31 Mukh Raag

okr[ f;oh
;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dh okr-soshp ftZu, f;oh okr ~ gqEw ;EkB gqkgs
j' f Jnk j? . okrK ftfu ;q h okr[ j? i/ ;fu Xo/ fgnko[ . . r[ o { nwodk; ih
wjkoki dk c[owkB j? ns/ GkJh r[odk; ih fJ; okr ~ ;op'sw okr wzBfdnK
c[ o wKd/ jB okrB w/ f;oh okr[ gko; pykB j?.
f;oh okr pVk g[oksB, wX[o ns/ efmB okr j?. ;qh okr ~ w[V ;[oihsh dk
okr wzfBnk frnk j?.
;[ o - nko'j ftu rzXko s/ X?ts tofis, foFG X?ts e'wb,
wfXnw shto, pkeh ;ko/ F[X
EkN - g{oph
iksh - n"Vt-;zg{oB
;wK - ;zXh gqekF (Fkw dk ;wK)
tkdh - foFG
;z t kdh - gzuw
no'j - ; o[/, w^ g, Bh ;à.
nto' j - ;à Bh X[ g, w^ r, o/[ ;.
w[y nzr- ;, ;o[/, ro/[, g, g w^ r o[/, ;o[/, ;o[/, ;.
;[o ft;Eko- ¿H ;, ; o[/, o[/, ;, r o[/ w^ r o[/, ;, ; o[/ o[/ X[, w^ g w^ X[ w^
r o[/, r o[/, BIh o[/ ;.
ÀH ;, o[/ r o[/, o[/, o[/ w^ g, w^ g Bh ;à o[/A wà^ gà, wà^ rà o[/A Bh X[
g, g w^ X[ g, g w^ X[ w^ r o[/, r o[/, BIh o[/ ;.
;b' e ..
vz v T[ f s pz d B nfBe pko ;op ebk ;woE..
v'bB s/ okyj[ gqG{ BkBe d/ efo jE..
okr f;oh ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
go[/ ro[/
tkO fjr[
; - o[/o[/ ;; o[/---- X[g X[X[w^ o[/; w^w^gg Bh-BhBh Bh ;à
o{ O vz v T[fs pzOOO dB nfBe pko ;ope bkO;w o E
o[/A-o[/Ao[/A o[/Ao[/A ;à--;à ;àBh X[-w^w^ o[/-o[/o[/ o[/ ; g-o[/r o[/-gg o[/ro[/- g-o[/r
v'ObB s/ok yj[Ogq G{ O BkOBe d/Oefo j E tkOfjr[ o{OtkO fjr[o{O tkOfjr[
o[/ ;
o{ O
x 0 2 0 3 4
1
<> siqgu r pR s wid]
isrIrwgu mhlw 1 Gru 3]
jogI AMdir jogIAw ] qUM BogI AMdir BogIAw ] qyrw AMqu n pwieAw surig miC
pieAwil jIau ]1] hau vwrI hau vwrxY kurbwxu qyry nwv no ]1] rhwau ] quDu
sM s wru au p wieAw ] isry isir DM D y lwieAw ] vy K ih kIqw Awpxw kir ku d riq
pwsw Fwil jIau ]2] prgit pwhwrY jwpdw ] sBu nwvY no prqwpdw ] siqgu r
bwJu n pwieE sB mo h I mwieAw jwil jIau ]3] siqgu r kau bil jweIAY ]
ijqu imilAY prm giq pweIAY ] su i r nr mu i n jn lo c dy so siqgu i r dIAw
bu J wie jIau ]4] sqsM g iq kY s I jwxIAY ] ijQY ey k o nwmu vKwxIAY ] ey k o nwmu
hu k mu hY nwnk siqgu i r dIAw bu J wie jIau ]5]
okr f;oh shB skb wksok 16

;EkJh
BhX[ gw^ gBh ;ào[/A ;à Bh X[ g
jT[ OO tkO OO oh O jT[ O
o[/ r o[/ o[/ gw^ w^r ro[/ o[/; r o[/ w^ g Bh - Bh Bh
tk O O o D? O OO OO OO e[o pk O D[ s/ O o/ O
X[ g w^X[ g Bh X[ g -
Bk O OO Ot B' O O O
x 2 0 3
nzsok
w^g Bh;à o[/A ;à Bh - X[ g
i' O OO rh O nz O d fo
w^ g Bh ;à o[/A - ;à - o[/A rà o[/A o[/A ;à Bh ;à ;à
i' O O rh nk O O O sz { O G' rh nz O d fo
rào[/A wà^rà o[/A o[/A ;à Bh ;à - ;à o[/A ;à Bh Bh - X[ g
G' O OO O rh nk O O O s/ ok nz s[ B gk O fJnk O
w^g BhBh X[g w^g BhX[ gw^ ro[/ -;
;[ o frO wO fSgfJ nkO fbO ihO OT[
x 2 0 3
2
skBKL-
1) ;o[/ w^g X[w^ gg o[/r o[/; gIBIh ;;
2) o[/w^ gg go[/ o[/g X[w^ ro[/ ;BIh o[/;
3) gBh X[g w^g BhBh BhX[ gw^ ro[/ ;;
4) BhBh X[g w^g gg gw^ ro[/ o[/o[/ ;;
5) Bh;à o[/ABh o[/Ag w^g BhX[ gw^ ro[/ ;;
6) ;ào[/A rào[/A o[/A;à Bh;à BhX[ gg o[/r o[/;
7) BhX[ w^g o[/w^ gg o[/r o[/o[/ ;BIh ;;
8) ;o[/ w^g BhBh X[g BhX[ go[/A BhX[ grà
o[/ABh X[g X[w^ ro[/ o[/g o[/r o[/o[/ ;;
9) o[/r o[/o[/ ;BIh o[/; o[/g w^g BhX[ gw^
ro[/ w^g BhBh X[g w^g X[w^ ro[/ ;;
10) BIho[/ ;o[/ w^g o[/w^ g; o[/w^ gBIh o[/;
o[/w^ gBh ;àBh X[g w^g w^r o[/o[/ ;;
11) gBh ;àBh X[g w^g o[/w^ w^g gBh Bh;à
;ào[/A rào[/A o[/A;à ;àBh BhX[ gg o/[r o[/;
isrIrwgu mhlw 5] (51)
sM i c hir Dnu pU i j siqgu r u Co i f sgl ivkwr] ijin qU M swij svwirAw hir
ismir ho i e au D wru ]1] jip mn nwmu ey k u Apwru ] pR w n mnu qnu ijnih dIAw
irdy kw AwDwru ] 1]rhwau ] kwim k® o i D AhM k wir mwqy ivAwipAw sM s wru ] pau
sM q srxI lwgu crxI imtY dU K u AM D wru ] 2] squ sM q o K u dieAw kmwvY ey h krxI
swr] Awpu Co i f sB ho i e ry x w ijsu dy i e pR B u inrM k wru ] 3] jo dIsY so sgl qU M h Y
psirAw pwswru ] khu nwnk guir Brmu kwitAw sgl bRhm bIcwru]4]25]95]
okr[ f;oh J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
gw^ ro[/
ifg wB
o[/ r o[/ - o[/w^ gBh Bh X[ g g w^ g
Bk O w[ O J/ O e[ O n gk O o[ i fg
Bh Bh X[ w^ g gg o[/ r o[/ ; ;à ;à
w B Bk w[ J/ e[n gk O o[ O gq k B
Bh X[ w^ X[ g gg o[/w^ gBh - - Bh X[
w B[ s B[ fi Bfj dhO nkO O O fo d/
g w^ Bh X[ g w^ r o[/ -r o/[;
O ek O O nk O O Xk OO o[O
x 0 2 0 3 4
3
nzsok
g Bh
;z fu
;à;à o[/A o[/A - ;à ;à - o[/Arà o[/A ;à o[/A Bh
jfo X B[ O g{ fi O ;fs r[ o[ S' O
o[/A ;à Bh X[ g Bh ;à o[/A - ;à o[/A o[/A
fv ; r b ft O O ek O o fi fB
Bh X[ g g w^ r o[/ w^ w^X[ gg g Bh
sz { O ;k fi ; tk O O foO nkO j fo
;à o[/A Bh X[ g g o[/r o[/ - ;
O f; w fo j' fJ T[ O Xk O o[
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) ;o[/ w^g BhX[ gg w^r o[/; BIho[/ ro[/ gg w^r o[/r o[/;
2) o[/w^ X[g BhBh X[g w^g Bh;à o[/ABh X[g w^r o[/r o[/o[/ ;;
3) gBh X[g w^r o[/o[/ X[g o[/r o[/w^ X[g BhX[ gw^ ro[/ ;;
4) Bh;à o[/Ao[/A BhX[ w^g o[/w^ gBh X[g w^g BhX[ gw^ o[/r o[/;
5) o[/A;à o[/ABh o[/Ag go[/A rào[/A ;àBh o[/ABh X[g w^r o[/r o[/o[/ ;;
6) gBh ;ào[/A BhX[ gw^ ;o[/ w^g Bh;à o[/Arà o[/Ao[/A ;àBh X[g w^g
o[/r o[/w^ ro[/ gg w^g Bh;à o[/ABh X[g o[/r o[/o[/ gIBIh gI;
7) ;o[/ w^g BhBh X[g w^r o[/g X[w^ ro[/ w^g Bh;à Bho[/A o/[Arà
o[/ABh X[g w^g o/[g o[/r o[/; o[/g o/[r o[/; o[/g o/[r o[/;
isrIrwgu mhlw 1 Gru 4] (24)
ey k u su A wnu du i e su A wnI nwil] Blky Bau k ih sdw bieAwil] kU V u Cu r w mu T w
mu r dwru ] Dwxk rU i p rhw krqwr]2] mY piq kI pM i d n krxI kI kwr] hau
ibgVY rUip rhw ibkrwl] qyrw eyku nwmu qwry sMswru] mY eyhw Aws eyho
AwDwru ] 1]rhwau ] mu i K inM d w AwKw idnu rwiq] pr Gru jo h I nIc snwiq]
kwmu k® o D u qin vsih cM f wl] Dwxk rU i p rhw krqwr]2] PwhI su r iq mlU k I
vysu] hau TgvwVw TgI dysu] Krw isAwxw bhuqw Bwru] Dwxk rUip rhw krqwr]3]
mY kIqw n jwqw hrwmKo r u ] hau ikAw mu h u dy s w du s tu co r u ] nwnku nIcu khY
bIcwru ] Dwxk rU i p rhw krqwr ]4]29]
4
okr f;oh Mgskb
;EkJh
;à ;à ;àBh o[/A o[/A Bh X[ g - -
s/ ok J/ O O e[ Bk O w[ O O
o[/ o[/ g - g o[/ - ; - -
sk O o/ O ;z ;k O o[ O O
g g g g g gBh ;àBh X[ g g
w? J/ jk nk ; J/j' nkO Xk O o[
g gg X[ w^ g ;à ;à;à w^w^ X[ g
w? gfs eh gz fd B eo Dheh ek o
;à;à ;à;à ;àBh o[/A o[/A rào[/A o[/A o[/A;à ;à ;à
jT[ fpr V? O o{ fg oO jk fpe ok b
x 2 0 3
nzsok
;à ;à ;àBh o[/A o[/A o[/Arà o[/Ao[/A o[/A ;à ;à
J/ e[ ;[nk O B[ d[ f J ;[nk Bh Bk fb
;à;à ;àBh X[X[ g g o[/r o[/ o[/o[/ ; ;
Gb e/ O GT[ e fj ;dk O pfJ nk fb
x 2 0 3
B'NL nrbh gzesh fJ;/ nB[;ko rkfJB eoBh j? ih.
skBKL-
1) ;o[/ ro[/ ;BIh ;; o[/w^ ro[/ o[/g o[/r o[/o[/ ;;
2) o[/r o[/o[/ ;BIh ;; o[/w^ gX[ w^r o[/r o[/BIh o[/;
3) o[/w^ gBh X[g w^X[ gBh X[g X[w^ ro[/ gIBIh gI;
4) w^g ;o[/ w^g BhX[ gg gBh X[g X[w^ ro[/ ;;
5) BhBh X[g X[w^ ro[/ o[/w^ gBh X[g w^g o[/w^ gBh
X[g w^g BhX[ gg BhX[ gw^ ro[/ ;BIh o[/o[/ ;;
6) gBh ;àw^ gBh ;ào[/A o[/ABh rào[/A Bhw^ A rà o [ / A Bho[ / A ;à;à
o[/ABh X[g rào[/A BhX[ gw^ X[X[ w^r o[/o[/ o[/r o[/;
sRIrwgu mhlw 3] (29)
su K swgru hir nwmu hY gu r mu i K pwieAw jwie] Anidnu nwmu iDAweIAY shjy
nwim smwie] AM d ru rcY hir sc isau rsnw hir gu x gwie]1] BweI ry jgu
du K IAw dU j Y Bwie ] gu r srxweI su K u lhih Anidnu nwmu iDAwie]1] rhwau ]
swcy mY l u n lwgeI mnu inrmlu hir iDAwie ] gu r mu i K sbdu pCwxIAY hir
5
AM i mR q nwim smwie ] gu r igAwnu pR c M f u blwieAw AigAwnu AM D y r w jwie ]2]
mnmu K mY l y mlu Bry hau m Y iqR s nw ivkwru ] ibnu sbdY mY l u n au q rY mir jM m ih
ho i e Ku A wru ] Dwqu r bwjI plic rhy nw au r vwru n pwru ]3] gu r mu i K jp qp
sM j mI hir kY nwim ipAwru ] gu r mu i K sdw iDAweIAY ey k u nwmu krqwru ] nwnk
nwmu iDAweIAY sBnw jIAw kw AwDwru ]4]7]40]
okr f;oh nkVk uko skb (14 wksok) ftbz f ps
;EkJh
o[/ o[/ w^ w^w^ o[/ g w^X[ g X[ w^ rr o[/ o[/ ;
Gk Jh o/ ir[ d[ yh nkO O d{ O i? O Gk O fJ
BI h o[/ ;; ; o[/ o[/ r o[/ w^ r o[/ o[/ ; ;
r[ o ;o Dk O Jh O ;[ y[ b j fj O O
w^w^ g X[ w^ & Bh X[ g g o[/o[/ w^ o[/ g X[ g
nB fd B[ Bk O O w[ O fXnk O O O fJ O
gg Bh Bh Bh X[ g w^ g o[/o[/ r o[/ o[/ ; -
nB fd B[ O Bk O w[ O fXnk O O O fJ O
x 2 0 3 0 4 0
nzsok
g g w^w^ gg g Bh Bh Bh ;à o[/A o[/A ;à Bh ;à
;[ O yO ;k r o[ j fo Bk O w[ j? O O
w^w^ g Bh ;à o[/A o[/Ao[/A o[/A o[/A ;à Bh o[/A o[/A ;à ;à
r[ o w[ fy gk O fJnk O ik O O fJ O O O
o[/A o[/A Bhrà rà o[/A o[/A ;à ;à BhBh X[ gg Bh ;à ;à
nB fd B[ O Bk O O w[ O fXnk O OJh n? O O
;à ;à Bh X[ w^ X[ g w^w^ r o[/ o[/ r o[/ ;
;j i/ O Bk O fw O; wkO O O fJ O O O
Bh Bh Bh X[ X[ g g o[/ g g o[/o[/ o[/ ; ;
nz d o[ o O u? jfo ; O u f;T[ O O O
;à ;à Bh X[ w^ X[ g w^ r o[/ o[/r o[/g w^r o[/;
o ; Bk j fo r[ D rk O O fJO OO OO OO
x 2 0 3 0 4 0
skBKL-
1) ;o[/ gIBIh ;o[/ wÎgI BIhBIh o[/; o[/r o[/o[/ ;BIh o[/; w^r o[/o[/ BIhBIh ;;
2) w^g w^r o[/o[/ ;; o[/g go[/ X[w^ ro[/ o[/g X[g w^r o[/r o[/o[/ ;;
3) gBh X[g w^w^ gBh BhX[ Bhw^ gg X[g w^g X[w^ gBh X[g w^r o[/;
6
4) Bh;à o[/Ao[/A o[/ABh X[g w^g BhX[ X[w^ gg gBh X[g o[/r o[/o[/ ;BIh o[/;
5) o[/r o[/o[/ BIho[/ ;; w^r o[/; gX[ w^g BhX[ gBh BhX[ w^r o[/r o[/;
6) gBh ;à;à w^g Bh;à ;ào[/ w^g Bh;à ;àBIh ;o[/ w^g Bh;à ;à - o[/ABh o[/AX[
o[/Ag gBh o[/ABh ;à;à gg BhX[ gBh X[g w^g w^r o[/r o[/o[/ ;BIh o[/;
7) ;ào[/A ;à;à o[/ABh X[g gBh ;ào[/A rào[/A ;àBh rào[/A w^àrà o[/ABh ;à;à o[/A;à gBh
Bho[/A ;àBh g;à BhX[ w^Bh X[g o[/w^ X[g ;o[/ gw^ BIhw^ ro[/ gIo[/ o[/;
isrIrwgu mhlw 5 Gru 7] (51-52)
qyrY BrosY ipAwry mY lwf lfwieAw] BUlih cUkih bwirk qUM hir ipqw mwieAw]1]
su h y l w khnu khwvnu ] qy r w ibKmu Bwvnu ] 1]rhwau ] hau mwxu qwxu krau qy r w hau
jwnau Awpw] sB hI miD sBih qy bwhir by m u h qwj bwpw]2] ipqw hau jwnau
nwhI qy r I kvn ju g qw] bM D n mu k qu sM q hu my r I rwKY mmqw]3] Bey ikrpwl
Twku r rihE Awvx jwxw] gu r imil nwnk pwrbR h mu pCwxw]4]27]97]
okr f;oh skb o{ge
;EkJh nzsok
-r w^ w^ g Bh - Bh -
-;[ s/ o? G o' O ;? O
o[/ o[/ - BI h o[/ ; -; o[/A - - ;à - - -
j/ bk O e j B[ Oe fgnk O O o/ O O O
g - gX[ w^ - g - ;ào[/A rà o[/A rào[/A - ;à -;à
jk O OO t O B[ O w? O O O bkO O v Ob
Bh w^ g Bh - Bh - Bh o[/A - ;à - - -
s/ ok O fpy O w[ O vk O O fJnk O O O
o[/A Bh X[ g - g - ;à Bh X[ X[g - g -g
Gk O O t O B[ O w? O O bkO O v Ob
o[/ r o[/ BI h o[/ ; ;
vk O fJ nk O O O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) ;o[/ ;; gIBIh gI;I o[/BIh BIho[/ ;;
2) o[/r o[/o[/ ;; w^r o[/g o[/r o[/;
3) w^g X[g X[w^ BhX[ gg o[/; BIh;
4) gBh w^g BhBh o[/ABh X[g w^r o[/;
7
5) Bh;à o[/Ao[/A o[/ABh BhX[ gg o[/r o[/;
6) ;o[/A ;à;à wà^rà o[/A;à BhX[ gw^ Bho[/A
o[/Arà o[/Ao[/A o[/ABh X[w^ X[g w^r o[/;
7) ;ào[/A gBh o[/Arà w^g ;ào[/A gIBIh o[/o[/
ro[/ w^r gw^ X[g X[w^ ro[/ ;;
isrIrwgu mhlw 1 Gru dU j w 2]
Awpy rsIAw Awip rsu Awpy rwvxhwru ] Awpy ho v Y co l Vw Awpy sy j Bqwru ]1]
rM i g rqw my r w swihbu riv rihAw BrpU i r]1] rhwau ] Awpy mwCI mCu l I Awpy
pwxI jwlu ] Awpy jwl mxkVw Awpy AM d ir lwlu ] 2] Awpy bhu ibiD rM g u l w
sKIey my r w lwlu ] inq rvY so h wgxI dy K u hmwrw hwlu ] 3] pR x vY nwnku by n qI qU
srvru qU hM s u ] kau l u qU hY kvIAw qU hY Awpy vy i K ivgsu ] 4]25]
okr f;oh dkdok skb
;EkJh nz s ok
o[/; o[/ o[/ g w^g g o[/w^ g Bh ;à o[/Arà o[/A
oz O fr o sk OO O nkO g/ O o ;hO nk
w^ gX[ w^r o[/r o[/ ; o[/A o[/A w^àrà o[/A ;àBh ;à
w/ okO OO ;kO fj p[ nk O fgO o OO ;[
r o[/ ; o[/ ro[/ o[/ o[/A Bh X[ gBh X[ g
o ft O o fjO nk nk g/ O okO t D
o[/ r o[/ o[/ ; ; X[g w^g X[w^ r o[/ ;
G o O g{ O fo jk OO OO O O o[
x 0 x 0
skBKL-
1) ;o[/ w^g gw^ ro[/ o[/r o[/;
2) o[/g X[w^ X[g gg w^r o[/;
3) gBh X[g w^g o[/r o[/o[/ ;;
4) o[/w^ gBh ;àBh X[g w^r o[/;
5) w^g Bh;à o[/ABh X[g o[/w^ gg
6) w^g Bh;à o[/Ao[/A ;àBh w^Bh X[g
w^Bh w^X[ gX[ w^r o[/r o[/;
7) o[/A;à Bh;à o[/Arà o[/Ao[/A BhX[ w^X[
w^Bh X[g o[/Ao[/A BhX[ gw^ ro[/
8
okr[ wkM
gzikp ftZu wkM/ dh b'e X[B s'A wkM okr fte;s j'fJnk. Gkosh ;zrhs ftZu
fJ; okr dk fes/ th e'Jh T[b/y BjhA fwbdk. okr wkM Gkosh ;zrhs ~ r[o{
;kfjpkB dh nB[gw d/D j?. nksfwe ;\o s?n eodh wkM ftZu'A bzxdh nkswk j{e
eZYdh j?, j/e brkT[Adh, ftS'V/ dh e;e wfj;{; eodh j'Jh w/ok wB b'u? r[o
do;B skJh.. fpbg eo/ ukfsqe eh fBnkJh.. dk ftobkg eodh j?. ;qh r[o{
noiB d/t ih dk pkojwkjk th fJ;/ okr ftZu j?.
;[ o - d't/A rzXko d't/A fBFkd, pkeh F[ZX
nko'j ftZu X?ts ns/ rzXko tofis
EkN - ywki
iksh - n"Vt-;zg{oB
;wK - oks dk gfjbk gfjo
tkdh - foFG
;z t kdh - gzuw
nko'j - ; o/, w g, Bh ;à
nto' j - ;à B[h X g, X w r w, o/ g r[ o/, r[ ; o/ BIh ;
w[Zy nzr - g, X w r w, o/ g, w r[ o/, r[ ; o/ BIh ;.
;[o ft;Eko - ¿H ; o/ BIh BIh ;, B[I h XI gI gI BIh ;, o/ w g, X w r[
o/, g w r[ o/, o/, g X w r[ o/, w r w, o/ g w r[
o/, r[ ; o/ BIh ;.
ÀH g g X g, w r[ o/, o/ w g, X w g Bh ;à, r[à o/A, wà,
r[à o/A, r[à ;à o/A Bh ;à, o/A B[h X g, w g ;à B[h X g, w
r w, o/ g r[ o/, r[ ; o/ BIh ;.
;b' e ..
9
okr wkM ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
o/g r[o/r[;
tkO fjOOr[
o/ BIh ; - ; o/o/ ww g- g- g-Xg wrw- o/gr[o/r[;
o{ O O O vz vT[ OO OO fsO pzOdO BOOO nfBeOOO
o/o/ BIhBIh ; ; o/wgBh ;à-Bh;à r[à-o/Ao/A r[ào/Ar[à;à o/A--Bh ;à - -;à o/A--Bh ;à - -;à
pkO OO o O ;opebk;w oOEO v'ObB s/OokO yj[Ogq G{OOok yj[Ogq G{OOok
o/A--Bh ;à - o/A-o/Ao/A B[hB[hXg ww rr ww Xwr[o/r[; o/gwgr[o/BIh; o/-o/gwg r[oB/ hI -;o/- o/gwgr[oB/ Ih-;o/
yj[Ogq G{O BkOBe d/Oefo jO OO EO BkBed/efojE tkOOOfjOOr[ o{OtkOOO fjOO r[o[O tkOOO fjOOr[
o/ ;
o{ O
x 0 2 0 3 4
mwJ mhlw 5] (106)
mnu qnu qy r w Dnu BI qy r w] qU M Twku r u su A wmI pR B u my r w] jIau ipM f u sBu rwis
qu m wrI qy r w jo r u go p wlw jIau ] 1] sdw sdw qU M h Y su K dweI] iniv iniv lwgw qy r I
pweI] kwr kmwvw jy quDu Bwvw jw qUM dyih dieAwlw jIau]2] pRB qum qy lhxw
qU M my r w ghxw] jo qU M dy i h so e I su K u shxw] ijQY rKih bY k u M T u iqQweI qU M sBnw
ky pR i qpwlw jIau ] 3] ismir ismir nwnk su K u pwieAw] AwT phr qy r y gu x
gwieAw] sgl mno r Q pU r n ho e y kdy n ho i e du K wlw jIau ] 4]33]40]
okr wkM shB skb wksok 16
;EkJh
wr[ o/ ; o/ BI h ; - o/ g
wO B[ O s B[ s/ O ok O
w r w - o/ r[ o/ ; w w g g B[ h X gg -
X B[ Gh O s/ O ok O sz { O mk O e[ o[ ;[nk O
gB[h Xg wr w- r[o/ r[ - ;o/ BIh;
whO OO gq O G[ O w/ O OO okO OO
x 2 0 3
nzsok
g Bh ;à o/ A ;à ;à w g
ih O T[ O fgz v[ ; G[
o/ A - rà[ o/ A ;à Bh ;à - ;à B[ h X g o/ A o/ A ;àB[h X g
ok O f; s[ wk O oh O s/ O ok O i' O OO o[ r'
w r[ o/ r[ ; o/ BI h ;
gk O bk ih T[ O O O
x 2 0 3
10
skBKL-
1) ;BIh o/r[ ;o/ BIh; wr ww r[o/ ;;
2) r[o/ r[ ; o/B[Ih gIBIh ;r[ o/r[ ;o/ BIh;
3) wr ww o/r[ o/ ; gB[h Xg wr[ o/ ;
4) gBh g;à B[hX o/A;à B[hX gw r[o/ ;;
5) B[hB[h Xg wg wr o/r[ o/o/ ;o/ BIh;
6) wg Bh;à o/A;à Bh;à o/g r[o/ wr[ o/ ;
7) gw wr wr[ o/g r[o/ gw r[o/ BIh;
8) ;o/ wg B[hX gg g;à B[hX gw gg
o/ A o/ A ;àBh r[ào/A ;àB[h Xg wr[ o/r[ o/ ;
9) o/ w gB[h Xg wg Bh;à o/ A o/ A B[hX wg
Bh;à r[ào/A r[à;à B[hX gB[h Xg wr[ o/ ;
10) gBh ;àr[à o/Ar[à o/A;à r[ào/A r[à;à rà[B[h gBh
;àB[h Xg wX gBh ;àB[h Xg wr[ o/ ;
11) r[ào/A ;ào/A Bh;à o/Agà wàr[à ;ào/A Bh;à o/ w
wg gBh ;àB[h g;à B[hX gw r[o/ BIh;
mwJ mhlw 5 cau p dy Gru 1]
my r w mn lo c Y gu r drsn qweI] iblp kry cwiqR k kI inAweI] iqR K w n au q rY
sWiq n AwvY ibnu drsn sM q ipAwry jIau ] 1] hau Go l I jIau Go i l Gu m weI gu r
drsn sM q ipAwry jIau ] 1] rhwau ] qy r w mu K u su h wvw jIau shj Du i n bwxI]
icru ho A w dy K y swirM g pwxI] DM n u su dy s u jhw qU M visAw my r y sjx mIq mu r wry
jIau]2] hau GolI hau Goil GumweI gur sjx mIq murwry jIau]1] rhwau] iek
GVI n imlqy qw kilju g u ho q w] hu i x kid imlIAY ipR A qu D u BgvM q w] mo i h rY i x
n ivhwvY nId n AwvY ibnu dyKy gur drbwry jIau]3] hau GolI jIau Goil GumweI
iqsu scy gu r drbwry jIau ] 1] rhwau ] Bwgu ho A w gu i r sM q u imlwieAw] pR B u
AibnwsI Gr mih pwieAw] sy v krI plu csw n ivCu V w jn nwnk dws qu m wry
jIau ]4] hau GolI jIau Goil GumweI jn nwnk dws qumwry jIau ] rhwau]1]8]
11
okr wkM S'Nk shB skb wksok 16
;EkJh
o/ w gB[h Xg ;àB[h Xg g o/r[ o/
jT[ OO OO x' O bhO O ihO T[
;à - ;à ;ào/A ;à B[hX Xg - - ww ww gg Bh - ;à -;à
x' O fb Ox[ wk OO JhO O O r[ o do ;B ;z O s Ofg
;àB[h Xg wr ww o/r[ ;o/ BIhBIh ;;
nkO OO o/ O OO ihO OO T[ O OO
x 2 0 3
nzsok
- ;à;à -;à -Bh ;à ;à B[hX g
O w/ok Ow OB b' O u? O O
- ww gg BhBh ;à - ;à - ;à ;àr[à -o/ A -r[à ;à o/ A Bh ;à
O r[ o do ;B sk O Jh O O fpb Og Oe o/ O O O
w w gg g BhBh - ;à - - - ww -g Bh Bh ;à o/ A
O uk fsqe eh fBnk O Jh O O O fsqyk OB T[ s o? O
gà -r[à o/A;à -o/ A Bh - ;à - g- gg g;à g;à B[ h X g g
O O;K Ofs OB nk O t? O OO fpB[ do ;B ;z O s fg
;àB[h Xg wr ww o/r[ ;o/ BIhBIh ;
nkO OO o/ O OO ihO OO T[ O O
x 2 0 3
mwJ mhlw 4] (95)
hir gux pVIAY hir gux guxIAY] hir hir nwm kQw inq suxIAY] imil
sqsM g iq hir gu x gwey jgu Bau j lu du q ru qrIAY jIau ] 1] Awau sKI hir my l u
kryhw] myry pRIqm kw mY dyie snyhw] myrw imqüR sKw so pRIqmu BweI mY dsy hir
nrhrIAY jIau ] 2] my r I by d n hir gu r u pU r w jwxY ] hau rih n skw ibnu nwm
vKwxy ] mY Aau K Du mM q R ü dIjY gu r pU r y mY hir hir nwim au D rIAY jIau ] 3] hm
cwiqR k dIn siqgu r srxweI] hir hir nwmu bU M d mu i K pweI] hir jliniD hm
jl ky mIny jn nwnk jl ibnu mrIAY jIau ]4]3]
12
okr[ wkM J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
o/ g w g r w o/ r[ ; o/ BI h ;
nk T[ ; yh j fo w/ O b[ e o/ jk
;à ;à B[hX gg wr w o/ g r[o/ ;o/ BI h ;
w/ o/ gq h O sw ekO w? d/ fJ OO O; B/ jk
x 0 2 0 3 4
nzsok
ww g Bh ;à;à o/ A - ;àBh ;à ;à B[hX g -
jfo r[ D gVh n? O jfo r[ D r[Dh n? O
g B[ h X g wr w o/ g r[o/ ;o/ BIhBIh ;
j fo j fo BkO w e Ek fBO sO ;[Dh n?
x 0 2 0 3 4
T[;skd i;tzs f;zx ih Gztok
skBKL-
1) ;o/ r[o/ r[ ; BIh; o/B[Ih gIBIh ;o/ r[ ; o/BIh ;o/ r[o/ BIh;
2) r[o/ ;o/ BIh; B[I hXI gIgI wIgI BIh; o/g wr o/r[ ;o/ BIh;
3) o/r[ ;o/ ww r[o/ ;o/ BIh; o/g wr ;r[ o/BIh o/ ; BIh;
4) o/g wg B[hX gw rw o/r[ ;o/ BIh; gw r[o/ ;o/ BIh;
5) wr ww o/g B[hX gg wg B[hX g;à B[hX gw r[o/ ;;
6) wg B[hX gg wr B[hX gBh ;àBh ;à;à o/A;à B[hX wg BhBh
;àr[à o/Arà[ ;ào/A Bh;à ;àBh o/A;à B[hX gw rw o/r[ o/ ; BIh;
7) r[ào/A r[àr[à ;ào/A Bh;à ;àBh o/A;à Bhr[à o/A;à B[hX gg wg Bh;à
B[hX gg wr ww gB[h Xg wr ww gr[ ;o/ gIBIh ;;
rwgu mwJ caupdy Gru 1 mhlw 4
<> siqnwmu krqw pu r Ku inrBau inrvY r u Akwl mU r iq AjU n I sY B M gu r pR s wid ]
hir hir nwmu mY hir min BwieAw] vfBwgI hir nwmu iDAwieAw ] gu i r pU r Y
hir nwm isiD pweI ko ivrlw gu r miq clY jIau ] 1] mY hir hir Krcu lieAw
bMin plY ] myrw pRwx sKweI sdw nwil clY ] guir pUrY hir nwmu idVwieAw hir
inhclu hir Dnu plY jIau]2] hir hir sjxu myrw pRIqmu rwieAw ] koeI Awix
imlwvY myry pRwx jIvwieAw ] hau rih n skw ibnu dyKy pRIqmw mY nIru vhy vih
clY jIau ]3] siqgu r u imqR ü my r w bwl sKweI ] hau rih n skw ibnu dy K y my r I
mweI] hir jIau ik® p w krhu gu r u my l hu jn nwnk hir Dnu plY jIau ]4]1]
13
okr wkM dhguz d h skb
;EkJh
o/o/ w w r[ o/ r[ ; o/o/ BI h BI h ; ; ; ;
jT[ o fj B ; ek O fpB[ d/ y/ gq h s wk O
o/ w g g B[ h X g g X w r w w o/ g
w? O Bh o[ t j/ t fj u b? O ih O T[ O
g Bh Bh ;à B[ h X g gB[h X g wr ww r[o/ r[ ;
w? Bh o[ t j/ t fj u b? O ihO OO T[ O OO
x 2 0 3
nzsok
B[ h X g w g Bh ;à r[àrà[ o/ A r[à r[ào/A ;ào/A Bh ;à
jfo j fo Bk O w[ w? jfo w fB GkO OO fJ nk
o/ A o/ A wà o/ A r[à ;à o/ A Bh Bh ;à gg Bh Bh ;à;à -
tv Gk rh j O fo O Bk O w[fX nk O fJnk O
o/ A o/ A ;à B[ h X g w w r gB[h X wr ww r[o/ r[ ;
tv Gk rh j O fo O Bk OO w[ fXnk OO fJnk OO
x 2 0 3
skBKL-
1) ;o/ wg gg wr ww r[o/ ;o/ r[r[ r[o/ ;o/ BIh; gIBIh ;r[ o/ ;
2) o/ w gB[h Xg wg B[hX gw gg wr[ o/r[ ;o/ gw r[o/ BIh; ;;
3) wg B[hX wg B[hB[h g;à B[hX gB[h Xg wr gw r[o/ ;o/ BIhBIh ;;
4) gBh ;à;à o/ A o/ A r[ào/A ;àBh o/ A o/ A ;à;à ;àB[h g;à B[hX gg wr[ o/o/ BIh;
5) ;ào/A ;à;à r[ào/A r[àr[à ;ào/A Bh;à B[hX gBh ;ào/A ;àB[h Xg gw r[o/ wg
6) r[ào/A ;ào/A BhBh ;à;à o/ABh r[àB[h Xg wg Bh;à o/Ar[à ;ào/A Bh;à o/A;à ;à;à
B[hX gw ;àB[h Xg wo/A ;àB[h Xg wr[ o/g wr[ o/r[ ;o/ BIh; ;;
7) r[ào/A r[àr[à ;ào/A Bh;à o/ A o/ A ;àBh ;à;à gB[h Xg o/g gB[h Xg wg gg
gBh ;ào/A r[ào/A ;ào/A gàwà r[ào/A ;ào/A ;àB[h Xg wr[ B[hX gw r[o/ ;;
14
cy i q go i vM d u ArwDIAY ho v Y Anµ d u Gxw] sM q jnw imil pweIAY rsnw nwmu Bxw]
ijin pwieAw pR B u Awpxw Awey iqsih gxw] ieku iKnu iqsu ibnu jIvxw ibrQw
jnmu jxw] jil Qil mhIAil pU i rAw rivAw ivic vxw] so pR B u iciq n
AwveI ikqVw duKu gxw] ijnI rwivAw so pRBU iqMnw Bwgu mxw] hir drsn kMau
mnu lo c dw nwnk ipAws mnw] cy i q imlwey so pR B U iqs kY pwie lgw]2]
okr wkM skb o{ge
;EkJh nzsok
o/ w gB[h Xg o/g r[ ;o/ BIh; w w g g Bh ;à ;à
u/ O fsr' ftz d [ nO ok OXh n? O ;z s i Bk fwfb gkJh n?
g B[ h X g wr w w r[ à o/ A r[à r[à ;ào/A -Bh ;à
j' t? n Bz d[ O x Dk o ; Bk Bk Ow[ OG Dk
o/ A o/ A Bh Bh ;à ;à ;à
fifB gkfJ nk gqG[ nk g Dk
gBh ;ào/A B[hX gw rw o/r[ o/;
nkO J/ O OO fs; fjr DkO OO
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) ;o/ wg B[hX gg wr[ o/r[ ;;
2) wr ww r[o/ ;o/ BIh; wr[ o/ ;
3) wg Bh;à B[hX gw o/r[ ;o/ BIh;
4) gB[h Xg wr ww gr[ o/o/ ;;
5) ;ào/A ;à;à B[hX wg o/g r[o/ BIh;
6) gBh ;à;à o/ A o/ A ;à;à B[hX gw gg
Xw rw o/g r[r[ o/BIh ;o/ ;;
7) o/A;à B[hX gw Xw r[o/ ;o/ BIh;
gB[h Xg wr[ o/r[ ;o/ BIhBIh ;;
15
okr[ rT[Vh
rT[Vh, rzGho gqkfeqsh dk okr j?. ftbedh nkswk, feqgk dh ikuBk eodh
j?, s/ nkg/ dh y'i eodh j?, fJ; bJh fJ; okr ftZu r[o{ ;kfjp B/ wB, wfs,
p[ZXh, nkswk, w"s, w[esh nkfde rzGho ftfFnK ftZu r[opkDh T[ukoB ehsh j?.
;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih ftZu ;G s'A tZX pkDh fJ;/ okr ftZu j?. ;[ywBh ;kfjp ns/
pktB nyoh, ihtB d/ ;ko/ wsKs dk sZs do;kT[AdhnK jB. Grs epho ih dh
;G s'A tZX pkDh fJ;/ okr ftZu j?. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dk c[owkB j? - rT[Vh
okr ;[ b yDh i/ y;w? fufs eo/ f J.. GkD? ub? ;fsr[ o e? n? ; k ;hrko
eo/fJ.. rT[Vh dhnK 11 tzBrhnK ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih ftZu jB.
rT[Vh (G?ot nzr)
;[ o - foFG ns/ X?ts e'wb, pkeh F[X, no'j ftu rzXko ns/
X?ts tofis
EkN - G? o t
iksh - n"Vt-;zg{oB
tkdh - foFG
;z t kdh - gzuw
nko'j - ; o[/, r o[/, w g, Bh ;à
nto' j - ;à Bh X[ w g, X[ g w r, o/[ r o[/, ; BIh ;
w[Zy nzr - w X[ g, X[ w g w r o[/, r o[/ ; BIh, ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh X[I BIh, X[I gI, gI BIh ;, o[/ w r o[/, o[/ w r o[/, o[/
w g, X[ g, X[ w g w r, o[/ r o[/, ; BIh, ;
ÀH ;, o[/ r o[/, w g, X[ g X[ w g Bh, X[ g, w g Bh ;à,
o[/A, rà, o[/A, ;à Bh, w g Bh X[ g, w X[ g w r o[/ r,
o[/ r o[/, r o[/ ; BIh, BIh o[/ ;.
slo k mhlw 3] (311)

gau V I rwig su l KxI jy KsmY iciq kry i e] BwxY clY siqgu r U kY AY s w sIgwru
kry i e] scw sbdu Bqwru hY sdw sdw rwvy i e] ijau au b lI mjITY rM g u ghghw
iqau scy no jIau dyie] rMig clUlY Aiq rqI scy isau lgw nyhu] kUVu TgI guJI
nw rhY kUVu mulµmw plyit Dryhu] kUVI krin vfweIAw kUVy isau lgw nyhu] nwnk
scw Awip hY Awpy ndir kry i e]1]
16
okr rT[Vh ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
o[/ - ro[/ BIho[/
tk O fjO Or[
; - - - o[/o[/ w- ro[/ ;BIh;- r
o[/ -r o[/ ;
o{ O O O rT[ VhO okO frO;[ O b Oy Dh O
;o[/ ww g - Bh X[w gg g w g BhX[ gBh
i/ y; w? O fu fse o/fJ O Gk D? uO b? O
;à;à ;à;à ;ào[/A ;à rà
o[/A rà
o[/A rà o[/A o[/A o[/A ;à;à -
;fs r[o{ e?O O n? ;k ;h rk o[ e o/fJ O
- ;à-;àBh X[-ww gg gwro[/ ro[/;o[/ w-gg gwro[/ ro[/;o[/ w-gg gwro[/ ro[/;o[/
O n?O;k;h rkOo[e o/fJ rT[VhO okOfr;[ bOyDh rT[VhO okOfr;[ bOyDh rT[VhO okOfr;[
wg wr o[/r o[/;
bO Oy DhO OO
x 0 2 0 3 4
mn myry iqn kI Et lyih] mnu qnu Apnw iqn jn dyih] ijin jin Apnw pRBU
pCwqw] so jnu srb Qo k kw dwqw] iqs kI srin srb su K pwvih] iqs kY
dris sB pwp imtwvih] Avr isAwnp sglI Cwfu ] iqsu jn kI qU sy v w
lwgu ] Awvnu jwnu n ho v I qy r w ] nwnk iqsu jn ky pU j hu sd pY r w]8]17]
okr rT[Vh shB skb wksok 16

;EkJh
wg
wB
Bh - X[ ww g g - o[/ r - o[/ - BIho[/ ;
w/ o/ O fsB eh O O O U O N O b/ O fj
ro[/ ;o[/
wB[ sB[
w w w - X[ X[ g g gX[ gX[ wg gw g - -
n g Bk O fs B i B d/ O OO OO fjO O O O
x 2 0 3
17
nzsok
X[g wg
fifB ifB
wg w gBh ;ào[/A o[/A o[/A- ;àBh ;o[/A ;à Bh ;à - - - ;ào[/A rào[/A
nO g BkO OO gq G{ gO SkO O O sk O O O ;' O iB[
rà rà o[/A o[/A o[/A o[/Ao[/A ;àBh ;ào/[A ;à Bh ;à - - - ;à;à ;àBh
; o p E' O e ekO dkO O sk O O O O ;' O iB[
X[ X[ g g g gg ;o[/ rr o[/ o[/ ; ; ; -
; o p E' Oe ek dkO OO sk O O O O O
x 2 0 3
skBKL-
1) gIBIh ;o[/ rr o[/; rr o[/; ;BIh ;;
2) ;o[/ rr o[/o[/ ;; X[w gw o[/r o[/;
3) X[w gg ww rr o[/r o[/o[/ ;BIh ;;
4) wg BhBh ;ào[/A ;à;à BhBh X[g wr o[/;
5) gBh ;ào[/A ràrà o[/A;à BhX[ gw ro[/ rr
6) rào[/A ;àBh X[g wg o[/r o[/o[/ ;BIh ;;
7) gBh X[g wr rr ;BIh ;o[/ rr o[/;
8) ;ào[/A ;àBh X[w gg o[/r o[/o[/ ;BIh ;;
o[/r o[/w gw X[w gg o[/r o[/o[/ ;;
9) ;ào[/A ràrà o[/Ao[/A ;àBh BhX[ wg wr rr
;o[/ wg BhBh X[g X[w gg o[/r o[/;
10) wg Bho[/ wg Bh;à Bho[/A ;àBh X[w gg
BhBh X[g wr rr BIh; o[/r o[/o[/ ;;
11) gBh ;àrà o[/Ao[/A ;à;à BhBh X[w gg wg
wg Bh;à o[/Arà o[/A;à BhX[ wg o[/r o[/;
rwgu gau V I mhlw 9 ]
swDo mn kw mwnu iqAwgau ] kwmu k® o D u sM g iq du r jn kI qw qy Aihinis
Bwgau]1]rhwau] suKu duKu dono sm kir jwnY Aauru mwnu Apmwnw] hrK sog
qy rhY AqIqw iqin jig qqu pCwnw]1] ausqiq inMdw doaU iqAwgY KojY pdu
inrbwnw] jn nwnk iehu Ky l u kTnu hY iknhU M gu r mu i K jwnw]2]1]
18
okr[ rT[Vh J/e skb wksok-12 wZX b?n
;EkJh
gBh wX[ g o[/r o[/ BI h ;o[/ wg Bh ;àBh X[w gg
;kO X' O O wB ek O wkO OO B[ fsnk OO rT[
Bh Bh Bh w g o[/A ;à;à Bh Bh X[w g -
ek w[ e'q O X[ ;z rfs d[ o iB eh O
g Bh X[w g g BhX[ X[g wg o[/r o[/ - ;
sk s/ nfj fB f; GKO OO OO rT[ O O O
x 0 2 0 3 4
nzsok
w g BhBh ;ào[/A o[/A o[/Arà o[/A ;à Bh X[ w g
;[ y[ d[y[ d' O B' ;w e fo ik O B? O
rà o[/A ;à Bh X[ wg ;àrà o[/A;à BhX[ gw o[/r o[/;
n T[ o[ wk B[ ng wkO OO OO BkO OO OO
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1H ;o[/ ro[/ rr o[/; wg wr o[/r o[/; wg X[g wr o[/;
2H wg X[g BhBh X[g Bh;à BhX[ gBh X[g wg wr o[/r o[/;
3H o[/r o[/; BIh; wg wr o[/r o[/; BIh; o[/r o[/r o[/; BIh;
4H ;o[/ o[/; o[/r ro[/ wg gw gX[ X[g wr o[/r o[/; BIh;
5H wg X[g Bh;à BhBh X[g wg wr o[/r o[/; BIh; o[/r o[/;
slo k mhlw 3] (311)

gau V I rwig su l KxI jy KsmY iciq kry i e] BwxY clY siqgu r U kY AY s w sIgwru
kry i e] scw sbdu Bqwru hY sdw sdw rwvy i e] ijau au b lI mjITY rM g u ghghw
iqau scy no jIau dyie] rMig clUlY Aiq rqI scy isau lgw nyhu] kUVu TgI guJI
nw rhY kUVu mulµmw plyit Dryhu] kUVI krin vfweIAw kUVy isau lgw nyhu] nwnk
scw Awip hY Awpy ndir kry i e]1]
19
okr[ rT[ V h skb GkBwsh (uko skb dh ;tkoh) wksoK-11
;EkJh
r o[/ r - o[/ - - -o[/ BI h o[/ ;
rT[ Vh ok O fr O O O;[ b y Dh
w g Bh Bh Bh X[ - w ww g -
i/ O y ; w? fu O fs Oe o/fJ O
Bh X[ w g w r o[/ r r o[/ ;
Gk D? u O b? O ; fs r[ o{ e?
r o[/ r r o[/ o[/ - -o/[ BI h o[/o[/ ;;
n? O ;k O O O O O;h rk o[e o/fJ
x 2 3 4
nzsok
w g Bh o[/w g Bh - -Bh ;à -o[/A ;à
; uk O ;p d[ O O OG sk Oo[ j?
;à o[/A -;à rà rà o[/A - - -o[/A Bh ;à
; dk O; dk O O O O Ook t/ f J O
Bh Bh X[ -w g - - -g wr o[/r o[/;
; dk O O; dk O O Ook t/ f J OO OO
x 2 3 4
skBKL-
1) ;o[/ ro[/ o[/BIh gIBIh gI; gIr o[/r o[/o[/ gBIh ;o[/ ;;
2) ro[/ ;BIh wr o[/; BIhg wr o[/; BIh; o[/r ro[/ ;;
3) ;o[/ rr o[/; o[/w o[/g gg wg wr o[/r o[/o[/ ;;
4) o[/w gg X[w gg X[w gr wo/[ r; o[/r rr o[/;
5) wg BhX[ wg ;àBh X[w go[/A ;àBh X[w gw ro[/ ;;
6) wg BhBh X[w gBh Bho[/ wg BhBh ;o[/ wg BhBh ;à;à
;ào[/A BhX[ wg BhBh X[g ww wr o[/r o[/o[/ ;BIh ;;
7) gBh ;ào[/A ràrà o[/A;à rào[/A ;àBh X[w gg gX[ wg wr
o[/r o[/w gg gBh X[w gBh ;ào[/A ;àBh X[g o[/r o[/;
20
gau V I mhlw 5 ] (201)
iQru Gir bY s hu hir jn ipAwry ] siqgu i r qu m ry kwj svwry ] 1] rhwau ] du s t
dU q prmy s ir mwry ] jn kI pY j rKI krqwry ] 1] bwidswh swh sB vis kir
dIny ] AM i mR q nwm mhw rs pIny ] 2] inrBau ho i e Bjhu Bgvwn] swDsM g iq
imil kIno dwnu ]3] srix pry pR B AM q rjwmI] nwnk Et pkrI pR B su A wmI
]4]108]
okr rT[ V h dkdok skb wksok-6
;EkJh nz s ok
o[/- ; ; ro[/ ; ; rào[/A o[/A o[/A Bh ;à wg
fEo[ x fo p? O ;j[ O d[ O ;N[ d{ O s go
w- w wg w- r r rà o[/A - ;à Bh ;à
jfo i BO fgnk o/ O w/ ;fo O wk o/ O
wg Bh w g- Bh Bh o[/A ;à ;à Bh ;à ;à
;fs r[ fo s[ w o/ O i B eh g? O i
;àBh Bh -X[ wX[ g g ;àBh X[g wX[ gw o[/r o[/;
ekO i O; tkO o/ O oyh OO eo skO OO o/ O
x 0 x 0
skBKL-
1) ;o[/ ro[/ ;BIh ww ro[/ rr
2) o[/r o[/w rr o[/r o[/o[/ ;;
3) wg X[w gg o[/r o[/w ro[/
4) gBh wg BhBh X[w gr o[/;
5) Bh;à BhBh X[g wr o[/r o[/;
6) o[/r o[/w X[g wg wr rr
o[/r o[/o[/ ;BIh gIBIh ;o[/ ;;
7) wg BhBh X[g BhBh X[w gg
o[/r o[/w o[/g wr o[/r o[/;
gauVI kbIr jI] (329)

dy i e mu h wr lgwmu pihrwvau ] sgl q jInu ggn dau r wvau ] 1] ApnY bIcwir
AsvwrI kIjY ] shj kY pwvVY pgu Dir lIjY ] 1] rhwau ] clu ry bY k u M T qu J ih
ly qwrau ] ihcih q pR y m kY cwbu k mwrau ] 2] khq kbIr Bly Asvwrw] by d
kqy b qy rhih inrwrw]3]31]
21
okr rT[ V h dkdok skb wksok-6
;EkJh nz s ok
;à ;à ;àBh o[/A ;à ;à ro[/ ;BIh BIh; o[/ w w
ng B? phO uk fo n; d/ f J OO Ow[ jk o b
Bh;à Bh -X[ X[ g g w w wg w r r
tkO oh OO eh i? O rk w[ gfj ok tT[ O
; ro[/ ;o[/ w w w X[g wg wg Bh Bh Bh
; jO iO e? O O ;r bO Os ih B[ O
X[ X[ g X[g wg wg o[/A o[/A o[/A ;àBh ;à ;à
gk t V? gr[ OO Xfo rr B dT[ okO tT[ O
g- g g ;o/[ r -
bhO O O i? O O O
x 0 x 0
skBKL-
1) ;o[/ ro[/ wr o[/BIh BIho/[ ;;
2) ;o[/ rr o[/w gw ro[/ ;;
3) ;o[/ wg X[w gX[ gw gg
4) gX[ wg gBh ;àBh X[g wg
gBh ;ào[/A BhX[ gw ro[/ ;;
5) wg BhX[ gBh ;ào[/A ;àBh ;à;à
;àBh X[g o[/ABh X[g o[/r o[/;
22
okr[ nk;k
r[owfs ;zrhs gZXsh ftZu, nk;k, pVk wjZstg{oB okr j?. nk;k okr
dhnK, wX[ o ;[ o ktbhnK, gz i kp dh gftZ s o Xosh d/ , eD-eD ftZ u ' A ;[ D kJh
fdzdhnK jB. jo gqGks dhnK ;[Bfjoh feoBK, fJ;/ okr dh wX[o X[Bh Bkb
gqt/F eodhnK jB ns/ jo Fkw dh bkbh id'A e[dofs dh r'd ftZu b[eD brdh
j? sK fJ;/ okr dhnK wX[o ;[oktbh d[nkok pfbjkoh e[dofs tf;nk dh ehosh
rkT[AdhnK jB. g[oksB iK wZX ekbhB rqzEK ftZu nk;k okr dk T[b/y BjhA fwbdk.
fJ; okr ~ Fk;soh o{g gqdkB eoB ftZu pkpk \ohd ns/ ;qh r[o{ BkBe d/t ih
dk ;G s'A tZX :'rdkB j?.
;[ o - no'j ftZu rzXko s/ fBFkd tofis, pkeh ;ko/ F[ZX
EkN - fpbktb
iksh - n"Vt-;zg{oB
;wK - ;t/o ns/ Fkw dk ;zXh gqekF
tkdh - wfXnw
;z t kdh - FVi
nko'j - ;, o/ w, g, X ;à
nto' j - ;à Bh X g, w, r o/ ; o/ r ;
w[Zy nzr - o/ w, g, X ;à, Bh X g w, r ; o/ r ;.
;[o ft;Eko - ¿H ;, ; o/ r ;, ; BIh XI gI, gI XI BIh XI, gI XI ;,
; o/ r o/ r ;, ; o/ w, w g, g X g w, r o/ r ;.
ÀH o/ w, w g X g w, g X Bh X g, w g X, g X ;à, ;à
o/A ;à, ;à o/A rà o/A rà ;à, ;à o/A wà, rà o/A rà ;à, ;à o/A
;à Bh X, g X ;à Bh X g, w, g w r, ; o/ r, ;
;b' e ..
23
okr nk;k ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
w - ro/ ;o/ro/
tk O fjO OOOr[
r ; - -; o/o/ o/ w w o/-o/- w-w- g g
o{ O O Ovz vT[ fs pz dB nOfBO OOeO pk o
XX gg wg Xg w - r ;o/ r ; w- gX
;o pe bkO ;w o O O OO E O v'O bB
;à - - ;ào/A rào/A rào/A rà ;à - - ;à - ;à ; à Bh-XX
s/ O O okO yj[ Ogq G{ O O O BkOBe d/Oefo
g -g wro/r ;o/ w g XBhgX ;à-wr o/r;o/ wgXBh gX;à - wro/r ;o/ w g XBhgX
j OE tkOOO fjOOr[ o{OOO OOtkO OOfjO Or[o{O OOOO tkOOO fjOOr[ o{OOO
;à -
O O
x 0 2 0 3 4
Awsw] (484)
krvqu Blw n krvt qy r I] lwgu gly su n u ibnqI my r I]1] hau vwrI mu K u Py i r
ipAwry ] krvtu dy mo kau kwhy kau mwry ] 1]rhwau ] jau qnu cIrih AM g u n
mo r au ] ipM f u prY qau pR I iq n qo r au ] 2] hm qu m bIcu BieE nhI ko e I] qu m ih
su kMq nwir hm soeI]3] khqu kbIru sunhu ry loeI] Ab qumrI prqIiq n hoeI
]4]2]35]
okr nk;k shB skb wksok 16 do[Zs b?n

