Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Ri K‟iche‟ tzij jun chi kech ri tzijob‟al sib‟alaj nim rulewal xuquje‟ sib‟alaj e k‟i
ri uwinaqil kekojow wa‟ we tzij; rumal wa‟ k‟ax kariqitaj chech unuk‟ik ri
jalajoj taq ub‟ixik ri tzij kumal ri uwinaqil ri jalajoj taq tinamit kakikoj wa‟ we
tzijob‟al.
Ri K‟iche‟ Mayab‟ Cholchi‟ ub‟anom chi nik‟aj taq chak rech usuk‟umaxik
utz‟ib‟axik we tzijob‟al, ub‟anom chi ri Nik‟solixik Tzijob‟al (Estudio Dialectal)
wa‟ we jun chak xub‟ano rech kuq‟alajisaj janik‟pa‟ ujalom wi rib‟ ri K‟iche‟
xesolix k‟u oxk‟al jolajuj taq tinamit ri kakikoj we tzij, xq‟alajinik che ri winaqil
sib‟alaj jalajoj kakib‟an che ub‟ixik ri jalajoj taq tzij.
Ri jun chi uwach chak are ri Kemtzijoxik Tzij (Grámatica Descriptiva) Chi'
wa‟ xya‟ uq‟alajisaxik ri jalajoj taq uwach ub‟ixik utz‟ib‟axik we K‟iche‟; chi
upam xchol wi ri jujunal taq uq‟at ri kemab‟al tzij rech kaketa‟maj ri winaq ri
e okinaq che utz‟ib‟axik ri tzijob‟al; ri urox chak b‟anom are ri Kemtaqanik
tzij (Gramática Normativa) are wa‟ ri taqanik xya‟ kan pa uwi‟ ri ub‟ixik
utz‟ib‟axik ri K‟iche‟, cholom chik ri jalajoj taq taqanik rech suk‟ kb‟an che
ukojik we tzijob‟al.
Rumal wa‟ we q‟atab‟al tzij xuchomaj ub‟anik we ukaj chak are ri
Kemtijonik Tzij (Gramática Pedagógica) Chi upam wa‟ kya ub‟e‟al ri tijonik
kakiya konojel taq ri ajtijab‟ rech kakik‟ut utz‟ib‟axik ri K‟iche‟ tzij pa ri jalajoj
taq tijob‟al chi kiwach alitom, alab‟om xuquje‟ ri nan, ri tat, ri nima‟q taq
winaq ri keta‟m chi ketz‟ib‟an pa qatzij.
Ri taqanik k‟o pa uq‟ab‟ we k‟iche‟ Mayab‟ Cholchi‟ rech Paxil Kayala‟
kuq‟alajisaj chi rajawaxik kb‟an wa‟ we chak rech kakikoj ri jalajoj taq
winaq xuquje‟ ri jalajoj taq wokaj ri kechakun pa uwi‟ ri K‟iche‟ tzij, ri k‟isb‟al
taqanik xuya ri Ajpopab‟ e b‟anol taq q‟atol tzij are Taqanik rech tzijob‟al
pa Amaq‟ (Ley de Idiomas Nacionales) chi upam wa‟ kuya ub‟ixik chi are ri
Mayab‟ Cholchi‟ rech Paxil Kayala‟ kub‟an ronojel taq taqanik pa uwi‟ ri
juwinaq oxib‟ mayab‟ taq tzijob‟al.
Eta‟matalik chi ri tz‟ib‟ tajin kakoj che utz‟ib‟axik ri mayab‟ taq tzijob‟al are
kech ri kaxla‟n taq winaq, rumal wa‟ k‟ax uriqik taq ri tz‟ib‟ kkoj wa‟ rech
kketa‟maj ri uwinaqil ri K‟iche‟ tzij. Wa‟ we tzijob‟al ri‟, sib‟alaj kutz‟aqatisaj
ronojel ri kub‟ij ri taqanik pa uwi‟ ukemik ri tzijob‟al xuquje‟ kujunamisaj rib‟
kuk‟ nik‟aj chi tzijob‟al pa we uwachulew xa rumal k‟o ub‟e‟al ri utz‟ib‟axik.
Ri uwokik we jun chak ri‟ are xchomax unik‟oxik ronojel taq wuj ri k‟olik, ri
tajin kekoj che uk‟utik ri reta‟maxik utz‟ib‟axik ri K‟iche‟ tzij, k‟i ri wuj b‟anom
kumal taq tz‟ib‟anelab‟, jalajoj taq wokaj xuquje‟ we q‟atb‟al tz‟ij; are wa‟
xmajitaj rilik rech kb‟an jun, ruk‟ taq wa‟ we jalajoj taq no‟jib‟al.
¿Jas ri‟ ri jun Kemtijonik Tzij?
Ri jun Kemtijonik tzij rech jun tzijob‟al are kuya ub‟e‟al ri tijonik; ri qas
rajawaxik kub‟an ri ajtij chech uya‟ik, uk‟utik chi kiwach ri winaq. K‟i uwach
uwokik ri kemtijonik tzij, xa k‟ut rajawaxik kch‟ob‟ik jachin chi kech kya‟ wi ri
tijonik, ri ya‟talik kk'ut we jun kemtijonik tzij chi kech are taq wa‟:
4
-Ri winaq nab’e kitzijob’al
-Kech ri ak’alab’
-Kech ajtijab’
¿Jas uchak ri Kemtijonik Tzij pa jun tijob‟al?
Ri upatan ri kemtijonik tzij pa jun tijob‟al are kuk‟am ub‟e ri ajtij rech kuya ri
tijonik chi kech ri winaq, kuk‟ut ub‟e‟al ri reta‟maxik jun tzijob‟al, are wa‟
kkojik kuk‟ ri winaq rech man k‟ax ta kkiriq che reta‟maxik utz‟ib‟axik xuquje‟
ukojik jun tzijob‟al.
We kemtijonik tzij are qas utz kkoj chech uk‟utik jun tzijob‟al rumal k‟wa‟ ri
uwokik kb‟anik rajawaxik ktzukux ronojel ri taq wuj tajin kkjoj che uk‟utik ri
tzijob‟al, knik‟ox ronojel taq ri wuj, rech kmol le utzilal kriqitaj chi upam, rech
kb‟an xa jun chech, we jewa‟ kb‟an chech uwokik sib‟alaj jun q‟inom wuj
kemtijonik tzij kelik.
Ri Q‟at rech we Kemtijonik Tzij
Ri Tzijob‟al K‟iche‟ sib‟alaj k‟o uq‟inomal xa rumal tz‟aqat ukemom wi rib‟,
are taq wa‟ ri uq‟at we tzijob‟al K‟iche‟:
a) Ri Ch‟awtz‟ib‟: ri kutzijob‟ej xuquje‟ kuk‟ut ri uch‟ab‟al ri jalajoj taq
tz‟ib‟ kkoj che utz‟ib‟axik ri K‟iche‟ xa rumal kuya uk‟utik ri choltz‟ib‟
xuquje‟ ri ub‟ixik jujunal chi kech; chi‟ wa‟ kil wi su ri uwachib‟al
xuquje‟ ub‟ixik ri uk‟u‟x taq tz‟ib‟ xuquje‟ ri tz‟aqatisab‟al taq tz‟ib‟.
b‟) Nik‟otzij: are wa‟ kuk‟utu su kb‟an chech uwokik jun tzij kunik‟oj,
kuchomaj rij pa ch'aqapil su ri kub'ij, su ri kichak ronojel taq ri
ch'aqatzij chi upam jun tzij, xa rumal are wa‟ ri uchak rech qas k‟o
ub‟e‟al ri ke‟el wi ri tzij are chi‟ ktz‟ib‟axik.
Ch) Ri Nik'ocholtzij: ri uchak are kunik‟oj ri qas utz uwokik ri tz‟aqat taq
chomanik xa rumal kunik‟oj chi jujunal ri taq tzij k‟o chi upam jun
tz‟aqat chomanik; are wa‟ kk‟utuwik ri ube‟al uwokik jun tz‟aqat
chomanik rech qas utz utz‟ib‟axik xuquje' ucholaj.
ch‟) Ri Nik'otz'ib': ri uchak are ub'ixik ri qas ukojik ri nimaq taq tz'ib', je' ri
ukojik ri retal taq tz'ib' xuquje' ri uchomaxik rij ri k'ak' taq tzij che k'ate
nab'e mul kmaj ukojik rumal man k'o ta ub'i qas pa qatzij.
e) K'ak' Taq Tzij: chi upam wa' are kq'alajisax uwach ronojel taq ri k'ak‟
taq tzij chi upam jun wuj, xa rumal k'o tzij che man k'o ta ub'ixik pa we
qatzijob'al K'iche' rumal wa' ktzukux jun k'ak' ub'ixik.
i) Ri Q‟inotzij: (variantes dialectales) Ri kuchakuj are kuya ub‟ixik ri
uq‟inomal ri jalajoj taq tzij kariqitaj pa ri k‟iche‟ tzij; xa k‟ut jun tzij k‟i
uwach ke‟el wi chi uwach jachin ri kusik‟ij uwach wene‟ ri winaq tajin
kch‟awik.
5
Pa taq we q‟ij ri‟ man k‟o ta chi k‟ax xa rumal k‟i chi ri taqanik k‟olik rech
ya‟talik kkoj ri mayab‟ taq tzijob‟al; ri nab‟e q‟at xya‟ik are rech ri tijonik pa
keb‟ tzijob‟al; are wa‟ xya‟ow ub‟e ukojik ri mayab‟ tzijob‟al pa taq ri tijob‟al
che ri ajtij ya‟talik kukoj ri mayab‟ tzij kuk‟ ri ak‟alab‟.
Ri ukab‟ taqanik are xk‟iyisax uloq ri Mayab‟ Cholchi‟ rech Paxil Kayala‟ xa
k‟ut xya‟ pa uq‟ab kujub‟uj uk‟utik ri utz‟ib‟axik ri mayab‟ taq tzijob‟al
keriqitaj pa we Paxil Kayala‟, are k‟u wa‟ we q‟atab‟al tzij tajin kub‟an ri
jalajoj taq chak pa uwi‟ ri jujunal taq mayab‟ tzijob‟al.
We urox k‟ate xb‟anik are ri Taqanik rech tzijob‟al pa Amaq‟ (Ley de
Idiomas Nacionales) chi upam wa‟ xya‟ kan wi ri taqanik rech konojel ri
winaq e k‟o pa jun tinamit rajawaxik kaketa‟maj ri jun mayab' tzij,
kaketa'maj utz‟ib‟axik xuquje‟ ukojik kuk‟ ri uwinaqil ri tinamit, xuquje‟ xya‟
kan ub‟e chi kiwach ri q‟atab‟al taq tzij chi rajawaxik kakik‟ulaj ri winaq pa
keb‟ tzijob‟al xuquje‟ kekitzukuj ri ajchakib‟ keta‟m ukojik ri kaxla‟n xuquje‟ ri
mayab‟ tzij.
Are taq wa‟ we taqanik k‟o chanim rumal wa‟ man k‟o ta chi k‟ax ukojik ri
mayab‟ tzij, xaq ta ne‟ pa wi uj k‟o wi; xuquje‟ we k‟o jun k‟ax tzij kb‟ix chi
awech rumal kakoj ri tzij k‟o q‟atab‟al tzij chi rij.
6
CH‟AWTZ‟IB‟
Nab‟e Q‟at
7
UK‟U‟X TZ‟IB‟
URIQIK ETA‟MANIK:
Chqata na: Nab‟e kqab‟an jun etz‟anem ruk' ri k'aqetz'ab'al.
Ub‟anik le etz‟anem:
Ri ajtij ke‟uwok ri tijoxelab‟ pa kajkaj, chi kijujunal kkik‟aq ri etz‟ab‟a‟l, we ri
etz‟ab‟a‟l kuk‟ut job‟ are ri‟ ri rajilab‟al tzij kmajitaj ruk‟ uk‟u‟x tz‟ib‟ kkib‟ij ri
tijoxelab‟, ri k‟amal b‟e kutatab‟ej xuquje‟ krarilo su ri kkib‟ij ri tijoxela‟, Che
we jun etz‟anem ri‟, xá job‟ xuya rib‟ rumal xá job‟ ri wachib‟al kqilo .
K‟utub‟al:
oj imul us aq eqa‟n
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri uk‟u‟x taq tz‟ib‟ nim kib‟antajik rumal chi kekoj pa ronojel taq tzij are chi'
kujtz‟ib‟anik, are taq wa‟: a, e, i, o, u.
Ri job’ uk’u’x tz’ib’ xaq kitukel ketz’ib’ax pa umajib’al, pa unik’ajal, rachi’l
pa uk’isb’al taq ri tzij. K‟utub‟al:
8
Jewa‟ kb‟an chech ukojik we uk‟u‟x taq tzib‟:
a ali ichaj ja
u ul axux chu
UCHAKUXIK:
Ri tijoxelab‟ kechakun ruk‟ ri xketa‟maj. Ri ajtij kuya kajib‟ tzij chi kech ri
tijoxelab‟ rech kkitz‟ib‟aj nik‟aj tzij chik, pacha‟ we k‟utub‟al ri‟ ruk‟ we keb‟
tzij: Ali, alanxax, nab‟e kkichomaj su taq ri tzij ri xya‟ chi kech rumal ri ajtij,
kkijuch‟ ri uxe‟, k‟ate k‟u ri‟ pa jujunal chi kech taq ri tz‟ib‟ kkitzukuj jun tzij ri
xa kxuli‟ usik‟ixik uwach, kkitatab‟ej konojel.
a l i a l a n x a x
l a m m a t a a w a
a q o o e n x a n
X l m j
We chak ri‟ kkitz‟ib‟aj pa kiwuj, kkikoj jalajoj taq tz‟ajb‟al chech ri tzij, rech
man k‟ax ta kkiriq che usik‟ixik uwach.
UPAJIK RIJ:
Ri tijoxelab‟ pa wokaj keq‟ax chi kiwach ri kachi‟l chech usik‟ixik le je‟taq tzij
xya‟ chi kech xuquje‟ ri k‟ak‟ taq tzij ri xa kxuli‟ usik‟ixik ri xkitz‟ib‟aj. Ri ajtij
rajawaxik kutatab‟ej jas kkib‟an chech usik‟ixik uwach.
9
WIQTZ‟IB‟
URIQIK ETA‟MANIK:
Etz‟anem:
Ri ajtij ke‟uwok pa jo‟taq ri tijoxelab‟, kjach chi kech ch‟aqata‟q taq wuj k‟o
ri tz‟ib‟ chi uwach, rajawaxik kkinak‟ chi uwach ri xan, kya‟ we jun cholaj tzij
chi kech ri tijoxelab‟, ri ajtij krilo jas wokaj nab‟e kuk‟is ub‟anik, are ri‟
kch‟akanik.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri wiqtz‟ib‟ are kekachi‟laj taq ri uk‟u‟x tz‟ib‟, are taq wa‟ kekoj che ub‟ixik
ruk‟ chi‟aj wene xa ktz‟ib‟ax chi uwach ri wuj rech ri winaq kkowinik kub‟ij
su ri kuchomaj. K‟o xaq pa kitukelal xuquje‟ k‟o e juk‟ulaj, are taq wa‟ ri xaq
pa kitukelal: j, k, l, m, n, p,q, r, s, t, w,x, y, ‟(saltillo) K‟utub‟al:
Ja kok patax
10
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kuta chi kech ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj lajuj tzij kuk‟ we kajlajuj wiqb‟al
tz‟ib‟, are taq wa‟: j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, w, x, y, ‟(saltillo).
j k l m n
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
p q r s t
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________ ___________ ___________
11
w x y ‟ (saltillo)
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kuya jujun uxaq wuj chi kech ri tijoxelab‟, k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij juwinaq
waqib‟ tzij chi kech, kkitz‟ib‟aj chi uwach ri kiwuj xuquje‟ kekijuch‟ ri
wiqtz‟ib‟.
