage. Chetaiiog, qui la piedra me ha quebrado los dientes.
tome el corage. Or6mbo tai yógmbu Ahâingá itapipé, quebré los dientes
ru coite me, yo os quitaré el corage. de una pedrada.
Aye ecó ai yog, domar sus passiones. Taíbaí c. d. tai, 2, repelo, y ay,
5 Tai, Esso no, guarda. mucho, 5), Muy travado, brio, fervor,
6 Tây, Dientes. Cheráy, mis dien recio. Cheraíbaí,soy fervoroso, diligen
tes (h: gu). Tây ací, dolor de dientes. te. Ambo taibaí, hagola fervoroso. Na
Täy yehíi, dentera. Tây yoá, un dien che taibaí, no soy fervoroso (h : gu),
te sobre otro. Táy yoabí, dientes de lo mismo es taíaí. Chembo a baí pab
siguales. Tây mbé, mostrar los dien chererecóbo, quitóme el brio.
tes. Tây mbí, encias. Tây hai mbiquí, Taibatai, Delgado, cenceño apar
dientes afilados. Tày mbitiiai, dientes rado. Chera batai, soy cenceño assi
de regañado. Háy mbiti yai, regañar (h: g). Añémbo a batäi, hagome cen
el perro, etc. Tây mbó, mordedura. ceño aparrado.
Täy ymboyarípí, dientes posticos. Taibú c. d. tai, agrio, y obu, sa
Tá$mbú, ruydo de dientes. Tây mbi lir), Olor de vino, tufo de qualquier
tererey, dientes mellados. Che rá$ olor malo de la boca, el humillo de la
mbi tererey, tengo dientes menos.Táy cascara de naranja, etc. Che raibú,
eçã cäng, dientes ralos. Tây ngüé, huelo assi a vinagre. Añèmbo aibú,
dientes que se menean. Tay nguí, echar tufo assi. Guaibúrām6 túri, vie
dientes que se van comiendo. Tay ngu ne echando tufo. Ambo aibú, hazer
pí, l. Agueá, muela. Tay ngupí pucú, que huela assi. Cheraibú bité pendoó
colmillos. Tây pocäng, l. Tây epicà, rehé, aun regueldo a vuestra carne
ralos. Tay quítyngocába, mondadien (dizen los Caribes).
y tes. Tây tarará, l. Tererég, crugir los Taichó, Suegra. Cheraychó, mi
dientes. Táytí, dientes fuertes. Tây suegra (h: gu). Yo aychó, consuegra.
htí, l. Tây fi, l. Táy ñüí, negijon. Tay Taicé, Dizen las mugeres a los va
nguçú, l. Tây yúcú, dientes largos. rones (h: gu). V. Hai cé.
Cheráy ári acé, a duras penas escapé. Taíí, Correr, avergongar. Cheaii
Cheraybi rírii, soy risueño. Añé ày guitecóbo teñi tápe, ando corrido en
ñ6batí cutú, l. Añé ay guácutú, lim tre la gente. Guaii rām6 oiabá, de
piarse los dientes. Añémoāy mbotí, l. corrido se fué. Porombo aíí tecó an
Añéay mboya tātā, l. Ambotí cherāy, gaipá, el pecado es cosa afrentosa.
apretar los dientes. Cherāy apíté ra Chembo aii chererecóbo, corriome,
çá royçã, el agua fria me quiebra afrentóme.
los dientes. Añèāy mbotá, dar dente Taymbé, Filo. V. Haymbé.
352/346 352 v/346 v.
TAfí T AND

Tairatí, Nuera. Dize el varon a la Tayú, Vena de persona, y de fru


muger de su hizo, y a la muger de su tas, hebra de carne. Cherayú cutúg,
sobrino hijo de su hermano, ó de su l. Oicutúg che rayū, sangraronme (h:
primo hermano. gu). Iba rayú, l. Iba ayú, vena de
Taitatí. Idem quod Taíratí, nuera. fruta. Yeti ayú, patatas nervosas.
Taítetú, Puerco montés. Yeti hayú, está nervosa la patata.
Taia, Raiz comestible conocida. Hayú, está duro. Qoó rayú, hebra de
Tayacu, Puerco. Tayacú raí, lechon. carne. Ambo hayú hayú coó yyapa
Tayaçú caápe güara, puerco montés. cóbo, deshilachar carne, y molerla.
Tayaçú eté, jabalí. Tayaçú quírá, pu Qoó rayú ātá, tiene la carne recia la
erco capado, y gordo, gordura, y man hebra. Ahayúbiróg coó, deshilachar
teca de puerco. Tayaçú ragüe, pelo la carne. Ahayuógibirapé, alisar la
de puerco. Tayacú ti ropitapé, hocico tabla de los repelos.
de puerco. Tayaçú ambú, bufido de Tamänduá, Oso hormiguero.
puerco. Tayaçú caruhá, l. Tayacú Tamanduaí, Otra especie menor.
ñemboaraytába, 7. Tayacú ñémoií Tamatiá, Verenda muliebria. Che
hába, l. Tayacú íbí mbobú hatí, l. ramatia (h: gu).
Tayacú ibímbogui guihat, hozadero Tambá, Merillones, etiam quod est
de puercos. Ibíta ya cú remymboícue, intra pudenda mulieris. Ità rambá,
l. He my m6úngue, l. Hemymbogui lo que contiene la concha mencillon.
cue, tierra hozada de puercos. Cuña rāmbá, quod continet memb7 um
Tayaó. b, Coles de la tierra. Tayaó muliebre.
re, coles de Castilla.Tayaó rapó, razes També, La parte circa verenda u
de las coles de la tierra que se comen. triusque se cus. Cherambé aó, mi pam
1 Taii. r, Hija del raron y sobrina. panilla (h: gu). Tambeaó, pedago de
Cheraii, mi hija. Taií, ejus filia. Gu ropa que cubre estas partes.
aií, sua. Na cheraiíri, no tengo hija. Tambeiuá, Chinche.
Na cheraiíra rügúái, no es mi hija. Tambiracuè, Buche de pescado
Taií mé, yerno, dize el varon al ma donde tiene el escremento.
rido de su hija, o sobrina. Taii rān Tamó, Ó si, o cala, por poco c. d.
gá, ahijada del varon, y entenada. ta, si, y amó. Aiapó tám6 raé, o cala
2 Taii, Nervio, quicada, cosa re. yo lo hiziera. Aietám6 tecó marāngatú
cia, nervosa. Cheraií, mi nervio (ha: pipé gui ábo catú raé, o cala diera de
gu). Cheraii cäng, el huesso de las veras tras la virtud. Aietámó cheyu
qui cadas. Cheraii cäng tí eteí, estoy cábo raé, por poco me mata. Aietā
a diente, y no meneo las quicadas. mó guí hóbo, l. Tá amó guí hóbo,
Cheraíí rurú, tengo lamparones, o pa poco faltó para que yo fuesse. Ou
péra. Cheraií títí, titilar nos nervios. tāmó paé, aria de venir, s.no. Märá
Mbae aii, cosa nervosa, dura. Che raii tāmó, porque no.Añéítām6,bueno fue
catú guiporabíquibo, soy recio en el ra.Ahechábeétämó,huvieralo visto yo.
trabajo. Ahaiimóndóg,cortar nervios, Tamói, Abuelo. Cheram6i, mi abu
dejarretar. Amboaii ei, subir de punto elo (h: gu). Cheram6i rúba, mi bisabu
la miel, etc. Hayibábae, cosa que tiene elo. Cherú ramói, el abuelo de mi pa
quiacadas grandes. Cheraii ieapá, se dre. Cheram6i ioapí, mi abuelo segun
me encogen los nervios. Haii mbíí do. Checí ram6i, mi bisabuelo de par
ahé, fulano come apriessa. te de madre.
3 Taii. b. Arbol conocido (Tagiba). Tandeí, Vieja, pece conocido.
353/347 353 v/347 y.
TÁN6 TAPI

Täng, Tierno. Pitäng, pellejo tier que se estrene. Añétänó abá yucábo,
no, y assi dizen a los niños. Pítängi, estrenarse en matar hombres. Añèm6
niño de teta tierno. QuYYi pitäng, ñétänó pindapoita, esta es la prime
ají tierno. l. Iña pitäng. Ypi tárámó ra vez que pesco. Y quando la muger
quyyi, ya está el ajá algo crecidito, ha tenido el primer menstruo, y tra
tierno. Abatí y pítängämó, está tierno baja de nuevo, dize Añém6ñètanó,
el maiz. Cunimi y pitängämó, está estrenome en el trabajo.
tiernecito el niño. Chepí pítäng, ten Taó, Hormigas grandes.
go el pellejo tierno. Tängi, diminutiva Tapacurá, Ligas, cenojiles. Che ta
(Dizenlo los viejos a los mogos, y ni pacurá, mis ligas. A y tapacurā rüí;
ños). Chetängi, soy tierno. Chetängi ponerle ligas. Añèmbo tapacurá rú,
rām6, quando yo era niño. Tängi rā pongome ligas. Am6 eñémbai che ta
m6 herecópítuia iepé, es tenido por pacurá, poner rapacejos a las ligas.
niño, aunque es viejo. Na henémbai che tapacurá, no tienen
Tängé, Priessa, apresuramiento, a rapacejos mis ligas.
purar, antes, primero. Tängé tāngé Tapaná, Bobo. Che tapānā, soy bo
hápe, apresuradamente. Tängé tān bo (y: o). Añèmbo tapānā, hagome bo
gérám6, idem. Cherängé gui hóbo, bo. Ambo tapānā, hagole bobo.
voy de priesa. Cherängé y iapóbo, Tapañú c. d. tapiii, y hü, negro),
hagolo apriesa. Añémo āngéy íápó Esclavo negro. Chetapañüí, mi negro.
potábo, doyme priesa. Güágé guägé (y: o). Tapíiyhtí, esclavo negro.
rám6 hera hány, llevolo apriesa. Guà Tapé. r, Lugar donde estuvo pue
gé rām6 támó y iapóbo raé, ó si se blo c. d. tába, y püera, preterito).
die88e priesa en hazerlo. Cherängé Chetaperéra, mi pueblo que fué. Am
ahánde héguine, iré primero que tu. bo tapé, despoblar. Coibí yta perebae
Am6äge, apresurar a otro. Chemboe rāmā ñändemàn6 ré, quedará la tierra
aí chem6ā gèm6, estorvame con la yerma en muriendo todos.
priesa que me dá. Rägè ñóte aubé, Tapecurú, Ave peseadora. Tapéçé,
aun si fuera para de presto. Rägéñóte l. Tapehé, tiesto. Tapehèmyri, una
aubé oúbo tāmó raé, o si viniesse pa tejuela.
ra irse presto. Rägè ñote aubé àñā Tapeg, Chamusquina. V. Hapeg.
rétáme tecó açí y porara pírām6 tāmó, Tapendugú, Paacaro blanco.
héroçãmbí raé, si fuera la pena del Tapendí, Ave chica de taperas.
infierno por solo algun tiempo, toda Tapí, Las partes circa verenda, en
via era llevadera. tre piernas. Cherapi (ha: gu). Chera
Tängi, Tierno. V. Täng. pí patí, mis entre piernas. Tapípí, l.
Tanimbú, Cenica. Y tanymbú gua Tapípíra, miembro de muger. Chera
çú cheratá, tiene mi fogon mucha ce pípi, mis partes muliebres. Ahapí pai
nica. Cheratá hatanimbú guaçú, idem. mbecá, quebrar las entre piernas a la
Chetanymbú chemán6ramone, heme res, o cosa que se mata. Ahapí paim
de bolver en cenica. Tanimbú guirí bobóg, idem; etiam deflorare virginem.
tatá oicobé pucú, el fuego dura mu Ayeapí paimbe cá guipóbo, quebré
cho debaaco de la cenica. Tanimbú me por las entre piernaz saltando.
rüüngúe, cernada. Tapi, Dize la muger a su hermano,
Tánó, Estreno de cosa nueva. Aio y a su hijo. Cherapí: Hapí: Guapí.
tânó, yo estreno (m6: ngä: hára). Añè Tapiá. r, Cosa ordinaria, comun
tänó, yo me estreno. Amoñetanó, hazer habito, vezino. Cheraçí tapiá, siempre
354/348 354 v/348 v.
TAPI TAQU
estoy enfermo. Quie tapiára ché, yo tal deste animal. Guaperupié tapii re
soy vezino de aqui. Naquie tapiàra cóni, cada uno cuyda de su negocio.
rigüaiché, no soy natural, ni mora Tapií eí, Miel de avejas negras.
dor de aqui, Mbae tapiá, cosa ordi Tapiiyú, Escoplo, porque los hazian
maria. Cherembi porú tapiá, lo que de huessos de anta.
uso siempre. Tapiäriguañābebé, como Tapii, Choca.Chetapii, mi choca (y:
siempre. Ambo tapiari cheaó, traygo o).Ayetapíi moñá, hazer choca para si.
mi ropa al estricote. Añèmbo tapiá, Tapiii c. d. tapi, cosa comprada, y
avezindarse, hazerse continuo, y viejo. teii), Generacion, esclavo; y assillama
Mbae tapiárigüara aypó, esso es cosa el Guaran a las demas naciones. Ta
vieja, ordinaria. Chébe y tapiá aypó, piiipéra, esclava. Chetapiiipéra, mi
esse es mi continuo, que está siempre esclava.
conmigo. Morändú tapiá, nuevas ordi Tapyytí, Conejo. Tapiití qúara, co
narias. Cherecó tapiá, mi costumbre. nejera. Cheropehíi yà tapiití rami,
Añèmbo ecó tapiá ñémboé rehé, ya he soy como los conejos, que duermen de
hecho habito de rezar. Nañémbo ecó dia, y andan de noche.
tapiári räge, aun no he hecho habito. Tapiypé, Muger esclava. Tapi.
Nda che tapiári räge cotába pipé,aun Tapipi, Membrum muliebre. V.
no tengo conocidos en este pueblo. Taquá, Punta. V. Haquà.
Tapiá, Turmas. Cherapiá (h: gu). Taquá. r, Cañas huecas. Taquà
Guapiá ógräm6 omänó, porque lo ca pémbi, cargo, o atajadizo de cañas.
paron se murio. Hapiábae, cojudo. Taquā quYtá, ñudo de cañas. Taquá
Hapiá Ñmbae, capado. Ahapiaóg, l. quYtā ñóbatí, cañuto. Taquā raçog,
Ahapia ayiiog, capar cortando. Aha gusano de cañas. Taquā rati, cañas
piácá, capar quebrando. Hapiogípira, macizas. Taquā réé, cañas dulces.Ta
capado. Nda hapiári eí, capado de quā reejami hába, trapiche. Taquà
naturaleza.Tapiá repiçã, la division ree pocába, idem. Taquā ri, cañuelas
de los testiculos. Tapiácà, los nervios. de Castilla. Taquá rucú, cañas gran
Tapíá rurú, potra. Hapiá rúrú, el po des. Taquā tiba, cañaveral. Taqua
troso. Yacare rapiá heâquängatú, los rembó, otro genero de cañas. Taqua
testiculos de lagarto huelen mucho. popó, l. Taquati, cañas, cañizo.
Tapichá. r, Semejante, y tomase por Taquâi,Membrum virile.V.Haquâi.
proacimo. Cherapichára, mi semejante, Taquicüe. r, Pars posterior. Taqui
mi proximó (ha: gu). No lo dize el va cüeri, por detras. Cheraquícueri, por
ron a la hembra, nec écontra. Cobae detras de mi. Cheraquícue ribei, lue
rapichá, semejante a esto. Abápe açé go detras de mi. Taquícúeri güara,
rapichára raé? quien es nuestro pro los traseros. Taquícúepeguāra, los que
cimo? Ángüe rapichá, semejante al están atras. Haquí cüeri ahá, voy tras
alma. Nañäne āngā rapichára rüguāy dél. Guaquícüera oóg ohóbo, fue bo
çóó āngā, no es nuestra alma como la de rrando su rastro, l. Oyeaquí cueró
las bestias. Qoó rapichára angaipabi cueróg, idem, y encerrarse. Ayeaquí
iara, el pecador es semejante a las cue tycuety guihóbo, borrar su rastro
bestias. yendo. Ndicatui oyeaquícue ré cue
Tapígúa, Clavo. V. Ytapígúa. rog ohóbo, no se puede esconder 8u
Tapií, Anta, animal conocido.Tapii rastro. Oioaquícué quícuéri ohó, van
aquaiñā,dizen a la caña fistula,toman unos tras otros. Aieaquícuerapá, bol
dolo de la semejanga del miembro geni verse házia tras. Aieaquí cuera paróg,
355/349 355 v./349 v. II. 23
TARO TATÁ
bol verse otra vez házia delante, des buscandolo. Chembo tarobá robá aú
hazer la buelta. Hobety yère haquí chererecóbo, hazeme andar loco. Che
cuè, rastro fresco. Haquícué rayé rā raímänó haguerací che mbo tarobá,
yé, el rastro lleva muchas bueltas. el dolor de la muerte de mi hijo me
Haquícué, Rastro. Cheraquícüe, tiene loco. Oyr ímā chetaróbá, haseme
mi rastro. Nacheraquícúeri, no ay ras quitado la locura. Chetarobá paipatí,
tro de mi. Nda haquícúeri, no deco tengo lucidos intervalos. Amó amómé
rastro. Haquícúe quícúe ñóté, algun chetarobá, l.Chetarobá cändó cändóg,
rastro ay. Haquícúe hobi, está fresco l. Chetarobá pocà pocā, idem. Nache
el rastro. Nda hobií haquícúe, es an taróbá tapiára, no estoy siempre loco.
tiguo el rastro. Ahaquícúe móm6hé, Tarobá apírey, loco perene. Oñémbo
sacallo por el rastro. Ománórâ mó tarobá aú, fingese loco.
haquicúe, está recien marchita la yer Taruá. b, Dañosa cosa. V. Háruá.
va por donde passo. Ibírá oguero Tarimä, Fruta muy parecida a Za
yebí guaquícñe, la vara enderecada azeytuna. Tarfimà eté, azeytuna ver
se buelve ella a su natural. dadera. Tarümâ ranäi, otro arbol pa
Mbicüre onéngüera gua quícúe rā recido al del taruma, que no lleva
m6 aheyá, El zorrillo desca por rastro fruto. Tarimaí, arbol de azeytunas.
su mal olor. Mbícuré obú gua quícue Tarimā ñändí, azeyte. Añämi tari
ra gui, idem. Ahaubá ubá taquicuèpe, mà, moler azeytona.
¿vale a coger, ivale a echar la garra. 1 Tatá, Fuego. Cheratá, mi fuego
Taquícué, Ausencia. A ha quícué (h: gu). Cheratarāma arú, traigo leña
rapyró, llorar al ausente. Yñā pichati para mi fuego. Cheratáhárāmi, el que
haquícué, hanse buelto a levantar las me trae leña para mi fuego. Nachera
ramas que piso. Cheraquícué túri, táhárāmi, no tengo quien me trayga
viene tras mi. Ahaquícuerábí, perder leña. Amboátatá, sacar fuego. Ambo
el rastro. Haquícuépe aroá biñá, ya yépotátatá, emprender fuego. Aiapota
lo iva a coger, y se me escapó. Haquí tá, hago fuego. Tatá bebé, cometa, ec
cuèpe ay pícibiñá, ídem. Cheraquí halacion, cohetes, l. Tatáuí, l. Mbo
cuépe chereroároá biñà, ya me iva a cabebé, cohetes. Atatámbogué, apagar
coger. Cheraquícué rero iebí ohóbo, el fuego. Tatá ahobatí, l. Ayatí tatá,
bolviose por donde yo vine. Haquícué l. Ayahoí tatá, cubrir el fuego. Tatá
aroiebí guihóbo, bolvime por su rastro. oñém6 açãi, l. Tatá oyopébo oicó, l.
Taragui, Lagartija. Oiepíçó tatá, ir el fuego quemando
Tarā, Muger, es solo vocativo, y assi los campos. Aiäpó tatabebé, hazer co
la llama el varon sin mas mudanca. hetes. Ambobebé tatábebé, tirar co
Tarárá, Sonido de trompeta. Ambo hetes. Tatábó, quemadura de fuego.
tarárá abati, quebrantar el maiz en el Cheratábó, mi quemadura. Tatabó
mortero, hazer frangollo. Abatí ym ñüí, campo quemado. Tatápó, lo
botararapí, maiz medio molido. V. que se pone al fuego. Cherata
Mimbí. vivora que no mata. pó, tengo algo a cocer al fuego. Che
Tarey, Pece conocido. Tarey mboi, ratá y pó catú, tengo muchos guisados,
Tarobá, Loco. Chetarobá, estoy lo cantidad de comida al fuego. Cheratá
co (y : o). Chembo tarobá caá, la yer poreyme aicó, no tengo que guisar.
va me ha buelto loco. Guecahá chem Ndacheratá póri, idem. Ahé chembo
botarobá, estoy loco de buscarlo. Che tatápó, este me ha dado que cocer, o
tarobá he cábo guitecóbo, ando loco asar. Embopó que tatá, pon algo al
356/350 356 v/350 v.
TATÁ TÁTX
fuego.Tatá pórecháca acéhorí, huelga de fuego. Tatá rendi póng, llamara
el hombre de ver algo al fuego. Tatá das grandes que suben de quando en
porey recháca açé oñém6mbíá, en quando. Am6 endíp6ng tatá, hazer
tristecese la persona quando no vé na que eche llamaradas el fuego. Tatá
da al fuego. Tata cuntíntí, ruido del robaítá, tizon grande. Tatá rugúe,
fuego. Ocü niniítatá, haze ruydo el cenica de la brasa. Heca pÑ mibérā
fuego. Tatá endí, fuego encendido, my cheratá, apagaseme mi fuego. A
llamas. Tatáendíñändi rehegúara, l. hatápíi ñā, atizar el fuego. Ahata pi
Mbae quírá tatáendí, vela de se vo, y ingá, quebrar brasas, y ponerlas de
candil. Yraití tatáéndí, l. Tatá endí basco la hamaca. TatápYinyócába, pa
iraití rehegúara, vela de cera. Tatá lillo con que quiebran brasas. Tatá
endi rugúera, pabesa. Tataendi rubo rapiñängába, idem. Ahatapí, atizar.
cába, despariladeras. Amo éndí tata Ahatapi mi m6i, aplicar el fuego a
endí, encender vela, lampara, etc. lo que se cuece.
Tataendí hendibae, vela, lampara Tatati, Humo. Am6 atati, hazer
encendida. Aytíqúa ñändi ratáendi,
humo. Em6 endi tatátahataty ímé,
cerar la lampara. Tataendi rendába,
enciende el fuego no aya humo. Ta
candeleros. Tata endí rendá guaçú,
candeleros grandes. Tataéndí rendá tati pirúrām6 paé, ay mucho humo.
ibucú, ciriales. Ahubó tataendí, des
Opítífindeití tatátí, humo, o nublado
espeso, y grande. Oñémoipí tindeíti
pavilar. Tatahendi biarí, encenderse tatátynà, estiendese el nublado. Ha
de repente. Tatai, palos con que sacan
tati oie qua á, vense los humos. Gua
fuego, y eslabon, y tizon. Tataiepotá,
emprenderse el fuego. Amboiepotá tati nomboiequaábi, ocultan sus hu
tatá, hazer fuego. Noñémboi epotári mos. Noñémboiequa á potárigúataty
rehé, no quieren que los saquen por
tatá, no quiere emprenderse el fuego. el rastro de sus humos. Tatátirami
Tataíçá, tizoncillo. Tata ípi, fogon.
Mbohapí tataípípe amee, dilo a tres mbae íbípegúara ocañVmbey rām6,
fuegos, s. a tres familias. Cheratá re las cosas del suelo son como humo,
hé pícatú, siempre estoy al fuego. que ellas se deshazen. Chembo ecá
c6ó tátati, el humo me haze escocer
Otatá rehé ípicúe catú ahé ñändú,
es amigo de estarse siempre al fuego. los ojos. Em6 atati coó típirúte, pon
Tataoá, ya cayó fuego en la yesca, la carne al humo para que se seque.
Pety ratati he aquändací, el humo del
etc. Amboyepotátatá, sacarlo de pe
tabaco hiede. Tatati cèmbába, chime
dernal. Tatapeyuhá, fuelles. A y ta
nea, l. Tataty quára. Tataty nguçú,
tá peyú, l. A y peyútatá, sonarlos. Ta humazo. Tataty ngabíá, olor de humo,
tá peqúa, abanillo. Tatapíaçí, tizon.
Tata piriri, estallido del fuego, y tri ahumado. Añém6 atatyngabíá, huelo
a humo, helo recogido. Tatá umbí, l.
quitraques. TatäpÑi, carbon y brasas.
Tatapyi ogúebae, carbon. Tatapyi
Umbígi, vistumbre. Hatá, umbi ahe
chág, vi de leros su fuego. Tataupá,
oicobebaé, brasas. Tataquá, horna
llas, o horno para fundir, o de pan, fogon. Atata eroáguiiepeeguábo, es
etc. Tatá racubó, calor del fuego. tarse calentando al fuego. Otatá eroa
Hacubó tatá, es caliente el fuego. oina, estase calentando. Ayatapí ta
Tatá rabiyú, chispas. Tatá habiyu tá, l. Amboiepotá, hazer fuego.
biyú, echa chispas el fuego. Habiyu 2 Tātā, Duro, ties so, fuerte, recio.
biyú tatá, idem. Tatá rendi, llamas Chetätä, soy fuerte. Cherätä, mis fuer
357/351 - 357 v./351 v. 23 *
TATA TATU

cas (h: gu).Tātābóché,soy muy fuerte. Taté, Yerro, error. Chetaté mbia
Tätähába, dureza, fortaleza. Chera gui, ando por diverso modo, o camino
tänguéra opá, ya se me acabaron las que los demas. Nèé taté a m6mbeú,
fuercas, l. Opig cherätängue. Chem6 erré en lo que dire. Oiotaté hecó, an
atämbi tambig bíbí chebo híitá, estoy dan discordes. Cheiotaté, andamos
a pique de dar con la carga en tierra. desavenidos. Nditatei cherecó, no an
Cheratämbig, acaban seme las fuer do errado. Amboiotaté, hazer que no
cas. Che rätängatú, soy muy fuerte. estén parejos. Acarú taté, errar en la
Cherätängatú pórām6, con fuerga. hora del comer, o comer uno por otro.
Hätätecatú, está muy recio. Mbuyapé Pétaté rupía há, fuy por otro camino.
ātā, pan duro, y bizcocho. Añèé taté, errar diziendo mentira.
Hātā ibirá guaporehé, Está recio Ambotaté, hazerle hazer, o dezir uno
el arbol en sus rayzes. Ibírá guapó por otro. Chembotaté ahé, hizo me e
ātā Ñmbaè ibítú oytíapii, los arboles rrar. Ambo iotaté cheñee, trastroqué
que no están bien arraygados, los de mis palabras. Y taté cheyaguera oa
rriba el viento. catú, rectum ab errore. V. Te. n. 8.
Hatänguéra, Los fuertes. Hatängué Tati, Punta, espina. V. Hati. n. 1.
rey, los que no son fuertes. Tätängué Tatí, Borujo. V. Hati. n. 3.
ché, yo soy fuerte, l. Hatànguebae
ché, idem. Natätänguéra riguāi ché, Tatí, Nuera, muger de su hijo. Che
no soy fuerte. Am6atà tucumbó, tirar mèmbi tatí (dize la muger). Cherai
la cuerda. Am6 atā mbaracá cà, tem tatí (dize el varon), mi nuera. Che
plar el instrumento musico. Am6atá riquei ratí, mi cuñada, muger de mi
quarepotí quarepotítatá pipé, aze. hermano mayor. Cheribí ratí, mi cu
rar. Am6ätätätä, tirar recio. Peypí ñada, muger de mi hermano menor.
cui tātā, bogad fuertemente. Arecó Tatípi, Carrillo. Cheratipicamâm
tātā Tipā rerobiahábal.Anoitātā Ti bú, hinchar los carrillos. Ambotípi
pà rerobià, estoy firme en la Fé, Che camâmbú ymbopóbo, hazerle hinchar
recó ātá, tengo condicion recia.Añémó los carrillos, y darle sopapos. Chera
ecó ātā, hagome recio de condicion. típi y obai acaru, comer a dos carri
Che acäng ātā, soy mal mandado, des llos. Cheratípitin She, tener la boca
obediente, incorregible. llena. Cheratipí pó, l. Cheratípi rurú,
Añém6 ātā, Ponerse tiesso, estirar carrillo hinchado. Hatípebaí, está
se. Guerecó catú riré oñémoātā tei, muy flaco. Añémbo atipírā, afeitarse.
despues que le tratan bien se estiende. Añémbo atípíaçá, rayarse los carri
Añém6atätei guiatábo, passarse tie llos afeitandose. Cheratipí tipi, sonar
sso. Oñém6atà tei, hazese fuerte. Na los carrillos el que come, o el viejo
chere coâtá cuéri, no tengo las fuer que habla sin dientes. -

cas que solia. Cherātá cuerey marí


Tatiú. Suegro. Cheratiú, mi suegro
aycó, ya he perdido las fuercas. (h: gu). Yoatíúba, consuegros.
Tata eí, Miel de avejas negras.
Tataendi, Vela. V. Tatá. n. 1. Tatú, Animalejo armadillo. Guape
Tataii, b, Moral arbol. Tatayibá, rupi étatú atáni, cada uno acuda a
- 07. O7"(18, su negocio. Tatú aií cueramí ámée,
Tatäpyí, Carbon. dile poquito. Tomase de los nervios
Tatati, Humo. V. Tatá n. 1. deste animalejo, que son chiquitos.
Tataupá, Fogon. Taturà, Abispa negra.
358/352 358 V y352 y.
TÉ TERA