;EkJh
ww w g X
jT[ O tk O
;à - ;à ;à ;ào/A ;àBh gX gw o/ w ro/ ; - w g X g
oh O w[ y[ c/ O OO foO Ofg nkO OO o/ O e o t N[
w w w ww ;à Bh X gg g X g w
d/ O w' eT[ ek O j/ eT[ wk O o/ O
x 2 0 3
24
nzsok
w g X g
e o t s[
w w - w ;à Bh X g g X g w ;à o/ A rà o/ A
G bk O B e o t N s/ O oh O bk O r[ r
;à Bh X g ;ào/A wàrà o/Arà ;à;à ;àBh Xg wr o/ ;
b/ O ;[ B[ fpB OO OO shO w/ O OO ohO OO
x 2 0 3
skBKL-
1) XI; o/ r ;o/ r; BIhXI gIXI o/BIh XI;
2) ;o/ r; wr XI; o/ w ro/ r; o/ ;
3) ;o/ ww ro/ rr o/ r o/ w ;o/ r;
4) o/ w gX gw gg Xg gw wr o/ ;
5) ;o/ ww o/ w gg gX gw ro/ r;
6) o/ w gX ww gg ;àBh Xg wr o/ ;
7) X;à o/A;à o/ A o/ A ;à;à gX gw ro/ ;;
8) ;o/ r; wg Xw X;à o/AX ;ào/A rà;à
o/A;à BhX rào/A ;àBh Xg wr ;o/ r;
9) wg Xg wg wg Xg Xg wg wg
wg Xg wg wg ;àBh Xg ;o/ r;
10) X;à gX ;àw gX ;ào/ wg X;à ;o/
wg X;à o/Arà ;àBh Xg ww ;o/ r;
11) o/A;à gX rà;à wg wàrà o/Awà rào/A ;àBh
Xg wr ;o/ o/ w wg gX X;à o/A;à
okr nk;k S'Nk shB skb wksok 16
;EkJh
wr o/ r ; o/ w w g X
jT[ OO O tk oh O w[ y[
w r o/ r ; ; ; ; g g X o/ A ;à Bh X gg
c/ O fo fg nk O o/ O e o t N[ d/ O w' eT[
g X g ww wX gw ro/ r;
ek O j/ eT[ wkO OO o/ O OO
x 2 0 3
25
nzsok
w w g X ;à o/ A o/ A o/ A
e o t s[ G bk O B
;à ;à o/ A rà ;à ;à ;à ;à g g X o/ A ;à Bh X g
e o t N s/ O oh O bk O r[ r b/ O ;[ B[
g X g w wX gw ro/ r;
fp B sh O w/ O OO ohO OO
x 2 0 3
Awsw mhlw 1]
jy q w sbdu su r iq Du i n qy q I jy q w rU p u kwieAw qy r I] qU M Awpy rsnw Awpy bsnw
Avru n dUjw khau mweI]1] swihbu myrw eyko hY] eyko hY BweI eyko hY]1]rhwau]
Awpy mwry Awpy CofY Awpy lyvY dyie ] Awpy vyKY Awpy ivgsY Awpy ndir kryie]2]
jo ikCu krxw so kir rihAw Avru n krxw jweI ] jY s w vrqY qY s o khIAY sB
qy r I vifAweI]3] kil klvwlI mwieAw mdu mITw mnu mqvwlw pIvqu rhY ]
Awpy rU p kry bhu BWqIN nwnku bpu V w ey v khY ] 4]5]
okr[ nk;k J/e skb wksoK-12 wZX b?n

;EkJh
w g X Bh g X ;à ;à o/ A ;à BhX g
;k O fj O p[ w/ ok O J/ e' j? O O
o/ w r o/ ;o/ r ; ; o/ r ; ; ;
J/ e' j? O GkO Jh J/ e' OO j? O O
x 0 2 0 3 4
nzsok
w g XX g XBh gX o/ A o/ A rà o/ A ;à ;à
i/ sk ;p d[ ;[ O ofs X[ O fB s/ O sh
g X;à Bh X g g w r o/ ;o/ r ;
i/ OO sk O o{ g[ ek fJ nk s/ O O oh
x 0 2 0 3 4
d{;oh gzesh T[go'es nzso/ nB[;ko
26
skBKL-
1) ;o/ r; o/ w gw wg Xg Xg gw ;o/ ;w ro/ ;;
2) o/ w r; o/g ww Xg ;o/ BhX gw ;o/ r; wr o/ ;
3) wg Xg ;o/ wr ;o/ r; XI; o/X gw ro/ ;o/ r;
4) X;à BhX gX ;à;à o/A;à BhX gX o/ w ;o/ XI; gIXI ;;
5) o/Arà o/A;à X;à o/A;à BhX gw ;àBh Xo/A ;àBh Xg wr o/ ;
6) o/ w gX wg X;à gX ;ào/A X;à o/Arà rào/A rà;à o/A;à o/ABh
X;à BhX g;à go/A grà o/Arà ;àBh Xg ww ;o/ wr o/ ;
7) gX gg ww wX gw ro/ BhX gw ;àBh Xg wr ;o/
r; o/ r ;o/ Xg ;à;à ;àBh Xo/A grà ;àBh Xg wr o/ ;
Awsw mhlw 5]
siqgu r u Apnw sd sdw sm@ w ry ] gu r ky crn ky s sM i g Jwry ] 1] jwgu ry mn
jwgnhwry ] ibnu hir Avru n Awvis kwmw JUTw mohu imiQAw pswry]1]
rhwau] gur kI bwxI isau rMgu lwie ] guru ikrpwlu hoie duKu jwie]2] gur ibnu
dU j w nwhI Qwau ] gu r u dwqw gu r u dy v Y nwau ] 3] gu r u pwrbR h mu prmy s ru Awip]
AwT phr nwnk gu r jwip ]4]16]67]
okr nk;k shB skb wksok 16
;EkJh
;à Bh X g w - w w
ik O O r[ o/ O w B
wr o/ r ;o/ wg XBh gX ;à - w r o/ ; o/ w g X
ikO OO OO rB jkO OO o/ O fp B[ j fo n t o[ B
w r o/ r ; - ; - ;à Bh X g w w w w
nk O t f; ek O wk O M{ O mk O w' j[ fw fE
wr o/ r ;o/ wg XBh gX ;à -
nk OO OO gO ;kO OO o/ O
x 2 0 3
nzsok
w g X ;à o/ A rà ;à -
; fs r[ o[ n g Bk O
Bh X g X ;à ;à ;à ;à ;à o/ A rà o/ A ;à Bh X g
; d ; dk O ; w` k o/ r[ o e/ O u o B e/
g X g w wX gw ro/ ;;
O ; ;z fr MkO OO o/ O OO
x 2 0 3
27
Awsw sR I kbIr jIau ky cau p dy iekqu k y ] (478)
snk snµ d AM q u nhI pwieAw] by d pVy piV bR h my jnmu gvwieAw]1] hir kw
iblo v nw iblo v hu my r y BweI] shij iblo v hu jY s y qqu n jweI]1]rhwau ] qnu kir
mtu k I mn mwih iblo e I] iesu mtu k I mih sbdu sM j o e I]2] hir kw iblo v nw mn
kw bIcwrw] gu r pR s wid pwvY AM i mR q Dwrw]3] khu kbIr ndir kry jy mˆ Ø Irw]
rwm nwm lig au q ry qIrw]4]1]10]
okr nk;k efjotk skb

;EkJh
w g X g ;àBh Xg w w
j fo ek fp b' O Ot Bk fp
; ; o/ r o/ r ; -
b' tj[ w/ o/ Gk O Jh O
;o/ wg gX X o/ A o/ A ;à ;à
;O jO fiO fp p' tj[ i? ;/
;à Bh gX g ;à ;à ;à ;à
s s[ BO O ik O Jh O
x 0
nzsok
rà o/ A rà rà Bh X g w
; B e ; Bz O d O
g g XBh g X gX ;à ;à
nz s[ BO jh gk OO fJnk O
g g X o/ A ;à Bh gX g
p/ d g V/ g fV pq j w/
;à BhX g g w ;o/ r ;
i BO w[ r tk nkO O fJnk
x 0
28
Awsw mhlw 1]
AwKw jIvw ivsrY mir jwau] AwKix AauKw swcw nwau] swcy nwm kI lwgY BUK]
au q u BU K Y Kwie clIAih dU K ]1] so ikau ivsrY my r I mwie] swcw swihbu swcY
nwie ]1] rhwau ] swcy nwm kI iqlu vifAweI] AwiK Qky kImiq nhI pweI]
jy siB imil kY AwKx pwih] vfw n hovY Gwit n jwie]2] nw Ehu mrY n hovY
sogu] dydw rhY n cUkY Bogu] guxu eyho horu nwhI koie] nw ko hoAw nw ko hoie]3]
jy v fu Awip qy v f qy r I dwiq] ijin idnu kir kY kIqI rwiq ] Ksmu ivswrih
qy kmjwiq] nwnk nwvY bwJu snwiq]4]3]
okr nk;k shB skb wksok 16
;EkJh
wr o/ r ;o/ w ww gX wg X XX Xo/A
;' O feT[ OO O ft; o? O OO O Ow/ ohO
;à - - ;àBh X g X X X - g w - - wr ;o/
wk O O OO fJ O ;k uk ;k O fj p[ O O ;kO u? O
r - ; - - -
Bk O fJ O O O
x 2 0 3
nzsok
g X ;à - ;à - - o/ A o/ A o/ A o/A;à
nk yk ih O tk O O ft; o? wfo
;àrà o/Arà ;à ;àBh X g X XX XX X g w w w g g
ikO OO T[ OO O O nk yD nT[ OO yk O O O ;k uk
rào/A rà ;à gX ;à -
BkO O T[ OO O O
x 2 0 3
29
Awsw mhlw 5 ]
imlu rwm ipAwry qum ibnu DIrju ko n krY ]1] rhwau] isMimRiq swsqR bhu krm
kmwey pR B qu m ry drs ibnu su K u nwhI ]1] vrq ny m sM j m kir Qwky nwnk swD
srin pR B sM i g vsY ]2]2]151]
okr nk;k dkdok skb

;EkJh nz s ok
ro/ ;à ;à ;à;à ;à;à ;à -
fwb[ f;z fwq fsO ;k; sq O
; ;BIh gIgI XI ; ; Bh Bh o/A;à BhX g -
ok OO wfg nk o/ O pj[ eo we wk J/ O
o/ r - - - ;o/ gX XX gw gX X Xo/A
O O O O O s[ w gqG s[ w o/ O do ; fpB[
w w gX X g X ;àBh X g g g ro/
fp B[ XhO o i[ e' ;[y[ Bk O jh O fwb
gX X Xg wr o/ ;
BkO Oe o? O OO OO
x 0 x 0
skBKL-
1) ;o/ r; gIXI gI; o/ r ;;
2) o/ w ro/ ;o/ ww ;o/ r;
3) wg ww ro/ ;o/ XI; o/ ;
4) wg Xg ww Xg wr o/ ;
5) gX wg X;à BhX gw gg
wr o/ r ;o/ r; XI; o/ ;
6) XBh gX ;à;à o/ A o/ A ;àBh Xg
rào/A rà;à BhX gw ro/ r;
30
Awsw ] (487)
suqu AprwD krq hY jyqy ] jnnI cIiq n rwKis qyqy ]1] rwmeIAw, hau bwirku
qyrw ] kwhy n KMfis Avgnu myrw ]1] rhwau ] jy Aiq k®op kry kir DwieAw ]
qw BI cIiq n rwKis mwieAw ]2] icMq Bvin mnu pirE hmwrw ] nwm ibnw kYsy
au q ris pwrw ]3] dy i h ibml miq sdw srIrw ] shij shij gu n rvY kbIrw
]4]3]12]
okr nk;k dkdok skb

;EkJh nz s ok
ro/ wr o/ ; ; - ;à ;à ;àBh o/A;à ;à ;à
okO OO wJh nk jT[ O ;[s[ n Og okO X Oe
XI; o/ w w gX wg X Bh Bh o/A;à BhX Bh g
pkO foO Oe s/ O okO O os j? OO i/ O s/ O O O
g gX Xg wr ro/ o/ gX X gw gX X X
ek j/ O OB yz O vO ; iB Bh OO uhO fs OB
; ro/ wr o/ ; ; - ;à - Bh g -X ;à ;à
nt rO OB w/ O ok O okO O y Of; s/ s/
x 0 x 0
31
okr[ r{ioh
gqkuhB s/ gqf;ZX okr r{ioh Grsh Gkt d/ rkfJB bJh ftF/F nB[e{b
wzfBnk frnk j?. fJ; okr dh ;zg{oB ouBk eo[Dk o; Bkb Usg's j'D ekoB
;zrhsekoK B/, fJ;dh gqkfeosh eo[Dk wzBh j?. jfo ;oXk jfo fgnk; fJ;dk sobk
j?. ;j[ ~ gkT[Dk jh ihtB dk we;d j?, J/jh do;kfJnk j? r{ioh ikfs rtkfo
ik ;j[ gkJ/ nkgDk.. r[o e? ;pfd thuko nBfdB jfo ig[ ikgDk.. ;j[ gkT[D
bJh sB wB nogT[ g{i uVktT[ ;G e[M nogDk g?Adk j?.
;[ o - foFG rzXko ns/ X?ts e'wb, wfXnw shto, pkeh ;G F[ZX,
tofis ;to - gzuw
EkN - s' V h
iksh - FkVt-FkVt
;wK - fdB dk d{;ok gfjo
tkdh - X? t s
;z t kdh - foFG
nko'j - ;, o[/ r[ w^ X[, Bh, ;à
nto' j - ;à Bh X[, w^ r[ o[/, r[ o[/ ;
w[Zy nzr - X[, w^ X[, Bh X[, w^ X[ w^ r[ o[/, o[/ r[ o[/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh ; o[/, ; X[I, wÎ X[ I BIh X[I, ;, X[I BIh ; o[/ o[/ r[,
o[/ r[ w^ r[, o/[ r[ w^ X[, w^ r[ w^ X[, w^ X[ w^ r[ o[/, o[/
r[ o[/ ;.
ÀH ;, o[/ r[, w^ r[ w^ X[, w^ X[ Bh X[ ;à, X[ Bh ;à o[/A r[à
o[/A ;à, o[/A, r[à wà^ X[à, wà^ r[à o[/A, rà[ o[/A ;à, o[/A Bh X[, w^ X[
Bh X[, w^ X[ w^ r[, o[/ r[ o[/ ;.
slo k ]
rwm nwmu aur mY gihE jw kY sm nhI koie]
ijh ismrq sM k t imtY drsu qu h wro ho i e ]57]1]
AwnM d gu x I inDwn gu r U grIb invwj]
32
okr r{ioh ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
X[ w^ r [ o[/ r[o[/
tk OO fj Or[
; - - - BIhX[I BIhBIh -; o[/o[/ r[ o[/o[/ r[ -
o{ O O O okO wBk Ow[ T[o w? rfj U O
o[/r[ w^ X [ w^ r [ o[/; ; - ; - w^
r[r[ w^ w ^ X[ X [ BhX[w^X[
ikO e? O ;w Bjh e' O fJ O fij f;w os ;zOOO
;à ; à o[/Ar[à o[/Ao[/A ;à X[ X [ X[r[à o[/A r[ào[/A ;à ;à ;à-;àBh X[ w ^
eN Ofw N? O O do ;[ s [ jk o'O j' fJ do;[ s [ jko'
X[ X [ r[à
o[/A-o[/Ao[/A o[/Ao[/Ao[/Ar[à o[/A;à ;à;à;àBh X[ - w^ w ^ X[ X [ X[X[X[X[ w^ r [ r [ w^ r [ w^ w ^ - w^ r[-o[/o[/
j'fJ nkOBzd r[Dh-fB XkB r[o{Or ohOpfB tki r[o{Or ohOpfB tki r[o{Or ohOpfB
; -;
tk Oi
x 0 2 0 3 4
gU j rI mhlw 5 pM c pdw Gru 2
<> siqgu r pR s wid] (497)
pR Q my grB mwqw kY vwsw aU h w Co i f Drin mih AwieAw] icqR swl su M d r bwg
mMdr sMig n kChU jwieAw]1] Avr sB imiQAw loB lbI] guir pUrY dIE hir
nwmw jIA kau ey h w vsqu PbI]1]rhwau ] iest mIq bM D p su q BweI sM i g
binqw ric hisAw] jb AMqI Aausru Awie binE hY aun@ pyKq hI kwil
gR i sAw]2] kir kir AnrQ ibhwJI sM p Y su i enw rU p w dwmw] BwVI kau Ehu
BwVw imilAw ho r u sgl BieE ibrwnw]3] hY v r gY v r rQ sM b why ghu kir kIny
myry] jb qy hoeI lWmI DweI clih nwhI iek pYry ]4] nwmu Dnu nwmu suK rwjw
nwmu kutMb shweI] nwmu sMpiq guir nwnk kau dIeI Eh mrY n AwvY
jweI]5]1]8]
okr r{ioh shB skb wksok 16
;EkJh
;à ;à Bh X[ - - X[
r[ fo g{ o? O O dh
X[w^ r[w^ X[ X[ X[ w^ r[ o[/ o[/ X[I BI h X[IX[I r[ - r[o[/ -
UO OO O j fo Bk O wk O ih n eT[ J/ O jkO O
- r[r[ o[/ ; ; ; BI h X[I X[I ;o[/ r[o[/ r[w^ r[ w^ X[ X[
O t; s[ c ph O O O O nt o; OG fw fE nk O
- r[ - w^X[ -Bh w^ - X[ - -
O b' O OG Ob ph O O O O
x 2 0 3
33
nzsok
Bh X[ X[ o[/A o[/A ;à ;à
gq E w/ r o G wk
X[r[à o[/Ar[à ;à o[/A Bh - ;à - ;à ;à - o[/Ar[à -wà^ X[à wà^ r[à o[/A
skO OO O e? tk O ;k O O T{ O Ojk OO S' O fv X
o[/A o[/Ar[à o[/A ;à Bh - ;à ;à ;à Bh X[ X[ o[/A o[/A ;à ;à;à
o fBO w fj nk O fJnk O O fu sq ;k O b ;[z do
X[r[à o[/Ar[à ;à o[/A Bh - ;à ;à ;à r[à- o[/Ao[/A -o/[A o[/A o[/A o[/A ;à
pkO OO O r wz O d o O ;z O Ofr OB e S j{ O
;à - Bh ;à BhBh X[ X[ - -
ik O O O fJnk O O O O
x 2 0 3
gU j rI mhlw 5] (496)
ijsu ismrq siB iklivK nwsih ipqrI ho i e au D wro ] so hir hir qu m @ sd hI
jwphu jw kw AM q u n pwro ] 1] pU q w mwqw kI AwsIs] inmK n ibsrau qu m @ kau
hir hir sdw Bjhu jgdIs]1]rhwau ] siqgu r u qu m @ kau ho i e dieAwlw sM q sM i g
qy r I pR I iq] kwpVu piq prmy s ru rwKI Bo j nu kIrqnu nIiq]2] AM i mR q u pIvhu
sdw icru jIvhu hir ismrq And Anµ q w] rM g qmwsw pU r n Awsw kbih n
ibAwpY icM q w]3] Bvru qu m @ w rw iehu mnu ho v au hir crxw ho h u kau l w] nwnk
dwsu au i n sM i g lptwieE ijau bU M d ih cwiqR k u mau l w]4]3]4]
okr r{ioh shB skb wksok 16

;EkJh
X[ - X[w^ r[o[/ - X[I - r[ o[/ - r[ o[/
g{ O skO OO O wk O sk eh O nk O
; - ; - X[ X[ w^r[ w^ X[ X[ X[X[ - X[ w^ r[r[ o[/
;h O ; O fB w yO B fp ; oT[ O s[ w` eT[ O
o[/ r[ o[/ ; - ;à ;à ;à ;àBh BhX[ X[ X[ w^X[ X[w^ r[w^ w^r[
j fo j fo O ; dk G ij[ OO i r dhO OO OO OO
;o[/ w^r[ X[w^ r[o[/
;O OO OO OO
x 2 0 3
34
nzsok
;à Bh r[ w^ X[ - Bh;à o[/A o[/A o[/A o[/A o[/A o[/A
fi ;[ f; w oO sO ; fG fe b ft y
r[à o[/A ;à;à - r[à o[/A o[/A - o[/A - o[/A o[/A r[à - ;à o[/A
Bk O ;fj O fg s oh O j' O fJ T[ Xk O O O
;à - - - - ;à ;à Bh X[ - X[ X[ w^X[ X[w^ r[w^ w^r[
o' O O O O fg s oh j' O fJ T[ XkO OO OO OO
;o[/ w^r[ X[w^ r[o[/
o' O OO OO OO
x 2 0 3
skBKL-
1) ;o[/ ;BIh X[IX[I BIh; o[/r[ r[o[/ o[/o[/ ;;
2) o[/r[ o[/o[/ X[IBIh X[I; o[/r[ o[/X[ w^r[ o[/;
3) X[Bh X[w^ X[w^ r[o[/ r[o[/ X[IBIh X[I; o[/;
4) ;o[/ r[w^ X[Bh BhX[ X[w^ r[o[/ o[/r[ o[/;
5) o[/r[ w^X[ BhX[ BhBh Bh;à o[/A;à X[w^ X[X[
6) w^X[ Bh;à o[/r[ w^X[ Bh;à BhX[ w^r[ o[/;
7) o[/r[ w^r[ X[w^ r[w^ BhX[ w^X[ w^r[ o[/;
8) w^X[ Bhr[ w^X[ Bho[/ r[w^ X[Bh ;o[/ r[w^
X[Bh X[;à X[o[/A ;àBh X[w^ r[w^ r[o[/ ;;
9) X[Bh ;ào[/A ;àBh ;à;à o[/Ar[à o[/Ao[/A ;àBh ;à;à
r[ào[/A o[/A;à ;àBh BhX[ w^X[ w^r[ o[/o/[ ;;
10) ;o[/ r[w^ X[w^ X[X[ BhX[ BhBh X[w^ X[Bh
Bh;à ;ào[/A o[/Ar[à o/[A;à BhX[ w^r[ o[/r[ o[/;
11) X[Bh ;ào[/A r[ào[/A ;à;à BhX[ w^r[ o[/r[ o[/;
X[Bh BhX[ X[w^ r[o[/ ;àBh X[w^ ro[/ o[/;
gU j rI mhlw 5] (499)
du i e kr jo i V krI by n µ q I Twku r u Apnw iDAwieAw] hwQ dy i e rwKy prmy s ir
sglw du r qu imtwieAw]1] Twku r ho e y Awip dieAwl] BeI kilAwx Awnµ d
rUp hueI hY aubry bwl gupwl]1]rhwau] imil vr nwrI mMglu gwieAw Twkur kw
jY k wru ] khu nwnk iqsu gu r bilhwrI ijin sB kw kIAw au D wru ] 2]6]15]
35
okr[ r{ioh J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
BhX[ X[ X[ w^ r[ o[/ o[/ o[/ r[o[/ w^X[ w^r[ o[/;
mkO e[ o j' O fJ nk fg dfJ nkO OO bO
; o[/ r[r[ w^ X[ Bh BhX[ X[X[ w^w^ r[r[ o[/r[ o[/;
G Jh efb nk O D nkO Bz d o{ O Og j[ J h j? O
BhX[ X[ X[ w^ r[ o[/ o[/ - ;o[/ w^X[ w^r[ o[/;
T[ O p o/ pk O b r[ O gkO OO OO bO
x 0 2 0 3 4
nzsok
r[ w^ X[ X[ Bh Bh w^X[ Bh ;ào[/A -- X[Bh ;à -
d[ fJ e fo i' fV eoh O p/ O OO BzO shO
w^àr[à o[/A o[/A ;à X[ Bh ;à o[/A ;àBh X[w^ r[o[/ o[/;
mkO O e[ o[ nk g Bk O fXnk OO fJnk OO
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) ;o[/ r[o[/ ;BIh ;o[/ o[/r[ w^r[ X[w^ X[X[ w^r[ o[/r[ ;o[/ ;;
2) r[w^ X[w^ r[o[/ ;o[/ r[w^ X[Bh BhX[ w^r[ o[/r[ o[/o[/ X[IBIh ;;
3) w^X[ BhX[ BhBh X[X[ BhX[ w^r[ ;o[/ r[w^ r[o[/ o[/o[/ X[IBIh ;;
4) X[Bh ;ào[/A ;àBh X[Bh X[w^ w^X[ X[Bh Bh;à BhX[ w^r[ o[/o[/ ;;
5) Bh;à o[/A;à BhBh X[w^ BhX[ w^X[ Bh;à o[/A;à BhX[ w^r[ o[/r[ o[/;
6) X[Bh ;ào[/A r[ào[/A ;à;à BhX[ w^X[ BhX[ w^r[ ;o[/ BIh; X[IBIh ;o[/
BhX[ w^X[ BhBh X[w^ ;o[/ r[w^ X[Bh X[w^ ;o[/ BhX[ w^r[ o[/;
7) ;o[/ r[o[/ ;BIh ;; o[/r[ w^X[ BhX[ ;àBh o[/A;à X[r[à o[/A;à Bh;à
r[ào[/A o[/A;à ;àBh BhX[ X[w^ w^r[ r[o[/ ;o[/ X[w^ r[o[/ ;o[/ ;;
<> siq nwmu krqw pu r Ku inrBau inrvY r u

Akwl mU r iq AjU n I sY B M gu r pR s wid]
rwgu gUjrI mhlw 1 caupdy Gru 1] (489)
qyrw nwmu krI cnxwTIAw jy mnu aursw hoie] krxI kuMgU jy rlY Gt AMqir pUjw
ho i e]1] pU j w kIcY nwmu iDAweIAY ibnu nwvY pU j n ho i e]1]rhwau ] bwhir dy v
pKwlIAih jy mnu Do v Y ko i e] jU i T lhY jIau mwjIAY mo K pieAwxw ho i e]2] psU
36
imlih cM i gAweIAw KVu Kwvih AM i mR q u dy i h] nwm ivhU x y AwdmI iDR g u jIvx
krm kryih]3] nyVw hY dUir n jwixAhu inq swry sMm@wly] jo dyvY so Kwvxw khu
nwnk swcw hy]4]1]
okr r{ i oh Mg skb
;EkJh
w^X[ Bh;à Bh Bh X[ w^ r[ o[/r[ o[/o[/ ;
g{ O OO ik eh u? Bk w[ fXO nkJh n?
X[IX[I BI h ; o[/ o[/ o[/ r[o[/ X[w^ r[o[/ ;
fpB[ Bk t? g{ i Bk j' O OO OO fJ
x 2 0 3
nzsok
r[ w^ ;o[/ r[w^ X[Bh r[àr[à o[/Ao[/A X[ Bh ;à
s/ ok BkO OO Oe ohO uB Dk mh nk
o[/A ;à BhBh ;à;à X[ X[ - Bh ;à -
i/ O wB[ T[ o ;k j' O O fJ O
;à;à Bh X[ w^ w^X[ Bh;à BhX[ w^r[ o[/r[ o[/;
eo Dh e[z O r{ O i/ O OO Oo b? O OO
X[IX[I BI h ;; o[/ o[/ o[/ r[o[/ X[w^ r[o[/ ;
xN nz sfo g{ ik O j' O OO OO fJ
x 2 0 3
skBKL-
1) ;o[/ r[o[/ o[/; BIh; r[w^ X[w^ o[/r[ o[/X[I BIh; o[/;
2) o[/r[ o[/o[/ X[IBIh ;; o[/r[ w^r[ o[/; r[o[/ w^r[ o[/;
3) r[w^ X[w^ ;o[/ r[o[/ X[IBIh ;o[/ r[w^ X[w^ r[o[/ o[/;
4) X[Bh ;ào[/A ;àBh ;à;à BhX[ w^r[ o[/r[ w^r[ o[/o[/ ;;
5) r[w^ X[Bh BhX[ w^r[ BhBh X[o[/A ;àBh X[w^ r[o[/ ;;
6) X[Bh X[;à o[/A;à Bh;à BhX[ w^X[ ;o[/ w^r[ o[/o[/ BIh;
r[w^ X[Bh ;ào[/A ;à;à BhX[ w^r[ o[/r[ o[/o[/ X[IBIh ;;
7) ;ào[/A r[ào[/A w^àr[à o[/Ao[/A r[w^ w^X[ X[Bh Bh;à o[/A;à o[/ABh
;àBh ;àX[ BhX[ Bhw^ X[r[ X[o[/ w^r[ wô[/ r[o[/ ;;
37
gU j rI mhlw 5] (499-500)
qU M dwqw jIAw sBnw kw bshu my r y mn mwhI] crx kml ird mwih smwey qh
Brmu AM D y r w nwhI]1] Twku r jw ismrw qU M qwhI] kir ikrpw srb pR i qpwlk
pR B kau sdw slwhI]1]rhwau ] swis swis qy r w nwmu smwrau qu m hI kau pR B
AwhI] nwnk ty k BeI krqy kI ho r Aws ibfwxI lwhI]2]10]19]
okr r{ i oh dkdok skb

;EkJh nz s ok
r[ o[/ o[/ ; o[/ o[/ w^ X[ X[ Bh Bh Bh
mk e[ o ik O f;w sz { O dk sk O O
;o[/ r[o[/ w^r[ o[/ - ; ;à ;à ;à;à o[/A o[/A ;à
okO OO sz { O sk O jh ih nk ;G Bk O ek
o[/ r[ o[/ w^ X[ w^ o[/A r[à o[/A ;à Bh X[
e fo feo gk O O p ;j[ w/ o/ O wB
Bh X[ w^ o[/r[ o[/ ; o[/r[ w^X[ X[w^ r[ o[/ ;
;o p gqfs gk b e wkO OO OO jh O O
r[ o[/ o[/ ; o[/ o[/
gq` G eT[ ; dk ;
;o[/ r[o[/ w^r[ o[/ - ;
bkO OO OO jh O O
x 0 x 0
skBKL-
1) ;o[/ r[o[/ X[w^ w^r[ o[/r[ o[/;
2) o[/r[ w^r[ X[w^ X[X[ w^r[ o[/;
3) X[Bh ;ào[/A ;àBh BhX[ w^r[ o[/;
4) Bh;à o[/Ar[à ;àBh X[w^ r[o[/ ;;
5) ;ào[/A r[ào[/A ;àBh BhX[ X[w^ ;o[/
r[o[/ w^r[ X[w^ BhX[ w^r[ o[/;
6) X[Bh BhX[ r[w^ w^r[ o[/r[ o[/;
;àBh X[w^ r[w^ X[w^ r[o[/ ;;
38
okr[ d/trzXkoh
;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih ftZu d/trzXkoh f;ob/y j/m d/trzXkoh ns/ d/trzXko
d' okr T[gbZpX j[zd/ jB. d/trzXko dk e/tb fJZe' Fpd, ng[B/ jfo gfj fpBsh
ejhn? j?. pkeh ;koh pkDh d/trzXkoh ftZu j?. T[go'es d't/A okr tZy'-tZyo/ ;o{g
oZyd/ jB. d/trzXkoh dk ;to{g r[owfs ;zrhs s'A fpBK Gkosh ;zrhs ftZu ni/
sZe gqufbs BjhA j'fJnk. fJ; okr ftZu ftuod/ gsk bZr/rk fe y[Fh uoB FoB
ftZu j?. gqG{ d/ uoBK ftZu j?. M{mk fgnko SZvD ftZu j?.
;[ o - d' B ' A X? t s, d' B ' A fBFkd, no' j ftZ u rz X ko s/ fBFkd
tofis, pkeh ;ko/ F[ZX.
EkN - fpbktb (nk;ktoh nzr)
iksh - n"Vt ;zg{oB
tkdh - wfXnw
;z t kdh - FVi
nko'j - ; o/ w, g X ;à
nto' j - ;à Bh X g, w g, X[ B[h X[ g, w r o/ ;
w[Zy nzr - X[ B[h X[ g, w r, ; o/ w, r ; o/ r ;
;[o ft;Eko - ¿H ; o/ w, r o/ ;, BIh XI gI, X[I B[Ih X[I gI, gI XI XI ;, o/
;, o/ w w g, w g X[ w g, X[ B[h X[ g, w g w, r o/ ;
ÀH w, w g X[ g X[ B[h X[ g, w g X, g X ;à, o/A ;à, o/A rà
;à ;à o/A wà, rà o/A rà ;à, Bh X g, X[ B[h X[ g, w r ;
o/ w, r o/ ;
slo k ]
suK mY bhu sMgI Bey duK mY sMig n koie]
khu nwnk hir Bju mnw AM i q shweI ho i e]32]
39
okr d/trzXkoh ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
wgX[ B [ h X[ g wro/; -o/
tkOOO OO fjOOO Or[
w - g - wr o/ ; o/ w g- X[ - B[hB[h X[ g
o{ O O O ;[ y w? O pj[ ;z O rhO OG J/ O
ww gX ;à - ;à ; à Bh X ;à - ;ào/A rào/A ;àBh Xg
d[ y w? O ;z O frB e' O fJ O ej[ BkO Be jfo
wg X[B[h X[ g wro/; ;o/w- gg wro/; ;o/w- gg wro/; ;o/w-
Gi[ Ow Bk O nz O fs; jkOJhO j'fJ nz O fs; jkOJhO j'fJ nz O fs; jkOJhO
g g
j' fJ
x 0 2 0 3 4
dy v gM D wrI] (527)
my r o su M d ru khhu imlY ikqu glI] hir ky sM q bqwvhu mwrgu hm pICY lwig
clI]1]rhwau] ipRA ky bcn suKwny hIArY ieh cwl bnI hY BlI] lturI mDurI
Twkur BweI Eh suMdir hir Fuil imlI]1] eyko ipRau sKIAw sB ipRA kI jo BwvY
ipr sw BlI] nwnku grIbu ikAw krY ibcwrw hir BwvY iqqu rwih clI]2]2]
okr d/ t rz X koh shB skb wksok 16
;EkJh
g X[B[h X[ gg w r o/ ; o/ - ww w
w/ o' O ;[z do[ e j j[ fw b? O fes[ r
g - - - w w g X ;à - ;à ;à X - ;à o/ A
bh O O O j fo e/ O ;z O s p sk O t j[
;à Bh ;à ;à ;à;à Bh X g X[ B[ h X[ g w r ; o/
wk O o r[ jw O O O gh O S? O bk O fr u
w - g -
bh O O O
x 2 0 3
nzsok
rà o/ A wà rà ;à ;à ;à ;à g - X -
fgq n e/ O p u B ;[ yk O B/ O
;à ;à ;à - ;à Bh X g X[ B[ h X[ g w r ; o/
jh n o? O fJ O j O uk O b p Bh O j? G
w - g -
bh O O O B'NL nrbh gzesh fJ;/ nB[;ko rkfJB eoBh j? ih.
x 2 0 3
40
dy v gM D wrI mhlw 9] (536)
jgq mY JUTI dyKI pRIiq] Apny hI suK isau sB lwgy ikAw dwrw ikAw
mIq]1]rhwau] myrau myrau sBY khq hY ihq isau bwiDE cIq] AMiq kwil sMgI
nh ko a U ieh Acrj hY rIiq ]1] mn mU r K AjhU nh smJq isK dY hwirE
nIq] nwnk Bau j lu pwir prY jau gwvY pR B ky gIq]2]3]6]38]47]
okr d/trzXkoh shB skb wksok 16
;EkJh
rào/A ;àBh Xg X[ B[ h X[ g -
iO rs w? O O M{ O mh O
w r gw r ; o/ w - g X wg X ;à - o/ A ;à
d/ O yhO O gq h O fs O n g B/ O O jh O ;[ y
;àBh X g g X[X[ B[hB[h X[X[ gg o/ A o/ A o/ A ;à Bh X - gg -
f;T[ O ; G bkO OO r/ O OO fenk O dk O ok O fenk O
X[B[h X[g wr ; o/ - w -
whO OO OO O s O O O
x 2 0 3
nzsok
g X[B[h X[X[ g wg X ;à;à -
w/ OO oT[ O w/ O O oT[ O
;à o/ A - o/ A ;à Bh ;à - Bh X g g ; o/ ww g
; G? O e j s j? O fj s f; T[ pk O fXU O
X[ B[ h X[ g w r ;o/ w
uh O O O s O OO O
x 2 0 3
skBKL-
1) X[B[h X[g wr ;o/ ww gg B[hX[ gg
2) wg X[g wr o/ ; ;o/ wg X[X[ gg
3) gX[ B[hX[ B[hB[h X[g wr o/ ; o/o/ ;;
4) B[hX[ B[hB[h X[g wr o/ ; o/ w ro/ ;;
5) gX wg Xo/ wg X;à BhX gX[ gg
6) B[hX[ gX ;àBh Xg X[B[h X[g wr o/ ;
41
7) o/A;à BhX gB[h gX[ B[hX[ gw ro/ ;;
8) ;o/ wg X;à o/A;à BhX gw gX[ gg
X[B[h X[g ww ro/ ;; o/ w ro/ ;;
9) gX ;à;à BhX gX o/A;à BhX gX[ gg
o/Arà o/A; BhX gw ;o/ wg X[B[h X[g
10) ;ào/A ;à;à BhX gX rào/A ;à;à BhX gX
wàrà o/A;à ;àBh Xg X[B[h X[g wr o/ ;
11) wàrà o/A;à BhX gw ro/ wg B[hX[ B[hB[h
X[g wr ;o/ gw r; o/ w gX[ gg
dy v gM D wrI 5] (531)
mweI jo pRB ky gun gwvY] sPl AwieAw jIvn Plu qw ko pwrbRhm ilv
lwvY ] 1]rhwau ] su M d ru su G Vu sU r u so by q w jo swDU sM g u pwvY ] nwmu au c wru kry hir
rsnw bhu i V n jo n I DwvY ] 1] pU r n bR h mu rivAw mn qn mih Awn n idR s tI
AwvY ] nrk ro g nhI ho v q jn sM i g nwnk ijsu liV lwvY ] 2]14]
okr[ d/trzXkoh J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
X[B[h X[ g - wr ; o/ w gX[ g X[B[h X[g
wkO Jh i' O gq O G e/ O r[ O B rkO t? O
o/o/ -; ro/ ;; w r o/ ;o/ w g X[ g
;c Ob nkO fJnk ih t B cO b[ sk O e'
Bh X gg w g X[ B[ h X[ g w ro/ ;
gk O o pq j w fb O t O bk t? O O
x 0 2 0 3 4
nzsok
w gg g X;à wg X ;à ;à o/ A - ;à -
;[z do[ ;[ xV[ ;{ O O o[ ;' p/ O sk O
o/ A ;à wàrà o/ A ;à - Bh X Xg X[ g g
i' O ;kO O X{ O ;z O r[ O gk O t?
gX ;ào/A ;àBh Xg X[ B[ h X[ g B[hB[h X[g wr o/ ;
i' O OO ;kO X{ O ;z O r[ O gkO OO t? O OO
x 0 2 0 3 4
42
skBKL-
1) ;o/ wg X[B[h X[g X[B[h B[hX[ gw wg wr o/ ; ;o/ ;;
2) o/ w gg X;à o/A;à BhX gw gX[ gg X[B[h X[g wr o/ ;
3) wg X[B[h X[X[ gg ;o/ ww gX[ gw ;o/ gw ro/ ;;
4) B[hX[ gX[ ;o/ ;; o/A;à X;à BhX gg B[hB[h X[g B[hX[ gg
5) X[B[h X[g o/ w gX o/A;à BhX gX[ B[hX[ gw ;o/ gw gg
6) ;ào/A ;à;à BhX gX[ g;à BhX wg X[g gw ;o/ wr o/ w
;àBh BhX Xg X[g BhX wg ;o/ gX[ B[hX[ gw ro/ ;;
7) ;ào/A rào/A wàrà o/A;à o/ABh o/A;à BhX gX[ X[B[h X[g wr o/ ;
o/ w wg gX X;à o/Arà o/A;à X[B[h X[B[h B[hX[ gw ;o/ ;;
dy v gM D wrI] (527)
my r o su M d ru khhu imlY ikqu glI] hir ky sM q bqwvhu mwrgu hm pICY lwig
clI]1]rhwau] ipRA ky bcn suKwny hIArY ieh cwl bnI hY BlI] lturI mDurI
Twkur BweI Eh suMdir hir Fuil imlI]1] eyko ipRau sKIAw sB ipRA kI jo BwvY
ipr sw BlI] nwnku grIbu ikAw krY ibcwrw hir BwvY iqqu rwih clI]2]2]
okr d/ t rz X koh Mg skb
;EkJh
X[B[h X[ gg
w/o' ;[z do[
w ww r o/ ;o/ w g ww g X
e jj[ fw b? fes[ r bh jfo e/ O
;à ;à o/A;à BhX gg X[B[h X[g o/ A o/ A ;à
;z s pO skO tj[ wkO or[ j w gh
Bh X g X[ g wr o/ ;
S? O bk O fr uO bhO
x 0 2 3
nzsok
gg X gX
fgqn e/ OO
;à;à ;à o/ A ;à Bh XX g rà o/ A ;à
pu B ;[ yk B/ jhn o? fJ O j
43
Bh X g X[ B[ h X[ g ;o/ w r
uk b p Bh j? G bh fJO O j
o/ ; X[ B[ h X[g wr o/ ;
uk b p Bh j? O GO bhO
x 0 2 3
skBKL-
1) X[B[h X[g ww ro/ ;o/ wg X[B[h X[g wr o/ ;
2) gX[ gg X[B[h X[g wg wr ;o/ wg X[B[h X[g
3) X[B[h X[g wg Xg ww gX gw ;o/ wr o/ ;
4) wg X;à o/A;à BhX gX[ gw ro/ ww ro/ ;;
5) o/A;à BhX gX[ B[hB[h X[g ww ro/ ;o/ wg X[g
6) wg X;à o/ A o/ A ;à;à ;àBh Xg wr ;o/ wr o/ ;
o/A;à BhX gw gX[ gg wr ;o/ wg X[B[h X[g
7) B[hX[ B[hB[h X[g ww gg gX ;à;à o/A;à BhX gg
;ào/A wàrà o/A;à BhX gg gX[ gg wr o/o/ ;;
dyvgMDwrI mhlw 5 Gru 2 (528)
mweI gu r crxI icqu lweIAY ] pR B u ho i e ik® p wlu kmlu prgwsy sdw sdw hir
iDAweIAY]1]rhwau] AMqir eyko bwhir eyko sB mih eyku smweIAY] Git
AvGit rivAw sB TweI hir pU r n bR h mu idKweIAY ] 1] au s qiq krih sy v k
mu i n ky q y qy r w AM q u n kqhU pweIAY ] su K dwqy du K BM j n su A wmI jn nwnk sd
bil jweIAY]2]1]
okr d/ t rz X koh co' d ;s skb
;EkJh
;à Bh X g B[ h X[ g X[ g w r ;o/ ww gg
wk Jh r[ o u o Dh O fu s[ O bkO OJh n? O
;; o/ w w g g X[ X[X[ g g - w ro/ ;
gqG[ j' fJ feq gk b[ e wb[ g o O rk OO ;/
g X[ B[ h B[ h X[ g w r o/ ; ; wr o/ ;
; O dk O ; dk j fo fX nk O OJh n? O
x 2 0 3 0 4
44
nzsok
w g X gX ;à - o/ A o/ A rà o/ A o/ A ;à - -
nz s fo J/ O e' O pk j fo J/ O e' O O
rà o/ A ;à ;à Bh X g g w g X[ B[ h X[ g
; G w fj J/ O e[ O ; O wk Jh n? O
o/ A ;à Bh X g - X[ - g w - r o/ ;
; G w fj J/ O e[ O ; wk O Jh O n?
x 2 0 3 0 4
skBKL-
1) wr o/ ; wg X[g ww ro/ ;o/ XI; X[B[h X[g wr ;o/ wr o/ ;
2) X[B[h X[g wr o/ ; o/ w o/g X[g wg wg X;à BhX gg X[B[h X[g
3) ;àBh Xg B[hX[ B[hB[h X[g gX ;àw gX ;àBh Xg X[g wr o/o/ ;;
4) o/ ; ro/ wr o/ ; gw ro/ ;o/ wg X[B[h X[g B[hX[ gw ro/ ;;
5) ;o/ wg X;à o/A;à BhX gX[ wg gg ;ào/A ;àBh gX[ gg wr o/ ;
6) o/A;à BhX wg X[g B[hX[ B[hB[h X[g ww ;o/ gw ro/ ww wr o/ ;
o/ w gX ;ào/A ;à;à ;àBh Xg X[B[h gB[h X[g wr o/ ; o/ w ro/ ;;
7) B[hB[h X[g wg wr ;o/ wg X;à o/A;à BhX gX[ gw wr ;o/ ;;
go/A wàrà o/A;à X;à BhX gw gX[ B[hX[ B[hX[ gw ;o/ wr o/o/ ;;
dyvgMDwrI mhlw 5] (529-30)

hir pR w n pR B U su K dwqy ] gu r pR s wid kwhU jwqy ]1]rhwau ] sM q qu m wry qu m ry
pR I qm iqn kau kwl n Kwqy ] rM i g qu m wrY lwl Bey hY rwm nwm ris mwqy ] 1]
mhw iklibK ko i t do K ro g w pR B idR s it qu h wrI hwqy ] so v q jwig hir hir hir
gwieAw nwnk gu r crn prwqy ] 2]8]
45
okr d/ t rz X koh skb o{ g e
;EkJh nzsok
X[B[h X[ g wr ; o/ w w w g X X ;ào/A ;à
jO O fo gq k O O B Ogq ;z s s[ wk O o/ O O
w r o/ ; o/ ; - o/ A ;à Bh X wg X[ g
G{ O ;[ y dk s/ O s[ w o/ gq h OO s w
;o/ w g X[B[h X[g w g ;ào/A wàrà o/ A ;à;à ;àBh X g
r[ o gq O ;kO OO fd O fsO OO B eT[ OO ek b
wg w r ;o/ wr o/ ; X[B[h X[g wr gw r o/ ;
ekO O j{ ikO OO s/ O BO OO OO ykO O s/ O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) B[hB[h X[g ww ro/ ;o/ wr o/ ;
2) X[B[h X[g ww ro/ ;o/ ww gg
3) gX[ gg X;à BhX gX[ gw gg
4) B[hX[ B[hB[h X[g ww ro/ gIXI ;;
5) X;à o/A;à BhX gX[ B[hX[ gw ro/
;o/ ww gX[ B[hX[ gg wr o/ ;
6) B[hB[h X[g ww ro/ ;o/ wg X[g
X[B[h X[g X;à BhX gw ro/ ;;
7) X;à o/A;à BhX gg gX[ B[hX[ gw
;o/ wr ;o/ wg X[g wr o/ ;
46
okr[ fpjkrVk
oks ;w/A rkJ/ ikD tkb/ okrK ftZu'A fpjkrVk pVk wX[o ns/ gqGktFkbh
okr j?. fpjkrVk ft:'r T[mKdk j?. ft:'r ~, r[o{ dk wodkBk pD e/ d{o eoBk
j?. wodkBk pDBk, Fpd ftZu os/ j'Dk j?.
okr fpjkr d/ ubB ftZu e[M gfotosB eoe/ fJ; okr dk ;o{g fBFfus
ehsk frnk j?.
;[ o - nko'j ftZu foFG ns/ X?ts tofis, d'B'A fBFkd, pkeh F[X
EkN - fpbktb
iksh - n"Vt-;zg{oB
;wK - oks dk d{;ok gfjo
tkdh - rzXko
;z t kdh - fBFkd
nko'j - BIh ; r, w g Bh ;à
nto' j - ;à Bh X g, B[h X g, X r w r, o/ ;
w[Zy nzr - r w g, B[h X g, X r w r, o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh ; gI BIh ;, BIh ; r, ; r w g, X r w r, r
w g X B[h X g, X r w r, ; r w g, X r w r, o/ ;
ÀH r w g, B[h X g r w r, g, r w g Bh ;à, g Bh ;à
rà, o/A ;à, Bh ;à rà, wà rà, o/A ;à, g Bh ;à Bh X g, r
w g X B[h X g, X r w r, o/ ;
slo k u ]
iPrq iPrq pR B AwieAw pirAw qau srnwie]
nwnk kI pR B by n qI ApnI BgqI lwie]1]
47
okr fpjkrVk ftbz f ps b? n J/ e skb
;EkJh
B[h- Xg X- rw
tkO OO fjO Or[
r - ; - ;; BIh; gI g I BIh; r rr - -
o{ O O O fco sfc os gqG nk fJnk O O
rr ww gg gg X- rw r ; rr ww gg BhBh
gfo nkO sT[ ;o BkO OO fJ O BkO Be ehO gqG
;à - ;àBh ;à - gBh ;àrà;àrà ràrà rà-wàrà o/A ;à rr ww
p/O OB sh O ng BhOOO Gr shOOO bk fJ ng BhO
gg Bh ;à ;àBh ;à ;rwg g-rw r-;r wgg- rwr- ;rwg g-rw
Gr sh bk OO fJ tkOOO fjOOr[ o{OtkO OOfjO Or[o{O tkOOO fjOOr[
r o/ ;
o{ OO
x 0 2 0 3 4
pau V I] (549)
qyrI vifAweI qUhY jwxdw quDu jyvfu Avru n koeI] quDu jyvfu horu srIku hovY qw
AwKIAY quDu jyvfu qUhY hoeI] ijin qU syivAw iqin suKu pwieAw horu iqs dI rIs
kry ikAw koeI] qU BMnx GVx smrQu dwqwru hih quDu AgY mMgx no hQ joiV KlI
sB hoeI] quDu jyvfu dwqwru mY koeI ndir n AwveI quDu sBsY no dwnu idqw KMfI
vrBM f I pwqwlI pu r eI sB lo e I]3]
okr fpjkrVk shB skb wksok 16