UQXA‟N:
Ri ajtij kuya jujun kotz‟i‟j b‟anom ruk‟ wuj chi kech ri tijoxelab‟, k‟ate k‟u ri‟
kkitz‟ib‟aj oxib‟ tzij pa ri ch‟aqata‟q taq uxaq ri kotz‟i‟j.
12
JUK‟ULAJ WIQTZ‟IB‟
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri tijoxelab‟ ke'etz‟an che ajpach‟um tzij. Ri ajtij kuya chi kiwach jun
wachib‟al rech jun cho, ri tijoxelab‟ kkitzu‟u, kkichomaj, ketzijonik, kkimaj
utz‟ib‟axik jun pach‟um tzij chi rij ri cho, chi kijujunal, k‟ate k‟u ri‟ keq‟ax chi
kiwach ri kachi‟l kkib‟ij ri pach‟um tzij.
CHO
Nimalaj cho, cho, cho
sib‟alaj je‟l katpetik.
nimalaj cho, cho, cho
ri aka‟yib‟al jacha‟ ri uwach ri kaj.
sib‟alaj utz, utz aloq‟oq‟exik.
Ri ajtij kuta chi kech ri tijoxelab‟ kkib‟ij jas taq ri tzij xkamulix ub‟ixik pa we
pach‟um tzij.
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa ri tzij K‟iche‟ kkoj keb‟ juk‟ulaj tz‟ib‟ are taq wa‟: ch, tz. K‟utub‟al:
cho tzi
13
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj kajib‟ tzij ri kmajitaj ruk‟ ri tz‟ib‟ ch,
kkitz‟ib‟aj kajib‟ tzij kriqitaj pa nik‟aj, kkitz‟ib‟aj kajib‟ tzij kriqitaj pa uk‟isb‟al
xuquje‟ junam kkitz‟ib‟aj ruk‟ ri tz‟ib‟ tz.
UQXA‟N:
Kuya‟o ri ajtij kuk‟am ub‟ik jun tzijob‟elil chi kiwach, kkisik‟ij xuquje‟ kkitzukuj ri
tz‟ib‟ ri‟ ch, tz, chi upam kkijuch‟ rij ri tz‟ib‟ janik‟pa‟ ri xkiriqo.
14
WIQTZ‟IB‟ RUK‟ TZ‟UT
URIQIK ETA‟MANIK:
Chqata na:
Chqab‟ana pe‟
we jun etz‟anem.
Etz‟anem:
Ri wokaj kkikoj ri kichomanik che upach‟uxik le tzij, kkitz‟ib‟aj wuqub‟ tz‟aqat
chomanik xuquje‟ kkichomaj jas kkib‟an che uk‟utik le pach‟um tzij chi
kiwach le kachi‟l. K‟utub‟al.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri wiqtz‟ib‟ ruk‟ tz‟ut kriqitaj chi upam we qatzij xa kitukel kkachi‟laj ri tz‟ut xa
e kajib‟, are taq wa‟: b‟, k‟, q‟, t‟ Kekoj pa umajib‟al, pa nik‟aj rachi‟l pa
uk‟isb‟al ri tzij. K‟utub‟al.
15
UCHAKUXIK:
Ri tijoxelab‟ kkitzukuj wuqub‟ tzij ruk‟ le kajib‟ tz‟ib‟ chi kijujunal, k‟ate k‟u ri‟
kkisik‟ij rech kkitijoj kib‟ chi rech ri sik‟inik pa qatzij, ri ajtij kutatab‟ej su
kakib‟an chi rech usik'ixik.
b‟ k‟ q‟ t‟
________________ ________________ ________________ ________________
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kutzukuj nik‟aj taq tzij chik ruk‟ we kajib‟ wiqtz‟ib‟ ruk‟ tz‟ut, k‟ate k‟u ri‟
kkitz‟aqatisaj ri tijoxelab‟ jawi rajawaxik wi ri tz‟ib‟.
UQXA‟N:
Ri ajtij kuya jujun kotz‟i‟j b‟anom ruk‟ wuj chi kech, k‟ate k‟u ri‟ kkitz‟ib‟aj
oxib‟ tzij pa ri ch‟aqata‟q taq uxaq ri kotz‟i‟j.
16
JUK‟ULAJ WIQTZ‟IB‟ RUK‟ TZ‟UT
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuk‟ut jun wachib‟al, kuya jun wuj ruk‟ jun b‟ix chi kech ri tijoxelab‟, pa
kajkaj kkitzukuj ri uq‟ojomal ri b‟ix k‟ate k‟u ri‟ keb‟ixon chi kiwach ri kachi‟l.
TZ‟ININIK
Ktz‟inin ri aq‟ab‟il,
ktz‟inin ri tikob‟al,
je‟l ri q‟ij,
ktz‟itit ri koq‟ej ri chikop ;
ktzintzat ri ch‟ich‟
are chi‟ kinb‟an nub‟ix.
UQ‟ALAJISAXIK:
Xa keb‟ le juk‟ulaj wiqtz‟ib‟ ruk‟ tz‟ut k‟o pa ri choltz‟ib‟, are taq wa‟. Ch‟, tz‟,
kkoj pa umajib‟al, pa nik‟aj rachi‟l pa uk‟isb‟al ri tzij. K‟utub‟al.
Ch‟at tz‟i‟
Ch‟o tz‟il
Kach‟ atz‟yaq
Ch‟u‟k atz‟am
Ch‟am tz‟in
Ach‟i‟y tz‟a‟r
Puch‟ tz‟ut
17
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kuya wuqub‟ tzij, chi kijujunal ri keb‟ juk‟ulaj tz‟ib‟ ruk‟ tz‟ut ch‟, tz‟ chi
kech ri tijoxelab‟ rech kkitz‟ib‟aj jun tzij ri kuk‟utu jas upatan ri jastaq tz‟ib‟atal
kib‟i‟.
UPAJIK RIJ:
Ri tijoxel kutz‟ib‟aj waqib‟ tz‟aqat chomanik pa uwi‟ le tzij.
Atz‟am _____________________________________________________
Tz‟ib‟ _____________________________________________________
Tz‟il _____________________________________________________
Tz‟in _____________________________________________________
Ch‟ek _____________________________________________________
Ch‟u‟k _____________________________________________________
UQXA‟N:
Kuya‟o aninaqil ri tijoxelab‟ kkib‟ij oxib‟ tzij jawije‟ kraqitaj wi ri tz‟, ch‟ wene‟
k‟o pa majib‟al, pa nik‟aj, pa uk‟isb‟al ri tzij.
18
NIK‟OTZIJ
Ukab‟ Q‟at
19
B‟I‟AJ
LOQ‟ALAJ CH‟AWEM
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri winaq kkitz‟ib‟aj chi uwach jun wuj we loq‟alaj ch‟awem, k‟ate k‟u ri‟
kkijuch‟ uxe‟ we taq tzij q‟eqarisam, kq‟axex jun chi kech rech kub‟ij ub‟i‟ ri
tzij juch‟um chi uxe‟, ri ajtij kuta chi kech konojel we je‟ kib‟anom chi rech.
K‟utub‟al:
1 Ajaw
2 Tz‟aqol B‟itol
3 Qajaw
4 Kaj
5 Ulew
6 Qatux
7 Q‟ij
8 B‟e
9 Qatinamit
Are taq wa‟ we tzij rajawaxik kjuch‟ uxe‟, ri winaq kkitz‟ib‟aj chi uwach ri
kiwuj.
20
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri b‟i‟aj are jun chi kech ri ub‟antajik ri jalajoj taq tzij; are kuya ub‟ixik kib‟i‟ ri
winaq, awajib‟ rachi‟l ri jastaq.
UCHAKUXIK:
Chi‟ ri ajtij kuk‟am b‟i k‟i tzijob‟elil rech kechakun ri winaq pa taq wokaj, ri
chak kkib‟ano are kkitzukuj ri b‟i‟aj chi upam ri tzijob‟elil, pa uk‟isb‟al jujunal
chi kech ri wokaj kkisik‟ij uwach ri b‟i‟aj xkiriq chi upam ri tzijob‟elil, we utz
xkib‟an chi rech, ri ajtij kub‟ij chi kech kkitz‟ib‟aj pa ri kiwuj.
UPAJIK RIJ:
Pa jujunal kkitzukuj ronojel ri b‟i‟aj kkiriq chi upam we taq tzij ri‟:
21
ECHB‟I‟AJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Etz‟anem:
Rajawaxik kechakun ri winaq pa wokaj kkib‟an kiwuj ruk‟ we tz‟ib‟ ri‟,
rajawaxik junam ri unimal ri kiwuj kkib‟ano xuquje‟ ri unimal ri kitz‟ib‟. Jewa‟
kkib‟an chi rech ruk‟ jun chom tz‟ib‟ab‟al:
n w a aw u r la
u ww
ki iw qa i k q alaq
ww
K‟ate k‟u ri‟ kkitz‟ib‟aj waqib‟ b‟i‟aj; xa junam unimal ri kiwuj kkib‟ano
pacha‟ xkib‟an kan ajsik, xuquje‟ ketz‟ib‟an ruk‟ jun chom tz‟ib‟ab‟al.
UQ‟ALAJISAXIK:
Rechb‟exik jun b‟i‟aj are chi‟ ri nab‟e, ri ukab‟ xuquje‟ ri urox winaq
krechb‟ej ri jastaq, ri awajib‟ wene ri winaqil pa jupuq.
22
Are chi‟ kumaj ruk‟ uk‟u‟x tz‟ib‟:
Rajawaxik kketa‟maj ri winaq che pa taq le ukab‟ winaq, k‟o keb‟ uwach
echb‟enik ya‟talik kkojik: k‟o le la xuquje‟ k‟o le alaq, xa are ktas utz‟ib‟axik
are chi‟ kkojik. K‟utub‟al:
Are wa‟ we keb‟ jupuq ch‟aqap taq tz‟ij kkoj che rechb‟exik jun b‟i‟aj; xaq
xuwi kuya‟o kechb‟ex ri ub‟i‟ jun jastaq, jun awaj tikom chi uwach ja xuquje‟
winaqil pa jupuq. Kut‟b‟al.
23
Are chi‟ kkoj le nik‟aj chik ya‟talik jewa‟ ukojik:
UCHAKUB‟EXIK:
Ri ajtij kutzukuj oxib‟ b‟i‟aj kumaj ruk‟ uk‟u‟x tz‟ib‟ xuquje‟ oxib‟ kumaj ruk‟
wiqtz‟ib‟. Kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkikoj ri echb‟enik chi kech k‟ate k‟u ri‟
kkisik‟ij uwach chi kiwach ri kachi‟l.
Ulew ajij ij
_____________________ _____________________ _____________________
_____________________ _____________________ _____________________
_____________________ _____________________ _____________________
_____________________ _____________________ _____________________
_____________________ _____________________ _____________________
_____________________ _____________________ _____________________
_____________________ _____________________ _____________________
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij rajawaxik kreta‟maj we ri tijoxelab‟ kekowin chi chi rech ukojik ri
echb‟enik. Ri ajtij kuya juwinaq lajuj b‟i‟aj chi uwach ri tijoxel; kuta chi rech
kutz‟aqatisaj ruk' echb'enik ri tzij. Jewa‟ kub‟an chi rech.
UQXA‟N:
Ri ajtij rajawaxik kukoj k‟i taq b‟i‟aj kech jastaq rachi‟l kib‟i‟ taq awaj rech le
tijoxel kreta‟maj qas utz utz‟ib‟axik, xuquje‟ pa nik‟aj le tzij kumaj ruk‟ uk‟u‟x
tz‟ib‟ xuquje‟ ruk‟ wiqtz‟ib‟.
24
Q‟ALB‟I‟AJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuya keb‟ wachib‟al chi kiwach ri winaq, kub‟ij chi kech kkitz‟ib‟aj su
kkil che xuquje‟ su kuk‟ex wi rib‟; jewa‟ kub‟an chi kech:
Ri ajtij kuya‟o kukoj lajuj wachib‟al chi kiwach rech are‟ kkichomaj su kuk‟ex
wi rib‟ ri wachib‟al, rajawaxik kkitz‟ib‟aj ri kkilo. Are taq wa‟ rajawaxik kkil che
ri wachib‟al: nim, tz‟il, laj, k‟ak‟, q‟e‟l, k‟i, saq, q‟eq, kaq, q‟an, rax.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri q‟alb‟i‟aj pa ri mayab‟ taq tzij are kuq‟alajisaj rij ri b‟i‟aj, rumal wa‟ are
ktz‟ib‟ax nab‟e chi uwach ri b‟i‟aj. re taq jujun uwach taq q‟alb‟i‟aj:
Unimal: are kub‟ij su unimal ri jastaq, ri q‟alb‟i‟aj kkojik are nim, laj, xit',
nik'aj chik.
Uka‟yib‟al: are kub‟ij su uka‟yib‟al ri jastaq; ri q‟alb‟i‟aj kkojik are ri: saq,
q‟eq, kaq, q‟an, rax, saqasoj, q‟eqq‟oj, rexroj, q‟anq‟oj, nik‟aj chik.
Ri na‟b‟al: are chi‟ kub‟ij su una‟tajik jun jastaq, are kekoj ri taq q‟alb‟i‟aj:
ki‟, k‟a, ch‟am, tza, poqon, nik‟aj chik.
Ub‟antajik: are chi‟ kub‟ij su ri kuchomaj ri winaq, are kkoj ri q‟alb‟i‟aj: utz,
itzel.
25
Chuq‟alb‟i‟aj: xa kuya uchuq‟ab‟ xuquje‟ kunimarisaj ri q‟alb‟i‟aj, are kekoj ri
ch‟aqatzij chi kech “laj”. K‟utub‟al:
Nim nimalaj
Chom chomalaj
Saq saqalaj
Tz‟il tz‟ilalaj
Rax raxroj
Kaq kaqkoj
Saq saqsoj
Q‟an q‟anq‟oj
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech kkiwok kib‟ pa kajkaj; k‟ate k‟u ri‟ kuya juwinaq b‟i‟aj
chi kech rech kkiq‟alajisaj ri b‟i‟aj; jewa‟ kb‟an chi kech:
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri winaq che ri q‟alb‟i‟aj kkoj ruk‟ ri b‟i‟aj; xuquje‟ jun
b‟i‟aj kuya‟o k‟i uwach ri q‟alb‟i‟aj kkoj chi kech. K‟utub‟al.
Chom
Tz‟il
Nim ri me‟s
Q'eq'
Chak pa wokaj:
Ri ajtij kukoj oxlajuj b‟i‟aj chi kiwach pacha‟ ub‟anom ajsik, ri tijoxelab‟
kkitz‟ib‟aj kajib‟ q‟alb‟i‟aj chi upam; are chi‟ kkik‟iso konojel ri jupuq keq‟ax
che usik‟ixik uwach ri kichak.
26
TZIJOQ‟ALB‟I‟AJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kutzukuj keb‟ wachib‟al rech ri winaq kkib‟ij jas ri kkilo.
Utz kkoj chi nik‟aj wachib‟al chi kiwach ri winaq; are kna‟taj chi kech, xa
kkisik‟ij uwach ri tzij kkoj chi uxe‟ ri wachib‟al.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri utzijob‟exik q‟alb‟i‟aj are kutzijoj ri ub‟antajik jun winaq, jun awaj wene‟
jun jastaq; pa K‟iche‟ tzij are taq wa‟ jujun tzij kkojik: patzapik, tak‟atik,
yuquyik, chakachik, b‟olob‟ik, nik‟aj chik.
