Sei sulla pagina 1di 6

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua

Nivel: Básico Modulo: II

1. La Oración
La oración es conjunto de palabras que expresan un juicio o un concepto.

a.- Ñuqa qillqani.

b.- Pedro wasinpi takin.

c.- Paykuna papata tarpunku.

d.- Wawakuna yachaywasiman rinku.

La estructura de la oración es quechua es de la siguiente manera:

Pedro wasinpi takin.


S C V
Toda oración en el caso del quechua consta de los siguientes elementos esenciales: sujeto,
complemento y verbo.

Pedro wasinpi wayñuta takin.


S C2 C1 (CD) V
En el segundo caso la oración consta de un: sujeto, dos complementos C2y C1 y el verbo.

1.1. Sujeto

Es la persona, animal o cosa de quien se habla o se dice algo.

a.- Ñuqa b.- Pedro c.- Waka d.- Wawakuna

1.2. Complemento

Tanto el sujeto como el verbo pueden ir acompañados de una o más palabras que completen
su sentido, por esta función es que se llaman complementos.

1.3. Complemento directo

Es el elemento sobre el cual recae directa o inmediatamente la acción expresada por el verbo,
su marcador es el sufijo “ta”.

a.- Juan wasinta pichan. b.- Qam lawata mikhunki. c.- Ñuqa wawqiyta tapuni
Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua
Nivel: Básico Modulo: II

d.- Jaqay runa awtunta mayllan. e.- Pay allqunta chinkachin. f.- Kay imilla tatanta
mask´an

2. Presente simple
El presente simple es un tiempo verbal que se utiliza para expresar hábitos, rutinas, hechos,
acciones repetidas, situaciones, emociones y deseos.

La conjugación del verbo se lo realiza de la siguiente manera:

JAMUY

Ñuqa jamu - ni

Qam jamu - nki

Pay jamu - n

Ñuqanchik jamu - nchik

Ñuqayku jamu - yku

Qamkuna jamu - nkichik

Paykuna jamu – nku

Ejemplos:

a.- Pay pitan. b.- Allqu ayñan.

c.- Qam mayupi wayt´anki. d.- Ñuqa qhichwa simita yachakuni.

e.- Pay wasinman rin. f.- Qamkuna takiyta uyarinkichik.


Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua
Nivel: Básico Modulo: II

3. Sujifos (k´askaqkuna)
Se denomina sufijo a un tipo de morfema que se agrega después del lexema, raíz o tema de
una palabra.

3.1. Sufijo “ta”


Este sufijo indica el sujeto, animal u objeto donde recae la acción del verbo. El sufijo “ta”
dentro la oración quechua es el marcador del complemento directo.
a.- Ñuqa wasita munani b.- Tatanta yanapan. c.- Pay yakuta upyan.

d.- qhichwata yachakuni. e.- Ñuqanchik qhichwa simita yachakunchik.


También debe usarse en los infinitivos que acompañan al verbo conjugado, en este caso
“munay” que significa; querer, necesitar y desear.

a.- Ñuqayku pukllayta munayku. b.- Paykuna t´antata mikhuyta munanku.


c.- Pay awtunta mayllayta munan.

3.2. Sufijo “pi”


Significa “en” indica el lugar u objeto donde se realiza algo.

a.- Cochabambapi tiyakuni. b.- wasiykipi puñuni


c.- Qillqana p´anqapi qillqani. d.- Jatun yachay wasi San Simonpi yachakunchik.
c.- Ñuqayku qhichwapi parlayku. e.- Pay wasiypi pukllayta munan.

3.3. Sufijo “manta”


Significa “de”, de la procedencia o el origen de la acción que se realiza.

a.- Cochabambamanta kankichik. b.- Wasi t´urumanta.


c.- La Pazmanta kani. d.- Paymanta parlayku.

3.4. Sufijo “man”


Significa “a” o “hacía” indica el destino o lugar al que se va, es decir el desplazamiento de
un lugar hacia otro.

a.- Pay yachay wasiman rin. b.- Tarija llaqtaman ch´usanki.


c.- Jampina wasiman kutinki. d.- Carlos Oruroman riyta munan.