;EkJh
rw g;à Bh;à gB[h Xg X r w
s/ O ohO OO tfv nkO Jh s{ j?
r - - r o/ - ; - ;; r - ww g g Bh ;à
ik O O D dk O O O s[X[ i/ O tv[ n t o[ B
gBh ;àrà o/A;à ràrà o/A;à gB[h X g
e' O O OO OO OO OO JhO O O
x 2 0 3
48
nzsok
ww w g g Bh - ;à ;à
s[X[ i/ t v[ j' O o ;
rà - wà rà o/ A - ;à - ;à Bh Bh X gX B[ h X g
oh O O e j' O t? O sk O nk yh n? O O s[ X[
rw gw r w r o/ ; -
i/ O tv[ s{ j? j' O Jh O
x 2 0 3
su i x vfBwgIAw hir AM i mR q bwxI rwm] ijn kau krim ilKI iqsu irdY smwxI
rwm] AkQ khwxI iqnI jwxI ijsu Awip pR B u ikrpw kry ] Amru QIAw iPir
n mU A w kil kly s w du K hry hir srix pweI qij n jweI pR B pR I iq min qin
BwxI ibnvM i q nwnk sdw gweIAY pivqR AM i mR q bwxI]3]
okr fpjkrVk fsbtkVk skb 16 ftbz f ps b? n

;EkJh
; r r w g - g - Bh - ;à Bh gX B[ h X -
;[ O fD O t O v O Gk O O rh nkO O O O
B[ h X g g r w r w g w r o/ ; BI h ; -
j fo nz fwq s O O O pk O Dh O ok O w O
gI BI h ; r ww r gw rw g Bh ;à Bh gX B[ h X -
fi O B O eT[ O OO OO e o fw fb yhO O O O
;à Bh X g B[ h - g X X g r w r o/ ; -
fs O ;[ O fo O d? ; wk O Dh O ok O w O
x 2 0 3
nzsok
w g Bh Bh ;à Bh ;à - ràrà - o/ A ;à g wg Bh ;à
n e E e jk O Dh O fsBh O O O ik OO Dh O
rà o/ A ;à Bh ;à - Bh Bh XX B[ h X rw r o/ ; -
fi ;[ nk O fg O gq G[ feo gk O eO o/ O O O
x 2 0 3
49
skBKL-
1) ro/ ;BIh XIgI wIgI gIBIh ;; rw gw Xw ro/ ;BIh ;r wg wr o/ ; BIh;
2) ro/ ;BIh gIBIh ;r wg wr Xw ro/ wr wg B[hX gw Xw ro/ ;; BIh;
3) rg wr Xw rw o/ ; BIh; rw gw Xw ro/ ;BIh ;r wr o/; BIh; r;
4) gw rw r; BIh; rw gw r; rw gw gX B[hX gw Xr wr o/ ; BIh;
5) gB[h Xg Xw ro/ ;r wX gw B[hX gw rg wr BIh; ;w rw wr rr
6) ;àrà o/A;à Bh;à rw gX B[hX gB[h Xg wr o/ ; gIBIh ;r o/o/ ;BIh ;BIh ;;
;àrà o/A;à BhX gX B[hX gw rw gw Xw ro/ ;BIh rw gw ro/ ;; BIhBIh
7) gX B[hX wr rw gw ro/ ;BIh ;r wg wr Xr wr o/ ; BIh; ;; rr
rw gw gX B[hX gw ;àBh Xg gX B[hX gw Xw rw gw ro/ ;; BIh;
rwgu ibhwgVw mhlw 9]
hir kI giq nih ko a u jwnY ] jo g I jqI qpI pic hwry Aru bhu lo g isAwny ] 1]
rhwau ] iCn mih rwau rMk kau kreI rwau rMk kir fwry] rIqy Bry Bry sKnwvY
Xh qw ko ibvhwry ] 1] ApnI mwieAw Awip pswrI Awpih dy K nhwrw] nwnw
rUpu Dry bhu rMgI sB qy rhY inAwrw ]2] Agnq Apwru AlK inrMjn ijh sB
jgu BrmwieE] sgl Brm qij nwnk pR w xI crin qwih icqu lwieE]3]1]2]
okr fpjkrVk wksok 15
;EkJh
B[ h X g r w r r B[hX r w r BIh; r rw Xg
j fo eh r O fs O Bfj e' O T{ ikO O B? O OO
; gI BI h ; r BIh; r w g B[ h wg Bh Bh ;àBh ;à
i' O rh O O iO sh O s gh gO fu jk OO o/
;à rào/A ;à r w B[hX w g gBh ;à ;à gX B[hX Xr wr
n OO o[ O p j[ O O b' OO r f; nkO OO B/ O OO
x 2 0 3
nzsok
r w g g gBh Bh ;à ;à gBh ;à ;à rr wg BhBh ;à
fS B w fj okO O T[ O oz O e O eT[ OO eo Jh
rà rà o/ A Bh rà o/ A o/ A o/ A ;àBh ;à g Bh ;àrà o/ A ;à
ok O T[ O oz O e O eO fo vk O OO o/ O
;à Bh Bh X g B[ h X g r w B[hX g rw r ;
ok O T[ O oz e e fo vk O OO o/ OO o/ O
x 2 0 3
50
skBKL-
1H BIh; rw gw rw ro/ ;- BIh; rw gBh ;àBh Xg XB[h Xg wr o/ ;
2H rw gX gw rw r- rw gX B[hX gw rw r- gw rw ro/ ;-
3H rw gBh ;àrà o/A;à BhBh Xg rw gBh ;àBh Xg B[hB[h Xg wr o/; BIh;
4H rw gw rw gX gw rw gX B[hX gw rw gBh ;àBh Xg wr o/ ;
5H BIh; rr ;r ww rw gg wg BhBh gBh ;à - B[hB[h Xr wr o/; BIh;
qU smrQu sdw hm dIn By K wrI rwm] mwieAw mo i h mgnu kiF ly h u mu r wrI rwm]
lo i B mo i h ibkwir bwiDE Aink do K kmwvny ] Ailpq bM D n rhq krqw kIAw
Apnw pwvny ] kir Anu g R h u piqq pwvn bhu jo i n BR m qy hwrI] ibnvM i q nwnk
dwsu hir kw pR B jIA pR w n ADwrI]2]
okr[ fpjkrVk skb wksoK-11

;EkJh
gX B[ h X g B[ h X g X rw ro/ ;
s{ O ; O w o O E[ ; dkO OO O
; r w g Bh Bh ;à ;à ;àrà o/ A ;à
j w dh B G/ yk O oh okO w O
;à Bh X g rw gX B[hX g rw g g
wk fJ nk O w' O OO fjO O wO r B[
g Bh ;à rào/A ;àBh X g B[hX gw ro/ ;;
e fY b/ OO j[ O w[ ok ohO Ook OO Ow
x 0 2 3 4
nzsok
w g B[hX wg Bh Bh ;à rà o/ A ;àrà o/A;à
b' fG w' O fjO fp ek O O fo pkO fXU
rà rà o/ A - ;à ;à BhX g wg Bh ;à
n fB e O d' y eO O wkO t B/
;à Bh BhX g gX -B[ h X g Xw ro/ ;
n fB eO O d' O Oy O e wkO tO B/
x 0 2 3 4
51
skBKL-
1) ;r BIh; rw gw rw ro/ ;BIh gIBIh ;r o/ ;
2) rw gw ro/ ;BIh ;r wg Xw ro/ ;BIh ;;
3) gX B[hX gw rw Xw ro/ B[hB[h Xg wr o/ ;
4) gX B[hX gw Xw ro/ gw ro/ ;BIh gIBIh ;;
5) B[hB[h Xg gX B[hX Xw ro/ ;r wg wr o/ ;
6) gX B[hX gw rw gw r; BIh; rw gw ro/
Xw ro/ ;r wg Xw ro/ ;r wg wr o/ ;
7) Xw ro/ ;r wg Xw ro/ ;r wg XB[h Xg
B[hX gw Xw rw ro/ ;r wg wr o/o/ ;;
rwgu ibhwgVw mhlw 5] (542)
Aiq pR I qm mn mo h nw Gt so h nw pR w n ADwrw rwm] su M d r so B w lwl go p wl
dieAwl kI Apr Apwrw rwm] gopwl dieAwl goibMd lwln imlhu kMq
inmwxIAw] nY n qrsn drs prsn nh nId rY i x ivhwxIAw ] igAwn AM j n
nwm ibM j n Bey sgl sIgwrw] nwnku pieAM p Y sM q jM p Y my i l kM q u hmwrw]1]
okr fpjkrVk shB skb wksok 16
;EkJh
- ;à Bh gg B[ h X g g
O n fs gq h O s w w B
g - r wr g - g g g Bh Bh - Bh ;à rà o/ A
w' O O jO Bk O x N ;' j Bk O gq k O B n
;à Bh ;à - gB[h Xg wr o/ ;
Xk O ok O okO OO OO wO
x 2 0 3
nzsok
- r r w g Bh Bh - ;à rà o/ A rà ;à - ;à gg
- ;[z d o ;' O Gk O bk O b r' gk O b dfJ
;à - Bh g B[ h -X g - rà o/ A ;ào/A ;à ;à Bh X g
nk O O O O Ob eh O n g oO n gk O ok O
B[ h X g w r o/ ; -
ok O O O O O w O
x 2 0 3
52
okr fpjkrVk skb o{ g e
;EkJh nz s ok
B[ h X g B[ h X g B[hX r r w g gBh Bh -
n fs gq h s w w BO ;[z d o ;' OO Gk O
g r w g - g g ;àrà o/ A rà o/A;à ;à ;à ;à
w' O j Bk O x N bkO b r' gkO O b dfJ
X r w r - o/ ; ;àrà o/ A rà ;à - - -
;' O j Bk O O O nkO O b eh O O O
BIh; r r r - w rw ;à;à Bh gg B[ h - B[ h -
gq k O B n Xk O ok OO ng o On gk O ok O
g - - wX gX rw r B[hX Xg gw wX g rw r
ok O O OO OO wO O okO OO OO OO OO OO w
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) BIh; rw gw rw rr o/ ; BIh;
2) rg rw gg B[hX rw ro/ ;;
3) rw gX B[hX gg Xw ro/ BIh;
4) B[hX gg gB[h Xg rw ro/ ;;
5) wg Bh;à B[hX gg Xw rw rr
6) gB[h Xg Xw rw ro/ ;BIh ;r
wg XB[h Xg Xw ro/ ;BIh ;;
7) rw gB[h Xg gX B[hX gw rw
;r rw wg gBh ;à;à ;àrà o/A;à
53
okr[ tvjz;[
r[owfs ;zrhs ftZu tvjz; okr dk gq:'r Fk;soh ;zrhs d/ gZy s'A th
ehsk frnk j? ns/ b'e X[BK x'VhnK ns/ nbkj[DhnK nkfd bJh th. d/j x'Vh s/
ekp{ gkT[D bJh Fpd Bkb os/ j'Dk bk}wh j? feT[Afe
;pfd os/ tv jz ; j? ;u[ Bkw[ T[ f o Xkfo..
;u[ ;z r q j fj ;d ;fu ojfj ;u? Bkfw fgnkfo..
fJ; okr d/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftZu tvjz; s/ tvjz; dZyDh d' ;o{g gqkgs jB.
;[ o - no'j ftZu rzXko tofis, d'B'A fBFkd, pkeh ;ko/ FZ[X
EkN - ywki
iksh - FkVt-;z g { o B
;wK - fdB dk sh;ok gfjo
tkdh - gzuw
;z t kdh - foFG
nko'j - ; o/ w g, X B[h g, Bh ;à
nto' j - ;à B[h g, X w r o/, ; BIh ;
w[Zy nzr - ; o/ w g B[h g, X w r o/, ; B[Ih gI BIh ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, ; o/ BIh ;, r o/ ; B[Ih, gI BIh ;, o/ w r o/, o/ w g,
X g, w g X w r o/, ; B[Ih gI BIh ;
ÀH o/ w g, X g X B[h g, w g Bh ;à, g Bh ;à, ;à o/A Bh
;à, o/A wà rà o/A, ;à B[h, g Bh ;à, o/A ;à B[h g, X g, X
B[h g, X w r o/, ; o/ BIh ;

slo k mÚ 3 ]
sbid rqy vf hMs hY scu nwmu auir Dwir] scu sMgRhih sd sic rhih scY nwim
ipAwir ] sdw inrml mY l u n lgeI ndir kIqI krqwir] nwnk hau iqn kY
bilhwrxY jo Anidnu jpih mu r wir ]1]
54
okr tvjz;[ wzrbkuoD ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
X w ro/ BIhBIh
tk O fjO Or[
; - - - o/o/ ww g- gg XB[h gg g -
o{ O O O ;p fdo s/ O tv jzO O; j? O
w gg BhBh ;àBh ;à ;à ;ào/A BhBh ;à ; à ;à - ;àB[h wgBhBh
; u[Bk Ow T{fo Xk fo ;u[ ;z O rqj fjO ;d ;Ofuo
;à ; à ;à o/Awà rào/A gg BhBh ;à ;à o/A ;à B[hB[h gg
jfj O ;O u?O BkO fwfg nk fo ; u? BkO fwfg
X g o/o/wg g-gg XB[ h gg Xwro/ o/o/ww g-gg XB[ h gg Xwro/ o/o/ww g-gg
nk fo ;pfdo s/Otv jzOO; j?OOO ;pfdo s/Otv jzOO; j?OOO ;pfdo s/Otv
Xwro/ BIhBIh ;
jzOO; j?OO O
x 2 3 4
vfhM s u mhlw 5]
qU vf dwqw AM q rjwmI] siB mih rivAw pU r n pR B su A wmI]1] my r y pR B pR I qm
nwmu ADwrw] hau su i x su i x jIvw nwmu qu m wrw ]1] rhwau ] qy r I srix siqgu r
my r y pU r y ] mnu inrmlu ho i e sM q w DU r y ] 2] crn kml ihrdY au i r Dwry ] qy r y
drsn kau jweI bilhwry ] 3] kir ikrpw qy r y gu x gwvw] nwnk nwmu jpq su K u
pwvw ]4]5]
okr[ tvjz;[ shB skb do[s b?n
;EkJh
- wr o/ ; BIh;
O w/ O o/ O gqG
o/ - o/ o/ wg Bh;à - B[hX gX w r o/ ;o/ ww r o/
gq h O s w BkO OO O w[ O nO Xk O ok jT[ ;[fD ;[ fD
; BI h ; - X B[ h g g wr o/ o/ w gg
ih O tk O Bk O w[ s[ wkO O okO OO
x 2 0 3
nzsok
w g Bh Bh
s{ O t v
;à Bh ;à - - XB[h g g o/ A - o/ A - ;ào/A wàwà rà o/ A
dk O sk O O nz O s o ik O wh O ;O fGO w fj
;à Bh ;à ;à ;à B[ h - gX wr o/ ; o/ BI h ;
o ft nk g{ o BO gq O OG ;[nk O wh O
x 2 0 3
55
skBKL-
1) ;o/ wr o/o/ ;; o/ w gB[h gw Xw
ro/ ;o/ wg B[hg Xw ro/ gIBIh gI;
2) o/ w gB[h gg Xw ro/ ;o/ wr o/o/
o/ w gBh ;à;à B[hg Xw ro/ o/ ; BIh;
3) wg Bh;à o/ A o/ A ;à;à B[hg Xw ro/ ;BIh
;o/ wg Bh;à o/ A o/ A ;àB[h gX wr o/ ;
4) ;ào/A ;à;à B[hg Xw ro/ gw ro/ ;BIh
;o/ wg B[hX Xw ro/ o/g wr o/ ;
5) o/o/ wg Bh;à o/A;à wàrà o/ A o/ A ;àBh ;à;à
B[hg Xw ro/ wg Bh;à B[hg wr o/ ;
vfhMsu mÚ 5 ]
AM q rjwmI so pR B u pU r w] dwnu dy i e swDU kI DU r w]1] kir ikrpw pR B dIn
dieAwlw] qy r I Et pU r n go p wlw]1]rhwau ] jil Qil mhIAil rihAw BrpU r y ]
inkit vsY nwhI pR B u dU r y ] 2] ijs no ndir kry so iDAwey ] AwT phr hir ky
gu x gwey ] 3] jIA jM q sgly pR i qpwry ] srin pirE nwnk hir du A wry ] 4]4]
okr[ tvjz;[ Mg skb
;EkJh
g X B[hB[h g gg X ww ro/ r o/
e fo feo gk gqG dh BdfJ nkO bk O
g Xg B[ h g X w rr o/ ;BIh ;
s/ ohO U O N g{ oB r' gkO bk
o/ w g XB[h g Bh BhBh ;à;à Bh ;à
s/ oh U OO N g{ oB r' O gk bk
x 2 0 3
nzsok
w gg Bh Bh ;à o/ A o/ A o/ A ;à rà o/ A
nz so ik wh O ;' gqG[ g{ ok O
;à XB[h gg w g Bh;à o/ A o/ A rào/A ;à
dk OO OB[ d/ fJ ;kO X{ eh X{ O ok
;à B[ h gg w r B[hg Xw ro/ ro/ ;
dk O OB[ d/ fJ ;kO X{ O ehO X{ O ok
x 2 0 3
56
skBKL-
1) BIh; o/ w ro/ ;BIh ;; wg XB[h gg wr o/ ;
2) o/ w gB[h gg wr o/ ; wg XB[h gX wr o/ ;
3) gX wr o/o/ ;BIh ;; XB[h gX wr o/o/ ;;
4) XB[h gg wg Bh;à o/A;à o/ A o/ A ;àBh ;à;à XB[h wg
5) wg Bh;à o/ A o/ A ;àBh ;à;à o/Awà rào/A ;àBh ;à;à o/A;à
6) wg Bh;à o/Awà rào/A o/Awà wàrà rào/A XB[h wg gg
7) gBh ;ào/A wg Bh;à o/ A o/ A wg XB[h gw ro/ ;;
vfhM s u mhlw 5] (562)
Dnu su vy l w ijqu drsnu krxw] hau bilhwrI siqgu r crxw]1] jIA ky dwqy
pR I qm pR B my r y ] mnu jIvY pR B nwmu icqy r y ] 1]rhwau ] scu mM q R ü qu m wrw AM i mR q
bwxI] sIql pu r K idR s it su j wxI ]2] scu hu k mu qu m wrw qKiq invwsI ]
Awie n jwvY my r w pR B u AibnwsI]3] qu m imhrvwn dws hm dInw ] nwnk
swihbu Brpu i r lIxw]4]2]
okr[ tvjz;[ skb o{ge
;EkJh
Xw r ; o/ o/ o/ w g o/A;à B[ h w g g XB[h g
XO B[ ;[ t/ bk fiO s[ do ; B[ e o DkO O
wg gBh BhBh ;à o/ A ;àBh ; ;àB[h XB[h g X g wg r
jT[ OO pfb jk O ohO O ;fs r[ O o u o DkO O
x 2 3 x 2 3
nz s ok
o/ A o/ A ;àBh ;à ;à ;à Bh;à o/ A o/ A ;àBh ;à ;à ;à Bh;à
ih n e/ O dk O s/ OO gq h sw gqG w/ O o/ OO
wàrà o/ A Bh;à o/ A o/ A o/ A o/ A XB[h gg o/ A ;à Bh ;à ;à
wO B ihO t? O O O wO B[ O ih t? O O O
XB[h gX o/ A ;à Bh ;à ;à ;àB[h XB[h g X g wg r
wO B[ O ih t? O gq G BkO OO w[ fu s/ OO o/
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) ;o/ ;o/ B[IhgI BIh; o/ r o/o/ ;;
2) wr o/ ; o/ w gB[h gg wr o/ ;
3) B[hg wr o/o/ ;o/ wg Bh;à B[hg
XB[h gg wr o/ ; o/ w gBh ;à;à
57
4) XB[h gg Bh;à o/A;à wàrà o/A;à Bh;à
B[hg XB[h gg wr o/g wr o/ ;
5) wg Bh;à o/ A o/ A ;à;à wàrà o/A;à B[hg
wg XB[h gBh ;à;à B[hg wr o/ ;
vfhM s u mhlw 4 Go V IAw
dy h qy j ix jI rwim au p weIAw rwm] DM n u mwxs jnmu pu M i n pweIAw rwm ]
mwxs jnmu vf pu M n y pwieAw dy h su kM c n cM g VIAw ] gu r mu i K rM g u clU l w pwvY
hir hir hir nv rM g VIAw] ey h dy h su bWkI ijqu hir jwpI hir hir nwim
su h wvIAw ] vfBwgI pweI nwmu sKweI jn nwnk rwim au p weIAw ]1]
okr[ tvjz;[ x'VhnK skb o{ge
;EkJh
o/ w g
d/ O j
B[ h X w g - ;o/ wg
s/ i fD ih O d/ O jO
;àB[h X w g g Bh Bh
s/ O i fD ih O O O
Bh Bh Bh ;à ;à B[hX g
d/ j s/ i fD ihO O
Bh Bh ;à g;à ;àB[h X g
d/ j s/ iO fDO ih O
X w ww gX ;àB[h X g
ok O fwT[ gkO OJh nk O
Bh - - ;à - - -
ok O O w O O O
wo/ w ww g g g g
XzB[ wk D; i B w[ O
g g;à X- w wr ; o/g
gz[ OO fBO gk OJh nk OO
w r o/ ; - - -
ok O O w O O O
x 2 3
58
nz s ok
;à ;à ;à B[hX ;àB[h Xg g
wk D ; iO BO w[ O O
BhBh ;à ;ào/A o/ A ;àBh ;à;à -
tv g[z B/ O gk OO fJnk O
Bh;à o/ A Bh;à o/ A Bh ;à ;à
d/ O j O;[ ez O u B
B[ h B[hw -g Bh - ;à -
uz rO OVh nk O O O
;à ;à;à ;à;à X B[ h g g
d/ jO O;[ ez O u B
X wg -w wro/ - o/ w g
uz Or OVh nkOO - d/ O fj
x 2 3
vfhM s u mhlw 4 Go V IAw
Go V I qy j ix dy h rwim au p weIAw rwm] ijqu hir pR B u jwpY sw Dnu DM n u qu K weIAw
rwm] ijqu hir pRBu jwpY sw DMnu swbwsY Duir pwieAw ikrqu juVMdw] ciV dyhiV GoVI
ibKmu lGwey imlu gurmuiK prmwnµdw] hir hir kwju rcwieAw pUrY imil sMq jnw
jM\ AweI ] jn nwnk hir vru pwieAw mMglu imil sMq jnw vwDweI ]4]1]5]
okr[ tvjz;[ skb dhguzdh 14 wksok
;EkJh
;à - - B[ h X g X w - r ; - BI h ;
x' O O Vh O O O s/ O O i O O fD
o/ - o/ - - - - - - - - - - -
d/ O fj O O O O O O O O O O O
o/ - - BI h - - ; o/ - o/ o/ - BI h ;
ok O O w O O T[ gk O Jh nk O O O
o/ - - - - - ; - - - - - - -
ok O O O O O w O O O O O O O
o/ - - BI h - - ; o/ - o/ o/ - BI h -
59
; - - - - - ; - - - - - - -
ok O O O O O w O O O O O O O
w w - g Bh Bh Bh ;à - Bh ;à - - -
fi s O j fo gq G[ ik O O g? O O O
o/ A - - Bh - Bh - Bh - - Bh - g Bh
;k O O X O B[ O X O O B[ O O s[
Bh - ;à o/ A - Bh - ;à - - - - - ;à
yk O Jh nk O O O ok O O O O O w
w - - g Bh - Bh ;à - Bh ;à - - -
;à B[ h g X w g r w o/ w r - - -
ok O O O O O O O O O w O O O
x 2 3 4
nz s ok
wà rà - o/ A o/ A Bh ;à o/ A - - o/Arà -o/ A ;à -
fi s O j o gq G ik O O g? O OO O O
Bh - - Bh - Bh Bh ;à - - ;à - g g
;k O O Xz O B ;k pk O O ;? O X[ o
g B[ h g BhBh - - - Bh Bh ;à o/ A - Bh Bh
gk O O fJnk O O O fe ò O s O O i[
;à - - ;à - - - - - - - - g g
Vz O O dk O O O O O O O O X[ o
g ;à Bh Bh Bh - - Bh ;à - rào/A rào/A Bh ;à
gk O O fJnk O O O fe o O sO OO O i[
o/ A - - o/ A - - rà o/ A - - - - o/ A gà
Vz O O dk O O O O O O O O X[ o
o/A
wà - rà ;à - - - ;à ;à - o/ A rà o/ A o/ A
gk O O fJnk O O O fe o O s O O i
rà - o/ A ;à - - - - - - - - - -
iz O O dk O O O O O O O O O O
x 2 3 4
T[mkB- okw T[gkJhnk okw

60
rwgu vfhM s u mhlw 1 Gru 5 AlwhxIAw
DM n u isrM d w scw pwiqswhu ijin jgu DM D Y lwieAw] mu h liq pu n I pweI BrI
jwnIAVw Giq clwieAw] jwnI Giq clwieAw iliKAw AwieAw ruMny vIr
sbwey ] kWieAw hM s QIAw vy C o V w jW idn pu M n y my r I mwey ] jy h w iliKAw qy h w
pwieAw jyhw purib kmwieAw] DMnu isrMdw scw pwiqswhu ijin jgu DMDY
lwieAw]1]
okr[ tvjz ; [ skb dhguz d h
;EkJh
;à - - ;à - - - - - ;à ;à B[ h X g
Xz O O B[ O O O O O f; oz O dk O
g X - B[ h X g w r - o/ r - o/ ;
; uk O O O O O gk O fs ;k O j[ O
gI BI h - ; o/ w r o/ - - - - - -
fi fB O i r[ O O O O O O O O O
o/ - - o/ - BI h - ; - ; ;r o/ r BIh; BI h
Xz O O X? O O O bk O O fJnk OO OO O
gI BI h - ; o/ w r g - o/ - - - -
fi fB O i r[ O O O O O O O O O
o/ - - - - BI h - ; - ; - - - -
Xz O O X? O O O bk O O fJnk O O O
o/ w - g B[ h X B[ h g X - g - w r
w[ j O b O O fs g[ O O Bh O O O
o/ w - g B[ h X B[ h g X - g - - -
gk O O Jh O O G oh O O O O O O
w g - g Bh ;à Bh ;à o/ A - - - - -
ik O O Bh O O n Vk O O O O O O
o/ A o/ A - - - Bh Bh ;à - - ;àrà o/Arà Bh;à Bh
x fs O O O O u bk O O fJnk OO OO O
g Bh - ;à o/ A wà rà gà o/ A - - - - -
ik O O Bh O O n Vk O O O O O O
o/ A - - - - - Bh ;à - - ;à - - -
x fs O O O O u bk O O fJnk O O O
x 2 3 4
61
nzsok
w w - g Bh - Bh Bh - - Bh;à Bh;à g -
ik Bh O x fs O u bk O O fJnk OO O O
g Bh - ;à rà - o/ A ;àBh - Bh ;à - - -
fb fy O nk O O O nkO O O fJnk O O O
gw - - g Bh - - - - - ;àBh ;àB[h g -
ikBh O O x fs O u bk O O fJnk OO O O
g Bh - ;à rà o/ A rào/A ;àBh - - ;à - - -
fb fy O nk O O OO nkO O O fJnk O O O
;à - - g - - g w - - ; - o/ o/
o[z O O B/ O O O th O O o O O ;
w w r o/ - - wr o/ - - - - - -
pk O O J/ O O OO O O O O O O O
o/ g - w - - g w - r ; - o/ -
BI h - - ; - - - - - - - - - -
pk O O J/ O O O O O O O O O O
;à - - g g X g w - - ; ; o/ o/
w - r o/ r o/g wr o/ - - - - - -
pk O O J/ O OO OO O O O O O O O
o/ g - w - - g r - o/ ; - - o/
oz[ O O B/ O O O th O O o O O ;
BI h - - ; - - - - - - - - - -
pk O O J/ O O O O O O O O O O
x 2 3 4
TpmkB - fifB ir[ XzX? bkfJnk
62
rwgu vfhM s u mhlw 4]
hir Dwrhu hir Dwrhu ikrpw kir ikrpw ly h u au b wry rwm] hm pwpI hm pwpI
inrgu x dIn qu m @ w ry rwm] hm pwpI inrgu x dIn qu m @ w ry hir dY A wl srxwieAw]
qU du K BM j nu srb su K dwqw hm pwQr qry qrwieAw ] siqgu r By i t rwm rsu
pwieAw jn nwnk nwim au D wry ] hir Dwrhu hir Dwrhu ikrpw kir ikrpw ly h u
au b wry rwm ]4]4]
okr[ tvjz;[ dkdok skb
;EkJh nz s ok
B[ h w g Bh ;à B[hg w g B[ h w g Bh
jfo Xk O oj[ O jfo jw gk gh fBo r[ D
X w w r o/ o/ ;à o/ A Bh ;à rào/A ;à
Xk O oj[ feo gk O dh B s[ w` k o/ O O
gI BI h BI h ; o/ o/ ;à ;à ;à B[ h B[ h wg
efo feo gk b/j[ T[ O jfo d? nk b ; o
w r r o/ o/ o/ X w g Bh ;à ;à
pk O o/ ok O w Dk O fJ nk O O
gI BI h BI h ; o/ o/ ;à o/ A o/ A o/ A o/ A o/ A
efo feo gk b/ j[ T[ s{ O d[ y Gz i B[
gw r o/ ; ; ; B[ h w g Bh ;à ;à
pkO O o/ ok O w ;o p ;[y dk sk O
w g X B[ h g g ;ào/A wà wà wàrà ;à o/ A
jw gk O gh O O jw gk E oO s o/
;à ;à o/ A Bh ;à ;à Bh ;à ;à ;à ;à ;à
jw gk gh fBo r[ D s okfJ nk O O O
;à B[ h g ;à o/ A ;à o/ A o/ A ;àB[h w g wr
dh B s[ w` k o/ O jw gk Eo s o/ sO
B[hg Xw r o/ o/ o/ o/ w r o/ o/ o/ o/
okO OO O w O O okO O fJnk O O O
gI BI h BI h ; o/ o/ gI BI h BI h ; o/ o/
dh B s[ w` k o/ O jw gk Eo s o/ s
gw r o/ ; ; ; gw r o/ ; ; ;
okO O O w O O rO O O fJnk O O
x 0 x 0
63
okr[ ;'ofm
;'ofm okr dh pkDh r[of;yK d/ wz{j s/ ;fji/ jh uVQh j'Jh j?. pVk ;ob
ns/ fwZmk okr j? go ;[jktDk sK jh bZr/rk i/ joh d/ Bkw ~ YzY'b/rk.
;'ofm skfw ;[jktDh ik jfo Bkw[ YzY'b/..
ns/
;'ofm ;dk ;[jktDh i/ ;uk wfB j'fJ..
joh Bkw d/ o; ~ gh e/ w[od/jkB BjhA nkJ/rh s/ fJ; b'e ftZu ns/ gqb'e
ftZu r[of;y dh ;'Gk fBowb j't/rh.
;'ofm ;' o;[ ghihn? epj{ B chek j'fJ..
BkBe okw Bkw r[B rkJhnfj dorj fBowb ;'fJ..
;[ o - d'B'A fBFkd, pkeh ;ko/ F[ZX, nko'j ftZu rzXko s/ X?ts
tofis. nto'j ftZu @r# dk gq:'r e/tb whAv d[nkok.
EkN - ywki
iksh - n"Vt-;zg{oB
tkdh - foFG
;z t kdh - X? t s
nko'j - ; o/ w g, Bh ;à
nto' j - ;à o/A B[h X, w g X w ro/, BIh ;
=
w[Zy nzr - ; o/, w g, B[h X, g, X w ro/, BIh ;

=
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh ;, ; B[Ih XI, gI, wI gI BIh ;, BIh ; o/, w ro/, o/
=
w g, g X, w ro/, BIh ; o/ w ro/, BIh ;.

= =
=
ÀH o/ w g, w g B[h X g, w g Bh ;à, Bh ;à o/A, wà rào/A,
=
o/A, wà gà wà rào/A, Bh ;à o/A B[h X, g, g X w ro/, BIh
=
BIh ;.
so r iT so rsu pIjIAY kbhU n PIkw ho i e ]

nwnk rwm nwm gu n gweIAih drgh inrml so i e ]5]
64
okr ;'ofm ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
w-ro/- BIh--BIh
tkOOO fjOOr[
; ; o/-o/o/ w-ww g--g gg o/wro/o/ BIhBIh ; ; w-ww g-BhBh
o{ O ;'Oofm ;' O o;[ ghOOih n? O epj{B chek j' fJ BkOBe okOwBk
;à;à-Bh;ào/A B[h-B[hXg-g- gXwo/ BIhBIhBIhBIh ;; gXwo/ BIhBIhBIhBIh ;; o/-wgw-BhBh ;à-;à;ào/A-ww g-BhBh;à-;à;à o/-wwg-BhBh
Owr[OBO rkOOJhnfjOOO dorj fBowb ;'fJ dorj fBowb ;'fJ ;'Oofm;'Oo;[ ghOihn?;'Oofm ;'Oo;[ghOihn? ;'Oofm;'Oo;[
;à-;ào/A B[ h Xgg
ghOOih n?OOO
x 0 2 0 3 4
sloku mÚ 1]
so r iT sdw su h wvxI jy scw min ho i e] dM d I mY l u n kqu min jIBY scw so i e]
ssu r Y py e IAY BY vsI siqgu r u sy i v insM g ] prhir kpVu jy ipr imlY Ku s I rwvY
ipru sM i g] sdw sIgwrI nwau min kdy n mY l u pqM g u ] dy v r jy T mu e y du i K ssU
kw fru iksu ] jy ipr BwvY nwnkw krm mxI sBu scu ] 1]
okr ;'ofm shB skb wksok 16
;EkJh
o/ - w g g g Bh Bh
;' O o fm ; dk O ;[
;à ;à ;ào/A B[ h XX g - - Bh ;à o/ A B[ h X g X w
jk O OO O Ot Dh O O i/ O O ; uk O w fB
ro/ - - BI h ; - - - o/ - w - g - Bh Bh
j' O O O O fJ O O O dz O dh O w? O b[ B
;à ;à - - Bh - ;à - g Bh ;à o/ A B[ h X g X
e s[ O O w O fB O ih O G? O ; O uk O
w - r
o/ - BI h - ; -
;' O O O fJ O O O
x 2 0 3
nzsok
o/ w g g B[ h w g g
; ;[ o? O g/ Jh n? O
Bh - - Bh gBh ;à o/ABh ;à ;à wà rào/A ;àBh Bh Bho/A ;àB[h Xg
G? O O t ;hO O OO O ; fs r[ O o[ O ;/ OO ftO OfB
w - r o/ ; BI h ; -
;z O O O r O O O
x 2 0 3
65
so r iT mhlw 9
<> siqgu r pR s wid ]
ry mn rwm isau kir pR I iq] sR v n go i bM d gu n u su n au Aru gwau rsnw gIiq ]1]
rhwau ] kir swDsM g iq ismru mwDo ho i h piqq pu n Iq ] kwlu ibAwlu ijau pirE
fo l Y mu K u pswry mIq]1] Awju kwil Pu i n qo i h gR i s hY smiJ rwKau cIiq ] khY
nwnku rwmu Bij lY jwqu Aau s ru bIq]2]1]
okr ;'ofm Mg skb
;EkJh
;à ;àB[h Xg o/ w gBh ;à;à o/ A o/ A ;à Bh ;à
o/ wO BO okO Ow f;T[ efo gq h O fs
o/ w B[ h X o/ w gB[h Xg w r
o/ ;BIh ;
;q t B O r' O fpz O dO r[ B[;[ BT[ O
o/ A Bh ;à B[ h XX g w ro/ ;BIh ;o/
n o[ rk T[ o; Bk rh OO OO fsO
x 2 0 3
nzsok
o/ A o/ A ;àBh ;àg B[hX gw o/ w gBh ;à Bh ;à
efo ;kO OX ;z O rfs f;O wO o[ wk X'
wà rà
o/A ;àBh gB[h X g wg Bh ;à -
j' O fj gO fs s g[ O Bh s O
;à B[hX gg ;àB[h Xg w r
o/ ;BIh - ;
j' OO fj gO Ofs s g[ OBh O s
x 2 0 3
skBKL-
1) ;o/ wr o/ ; BIh; o/ w gB[h Xg wr o/ ; BIh;
2) o/ w gB[h Xg B[hB[h Xg wr ;o/ wr o/o/ ;;
3) o/ w gBh ;àB[h Xg o/ w gBh ;ào/A B[hX gw gg
4) gBh ;àw gBh ;ào/A ;à;à wàrà o/A;à B[hX gw o/ w
gBh ;àB[h go/A ;àB[h Xg gB[h g;à B[hX wr o/ ;
5) ;ào/A ;à;à B[hB[h Xg wo/ o/ w o/g o/B[h Xg wg
gBh ;ào/A wàrà o/A;à Bh;à ;àB[h gB[h Xg wr o/ ;
66
so r iT mhlw 5 Gru 2 cau p dy
ey k u ipqw ey k s ky hm bwirk qU my r w gu r hweI] su i x mIqw jIau hmwrw bil
bil jwsI hir drsnu dy h u idKweI]1] su i x mIqw DU r I kau bil jweI] iehu
mnu qy r w BweI] rhwau ] pwv mlo v w mil mil Do v w iehu mnu qY kU dy s w] su i x
mIqw hau qy r I srxweI AwieAw pR B imlau dy h u au p dy s w]2] mwnu n kIjY srix
prIjY krY su Blw mnweIAY ] su i x mIqw jIau ipM f u sBu qnu ArpIjY ieau drsnu
hir jIau pweIAY ] 3] BieE Anu g R h u pR s wid sM q n kY hir nwmw hY mITw] jn
nwnk kau gu i r ikrpw DwrI sBu Aku l inrM j nu fITw]4]1]12]
okr[ ;'ofm J/e skb do[Zs b?n

;EkJh
w ro/
;[ fDO
BI h BI h ; - - - - - - - w g
wh O sk O O O O O O O ;[ fD
;à ;à ;à g B[ h X o/ w r o/ w o/
wh O sk O O O O O O O ;[ fD
BI h BI h BI h ; - - - - - - - -
wh O O sk O O O O O O O O
w g Bh Bh Bh Bh Bh Bh Bh ;à o/ A o/ A
X{ O oh O O O eT[ O O p O fb
Bh
;à
Bh ;à ;à ;à ;à Bh ;à ;à ;à ;à ;à
ik O Jh O O O O O O O O O
g Bh ;à o/ A o/ A o/ A B[ h - B[ h X g X
fJ j[ w O O B[ s/ O ok O O O
w w w w - r
o/ w - - - w o/
Gk O Jh O O O O - - - ;[ fD
BI h BI h ; ; - - - - - -
wh O sk O O O O O O O
x 0 2 0 3 4
67
nzsok
w g
J/ O
g Bh Bh Bh Bh - - - - - Bh Bh
e[ O O fg sk O O O O O J/ O
;à ;à o/ A - Bh Bh Bh - ;à ;à - -
e ; e/ O j w pk O fo e O O
;à ;à ;à ;à ;à o/ A B[ h - X g g g
s{ O O O w/ O ok O O O r[ o
o/ w g B[ h B[ h X X g - - - -
jk O O O O O Jh O O O O O
w g g Bh Bh - Bh Bh - Bh Bh -
;[ fD wh O sk O ih T[ O j wk O
Bh - Bh ;à o/ A o/ A Bh Bh Bh - ;à -
ok O p fb p fb ik O ;h O O O
;à ;à ;à ;à ;à o/ A B[ h - X g g g
j fo d o ; B[ d/ O j[ O O fd
o/ w g B[ h B[ h X X g g g ;à ;à
yk O O O O O Jh O O O j fo
;à ;à ;à o/ A B[ h B[ h X g g g o/ w
d o ; O O B[ d/ O j[ O O fd
g B[ h B[ h X X g X - - - w ro/
yk O Jh O O O O O O O ( ;[ fDO)
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) ;o/ wg B[hX gg gB[h Xg o/ w gg wr o/o/ ;BIh ;;
2) o/ w gB[h Xg wr o/ ; o/ w gBh ;à;à B[hX gw ro/ ;;
3) ;ào/A ;à;à wàrà o/A;à B[hX wg Bh;à o/A;à B[hX gw ro/ ;;
4) gBh ;ào/A wg Bh;à o/ A o/ A B[hX gw ro/ gIBIh gI; wr o/ ;
5) ;ào/A ;à;à B[hX gg wg ;à;à o/A;à wàrà o/A;à o/ A o/ A ;àB[h Xg
gBh ;à;à ;à;à B[hX wg B[hX gw o/ ; BIh; o/ w ro/ ;;
68
so r iT mhlw 5]
su n hu ibnµ q I Twku r u my r y jIA jM q qy r y Dwry ] rwKu pY j nwm Apu n y kI krn
krwvnhwry ] 1] pR B jIau Ksmwnw kir ipAwry ] bu r y Bly hm Qwry ] rhwau ] su x I
pu k wr smrQ su A wmI bM D n kwit svwry ] pihir isrpwau sy v k jn my l y nwnk
pRgt phwry ]2]29]93]
okr[ ;'ofm J/e skb do[Zs b?n

;EkJh
gg
gqG
o/ A o/ A - - - ;ào/A Bh ;à - B[ h X g
ih T[ O O O gqG ih T[ O O O O
;à;à ;à ;ào/A B[ h X gg ;àB[h Xg - o/ w ro/ -
y; wk OO Bk O eo fgnk o/ O O OO OO O
o/g w wo/ ;- o/o/ o/ ; BIhBIh ; - - - -
y; wk OO BkO Oe Ofo fgnk o/ O O O O
o/ w o/ w B[hX g g g wg Xg Xg w r
o/ o/
p[o/ OO OG b/ O jw EkO OO OO o/ O O
x 0 2 0 3 4
y;wkBk efo s'A u[ZeDk j?.
nzsok
ww wo/ BIh; B[hX g - wg Bh;à o/ A ;àBh ;à -
;[B j[ O Ofp Bz O sh O mk e[ O o[ w/ O o/ O
;à ;à ;ào/A B[hX Xg -g o/ w g B[ h X X g
ih n OO iz O ss/ Oo/ XkO o/ O O O O
o/ w gBh Bh;à o/ A o/ A o/ A wàrà o/ A o/ A ;ào/A Bh ;à ;à
okO OO Oy[ g? i O BkO w ng[ B/ O eh O
;à;à ;à ;ào/A B[ h X g g;à B[ h X o/ w r o/
eo B eO ok t B jkO o/ O OO OO O
x 0 2 0 3 4
y;wkBk efo s'A u[ZeDk j?.
69
so r iT mhlw 9 ]
mn ry pR B kI srin ibcwro ] ijh ismrq gnkw sI au D rI qw ko jsu au r
Dwro ] 1] rhwau ] Atl BieE DR ¨ A jw kY ismrin Aru inrBY pdu pwieAw] du K
hrqw ieh ibiD ko su A wmI qY kwhy ibsrwieAw]1] jb hI srin ghI ikrpw
iniD gj grwh qy CU t w] mhmw nwm khw lau brnau rwm khq bM D n iqh
qUtw]2] Ajwmlu pwpI jgu jwny inmK mwih insqwrw] nwnk khq cyq
icM q wmin qY BI au q rih pwrw ]3]4]
okr ;' o fm dkdok skb
;EkJh nz s ok
wg wàrà o/ A BhBh ;à ;à ;à
wB nN b GfJ U Xq{ n
rà
;à - ;ào/A B[ h Xg o/ w wà o/ A Bh ;à ;à ;à
o/ O OO gqG ehO ;o ik e? O f;w o fB
w - wr o/ o/ ;BIh g o/ A Bh ;à ;à ;à
fB O fpO uk o' fij no[ fB o G? g d[
; ; BI h ; - o/ w o/ w gB[h o/ w gB[h gB[h Xg
f; w o s O rB gkO OO fJO OO nk OO
o/ B[hX gg o/ A - o/ w ;à ;ào/A ;àB[h X g g
ek ;hO T[ X oh O skO n o[ O fBo G? g d[
o/ B[hX gg ;à ;à - o/ w B[ h Xg wo/ BI h ;
e' OO i;[ T[ o O gkO fJ OO nkO O O
;àB[h Xg g;à B[hX gw wg
XkO OO OO OO o' O wB
x 0 x 0
skBKL-
1H ;o/ wg B[hB[h Xg wo/ BIh;
2H o/ w gB[h Xg wr o/o/ BIh;
3H wg Bh;à o/AB[h Xg wo/ BIh;
4H ;àB[h Xg wg X- wo/ BIh;
5H o/ w gBh ;ào/A B[hB[h Xg wg
B[hB[h Xg wg wr o/ ; BIh;
6H wg Bh;à o/AB[h Xg wg X-
wr o/ ; wg Bh;à o/ A o/ A Bh;à
70
okr[ XBk;oh
XBk;oh okr dh Gkosh ;zrhs d/ ngqufbs okrK ftZu rDBk ehsh iKdh
j?/. fJj pVk g[oksB ns/ wX[o j?. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih ftZu ;ko/ GrsK dhnK
nkoshnK fJ;/ okr ftZu jB. ;ko/ pqfjwzv dh nkosh T[skoB tkb/ XzB ;qh r[o{
BkBe d/ t ih B/ rrB w? Ekb[ oft uz d dhge pB/ skfoek wz v b iBe
w'sh.. th fJ;/ okr ftZu rkfJnk frnk j?. o;wh eow eKvK ~ SZv ikghnb/
okw u/ Bkwz sK jh XBk;oh rkT[D tkbk XBtzs j't/rk.
XBk;oh XBtz s h ikDhn? GkJh
iK ;fsr[ o eh eko ewkfJ..
;[ o - rzXko s/ fBFkd e'wb, pkeh F[ZX no'j ftZu foFG s/ X?ts
tofis
EkN - ek\h
iksh - n"Vt-;zg{oB
tkdh - gzuw
;z t kdh - FVi
nko'j - ; r[, w g, B[h ;à
nto' j - ;à B[h X g, w g r[, o/ ;
w[Zy nzr - B[Ih ; r[, w g, B[h X g, w g r[, o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, B[Ih ;, B[Ih ; r[, o/ ;, B[Ih XI gI gI B[Ih ;, B[Ih ; r[, w
r[ w g r[, r[ w g r[, r[ o/ ;
ÀH r[ w g r[, w g, B[h X g, g B[h ;à, B[h ;à r[à, o/A ;à,
r[à wà gà r[à, o/A ;à, B[h ;à B[h X g, w g r[, w r[, o/ ;
crn kml kw Awsrw pR B pu r K gu x qwsu ]

kIrqn nwmu ismrq rhau jb lgu Git swsu ] 1] rhwau ]
71
okr XBk;oh ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
;à- B[hXg- r[--o/ B[Ih;r[o/
tkO OOOO fjOOO OOOr[
;- r[w g- wgB[hg g- g- B[hXgB[h XgB[h- ;à;à B[h;à B[h;à-;à B[h;àr[ào/A
o{O OO OO OOOOO OO OO uoBe wbekO nkO ;ok gqGOg[ oyr[D
;à- B[hX g- ;àB[hXg r[- w- g- -- r[ào/Ao/A;à ;à- B[hX;àB[h Xggg
sk OO OO OOOO OO OO ;[O OO ehosB BkO OOOO Ow[f;w
r[o/;- r[w g- wgB[hX g- r[w g- -- -- -- ;à;à;à;à B[hggB[h
oOsO Oo jT[ OOOO OO OO OO OO OO OO ipbr[ OOxfN
B[h;à-- ;à-;à;à ;à;à-;à B[hX;àB[h Xg-- ;à;à-;à B[hX-X g-gg gwB[hg r[-r[o/ B[Ih;r[w
;k;[OO nkBzd r[DhOfB XkOOO BOOO r[oO{ r ohpOfB tkOir ohOpfB tkOir phOpfB
;- -;
tkO Oi
x 0 2 0 3 4
DnwsrI mhlw 4]
ieCw pU r ku srb su K dwqw hir jw kY vis hY kwmDy n w ] so AY s w hir iDAweIAY
my r y jIAVy qw srb su K pwvih my r y mnw ]1] jip mn siq nwmu sdw siq
nwmu ] hliq pliq mu K aU j l ho e I hY inq iDAweIAY hir pu r Ku inrM j nw]
rhwau] jh hir ismrnu BieAw qh aupwiD gqu kInI vfBwgI hir jpnw ] jn
nwnk kau gu i r ieh miq dInI jip hir Bvjlu qrnw ]2]6]12]
okr XBk;oh shB skb wksok 16