UCHAKUXIK:
Kna‟tajisax chi kech le tijoxelab‟ che kkoj chi kech winaq, awajib‟, xuquje‟
jastaq. Kb‟ix chi kech le tijoxelab‟ che kkitzukuj job‟ kib‟i‟ winaq, job‟ kib‟i‟
awajib‟ xuquje‟ job‟ kib‟i‟ jastaq; k‟ate k‟u ri‟ kkicha‟ ri utzijob‟exik q‟alb‟i‟aj
kkikoj chi rech ri tz‟aqat chomanik. Kutub‟al:
K‟oy ak‟al
27
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kukoj juwinaq tz‟aqat chomanik chi kiwach, ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj we
utz wene‟ man utz ta ukojik ri utzijob‟exik q‟alb‟i‟aj b‟anom. Jewa‟ kub‟an
chi rech:
UQXA‟N:
Ri ajtij kutzukuj chi nik‟aj utzijob‟exik q‟alb‟i‟aj xa are qas krilo che man k‟o
ta kutzaqo are chi‟ kkoj chi upam jun tzijonem.
28
UB‟ANQ‟ALB‟I‟AJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ che kechakun pa wokaj, kuya we
wachib‟al chi kiwach xuquje‟ kuya jun k‟otb‟al chi‟aj chi kech, are le
tijoxelab‟ kkitz‟aqatisaj utz‟ib‟axik. Jewa‟:
E tak‟alik ______________________
________________________ ____________________________
UQ‟ALAJISAXIK:
Rajawaxik kq‟alajisax chi kiwach ri tijoxelab‟ che we ub‟anq‟alb‟i‟aj are chi‟
kiltajik su ub‟anom ri winaq, awaj xuquje‟ ri jastaq; are taq wa‟ jujun riqom:
tak‟alik, pachalik, setelik, sepelik, q‟oyolik, xekelik, t‟uyulik, xukulik, jupulik,
nik‟aj chik.
29
Kketa‟maj ri tijoxelab‟ che wa‟ we ub‟anq‟alb‟i‟aj are chi‟ kkoj pa umajib‟al
wene pa nik‟aj che jun tz‟aqat chomanik kutzaq kanoq le “ik”, are‟ chi‟
kriqitaj k‟a pa uk‟isb‟al tzaqat chomanik man kutzaq ta le ”ik”. K‟utub‟al.
UPAJIK RIJ:
Kb‟ix chi kech ri tijoxelab‟ kechakun pa jujunal; kkoj waqib‟ub‟anq‟alb‟i‟aj
chi kiwach, xa kkitz‟ib‟aj jun tz‟aqat chomanik chi rij jun winaq, jun awaj
chi‟l jun jastaq. Jewa‟ ukojik chi kiwach: K‟utub‟al.
Tak‟alik
Winaq= Ri a Xwan tak‟alik.
Awaj= Ri ak‟ tak‟al pa uwi‟ le che‟.
Jastaq= Tak‟al le q‟a‟m.
Pachalik
Winaq= _________________________________
Awaj= _________________________________
Jastaq= ________________________________
30
UK‟IYAL TZIJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Kb‟ix chi kech ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj su kkil chi uwach ri wachib‟al.
K‟utub‟al:
K‟o jun ja k‟o taq xot Chi‟ k‟o oxib‟ taq ja xuquje‟ k‟o taq xot
pa uwi‟, k‟o jun uchi‟ja, Pa kiwi‟, k‟o jujun taq uchi'ja chi kech chi‟l
k‟o jun okib‟al saq K‟o jujun taq okib‟al saq.
__________________________ ____________________________
__________________________ ____________________________
__________________________ ____________________________
__________________________ ____________________________
__________________________ ____________________________
__________________________ ____________________________
31
__________________________ ___________________________
__________________________ ___________________________
__________________________ ___________________________
Are chi‟ kk‟is utz‟ib‟axik ri xkitzijoj pa jujunal taq we wachib‟al, ri ajtij kub‟ij chi
kech kkisik‟ij uwach rech kkita ri kachi‟l. Pa taq we tz‟ib‟anik xkib‟ano kriqitaj
wa‟ we uk‟iyal tzij. Are taq wa‟:
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri uk‟iyal tzij pa taq ri b‟i‟aj kriqitaj waqib‟ uwach; k‟o keb‟ chi kech kkitas
kib‟ are chi‟ kkoj ruk‟ jun b‟i‟aj, are k‟ut ri kajib‟ are chi‟ kekoj ruk‟ jun b‟i‟aj
kunuk‟ rib‟ ruk‟ le tzij, xa jun tzij ke‟el wi. Pa ri q‟alb‟i‟aj xuquje‟ k‟o jun kkoj
chi kech uk‟iyisaxik. Are‟ taq wa‟ kiwach ri uk‟iyal tzij e k‟olik:
32
Ali Alitom
Ala Alab‟om
Chom Choma‟q
Pim Pima‟q
Rajawaxik ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ jas ukojik ri uk‟iyal tzij.
Ukojik ri ch‟aqap taq tzij e taq; kutas rib‟ chi kech le tzij, kkoj chi rech
uk‟iyisaxik kib‟i‟ ri sutaq xuquje‟ kib‟i‟ ri awajib‟.
Ukojik ri uk‟iyal tzij -ab‟, -ib‟, -tom, -b‟om, kekoj pa uk‟isb‟al ri tzij,
kunuk‟ rib‟, xa jun tzij ke‟el wi. Ruk‟ le -ab‟ rachi‟l ri -ib‟, sib‟alaj k‟i ri
b‟i‟aj kekoj wi. Are le –tom rachi‟l le –b‟om xaq xuw jun tzij kkoj wi,
xuwi chi‟ kk‟iyisax ri tzij ali rachi‟l ri ala.
Pa taq ri q‟alb‟i‟aj kkoj ri jun uk‟iyal tzij -a‟q xa rumal are kk‟iyisanik,
kkoj pa uk‟isb‟al ri tzij, kunuk‟ rib‟ utz‟ib‟axik.
UCHAKUXIK:
Ri ajtij rachi‟l ri tijoxelab‟ kkitzukuj job‟ b‟i‟aj kech sutaq, job‟ b‟i‟aj kech
awajib‟, job‟ b‟i‟aj kech winaq; k‟ate k‟u ri‟ pa jujunal chi kech ri tijoxelab‟
kkik‟iyisaj ri taq b‟i‟aj; are chi‟ kk‟is utz‟ib‟axik, kkisik‟ij uwach rech kkita
konojel we utz xkib‟an chi rech.
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kutzukuj juwinaq lajuj b‟i‟aj rachi‟l taq q‟alb‟i‟aj pa utukelal, kuya chi
kech konojel ri tijoxelab‟ rech kkikoj ri uk‟iyal tzij chi kech taq Le tzij. Jewa‟
kub‟an chi rech.
Tijoxel= tijoxelab‟.
Nim= nima‟q.
UQXA‟N:
Rajawaxik ri ajtij kutzukuj k‟i taq b‟i‟aj, k‟o le b‟i‟aj ri kub‟ij su uchak ri winaq,
wa‟ ronojel utz kk‟iyisaxik; rech k‟ut ri tijoxelab‟ kketa‟maj ukojik ri uk‟iyal tzij.
33
RAL B‟I‟AJ
URIQIK ETA‟MANIK
Ri ajtij kub'an jun laj potz' ruk' uxaq taq wuj, pa taq ri uxaq kutz'ib'aj ri tzij chi
uwach are taq wa‟: ajtz‟ib‟, ajb‟ix, ajtij, ajpach‟um tzij, ajkem, ajchak.
Rajawaxik waqib‟ tijoxelab‟, kkib‟an su kb‟ix chi kech are taq kya‟ ri jun
ch‟aqap wuj chi kech, kkik‟am jun alaj b‟olob‟ik wuj, kkisolo, kkisik‟ij, k‟ate
k‟u ri‟ kkichomaj su kkib‟an che uk‟utik chi kiwach ri kachi‟l su kuta ri wuj chi
kech, keq‟ax che ub‟anik chi jujunal k‟ate k‟u ri‟ kkita chi kech ri tijoxelab‟
su ri xkib‟ano.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri ch‟aqatzij rech ralb‟i‟aj kuk‟i‟ysaj k‟ak‟ taq tzij are taq kkoj jalajoj taq
uxe‟al ri tzij xane kk‟extaj ri kub‟ij taq ri tzij, ri ch‟aqatzij kchakun ruk‟ b‟i‟aj,
q‟alb‟i‟aj, uk‟u‟x tzij juwinaqil chi‟l uk‟u‟x tzij kawinaqil.
Ri ralb‟i‟aj, are kuq‟alajisaj su ub‟antajik ri jastaq, are taq knak‟ ri ch‟aqatzij
pa uwikiq‟ab‟ wene‟ pa umox ri urab‟ taq ri tzij.
Jalajoj taq uwach ri ch‟aqatz‟ij kkoj pa uxkut taq ri tzij are taq wa‟: aj, ik, el,
em xuquje’ b‟al. K‟utub‟al
Chakub‟al
Ajchak /Chakunel
Chakum
Chak
Chakunik
Chakunem
Chakuninaq
K‟ayib‟al
Ajk‟ay/K‟ayinel
K‟ayim
K‟ay K‟ayinik
K‟ayinem
K‟ayinaq
34
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj b‟elejeb‟ ralb'i'aj rech b‟i‟aj.
B‟i‟aj Ralb‟i‟aj
_________________________ __________________________
_________________________ __________________________
_________________________ __________________________
_________________________ __________________________
_________________________ __________________________
_________________________ __________________________
_________________________ __________________________
_________________________ __________________________
_________________________ __________________________
UPAJIK RI:
Ri tijoxelab‟ kkisik‟ij jun tzijob‟elil, kkicha‟ chi upam janik‟pa ralb‟i‟aj k‟o pa ri
tz‟ib‟atalik, kkijuch‟ uxe‟ ri ch‟aqatzij k‟iysatzij.
UQXA‟N
Ri ajtij kuya‟o kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkitzijoj jun tzijob‟elil jun
k‟ulmatajinaq chi uwach ri kachoch wene‟ pa ri b‟e, chi kixo‟l ri kachi‟l xkilo,
xkito, xkib‟ano, are utz kakitzijoj pa qatzij.
35
RAL Q‟ALB‟I‟AJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ chi kakitzukuj oxib‟ taq ral tzij ruk‟ we tzij ri‟:
Q‟eq K‟ok‟
Are chi‟ kb‟antaj ri chak kumal ri tijoxelab‟ kakisik‟ij ri xkitz‟ib‟aj chi kiwach ri
kachi‟l.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri ch‟aqatzij rech q‟alb‟i‟aj kuya‟o kuk‟iyisaj nik‟aj taq tzij chik, are taq wa‟
kkoj chi uxukut: al, il, ol, ik, oj, isa, laj, em. Jun ral q‟alb‟i‟aj kuya‟o kuk‟ex rib‟
ruk‟ nik‟aj uwach taq tzij chik: nik‟iq‟alb‟i‟aj, uk‟u‟x tzij juwinaqil, uk‟u‟x tzij
kawinaqi, chuq‟alb‟i‟aj, chakb‟i‟aj, k‟u‟xb‟i‟aj. K‟utub‟al:
Uchomal
Chomarik
Chomarisaj
Chom Chomalaj
Chomarisanel
Chomarisanem
Chomarisab‟al
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kuta chi kech ri tijoxelab‟ kakik‟iyisaj wuqub‟ taq tzij ruk‟ we oxib‟ taq
tzij kya chi kech xuquje‟ ri ajtij rajawaxik krilo chi utz kkib‟an chi rech
utz‟ib‟axik xuquje‟ usik‟ixik.
Q‟an
Tz‟il
36
Ch‟am
UPAJIK RIJ
Ri tijoxelab‟ kkisik‟ij we jun ch‟aqap tzijob‟elil k‟ate k‟u ri‟ kkitz‟ib‟aj su ri kta‟
chi kech pa ri k‟otb‟al chi‟aj tz‟ib‟atal chi uxe‟ we ch‟aqap tzijob‟elil.
K‟o jun nimalaj uche‟al pix k‟o pa utikob‟al ri ali Lu‟s, k‟i uwach, ri e
choma‟q xeq‟anarik xuquje‟ xechaq‟ajik, ri nik‟aj chik are uraxal ri uwach
ri che‟, xa ne ri ali Lu‟s xuqasaj ronojel k‟ate k‟u ri‟ xe‟utas uwach. Ri
xechaq‟ajik xe‟uya pa jun chakach, ri xeq‟anarik xuk‟ayij, ri uraxal xe‟upis
pa wuj, k‟ate k‟u ri‟ xe‟uk‟ol pa jun saqasoj chim.
UQXA‟N:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟, kakisik‟ij uwach ri chak xkib‟ano.
37
RAL UK‟U‟X TZIJ JUWINAQIL
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kunak‟ taq we tzij ri‟ chi uwach ri xan, kkiwok kib‟ ri winaq pa jo‟taq, ri
ajtij kub‟ij chi kech ri winaq, jun chi kech kuk‟am jun wuj ri nak‟atal chi
uwach ri xan k‟ate k‟u ri‟ ri wokaj kkib‟an ri kub‟ij ri uk‟u‟x tzij, k‟ate k‟u ri‟
kkib‟an konojel.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri uk‟u‟x tzij juwinaqil, kuk‟am b‟i ch‟aqatzij rech kuk‟iysaj, are taq wa‟: -ik, -
inaq, -em, -el, -isa-, aj- , -im. K'o nik'aj kkoj pa umajib’al rachi'l pa uk'isb'al ri
tzij xuquje' ri ch'aqatzij isa kkoj pa unik'ajal.
ch‟ojixik
ch‟ojinem
ch‟ojinik ajch‟oj/ch‟ojinel
ch‟ojisaxik
ch‟ojinaq
ch‟ojim
38
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ chi kkitz‟ib‟aj keb‟ tzij, kkinak‟ ri ch‟aqata‟q
taq tzij ruk‟ ri xeta‟maxik, pacha‟ ub‟anom we K‟utub‟al.
Uxlanik uxlaninaq
___________________ __________________
___________________ __________________
tob‟anik tob‟anem
___________________ __________________
___________________ __________________
Kemenik ajkem
___________________ __________________
___________________ __________________
Mesonik mesonel
___________________ __________________
___________________ __________________
Warik warisaj
___________________ __________________
___________________ __________________
39
RAL UK‟U‟X TZIJ KAWINAQ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri winaq kkiwok kib‟ pa kakab‟ k‟ate k‟u ri‟ ri ajtij kub‟ij chi kech chi
kkichomaj jujun tz‟aqat chomanik ri kub‟ij jas ri kkaj kb‟an chi kech.
Ri nab‟e kub‟ij: chinaq‟aluj ri rachi‟l, kuq‟aluj, k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij:
chinat‟uyub‟a‟, ri rachi‟l kut‟uyub‟a‟.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri k‟iysatzij ruk‟ wa‟ we uk‟u‟x tzij kawinaqil kkoj jalajoj taq ch‟aqata‟q taq
tzij kkoj chi rech, are taq wa‟: -im, -om, -am, -el, -b‟al, K‟utub‟al:
Chapanem
Chapom
chapanik Chapik
chapab‟al
Chapanel
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj ri ch‟aqatzij ri kuya kkoj pa
uxukut, uwikiq‟ab‟ we uk‟u‟x taq tzij kawinaqil, kutz‟ib‟aj jawije‟ juch‟tal wi,
pacha‟ ub‟anom we k‟utub‟al:
Tob‟anem
tob‟anik
Ximanem
Ximanik
Ilonik
Ilik
40
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri winaq, kakisik‟ij ri tz‟aqat taq chomanik k‟ate k‟u ri‟
kkijuch‟ taq ri ral uk'u'x tzij.