Taú, Interjecion admirantis. Terāquä, Fama. Chererâquā, mi


Taú. b, Duende,fantasma, fanta fama. Na chereraqfiài, no tengo fa
sia, alma. V. Hau. b, etc. sequentia. ma, l. Nach ererâqâäiguitecóbo. Mbae
Taííndébe, Brinde. V. U. n. 1. terâquàndariguára, cosa que se sabe
1 Te, Pues. Märâtépe? pues que por fama. Am6erâqfià, hago que ten
ay?Ohotépe ? pues fues se?Märâte pi ga fama. Nam6 erâquâi, hago que no
ché hae ndébe? pues que te digo ?Che tenga fama. Chem6erâquà, hazeme
hórāmóténde abé eqúa, pues yo voy, famoso. Añemó erāquängatú, l. Mbae
ve tu tambiem. Nāmān6 ey am6 paé rerâquāna chehúcatú, hagome famo
Tüpà té amänó rām6, pues Dios mu so. Teraquängatú, buena fama. Che
rio, no aviamos de morir tambien. Che rerâquängätú, tengo buen nombre y
érām6 té erobià catú, pues yo lo di fama. Am6 eràquängatú, hago que
go creelo. Cheté am6mbeú amó paé? tenga buena fama. Añém6 minda
pues yo lo avia de dezir? Ndeté y po erâquā, l. Chemündá erâqfià, l. Mun
tábo tiyayé nderemimbotára, pues dárerâqfià chehú, he cobrado fama de
tu lo quieres fiat. ladron. Añém6 ecó catupiri rerâqfià,
2 Te reciben muchos nombres. Te tengo fama de virtuoso. Añém6 ñeén
yāpepó, olla. Teñaé, plato, etc. gicé rerâqfià, l. Añém6 ñeembii re
3 Te, Aunque. Oyápóté biñā,aun râquā, tengo fama de hablador. Cu
que lo haze: pero, etc. Ocarúte biñá, ñà rehe tequāra nde terâquändehú,
aunque come es poco, etc. Oute nipó, l. Cuñā rehé nderecó reràquānā hoá
por ventura viene. Ohóte nipó, por nderí, tienes fama de deshonesto.
ventura se vá. Terâqúándéra, Fama sola. Hera
4 Te, Ciertamente, empero. Coté quàndéra ñóte aipó, no es esso mas
che aiapó, ves que lo hago ciertamen que nuevas. Tera quandera ríñó ay
ze. Quoté Perú oú, cierto que viene quaá, no lo he sabido mas que por nue
Pedro. Ndeténdereiapoi chendequai vas. Terâqúändeté, gran fama. Té
ta güera, tu cierto no has hecho lo ra tapiá, nombre ordinario. Hereyma,
que te mando. Haetiché ndaia poyçé sin nombre, sin fama. Abárerey, hom
amó, yo cierto no lo huviera hecho. bre sin fama, o nombre. GuereÑme
5 Te, con aú es desiderativo. Ché oicó, no tiene fama. Tereté, nombre
te aú aque raé, ó si durmiesse yo. Ché verdadero. Nda heretei, no tiene per
te aú aycó raé, ó si yo estuviera. Ndé dadero nombre.
te aú eremänó raé, ó si tu murieras. Heróg, Mudar nombre. Aheróg, mu
6 Te, con el permisivo al fin di dole su nombre. Aye eróg, mudome el
ze » para que“: Taháte, para que me nombre. Poro ieerog, mudanga comun
vaya. Pepoyabá topáte, daos priesa de nombres, quando matan alguno,
para que se acabe. Teraquändaí, Mala fama. Chere
7 Té. r, Nombre, fama buena, y raqúändaí, tengo mala fama. Chem6
mala. Cheréra, mi nombre (h : gu). eraqúändaí, hame infamado. Añem6
Héra ñābó pipé ahen61, llamarlos por eraqúandaí óg, desh azer la mala fa
sus propios nombres. Héhébae ñ6te ma que tenia. Amo erà quāmboi, l.
oú, los que tienen fama no mas vie Herāquändéra amo rāngue, l. Am6
nen. Téra ioapí, sobrenombre. Añèm eraquándaí, infamar. Herāqfiändai
boé ioapí, pongome sobrenombre.Nda bó, infamado. Herāquàndai yāra,
chereioapíri, no tengo sobrenombre. idem. Añèm6 eraquändaybó, heme
Ambohéioapi, pongole sobrenombre. infamado yo mismo. Ym6 erâquān
359.353 359 v. .353 v.
TÉ TÉ
daípi ra, infamado. Cha ierog hege mente se aman. Nditei an6hé, igual
y míipām6, encercitemonos en castigar mente saqué de cando otro tanto. Ti
le. Aierog cheyehé, castigarse el mis pämbohapípersona rām6 yépé, hae
mo cruelmente, hazer penitencia. Cha té Tupānām6 gueco rehénditei, aun
ieróg herecó aíbo, encercitemonos en que Dios es tres personas, es uno en
hazerle mal. Oierog Judios aracaé su divinidad.
Chrísto rerecó aíbo, cruelmente tra Negacion 2.
taron los Judios a Dios. Aierog te La negacion primera haze juego
có márängatú, heme trocado de ma con la Y relativo; ut Yté, yerra. Ndi
lo en bueno. Amboierog, hagole mu tei, no yerra. Pero en esta recibe la
dar, enmendar. negacion entera; ut Nda tei ynipā
8 Té, Error, Desigualdad, diferen m6, no erré en castigarle.Ndatei che
cia, otro, desfigurado. Yté Perú, Pe éni, bien dice, no erré, Ndatey catú
dro está trocado, desfigurado. Che ro aré aycó,bien hize en tardarme, no
baté, tengo el rostro desfigurado. Nān erré en tardarme. Ndatei mbíá carú.
derobaté memei, todos nos diferen pocohú guitúbo, no he errado en ve
ciamos en los rostros. Che té nde he nir, pues he cogido la gente comien
gui, yo soy otro que tu. Nde té che do. Ndatei yé Perú omän6, no es in
hegüi, tu me eres diferente. Amboté cierta la nueva que Pedro murió. Nda
Perú, hago que Pedro se trueque, dis tey ie Paí rúra, no es falsa la nue
frace, parezca otro, y no le conozco va que vienen Padres.Ndateynderaci y
por pariente, etc. Am6 ñemboté, ha mbobe eñém6m beguábo, no has erra
go que él mude, diferencie en condi do en confessarte antes de caer enfer
cion, o trage, aparencia, etc. Añém mo. Ndatey catú ereiapó, l. Eiapóbo,
boté, desfiguúrome. Oñemboté. Tipà, no has errado en hazerlo. Ndatey ete
aba ro ó pícica Tipānām6 guecó coa catú ererú, en ninguna manera erraste
cúpa, disfragóse Dios tomando nues en traerlo. Ndatey tecatú eté y chu
tra carne, y encubriendo su divini gui eiepe ábo, maravillosamente has
dad. Oñe mboté Jesu Christo ñände hecho en apartarte dél, no erraste, etc.
iara Tipānām6 guecó aco yābóca, Frequentemente se le añade. E que
transfigurose Christo nuestro Señor. dize diversidad, aparte, y le haze mas
Oñémbo té añängā Angel recó rehé, estraño; ut Che teé m de hegui, soy
l. Añänga Angel recó oy mundá,trans muy diferente de ti. Amboteé, hazer
figurase el demonio en Angel de luz. le muy diferente, estraño. Che teé ay
Y té cherecó, nderecó agui, es dife apó teé, hagolo aparte a mi modo.E-
rente mi vida de la tuya. reiapó teé, hazeslo a tu modo, etc.
Negacion 1. Negacion 3, con E.
Nditei, Sin errar, sin diferencia, Ndatee ayapó, No erré, bien hi
igualmente.NditeiñándébeTüpā ñān ze, acerté en hazerlo. Nderete ei, bien
de quai tába, igualmente son para to hiziste, no erraste. Ndeí teei, bien
dos los mandamientos de Dios. Ndi hizo, no erró. Ndoro ete ei, l. Ndi
tei Tipà ñänderaihú, igualmente nos yà eteei, no erramos. Nda peiete ei,
ama Dios. Nditeí ai màei, igualmen no errastes. Ndeyteei, no erraron a
te reparti.Nditei ñandé patába, igua quellos. La primera persona puede
les son nuestras porciones, lo que servir a todas como adverbio; ut Ndate
nos cupo. Nditei ñände re té, somos el ayapó : Ndateei ereyapó, Ndateei
de un tamaño. Nditei yoaihú, igual oyapó, l. yyapóbo,y assi en el plural.
360/354 360 v./354 v.
TEBÉ TEBÍ
Teé, Suelen usar por lo mismo que rrigado. Cherebeātā, estoy harto. Na
Ñâtey, no tengo gana. Cheteé y ya tebé ātā ndíbi, no ay hartura. Che
póbo, no tengo gana de hazerlo. Che rebe aguá, l. Cherebeguaçu, soy barri
teé guicarúbo, no quiero comer. Nda rigon. Cherebeatípítui, estoy hincha
cheteei Missa rendúpa, no soy pere do. Amboebé atípi tui, hincharle la
coso en oyr Missa, etc. Nda teei ayú barriga. Hebé abará, dizelo del sapo
ayú raú, no estoy aqui sin causa, ó pintado, y a los Indios que están man
de valde. Ndateei y yapóbo, causa chados por el pecho de frio. Hebea
tengo para hazerlo, no soy yo el que típi, barrigon. Hebé abirúbae, el que
lo haze, mandammelo. Ndereteei, tu. está lleno de agua, o vino. Hebeati,
Ndey teé, aquel, y assi en el plural. l. Hebe atyngucú, l. Hebe aí, l. He
9 Te, reciben tres verbos en el ge be pingá, barrigon, o idropico. Am6
rundio. Ayquie, entrar. Guiteyquia hebe ātā, hartarlo. Añem6 ebeatā,
bo, l. Guiquiebo, a entrar. Aycó, es hartarse. Añém6 ebeguacú, hagome
tar. Guitecóbo, estando, a estar. Ai, barrigon. Nda cherebebei, estoy des
estar. Guy tenā, a estar, estando. barrigado. Oyóebeatípí oina, estan
Teá, Bueno, hermoso, fino. Chero apeñuscados personas, yfrutas. Mbía
bá teá catú,tengo hermoso rostro. Tu oioebé atípíquití, están tan juntos que
pà gracia ñändeāng ombo teá,la gra se refriegan las barrigas, Ibára ría
cia hermosea nuestras almas. Ace ān típí, está apeñuscado el razimo. Che
gā teá cue oyri angaipaba pipé, la rebé apicuai, ser barrigon, estoy har
hermosura del alma se quita con el to. Hebé apicuai i rehé, harto de a
pecado. Aó y teá, fina ropa. Quare gua. Cherebeapicuaica guy rehé, es
potiatà teá, fino azero. Ambo teá, toy harto de vino.
hazer la cosa fina hermosa. Ndetea 1 Tebí, Assiento, estremo, por de
catui aipó, esso te hermosea. Pembo fuera, nalgas. Yapepó rebí, assien
teacatú tecó màrangatú, honrad la to de la olla por defuera. Iá rebiré,
virtud. Pemboteá catú Tupã, honrad, calabaco con assiento.Tarebi, arrabal
estimad a Dios. Nomboteá íri y epí del pueblo. Ahe bierú, traerlo arras
ibapeguara Tipà, estan continuamen trando por el assiento. Ahebí ero
te honrando a Dios los bien a ventura bag, bolver el assiento házia arriba.
dos. Yaci tatá ombo teá catú íbága, Hebí pymi pymi ibá, ya pinta la fru
las estrellas hermosean los cielos. ta. Cherebí ryi guiñānā, ir a todo co
Teâqúà, Olor bueno. Hea quäñga rrer. Cambuchí rebiá, suelo de can
tú, huele bien, y buen olor. Heâquān taro chato. Amboebiá, hazer chato el
daci, mal olor, y huele mal. Heâquān suelo del cantaro. Ambo ebichúa che
duçi, olor pesado. Mbaereáqúāna, co róga, poner cupial a la casa. Ogre
sa olorosa. Mbae eaquā picó oguere bichúa, remate de casa. A hebí ríta
co ó que bien huele esto Chereā qúa, atar al cesto el assiento con unas
quängatú, huelo bien. Na heaquā nga varillas. Cherebí, mis malgas (h : gu).
tui nderecobé, no da buen olor tu Guebíbo aá, l. Cherebíbo aá, caer de
vida. Tecó catupírígue āquā pipé o nalgas. Cherebichi, caigo de nalgas.
m6 eāquängatú tába, la virtud dá Tebi chi, caida assi. Añémbo ebíchi,
buen olor al pueblo. Heâqúà āqúà, caerse assi. Ambo ebi chi, hazerlo
assi assi huele. caer assi, Hebichi catúpacobá, están
Tebé, Barriga. Cherebé, mi barri colgados los plantanos, y de toda fru
ga (h : gu). Nacherebei, estoy desba ta que de cargado el arbol cuelga. Y
361/355 361 v/355 v.
TEBI TEBO

porängy bá guebichirām6, parece abrir, Lo opuesto al pecon de la fru


bien la fruta quando se apesga. A he ta, etc. Guayā rebichá, la coronilla
bicutú, echar ayuda (ca: cara). Te de las guayabas. Cambuchi rebichá,
biá ieré, cosa de suelo redondo. He la boca de la olla. Granada rebichá.
biáieré cambuchí, olla redonda por la corona de la granada. A hebichá
el suelo. Ambo ebíguí, poner algo de bógamändiyú, quitar la coronilla a
baaco del cantaro sobre que assiente. la pera de algodon.
Cherebí píapá, es muslo por detrás. Tebicháaquá c. d. tebi, assiento,
Hebíragué, la quarta parte de lo que y yā, abrir y quá, punta), Assiento
tiene la basija. Hebiragüe rupítui, puntiagudo de cantaro, fruta, etc.Am
tiene la quarta parte en si la basija. bo ebichaaquā cambuchi, hazer can
Cherebi pira rí ai gui apica, estoy al taros con el suelo puntiagudo.
cantico del banco. Tebirífibà, calco
nes. Tebirübā am6ndé, l. Ayeebiri 1 Tebichúa, Ensenada de monte,
bā, ponerse calcones. Amboebirübà, rio, etc. Caá rebichúa, ensenada de
ponerle calgones. monte. Nirebichúa, ensenada de cam
2 Tebí, Sabrosa cosa, engolosinar. po. I rebichúa, ensenada de rio. A
Hebi catú chebe cheremymbotára ñémbo ebichúa guiieañbibo, aga
apó, es me muy gusto8o el hazer mi gus charse mostrando la trasera.
to. Cheretérerecó catú hebí hebi ché 2Tebichüã, Punta, esquina de la co
be, regalo mi cuerpo. Nda hebi hebí sa por defuera. Ayacá rebichià, es
teó, no es gustosa la muerte. Hebi hebi quina del cesto. Ogrebichfià, esqui
catú Tipā ñe'engā chébe, voy gustan na de la casa. Irebichüá, punta de rio.
do mas siempre de la palabra de Dios. Caá rebichüà, punta de monte.
Hebi catú Quaraci, es sabroso el
Tebiquā (c. d. tebi, malgas, y quà,
Sol. Hebi hebígi hettingüera iepé, agujero),
solo el olor me alienta. Namboébíebi El ojo trasero. Cherebiquà
(h : gu). Tebiquā cutúcába, jeringa.
gii y poita, darle a basto de comer.
Tebiquā quytā, almorranas. Chere
Hebi hebigí coó rehé tecó chébe, pier biquā quytà, tengo almorranas. He
dome tras la caca. Hebi hebígi Ti
biquā rapi quàrāpèpè, ay muchas
päcí raihú rehé tecó chébe, doyme calabagas en su rama, están ladeadas.
mucho a la devocion de la Virgen. Tebíro, Sometico. Abá tebiro, hom
Nda hebíbei chébe pindapoi, ya no
bre sometico. Cuñā tebíro, muger que
hallo gusto en la pesca. Nda hebíbei padece esto. Ambo tebíro, pequé con
Quaraci gúacírām6, no consuela el él assi. Chembo tebi, pecó conmigo.
Sol porque pica mucho. Amboebí
ebígí porabíquí rehé, hagole que se Tebobóg, Ruido confuso (h : gu).
aficione al trabajo. Hebi hebi chere I tú rebobóg, ruido de arrecifes.
có hecé, vo y ya gustando dél, ó dello. Cherebobóg ahè tí, ola habladme ba
Hebi hebi chehó coó yucábo, voyme aco. Ahebobóg, yo le hablo barco
dando a la caca. Oporú aguíyei ey (ca: cára). Cherebobog çhe apícá
mo ñó, ndahebígi tecó màrängatú, pe, hablóme al oído. Tarárebobóg,
mientras uno no se dá de veras a la el ruido del fuego en el horno.
virtud, no le es gustosa. Pemboebí Oñèmboebobóg mbíá oqúapa, ha
tecó mârängatú peème, daos a la zer mormullo la gente.
virtud. Teborá, Hámago, comida de las
Tebichá c. d. tebi, assiento, y yā, avejas(h:gu).Gueborá rehé eirú ocarú,
362/356 362 v/356 v.
TECó TECó
comen las avejas lo que masticaron. ací rero cuymbaé yāra, sufridor de
Nachembó eborai, no me han decado trabajos. Oíbobé tecó aci chehú, l. O
cosa. Chembo eborá, toda via me han ñómboorí pápe tecó ací ouchébe, l.
decado algo. Nachereborabei, estoy Ondurú ndurú oúbo tecó acíchehúpa,
pobrissimo. de romanía han caydo sobre mi tra
Tecatú, Son dos particulas: te, bajos.
afirmativo, y catú, cierto, bien. Che Tecó aguí yeí, Salud. Cherecó aguí
tecatú, yo mismo, yo cierto. Nde te yeí, estoy bueno, tengo plazer, salud,
catú ereiapó, tu mismo lo hiziste. Nde etc. Nacherecó aguí yeí te rfiguâi, no
tecatu aí, tu mismo. Tipá tecatú aí, ando muy bueno. Tipá tande mbo ecó
el mismo Dios. Hfimánändé tecatú aí aguí y eí, Dios te dé salud. Tecó aguí
pacó yyapóbo raé? que es esto ? pues yeí toguerecó heíndébe, dize que Dios
tu mismo no lo hiziste ? te dé salud. Nachemboecó aguí yeí che
Tecó, Ser, estado de vida, condi pohánó eÑmà, no estoy bueno porque
cion, estar, costumbre, ley, habito.no me curan. Tecó aguí yeí añó he
Cherecó, mi ser, mi vida, condicion chapotapí, el tiempo prospero trae
(h: gu). Tecóá, cogerle su costumbre,
muchos amigos. Nderecó aguí yeí
imitar. Cherecoá, me imita. Ahecoá, hām6 aycó, soy tu amparo.
yo le imito. Ahecoá rucá, hazer que Tecóaí, Costumbre.Che reco aíMis
le imite. Nände remieco árāmā Jesu sa rendú,tengo costumbre de oir Missa.
Christo ñ. y, el que hemos de imitar Añémbo ecó aíMissa rendu, acostum
es Jesu. Christo nuestro Señor. brome a oir Missa. Cherecó aí aipó,
Tecoá, Suerte, caer suerte. Chere essa es mi costumbre. Tecó aí pochí
coá íbí catupíripe, cayóme la suerte yapú, mala costumbre es el mentir. E
en buena tierra. Christianos recopipé ñémbo ecó aí íme ndey apúrām6, no
pendeco á, cayóos la suerte de Christi te acostumbres a mentir. Quiéroíndo
anos; entre Christianos. Tecó catupíri aecoi, aqui no acostumbra a caer yelo.
pípé chereco á, cayóme muy buena su Ndo ú recoi Perú, Pedro no acostumbra
erte. Cherori catú Ibi catupíri pipé a venir. Hau ecó coó y ecoacu pipé,
nde recoárí, huelgome que os aya caí acostumbro a comer carne los Viernes.
do en suerte tan buena tierra. Ndaui ecó coó, no acostumbro a comer
Tecó abí, Desigual en tamaño, en carne. Ahecó y píri guitecóbo, acos
parecer, en costumbres,no imitar. Ahe tumbro a visitarle. Tecó aí pící ucá
có abí, no le imito, vivo diferentemen hára, l. Tecó aíbarupí poromoyngó
te. Oio abí tecó rehé, son desiguales hára, mal consejero.
o viven diferentemente. Tecó aíaí. b, Mala costumbre. A
Tecó açí, Trabajos. Cherecó ací, ñèmboecó aí ai, estoy mal acostum
vivo con trabajos. Añèmboecó ací, he brado. Amboecó ai aí, hagole que se
me puesto en trabajos. Che mbo ecó acostumbre mal.Tecó aíba y p6rn6n
açí, han me puesto en trabajos. Tecó gatú, es pegajosa la mala costumbre.
açíayporará, padezco trabajos. Oio Guecó aíba cherí omboyà, pegóme
pocohú cohú cherecó açí, l. Oyo póy su mala costumbre.
opó chereco aci, l. Oyoehebé hebé, Tecó aybi, Estado vil.Cherecó aybi
llueven sobre mi trabajos. Oioáyoáeté mi estado pobre, vil. Añèmboecó aybi,
Jesu Christo ñ.y. recó açí, los trabajos vivir vil, pobre, y ruinmente.Porombo
de Jesu. Christo fueron muchissimos. ecó aybi angaipába, el pecado causa
Tecó açírero ocängatú hára, l. Tecó vileza.
363/357 363 v./357 v.
TECO TECó
Tecó angaipá, estado de pecado. que cuido. Guecó hába rehé ohó Perú,
Tecó angaipá aguí ye tei hepí, justo fue Pedro a sus negocios. Petei Tipā
es que se castigue el pecado. raíhúbá añó cherecó hába, solo un
Tecó apyà, Diferente costumbre. negocio tengo, que es amar a Dios.
Cherecó apYá nde recó agúi, l. Añé Tecoi yābé, Conforme. Cherecoi
-
mbo ecó apyā nderecó agúi, diferen yābé aycó, ando como siempre, estoy
-
cio me de tus costumbres. Eñémbo ecó pobre, o rico como suelo, etc. Guecoi
e - apyā que eicóbo coite, trueca tu mo yabebé ocarú, come como suele, o mal,
do de vivir. w o bien. -

Tecó apírey, Vida eterna. Ibápe, Tecó habey, Ausencia. Cherecó ha


haéañärétämé tecó apírey mäoy mé, en beyme ndeporiahúne, en ausentan.-
el cielo y en el infierno ay vida eterna. dome de ti has de padecer.
Tecó bítébíteboiguāra, Constancia. Tecó ímà, Proceder antiguo. Tecó
Ambobi teboí cherecó, persevero en imā ndé heyà aguí y eteí, es bien de
mis costumbres. Ambobi teboí Perú, acar las costumbres antiguas. Guecó
hago que Pedro persevere. Pembo bí imändérarí añó oycó, no deca su an
teboi pendecó márängatú, perseve tigua costumbre.Añémbo eco ímäMis
rad en la virtud. -
sa rendú, ya estoy acostumbrado a oir
Tecócatú, Buena vida, libre. Che Missa. Oñémbo ecó ímà angaipába
recó catu, tengo buena vida. Tecócatú rí, ha hecho callos en el pecado.
dizen a los salvajes, que viven como Tecó y iabaí, Estado dificultoso.Te
bestias.Tecó catú ahé,estees un salvaje. có y yabai nängā méndára yoaíhube
Tecó catupírí, Buena vida, buena Ñrám6, el estado de los casados es muy
condicion.Tecó catupíríapírey rere dificultoso quando no se aman. Chere
quára, bienaventurado. Cherecó ca có ombo iabaí, hazen incomportable
tupírí, tengo buena condicion. mi proceder. Peteitecó angaipába ñó
Teco cuéra, Vida, o ser passado. ymboyábay tábām6, solo el pecado
Cherecocué, mi vida passada. Abá re es cosa de dificultar.
có cuèra amombeú, contar sucessos de Tecó ití, Decar la costumbre, desis
otro. Tupã boya reco cuera taé, diré tir. Cherembi ecó yíangaipába, he
un excemplo de un santo. de descar la costumbre de pecar, y
Tecó hetáey, Solo. Cherecó etaey proposito. Tecó angaipába, tecó ytí
rām6 mda yapoi, por no tener ayuda pí rāmā, hase de detestar el vicio, y es
no lo hize. Chemboecó etae y guarymi, detestable. Nacherembi ecó ytí rügú
la guerra me ha consumido mis vas aitecó mârängätú, no he de desistir del
sallos. º
proposito de ser virtuoso. Na cherem
Tecó erobagipí ey, Constancia, A bi ecó y ti rügúāi Tupã gracia upé
ñèmbo ecó erobagypí ey, hagome cons chebahe hagúāmā, he de instar hasta
tante. Tecó erobagipí ey pipé arobià alcangar la gracia.
Tipà, constantemente creo en Dios. Tecó yá, Igualdad. Hecó yachébe,
Tecó eté, Confortacion. Cherecó eté, cherecó ychupeabé, como él lo haze
estoy confortado. Chemboecó eté, con conmigo, lo hago yo con él. Cherecó
fortome. Amboecó eté, yo le conforto. yaahé, esme semejante en costumbres.
Añèmbo ecó eté guicáruābo, confor Hecó yäché, yo le soy semejante.
téme comiendo. Tecó yoabii, Estados diversos.
Tecobé hába, Negocio, cuydado. Christo rehéguāra, Christiano ymbae
Conicó cherecó be hába, esto es de lo abé oyo ecó abi, los Christianos y
364/358 364 v/358 v.
TECó TECó
Gentiles tienen diferentes costumbres. hú, solo en el cielo se halla la vida
Ayabí hecó, yo tengo diferentes cos alegre. Ibípegúara tecó orí y pará
tumbres que él.Ndayabii y márängatú parábí, son mezclados los gustos de
bae recó, vivo al modo de los virtuosos. la tierra. Tecó oríangaipá upé añe
Tecó márà, Vida afrentosa. V. mée, l. Tecó oríabaeté ñó cheyeporú
Marã. n. 2. -
hām6 are có, doyme a deleites.
Tecómärānā, Mala vida. V. Märānā. Tecópá.b, A cabamiento del ser.
Tecó márāngatú, Costumbre buena, Nda cherecó pábi rängé, aun no se
virtud. Tecómärängatú aguí yeteí he ha concluydo mi causa. Chemänó rā
pí, es justo se premie la virtud. Tecó m6ñó cherecó y pábine, solo con la
märängatú pó, merito. Cherecó mârān muerte se acabarán mis negocios. "Teó
gatú y pó tecatú, l. Ypó tubichá, ten päbe recó ombo ecópabí, la muerte
go muchos meritos. Tecó márāngatú lo concluye todo.
poroqua á ucá hára, l. Tecó catupíri Tecó pābé güara, El tiempo en que
rerecó uca hára, l. Tecó catupíri pi se juntan. Tecó pābéngúara có, este
cí ucá hára, l. Tecó catupíri rupí po es tiempo en que están juntos. Nda
rom6yngo hára, buen consejero. Erei hecó pābégúa rügúay, no es tiempo
quaá yepé teco mârängatú ey, tecó que estén juntos. Orerecó pābé güā
angaipárām6 hecó, bien sabes que lo rāmā coára, este es el dia en que nos
que no es virtud, es vicio. hemos de juntar.
Tecó meéngába, Oficio, cargo. Tecópí, r, Diligencia, valentia.
Cherecó mééngába, el oficio que me Cherecópí cherub úpé, soy di7igente
han dado. Ibíráí yà rucúrām6 chereco a lo que me manda mi padre. Añém
mèéngába, hanme dado oficio de Al bo ecópi, hagome diligente. Che āng
calde. Paí Abaré rām6 cherecó méén ecó pira aguí yeí tecó màrāngatú upé,
gába, hanme dado oficio de Sacerdote. tengo fervor de espiritu para la virtud.
Tecó megúà, Chiste, y mal proceder. Añém6 āng ecó píra aguí yeí, hago
Cherecó megúà, procedo mal. Chere me fervoroso de espiritu. V. Tecopi.
recó mégúá, me tratan mal. Arecó Tecópochi, Mala vida, pecados, etc.
mégúā, yo le trato mal. Cherembiere Cherecó pochi, vivo mal. Añémbo ecó
có mégúá, el que yo trato mal. Here pochí, l. Tecó pochi rehé ayeporú,
có meguāmbira, el maltratado. Che vivo mal. Cherecó pochi arecó (dize
rerecó méguā aí aí, tratame muy la India quando tiene el menstruo).
mal. Ndarecó mégúāy iepé, no le Tecó poräng, Ventura. V. Poräng.
trato mal. Poro guerecó mégúà, muy Tecó poriahú, Estado pobre. V.
mal tratamiento. Poriahú. -

Tecó m6ñängába, Ley, costumbre. Tecó poromboecatú, Ecemplo de


Atecó m6ñā, hago leyes. Amoyngatú. vida. Tecó poromboecatú arecó, ten
mbía recó tecó m6ñängába pipé, cor go vida ecemplar.
regir con leyes. Aporoquai tecó m6 Tecó potahába, Intencion. Chere
ñängába pipé, governar con leyes. có potahába ibápe chehó, tengo in
Nda poroquaitára agui yeí rfiguâí ento de ir al cielo. Na cherecó pota
tecó m6ñängá ey rehé poroquaitá hába rigüāi ndeapichá, no fué mi
ra, no es buen governador el que no ¿ntento descalabrarte. Cherecó pota
govierna por leyes. hábey rupí túri, sucedio sin yo que
Tecó orí, Vida alegre. Añèmbo ecó rer. Nacherecó potahábabí rügúài
orí, alégrome. Ibápe ñó tecó or oie aipó, no es conforme mi deseo. Che
365/359 3 º 5 y /359 v.
-
TECÓ TEQU
recó potahába nditei Tipā remym cho habito de andar en la presencia
botara gui, mis intentos son conformes de Dios. -

a la voluntad de Dios. Nderecó po Tecó tecó, Travessura, inquietud.


tahába ndicatui chébetí, no tienes Tecó tecó rehé teqüara, el traviesso.
para conmigo buenos intentos. Hecó hecóbae, idem. Arecó recó, trá
Tecóquaá, Discrecion. Chetecó tole mal. Chererecó recó, tratame mal.
quaácatu, soy discreto. Ndachetecó Oio guerecó recó, andarse burlando.
quaábi räge, aun no tengo discrecion. Erecó recó ímé, no lo manosees.
Ambo tecó quaá, corregirle, hazerle Tecó ten, Perseverancia. Tecó ten
entender las cosas. Amboecó quaá arecó, estoy constante, l. Cherecótén,
pochí, acosejarle mal. Na chembote l. Tecó tenai arecó, idem. Tecó ten
có quaá hári, no tengo quien me en eyçé ndicatui, el ser amigo de insta
señe. Na chembo tecó quaábi, no bilidades no es bueno.
tengo que me enseñen. Porombo tecó Tecó tei, Ociosidad. Che recó tei
quaahára,el que enseña las costumbres. nachem6mbaei, la ociosidad me haze
Tecó quaabey, El que no sabe, in pobre. Tecó teirereqúara, los que
discrecion, necedad. Nde tecó quaá éstán ociosos. Tecó teybó, ocioso.
bey mbó aypó nde ñeé, essas tus pa Cherecó tei aycó cheyúcabibí che
labras son efectos de tu necedad. Te recó rām6, la ociosidad me consume.
có quaabey hára, necio, indiscreto. Teco tí, Constancia, tenazidad.
Ché tecó quaabey mo ñó nda che Cherecó ti Tipā rerobiābo, creo fir
Tipā rariçéne, mientras no tengo memente en Dios. Chereco ti che an
discrecion, no comulgaré, gaipá eym6, estoy firme en no pecar.
Chemboecó ti tecó mârängatú rehé.
Tecó quaab eté, Habilidad. Mbaé Tipāboyá recocue mârängatu rendú
tecó quaabeté hérà ñèmboé qua ápa, pa, hame hecho aficar en ta virtud,
tendrá por ventura habilidad para el aver o¿do las vidas de los santos.
aprender, s.no.
Añèmboecó ti eté guy tenä Tupãci
Tecó endabey, Ser inconstante. angaipa bípírereco haguerey, firme
Tecó endabey rereqúara; angaipa estoy en creer que la Virgen fue
barí teqüara, el pecador es inconstan libre del pecado original. Jesu Chris
te. Nacherecó endabe y céri, no soy to roo, hete guetébobé hostia pípé
amigo de mudangas. Cherecó enda hecó añèmbo ecó tí herobiābo, fir
bey am6 paé, si yo fuera inconstan memente creo que Christo está en
te, 8. ºo. teramente en la hostia.
Tecó tapiá, Costumbre. Cherecó Tecó ubichá, Estado alto. Añèm
bo ecó ubichá, pongome en estado al
tapiá ebocoi, essa es mi costumbre.
Añémbo ecó tapiá, voyme acostum to. Angeles guecó ubichagüera gui
brando. Peñémbo ecó tapiá yacíñābóhoá, cayeron los Angeles del estado
peñèm6mbeu rehé, acostumbraos a alto que tenian. -

confessaros cada mes. Peñémboecó Tecó ubicháboyà, Estado mediano.