;EkJh
-;à -B[ h X g -w r[ w
Oi Ofg w B O; Ofs
g - g g r[ w gB[h Xg wr[ B[Ih; r[o/ ; r[ - o/ ; -B[Ih ; ;
Bk O w[ ; dkO OO OO ;fs BkO OO w[ jO bfs Og b fs
; ; ;à B[ h X g wr[ w g - - g rà[o/A r[àr[à ;à o/ A
w[ y T{ O i b j' O Jh j? O O fB sfX nkJh n? O
;à ;à ;à ;à B[hX -g r[ w g -
j fo O g[ oy[ OfB oz i Bk O
x 2 0 3
72
nzsok
gB[h ;àrà[ o/A;à B[hX
fJO OO OO SkO
gw g r[r[ w g g B[ h B[ h ;à ;à ;à ;à ; - r[ -
g{ O O oe[ ; o p ;[ y dk sk j fo ik O e? O
w w g - r[ o/ ; o/ B[Ih - ; - g w r[ w
t f; j? O ek O O w X/ O Bk O ik O e? O
g B[hX g - r[ o/ ; o/ B[Ih - ; - r[ w g B[ h
t ;O j? O ek O O w X/ O Bk O ;' O n? O
X - g g gw r[ w g B[ h ;à B[ h ;à - ;à gg B[ h ;àrà[
;k O j fo fXnkJh n? O w/ o/ ih n V/ O sk ;o p ;[y
o/ A - ;à ;à B[hX - B[ h ;à B[ h X g
gk O t fj w/ O O o/ w Bk O O
x 2 0 3
skBKL- gfjbhnK fszB skBK ;w s'A, pkeh skBK frnkoK wksoK s'A
1) B[Ih; r[ w g- wg r[ - gr[ o/ ; B[Ih; B[Ih; r[ w g-
2) B[Ih; r[ w gB[h Xg -B[ h Xg wg wr[ o/ ; B[Ih; ;-
3) r[ w gB[h Xg wg r[ w gB[h ;àB[h Xg wg wr[ o/ ;
4) B[Ih; r[ w gB[h Xg wr[ o/ ; B[Ih; r[ w g- B[Ih; r[ w
g- B[Ih; r[w g- --
5) B[Ih; r[r[ ;r[ ww r[ w gg wg B[hB[h gB[h ;à;à ;àr[à
o/A;à B[hX gw r[o/ ;-
6) gB[h ;àrà[ o/A;à r[àrà[ o/A;à r[àr[à o/A;à B[hB[h Xg B[hB[h Xg
r[r[ o/ ; B[Ih; r[ w g-
DnwsrI mhlw 5 Gru 7

hir eyku ismir eyku ismir eyku ismir ipAwry] kil klys loB moh mhw Baujlu
qwry ] rhwau ] swis swis inmK inmK idnsu rY i n icqwry ] swDsM g jip insM g
min inDwnu Dwry ] 1] crn kml nmskwr gu n go i bd bIcwry ] swD jnw kI ry n
nwnk mM g l sU K sDwry ]2]1]31]
73
okr[ XBk;oh J/ e skb
;EkJh
B[hg r[ w g
jO OO fo
;à - B[ h X g g r[ r[o/ ; o/ B[ Ih ;
J/ O e[ f; w fo J/ OO e[ f; w fo
B[Ih; r[ w g r[ w g g - ;àB[h Xg - - -
J/ O OO e[ f;O w fo O fgnk o/ O O O O
B[I h ; B[ Ih ; - ; B[I h ; r[ o/ - ;
e fb e b/ O ; b' O G w' O j
r[ w gB[h ;à B[hB[h ;à ;à ;à - ;à - - -
wo jkO O GT[ i b[ sk O o/ O O O
x 0 2 0 3 4
nzsok
g - g B[ h w g B[ h ;à B[ h ;à ;à ;à
;k O f; ;k O f; fB w y fB w y
gB[h ;à r[à o/ A o/ A o/ A ;à B[ h ;à B[ h ;à - -
fdO B ;[ o? fB fu sk O O o/ O O
r[ w gB[h ;à B[ h ;à ;à ;àB[h X g
fdO BO ;[ o? fB fu skO o/ O
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) B[I h; r[ w gB[h ;à;à ;àB[h Xg gB[h Xg ;àB[h Xg wr[ o/ ;
2) ;r[ wg B[hB[h ;à;à B[hB[h Xg r[ w gg r[r[ o/o/ B[I hB[Ih ;;
3) r[ w gB[h ;àr[à o/A;à ;àB[h Xg B[hB[h Xg wr[ o/ ; B[Ih; ;;
4) gB[h ;àr[à o/A;à B[h;à gB[h Xg r[ w gw r[o/ B[Ih; r[r[ o/ ;
5) B[h;à B[hX gB[h Xg gr[à o/A;à B[hX gg r[r[ o/o/ gIB[Ih ;;
DnwsrI mhlw 5] (678)
ijin qu m By j y iqnih bu l wey su K shj sy q I Gir Awau ] And mM g l gu n gwau
shj Du i n inhcl rwju kmwau ] 1] qu m Gir Awvhu my r y mIq] qu m ry do K I hir
Awip invwry Apdw BeI ibqIq]rhwau ] pR g t kIny pR B krny h wry nwsn Bwjn
Qwky ] Gir mM g l vwjih inq vwjy Apu n Y Ksim invwjy ] 2] AsiQr rhhu fo l hu
mq kbhU gu r kY bcin ADwir] jY jY kwru sgl BU mM f l mu K aU j l drbwr]3]
ijn ky jIA iqnY hI Py r y Awpy BieAw shweI] Acrju kIAw krnY h wrY nwnku
scu vifAweI]4]4]28]
74
okr XBk;oh skb dhguz d h 14 wksok
;EkJh
gg g ;àB[h Xg gg B[hX gw ww gg r[ rB[Ih -; -r[ -w
s[ w O xfo nkO tj[ xfo nkO tj[ xfo nk tj[w/ Oo/ -wh Os
B[IhB[Ih ; wr[ o/ - ; ;o/ B[Ih; r[ w gB[h Xg r[ w g -
s[ w o/ OO d' O yh jfo nkO gO OfB tkO OO o/ O
gB[h ;à wàr[à o/ A o/ A ;à - -;à B[Ih
;à -B[ h Xg wr[ o/ ; B[I hgI B[Ih;
ng dk OO GJh O O Ofp shO OO OO OO OO OO Os
x 2 3 4
nzsok
r[ào/A ;à;à -;à B[hX ;àB[h Xg g gB[h wg r[ w gB[h r[ w gB[h ;à
fifB s[ w OO G/ O OO i/ O OO fsB fjO Op[ bkO OO J/ O O
gB[h ;à;à wàr[à o/ A ;à ;à ;à;à B[hX ;àB[h Xg r[r[ wg gB[h ;à
;[y ;j i;/ sh O O xfo nkO OO OO T[ O OO OO O
gB[h ;à;à wàr[à o/ A ;à ;à;à B[h
;à -B[ h Xg wr[ o/ ; B[I hgI B[Ih; r[ w
;[y ;j i;/ sh O xfo nk OO OO T[ O OO OO OO OO
x 2 3 4
skBKL-
1) B[Ih; r[ w gB[h Xg B[hX gg wr[ gr[ B[hX gw r[r[ gr[ o/o/ ;;
2) r[ w gB[h Xg gB[h Xg wr[ o/ ; ;r[ wg gB[h g;à B[hX r[ w gg
3) gr[à B[hX go/A ;àB[h Xg gr[à o/A;à B[hB[h Xg gw r[ w gr[ o/o/ ;;
4) r[ w gB[h ;àB[h Xg ;àB[h Xg r[ w gB[h g;à B[hX gw r[o/ B[Ih; ;;
5) gB[h ;àr[à o/ A o/ A ;à;à B[hX gw r[o/ ;r[ wg B[hB[h Xg r[o/ B[Ih; ;;
DnwsrI mhlw 4 ]
sy v k isK pU j x siB Awvih siB gwvih hir hir aU q m bwnI] gwivAw su i xAw
iqn kw hir Qwie pwvY ijn siqgur kI AwigAw siq siq kir mwnI ]1] bolhu
BweI hir kIriq hir Bvjl qIriQ ] hir dir iqn kI aUqm bwq hY sMqhu hir
kQw ijn jnhu jwnI] rhwau ] Awpy gu r u cy l w hY Awpy Awpy hir pR B u co j
ivfwnI] jn nwnk Awip imlwey so e I hir imlsI Avr sB iqAwig Ehw hir
BwnI]2]5]11]
75
okr XBk;oh dkdok skb
;EkJh nz s ok
w
B[Ih; r[ r[ w wg g wr[ r[ w B[hg gB[h B[h;à ;à ;à
jfo O dfo fsB eh OO ;/ O te OO f;y O O
r[ w r[ w B[hg r[ -o/ B[Ih; gB[h ;à;à r[ào/A o/AB[h ;à;à ;à
T{ O Os Ow pk Os j? O g{ O iD ;G nkO tfj O
;w r[o/ o/ ; ; ; ; ;à;à ;à ;ào/A B[hX Xg g
;z O sj[ OO O O O ;fG rk tfj jfo jfo O
Bh
r[ w g gB[h B[h;à ;à ;à gX Xg wg B[hX ;àB[h Xg
jfo O OO eEk O O T{ O Os Ow pkO OBh OO
g;à B[hX gX gw g g r[ w B[hg gB[h B[h;à ;à ;à
fiB iB j[ O ikO Bh O rkft nkO OO ;[fD nk O
;à ;à;à ;à B[hX Xg g gg ;à ;àr[à o/Arà[ o/A;à o/A;à
p' bj[ O GkO JhO O fsB ek jfo EkO OfJ OO
g;à ;à;à ;ào/A ;àB[h B[hX g B[ h ;à ;à B[ h X g
jfo OO ehO oO sO jfo gk t? O O O O
gX gw gw r[ w r[o/ ;o/ gg g;à ;à;à -o/ A B[ h Xg
GO ti Ob shO Oo OE fiB ;fs r[ o Oeh nk frnk
;à;à ;à;à ;ào/A B[ h Xg -
;fs r[ o Oeh nk frnk O
gX gw gw r[ w rB[Ih -;
;O fs; Ofs eO fowk OBh
x 0 x 0
skBKL-
1) B[Ih; r[r[ o/ ; gg r[r[ o/ ;
2) r[ w gB[h Xg gg r[o/ ;;
3) gB[h ;àr[à o/A;à B[hX gw gg
4) Bh;à r[àr[à o/A;à r[ w gw r[o/
;r[ wg B[hX gw r[o/ ;;
5) r[ w gB[h ;àr[à gB[h ;àrà[ B[h;à
r[à;à r[ào/A ;àB[h Xg wr[ o/ ;
76
rwgu DnwsrI mhlw 1 ]
ggn mY Qwlu riv cM d u dIpk bny qwirkw mM f l jnk mo q I] DU p u mlAwnlo pvxu
cvro kry sgl bnrwie PU l µ q jo q I]1] kY s I AwrqI ho i e] Bv KM f nw qy r I
AwrqI] Anhqw sbd vwjM q By r I]1] rhwau ] shs qv nY n nn nY n hih qo i h
kau shs mUriq nnw eyk qouhI] shs pd ibml nn eyk pd gMD ibnu shs qv
gM D iev clq mo h I]2] sB mih jo i q jo i q hY so i e] iqs dY cwnix sB mih
cwnxu ho i e] gu r swKI jo i q prgtu ho i e] jo iqsu BwvY su AwrqI ho i e]3] hir
crx kvl mkrM d lo i Bq mno Anidnu o mo i h AwhI ipAwsw ] ik® p w jlu dy i h
nwnk swirM g kau ho i e jw qy qy r Y nwie vwsw ]4]3]
okr XBk;oh shB skb wksok 16
;EkJh
g gw r[ r[ w gB[h Xg r[ o/ ; o/
e? ;hO O nkO OO Oo sh O O O
B[Ih ; r[ w g - r[ w g B[ h X X g - -r[ w
j' O O O fJ O G t yz v Bk O O O -s/ O
g B[ h X X g - ;à ;à B[hX g B[ h B[ h X g r[ r[
oh nk O o sh O n B jO sk ; p d tk iz s
w w g - - -
G/ oh O O O O
x 2 0 3
nzsok
g g g g gw B[hg r[ w g g
r r B w? EkO Ob[ o ft uz d[
B[ h - ;à ;à ;à ;à g B[ h ;à r[à o/ A o/ A ;à ;à B[ h B[ h
dh O g e p B/ sk O fo ek wz v b i B e
;à B[ h X X g - ;à - B[hX g B[ h B[ h X g r[ r[
w' O sh O O O sk O foO ek wz v b i B e
w - g - - -
w' O sh O O O
x 2 0 3
77
okr[ XBk;oh nkosh J/ e skb
;EkJh
r[ w g;à B[h;à B[hX g- -r[ -o/ -B[Ih
e? O OO OO ;hO OO Onk Oo Osh
; ; gr[à o/Ar[à o/A;à -;à B[ h - Xg g;à B[h;à gB[h Xg
j' fJ Gt yz v Bks/ Ooh nkO osh nB jsk ;p dtk
w- gr[ -w g
iz sG/ OO oh
x 0 2 0 3 4
nzsok
rà[- o/AB[h -g ;à;à ;à;à ;à;à r[à- o/AB[h -g ;à
rO rB Ow? EkO b[ o Oft uz O d[ d h OO g
;à;à ;à ;à - B[hX -g g- gg -g r[ - r[ w -w g-
ep B/ skO foek OO wz O vb Oi BO ew' OO shO
-- -- rà[- o/AB[h -g ;à;à ;à;à ;àwà r[à- o/AB[h -g ;à
-- -- X{ O g[w Ob nkO Bb' Og tO D[ u Ot o'
;àX ;àg ;à - B[hX -g g- gg -g r[ - r[ w -w g-
eo/ O; rO bp OB okO fJO -c{ bz O si' OO shO
;à ;à;à B[hX g B[ h - - X g r[ r[ w w
; rb pO B ok O fJ c{ bz s i' O
r[ w gB[ h ;à r à [ o / A ;à B[ h Xgw r[ o / ; -
shOOO OOOO OOOO OOOO
x 0 2 0 3 4
DnwsrI mhlw 5 Gru 9 pVqwl

hir crn srn go i bM d du K BM j nw dws Apu n y kau nwmu dy v hu ] idR s it pR B Dwrhu
ik® p w kir qwrhu Bu j w gih kU p qy kwiF ly v hu ] rhwau ] kwm k® o D kir AM D
mwieAw ky bM D Aink do K w qin Cwid pU r y ] pR B ibnw Awn n rwKnhwrw nwmu
ismrwvhu srin sU r y ] 1] piqq au D wrxw jIA jM q qwrxw by d au c wr nhI AM q u
pwieE ] guxh suK swgrw bRhm rqnwgrw Bgiq vClu nwnk gwieE]2]1]53]
78
okr XBk;oh gVskb J/ e skb
gw r[ w
jO OO
g - ;à B[ h X w g r[ - ; o/ B[Ih
fo O u o B O ; o O B r' fpz
B[I h ; r[ - w g - w g - - -
O d d[ O y Gz O i Bk O O O
r[ - ; o/ B[I h ; B[Ih; r[ w gB[h Xg r[o/ ;-
dk O ; n O g[ B/ O OO OO OO eT[ OO
r[ - ; o/ B[I h ; B[Ih; r[ w gB[h X;à B[hX g-
dk O ; n O g B/ OO OO OO Oe T[ I O
gB[h X X;à B[ h B[ho/A o/A;à r[à o/ A ;à;à -
BkO O OO O OO w[ O d/ O tj[ O
x 0 2 0 3 4
;{ b skb
r[àr[à o/ A B[ h g g - gB[h ;à B[ h ;à;à
fdq ; fN gq O G O XkO O O oj[
r[ w g ;àB[h X g r[ w g w gg
feq gk e OO fo O sk O O oj[
;à B[ h X gg r[ o/ ; B[Ih; r[ w gB[h
G[ ik O rfj e{ g s/ ekO OO OO
Xg -- r[g r[o/ B[Ih; r[ w gB[h Xg -- r[g
OfY OO b/ O tj[ ekO OO OO OfY OO b/ O
r[o/ B[Ih; r[ w gB[h Xg -- r[g r[o/ gw r[ w
tj[ ekO OO OO OfY OO b/ O tj[
( jO OO
)
x 0 2 0 3
gzi skb dh ;tkoh ftbzfps
g - r[ - - r[ - wg -w g g ;àB[h Xg g;à B[hX gg
ek O w O O e'qO Xe Ofo nz X wkO fJnk e/ O Opz OX
r[ -o/ ; o/ B[Ih ; o/ A ;à r[à r[ào/A ;àB[h gg gB[h ;àB[h ;à -
n OO fB e d' yk s fB Sk OO OO Ofd g{ O OO o/ O
x 2 0 3
79
dhguz d h skb
r[ w gB[h gB[h ;à - r[ w gB[h gB[h ;à - ;àB[h X g r[ w g
gq O GO Ofp BkO nkO BO OO BO okO y B jk O ok
r[ào/A ;à;à ;à;à B[hX ;àB[h Xg -g r[ wg B[hX ;àB[h Xg w- gg
BkO Ow[ f;w okO OO tj[ O; oO fB;{ OO o/ O OO OO O;
r[ - wg B[hX ;àB[h Xg ww gg r[ - wg B[hX ;àB[h Xg w- gg
oO fB;{ OO o/ O OO OO O; oO fB;{ OO o/ O OO OO OO
x 2 0 3
shB skb
g g g g wg B[hg wr[ gw r[ B[hg -B[ h ;à;à ;à r[ào/A ;à -
g fs s T[ XkO Oo DkO OO O ihO Oiz Os sk Oo Dk O
gB[h g;à -B[ h B[hX gB[h g;à -B[ h Xg r[ r[ w w g - - -
p/ O OO Od OT[ ukO Oo OB jhO nz s[ gk O fJU O O O
gB[h -g B[h;à -B[ h B[h;à o/Ar[à ;àr[à -o/ A ;à - ;àB[h g -B[ h ;à -;à ;à ;à
r[ D Oj ;[ O Oy ;kO OO OO Or okO pq j wo Os Bk Or r O
g w B[ h g ;à B[ h o/ A ;à rà[ r[àr[à - - - - - -
G r fs O O O O O t Sb[ O O O O O O
r[à o/ A ;à B[ h g - B[ h - ;àrà[ o/A;à B[ho/A ;àB[h X;à B[hX gB[h Xg
Bk O B e O O rk O fJU OO OO OO OO OO OO OO
wX gw r[g wr[ o/ w r[o/ ;- -- o/ w r[o/ ;- o/ w r[o/ ;- gw r[w
OO OO OO OO rkO OO fJU OO rkO OO fJU rkO OO fJU jO OO
( )
x 2 0 3
80
okr[ i?s;oh
;z;feqs rqzEK ftZu i?;qh, iz:s ;qh nkfde BktK Bkb ;zp'Xs ;qh r[o{ rzqE
;kfjp ftZu nzfes i?s;oh jh j?. pV/ wB'ozie ns/ efmB okr ~ F[ZXsk ;fjs
wjkB ehosBeko, rkfJe jh rk ;ed/ jB. i?s;oh dk gqGkt ;[y ns/ y[Fh d/D
tkbk j?. y[Fh d/D bJh wB d/ ¼nkb;hnk T[xbkBk½ tkbk ;[Gkn SZv jhno/ ftZu
osB-Bkw ~ t;k e/ r[o{ pyfFF b?Dh g?Adh j?.
;[ o - foFG X?ts e'wb ns/ wfXnw shto, pkeh F[ZX, no'j ftZu
foFG s/ X?ts tofis.
EkN - g{ o th
iksh - n"Vt-;zg{oB
;wK - fdB dk u"Ek gfjo
tkdh - rzXko
;z t kdh - fBFkd
nko'j - ; r, w^ g, Bh ;à.
nto' j - ;à Bh X[ g w^ r o[/ ;
w[Zy nzr - ;,r, g, w^ X[ g, w^ r, w^ r, o[/ ;.
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh ;, r, o[/ ;, BIh X[I gI, wÎ gI BIh ;, BIh ; r, w^ g,
w^ X[ g, w^ r, X[ g w^ r, w^ r o[/ ;
ÀH ; r, w^ g, w^ X[ g, w^ g Bh X[ g, w^ g Bh ;à, ;à
o[/A ;à, Bh ;à rà, ;à rà wà^ gà, wà^ rà o/[A ;à, Bh ;à o/[A Bh
X[ g, w^ r g, w^ X[ g w^ r, w^ r, o[/ ;
qy r y kvn kvn gu x kih kih gwvw qU swihb gu x I inDwnw]

qu m rI mihmw brin n swkau qU M Twku r aU c Bgvwnw]1]
AwnM d gu x I inDwn gu r U grIb invwj]
81
okr i?s;oh ftbzfps b?n nkVk uko skb
;EkJh
w^ r w^ r w^ r
tk O fjO Or[
o[/ - ; ;; rr w^ w ^ gg gg w^Xg[ g w^rw^r r--r w^-w^w^ rr w^ r
o{ O O s/o/ et Be tB r[D efjefj rkOOO tkOOs{ ;kOfjp r[Dh OfB
o[/ ; w^ w ^ g - BhBhBh- ;à;;à oà A/[ ;à-;à;à ;à --Bh;à ràrr

à r
à à -ràwr
à^ à o[/A - ;à -
Xk Bk s[wohO wfjwkO pofBB ;kOeT[ O OOsz{O mke[oT{ OuGr tk O Bk O
Bh;à rào[/A ;àBh X[ X [ g g w^X-[ g w^rw^r o[-/ ;- w^X-[ g w^rw^r o[-/ ;- w^X-[ g w^rw^r
nkO Bz d r[Dh OfB Xk B r[oO{ r ohOpfB tkOiO r[oO{ r ohOpfB tkOiO r[oO{ r ohOpfB
o[/; BIho[;/ -
tkO OOiO
x 2 0 3 0 4 0
jY q srI mhlw 5]
koeI jnu hir isau dyvY joir] crn ghau bkau suB rsnw dIjih pRwn Akoir]1]
rhwau ] mnu qnu inrml krq ikAwro hir isM c Y su D w sM j o i r] ieAw rs mih
mgnu ho q ikrpw qy mhw ibiKAw qy qo i r]1] AwieE srix dIn du K BM j n
icqvau qu m @ r I Eir] ABY pdu dwnu ismrnu su A wmI ko pR B nwnk bM D n Co i r
]2]5]9]
okr i?s;oh shB skb wksok 16
;EkJh
;r rw^ w^Bh Bh X[ X[ gg g w^ r g r o[/ - ; -
e' O JhO iO B[ j fo f;T[ O d/ O t? O i' O fo O
- Bh Bhw^ -g BhBh ;àBh X[g w^g BhBh ;à ràrà ràrà o[/A o[/A ;à -
O u oB Or jT[ OO OO Op eT[ O OO ;[ G o ; Bk O
;à ;àBh X[X[ g g - g g w^g Bh;à ràrà o[/;à BhX[ gw^ ro[/ ;
dh OO ifj O gq k O B n e' O OO OO OO foO OO OO O
x 2 0 3
82
nzsok
- ;àBh X[g w^g gBh - ;àBh X[g Bh;à ;àrà - wÂrà o[/A - ;à ;à;à
O wB[ sB[ fBo wb O OO OO eo sO O feO nk O o' jfo
;à ;àBh X[ g gg - - gw^ w^g Bh;à ràrà o[/A;à BhX[ gw^ ro[/ ;
f;z OO u? O ;[Xk O O O;z i' O OO OO OO foO OO OO O
x 2 0 3
skBKL-
1) ;r w^r rr gg X[g X[w^ gr o[/;
2) rr o[/; BIh; BIhr w^r o[/; ;r o[/;
3) ro[/ ;r w^r gr X[g gr o[/; BIh;
4) rr o[/BIh ;w^ rr o[/; w^r w^r o[/;
5) rw^ w^r w^g gw^ gX[ X[g w^r o[/;
6) BhBh X[g w^X[ go[/A ;àBh X[g w^r o[/;
7) BhX[ w^g Bh;à rào[/A ;àBh X[g ro[/ BIh;
8) ;r BIh; rgI BIh; rBIh o[/BIh rBIh w^BIh
gBIh X[BIh BhX[ gg w^w^ rr o[/o/[ BIh;
9) Bh;à BhBh X[g Bho[/A ;àBh BhX[ gw^ ;àrà
o[/ABh BhX[ gw^ ràrà o[/A;à gw^ ro[/ BIh;
10) ;r w^g Bh;à o[/A;à BhX[ gr BhX[ w^g
o[/A;à rào[/A ;àBh X[g w^r w^r o[/; BIh;
11) ro[/ BIh; w^r o[/BIh ;X[ w^r o[/BIh ;X[
gw^ ro[/ BIh; BhX[ gw^ ro[/ BIhr o[/;
jY q srI mhlw 5 ] (702)

Awey Aink jnm BR i m srxI ] au D ru dy h AM D kU p qy lwvhu Apu n I crxI
]1]rhwau ] igAwnu iDAwnu ikCu krmu n jwnw nwihn inrml krxI ]
swDsM g iq kY AM c il lwvhu ibKm ndI jwie qrxI ]1] su K sM p iq mwieAw rs
mITy ieh nhI mn mih DrxI ] hir drsn iqR p iq nwnk dws pwvq hir nwm
rMg AwBrxI ]2]8]12]
83
okr i?s;oh wksok 15 ftbfpzs b?n
;EkJh
BI h ; r w^r g X[ w^X[ -g g Bh X[ g w^r o[/ ;
nk O J/ OO n fB eO Oi B w Gq fw ;o Dh O
rr o[/ ; r BI h ; rw^ g g Bh ;à;à g w^ X[ g
T[ X o[ O d/ j O OO O nz O Xe{ O g s/ O
rà o[/A ;à;à Bh X[ g w^ g Bh X[ g w^ r o[/ ;
bk O tj[ O n g[ Bh O u O o Dh O O O
x 2 0 3
nzsok
w^w^ g X[ w^ g g Bh Bh ;à o[/A ;à rà rà o[/A ;à
frnk O B[ fXnk O B[ fe S[ e o w[ B ik O Bk
;à o[/A ;à - BhBh wà^rà o[/Ao[/A ;à Bh X[ w^ X[ g - -
Bk O fj B fBo OO wb O e o O O Dh O O
g Bh ;à Bh X[ w^ g - w^g BhBh X[g w^r w^r o/[ ;
Bk O fjB O fBo O wb O eO oO OO DhO OO O O
x 2 0 3
skBKL-
1) ;r w^g Bh;à rào[/A ;àBh X[g w^r o[/; w^X[ gg w^g Bh;à rào[/A ;àBh ;à -
2) BhBh X[g w^g ràrà o[/A;à BhBh X[g w^g w^r o[/; w^r o[/; w^r o[/; BIh;
3) w^g BhBh X[w^ X[g w^g Bh;à rào[/A ;àBh ;à;à w^g Bh;à w^g Bh;à w^g Bh;à
4) BIhBIh BhBh X[g w^X[ gg w^X[ gg w^r w^r o[/; BIh; w^r o[/; w^r o[/;
5) w^ - g- Bh- ;à - ràrà o[/A;à BhBh X[g w^X[ gg BhX[ gg w^r o[/; BIh;
jY q srI mhlw 5 ] (700)

lo V IdVw swjnu my r w] Gir Gir mM g l gwvhu nIky Git Git iqsih bsy r w]1]
rhwau ] sU i K ArwDnu dU i K ArwDnu ibsrY n kwhU by r w] nwmu jpq ko i t sU r
au j wrw ibnsY Brmu AM D y r w]1] Qwin Qnµ q ir sBnI jweI jo dIsY so qy r w]
sM q sM i g pwvY jo nwnk iqsu bhu i r n ho e I hY Py r w ]2]3]4]
84
okr i?s;oh shB skb wksok 16
;EkJh
g w^r r gw^ X[
b' VhO O dO O
g g gw^ ro[/ ;BIh BI h BIh; rw^ gw^ ro[/ ; - - r rBIh -;
Vk O ;k OO iB[ O w/ O OO OO OO ok - - x fox Ofo
w^ w^w^ rr r - -r w^w^ r o[/ o[/ ; - - w^g Bh -;à
wz O rb O O Ork tj[ O Bh O e/ - O xfN x OfN
Bh X[X[ g gg w^r gw^ Bh X[ g g g
fs ;fj O Op ;/ O OO O O ok O O
x 2 0 3
nzsok
- -Bh -w^ -g
O -;{ Ofy On
Bh Bh BhBh Bh rà rà rà w^àrà o[/A o[/A ;à;à Bh Bh -;à ;à;à -Bh
ok O XB[ O O d{ O Ofy nO ok O XB[ O O Ofp ;o? OB
X[ g g g gw^ ro[/ ;r w^g g gw^ r
ek O j{ O p/ O OO OO OO ok OO O
x 2 0 3
jY q srI mhlw 5]
koeI jnu hir isau dyvY joir] crn ghau bkau suB rsnw dIjih pRwn Akoir]1]
rhwau ] mnu qnu inrml krq ikAwro hir isM c Y su D w sM j o i r] ieAw rs mih
mgnu ho q ikrpw qy mhw ibiKAw qy qo i r]1] AwieE srix dIn du K BM j n
icqvau qu m @ r I Eir] ABY pdu dwnu ismrnu su A wmI ko pR B nwnk bM D n Co i r
]2]5]9]
85
okr i? s ;oh dhguz d h skb wksok 14
;EkJh
BI h ; - Bh - Bh - X[ X[ - gg - - -
e' Jh O i O B[ O j fo O f;T[ O O O
w^ - - r - w^ r o[/ - - ; - - -
d/ O O t? O O O i' O O fo O O O
r r - r - o/[ ; rr - - - - - r
u o O B O O r jT[ O O O O O p
rr - - r - w^ r o[/ o[/ - ; - - -
eT[ O O ;[ O G O o ; O Bk O O O
g - - w^w^ r w^ r - - - r w^ g ;à
dh O O ifj O O O O O O gq k O B n
Bh - - - - - - Bh X[ g w^ r o[/ ;
e' O O O O O O fo O O O O O O
x 2 0 4
nzsok
g g - w^ - X[ g g g r w^ - g -
w B[ O s O B[ O fB o O w O b O
Bh Bh - ;à - - o[/A ;à Bh - ;à - ;à ;à
e o O s O O fe nk O O o' O j fo
Bh;à rà - rà - wÂ rà o[/A o[/A - ;à - - ;à
f;zO O O u? O O O ;[ Xk O O O O ;z
Bh - - X[ - g - Bh X[ g w^ r o[/ ;
i' O O O O O O fo O O O O O O
x 2 0 4
skBKL-
1) ;r w^g Bh;à BhBh X[g w^r o[/; rw^ gBh ;r w^g Bh;à rw^ gBh
2) ro[/ w^r gw^ BhX[ ;àBh X[g w^r o[/; -- w^r o[/; -- w^r o[/;
3) w^g Bh;à ràrà o[/A;à BhBh X[g BhBh X[g rr o[/; rr o[/; rr o[/;
4) ;r w^g w^X[ gg BhBh X[g gg w^g Bh;à rào[/A ;àBh X[g w^r o[/;
5) ;r w^g rw^ gBh w^g Bh;à ràrà o[/A;à BhBh X[g w^g w^r ro[/ ;-
-- BhBh X[g w^g -- ro[/ ;- -- ;àBh X[g w^g -- ro[/ ;-
86
jY q srI mhlw 5 Gru 3
<> siqgur pRswid ] (700)
koeI jwnY kvnu eIhw jig mIqu ] ijsu hoie ik®pwlu soeI ibiD bUJY qw kI inrml
rIiq ]1]rhwau ] mwq ipqw binqw su q bM D p iest mIq Aru BweI] pU r b
jnm ky imly sM j o g I AM q ih ko n shweI]1] mu k iq mwl kink lwl hIrw mn
rM j n kI mwieAw ] hw hw krm ibhwnI AvDih qw mih sM q o K u n pwieAw]2]
hsiq rQ AsÍ pvn qy j DxI BU m n cqu r Wgw] sM i g n cwilE ien mih kCU A Y
aU i T isDwieE nWgw ]3] hir ky sM q ipR A pR I qm pR B ky qw kY hir hir
gweIAY ] nwnk eIhw su K u AwgY mu K aU j l sM i g sM q n kY pweIAY ] 4]1]
okr[ i?s;oh J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
BhX[ gr o[/; ; rr o[/o[/ ; ;; ;r w^ g g
e' O JhO ikO B? et B[Jh jk ifr whO O O s[
rr w^ r g r -Bh X[ g w^r w^r o[/ ;
fi;[ j' fJ feq gk Ob[ ;' Jh fpO fXO p{ M?
g - g Bh Bh X[ g g w^r w^r o/[ ;
sk O eh O fB o w b ohO OO fs O
x 0 2 0 3 4
nzsok
g gg w^ r rr ;à - - gBh ;àrà o[/A ;à
wk sfg sk O pfB sk O O ;[ s pz O X g
rà -- o[/Ao[/A ;à BhBh ràrà o[/A;à BhBh X[g w^r w^r o[/;
fJ ;N whO s no[ GkO OO OO OO OO JhO OO
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) BIh; rr o[/; BIh; gw^ w^r rr o[/; gIBIh o[/; ro[/ ;;
2) gIBIh ;r w^r o[/; rg w^r w^X[ gg w^r o[/; rr o[/;
3) rw^ gg ;r w^g gBIh ;r w^g w^r o[/; BIh; gIBIh ;;
4) rw^ gr w^g BhX[ gw^ gw^ w^r ro[/ BIhr o[/; gr o[/;
5) rw^ BIh; rw^ gIBIh ;r w^Bh BhBh X[g w^r o[/; w^X[ gg
6) BIh; rw^ gBh X[g w^g BhX[ gw^ w^r ro[/ o[/; BIhBIh ;;
w^g Bh;à o[/A;à Bh;à BhX[ gw^ ro[/ gw^ rr o[/; ;r o[/;
7) gBh ;à r w^g Bh;à rào[/A ;àBh X[X[ w^g BhX[ w^g BhBh X[g
w^r gw^ X[g BhX[ ;àBh o[/A;à rào[/A ;àBh X[g w^r o[/o[/ ;;
87
jYqsrI mhlw 5 ]
hir jn ismrhu ihrdY rwm] hir jn kau Apdw inkit n AwvY pU r n dws ky
kwm ]1] rhwau ] ko i t ibGn ibnsih hir sy v w inhclu go i vd Dwm ] BgvM q
Bgq kau Bau ikCu nwhI Awdru dyvq jwm ]1] qij gopwl Awn ko krxI soeI
so e I ibnsq Kwm] crn kml ihrdY ghu nwnk su K smU h ibsrwm ]2]9]13]
okr i? s ;oh dkdok skb

;EkJh nzsok
w^r o/[ ; X[ w^ g w^ X[ g Bh Bh Bh
jfo i B f;w oj[ O e' O fN fp x B
gw^ r o[/ BI h ; ; ;à ;à ;à Bh ;à ;à
fjo d? O ok O w fpB ;fj jfo ;/ tk O
; r o[/; ; r r rà rà o[/A ;à Bh Bh
jfo iB eT[ ng dk OO fBj u b[ r' ft d
;r g r w^ X[ g g Bh - ;à ;à ;à
fBe fN B nk O t? Xk O O w O O
g Bh Bh ;àBh X[ g Bh X[ g Bh X[ w^g
g{ o B dkO O ; fBj u b[ r' O ft dO
w^ r w^r o[/ ; ; w^ r gr o[/ ; ;
e/ O OO ek O w Xk O OO w O O
x 0 2 3
skBKL-
1) ;r w^g X[g w^r w^r o[/;
2) w^g X[g w^w^ rr o[/; BIh;
3) gBh X[g w^g w^r BIh; o[/;
4) BhBh X[w^ gBh rw^ w^r o[/;
5) gBh ;àrà o[/A;à gg w^r o[/;
6) BhBh X[g w^g BhX[ gw^ rBh
r;à BhX[ gw^ rr o[/o[/ ;;
7) Bh;à o[/A;à BhBh X[g w^g Bh;à
;àrà ràrà o[/Ao[/A ;àrà o[/A;à Bh;à
88
okr[ N'vh
N'vh (s'Vh) pj[s gqf;ZX, ;ob go rzGho gqfeqsh dk okr j?. fJj okr b'e-
;zrhs dk J/Bk nfByVtK nzr pD u[Zek j? fe nB/eK b'e rhsK ftZu fJ; dhnK
;[oK rz{idhnK ;[Ddhnk jB. N'vh pko/ gqf;ZX j? fe fJj rk e/ rtZ:k oki dopkoK
ftZu pyfFFK dhnK M'bhnK Go b?Adk ;h. r[opkDh ftZu fJZe' gowkswk ~ ;bkj[D
dk w}w{B fbnk j? sK fe fJj ihT{Vk d[fBnkth doK s/ Bk GNedk fco/. fiBQK
B/ th wB[ZyK d/ do geV/ T[j d[yh, go fiBQK gqG{ dk gZbk gefVnk T[j -
p/ g otkj ;dk oz f r jfo e? ik e' gky[ ;[ n kwh..
;[ o - foFG, rzXko, X?ts e'wb, wfXnw shto
EkN - s' V h
iksh - ;zg{oB-;zg{oB
;wK - fdB dk d{ik gfjo
tkdh - X? t s
;z t kdh - rzXko
nko'j - ; o[/ r[, w^ g w^ X[, Bh ;à
nto' j - ;à Bh X[, g, X[ w^ r[, o[/ ;
w[Zy nzr - X[I BIh ;, o[/ r[, w^ r[ o[/ r[, o[/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, X[I BIh ; o[/ r[, o[/ r[, o[/ ;, BIh ; o[/ ; X[I, wI^ X[I BIh
X[I, BIh ;, o[/ r[ w^ o[/ r[, o[/ r[ w^ X[ g, w^ X[ w^ r[, o[/
r[ o[/ ;
ÀH o[/ r[ w^ X[ g, w^ r[ w^ X[ Bh X[ g, w^ X[ Bh ;à, X[ Bh
;à o[/A r[à, o[/A r[à wà^ r[à, o[/A r[à o[/A ;à, o[/A Bh X[, g, w^ X[
w^ r[, o[/ r[ o[/ ;

slok mhlw 9 ]
gu n go i bM d gwieE nhI jnmu AkwrQ kInu ]
khu nwnk hir Bju mnw ijh ibiD jl kau mInu ] 1]
89
okr N'vh wzrbkuoD ftbzfps b?n ;{b skb
;EkJh
w^ X [ w ^ r [ o[/-r[o[/
tkOOO fjOOr[
; o[/ ;o[/r[- r[r[r[- r[-r[r[ r[ w^ r [ w ^ X [ Bh-X[g g g-
o{ O r[Br'O fpzdrkO fJT[OOB jh iBw[n ekOoE eh B[O
w^ w ^ w ^ - X[-BhBh ;à ; à - ;à ;à o[/Ar[àr[àr[à r[ào[/A ;à ; à ;à ; à o[/Ao[/Ao[/A r[àr[à-o[/A
ej[BkO Bejfo Gi[Ow Bk fijfpfX ib eT[ whB[ nkOBzd r[DhOfB
;à ;à ;à;à;àBh X[-X[X[ X[ - gX[ w^ w ^ - r[ o[/-o[/o[/ r[-r[r[ o[/r[o[/o[/ r[r[o[/o[/
Xk B r[o{Or ohOpfB tkOiO r[o{Or ohOpfB tkOiO r[o{Or ohOpfB
;;
tki
x 0 2 3 0
to f I mhlw 5] (718)
hir hir crn irdY au r Dwry ] ismir su A wmI siqgu r u Apu n w kwrj sPl hmwry
]1]rhwau ] pu M n dwn pU j w prmy s ru hir kIriq qqu bIcwry ] gu n gwvq Aqu l
su K u pwieAw Twku r Agm Apwry ]1] jo jn pwrbR h im Apny kIny iqn kw
bwhu i r kCu n bIcwry ] nwm rqnu su i n jip jip jIvw hir nwnk kM T mJwry
]2]11]30]
okr N'vh shB skb do[s b?n wksok 16