41
K‟UTUTZIJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuk‟ut we oxib‟ wachib‟al, ri tijoxelab‟ kkitzu‟, ri ajtij kuta chi kech ¿Jas
tajin kkilo? ¿Jas tajin kkib‟an ri winaq? ¿jas kkib‟ij? Are taq kb‟itaj kumal ri
tijoxelab‟ kkichomaj oxib‟ ub‟ixkil ri jastaq.
Je’l le kotz’i’j
We chom ak’al
Ri nunan
kinraj
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri k‟ututzij: ri, le, we, are kakik‟utu we ri jastaq tajin ktzijoxik kariqitaj pa
uchomanik ri winaq, la naqaj chi rech, la k‟o pa uq‟ab‟ ri tajin ktzijonik,
kekoj pa umox jun tzij.
Ri: we ch‟aqap tzij kub‟ij, ri jastaq ri tajin ktzijoxik kch‟ob‟otaj uwach kumal ri
winaq ri ketzijonik, xa ne man k‟o ta chi kiwach, man kkil ta uwach.
Jewa‟ ukojik:
Ri che‟ Pim ri tz‟alam Ri kaq cho‟m
Nim ri tem Chom ri ali Lu‟s K'a ri rax ankane‟y
Xb‟e ri mam Ri saq xajab‟ Ri uwa‟l che‟ ki‟ katijowik
42
Le: we k‟ututzij kuk‟ut ri b‟i‟aj tajin ktzijoxik k‟o chi unaqaj xuquje‟ k‟o chi
uwach, xa man k‟o ta pa uq‟ab‟ ri ktzijonik.
Jewa‟ ukojik:
Le ch‟o Nim raqan le ajtij Ki‟ le alanxax
Le nim mexa Q‟an le mulq‟ab‟ Koq‟ le ak‟al
Je‟l kb‟ixon le ak‟al Nima‟q uwi‟ le ali Ch‟ojch‟oj le watz‟yaq
We: we ch‟aqap tzij kuk‟ut jun b‟i‟aj k‟o pa uq‟ab‟ ri tajin ktzijonik.
Jewa‟ ukojik:
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab' kakitz‟ib‟aj kajib‟ tz‟aqat chomanik chi
kijujunal taq ri k‟ututzij.
Ri
1 _____________________________________________________________
2 _____________________________________________________________
3 _____________________________________________________________
4 _____________________________________________________________
Le
1 _____________________________________________________________
2 _____________________________________________________________
3 _____________________________________________________________
4 _____________________________________________________________
43
we
1 _____________________________________________________________
2 _____________________________________________________________
3 _____________________________________________________________
4 _____________________________________________________________
UPAJIK RIJ
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab' kakitz‟ib‟aj jumpa' kekoj taq ri k‟ututzij ri‟:
Ri:_______________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Le:______________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
We:_____________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
UQXA‟N:
Ri ajtij kuk‟ot kichi‟ ri winaq, kakib‟ij jampa‟ kekoj ri k‟ututzij, man kakitz‟ib‟aj
taj.
44
UK‟EXWACH K‟UTB‟I‟AJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuk‟am ub‟ik chi uwach wuj ri ch‟aqata‟q taq kaq q‟oq‟ pa ri tijob‟al
k‟ate k‟u ri‟ kujach alaj taq wuj chi kech ri tijoxelab‟ xuquje‟ kub‟ij chi kech,
chitatab‟ej na ri kinb‟ij, kib‟ij wuk‟, kib‟ano jas ri kinb‟ano.
UQ‟ALAJISAXIK:
Are taq wa‟ ri ch‟aqata‟q taq tzij: ri‟, la‟, wa‟, kkik‟exwachij kiwach ri b‟i‟aj
pa taq tz‟aqat chomanik xuquje‟ tzijonem.
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkiwok kib‟ pa kakab‟, k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij chi
kech kakitz‟ib‟aj wuqub‟ tz‟aqat chomanik, kakikoj taq ri k‟exwach b‟i‟aj ri‟,
la‟, wa‟: k‟o jun k‟utub‟al:
45
UK‟exwach k'utb'i'aj:
Are ri‟ xch‟aw iwir Are wa‟ xinb‟eyowik Are la‟ xinch‟ayowik
_____________________ ______________________ _______________________
_____________________ ______________________ _______________________
_____________________ ______________________ _______________________
_____________________ ______________________ _______________________
_____________________ ______________________ _______________________
_____________________ ______________________ _______________________
_____________________ ______________________ _______________________
_____________________ ______________________ _______________________
_____________________ ______________________ _______________________
_____________________ ______________________ _______________________
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kuk‟am ub‟ik chi kech ri tijoxelab‟ jun ch‟aqap wuj jawije‟ tz‟ib‟atal wi
ri chomanik, kuya chi kech pa wokaj, k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij chi kech
kkitz‟aqatisaj jawije‟ k‟o wi ri uk‟olib‟al, kakitz‟ib‟aj: wa‟, ri‟, la‟, jawije‟
rajawaxik wi. K‟utub‟al:
Are taq kk‟is ub‟anik ri chak keq‟ax che usik‟ixik chi kiwach ri kachi‟l, ri ajtij
kutatab‟ej su ub‟anik ri chak kakib‟ano, we k‟o jun man kkowin ta chi rech
utz kub‟an jumul chik, rech kreta'maj.
UQXA‟N:
We man e k‟i ta ri tijoxelab‟ kuya‟o pa jujunal kechakunik.
46
CH‟AB‟WINAQ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuya ri wachib‟al chi kiwach ri tijoxelab‟, are‟ kakitz‟ibaj chi uxe‟ ri
wachib‟al su kkilo:
Chuchu‟ tata‟
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa ri K‟iche‟ tzij k‟o uch‟ab‟exik ri winaq, man rajawaxik taj qeta‟m ri ub‟i‟,
are kqil ri uri‟jal ri winaq, jeri‟ uch‟ab‟exik kaqab‟ano. Are taq wa‟ ri tzij
kkojik:
1 Ne‟ jewa‟ kb‟ix che ri alaj ak‟al maja‟ na keb‟ ujunab‟, xa junam kb‟ix
chi rech wene‟ ala wene‟ ali. K‟utub‟al:
2 Ak‟al are wa‟ uch‟ab‟exik, are chi‟ keb‟ ujunab‟ k‟a pa oxlajuj ujunab‟,
k‟o jun kkib‟ij chi rech alaj ali wene‟ alaj ala. K‟utub‟al:
47
3 Q‟apo‟j, k‟ajo‟l are wa‟ kb‟ixik are chi‟ oxlajuj k‟a pa juwinaq kijunab‟.
Jewa‟ kb‟ix chi kech jun ali jun ala are chi‟ man keqelem ta kib‟.
K‟utub‟al:
4 Ali, ala jewa‟ kb‟ixik chi kech are‟, are chi‟ k‟o juwinaq jun k‟a pa
juwinaq waqib‟ kijunab‟. K‟utub‟al:
5 Ixoq, achi, jewa‟ kb‟ix chi kech ri winaq are chi‟ k‟o juwinaq wuqub‟ k‟a
pa kawinaq lajuj kijunab‟. K‟o nik‟aj tinamit chik nan xuquje‟ tat kakib‟ij
chi kech, are wa‟ we keb‟ ub‟ixik kb‟anik.
Xuquje‟ chqakojo retal chi kuya‟o kb‟ix nan chi rech jun ali, tat chi rech
jun ala are chi‟ k‟o jun keqele‟n ya‟om pa jun wokaj, pa jun q‟atab‟al
tzij are taq wa‟ we tzij kkoj chi kech. K‟utub‟al:
6 Chuchu‟, tata‟ jeri‟ kb‟ix chi kech ri winaq are chi xeq‟ax pa ri kawinaq
julajuj kijunab‟.
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kukoj juwinaq tzijonem chi kiwach ri tijoxelab‟ rech kakitzukuj chi
upam ri tzijonem ri kich‟ab‟exik ri winaq. Xa kakijuch‟ uxe‟ rech kiq‟alajisaj
jachin chi kech ri tzij kkojik. Kutub‟al:
UPAJIK RIJ:
Ri tijoxelab‟ kechakun pa jujunal, ri tijonel kukoj jolajuj uk‟u‟x tzij chi kiwach,
we tijoxelab' kkitz‟ibaj janik‟pa‟ uwach uch‟ab‟exik ri winaq kuya‟o kkoj ruk‟
wa‟ we tzij; kkitz‟ib‟aj pa kiwi‟ ri kijab‟ juch‟. K‟utub‟al:
48
Ri tata‟ xyab‟anik. Tajin kchakun ri ak‟al.
ali tata‟
q‟ap‟oj k‟ajo‟l
ala chuchu‟
UQXA‟N:
Ri ajtij kuya nik‟aj chak chik chi kech ri tijoxelab‟, we sib‟alaj e k‟i kakib‟an ri
chak pa wokaj.
49
K‟EXB‟I‟AJ TUKELAL
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuya we jun tzijionem chi kiwach we tijoxelab‟, are‟ kkisik‟ij uwach.
RI Q’UCH PA RI KOMON
Ojer sib’alaj kakib’an ri q’uch ri winaq, xa rumal xa kakito’ kib’ che ri
kirajawaxik; are chi’ kakiriq kib’ kakib’ij: in katinto’o, at kinato’o are’
kujuto’o, uj kqato’ qib’, ix kujito’o, e’are’ kkito’ kib’. Xa k’u jewa’
qonojel kujki’kotik, xa rumal kaqilij qib’, are chi’ kkich’a’ tob’anik are
chi’ kkitik ri ab’ix, kkiyak jun ja, kkib’an kisi’, are chi’ keyab’anik, are
chi’ k’o kamikal, pa ri k’ulanem, pa ri nimaq’ij rachi’l nik’aj chik
rajawaxik.
Ojer man kkoj ta ri pwaq, xa kkik’ex ri jastaq kech ri winaq, rumal wa’
ojer k’o ta ri k’ax pa kijolom ri winaq, xa utzilal kkichomaj, are kkilij
kib’, man k’o ta jun kkiya kan utukel.
Are chi‟ kkik‟is usik‟ixik uwach, ri ajtij kub‟an jun k‟otoj chi‟aj chi kech, ¿jas
kkib‟ij are chi‟ kkiriq kib? We tijoxelab‟ xa kkitz‟ib‟aj.
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa we K‟iche‟ tzijob‟al k‟o jupuq ch‟aqap taq tzij kkoj che uch‟ab‟exik ri
winaq xa rumal are ta kb‟ix ri ub‟i‟, rumal wa‟ kb‟ix chi kech k‟exb‟i‟aj pa
utukelal. Are taq wa‟:
nab‟e winaq In
nab‟e winaq Uj
Ri ukojik we ukab‟ taq uwinaqil jewa‟: are chi‟ ri winaq kukoj ri at pa umox ri
tzij kuya wi, are chi‟ kukoj ri la pa uwikiq‟ab‟ ri tzij kuya wi. K‟utub‟al:
50
Pa utukelal:
At tz‟il
Tz‟il la
Pa uk‟iyal:
ix tz‟il
Alaq tz‟il
Wa‟ we k‟exb‟i‟aj pa utukelal kkoj ruk‟ ri b‟i‟aj, ruk‟ ri q‟alb‟i‟aj xuquje‟ ruk‟ ri
uk‟u‟x tzij.
UCHAKUXIK:
Kkoj kajib‟ tzij chi kiwach, are‟ kKikoj ri k‟ex b‟i‟aj pa utukelal. Jewa‟ ukojik
chi kiwach:
51
UPAJIK RIJ:
Kechakun pa wokaj, ri ajtij kub‟ij chi kech rajawaxik e waqib‟ rech kkitzukuj
jun tzij chi kijujunal, k‟ate k‟u ri‟ kkikoj ri k‟exb‟i‟aj pa utukelal, keq‟ax chi
kiwach ri kachi‟l, pa jujunal kkimaj ub‟ixik ri tzij, are k‟ut kkib‟ij ri tzij ruk‟ ri
k‟exb‟i‟aj xa kkik‟ut ri kachi‟l.
UQXA‟N:
Ri ajtij kuya‟o kuk‟ex we etz‟anem rech kkikoj ri k‟exbi‟aj, rajawaxik kb‟ix chi
kech are chi‟ kech‟awik kkicha‟o jas ri kkikoj pa taq ri ukab‟ uwinaqil, utz ri
at wene ri la; xuquje‟ utz ri ix wene ri alaq.
52
K‟EXB‟I‟AJ CHI UXO‟L
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri Ixoq
Ri ixoqib„ sib‟alaj nim ri uchak, are kek’iyisan ri ak‟alab‟, are kb’anow ri wa,
are kerilij ri awaj xuquje‟ kuchajij ri rachoch, kusak„ajaj ri rachoch; rumal wa‟
we ixoq kub‟ij che le rachijil: in kinchajij ronojel ri qameb‟il, ronojel q‟ij
katchakunik, rech k‟o qarajil, man katq‟ab‟ar taj rech man kujb’ison taj, le
qalk‟wal keb‟e pa tijob‟al; utz jeri‟ kqab‟ano kcha ri ixoq, kwaj che iwonojel
kixkojonik rech k‟o ta jewa‟ jeri‟.
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ che kkisik‟ij uwach we jun tzijonem, k‟ate
k‟u ri‟ kkitz‟ib‟aj chi uwach ri kiwuj we taq k‟exb‟i‟aj e q‟eqarisam. Jewa‟
kakib‟an chi rech:
Kinchajij
Katchakunik
KØb’anow
Kujb’ison
Kixkojonik
Kek’iyisan
53
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa we tzijob‟al K‟iche‟ k‟o jupuq taq tz‟ib‟ kkoj chi uxo‟l ri tzij che
uch‟ab‟exik ri winaq xa rumal man are ta kb‟ix ri ub‟i‟, rumal wa‟ kb‟ix chi
kech k‟exb‟i‟aj chi uxo‟l. Are taq wa‟:
Ri ukojik we ukab‟ taq uwinaqil: are chi‟ ri winaq kukoj ri at pa umox ri tzij
kuya wi, are chi‟ kukoj ri la pa uwikiq‟ab‟ kuya wi. K‟utub‟al:
Pa utukelal:
Katchakunik/ kchakun la
Pa uk‟iyal:
Kixchakunik/ kchakun alaq
Wa‟ we k‟exb‟i‟aj chi uxo‟l xaq xuwi kkoj ruk‟ uk‟u‟x tzij; rajawaxik kketa‟maj
ri tijoxelab‟ ri urox winaqil pa utukelal, pa qatzij K‟iche‟ man kak‟axwachax
taj. E k‟u pa ri urox winaqil pa uk‟iyal xaq xuwi kokisax we tz‟ib‟ ri‟ –e- / -e‟-
jewa‟ kitz‟ib‟axik:
Kesik’inik, jewa‟ kb‟an chi rech are chi‟ ri uk‟u‟x tzij kumaj ruk‟ wiqtz‟ib‟.
Ke‟ilik, jewa‟ kb‟an chi rech are chi‟ ri uk‟u‟x tzij kumaj ruk‟ uk‟u‟x tz‟ib‟.
kinwa‟ik
katwa‟ik/kwa‟ la
kwa‟ik
kujwa‟ik
kixwa‟ik/kwa‟ alaq
kewa‟ik
54
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech kechakun pa wokaj, ri ajtij kukoj kajib‟ uk‟u‟x tzij kumaj
ruk‟ wiqtz‟ib‟ xuquje‟ kajib‟ uk‟u‟x tzij kumaj ruk‟ uk‟u‟x tz‟ib‟; kb‟ix chi kech
kkikoj ronojel ri k‟exb‟i‟aj chi uxo‟l chi upam ri uk‟u‟x taq tzij. Jewa‟ kkib‟an
chi rech: k‟atik, k‟astajik, jach‟anik, b‟ixonik. (kumaj ruk‟ wiqtz‟ib‟)
b‟ochinik
Kinb‟ochinik
Katb‟ochinik
Kb‟ochinik
Kujb‟ochinik
Kixb‟ochinik
Keb‟ochinik
55
atinik oq‟ik etz‟anik ulik
_____________ _______________ _______________ ______________
_____________ _______________ _______________ ______________
_____________ _______________ _______________ ______________
_____________ _______________ _______________ ______________
_____________ _______________ _______________ ______________
_____________ _______________ _______________ ______________
UPAJIK RIJ:
Kya‟ jun k‟otb‟al chi‟aj chi kiwach, are kkitz‟aqatisaj ukojik ri xk‟ut chi
kiwach. K‟utub‟al:
UQXA‟N:
Ri ajtij kutzukuj nik‟aj chak chik, rech kketa‟maj ukojik ri k‟exb‟i‟aj chi uxo‟l.