tapiaríme àngaipá apó rehé, no os Cherecó ubicháboyá rehé cherori,
acostumbreis a pecar. Némbo ecó ta contentome con mi mediano estado, l.
piá tecó mârängatu rehé: Yporānga Che pítié cher eco ubicháboyá rehé.
tu eteí, es cosa muy hermosa el habi Tequába, Morada, l. Teco há
tuarse a la virtud. Añèmbo ecó tapiá ba. Chereqfiaba, mi estada (h: gu).
chereca pórām6 Tipā rerecó, he he Tequāba apíreymà, mansion eterna.
366/360 366 v/360 v.
TEQÚ TEQU
Hequabeé amó biñá, avian quedado ohó, fuesse como acostumbra. Güeqúa
algunos. Ndipóri Tñpà reqúabey, en móí ahe o icó oñém6mbe guābo, con
todas partes está Dios. Heqúa ti bey fiessase como tiene de costumbre.Chere
m6 ngatu táhá, iré por donde no están. qúamoi añémómbeú, confies some co
Cberecó habeÑme túri, vino donde mo tengo de costumbre, l. Cherecoha
yo no estara. Chere qúabey me bé bétiba mboe añém6mbeú. Oñabó gue
rāmi nde poriahú, parece que ya yo qúaba riétoñängarecó, cada uno cui
no vivo, o estoy, pues estás pobre. Che de de su oficio. Gue quabey rehé he
rerecó aí mbiándere quabey me bé cóny, metiose en oficio ageno.
rāmy, assi me tratan mal como si tu Ahecó bee, l. Mee, Dar ley, cos
no estuvieras presente. tumbre. Atecó em6é açãi, sembrar
Teqüara, El que está, el que anda chismes. Ahecó açoí, l. Ahoí, l. Ay
en busca de algo, o se excercita, sirve, coacú hecó, encubrir las faltas age
chapeton. Teqüarámó ché, soy chape nas. Ahecómi, l. Ahecó opià, idem.
ton. Angaipába rí teqúara, pecador. Ahecó moäng, sospechar en él. Ahe
Qoó arí teqüarām6 aycó, ando a caga. co á, imitar. Aheco áá, e caminar. A
Íbipe teqúara, los que viven en el hecó abi, diferenciarse dél.
mundo. Emónā teqüara ndohoicé ibá Cherecó megúà, Soy burlon. Che
pene, los que andan de essa manera recó aquí, soy floaco. Cherecó acubó,
no iran al cielo. Tipā oyeehé te qúa soy ferroroso. Cherecó á epé, l. Che
ra ombou bichá, honra Dios a los que recó oy6gua, imitame. Cherecó á ímé
le sirven. Y chupé teqüarām6 aycó, epé, no me imites. Chenderecó iabé
sirrole. Nacherí teqüara rigúái a y pó, rām6 guitecóbo tām6 raé, ó si yo
no es esse el que me sirve. Missa rehé fuera como tu. Cherecó mârände é
teqüarām6 niché, siempre oygo Missa. nderecó agui, soy otro que tu. Che
Ñemóñee upé teqüara ché, tengo cuy recó poriahúbām6 yè pe ahá íbápene,
dado de oyr Sermon. Eira rí teqúara, aunque soy pobre iré al cielo. Nache
el que anda a buscar miel de avejas. recó rügüāi cóicó aú, no soy el que
Yépeaba ríteqüara, el que cuyda de la solia. Orerecó pabe, todos estamos.
leña. Cuñà rehé teqúara i, el que anda Ndorerecó pabei, no estamos todos.
perdido por mugeres. Abá rehé chete Christianoymbaè oioecó aíá ímandí,
quaraíbórāmó tāmó piché, no ando en los Gentiles facilmente toman unos
busca de varones (dize la muger). de otros la mala costumbre. Tipābo
Che ieupé teqúara ayquaá catú, no yā recobé hecoá ripícatú, es imitable,
soy ingrato, conozco el que me haze y digna de imitar la vida de los san
bien. Ndai quaábi che ieupé teqúara, tos. Yñängaipábae recóndahecóá ha
soy ingrato, no conozco al que me bipi rügüäi, no es imitable la vida de
haze bien. Che ieupé tecohábandai los malos. Açe recó márángatú cüera
quaábi, soy ingrato a los beneficios. Tipã o hepíbee ibápene, premiará
Tipã che ieupé tecohábandaiquaabi, Dios las buenas obras en el cielo.
soy ingrato a los beneficios de Dios. Guecó rehé y puí catúbae, el que es
Teqúatiba mboé, Como siempre, de diligente en su oficio.
costumbre. Che requatiba mboé aya Hecótetyró ahé, Fulano anda de
pó, hagolo como tengo de costumbre. casa en casa, y no es estable en su
Pendequati bamboé peñém6mbeú, proceder. Hecótetyró herá, parece
confessaos como teneis de costumbre. habil para todo. Ahe hecó tetyró ché
Gueqúam6, Costumbre. Gúeqúām6í be, fulano mé es util para todo. Che
367 361 367 v./361 V.
TECO TECO

recó tetyró y chupé, sirvole de todo açí, vivir en trabajos. Aycobé aí, ri
quanto ay. Cheaó hecó tetyró chébe, vir mal. Aycobé atú, vivir poco. Ay
para todo me sirve mi ropa. cobé ngatú, vivir bien. Toicobé nga
Tecó í açé, Con el verbo antes, y tú ereque ychupé, l. Terei cobèng
su gerundio, haze esta voz; quando el atú heindebe : Ereque ychupé, dile
hombre busca, quando el hombre ama, que esté bueno, salutacion ordinaria.
etc.; ut Hecábo tecó açé, quando el Ereicobe pá? estás bueno? Aycobe,
hombre busca. Haihúbo tecó açé, bueno estoy. Aycobè bérāmy piché
quando el hombre ama. Hecábo tecó ndebe ne? parecete que viviré º Amo
açé oguerú, quando el hombre busca yngobé, l. Amoingo iebí, l. Amoyn
trae. Yiapóbo tecó açé horí, quando gobé yebí, resucitar. Tipäci o cirié
el hombre lo haze se huelga. Guecó pe ñémboecobe ípi haguera, Concep
märängatú rām6 tecó açé, es bueno cion de la Virgen.
el hombre quando quiere. Omarānga Tecobiá. r c. d. tecó, y piá. r, por),
túbae tecó acé: Ni mârängatú eymy, JEl que está por otro, trueco de la co
quando el hombre quiere ser bueno, sa, recompensa, poner en lugar de
no de ca de serlo. otro, Cherecobiāra, el que está en mi
Märāpe nderecó hece, l. Märāpe lugar (h : gu). Cherecobià rām6 ahe
nderecó y píri eicóbo rae ? Como de yá, de celo en mi lugar. Ambo ecobià,
fue con él ? V. Ycó. n. 1. . hago que quede otro en su lugar. Nde
1 Tecobé c. d. tecó, y bé, sin pro münda hagüe recobiāra emééychupé,
nunciacion narigal), Estar. Aycobé, dale otra cosa por lo que le hurtaste,
yo estoy (bo : hára). Cherecobé, mi l. Embo ecobià nderemymündacúera
estar. Conicó aycobé, aqui estoy. Co ychupé, idem. -

rupí aycobé guite cóbo, por aqui an Tecobiaró c. d. tecó, y bé, y rö,
do. Eycobé que nderétàme, estate en poner, trueco), Recompensa, poner en
tu pueblo. Quienda cherecobé çéri, lugar de otro, desdezirse. Aheco biarò,
no quiero estar aqui. Ereicobé pägá? troquélo, puse otro en su lugar. Aie
estás? salutacion comun. Oycobé pe ecóbiáró cherú rehé, quedo en lugar
ahé, está aá fulano? Oycobé amó de mi padre. Ayeecobiaró cheraira
paé, avia de estar. rehé, deco a mi hijo en mi lugar. A
2 Tecobé, Vida c. d. tecó, y bé). yéecobiaró cherecó rehé, he mudado
Cherecobé, toda mi vida (h: gu). Te de vida. Ayéecobiaró mârà che é ha
cobé amboaé, otra vida. Tecobé apí güera rehé, desdigome de lo que dice.
reymà, vida eterna. Tecobe aturi, Cherecobiáró ucá Paí ñémoñee, el
vida corta. Tecobe bebui, vida incons Sermon me ha trocado. Peyéecobiaró
tante. Tecobé bi pába, termino de raú peñémomärängatúbo, trocaos ya
vida. Tecobé hába, modo de vida. de malos en buenos. Ndacherecobiáró
Tocobe porombotabí, engañosa vida. hári, no tengo quien quede en mi lugar.
Aycobe, vivir. Aycobé é, vivo apar Tecopi, Diligencia, valentia. Abá
te. Aycobè cheremimbotára apóbo, tecópí reté, valiente hombre. Chere
vivo a mis anchuras. Aycobé che pí cópí catú guitecóbo, soy fuerte, dili
tuu ey hape, l. Chepítuú habeyme, gente. Agui yèque nderecopi chere
vivo sin descanso. Aycobé qu$r$ri, roy rory ré, hazedlo vos pues sois va
l. NérändabeYme aycobe, vivo quie liente, y me teneis por floaco. Aguí yé
to. Aycobé pucú, vivir mucho. Ayco que nderecopí y yāpóbo, hazedlo vos
bé teé, vivir diferentemente. Aycobe que sois valiente. Aguí yeíquendere
368/362 368 v. /362 V.
«.
TEQÁ TEQA
copí ym6mbeguabo, pues digalo el Teçá ābe, Ojos empañados, deslum
mejor. - brados. Chere cá ābé, estoy deslum
Tecótebé, Necessidad, passion, a brado. Amboeçá ābé, hazerle deslum
fliccion, deseo, inquietud. Cherecoté brar. Chemboeçá ābe yberá, su res
be, tengo necessidad (h : gu). Tecótebe plandor me deslumbra.
bó, menesteroso, l. Tecotebé hára, Tecá a Yi apyni c. d. tecá, ojos,
idem. Cherecótébé pípé túri, vino a ayi, niñeta del ojo, api, n. 3, y y dimi
tiempo que tenia necessidad dello. nutivo, Ojos lindos, limpios, claros.
Ndoyéhúbi mbae amó, acé recotebe ChereçaaÑiapyni, tengo claros y her
pipé, en tiempo de necessidad no ha mosos ojos. Abatí eçayi apyni, grano
lla nada la persona. Ndoyéhúbi acé de maiz desollejado y limpio. Am6 eça
yecotñahá acé recotebé pipé, en la ayi api abatí, limpiar desollejando
necessidad no ay amigos. A y cotebé, bien el maiz. Che recáaÑi apymi gui
estoy afligido, necessitado. A y cotebe mà enängā, estoy alerta.
nderehé, tengo necessidad de ti, estoy Teçá a Vi ací, Ojos malos. Chereçá
afligido por ti, o con pena de tu amor. ayi açí, estoy enfermo de los ojos, l.
Ay cotebe aíaí, tengo mucha necessi Chereçá ñäcí.
dad, o afliccion. Aycotebe í potára Teçá a ci,Ojos enfermos. Chereçá ací
agui, pierdome por él. A y cotebé nde guitecóbo, ando enfermo de los ojos.
rechaca gúāmā, estoy perdido por ver Teçá am6aí, Lindos ojos. Chereçá
te, l. Nderecha potábo ay cotebé, am6ai, tengo lindos ojos.
idem. A y cotébé ñèmbiahíi gui, pa Teçá ao, Telarañas de los ojos.
dezco hambre. A y cotebe opíbo gui Chemboeçá pí aóaó íbiti, la niebla
tecóbo, padezco desnudez. Gracia re me ca ausa telarañas.
hé yaicotebé iba peñande hó hägua Teçá apiri, Ojos empapados. Che
ma, tenemos necessidad de la gracia reçá apirí, caerse las lagrimas, hu
para ir al cielo. Tecotebé habeté aiu medecerse los ojos con ellas. Añém
co íté, vengo yo el deseado. A y cotebe boeçá apirí, idem.
guitecóbo, ando inquieto. Am6yngo Teçabág, Ojos bueltos. Cherecába
tebé, afligir, acosar, o hazer que ten bág guitecóbo, ando desollinando con
ga necessidad de algo. Amoyngotebé la vista. Ayéeçá erobág angaípába
ñ6mboiarú ay pipé, afligirle con bur gui, apartar la vista del pecado. Ero
las pesadas. Amoyngotebé ymboara bág angándereçá poroporiahúbe re
quäapa, apurarle para que tenga en có ore rehé, buelve a nosotros tus
tendimiento. Chemoing6tebè mboria ojos misericordiosos.
húba, l. Tecotébé cheré recó mbori Teçábäng, Ojos bizcos. Cherecá
ahubagui, l. A y cotebé mboriahu pi bäng, soy bizco.
pé, afligeme la pobreza. Natecotèbè Tecá berá, Relumbrar los ojos. Che
ndíbi, no ay necessidad de cosa. Po reçá berábóte gui qúapa, fuy como
romboecotébé hára, cargoso, pesado, un rayo. Amboeçá berabóte y món
enfadoso. dóbo, embiélo como un rayo. Chembo
Teçá, Ojos. Chereçá, mis ojos, y eçá berá, pas8óme por la vista.
tengo ojos, y tengo mal de ojos (h : Teçabí, Pestañear. Chereçabi, yo
gu). Teçá á, ojos abiertos. Cherecaá pestañeo (h: gu). Chereçabi cabi, pes
nderehé, acuerdome de ti. Añèmboe tañear mucho.Chemboeçabí gabíQua
caá, hago memoria. Amboeca á, hago raci, el Sol me haze abrir y cerrar los
que esté con cuydado. ojos. Chemboeçaberabí epé eicóbo,
369/363 369 v./363 v.
TEQÁ TEQA
mucho gargeas por delante de mi. zes. Am6 eçã cängatú oho bae rāmā,
Gueçábíbo omän6, murió de repente. ya he declarado quienes son los
Teçábíraqúā, Ojos recios. Amaë bi que han de ir. Am6 eçacängatú hupi
râqúā hecé, miréle de hito en hito. guára, aclarar la verdad. Añ6 ty ecā
Teçacá, Cosa que quiebra los ojos. cäng, sembrar ralo. Märänderecocú
Mboçacá, cosa estimada. Quaraçi che era, ma heçacängatui rängé, aun no
recacá, ofendeme el Sol la vista. Che se ha averiguado tu bellaqueria. Em6
reçacá haí hupa, cegarse con aficion. eçacängatú meängā Paí upé eñém6m
Chembocacá. Quaraçí, deslumbrame beguābo, descubre tu alma al Padre
el Sol. V. Mbocacá. en la confession. Eñém6 eçacängatú
Teçá cabāqúā, Ojos de larga vista. chébe, declarate conmigo. Eñém6pía
Chereçá cābāqúā, tengo larga vista. eçácängatú chébe, declarame tu co
Nachereçá cābā qúäi, no tengo larga ra cO72. -

vista. Añém6 eçá cābāqúà, embiar Teçacoi, Meneo de los ojos, como
leocos la vista. el que piensa, o busca. Dize cuydado,
Teçá cabā qúāmbá, Corta vista. apercibimiento. Chereçacoíguitecóbo,
Chereçá cabaquāmbá, tengo corta vis andome apercibiendo, y con cuydado.
ta, acabaseme la vista.Añém6 eçaca Añém6 çacoí guary ni rehé, apercibo
bā quāmbá, voyme haziendo corto de me para la guerra. Peñèmboçacoí
vista, a cabaseme. Chereçá cabā qúām que megúai mbaé, apercibios que qui
bápe, donde se termina la vista. gas avrá algo. Yñèmbocacoiabām6
Teçá cäneó, Cuydado. Chereçá ca hin y mbae opacatú, todo está a pun
meó nde rehé, estoy con cuydado por to. Cheambocacoí ímā mbae, ya he
ti. Chem6e cacäneó nderu rey mà, apercibido. Cheñèmboçacoí hagüe
tieneme con cuydado tu venida. chébe ndipóri, hase frustrado mi in
Teçácäng, Ojos claros. Chereça tento, l. Chemboçacoí hagúe ndo á
eça cängatú, tengo los ojos claros. catui, idem. -

Nachereça cängy, no tengo los ojos Teçá coiupá, Superlativo de Teça


claros. Ab eçã cäng, cabello ralo. I coí, estoy todo hecho ojos. Chereçacoi
eçacäng, agua clara. Coti egacäng, upánderehé, estoy por té en gran cuy
aposento claro. Iripí eçãcäng, centro dado. Chembo eçá coiupá nderecha
claro de agua. Iri eçacäng, rio claro. geymà, tieneme con mucho cuydado
Aob eçacäng, liengo ralo. Caá eça el no verte.
cäng, monte ralo. Ara eçacäng, dia Tecác6ó, Escocimiento de ojos. Nde
claro. Pí tü eçacäng, clara noche. Pi reçá c66 mgatú aíaítamó, mbae poro
a eçacäng, coragon claro. Chepía eça m6 āngaipá nde hechag y mbobé,
cäng ychupé, declaréle mi coragon. oacala te escocieran los ojos malamen
Nda ypía eçacäng chébe, no se decla te, antes que viesses ocasion de pecado.
ró conmigo. Añèm6pía eçacäng ychu Teçá cuerai, Enfado de los ojos.
pé, aclaréme con él. Chem6 eçacäng Chereçá cuerai hecháca, ya estoy en
Quaraci, me deslumbra el Sol. Amoi fadado de verlo. Chereçá cuerai gui
eçacäng, aclarar el agua. Amo eçá quere Vmà, tengo cansados los ojos de
cäng cängúy, aclarar vino. Ambo ao no dormir. Cherecá cuerai gui mâé
beçacäng, tercer ralo. Aporabiquíeca mängā nderí, estoy cansado de espe
cäng, trabajar a ratos. Aguáta eçá ?"Q7”fe.
cängatú, caminar haziendo paradas, Tecaèná, Alerta, cuydado. Chere
y salir de la casa, o pueblo pocas ve caenà, estoy con cuydado (hege). Am6
370/364 - 370 v./364 v,
TEQÁ TEQÁ
çaénā hecé, hago que cuyde dél. Che Teca , Lagrimas. Chereca I, yo
recaénā guitecóbo, ando con cuydado. lloro.Teça pórām6 amoyngobé yébí,
Añém6 eçaénā, apercibome, preparo con lagrimas lo resucité, Chereçá í
me. Chem6 caenā nderueÑmà, tu tar popó, saltaronseme las lagrimas. He
dança me tiene con cuydado. çaÑ i män6 abati, ha perdido el gus
Teçá etá, Muchos ojos. Chereçá etá, to el maiz tierno.
tengo muchos cuydados. Añémbo eçá Tecá ibí, Ojos bancos.
etá tei, muchos cuidados tengo im Tecá ibÑi, Ojos modestos. Cherecá
pertinentes. Chereça etá guitecóbo, ibyi amae, mirar con modestia.
ando distraido. Chereçá etánderehé, Tecá ibiti, Lo blanco de los ojos.
estoy con cuidado por ti. Ayeeçaeta Añèm6 ecá ibíty iere, bolver los ojos
og, desocuparse. Ambo eçaeta og, en blanco, l. Añém6 eçaty yèré.
desocuparlo. Chereçá etá etá paíí patí Teçaibó, Ojos que lloran mucho.
me, chereçaá Tipā rehé, en medio Cherecaíbó, lloro mucho. Aporo eçai
de los cuydados me acuerdo de Dios. bó guitecóbo, ando llorando. Teca
Teçá guaçu, Ojos grandes. Chere ibórām6, llorando mucho. Chereça
ça guaçu hecháca, estender la vista ibórām6 abahé ychupé, a puro llo
para ver. rar lo alcancé.
Teça guaá, Ojos redondos. Chere Teca cai, Ojos llorosos. Amèmbo
caguaá che ropeíí rehé, tengo los ojos ca caí, traygo los ojos llorosos. Hecá
cerrados con legañas. Añémboecaguaà, heçai gára, por muchas partes haze
tengo los ojos cerrados. Hecaguaá agua la canoa. Heça heca ibirá ñaé,
uruguaçú raí, está empollado el hue salese el barril por muchas partes.
vo. Ndiçaguaai räge, aun no está a Tecai círi, Correr lagrimas. Che
nimado. Yçaguaá herá, no sé si esta reçaí círi eí, lloro sin sentir, o que
va animado. Chemembí gaguaá y mà, rer. Tecaí círícába, lagrimales.
ya está animada mi criatura. Teçaígaú, Lagaña8. Aye çai gaü óg,
Teçaguirí, Vaguido de cabeca, al quitome las lagañas. -

madeamiento. Chereçaguirí, dize el Teca i yú. b, Ojos amarillos. Che


borracho. Chembo eçaguirí ñ6 cägúy, reça yú ychupé, no le mostré bue
el vino me hizo andar un poco la ca nos ojos. Hecaí yúbaí chébe, miróme
bega. I gara aguí agui chembo eça de mala manera. Cherí o a é eY gue
guirí, los baiben es de la canoa me çaiyúbaípipé omboiequaá, con la vis
han almadeado. ta mostró el mal afecto que me tiene.
Teçahé, Buenos ojos. V. Hé. n. 6. Teçayndaba, Alegria. V. Tecáy.
Teçaí çaí, Ojos chicos. Chereçaiçaí Teca pi, Lagrimal.
guimaém6, mirar como el corto de Teçai popó, Saltar las lagrimas.
arista. Teçáí québo, De medio ojo. Gue
Teçãi,Qjos alegres.Che m6 eçãinde cá í québo ahen6i, dile del qjo,guiñé
recháca, tu vista me alegra. Chereçãi le. Chereçá i québoí ychupé, guiñéle.
ngatú guitecóbo, ando alegre.Cheroba Tecaité, Arisco. Oñémbo çaité ba
eçãi, tengo rostro alegre y hermoso. cá, han se hecho ariscas las bacas. Cu
Ao heçãi, ropa muy linda. Ara eçãi, nimi gaité, muchacho esquivo. Che
dia alegre. Am6 eçãi, alegrarle, pulirle reca ité té, ando desollinando con la
para que parezca hermoso. Teçãi nda vista.
beté apírey rehé teqüara, los que an Teçáyà, Ojos abiertos. Chereçáyā
dan en busca de la alegria eterna. tengo los ojos abiertos. Chereçayá cayā
371/365 371 v./365 v. II. 24
TEQA TEQÁ
nderechagaubagui, tengo mucho deseo Teçapíá, Abrir los ojos, presteza.
de verte. Chereçayá nderecha giré, he Aheçapía, cogilo de repente. V. Pía,
salido de pena con verte. Amboca de repente. n. 1.
yā, abrirle los ojos. Nderé cayā catu Tecá pía upia, Nube del ojo.
que,abre bien los ojos. Nderiñó chere
Teçapícäng, Cuenca del ojo. Märà
çayá cayábaú,solo tu me recreas con tu
2 ista. caupi, levantar la vista. picó ahéçápicà nàmbí porará? que
Teçáiaupí, Ojos levantados. Aye tiene este, que anda encapotado? I re
çápícäng, saltillo del rio. Ibí ecapí
Teça yérequà, Ojos alegres.
Teçá muā, Ojos deslumbrados. Che cäng, altibaacos de tierra. Ayé ecapí
cäng āmā, arquear las cejas. Tecapí
reçá muā Quaracimymbí agui, estoy cà
deslumbrado del Sol. Chem6çã müà
ñai, sobrecejo, l. Náti. Tecapicó,
vista larga. Nachere capíçoi, no ten
cheñèmbi ahíi, ando con baguidos de
go vista. Chereça picó, veo muy bien.
hambre. Cherecá mià ñembi ahí gui,
estoy desmayado. He. 6. Teçá pymí, Cerrar los ojos. Aca
Teçandahé, Ojos deshonestos. V. pymí, yo cierro los ojos. Acapymi y
Tecängá, Ojos llorosos. Cherecän chupé, hizele del ojo. Hecapímichébe,
gá, soy lloron. Añém6 ecängá, doy hizome del ojo, l. OcapÑmí.
en llorar. Amoecängá, hagole que Tecapípirá, Ojos abiertos. Chere
llore, o lloron. çápípirá, tengo los ojos abiertos. Ahe
Tecáñäró, Ojos risueños. V. Ñaró. çá pípirá, abrirle los qjos. Ayeeçá
Teça ñémoäng, Ojos obscuros. Che pípirárāmó, aora abro los ojos.Ndere
reça moäng, veo mal, faltame la vista. çapípira que ahé, ola abre los ojos.
Teça ñérā, Ojos inquietos. Chereçá Teça pyrā, Ojos colorados.
ñérà guitecóbo, ando desollinando con Teçá pirú, Ojos secos que no lloran.
la vista. Cherecáñérà ychupé, mirole Teçá pitépe, En publico. Teca pí
ayrado. Hecá ñérà ñerà cherehé omà tépe aiapó, hagolo en publico.
ém6, miróme ayradamente. Tecapíterú, Ojos negros.
Teçá ñéti, Ojos hundidos. Tecapíté, En medio del ojo. Teca
Teçá opelí, Ojos lagañosos. pítepegúara aypó, es8o es cosa de cui
Teçá parārā, Ojos desollinadores. dado. Chereçapítépe arecó, tengo cui
Chereçá parärâ guitecóbo, ando de dado dél. Chereçapíterime arecó, idem.
sollinando. Tecapó, Ojos saltados. Cherecapó
Teçapé, Alumbrar. Aheçapé, alum çapó hece, vanseme los ojos tras él.
brole. Ahecape ychupé, daselo a ver, Cherecapó hecháca, estoy émbelesado
alumbrale. Chereçape epé, alumbra en verlo.
me. Heca pepirá, alumbrado. Tipā Teçapoātā, Corta vista. Chereca
orereçape, Dios nos alumbra. Mbae poātā, tengo corta vista. Chemboeça
poroeçapé, cosa que dá luz. poātā Quaraçí, el Sol me quita la vista.
Teçápe aybí, A la vista. Tecápe Teça poatā habey, hemisferio.
aybí amoi, ponlo a la vista. Chere Tecá poé, Escudriñar con la vista.
çápe aíbi emoi, ponlo a la mano don Chereçá poépoé hecó rehe guitecóbo,
de yo lo vea. ando inquiriendo su vida. Nachereçá
Teçapia, Cosa ante los ojos. Chere poéi amí mbaerí, no acostumbro a es
capia apia, ponerseme ante los ojos cudriñar las cosas. Tupã gueçá poé
telarañas. Cherecapia íme epé, no poé aíñänderembiapó rehé, Dios es
7me estor?”es o la 2 sta. cudriña bien nuestras acciones. Teçá
372/366 *.
372 v/366 v.
TEQÁ TEQA
poé hára aú ndé abá recó rehé, tus Tecá quarätä, Ojos recios, firos.
eres escudriñador de vidas agenas. Cherecá quarätä hecé, miréle fica
772 el fe.
Carú aíaí rehé chereca poé guite
cóbo, Tengo apetito de gula. Chereça Tecaquaripé, Empapados y sucios
poé poé guitecóbo gui yeepí haguā de llorar. Añèmboeçá quaripè gui ia
mà rehé, tengo apetito de venganga. cegúabo, estoy empapado de lagrimas.
Teçáquítí, Refregar los ojos. Che
Teçápopí, Lagrimales. Chereçapo
pibo amaé, mirar al través.
recá quítí, me refriego assi.
Teçá quaté, Desfigurado. Chereçá
Tecápopigúà, Ponerse rayas por las quaté, estoy desfigurado.
sienes. Aieeçápopígífià, me alcoholo Teçá raí, Niñeta del ojo.
assi. Amboeçapopígúā, alcoholarle. Teça rai, Olvido. Cherecarai, yo
Teca pucá, Ojos risueños. Gueçá me olvido (h : gu). Chereça rai chem
pucá omaè cherí, miróme con qjos ri boe hagúera gui, olvidéme de lo que
sºteños. aprendi. Añémboeçarai, yo me olvido
Tecapucú, Vista larga. Cherecá (ta: tara: taba). Añémbo eçarai aubí,
pucú hecé, miro mucho por él. Nache finjo que me olvido. Añèmbo eçarai
reçá pucúiheçé, no cuido dél. Amboe catú, totalmente me olvidé Cheieeguí
çá pucú hecé, hago caudal dél. iepé cherecarai, de mi mismo me ol
Teçaquà, Cuenca del ojo. Cherecá vido. Chereçaraí cé, soy olvidadizo.
quāréra ri añó aycó, estoy muy flaco. Teçare có, Cuidado, consideracion,
Tecaquaboí, Flaqueza. Cherecá traer la vista por alguna cosa, etca
qúaboí, estoy flaco, y mudado en minar, considerar. Ayeça erecó, l. A
los ojos. yeça recó, l. Aça recó, cuido, consi
Tecáquàenà, Lo mismo queTeçáenà. dero, etc. Yeeca recóbae, considerado.
Teçáquapé, Qjos chatos. Chereça Yeça reco Vmbaé, inconsiderado. A
quapé, tuerto ó ciego. Chembo eça yeça recó cheängaipá paguerarí, exa
quapé ndérehe cheaca túa hába, cie mino mis pecados. Aça recó Tipā re
game la aficion que te tengo. mimborará rehé, medito la Passion
Tecaqúapi, Cuenca. Teçaquapí pu de nuestro Señor Jesu. Christo. Ayeca
cú, ojos sumidos. recó hobá rehé, acuerdome de sus
Tecaqúa pytú, Ojos turbios, obscu faccionas. Ndi yeca erecohabibi cuña
ros. Heçaqua pytíí yñāngaipābae te rehé acébe; cer cèriaçé hecé oñe
có mârängatú porängába hechaey m6mbotábo, no es bueno pensar en
mâm6, está el pecador ciego para no mugeres, porque facilmente causan
aver la hermosura de la virtud.
aficion. Eyeca recó me yguábo, co
Tecaquapytümbi, Desvanecimien melo sin reparar en ello. Ayeca recó
zo. ChereçaquapYtümbí, estoy desva recó tetyró tyró, estoy distraido. Mbae
necido, y tengo ojeras, y cardenales. yeça recopíra, cosa considerada.Mbae
Teça quaraci, Ojos cañudos. Che yeça recopí rey, cosa inconsiderada.
recá quaraçípipé amae, miréle enoja Yeça ereco catuhápe, considerada
do. Gueça quarací aí aí pipé Jesu me72fe.

Christo ñ. y omae angaipá bae re Tecati, Ojos carcos. Chereçati, ten


hene, mirará Jesu. Christo nuestro Se go los ojos carcos. Chereçaty ñèmbia
#or a los pecadores con ira. hí gui, estoy desmayado. Chereçati
Tecá quarai, Malos ojos enojados. nderechagaúba gui, estoy con deseo
Teçá qúaramändaú, Ojos sucios. de verte.