;EkJh
X[ g X[ w^X[ w^ r[ ; ;BIh
j fo j foO u o B foO
X[I X[I BI h BI h ; ;o[/ r[w^ o[/r[ ; ;o[/ r[w^ o[/w^ r[ - r[ -
d? O T[ o Xk OO o/ O OO f; wO foO ;[ O nk O wh O
X[ X[ g g X[w^ r[o[/ ; - ;à - ;à Bh X[ X[ g g
; fs r[ o[ nO g[ O Bk O ek O o i ; c b j
;àBh X[Bh ;ào[/A ;àBh X[ X[w^ r[o[/ ;;
wkO OO OO OO o/ OO OO OO
x 2 0 3
90
nzsok
;à BhX[ g X[ r[w^ X[ X[ -
g[z BO dk B g{ O O ik O
r[ à o[/A o[/A r[à o[/A - ;à - r[à - o[/A ;à o[/Ao[/A ;àBh ;à ;à
g o w/ O ; O o[ O j O fo O ehO OO o fs
;à BhX[ Bh Bh ;à - ;à - ;à - ;à Bh X[ - g g
s OO s[ ph uk O o/ O j O fo O eh O o fs
;àBh X[Bh ;ào[/A ;àBh X[ X[w^ r[o[/ ;;
sO OO s[ Oph uk OO o/ O OO
x 2 0 3
B'NL fJ;/ pzfdF s/ #jfo fp;os[ ;dk y[nkoh# Fpd th rkfJB ehsk ik ;edk j?.
skBKL-
1) r[r[ o[/; X[IBIh ;; r[w^ r[r[ o[/; BIh;
2) r[w^ X[g X[X[ w^r[ o[/r[ r[w^ X[g X[X[
3) X[Bh ;ào[/A ;àBh ;àBh X[g X[w^ r[o[/ ;;
4) o[/Ar[à o[/A;à BhX[ X[g X[w^ r[o[/ o[/r[ o[/;
5) X[Bh ;ào[/A r[àr[à o[/A;à BhX[ gg X[w^ BhX[
Bh;à o[/A;à BhX[ X[w^ r[o[/ o[/; X[IBIh ;;
6) r[r[ o[/; ;o[/ r[w^ gg X[w^ r[o[/ ;;
7) r[o[/ ;BIh ;o[/ r[r[ X[g X[w^ r[o[/ ;;
8) w^X[ gg X[w^ X[X[ r[w^ X[X[ w^r[ o[/;
9) X[Bh X[g X[w^ r[o[/ r[r[ X[w^ r[o[/ ;;
10) X[Bh ;ào[/A ;àBh X[g X[w^ r[o[/ r[r[ o[/;
11) ;ào[/A r[àr[à o[/A;à ;à;à BhX[ gX[ w^r[ o[/;
to f I mhlw 5]
mweI crn gur mITy] vfY Bwig dyvY prmysru koit Plw drsn gur fITy] rhwau]
gun gwvq Acuq AibnwsI kwm k®oD ibnsy md FITy] AsiQr Bey swc rMig rwqy
jnm mrn bwhu i r nhI pITy ] 1] ibnu hir Bjn rM g rs jy q y sM q dieAwl jwny
siB JU T y ] nwm rqnu pwieE jn nwnk nwm ibhU n cly siB mU T y ] 2]8]27]
91
okr N'vh shB skb
;EkJh
r[ r[ o[/ ; BI h X[I r[ r[
wk O Jh u o B r[ o
r[w^ X[g X[ w^r[ o[/ r[ o[/ ; r[ o[/ ; r[ o[/ ; ; ;
wh O O OO m/ O O O t v? O Gk O fr d/ O
g g X[ w^r[ o[/ r[ o[/ ; r[ r[ o[/ ; BI h X[I BI h ;
t? O g oO w/ O ; o[ e' O fN c bk O d o
r[ r[ r[ o[/ X[g X[ w^r[ o[/;
; B r[ o vhO O m/ O OO
x 2 0 3
nzsok
w^ w^ r[ - w^ w^ X[ w^X[
r[ B rk O t s O nO
;à ;à ;à ;à o[/A r[à o[/A ;à ;à Bh X[ ;à Bh X[ g g
u[ s n p Bk O ;h O ek O w eq' O X fp B
w^ X[ w^ r[ o[/ r[ o[/ ;
;/ O w d Yh O m/ O
x 2 0 3
tofI mhlw 5 Gru 2 dupdy
mwgau dwnu Twku r nwm]Avru kCU my r Y sM i g n cwlY imlY ik® p w gu x gwm]1]
rhwau] rwju mwlu Anyk Bog rs sgl qrvr kI Cwm ] Dwie Dwie bhu ibiD kau
DwvY sgl inrwrQ kwm]1] ibnu goivMd Avru jy cwhau dIsY sgl bwq hY Kwm]
khu nwnk sM q ry n mwgau my r o mnu pwvY ibsR w m]2]1]6]
okr[ N'vh J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
X[g X[ w^r[ w^ r[ r[w^ X[w^ r[o[/ r[ o[/ ; -
wkO O rT[ O O dkO OO OO B[ O O O
X[I - r[ - r[ r[w^ X[g X[w^ r[ o[/ ; -
mk O e[ O o BkO OO OO w O O O
w^w^ X[X[ Bh ;à ;à ;à - ;à o[/Ar[à r[à o[/A ;à
nt o[e S{ O w/ o? O ;z frB uk O b?
;à;à - ;àBh X[ - gg X[ - - X[w^ r[o[/ ;
fwb? O feqO gk O r[ D rk O OO wO OO O
x 0 2 0 3 4
92
nzsok
X[w^ r[w^ X[Bh X[Bh ;àBh ;ào[/A ;o[/A r[ào[/A r[à r[à r[à r[à
okO i[ O wkO Ob[ On B/ O Oe OG' Or o ; O
r[àr[à r[à r[àr[à w[à^r[à r[à X[ r[à r[à o[/A ;à ;à ;à
;r b so to eh O Sk O O w O O
;à;à ;à ;àBh X[ X[ g X[ - - X[w^ r[o[/ ;
;r b so t o eh Sk O O OO wO O
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) ;o[/ r[r[ o[/r[ o[/; X[IB[h ;o[/ r[r[ o[/r[ r[o[/ r[r[ o[/r[ o[/;
2) ;o[/ r[w^ gw^ X[g w^X[ w^r[ o[/r[ o[/; X[IXI[ X[IBIh BIhBIh ;;
3) w^X[ Bh;à o[/Ar[à o[/A;à r[ào[/A ;àr[à o[/A; Bh;à X[Bh ;ào[/A r[àr[à o[/A;à
4) gw^ X[X[ w^r[ o[/; r[r[ o[/; X[IBIh ;o[/ ;; w^X[ w^r[ o[/;
5) ;ào[/A r[ào[/A ;àBh X[Bh ;ào[/A ;àr[à o[/A;à BhBh X[g w^X[ w^r[ o[/;
to f I mhlw 9]
khau khw ApnI ADmweI] auriJE knk kwmnI ky rs nh kIriq pRB
gweI]1] rhwau ] jg JU T y kau swcu jwin kY qw isau ru c au p jweI ] dIn bM D
ismirE nhI kbhU ho q ju sM i g shweI]1] mgn rihE mwieAw mY ins idin
CutI n mn kI kweI] kih nwnk Ab nwih Anq giq ibnu hir kI
srnweI]2]1]31]
okr N'vh Mg skb
;EkJh
r[ r[r[ ;o[/ w^r[ r[r[ X[I X[I BI h BI h ;
e jT[ eO jkO ng Bh n X wk Jh
X[g X[X[ r[ X[g X[ r[ o[/ r[ o[/ ;;
T[ o fMU e BO e ek w Bh e/ o;
;à Bh X[ r[r[ o[/o[/ ;àBh X[g X[w^ r[o[/ ;
B j eh ofs gqG rkO OO OO OO Jh
x 0 2 0 3
93
nzsok
X[X[ g X[ w^w^ X[X[ Bh ;à -o[/A r[à r[à
ir M{ m/ eT[ ;kO u[ ik OfB e? O
r[à o[/A r[à ;à o[/A r[àr[à o[/A ;à Bh ;à
sk f;T[ O o[ u T[ g ik O Jh O
Bh ;à r[àr[à o[/A;à Bh;à BhX[ gX[ X[w^ o[/r[ o[/;
sk f; T[ O o[ O uO T[ O gO ikO OO JhO
x 0 2 0 3
skBKL-
1) ;o[/ r[r[ o[/; X[IBIh ;o[/ r[r[ o[/; X[IBIh r[o[/ ;;
2) r[r[ o[/r[ r[r[ o[/r[ r[r[ r[o[/ w^r[ o[/; X[IBIh ;;
3) ;r[ o[/r[ w^r[ o[/; X[g X[w^ r[o[/ r[r[ ;r[ o[/;
4) r[w^ X[g X[w^ r[r[ r[o[/ ;BIh X[IBIh ;o[/ r[r[ o[/;
5) r[w^ X[Bh ;o[/A r[àr[à r[à;à Bh;à r[ào[/A r[àr[à o[/Arà[ o[/A;
6) X[g X[w^ ;o[/ r[w^ X[Bh ;ào[/A r[àr[à o[/A;à BhX[ gg
X[w^ r[r[ o[/r[ w^X[ Bh;à o[/Ar[à ;àBh X[X[ w^r[ o[/;
7) ;ào[/A r[àr[à o[/Ao[/A ;àrà[ X[Bh ;ào[/A ;àBh ;à;à BhX[ gX[
w^r[ o[/r[ BhX[ gX[ w^r[ ;o[/ r[o[/ r[r[ X[IBIh ;;
tofI mhlw 5 Gru 5 dupdy
AYso gunu myro pRB jI kIn ] pMc doK Aru AhM rog ieh qn qy sgl dUir kIn ]
rhwau] bMDn qoir Coir ibiKAw qy gur ko sbdu myrY hIArY dIn] rUpu AnrUpu moro
kCu n bIcwirE pR y m gihE mo i h hir rM g BIn]1] py i KE lwlnu pwt bIc Ko e y
And icqw hrKy pqIn] iqs hI ko igR h u so e I pR B u nwnk so Twku r u iqs hI ko
DIn]2]1]20]
okr[ N'vh 9 wksok
;EkJh
r[ r[ o[/ o[/ ;; X[IBIh ; r[o[/ r[
n? ;' r[ B[ w/o' gqG ih ehO B
r[ w^ r[ X[ X[X[ g X[w^ X[g X[
gz u d' y no[ n jz O o' O r
X[X[ BhBh X[Bh ;à Bh X[g X[w^ r[o[/ ;
fJj sB s/ O ;r b d{ O Ofo ehO B
x 0 2 3
94
nzsok
r[ r[ w^ X[g X[w^ X[X[ BhBh ;à o[/A;à
pz X B s' O foO S'fo fpfy nk s/ O
o[/Ao[/A rà[ r[àr[à o[/Ao[/A ;à;à BhX[ X[Bh ;ào[/A ;à
r[ o e' ;p d[ O w/o? jhn o? O dhO B
r[àr[à wÂr[à o[/Ao[/A ;à BhBh X[g X[w^ r[o[/ ;
r[ o e' O ;p d[ w/o? jhn o? O dhO B
x 0 2 3
skBKL-
1) ;o[/ ;BIh X[I BIh ;o[/ r[r[ o[/; o[/r[ o[/; BIh;
2) r[r[ o[/; o[/r[ w^r[ X[g X[X[ w^r[ o[/o[/ ;;
3) r[w^ X[g X[w^ r[o[/ ;o[/ r[w^ r[r[ X[IBIh ;;
4) X[g X[w^ r[r[ o[/; o[/r[ w^X[ gX[ w^r[ o[/r[
5) X[Bh ;ào[/A ;àBh X[g X[X[ w^r[ ;o[/ r[r[ o[/;
6) Bh;à o[/rà[ o[/Ao[/A ;à;à X[Bh ;ào[/A r[àr[à o[/Ao[/A ;à;à
o[/Ar[à o[/A;à BhX[ gX[ w^r[ o[/r[ o[/o[/ X[IBIh ;;
7) X[Bh ;ào[/A r[àr[à o[/A;à ;àBh X[g X[w^ r[o/[ r[w^
r[r[ o[/; o[/r[ w^X[ gX[ X[w^ r[o[/ X[IBIh ;;
to f I mhlw 5 ]
siqgu r AwieE srix qu h wrI] imlY sU K u nwmu hir so B w icM q w lwih hmwrI ]1]
rhwau] Avr n sUJY dUjI Twhr hwir pirE qau duAwrI ] lyKw Coif AlyKY CUth
hm inrgu n ly h u au b wrI]1] sd bKisM d u sdw imhrvwnw sBnw dy i e ADwrI ]
nwnk dws sM q pwCY pirE rwiK ly h u ieh bwrI]2]4]9]
95
okr N' v h dkdok skb
;EkJh nz s ok
X[I ; ; o[/ r[ r[ ;àBh X[ g X[ Bh ;à
;fs r[ o nk O fJU nt o B ;{ M? O
o[/ r[ r[ o[/ ; ; ;àBh X[ X[ g g g
;o fD s[ jk oh O d{ O ih O mk j o
X[ X[ X[ g g g r[ào[/A ;à o[/A r[à r[à r[à
fw b? O ;{ O y[ jkO fo gfo T[ s T[
X[ X[ X[w^ r[ o[/ ; r[à ;à o[/A ;à ;à ;à
Bk w[ jfo ;' Gk O d[ n k O O oh O O
X[I ; ; o[/ r[ r[
fuz sk O bkO fj j
o[/ r[ o[/ ; BI h ;
wk O O oh O O
x 0 x 0
skBKL-
1) ;o[/ r[r[ w^X[ gX[ w^r[ o[/;
2) X[g X[w^ r[r[ o[/; X[IBIh ;;
3) ;o[/ r[w^ X[g X[w^ r[o[/ ;;
4) r[w^ X[g X[w^ r[o[/ r[r[ o[/;
5) X[g X[Bh ;àBh X[g X[w^ r[r[
;o[/ r[w^ X[g X[w^ r[r[ o[/;
96
okr[ p?okVh
p?okVh okr n;kXkoD ns/ ngqf;ZX okrK d/ tor ftZu nkT[Adk j?. wZX ekb
ftZu fJ; okr dhnK fizBhnK tzBrhnK gqufbZs ;B FkfJd jh fe;/ j'o okr dhnK
j'D. fJj fJe efmB okr j?. fJ;~ f;o\ T[Zu-e'Nh d/ ehosBeko jh F[ZXsk ;fjs
rk ;ed/ jB. pVh fwmk; j? fJ; okr ftZu. p?okVh ftZu fd;/rk fe ekfJnk
Brfo p;s jfo ;[ n kwh jfo fBoGT[ fBot? o [ fBoz e kok.. ekfJnk ;oho
p;fs j? ns/ ;op ;{y jfo Bkfw tvkJh dhtkBK dh ;wkgsh #s/ gfVQnk ikD
tkbk Fpd ;zs iBk fwfb jfo i;[ rkfJU.. fJ;/ okr ftu j?.
;[ o - foFG e'wb ns/ wfXnw shto, pkeh F[ZX
EkN - wkotk
iksh - teo-;zg{oB
;wK - (;zfXnk) fdB dk u"Ek gfjo
tkdh - rzXko
;z t kdh - X? t s
nko'j - BIh o/[ r g, w^ r, w^ X ;à
nto' j - ;à Bh X g, w^ r, g r, o/[ ;
w[Zy nzr - g X r, w^ X, w^ r, o[/ r, w^ r, o[/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh o[/ r, o[/ ;, BIh XI gI, wI^ XI, ;, BIh XI, BIh o[/ r, w^
r, r g, g X r, w^ X w^ r, o[/ r, w^ r, o[/ ;
ÀH g w^ r, g X g, w^ X ;à, ;à o[/A ;à, Bh o[/A, rà, wà^ rà
o[/A ;à, ;à o[/A Bh g, g X Bh g, X w^ r, g X r, g r,
o[/ r w^ r, o[/ ;
crxwribM d Bjnµ irdXM nwm Dwrxh ]

kIrqnµ swDsM g y x nwnk nh idR s tM i q jmdU q nh ]34]
ik® p w krM q go i bM d go p wlh sgl´ M ro g KM f xh ]
swD sM g y i x gu x rmq nwnk srix pU r n prmy s u r h ]59]
97
okr p?okVh wzrbkuoD ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
BIho/[r- w^ro[/;
tkOOO fjOOr[
;- ;-BIho/[ r-rr -r-- rrr- w^rr- g-r- o[/o[/ ;; -- w^ w ^ w ^ w ^ Xw^ro[/
o{O OOuo DkOofpz OdOO GiBzO fod:zO BkOwO Xko Dj OO ehosBz ;kOX;z
r- r- g-gggXXX rr w^ro[/o[/ ;; w^ - XX X-XX ;à - ;à ; à ;à ; à ; à BhBho[A/ rà wÂrào[/Ao[/A
r/ O DO BkBeBjfdq; Nz f s iwd{ s Bj feq O gke ozOsr' fpzOdr' gkbj ;rbzÓ o'ryzv
;à;à ;à-o[/ABh gg w^XBhBh gg XXXw^rrr w^w^rrr o[/o[/;; BIho[/rrw^ro[/o[/ ;-BIho[/rr w^r[o[/o[/;- BIho[r
/ rw^ro[o/ /[
Dj ;kOX;z r/fD r[DOo ws BkBe;ofD g{oBgo w/;[oj tkOOOfjOOr[ o{OtkOOO fjOOr[o{O tkOOOfjOOr[
;-
o{O
x 0 2 0 3 4
rwgu bYrwVI mhlw 5 Gru 1
sM q jnw imil hir jsu gwieE] ko i t jnm ky dU K gvwieE]1] rhwau ] jo
cwhq so e I min pwieE] kir ikrpw hir nwmu idvwieE]1] srb sU K hir
nwim vfweI] gu r pR s wid nwnk miq pweI]2]1]7]
okr p?okVh shB skb do[s b?n wksok 16
;EkJh
Bh - ;à X X Bh g X w^w^ w^ X w^ r o[/o[/ o[/; BI h
;z O s i Bk fw O fb jfo i O ;[ rk fJU iO ;[
r - - - - - o[/ - ;; - - - - - - -
rk O O O O O O O fJU O O O O O O O
g - g g w^ r w^ X ;à - ;à o[/A ;à Bh ;à;à -
e' O fN i B w e/ O d{ O y r tk O fJU O
x 2 0 3
nzsok
rà - o[/A - ;à ;à ;à - ;à Bh X X g gg w^ X
i' O uk O j s ;' O Jh O w fB gk fJU e fo
;à Bh X - g - g g w^ r g w^r o[/ ;; BI h o/[
fe o gk O O O j fo Bk O w[ fdO tk fJU i ;[
x 2 0 3
98
d{ i k nz s ok
g g g g X rw^ w^ X ;à - ;à ;à Bh o[/A - ;à
; o p ;{ O ykO j fo Bk O fw t vk O Jh O
Bho[/A rà rà - rà - rà o[/A o[/A o[/A o[/A ;à ;à - ;à -
r[ O o gq O ;k O fd Bk B e w fs gk O Jh O
;à Bh X - g - g g w^ r w^X w^ r o[/ BI h o[/
r[ o gq O ;k O fd Bk B e wO fs gk Jh i ;[
x 2 0 3
skBKL-
1) ;o[/ ;; XI; XIo/[ o[/r rr o[/o[/ ;;
2) o[/r w^X gw^ gg Xw^ ro[/ ;BIh ;;
3) w^X gg w^X Xw^ rw^ gg ro[/ ;;
4) w^X w^g Bhg ;à;à o[/A;à BhX w^r o[/;
5) ;ào[/A ràrà o[/Ao[/A ;à;à o[/ABh o[/Arà o[/A;à X;à
;ào[/A ràrà o[/A;à BhX w^r w^X gr o[/;
bY r wVI mhlw 4]
jip mn hir hir nwmu inq iDAwie] jo ieCih so e I Plu pwvih iPir dU K u n
lwgY Awie]1] rhwau] so jpu so qpu sw bRq pUjw ijqu hir isau pRIiq lgwie]
ibnu hir pRIiq hor pRIiq sB JUTI iek iKn mih ibsir sB jwie]1] qU byAMqu
srb kl pU r w ikCu kImiq khI n jwie ] nwnk srix qu m @ w rI hir jIau BwvY
iqvY Cfwie]2]6]
;EkJh
o[/r w^r o[/r o[/; BI h o[/ r g
iO fgO wO BO j fo j fo
Xg g g g w^r gr o[/ ; g X r - o[/ r w^ r
BkO w[ fB s fXnk OO fJ O i' O fJ O S fj ;' O
w^w^ ro[/ rr r o[/ r o[/ ; o[/Ao[/A ;à Bh g X g r g
JhO OO cO b[ gk O t fj fcfo d{ y[ B bk O r? O
w^ r BIho[/ rw^ gr w^r o[/ ;
nk O OO OO fJO OO O O
x 2 0 3
99
nzsok
;àBh Xg X r w^ X ;à ;à
;' O OO i g[ ;' O s g[
o[/A o[/Arà o[/A ;à X - ;à - Bh g r g ;à;à Bh X g
;k OO pq s g{ O ik O fi s[ j fo f;T[ O gq h O
Bh X r g w^w^ rr o[/r o[/;
O O fs b
rkO OO fJO OO
x 2 0 3
B'NL d{;oh gzesh fJ;/ nzso/ nB[;ko rkfJB eoBh j?.
bY r wVI mhlw 4]
hir jnu rwm nwm gun gwvY] jy koeI inMd kry hir jn kI Apunw gunu n
gvwvY ] 1]rhwau ] jo ikCu kry su Awpy su A wmI hir Awpy kwr kmwvY ] hir
Awpy hI miq dy v Y su A wmI hir Awpy bo i l bu l wvY ] 1] hir Awpy pM c qqu
ibsQwrw ivic DwqU pMc Awip pwvY] jn nwnk siqguru myly Awpy hir Awpy
Jgru cu k wvY ]2]3]
okr[ p?okVh J/e skb wksok-12 wZX b?n
;EkJh
g ro[/ -; BI h o[/ r w^ X r gr o[/ ;
j foi OB[ ok w Bk w r[ B rkO O t?
;à ;à;à ;à ;à -;à X Xo[/A o[/Ao[/A ;à;à ;à - -
i/ e'Jh fBz d Oe o/ Oj Ofo iB eh O O
;à;à ;à ;à g g gg rw&^ gw^ ro[/ ; - -
ng[ Bk O r[B[ B Or tkO OO t? O O O O
;à;à ;à - g g gg gw^ rw^ gw^ rg ro[/ ;
ng[ Bk O r[B[ B Or tkO OO OO OO t? O O
x 0 2 0 3 4
nzsok
g gg w^r gw^ r w^ X X ;à - o[/Ao[/A ;à
i' feS[ eo/ OO O ;[ nk O g/ O ;[nk wh
;ào[/A rà o[/A ;à ;à -;à BhX ;àBh o[/A ;à - -
jfo nk g/ ek o Oe wkO OO O t? O O
gg gg w^r gw^ r w^ X X ;à ;à o[/Ao[/A ;à
jfo nkO g/ O OO O jh w fs d/ t? ;[nk wh
100
;ào[/A rà o[/A ;à ;à -;à BhX ;àBh o[/A ;à ;à -
jfo nk g/ p' fb Op[ bkO OO O t? O -
;à;à ;à BhX g g -g X w^r g r o[/ ;
jfo nk g/ O p' b -p[ bk OO O O t? O
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) BIho/[ rr BIhXI gIwÎ wÎXI ;; BIho/[ rg w^r o[/r o[/o[/ ;;
2) rr o[/; BIhXI wÎXI ;o[/ BIho/[ rg Xr gg w^r gr o[/;
3) BhX ;àBh Xg w^r gr w^r w^X w^Bh w^;à BhX gr o[/;
4) Bho[/A ;à;à ràrà o[/A;à BhX gg w^r gr Xw^ rg rr o[/;
5) Bho[/A ràrà wÂrà o[/A;à gàrà wÂrà o[/A;à BhX gw^ gr w^r o[/;
bY r wVI mhlw 4] (720)

jip mn rwm nwmu insqwrw] ko t ko t M q r ky pwp siB Ko v Y hir Bvjlu pwir
auqwrw]1] rhwau] kwieAw ngir bsq hir suAwmI hir inrBau inrvYru
inrM k wrw] hir inkit bsq kCu ndir n AwvY hir lwDw gu r vIcwrw ]1] hir
Awpy swhu srwPu rqnu hIrw hir Awip kIAw pwswrw] nwnk ijsu ik® p w kry su
hir nwmu ivhwJy so swhu scw vxjwrw]2]4]
okr p?okVh Mg skb ftbzfps b?n

;EkJh
rw^
ifg
gw^ g- r- o[/- BI h - o[/- r- gw^XBh;à BhXgw^ro[/; BI h -
wO BO okO wO BkO w[ O fB- ;skOOO OOOOokOOO e' O
o[/o[/ r- rw^gw^ Xg gw^ g- rr o[/- ;- ;àBh
Ne' Nz O sOOo e/ O gkO gO ;fG y' O t? O jO
X- o[/Ao[/A ;àBh ;à - Bh- X- g- gw^rg ro[ / ; -
foO Gt iO b[ O gkO foT[ skO OOOO OOokO
x 2 0 3
101
nzsok
gw^
ekO
rr w^X ;à - ;à-;à;à ;à;à o[/Ao[/A Bh- X- g- rào[/A
fJnk Br foO pO;s jfo ;[nk OO whO OO jO
;à - BhX ;à;à BhX g- w^rr w^X ;àBh ;à rào[/A
foO fBo GT[ fBo t? O o[OfB oz O ekO ok jO
;à - BhX ;à;à BhX g- w^rr o[/; BI h o/ [ r o[ / r gw^ X ;à B hXgw^ r o[ / ;
foO fBo GT[ fBo t? O oOfB oz O ekOOOOOOO OOOOrkOOO
x 2 0 3
skBKL-
1) BIho[/ rg w^r gr o[/; BIhXI gIgI wI^XI BIhXI BIh;
2) BIho[/ ;; gr w^r o[/; w^X w^r o[/r w^r o[/;
3) gX rg w^X w^r o[/; w^X w^r o[/r w^r o[/;
4) w^X ;à;à Bho[/A rào[/A ;àBh Xg w^r gr o[/r o[/;
5) w^X ;àBh o[/Arà ràrà wÂrà o[/A;à BhX gw^ rg Xw^
ro/[ BIho/[ rg w^X w^r gr o[/; BIho/[ rr o[/;
;EkJh
;à BhX Bh Xg X gw^ g w^r
i fgO w BO ok OO w BkO
r w^ X X w^X Bho[/A ;àBh ;à ;à BhX Bh Xg X gw^ g w^r
O w[ fB ; skO OO OO ok i fg w BO ok OO w BkO
r r r w^r o[/ - ; - - BIho/[ r r o[/r w^w^ g -
O w[ fB ;O sk O ok O O e' O N e' Nz O so e/ O
w^X X g X Xw^ r w^r o[/; ;à ;à ;à ;à ;àBh X w^ r
gkO g ; fG y' O O t? O jfo G t i b[ gkO O fo T[
rw^ XBh rào[/A ;à;à ;àBh Xg w^r o/[;
skO OO OO OO OO OO okO OO
x 2 0 3
102
nzsok
g X rr w^ X - X w^X
ek O fJnk B r O fo OO
;à ;à;à ;à rà o[/Ao[/A o[/A ;à - ;à ;à ;àrà rà ràrà rà rà rà
p ;s j fo ;[nk O wh O j fo fBO o GT[ O fB o
wÂ rà o[/A BhBh o[/A - ;à - ;à ;à ;à Bh XX X g g
t? O o[ fBoz ek O ok O j fo fB o GT[ O fB o
X w^ g rr o[/ - ; -
t? O o[
fBoz ek O ok O
x 2 0 3
skBKL-
1H BIho[/ ;; BIhXI gIgI wÎXI ;; BIho[/ ;;
2H BIho[/ rr BIhr o[/; BIhXI BIhr BIho[/ ;;
3H BIho[/ rr ro[/ w^r rr BIho[/ ro[/ ;;
4H ro[/ BIho[/ r; rg rw^ w^r o[/BIh o[/;
5H rg w^r gw^ gr Xg w^r rr o[/;
6H w^r gr w^X gw^ rw^ w^X rw^ X;à
7H gr w^X rg w^r w^X ;à;à BhX gg
8H X;à BhX gw^ r;à o[/A;à BhX gw^ gr
9H w^X BhX ;à;à o[/A;à Bho[/A ràrà o[/ABh o[/A;à
10H BhX gw^ gr w^X Bho[/A ;à;à Bho[/A ràrà
o[/A;à BhX gw^ XX gw^ rr o[/BIh o[/;
11H gr w^X ;à;à Bho[/A ràrà o[/A;à BhX gg
w^r gr X;à o[/A;à BhX gw^ gr o[/;
12H w^X ;à;à Bho[/A ràrà o[/ABh ràrà o[/A;à BhX
gw^ gr w^X Xg w^r gr BhIo[/ ;;
103
bY r wVI mhlw 4]
hir jnu rwm nwm gun gwvY] jy koeI inMd kry hir jn kI Apunw gunu n
gvwvY ] 1]rhwau ] jo ikCu kry su Awpy su A wmI hir Awpy kwr kmwvY ] hir
Awpy hI miq dy v Y su A wmI hir Awpy bo i l bu l wvY ] 1] hir Awpy pM c qqu
ibsQwrw ivic DwqU pMc Awip pwvY] jn nwnk siqguru myly Awpy hir Awpy
Jgru cu k wvY ]2]3]
okr p? o kVh skb co' d ;s
;EkJh
g X r g w^ gr
j fo i B[ ok OO
o[/ BI h o[/ rg w^ r BIho[/ r r r o[/ ; BI h o[/
w Bk O wO r[ B rkO t? i/ e' Jh fBz O d
r r g X g g w^r g o[/A Bh ;à rào/[A Bh g
e o/ j fo i B ehO O n g[ Bk OO r[ B[
g X ;à Bh X gw^ gr o[/;
Bk r tk O O OO t? O OO
x 0 2 0 3 4
nz s ok
X r g w^ X w^X
i' O fe S[ e o/ O
;à ;à Bh o[/A rà ràrà o[/A ;à Bh o/[A rà gàrà o[/A ;à
O ;[ nk O g/ ;[nk O wh j fo nk OO g/ O
rà o/[A ;à Bh X w^ X g XX gX g w^ r -
ek O o Oe wk O t? O jfo nkO g/ O O O
g r X w^ r - gr o[/;
ek O o e wk O t? O OO
x 0 2 0 3 4
bY r wVI mhlw 4]
mn imil sM q jnw jsu gwieE] hir hir rqnu rqnu hir nIko gu i r siqgu i r
dwnu idvwieE ]1] rhwau] iqsu jn kau mnu qnu sBu dyvau ijin hir hir nwmu
su n wieE] Dnu mwieAw sM p Y iqsu dy v au ijin hir mIqu imlwieE ]1] iKnu
ikM i cq ik® p w krI jgdIsir qb hir hir hir jsu iDAwieE] jn nwnk kau
hir By t y su A wmI du K u hau m Y ro g u gvwieE]2]2]
104
okr[ p? o kVh uko skb
;EkJh
r g w^ r g X r o[/ w^ r o[/ ;;
w B fw fb ;z s i Bk i ;[ rk fJU
BIhBIh o[/o[/ BIhBIh BI h o[/ r w^ r Bh gX g gg
jfo jfo os B[ o sB[ j fo Bh OO e' r[fo
;à;à ;à Bh g X r g r w^ r o[/ ;
;fs r[ fo dk O B[ fd tk O fJU O O
x 0 2 0 3 4
nzsok
w^w^ X r gg w^ X ;à ;à Bh o[/A ;à ;à;à
fs;[ i B eT[ w B[ s B[ ; G[ d/ tT[
o[/A ;à o[/Ao[/A ràrà o[/A ;à Bh g X r w^r o[/;
fi fB jfo jfo Bk w[ ;[ O Bk O fJU OO
x 0 2 0 3 4
rwgu bYrwVI mhlw 5 Gru 1
sM q jnw imil hir jsu gwieE] ko i t jnm ky dU K gvwieE]1] rhwau ] jo
cwhq so e I min pwieE] kir ikrpw hir nwmu idvwieE]1] srb sU K hir
nwim vfweI] gu r pR s wid nwnk miq pweI]2]1]7]
okr p? o kVh dkdok skb
;EkJh nz s ok
o[/ r o[/ ; BI h o[/ X ;à w^X ;à ;à o[/A
;z s i Bk fw fb i' uk OO j s ;'
r w^ r g g - rà rà o[/A ;à ;à -
jfo i ;[ rk fJU O Jh w fB gk fJU O
X g r w^ r - ;à Bh gX X r g
e' fN i Bw e/ O efo fe oO gk j fo
o[/ABh g w^r r o[/ ; w^ r ro[/ ; ; -
d{ O y rO tk fJU O Bk w[ Ofd tk fJU O
x 0 x 0
105
skBKL-
1) BIho[/ rr o[/; BIho[/ ro[/ rr
2) rw^ Xg gr w^r o[/; BIh;
3) BIho[/ rg w^r gr o[/; ;;
4) rw^ Xg w^r o[/r rr o[/;
5) w^X ;à;à Bho[/A ràrà o[/A;à ;àBh
Xg w^r gr o[/; BIhr o[/;
bYrwVI mhlw 4]
jip mn hir inrM j nu inrM k wrw ] sdw sdw hir iDAweIAY su K dwqw jw kw AM q u
n pwrwvwrw]1] rhwau] Agin kuMt mih aurD ilv lwgw hir rwKY audr
mM J wrw] so AY s w hir sy v hu my r y mn hir AM i q Cfwvxhwrw]1] jw kY ihrdY
bisAw my r w hir hir iqsu jn kau krhu nmskwrw] hir ikrpw qy pweIAY hir
jpu nwnk nwmu ADwrw]2]5]
okr p? o kVh skb o{ g e
;EkJh nzsok
g X g X w^ gr o[/; g w^r g w^X ;à o[/A ;à
i fg O w B jO foO n rO fB e[zO N w fj
BI h o[/ r; gw^ r o[/ ; Bh o[/A rà Bh rà o[/A ;à
fB oz iB[ fBoz ek ok O T[ o X fb t bk rk
r r g w^ X g g rà rà wÂrà o[/A - ;à -
; dk ; dk O j fo j O foO ok O y? O
X w^ r g r o[/ ; Bh X g Bh X ;à ;à
fXnk Jhn? ;[y dk O sk O T[ d o wz O Mk ok
;à Bh o/[A Bh X w^X g
ik O ek nz O s[ B
X w^ r g r o[/ ;
gk O ok tk O ok O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) BIho/[ ;; BIho[/ rr gr w^r o[/;
2) rw^ gg gr w^g w^r o[/o[/ ;;
3) Xg w^r gr w^r rr o[/o[/ ;;
4) gw^ rw^ XBh ;àBh Xg gr o[/;
5) w^X BhX ;ào[/A ;à;à ;ào[/A ràrà o[/A;à
Bh;à ;àBh Xg w^r gr o[/o[/ ;-
106
okr[ fsbzr
fsbzr pVk gqf;ZX wB'jo ns/ ;ob okr j?. fJ; okr ~ ;kXkoD ;q's/
th pVh ;"yh soQK gSkD b?Ad/ jB. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih ftZu fsbzr okr d/
f;ob/y j/m d' okr T[gbZpX jB- fsbzr ns/ fsbzr ekch. pkpotkDh ftZu @gkg
eh izR#, @i'oh wzr? dkB#, @os ek e[zr{#, @nrd gV? ;?skB#, nkfde Fpd jB
i' fGnkBe fdqF pDkT[Ad/ jB go @fgnko/ ek okfJ;k# j'D eoe/ gow/Fo dh bhbk
;wM ifrnk;{ wB GkD/ ftZu fNedk j?.
;[ o - foFG s/ X?ts tofis, d'B'A fBFkd, pkeh ;ko/ F[ZX
EkN - ywki
iksh - n" V t-n" V t
tkdh - rzXko
;z t kdh - fBFkd
nko'j - ; r, w g, Bh ;à
nto' j - ;à B[h g, w r, ;
w[Zy nzr - BIh ; r w g, B[h g, r w r, ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh ;, r ;, B[I h gI, BIh ;, BIh ; r, w r.
r w g B[h g, B[h g r w r, w g w r, w r, ;
ÀH r w g, B[h g, B[h g w g Bh ;à, g Bh ;à rà, wà rà,
;à, Bh ;à B[h g, g B[h g w g r w r, w r, ;, BIh ;
slo k mÚ 5] (519)
mn mih icqvau icqvnI au d mu krau au i T nIq]
hir kIrqn kw Awhro hir dy h u nwnk ky mIq]1]
okr fsbzr ftbzfps b?n uko skb
;EkJh
B[h-g- B[ h grw
tkOOO fjOOr[
r ; ;;;; rrwr wwgg g--- rrww ggBhBh ;à ;à Bh;àràwà ràràBh-
o{ O wBwfj fustT[ fusOt BhOOO T[ d w[ e oT[T[fm Bh s jfoeho sBekO
;à--Bh ;à-;à;à ;àà;à;à;à B[hB[hg- B[hgrw r ; - rwgB[hgwrw r-;-rwgB[h gwrwr-;- rwgB[hgwrw
nkOOj o'Ojfo d/j[BkO Bee/O whOOO O s O tkOOOOOfjr[ o{OOOtkOOO OOfjr[o{OOO tkOOOOOfjr[
r- ;-
o{ O OO
x 0 2 0 3 4
107
iqlµ g mhlw 5] (724)
mIrW dwnW idl so c ] mu h bqy min qin bsY scu swh bM d I mo c ]1]rhwau ] dIdny
dIdwr swihb kCu nhI ies kw molu] pwk prvdgwr qU Kuid Ksmu vfw
Aqo l u ] 1] dsœ g IrI dy i h idlwvr qU h I qU h I ey k ] krqwr ku d riq krx Kwlk
nwnk qy r I ty k ]2]5]
okr[ fsbzr J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
;à ;à Bh ;à B[ h g - r - w g -g
wh oK dk O BK O O fd O b ;' Ou
r w r r ; BI h BI h BI h ; BI h ; ;
fd b ;' O u fd O b ;' O u O
; r ; r w r w g w gB[h gw r
w[ j p s/ w fB s fB p ;? O OO O
;à;à ;à ;à B[ h - g rw gB[h gw gBh ;àBh ;à;à
;u[ ;k j pz O dh w' O OO OO OO uO OO
x 0 2 0 3 4
nzsok
Bh ;à rà ;à rà ;à Bh ;à rà ;à Bh ;à
dh O d B/ O dh dk O o ;k fj p
rà wà rà ;à B[ h B[ h B[ h gr B[hg rw r -
e S[ B jh fJ ; ek w' O OO OO b[ O
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) BIh; r; B[IhgI gIBIh ;r wr gr w; r; BIh; rw rr
2) rw gg B[hg rw ;r wg B[hw gBh ;àB[h gw rw r;
3) gw B[hg wr r; BIh; rr wr gw B[hg rw rr ;;
4) ;r wr gB[h gg B[hg wg Bh;à B[hg ;àB[h B[hg gw wr
5) r; ;r wg B[hw gB[h gg gw wr r; BIh; rr ;;
6) rBIh ;r wB[h gBh ;à;à B[hg wg wr rw ;r wr BIh;
rw rr ;BIh ;r wg Bh;à rà;à Bh;à B[hg rw rr ;;
7) rà;à Bh;à B[hg rw gB[h wg Bh;à B[hg rw rr BIh; ;r
rw gBh ;à;à B[hg rw gBh ;àB[h wg rr ;BIh ;r ;;
108
okr fsbzr shB skb wksok 16
;EkJh
B[hg wr ;r wg ;à B[ h g r - w
whO OO oKO OO O dk BK fd O b
r - - - - r B[hg wr rw gBh ;à B[ h g rw r r
;' O O O O u whO OO oKO OO O dk BK fdb ;' u
; r ; r w r w g w g g g g B[ h w g
w[ j p s/ w fB s fB p ;? ; u[ ;k O j O
- ;à - Bh ;à -;à
O pz O dh w' Ou
x 2 0 3
nzsok
- - - r - w gB[h gw g -
O O O dh O d B/ O OO O O
Bh Bh ;à Bh ;à - ;à ;à g Bh ;à rà ;à Bh ;à -
dh dk O o ;k O fj p e S[ B jh fJ ; ek O
B[ h - g - r w r - g Bh ;à rà ;à Bh ;à -
w' O O O b[ O O O e S[ B jh fJ ; ek O
;àB[h B[hg gw gBh ;àrà ;à -
w' O OO OO OO b[ O OO
x 2 0 3
skBKL-
1) ;r gIBIh ;r ;; r; rBIh ;r ;;
2) r; rBIh ;B[Ih gIBIh ;r wr ;BIh ;;
3) rw rr r; BIh; rw rr ;BIh ;;
4) wg B[hw gr wr ;BIh ;r w; r;
5) gB[h wg r; rw gB[h gw rBIh r;
6) B[hg wg Bh;à B[hg ;àB[h gr rw r;
7) gBh ;àrà rà;à Bh;à rw gr rw ;;
8) gw gr wr B[hg B[hw gw ;àBh ;àg
B[hg rà;à ràBh rw gw rw r; BIh;
109
9) B[hg rw rr ;r wg B[hw gBh ;àrà
;àBh ;àB[h gr wg rr wr ;BIh ;;
10) ;r rw wg gBh Bh;à ;àrà r; wr
gw B[hg ;àBh rà;à ràB[h wg rw r;
11) ;r wr gw r; B[hg wg B[hg rw
wg gBh Bh;à rà;à B[hg wr ;BIh ;;
iqlµ g Gru 2 mhlw 5 ] (723)

qu D u ibnu dU j w nwhI ko i e] qU krqwru krih so ho i e] qy r w jo r u qy r I min ty k ]
sdw sdw jip nwnk eyk]1] sB aUpir pwrbRhmu dwqwru] qyrI tyk qyrw
AwDwru ] rhwau ] hY qU h Y qU ho v nhwr] Agm AgwiD aU c Awpwr] jo qu D u sy v ih
iqn Bau duKu nwih] gur prswid nwnk gux gwih]2] jo dIsY so qyrw rUpu ] gux
inDwn go i vM d AnU p ] ismir ismir ismir jn so i e] nwnk krim prwpiq
ho i e]3] ijin jipAw iqs kau bilhwr] iqs kY sM i g qrY sM s wr ] khu nwnk
pR B lo c w pU i r] sM q jnw kI bwCau DU i r]4]2]
okr fsbzr Mg skb
;EkJh
;àBh ;à ;à;à B[ h g rw gBh ;àrà ;à ;à
;G T{ gfo gk o pq j w[ O dkO sk o[
r BIh; rBIh ; r ;àB[h B[hg rB[h gw r;
s/ ohO OO N/ e s/ O okO nkO XkO o[ O
x 2 0 3
nzsok
;à;à rà ;à B[ h w g rà gBh ;à ;à
s[X[ fp B[ d{ ik O Bk jhO e' fJ
;àrà ;à Bh ;à B[ h w gg B[hg gBh ;à
s{ O e o sk o[ e ofj ;' j' O fJ
;àrà ;àB[h g rw B[hg ;à B[hg rw r; BIh;
s{ O eO o skO o[ O e ofj ;' O j' O fJO
x 2 0 3
110
skBKL-
1) ;r wg wr gB[h gw rw r; gB[h gw rw
2) rw gB[h gw rw r; rw gBh ;àB[h gw rw
3) gB[h gw rw gw rw r; gBh ;àrà ;àBh ;à -
4) B[hB[h gB[h B[hg B[hB[h gB[h gw rw r; rw r;
5) rw gBh ;àB[h gw rw gBh ;àrà ;àB[h gBh ;à;à
iqlµg mhlw 1 Gru 2 (721)

Bau qy r w BWg KlVI my r w cIqu ] mY dy v wnw BieAw AqIqu ] kr kwsw drsn kI
BU K ] mY dir mwgau nIqw nIq]1] qau drsn kI krau smwie] mY dir mwgqu
BIiKAw pwie]1]rhwau ] ky s ir ku s m imrgmY hrxw srb srIrI cV@ x w] cM d n
Bgqw jo i q ieny h I srby prmlu krxw]2] iGA pt BWfw khY n ko i e] AY s w
Bgqu vrn mih ho i e] qy r Y nwim invy rhy ilv lwie ] nwnk iqn dir BIiKAw
pwie]3]1]2]
okr fsbzr skb o{ge
;EkJh nzsok
; r r r r w rw r r ww g - Bh -
sT[ O do ; B eh OO G T[ s/ o k GK O r O
g g -g wB[h g w r ;à- ;à Bh- ;à - gB[h gw
eo T[ O; wkO O fJ O yb Vh w/ok uh O s[O OO
rw gBh ;à;à B[ h - g g gBh ;à ;àrà rà Bh ;à -
w? O OO dfo wk O r s[ w? O O Od/ tk O Bk O
g r w r - ;- BIh; ;à B[ h g r w r -
Gh fy nk gk O fJO OO GfJ nk n sh O s[ O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) r; BIh; gIBIh gI; BIh; rr BIh;
2) BIh; rBIh BIh; r; BIhBIh ;r BIh;
3) ;r wg wr r; B[hg rw rr
4) rw gr wr r; B[hg rw rr
111
5) gBh ;àw gBh ;à r rw gB[h wg
6) gB[h g;à rà;à Bh;à B[hg rw rr
;r wBIh ;r wg BIh; rw r;
7) ;àrà ;àrà ràrà ;àB[h wB[h gr wg
wr r; BIh; rw rr ;BIh ;;
iqlµg mhlw 5 Gru 3 ]

imhrvwnu swihbu imhrvwnu] swihbu myrw imhrvwnu] jIA sgl kau dyie
dwnu ] rhwau ] qU kwhy fo l ih pR w xIAw qu D u rwKY g w isrjxhwru ] ijin pY d wieis
qU kIAw so e I dy i e AwDwru ]1] ijin au p weI my d nI so e I krdw swr] Git Git
mwlku idlw kw scw prvdgwru ] 2] ku d riq kIm n jwxIAY vfw vy p rvwhu ]
kir bM d y qU bM d gI ijcru Gt mih swhu ] 3] qU smrQu AkQu Ago c ru jIau ipM f u
qy r I rwis] rhm qy r I su K u pwieAw sdw nwnk kI Ardwis]4]3]
okr fsbzr skb o{ge
;EkJh nzsok
B[ h -r -w g -g g gg rà Bh ;à rà BhBh ;à -
fw Oj Oo tk OB[ ;k fjp[ s{ ek j/ v' bfj O -
g -r -w r - r - B[hg rw g B[hB[h B[ h r r
fw Oj Oo tk O B O gq k O ODh nk s[X[ ok y? rk
gIB[ Ih gIBIh ;BIh r r - - - ;r ;r wr wB[h g g
;kO Ofj Op[ w/ ok O O - f;o Oi OB jkO O o[
g -r -w r - r - rà Bh ;à rà Bh ;à B[hg
fw Oj Oo tk O B[ O fi fB g? dk fJ f; s{ O
rw g- -Bh BhBh BhBh - - rw g - B[ h B[ h r r
ihn OO O; rb eT[ O O OO eh nk ;' Jh d/ fJ
;à - B[hg ;à ;àB[hgw r - - ;r ;r wr wg wB[h g
d/ O fJ dk OOOO B[ O O nkO OXk OO OO OO o[
x 2 3 x 2 3
112
nwmdyv jI (727)
mY AMDuly kI tyk qyrw nwmu KuMdkwrw ] mY grIb mY mskIn qyrw nwmu hY ADwrw ]1]
rhwau ] krImW rhImW Alwh qU gnˆ Ø I ] hwjrw hjU i r dir py i s qU M mnˆ Ø I ]1]
drIAwau qU idhMd qU ibsIAwr qU DnI ] dyih lyih eyku qUM idgr ko nhI ]2] qUM dwnW
qUM bInW mY bIcwru ikAw krI ] nwmy cy suAwmI bKsMd qUM hrI ]3]1]2]
okr fsbzr shB skb wksok 16

;EkJh
g;à Bh;à B[ h g g g gB[h gw rw g
w? O OO nz O X[ b/ OO OO OO eh
- r - w g - g g w - - - r ; BI h ;
O N/ O O e O s/ ok Bk O O O w[ y[z O d
; - ; - - - r w g - g gB[h gB[h gw r w
ek O ok O O O w? r oh O p w? O OO OO w ;
r - ;r ;r ; - g Bh ;àrà rà - - rà Bh - Bh
eh O BO OO O O s/ ok BkO O O O w[ j? O n
;à - ;à - -
Xk O ok O O
x 2 0 3
nzsok
g Bh - Bh - - - - Bh
e oh O wK O O O O o
;à - - Bh ;à - g;à Bh;à B[ h g g - - g r w
jh O O O wK O nO OO bk O j O O s{ O r
g - - - - - B[ h g Bh - - - - - - -
BhA O O O O O jk i ok O O O O O O j
rà - wà rà ;à - ;à ;à B[ h B[ h g - g g r w
i{ O O O fo O d fo g/ O O O f; s{ z O w
g - - - - - ;à ;à B[ h B[ h g - g g r w
BhA O O O O O d fo g/ O O O f; s{ z O w
r - - - ; -
BhA O O O O O
x 2 0 3
113
okr[ ;{jh
;{jh fJZe ngqufbs okr j?. g[oksB, wZXekbhB iK nkX[fBe ;zrhs gqEk ftZu
fJ; okr dk T[b/y BjhA fwbdk. eJh tkoh ;{jk okr ~ ;{jh wzfBnk ikD bZr g?Adk
j? idfe fJ; soQK j? BjhA. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftZu ;{jh okr ftZu jh pkDh
T[gbpZX j?. ;{jh T[sFkj dk okr j?. ;{jh ;{chnK dk fgqn okr j?. ;[jkr ns/
;[jkrD dk fJZE/ pj[s toBD j?. ;[uih, r[Dtzsh, e[uih, e[VwkJh ns/ bktK fJ;/
okr ftZu jB. fit/A fJ; okr ftZu ;[jkrD dhnK fBFkBhnK dZ;hnK fst/A gqG{
fwbD dhnK fBFkBhnK th dZ;hnK jB, J/e i'fs d[fJ w{osh# j'Dk jh n;b
t;b j?.
;[ o - d'B'A fBFkd, pkeh ;ko/ F[ZX
EkN - fpbktb
tkdh - gzuw
;z t kdh - FVi
nko'j - ; o/ r w g, Bh X Bh ;à
nto' j - ;à B[h X g, w r, o/ r o/ ;
w[Zy nzr - ;à B[h g, w r o/ r, w r o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, o/ ;, BIh ;, B[Ih XI gI, BIh XI BIh ;, o/ r w r, o/ r
w g, X g B[h g, o/ r w g, w r o/ r w r, o/ ;
ÀH o/ r w g, Bh X Bh ;à, o/A ;à g Bh ;à o/A ;à, o/A rà wà
rà o/A ;à, ;à B[h X g, r w g B[h X g, g w r o/ r,
o/ ;
mÚ 3] (785)
sU h vIey inmwxIey so shu sdw sm@ w il ]
nwnk jnmu svwrih Awpxw ku l u BI Cu t I nwil ]2]
114
okr ;{jh ftbzfps b?n uko skb
;EkJh
wro/;
tkOfjr[
o/ ; ;-o/o/ r o/rwg wr B[h-Xg o/rwg wro/; g gg gBh XBh
o{O ;{ O jth J/ fBOwkDh J/O ;' O ;j[ ;dkO; w`kOOfb Bk Be iB w[ ;
;à - ;ào/A ;à ; à ; à - ;à B [ h Xg o/ r wg wrg- ;à ; à B [ h Xg wro/ ; o/ r ww g-o/ r wwgg o/ r ww
tkO ofj nkgDkO e[b[GhO S[ONhO BkOfbO ;{jthJ/fB wkDhJ/O tkOfjr[ o{OtkO fjr[o{O tkOfjr[
g-
o{
x 0 2 0 3 4

rwgu sUhI bwxI syK PrId jI kI] (794)
qip qip lu i h lu i h hwQ mro r au ] bwvil ho e I so shu lo r au ] qY sih mn mih
kIAw rosu ] muJu Avgn sh nwhI dosu]1] qY swihb kI mY swr n jwnI] jobnu
Ko i e pwCY pCu q wnI]1]rhwau ] kwlI ko i el qU ikq gu n kwlI] Apny pR I qm ky
hau ibrhY jwlI] iprih ibhUn kqih suKu pwey] jw hoie ik®pwlu qw pRBU
imlwey ] 2] ivDx KU h I mu M D ieky l I] nw ko swQI nw ko by l I] kir ikrpw pR i B
swDsM i g my l I] jw iPir dy K w qw my r w Alhu by l I]3] vwt hmwrI KrI au f IxI]
KM i nAhu iqKI bhu q u ipeIxI] au s u aU p ir hY mwrgu my r w] sy K PrIdw pM Q u sm@ w ir
svyrw ]4]1]
okr ;{jh shB skb wksok 16