56
ETZ‟K‟EXB‟I‟AJ JUWINAQIL
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟an jun etz‟anem kuk‟ ri tijoxelab‟; kechakun pa wokaj, rajawaxik
kkik‟am kib‟ e waqib‟.
Chi Jujunal chi kech ri wokaj kkicha‟ jun uk‟u‟x tzij rech kketz‟ab‟ej chi
kiwach ri kachi‟l; jun chi kech ke‟uk‟ut ri rachi‟l are kub‟ij ri xa kitukel are chi‟
kch‟awik; k‟ate k‟u ri‟ jun chik ke‟uk‟ut ri rachi‟l are kub‟ij ri pa uk‟iyal are
chi‟ kch‟awik; jewa‟ kakib‟an chi rech:
PA UTUKELAL
Kinetz‟anik
Katetz‟anik
KØetz‟anik
PA UK‟IYAL
Kujetz‟anik
Kixetz‟anik
Ke‟etz‟anik
Are taq wa‟ we uk‟u‟x tzij ya‟talik kkojik tz‟ib‟anik, chakunik, wa‟ik, warik,
tob‟anik, b‟inik, mesonik, atinik, chomanik, pixab‟anik. Ri tijoxelab‟ kkicha‟
jachin chi kech ri uk‟u‟x tzij kkikojo.
UQ‟ALAJISAXIK:
We etz‟k‟exb‟i‟aj juwinaqil pa ri k‟iche‟ tzij are kub‟ij chi xa juwinaq kub‟an ri
b‟anoj xuquje‟ chi rij are‟ kqaj wi ri b‟anoj. K‟utub‟al:
Xatwa‟katik: Chi kaq‟alijan wi, ri kabanow ri b‟anoj are ri ukab‟ uwinaqil pa
utukelal, jachin chi rij kqaj wi ri b‟anoj, chi rij ri ukab‟ uwinaqil pa utukelal.
Chi‟ kq‟alajinik chi xuwi ri ukab‟ winaq xwakatik. Are taq wa‟ ri k‟exb‟i‟aj
kekojik
57
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kuya k‟i uwach taq uk‟u‟x tzij chi kiwach ri tijoxelab‟ rech kkikoj ri
k‟exb‟i‟aj pa utukelal xuquje‟ pa uk‟iyal chi kech taq tzij, kuya‟o xa kujach
chi kiwach rech kkichakub‟ej chi uwach ri kiwuj: jewa‟ kkib‟an chi rech:
Loq‟omanik Ch‟ajo‟manik
Kinloq‟omanik Kinch‟ajo‟manik
Katloq‟omanik Katch‟ajo‟manik
Køloq‟omanik Køch‟ajo‟manik
Kujloq‟omanik Kujch‟ajo‟manik
Kixloq‟omanik Kixch‟ajo‟manik
Keloq‟omanik Kech‟ajo‟manik
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kuya oxlajuj tz‟aqat chomanik chi kiwach ri tijoxelab‟, xa kkitz‟aqatisaj
ri tz‟aqat chomanik ruk‟ jun uk‟u‟x tzij xuquje‟ kkicha‟ ri etz‟k‟exb‟i‟aj
juwinaqil rech kkikoj pa ri tzij. K‟utub‟al:
58
ETZ‟K‟EXB‟I‟AJ KAWINAQIL
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri etz‟k‟exb‟i‟aj kawinaqil pa we K‟iche‟ tzij are kekoj chi kech taq uk‟u‟x tzij
kawinaqil che uq‟alajisaxik jachin kb‟anow ri b‟anoj xuquje„ jachin chi rij
kqaj ri b„anoj. Kutub‟al:
Pa uk‟u‟x tzij kawinaqil
Kinkitze‟ej
Xujratinisaj
Kujiwila‟
Etz‟k‟exb‟i‟aj Kawinaqil
Etz‟k‟exb‟i‟aj Etz‟k‟exb‟i‟aj
Ajilab‟al winaqil Uwinaqil Kawinaqil Kawinaqil
ruk„ uk‟u‟x tz‟ib‟ ruk‟ wiqtz‟ib‟
Are chi‟ kekoj ruk‟ uk‟u‟x tzij le nab‟e taq winaqil pa utukelal, le kumaj ruk‟
uk‟u‟x tz‟ib‟ are le inw. K‟utub‟al: katinwilo.
Are chi‟ kumaj ruk‟ wiqtz‟ib‟ are kkoj ri in. K‟utub‟al: katinch‟ayo.
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kukoj oxlajuj uk‟u‟x tzij rech kukoj we jalajoj taq etz‟k‟exb‟i‟aj kawinaqil
chi kech kijujunal taq uk‟u‟x tzij, ri tijoxelab‟ kechakun pa wokaj.
1 Q‟ajik
2 Atinik
3 Ch‟ayik
4 Ilik
5 Sokik
59
6 Chajinik
7 B‟inik
8 Wa‟lajik
9 To‟ik
0 Kunanik
! Tatab‟enik
“ Eyenik
# Sutinik
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kukoj lajuj tz‟aqat chomanik chi kiwach ri tijoxelab‟, e‟are‟ kkitzukuj ri
uk‟u‟x tzij ri k‟o etz‟k‟exb‟i‟aj kawinaqil chi upam ri tzij; rajawaxik kkikoj jun
retal. Jewa‟ kkib‟an chi kech:
UQXA‟N:
Ri ajtij rajawaxik krilo we kch‟ob‟otaj we taq tzij e tz‟ib‟atalik rech ri jalajoj
taq chak kta‟ik, we man kch‟ob‟otajik, utz kutzukuj nik‟aj chi tzij.
60
WIQCHOMAB‟AL
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuya jujun wuj chi kech ri tijoxelab‟ri tz‟ib‟atal nik‟atzij chi uwach rech
kkitz‟aqatisaj ri tz‟aqat chomanik, are ri tijoxel kutzukuj ri wiqchomab‟al ri
qas rajawaxik chi uxo‟l ri tzij, k‟ate k‟u ri‟ kkisik‟ij chi kiwach ri kachi‟l xuquje‟
utz we kkib‟ij su kkichomaj ri kachi‟l la qas tzij kk‟ulmataj ri b‟italik.
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkinak‟ chi uwach ri xan ri ch‟aqata‟q taq
wuj, kuta chi kech ri nik‟aj chik, kkisik‟ij ri xnuk‟utaj kumal ri kachi‟l.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri wiqachomanik are taq ri ch‟aqatzij kkoj chi rech unuk'ik ri tz‟aqat
chomanik, are kkoj wa‟: pa xuquje‟ ri chi.
Pa: are kkoj chi rech uk‟utik k‟olib‟al , ub‟anik jun sutaq xuquje‟ una‟b‟al ri
winaq. K‟utub‟al:
Chi: are kkoj ruk‟ taq b‟i‟aj, q‟alb‟i‟aj, echb‟i‟aj xuquje' ajilab‟al. K‟utub‟al:
61
In k‟o pa ch‟at.
62
UCHAKUXIK:
Ri tijoxelab‟ kkitzu‟ we wachib‟al k‟ate k‟u ri‟, kkichomaj we are ri
wiqachomanik Pa wene‟ are ri chi kkitz‟ib‟aj, jas tajin kb‟an chi uwach we
wachib‟al? K‟o chi kiwach.
_________________________________ ________________________________
_________________________________ ________________________________
_________________________________ ________________________________
UPAJIK RIJ:
Ri tijoxelab‟ kkisik‟ij we tz‟ib‟atalik, k‟ate k‟u ri‟ kkitz‟aqatisaj pa uwi‟ le juch‟,
we are ri pa wene‟ are ri chi kkitz‟ib‟aj.
63
Q‟IJB‟ANOJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuk‟am b‟i jun potz' k‟ate k‟u ri‟ kb‟an jun etz‟anem, ri ajtij kuya ri potz'
chi kech ri tijoxelab‟, kkiq‟axej chi kiwach k‟ate k‟u ri‟, ri ajtij kuq‟osij jun
jasach chi uwach ri tem are taq ktak‟i‟ uq‟osixik, jachin ruk‟ k‟o wi ri potz'
kub‟ij oxib‟ uk‟u‟x tzij ri xb‟antajik rachi‟l oxib‟ uk‟u‟x tzij rech kamik.
Kinetz‟anik Xixb‟ixonik
Kinch‟opinik Xujxajowik
Kujchakunik Xatjat‟ixik
Kinetz‟anik
UQ‟ALAJISAXIK:
Kinch‟opinik
Are taq ri q‟ijb‟anoj kkik‟ut jumpa' kb‟an ri jastaq rachi‟l jas kb‟an chi rech
ub‟anik , are taq wa‟: X____ K____ K____ na
64
UCHAKUXIK
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj kajib‟ tzij kkikoj ri jalajoj taq
k‟utub‟al rech ri q‟ijb‟anoj, kkitz‟ib‟aj pa ri k‟olib‟al jawije‟ juch‟utal wi.
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
K‟a maja‟ kb‟an ri chak Xb‟antaj ri chak ruk‟ uk‟u‟x tzij juwinaqil
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
Je b‟anom kan chi rech Ral uk‟u‟x tzij kawinaqil che xb‟antajik
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
65
UPAJIK RIJ
Ri tijoxelab‟ kkil we wachib‟al k‟ate k‟u ri‟ kkitz‟ib‟aj jas tajin kkib‟an le
winaq, le sutaq k‟o chi uwach we wachib‟al.
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
_____________________________ ________________________________
UQXA‟N:
K‟i taq ri chak kb‟an che reta‟maxik wa‟ we tijonik ri‟, kkisik‟ij ri tijoxelab‟ we
xtz‟ib‟ataj kumal chi kiwach ri kachi‟l.
66
B‟ANOJTAQANIK
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij job‟ taqanik chi kech ri tijoxelab‟, k'ate k‟u ri‟ ri tijoxelab‟ kkib‟an
su ri kub‟ij ri tzij chi kech, nimalaj konojel kkib‟ano su ri kb‟ix chi kech.
Jixet‟uyuloq, chixwa‟lijoq
chixchomanoq, machapo
chixq‟oyoloq
UQ‟ALAJISAXIK:
Are jun uq‟at ri tzij k‟iche‟ kuk‟ut ri taqanik kba‟n pa qatzij. Ri taqanik kb‟an
ruk‟ ri tz‟ib‟ are taq wa‟: ch-, j-, m-.
UPAJIK RIJ:
67
Uk‟u‟x tzij juwinaqil man Chatb‟ixonoq
k‟o ta silob‟em. Chixoq‟oq
Chujchomanoq
Uk‟u‟x tzij juwinaqil ruk‟ Jatetob‟anoq
silob‟em. Jixemesanoq
Jatet‟isomanoq
Uk‟u‟x tzij juwinaqil man Chawila‟
k‟o ta silob‟em. Chak‟ama‟
Chapira‟
uk‟u‟x tzij kawinaqil ruk‟ Je'ach‟a‟
silob‟inem. Je‟ato‟
Je'ach‟aja‟
Ral uk‟u‟x tzij kawinaqil Chujawaq‟inisaj
man k‟o ta silob‟em. Chinawarisaj
Chachomarisaj
Ral uk‟u‟x tzij kawinaqil jachomarisaj
ruk‟ silob‟em. Jawatinisaj
Jab‟inisaj
UCHAKUXIK:
Ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj wuqub‟ tzij jas ri kta‟ chi kech are kkitaqej ub'anik ruk'
ri uwiqtz'ib' jacha‟ kta' chi kech ruk' ri k‟utub‟al, kkitz‟ib‟aj jawije‟ juch‟utal wi.
Chatb‟ixonoq Jatetob‟anoq
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
68
Chawila‟ Jata‟
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
Chawatinisaj jawarisaj
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
__________________________ __________________________
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkisik‟ij ri tz‟ib‟atalik k‟ate k‟u ri‟, kkichomaj,
jas ub‟i‟ ri b'antaqanik tz‟ib‟atalik.
Chatb‟ixonoq _____________________________________________
Chixoq‟oq _____________________________________________
Jatetob‟anoq _____________________________________________
Jixemesanoq _____________________________________________
Chawila‟ _____________________________________________
Chak‟ama _____________________________________________
Che‟ach‟a _____________________________________________
Chato‟ _____________________________________________
Chujawaq‟inisaj _____________________________________________
69
Chinawarisaj _____________________________________________
Jawarisaj _____________________________________________
Jawoq‟isaj _____________________________________________
UQXA‟N:
Ri tijoxelab‟ kuya‟o kkib‟an jun chak ruk‟ taq ri b'antaqanik, kkitz‟ib‟aj kajib‟
tz‟aqat chomanik kkikoj b‟i‟aj xuquje‟ q‟alb‟iaj. K‟utub‟al.
70
UK‟U‟X TZIJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuqupij job‟ ch‟aqata‟q taq wuj kutz‟ib‟aj job‟ uk‟u‟x tzij chi uwach,
k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkijach kib‟ pa job‟ wokaj jun chi
kech taq ri wokaj kuk‟am jun wuj k‟ate k‟u ri‟ ri xkik‟am kiwuj kkik‟ut chi
kiwach ri kachi‟l junam kkichomaj su kkib‟an chi rech ub‟anik ri tz‟ib‟atal chi
uwach ri wuj rech kkib‟ano.
Ri tijoxelab‟ keq‟ax chi kiwach ri kachi‟l kkib‟an ri kub‟ij ri uk‟u‟x tzij pa wokaj.
UQ‟ALAJISAXIK:
Are taq ri tzij kuya ub‟ixik ronojel ri kb‟an ruk' ri ch'akulal xuquje' ruk' ri
no'jib'al, rajawaxik kkoj ri k‟exb‟i‟aj chi upam rech kuk‟utu janik'pa winaq
ktzijon chi upam, xuquje' kkoj ri q'ij b'anoj rech keta'maxik jumpa kb'an ri q'ij
b'anoj. Are wa' qas kya‟ow uk‟aslemal ri uk'ux tzij. Keb' uwach we uk'ux tz'ij:
71
UK‟U‟X TZIJ JUWINAQIL
URIQIK ETA‟MANIK:
We uk‟u‟x taq tzij juwinaqil are kuya ub'ixik chi xa jun ri k‟exb‟i‟aj kukojo.
K‟utub‟al:
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kuta chi kech ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj juwinaq uk‟u‟x tzij juwinaqil pa
uwi‟ taq le juch‟.
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
72
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkijuch‟ rij ri uk‟u‟x tzij ruk‟ jun q‟eq tz‟ajb‟al,
ri k‟ex b‟i‟aj ruk‟ jun kaq tz‟ajb‟al chi uwach ri kiwuj.
UQXA‟N:
Ri tijoxelab‟ kkib‟an jun chak ruk‟ taq ri uk‟u‟x tzij juwinaqil, kkitz‟ib‟aj wuqub‟
tz‟aqat taq chomanik.