373/367 373 v./367 v. 24 º


TEQÍ TECH

Teçatüí, Ojos con nube. Cherecatú, aso (bo: ca: cára). Ahecí tatapyi ára
tengo nube en los ojos. m6, asar sobre brasas. Aheci tatá
Tecatí, Ojos negros. Añèmboecatí mümíímè, asar al rescoldo. Nda he
nderecháca, he buelto en mi despues çícábi, no se ha asado.
que te he visto. Chem6 eçaüí râ mi epé,
chemóngárúabo, hasme resucitado con TecÑbó, Hilvan (h: gu). Ahecybó,
lo que me diste a comer. yo hilvano. Che recÑbó, hilvananme.
Am6 eçybó, hagolo hilvanar.
Teça rembiechag, Lo que alcanga
la vista. Chereçá amo y hecé, puse los Techá. g, Ver, considerar. Chere
ojos en él. chág, me ven (h : g). Ahechág, yo veo
Este Teça, pronunciado absoluta (ca: cára: caba). Hechacaré rāmboé
mente, es Qa, quitandole el Te; ut Qa haé, l. Hechacárāmboé haé, como
ñäró, ojos alegres. Qaí, ojuelos. En quien lo vio lo digo. Hechacápe, vi
composicion con m6, mbo, pierde la siólemente. Cherechá eY hápe, sin que
T. Añém6 eçängá, hagome lloron. Y me vie88en. Cherechag eÑmecherei
tambien pierde la E, ut Añemboca quie, entré sin ser visto. Hechagey
coí, apercióome. Con mo, l. mbo, se hápe, sin que le viessen. Guechagey
haze el verbo Ñémbocarai, jugar. A mbápe oiebí, bolvio sin ser visto. He
ñémbo carai guitecóbo, ando jugan chagiré amó piché y m6mbeú ni, si
no lo he visto, como lo he de dezir.
do. Oñémbocarai cherehé, burlase de Ahechacatú, considerolo. Tahechá
mi (ta: tara). Nembocaraitába, lugar hechacatú, quierolo considerar. Po
de juegos, instrumentos. Ñembocarai
tápe, donde se juega. Añémbocarai ro hecha hechacatu hára, considerado,
ypíri, jugar con él. Añémbocarai y mirado. Hechacarey rāmi aycoguitá
chupé, jugar delante dél. Nemboca pa, hize que no lo vi. Añemboyatei
raygé, jugueton. Chembo aguíyé ym hechacareY rāmí, iden. Cherechaga
boaraita, ganóme al juego. Ñañ6mbae baeté, soy de Jiero aspecto. Ahecha
áñémboaraita, jugamos algo. Añém6 gucá, hago que lo vean, y muestrolo
mbae guiñémbo çáraita, gané al jue yo. Ahechagaçí, mirar airado. Ahe
go. Añémbo pó guiñémbocaraita,idem. cha caracatú, ver atentamente. Ahe
Oñém6mbaé cherehé oñémboaraita, chag eté eté, ver de hito en hito. Ahe
ganóme al juego, l. Chembae ogia gháiebíiebí, l. Ahecha ñoyre y re, 7.
ñémboaraita. Oñem6mbae cañy ché Nóryré riré, mirar muchas vezes. A
be, ganéle. Añém6mbae cañy ychupé hechagí, dissimular. Ndo echagi cé
ñemboaraitápe, l. Añém6 mbae m6m Tipā ñände recóne, no dissimulará
báñemboara itápe.perdi al juego.Na Dios con nosotros. Mä ahechagí ainó
chepohíiñemboaraita, soy diestro en piché pues avia yo de dissimular con
el juego. Ndi pohii ñemboraita, es li él Mä m derechága amboaé ererecó !
beral. Che é catú ñémboarai rehé, como te has desfigurado, o mudado!
soy diestro al juego. Che poporäng Guechagaibí eÑrām6 oñemoyró, por
ñémboaraita, soy venturoso en el jue que no le visitaron tan presto se enojó.
go. . Chepóaçí catú ymboagui$ébo Hechacagüera añó, a la aparencia.
ñémboaraitape, barrolo todo al juego. Hechaca güera ñó oguerecó, no tiene
mas que aparencia. Hechagueri añó
Teçapíá, Presteza, venteza. ahé, este no tiene mas que la aparen
Teçí, g, Asar en asador, o brasas. cia. Hechaca gueri ñó y marān
Chereçí, me asan (h: gu). Ahecí, yo gatú, en la aparencia solo es bueno.
374/36S 374 v/368 v.
TE TEY
Ehechateró, ola mira, l. Echateró, l. verdad lo dize. Aiapó tei, hagolo vi
Chatéró, idem. Pehechatéró, ola mi ciosamente. Añém6mbeú tei aú, men
rad, atended. Nda hechacábi apírey tí en la confession. Ndetei amó nda
mà abà nde ningára, no he visto ja che póri angaipá rehé eiabo, men
mas hombre como tu. Mbore chacába, tirás si dizes que no tienes pecado.
ventana, mirador. Porechacá catúpí Tei aipó guiyàbo am6 paé, esso fue
rí, cosa que tiene buena vista, apa ra si yo dicera mentira. Cherecó tei
rencia. Mborechacá pochí, de mala guitecóbo, nda cherecó pórí, no al
aparencia. Ace recha cañó ebocoy canco lo que busco, o ando devalde.
ahé, en presencia solo es para algo Teingatuí, sin causa alguna. Tein
esse. Cherechá cam6ñ6te yche, quan gatuí cheacá, sin causa alguna me riño.
do me ven hago algo. 3 Tei, Ea ya. Tei y ia pobo, dense
Techagaú c. d. techag, ver, y aú, priesa. V. E, dezir. n. 1. -

deseo), Desear lo ausente. Oro ècha 4 Tei, Con catú, sin razon. Tein
gaú porárá, tengo mucho deseo de ver gatú chem6mbeú, sin razon me acu
te. Nda hechagaúbi, no deseo verlo. so. Teingatú chererecó aí, sin razon
Oro yo echagau, ad invicem nos de me maltrato.
seamos ver (pa : pára). 5 Tei, Con ne, de futuro prohibe.
Teé, Verdadero, mismo. Che ānā Eereyāpo teine, no lo hagas. Erehó
teé, mi vadadero pariente. Tñpà teé, teine, no te vayas. Equa teine, idem,
el verdadero I) ios. Na che ānā teé s. irás de valde, o haráslo de valde.
rigífiāy, no es mi verdadero pariente, Lo mismo es con Gerundio. Tei ohó
Tipà recó teé, el verdadero ser de bo, no se raya. Ndereyápoice teine,
Dios. Oanā teé rām6 chererecó, tie no lo deces de hazer.
neme por su pariente verdadero. Che 6 Tei, Repetido, continuacion. Abá
rope gúa teé, es de mi casa. Chere ñee tetei, palabrero. Aycó tey tei,
tâmegúa teé, es de mi mismo pueblo. totalmente estoy ocioso. Ayāpó tey
Nda te ei ayú ayú raú, no estoy a te, siempre lo hago. Ayú tey tei nde
qui por mi gusto en verdad. Ayú teé, pírí, siempre vengo a rerte. Añém6
yo mismo vengo.Ndayú teei ycó, ahé mbeú tey tei, siempre me confiesso.
chererú; no vengo yo, traenme. Este Arú tey tei, siempre traigo.
es distincto de Te, error, al qual aña 7 Tei, Repetido, y la particula, ímé
dida E, haze Tee como este. prohibitiva, dize, guardeseº, , mire
Teé, Idem quod Te, error. n. 8. quéº, , no piense".Teitey imé ahe, che
Tegüà, Parte peligrosa. V. Hegúä. ayucáne, guardese fulano, que lo
1 Tei, Sea assi, desca que. Teyne mataréTey te ímé am6mbeúne, guar
Tipā oipotárām6, sea assi querien dese que lo diré.Tey tei ímé ché omón
do Dios. Teine tohó ángá, vayase do hagúāmā, no piense que le he de
en hora buena. Teine tohó mburú, embiar. Tei tei ímé chererahá, l. Tei
vaya se en hora mala. Teitaiapó, de tei ímé chererahábo, no piense lle
aca que yo lo haré. Tei tachererecó aí, varme. Teitei ímé nde heracháni, no
de cad que me trate mal. Tei guemy piense él que tu lo has de llevar. Tei
mbotá toiapó, de cad que haga su volun. tei ímé y mééngā ndébe, no pienses
tad. Tei toqüe, de cad que duerma. que te lo he dar.
2 Tei, Injustamente, sin causa, Tey eté, Mucho c. d. tei, y eté,
viciosamente, con mentira. Tei oyá superlativo).Tey etéarú, mucho traygo.
bo, l. Teipó oyābo, sin causa, o sin Tey eté ahaihú, amole mucho. Tey eté
375/369 375 v./369 v.
TEIQ TEMB

oyābo, en ninguna manera tiene ra roquierām6 aháne, iré luego que lo


zon en lo que dize. Tey eté amboací entre. Cheguero y quierām6 ohó, lue
Tipã che y m6ñémoYr6 hagüera, mu go que lo entré se fue.
cho me pesa de aver ofendido a Dios. Teyú, Lagarto de tierra, lagartija.
Tey eté cherori nderecó mârängatú Teyú amberé, Pequeño.
rehé, muy mucho me huelgo de tu bien. Teyú guaçú tará, Camaleon, y el la
Nda tey eté rügüáy cherori nde garto de tierra azul,y el verde grande.
rú haguāmā, no me huelgo mucho de Teyú yäguá piré, l. Taragui, La
que ayas venido. gartillo listado de azul.
Teii, Manada, compañia, parciali Teyú obí, Lagartija azul.
dad, genealogia, muchos. Chereii, mi Teyúpararú, Lagartija muy chica.
parcialidad, Religion, los mios (h : Teyú hayíbábae, Lagartija grande.
gu). Chereíi güara nde, tu eres de los Teyu pytà, Lagarto bermejo.
mios, de mi Religion, etc. Hei heíi he Teyu quatia, Pintado.
cóni, l. Teí teñi, andan en manadas. Teyuty, Lagartija del monte.Teyu
Gueíipe chemoyngó cherendú pàguā ndapirá rigüai cooreheguacatú, los
mà, en medio me pusieron para oir lagartos del monte no son pescado,
me. Teíipe haé, dicelo en publico. sino carne. Haubéye coacú pipéndiu
Teii tápe, publicamente. Teii upába, hábibi goo eterām6 é, y por esso no
lugar publico, o lugar de muchos. De es licito comerlo en Viernes. Oyírā
aqui sale Teyúpá, el rancho por los m6 éte gue chágari, guerehé, m6r6
caminos. Nde eicó orereíim6, sed vos tyngue rehéabé pirá bérāmy, pero
nuestro caudillo. Orereñim6 torogue cocido en la aparencia, en el sabor,
recó Perú, elijamos por nuestro cau y blancor, parece pescado.
dillo a Pedro. Gueíi aé, ellos allá, Teyupá. b, IRancheria. Che reyu
su parcialidad dellos. Gueíí aé gue pá, mi puesto, o rancho (h : gu). Te
tàme, ellos en su pueblo son muchos. yupá tibeté, lugar donde ay muchos
Orereñi aé oroicó, todos los de una puestos que han sido dormidas. Nda
parcialidad estamos juntos. Pendeii teyúpa tibi, no ay lugar, o rancho.
aé, los vuestros de vuestra parciali Pehechá teyupá, l. Pehecateyúpá,
dad. Teii eupé aqu à, l. Teii épe ahá,
buscad rancho. Ayúpabóg, salgo del
l. Teiiereheguarupé ayquie, passa rancho. Coibí gui açé oyupabórām6,
ron se al otro vando. en de cando el hombre esta vida.
Teyndi, Hermania (dize el varon a Tembé, Labio de abaaco. Cherembé,
su hermana, o prima). Chereyndi, mi labio (h : gu). Hembebog, labios
mi hermana. Chereyndi me, mi cuña hendidos. Hembeguaçu, labios gran
do (dize el varon al marido de su her des, o gruesos. Hembe póg, el ruido
mana, o prima). Tei. n. 2. que haze el viejo quando come. Hem
Teyngatui, Sin ninguna causa. V. beriguá raché, siempre me trae en la
Teiquie, l. Teiqúe, Entrar. Che boca. Tüpà cherembe riguára, siem
reiqüe, mi entrar, o entrada (h : gu). pre trato de Dios. Hembe yepíbui
Ay quie, yo entro. Guiteiquiabo, a eré, labios caidos, como de negro. Gu
entrar. Heiquiehára,el que entra. Hei embé, omymyi angaú oñemboébo,
quiehába, etc. Ayquie biarí, entrar reza entre dientes. Hembé pírití, la
derrepente, l. Aiquie ye acei, idem. bio resquebrajado. Tembetá, barbote.
Aroiquie, llevar adentro juntamente. Tembeta qúa, el agujero dél. Chere
Amoynguie, hazer que entre.Che he mbe pji pii añeè, hablar apriessa,
376/370 376 v/370 v.
TEMB TÉMi
menudeando las palabras. Añembe pá poropotá rehé tequāra, todos los
pí, torcer el labio el que chifla, y chi demonios se burlan con el deshones
flar. Añe embé cuú, moderse los la to. Añém6 embiarucá, de céme ven
pios. Añeembe quà, hazer agujeros cer. Peñém6 embiärucá añänga up é,
para el barbote. Cherembé pirueí no os de ceis vencer del demonio.
guy tènà, estoy a diente. Chere mbé Tembiàihú. b, Lo que se ana, par
guariñóte añee, l. Che rembépe oñe ticipio de Ahaihú. V. Haihú.
meéngébaeñó añee, l. Ouribae che Tembiaihú. b c. d. tembià, y haí
rembépeñ6 añee, dezir lo que se le hú, amar, Cherembiäaihú, mi escla
viene a la boca. vo (h : gu). Tembiaihú bām6 aycó,
Tembei, Canto, orilla, margen de soy esclavo. Na tembiaihuba rügüai
campo, de ropa, de rio, y de monte ché, no soy esclavo. Tembiaihú bā
(h : gu). Aórembe, orilla de ropa. m6 herecopindé, eres tenido por es
Iembeí, orilla de rio. Nae rembeí, clavo. Tembiaihú bó, esclavo com
de plato. Hembei pece, cosa despor prado. Mbiaihú, esclaro, l. Tembia
tillada. Hembei pembí, cairel, o cer hú. Mbiaihú ram6 tecó, cautiverio.
co por el rio, o campo. Ahembe ibó, Tembiapó, Obras V. Apó. n. 4.
desportillar. Pará rembei, la marina. Tembierecó, Lo que se tiene.V. Recó.
Tembetá. V. Tembe.
Tembiírú, Plato. Tembiírú rāmā
Tembí, Participio. V. Temi. aiapó, hago platos. Cherembiírú pí
Tembí, Sobra, residuo. Tembiú pé am6ngarú, comemos en un plato.
rembíréra, sobras de comida (h : gu). Cherembiírú agui guembiú ogue
Cherembirí, dize el padre de famili nohé, sacó la comida de mi plato pa
as por aversele acabado su gente. Na ra si. Oñó embiírú pipé orocarú, co
cherembiri, no me ha quedado nadie. memos en un plato. Che rehebé che
Hembíry ñóte oymé, muy poco ha que rembiíru pipé ocarúbae, el que co
dado. He mbi guaçu bíté, aun ay me conmigo en un plato. Cheñem6
buen residuo. Amó embí, he decado embiírú, el que come en mi plato.
algo. Emo embíaubé, deca algo si qui Tembipí, El primero.Tembipí ché,
era. Na mo embí quí reteí y meén yo soy el primero.
ga, todo lo di. Tembirecó, Muger. Es participio
Tembia, Lo que cogá. V. A. r. n. 1. de Arecó, yo tengo. Cherembirecó, mi
Tembià. r, c. d. yá, coger, y el par muger (h : gu). Cherembirecó pota
ticipio temi), Lo que cogi cagando, o rey Paí om6mendá, casóme (dize el
pescando, y la porcion que le cupo, varon) por fuerça el Padre. Tembi
y lo que cogio en guerra. Cherembià, recó quípíy, l. ríque, cuñadas (di
mi parte, etc. (h : gu). Na chembiā ze el varon). Tembirecó membí, en
ri, no cogi, o no me cupo nada. Che tenado, o entenada (dize el varon a
moembià Perú, Pedro me dio parte. los hijos de su muger). V. Recó. n.2.
Opacatú rembià ríbeté ndé, todos Tembiú, Comida. V. U,comer. n. 1.
tienen dares y tomares contigo. Añäng Témi, Es participio passivo de pre
rembià angaipabiyara, el pecador es sente, la qual particula junta a lo fi
presa del demonio. Angaipabi yara aco del verbo, es lo mismo que » illud
oñém6 embià reté añänga upé, haze quod facio".etc. Cherembiapó, lo que
se presa del demonio el pecador. A yo hago. De Ayapó, hazer, haze Tem
ñängā opacatú rembià ríbete angai bi, todas las vezes que encuentra con
377/371 377 v./371 v.
TEMö TENA
vocal; ut Tembiú, comida. Cherem Tem6é, Chismes, mentiras. Chere
biú, lo que yo como. Chere mbiaihú, m6è, soy chismoso (h : gu). Chere
lo que yo amo. Con las demas letras m6e m6e guitecóbo,ando en chismes.
haze Temi. Cheremimombeú, lo que Na cheremoe bei hápe rügúāi haé,
digo. Algunas eccepciones ay, como: no lo digo ya por via de chisme. M6e
Cherembipé, lo que caliento yo. Che mbaú aypó, es8o es mentira, chisme.
rembipoi, a quien sustento. El uso Atecó m6é àcäi, sembrar chismes.
enseñará lo demas. Con Rām6, tiene Am6é m6é, hagole que mienta. Che
voz de ablativo absoluto : ut Chere m6ém6é, el me hizo andar en chis
myéndúbām6, oyendolo yo. Nde rem mes. Na cherem6e cérití, ola, no soy
bi echágäm6, viendolo tu. He mien amigo de chismes. Hyndo pahè guém6é
dúrām6, oyendolo él. Cherembia pó m6é rerúbo ñandú norá, mirad qual
rām6, haziendolo yo. Suelese compo viene ya fulano con sus chismes.
ner; ut Cheremi embiú meènga güe Ten, Recio, deseo, proposito, cons
ra, a quien yo dé de comer. Cheremi
tancia. Ten ae tecó mârängatú re
iba pe mondo haguera, los que he hé, l. Pípé, estoy constante en la vir
embiado al cielo.
tud. Juntase esta particula con qual
Temiaānga, Dechado. V. Hää.
quier verbo. Ten arecó che pópe, ten
Temiaryró,Nieto de la muger, varon,
golo asido fuertemente con las manos.
y hembra. Cheremiaryró, mi nieto (dize
Ten aicó cheremim botápe, estoy cons
la muger) (h : gu). Pó emyaryró pipé tante en mi querer. Ten chere cóni
amée ychupé, dile muy poquito.
mborerobia hába pipé, estoy constan
Temymboací, Fuerga de la volun
te en la Fé, Ten arecó che ñe engí
tad, contra la voluntad. V. Tací, do
lor. n. 1. za n. 11. pí, l. Cheremi mombeu ípí rehé, es
tar fico en su primera sentencia. Jun
Temimboé, Discípulo. V.E, destre
Temymbotá. r, Voluntad. V. Po
tase con hae, eré, heí. Ten haé yyā
tá. n. 1. póbo, constantemente lo hago. Ten
eré haíhúpa, constantemente lo amas.-
Temynguai, Page. V. Quai. n. 4. Ten hei hen6inà, constantemente lo
Temymenó, Con quien se pecó. V. tiene, con eficacia lo tiene. Ten
Mé. n. 2.
Temymynó, Nieto del varon. Che
hae yyérurébo, pedilo con eficacacia.
Am6 ten, aficar. Am6 ten cherecó
remymynó, mi nieto (h : gue). catú hen6inà, estoy fico en mi buen
Temytymá, Sembrado. V. Ty. n. 16.
Temó, Comecon. Piremó, l. Miremó, proposito. Ten ai, muy recio, constan
comegon del pellejo. Cheremó, mi co
te. Ten ai hiny Ibírá, está muy recio
el palo. Tenai erecó, ten muy recio.
megon (h : gu), Chem6 emó angaipá
apocé, estimulame el pecado. Chem6 Na ten rügúai arecó, no tengo recio.
Na ten rigüai ayeruré heçé, no lo
emó che quírey, estimulame el deseo pedi con eficacia. Ten haé am6 gui
que tengo de hazer, o ir, o, etc. Chem6
em6 cherorí, estimulame la risa. Ndeaé ñem6mbegúabo, tengo proposito de
eiquaabénderemó, allá te lo ayas, mira
confessarme. Ten hae amó guihóbo
íbápe, deseo mucho ir al cielo.
tu lo que te importa, cada uno se rasque
donde le come. Ché ayquaá catú che Tenängupí, Cadera. El lado del
rem6, yo se lo que me importa, yo anca. Chere nàngupí, mis caderas
miraré lo que me importa. Guem6é (h : gu). Tenängupí cäng, el huesso
quaa pareÑmā ahé, no se en tiende este. de la cadera.
378/372 378 v/372 v.
TÉND TEND

Tendá. c. d. Gerundio de $. eS arecó, tengolo debaco el braco (h: gu).


tar. Guitèna, con el verbal hába, Tenda píguí cäty, sobaquina.Cherenda
Lugar en que se está. Cherendába, mi píguíri anoy, tengolo debarco el braco.
assiento (h : gu). Tendaängatú, lugar Tendí, Saliva. Cherendíguacú, fle
sombrio. Tendába amó pipé, en algun mones (h : gu). Tendí tendí, bascas.
lugar. Tenda embí, lugar sobrado. Cherendí rendí, tengo bascas. Chem6
Hembí endá, sobra lugar. Natenda éndí en dí, me causa bascas. Cheren
rembiri, no ay lugar. Tendá tendágue dibú, escupir. Añé níbú equíi, arran
bo, de aqui para alli. Guendaguenda car flemas. Añeendí b6cóng, tragar
guebo aicó, ando de aqui para alli. saliva. Añeéndíbocóng y yuheita, a
Tendá ípí guacú, assiento ancho. Ten petecer con ansia cosa de comer. Án
dá ípí miri, angosto. Tendáibaté, as dybií, l. Ánnybtí, l. Anybú, escupir.
siento alto. Tenda íbíi, assiento baoco. Cherendí cúera ri ycó ai, estoy en ayu
Tendá cheamba güera, lugar donde nas. Ten dipÑtā, l. Tendí guaçu, fle
estuve en pié. Tendá chen6nga güera, mas. Añeéndí bocü tei, hazeseme la
lugar donde me acosté. Tendá chegua boca agua, deseo comer. Hendí ayí,
pí hagüera, donde me assenté. Nda baboso. Cherendí ayí, soy baboso.
che rendábi, no tengo lugar. Ndipóri Mboi oñéendíbácherehé, emponçoñó
tendá chébe, no ay lugar para mi. Na me la vivora. Mboi rendí rapichára
hembiri tendá chébe, no sobró lugar angaipába recó, como pongoña de ri
para mi. Nomo embiri aubé tendá ché vora es la del pecado. Mboi rendí ra
be, de proposito me han decado sin cícue nängá angaipá rací, lastóma la
lugar. Na hendabi bápe yñängaipá pongoña del pecado, como la de la vi
bae, el pecador no tiene lugar en el vora. Mboi guen dícúe pipé acéreté
cielo. Em6endabí mé angaipá bane oyucáñābebé, eguyñabéabéangaipá
änga pipé, no dés assiento en tu alma acé angā oyucá, assi como la vivora
al pecado. Pem6endá bímé temimo mata el cuerpo, assi el pecado mata el
ängaí peänga pipé, no deis lugar en alma. Guendí m6ngírām6 açerehé a
vuestras animas a malos pensamientos. çeruguí ombo ai pá mboi, nantíngára
Añéènda berú, traer en que sentarse. angaipá om6mbochí tecó nârängatú,
Peyeátícá tendápe tiyate Perú, apre la vivora corrompe la sangre con su
taos en el banco para que quepa Pedro. pongoña, y assi el pecado corrompe la
Abá en debeym, hombre sin assiento. virtud. Mboi rendí racicúe acé ñeà
Cherenda guere Vme aycó, estoy en ohúram6 nipohāngy, egüi ñābé abá
otro lugar que solia, puesto, cargo, etc. ñéá angaipá ohurâm6 ombo poro Yró
Tipà rendabeté, trono de Dios. Amo rām6 nipo hāngy abé, en apoderan
endá, darle assiento. Cherecó mârān dose la pongoña del cora con no tiene
gatú endá, mbia chem6mbeu catúñó, remedio, assi en apoderandose el pe
el fundamento de mi virtud es solo el cado endureciendo el coraçon no tie
alabarme los hombres. Nde ere moym me remedio. V. Mboi.
baé hendá hendápe, das el punto a Tendí, Resplandeciente. V. Hendí.
la8 cosas, guardas justicia. Nambaé Tendíbá, Barba, mentum (h: gu).
hendá héndápe mói hára rigüai ché, Tendíbaá. b, Barba, los pelos. Che
no tengo discrecion, ni guardo justicia. rendibaa, mis barbas(h: gu).Tendíbaá
Téndapíguí. r c. d. tendá, lugar, aná, barba espesa. Tendíbaá buçú,
pí, centro, n. 7, guí, debaco. Debaico barba larga. Tendíbaá roquí, salir la
el braco. Cherenda pí guíri, l. Guipé barba. Tendíbaá bytà, bermeja. Ten
379/373 379 y /373 v.
TENó TEÑÓ
dibaá pyndába, navaja. Abati rendí guara, los delanteros. Ténónde coti
baá, pelo del maiz. Tendíbaábati, ca cotigüara, los delanteros, los de ázia
nas. Hendíbaá ymbae, desbarbado. adelante. Tén6nde gúara ché, yo soy
Añeèndibaá apy, hazerse la barba. el delantero. Ténónde gúa yriíché,
Cherendíbaá apy epé,hazme la barba. yo soy de los delanteros. Ahéguen6n
Tendibaá apy hára, barbero. Aporo en dé amó ndoipotari, este no quiere na
die delante de si. Amän6 aybitamó
dibaá py guitecóbo, ando barbeando.
Téndotára, Quasi. Tenonde gúa angaipá apórén6ndé, antes muriera
ra, el delantero, y el hermano mayor. que pecar. Pemotyngatu tam6, abaa
Cherendotára, el que va delante de mi, mó tecó mârängatú pipé penén6nde
y mi hermano mayor. Téndotárām6, hecoraé, aviais os de avergongar de
por delante. Tendotárām6 aycó, voy que otros os echassen el pié adelante
delante. Nände réndotárām6 oycó J. en la virtud. Am6èn6nderó, 7. rú,
X. ñ. y, oyeeco aruca hába pipé ñan anteponer.
débe, delante de nosotros vá Jesu Ten6ndeá c. d. ten6ndé, y á, co
Christo nuestro Señor con su exemplo ger/, Ganar por la mano, delantera.
para que le imitemos. Cheren6ndeá epé eqúapa rangè, vé
Tenybängá, Codo, esquina. Chere delante de mi (h: gu). Ahèn6ndeá
mybängá, mi codo (h: gu). Tenybān guihóbo, voy delante dél. Ahen6ndeá
gacurú, codera. Acängaó enybāngá, guiñeèngā, anticipéa habla, primero
bonete de picos. Ibí enybängá, codo, que él. Ahen6ndeá cherèmbiapó, an
punta, esquina de tapia, o de tierra. ticipé mi obra. Ahen6ndeá cheho ha
Ibírá enybāngábae, palo tuerto. Añā banguera, ir antes del plago. Ahèn6n
t6i ñèmi cherenybängá pipé, dile de de á teitei cherembiapó, yyapóbo,
codo. Cherenybāngá aroqua roqua previneme a hazerlo sin que, ni para
hecé, dile de codacos. Am6enybängá, que. Ahén6ndeáahé pora hei quaápa
hazer algo con codos. ychugui, aventajome en la musica a
Tenypià, l. Tinypiā (c. d. tenípi, fulano. Ahén6ndeá ara aíba oubae
y ä, torcido), Rodilla, ñudo de caña. rāmā guiñèm6çaénā m6, l. Añem6ca
Cherenypià, mi rodilla (h : gu). Ta énà ara aíba renón deápa, apercebirse
qúarenypià, ñudo de cañas. Añé ny antes del tiempo trabajoso. Ahén6n
pià api, hincarse de rodillas. Añè ny deámbae tu reymbobe, prevenirse an
pià eyi, arrodillarse. Amoñé my pià tes que la cosa suceda. Hen6ndeá ha
eyi, hazerle arrodillar. Oñè nypíà peí oyapó, hazelo con prudencia. He
eyi Jesu X. ñ. y. Curuçu pipé, arro m6ndeá eyhápe, sin prudencia. Ahe
dillóse Jesu. Christo nuestro Señor n6ndeá Tipā raíhúba amboae pabé
con la Cruz. V. Néctí. raíhuba agui, l. Amo en6ndeá Tipà
Ten6ndé, Delante, antes, primero raíhubambaeo pecatú raíhúba agui,
en lugar. Cheren6ndé eqüa, vé antes, anteponer el amor de Dios al de todas
primero que yo, delante de mi. Arete las cosas. Na hèn6ndeá ra meyme
ren6ndé, antes del Domingo, o vispe aypó ndoyaborigüai, l. Na hen6ndeá
ra de fiesta. Areté ren6ndé yhóny, ra meyme rigüay aypó heí, diacolo
fuesse la vispera de fiesta.Ahá penè sin consideracion. Mbae ren6ndeáha-,
n6ndé, voy delante de vosotros. Che raé tecó aybíbíndo hechági, hombre
hórén ondé eqúa, vé delante antes apercebido, medio combatido.
que yo vaya. Cheyyapó rén6nde eyu, Teñ6i, Broton, renuevo, brotar.
ven antes que yo lo hago. Tèn6nde Ibirá reñ6i, broton de arbol (h: gu).
380/374 380 v./374 v.
TEô TEPÍ
Heñ6i ibirá, brota el arbol. Heñ6i délo matar. Angaipá te6 meèngára,
pñípíy abati, sale espeso el maiz. Yyí pecado mortal. Chere 6 bee ahé, el me
pi eñ6i, brotar el pié. Heñ6i abati hizo matar. Ahe6 quai, yo le ofrecí a
mbeyú mbeyú, nace el maiz muy es la muerte. Chere6 quai, me mandó
peso. Heñ6i pocā pocà, nacer ralo. matar, y ofrecio me a la muerte. He 6
Aheñ6i patí paíí poóg, entresacar de ngüe ahé, este es un espacioso, amor
lo que nace. Heñ6ingurú, recien bro tecido. Te6 nguerá racó ebocoi, ha es
tar lo sembrado. Heñ6i yúcú, está capado de la muerte. Teórobaquei
brotado alto. Heñ6i orí abati, nace hecóni, l. Píriteó y pocohú boí nde
bien el maiz, está bien verde. rehe guiyabo, l. Hay mbetey ndereó
Teñü, Encordio, hinchazon qual haé, l. Coy teó aguinderecó guiya
quiera. Chereñú, tengo hinchazon (h: bo, desahuciar al enfermo.
gu). Che reñi reñií guitecóbo, estoy Teóá. r, Desmayo (c. d. teó, muer
lleno de encordios, o tolondrones. Che te, y á, caer. Chere6à, estoy desma-.
reñü pug, rebentó el nacido. Oporoy yado (h: gu). Nachereó aribei, ya no
ró chereñú, está empedernido el en padezco desmayos.Aguí yeramboí che
cordio. Y peini oyequaá, parece la re6á, de repente me desmayo. Chere
boca de la materia. 6á cherúbām6, estoy desmayado. Che
Teó, Muerte. Chereó, mi muerte, y m6e6á, me hizo desmayar. Añem6
muero (h: gu). Che re6 guipucábo, e6á, desmayarse, l. Cheñem6 e6á,
muerome de risa. Chere6 hába ebocoi, idem. Am6 e6á y m6ndíita, hazer que
por es8o me muero. Chere6ndé catú, se desmaye de espanto. Che mondii che
deseo mucho morir. Na chere6ndéri, moe6ábo, hizome desmayar de espanto.
no deseo morir. Na he6nderi pirá, no Tepacó c. d. te, pues, pacó, pro
muere pescado. Te6 ací etey, muerte nombre /, Esto cierto, yo cierto, etc.
cruel. Te 6aí, mala muerte, l. Teó an Chetepacó amboe raé, yo lo enseñava.
gaipá. Teó apírey, eterna. Teóbiarí, Chetepacó ym6mbeguabo, cierto que
l. Te 6 curitei, l. Te6 aguíyeramboi, yo lo dice.
l. Te6 capíá, l. Obera bóte guara, mu Tepé? Pues ? Nderehoy tepé? pues
erte de repente. Teó tecó cane6 apí no te vas? Che te pé nda haycéne,
pa hába mangā, la muerte es fin de los pues yo no he de ir. Ehecha tepé, mira
trabajos.Te6 méguà, muerte desastra pues. Arecó te piche? pues tengolo yo?
da. Te6nga tupírí, buena muerte. Te6 Ererecote pende? pues tienes lo tu?
ngüe quara, sepultura. Teó ngüera, Tepeychabí, Arbol con que tiñen los
cuerpo muerto. Te6 ngué rapyr6 há calaba cos, l. Tapeychabí, l.Tipeychá.
ba, llanto por difuntos. Te6 ngúe re Tepeycháguaçú, Malvas.
roata hába, andas. Te 6 ngúe ñübān Tepeñá, Arremetida. V. Hepeñä.
dába, mortaja. Te6 haime, l. Te6 ro Tepí, Paga, venganga. Ahepí, ven
bapii, articulo de muerte, peligro. Te6 guéle, bolvá por él. Ayeepí, venguéme.
robapiimé aycó, estoy a pique de mo Che repí Perú, Pedro me vengó, o es
rir. Haimè chere6, por poco me mu capó, o libró. Cherepí, mi paga, lo
ero. Teó poria huberecó píra, muerte que di yo por mi. Chem6mârà haban
cruel. Teó pipé hereco mèguā mbira, gueragui cherepi, libróme de la afren
sentenciado a muerte, l. Yte6quai pi ta que me avian de hazer. I. X. ñ. y.
ra. Ahe 6 bee, yo le hize matar, yo le guguí pipé ñänderepí, Christo n. S.
causé la muerte. Ahe 6 bee uruguaçu, nos redimió, rescató, libró con su san
hize matar la gallina. Ahe 6 quai, man gre. Poroao cehá pe I. Y. ñ. y. ñande
381/375 381 v./375 v.
TEPY TEQU
repí, con gran ventaja de precio nos articulos artejos de los piés, s. los de
rescató Christo nuestro, s. Tepí gua dos. Mboçã, de las manos. Mbocà pi
cú pipé ñänderá Jesu X, rescatónos pé aypapá, contar por las manos.
Christo con gran precio. Hepícatú Cherepí cà, dize la India a la divi
ñändeängā, vale mucho nuestra alma. sion inter partes verendarum, poste
Ndahepii, no tiene precio, y no se ha riores et anteriores. Cherapiá cà,
pagado. Ndahepíra guí yeí, no vale dize el varon, la division testiculorum,
mucho. Ahepi en6i, pusele precio. Nda y a las cuerdas eorum. Pícà ñobatí,
hepí en6indábi, no se le ha puesto pre los intersticios de los dedos. Ñaem
cio. Ayeepí en6i, avaliéme, puseme bé repÑcà, plato que tiene por me
precio. Hepí myri, tiene poco precio. dio divisiones: hinc Qandóg, dividir,
Amboepí guaçú, hago que tenga gran quebrar. V. Qà, cuerda. Ao quatia
precio. Hepín datubichá eY pipérügü epicá, cortado de lienco, labores as
āi cheopogua, no es pequeño el precio si, etc. Ibí repycà, linderos, confi
que dá por vosotros.Cäguy mbo epíhá, l. nes de tierras.
Cäguy repibeèngápe, taberna. Mbuya Tepindí, Limpiar el trasero al niño.
pémbo epí hápe, donde se vende pan. Ahepindí ahe bi boi, idem.
Hepí herárām6 paé, no es burla el pre TepÑnó, Pedo. CherepYnó, yo peo:
cio que tiene. Hepi herà herà, algo va hepinó: gu. Apínó, idem. Y pínócé
le. Ndí hepi, bravo precio tiene. tecatu, bufon.
Tepyà, Pues, o que c. d.te, pe,äng, Tepírú, Cestillo. Cherepí rú, mi
de plural). Che tepià araháne ? pues cestillo (h: gu).
he de llevar lo yo? Abá tepià ohó ne? Tepítà, Sieso. Cherepítā, mi sieso
pues quienes han de ir? Chetepiända (h : gu). Tepítāmbó, almorranas.
rahay cene? empero yo no los llevaré? Cherepítāmbó, tengo almorranas.
Añadido al fin de la oracion, o diccion, Tepití, Instrumento de hojas de
es admiracion; ut Y mâràngatú te palmas, como manga, para esprimir
pià ahe ó que bueno es fulano! Y mā mandioca. Cherepití pípé añãmi, es
rängatú tepià Tipā ó que bueno es primir con este instrumento.
Dios! Ypochi tecatú tepià nde ó que Tepoti, Eccremento, y universal
malvado eres ! mente todo genero de suciedad. Che
TepÑçã c. d.te, que recibe algunos repoti, mi esccremento (h: gu). Tepo
nombres, y pí, capacidad, o centro de tihába, l. Tepotitiba, letrina. Tepo
la obra, o cosa, y cà, soltar), Divi tia hii, gana de proveerse. Chere
sion de qualquier cosa. Cotí repy cà, potiahíi, tengo gana assi. Tepoti cu
cancel, o division. Amboe pYçã che co rubí, cagarrutas, o excremento me
tí, hago cancel en mi aposenfo. Checo nudo. Tepotirírú, bacin. Apoti, yo me
tí repY cà mé aycó, estoy en mi retrete. proveo. Guipotiābo aha, voy a pro
Tipäcí ocotí repYçã mé oycó Angel veerme. Es irregular en las terceras
opohúpa ohóbo aracaé,estando la Ma personas. Apoti: Erepoti: Oguepo
dre de Dios en su retrete, fué el Angel ti. Quarepoti, esccremento de minas,
a visitarla. AmboepYçã quatiahá, es s. metales, hierro, etc. V. Quarepoti.
crivir por articulos, y divisiones.Qua Tequába, Morada. V. Tecó, ser.
tia repYçã y m6m6coi, el capitulo se Tequāra, El que anda en busca
gundo. Quatia repy cà pY cà pí pé de algo. V. Tecó, ser.
oyquatia, escrivir por capitulos. Cog Tequenó c. d. te, pues, que, mira,
repíçã, linde de chacara. Picä mbi, no, tambien7, Ea ya. Eyapó teque
382/376 382 v. /376 v.