;EkJh
r o/ r w
s? O ;k O
g g g ; ; o/ ; ; ; o/ ; ; ;à B[ h X g
fj p eh w? ;k o B ik Bh B ik Bh i' p B[ y'
B[ h X g gB[h X g w r ; o/ ; ;
fJ gk S? gS[ sk Bh w? ;k o B ik Bh
x 2 0 3
115
nzsok
rà o/ A ;à B[ h
s fg s fg
X g w r Bh X Bh o/ A ;à Bh ;à;à ;à ;à o/ A o/ A rà
b[ fj b[ fj jk O E w o' O oT[ O pk O t fb
o/ A rà o/ A ;à ;à B[ h X g wg BhX BhBh ;à
j' O Jh O ;' O ; j[ b' O OO oT[ O
x 2 0 3
skBKL-
1) ;o/ rw wr gg gB[h Xg wr o/ ;
2) o/ w gB[h Xg Xw gr o/o/ ;BIh ;;
3) wg B[hX gg BhX Bhg wr o/o/ ;;
4) ;ào/A ;à;à B[hX gB[h Xg ;o/ ro/ ;;
5) ;àB[h Xg o/A;à B[hX gw ro/ wr o/ ;
6) wg BhX Bh;à o/A;à gB[h Xg wr o/ ;
7) wr gg BhX Bhg wr gg wr o/ ;
8) ;o/ wr o/ ; ;; gBh ;à;à B[hX gg
go/A ;àB[h Xg wr gw ro/ ;o/ BIh;
9) wr gg B[hX gg ;àB[h Xg o/ r gw
ro/ ;o/ wr gB[h Xg wr o/ ; BIh;
10) gBh ;ào/A rào/A ;à;à B[hX gB[h Xg wg
wg gBh ;ào/A ;àB[h gB[h Xg wr o/ ;
11) o/A;à Bh;à B[hX wg BhX Bh;à o/A;à Bh;à
;àB[h Xg g;à B[hX gw wr gr o/ ;
116
okr ;{jh S'Nk shB skb wksok 16
;EkJh
;o/ r - w g g BhX Bh
s? O O O ;k fj p ehO w?
;à - B[ h X g - w r ; ;r o/ r w r g -
;k O o B ik O Bh O i' Op O B[ y' O fJ O
g B[ h X g gB[h Xg wr o/ ;
gk S? g S[ skO OO BhO OO
x 2 0 3
nzsok
w w g g Bh Bh ;à ;à
s fg s fg b[ fj b[ fj
rào/A ;ào/A rà o/ A ;à Bh ;à;à ;à ;à ;à ;à ;à B[ h X g g
jkO OO E w o' O oT[ O pk O t fb j' O Jh O
o/ r wX gX w r gg g w w g g Bh Bh ;à ;à
;' O ;O j[ O b' O oT[ O s? O ; fj w B w fj
rào/A ;ào/A rà o/ A ;à Bh ;à ;à ;à ;à ;à ;à B[ h X g g
ehO OO nk O o' O ;[ O w[ M[ n t r B ; j
o/ r wX gX w r g g ;à ;à ;à ;à B[ h X g g
Bk O jhO OO d' O ;[ O w[ M[ n t r B ; j
g B[ h X g gB[h Xg wr o/ ;
Bk O jh O d' O OO ;[ O OO
x 2 0 3
jy guru iJVky q mITw lwgY jy bKsy q gur vifAweI]25] gurmuiK bolih so Qwie
pwey mnmu i K ikCu Qwie n pweI]26] pwlw kkru vrP vrsY gu r isKu gu r dy K x
jweI]27] sBu idnsu rY i x dy K au gu r u Apu n w ivic AKI gu r pY r DrweI]28]
Anyk aupwv krI gur kwrix gur BwvY so Qwie pweI]29] rYix idnsu gur crx
ArwDI dieAw krhu my r y sweI]30] nwnk kw jIau ipM f u gu r U hY gu r imil
iqR p iq AGweI]31] nwnk kw pR B u pU i r rihE hY jq kq qq go s weI]32]1]
117
okr[ ;{ j h efjotk skb
;EkJh
ro/ o/ ; gI; ;o/ o/ r wr o/ -
i/ O r[o[ fMV e/ O sO OO O O
gr o/ ; ; - wr g ro/ ;
whO mkO bk O r? O O OO O
;à ;à B[ h - X - g -g
i/ py ;/ O O O O Os
gB[h Xg g w r o/ w r
r[ o tfv nk O Jh O O O
x 0
nzsok
;ào/A rào/A ;à - B[ h B[hX X -g
r[ o w[fy p' O bfj OO O O;'
;ào/A rào/A ;à Bh ;à - - -
EkO fJO gk O J/ O O O
;à ;à B[ h B[ h X - g -
wB w[fy fe S[ O O O O
gB[h Xg w w o/ rw r r
EkO fJB gk O Jh OO O O
x 0
sU h I] (793)
jo idn Awvih so idn jwhI] krnw kU c u rhnu iQru nwhI] sM g u clq hY hm BI
clnw] dU i r gvnu isr aU p ir mrnw]1] ikAw qU so i eAw jwgu ieAwnw] qY
jIvnu jig scu kir jwnw]1] rhwau] ijin jIau dIAw su irjku AMbrwvY ] sB
Gt BIqir hwtu clwvY] kir bMidgI Cwif mY myrw] ihrdY nwmu sm@wir svyrw]2]
jnmu isrwno pMQu n svwrw] sWJ prI dh ids AMiDAwrw] kih rivdws
indwin idvwny ] cy q is nwhI du n IAw Pn Kwny ] 3]2]
118
okr ;{jh Mg skb
;EkJh
B[hB[h X B[ h XX g ;o/ rw gg wr o/ ;
fenk O s{ ;'fJ nk ik OO r[fJ nkO BkO
w r o/o/ ; o/ r ww ww rg w w
s? ih tB[ ifr ;u[ efo ikO OO Bk O
x 2 0 3
nzsok
w gg BhX Bh - g ràrà o/ A - ;à
i' fdB nkO tfj O ;' fdB ik O jh
o/ A o/ A rà wàrà o/ A ;à ;à;à B[hX ww gBh ;à
eo Bk e{ O O u[ oj B[ O fEo[ BkO jh
;à B[hB[h gB[h X g wr g ;o/ r w
;z r[ u bs j? O jw Gh ub Bk O
g B[hB[h B[hB[h X g ;o/ rw gg wr o/ ;
d{ for tB[ f; o T{ O gO foO wo BkO
x 2 0 3
skBKL-
1) ;o/ ;; ;B[Ih XIgI BIhXI BIh; o/ r gr wr o/ ;
2) o/ ; ro/ wr gw gr o/ ; o/ r wg wr o/ ;
3) gw ro/ ;o/ rw gw BhX Bhg wr gr o/ ;
4) wr gg BhX Bh;à ;àB[h Xg wr gw ro/ ;;
5) gB[h Xg wr gBh ;àB[h Xg o/ r wr o/o/ ;;
6) ;o/ rw gB[h Xg ;àB[h Xg wr gw ro/ ;;
o/ r wr gw gg gB[h Xg ;àB[h Xg wr o/ ;
7) wr gg B[hX gg wg Bh;à o/ A o/ A ;àBh ;àB[h Xg
wr gB[h Xg o/A;à B[hX rw B[hX gw ro/ ;;
119
rwgu sU h I mhlw 5 Gru 5 pVqwl
pRIiq pRIiq gurIAw mohn lwlnw] jip mn goibMd eykY Avru nhI ko lyKY sMq lwgu
mnih Cwfu du i bDw kI ku r IAw]1] rhwau ] inrgu n hrIAw srgu n DrIAw Aink
koTrIAw iBMn iBMn iBMn iBn krIAw] ivic mn kotvrIAw] inj mMdir iprIAw]
qhw Awnd krIAw] nh mrIAw nh jrIAw]1] ikrqin ju r IAw bhu ibiD
iPrIAw pr kau ihrIAw] ibKnw iGrIAw] Ab swDU sM i g prIAw ] hir du A wrY
KrIAw] drsnu krIAw] nwnk gu r imrIAw] bhu i r n iPrIAw ]2]1]44]
okr ;{jh gVskb J/e skb
;à ;à ;à B[hX g -g B[ h B[ h B[ h Xg w -w
gq h O fs gq h O O Ofs gq h O fs gq h O O Ofs
X X Xg wr o/ r ;o/ gg g - - - -
gq h O Ofs gq h O OO Ofs r[ o h nk O O O O
;o/ r wr g g g B[hX Xg gw wr o/ ;
w' O j BO bk b Bk w' O jO B bkO b Bk
x 0 2 0 3 4
o{ g e skb
rà o/Arà -o/ A ;à ;à;à gB[h Xg
i fgw OB r' fpz d J/ O e? O
rà o/Arà -o/ A ;à Bh ;à ;à
n to[ OB jh e' b/ y?
;à ;àg B[hX gg rw g g
;z O sbk Or[ wB fjO Sk v[
gB[h -X -g gB[h Xg gB[hXg wro/;
d[ f p OXk Oeh e[oh OO nkOOO OOOO
x 2 3
Mg skb
ww gg BhBh ;à - rào/A ràwà ràrà rào/A ;à
fBo r[B joh nk O ;o r[B Xoh nkO O
;à;à ;ào/A B[hX g B[hB[h XX gg rw gg g
nfB ee' moh nk fGzB fGzB fGzB fGB eoh nk
x 2 0 3
120
uko skb ftbz f ps
;à ;à B[hB[h XX gg g w r ; o/ r wg Bh;à
ft fu wB e'N toh nk fB i wz dfo fgoh nkO
rà wà rà o/A;à B[hB[h Xg gg rw g BhBh ;à;à rào/A;à
s jk nk Bd eoh nkO Bj woh nk Bj ioh nkOO
x 0 2 0 3 4
dhguz d h skb
rào/A o/A;à ;à B[ h B[ h X;à B[hX gg r w g B[hX Xg g
feo sO fB i[ oh nkO OO pj[ fp fX fc ohO nkO O
wg gBh BhBh Bh Bh Bh Bh gBh ;àrà rào/A ;à Bh ;à ;à
gO oO eT[ fj oh nk O fpy BkO OO fx oh nk O
x 2 0 4
shB skb do[s b?n
w w g g Bh - - Bh ;à ;à ;àrà o/A;à ;àB[h Xg wr o/ ;
n p ;k X{ ;z O O fr g oh OO OO nkO OO OO OO
;à ;à gg B[ h X o/ r gg o/ w r o/ o/ w ro/ ;BIh ;
j fo d[ n k o? y oh nk do ; B[ e oh nkO OO OO O
;à ;à ;à Bh ;à ;à - - rà o/ A o/Arà wàgà ràwà o/Awà rào/A ;àBh
Bk O B e r[ o O O fw oh OO OO nkO OO OO OO
;à ;à ;à ;à B[ h X g w r o/ w r o/ w ro/ ;BIh ;
p j[ fo B O O O O fc oh O O nkO OO OO O
x 2 0 3
sU h I mhlw 1 su c jI ]
jw qU qw mY sBu ko qU swihbu myrI rwis jIau ] quDu AMqir hau suiK vsw qUM AMqir
swbwis jIau ] BwxY qKiq vfweIAw BwxY BIK au d wis jIau ] BwxY Ql isir sru
vhY kmlu PulY Awkwis jIau] BwxY Bvjlu lµGIAY BwxY mMiJ BrIAwis jIau] BwxY
so shu rM g u l w isPiq rqw gu x qwis jIau ] BwxY shu BIhwvlw hau Awvix jwix
mu e IAwis jIau ] qU shu Agmu Aqo l vw hau kih kih Fih peIAwis jIau ] ikAw
mwgau ikAw kih su x I mY drsn BU K ipAwis jIau ] gu r sbdI shu pwieAw scu
nwnk kI Ardwis jIau ] 2]
121
okr[ ;{jh ;[uih J/e skb wksoK-12 do[s b?n
;EkJh
r o/
ik O
w - r ; - o/ BI h - ; - o/ r
s{ O O O O O sk O w? O ; G[
o/ r w r w g w g Bh X Bh Bh
O e' O O O O O O O O O O
;à - - - gB[h Xg wr o/ ; ; - w g
s{ O O O OO OO OO OO O O ;k O
Bh X Bh - ;à - ;à - - - rà o/ A
fj p[ O O w/ O oh O O O ok O
;à ;à - o/ A Bh ;à g B[ h X g
O f; O ih T[ O O O O O
x 0 2 0 3 4
nzsok
B[ h B[ h
s[ X[
X g - - ;à - - B[ h X g o/ A o/ A -
O O O O nz O O s fo O jT[ O
o/ A rà wà rà o/Arà -o/ A ;à - - - g w
;[ fy O t ;kO OO O O O O sz { O
w r o/ r w g - - - g rà -
O O nz O s fo O O O ;k pk O
o/ A rà - wà rà - - - - -
O f; O ih T[ O O O O O
x 0 2 0 3 4
T[mkB @;kfjp[ w/oh okf; ihT[..#
rwgu sU h I mhlw 1 ku c jI
mM\u kucjI AMmwvix fosVy hau ikau shu rwvix jwau jIau] iek dU ieik
cVM d IAw kau x u jwxY my r w nwau jIau ] ijn@ I sKI shu rwivAw sy AM b I CwvVIey i h
jIau ] sy gu x mM \ u n AwvnI hau kY jI do s Dry a u jIau ] ikAw gu x qy r y ivQrw
hau ikAw ikAw iGnw qyrw nwau jIau] iekqu toil n AMbVw hau sd kurbwxY qyrY
jwau jIau ] su i enw ru p w rM g u l w mo q I qY mwixku jIau ] sy vsqU sih idqIAw mY
iqn@ isau lwieAw icqu jIau ] mMdr imtI sMdVy pQr kIqy rwis jIau] hau eynI
122
to l I Bu l IAsu iqsu kM q n bY T I pwis jIau ] AM b ir kU M j w ku r lIAw bg bihTy
Awie jIau ] sw Dn clI swhu r Y ikAw mu h u dy s I AgY jwie jIau ] su q I su q I Jwlu
QIAw Bu l I vwtVIAwsu jIau ] qY sh nwlhu mu q IAsu du K w kU M DrIAwsu jIau ] qu D u
gux mY siB Avgxw iek nwnk kI Ardwis jIau] siB rwqI sohwgxI mY
fo h wgix kweI rwiq jIau ]1]
okr ;{jh e[uih S'Nh shB skb
;EkJh
-o/ -BIh -BIh
Owz OR[ Oe[
;; - - -B[h B[hX gB[h Xw -r w Xg rgr o/ro/ ;- -o/ -BIh -BIh
uih O O Onz wkO tfD Ov' O; V/ OO OOO OOO OO Owz OR[ Oe[
;; - - -B[h B[hX gB[h Xw -r w - - o/w B[hB[h - - -X
uih O O Onz wkO tD OV' O; V/ O O jT[ feT[ O O OO
g wg gBh BhBh ;à -Bh ;à -g ;àBh gB[h Xo/ rw g- -o/ -BIh -BIh
O ;j[ okO tfD ik OO T[ Oih T[ O OO OO OO OO Owz OR[ Oe[
;; - - -B[h B[hX gB[h Xw -r w - - - wg Bh;à gBh ;àBh
uih O O Onz wkO tfD Ov' O; V/ O O O fJe d{O fJfe Ou
;à
;à - -Bh o/A - o/ A rà - wàrà ;à wà o / A B[h- wg ;à -
o/A
Vz O Odh nk O eT[O D[ik D? w/ok BkO T[ih T[ O jT[ feT[ ;j[ oktfD ikT[ ihT[
x 2 0 3
nzsok
wr
fiB`h
;o/ - - wr g- wX -g B[hX ;à - -B[h Xg wr ;o/ wr o/ wg
;yh O O ;j[ okO OO OO OO OO OO OO Oft nkO OO O ;/ O
BhX Bh - Bh;à wào/ wào/Ao/A o/ A Bh ;à - -
nz O ph O SkO t VhJ/ fj ih T[ O O jT[ feT[ ;j[ oktD ikT[ ihT[
x 2 0 3
sU h I mhlw 5 gu x vM q I]
jo dIsY gurisKVw iqsu iniv iniv lwgau pwie jIau] AwKw ibrQw jIA kI guru
sjxu dy i h imlwie jIau ] so e I dis au p dy s Vw my r w mnu Anq n kwhU jwie
jIau ] iehu mnu qY kU M fy v sw mY mwrgu dy h u bqwie jIau ] hau AwieAw dU r hu cil
kY mY qkI qau srxwie jIau] mY Awsw rKI iciq mih myrw sBo duKu gvwie jIau]
iequ mwrig cly BweIAVy gu r u khY su kwr kmwie jIau ] iqAwgy N mn kI mqVI
123
ivswryN dUjw Bwau jIau] ieau pwvih hir drswvVw nh lgY qqI vwau jIau] hau
Awphu bo i l n jwxdw mY kihAw sBu hu k mwau jIau ] hir Bgiq Kjwnw bKisAw
gu i r nwnik kIAw pswau jIau ] mY bhu i V n iqR s nw Bu K VI hau rjw iqR p iq
AGwie jIau ] jo gu r dIsY isKVw iqsu iniv iniv lwgau pwie jIau ] 3]
okr ;{jh r[Dtzsh skb o{ge

;EkJh nzsok
wr o/;à
jT[ i' O
o/ ; ; - - - r wr Bh ;à - rào/A ràwà rào/A o/A;à
nk fJnk O O O d{ oj[ O dh ;? O OO OO OO r[ o
g - B[hX g -w ro/ rào/A Bh Bh;à - - - - ;ào/A
ufb O OO e? OO OO w? O Of; yVk O O O O fs;[
Bh - - - o/A;à B[hB[h - o/Agà o/Awà rào/A ;à Bh ;à -
seh O O O w? O seh O fBft fBft OO bk O rT[ O
- - g;à B[hX g gX gw B[ h -w -g Bh - ;à
O O w? O seh O sT[ O; gk OfJ Oih T[ O O w? seh
gw ro/ rw g- -w ro/ rg T[mkB @w? seh sT[ ;oDkfJ ihT[..#
Oo DkO fJih T[ O OO OO w? O
gBh Bh Bh;à BhBh - - -
nkO ;k OO oyh O O O
Bh;à o/ABh ;àBh o/A;à rào/A ;à -
fufs OO OO OO OO wfj O
g g;à -B[ h Xg B[ h -X g
w/ok ;G' OO OO d[y[ OO O
-g wro/ rw g- -w ro/
Or tkOO fJih T[ O OO OO
x 2 3 x 2 3
124
sUhI mhlw 4 ] (773)
hir pihlVI lwv privrqI krm idR V wieAw bil rwm jIau ] bwxI bR h mw vy d u
Drmu idR V hu pwp qjwieAw bil rwm jIau ] Drmu idR V hu hir nwmu iDAwvhu
isimRiq nwmu idRVwieAw ] siqguru guru pUrw AwrwDhu siB iklivK pwp gvwieAw]
shj Anµ d u ho A w vfBwgI min hir hir mITw lwieAw ] jnu khY nwnku lwv
pihlI AwrM B u kwju rcwieAw ]1]
okr ;{ j h skb o{ g e gfjbVh bkt
wr
jfo
o/ ; BI h ; - ; wr
gfj b Vh bk O t go
o/ ; BI h ; ; ; -;
fto sh O e o w Ofdq
;o/ - ;BIh ; - - ;
VkO O OO fJnk O O pfb
;o/ rw ro/ r o/ ; - -
okO OO wih T[ OO O O
wr o/ ; BI h BI h ; -g
pkO Dh O pq j wk t/ Od
w r o/ r o/ ; ; -
Xo w[ fdq V OO j[ O
;o/ o/ ; BI h BI h ; ;o/
gkO g s ik fJnk O pfb
rw ro/ o/ ; ; - - -
okO OO wih T[ O O O
wg BhX Bh ;à - - -
Xo w[ O fdq Vj[ O O O
wg BhX Bh ;à - ;à -
jfo BkO w[fX nk O tj[ O
125
;à ;à ;à B[ h Xg - -g
f; fwq fs Bk w[ O O fdq
o/ r wX gw rg - -
Vk O OO OO fJnk O O
gg BhX Bh ;à ;à B[hX gg
;fs r[ O o[ r[o[ g{ okO Onk
g BhX Bh ;à - - -
ok OO O Xj[ O O O
;à ;à ;à B[ h Xg - -g
;G feb fty gk gO O Or
g r w g - - -
tk O O fJnk O O O
; ; BI h ; ; ; ;
;j i n Bz O d[ O
r w r g g g g
j' nk tv Gk O rh wB
gB[h Xg w w Xg wr ;
jfo jO fo wh OO mkO O
;o/ o/ ;BIh ; - - -
bkO O OO fJnk O O O
; ; BI h ; ; ; ;
iB[ e j? Bk O B e[
r w r g g g -g
bk O t g fj bh -nk
gB[h X g w Xg wr ;
oz O O G[ ek OO i[ O Oo
;o/ o/ ;BIh ; ; ; ;
ukO O OO fJnk O O O
x 2 3
126
hir dU j VI lwv siqgu r u pu r Ku imlwieAw bil rwm jIau ] inrBau BY mnu ho i e
haumY mYlu gvwieAw bil rwm jIau ] inrmlu Bau pwieAw hir gux gwieAw hir
vyKY rwmu hdUry ] hir Awqm rwmu pswirAw suAwmI srb rihAw BrpUry ] AMqir
bwhir hir pR B u ey k o imil hir jn mM g l gwey ] jn nwnk dU j I lwv clweI
Anhd sbd vjwey ]2]
okr ;{jh skb o{ge d{iVh bkt
B[hX
jfo
g g g g gg rr ww
d{ i Vh bk Ot ;fs r[o[
g g g g g g -
g[o y[ fw bk fJnk O O
;o/ o/ o/g w ro/ - ;;
g[o y[ Ofw bk fJnk O pfb
;o/ o/ ;BIh ; - - -
okO w ihO T[ O O O
B[hX XX Xg g g g g
fBo GT[ OO G? O wB[ O
Xg r -w g - g -
j' O O OfJ jT[ O w? O
; o/ ; g gg wr o/ ;
w? b[ r tk fJnk pO fb
;o/ o/ ;BIh ; - - -
okO w ihO T[ O O O
gg BhX Bh ;à ;à ;à ;à
fBo wb[ GT[ gk O fJnk O
gg BhX Bh ;à ;à - -
jfo r[ O D rk fJnk O O
;à;à ;à ;à gB[h X g -g
jfo t/ y? okO O w[ Oj
g r w g g g g
d{ O O o/ O O jfo
127
g BhX Bh ;à ;à ;à -;à
nk sO w ok O w[ Og
g BhX Bh ;àrà o/A;à ;à -
;k fonkO O ;[nk OO wh O
;à ;à ;à B[ h Xg - gg
;o p ofj nk OO O Go
B[hX g rw g - - -
g{ O O OO o/ O O O
; ; -BI h ; - ; ;
nz s Ofo pk O j fo
r w r g g g g
jfo gq G[ J/ O e' fwb
gB[h X g w -r ; o/
jfo i B wz OO r b
o/ o/ ;BIh ; - - -
rk O OO J/ O O O
; ; ; ; ; ; ;
iB Bk Be d{ O ih O
r w g g g g -
bk t u bk O Jh O
gB[h X g w Xg wr o/ ;
nB j d ;p OO dO Ot
o/ o/ ;BIh ; - - -
ik O OO J/ O O O
x 2 3
128
hir qIjVI lwv min cwau BieAw bYrwigAw bil rwm jIau ] sMq jnw hir mylu
hir pwieAw vfBwgIAw bil rwm jIau ] inrmlu hir pwieAw hir gu x gwieAw
mu i K bo l I hir bwxI ] sM q jnw vfBwgI pwieAw hir kQIAY AkQ khwxI ]
ihrdY hir hir hir Duin aupjI hir jpIAY msqik Bwgu jIau ] jnu nwnku boly
qIjI lwvY hir au p jY min bY r wgu jIau ]3]
okr ;{jh skb o{ge shiVh bkt
;à
jfo
B[ h X g g -g - ;à
sh i Vh bk Ot O wfB
;à ;à B[hX g - - -g
uk T[ GO fJnk O O Op?
gX X -g w -r o/ ; ;
okO O Ofr nk OO OO pfb
o/ r w w g - -
ok O wih T[ O O O
;à ;à B[hX Xg - - -
;z s iO BkO O O O
;à ;à o/A;à B[hX Xg g g
jfo w/ Ob[ jfo gkO fJnk tv
gB[h Xg wr o/ o/ ; - ;;
GkO OO Orh nk OO O pfb
;o/ o/ ;BIh ; - - -
okO w ihO T[ O O O
gg BhX Bh ;à ;à ;à -
fBo wb[ jfo gk O fJnk O
g BhX Bh ;à - ;à -
jfo r[ O D rk O fJnk O
rào/A o/ A ;ào/A Bh;à -B[ h X g
w[fy O p' O bhO OO O jfo
g BhX Bh ;à - - -
pk OO O Dh O O O
129
g BhX Bh ;à - - g
;z sO i Bk O O O
g BhX Bh ;à - ;à ;à
tv GkO rh gk O fJnk jfo
rào/A o/ A ;ào/A B[ h -X g -g
eEh n? nO e OO E Oe
g BhX Bh ;à - - -
jk OO O Dh O O O
w w - w w r o/
fjo d? O j fo j fo
g g g g g g g
jfo X[ B T[ g ih jfo
gB[h X g wX gX w ro/
igh n? O wO O; s feO
;o/ o/ ;BIh ; - - -
GkO r[ ihO T[ O O O
; ; ; ; ; ; ;
iB[ Bk Be[ p' O b/ O
r w rw g g g g
sh ih OO bk O t? jfo
gB[h X g w ro/ o/ ; -;
T[ g i? O wB OO OO Op?
;o/ o/ ;BIh ; - - -
okO O r[ih T[ O O O
x 2 3
130
hir cau Q VI lwv min shju BieAw hir pwieAw bil rwm jIau ] gu r mu i K
imilAw suBwie hir min qin mITw lwieAw bil rwm jIau ] hir mITw
lwieAw my r y pR B BwieAw Anidnu hir ilv lweI ] mn icM i dAw Plu pwieAw
su A wmI hir nwim vjI vwDweI ] hir pR i B Twku i r kwju rcwieAw Dn ihrdY
nwim ivgwsI ] jnu nwnku bo l y cau Q I lwvY hir pwieAw pR B u AivnwsI ]4]2]
okr ;{jh skb o{ge uT[EVh bkt
rào/A
jfo
;à Bh Bh ;à - ;à rào/A
uT[ E Vh bk O Ot wfB
;à Bh Bh ;à - - -
;j i[ G fJnk O O O
;à ;à ;à gB[h g;à B[hX gg
jfo gk O fJnk OO OO pfb
g r -w g g g g
ok w Oih T[ O O O
;à ;à ;à B[ h B[ h X g
r[ o w[ fy fwfb O nk O;[
;à ;à o/A;à B[ h B[hX Xg g
Gk fJ OO j fo wfB sfB
o/g wg rw o/ r r- ; ;
wh OO mkO bkO fJnk p fb
; o/ ;BIh ; - - -
ok w ihO T[ O O O
wg BhX Bh o/ A ;àBh ;à -
jfo whO mk bk OO fJnk O
;à
g BhX Bh o/ A ;àBàh ;à -
w/ o/ O gqG Gk OO fJnk O
;à ;à ;à B[ h Xg - g
nB fd B[ j foO O fbt
B[hX r w g - - -
bkO O O Jh O O O
131
g BhX Bh ;à - - ;à
wB fuzO fd nk O O cb[
g BhX Bh ;àrà o/Arà o/A;à -
gk fJnk ;[nk OO OO whO O
;à ;à ;à B[ h Xg - -g
jfo Bk Ofw tO ihO O Otk
B[hX r w g - - -
XkO O O Jh O O O
gB[h X g g g r w
jfo gq fG mk O e[ fo
gB[h X g g ;àB[h Xg -
ekO i[ o uk OO fJnk O
;o/ o/ o/g wg rw o/ r ;;
XB fjo d? O BkO OO fwO Oft
;o/ o/ ;BIh ; - - -
rkO O OO ;h O O O
; ; ; ; - ; -
iB[ Bk Be[ p' O b/ O
r w r g g g g
uT[ O Eh bk O t? jfo
gB[h X g w ro/ ; ;
gkO O fJnk gq G[ O O nft
;o/ - ;BIh ; - - -
BkO O OO ;h O O O
x 2 3
132
okr[ fpbktb[
fpbktb okr pj[s gqf;ZX ns/ g[oksB okr j?. brGr jo/e rqzE B/ fJ;
okr dk T[b/y ehsk j?. gqG{ fwbkg T[gozs g?dk j'Jh fBokbh ][Fh nkswe f}zdrh
d/ ;\o ftZu i' T[bk; y/Vk nkBzd g?dk eodh j? T[;/ dk pj[sk toDB fJ; okr
ftZu T[ukoh pkDh ftZu j?. go d{i? GkfJ fpbktb B j'tJh fi; d/ w[y ftZu
Bkw j? fpbktb[ T[BQK ~ ;'Gdk j?.
fpbktb sp jh ehihn? , ip w[ y j' t ? Bkw..
okr Bkd ;pd ;' j D/ ik bkr? ;jfi fXnkB..
;[ o - ;ko/ F[ZX
EkN - fpbktb
tkdh - X? t s
;z t kdh - rzXko
nko'j - ;, o/ r, w g, X, Bh ;à
nto' j - ;à Bh X, g, w r, o/ ;
w[Zy nzr - r o/, r g X g, w r, w o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, o/ r, w g, o/ ;, BIh XI gI, XI BIh ; o/ ;, o/ r w r,
o/ r w g w r, r w g, X g, o/ r w g w r, w o/ ;
ÀH o/ r w g, X X g, X Bh ;à, X Bh ;à o/A ;à, ;à o/A rà,
wà rà o/A rà, wà gà wà rà, o/A ;à, ;à Bh X X g, g X w
g w r, o/ r w r, o/ ;
mÚ 3 ]
iblwvlu qb hI kIjIAY jb mu i K ho v Y nwmu ]
rwg nwd sbid so h xy jw lwgY shij iDAwnu ]
133
okr fpbktb ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
rwo/r gwro/
tkOOO fjOOr[
; - ;o/ r-rw o/r wg Xg wr wr rw o/ ;
o{ O fpO OObkt b[O OO OO sO pO jhO O O
;à;à BhX gw r rrgg BhXBhBh ;à;X à g wr rgXBh ;à;à-;à XBh;ào/A ;àBh;à-
ehO Oih n?O O ipw[fy j'Ot?O BkOOO w[O okrkBkd ;pOfd ;'OOO jD/OO
rà-ràwà o/A-;à- Bh;àXBh ;à-;à- Bh-Bh;à ;àBhXg rrrw o/-;- rwo/rgwro/ ;rwo/r gwro/; rwo/rgwro/
ikOOO bkOr?O ;jfifX nkOB[O ikOOO bkOr?O ;jfifX nkOBO tkOOOOOfjr o{tkOOO OOfjr[o{ tkOOOOOfjr[
;
o{
x 0 2 0 3 4
moih mCulI qum nIr quJ ibnu ikau srY ] moih cwiqRk qum@ bUMd iqRpqau muiK prY]
mu i K prY hrY ipAws my r I jIA hIAw pR w npqy ] lwfly lwf lfwie sB mih imlu
hmwrI ho i e gqy ] cIiq icqvau imtu AM D wry ijau Aws ckvI idnu crY ] nwnku
pieAM p Y ipR A sM i g my l I mCu l I nIru n vIsrY ]4]
okr fpbktb[ shB skb wksok 16
;EkJh
rw o/ r g X- gw g Bh
w' O fj w S[ bhO OO s[ w
;à - X g r w o/ ; rw o/ rw o/ gg w r o/
Bh O O O o O O O s[ O M fpO B[ feT[ O O ;
; - - - XIBIh ;gI XIBIh ;- rw o/ r g X- gw g Bh
o? O O O OO OO OO OO w' fj uk O fsq O eO s[ w`
;à - X g r w o/ ; rw o/ rw o/ g w r o/
pz{ O O O d O O O fsq O g sT[ O w[ fy O g
; - - - XIBIh ;gI XIBIh ;-
o? O O O OO O OO OO
x 2 0 3
nzsok
g g - g Bh X Bh Bh
w[ fy O g o? O j o?
;à;à - - ;à ;à o/ A ;à - ràrà - - ràwà o/ A - ;à -
fgnk O O ; w/ O oh O ihn O O jhO nk O O O
134
X - Bh Bh ;à - - - ;à - ;à ;à X - g -
gq k O B g s/ O O O ih O n jh nk O O O
r - r rw o/ - ; -
gq k O B gO s/ O O O
x 2 0 3
skBKL-
1) ;o/ rw gw rw gw rw ro/ ;;
2) rw o/ ; ;o/ rw gw rw o/o/ ;;
3) ro/ wr o/ ; BIh; gw rw ro/ ;;
4) rw o/ ; rw gg gX wg rw o/ ;
rg XBh ;ào/A ;à;à ;à;à Xg rw o/ ;
5) rg wr ww o/ ; gg wr o/ ; ;;
;; BIhXI BIhBIh ;; o/ r wr o/o/ ;;
6) gw rw o/o/ ;; XX gw rw o/ ;
;o/ ro/ rg Xg wr o/o/ ;BIh ;;
7) ;àBh Xg BhX gX Xg rw wr o/ ;
gw rw gX Bh;à ;àBh Xg wr o/ ;
8) ;o/ rw gX gw rw gw ro/ ;-
;o/ ;w rw o/ ; gw rw ro/ ;;
rwgu iblwvlu mhlw 5 Gru 4 dupdy

<> siqgur pRswid]
kvn sMjog imlau pRB Apny] plu plu inmK sdw hir jpny]1] crn kml pRB
ky inq iDAwvau] kvn su miq ijqu pRIqmu pwvau]1] rhwau] AYsI ik®pw krhu pRB
my r y ] hir nwnk ibsru n kwhU by r y ]2]1]19]
okr fpbktb[ Mg skb
;EkJh
o/A;à Bh;à BhX gw r rr r rw o/ ;
uo BO Oe wb O gqG e/ fBs fXnk tT[
o/ A o/ A o/A;à BhBh o/ A o/ A ;à Bh o/ A ;à;à Bh ;à
et OB O;[ wfs fi s[ gq h sw[ gk tT[
x 2 0 3
135
nzsok
gg Bhg r r rr rà ràwà o/ A ;à ;à
et B;z i' r Ofw bT[ gqG ng B/ O
o/ A o/ A BhBh ;à;à X -g r rw o/o/ ; ;
gb[ gb[ fBw y O; dk jfo ig B/ O
x 2 0 3
iblwvlu mhlw 9 ]
hir ky nwm ibnw duKu pwvY] Bgiq ibnw shsw nh cUkY guru iehu Bydu bqwvY ]1]
rhwau ] khw BieE qIrQ bRq kIey rwm srin nhI AwvY] jog jg inhPl iqh
mwnau jo pR B jsu ibsrwvY ] 1] mwn mo h do n o kau prhir go i bM d ky gu n gwvY ]
khu nwnk ieh ibiD ko pR w nI jIvn mu k iq khwvY ] 2]2]
okr[ fpbktb[ J/e skb wksok-12 wZX b?n
;EkJh
;à ;à X g r ww o/ ;; ro/ rg gw wr
j fo e/ O Bk wfp Bk d[y[ gkO OO OO t? O
XI BI h ; o/ r gg w rr ;àBh Xg wr o/ ;
G r fs fp Bk ;j ;k Bj u{ O OO e? O OO
o/ A ;à Bh X g - w w ro/ rg gw wr
r[ o[ fJ j[ G/ O d[ p skO OO OO t? O
x 0 2 0 3 4
nzsok
gg rr g wr rw o/ g X Bh ;à o/ A ;à
ejk GfJ U shO OO o E pq s eh O J/
o/ A ;à XBh ;àrà wào/A ;àBh ;àX g rw o/ - ;
ok O wO ;O oO fBO BO jh nkO O O t?
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) ;o/ rw gw rw gw ro/ ;BIh rw o/ ; XIBIh ;o/ ;;
2) rw o/ ; BIh; XIBIh ;o/ rw gw rw o/ ; XIBIh ;o/ ;;
3) gX gw rw o/ ; rg Xg wr ;o/ wr rw o/o/ ;;
4) XBh ;ào/A ;àBh ;à;à rg Xg rw o/o/ XIBIh ;o/ rw o/ ;
5) ;ào/A ràwà o/A;à Bh;à ;àBh Xo/A ;àBh Xg rw ro/ rBIh r;
136
6) XBh ;ào/A ;àBh ;à;à Xg wr BhX gw r;à BhX gw ro/
rw gX Bh;à o/Arà wào/A ;àrà wào/A ;àX gw rw o/o/ ;;
7) ;ào/A ;à;à BhX gg gX Bh;à ;ào/A ;à;à ;ào/A ràwà o/A;à Bh;à
o/Arà wàrà o/A;à Bh;à ;à;à Xg rw o/ ; ;o/ rw ro/ ;;
iblwvlu mhlw 1 ]
m nu mMdru qnu vys klµdru Gt hI qIriQ nwvw] eyku sbdu myrY pRwin bsqu hY bwhuiV
jnim n Awvw]1] mnu byiDAw dieAwl syqI myrI mweI ] kauxu jwxY
pIr prweI] hm nwhI icMq prweI]1] rhwau ] Agm Agocr AlK Apwrw icMqw
krhu hmwrI] jil Qil mhIAil Birpuir lIxw Git Git joiq qum@wrI ]2] isK
miq sB buiD qum@wrI mMidr Cwvw qyry ] quJ ibnu Avru n jwxw myry swihbw gux gwvw
inq qyry]3] jIA jMq siB srix qum@wrI srb icMq quDu pwsy ] jo quDu BwvY soeI
cM g w iek nwnk kI Ardwsy ] 4]2]
okr fpbktb[ s/ o K wksoK skb
;EkJh
;à ;à X g r rr rg XBh ;à ;àX -g w r
w B[ p/ fX nk dfJ nkO Ob ;/ shw/ Ooh wk Jh
rw o/ r g wr g w r r rw o/ - ; -
eT[ OD[ ik OO O O D? gh og ok O Jh O
rg BhX Bh ;à ;à -;à ;ào/A ràwà o/A;à Bh;à Xg rw o/ ;
jw BkO jh fuz s Og okO OO OO OO OO OO
JhO
x 0 2 0 3 4
nzsok
g g BhX BhBh BhBh ;à ;à;à ;ào/A ràwà o/ A ;à Bh ;à
w B[ wz O do[ sB[ t/ ;e bz O OO O O d o[
;à;à ;à X g g gX r - - rg w r -
xN jh sh o fE BkO O O O OO tk O O
;à ;à ;àBh Xg w r - g - Bh ;àBh Xg wr
xN jh shO OO o fE O Bk O tk OO OO OO
x 0 2 0 3 4
iblwvlu mhlw 5 ]
dws qyry kI bynqI ird kir prgwsu] qum@rI ik®pw qy pwrbRhm doKn ko
nwsu ] 1] crn kml kw Awsrw pR B pu r K gu x qwsu ] kIrqn nwmu ismrq rhau
jb lgu Git swsu ] 1] rhwau ] mwq ipqw bM D p qU h Y qU srb invwsu ] nwnk pR B
srxwgqI jw ko inrml jwsu ]2]7]71]
137
okr fpbktb[ Xwko skb 14 wksok
;EkJh
g w r w o/ o/ ;
u o B e w b ek
r o/ w g w r - r - g X X g gg
nk O O ; ok O O gq O G g[ o y r[D
w r wo/ o/ - ; - gg g g X - Bh -
sk O OO O O ; O eho s B Bk O w O
;à;à ;à;à -Bh ;à;à - X g Bh Bh Bh;à X X g w
f;w os Oo jT[ O O O i p OO b r[ x fN
rw o/ r g w rw o/ ;
;kO OO O ;[ OO O O
x 2 0 3
nzsok
g -X Bh ;à X X Bh
dk O; s/ o/ O eh O
;à - o/ A ;à - Bh X o/ A rà wà o/ A o/ A ;à ;à
p/ O B sh O O O fo O d e fo g o
o/ A ;à Bh X - g - r g X Bh ;à o/ A o/ A
rk O O O O ;[ O fo O d e fo g o
;à Bh X g wr o/ ;[
rk O O O O ;[ O
x 2 0 3
skBKL-
1) ;o/ ;; XIBIh ;o/ rw o/o/ ;BIh ;; rw gw rw o/o/ XIBIh ;;
2) o/ ; BIh; ro/ ;o/ wr o/ r gw rw Xg wr ;o/ o/ r rw o/ ;
3) o/ r wg XBh ;àBh XBh ;ào/A ;àBh ;à;à ;àX Bh;à BhX gw rw o/ r
4) gX BhX gw rw rg wr rw o/ ; gX Xg gw wr ro/ o/ ;
5) XBh ;ào/A ràwà gX Bh;à o/Arà wà r wX Bh;à BhX g;à Xg rw o/ ;
iblwvlu mhlw 9 ]
hir ky nwm ibnw duKu pwvY] Bgiq ibnw shsw nh cUkY guru iehu Bydu bqwvY ]1]
rhwau ] khw BieE qIrQ bRq kIey rwm srin nhI AwvY] jog jg inhPl iqh
mwnau jo pR B jsu ibsrwvY ] 1] mwn mo h do n o kau prhir go i bM d ky gu n gwvY ]
khu nwnk ieh ibiD ko pR w nI jIvn mu k iq khwvY ] 2]2]
138
okr fpbktb[ skb o{ g e
;EkJh nzsok
;o/ rw g X gw rg Bh rw o/ ; ro/ ;; BIhBIh ; ;
jfo e/ O O Bk OO wO fp ejk GfJU shO oE pq s eh J/
;à - ;à X - g - X X Xg XBh X g g
Bk O d[y[ gk O t? O ok w ;O ofB Bjh nk t?
;BIh XI BI h ; - ;o/ r ;à ;à ;àBh ;à ;à ;à ;à
Gr fs fp Bk O OO O i' r ir fB j c b
w r rw o/ - ; - o/A;à BhX X Bh ;à Bh ;à
;j ;k Bj u{ O e? O fsO OO j wk O BT[ O
;o/ rg g X gw g Bh ràwà wà wàrà o/ A o/ A o/ A o/ A
r[o[ fJO j[ G/ OO d[ p i' O gq GO i ;[ fp ;
;à - - rào/A ;àBh ;à - o/Arà rà o/ A ;à Bh ;à -
sk O O t? O OO O O okO O O t? O O O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1H ;o/ rw o/ r wg Xg wr o/ ;
2H rg XBh ;àBh Xg wr wo/ ;;
3H rg Xg wr ;àBh Xg wr o/ ;
4H rg XBh ;ào/A ;àBh Xg wr o/ ;
5H ;àBh Xg rào/A ;àBh Xg wr o/ ;
iblwvlu mhlw 5 ]
guru pUrw vfBwgI pweIAY ] imil swDU hir nwmu iDAweIAY ]1] pwrbRhm pRB qyrI
srnw ] iklibK kwtY Bju gur ky crnw ]1] rhwau ] Avir krm siB lokwcwr]
imil swDU sMig hoie auDwr]2] isMimRiq swsq byd bIcwry ] jpIAY nwmu ijqu pwir
auqwry ]3] jn nwnk kau pRB ikrpw krIAY ] swDU DUir imlY insqrIAY ]4]6]11]
139
okr fpbktb[ dkdok skb
;EkJh nz s ok
gw r rw o/ o ; rg ràwà o/Arà wàrà o/ A ;à ;à
gkO O Oo pq j w gqG r[o[ OO OO g{ ok O
;à ;à Bh ;à ;à ;à r r rw o/ ; ;
s/ oh O ;o Bk O tv Gk rhO gkJh n? O
o/ A Bh ;à X g g rg g r gBh Bh g
feb fp y ek N? Gi[ fwfb ;k X{ jfo O O
r r w o/ ; ; Bh;à ;à Bh Bh;à ;à ;à
r[ o e/ O uo Bk O BkO w[ fX nkJh n? O
rg ;à Bh ;à ;à ;à
r[ o e/ O uo Bk O
x 0 x 0
140
okr[ r'Av
r'Av okr pVk wX[o, nkeofFs ns/ gqGktFkbh j?. Gkosh ;zrhs ftZu
fJ;dh rDBk ngqufbs okrK ftZu ehsh iKdh j?. g[oksB ehosBeko fJ; okr
~ fpbktb d/ nzr Bkb rkT[Ad/ ;B fi; eoe/ fJj j'o th wX[o pD iKdk j?. fJ;
okr ftZu pkDh rkT[D tkb/ dh nkswk g{oB T[sFkj ftZu ot/rh. e/tb fJZe dh
nk; oZyDh, fJ; u/sktBh ~ pko pko wB fustdk j? feT[A fe
fJj nk; gofwsqh GkT[ d{ik j? fyB wfj M{m[ fpBf; ;G ikJh.
;[ o - ;ko/ F[ZX
EkN - fpbktb
tkdh - FVi
;z t kdh - wfXnw
nko'j - ; o/ r w g X Bh X Bh ;à
nto' j - ;à Bh X Bh g, w r, o/ ;
w[Zy nzr - o/ r w, g w, w g Bh X Bh g, X w r w, r o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh ;, ; o/ BIh ;, BIh XI BIh gI, XI BIh ;, ; o/ r w,
r o/ r w, g w, r o/ w r, o/ r w, r o/ ;
ÀH o/ r w, r o/ r w g w, X g Bh X Bh g, X Bh ;à,
o/A ;à, o/A rà wà, rà o/A ;à, Bh ;à Bh X Bh g, X w r
w, o/ w r, r o/ ;
slo k u ]
drsn ipAwsI idnsu rwiq icqvau Anidnu nIq ]
Ko i l@ kpt gu i r my l IAw nwnk hir sM i g mIq ]1]
141
okr r'Av ftbzfps b?n uko skb
;EkJh
;--- o/-BIhBIh
tkOOO fjOOr[
; - ;;o/o/ rw-- rr-o/ r-w- ggrw BhBhXX Bh-X- Bh-g- w-gg BhXBhBh
o{ O do;B fgnkO;hO fdBO;[ okOfsO fustT[ nBfdB[ BhOOO sOOO y'Ofbè gNr[fo
;à ; à ; à o / A ;à o/Aràwàwà rào/A;à;à Bh-X- Bhgw- ggBhBh ;à ; à Xwrwo/wro/ ;--Xwrw o/wro/;--- Xwrwo/wro/
w/OObh nk BkOBe jfo;zfr whOsO BkOBe jfo;zfr whs tkOOOfjOOOr[ o{OOOtkOOO fjOOOr[oO[ OO tkOOOfjOOr[
;
o{
x 0 2 0 3 4
goNf]
mo kau qwir ly rwmw qwir ly ] mY Ajwnu jnu qirby n jwnau bwp bITu l w bwh
dy ] 1] rhwau ] nr qy su r ho i e jwq inmK mY siqgu r bu i D isKlweI] nr qy
au p ij su r g kau jIiqE so AvKD mY pweI]1] jhw jhw DU A nwrdu ty k y nY k u
itkwvhu mo i h] qy r y nwm Aivlµ i b bhu q u jn au D ry nwmy kI inj miq ey h ]2]3]
okr r'Av shB skb wksok 16
;EkJh
; o/o/
w' eT[
w - - g w O w w w r o/ r -o/ ; XI ; ;
sk O O fo b/ O ok wk sk O OO foO b/ O O O
;ào/A ràwà rào/A ;à;à Bh;à -Bh X g g
X g r w g O wr o/ ;
w? O OO OO nO ikO OB[ i B[ s fo p/ B ik O BT[ OO
o/ A - o/ A o/ A - o/ A o/ A - ;à Bh X g gX gw
pk O g ph O m[ bk O pk O O j d/ O OO
x 2 0 3
nzsok
- BhX BhX w - g g Bh Bh ;à rào/A ;à Bh Bh ;à ;à
- Bo s/ O O O ;[ o j' fJ ik sO fB w y w? O
;à Bh X Bh g g w w gw ro/ rw g w r o/ ;
; fs r[ o p[ fX f; y bk OO OO O Jh O O O
x 2 0 3
142
skBKL-
1) ;o/ rw gg ww ;o/ rw ro/ ;-
gw ;o/ ro/ rg wr ww ro/ o/ ;
2) gX gg BhX Bhg XX Xg ro/ wr
rw gX Xg wr o/o/ ;BIh ;; o/ ;
3) ;ào/A ;à;à BhX gg wg gg BhBh ;à;à w
o/Arà wàwà rào/A ;à;à BhX gg wr ww
4) ;ào/A ràrà o/ A o/ A ;à;à ràwà rào/A o/ A o/ A rào/A
;àBh XBh gw rw r; ro/ BIh; o/ ;
;àBh ;àBh XBh Xg (rw ro/ ro/ BIh;) fsjkJh
5) ;àBh BhX Bhg wg ww ro/ o/ ; BIh;
(Bhg Xg gw rw gw rw ro/ ;;) fsjkJh
okr[ r'Av J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
wr o/ ; ;o/ rw r w Xg gw wr o/ r ;
w' O eT[ skO OO fo b/ okO wkO skO O fo b/
;àBh X -Bh g g ww w- r; -o/ r ww -
w? O O On ik B[ iB[ sO fop/ OBk ik BT[ O
o/ A - Bh ;à ;à ;à ;àBh XBh g Xg wr o/;
pk O g ph m[ bk pkO OO j d/ O OO OO
x 0 2 0 3 4
nzsok
;àBh XBh g ww - ;; ;o/ rw Xg wr w -
Bo s/ O O ;[ o O j'fJ ikO OO sfB wy w? O
rw gBh Bh BhBh - BhBh ;àrà o/Arà o/ABh ;à - -
;fs r[ O o p[fX O f;y bkO OO OO Jh O O
rà o/ A Bh g ww - ww rwgBh ;ào/ABhg Xgw- --Xg wro/;
; fs r[ o p[fX O f;y bkOOO OOOO OOOO OOJhO OOOO
x 0 2 0 3 4
143
skBKL-
1) ;o/ ;r ;o/ BIh; BhX Bhg wr o/ ; BIh; o/ r wr wg
BhX Bh;à o/ r wr wg BhX Bh;à o/ r wr wg BhX Bh;à
2) ;o/ rw ro/ ;- wg BhX Bh;à BhX Bhg wr o/ ; BIh;
rw gX BhX Bh;à rw gX BhX Bh;à rw gX BhX Bh;à
3) o/ ; ro/ ;w ro/ ;g wr o/ ; Xg wr o/ ; BhX Bhg
wr o/ ; ;àBh XBh g- wr o/ ; BIhXI BIh; BIhXI BIhgI wg
BhX Bh;à BIhXI BIhg wg BhX Bh;à BIhXI BIhgI wg BhX Bh;à
4) ;àBh XBh g- wr o/ ; o/ r rw ro/ ;wà ràwà rào/A ;à -
rw ro/ ;wà ràwà rào/A ;à - rw ro/ ;wà ràwà rào/A ;à -
5) wg rw go/ rw gX o/ r wg BhX Bhg wr o/ w ro/
;o/ rw gX Bhg ;o/ rw gX Bhg ;o/ rw gX Bhg
go N f mhlw 5]
gu r kI mU r iq mn mih iDAwnu ] gu r kY sbid mM q R ü mnu mwn] gu r ky crn irdY
lY Dwrau guru pwrbRhmu sdw nmskwrau ]1] mq ko Brim BulY sMswir] gur ibnu
koie n auqris pwir]1] rhwau ] BUly kau guir mwrig pwieAw] Avr iqAwig
hir BgqI lwieAw] jnm mrn kI qR w s imtweI] gu r pU r y kI by A M q vfweI]2]
gu r pR s wid aU r D kml ibgws AM D kwr mih BieAw pR g ws] ijin kIAw so gu r
qy jwinAw ] gur ikrpw qy mugD mnu mwinAw ]3] guru krqw guru krxY jogu ]
gu r u prmy s ru hY BI ho g u ] khu nwnk pR i B iehY jnweI ] ibnu gu r mu k iq n
pweIAY BweI ]4]5]7]
okr r'Av Mg skb
;EkJh
gw rw g w w gw rw g w -
wO sO e' O O GO oO fw O O
; ; - - ; ;o/ rw r o/ ;
G[ b? O O ;z ;k OO fo O O
w g BhX Bh Bh ;à - ;à XBh XBh
r[ o fp O B[ e' O fJ OO BO
;à ;àBh XBh g g gX Xg wr o/ ;
T[ sO oO O f; gkO OO foO O O
x 0 2 3
144
nzsok
w g BhX Bh Bh ;à ;à ;à - ;à
r[ o ehO O O w{ O o O fs
;à o/ A ;à rà - ;à;à o/ A ;à - -
w B w fj O fXnk O B[ O O
;à ;àBh XBh g g w w w w w
r[ oO e? O O O ; p fd O O
g g g g g gX Xg wr o/ ;
wz sq [ w O B[ wkO OO BO O O
x 0 2 3
skBKL-
1) rw ro/ rw o/ w ro/ ;- Xw rw o/ w ro/
;o/ ro/ rw rw gw gX gX BhX Bh;à o/A;
2) wg BhX Bh;à o/A;à rào/A ;àwà rào/A ;àgà wàrà o/A;à
Bh;à o/A;à ;àBh XBh g- wg wg BhX Bh;à o/A;à
3) wg BhX Bh;à BhX Bhg Xg wr o/ w ro/ ;-
rw gw rw ro/ ;o/ ro/ rw gw ro/ ;-
4) gBh XBh gBh g;à go/A grà o/A;à Bh;à BhX Bhg
wr o/ ; ;àBh XBh gg Xg gw wr ro/ o/ ;
5) Bh;à o/A;à Bh;à Bh;à o/A;à o/A;à Bh;à Bh;à Bh;à o/A;à
Bh;à Bh;à ;àBh XBh g- gw wr o/ ; BIh; o/ ;
go N f mhlw 4]
hir drsn kau my r w mnu bhu qpqY ijau iqR K wvM q u ibnu nIr ]1] my r Y min pR y m u
lgo hir qIr] hmrI by d n hir pR B u jwnY my r y mn AM q r kI pIr ]1] rhwau ]
myry hir pRIqm kI koeI bwq sunwvY so BweI so myrw bIr]2] imlu imlu sKI gux
khu myry pRB ky ly siqgur kI miq DIr]3] jn nwnk kI hir Aws pujwvhu hir
drsin sWiq srIr]4]6] Ckw]1]
145
okr r'Av Mg skb
;EkJh
w wr o/ r -; ;àBh XBh g wr w ww
w/ o? O wO OfB gq/O w[ b r' jfo sh Oo
gIgI ; gI o/o/ - ;o/ rw ro/ o/ ;
jw oh p/ dB O jfo gqG[ ikO O B?
wg BhX Bh ;à;à ;à ;àBh XBh g gXgw rwro/
w/o/ wfB nz so eh ghO OO O oOOO OOOO
x 0 2 0 3
nzsok
rào/A wàrà o/A;à ;à;à ;àX go/A ;àrà -o/ A ;àBh ;à
jfo do ;B eT[ w/ok wB[ Op Oj[ sg s?
BhX BhBh gg ww ww rr ww gg BhBh ;à
fiT[ fsqyk Otz Os[ fpB[ BhO OO OO OO o
BhBh BhBh gX ww ww g g gXgw rwro/ ;
fiT[ fsqyk Otz Os fpB Bh O oOOO OOOO O
x 0 2 0 3
skBKL-
1H ;o/ rw gw rw gg rw wr gg wr o/ ;
2H o/ r wr gw ro/ ;BIh XIBIh gIBIh ;o/ ro/ ;;
3H rw gg wr o/ ; BIhXI gIgI BIh; gw ro/ ;;
4H wr gg Bh;à o/A;à BhX Bhg Xw ro/ ;BIh ;;
5H ;o/ wg Bh;à o/A;à BhX Bhg wr ;g wr o/ ;
6H o/ w ro/ ;o/ rw BhX Bhg wg Bh;à o/A;à Bh;à
7H o/ r wg Bh;à o/Arà o/A;à BhX gBh ;ào/A ;à;à o/A;à
8H wr gg Bh;à o/Arà ;à;à o/Arà o/A;à Bh;à BhX Bhg
wg Bh;à BhX gBh ;àBh gw ro/ gIBIh ;o/ ;;
146
9H o/ r wg BhX Bhg wg Bh;à o/A;à o/Arà o/A;à Bh;à
o/A;à Bh;à BhX Bhg wg wr gw ro/ ;BIh ;;
10Hwg Bh;à o/A;à BhX Bhg wr o/ ; BIh; o/g wr
o/ ; o/ r wg BhX Bhg wr o/ ; gIBIh ;o/ ;;
goNf mhlw 5 ] (864)
guru myrI pUjw guru goibMdu ] guru myrw pwrbRhmu guru BgvMqu ] guru myrw dyau AlK
ABy a u ] srb pU j crn gu r sy a u ]1] gu r ibnu Avru nwhI mY Qwau ] Anidnu
jpau gurU gur nwau ]1] rhwau ] guru myrw igAwnu guru irdY iDAwnu ] guru gopwlu
purKu Bgvwnu ] gur kI srix rhau kr joir ] gurU ibnw mY nwhI horu]2] guru
boihQu qwry Bv pwir ] gur syvw jm qy Cutkwir ] AMDkwr mih gur mMqRü aujwrw]
gu r kY sM i g sgl insqwrw ]3] gu r u pU r w pweIAY vfBwgI ] gu r kI sy v w dU K u
n lwgI ] gu r kw sbdu n my t Y ko i e ] gu r u nwnku nwnku hir so i e ]4]7]9]
okr r'Av skb o{ge
;EkJh nzsok
wr o/ ; o/ r w w o/ A o/ A ;àBh ;ào/A ràwà rào/A ;à
r[o[ fp B[ n t o[ O r[ o[ w/oh g{ O OO ikO O
wr o/ ; o/ ;BIh ; ; o/ A o/ A ;àBh ;àBh XBh g g
BkO jh w? Ek OO T[ O r[ o[ r' O fpz O OO d[ O
;àBh XBh g w r w w X X g w r o/ o/
nB fdO B[ i fg T[ O r[ o[ w/ok gk o pq j w[
X g w r o/ ; ; wr o/ ; o/ ;BIh ; ;
r[ o{ r[ o Bk O T[ O r[ o[ Gr tz OO s[ O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) BIh; o/BIh ;o/ rw rw gr wg
gBh ;àBh XBh gg wr ro/ o/ ;
2) ;o/ ro/ rw rw gw gX BhX
Bh;à ;àBh XBh g- wr o/o/ ;;
147
3) o/ r wg BhX Bh;à ;àBh XBh g-
wàrà o/A;à ;àBh BhX Bhg wr o/ ;
4) wg BhX Bhg BhX Bhg BhX Bhg
wr o/ ; o/ r wg wg BhX Bh;à
5) rw gw rw rw gw gw rw
rw ;àBh XBh gg wr o/o/ ;;
148
okr[ okwebh
okwebh pVk g[oksB ns/ gqf;ZX okr j?. ;t/o ;w/A d/ okrK ftZu fJ;dk
pVk wjZstg{oB ;EkB j?. fJj eo[Dk dk okr j?. okwebh i'rhnK dk fgnkok okr
j?. r[o{ wjkoki ih B/ okwebh okw[ wfB tf;nk sk pfBnk ;hrko[.. r[o e?
;pfd ewb[ fprf;nk sK ;T[ f gnk Grfs Gz v ko[ . . fby e/ fJ; okr dk
w}w{B ;gZFN eo fdZsk j?. f;X r';fN, okwebh ;d, nBzd[ ;kfjp dhnK pkDhnK
fJ; okr ftZu jB. Unzeko[ dh pkDh ftZu i' dyDh so} #s/ j?, gqG{ d/ eosk
g[oy j'D dk ftFtk; fdqV eotkfJnk j?. nBzd dh gqkgsh bJh nBzd[ ;kfjp ftZu
nfXnkswe, Xkofwe s/ wB'ftfrnkBe T[gd/F fdZs/ jB.
;[ o - foFG X?ts e'wb, d'B'A wfXnw, d'B'A fBFkd, no'j ftZu
foFG tofis
EkN - G? o t
;wK - fdB dk gfjbk gfjo
tkdh - gzuw
;z t kdh - foFG
nko'j - ;, r w g, X[, Bh ;à
nto' j - ;à Bh X[, g, w^ g X[ B[h X[ g, r w o[/, ;
w[Zy nzr - X[ g, w^ g X[ B[h X[ g, r w o[/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, o[/ o[/ ;, ; r w o[/, ;, BIh ; X[I gI, X[I BIh ;, ; r w
g, w^ g r w X[, B[h X[ g, w^ g r w o[/ ;
ÀH r w g, r w X[ X[ B[h X[ g, w^ g X[ B[h X[ g, w g X[
Bh ;à, o[/A o[/A ;à, ;à rà wà o[/A, ;à, Bh ;à X[ B[h X[ g, w^
g X[ B[h X[ g, r w o[/, ;
mÚ 3 ]
rwmklI rwmu min visAw qw binAw sIgwru ]
gu r kY sbid kmlu ibgisAw qw sau i pAw Bgiq BM f wru ]
149
okr okwebh wz r bkuoD nkVk uko skb
;EkJh
r-rw o[/--o[/
tkOOOfjOOr[
; ; w^ g w^gX[B[h X[ g r rw o[/o[/ ; ; g X[ X [ wgX[ B h
o{ O okO OOwe bh ok w[ wfB tf; nk sk O pfB nkOO;h
;à-;ào[/A ;à ;à ; à r à w à o[/Ao[/A ;à BhBh ;à-Bh;à Bh
X[X[ g w^ g w^gX[B[h X[ X [ gX[ rrrrw
rkOOO o[ r[oe?O ;p fd ew b[OOfp rf; nk skO OOOO ;T[fg nkO GrfsGzO
o[/ ; w^gX[B[h X[ g rrrw o[/o[/;; r-rw o[/o[/ ; rw o[/o[/ ; rw o[/o[/
vk o[ okOwe bhok Ow[ w fB tf;nkO tkOOO fjr[ o{ tkO fjr[ o{ tkO fjr[
;
o{
x 2 0 3 0 4 0
Awvhu isK siqgu r U ky ipAwirho gwvhu scI bwxI] bwxI q gwvhu gu r U ky r I

bwxIAw isir bwxI] ijn kau ndir krmu ho v Y ihrdY iqnw smwxI] pIvhu
AM i mR q u sdw rhhu hir rM i g jiphu swirgpwxI] khY nwnku sdw gwvhu ey h scI
bwxI]23]
okr okwebh shB skb wksok 16