73
UK‟U‟X TZIJ KAWINAQIL
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech oxib‟ tijoxelab‟ ri utz kkilo ke‟etz‟anik chi kkib‟an ajk‟ayil
taq wuj rech esal taq utzijol ri kk‟ulmatajik pa ri tinamit. Ri ajtij kub‟ij chi kech
ri tijoxelab‟ rajawaxik kkib‟ano jas ri kb‟ix chi kech.
Kok b‟i ri nab‟e jewa‟ kub‟ij: ¡Chita na! ¡Chita na! Ri tijoxelab‟ alab‟om
kachi‟l alitom uj tak‟alik xojkichapo.
Kok b‟i ri ukab‟ jewa‟ kub‟ij: ¡Chita na! ¡Chita na! Ri tijoxelab‟ alab‟om
kekiwa‟lajisaj ri alitom pa kik‟olib‟al.
Kok b‟i ri urox jewa‟ kub‟ij: ¡Chita na! ¡Chita na! ri alitom kekito‟ ri
alab‟om.
Ri ajtij kuta chi kech ri tijoxelab‟ ¿Jas taq uk‟u‟x taq tzij ri xkita‟o are chi‟ xya‟
ri taqanik chi kech, kkitz‟ib‟aj chi uwach ri tz‟alam tz‟ib‟ab‟al.
UQ‟ALAJISAXIK:
We uk‟u‟x tzij kawinaqil chi upam kok jun k‟exb‟i‟aj xuquje‟ jun etz‟k‟exb‟i‟aj
kawinaqil rumal chi e keb‟ winaq kechakun che ub‟anik ri ktzijoxik, jun
kb‟anowik, jun ri kqajb‟en ri kb'anik. K‟utub‟al:
74
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkijuch‟ rij ri uk‟u‟x tzij ruk‟ jun q'eq'
tz‟ib‟ab‟al, ri k‟exb‟i‟aj ruk‟ jun kaq tz‟ib‟ab‟al.
Katinchomaj Kixratinisaj
Kujach‟ab‟ej Katukunaj
Kinatelej Katuwa'katisaj
Xinab‟inisaj Xinatzukuj
Xixkito‟o Katutzijoj
Xinuwarisaj Katuxojowisaj
UQXA‟N:
Ri tijoxelab‟ kuya‟o kkib‟an jun chak ruk‟ taq ri uk‟u‟x tz‟ij kkitz‟ib‟aj job‟
tz‟aqat chomanik juwinaqil.
75
TZ‟AQATITZIJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkiwok kib‟ pa kajkaj k‟ate k‟u ri‟ kkitzukuj ri
tzij kkikojo, are chi‟ k‟o kta‟ chi kech; are taq wa‟ we tzij utz kkikoj pa taq we
tz‟aqat chomanik: ajsik, naqaj, naj, waral, chanim, aninaq, utz, rajawaxik,
qas tzij, je k‟u ri‟, maja‟ na, maj jumul, k‟i, k‟ax ta ne‟.
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa ri K‟iche‟ tzij sib‟alaj keriqitaj we tz‟aqatitzij, xa rumal che pa taq ri
tz‟aqat chomanik nim ri uchak, kutz‟aqatisaj ri uk‟u‟x taq tzij, rech qas
kata‟tajik su ri kb‟ixik.
Tz‟aqatitzij jampa‟ ub‟anik: kuq‟alajisaj jampa‟ kb‟anik; are taq wa‟ jujun chi
kech kekojik: ojer, junab‟ir, wuqub‟ixir, iwir, chanim, chwe‟q, kab‟ij,
wuqub‟ix, junab‟, kamik, chaq'ab', nim aq'ab', maj jumul, are chi', mer
amaq'el, pa q'ij, pa nik'aj, b'enaq q'ij, pa usaqarik, nik’aj chik
Tz‟aqatitzij jawi kb‟an wi xuquje‟ k‟o wi: kuq‟alajisaj jawi kriqitaj wi jun winaq,
jastaq rachi‟l jun awaj; are jujun taq tzij kekojik: ikim, ajsik, naqaj, naj, jewa‟,
jela‟, jeri‟, chila‟, chiri‟, chikaj, jewa ri', waral, k'a je la', pa ureleb'al q'ij, pa
uqajib'al kaqiq', nik’aj chik.
Tz‟aqatitzij jas kb‟an che ub‟ixik xuquje' ub'anik jun sutaq: ri winaq k‟o
ub‟ixik kub‟ij are chi‟ kuch‟ab‟ej jun winaq chik; are jujun taq tzij kekojik:
aninaq, no‟jimal, jewa‟, jela‟, chelaq‟al, k‟ax ta ne‟, xaq k‟ate‟q, rajawaxik,
nik’aj chik.
76
Tz‟aqatitzij kub‟ij chi qas tzij: k‟o ri tzij kkojik are chi‟ qas tzij chi jeri‟: are jujun
taq tzij kekojik: utz b‟a ri‟, qas tzij, je k‟u ri‟, je‟, utz la', nik’aj chik
Tz‟aqatitzij kub‟ij chi man je' taj: are taq wa‟ jujun taq tzij kekojik che ub‟ixik:
k‟a maja‟, man k‟o taj, maj jumul, man utz taj, nik‟aj chik.
Tz‟aqatitzij kub‟ij janik‟pa‟: K‟o tzij kokisaxik are chi‟ kub‟ij janik‟pa‟; are wa‟
jujun taq tzij: k‟i, sib‟alaj, jub‟iq‟, jutz‟it, juxi‟l, nim nika’j chik.
UCHAKUXIK:
Ri ajtij ke‟uwok ri tijoxelab‟ pa wajxaqib' k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij chi kech kkitzukuj
jujun tz‟aqat chomanik pa jujunal chi kech ri t‟zaqatitzij che xeqil kan ajsik,
kkitas uwach pacha ub‟anom kanoq, are chi' xb‟antajik keq‟ax che ub‟ixik
chi kiwach ri kachi‟l. K‟utub‟al:
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kukoj juwinaq tz‟aqat chomanik chi kiwach ri tijoxelab‟, we are‟
kkitz‟aqatisaj ruk‟ jun tz‟aqatitzij. K‟utub‟al:
Ri ajtij__________________ kujuyajo.
Ri wakax_______________ chom.
UQXA‟N:
Ri ajtij kuya‟o kuk‟ex we chak chi kiwach ri tijoxelab‟, xuwi krilo chi kketa‟maj
ukojik ri tz‟aqatitzij.
77
CH‟AQATZIJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kutz‟ib‟aj we jun tzijob‟elil chi kiwach ri tijoxelab‟:
Ri Imul
K‟o jumul ri imul xb‟e pa wa'katem, k‟ate k‟u ri‟ xuriq ri utiw, xetzijonik, are
chi‟ xuch‟ob‟ ri utiw, xub‟ij we jun imul are nuwa; ri imul; are chi‟ xuto chi ktij
rumal ri utiw xub‟ij chi rech, utz la‟ kinatijo xa k‟ut chwila pe‟ we jun kexu
sib‟alaj je‟lik, xa are nab‟e katij na le ja‟ k‟ate k‟u ri‟ kariq le kexu, ja‟e xcha
ri utiw xutij ri ja‟ man k‟o ta uk‟isik ri ja' xa rumal chi jun b‟inel ja‟, ruk' wa'
xsipoj ri upam ri utiw rumal ri‟ xkamik.
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ che kkitz‟ib‟aj chi uwach ri kiwuj le taq tzij
q‟eqarisam uwach pa le tzijob‟elil. Jewa‟ kkib‟an chi kech:
Ri la‟
Pa xa
Are Chi‟
Man ta
K‟ut we
Are taq wa‟ we taq tzij kuriq ri tijoxel, wene‟ k‟i mul kuriq jun tzij, xa jumul
kutz‟ib‟aj.
UQ‟ALAJISAXIK:
We ch‟aqatzij are chi‟ xaq utukel man k‟o ta kub‟ij, rajawaxik krachi‟laj jun
tzij k‟ate k‟u ri‟ k‟o kub‟ij. are wa‟ jujun ch‟aqatzij: ri, le, we, ri‟, la‟, wa‟, k‟ut,
xaq, xa, pa, chi, man-taj, puch, qas, nik‟aj chik.
Chaqila‟ pa utukel man k‟o ta kub‟ij.
We taq ch‟aqap taq tzij k‟o jujun chi kech k‟o ukojik:
ukojik ri man rachi‟l ri taj: are chi‟ we taj k‟o chi uxo‟l ri tz‟aqat chomanik
kutzaq ri /J/:
78
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkiwok kib‟ pa waqib‟ k‟ate k‟u ri‟ kkitz‟ib‟aj
jujun tz‟aqat chomanik pa jujunal chi kech we ch‟aqatzij: ri, le, we, ri‟, la‟,
wa‟, k‟ut, xaq, xa, pa, chi, man-taj, puch, qas.
Ri: __________________________________________________________
Le: __________________________________________________________
We: __________________________________________________________
Ri‟: __________________________________________________________
La‟: __________________________________________________________
Wa‟: __________________________________________________________
K‟ut: __________________________________________________________
Xaq: __________________________________________________________
Xa: __________________________________________________________
Pa: __________________________________________________________
Chi: __________________________________________________________
Man___taj: __________________________________________________________
Puch: __________________________________________________________
Qas: __________________________________________________________
Are chi‟ kkik‟iso keq‟ax chi kiwach ri kachi‟l kkisik‟ij uwach ri xkitz‟ib'aj.
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kukoj juwinaq tz‟aqat chomanik chi kiwach ri tijoxelab‟ k‟ate k‟u ri‟ ri
tijoxelab‟ kkijuch‟ uxe‟ ri ch‟aqatzij ri keta‟m chi uwach. K‟utub‟al:
UQXA‟N:
Ri ajtij kuk‟ex ri chak chi kiwach ri tijoxelab‟, xa k‟ut man ksach ta chi kech
are tajin kketa‟maj ri ch‟aqatzij.
79
AJILAB‟AL
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri winaq chi kkib‟ij ri ajilab‟al chi kijujunal kmajtaj ri
etz‟anem ruk‟ ri ajtij ksutin oxmul kuk‟ ri tijoxelab‟.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri ajilab‟al are kkoj che rajilaxik jastaq, winaq rachi‟l awajib‟, are taq wa‟ ri
wachib‟al kokisax che utz‟ib‟axik:
80
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ chi kkitz‟iba‟j ri ajilab‟al pa qatzij pa uwi‟ le
juch‟.
81
Jumuch‟ jun Jumuch‟ julajuj
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
____________________ ____________________
UPAJIK RIJ:
Chak pa kakab‟. Ri tijoxelab‟ kkisik‟ij ri ajilab‟al, kkita chib‟il kib‟ rech kkanaj
pa kijolom ri ajilab‟al. Ri ajtij kuya we wuj ri‟ chi kiwach ri winaq k‟ate k‟u ri‟
ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj ri mayab' ajilab‟al‟.
UQXA‟N:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkib‟an ch‟aqata‟q taq wuj k‟ate k‟u ri‟
kkitz‟ib‟aj ri ajilab‟al chi uwach ronojel q‟ij kketa‟maj job‟ ajilab‟al. K‟utub‟al:
82
CHOLAJILAB‟AL
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuk‟ut jun wachib‟al chi kiwach ri winaq k‟o nan, tat, alk‟wa‟lxelab‟
chi uwach, k‟ate k‟u ri‟ kuta chi kech su kkichomaj ¿Jachin chi kech ri
alk‟wa‟lxelab‟ xk‟iy nab‟e, ukab‟, urox ukaj. Jewa kkib‟an chech.
ukaj urox
nab‟e
ukab'
Ri ajtij kuk‟am ub‟ik taq ri tzij: nab‟e, ukab‟, urox, ukaj, ri winaq kkitzukuj
jawije‟ kunak‟ wi.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri cholajilab‟al kuk‟ut jas k‟olib‟al kk‟uji‟ wi ri ajilab‟al, winaq, awaj wene‟
jastaq kopan k‟a pa uk‟isb‟al.
83
Rech kya‟ ub‟ixkil ri nab‟e are tzij wa‟ kkojik xa rumal rech we jun tzij ri‟ are
uk‟exb‟alil ri ajilab‟al jun. Are taq kcholax ri ukab‟ rajawaxik kkoj ri retal
echb‟i‟aj urox winaqil pa utukelal u-pa umajib’al ri cholajilab’al. K‟utub‟al.
Ajilab‟al Cholajilab‟al
majib‟al Umajib‟al
Jun nab‟e
keb‟ Ukab‟
oxib‟ Urox
kajib‟ Ukaj
job‟ uro‟
waqib‟ Uwaq
wuqub‟ Uwuq
wajxaqib‟ Uwajxaq
b‟lejeb‟ ub‟elej
Lajuj Ulaj
Julajuj Ujulaj
kab‟lajuj Ukab‟laj
Oxlajuj Uroxlaj
Kajlajuj Ukajlaj
Jolajuj Ujolaj
Waqlajuj Uwaqlaj
Wuqlajuj Uwuqlaj
wajxaqlajuj Uwajxaqlaj
b‟elejlajuj ub‟elejlaj
84
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ chi kkitz‟ib‟aj ri cholajilab‟al pa uwi‟ ri juch‟,
kkik‟is utz‟ib‟axik, kkijuch‟ rij ri jun tz‟ib‟ u- ri kkoj pa umajib‟al taq ri ajilab‟al.
Ujuwinaq ujuwinaq lajuj ukawinaq ukawinaq lajuj
85
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj kib‟i‟ taq ri ajilab‟al pa
cholajilab‟al.
Ajilab‟al Cholajilab‟al
Majib‟al
Jun
Oxib‟
Job‟
Wuqub‟
Wajxaqib‟
Lajuj
Julajuj
Oxlajuj
Jolajuj
Waqlajuj
Wajxaqlajuj
B‟elejlajuj
Ri ajtij krilo we xkich‟ob‟ ri tijoxelab‟ jas ri kkib‟an chi rech ri chak kechakun
pa kitukel, wene‟ k'o na kkaj ke'uto' apanoq.
86
JACHAJILAB‟AL
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkib‟an jun ketekik pa ri tijob‟al k‟ate k‟u ri‟
kub‟ij chi kech kkitatab‟ej, are chi‟ kub‟ij nik‟aj taqanik, aninaq kijach kib‟
che ub‟anik ri kb‟ixik. Ri taqanik are taq wa‟: chi jujunal kkik‟am uloq jun
tz‟ib‟ab‟al, pa kajkajil chik‟ama uloq jun wixkin. Ri ajtij kutzukuj nik‟aj taq
taqanik chik.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri jachajilab‟al are kuya ub‟ixik are chi‟ kjach jun jastaq pa junamil, pa
uk‟iyal wene‟ pa jujunal, wene‟ pa jo‟taq. Che unuk‟ik ri jachajilab‟al are
chi' kopan pa kajib‟ kkamulix ub‟ixik ri urab‟, kkoj ri ch‟aqatzij pa uk‟isb‟al-al,
-il,/ichal are k‟u ri ajilab‟al job‟ kopan k‟a pa lajuj kkoj ri ch‟aqatzij pa
uk‟isb‟al -taq, ri ajilab‟al julajuj kopan pa uk‟isb‟al kkoj we ch‟aqatzij taq chi
uxo'l ri ajilab'al: -al, -il, -taq. K‟utub‟al:
Jewa‟ kb‟an chi kech unuk‟ik ri jachajilab‟al kopan k‟a pa nima‟q taq
jachajilab‟alil, pa umajib‟al kuya‟o we kkoj ri tzij chi, wene‟ pa.
87
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ chi kkijuch‟ jawije‟ k‟o wi ri ch‟aqatzij
knuk‟b‟ex rech ri jachajilab‟al tz‟ib‟atalik k‟ate k‟u ri‟ kkitz‟ib‟aj pa uwi‟ le
juch‟. K‟utub‟al.