s
TETA TETÉ
nó, hazlo ya. Tayoquai yebí eme de a muger parienta. Cheretāmbipé,
tequemó, guarte no te lo mande otra dize el varon a las mugeres de su
vez. Tereyapó yebí emetequenó, mira pueblo, y incluyendo algo de paren
no lo hagas mas. Co tequenó, toma tesco, y lo dizen a sus mismas herma
ya. Erutequenó, trae lo ya. Eú tequ nas. Lo mismo es Che cuñá.
enó, comelo ya. Equā mburú teque Tetará. m. c. d. tetá, muchos, y
nórá, vete ya con la maldicion. rāmā, s. que me ha de aumentar, Di
Terã, Por ventura. V. Herā. n. 2. zen todos a sus parientes lecanos, y
Téra, Nombre. V. Te. r. n. 7. a los que son de su nacion. Che re
Teraé c. d. te, error, y raé, cier tärà Perú, Pedro es mi deudo. Heta
to), Erré, o por yerro ciertamente. rà ché, yo soy su deudo. Na chereta
Chua teraé, Juan quiero dezir, avien rá rügüāi ahe, él no es mi deudo.
dole llamado por otro nombre. Cheté Cheretarambetá, mis muchos deudos,
guihóbo raé, fuy por yerro. Nde te o Paisanos.
hén6 hemóraé, por yerro lo sacaste. 1 Tete, Reco, fuerte. Aico tete,
V. Té. 8. estoy fuerte. Ayoquà teté, atar recio.
Terâqfià, Fama. V. Te. r. n. 7. Añemó teté, estoy recio.
Tereqúa, La haz de la cosa. V. 2 Teté, Cuerpo, golpe, o fuerca de
Recó, tener, in Jine. cosas, lo principal de la cosa, lo recio
Tererég, Del sonido, crugir, y rui de la tempestad, etc. Chereté, mi cuer
do de lo que se quiebra. Oterereg, po (h: gu). Tete boyà, mediano cuer
quebrarse haziendo ruydo. Oterereg po. Teté guaçú, cuerpo gruesso. Te
eteí, haze mucho ruydo. Cherāi tere te íbi, cuerpo derecho. Hetebae, cosa
reg, crugir los dientes. Ambo terereg, corporea. Hete eÑmbae, incorporea.
hazer ru ydo assi. Oterereg catú mbu Cheretépe, en mi cuerpo, y en mi pre
yape, está bien cocido, o tostado el sencia. Cheretepe arecó mbae ací,
pan. Oterereg abatí, está bien tostado tengo enfermedad en mi cuerpo. Che
el maíz. Che aó piahú oterereg, cruge retépe heí, diacolo en mi presencia.
el vestido nuevo. Nee terereg ogue Heté ibeteí, cenceño delgado. Añém
recó chébe, tuvo palabras broncas bo eté ibeteí, hazerse muy delgado.
conmigo. Hetepucú poí, idem. Ibá reté, golpe,
Tererópià, Flauta de caña. o fuerga de fruta. Iba reté rúrám6,
Teró, l. Tore, Cosa tuerta. Ibirá ariendo golpe de fruta. Heté hepu
teró, palo tuerto. Ñee ter6, voz ron güera mâmombeu i, l. Teté amómbeú
ca, desentonada. Cheñee teró teró, hepuguera ány, no dice las circuns
soy desentonado. n. 2. fancias. Cherecó a ci yyipiiepé chem
Terobi, Llegada. V. Bí, acercarse, boaci catú, bítétene hetérúrām6 si
Tetá. m, Pueblo, ciudad. Cheretā al principio me lastima tanto el dolor,
mà, mi pueblo (h: gu). Tetāmbeté iba que será quando venga la fuerga!
gapí rey mà, ciudad eterna es la del Guetérú rām6 chem6 aybi ne, vinien
cielo. Cheretāmbiguāra, los de mi pue do la fuerga me aniquilará. Ara ca
blo. Che retâmeguaré, idem. Añee tā ñY mágífia raāngabí hací etene , bí
m6ñā, hago mi pueblo. Cheretà mey tétene, heté rúrám6 si las señales
me aycó, ando peregrino. Na ñande del juyzio espantan, que será quan
retà tapiarāmā rigüay co íbí, no te do ello suceda ! El reciproco, y el ge.
nemos ciudad permaneciente. rundio bo, hazen : enteramente, todos
Tetāmbipé. r, Parienta, correspon. juntos, juntamente. Guetébo, entera
3S3/377 383 v./377 y
-

TETY T$.
mente. Cherecobé guetébo, toda mi oycó tet$r6 upé, el Sol es comun para
vida enteramente. Guetébo eraha, todos. Cunimitir6 eté oñem6mbeú,
llevalo todo entero. Guetébo am6m hasta aun los niños se confiessan. Cu
beú, enteramente lo dice. Guetéboy ña tyroeté oporo y bó quaa, hasta
hápe, enteramente sin faltar nada. las mugeres saben flechar. Aó hecó
Ambo guetébo, hazerlo enteramente. tet$r6 chébe, sirveme mi ropa de to
Areté guetébo aporabíquí, el dia de do. Nande āngā noman6i tyroeté, en
fiesta entero trabajé Guetébo guára, co ninguna manera muere nuestra alma.
sa entera,que consta de su integridad. Nda haiçétyroetene, en ninguna ma
Teteaú, Ah! desiderantis. Haé te nera iré, Ani tyr6eté, no, en ninguna
teau ahaíhú, ó si le amára. Heí tété manera. Tyr6, es lo mismo. Chereco
aú omänó mburú, ó si se muriesse tetyró tyró, ando inquieto, no tengo
con la maldicion. assiento, soy inconstante. Che recó
- -
Tetymá, Pierna. Che retYmá, mi tetyr6 ychupé, sirvole de todo.
pierna (h: gu). TetYmá cäng, espi Tetobapé, Carrillo. Cheretobapé,
milla. TetÑmà carapé, piernas cortas. mi carrillo (h: gu). Tetobapeá, loba
Tetymā írú, l. Tyma írú, medias, bo nillo del rostro. Tetobape aú, sucios
tas, calgas. Tetymambí, botas, borce los carrillos. Chere tobape aú guiyá
guies. Tetymá oó, l. TetVmá potiá, hegúabo, tengo las mecillas sucias
pantorrilla. Añe tymā cängá, lasti de llorar. Tetobapé guaçu, carrillos
marse en la pierna, o espinilla. Añé grandes. Ahetoba petég, darle bofe
etymā moâtá, estender, estirar las tadas. Aye etoba peté peteg, darse
piernas. Ahetymá írú equií, quitarle a si mismo bofetones.
las medias, o botas. Ahetymā amy, Tetobapí c. d. tobá, rostro, y apí,
estirar, y traer las piernas, refregar. al fin), Mollera. Cheretobapí, mi mo
Ayooche retímá írú, tomar puntos, y llera (h: gu). Tetobápiñã, copete. Te
remendar las medias. TetÑmā ícá, el tobapí peapíra, cabello partido, l.
largor de mis piernas. Cheret Vmá íçá Tobapí embí, l. Áb embi. Añémbo
yá catu eyapó chetímà írú, hazme las etobapí ñà, hazerse el copete. Chere
medias a la medida de mis piernas. tobapíiepepi guiñānā, esparcirse los
Tetímá íberá mbíá oquapa, passa cabellos del que corre. Añémbo eto
mucha gente. bapí iepepí, levantarse el cabello assi.
Tetyró, Qualquiera cosa, comuni 1 Tí, Picadura lenta (tomase del
car, aun, hasta, en ninguna manera. toque de la cosa que pica). Chembope
Mbae tetyr6 erú, trae qualquiera co tí curú, la sarna me pica. Pira ombo
sa. Aba tetyr6 rehé yñängaipá, con títi pindapotába, pica el pece en la
quantos ay peca. Tetyr6 ete, idem. carnada. Ibá peti, fruta picada de
Mbae tetyro ete erú, trae de todo. gusanos, carcomida. Abati petí, maíz
Mbae t$ró, qualquiera cosa. Tetyr6 picado de gorgojo. Y ñäpirychāi che
eÑmé, en ningun lugar. Che tetyró m6 peti petí, los aradores me pican,
che ho eÑrām6, nde terehó imé, pues y causan pruritos. V. Petí. n. 1.
que aun yo no voy, no vayas tu Che 2 Ti, Desden negativo, no. Ere ca
tetyr6 ndaiapoicheamó, aun yo mis ru pa? has comido? responde Ti, en
mo no lo huviera hecho. Chem6 te ninguna manera. V. Eti.
tyró, me haza comun a todos. Tipà 3 Ty, Nariz. Chety, mis narizes
omo tetyr6 o gracia aba upé, a todos (y: o). Ty aci, nariz cortada. Atury,
comunica Dios su gracia. Quaraci corta. Ty apé, nariz tuerta. Ty apíra
384/378 384 v./378 v.
T. TY
gúa, roma. Ty cändú, con cavallete, pu, mentá de verguenca. Che moty, me
aquilina. Ty Vmbae, desnarigado. avergongó. Amoty, yo le averguengo.
Tyngúā, ventanas de las narizes. Am6ti, tengo verguenca del mal de otro,
Tyngira, ternilla de nariz. Ty hopí tengo verguenca de sus cosas. Añemotyí
tapé, nariz como de puerco. Ty í, la guitecóbo, averguen come.Tyhápe, ver
longitud de la nariz. Ty bi, nariz de gon cosamente. Abañeñ6tí, vergoncoso.
recha, aguileña. Ty iepocá, torcida, l. Chere n6 ty, averguen came su mal pro
Ty bäng. Ty mbé, chata, l. Ty hopí ceder. Oro m6ty, yo te averguenco ri
tapé. Ty mbú, agujero de la nariz. ñendo. Oro m6ty ucáne,yo os haré aver
Ty pé, nariz con cavallete. Ty pí gua gongar. Oro móty quai ne, yo os man
çú, ancha. Aytynga, dar porrago en daré avergongar. Orogue noty, tengo
la nariz. verguenca de tu mal proceder. Hen6ti
Tyndí, Nariz derecha, dize modes rām6, am6ängapíhí, consoléle estando
tia. Che tyndí, estoy con modestia. avergoncado del mal del otro. Guén6ti
Che tyndí ychupé guiñeèngey m6, rām6 ohó, fuesse avergoncado del mal
no le hablé palabra. Añém6 tyndí, de otro. Ytyrám6 amóndó, estando
ba cé el rostro, o nariz, estuve con avergoncado de su mal, lo embié. O
modestia. Am6 tyndi ymboaraquaá tyrām6 ohó, estando avergongado de
pa, avergoncele. su mal, se fué. Añemoty, avergon
Tymbípià, l. Typípià, IRastro en carse a si mismo. Aba ñém6tybae,
el olfato. Cherey mbá y tymbipià, hombre que se averguenga. Ty eymà,
mi perro rastrea bien. Y lo dizen a desverguenca. Ty eVmbába, idem. Ty
los hechizeros chupadores, que saben eymbae, desvergoncado. Ty habeVmé,
donde han de chupar. Che tyndi tyn desvergongadamente. Nde retimy pa?
dí guiquebo, cabecear de sueño. Íga no tienes verguenca ? Nde ty ey ñān
ty, proa de canoa. Ytymbucú aí, na dú, eres desvergoncado. Nde ty ey
rigudo. Y tyndite y gara, canoa banca me eicóbo, andas muy desvergoncado.
de proa. Chety cañy, l. Amó cañy che ti, he
4 Ty, Blanco, blancura. Chety,. perdido la verguenca. Aiquie bíbi
soy blanco. Tyātā, poco blanco. Tym ibípe chemoty aguí, quiseme meter
biri, l. Tyngatú, muy blanco. Tyn debaco de la tierra de pura verguenca.
guera, l. Moro tynguera, blancura. 6 Ty, Atadura. Añapyti, atar por
Moroty apatubí, muy blanco. Moroty, el fin. Tyām6, l. Tymo (hára: hába).
muy blanco. Am6 apati, l. Amoty, l. Añāpyty cúé, l. Añäpyty catà, J. A
Am6 m6ro ti, blanquear. Añem6quí ñäpÑti apí píú, atar floro, l. ruí. A
ti, l. Añém6 m6r6 quíti, emblanque yecuá quáty, ceñirse. Añapyty atiri,
cerse. Moro tymbá, todo blanco, o atar corto. Añapytyngai, atar mal.
pintado de obero. AñäpÑtyngātā, atar recio. Añāpytyn
5 Ty, Verguenca. Chety, tengo gatú, atar bien. Añèa pyty, atarse a
2 erguenca, estoy demudado. Aty nde si mismo. Añèa cäty, atarse la cabeça.
hegui, tengo verguenca de ti. Guity Abá ecoñéapyty, atado, maniaco. A
ämo, teniendo verguenga. Ty hára: hâcäty, atarle a él la cabeca. Ayquäa
Ty haba. Aty nderehe, por tu causa pyty, atar los dedos. Aypoty, las ma
tengo verguenca. Chety chererecó, nos. Aypíty, los piés. Ñ6ty, atar dos
ocupame la verguenga. Otyhápe ndo estremos. Añoty chequí hába, atar
ñém6mbeu catui, de verguenca no se los estremos de la hamaca. Añopati,
confessó bien. Chetyhápe che cheya atar todos los estremos, 8, la hamaca.
385/379 385 v/379 v.
TI T
Ahupaty, atarle la hamaca a él (al saca el caldo. Tíi, tiene caldo, o gu
gunos dizen Hopaty). Cherupa ty mo. Aytíqúa, añadir caldo, o cumo.
se epé, atame la hamaca. Ibírá ropíta Nda tíi, no tiene cumo. Nda tibei,
qúa rehe añoti, atar en un palo por idem. Mbae rigua cú, cosa cumosa.
los estremos, para llevar en ombros. Hícüera ñó haú, solo su caldo comá.
Añapíti cheñéé pipé, convencile con Guícüeré rehebé oi, está con su cal
razones. w. do. Guícüe omeé, dá cumo.
7 Ty, Punta. Igatyngüe, proa de Tí cé, l. Tí é, sale cumo. Tí è mā
canoa. Ytyyngüe, punta muy aguda. rā, tiene cumo la naranja, y dá cumo.
Aytyiboñā, l. Amoti obí, hazer muy Nda tí éi nârā, no dá, y no tiene cu
aguda la punta. Aytimopé, quebrar mo la naranja. Típá mim6i, lo coci
la punta. do ha mermado el caldo. Nda tipábi,
Ti, Humo, vapor. V. Tatá. n. 1. no ha mermado. Tipacatui, ha mer
8 Tí, Agua, cumo, caldo. Ti cabā mado mucho. Hobapí hóti, mengua
qüā, agua corriente, rio. Tí guacú, el caldo. Amboobapí hotí, hazer que
creciente de rio. Tiguacú ti, viene mengue el caldo. Amboípá, hazer que
algo crezido el rio. Tíyú quiri, viene merme. Amboípá haguerupí,hazer que
turbio el rio, s. viene crecido. Tí ho merme por la mitad. Tipa cae, está
bapí có, mermar el rio. Tihó, baaca muy seco lo guisado, o el rio muy se
el rio. Nda tí hoba píçoi, no merma. co, menguado. Mbae riguaçú, cumosa
Tíñècií, ondearse la ola muerta. Oñe cosa, l. Mbae ri hérá, mucho caldo,
çíí ñéçüí tí, ondeanse las olas. Típáí, gum O.
está baaco el rio. Típacatui, está muy 9 Tí, Orina. Cheti, mi orina (y: o).
baaco. Típa mini, está un poco baaco. Tía hii, gana de orinar. Cheti ahíi,
Típí, hondura, y está hondo. Típi tengo gana. Tii tíi, angurria. Che tíí
apírey, ondura sin suelo. Tipi berá, tíí, tengo angurria. Típi tingaí, l. Ti
centro claro de agua, o liquor assi pirà, encendida orina. Típó, soltarse
claro. Típibí, currapas. Típibuyéré, la orina. Che típotípó, sueltaseme la
remolino de agua. Típi eçãcäng, hon orina. Che tíè, idem. Ti rírú, orinal,
dura clara. Típi eté, rio muy hondo. o bacinilla, y be ciga. Tí cémbába, l.
Típí guaçú hába, hondura. Típi yee Ti ru hába, la via de la orina.
s
-
chag, poco hondo. Típí quíré miri, 10 Ti, I?ecio, fuerte, apretar. Che
a s8iento, o poco licor en el vaso. Tí yuru tí, soy recio de boca, callado.
píti, cosa turbia. Típiütí, rio alboro Añémbo yuruti, hagome callado. Aye
tado, sucio, o licores con assiento, o yurumbotí guitènà, estoy sin hablar.
assiento dellos. Aytípi uü mbóg, qui Che potí, soy mezquino. Ay coti, no
tar heces. Aytípi uü mboguá, colar. me meneo. Na oycotíbae rfigüai che,
Aytíquá, añadir agua. Aytíqúa tata no me hago rehacio. Ndoycotí ocué
endí ñandi pipé, cevar la lampara. baé, no está recio lo que se menea.
Aytíquā cängui, aguar el vino. Cā Ambotí, cerrar, atrancar. Nambotí
gui y tíquá píra, vino aguado. Ambo bi, no le cerre, o aprete. Nimbotí pá
ipiti, enturóiar el agua. Aytía pii, bi, no está atrancado, o apretado.
desgotar, sacar el agua de canoa; o Nimbotícatu hábi, no está bien atran
navio. Ndeí iguí páram6 ränge, aun cado, o apretado. Mbotípába, cerra
no está baseo el rio. Qoó ricúera, cal dura, apretadura. Ambotí aó, aboto
do de carne. Qo o rícue eçãcäng, cal nar, abrochar ropa. Ambotípá mboí,
do que es agua liquida. En6hè tícüera, desatrancar. Ambotíog, idem, y desa
386/380 386 v./380 v.
Tí TÍ
brochar. Aaombotírá, desabrochar. no estando la persona. Nda hatibieba
Ayatí, apretar. Ahobá piti, apretar pó, no ay uso de ir allá. Ndache ho
la boca del cesto, o o//a, para que tibi ebapó, no tengo costumbre de ir
quepa mas, o atando. Ayatití, apretar. allá. Oyoupé tibām6 agui y eteí, es
Che a cang ti, tengo apretada la ca bueno quando se ayudan ad invicem.
beca. Aguapí tí, rellancrse sentando Oyoupé tíbeYrām6, no ayudandose.
se, sin quererse menear. Oñembo tímbía cherehé, riene a mi
11 Tí, O/a. Ahaycótí, ola ya me la gente, l. Noñembo tibi chébe, l.
voy. Aypohae tí, lo mismo digo ola. cherehe, no rienen a mi. Nañembo
Ndebe haé tí, ola a ti digo. Pee me hae tibei ebapó, no me detuve mas allá.
tí, ola a vosotros digo. V. Pí. n. 6. Petei yacíañemboti, un mes me de
12 Tí. Admiracion. Dize/a el que ture. Añembo tí Paí upé, acudo al
oye algo de que se admira, y de quan Padre. Cheru nomboti bi chébe che
do en quando repite Tí, que assi es. y erure haguera, no me concedio mi
Tí emonarae? que assi es ? Tí emón6 padre /o que le pedi. Tipá gracia a
ndere ecó rae que assi se trataron mondigue, he perdido la gracia. A
13 Ti, Basura. V. Ití. n. 2. mondíguerí racó cherecó márāngatú,
14 Tí, Arrojar. V. Ytí. n. 1. no persevera en mi la virtud. Am6n
15 Tí, Repetido, desden. Títíahé dígue chembae, he consumido mi ha
oyabo ? que es esso que esse dize ? zienda. Yti gueretey chembae, hase
16 Ty. m, Enterrar, sembrar, apre consumido mi hazi eruda. Ambo tíucá
tar tapando. Añe tÑmí, me escondo. ychupé yyerure haguera, hizele dar
Che tÑ, me entierran (y: o). AñotÑ, lo que pidio. V. Tígue.
yo le entierro, y siembro. AháytÑmà, 18 Tí. r, Compañero. Che tí, soy
voy a sembrar (hára: mbára). Quie muchos, s. tengo compañeros. Na che
ni tSmbábi, aqud no se ha enterrado. tíbi, no tengo compañeros. Che ti ahé,
Quie y tÑmbaguera, aqui lo enterra este es mi compañero. Che tirámà co
ron. AñotÑ che rapichára recó, encu bae, este ha de ser mi compañero. Che
brir faltas agenas. Añoty poca po tírey, estoy solo, s. sin padre y sin
cäng, sembrar ralo. Paye mbae tSm madre, o sin uno, o otro, y sin com
bára, hechizero, enterrador. Añoty pañero. Che tírey ayu, yo solo vengo
mbeyu mbeyú, sembrar espeso. Año sin compañero. Yeti tírey, la patata
tÑ pii, lo mismo. AhobapSty, tapar que quedó sola debaaco de tierra. Ti
7a boca apretando. Ahoba pY tÑmba reÑmi aycó, estoy solito. Oretí reym
bog, destapar. Jesu Christo ñ. y. hápe, m de rehé año ore ángapihí, tu
mbae tÑmbára reco rehe oñemífindá, solo eres nuestro consuelo en nuestra
comparóse Christo nuestro S. con el huer fandad, o soledad. Nde tírey ye
sembrador. pé terehó, vete aunque no tengas com
17 Tí, b, Estar, lugar de las cosas, pañero. A y tírií Perú, acompaño a
no perseverar, acabar, costumbre. Che Pedro. Tembiu tí, l. Tírāmā, pan, etc.
tíb, estoy yo. Na che tibi, no estoy. Ndip ori ytirá, no ay pan. Aytírií, a
Ndi tibi, no está. Abati tí, maizales. compañar la comida, comiendo pan
Caa tí, donde ay la yerva que beven. con la vianda. Ambotírtí, idem. Qoó
Caruhatí, donde se come. Chehohatí, tírey aú, de sola carne me sustento.
doza de suelo ir. Ytibām6, estando, re Pira tírey rehe acaru, sustentome de
lató ºro. Otíbām6, reciproco. Che ti bey solo pescado. Tipā rárañaytí rfi nem
rām6, no estando yo. Acè tíbe Srām6, boraihú pipé, hemos de comulgar con
87/381 387 v./381 v. II. 25
«... A