;EkJh
;àBh X[Bh ;ào[/A ;àBh X[g w^g X[B[h X[X[ gw^ g - r w
rkO OO OO OO OO tj[ OO OO O O O ; uh
o/[ - ; - r - rr o[/; r w g g r o[/; r w
pk O Dh O nk O tj[ OO f; y ; fs r[ o{ O e/ O
o[/o[/ -o[/ ;- - r - rw g X[ - Bh - ;à - - o[/A
fgnk Ofo j' O O rk O tj[ O ; O uh O pk O O O
;à - -
Dh O O
x 2 0 3
150
nzsok
r - rw g Bh
X[ - BhBh - ;à - ;à -
pk O Dh s rk O tj[ O r[ O o{ O
o[/A - ;à - Bh ;à rà rà rà - rà wà o[/A - - -
e/ O oh O pk O O Dh nk O f; fo pk O O O
;à - - - ;à - - Bh X[ - w^ g r - - w
Dh O O O pk O O Dh nk O f; fo pk O O O
o[/ - ; -
Dh O O O
x 2 0 3
skBKL-
1) X[B[h X[g rw o[/; gIX[I BIhBIh o[/BIh o[/;
2) o[/; X[IB[Ih gI; rw o[/o[/ rw o[/o[/ ;;
3) BIh; rw gX[ B[hX[ gw^ rw ro[/ ;;
4) rw o[/; BIh; rw X[B[h X[g w^g gg
5) w^g X[B[h X[g X[Bh ;o[/A ;àBh X[B[h X[g
6) ;àBh X[o[/A ;àBh X[g w^g X[g rw o[/;
7) X[Bh ;ào[/A X[B[h X[g w^g gr rw o[/;
8) BIh; rw gX[ Bh;à X[B[h X[g w^g X[B[h
rw o[/; rw gX[ ;àBh X[g rw o[/;
9) o[/A;à Bh;à X[B[h X[g BIh; rw gX[ rw
o[/g rw o[/X[ B[hX[ gw^ gr wo[/ ;;
10) gX[ Bh;à o[/AX[ Bh;à rào[/A ;àBh ràwà o[/A;à
ràwà o[/A;à BhX[ gw^ B[hX[ X[B[h rw X[g
11) X[Bh ;àg X[Bh ;ào[/A rw gX[ Bh;à o[/A;à
;àrà o[/A;à BhX[ w^g X[B[h X[g rw o[/;
rwmklI mhlw 3 Anµ d u
Anµdu BieAw myrI mwey siqgurU mY pwieAw ] siqguru q pwieAw shj syqI min
vjIAw vwDweIAw ] rwg rqn prvwr prIAw sbd gwvx AweIAw ] sbdo q
gwvhu hrI kyrw min ijnI vswieAw ] khY nwnku Anµdu hoAw siqgurU mY pwieAw]1]
151
okr okwebh shB skb wksok 16
;EkJh
B[ h X[ g gg g X[ - w^ g - - - g r ; r
n Bz d[ GfJ nk w/ O oh wk O O O J/ O O O
B[ h X[ g gg g X[ - w^ g - - - g - - -
n Bz d[ GfJ nk w/ O oh wk O O O J/ O O O
- r r ; r w rw g r o[/ - - ;; - - -
O ; fs r[ o{ O w? O O gk O O O fJnk O O O
r r ww g X[ - BhBh - ;à ;à - o[/A ;à Bh ;à -
; fs r[ o sk gk O fJnk O ; j O i ;/ O sh O
;à ;à ;à Bh X[ g - g B[ h - X[ g g - - -
w fB t ih nk O O tk Xk O O Jh nk O O O
- B[ h X[ X[ g g X[ w^ g - - g g g g -
O ok r o s B g o tk O O o g oh nk O
- r r ; r r r w r o[/ - o[/ ; - - -
O ; p d rk O t D nk O O Jh nk O O O
rr r - w X[ - BhBh - ;à ;à - o[/A ;à Bh ;à -
;p d' O s rk O tj[ O j oh O O e/ O ok O
- o[/A o[/A o[/A ;à - - -o[/A Bh;à - X[ - gg - - -
O w fB fi Bh O O Ot ;kO O O O fJnk O O O
- B[ h X[ g g - X[ w^ g - g -g g - g -
O e j? O Bk O B e[ nk O Bz Od[ j' O nk O
- r r ; r w g - r o[/ - - ;; - - -
O ; fs r[ o{ O w? O gk O O O fJnk O O O
x 2 0 3
B'NL nZr/ okr d/ ;to{g nB[;ko skb efjotk ftZu rkfJB eo' ih.
152
mÚ 5] (959-60)
kwhy mn qU fo l qw hir mnsw pU r xhwru ] siqgu r u pu r Ku iDAwie qU siB du K
ivswrxhwru ] hir nwmw AwrwiD mn siB iklivK jwih ivkwr] ijn kau
pU r ib iliKAw iqn rM g u lgw inrM k wr] EnI CifAw mwieAw su A wvVw Dnu
sM i cAw nwmu Apwru ] ATy phr iekqY ilvY mM n y i n hu k mu Apwru ] jnu nwnku mM g Y
dwnu ieku dy h u drsu min ipAwru ]2]
okr[ okwebh J/e skb wZX b?n
;EkJh
;à ;àBh X[ g B[hB[h X[g w^ g r rw o[/ ;
ek OO j/ O wO BO sz { O v' Ob sk O
X[ g w^ g X[B[h B[hB[h X[g w^g ;à ;àBh o[/A ;à
j O fo O wB ;kO g{ O oD jk OO O o[
o[/A - ;à Bh X[X[ w^g ;r wg X[Bh ;ào[/A ;à ;à
j O fo O wB ;kO g{ O OO oD jkO O o[
x 0 2 0 3 4
nzsok
w g X[ Bh rw gX[ Bh ;à BhBh ;àBh o[/A ;à
; fs r[ o[ g[ O OO o y[ fXnk fJO s{ O
;à rà wàwà o[/A ;à ;à X[B[h X[g w^g X[X[ Bh ;à
; fG d[ O O y Oft ;kO OO oD jkO O o[
;à ;àBh X[B[h X[g ;r wg X[Bh ;àBh X[w^ g rw o[/;
; OO fGO OO d[ O yft ;kO oD jkO O OO o[ O
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) BIh; rw o[/o[/ gIX[I BIh; ;r wr rw o[/o[/ ;BIh rw o[/;
2) rw o[/; BIh; B[hX[ rw o[/; BIh; ro[/ rw o[/o[/ ;BIh ;;
3) rw o[/; BIh; rw o[/o[/ ;; BIh; rw o[/o[/ ;; rw o[/;
4) BIh; rw gX[ gg X[B[h X[g w^g rw o[/; BIh; o[/o[/ ;;
5) X[B[h X[g w^g B[hX[ gX[ Bh;à o[/Ao[/A ;àBh X[g w^g rw o[/;
6) rw o[/; rw o[/; BIh; rw gX[ rw gX[ Bh;à o[/A;à Bh;à
rào[/A ;àBh X[g w^g X[B[h X[g w^g rw ;r ww o[/o[/ ;;
7) rw o[/; BIh; rw o[/BIh o[/; B[hX[ w^g X[B[h X[g rw o[/;
gX[ Bh;à o[/Ao[/A ;à;à o[/ABh gX[ Bh;à o[/A;à BhX[ gg rw o[/;
153
rwgu rwmklI mhlw 5 Gru 1 (882-83)
ikrpw krhu dIn ky dwqy myrw guxu Avgxu n bIcwrhu koeI] mwtI kw ikAw DopY
su A wmI mwxs kI giq ey h I]1] my r y mn siqgu r u sy i v su K u ho e I] jo ieChu so e I
Plu pwvhu iPir dU K u n ivAwpY ko e I]1 rhwau ] kwcy Bwfy swij invwjy AM q ir
jo i q smweI] jY s w ilKqu iliKAw Du i r krqY hm qY s I ikriq kmweI]2] mnu
qnu Qwip kIAw sBu Apnw eyho Awvx jwxw ] ijin dIAw so iciq n AwvY moih
AM D u lptwxw ]3] ijin kIAw so e I pR B u jwxY hir kw mhlu Apwrw] Bgiq krI
hir ky gu x gwvw nwnk dwsu qu m wrw ]4]1]
okr okwebh Mg skb
;EkJh
rw o[/; BIh; rw g g - B[hX[ gw^ g-
w/o/ wB ;fs r[o[ ;/ ft O ;[y[ j' O JhO
g - r ww o[/ ; ; o[/ BI h ;;
i' O fJ Sj[ ;' Jh c b[ gk tj[
;à;à ;àBh X[ g X[B[h X[g w^g rw o[/ ;
fcfo d{ O y[ B ftnk OO g? O e' O Jh O
x 2 0 3
nzsok
B[hX[ gX[ gw^ gg X[ B[ h B[hX[ gX[ gw^ gg
feo gkO Oe oj[ O dh OB e/O dkO s/ O
rw gX[ BhBh ;à;à ;à;à o[/A o[/Ao[/A ;àBh ;à -
w/ok r[D[ nt rD[ Bph uk oj[ e' O Jh O
Bh;à wàrà rà wàwà wà o[/A o[/A ;àBh ;à -
wkO NhO ek fenk O X' g? ;[nk wh O
;àBh X[g X[ B[ h X[ g r w o[/ ;
wkO D; eh O r fs J/ O jh O
x 2 0 3
skBKL-
1) X[B[h X[X[ gw ro[/ ;; o[/; gX[ ;àBh X[X[ gg
2) B[hX[ gw^ rw o[/o[/ o[/; B[hX[ gg X[B[h X[g w^g
3) X[B[h X[w^ gX[ B[hX[ w^g X[B[h X[g B[hX[ B[hw^ gg
4) B[hX[ rw gX[ w^g o[/A;à ;àBh X[g w^g rw o[/;
154
5) w^g rw X[B[h B[hw^ g;à BhX[ B[hX[ gw rw o[/;
6) B[hB[h X[B[h gX[ w^g rw o[/; ;o[/ BIh; X[IBIh ;o[/
rBIh ;r wg X[B[h w^g X[B[h X[g rw o[/; BIh;
7) BIh; rw gX[ ;àBh o[/A;à Bhrà wào[/A ;àBh X[B[h X[g
w^g X[B[h X[g ;àBh X[g wr rw o[/o[/ BIh; o[/;

rwgu rwmklI mhlw 9 iqpdy ]
ry mn Et lyhu hir nwmw ] jw kY ismrin durmiq nwsY pwvih pdu inrbwnw]1]
rhwau ] bfBwgI iqh jn kau jwnhu jo hir ky gu n gwvY ] jnm jnm ky pwp
Ko i e kY Pu i n bY k u M i T isDwvY ] 1] Ajwml kau AM q kwl mih nwrwien su i D
AweI] jW giq kau jo g Isu r bwCq so giq iCn mih pweI ]2] nwihn gu n u
nwihn kCu ibidAw Drmu kaunu gij kInw] nwnk ibrdu rwm kw dyKhu ABY dwnu
iqh dInw]3]1]
okr okwebh skb o{ g e
;EkJh nzsok
;à ;à ;à Bh ;à BhX[ g ww w g X[ - Bh Bh
o/ w B U O NO O pv Gk O rh O fs j
;à ;à ;à;à Bh;à o[/A;à BhX[ g ;à;à ;à;à ràwà o[/A - ;à;à -
b/ j[ jfo BkO OO wkO O iB eT[ OO ik O Bj[ O
w^ g - B[ h B[ h w^ g ;à o[/A ;à;à Bh - ;à ;à
ik e? O f; w o fB i' O jfo e/ O r[ B
w^w^ g g X[ B[ h X[ g X[ B[ h X[g w^ g X[B[h X[g
d[ o w fs Bk O ;? O rk O OO O O t? O OO
BI h ; rw gw rw o[/ ; ;à Bh X[ ;àBh X[ g g
gk OO OO tfj OO g d[ i' O jfo e/ O O r[ B
r r wo/[ o[/ o[/ ;BIh ; w^g X[ B[ h X[ g wr o[/;
fB o OO pk O Bk O rkO O O O O t? O OO
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) rw o[/; BIh; B[hX[ w^g B[hX[ gg
2) X[B[h X[g rw o[/; BIh; rw gg
155
3) w^g X[r wo[/ BIh; rw o[/o[/ ;;
4) B[hX[ B[hB[h X[g w^g rw o[/; BIh;
5) gX[ ;àBh X[g w^g rw B[hX[ w^g
6) X[Bh ;o[/A ;àBh ;à;à BhX[ gw^ gg
X[Bh X[;à X[o[/A Bh;à X[B[h X[g w^g
7) Bh;à o[/A;à BhX[ gg w^g X[B[h X[g
w^g X[Bh ;ào[/A ;àBh X[B[h X[g gg
Awvhu isK siqgu r U ky ipAwirho gwvhu scI bwxI] bwxI q gwvhu gu r U ky r I

bwxIAw isir bwxI] ijn kau ndir krmu ho v Y ihrdY iqnw smwxI] pIvhu
AM i mR q u sdw rhhu hir rM i g jiphu swirgpwxI] khY nwnku sdw gwvhu ey h scI
bwxI]23]
okr okwebh skb o{ g e
;EkJh nzsok
X[B[h X[ g w^ g r w w w g X[ X[ Bh Bh
nkO O tj[ f; y ; fs pk Dh s rk O t j[
B[ h X[ g w^ -g g g ;à ;à ;à o[/A o[/A ;à ;à
r[ o{ e/ fgnk Ofo j' O r[ o{ O e/ O oh O
; r r w w g g ;à rà wà o[/A o[/A ;à ;à
rk O tj[ ; O uh O pk O Dh nk O f; fo
r r r w w o[/ ; X[Bh ;àBh o[/A;à Bh X[ g g
pk O O Dh O O O pkO OO OO Dh O O O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1H rw gX[ w^g rw o[/o[/ ;BIh ;;
2H rw gX[ Bh;à X[B[h X[g rw o[/;
3H rw gX[ Bh;à o[/A; X[Bh ;ào[/A ;à;à
4H w^g X[B[h X[g w^g rw o[/; BIh;
5H ;ào[/A ;àBh X[B[h X[g w^g rw o[/;
156
rwmklI mhlw 3 AnM d u
min cwau BieAw pR B Awgmu su i xAw] hir mM g lu gwau sKI igR h u mM d ru bixAw]
hir gwau mM g lu inq sKIey so g u dU K u n ivAwpey ] gu r crn lwgy idn sBwgy
Awpxw ipru jwpey ] Anhq bwxI gu r sbid jwxI hir nwmu hir rsu Bo g o ] khY
nwnku pR B u Awip imilAw krx kwrx jo g o ] 34]
okr okwebh dkdok skb
;EkJh nz s ok
X[B[h X[ g w^ w^ g ;ào[/A ;à Bh X[ w^ g
wfB ukT[ GfJ nk O gqG jfo rk T[ wz r b[
r r w o/[ o/[ ; o[/A o[/A o/[A ;àBh ;à ;à
nk r w[ ;[ fD nk fB s O ;yh J/ O
BIh; r ww X[ w^w^ g ;à ;à Bh X[ g g
jfo wz rb[ rk T[ ; yh ;' O r[ d{ y[ O
gX[ Bh ;à;à X[ X[ g X[B[h X[ w^g rw o[/ ;
frqj[ wz do[ p fD nk BO O ftnk gO J/ O
x 0 x 0
skBKL-
1) BIh; rw gX[ gg rw o[/;
2) rw o[/; BIh; rw gX[ w^g
3) w^g X[r wg X[w^ gr o[/;
4) X[B[h X[g w^g X[B[h X[g w^g
5) BhX[ ;àBh X[g w^g X[B[h X[g
6) ;àBh X[g w^g X[g ;àBh X[g
w^g X[B[h X[g w^g rw o[/;
7) X[B[h X[g w^g X[g B[hB[h X[g
w^g rw o[/; BIh; rw o[/;
157
okr[ BN BkokfJB
BN BkokfJB okr d/ nXhB ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftZu fJe j'o okr ;o{g
fwbdk j?, T[j j? BN. n;b ftZu BN BokfJB okr BN dk jh fJZe gqeko j?. go
d't/A okr fGzB ns/ ;[szso okr jB. fiZE/ r[od/t B/ BN-BokfJB dh tos'A ehsh
j?, UE/ ;gZFN s"o #s/ BN BokfJB wjbk u"Ek, gzitK nkfd fbfynk j?. wB dh
ekjb fwNdh j? Bkw d/ nzfwqs ib Bkb. Bkw Bkb wB fEo j' ikJ/rk, BNyN BjhA
oj/ r k. BN BokfJB dh EK Bo-BokfJB b? bt/ r k. fyB[ fyB[ Bo BokfJB[
rktfj w[fy p'bfj Bo Bojo/. wB dh ;fEosk bJh Bkw nzfwqs ib j?. pkDh
d/ ;ko ftZu, fi; Bkb fB;skok j'Dk j?. pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh ftfu pkDh
nz f wq s ;ko/ . . r[ o pkDh ej? ;/ t e iB wkB? gosfy r[ o { fB;sko/ . .
;[ o - d'B'A wfXnw, pkeh ;ko/ F[ZX, nto'j ftZu X?ts s/ rzXko dk
nbg gq:'r
EkN - fpbktb
iksh - ;zg{oB-n"Vt
tkdh - gzuw
;z t kdh - foFG
nko'j - ;, w r w o/, w^ g Bh ;à
nto' j - ;à X g, w^ X g r w o/ ;
w[Zy nzr - ; r w o/ g, w^ X g, w r w, o/ ; o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, ; w r w o/ ;, ; BIh ;, XI BIh ;, XI gI, wI^ XI gI, XI
BIh ;, o/ r w o/, w^ g, w^ X g, r w o/ ; o/ ;
ÀH o/ w^ g, g X g, r w X g, w^ g X Bh ;à, ;à o/A ;à, rà
wà o/A, ;à, X g, w^ X g, r w o/ ;
nt mhlw 4 ]
bwxI gu r U gu r U hY bwxI ivic bwxI AM i mR q u swry ]
gu r u bwxI khY sy v ku jnu mwnY prqiK gu r U insqwry ]5]
158
okr BN BkokfJB ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
;o/rw o/--o/
tkOOO fjOOr[
w^ g rw o/- ; ow^ Xggg r-rw o/; rw Xg r-rw
o{ O OO OO O pkDh r[oO{ r[ o{Oj?O pkDh ftfu pkDh nzOfwqs
o/o/ ;; o/o/w^g Xg XBh;à;à XXgg ràwào/Ao/A ;à;à X-BhBh ;à-;à;à ;à-;à;à X-gg
;kO o/O r[o[pkDh ej? ;/te[iB[ wkOB?go sOfyr[ o{O fBO;O skOo/go sOyr[ o{OfB;
w^Xg- rw o/-w^g XXgg rwXg rwo/; o/-w^g XXgg rwXg rwo/; o/-w^g XXgg
skOOO o/O pkODhO r[oO{ r[ o{Oj?O pkODhO pkODhO r[oO{ r[ o{Oj?O pkODhO pkODhr[ o{OOr[
rwXg rwo/;
o{Oj?O pkODhO
x 0 2 0 3 4
nt nwrwien mhlw 5 du p dy
au l whno mY kwhU n dIE] mn mIT qu h wro kIE]1] rhwau ] AwigAw mwin jwin
suKu pwieAw suin suin nwmu quhwro jIE] eIhW aUhw hir qum hI qum hI iehu gur
qy mMqRü idRVIE]1] jb qy jwin pweI eyh bwqw qb kusl Kym sB QIE] swDsMig
nwnk prgwisE Awn nwhI ry bIE]2]1]2]
okr BN BkokfJB shB skb wksok 16
;EkJh
; ;w o/ o/
T[ bkO O j
w^ - g - r - r rw o/ - ; gg w^ - g g
B' O w? O ek O j{ BO dh O U wB wh O m s[
w^ - g - w^g XBh ;à - X - g -
jk O o' O ehO OO O O U O O O
x 2 0 3
nzsok
- g g g
O O nk frnk
;à - ;à - ;à -;à ;à;à ;àBh o/ A - ;à;à ;à ;à ;à ràrà wàwà
wk O fB O O Oik fB;[ y[ O gk O fJnk O O O ;[fB ;[ fB
o/ A - ;à ;à ;à ;à X g r w o/ ; ;à ;à ;à;à ;à;à
Bk O w[ s[ jk O o' O ih O U O - - ;[fB ;[ fB
X - g g w^g XBh ;à gw^ Xg rw o/ ;
Bk O w[ s[ jkO OO o' OO ihO OO U O
x 2 0 3
159
skBKL-
1) ;w rw o/o/ w^g Xg rw o/o/ ;;
2) rw o/ ; wo/ w^X gw rw XIBIh ;;
3) w^g XBh ;àX gg w^g Xg rw o/ ;
4) o/w^ gg gX gg w^g XBh ;àX gg
rw o/ ; ;o/ ;; ;w rw XIBIh ;;
5) w^g XBh ;ào/A ;à;à w^g Xg rw o/ ;
BIh; o/ r wo/ w^g w^X gg rw o/ ;
6) XBh ;ào/A ;à;à Xg w^g XBh ;ào/A ;à;à
XBh ;ào/A ràwà o/A;à Xg w^g rw o/ ;
7) ;à;à Xg w^X gg XBh ;ào/A ;à;à Xg
w^X gg rw o/w^ gX gg rw o/ ;
nt nwrwien 5]
jw kau BeI qumwrI DIr ] jm kI qRws imtI suKu pwieAw inksI haumY pIr]1]
rhwau ] qpiq bu J wnI AM i mR q bwnI iqR p qy ijau bwirk KIr ] mwq ipqw swjn
sMq myry sMq shweI bIr ]1] Kuly BRm BIiq imly gopwlw hIrY byDy hIr ] ibsm
Bey nwnk jsu gwvq Twku r gu n I ghIr ]2]2]3]
okr[ BN BkokfJB J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
w^w^ Xg rw o/o/ ; ; w o/ w^ g - g
ikO OO eT[ GJh O s[ wk O oh Xh O o
; r w o/ w^ w^w^ w^g X gg w^g rw o/ ;
i w eh O sq k ;fw NhO O ;[y[ gkO OfJ nkO
;à ;à X g gg w^g XBh ;ào/A ;àX gg rw o/ ;
fB e ;h O jT[ OO w? OO OO OO ghO oO
x 0 2 0 3 4
nzsok
;à;à XX XBh ;à - - o/ A ;à;à w^g XBh ;à -
sg fsp[ MkO Bh O O nz fwq s pk OO Bh O
;à;à w^ w^w^ g g g w^g XBh ;àX gg rw o/ ;
fsqg s/ fiT[ pk fo e yhO OO OO OO oO OO
x 0 2 0 3 4
160
rwgu nt nwrwien mhlw 5
rwm hau ikAw jwnw ikAw BwvY ] min ipAws bhu q u drswvY ]1] rhwau ] so e I
igAwnI so e I jnu qy r w ijsu aU p ir ru c AwvY ] ik® p w krhu ijsu pu r K ibDwqy so
sdw sdw qu D u iDAwvY ] 1] kvn jo g kvn igAwn iDAwnw kvn gu n I rIJwvY ]
so e I jnu so e I inj Bgqw ijsu aU p ir rM g u lwvY ] 2] sweI miq sweI bu i D
isAwnp ijqu inmK n pRBu ibsrwvY] sMqsMig lig eyhu suKu pwieE hir gun sd
hI gwvY ] 3] dy i KE Acrju mhw mM g l rU p ikCu Awn nhI idstwvY ] khu nwnk
mo r cw gu i r lwihE qh grB jo i n kh AwvY ] 4]1]
okr[ BN BkokfJB uko skb wksoK-12 wZ X b? n
;EkJh
g g w^w^ X gg r rw w o/o/ g rw o/ ;
ok w jT[ O fenk Oik OO Bk fenk Gk OO t? O
XIXI BIh; ; XI BI h ;o/ o/ o/ r w o/ ;
wfB fgnk O ; p j[ s [ d o ;k O t? O
x 0 2 0 3 4
nzsok
r w o/o/ ; g X Bh ;à o/ A - ;à -
;' Jh frnk Bh ;' Jh i B[ s/ O ok O
rà wà o/ A ;à ;à ;à X Bh ;à o/ A ;ào/A ;à
fi ;[ T{ g O fo o[ O u nk t? O O
;à X o/ A ;à X g w^ Xg r w o/ ;
fi ;[ T{ g O fo o[ OO u nk t? O
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) ;w rw o/ ; o/w^ gX gg w^X gg rw o/o/ XIBIh ;;
2) w^X gg XBh ;à;à w^X gg rw o/w^ Xg rw o/o/ ;;
3) wr wo/ w^g XBh ;à;à Xg o/A;à Xg w^g rw o/ ; BIh;
4) rw o/ ; w^X gg wr rw o/ ; rw o/o/ XIBIh ;o/ ;;
5) o/w^ gg gX gg rw o/ ; w^g Xg w^X gr wo/ ;;
6) w^g XBh ;àX gw^ Xg rw o/ ; ww o/w^ gX Xg rw
o/ ; w^g XBh ;ào/A ;à;à ràwà o/A;à Xg w^g rw o/o/ ;;
7) XBh ;ào/A ràwà o/A;à Xg w^X gg rw o/ ; XIBIh ;o/ ;;
rw o/w^ gX Bh;à Xg ràwà o/A;à Xg w^X gg rw o/ ;
161
okr BN BkokfJB dkdok skb
;EkJh nz s ok
;àX g -g w^X g r ;à ;à - g g g
okO O Ow jT[ O fenk ;' Jh O frnk Bh O
w w XIBIh ; ; ; o/ A o/ A XBh ;à ;à ;à
ik Bk fenk Gk t? O ;' Jh iB[ s/ ok O
w o/ o/ w^ w^ w^ ;à ;à ;à X g g
w fB O fgnk ; p fi ;[ T{ g fo O
g g X gw^ g g w^ w^ w^X g g g
j[ s[ do ;kO t? O o[ O uO nk t? O
;à ;à w^ w^ w^ w^
fi ;[ O T{ g fo
w^X g g rw o/ ;
o[ O u O nkO t? O
x 0 x 0
nt nwrwien mhlw 5 du p dy
au l whno mY kwhU n dIE] mn mIT qu h wro kIE]1] rhwau ] AwigAw mwin jwin
suKu pwieAw suin suin nwmu quhwro jIE] eIhW aUhw hir qum hI qum hI iehu gur
qy mMqRü idRVIE]1] jb qy jwin pweI eyh bwqw qb kusl Kym sB QIE] swDsMig
nwnk prgwisE Awn nwhI ry bIE]2]1]2]
okr BN BkokfJB dkdok skb
;EkJh nz s ok
;à X g w^X g g g XX Bh ;à ;à ;à
T[ bk j B' O O w? nk frnk O wk O fB
r w o/ XIBIh ; ; o/ A o/ A o/ A o/ A ;àBh ;à ;à
ek j{ B dhO U O ik fB ;[y[ gkO fJnk O
; w r wo/ w^ g ;à;à ;à X g g g
w B O whO O m ;[fB ;[ fB Bk w[ s[
X g g rw o/ ; w^X g g rw o/ ;
s[ jk o' ehO U O jkO o' O ihO U O
x 0 x 0
162
skBKL-
1) ;o/ w^w^ w^g gg rw o/ ;
2) ;w rw o/o/ w^g rw o/ ;
3) w^X gg rw rw o/o/ ;;
4) rw o/ ; wo/ w^g rw o/ ;
5) w^g XBh ;ào/A ;à;à w^X gg
6) ;w rw o/o/ w^g XBh ;à;à
;à;à Xg w^X gg rw o/ ;
7) w^X gg rw o/ ; wr wo/
w^g ;à;à Xg rw o/o/ ;;
nt nwrwien mhlw 4 pVqwl
myry mn syv sPl hir Gwl ] ly gur pg ryn rvwl ] siB dwld BMij duK dwl]
hir ho ho ho ndir inhwl ]1] rhwau ] hir kw igR h u hir Awip svwirE hir
rM g rM g mhl by A M q lwl lwl hir lwl ] hir AwpnI ik® p w krI Awip igR i h
AwieE hm hir kI gu r kIeI hY bsITI hm hir dy K y BeI inhwl inhwl inhwl
inhwl ]1] hir Awvqy kI Kbir gu i r pweI min qin Awndo Awnµ d Bey hir
Awvqy su n y my r y lwl hir lwl ] jnu nwnku hir hir imly Bey glqwn hwl
inhwl inhwl ]2]1]7]
okr BN BkokfJB gVskb
shBskb
o/ A ;à X Bh ;à o/ A ;à X
w/ o/ w B ;/ O t ;
g g w^ w^ g - g - ; w o/ o/ w^ - g -
c b j fo xk O b O b/ O r[ o g O r O
;à X g g w^ - g - ràrà rà rà wà o/ A - ;à -
o/ O B o tk O b O ;fG dk b d Gz O fi O
- X Bh - ;à Bh ;à - ;à ;à w^ X g - - -
O d[ y O dk O b O jO fo j' j' j' O O O
r r r w o/ - ; -
B d fo fB jk O b O
x 2 0 3
163
J/ e skb
wo/ w^ - gg g gg ;à - ;à;à Bho/A ;à -
jfo ek O frq j[ jfo nk O fg; tkfo U O
;àrà rà ràwà o/ A ;à - X XX Bh ;à - ;à
jfo oz rO oz r O w jb p/ nz O s
;à w^ w^ w^ g g g w^g XBh ;àBh Xg rwo/;
bk O b bk O b - jO OO fo OO bkObO
x 0 2 0 3 4
o{ge skb
rw o/o/ o/ ; BI h ; ;
jfo nkg Bh feq O gk e
w o/ - w^ - g -
oh O O nk O fg O
;à ;à XBh ;à Bh ;à -
frq fj OO nk fJ U O
o/ A o/ A XBh ;à - - -
j w jfo eh O O O
;à ;à ;à X X g -
r[ o O eh Jh j? O
r r rw o/ - ; -
p ;h OO mh O O O
;; w^ w^ w^ g g -
jw j fo d/ O y/ O
ràwà o/ A -;à ;à;à gg gg gg
GJh O OfB jkb fBjk bfB jkb
x 2 3
shBskb
rr - - rw o/ - ; -
fBjk O OOO b O O O
x 2 0 3
fJ; s'A pkd ;EkJh dk rkfJB eoBk j? ih
164
9 wksok wZ s skb
;à ;à XBh ;ào/A ;à X g w^ g
j fo nkO OO O t s/ O eh
w o/ w^w^ gg r w o/ - ;
y O pfo r[fo gk O Jh O O
;à;à ;à;à X Bh Bh ;à;à ;à ;à ;à
wfB sfB nk B d' nkBz d G J/
;à ;à X X g g g g gg
j fo nk t s/ ;[ B/ O w/o/
- r r w w o/ - ; -
O bk b j fo bk O b O
x 2 3
shBskb
rr w o/ o/ w^ g X Bh ;à ;à ;à o/ A ;àBh ;à ;à ;à
iB[ Bk B e[ j fo j fo fw b/ G J/ rO b sk B
rà ràwà o/ A ;à ;à X g g w^g XBh ;àBh Xg r rw o/ ;
jk OO b fB jk O b fB jkO OO OO OO O OO b O
x 2 0 3
165
okr[ wkbh rT[Vk
okr[ wkbh rT[Vk Gkosh ;zrhs d/ nfs nbg gqf;ZX iK ngqufbs okrK d/
tor dk fJe efmB okr[ j?. Gkosh ;zrhs d/ gqkuhB iK wZXekbhB rzqEK ftZu ns/
;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ nzs ftu nzfes okrwkbk ftZu th fJ;dk f}eo BjhA
nkfJnk. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih ftZu fJ; okr d/ 6 Fpd ;qh r[o{ okwdk; ih
d/, ;qh r[o{ noiB d/t ih d/ 3 Fpd ns/ Grs Bkw d/t ih d/ Fpd th jB.
okr[ wkbh rT[Vk dk ;[Gk y[Fh T[gikT[Dk ns/ ekw, eq'X nkfde dh wko s'A
puD bJh fsnko eoBk j?. gowkswk dh fdZsh jo uh} ~ tosD dk tb nk
ikt/rk. i/ Bkw dh N/e oZyKr/ ns/ fyB fyB okw Bkw ~ jh Bw;eko eoKr/.
;[ o - foFG e'wb, d'B'A X?ts s/ shto wfXnw, pkeh ;ko/ F[ZX
EkN - wkotk
tkdh - foFG
;z t kdh - gzuw
nko'j - ; o[/, ;, BIh XI BIh o[/ r w^ g, w^ X Bh X ;à
nto' j - ;à Bh X[ g, w^ Bh X w^ r o[/ ;
w[Zy nzr - w^ r o[/, ;, XI BIh ; o[/, r w^ g, Bh X[ g, w^ X w^
r o[/, ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh o[/, ;, o[/ BIh X[I gI, wÎ XI BIh XI ;, XI BIh o[/, BIh
o[/, r w^ g, g X[ g, w^ X w^ r o[/, w^ r o[/, ;
ÀH BIh o[/, r w^ g, w^ X Bh X ;à, Bh o[/A, ;à, Bh o[/A rà
o[/A wà^ rà o[/A, ;à Bh o[/A ;à, Bh o[/A Bh X[ g, g w^ r, w^
X w^ r o[/, ;
Gt Gt mY hir jU bsY sM q n kihE pu k wir]

khu nwnk iqh Bju mnw Bau iniD au q rih pwir]12]
166
okr wkbh rT[ V k ftbz f ps b? n skb GkBwsh
;EkJh
; o[/ o[/ ; BIho/[ ; BIho/[ r w^ g w^g
x N O x NO w? jfo i{ O p ;? O
w^ X Bh BhBh r w^ w^g w^ X w^r o[/;
;z s B efj U O Og[ ek O foO OO
x 2 3 4
nzsok
w^ X w^g w^ w^X BhX ;à ;à;à o[/A o[/A ;à
e j[ BkO B eO fsj G i[w Bk O O
o[/A Bh XBh o[/A ;à BhX[ g w^ w^X w^r o[/;
G T[ fBO fX T[ sO o fj gkO OO foO
x 2 3 4
sBY Gt rwmu bolY rwmw bolY] rwm ibnw ko bolY ry]1] rhwau ] eykl mwtI kuMjr
cItI Bwjn hY bhu nwnw ry ] AsQwvr jM g m kIt pqM g m Git Git rwmu smwnw
ry]1] eykl icMqw rwKu Anµqw Aaur qjhu sB Awsw ry] pRxvY nwmw Bey
inhkwmw ko Twku r u ko dwsw ry ] 2]3]
okr wkbh rT[ V k shB skb wksok 16
;EkJh
-BI h o[/r w^g
O; G? O xN
g gw^ X[g g;à ;àBh X[g gX Xw^ r gr ro[/ o[/; ;BIh
ok Ow[ p' O b? o k Owk p' O b? o k wfp Bk e' O p' O b? o/ O
x 2 0 3
nzsok
- r w^X
O J/ eb
X;à - ;à - - - -;à ;à;à o[/A ;àBh Bh- o[/ABh X[g Xr r w^X
wkO O Nh O O O Oe[z io uh OO O NhO OO OO J/ eb
w^XBh;à o[/A ;à Bh - - -;à ;à;à o[/A ;àBh ;à - - - Bho[/A rào[/A
wkOOO O Nh O O O Oe[z io uh OO Nh O O O GkO iB
167
rà o[/A - - - o[/Ao[/A BhX o[/A ;à - - - - rr r w^X
j? O O O O pj[ BkO Bk o/ O O O O n; Ek to
X;à - ;à;à - - - ;à ;à;à o[/A ;àBh ;à;à - - - Bho[/A rào[/A
iz O O rw O O O eh Ng sz OO rw O O O xfN xfN
rà o[/A o[/A o[/A o[/A o[/A BhX o[/A ;à - - - - - ;à;à ;àBh
ok O w[ O O O; wkO Bk o/ O O O O O xfN xfN
o[/Arà wÂXà wÂrà o[/A o[/A -o[/A BhX o[/A ;à - - - - - ;à;à ;àBh
OO OO okO w[ O O; wkO Bk o/ O O O O O xfN xfN
X[g X[ g - - -g g g X w^r g ro[/ ;BIh
okO O w[ O O O; wk Bk o/ OO O OO OO
x 2 0 3
skBKL-
1) BIho/[ rr o[/; BIh; BIho[/ Xw^ X[g gg
2) BIho/[ rw^ X[g w^g Xw^ ro[/ BIho/[ ;;
3) rw^ X[g w^g X[g w^r Xw^ ro[/ ;;
4) w^X[ gg w^r BIho/[ o[/r rw^ gr o[/;
5) Xw^ gg X[g w^g BIho/[ rw^ gr o/[;
6) ;o[/ ;BIh XIBIh o[/r w^g Xw^ ro[/ ;;
7) w^X gg w^r X[g BhX w^r o[/o[/ ;;
8) BIho/[ rw^ gX[ w^g w^r Xw^ gr BhX
w^r gr o/[; BIho/[ rw^ X[g ro[/ ;;
9) w^X[ gg XX w^r gw^ X[g w^r gr
o/[; BIho/[ rw^ BhX w^g ro[/ XIBIh o/[;
10) XX w^r gw^ X[g w^r BIho/[ rw^ gX[
w^g Xw^ BhX ;àBh X[g w^r Xw^ ro[/
mwlI gau V w mhlw 5] (986-7)
AY s o shweI hir ko nwm ] swDsM g iq Bju pU r n kwm ]1]rhwau ] bu f q kau jY s y
by V I imlq] bU J q dIpk imlq iqlq] jlq AgnI imlq nIr] jY s y bwirk
muKih KIr]1] jYsy rx mih sKw BRwq ] jYsy BUKy Bojn mwq] jYsy ikrKih brs
my G ] jY s y pwln srin sy N G]2] gru V mu i K nhI srp qR w s] sU A w ipM j ir nhI
Kwie iblwsu ] jY s o AWfo ihrdy mwih] jY s o dwno ckI drwih]3] bhu q u Epmw Qo r
khI] hir Agm Agm AgwiD qu h I] aU c mU c O bhu Apwr] ismrq nwnk qry
swr ]4]3]
168
okr[ wkbh rT[Vk J/e skb wksok-12 wZX b?n
;EkJh
;à ;àBh X[ -g g g w^r w^X w^r gr o[/ ;
n? OO ;' O; jk O JhO OO OO OO O O
BIhXI o[/ o[/ o[/ o[/ o[/ BIhXI o[/ o[/ ; BIhX[I gI
jO fo e' Bk O w jO fo e' Bk OO w
BIhXI o[/ o[/ o[/r w^X w^r gr w^r o[/ ; ; ;
jO fo e' BkO OO wO jO foO e' Bk O w
BIhXI o[/ -o[/ o[/ o[/o[/ o[/o[/ o[/r w^X w^r gr o[/ ;
;kO O OX ;z rfs Gi[ g{ O oO OB ekO O w
x 0 2 0 3 4
nzsok
g g g w^X[ g g ;à ;à ;ào[/A ;àBh ;à ;à
p{ v s eT[ i? ;/ p/ Vh OO fwO b s
Bho[/A rà rào[/A o[/A o[/A o[/A BhX o[/A o[/A ;à ;à ;à
p{ O M sO dh g e fwO b s fs b s
g g g w^X[ g g ;à ;à ;à Bho[/A ;à ;à
i b s nr Bh O fw b s BhO o O
Bho[/A rà wÂrà o[/A o[/A o[/A BhX o[/A o[/A ;à ;à -
i? O ;/ OO pk fo e w[y fj O yh o O
;à ;à -Bh X[ X[ g gg X w^ gr o[/ ;
i? ;/ OO pk fo e w[y fj O yhO O o
x 0 2 0 3 4
mwlI gau V w mhlw 4]

myrw mnu rwm nwim ris lwgw] kml pRgwsu BieAw guru pwieAw hir jipE BRmu
Bau Bwgw]1] rhwau ] BY Bwie Bgiq lwgo my r w hIArw mnu so i eE gu r miq
jwgw] iklibK KIn Bey sWiq AweI hir au r DwirE vfBwgw]1] mnmu K u rM g u
ksuMBu hY kcUAw ijau kusm cwir idn cwgw ] iKn mih ibnis jwie prqwpY fMfu
Drm rwie kw lwgw]2] sqsM g iq pR I iq swD Aiq gU V I ijau rM g u mjIT bhu
lwgw] kwieAw kwpru cIr bhu Pwry hir rMgu n lhY sBwgw]3] hir cwirHE rMgu
imlY gu r u so B w hir rM i g clU l Y rWgw ] jn nwnku iqn ky crn pKwrY jo hir
crnI jnu lwgw]4]4]
169
okr wkbh rT[Vk Mg skb ftbzfps b?n
;EkJh
r
o[/o[/ ;; ;
BIhXI ;BIho/[ ; gw^ X[g X- w^rgr o[/;
w/ok wB[ okOO OOO w Bkfw of; bkO OOOO rkO
-; BIh;XIBIh gw^rg w^X[g -gg Xw^ BhX ;à;àBh w^BhX[g g
-e wbgqO rkOOO OO;[ OGfJ nkO OO Or[o[ gkOOO fJnk
-;à;àBh X-Xo[/A ;à - ;à;à Bhg -gBh X;àBhXw^r Xw^rgr o[/;
-jfoO OOifg U O Gqw[ GT[ -GkO OOOOOO OOOOO rkO
x 2 0 3
nzsok
;à BhX[ g g g w^ X Bh;à o[/Ao[/A ;à
G? GkfJ G r fs bk r' w/ok jhn ok
Bho[/A rà o[/A o[/A o[/A ;à;à BhBh X[ w^X[ g
wB[ ;' fJU O O r[ o wfs ik rkO O
ràrà o[/A wÂrà o[/A ;à BhX[ gg Xw^ ro[/ ;
wB[ ;' fJUO O O r[ o wfs ikO OO rk
x 2 0 3
skBKL-
1H BIho[/ rw^ gX[ gw^ ro[/ ;; X[g w^r o[/r o/[;
2H rr o[/r o[/; w^g X[g w^X w^r w^r o[/r o[/;
3H w^w^ rw^ w^w^ ro[/ ;; X[g w^X[ w^r o[/r o[/;
4H BIho[/ ro[/ rw^ gX[ gg w^X Bhw^ gr w^r o[/;
5H BIho[/ rw^ gg w^r w^X[ gg w^r o[/; o[/r o[/;
170
mwlI gau V w mhlw 5 ]
rwm nwm kau nmskwr ] jwsu jpq ho v q au D wr ]1] rhwau ] jw kY ismrin
imtih DM D ] jw kY ismrin CU t ih bM D ] jw kY ismrin mU r K cqu r ] jw kY
ismrin kulh auDr]1] jw kY ismrin Bau duK hrY] jw kY ismrin Apdw trY]
jw kY ismrin mu c q pwp ] jw kY ismrin nhI sM q wp]2] jw kY ismrin ird
ibgws] jw kY ismrin kvlw dwis] jw kY ismrin iniD inDwn] jw kY
ismrin qry indwn]3] piqq pwvnu nwmu hrI] ko i t Bgq au D wru krI ] hir
dws dwsw dInu srn] nwnk mwQw sM q crn]4]2]
okr wkbh rT[ V k dkdok skb