Kuya‟o ri ajtij kuk‟ut nik‟aj taq jachajilab‟al chik, rech kk‟iy ri keta‟mab‟al pa
uwi‟ ri eta‟manik.
UPAJIK RIJ:
Ri tijoxelab‟ kkisik‟ij ri jachajilab‟al tz‟ib‟atalik, k‟ate k‟u ri‟ kkitz‟ib‟aj pa
ajilab‟al chi jujunal. K‟utub‟al.
88
Chi kajkajil __________ chi oxtaqlajuj __________
Chi jotaq __________ chi kab‟taqlajuj __________
Chi waqtaq __________ chi oxtaqlajuj __________
Chi waqtaq __________ chi jotaqlajuj __________
Chi wajxaqtaq __________ chi waqtaqlajuj __________
Ri ajtij krilo su kkib‟an ri tijoxelab‟ chi rech, la xkich‟ob‟ ri xk‟ut chi kiwach.
UQXA‟N:
Kuya‟o we kb‟an jun etz‟anem ruk‟ ri k‟aqetz‟ab‟al we xresaj keb‟, keb‟ tzij
rech ajilab‟al kub‟ij ri etz‟anel.
89
NIK‟OCHOLTZIJ
Urox Q‟at
90
CHOLTZIJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kukoj jun tz‟aqat chomanik chi kiwach ri tijoxelab‟. Jewa‟ kub‟an chi
rech:
¿jachin xpaxinik?_________________________________________________________
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa ri K‟iche‟ tzij k‟o ucholab‟exik ri jalajoj taq tzij k‟o chi upam jun tz‟aqat
chomanik. Ri qas ya‟tal kb‟an chi rech xa keb', are nab‟e ktz‟ib‟ax ri b‟anoj;
k‟ate k‟u ri‟ pa ukab‟ kb‟e ri jastaq, awaj wene‟ winaq ri kuriq ri k‟ax, k‟isb‟al
kb‟e jachin ri kb‟anow ri b‟anoj. K‟utub‟al:
91
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkiwok kib‟ pa kajkaj, ri ajtij kub‟ij chi kech
kkitz‟ib‟aj oxlajuj tz‟aqat chomanik; kub‟ij chi kech kkichol ri tzij pacha„ xk‟ut
chi kiwach.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
8 ________________________________________________________________
9 ________________________________________________________________
0 ________________________________________________________________
! ________________________________________________________________
" ________________________________________________________________
# ________________________________________________________________
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech kechakun pa jujunal, kkitz‟ib‟aj kajib‟ tz‟aqat
chomanik, kkicholab‟ej pacha„ ri xketa‟maj xuquje‟ kkiq‟axej pa ri nik‟aj
cholab‟al chik.
92
JUPAJ TZIJ JUB'ANOJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟, kkitz‟ib‟aj ¿su tajin kub‟an we ixoq che le
ral?
Uq’alum ral le ixoq. Wene„ k‟o chi nik‟aj kkitz‟ib‟aj: Ri ixoq uq’alum ral.
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa ri K‟iche‟ tzij kriqitaj wa‟ we tz‟aqat taq chomanik, xa jun b‟anoj kub‟ij; su
rilik ri tz‟aqat chomanik chi xa jun b‟anoj k'o chi upam?; xa k‟ut xaq xuw jun
uk‟u‟x tzij k‟o chi upam ri tz‟aqat chomanik. Kutb‟al:
93
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kuta wuqub‟ tz‟aqat chomanik chi kech chi jujunal, k‟ate k‟u ri„ ri
tijoxelab‟ kkijuch‟ uxe‟ ri uk‟u‟x tzij rech kq‟alajinik chi xa jun b‟anoj kub‟ij.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
8 ________________________________________________________________
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ chi kechakun pa kajkaj, kkitz‟ib‟aj waqib‟
tz‟aqat chomanik; ri xa jun b‟anoj kub‟ij.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
94
KAPAJ TZIJ KAB'ANOJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟, kkitz‟ib‟aj ¿su tajin kkib‟an le keb‟ ixoqib‟?
UPAJIK RIJ:
Le keb‟ tz‟aqat chomanik; keb‟ b‟anoj kub‟ij.
U‟QALAJISAXIK:
Pa ri K‟iche‟ tzij kriqitaj wa‟ we tz‟aqat taq chomanik che keb‟ b‟anoj kub‟ij;
su rilik ri tz‟aqat chomanik che keb‟ b‟anoj kub‟ij?; xa k‟ut keb‟ uk‟u‟x tzij on
keb' b'anoj k‟o chi upam ri tz‟aqat chomanik. Kutb‟al:
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
95
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ che kechakun pa kajkaj, kkitz‟ib‟aj waqib‟
tz‟aqat taq chomanik; ri keb‟ b‟anoj kub‟ij.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
UQXA„N:
Ri ajtij kuya‟o kub‟an chi nik‟aj chak kuk‟ ri tijoxelab‟, xa k‟ut ri rajawaxik
kketa‟maj are ri tz‟aqat chomanik kab‟anoj.
96
JUPAJ TZIJ B‟IA‟J
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri Loq‟alaj Kotz‟i‟j
Pa taq ri komon ri winaq kkikoj ri loq‟alaj kotz‟i‟j xa rumal nim kupatanij chi
kiwach, are‟ xa k‟ut jeri‟ kib‟im kan ri qati‟t qamam; kkikojo are chi‟ k‟o jun
yab‟il, xuquje‟ are chi‟ k‟o jun ki‟kotemal, ronojel mul kemaltyoxinik.
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa ri K‟iche‟ tzij k‟o wa‟ we JUPAJ TZIJ RUK' B'I'AJ xa rumal are kub‟ij jachin ri
winaq, awaj on jastaq ri kb‟anow ri b‟anoj, kuya‟o krachi‟laj jun ch‟aqap tzij
wene„ jun q‟alb‟i‟aj. K‟utub‟al:
97
UCHAKUXIK:
Ri tijoxelab‟ kkiwok kib‟ pa kajkaj, xa rumal kkitz‟ib‟aj oxlajuj tz‟aqat
chomanik k‟ate k‟u ri‟ kkik‟ut ri UCHOQ'AB'IL RI B'I'AJ.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
8 ________________________________________________________________
9 ________________________________________________________________
0 ________________________________________________________________
! ________________________________________________________________
" ________________________________________________________________
# ________________________________________________________________
Ri tijoxelab‟ are chi‟ kkik‟iso kkisik‟ij uwach ri kichak chi kiwach ri kchi‟l.
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kukoj waqib‟ tz‟aqat chomanik chi kiwach, ri tijoxelab‟ kkijuch‟ uxe‟ ri
kuq'alajisaj ri b‟i‟aj. K‟utub‟al:
UQXA„N:
Ri ajtij kkowinik kukoj chi nik‟aj chak chi kiwach ri tijoxelab‟.
98
JUPAJ TZIJ UK‟U‟X TZIJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Kb‟ix chi kech ri tijoxelab‟ chi are kkitzukuj ri uk‟u‟x tzij pa ri tz‟aqat
chomanik.
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa we tzijob‟al K‟iche‟ kriqitaj we jupaj tzij ruk' uk‟u‟x tzij pa taq ri tz‟aqat
chomanik, are chi‟ kq‟alajisaxik utz krachi‟laj ri winaq, awaj wewe„ jastaq ri
kriqow ri b‟anoj. K‟utub‟al:
Pa we tzijob‟al K‟iche‟ kriqitaj we jupaj tzij ruk' uchuq'ab'il uk'u'x tzij pa taq ri
tz‟aqat chomanik, are chi‟ kq‟alajisaxik utz krachi‟laj ri winaq, awaj xuquje„
jastaq ri kriqow ri b‟anoj. K‟utub‟al:
Kqil pa we jun tz‟aqat chomanik, ri uk‟u‟x tzij are ri tzij xq‟at, xuquje‟ kqilo chi
xrachi‟laj ri tzij ri q‟ayes xa rumal are wa‟ jun jastaq xriqow ri b‟anoj.
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kukoj oxlajuj tz‟aqat chomanik chi kiwach k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij chi kech
kkijuch‟ uxe‟ ri k'o wi ri uchuq'ab'il ri uk‟u‟x tzij; kn‟ataj chi iwech chi ktzukux ri
uk‟u‟x tzij xuquje‟ ktzukux ri b‟i‟aj krachi‟laj. Jewa‟ kib‟an chi rech:
99
UPAJIK RIJ:
Ri tijoxelab‟ kkiwok kib‟ pa waqib‟ xa k‟ut kkitz‟ib‟aj kab‟lajuj tz‟aqat
chomanik k‟ate k‟u ri‟ kkijuch‟ uxe‟ ri uchoq'abil ri uk‟u‟x tzij.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
8 ________________________________________________________________
9 ________________________________________________________________
0 ________________________________________________________________
! ________________________________________________________________
" ________________________________________________________________
100
JUPAJ TZIJ Q‟ALB‟I‟AJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ chi are kkitzukuj ri q‟alb‟i‟aj chi upam ri
tz‟aqat taq chomanik.
UQ‟ALAJISAXIK:
Wa‟ we jupaj tzij ruk' q'alb'i'aj sib‟alaj kriqitaj pa we K‟iche‟ tzij, are chi‟
kq‟alajisax pa ri tz‟aqat chomanik are ktzukux ri q‟alb‟i‟aj xuquje‟ utz
krachi‟laj jun ya‟ol uchuq‟ab‟il ri q‟alb‟i‟aj. K‟utub‟al:
UCHAKUXIK:
Ri ajtij ke‟uwok ri tijoxelab‟ pa kajkaj, k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij chi kech che
kkitz‟ib‟aj oxlajuj tz‟aqat chomanik xuquje‟ kkiq‟alajisaj ri uchuq'ab'il ri
q'alb'i'aj chi upam ri tz‟aqat taq chomanik.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
8 ________________________________________________________________
9 ________________________________________________________________
0 ________________________________________________________________
! ________________________________________________________________
" ________________________________________________________________
# ________________________________________________________________
101
UPAJIK RIJ:
Ri tijoxelab‟ pa jujunal kkitz‟ib‟aj jun laj tzijonem pa uwi‟ ri loq‟alaj ixim. Are
chi‟ kkik‟iso kkitzukuj chi upam ri laj tzijonem ri uchuq'ab'il q‟alb‟i‟aj; kkijuch‟
uxe‟ rech kq‟alajinik.
UQXA„N:
Ri ajtij kuya‟o kutzukuj chi nik‟aj chak chi kech ri tijoxelab‟, xa k‟ut are
rajawaxik kketa‟maj uriqij ri uchoq'ab'il ri q‟alb‟i‟aj.
102
JUPAJ TZIJ TZ‟AQATZIJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kuya we jun tzijonem chi kech ri tijoxelab‟:
UQ‟ALAJISAXIK:
Pa we K‟iche‟ tzij kriqitaj we jupaj tzij ruk' tz‟aqatitzij xa rumal are chi‟
kqatz‟ib‟aj jun tz‟aqat chomanik kqariq chi upam. Utz krachi‟laj ri taq
ch‟aqap taq tzij. K‟utub‟al:
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kukoj b‟elejeb‟ tz‟aqat chomanik chi kiwach, ri tijoxelab‟ kkijuch‟ uxe‟
jacha„ k'o wi ri uchuq'ab'il ri tz‟aqatitzij. Kechakun pa jujunal.
103
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij ke‟uwok pa kajkaj, k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij chi kech kkitz‟ib‟aj oxlajuj tz‟aqat
chomanik xuquje‟ kkik‟ut ri uchuq'ab'il ri tz‟aqatitzij.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
8 ________________________________________________________________
9 ________________________________________________________________
0 ________________________________________________________________
! ________________________________________________________________
" ________________________________________________________________
# ________________________________________________________________
104
JUPAJ TZIJ CH‟AQATZIJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kukoj keb‟ tz‟aqat chomanik chi kiwach, rech kkil ri taq ch‟aqatzij,
rech kq‟alajinik kjuch‟ uxe‟.
Ri ajtij kuk‟ut chi kiwach ti tijoxelab‟ we keb‟ ch‟aqatzij are wa‟ we /pa/
xuquje‟ we /chi/.
UQ‟ALAJISAXIK:
Wa‟ we jupaj tzij ruk' ch'aqatzij are taq wa‟ pa xuquje‟ chi, wa‟ sib‟alaj
keriqitaj pa we tzijob‟al K‟iche‟, kuya‟o krachi‟laj ronojel taq b‟i‟aj.
K‟utub‟al:
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kukoj jun alaj tzijonem chi kiwach ri tijoxelab‟, k‟ate k‟u ri‟ ri are‟
kkitzukuj ri ch‟aqatzij chi upam kkijuch‟ uxe‟.
UPAJIK RIJ:
Ri ajitj ke‟uwok pa waqib‟ rech kkitz‟ib‟aj b‟elejeb‟ tz‟aqat taq chomanik
xuquje‟ kkijuch‟ uxe‟ ri ch‟aqatzij.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
8 ________________________________________________________________
9 ________________________________________________________________
UQXA‟N:
Ri ajtij kuya‟o kuk‟ex ri chak chi kiwach ri tijoxelab‟, ri rajawaxik are
kketa‟maj ukojik ri ch‟aqatzij.
105
JUPAJ TZIJ ECHB‟I‟AJ
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij rajawaxik kukoj jun alaj tzijonem chi kiwach rech kketa‟maj uwach ri
k‟ak‟ eta‟mab‟al.
Ri Ajtij
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ chi kkitz‟ib‟aj chi uwach ri kiwuj ri taq tzij
q‟eqarisam. Are taq wa‟: rech, ruk‟, rumal.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri jupaj tzij ruk' echb‟i‟aj sib‟alaj kariqitaj pa ri tzijob‟al K‟iche‟, pa taq ri
tz‟aqat chomanik sib‟alaj kriqitajik, oxib‟ wa‟ we echb‟i‟aj ek‟olik, are taq
wa‟: ruk‟, rech, rumal. Kuya‟o krachi‟laj jun b‟i‟aj chik.
We oxib‟ tzij kuya‟o jalajoj rechb‟exik kb‟an pa jun tz‟aqat chomanik; jewa‟
ri‟:
106
UCHAKUXIK:
Ri tijoxelab‟ kkiwok kib‟ pa wuqub‟, rech kkitz‟ib‟aj jun tz‟aqat chomanik ruk‟
jujunal chi kech ri echb‟enik b‟anom ajsik.
1 ________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
8 ________________________________________________________________
9 ________________________________________________________________
0 ________________________________________________________________
! ________________________________________________________________
" ________________________________________________________________
# ________________________________________________________________
$ ________________________________________________________________
% ________________________________________________________________
& ________________________________________________________________
/ ________________________________________________________________
( ________________________________________________________________
) ________________________________________________________________
1P ________________________________________________________________
qq ________________________________________________________________
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kutz‟ib‟aj waqib‟ tz‟aqat chomanik chi kiwach ri tijoxelab‟, we are‟
kkijuch‟ uxe‟ ri jupaj tzij ruk' echb‟i‟aj. Kechakun pa jujunal.
UQXA„N:
Ri ajtij kuya‟o kuk‟ex ri chak chi kiwach ri tijoxelab‟, wene„ kuya ne‟ jun
tzijonem chi kiwach xuquje„ jun pach'um tzij ri rajawaxik are kketa‟maj ri
ukojik ri jupaj tzij ruk' echb‟enik ri tijoxelab‟.
107
TIQITZIJ
URIQIK ETA‟MANIK
Ri ajtij kuk‟ut chi kiwach ri tijoxelab‟ jun wachib‟al, kkib‟ij jas ri kkilo,
kkitz‟ib‟aj.