TIAI TY AR
amor. Ndi tíri, no ay pan, etc. con tuguíI.X.ñ. y, sudó sangre Christo.N.S.
que comer la vianda. Amboíai, hazer sudar. Chemboíai
19 T. r, Cosa levantada. Atí (c. d. Quaraci racubó, el calor del Sol me
a,2, y tí, monton). Atírápelo levantado. haze sudar. Añémbo piríai güe, 7. A
Tyā, l. Tyaà, Admiracion. Tyā ahe ñémbo piríai cäi, orearse. pia.
pá ah que será dél Tià ahé guaci TYäi e .d. ti, y ai), Garavato, escar
ram6 pá ah! que será del enfermo l Tiäng, Admiracion. V. Tià.
Tià che guimänóm6 merá ah que he Tiapá, Interjecion del que se enoja.
de morir Tià nu cúy oñémboca raitá Tiapá cherereco aíboraerá.
rae miren aquel como está jugando! Tíapi (c. d. tí, ro, y api, principio),
Tià eycotíboraé, que recio estás que Principio de rio. Tíapí piruí, está muy
no te meneas. Tià ecarú eVm6 raé? seco el principio del rio. V. T. m. 8.
que hazes que no comes? Tiá guihó Tíapí c. d. tí, cumo, y api, Miel
eym6raé, yo no voy. Tià che amyri de avejas. Nda tíapiri, no tiene miel.
añ6rá, pobre de mi, que yo solo he de Tíapirítá quí, assiento de la miel qual
ser, etc. Tià che amyri añó y quai pí quiera, y el agucar cande, o acucar
ra raerá! que yo solo he de ser el man de las avejas. -

dado Tià hé añó ou rey rām6pa? a Tíapii c. d. ytí, arrojar, y a, ente,


que el solo no ha venido ? pii, resbalar), Significa arrojar. A y
Tíabó. r, Falta, carestia, pobreza. tíapíi, yo lo arrojo (persona, y cosas)
Che tíabó, estoy falto, pobre. Ambo (ta: tára). Che tíapi, me arrojó. A y
tíabó, hazer que tenga necessidad. tíapiiibirá, cortar madera, derribarla.
Chetíabó tembiú rehé, tengo necessi Ay tíapiiígára, desgotar la canoa. A y
dad de comida. Añèmbo tíabó, empo tíapiiití, arrojar la basura. Ytíapii
brecerse. Tíabó porara hára, l. Ndía rām6 aycó. estoy arrojado. Aytía pii
bó porarábae, ¿dem. Atíabó tembiú yeacei, arrojar con enfado. I.X.ñ. y.
rehé, no tengo comida, haseme acaba oñém6Ñr6 Vróngatú hápe oytíapíian
gaipá biyàra añäretàme, Jesu Christo
do. Otíabo catú ao rehe, está desnu
do. Chembotiabó mbae raci, hame muestro Señor arrojará con grande
acabado mi gente la enfermedad. Che enojo a los malos al infierno.
tíabo atā, estoy algo falto de comida, Tíapug c. d. tí, agua, a, ente, tr
etc. Añembotíabó checóga, ya se ha pug, ruido), Torbellino de agua. Amà
acabado mi chacara, no ay nada. Nda ría pú, ruido de lluvia, y trueno. Am
tíabó ri, no tengo necessidad, Ao re. bo íapú, hazer ruido aporreando a
hé, de ropa. Tembiu ari, de comida. alguien. Añémbo potiapug, herirse
Nda tíabohábi, l. Nda tíabotibi, no en los pechos. V. Iapú.
ay necessidad de nada. Chem6ndiabó, Tväró, Sazon. Yá tYaró, fruta sa
me ha empobrecido. Amóndíabó, yo zonada. Ibá otÑaró ímá, ya la fruta
le empobrezco. está sazonada. NotÑarói, no está. Cu
Tíai c. d. tí, agua, y ai, 10, toron nimiotÑaró, ya el niño está grandecito.
drones), Sudor de persona, y cosas. Ndache tÑär6irángé, aun no estoy sa
Cheríai, mi sudor (h: gu). Chemboíai zonado, recio (dize el niño). Ambo
epé, l. Chembopirí ai epé, me das tÑaró íú píra, ya está sazonada la co
calor. Tíai círi, corre el sudor. Tíai mida. Tecó máràngatú pipé otY aró
hípa, limpiar el sudor. Ayohí cheríai, bae Tipā oguerahá, los que estan sa
limpiome el sudor. Tíaihó, passase el zonados en la virtud los lleva Dios.
sudor. Cheríai tuguí, sudo sangre. Híai Añém6 tYäró tecó mârängatú rehe,
38s/382 3ss v.382 v.
TÍBÍ TÍC
hagome perfecto en la virtud. Tecó mà todo lo que da olor bueno, o malo, co
rängatú rehé tYär6 hába, perfeccion mo poma de olor, o cosa de donde
en la virtud. No tÑär6i guaci agui, procede mal olor, y de la polvora. I
está convaleciente. Añem6 tÑáró coíte botí ytíbi tebú, conserva la flor el
cheraci haguera gui, ando con valeci olor. Chepó y tíbítebú mbae réâquâ
endo. Otíaró biñá guaci agui, haehoá ndarí, huelen me las manos al buen
ye bi, estava convaleciente, y recayó. olor que toqué. Ytibí tebú nderecó
Tibapé, Cascara, penca de frutas angaipába, toda via persevera el ma/
grandes, pacobas, etc. Pacobá ribapé, olor de tu ma/a ºrida. Ndi tíbí tebui
las hojas del astil, y flor. Guembe rí hecó angaipába, ya no dá mal olor
bapé, cascara de guembé, Pacobá re con su mala orida.
biriba pé, cascaras de la flor del plan Tibú, Rebolucion del estomago; lo
tano. Íbapítängi ribapé, cascaras de mismo que Mbohú. Chembotíbú tibú
las palmas. Ta qua ribapé, cascaras cherembiú, rebuelveme el estomago la
de las cañas grandes. Abati ribapé. comida. Ytibú tembiú chébe, esme pe
hojas de maiz con la espiga. Quatiá sada la comida. Ytíbutibú cherecó
ribapé, hoja de papel. Quatiá ty riba aycuéra chébe, dame en rostro mi
pé, hoja de papel blanco. Quatia riba mala vida passada. Ytibú chebe he
pé petei, una hoja de papel blanco. cháca, enfadame quando lo veo.Ytibu
Tarurú, Basura junta, follaje que tibú heâqúangatú, huele siempre bien.
se junta en los remolinos, y debaaco Tibuñee c. d. ti, recio, y pú, reben
de los arboles. tar, y ñee, palabra), Chiflo, silro.Cheti
Tibaí, Ralo mucho, aguanoso. Tí buñee, yo chiflo (y: o). Atibuñee, idem.
baí mingau, está rala la massamorra. Tícú c. d. ti, cumo, liquor, y cú,
Ambo tíbaí, hagola rala. n. 3. trago), Cosa liquida, rala. La T es
Tíbí, Latido. V.Títí, que es lo mismo. relativo, y absoluto. Tícú, está ralo,
Tibi. r, Sepulcro del que está ya y ejus rarefactio. Guí cúrám6 oñehe,
enterrado. Che ribí, el hoyo, o sepul estando ralo se derramó. Amboícú,
cro en que estoy enterrado (y: o), l.
derretir, hazer ralo. Añembo ícupá
Híbí, o Tibi, l. Guibí: tiene dos rela
teca pipé Tüpã che ym6Ñr6 hague
tivos, y dos reciprocos. Guibi raguira, l. hagúepe, derretirse todo en la
yce myne, saldrán los muertos de grimas por aver ofendido a Dios.
sus sepulcros. Ambopíaícú, ablandarle el coracon.
Tibi. r, Hermano menor. Cheribí, Chepía ícú haihúpa, amole tierna
mi hermano menor. Tíbí, ejus. Tibí mente. Chembo pia cú, hame enter
quí, hermano menor. Guíbí, recipro necido el coracon.
co. Cheríbí rati, dize el hermano ma Tící c. d. ti, estar, y ci. n. 2), Hi
yor a la muger de su hermano menor. lera, ringlera (h : g). Aba rici, hilera
Tibiratí, cuñada, dize el hermano ma de hombres. Che ricí, la hilera donde
yor a la muger de su hermano menor. yo estoy. Guarinici, hilera, manga de
Tíbítá. b., Cejas. Che tibitá, mis soldados. Märändequa rící, idem. Nee
cejas (y : o). Tíbíta bocá, tenacillas quatia rici, renglon de escritura y
para quitar las cejas. Ayetíbitabog, carta. Hici bucú, hilera larga. Hici
quitarse las cejas. Tibítá yepotábae, catú oguapibo, están sentados en rin
cejá-junto, l. Tibita yeceábae. glera. Hicí catupíríohóbo, van en ring
Tibítebú (c. d. ti, estar, y bité, to lera concertados. Ahícirüí, poner en
davia, y bu, salir), Ecalar. Dizese a ringlera (m6: hára: hába: ngāra: ngā
389/383 389 v./383 v. 25 *
TIG. TIMB
"A v - ºr"

ba). Añém6 ícYrtí, pongome en hilera. con la mano, o dientes, etc. Tigque
Na cherící rii, no estoy en hilera. y como se quiebra Ambotigmbotig,
Pendícy rií, poneos en ringlera. Ambo quebrar entre dos piedras. Ambotig
guapí ícYrií, hazerle sentar en hilera, mandubí, quebrar mandubis, etc.
l. Ambo ícYríí ymbogua píca, idem. Tigque, Chistar. Tigque ndaeiguy
Ahící m6ndog, cortar el hilo de la ténà, no chisté, no hize ruido. Marà
procession, o hilera, l. Ahíci m6çã niché tigque cheény guitèná, l. Tig
ndog, idem. que ndaguiyábo rügüai guyténà, no
Tíché c. d.te, pues, y de che). Aha he chistado. Tigque eme einä que
tiché, yo me voy cierto. Ayutiché,cierto ahe, mira que no chistes ola.
que vengo, he venido. Corömótiché ara T$guää, Gorgojo. Oñém6 t$guaà
háne, yo realmente lo llevaré despues. abatí, comese el maiz de gorgojo. Ty
Ayu tiche cor6mó hera háboné, yo guää ombo peti abatí, come el gorgo
cierto bolveré despues a llevarlo. jo el maiz.
Tié, Barriga, camaras. Che ríé, mi Tígue c. d. tí. 17, y gue, preteri
barriga, y fengo camaras (h : gui). Che to), Acabar. Ytígue cherembiapó, con
ríé pó, he comido. Nda cheríé póri, clu é mi obra. Guetucue om6ndígue,
estoy en ayunas. Ambo íepó, doyle de eran muchos, y se han consumido. A
comer. Na chembo iepóri cheríé, no mondíguerí racó chembae, he conclu%-
tengo nada en el cuerpo por las cama do, acabado mis cosas. Añémbotígue
ras. Na chembo íapó potárí che gueé, guitúbo nde raíhupápe, rengo desaco
todo lo bomito, no retengo nada.Chem modado, o sin mis cosas, o he decado
boíé pohangíü, la purga me haze pur mis parientes,o comodidades, por venir
gar. Cheríé ocururú, voyme de cama a verte. Amon dígue chereco angaipá,
ras. Tie yebíndicatui, peor es la re he decado mi mala vida. Oñémbo ti
caida que la caida. Tiepoi, tripas. gue che boya chehegui, todos mis vas
Cheríepoi, mis tripas. Cheríé pururú, sallos se han acabado. V. Tí. 17.
tengo retortijones del estomago. Chem Tií, l. Tii, Cosa chica, lo mismo que
boñé purúrú ibahai, la fruta agria Miri. Tií ayapó, hize poco. Ty y amee
me dá retortijones. ychupé, dile poco. Cunumi tyí, niño
Tíé, Silguero. Tíe yúbae, canario. pequeño. Hebi tyí, assiento pequeño.
Tíé, Salir cumo. V. Tí. m. 8. Tií, En ninguna manera. Has comi
Tíero. b, Colera, humor. Amboye do? responde:Tii, en ninguna manera.
bí tieró ygueena, eché mucha colera TÍí, Angurria. V. Tí. n. 9.
bomótando. Ibayu oporombo Íeró ca Tíi, Temblar.Chembotítíi, me haze
tú acébe, cria mucha colera la fruta temblar. Ambotítíi, yo le hago temblar.
amarilla. Tiírá, Sobrino. V. Rii. r.
Tieté c. d. ti, y etel, Lo mismo que Tiyui, Espuma. Cheyuruí yui, mº es
Güaeté, ah! aora si, finalmente. Aba puma de la boca.Ay tíyuy óg, espumar,
hé tiete coite, finalmente he llegado. quitar la espuma. Nda tíyuy o gcábi,
Há tieté peguimänómónérá ah! que no se ha espumado. Tiyui ogcába, es
he de morir Tiete yyapobo coite, pumadera. Ayuruiyui og, quitarle
aora si lo haré. Tieté añäretāmé y ty la espuma de la boca.
myraé, a que lo sepultaron en el in Tímà, Pernas. V. Tetímà.
fierno. Tieté che Tüpà raihúboreá, Timbó, Humareda, polvo, baho. A
ó si yo amasse a Dios ! - mótymbó,sahumar(ca: cára: cába). A
Tig, Estallido de lo que se quiebra poromotymbo, idem. Porom6tymbócá
390/384 390/384 v.
TYNG TiPÍ
ba, sahumador, incensario. Ítu tymbó, Tyni c. d. ty, blanco, y y, dim
las nubes que hazen los arrecifes, o sal nucion), Cosa seca. Qo o tyni, carne
tos en el ayre. Yurú t$mbó, baho de la seca. Pirá tini, pescado seco. Am6 ty
boca. Ibítymbó, vapor de la tierra. ni, secar (mo : hára). Aporo m6 ty
Tymbú, l. Químbú, c. d. ty, nariz, ni, idem. Che tyn y guitecóbo, estoy
y pú, rebentar, o hora dar), Gorgojo. enjuto. V. Cäng. n. 2. y Acuí.
Oñemo t y mbú abatí, agorgojase el TynÑhe, Llenura. Tipáci tyn She
maiz. Oñémbo tymbú gue mbé, el Tipá gracia rehé, la Virgen está lle
guembé está comido de gusanos, o de ya ma de gracia. Tiene dos relativos : T,
muy maduro. brar. m. 16. H, y un reciproco : G. Am6 Snyhé,
TSmymbi, Sementera. V. Ty, Sem llenarlo (ngā : ngàra). Am6 ÑnÑhé
Tyndí, Modestia. V. Ty, nariz. n. 3. ipipé, llenar de agua. TY nyhe ímá,
Tyngi, Enfado. Che tyngi ychupé, ya está lleno. Chem6 yn She che ñe
soyle enfadoso, pesado. Ytyngiché m6Ñró, esto y lleno de enojo. TSny
be, es me pesado. Añem6 tyngi y chu he, l. Hyn She, ejus impletio. Guiny
pé, hagomele enfadoso. Oñémó tyn hé rām6 otui, por estar lleno, rebosó.
g chébe, es me enfadoso. Oñemo tyn Tynyni, J. Chynini, Retintin. Ita
gy n de rechacába, causa enfado tu cú otyny ni, quando empieca a calen
vista, al que continua ir a una parte. arse el agua. Ytapú otynyni, retin
Oñemó tyngy imà neñeengā, ya se tin de la campana. Otynynyngatu che
hazen enfadosas tus palabras. Nde apícápe Tüpá ñee, hame entrado la
aruaí ytyngí ímā chébe, ya enfadan palabra de Dios. Che mó api cá qua
tus burlas. Y tyngi cherembiú chébe, tyny ni Tipā ñee, zumbóme la pala
enfadame la comida. Y tyngy tyngi bra de Dios los o ¿dos.
aú cherembiú chébe, algo me en TÑn y pià, Rodilla. V. TenÑpSã.
fada la comida. Poro tyngy bae TVñää, Del que se admira de cosa chi
aypó, esso es cosa enfadosa. Noñe ca y buena, y assi llaman a los antojos.
m6tyngi céâm6 oñee arua y pípé po Típ, Ya. Oho típ, ya se vá. Hyndo
ro moñepu eÑrámó, no fuera enfado típ, ves ya lo que passa. Aha típ, ya
so con sus gracias, si no picára. me voy ola. Curiteí eyo típ, ola ven
Tyngi c. d. y, nariz, y í, agua), Ma presto. cumo. n. 8.
tanga de pescado con espuma de unas Tipá, Menguar lo liquido. V. Tí,
varas. Oayú ímà chetyngi, ya está Típácae c. d. ti, pa, y cae, seco),
fuerte la espuma que mata al pescado. Está lo cocido sin caldo. Ambo típá
Tyngíyá c. d. tyngi, y ya, pegarse), caè, de carlo secar assi.
Dar en las narizes. Ahapira tyngiyá Típi (c. d. tí, cumo, y pí, apretar),
bo, voy a adormecer los pezes. Mosta Sacar lo cocido, o sacar el caldo de
ça che tyngiyà, la mostaca me ha dado la olla. Aytípi en6he, sacar el cal
en las narizes. Pety che tyngiyá, ha do de cando lo cocido.
me dado el tabaco en las narizes. Poro Tipí, Hondura. V. Tí. n. 8.
motyngiya qui Virapí píré, mucho dá Típíá c. d. tí, py, y á, torcer), Apre
en las narizes el ají quemado. tar lo cocido, y sacarlo de cando el
Tyngíriyii c. d. tingi, enfado, y caldo.Ay típíá hén6 hem6,sacarlo assi.
hiyÍi, apartar), Tratar mal. A y tyn Típíag, Cosa quaacada. Tu guí rí
gíríyii, tratole mal. Dizenlo por gra pía, sangre quaacada. Tuguítipíá, qua
cé a quando quieren comer algo. Chay acóse la sangre. Típíag cambi, está
tyngiríyÍi yguábo, comamoslo. quaacada la leche. Cambi rípíag, le
391/385 391 v./385 v.
TÍQU TT
che quaacada-Ndi típíági, no está qua Tíqueíratí, Cuñada (dize el varon
acada. Ambo ípíag, quaacar (bo: hára). a la muger de su hermano mayor).
Típíaí, Idem quod Típiutí, cieno. Tíquerá, Guarda, esso no. V. Etí.
Tíqui, Distilar, gotear, y gota. O
Típibí, Assiento de licores. la tierra.
tíquí cheróga, gotease mi casa. Aman
Típícoé, Hormigueros levantados de
díquí, gotear, colar la lluvia. Amón
Típii, Arrojar agua. Che rípii, me díquí, ladear, hazer gotear, derretir.
asperjo (ta: tára). Ahípii, yo le asperje. Amondíquíaó, colar la ropa. Che raí
Típíquíré, Asssiento de licores. otiquí, tuve distilacion.
Tipíratí, Harina de mandioca ra Tíquicú c. d. tí, caldo, cu, sorbo.
llada,y mollida. Ambo típíratí, hazer Ay tíquícú, sorber (bo : hára). Ytí
esta harina. quícú rām6 haú, bevilo a sorbos.
Típyró c. d. tí, cumo, pí, apretar, Tírey, m, Huerfano. V. Tí. n. 18.
V.- L. v. ... vº

r6, poner, Poner a remojar, hazer so Tírirí, Arrastrar. Atirirí guigue


pas, migas, remojar pan, etc. Mbuya yibo, baacar arrastrando. Atírirí gui
pé ay típíró caguy pipé, hazer so hóbo, fuy arrastrando. Ambo tírírí,
pas de vino. Canguy hai ñandí rehe arrastrarlo, Ambo tíriríhuguai agui
bé ay típiró mbuyapé, hazer gaspa herúbo, traerlo arrastrando por la
chos. Ay típíró, hazer migas. cola. Ymbo tírirí pira,arrastrado. A
Típitic. d. típí, centro, ti, blan mondírirí aó, correr velo. Amondi
col Cosa liquida, turbia. Í ripiti, rio rírí ibá, correr la mano por la fruta
turbio. Amà ombo í píti, la lluvia en y desgranarla.
furbió el rio. V. Tí m. 8. Tyryri, Idem quod Quirí. Yá tÑrÑ
Típítymbó,Se toma por polucion de ry, fruto pequeño. Aru tÑrÑry, trai
la muger,enturbiar el semen,y echarlo. go poco. mi manta. (y : o).
Cherípítymbó an6he che yeché gui Tírú, Manta de ortigas. Che tírú,
yepocóca, tuve polucion voluntaria. Tyrir, Dminucion. Ambo t$riry
Apocó quinai rípitymbó rehé (dize la mbaracá, hazer diminucion en el ins
India quando toca a otra, y la haze te trumento tocandolo. Aporahei tyri
ner polucion). Che ripit$mbó otíquí, ri, cantar con diminuciones.
salioseme el semen. Chem6 ípít$mbó 1 Tití, l. Tirí, Chispear. Otiti ta
chemboyarúbo, hizome tener polucion tá endi, l. Otirí, chispear la vela. Am
retozando conmigo. Che rípít$mbó ca bo titi, hazerla chispear.
tú cheme cheri obigäm6, semine. Na 2 Tyty, Dizen en algunas partes
cherípítymboi, no semine. los miños, a la carne y pescado. Ty
Típítí, Lo negro de dentro. Añeípítí tiebocoi, les dizen las madres. esso
ngog, quitar lo sucio de dentro, con es pescado, etc. -

fessarse. 3 Títí, Temblor. Che tití, yo tiem


Típiutí, Cieno. V. Ti, agua. m. 8. blo (y o). Chepia títí, dame latidos
Tíque.r, Hermana mayor (dize la el coracon. Ambopía títí, espantarle.
muger). Che ríque (t : gu). Che rí Chembo pia títí, me espanto. Chem6
quemé, mi cuñado, marido de mi her acäng títí, dame latidos la cabeça.
mana mayor. Cherete tití, etc. Che pía títí tecó mà
Tíqueíra, Hermano mayor (dize el rängatú recháca, maravillome de ver
varon). Che ríqueí, mi hermano (y el buen ser, l. Añembo pía títí tecó
lo mismo dize a los hijos mayores de märängatú recháca.
su hermano (t : gu). 4 Títí, Admiracion, Ah.; Titi ahè
392/386 392 v./386 v.
TOBA TOBA

amyri, ah! pobre de fulano Titi che Tipã oyeobá boyá angaipábae agui
guimā nómórá ah! que he de morir! oyeguarúbo, Dios buelve el rostro, de
Títí ahé te o úb o raé miren con lo los pecadores, teniendo asco. Amboie
que viene Títímbae míri herúbo raé! oba boyá, hazer le bolver el rostro.
ah que poco trae! Tobaboyú, Rostro encendido, aren -
Títii, Temblor. J. Tii. gongado. Cherobaboyú, estoy arer
Tyttí, Sucio de cosa de miel, o co gongado. Chembo obaboyúquaraci,
sa pegajosa. Che y uru Ñti, tengo la el Sol me ha encendido el rostro. Chem -
boca sucia. Acotytú, ropa suzia. Cü bo obaboyu cheacápa, avergon cóme
númi titüí, muchacho sucio. riñendome: lo mismo que Chemotí.
To, Dizen quando dan matracaTotó. Tobabú, Rostro gruesso. Cheroba
Tobá, Rostro, cara, haz. Cherobá, bú, engordo. Añé mbo obabú, voy
mi rostro (h : gu).Tobá aybi, feo ros engordando. Hobabú yapepó, rebosa
tro. Che robá aybi, soy feo assi. Añe la olla. Ambo obabu ya pepó, hazer
mbo obá aybi, hazerse feo. rebosar la olla.
Tobá āmá, Circulo. Ahobá āmā, l. Tobá catupirí, Rostro hermoso. Chero
Ahobá íbi āmā, hazer circulo, y cor bá catupíri,soy hermoso de rostro. Am
tar a la redonda. Ahobá íbi āmā hos bo obá catupírí, hermosearle el rostro.
tia yquYtim6, l. AyquYti hostia hoba Tobacá, Rostro atravesado. Aho
ibí āmānā, cercenar hostias, baçá, bendezirle. Ehobaçá cheraí, di
Ehobá equíi tatá, Apartar los ti zen quando piden un Erangelio al
zones s. lo encendido dellos. enfermo. Ahobaçá tembiú, bendezir
Tobá apià, Pecas, manchas del ros la comida. Ahobaçá yquítÑm6, cor
tro. Cherobá apiá, tengo pecas, etc. tarte la cara. I robaçapí, agua ben
Tobábo, Por el rostro. Hobábo a dita. Ñandi roba capi, Oleo santo.
quà, passé por enfrente dél. Cherobá Tobaçã, Rostro encendido. Chero
bo o quá, passó por enfrente de mi. baçã guiñe mo y róm6, estoy encen
Tá robábo aqua, passé por enfrente dido de enojo. Chembo obacà tata pí
del pueblo. Nderog robábo aquá, pas tú, el calor del fuego me ha encen
sé por enfrente de tu casa. dido. Hobaçã tatà pÑi, están las bra.
Hobábo aqua abá ñeengärí, Algo sas encendidas. Tatai nda hobaçãi,
sé de la lengua. Hobabo ndaquábi los tizones no estan encendidos. Co
märāyé rehé, no se lo que dico. Nde yepeándahobaçãbaerügiai, esta le
ñeéngába rehé nda hobabo rügüáia ña no haze brasa Ambo obaçã tatai,
qua, no entiendo tus refranes.Nda quā alegrar los tizones.
bi hembiapó robábo, no sé su proceder. Tobag, Rostro buelto. Ayerobagy
Tobaboyà c. d. tobá, y bo, supi chugui, bo/vile el rostro. Amboyero
no, y ya, pegar), Rostro buelto. Che bág, hazerle bolver el rostro. Ayerobág
robá boyà guicarúbo, bolver el ros hecé, l.Ychupé, bolver el rostro ázia él.
tro para comer a escondidas. Ayeo Tobai, Enfrente.Cherobai, enfren
baboyà guicaruābo, idem. Añémbo te de mi. Hobai: gu. Amboobai, ha
obá boyà guityām6, bolver la cara zerle estar enfrente. Chemboobai, ha
de verguenca. Ahobaboya ñaembé, zeme estar enfrente. Chem6yngóguo
bolvi el plato boca abarco. Ehobáboyá bai, pusome enfrente de si.
tatá, poner los tizones enfrente unos Tobai há, rostro buelto házia ar
de otros. Nde robaboyá boyá mbae te riba. Cherobaíbá, buelvo el rostro ar
tyró rehé, mucho desollinas con la vista. riba. Ambo obaíbá, bolver lo de aba
393/387 393 v./387 v.
TORA TOBA

aco arriba. Hobaibábo hecóny, está Tobayú, Rostro amarillo. Chero


buelto házia arriba. bayú, estoy amarillo y medroso. A
Tobaichuá. r, Rostro enfrente,com ñèmbo obayú yecoacú agui, de ayu
petir. Tobai guāra, idem. Cherobay nar tengo el rostro amarillo.
chuā, el que está enfrente de mi. Che Tobá mégúā, Gesto. Che roba mé
rog robay ahér6ga rini, su casa está güā, hago gestos. Anémbo oba mé
enfrente de la mia. Cherobaychuāra, guā, idem. Hobá mégüā chébe, hizo
el contrario, s. que está enfrente de me gestos.
mi. Ambo obay chuā, ponerlo enfren Toba mi, Rostro escondido. Ayeo
te. Amboyobaychuā, poner uno en bá mi guitecóbo, ando avergongado.
frente de otro. Añémbo yeobaychuā Ayeobamy guityām6, escondo la ca
hecé, pongome enfrente dél. Nache ra de verguen ca.
ro baychoäri, no tengo contrario, com Toba pai, Cabello que cuelga por
petidor, o quien esté enfrente de mi. la frente. Añémbo etoba pai, de eome
Oyoobaicatú huí pepó, ambas plumas crecer assi el cabello, coleta.
tiene la flecha. Ahobaichuá, soyle Tobapé, Merillas. Oñémbo etoba.
competidor. Tobaichuāra, competidor. pé pytā, afeitarse los carrillos. A
Tobaichuarí, Competir,ponerse en ñémbo etobapé pyräng, idem.
frente. Ahobaychuarí, hagomele ad Tobápe, En el rostro. Acerobapeí
versario. Ahobaychuartí yñängaipá racó epe açe recó haguepípé, l. A
pipé, ayudole a pecar. Che ro bay cerecó ñèmi haguer racó omboy ehú.
chuari tecó marāngatú pipé, imita açerobápetei, zaherir.
me en la virtud. Ahobaichuartí, ten Tobapecáng, Los hues8os de las
go competencia con él. mecillas. Cheretobapecäng, los hue
Tobaity, Las narizes enfrente.Che ssos de mis mercillas (h : gu).
robayti, me encontró. Ahobayti, le Tobapi, El principio del rostro, o
encontró. Na hobaytimy, no le encon cara de la cosa, haz, superficie. Aya
tré. Oroño obayti, nos encontramos. cá róba pipé amói, puselo sobre lo
Tobayá, Superficie abierta. Gui demas que está en el cesto. Hobapí
rá y tobayá rāmó, empieca a tener rupí ahechag, vilo por encima, por
pluma el pollo. Ndei otobayābo ra la abertura, o resquicio. Hobapí gui
gè, aun no tiene pluma. rupí, amäé, miré por debaco. Toba.
Tobaya, El que está enfrente, cu pipé amoi, puselo por encima. Hoba
ñado. Cherobayá, mi cuñado (h: gu). píguára an6hé, saqué lo de encima.
Añémboobayá, hagome su cuñado. Hobapi peguāra ñ6 aiquaá quatiá
Ahobayá, contrariar, serle contrario. m6ngetábo,aunque leo en el libro, no
Tobayāra, competidor. sé lo que dize. Evangelio ñee robapí
Toba yèrá, Rostro sereno. Amboo peguá, lo literal del Evangelio.
ba yerá ahé ymbo oribo, serenée Tobá pipi, Juntar las caras. Che
el rostro mostrandome alegre. Na roba pi pigi oübo, encontrome. Aho
cherobá yerábi rangé ndébe, amdo bá pipi guihóbo, encontréle.
toda via con enojo contra ti. Nache Tobapibo, Boca abarco. Obapibo
robayerábi che quéragui, estoy toda aycó, estoy boca abaaco. Hobapíbo a
via con el rostro a dormecido. Chero moi, puselo boca abasco. Hobapíbo
bá yera catú cheñèmoyró quabiré. oábo añärètāmè abá: obapíbo tui api
Cheroba yerárām6, ya me he desenoja reymà ne,siempre estaran boca abaaco
do.Tobáporia huberecó yerá, benigno. los que assi cayeren en el infierno
394/388 394 v/388 v.
TOBA TOBA