3.5. Sufijo “lla”


Significa “solamente, siempre y nomás”
Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua
Nivel: Básico Modulo: II

a.- Tataylla qhichwapi parlan. b.- Ñuqalla wasita ruwani. c.- Misiylla pukllan.

d.- Paylla takin.

3.6. Sufijo “wan”


Significa “con” y marca el objeto o sujeto con el que se realiza la acción.
a.- Yakuwan mayllakunki b.- Tataywan mikhuni. c.- Pichanawan pichani.
d.- Jaqay wawakuna yakuwan pukllanku. e.- Paykuna t´uruwan wasita ruwanku.

3.7. Sufijo “qa”


Este sufijo agregado al sujeto o al complemento, pero menos al verbo, enfatiza a la palabra
agregada. En la lengua castellana no tiene traducción.
a.- Ñuqa wasiypi puñuni. b.- Qam allquykita puqllachinki.
Ñuqaqa wasiypi puñuni. Qamqa allquykita puqllachinki.

Ñuqa wasiypiqa puñuni. Qamqa allquykitaqa puqllachinki.

3.8.Sufijo “jina”
Significa “como”, Indica una relación de comparación entre personas, animales o cosas.
a.- Qamqa wawajina waqanki. b.- Quwijina phinkinki.

c.- Ñuqa qamjina kayta munani. d.- Mamayjina kanki.


Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua
Nivel: Básico Modulo: II

4. Tapuykuna
Cuando no se utiliza los pronombres interrogativos, se utiliza el sufijo “chu”. Se utiliza en
formas verbales como nominales.

a.- ¿Mamaykichu? b.- ¿Llamk´ankichikchu? c.- ¿Jaqay awutykichu?


d.- ¿Pay mayllanchu? e.- ¿Qamkuna qhichwa simitac parlankichikchu?
4.1. Respuesta afirmativa
Para responder las preguntas que utilizan el sufijo “chu”, se responde con la palabra “ari” y
la afirmación correspondiente.

a.- Ari, mamay b.- Ari, llamk´ayku c.- Ari, jaqay awtuy
d.- Ari, pay mayllan. e.- Ari, ñuqayku qhichwa simita parlayku.
4.2. Respuesta negativa
Para responder de una manera negativa se antepone la palabra “mana” y luego a la palabra
negada se lo pone el sufijo “chu”.
a.- Mana mamaychu b.- Mana llamk´aykuchu c.- Mana jaqay awtuychu.
d.- Mana pay mayllanchu e.- Mana ñuqayku qhichwa simita parlaykuchu.
4.3. Pronombre Interrogativos

Ima May Pi
¿Qué? ¿Dónde? ¿Quién?

Son los pronombres para la interrogación en la lengua quechua, acompañado de un sufijo hace que
varié el significado de la pregunta. Además, hay que tomar en cuenta que la respuesta será una
justificación hacia la pregunta.
Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua
Nivel: Básico Modulo: II

1. IMA

a.- ¿Qam imata ruwanki? b.- ¿Qam imawan ruwanki? c.- ¿Qam imamanta ruwanki?

d.- ¿Qam imapi ruwanki? e.- ¿Qam imaman rinki?

1.1. RESPUESTA

a.- Ñuqa wasita ruwani. b.- ñuqa tikawan ruwani. c.- ñuqa t´urumanta ruwani.

d.- Ñuqa pampai ruwani. e.- ñuqa mamayman rini.

2. MANTA

a.- ¿Qam maymanta kanki? b.- ¿Qam maypi tiyakunki? c.- ¿Qam mayman rinki?

2.1. RESPUESTA

a.- ñuqa Tarijamanta kani. b.- ñuqa Sacapi tiyakuni. c.- ñuqa yachay wasiman rini.

3. PI

a.- ¿Qam pita yanapanki? b.- ¿Qam piwan tusunki? c.- ¿Qam pimanta parlanki?

d.- ¿Qam piman rinki?

3.1. RESPUESTA

a.- ñuqa mamayta yanapani. b.- ñuqa panaywan tusuni. c.- ñuqa qammanta parlani.

d.- ñuqa tatayman rini.

Potrebbero piacerti anche