Are taq ktz‟ib‟ataj kumal ri tijoxel ri ajtij krilo we je„ wa‟ xkib‟an che
utz‟ib‟axik k‟ate k‟u ri‟ kutz‟ib‟aj ri tz‟ib‟atalik chi uwach we wuj. Junam
kkisik‟ij.
UQ‟ALAJISAXIK
Ri tiqitzij are taq ri ch‟aqata‟q taq tzij kkikoj ri winaq rech utiqik ri kitzij are taq
ketzijonik chi uxo‟l taq b‟i‟aj, q‟alb‟i‟aj, chi uxo‟l tz‟aqat chomanik, are taq wa‟:
rachi‟l, xuquje‟, rumal ri‟, e k‟u, k‟ate k‟u ri‟, wene‟, pine‟, rumal, rumal la‟ are chi‟,
are taq, k'a, xa k'ut, pacha', jacha‟, rech.
Rachi‟l: we tzij ri‟ kkojik are chi‟ ktiq keb‟ tzij junam uwach jas le K‟utub‟al ri‟:
Xuquje‟: are upatan kutiq ri nik‟atzij rachi‟l ri tz‟aqat chomanik are chi‟ knuk‟
keb‟ tz‟aqat chomanik ri xaq junam ub‟antajik, chaqila pe‟ we K‟utub‟al:
E k‟u: kkoj chi rech utiqik taq le tz‟aqat chomanik are chi‟ xraj le winaq
xub‟an jun jastaq k'ate k‟u ri‟ man je‟ taj xe'el chi uwach. Chaqila ri jun
K‟utub‟al:
Rumal ri‟: ri tiqitzij ri‟ kkojik are chi‟ jun tz‟aqat chomanik ktiq ruk‟ jun chik, are
kb‟inik jasche xk‟ulmatajik. K‟utub‟al:
Pine‟: kkoj chi rech utiqik taq le tz‟aqat chomanik are chi‟ le ktzijonik kuya
jun jastaq ri man qas are ta ri rajawaxik are k‟u le kk‟amowik man qas
kki‟kot taj. K‟utub‟al
UCHAKUXIK
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkinuk‟ keb‟ tz‟aqat chomanik kkikoj taq wa‟ we
tzij ri‟: rachi‟l, xuquje‟, rumal ri‟, e k‟u, k‟ate k‟u ri‟, wene‟, pine‟, rumal, rumal la‟
are chi‟, are taq, k'a, xa k'ut, pacha', jacha‟, rech.
1 ________________________________________________________________
________________________________________________________________
2 ________________________________________________________________
________________________________________________________________
3 ________________________________________________________________
________________________________________________________________
4 ________________________________________________________________
________________________________________________________________
5 ________________________________________________________________
________________________________________________________________
6 ________________________________________________________________
________________________________________________________________
7 ________________________________________________________________
________________________________________________________________
109
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij rajawaxik krilo we xkich‟ob‟ ri tijoxelab‟ ri k‟utunik, kuya waqib‟
tz‟aqat chomanik rech kkisik‟ij chi kijujunal, k‟ate k‟u ri‟ kkitzukuj taq ri tzij
nuk‟ub‟al rech we tz‟aqat taq chomanik.
Ri tijoxel kucha‟ chi kixo‟l wa‟ we tiqitzij jachin chi kech ri kukoj chi rech
utiqik taq ri tz‟aqat taq chomanik.
Are k‟u ri ajtij rajawaxik krilo we xuch‟ob‟ ri tijoxel ri ukojik taq we tiqitzij.
Rachi‟l, xuquje‟, rumal ri‟, e k‟u, k‟ate k‟u ri‟, wene‟, pine‟, rumal, rumal la‟ are chi‟,
are taq, k'a, xa k'ut, pacha', jacha‟, rech.
UQXA‟N:
Ri ajtij kuya‟o kub‟an chi nik‟aj taq etz‟anem rech uk‟utik, utz we kub‟an
ch‟aqata‟q taq wuj kutz‟ib‟aj ronojel taq ri tiqitzij chi uwach.
Pine‟ E k‟u
110
NIK‟OTZ‟IB‟
Ukaj Q‟at
111
UKOJIK NIMA‟Q TAQ TZ‟IB‟
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri tijoxelab‟ kkib‟an jun etz‟anem, ri ajtij kuya jun wuj ruk‟ tukim tzij, k‟o
nima‟q xuquje‟ laj taq tz‟ib‟ chi upam.
T T l W I‟
P a l e X
t y l l K
T o‟ n i i
L u‟ s T n
K x n r K
i e‟ x i‟ o‟
L o‟ l x r
P e P a‟ x
K S i‟ s i‟
Pa kakab‟ ri tijoxelab‟ kkitzukuj ri jun cholaj b‟i‟aj tz‟ib‟atal chi upam we jun
wuj, jachin chi kech kuk‟is nab‟e are ri' ri kch'akanik.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri nima‟q tz‟ib‟ k‟i ukojik, are taq wa‟ ya‟talik: Ruk‟ nima‟q taq tz‟ib‟ ktz‟ib‟ax
ri nab‟e tz‟ib‟ rech ronojel taq b‟i‟aj kech winaq, kib‟i‟ ri q'ij rech ri Cholq'ij,
kib'i‟ tinamit, ruk' ri nab'e tz'ib' are chi' kmaj utz'ib'axik jun tzijonem, ub'i‟ jun
tzijob'elil xuquje' chi rij ri nak'. Chqila pe' le K‟utub‟al:
112
Ri nima‟q taq tz‟ib‟ kkoj chi kech ub‟i‟ jun tzijob‟elil, pa umajib‟al ri tz‟ib‟anik.
Achi‟l
Ri me‟s rachi‟l ri tz‟i‟ kkaj kib‟, man kech‟o‟jan taj,
kkiq‟aluj kib‟, ke‟etz‟anik, kkib‟isoj kib‟.
Jun achi xpaqi‟ pa uwi‟ ri uche‟al alanxax. Ri achi ri‟ xtzaq uloq, xq‟aj ri
uk‟alak‟a‟x.
UCHAKUXIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ kkitz‟ib‟aj:
113
UPAJIK RIJ:
Ri tzijob‟elil ri tz‟ib‟atalik, man k‟o ta nima‟q taq tz‟ib‟ kojom chi rech. Ri
chak kkib‟an ri tijoxelab‟ are kkikoj jun ketekik chi rij ri tz‟ib‟ ri rajawaxik wi.
ri qanan uwachulew
ri uwach ulew nim ub‟anik pa ri qak‟aslemal,
are kya‟ow ri qawa ri uj winaq, ri awaj, ri che‟
xuquje‟ ri q‟ayes. are uk‟u‟x ri qak‟aslemal.
are uxe‟al ri qak‟aslemal. ri qanan ulew
nim upetik, kuya ri qawa rumal wa' kujutewechi‟j
ri tz‟aqol b‟itol, tepew q‟uq‟ kumatz
rech ronojel taq ri junab' man qana' ta le wi'jal.
We xkojtaj ri ketekik chi rij taq ri tz‟ib‟ ri tijoxelab‟ kkiya chi rech ri ajtij rech
kunik'oj xuquje' kusuk'ub'a‟ we k'o na kraj, kate k‟u ri‟ kuq'alajisaj chi kiwach
ri tijoxelab'.
114
RETAL TZ‟IB‟
URIQIK ETA‟MANIK:
Ri ajtij kub‟ij chi kech kajib‟ tijoxelab‟ kkib‟ij jun tz‟aqat chomanik chi rij le
wachi‟b‟al ri tajin kkilo, kkitzalij uwach ri k‟otow chi‟aj.
UQ‟ALAJISAXIK:
Ri retal tz‟ib‟, ri upatan are rech kch‟ob‟ataj su ri kraj kub‟ij ri winaq are chi‟
kutz‟ib‟aj ri uchomanik. Wa‟ we retal tz'ib' kuk‟utu ri uk‟u‟x taq ri chomanik,
jawije‟ kk‟is wi ri chomanik, kuya ub‟ixik jun tz‟aqat chomanik. Are taq wa‟:
, tz‟ut
. nak‟
: kanak‟
“” juk‟ultz‟ut
() q‟alno‟j
¿? k‟otchi‟
¡! k‟utmayib‟al
Tz‟ut (,): ri uchak are kujach uwach le tzij unuk'um rib‟ chi upam jun tz‟aqat
chomanik, kuk‟utu jawije‟ ktak‟ab‟ax wi usik‟ixik taq ri tzij. Kutas uxo‟l, keb‟,
oxib‟ tzij junam ub‟antajik. K‟utub‟al:
Le ala Xwan, le ali Li’y, le ala Te’k kachi’l le ali To’n e k‟o pa tijob‟al.
115
Xuch‟ak ri tijoxel ri k‟otb‟al chi‟aj xb‟an chi rech pa nim tijob‟al, pa ri b‟e
xutzaq kan ri uk‟olib‟al uwuj, k‟ate k‟u ri‟ xutzukuj rumal che kukojo, xki'kotik
are taq xuriqo.
Ri ichaj sib‟alaj utz utijik pa wa‟l, kuya uchuq‟ab‟ ri ukik‟el ri winaq, kjoror ri
uwa‟l; wene' utz na ksolix we man e k‟o ixjut PA ri ukotz‟i‟jal xuquje‟ ri uxaq.
Juk‟ultz‟ut (“”): kkojik are chi‟ kesax uwach jun tz‟aqat chomanik pa jun wuj
k'ate k‟u ri‟ kya‟ pa jun wuj chik. Kkoj che uk‟utik jun b‟i‟aj nim ub‟anik pa
jun wuj. K‟utub‟al:
Kub‟ij ri Po‟x pa ri uwuj “Ri ja‟ k‟o jun rajaw, k‟o uch‟umilal ri ja‟ ”
Q‟alno‟j (): chi upam ktz‟apix wi le uchomanik le sik‟inel wuj, kq‟alajisaxik chi
rech chi jun chomanik man junam ta ri kchomax ruk‟ le tz‟ib‟atal ruk‟ le tajin
ktz'ib'anik. K‟utub‟al:
Chi kiwach ri kaxla‟n taq winaq man qas ta nim upetik le ik' xaq xuwi kuya ri
saqil chi uwach ulew are chi' kok ri q'equmal (are k'ut chi qawach uj, uj
mayab' taq winaq qati't ik' kujcha chi rech rumal chi sib'alaj nim ri kupatanij
chi qech....)xuquje' rech uq'alajisaxik ub'i' jun winaq, nimaq‟ij, jun tinamit,
kuya'o kkoj chi rech ucholab'exik keb' oxib' no'oj. K‟utub‟al:
K‟otchi‟ ¿?: we retal tzib‟ kuk‟utu we xa kk‟ot uchi‟ ri winaq kuk‟am b‟i ri tzij
k‟otb‟al chi‟aj. K‟utub‟al:
116
K‟utmayib‟al ¡!: we retal tzib‟ ri‟ kkojik, are chi‟ k‟o kk‟ulmatajik wene‟
mayib‟al ri xb'antajik. K‟utub‟al:
UPAJIK RIJ:
Ri ajtij kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟, kkisik‟ij ri jun alaj tzijob‟elil ; k‟ate k‟u ri‟
kkitz‟ibaj ri retal tz‟ib‟ jawije' kuta wi.
PIXAB‟
Ri Qati‟t Qamam kik‟utum kanoq
chi qawach chi rajawaxik qaloq‟oq‟ej
ri ja‟ xa ne‟ are kya‟ow
uk‟aslemal taq ri che‟ lemob‟
k‟isis saq chaj Ri che‟ k‟i ri
upatan xuquje' kub‟ij ri
uwuj ri Pe‟l
nim utz‟ib‟am
UQXA‟N:
Ri ajtij kuk‟am b‟i jun tzijob‟elil k‟ate k‟u ri‟ kub‟ij chi kech ri tijoxelab‟ chi
kkisik‟ij uwach. Ri ajtij kutatab‟ej we utz kakib‟an che usik‟ixik ri tzijob‟elil we
utz kkib‟an chi rech ukojik ri retal taq tz‟ib‟.
117
CHOLTZIJ K‟AK‟ TAQ TZIJ GLOSARIO DE NEOLOGISMOS
Okem tzij Introducción
Kemtaqanik Tzij Gramática Normativa
Kemtzijoxik Tzi Gramática Descriptiva
Kemtijonik Tzij Gramática Pedagógica
Nik‟osolixik Tzijob‟al Estudio Dialectal
Taqanik rech Tzijob‟al pa Amaq‟ Ley de Idiomas Nacionales
Ch‟awtz‟ib‟ Fonología
Uriqik eta'manik Descubrimiento
Uq‟alajisaxik Conceptualización
Uchakuxik Ejercitación
Upajik rij Evaluación
Uqxa‟n Sugerencia
Wiqtz‟ib‟ Consonantes
Juk‟ulaj wiqtz‟ib‟ Consonantes compuestas
Wiqtz‟ib‟ ruk‟ tz‟ut Consonantes glotalizadas
Juk‟ulaj wiqtz‟ib‟ ruk‟ tz‟ut Consonantes compuestas glotalizadas
Nik‟otzij Morfología
B‟i‟aj Sustantivos
Echb‟i‟aj Posesivos
Q‟alb‟i‟aj Adjetivos
Tzijoq‟alb‟i‟aj Adjetivos descriptivos
Ub‟anq‟alb‟i‟aj Adjetivos posicionales
Uk‟iyal tzij Pluralizadores
Ral b‟i‟aj Derivación de sustantivos
Ral q‟alb‟i‟aj Derivación de adjetivos
Ral uk‟u‟x tzij juwinaqil Derivación de verbos intransitivos
Ral uk‟u‟x tzij kawinaqil Derivación de verbos transitivos
K‟ututzij Demostrativos
118
Uk‟exwach k‟utb'i'aj Pronombres demostrativos
Ajilab‟al Números cardinales
Cholajilab‟al Números ordinales
Jachajilab‟al Números distributivos
Ch‟ab‟winaq Clasificadores personales
K‟exb‟i‟aj tukelal Pronombres independientes
K‟exb‟i‟aj chi uxo‟l Pronombres dependientes
Etz‟k‟exb‟i‟aj juwinaqil Juego absolutivo
Etz’k’exb’i’aj Kawinaqil Juego ergativo
Wiqchomab‟al Preposiciones
Q‟ijb‟anoj Tiempo/Aspecto
B‟anojtaqanik Modo
Uk‟u‟x tzij Verbos
Uk‟u‟x tzij kawinaqil Verbos transitivos
Tz‟aqatitzij Adverbios
Ch‟aqatzij Partículas
Nik‟ocholtzij Sintaxis
Ucholtzij Orden básico
Jupaj tzij jub‟anoj Oraciones simples
Jupaj tzij keb‟anoj Oraciones compuestas
Jupaj tzij b‟i‟aj Sintagma sustantival
Jupaj tzij uk‟u‟x tzij Sintagma verbal
Jupaj tzij q‟alb‟i‟aj Sintagma adjetival
Jupaj tzij tz'aqatitzij Sintagma preposicional
Jupaj tzij echb‟i‟aj Sintagma relacional
Jupaj tzij ch'aqatzij Sintagma de partículas
Tiqitzij Conjunciones
Nik‟otz‟ib‟ Ortografía
Ukojik nima‟q taq tz‟ib‟ Uso de la Mayúscula
119
Retal tz‟ib‟ Signos de Puntuación
Chakb‟i‟aj Agentivo
Chuq‟alb‟i‟aj Adjetivo superlativo
K‟aqetz‟ab‟a‟l Dado
K‟utub‟al Ejemplo
Nik‟atzij Frase
Nik‟iq‟alb‟i‟aj Adjetivo moderativo
Wene‟ o
Q‟o‟b‟al Color
Tukim tz‟ib‟ Sopa de letras
Q'alno'j Paréntesis
Kanak' Dos puntos
Juk'ultz'ut Comillas
K'utmayib'al Signo de admiración
120