Tobapipó, Colmo. Ahobapipó, col Toba pohāng, A feite de rostro. Che


mar. Ambooba pipó, idem. Cherobá roba pohāng, afeitome el rostro. Aye
pípórām6 arecó, tengolo delante de obá pohanó, idem. Ahoba pohânó,
mi. Oreamó tareÑmbára robapipó rā afeitarle. Ambo oba pohânó, hazer
m6 oroycó, estamos en frontera de que se afeite.
enemigos. Tobá pucá, Rostro risueño. Oñém
Ahobapíog, Arrasar lo colmado, l. bo obá pucatei, ypíapYtíí yèpè, mu
Ambo obapi yará. Ahobapí yrimó, estra el rosto alegre, aunque trae
añadir en la boca de la cosa. Ahoba triste el coraçon.
pírtí, poner en la boca assi. Toba quaré, Rostro hoyoso. Chembo
Cheroba píce, Assoméme. Hoba obaquaré mbiruá, las viruelas me han
pícé yací, assoma la Luna. Hobapí decado hoyoso el rostro. Mbiruá po
cé temytymä, sale ya lo sembrado. rara eyndahoba quarei, los que no
Ambo obapícè chepó, assomar la han padecido viruelas, no tienen ho
mano. Heté ohobapícé, assomo el yos en el rostro. -

cuerpo. Gueté ombooba pícé, assomo Tobá räängá, Mascara.Añémboobá


su cuerpo. raāngarií, ponerse mascara. Tobá ra
Hobapi raco yàba, Cobertera. Ho ängába ri añémboté, l. Añém6 obá
bapítymbába, tapadera. Ahobapyty, raāngába, enmascararse. Tobá raān
tapar. Ahobapírahoi, cubrir. Ahoba gárerequāra, l. Toba raāngā pipé
pítÑmboí, destapar. Ahoba pí tÑmbá oñémbo tébae, enmascarado. Añem
bog, destapar. Ahoba pira coyà boobá ty pece, ponerse blanco la mi
mboí, idem. tad del rostro. Ayeobá pytā pece,
Toba pÑti, l. Hoba pyty rá, desa ponerse la mitad colorada del rostro.
tar. Ahobapíçog, apretar la boca pa Toba tymbá, Rostro todo blanco.
ra que quepa mas. Ahoba pípí, apre Cherobatymbá quíhi yeagui, hene de
tar con la mano. Irobapihó, mengua mudado de miedo. Morandubaí chem6
el rio. Ahoba pí n6ng, llenar, poner oba t$mbá, las malas nuevas me han
en la boca. Ahobapi y moinyhém6, hecho demudar.
rehenchir. Ahoba pi echag, mirar Anguá robá rāmi, Del tamaño de
por de dentro de la cosa, seminare la boca del mortero. Yapepó robárā
ectra vas. V. Taí. r, hijo. mi, de la manera que es la boca de la
Ibícotí guacäng ombó obá pi gua olla. Guaracapá robá rámi, del cir
bira, Las ramas del guabira se caen culo de una rodela. Quaraci robá amà
de cargadas, l. Oguero yeaybiguo rāmi, como el circulo del Sol. Chero
bapí oibá arí. barí yepé aype águi hóbo, con el ros
Hoba pítui, Rebosa. Ambo oba tro fuy apartando breñas. Ayeçarecó
pítui, hago que rebose. hobarí, acuerdome de sus facciones.
Ahoba pía, Arrasar lo colmado. Tobai, Enfrente.
Nda hobapíári, no le he arrasado. Tobaya, Cuñado. V.Tobá.
Tobapití, La boca de la postema Tobapíog, Quitar colmo.
donde parece mas madura, etc., o el Tobaque c. d toba, rostro, y que,
pique quando muestra su boquilla. aquil, En presencia, delante. Cheroba
Hobapíuni oina, aparece lo negro. que, en mi presa ncia (h: gu). Chero
Hoba pífini tíing, parece la nigua. baque che angao, en mi presencia
Tobapó, Assomar. Cherobapó, as mormuró de mi. Hobaque ay guiāma,
somo. Hobapo rau, quiere assomar. estoy en pié en su presencia. Ibíra y ya
395/389 395 v./389 v.
TööQ TOPA

ruçú robaque araha, puselo ante la Tipà poro m6 mârändeté oguer66 c


justicia. Guobaque oguerecó, tienelo aracaé, Dios sufrio muygrandes afren
junto a si. -
tas. Ero6çã que Tüpā ré hé, sufrelo
Tobati, Barro blanco. por amor de Dios. Poro guer6 6çã há
Tobe (imperativo), Deca, y de rad. ra, el que sufre mucho, o tiene mucha
Tobeyepe, de calo assi. paciencia. Tó 6cängäríañem6ndé, l.
1 Tobi, Un pececillo. . Añe m6çaénà tóóçã rehé, l. Mbae pià
2 Tobi, Mojado. Cherobi, estoy mo cábām6 t66çã ngā arecó, estoy arma
jado. Ámá chemboobi, la lluvia me do paciencia. Che píá 66çängatú, soy
ha mojado. I capí rehé eherobi, el sufrido en trabajos, y callado, etc.
sereno me ha mojado. Añémbo obí, Mbaerèro6çã, paciencia.Cher66çam
yo me mojé. Ambo obí cheaó, mojo mi bá guitecóbo, he perdido la paciencia.
ropa. Cheapí hobí, tengo la cabega mo Chapicó ar66çã herecóbo, veis aqui
jada. Cherobí potarey rām6 añémi, que le estoy sufriendo. Na her66 cān
escondime por no mojarme. Guobírā gapíra rigüái añā rétämé guāra recó
m6 oyebí, bolviose por estar mojado. ací, no son sufribles las penas del in
Che mbo apirobi āmā, mojóme la ca fierno. Chem66çãmbá, l.Chero6çã m6
beca la lluvia. embíre Vmi omboyarog che hegui, ha
3 Tobí, Azul, y verde, y está azul. zeme perder la paciencia. Gu66çãn
Hobí témytÑmá, verdeguea lo sembra gueraríTüpā niñänderereco mégüai,
do. Hobi ímá, ya verdeguea. Hobi ca Dios nos sufre con paciencia. Ndi
tú eté tecó márängatú, florece la vir yuru66çángy Perú, no guarda Pedro
tud. Amboobí, teñir de azul, o verde. secreto. Che yurú 66çāngatú, yo guar
Caa obi, añil. Para ríobí, el agua de do secreto. Chero 6 cänguerari nai
la mar. Ibagobi, azul celeste. núpaucári, paciencia he tenido en no
4 Tobí, Puntiagudo. Chepi obí, mi a verle agotado.
pié puntiagudo. Amboaqua obí, aguzar Topá. r, Perdido. Cheropá perdi
la punta. IIobí hobi, está puntiagudo. me (h : gu). Cheroopá caarupi, perdi
Tocai, Corral (h: gu). Mbaca rocai, me en el monte. Chero pá guiñeèngā,
corral de bacas. Cherocai, dize el ca perderse en el razonamiento. Chero pá
cador al cerco que haze para no ser ropá guitecóbo, ando perdido. Che
sentido de la caca, y el andamio que recó opá oparí guitecóbo, traygo una
haze para enlacar aves. vida perdida. Amboopá, hazer que se
Tog, Admiracion.Togguiconó, mire pierda. Añembooparí, perderse en lo
con lo que viene, l. Tog guiconorá. que dize, o por el monte. Hopariçe ahé,
Tomí, Polvo de la harina (y: o). es amigo de perderse. Hopá oicó, está
Mbactomí, cosa pulverulosa. Am6to perdido. Chero págui tiām6, quedar
mí, hazer polvo. Näñém6 tomi mba corrido, confundido. Amboopá ymó
ñande mänórām6ne, nos bolvereinos tiām6,hazere quedar confuso corrido.
en polvo. Topatí, Aar la hamaca. Ahopati,
T66çã, Sufrimiento. Chero6 cá, me atole la hamaca (m6: ngāra: hára).
smº fren (h: gu). Aro6çã, yo le su fro Cheropaty epé, atame la hamaca.Guo
(ngä: ngärà). Cher66çãmba, acabase patirām6 oñénó, luego que le ataron
me el sufrir iento. Cünfimina hoóca la ham aca, se echó, se acostó. Na ho
ängy, los niños no tienen sufrimiento. patyhábi, no se ha atado la hamaca.
Che m6 mârà haguéra ar66çã, hele Nopäti, es lo mismo, aunque difieren,
sufrido las afrentas que me ha hecho. que la H, de Hopati es relativo, y
396.390 -
396 v./390 y.
TOPÍ TORÍ
este es absoluto. Con el reciproco, Yo, tätäi, no tengo fuerca en las coyun
atar las dos estremidades de la hama turas. Cāngué ropítá cuérupí amón
ca. Añ6paty chébe, atome mi hamaca. dog, cortar por la coyuntura.
Añ6paty ychupé, atole a él la hama Toquecy, Cerco, impedimento. Aho
ca (m6: hára), y si se pone hamaca, se quecY, cercar (m6 : ngàra). Che ro
quita el Pa. Añoti cheque há, atomi quecy, me cercan (h: gu). Ahoquecy
hamaca. Nañ6paty ycó, no he atado hembiaporã ychupé, estorrarle, impe
la hamaca. Nañópatymbibi, no ay dirle. Ahembiapó oquecy, idem. Aho
palos en que atar la hamaca. Nopa quecy mendára, estorvar el casamien
tymbi catú, ay en que atar hamacas. to. Ndahoquecy mbábi ahe mendára,
Nopatymbi piú, blandean se los palos su casamiento no tuvo impedimento.
de la hamaca. Ndoyehúbi ymèndá roquecy mbába
Topé, Parpado de los ojos, vaynas amó, no se halló impedimento.
de legumbres. Cheropé, mis parpados Toquí, Broton, retoño. Hoquí, está
(h: gu). Cheropéá, mis pestañas. Che brotado, y su broton, y tiene broton
ropepí, el cuero de los parpados. Che (gu). Mbaéro quí rocai, huerto, l. Mbae
ropebí pebí, pestañear, l. Cheropepí roquí rupába, idem. Hoquí ibirá, bro
pepí, idem. Cheropepí mÑmÑi, palpi tan los arboles. Ahoquirog, quitar re
tar los parpados. Cherope rírii, l. nuevos. Hecoa y mändéra hoquí,
Cherope cicíi, idem. Cherope pirätäi, ha buelto a su mala vida.
estoy soñoliento. Cherope hii, tengo T6ré, Cosa discorde, voz desento
sueño. Topehii uçú, modorra. Tope nada, cosa tuerta.Cheñèé t6rè, soy de
pi rurú, ojeras. Topepítängaí, l. To sentonado. Cheañó cheñee t6re pora
péqúa, soñoliento. Tope ií, lagañas. hei tá patímé, yo solo entre los can
Añéopeimbog, quitarselas. tores soy discorde. Ibírá t6re, palo tu
Cümândá ropé, Frisoles con vainas. erto. Añémboecó t6ré guitecóbo, des
Cümândá ro pequí, frisoles con vai digo en mi proceder, o vivir, de los
nas tiernas. Aho perfipà cümândá, que demas. Porahei eii patíme petey ñ6
brar frisoles. Hope I pirāmó, ya echan aubé yñeé t6ré rām6, poraheipá om
vainas. Hope pirirí, abrirse las vainas. boaí, una voz sola desentonada que
Acherope hii poarí, l. poboí, de car aya en la musica, la echa a perder
el sueño, vencer el sueño. toda. Hecó torèbaé abá mârängatú
Topeá, Pestañas. . Topé. paíímé oycóbo petey yepé aubé, opa
Topebu, Ahito, indigestion, leudar catú y m6mbochíni, aunque no aya
pan, idem quod Apebú. Hopebu: che mas que uno malo entre buenos, los
rembiu. Che ropebú, estoy ahito. A echa a perder.
ñembo opebú. Torí. b, Alegria. Cherorí. b, yo me
Topehii, Sueño. V. Topé. alegro (h : gu). Toriba aprey, gozo
Topítá, Cuento, testero, estremo, eterno. Toribai, grande alegria. Torí
coyuntura de huessos, etc. Carā mé beté, grande y verdadera alegria. To
güā ropítá, los testeros de la casca. ríbeté hápe, muy alegremente. Torí
Tayacú ty ropitá, trompa de puerco. beté apírey rerequara, bienaventura
Igá ropítá, popa de canoa. Og ropí do. Torítei, vana alegria. Cheroríbe
tá, culata de casa. Hopítá ríbé aycó, té má! ah! como me alegro Cherori
voyle a los alcances. Mymbucúropítá, pig, acabóse mi alegria. Opa cherorí,
cuento de langa. Naèmbé ropítá, sue l. Cherorípab. Atoríbereco, tengo
lo del plato. Che cängue ropítá na alegria. Amboorí, alegrar, dar gusto
397/391 397 V. 391 V.
TU TU

ser complice, ayudarle en sus intentos. rí tequára pyā m6 mbiri oicóbo Ti


Añèmbo ori, alegrarse. Nambo oribí pà agui raé! ah! quan le cos estánde
cherapichára yñänga y párám6, no fuy Dios los pecadores ! Tu he cababag
su complice. Oñ6mboori pápe oyapó, ete picó ahè raé! o que desollinador
hizieron lo con gusto, ayudaronse. O es fulano en ver Tu y marāngatú.
roñombo ori, enfervorizamonos ad etey picó ahérá ah! que bueno es fu
invicem. Cherori auteicherecó aú lano! Tu yñängaypábete ere icoraé!
m6mbeguábo, vanagloriarse. Oñom o que gran bellaco eres ! Tu mande
boorí y yucá háguāmā, aunaron se pa porechageté catu picó ahé! o que a
ra matarlo. Oñómboorí pára, compli amigo eres de verlo todo Tu Tipà.
ces. Chemboorítei che angay pá, tuve márängatú etey pico raé! ah! que
complacencia del pecado. Cherorígui bueno es Dios! Tu poro m6py ni
tecóbo, ando alegre. Heco orí, alegre eteí picó co ibírae rá! o que engaño
de condicion, l. Horí hori becó. Che so es este mundo Tu p6rangeté etey
rorí y có guyténā, ando alegre. Che tepia Tipā remym6ñanguéra o
rorí pápe, alegremente. Abá orí pora quan hermosas son las obras de Dios !
bíquírām6, l. Porabíquihápe, alegre Tu nandetey tepià Tipá ogracia o
en el trabajo. M6rändú ori, alegres meé oyeupe tequara upe raé rá! ah l
nuevas. Cünimihori horibí, alegrito como Dios comunica su gracia a los
niño. Toriba acñgi, menguados delei que le sirven!TuTipāmārängatú erei
tes. Toriba machem6ānāmi, alegrissi có picó raé! o Dios, y que bueno eres !
mo estoy. Che pepó pepó cheroribā Tu harí explica mas la admira
m6, bailo, o salto de plazer. Ambo
cion dicha, pero con desden. Tu harí
ori itá, repicar las campanas.
picónde angay pá o que malo eres !
Tor6r6, Chorro (y: o). Otör6ró,
chorrea. Otor6r6 cheríai cheri, corre 2 Tü. n, Negro color. Chertí, es .
me el sudor. Ator6ró guitecóbo, voy toy negro, o prieto (h: gu). Hühába,
me de camaras. Ator6r6 guiñémoÑró negrura. Abahú, hombre negro. Hun
m6, estoy muy enojado. Añémbo to daí, muy negro. Am6üí, en negrecer.
r6r6 teiangay pába gui, ando derra Am6íí cheaó, tiño mi ropa de negro.
mado en pecados. Hündéra, lo negro que fué. Na húnga
tui, no está bien negro. Hü matā, me
T6tó, Latidos, temblar. Chepíá t6 dio negro. Chepía híí cheñemoÑró m6,
t6, me late el coraçon.
tengo el coracon negro de enojo. Añe
Tötói, l. Otötói, Interjecion admi m6 pía hü guitecóbo, ando perdido
rantis. Otot6i pe ahè opochi eté rae de enojo. Hümbárá, l. Hüpárá, man
rá! ó que bellaco es l chado de negro. Ypí fini, lo negro de
Toú, Interjecion admirantis de co la nigua, o tumor. Chepícápé fini,
sa grande. Toú ahè yquirá ó que lo negro de la uña del pié. Chepoape
gordo es Toü puguy peé peängay pá finiayoog, cortar lo negro de las uñas.
bete rehé peñangarecó eÑmā es pos: 3 Tu. g, Pavesa, cenica, chamus
sible que no hazeis refleccion de la quina. TatapÑi rugué, cenica de bra
gravedad de vuestros pecados! sas. Tataendi ruguéra, pavesa de vela.
1 Tu, Ah admiracion del varon. Tataendi ru bocába, despaviladeras.
Tu aguí yeteí eté Tüpà upé tequā Ahubog, despavilar (ca: cara). Ahú
rām6 picó ace rerecóny raé! ah que peyú, soplar las brasas, la pavesa.Cu
bueno es servir a Dios Tu angay pa hugue l. Cuçugue, lo quemado de los
398,392 398 v/392 v.
TU TUB
campos. Tata pÑigugueri oinäoy cobe estoy. Nderub, estás. Tub, está (t: h :
pucú,las brasas se conservan mucho en gu). Cherúbam6, estando yo. Túbā
su cenica. Chemohíi huguéra, hame mó ara háne, l. Húbāmo. G úbām6
en negrecido la cenica de los campos. omänó, estando se murio. Che omón
Acucú bondí, l. Acuhu bondi, abra geta cherúbām6, ománó, estandole yo
sar los campos. hablando, se murio. Ángbae tubíndi
4 Tu. r, enir, y ir. V. Yu. n. 2. catui, no es bueno que queden estas
5 Tu. b, Huero de pescado. Pira cosas. Chembo ubí guo pe, de róme en
rú. Gu omboa pirá, l. O y eu mómbó su casa. Ahe chemóngetá túbāmó a
pirá, desovar. Nde y pirá gumboabo, l. matiri hoá, estandome hablando, cayó
leí oyeú mboaränge, tiene dos re un rayo. Quie che rúba m6 bé aypó,
ciprocos, y dos relativos. Nda túbi, l. aun estando yo aqui sucedio esso. Che
Ndahúbi pirá, no tienen hueros /os rubiré catú ay pó, esso fue, o sucedio
pezes. despues que yo estuve. Na cherúbām6
6 Tu, Golpe. Chembotú, lo mismo guara rñgiai aypó, no es esso del tiem
que Chembo íapú, me aporreó. Am po en que yo esture. Na cherubibei
botú, yo le a porreo (bo: hára). Ambo acoi pe, no estra ve entonces.
tú ibícóca, pisar tapias. Chembo tu Tu. b, Mojado. J. Tobí. n. 2.
tú chererecóbo, diome muchos porra Tubangá, Padrastro, padrino.
cos. Cheacäníindú, me dá porragos la Tuá, Cohollos, tallos, palmitos. Iba
cabeca. Y tomase por tener calentura. pítā uá, palmito. Tayao rñá, cogollo
Itú, el salto. Ituguaçu, salto grande. de coles. Hífià atā, tallos duros. Hua
7 Tu. b, Padre. Cherúba, mi padre. quí, l. Huangí, tiernos. Na hfià bae
Túba, ejus pater. Gu, suus. Na che rigüai aypó, esso no tiene tallos. Hu
rúbi, no tengo padre. Na cherúba ri angí anohé y tayarehebé, saque su
giäi, no es mi padre. Tubangá, pa palmito, y el pié de l. Guàngaríbé iba
drastro, y padrino. Tubeté, º erdade pítängí ocai, quemose la palma con
ro padre. Tub Ñmbaé, sin padre. Che su pa/mito. Caa ambíquí ce, echar
rúbāmó arecó, tengolo por padre. cohollos los arboles. V. Caa.
Cherúbām6 oycoboé, l. Cheru oycó Tubatí, Madrastra. Cherubatí, mi
ya bérāmó oycóbo chembo araquaá, madrcº stra.
como mi padre que es, me corrje. Tub , Hºstar. I. Tú. n. 9.
Cherúbabi hápe oycó, no parece a mi 1 Tubí c. d. hu, cenica, y i, qui
padre. Nanderu bípí, nuestro primer tar, Quitar la chamuscado, cenica
padre Adam. Amboubé, doyle otro pegada a la cosa. Ahubí, yo quito lo
padre, no le conozco por hijo. Nache chamuscado. Ahubó, idem. Ndei hu
rerecoi gúbām6, no me tiene por padre. bíbo rāngé, aun no se ha quitado la
Che rúyaogPerú, Pedro es mi parien chamusquina.
te cercano. Gubāngárām6 ñóte che 2 Tubí, r, Polvo, cenica, y cenici
rerecó, tieneme por padrastro. Tú bā ento, y blanco. Ytubí eté checotí, está
m6 yepe ché, hae ae gúbām6 na lleno de polvo mi aposento. Ndi tu
cherereco potári, aunque soy su pa biri, no tiene polvo (y: o). Tubirámá.
dre, no me tiene por tal. Hupi catú memène ñändé, todos nos hemos de
Tüpà ñanderúbām6 yarecó, con ra bolver en polvo. Tembiú ytubí, está
zon tenemos a Dios por padre. deshecha la comida de cocida. Ytubí
8 Tu, b, La aveja maestra. ai mémé ibí rémymééngá ñandébe,
9 Tu. b, Estar, descar. Cherub, yo todo es polvo lo que nos dá el mundo.
399,393 399 v./393 v.
TUCú TUGU.
Íbirá tubí, palo carcomido, o carco Túcú, Admiracion. Tucú y marān
ma de palo. Ytubí catú ibirá, está el gatú rae! o que bueno es!
palo comido de broma. Eru ibíra y tu Tucúynó c. d. tu, admiracion, cui,
bí catúbae toyepotáte tátá, trae palos demonstrativo, y n6, tambien}, El, o
secos para que emprenda el fuego. otra vez. Ourí tucui nó, mirenlo co
Aotubí, ropa cenicienta, desecha, rota.mo buelre otra vez. Oñeêngitucuinó,
Noymei y pítubí reri amó, no ha que miren qual está allá aquel hablando.
dado cosa. Y pytubí rèry amó yepé Túcñmbaí, Palma de que hazen fle
ndipóri cheñém6Yró, no me ha que chas. Túcífimbai tí, palmares destas
dado rastro de enojo. Añémóndubí, palmas. -

7lenarse de polvo. Añémbo tubí, idem, Tucíimbó, Cuerda, soga. Tucíimbó


y bolverse en polvo. Chepitubí guite capiy agui yyapo piréra, soga de es
cóbo, ando lleno de polvo. Oñémbo parto, etc., similia. Guèmbé pítuci
tubibae rámā mémé ñandé, hemonos mbó, l Tucíimbó guembe pi rehe
de bolver en polvo, l. Ytubí rām6 oy guára, cuerda de cascaras de guembe.
cobae rámā ñandé. Aytubí rog, sacu Mbae pi tucúmbó, cuerda de cuero.
dir el polvo. Ytubírocába, plumero, Tucífimbó po guaçu, cuerda gruessa.
y escobilla. A y pítu bÍropá hera há Tucíimbó pomyni, l.poi, delgada.Tu
bo, llevarlo todo, barrerlo. cimbó quytā, ñudo de cuerda, o cu
Tubí. r, Dizen todos al tio hermano erda con ñudos. Am6poquytā quÑtā
de su padre. Cherubí, mi tio (tu: gu). tucümbó che angay pá rehé che ma
Tubichá. b, Grande en calidad, y énduá hágüāmā, acordarse de los pe
cantidad. Cherubichá, soy grande de cados por ñudos de cuerda. Tucfimbó
cuerpo, y soy casi que principal. Che quYtā rehé aipapá, l. A m6 poquytà
rubichá y epé cuntimi rām6 cherèrecó, y papábo, contar por ñudos.
aunque soy grande me tiene por niño. Tugúa, Assiento, culata, popa, tes
Amboubichá, engrandecer en honra, tero por dedentro. Igá rugüa, popa
y aumentar la cosa. Añémbo ubicha de canoa por encima. Cara mégüā ru
tei, me en sobervezco, engrandezco. guá, el testero de la cara por deden
Cherubichá, mi superior. Che hubichá, tro. Yapepó ruguā pog, quebróse el
yo soy su superior. Na cherubichábi, assiento de la olla. Yapepó ruguá am
no tengo superior. Tubichabeté, Rey, bopog, quebróse el assiento de la olla,
Emperador. Tubichabeté raí, Prin quité el assiento a la olla. Yapepó
cipe. Tubicha beté rembirecó, Reyna. ruguá ocúé, menease el assiento de
Tubichabeté raírá, el nacimiento del la olla, l. Huguá cätä, idem. Hugua
Principe. Tubichá bichá mbae quie pé, su assiento chato por dedentro.
haé aurae, entendi que avia por acá Haguá pe mbae rui, en la popa están
abundancia. las cosas, y en el assiento de sa caica.
Tubiró, Sacudir. V. Tubí. 2. Guguā pembae oguerecó ígára, en
Tubuñee, Silvo. V. Tibuñee. su popa tiene las cosas la canoa. E
Tífica, Paacaro conocido. Tíicändá, hugua upi y apepó, levanta la olla
plumas deste pacaro. Ticà yú, este por el assiento. Che rugua peímbae
pacaro amarillo. Ticà tyngué, el pi múngari, poco he comido, no he que
co. Na guaí teé riguái tíicà ombo ía dado satisfecho.
pí, dize el que es reñido, zahiriendo Tuguai, Cola. Huguai, su cola. Gu,
al que le riñe. reciproco. Huguai aci, rabon. Huguai
Tucú. r, Langosta, y cosa semejante. eY, descolado. Huguai api, cortada
400/394 400 v. 304 v.
TUYA TU M3

cola. Huguai aríañapÑtí, atar a la hagome viejo. Oñémbo tuyabae añān


cola. Ambouguai, hazerle tener cola. gā ñänderäängápe, hase envejecido
Ambouguai api, cortarle la cola. Ta el demonio tentandonos. Che tuyabae
yacú ruguai cáre noñémboibí, la co pe, l. pipé, en mi vejez. Ndereba he
/a del puerco no se endereza. Gugu mbice nde tuyabaé upéne, no llega
aipe oguenoi, tiene lo en su cola. Gu rás a viejo. Tuya purfiripí, l. Tuya
guai caba yu ombobabá mberú mbo yuguera, l. Tuya cängíri, l. quymí,
yeoita, los cavallos con sus colas e viejo podrido. Chem6 aybi che tuya
chan las moscas. I ruguai, la canal bae, l. Tuyabae remy moaybiche,
que haze la corriente. Huguai tai ha estoy consumido de vejez.
quí cuèri, 7leva muchos hijos tras si. Tuiaoggúe c. d. tu, padre, y yaóg,
Cheruguai chéremynguai rerecóbo, division), Pariente. Che tuya og gue,
ando acompañado de criados. Cheru mº pariente. Che tuya.ogué ucui, a
guai ari, estoy desmasalado. Chembo quel es mi pariente.
uguai arí Quarací, tiene me amodorri Tuyú, Lodo, barro, cosa podrida,
do el Sol. Huguai á ahe amYri, está deshecha de cocida. Tuyu ciclí, pan
descaecido. Nde ruguai yu, calientas tano. Tuyu mimú, dem. Tuyu ne,
mucho la silla. Nde ruguai yi, no te cienaga. Tuyu ty, barro blanco. Ytu
comides levantandote. Hugua huguai yu mymói, está deshe ho lo cocido.
etei ocaque guābo, va una larga rin Amónduyu, cocerlo hasta que se des.
qlera. haga. Ambo píá tuyu, podrirle el co
Tuguí, Sangre. Cheruguí, mi san racon. Chembo pia tuyu, me pudre.
gre y la muger dize esto quando tiene Ytuyu coó, está podrida la carne. Y
su regla) (h : gu). Tuguí aí ambo ú tuyu cheao, está podrida mi ropa.
chetí rám6, orinar sangre. Tuguí quí, Chembo piatuyu epé, has podridome
sangre lluvia. Tugui pochí, menstruo. el coracon. -

Che rugui pocli (dize la muger), Tuyú yú, Pacarote grande.


tengo mi menstruo. Añembouguí, en 1 Timbi, Cadera. Cherñmbi, mis
sangrentarse. A huguícá, hazer sal caderas (h: gu). Che rimbi aci, estoy
tar la sangre. Ambouguí pyrá cheaí, enfermo de los lomos. Cherümbí yeà,
ensangrentar la llaga. estoy quebrado por los lomos. Añeum
Tui, Rebosar. Otui yapepó, rebo. bí y eà, tengo las caderas quebradas.
sa la llaga. Otui cherori che hegui, Añefimbi apá, hazerle agoviar. Che
7. A tui cheroriba a gui, reboso de rífimbí yepeá, han seme apartudo, o a
contento. Ambotui, l. Am6ndui, ha bierto las caderas (dize la muger pa
zer rebosar. Ambotui og, quitar lo rida). Humbiábae, deslomado. Che
que rebosa. Ambotui p, hazer que rumbi quí ñā temi, idem. Ahumbíá
ces se. Otui herúb o, trae mucho. Otui l. Ahumbíaque og, deslomar. Añeim
mbíá oúbo, viene mucha gente. bípicó, estenderse acostandose. Tum
Tüi, Papagayo chico. bíaó, caraguelles. Cle rfimby aó a
Tuya, Vejez. Tuyabae, el viejo. móndé, y onerse garaguelles. A yeim
Tuyabae cácá, el que se acerca a vie. bi mómbi, l. A y eu mbi mópy, ceñir
jo. Chetuyabaei, soy ya viºjecito. Che se los lomos. Himbíquiraá ímà guirá,
porabíquí hague che cífinimbucú rā está el pollito relleno el nido. Cherüm
m6 che recó rehé; aycobé che tuya bi quí ñâty mú, estoy deslomado.
bae pipé, en la vejez gozo de los tra2 Tumbí c. d. hü, negro, y pí,
bajos de la mocedad. Añémbo tuya, centro), Morado, le cos, eco. Che penú
401/305 401 y/395 v.
TUNG TíPX
timbí,tengo verdugones morados.Hum Tfing, Nube del ojo. Cherecá ting,
bi pacatui I. X. ñ. y. onífipá hague tengo nube. Añém6 eçáting, crio nube.
ra, Christo N. S. estava todo acarde Tinguçú, Pulga.
malado de los acotes. Am6fimbi, po Tipã c. d. tu, admiracion, y pa,
mer morado. Hümbi coó, está mora pregunta: Manhú? quid est hoc º,
da la carne. Gimbirám6 y peú ne, Nombre que aplicaron a Dios. Tâpà
en estando morado tendrá materia. boyá, los siervos de Dios : y assi lla
Hümbi pÑtà, cardenalada cosa. Him man a los santos. Tipā boyá raān
bi che angaígue, estoy moreteado gába, imagines. Tüpà ay tecatú, el
de flaco, s. muy flaco. Híimbi etégui mismo Dios. Oyá catúrāmó oycobaé
túri, viene de muy le cos. Mórändú Tipā, l. Guecó yácatú oycoboé Ti
ümbi, nuevas de muy le cos. Hümbi pà, siendo Dios quien es. Tipà y po
gyñóte ahendú, solo el eco oi. Nee ta hápe, l. Tipã oypotá rāmó, que
fimbí, eco. Hümbipe ahá, voy muy le riendo Dios. Tipā móngetahápe, al
acos. Morándú rumbigi ñóte, nuevas tar. Tipā quatia, Breviario. Missal,
remotas. Humbí oiná, está leacos. etc. Tipā ñandérām6 oñém6ñā na
1 Timbíqui c. d. hümbi, cadera, Tipà nàm6 guecó agui poi bo rigü
y quí, punta, Pecon de qualquiera äi, Dios se hizo hombre, no de cando
cosa. Cuñà cä mimbíquí, pecon de su ser de Dios. Tüpà ñänderaihúba,
teta de muger. Mbacá cä mimbiquí, el amor que Dios nos tiene. Ñande
de bacas. Iba rumbiquí, pegon de Tipā raíhúba, el amor que tenemos a
fruta. Acerümbiquí, rabadilla de per Dios. Nände guaihúbām6 Tipā ñān
sona. Ipegrómbiquí, rabadilla de pa de raíhú, amando nosotros a Dios, él
to. Tayacu rfimbiquí api, rabadilla nos ama. Tipà ñände quaitába, los
de puerco cortada. Hümbiquí yapé mandamientos de Dios. Tüpà ñande
endi pú tayacú, está gordo el puerco. quaitaba atibíbíriñänderecóny, an
2 Timbiquí. r, Cierta especie de damos al revés de lo que Dios man
calaba cas, porque tienen pecon. Yña da. Ytaté ñanderecóny Tipā ñände
patítíimbiquí oape atáramó, está sa quaitába agui, l. Orombotaté Tüpá
zonada /a calaba ca. ñände quaitába.
Tümú c. d. tu, golpe, y mú, meneo, Tipà ñee rahareÑmà, Los que no
Menear, carmenar. Che motíimú che reciben la palabra de Dios. Tipá og,
reytí potábo, meneóme para derri la Iglesia, l. Tüpã róga. Tipā rero
barme. Amotífimú ibirà ibá món guita, bia harey, infieles. Tipà rerobia há
menear el arbol para derribar la fru ra, fieles. Tipàrerobia hába gui poy
ta. Am6timü amandí yu, l. obecha hára, hereges. Tipà túba, el Padre.
rague, carmenar algodon, lana. Tuyu Tüpá taíra, el Hijo. Tüpà Spiritu
tíimií, l. cicú, pantano. Chemó tü santo, el Espiritu santo. Mbohapí
mií tümú che angay pá, damme escru personas yepé peteyngatú ñó Tüpà,
pulos mis pecados. aunque son tres personas, no es mas
Ting, Nigua. Tinguçú, pulga. que un solo Dios. Tüpā raíra, l. Tipā
Täng timbi quiraá, nigua grande. taira, el Hijo de Dios. A Tipā én6i,
Tüng umbí quíraá aquí, nigua me llamar a Dios, y jurar. A Tüpã en6i
diana. Oñemo fimbí quíraá, haze se tei, juré en vano. A Tüpã en6i hupi
grande. Tüng raíra, liendres de ni guarari, jurar con verdad. A Tüpà
guas. Ting oyo quaré rayi, están a enoi hupi guarey rehé, mentir juran
peñuscadas las niguas. do. Ambo ayeté mbae yapúra Tipà
402/396 402 v./396 v.
TPA TUPA
rèn6ina, idem. Tipá ñeènga ri te nos alumbrasse de dia, y la Luna
quára, los que hazen la voluntad de para de noche. Ibi ñände rupábām6
Dios. Tipã raíhuba rí tequāra, los ñanderecobé porombucú oyapó, crió
amadores de Dios. la tierra para nuestra assistencia
Tipã y m6mbeú pí rey mbete recó, mientras vivimos. Ibí tu ñände abú
Dios es inexplicable. Oman6 y mbae hábām6 oyapó, crió el ayre para que
rāmā, es inmortal. Hecó apirú catú resollassemos. Tatá tembiú mboyí
nda hechacábi ñändereça pipé, la ñände yepeé, ñände recapé haguā
sutileza de su ser no se ré con los o mà abé oyapó, crió el fuego para sa
jos corporales. Hecó yoyaca tú nditei zonar las comidas, para que nos ca
opacatú rehé, es justo. Tecó márān lentasse, y alumbrasse. Mbae tetÑr6
gatú pórām6 haé, es la misma bon päbe yärām6 ñändem6yngó y poru
dad. Mborai hubiyara, ama infinita rehé, ñändehegui guaí húbañó oi
mente. Mboria hube recó póra hae, potárām6, todo lo crió para nuestro
es misericordiosissimo. Ypoyaycatú, uso, pretendiendo solamente que le
es dadivoso. Mbae pà bé rembiapià, a77l (ISSe 7708.
es obedecido de todas las cosas. Haei Y márāngatú tepiā Tipá! ó que
ndo hapià ri amó, el no obedece a na. bueno es Dios! Yºbahembí rey mbeté
dºe. Opoguípe mbae pabei oguerecó pià Tipā recó que incomprehensible
y quaita, es governador de todas las es el ser de Dios Hai hubipi tecatú
cosas. Heça gui noñémbiógimbae, l. pià Tñpà ó que amable es Dios Y
Heça pórām6 mbae opacatú, todo lo potaripí tecatú pià Tipá! que digno
ré. Ndo y eíri mbae y pogui, nada se es de ser apetecido! Ym6mbeú catú
escapa de sus manos. Ndiyi piri he pí reté pià Tipà que digno es de ser
cobé, es sin principio. Om6 ñängare alabado Y quaabi pí tecatú pià Ti
e y oicó, no tiene hazedor. Guenóndé pà que digno es de ser conocido. Ha
mbaé recó eÑmpei hecóny oyeecó piàripí tecatú pià Tipá! que digno
rerecóbo o yeco húpa, no huvo cosa es de ser obedecido Yero y päbe há
antes de Dios. Ypoguimbaepābé gue bām6 tecatú pià Tipá! que digno es
có rá yári, todas las cosas toman su de ser adorado Nen y pía eii pābé
ser dé7. Heíé ára ombocotí coti yn6n hábām6 tecatú pià Tipá! idem. He
gā, él hizo los tiempos, y que corriescó poränga tú tecatú pià Tipā! o que
sen. Guemyn guay rām6 heí heñi eté hermoso es Dios! Tipá petei y epé
Angeles oyapó, crió infinitos Ange mbohapí yaogräm6 oicó personas
les. Mbae ey y epé mbae opacatú o yāba rehé, Dios aunque es uno solo
móñá, crió de nada todas las cosas. son tres distintas personas. Túbanda
Ibag recó Ñ mbobé : Ibí recó Ñmbo taira rigüai, el Padre no es el Hijo.
bé hecó, es su ser antes que huviesse Tairandatúba rügüái, el IIjo no es
cielos, ni tierra. Hae o móngñbága, el Padre. Espiritu santo nda túbām6,
él ornó los cielos. Hae ombo pipig ndatairām6 rügüái, el Espiritu san
yací tatá pipé, él los adornó de es to no es el Padre, ni el Hijo. Aroyré
trellas. Oyeehé ñánde yecó hú hā Tipà nàm6 guecó rehé ndi yaocábi
guāmā ibag o yapó, hizo los cielos oy coe eY mâmó o yo ugui, pero en el
para que en ellos le gozassemos. Qua ser divino no se distinguen.
raçíñändereca peháhām6 ara pipé, Tupãci, Madre de Dios. Tupãcírā
hae yaci hábo m6 eçãcängatúbo o ängába, imagen de nuestra Señora.
yapó ñändébe, crió el Sol para que Tupãci niñängaipá bipí, l. Angaipá
403/397 403 v/397 v. II. 26
TUPÉ U

ypí ndoguerecoi, l. No ñā tói angai Tupichúa r c. d. rupi, y guara),


pábipí, l. Angaipá y pi cueychugui Familiar. Tupichuariya, hechizero
oñéguâpé, l. Nomboi pii angaipábi que tiene familiar (h: gu). Tupichua
pí, l. Ndiyipià rii angaipá ypi pipé, raí, mal familiar. Amboupichuaraí,
l. Oât6í ey oicó angaipábi pígui, l. No hazerle hechizero. Cherupichua, soy
ñém6 y ríii hece angaipá ypi, l. Ndi hechizero. Añembo upichua, hazerse
yapiaíangaipá y pi rehé, l. Angaipá hechizero.
ypí heçe ndoyeceári, la Virgen no Tupoi, l. Tupai, Vestido de muger.
tuvo pecado original. Añängā noñé Tupoyaçá, l. Caracá, red que les sir
m6 embià ri heçé, no hizo presa en ve de vestido. Tupoi yiba quá, aber
ella el demonio. Hae añó océ yepébo tura del fupoi. Tupoi yiba qua re
oicó angaipá ípí agui, ella sola fue ñémbai, habito con rapacejos en la a
limpia del pecado original. Tipaci bertura del braco. Cherebi tupo gui
pe teirá tir6 eté ndeguerecoi angaipá ñà nà, voy rabo entre piernas huyen
rehé, no tuvo mancha de pecado. Heíe do sin bolver el rostro. Hebitu poi
catú y yapí te riängatú guecó mà ahé che hegui, huyo de mi.
rängatú rehé santos pābègui, campeó Tutí. r, Dizen todos al tio hermana o
8u santidad con eminencia sobre la de madre. Che tutí, mi tio hermano
de todos los santos. de mi madre, y al primo de la madre,
Tupá. b, Sale de Ayu, estar. Gui y a los hijos de su tio hermano de su
tupa, lecho, cama, lugar. Chepírupá madre, s. sus primos.
ba, estrivos, y alfombra, o cosa en Tutiraí, Primo hermano. Tuti rayi,
que estan los piés. Acängupába, almo: prima hermana, dize el varon.
hada. Tupã quatia rupaba, atril. I U.
garupaba, puerto donde están las ca
noas. Ígarata guaçu rupába, puerto U. r, Venir, y ir. V. Yu. n. 2.
de navios. Ñande pírupábām6 yacita 1 U, Comer, y bever. Au, yo como,
ta yareco ibape ne, tendrémos en el y bevo. Che yú ni, yo lo como. Pira
cielo por alfombra las estrellas. Am yúni, los pezes lo comieron. Au ca
boyo upa gue, cocer en una misma guy, bevo vino. Au coó, como carne.
olla uno tras otro. Omboyo upa gue Aha coó guábo, voy a comer carne :
abá, hospedar a los que vienen suc guāra: guāba. Con este verbo se ear
cessive. Ambo upa gue cheremi m6 plica lo que se come. Con Acarú no,
ängaí, tener malos pensamientos. Tu sino, es con Rehé. Acarú coo rehé,
pa guerami eraha, llevalo como se es sustentome de carne. Ndaui, no como.
tá. Amboyoupague che angaipá pa Ambaeú, como cosas, l. Aumbaé: a
guera cheñemombeu ré, bolvi al pe vezes toma h: hau: ereú:hoú. Arago o
cado. Amboupa gue pague ara, pas guaba, dia de carne. Ara goo gua
sar el tiempo de dia en dia. Oñem beymä, dia que no se come carne. A
boupague pague ára raçápa ñande meè ndébe coó guā guāmā yeco acu
hegui, passasenos la vida, el tiempo. pipé, doyte licencia que comas carne -
Amboupague pague Tipā gracia y el Viernes, o vigilia. Epoí catú nde
rumóm6, aumentar la gracia. Abá u rembiú cueríru agui, no te comas el
pague pague, hombre sin assiento. plato y todo. Ndoiquaabi pacé guem
Tupai, Cosa que cuelga. V. Tupoí, biu cué, parece que no ha comido,
y Héné, y Pai. n. 2. de plato grande. que pide mas. Ou ípi guabirá, ya se
Tupé, Cestillo de cañas, a modo empiecan a comer guabiras, ya ma
404/398 404 v/398 v.
U UCUi
duran. Areté guaçu pipé ou ípí coó, gazo. Uba cäng, huesso del muslo. U
empiegase a comer carne la Pascua. bírú, calgones. Aub írú mondé, po
Ou hape ímá, ya es tiempo de que se merse caraguellas. Ynimbó uba qua,
coma, ut fruta que madura. hilo torcido en el muslo házia arriba.
Tembiú, Comida, y comestible. Che Ubí pi, házia abaco. Uba quangoti
rembiú, mi comida (h: gu). Tembiu guaraeyapó, tuercelo házia arriba.
tíbeÑrām6 au coó, por falta de comi Ubi pí cotí guāra eyapó, tuercelo en
da, como carne. Tembiu pó yepe au el muslo házia abasco. Ourehé y pó
çoó, aunque avia que comer, comí m6mbí hára, hilandero en el muslo.
carne. Na cherembiu aypó, no es Ubā. n, Aforro. Cheacängaó ubānā,
esso lo que yo como. Içog rembiúrām6 el a forro de mi sombrero. Niñfiban
memé ñandéne, todos serémos man dábi cheao, está sin aforro mi ropa. .
jar de gusanos. Ambo embiu, darle Ao chefibangatú, la ropa me abriga
de comer. Tembiú y rií, todo aderente bien. Añefibängatú, abrigome bien.
para la comida. Añefibà guitènà, estoy abrigado. A
Yúpí. r, Mantenimiento, comestible. ñéubate roi eY rām6 yepe, abrigome
Yupi ndipóri, no ay mantenimiento. aunque no haze frio. Ahapipe fibà
Ndo atay yupíra, no falta comida. che aó, aforro mi vestido.
Ndaheca hábi yupí, ay mucha comida. Ubá, Ubas. Uba ràcäng, gajo de
Yupírari tequara che, ando en bus ubas. Uba cäguy, vino. Uba rarí, ra
ca de comida. Che tequaraí yupi ra cimo de ubas.
rí, estoy muy falto de comida. Nda Ucá, Particula de composicion, y
yupíra rfiguái aypó, es8o no es co se pone al fin del verbo : significa
mestible. Yupí reté aypó, esso comese hazer la cosa por tercera persona; lo
bien. Che roó yupíreté, mi carne es que significa el verbo, ser causa, y
verdadero manjar. Cherugui ytí qui rige dativo, y acusativo. Ayapo ucá
cu píreté, mi sangre es bevida. ychupé, persuadiselo, hizelo hazer.
Po hāng ú, Bevedizo. Añèm6 po Chébe y yapouca píra, lo que me hi
hāngí ú, tomé bevedizo. Amo pohān zieron hazer. Nda ya poucári ychu
gíú, dile bevedizo. Yyucá haguāmā, pé, no he hecho hazer nada. Cherem
para matarlo. biapó ucá, lo que yo mandé hazer.
2 U, Echar, y sacar, poner, y qui Cherembiapó ucá cuereymà, lo que
tar. Amboú che cara mégüàme, pu yo no mandé hazer. Nda yyapo uca
se, eché en mi caaca. Ambo ú che ca píra riguāi aypó, no es esso cosa que
rāmégífià agui, saquélo de la caca. se ha mandado hazer. Ore m6ngarú
Ambo ú cheroga gui y m6ndóbo,eché aí ucá, es causa de que comamos mal.
lo fuera de mi casa. Amboú cherópe Cheyucá ucá, fué causa de que me
hen6inà, metilo en mi casa. Amboú mata88672.
cherembiú, vomitar. Chepó pipé am Ucai, Lo mismo que Cai, quemar.
boú che yurúpe, con mi mano lo pu Che poucai, me quemé la mano. Che
se en la boca. Chepópe amboú che rete ucai, quémome el cuerpo. Che
yuru agui, con mi mano lo saqué de poucai, no tengo aliento para cosa.
la boca. en el cuerpo humano. Uré. Nde poucaiimeteque ñandu, animate.
3 U. r, Gusano peludo que se cria U-cú, Leicos. U-cugui ayu, vengo
4 U. b, Muslo. Cherub, mi muslo de leoros. Nda u-cúpe rügüai, no es
(y o). Cheubárām6 arecó, tener sobre muy leacos. U-cú, muy le cos.
el muslo. Cheao ubárām6, sobre el re Ucui, Allá. Ucuiheconi, allá están.
405/399 405 v/399 v. 26 *
UÍ UR.U.G.

Ucui yhóni, allá van. Ucuitúri, allá Uí apererá, harina fresca engranuja
vienen. U-cui yhóni, allá va muy le da. V. Cuí.
acos. Abape ucuí? quien está allá ? Uí, Flecha. V. Huí.
Abá pucui, quien es aquel ? Uíbá, Cañas bravas. V. Huíbá.
Uçá, Cangrejo. Uçá curügüai, can Umbi, Lomos. V. Tumbi. n. 1.
grejillo. º
Umbú, Arbolillo conocido.
Ucú, Grande, largo. Og gucú, co
sa larga. Ibiray ya rugú, Alcalde, Uñé, Empeines. Che uñé, tengo
. Alguazil mayor. Cinfimbuçú, man empeines. Uñé aypo rará, padezco
cebo. Aobucú, ropa larga. Taqua ru empeines.
cú, caña grande.Ourucú, vienen mu Uñā atā, Empeines caballudos.
chos. Oyaba buçú, huyense muchos. Upé, Particula de dativo, lo mismo
Úctí, Temblor. Íbi ficti, temblor de que n para“. Perú upé, para Pedro,
tierra. Am6 ficü íbirá y á monguita, idem quod nadº, de movimiento. Ti
menear el arbol para que cayga la pã upé ohobaerāmā, los que han de
fruta. Am6 fictíaó y tubí agui, sacu ir a Dios. Ychupé, a él. Ychupé güā
dir la ropa por el polvo. Am6 fiçtí rāmā, para él. Ychupé am6mbeú, a
amandiyú guí rapá pipé, carmenar él se lo diace. Con Mburú, sirve de re
algodon con vallestilla. Tipà chey lativo. Chaha mburu pé, vamos a él,
o contra él.
moyró hagué che m6pi á fiçü, ator
mentame aver ofendido a Dios. Chem Upí, Cañas para flechas.
bo pía fictí nde raci recháca, siento Uquí, Cuñada (dize la muger a la
mucho tu mal. hermana de su marido, y a las muge
res de sus hermanos).
0guynó, Acedo. V. Taguynó. Urú, Paacarillo de hechura de ga
Uhei, Apetito, deseo, gana de co llina.
merlo. Ayuhei, tengo deseo dello. Yyu Urubú, Cuervo.
heytápe a Tipā rá, comulgo con de Urubú apiné, Gallinazo.
seo. Acarú hei, deseo comer. Yúhei pi Urubu ti, Gallinazo blanco.
catü Tüpà m6nguetá, es apetecible Urucú, Bermellon. Es un arbolillo
mucho el trato con Dios. Ndiu heitá que dá una fruta con pepitas colora
bi añärétäme hó, no es apetecible ir das, de que en Meacico hazen Achiote.
al infierno. Ndayuhei y piri che hó, Urucureá, Lechuza, y buho.
no apetezco el ir a verle. Uhei catu Urucurí, Palma.
píri, apetito bueno. Uhei pochí, l. ai, Urucurú, Cesto muy ralo, y acaula
mal apetito. Uhei ayaí, l. A y beteí, l. para tener paacaros y pollos.
matete, l. Cheréó yúheita, desear, a Uruguá, Caracol de agua.
petecer mucho. Añuhei, deseo bever. Uruguaçú, Un pacaro, y por su
Ndaiuhei quaábi, no tengo apetito, ni semejanca lo han trasladado a las
soy antojadizo. Ndiuhaitábi, no es a gallina8. Uruguaçú ai, buche de ave.
petecible. Amboiuhei, hazer que lo Uruguaçu cuimbaé, gallo. Uruguaçú
apetezcan. Mbae tyroete yú heitára, apichâi, cresta. Uruguacú capucai,
antojadizo. canto del gallo. Uruguacú ocuróbae,
Uí, Harina de mandioca. Uí aé l. Oye erubae, l. Oye upiá erúbae,
yñāquy gueroatárām6, no me rindo llueca. Uruguaçu curó, llueca. Uru
al trabajo. Nda uí rüguāi ché, idem. guaçú rupiá, huevos. Uruguaçú ru
406/400 406 v./400 v.
URUG. . UU
piá aígué, clara de huevo. Uruguacú gallina. Ndoyeupiá m6mboi, no pone
rupiá he çaguaá, huevo empollado.U- la gallina. Oyeupiá m6mbocatu, po
ruguaçú rupiá my m6i, cocido. Uru ne bien la gallina.
guaçú rupiá yyapecue rehebé, huevo Uru oé, Hongo. Urupé mambí, hon
con cascara. Uruguaçú rupia y bira, go que se come. Urupeá, l. Uruperó,
fresco. Amboyerú uruguaçú rupiá, idem. Urupeti, idem. Urupe nambi
echar gallinas. Uruguaçú rupiáné, po abí, otra especie.
drido.Uruguaçú rupiá ymbochirirípi, Urutaú, Ave nocturna. Urutaú rā,
tortilla, o huevos fritos. Uruguaçú ru gavitucho, crve de rapiña.
piámbichí, asados. Uruguaçú rupiá Urui, Paccarillo hermoso. Uruty
ocātābae, huevo guero. Uruguaçú ru rämt oñembo yegúa cuñā, afeitanse
piá pí, crudo. Uruguaçú pirú, pavos. las mugeres como uruti. Añèmbo uru
Uruguaçú cupi ati, espolon. Urugua ti guiñemboyeguābo, imito esta ave
cú que há, gallinero, o donde duer en engalanarme.
men. Uruguaçú quirá, enjundia, o Uú, Tos. Che uú, tengo tos. Y yuú,
gallina gorda. Uruguaçú rague, plutiene tos, O uú. Uú aí, asma. Uú atā,
pechuguera. Ndi piú cheuú, l. Ndo
mas de gallina. Urugua cú rocai, ga
cuei che uú, pechuguera cerrada. Uú
llinero. Uruguaçú rupiá apíteyú, l.
apíte pÑtá, l. pítänguéra, yema deyeahei, tos enfadosa. Chembo uú,
huevo. Uruguaçú rupiá apecue, cas causame tos. Roi chembo uú, el frio
cara. Omboya hupia, sacar la galli me Calt80 t08.

ua. Uruguaçu rupiá píahú, fresco


huevo. Ocuró uruguaçú, lloquear la F I N I S.
gallina. Oyerú, l. Oguerú, echarse la
407/401 y 407 v./401 v.

ERRATAS POR AHORA ENCONTRADAS:

En la Introd. p. V—3, la, las; VIII-13, mismo, misma: en el Vocab. p. 57-4, Iça; p.
373—17, ngatúbae; p. 449 —últ., manduá péhé: en el Tes. 302/296 v. —43, araquaa py
tumbí; 309/303—11, procession; 315/309 v. —27, oy porarà; 356/350—18, oheya.
O presente exemplar é um dos quinhentos,
mandados tirar pelo editor, V. de P. Seguro, em
papel de menos prego, afim de os distribuir
gratuitamente pelas principaes escolas de cada uma
das comarcas do Imperio do Brazil, no intento de
popularizar quanto possivel o estudo desta lingua
tupi.
ADVERTENCIA FINAL.

Para esta edição do Tesoro tivemos presente tres exem


plares da primeira, afim principalmente de obter a maior
correcção nos accentos; os quaes nem sempre em to
dos os exemplares se leem distinctamente; jà em virtude de
falhas da impressão, já por se haverem quebrado alguns
durante ella, en consequencia de ser ruim o papel; resul
tando assim o apparecerem como agudos , alguns accentos
circumflexos º, etc.
Além de qué: por vezes nota-se que o proprio Montoya,
durante a tiragem, acudia a efectuar as correcçóes que
notava; chegando até, uma vez, a accrescentar uma palavra,
como succedeu no artigo , Tay (6), dientesº; onde no ter
ceiro significado de ,tener dentera", na fol. 352/v., deixou,
em alguns exemplares, , Che mboái byryº, e emendou em
varios , Che mbóai pyry hayymbae“; e havendo outra vez
mudado uma palavra, que estava errada, no artigo, Hé (4),
saborº; onde no significado, Qoóré, , depois de haver-se ja
impresso , Sabor de pescado", emendou ainda em algum
exemplar Sabor de carneº, como devia ser.
Além de havermos admittido estas emendas, feitas pelo
proprio autor, e não designadas na sua fé de erratas (a qual
já dissemos haver tomado em consideração) fizemos nesta
edição mais algumas correcçóes, onde o erro e a competente
emenda eram manifestos. Assim, p. ex., não duvidámos cor
rigir vel em vez de rel, no vocabulo Añā; duro em vez de
curo, em, Aparätä“; aparear em vez de apartar, em , Apa
ríbiº; toda em vez de roda, em n Ay-tifiº; mojado, em vez de
momojado, em , Aquyº; mancha em vez de marcha, em n Bo.
¿l,
ADVERTENCIA FINAL.

r (1)“; caballo por cabello, em n Cabayuº; muerte em vez de


murre, em , Cá cá. rº; polucion em vez de opulacion, em
nHé (1), salida"; fama em vez de sama, em n Henó i“; alto
em vez de rlto, em n I baté“; muchos por mu—, em nYabetéº;
lo liado e pecadores, em vez de lo lo liado (f. 205) e peca
cadores (f. 214); el por del, em nMburu"; hostia por hastia,
em n Mbuyapé“; heme por heine, em , Piroiº; por em vez
: de dor, em pPià. 9º; n ambopoheiº por n ambopobeiº, em
n Poheiº; mano ¿ mono, em n Poiopó“; comedido por co
mido, na f. 328/322. Em nYugº (f. 199 v.) supprimos um o,
sem dúvida quebrado durante a impressão, devendo ler-se
como significado de ropa podrida, , Aoiugº, não n A iugº.
Na Arte, tivemos tambem que fazer algumas correc
çóes; e, entre ellas, uma bastante importante na 1º linha de
p. 31. Emendámos dador por dolor, segundo havia escapado
ao autor.
Já deixámos notado, na introduccão, o erro de pagina
ção do Tesoro, expondo como devia ser a 272º a que se
s inscreveu como 278º, erro que proseguiu até o fim da obra;
o que mantivemos, pondo porém por baixo do número errado
o correcto. Tambem devemos notar que a pág. 218 do mesmo
Tesoro vem, na edição de Madrid, designada como 205, o
que emendámos.
Em presença do cuidado por nós posto nesta edição, e
de que dão prova estes reparos, cremos ter direito a não ser
de improviso condemnados, se em alguma outra palavra não
concordarmos com o que se encontre publicado por outrem,
cujos esforgos somos alias os primeiros a louvar, certos de
que os estudiosos nào terão senâo a ganhar no facto de se
multiplicarem muito as edigòes, encontrando em umas não
reproduzido algum erro que na outra terà escapado, apezar
do maior cuidado posto pelo respectivo editor.
Pela nossa parte, muíto agradeceremos que nos sejam
advertidos os que se forem encontrando, e que reuniremos ,
em uma folha de erratas; sem nenhumas comparaçòes
que, mais que a Zelo pelas lettras, poderiam ser attribui
b
AIOVERTENCIA FINAL.

das a um espirito de rivalidade ou antagonismo, bem alheio


a nossos sentimentos.
O estudo destes diccionarios servirá a descobrir e a
aclarar alguns factos menos conhecidos acerca da ethno
graphia dos Tupis, comegando pelos da existencia da
circumcisão, entre os proprios Guaranis do Paraguay; como
evidentemente se deprehende, cremos nós, dos mesmos
significados que elles possuiam para designar essa operação,
segundo se pode ver das pags. 31 v.,51,52 v. e 143 v. do Tesoro.
A verificação deste uso estranho é mais um argumento
em favor de antigas heranças do velho continente; sendo
outro o do encontro na Criméa, por nós só ultimamente co
nhecido, de alguns antigos cadaveres em camucins. Tambem
pensamos que, das pags. 262 e 400/394 v., se deprehende
que o uso de certa especie de quipos mâo era estranho aos
Tupis do Paraguay. Pelo mais attento estudo dos presentes
diccionarios, conseguimos igualmente acertar com a verda
deira ortographia e significação de certas palavras, incluindo
algumas designando nacionalidades, ou antes bandorias.
Aproveitaremos este ensejo para, em additamento e
rectificação a quanto expozemos na pag. XII da introduccáo,
dizer que geralmente Montoya emprega o g, embora antes
de e ou i, com o mesmo som forte, como antes de a, o e u,
reservando o servir-se de gue e gui, quando o u deve soar,
Tambem usa do y, sem accento, para designar o som de j
portuguez ou francez; como se vé do vocabulo, Yibá“, braco,
(Tes., fol. 196) e de outros. -

Pelo que respeita ao supplemento a que nos referimos


na pag. VI da mesma introduccão, cumpre-nos declarar que,
havendo estudado a edição de Restivo, de 1724, por um
exemplar que temos presente, reconhecemos a impossibili
dade de o dar com esta nossa. Um tal supplemento se re
duziria á impressão completa da segunda edição da Arte, e
por conseguinte a um novo volume, com a repetição de
exemplos ou de regras que se deduzem de muitos artigos
do Tesoro. São taese tantas as addicòes de Restivo, que a
C II. 27
AD VERTENCIA FINAL.

sua publicação constitue uma nova grammatica; embora, no


titulo, este Jesuita, com a maior modestia, declare ser a
obra de Montoya. Contentar-nos-hemos pois, por agora, a
transmittir aqui uma breve noticia bibliographica desse livro,
cujo titulo integro é o seguinte: , Arte de la Lengua Gua
rani por el P. Antonio Ruiz de Montoya de la Compañia de
Jesus con los Escolios Anotaciones y Apendices del P. Paulo
Restivo de la misma Compañia Sacados de los papeles del
P. Simon Bandini y de otros. En el Pueblo de S. Maria La
Mayor. El Año del Señor MDCCXXIV.º
Depois da folha do titulo, vem as paginas III e IV com
as approvacòes do bispo de Buenos Ayres e do provincial
da Companhia em Cordova, e segue, nas paginas 1 e 2, uma
advertencia n al Lectorº, cujo teor passamos a transcrever:
» El artificio desta lengua (diz Restivo) es tan raro y sin
gular que, sin tener el principiante algun Arte o Sintaxi que
le guie y enseñe, no es facil alcanzarlo luego. Por esto,
algunos Padres, movidos de su mucha caridad, han com
puesto Artes y dado varias instruciones muy buenas; pero
ni todas tienen todo; y mucho trabajo seria haverlos de
pasar todos para aprovecharse de lo bueno y muy escogido
que ellas tienen. Este trabajo hé querido escusar yo á los
venideros; pues me puse de proposito a juntar en uno lo
mas selecto que en cada uno dellos hé hallado, siguiendo el
methodo del Arte que compuso el Ven. Padre Antonio Ruiz
de Montoya, que es esta obrita que te ofrezco; en la qual
hé tambien añadido muchas otras Anotaciones y reglas,
que yo hé sacado de várias composiciones de Indios y del
P. Bandini, tenido comunmente por principe desta lengua;
haviendolas primero averiguado con Indios muy capaces, y
comunicado con Padres muy versados en esta lengua. Salio
la primera vez sin suplemento, poniendo en su lugar todo
lo que pertenecia al capitulo de la materia de que se tra
tava; pero despues vi que para los principiantes, era cosa
enfadosissima haver de estudiar desde luego tantas reglas
y advertencias; que, aunque necesarias, se pueden muchas
d -
ADVERTENCIA FINAL.

de ellas estudiar mas de espacio, despues de haver estu


diado las reglas mas principales y mas faciles del Arte.
Dexando pues al principio todos los Apendices, para estu
diarlos despues con el Suplemento que va al fin del Arte,
tendrám, los que comiençan, un Artecito breve para los prin
cipios, y juntamente un Arte mas copioso para hallar, en
los Apendices y Suplemento, lo que les faltava para mas
perfecta inteligencia de la lengua.
mNo queria yo que esta mi pequeña obrita passasse tan
presto por las manos y ojos de tantos linces; porque todos
los dias hallo cosas dignas de reparo; por ser esta lengua
muy artificiosa y dilatada. Pero, porque el quererlo poner
todo sería nunca acabar, me hé determinado a concluyr con
ella, fiado en la mucha capacidad de mi lector, que, ayudado
destas breves observaciones, podrá facilmente entrar en los
campos tan dilatados desta lengua. Y asi echarés de ver que
no me ha movido otra cosa que el deseo de escusar trabajo
y de ayudar a los que comiençan. Si hallares algun yerro,
emiéndalo, no lo censures; pues no pretendo enseñar como
maestro, sino ofrecer á los principiantes lo que yo hé ido
notando como discipulo. Vale. N. N.º
Seguem mais estas linhas:
, Los Authores que se citan son: Ruiz, Bandini, Men
doza, Pompeyo, Insaurralde, Martinez y Nicolas Yapuguai,*
todos de primera classe“.
Nas paginas 3, 4, 5 e 6 encontram-se, mais claramente
explicadas do que na edição de Montoya, as nadvertencias
acerca de la pronunciacionº; e a pag. 7 começa pela, decli
nação do nome", seguindo a primeira parte da grammatica
até pag. 132; depois da qual vem, com uma nova pagina
ção, um supplemento em nove capitulos, que alcança até
pag. 116, no fim da qual se lé — Laus Deo —. Desde
pag. 117 até a 256, que é a última, e em baixo da qual
se lé — Finis —, inclue-se, por ordem alphabetica, um
* Näo Tapugay, como saiu imp. (LOrigine etc. p. 24). A gram. que ahi (p. 23)
dizemos de Bandini é esta mesma, pub. pelo P. Restivo em 1724 (náo 1734).
e
ADVERTENCIA FINAL.

glossario das particulas, e um pequeno appendice aos ad


verbios.
Cumpre accrescentar que os exemplares que deste livro
conhecemos contéemas mesmas emendas manuscriptas; sen
dúvida feitas ainda sob a direcção do proprio Restivo, antes
de publicada a obra; pelo que essas emendas deverão ser
tomadas em consideração, como verdadeira fé de erratas.
Cremos porém que mais serviço fará ao público quem
deste trabalho de Restivo, riquissimo, mas ainda um tanto in
forme, redigir uma nova grammatica, do que quem o repro
duzir simplesmente pela imprensa. E nào nos despedimos
de nos votarmos a essa tarefa, se acaso ella já não estiver
realisada no Brazil por um nosso compatriota, como não
tardaremos a nos certificar.
A actual edição da Arte, Vocabulario e Tesoro poderá
enquadernar-se em um só volume, para o qual distribuimos
com a presente entrega o competente titulo. O Cathecismo e
a Conquísta espiritual, quando venham a ser publicados, bem
que no mesmo formato, sel-o-hão com indepedencia da pre
sente edição. -

Visc. de Porto Seguro.

F IM.
JosEFNAGEL
Buchbinder derkk-of
uUniversitasBibliothek
WIEN.V/Rüdigerq3SS616.

Potrebbero piacerti anche