;EkJh nz s ok
X[ g g Xw^ ro[/ ; w^X ;à ;à o/[A ;à ;à
okO O w BkO OO w ikO e? O f;w o fB
BI h o/[ r g X[ g Bho[/A rà o[/A o[/A Bh ;à
e T[ Bw; ek O o fwO N fj Xz O X
X w^ r o[/ r g o[/A Bh X[ g g g
ik O ;[ i g s ik e? O f;w o fB
w^X ;à Bh X[g w^r o[/; w^X Bh;à BhX[ gw^ ro[/ ;;
j' O t s T[ O XkO Oo S{ O Nfj OO pz O XO OO
x 0 x 0
skBKL-
1) ;o[/ ;; BIhXI BIho[/ XIo[/ ;;
2) BIho[/ rw^ gw^ X[g Xw^ ro[/
3) Xw^ rg X[g Xw^ ro[/ ;;
4) BIho/[ rw^ gw^ rg w^r o[/;
5) Xw^ gg X[g w^r gg w^X
Bh;à BhX[ gw^ BIho/[ gr o[/;
6) w^X Bh;à Xo[/A ;àBh X[g w^r
gr Xw^ ro[/ gr o[/o[/ ;;
7) BIho/[ rw^ gX[ gg w^X Bh;à
Bho[/A rào[/A ;àBh X[g gr o[/;
171
okr[ wko{
fNeh j'Jh nkswk ftZu nDy ikr T[mdh j?, feT[Afe T[E/ e/tb ;Zu fNfenk
j[zdk j?. ;Zu j? fBoGT[, fBot?o, fJ; bJh ;P:z-Xow fdqV j[zdk j?. nfijh nkswk
ftZu i[onfs Go iKdh j?, p/gotkj j' iKdh j?, ekfJosk BZ; iKdh j?, fJj j? wko{
dk gqGkt - ;[D e/ ;[ZX B oj/ ek:o eh, ip pki? X[B wko{. fco wko{ okr ftZu
t?okr GktBk dh th gqXkBsk j'D eoe/ fJ;~ gqkDh d/ ubkD/ ;w/A rkT[D dh th
gqEk j?. ;' :[ZXK ;w/A ns/ ubkD/ ;w/A fJ; okr ~ rkfJnk iKdk j?. fJe gk;/ sK
fJ; ftZu i'F j?, d{o/ gk;/ t?okr. i'F dh GktBk ftZu Grs epho ih cowkT[Ad/
jB ;{ok ;' gfjukBhn? i[ bo? dhB e/ j/s.. g[oik g[oik efN wo? epj{ B
Skv? y/s[.. ;{ok T[j j?, i' w?dkB BjhA SZvdk, Gkt/A g[oik g[oik efNnk ikJ/. fJe
T[j nkswdoFh ;{ow/ jB, fiBQK d/ rrB Bro ftZu dwkw/ tid/ jB ns/ wkfJnk
s{sh dh ntk} BjhA ;[Ddh. ihtfdnK T[BQK ~ wkoB dh ;'Mh j[zdh j?. fJ; bJh
nksfwe gKXhnK ~ nkd/F j? fe gfjbk woD[ ep{fb ihtD eh Sfv nk;..
j'j[ ;GBk eh o/D[ek sT[ nkT[ jwko? gkf;.. ;kohnK jkbsK ftZu wko{ rkftnk
skjh ;cb j? i/ Fpd nzdo j?, i/ gzi p?okJh fiZs bJ/ rJ/ jB. r[o e? ;pfd
nokXhn? Bkfw oz f r p? o kr[ . . ihs/ gz u p? o kJhnk BkBe ;cb wko{ fJj[
okr[..
wko{ pVk gqf;ZX ns/ fJe g[oksB okr j?. Gkosh ;zrhs ftZu fJ;~ eJh
BktK Bkb g[ekfonk iKdk j? ns/ fGzB fGzB YzrK Bkb rkfJnk iKdk j?. r[owfs
;zrhs d/ wko{ okr dk fJe ngDk tZyok jh ;o{g ns/ gqGkt j?. fwqse ;z;eko
;w/A wko{ ftZu Fpd rkfJB dh gqEk pj[s g[oksB wzBh iKdh j?. fJ; dhnK ;[o-
;zrshnK Bkb t?okrwJh tksktoD pD iKdk j?.
;[ o - d'B'A wfXnw, d'B'A X?ts, d'B'A fBFkd, no'j ftZu foFG
tofis, pkeh F[ZX
EkN - ywki
;wK - fdB dk shik gfjo
tkdh - rzXko
;z t kdh - fBFkd
nko'j - ; r w g, X Bh ;à
nto' j - ;à B[h X g, w^ g X[ Bh X[ g, w r o/ ;
w[Zy nzr - g g B[h X g, w^ g X[ Bh X[ g, g X g r, o/, r o/ ;
172
;[o ft;Eko - ¿H ;, r o/ ;, B[I h XI gI, gI XI BIh ;, ; r w r, w r w g,
g X w^ g, w^ g X[ Bh X[ g, g X g r, o/ r o/ ;
ÀH w r w g, X[ Bh X[ g, X Bh ;à, o/A ;à, rà o/A ;à, wà rà
o/A rà ;à, B[h X g, w^ g X[ Bh X[ g, g X w^ g, g X g
r, o/, r ;
sB su K dwqw rwmu hY dU s r nwihn ko i e]

khu nwnk su i n ry mnw iqh ismrq giq ho i e ]9]
okr wko{ ftbzfps b?n Mg skb

;EkJh
X[X[ Bh X[ g wr o/ ; o/o/ r w g
;G ;[ y dk skO okO Ow[ j? O O
g B[ h X g w^g X[ Bh X[g w r
d{ ; o Bk fjB e' O OO fJ O
x 2 0 3
nz s ok
rr w g X[Bh X[g XX Bh -;à XBh ;à
ej[ Bk B eO OO ;[fB o/ Ow BkO O
B[ h X B[hX g w^ X[Bh X[g wr o/ ;
fs j f;w o s rO fsO j' O fJ O
x 2 0 3
mwrU mhlw 5 ]
mwn moh Aru loB ivkwrw bIE cIiq n GwilE] nwm rqnu guxw hir bxjy lwid
vKru lY cwilE]1] sy v k kI EVik inbhI pR I iq] jIvq swihbu sy i vE Apnw
clqy rwiKE cIiq]1] rhwau ] jY s I AwigAw kInI Twku i r iqs qy mu K u nhI
mo i rE] shju Anµ d u riKE igR h BIqir au i T au A whU kau dau i rE]2] AwigAw
mih BUK soeI kir sUKw sog hrK nhI jwinE ] jo jo hukmu BieE swihb kw so
mwQY ly mwinE]3] BieE ik® p wlu Twku r u sy v k kau svry hlq plwqw ] DM n u
sy v ku sPlu Ehu AwieAw ijin nwnk Ksmu pCwqw]4]5]
173
okr[ wko{ shB skb wksok 16
;EkJh
Bh X[ g g w^ g X Bh ;à B[ h X g w r o/ ;
;/ t e eh U O V fe fB p jh O gq h O fs O
w r o/ ; ;r wg wr rw B[ h X g w^ g g- g -
ih O t s ;kO OO fjO p[ O ;/ O ft U nk gO Bk O
X[ Bh X[ g w^ g X Bh ;à B[ h X g w r o/ ;
u b s/ O ok O fy U uh O O O fs O O O
x 2 0 3
nzsok
w r w g X[ Bh X[ g X Bh ;à ;à o/ A o/ A ;à ;à
wk O B w' j O n o[ b' O G ft ek O ok O
rà o/ A ;à B[ h X g w^ g X[ Bh X[ g ;r wr ro/ ;
ph O U O uh O fs B xk O O fb UO OO OO O
x 2 0 3
skBKL-
1) ;; rw gB[h Xg w^g X[g wr o/ ;
2) B[hX w^g ;àB[h Xg wr ;r o/o/ ;;
3) gX Bh;à o/A;à gB[h Xg w^g wr o/ ;
4) w^g X[Bh X[g B[hX gw^ o/ ; wr o/ ;
5) wr wg X[Bh X[g XBh o/A;à ;àrà o/A;à
wàrà o/A;à B[hX gw^ X[Bh X[g wr o/ ;

mwrU mhlw 9]
hir ko nwmu sdw su K dweI] jw kau ismir Ajwmlu au D irE ginkw hU giq
pweI]1] rhwau ] pM c wlI kau rwj sBw mih rwm nwm su i D AweI] qw ko dU K u
hirE kru x w mY ApnI pY j bFweI]1] ijh nr jsu ikrpw iniD gwieE qw kau
BieE shweI] khu nwnk mY iehI Bro s Y ghI Awin srnweI]2]1]
174
okr[ wko{ Mg skb
;EkJh
wr o/ ; ; ;; X[Bh X[X[ g g g
jfo e' Bk O w[; dkO ;[y dk Jh O
B[ h X gB[h X g w^g X[Bh X[X[ g g
ik e' f;w fo n ikO wb[ T[ X fo U
;à B[ h X g g ;o/ rw ro/ ; -
r fB ek j{ O rO fsO gkO Jh O
x 2 0 3
nzsok
;à o/ A ;à rà o/ A o/ A ;à B[hB[h w^ g g
gz uk bh O eT[ ok i; Gk w fj
B[ h X w^ g g X[Bh X[ g g -
ok w Bk O w ;[ O fX nk Jh O
g ;à gg o/ A o/ A rà o/ A ;à ;à ;à
sk e' d{y[ jfo T[ e o[ Dk w? O
;àB[h Xg w^g X[Bh X[ g wr o/ - ;
nO gO BhO g? O i p Yk Jh O O
x 2 0 3
skBKL-
1) ;r wg XBh ;à;à ;àB[h Xg w^g wr o/o/ ;;
2) ;r o/ ; B[IhXI gIgI XIBIh ;o/ ;; wr o/o/ ;;
3) gB[h Xg w^g X[Bh X[g B[hX gw^ gg wr o/ ;
4) gX w^g w^g X[Bh X[g gX gr o/ r o/o/ ;;
5) XBh ;à;à rào/A ;àB[h Xg w^g X[Bh X[g wr o/ ;
175
okr[ wko{ dkdok skb
;EkJh
wr o/ ; r w g g ;àB[h B[ h - Xg w^ g
jfo e' O O Bk O w[ ;O dk O ;[y dk Jh
w^g X[Bh BhBh Bh X[ g gr o/ wr o/ ; -
;dk OO ;[y dk Jh O ;dk O ;[y dk Jh O
x 0 x 0
nz s ok
g g B[hX gw^ g Xg r r wr o/o/ ; ;
ik e' OO f;w fo nO ik w b[ O T[ X fo U
;r g w^ g - - X[Bh X[ g wr o/ ;
rfB ek O j{ O O rs gk Jh OO O O
x 0 x 0
skBKL-
1) wr o/ ; wr wg wr o/ ;
2) X[Bh X[g w^g wr o/ ; ;;
3) B[hB[h Xg ;o/ rw o/ r o/ ;
4) XBh ;ào/A ;àB[h Xg wr o/ ;
5) X[Bh X[g w^g ;àB[h Xg w^g
wr ;o/ rw gw ro/ ;;
mwrU mhlw 1 ]
iehu Dnu srb rihAw BrpUir ] mnmuK iPrih is jwxih dUir ]1] so Dnu vKru nwmu
irdY hmwrY ] ijsu qU dyih iqsY insqwrY ]1] rhwau ] n iehu Dnu jlY n qskru
lY jwie ] n iehu Dnu fUbY n iesu Dn kau imlY sjwie ]2] iesu Dn kI dyKhu
vifAweI ] shjy mwqy Anidnu jweI ]3] iek bwq AnUp sunhu nr BweI ] iesu
Dn ibnu khhu iknY prm giq pweI ]4] Bxiq nwnku AkQ kI kQw su x wey ]
siqguru imlY q iehu Dnu pwey ]5]8]
176
okr[ wko{ skb o{ge
;EkJh nzsok
; o/ r w w g g w r w g X[ g g
;' O XB[ t yo[ Bk w[ fJj[ X B[ ; o p O
w^ g X[Bh X[ X[ g g B[ h X gw^ gX[ Bh X[ g
fo d? jO wk O o? O ofj nk Go g{ O fo O
B[ h X g B[ h B[ h X g o/ A o/ A rào/A ;à B[ h X g
fi ;[ s{ d/ O fj O wB w[ yO fc ofj O f;
r r wr o/ o/ ; ; X[Bh X[ g wr gw ro/ ;
fs ;? fB; sk O o? O ikO Dfj O d{ O OO foO O
x 2 3 x 2 3
mwrU mhlw 1 ]
sbdu ] sKI shylI grib ghylI ] suix sh kI iek bwq suhylI ]1] jo mY bydn
sw iksu AwKw mweI ] hir ibnu jIau n rhY kY s y rwKw mweI ]1] rhwau ] hau
do h wgix KrI rM \ wxI ] gieAw su jo b nu Dn pCu q wxI ]2] qU dwnw swihbu isir
myrw] iKjmiq krI jnu bMdw qyrw ]3] Bxiq nwnku AMdysw eyhI ] ibnu drsn kYsy
rvau sny h I ]4]5]
okr wko{ skb o{ge

;EkJh nzsok
w w wr o/ o/ ; ; g g B[ h X X g g
i' w? p/ O d B ;k O ; yh ; j/ O bh O
w w wr o/ o/ o/ ; o/ A o/ A o/ A X Bh ;à ;à
fe;[ nk ykO wk O Jh O ro fp r j/ O bh O
;à ;à ;à B[ h B[ h X g ;à B[ h X g w^ g g
jfo fpB[ ihT[ B Oo j? O ;[fD ; j eh O fJ e
w^ g X[ Bh X[ g g w^g X[Bh Bh Bh X[g wr o/ ;
e? ;/ ok yk wk Jh O pkO sO O;[ j/ OO bhO OO
w^ g X[ Bh X[g wr o/ ;
e? ;/ ok yk wkO JhO OO
x 2 3 x 2 3
177
okr[ s[ykoh
s[ykoh fJe nbg gqf;ZX okrK d/ tor dk okr j?. Gkosh ;zrhs d/ g[oksB,
wZX ekbhB iK nkX[fBe fe;/ rzqE ftZu fJ; okr dk T[b/y BjhA fwbdk ns/ Bk jh
fe;/ xokD/-dko rkfJe tkdeK e'b'A fJ; okr dhnK Bkd bfjoK ed/ ezB r'uo
j'JhnK jB. ftdtkBK dk ftuko j? fe fJ; okr dh ouBk r[o{ BkBe ;kfjp B/
ehsh. fJ; okr ftZu r[o{ BkBe d/t ih, r[o{ okwdk; ih ns/ r[o{ noiB d/t
ih dh ofus pkDh jh T[gbZpX j?. r[o{ ;kfjpkB dh Gkosh ;zrhs gZXsh ~ fJj
okr fJe nB[gw d/D j?.
T[AM s[ykoh dk o{g ykw'F u[Zg p?mk i'rh j? ns/ ;[Gkn ftZu ftS'V/ dh e;e
j?. go r[o{ ;kfjpkB B/ s[ykoh dh ;koh pkDh SzsK ftZu ou e/ fwbkg dk ;[y g?dk
ehsk j?. fJ; ftZu r[o{ BkBe ;kfjp ih dk pkojwkj j? i' ft:'r dh ouBk j? ns/
Szs ftZu j'D ekoB ;z:'r fFzrko th j?. fJ; okr ftZu GrsK dh pkDh BjhA j?.
;[ o - d'B'A fBFkd, wfXnw shto, rzXko e'wb pkeh ;[o F[ZX,
nko'j ftZu foFG ns/ X?ts tofis.
EkN - s'Vh (dZyDh gZXsh nB[;ko Xowtsh EkN)
iksh - n"Vt-;zg{oB
tkdh - gzuw
;z t kdh - FVi
nko'j - BIh ;, r[ w^ g, Bh ;à
nto' j - ;à Bh X g, B[h X, g, w^ r[, o/ ;
w[ Zy nzr - g B[h B[h X g, w^ g w^ r[, o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh ;, r[ o/ ;, BIh XI gI, gI B[Ih XI gI, gI BIh ;, BIh ;
r[, o/ ;, BIh ; w^ r[, w^ g, g B[h X g, w^ g r[ w^ r[ o/, ;
ÀH r[ w^ g, r[ w^ g B[h X g, r[ w^ g Bh ;à, g Bh ;à, Bh
;à r[à, o/A ;à, Bh ;à Bh X g, g B[h X g, w^ g r[ w^ g,
g r[ w^ r[ o/, ;
qu K wrI CM q mhlw 4
AM q ir iprI ipAwru ikau ipr ibnu jIvIAY rwm] jb lgu drsu n ho i e ikau
AM i mR q u pIvIAY rwm] ikau AM i mR q u pIvIAY hir ibnu jIvIAY iqsu ibnu rhnu n
jwey] Anidnu ipRau ipRau kry idnu rwqI ipr ibnu ipAws n jwey ] ApxI ik®pw
krhu hir ipAwry hir hir nwmu sd swirAw] gu r kY sbid imilAw mY pR I qmu
hau siqgu r ivthu vwirAw]1]
178
okr s[ykoh ftbzfps b?n J/e skb
wzrbkuoD
r[ o/--BIh
tk fjOOr[
; ; BIh;r[w^ g-gg w^r[ o/ ; r[-w^- gggg B[h-Xg gg w^r[o/; o/o/;;
o{ O nzsOfo fgOohfg nk o[O feT[OOO fgofpB[ ihOOth n? O okOOO wOOO
r[ r [ w ^ w ^ ggBhBh ;à-;àBh ;à;à r[ w ^ B[ h -Xg r[-w^w^ gg gggw^ g -gg r[ r [ o / ; gggw^ XXggr[ r [ o / ; ggw^ X Xgg
ipbr[ do;[ B j'OOO fJO feT[ nz O fwq s [ ghOthn? okw nzOsfofgOohfg nkOOo[ n z O sfo fgOohOfgnkOo[ nzOsfofgOoh
r[-o/;
fgnkOo[O
x 0 2 0 3 4
swvix srs mnw Gx vrsih ru i q Awey ] mY min qin shu BwvY ipr prdy i s
isDwey ] ipru Gir nhI AwvY mrIAY hwvY dwmin cmik frwey ] sy j ieky l I KrI
du h y l I mrxu BieAw du K u mwey ] hir ibnu nId BU K khu kY s I kwpVu qin n
su K wvey ] nwnk sw so h wgix kM q I ipr kY AM i k smwvey ] 9]
okr s[ykoh shB skb wksok 16
;EkJh
B[ h B[ h X w^ g g g g
;k O O O t O fD O
r[ - w^ g w^ r[ o/ ; g B[hX g g B[ h X g g
; o ; w Bk O O O x DO t o ; fj o[ fs
w^ r[ w^ g r[ o/ ; - X X X X B[ h X g g
nk O O O J/ O O O x D t o ; fj o[ s
gw^ r[w^ B[hB[h Xg r[w^ gw^ r[o/ ;- g - r[ w^ w^ g r[ w^
nkO OO OO OO J/ O OO OO OO w? O w fB s fB ; j[
g - Bh - ;à - - - Bh Bh Bh ;à X - g g
Gk O O O t? O O O fg o g o d/ O f; f;
gw^^ r[w^ B[hB[h Xg r[w^ gw^ r[o/ ;-
XkO OO OO OO OO OO J/ O OO
x 2 0 3
nzsok
gg gg g g B[ h B[ h X w^
fgo[ xfo B jh nk O t? O
g g Bh Bh ;à - ;à - Bh ;à r[à Bh Bh Bh ;à ;à
w oh n? O jk O t? O dk O w fB u w fe v
rà[ o/ A Bh ;à X w^ g -
okO O O O O O J/ O
x 2 0 3
179
skBKL-
1) BIh; r[o/ BIh; r[w^ gBIh ;r[ w^g gB[h
Xg w^g B[hX gB[h gBh gB[h Xg w^g
2) r[w^ gBIh ;r[ w^g Bh;à r[r[ w^g Bh;à
rw^ gBh ;àr[à o/A;à BhX gB[h r[w^ gg
3) r[àr[à o/A;à B[hB[h Xg r[r[ o/ ; BIh; r[w^
gg Bh;à r[àr[à o/A;à Bh;à r[ào/A ;àBh ;à;à
4) r[ào/A ;àBh ;à;à BhX gB[h Xg w^r[ o/ ;
BIh; r[w^ gBh ;àBh gB[h Xg w^r[ o/ ;
5) gBh ;àr[à o/A;à BhX gB[h Xg w^r[ o/ ;
B[hB[h Xg w^g w^r[ o/ ; BIh; r[r[ o/ ;
6) BIh; r[ ; r[w^ r[w^ gw^ gBh gBh ;à -
;àBh Xg XB[h Xg B[hX gw^ r[o/ ;;
7) r[o/ ;w^ r[o/ ;g w^r[ o/ ; Xg w^r[
o/ ; B[hX gw^ r[o/ ;BIh ;r[ w^g Bh;à
8) gg r[w^ r[r[ XX gg r[w^ r[r[ B[hB[h
XX gg r[w^ r[r[ o/o/ BIh; r[w^ gg
iehu qnu mnu qy r w siB gu x qy r y ] KM n IAY vM \ w drsn qy r y ] drsn qy r y su i x pR B

my r y inmK idR s it py i K jIvw] AM i mR q nwmu su n IjY qy r w ikrpw krih q pIvw]
Aws ipAwsI ipr kY qweI ijau cwiqR k u bU M d y r y ] khu nwnk jIAVw bilhwrI dy h u
drsu pR B my r y ] 2]

;EkJh
gg gg w^ r[ o/ - ; -
fJj[ sB[ w B[ s/ O ok O
BI h ; r[ w^ X - g - r[ o/ w^ r[ ; r[ w^ g
; fG r[ D s/ O o/ O yz Bh n? O tz O Rk O
r[ w^ g w^ r[ o/ ; -
d o ; B s/ O o/ O
x 2 0 3
180
nzsok
g g r[ w^ w^ r[ w^ g
d o ; B s/ O o/ O
Bh Bh ;à Bh ;à - ;à - ;à Bh X g B[ h XX g g
;[ fD gq G w/ O o/ O fB w y fdq O ;fN g/ fy
r[w^ g w^ r[ o/ - ; -
ihO O O O tk O O O
x 2 0 3
swjn dy i s ivdy s IAVy swny h Vy dy d I] swir smwly iqn sjxw mu M D nY x Bry d I]

mu M D nY x Bry d I gu x swry d I ikau pR B imlw ipAwry ] mwrgu pM Q u n jwxau ivKVw
ikau pweIAY ipru pwry ] siqgur sbdI imlY ivCuMnI qnu mnu AwgY rwKY ] nwnk
AM i mR q ibrKu mhw rs PilAw imil pR I qm rsu cwKY ]3]
okr s[ y koh Mg skb

;EkJh
gw^ r[w^ gg w^r[ o/ ; ;; o/ BIh; r[w^ g
;kO OO iB d/ O f;O Oft d/ ;hO On V/
;à Bhg B[ h Xg - gw^r[w^ gXgw^ r[w^gw^ r[w^r[o/ ;
;k B/j V/ OO O d/ O OO OOOO OOOO OOOO dh
gw^ BIh; r[w^ g Bh ;à Bh;à -;à gB[h Xg
;kO OO fo; wk b/ fs B; Oi DkO OO
;à Bhg B[ h Xg -g gw^r[w^ gXgw^ r[w^gw^ r[w^r[o/ ;
w[z XO B? DO OG o/ O OO OOOO OOOO OOOO dh
x 2 0 3
nzsok
gw^ BIh; r[w^ gBh ;àr[à o/A;à gB[h B[hX gw^ g
w[zX B? O DG o/ O dhO r[ D ;kO OO o/ O dh
r[ào/A ;ào/A Bh;à gB[h Xg w^r[w^ gBh -Bh ;àBh ;à
feT[ OO gq O GO OO fwObk OO Ofg nkO o/
B[hB[h XB[h B[hX g -g BIh;r[w^ gXgw^ r[w^gw^ r[wr[o/ ;
feT[ gqG fwbk O Ofg nkOOO OOOO OOOO OOOO o/
x 2 0 3
181
skBKL-
1) BIh; r[w^ r[B[h Xg w^g w^X gw^ gg w^r[ o/ ;
2) BIh; r[r[ o/ ; BIh; r[w^ gg w^r[ o/ ; gw^ r[o/
BIh; r[w^ gB[h Xg w^g w^r[ gw^ r[o/ BIhBIh ;;
3) ;r[ o/ ; BIh; r[w^ gg gB[h g;à B[hg gB[h g;à
gr[à o/A;à BhX gB[h Xg w^g w^r[ r[o/ BIhBIh ;;
4) r[r[ o/ ; BIh; r[w^ gBh ;àr[à o/A;à Bh;à BhX gB[h
Xg w^g w^r[ B[hB[h Xg w^r[ o/ ; gw^ r[r[ o/ ;
5) r[àr[à o/A;à B[hB[h Xg r[r[ o/ ; BIh; r[ ; r[w^ r[w^
gw^ gBh Bh;à ;àBh Xg B[hB[h Xg w^r[ o/o/ ;;
;EkJh
gw^ r[w^ gg - r[w^ gw^ r[o/ ;BIh
;kO OO iB O d/ O OO ;O Oft
gI - BI h BI h ; - - - X - X X B[ h Xg - -
d/ O ;h n V/ O O O ;k O B/ j V/ OO O O
gBh ;àBh gB[h Xg X w^ r[o/ ; r[ o/ ; -BI h ; r[ w^ gX -
d/ O OO OO OO dh O OO O ;k Ofo O; wk b/ fs BO O
- X X B[ h Xg X g w^ g gg gBh ;àrà[ o/ A - ;à -
O ; i Dk OO O O O O w[zX B? O DG o/ O dh O
;àB[h Xg w^r w^g B[hB[h Xg w^r[ o/ ;
OO OO OO OO OO OO OO OO
x 2 0 3
nzsok
- gg gBh ;àr[à o/ A ;àBh r[à -
- w[zX B? O DG o/ OO dh O
- - gg Bh ;à - ;à - - - XX XX B[ h Xg - -g
O O r[ D ;k o/ O dh O O O feT[ gqG fw bkO O Ofg
gw^ r[w^ gX - w^ r[ o/ ; - - XX XX B[ h Xg - -g
nkO OO OO O o/ O O O O O feT[ gqG fw bkO O Ofg
gBh ;àBh gB[h Xg X w^ r[o/ ;
nkO OO OO OO o/ O OO O
x 2 0 3
nrbh gzesh fJ;/ nB[;ko j? ih
182
qu K wrI mhlw 1]
su i x nwh ipAwry iek by n µ q I my r I] qU inj Gir visAVw hau ru i l BsmY Fy r I]
ibnu Apny nwhY ko i e n cwhY ikAw khIAY ikAw kIjY ] AM i mR q nwmu rsn rsu
rsnw gur sbdI rsu pIjY ] ivxu nwvY ko sMig n swQI AwvY jwie GnyrI ] nwnk
lwhw lY Gir jweIAY swcI scu miq qy r I]2]
okr s[ y koh ;{ b skb
;EkJh
B[ h X g g X w^ gw^ r[ o/ ;
;[ fD Bk j fg nk OO o/ O O
BI h XI gI - BI h ; BI h ; BI h ;
fJ e O O p/ Bz sh w/ O oh
g - w^ r[ w^ g Bh ;à Bh ;à
s{ O fB i x fo t f; n Vk
;àBh Xg g - B[hX gw^ r[w^ gg r[o/ ;
jT[ OO o[ fb GO ;O w? O OO Y/ O oh
x 0 2 0 3
nzsok
gg B[hB[h B[ h X g w^r[ w^g ;à Bh ;à
fpB[ ng B/ Bk j? e' O fJB uk O j?
r[àr[à o/ A r[à r[à ;à o/ A o/ A o/ A Bh - ;à
fenk O e jh n? fenk O eh O i?
g B[hB[h B[ h X g w^r[ w^g ;à Bh ;à
nz fwq s Bk w[ o ;B o;[ o ; Bk
Bh ;à Bh X g B[hX gw^ r[ o/ ;
r[ o ; p dh oO O;[ gh O i?
x 0 2 0 3
skBKL-
1) r[w^ r[r[ o/o/ ;; BIh; r[w^ gw^ r[r[ o/o/ ;;
2) gB[h Xg ;àBh Xg gB[h g;à BhX gB[h Xg w^g
3) ;àBh ;à;à B[hB[h w^g B[hX gr[ w^g gg w^r[ o/ ;
4) Bh;à r[àr[à o/ A o/ A ;à;à B[hB[h Xg w^g w^r[ BIhr[ o/ ;
5) r[w^ g; r[w^ gBIh ;r[ w^g B[hX gr[ w^B[h Xg
gBh ;àr[à o/ A o/ A ;à;à BhX gw^ r[B[h Xg w^r[ o/ ;
183
qu K wrI CM q mhlw 5
inrgu x u rwiK lIAw sM q n kw sdkw] siqgu i r Fwik lIAw mo i h pwpI pVdw]
Fwknhwry pR B U hmwry jIA pR w n su K dwqy ] AibnwsI Aibgq su A wmI pU r n pu r K
ibDwqy ] au s qiq khnu n jwie qu m wrI kau x u khY qU kd kw] nwnk dwsu qw kY
bilhwrI imlY nwmu hir inmkw]4]1]11]
okr s[ y koh skb o{ g e
;EkJh
r[r[
fBo
o/ o/ ; B[ h B[ h X g
r[ O D ok O fy O
-g w^X gw^ r[ o/ ; (g)
Obh nkO OO O O O ;z
r[ w^ g Bh ;à ;à ;à
s B O ek O O ;d
;àBh gB[h Xg X w^ r[ g
ekO OO OO O O O ;fs
w^r[ w^ g Bh Bh Bh Bh
r[ O o O Yk O fe -bh
;à ;à ;à ;à ;à ;à gBh
nk O O O O O w'fj
;àr[à Bh;à gB[h Xg Xr[ r[ -Bh
gkO ghO OO OO OO O -gV
;à ;à ;à ;à ;à ;à gBh
dk O O O O O w'fj
;àr[à Bh;à gB[h Xg (g) r[ r[
gkO OO ghO OO gV dk O
r[w^ gB[h -B[ h Xg w^r[ r[
OO OO OO OO OO O
( r[fBor[ )
x 2 3
184
nz s ok
B[ h X g r[ w^ g g
Yk e B jk O o/ O
g Bh Bh g ;à ;à ;à
gq G{ j wk O o/ O
gBh g;à g Bh ;à gBh ;à
ihn OO O gq k O BO ;[y
r[ à r[à o/ A o/ A ;à Bh ;à
dk O O O s/ O O
;à ;à ;à Bh X g gg
ihn O O gq k O B ;[y
gB[h X g B[hB[h Xg r[o/
dkO O O s/ O OO OO
( r[fBor[ )
x 2 3
skBKL-
1) BIh; r[r[ o/ ; BIh; r[w^ r[r[ o/ ;
2) r[w^ gB[h Xg w^g r[r[ o/o/ ;;
3) gw^ r[w^ gB[h Xg w^r[ r[o/ o/ ;
4) gBh ;à;à BhX gg B[hB[h Xg w^g
5) BIh; r[w^ gBh ;àr[à gw^ r[r[ o/ ;
6) BIh; r[w^ r[B[h Xg gBh ;àr[à o/A;à
Bh;à BhX gB[h Xg w^r[ o/o/ ;;
7) r[àr[à o/ A o/ A B[hB[h Xg r[r[ o/o/ ;;
w^r[ o[/; BIh; B[hX gw^ r[o/ ;;
185
Bwdau Brim Bu l I Bir jo b in pCu q wxI ] jl Ql nIir Bry brs ru q y rM g u mwxI
brsY inis kwlI ikau su K u bwlI dwdr mo r lvM q y ] ipR a u ipR a u cvY bbIhw bo l y
Bu i eAM g m iPrih fsM q y ] mCr fM g swier Br su B r ibnu hir ikau su K u pweIAY
nwnk pU i C clau gu r Apu n y jh pR B u qh hI jweIAY ]10]
okr s[ y koh Mg skb

;EkJh
gg w^w^ XX r[r[ w^w^ gg r[ o/ BI h ;
GkO OO dT[ GO oO fwO G[ O bh O
(gg) r[ w^ g Bh ;àr[à o/A;à B[hX gw^ r[o/
Gfo i' O p fB gO S[ O skO OO DhO
;àBh ;àr[à o/A;à Bh;à ;àBh Xg B[hX gw^ r[ o/
GO foO i' O pfB gO S[ O skO OO Dh O
x 2 0 3
nzsok
X w^ g r[ w^ g -g gr[à o/A;à r[àr[à
i b E b Bh fo OG o/ O OO OO
;à r[à o/ A Bh ;à B[ h X r[w^ gBh Bh;à
po O ; o[ s/ oz r[ wkO OO DhO
;àBh ;àr[à o/A;à Bh;à ;àBh Xg B[hX gw^ r[ o/
pO oO ;o[ s/ O oz O r[ O wkO OO Dh O
x 2 0 3
186
okr[ e/dkok
okr e/dkok Gkosh ;zrhs dk pVk g[oksB ns/ gqf;ZX okr j?. fJ; okr d/
;z p z X ftZ u r[ o tke j? e/dkok okrk ftfu ikDhn? GkJh ;pd/ eo/ fgnko[..
;fs ;zrfs f;T[ fwbd/ oj/ ;u/ Xo/ fgnko.. fJ; s'A ;gZFN j? fe r[owfs
;zrhs ftZu fJ;dk wjZstg{oB ;EkB j?. e/dkok okr Gkosh ;zrhs dk nfGzB nzr
pfDnk ufbnk nk fojk j?.
;[ o - d'B'A wfXnw, pkeh ;[o F[ZX, no'j ftZu foFG ns/ rzXko,
nto'j ftZu rzXko tofis
EkN - efbnkD
iksh - n" V t-FkVt
tkdh - wfXnw
;z t kdh - FV}
nko'j - ; w, w g, X g, Bh X ;à
nto' j - ;à Bh X g, w^ g X g w, o/ ;
w[Zy nzr - ;, w, w g, X g w^, g w, o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, ; o/ ;, BIh XI gI, wÎ gI wI, gI XI gI BIh XI ;, o/ ;, ;
w w g, w^ g X g w^ g w, o/ ;
ÀH w w g, w^ g X g w, g X g Bh X ;à, ;à o/A ;à, ;à wà
wà gà, wà^ gà wà, ;à o/A ;à, ;à Bh X g, X g w^ g w, ; o/ ;

slo k mhlw 9 ]
gu n go i bM d gwieE nhI jnmu AkwrQ kInu ]
khu nwnk hir Bju mnw ijh ibiD jl kau mInu ]1]
187
okr e/dkok ftbzfps b?n J/e skb
wzrbkuoD
;à ; à X g w^ g Xg
tkOOO fjOOr[
ww o/ ; ;;ww ggXg ww o/ ; o/ ; wwgg w^ g Xg ww o/ ; o/o/;;
o{O OO r[Br'O fpzdrkO fJU OB jhO iBw[n ekOoE ehO OO B[OOO
ggXg BhBhXX ;à ; à Xg w^ g Xg wwo/ ; ;à ; à X g w^ g Xg wwo/ ; ;wgg wwo/o/ o/-o/o/
ej[BkO Bejfo Gi[ Ow BkOOO OOOO fijfpfX ibeT[ whOB[O tkfjr[o{ tkfjr[o{ tkOfjr[
;
o{
x 0 2 0 3 4
ky d wrw mhlw 5 Gru 4
srnI AwieE nwQ inDwn] nwm pRIiq lwgI mn BIqir mwgn kau hir
dwn]1]rhwau ] su K dweI pU r n prmy s u r kir ikrpw rwKhu mwn] dy h u pR I iq
swDU sMig suAwmI hir gun rsn bKwn]1] gopwl dieAwl goibd dmodr
inrml kQw igAwn ] nwnk kau hir kY rMig rwghu crn kml sMig
iDAwn]2]1]3]
okr e/dkok shB skb wksok 16

;EkJh
; o/ ; - w w gg - w^g XBh ;ào/A ;à;à ;à X gw^ g
; o Bh O nk O fJU O BkO OO EO fBO Xk O BO O
w^ X g w^ g Xg w^ g w o/ ; o/ w w o/ ;
Bk O O w gq h OO fs bk rh O w B Gh O s fo
; w g g w^g ;à;à BhX gg ;à Bh X g gg ww ;o/ ;;
wk O r B eT[ OO jO foO dk O O O BO OO OO OO
x 2 0 3
nzsok
;à g g ;à o/ A - g ;à wà o/ A ;à Bh ;à o/ A ;à ;à
;[ y dk O Jh O g{ O o B g o w/ O ;[ o
;à;à ;à;à Bh X g w^ gg g w^g XBh ;ào/A ;à;à ;àBh Xg ww o/ ;
efo feo gk O ok O yj[ O wkO OO OO OO OO OO BO OO
x 2 0 3
188
skBKL-
1) ;w wg Xg ww o/ ; ;o/ ww o/ ;
2) BIhXI gIwÎ gIw^ gIXI gIgI BIhXI ;o/ ;;
3) w^g Xg gw^ gX gg BhX ;ào/A ;à;à
4) ww gg w^g Xg gX g;à BhX gg
5) ;ào/A ;à;à BhX gg w^g Xg ww o/ ;
6) ;àBh Xg w^g o/A;à BhX gw^ gw^ o/A;à
BhX gw^ gX gw w; o/ ; wo/ ;;
7) wàwà o/A;à Bh;à BhX ;àBh Xg w^g ;ào/A
wào/A ;àBh Xw^ gg ;o/ ;g ww o/ ;
ky d wrw mhlw 5]
hir hir hir gu n gwvhu ] krhu ik® p w go p wl go i bdy Apnw nwmu jpwvhu ]
rhwau] kwiF lIey pRB Awn ibKY qy swDsMig mnu lwvhu ] BRmu Bau mohu kitE gur
bcnI Apnw drsu idKwvhu ]1] sB kI ry n ho i e mnu my r w AhM b u i D qjwvhu ]
ApnI Bgiq dy i h dieAwlw vfBwgI nwnk hir pwvhu ]2]4]6]
;EkJh
g g w w o/ ; o/ o/
j fo j fo j O fo O
; ; - g w^ X g - g - ;à ;à w w g w^
r[ O B O rk O tj[ O e O oj[ feq gk O O r'
X g w^ g X XX w^ g ; o/ o/ ; ;à;à ;à ;à X Bh
gk O b r' fp OO d/ O n g BkO O Bk O w i
;à o/ A Bh - Bh ;à X g
gk O O O tj[ O O O
x 2 0 3
nzsok
- g g g Bh Bh X Bh
O ek fY bh J/ O gq G
;à - ;à ;à ;à o/ A ;à - ;à;à ;àBh ;à;à Bh X Bh ;à o/ A
nk O B fp y? O s/ O ;kO OO XO ;z O fr w B[
Bh - Bh ;à XX - g - - g gg - BhX ;à X gg
bk O O O tj[ O O O Gq w[ GT[ O w' O O j[ efN
; - o/ ; o/ - ; - ;à;à ;à ;à X Bh ;à o/ A Bh
U O r[ o p u Bh O n g Bk O d o ;[ fd
Bh Bh ;à X gg - - -
yk O O O tj[ O O O
x 2 0 3
189
ky d wrw mhlw 5 ]
ipR A kI pR I iq ipAwrI] mgn mnY mih icqvau Awsw nY n hu qwr qu h wrI ]
rhwau ] Eie idn phr mU r q pl kY s y Eie pl GrI ikhwrI ] KU l y kpt Dpt
bu i J iqR s nw jIvau py i K drswrI]1] kau n u su jqnu au p wau ikny h w sy v w kau n
bIcwrI] mwnu AiBmwnu mo h u qij nwnk sM q h sM i g au D wrI]2]3]5]
okr[ e/dkok J/e skb wksoK-12 wZX b?n
;EkJh
;à ;à X g g w^ g g ww o/ ; o/ ;
fgq n eh O gq h O fs fg nkO OO oh O
w^w^ g X ;à X w^w^ gg gg ;àBh Xg g -
wr B w B? O wfj fus tT[ nkO OO ;k O
g - ;à;à - X g w w o/ ; o/ ;XI ;
B? O Bj[ O sk O o s[ jkO O ohO O
x 0 2 0 3 4
nzsok
gg gg ;à;à ;à;à X ;à o/ A ;à ;à Bh X g
UfJ fdB gj ow{ o s g b e? O ;/ O
g w^ gw^ w^ o/ A o/ A ;à Bh Xg g ;à -
U fJ gb - x oh O fe jkO O oh O
X ;à o/ A o/ A wà o/ A ;à - ;àX gw^ Xg ww o/ ;
U fJ gb x oh O O Ofe jkO OO ohO OO
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) ;; o/ ; ;w gg w^X gg XBh ;àX gw^ Xg ww o/ ;
2) o/ ; ;w gX ;à;à Xg w^X gg ww o/ ; ;w ;o/ ;;
3) ;w gg w^X gg wo/ ;o/ ;w gg w^X gg ww o/ ;
4) w^X gg ;à;à Xg o/A;à Xg w^X gg ww ;o/ XIBIh ;;
5) ;ào/A ;à;à wàwà o/A;à Xg w^X gg ww ;o/ XIBIh ;o/ ;;
190
okr e/ d kok Mg skb
;EkJh
;ào/A;àBh Xgw^
fgqOnO ehOO
w^ w^w^ w^g Xg w ;o/ -; ;; ;w ww
gq h fsfg nkO OO O Ooh OO wr Bw B?w
-w gw^ XXg w^ ;à ;àwàwà wàwàwà o/ A ;à;à -;à;à
Ofj fus tT[ n k ;k B? Bj[sk Oos[ jk ohB? OBj[
XX Xg -g w^w^w^ g;à ggg w w
sko s[ j k Ooh B?Bj[ skO Oos[ jk oh
x 2 0 3
nzsok
;àX ;à;à
UfJ fdB
wào/A ;àwà o/A;à wàwà o/A;à -o/ A Bh ;à ;à Bh
gj Oo Ow{ oO sg Ob e? ;/ U fJ
w^w^ - - w^w^ o/ -;à Bh ;à
gb O O xoh O fe jk oh
x 2 0 3
T[mkB - wrB wB? wfj fustT[ nk;k s'A T[mkB eoBk j? ih
;EkJh
w^ g X g w w ; o/ ; ;à - Bh o/ A - - ;à
fgq n eh O gq h O s fg nk O O O O O O O
wà - - o/ A ;à Bh X g w^ g X g w - ; o/
O O O O O O O O O O O O oh O O O
; - g g g g g w^ X g w w ; o/ ; ;
O O w r B w B? w O fj fu s tT[ O nk O
g - ;àBh XBh o/ A o/ A - wà - o/ A o/ A ;à Bh ;à - - g
;k O B? O OO Bj[ O sk O o s[ jk O oh O O s[
;à - ;à Bh w^ - - w^ g w^ X g w - - -
jk O oh O O O O s[ jk O O O oh O O O
x 2 0 3
191
skBKL-
1H ;; ww gg w^g ;o/ ;w ;o/ ;-
2H ww o/ ; w^w^ gg w^g Xg ww o/ ;
3H w^g Xg Xw^ w^g Xg ww ;o/ ;;
4H BIhXI ;w ;g Xw^ ;àX gw o/o/ ;;
5H ww gg g;à BhX ;àBh Xg ww o/ ;
6H g;à ;àg o/A;à BhX o/ABh ;àX gw^ w^g
7H ;ào/A ;à;à BhX ;à;à BhX gw^ gg ww
8H g;à o/A;à wàwà o/A;à BhX ;àBh o/A;à ;à;à
9H ;ào/A ;à;à w^g w^;à o/Aw^ gg ww o/ ;
10H wàwà o/A;à BhX gg w^g Xg ww ;o/
;; ;w wg g;à BhX gw^ gw o/ ;
11H ;à;à o/A;à wàwà o/A;à wào/A ;àBh Xg w^w^
w^g Xg ;àg ;àw^ gX gw o/o/ ;;
12H o/A;à wàwà o/A;à gàwà o/A;à BhX ;àBh Xg
;w ;g ;àX w^g Xg ww ;o/ ;w
13H o/A;à g;à g;à wàwà ;àg ;g w^g gàwà
o/A;à BhX ;àBh Xg w^g Xg ww o/ ;
ky d wrw mhlw 5 Gru 2
mweI sM q sM i g jwgI] ipR A rM g dy K Y jpqI nwmu inDwnI] rhwau ] drsn ipAws
lo c n qwr lwgI] ibsrI iqAws ibfwnI]1] Ab gu r u pwieE hY shj su K dwiek
drsnu py K q mnu lptwnI] dy i K dmo d r rhsu min au p ijE nwnk ipR A AM i mR q
bwnI]2]1]
okr e/dkok ws skb
;EkJh
; ; w w g g w^g Xg w
wk Jh ;z s ;z fr ikO OO rh
ww ww g g w^g Xg w ;o/ ;
fgqn oz r d/ y? fgqn oz r d/ y? O O
;à;à ;àBh X gg w^g Xg w o/ ;
ig shO Bk w[fB XkO OO Bh O O
x 0 2 3
192
nzsok
gg gg o/A;à o/ A o/ A wà wàwà Oo/ A Bh ;à
do ;B fgnk ;b' u Bsk Oo bk rh
;à;à ;àBh X- gg w^g Xg w o/ ;
fp; ohO fsnk ;fp vkO OO Bh O O
x 0 2 3
skBKL-
1) ;; o/ ; XIgI wÎgI gIgI gI; o/ ; XIBIh ;;
2) ;w ww gX gg w^X gg ww ;o/ ;;
3) g;à BhX gw^ Xg o/A;à Xg w^g ww o/ ;
4) ;ào/A ;à;à Xg w^X gg ww ;o/ XIBIh ;;
5) w^X gg ww o/ ; ;w gg w^X gg gg
6) ;ào/A ;à;à wàwà o/A;à BhX gw^ Xg ww o/ ;
w^g ;à;à o/A;à Xg w^X gg ww ;o/ ;;
7) o/A;à ;à;à Xg w^X gg XBh ;ào/A ;à;à Xg
w^X gg ww o/ ; ;w gw^ Xg ww o/ ;
193
okr[ G?oT[
G?oT[ (G?ot)pj[s gqkuhB, wX[o ns/ gqw[Zy okrK ftZu'A fJe j?. G?oT[ dk
tksktoD nfs ;[jktDk j[zdk j?. fgnko T[gikT{ j?. fJ; okr ftZu Grs gqfjbkd
ih dh eEk dk f}eo r[o{ ;kfjp B/ ft;Eko ftZu ehsk j?, fi;B/ joBkeF dk
jzeko GzfBnk. fJZE/ jh Grs Bkwd/t ih dh ;{owskJh dk th f}eo j?L fiBQK wK
~ efj fdZsk ;h Bk jT[ s/ok gz{rVk B sz{ w/oh wkfJ..
;[ o - foFG s/ X?ts e'wb, pkeh F[ZX
EkN - G? o t
;wK - ;t/o dk ;zXh-gqekF
tkdh - X? t s
;z t kdh - foFG
nko'j - ; o[/, r w g, X[, Bh ;à
nto' j - ;à Bh X[ g, r w o[/ o[/, ;
w[Zy nzr - r w X[ X[ g, r w o[/ o[/ ;.
;[o ft;Eko - ¿H ;, o[/ o[/ ;, ; BIh X[I, gI, wI gI X[I X[I gI, gI X[I BIh ;, o[/ o[/
;, ; r w g, w g r w X[ X[ g, g X[ w g, w g r w
o[/ o[/, ;
ÀH ; r w g, r w X[ X[ g, w g X[, Bh ;à, o[/A o[/A ;à, ;à
rà wà o[/A o[/A ;à, o[/A ;à Bh ;à X[ X[ g, ;à Bh X[, g, g X[
w g r w X[ X[ g, r w o[/ o[/, ;
hy pR w x nwQ go i bM d h ik® p w inDwn jgd gu r o ]

hy sM s wr qwp hrxh kru x w mY sB du K hro ]
hy srix jo g dXwlh dInw nwQ mXw kro ]
srIr sÍ s Q KIx smey ismrM i q nwnk rwm dwmo d r mwDvh]50]
194
okr G?oT[ ftbzfps b?n J/e skb
wzrbkuoD
X[ X [ g-rw
tkO fjOOr[
o/[ ; ;o[r
/ w g-rw X[ gg rr-w o[;/ X[XX[ X[ [ g wg X[XB
[ hBh
o{ O j/OgqkD BkOEr' fpz dj feqgkOfB XkB irdr[ o' j/O ;z;kOo
;à--;à o[/Ao[/A;à;à ;àoA/[ ràwà o[/Ao[/A;à;à Bh;àBh;à X[g r-rr rr-r wro[-/ ;; wg X[-BhBh
skOOg joDj eo[DkO w?O;G d[yOj o'O j/O;o fDi'Or dO:kO bj dhBk BkOEw
;à-;ào[/A ;à-;;à ;à;;à ;à à Bh-Bh;à X[Xg[ g ggggg= rrrrrr o[/--o[/ ;; r-rw X[rrw X[rrw
:kOOe o'O;oh o;P;E yhOD; wJ/f;w ozfsBkBe okwdkw'do wkOOX tj tkOfjr[ o{tkfjr[ o{tkfjr[
X[ g
o{O
x 0 2 0 3 4
BY r au mhlw 5] (1138)
siqgu r u sy i v srb Pl pwey ] jnm jnm kI mY l u imtwey ] 1] piqq pwvn pR B
qyro nwau] pUrib krm ilKy gux gwau]1]rhwau] swDU sMig hovY auDwru] soBw pwvY
pR B kY du A wr]2] srb kilAwx crx pR B sy v w] DU i r bwCih siB su i r nr
dy v w]3] nwnk pwieAw nwm inDwnu ] hir jip jip au D irAw sgl jhwnu
]4]12]
okr G?oT[ shB skb wksok 16
;EkJh
X[ g X[ X[ g g r w
g fs s gk t B gq G
g - r w o[/ - ; - BI h ; r w g X[ g g
s/ O o' O Bk O T[ O g{ O o fp e o w fb
g X[ ;à Bh X[ - g -
y/ O r[ D rk O T[ O
x 2 0 3
nzsok
w w g g X[ - Bh Bh
; fs r[ o[ ;/ O ft ;
;à ;à ;à ;à o[/A - ;à - ;à Bh X[ ;à Bh X[ g -
o p c b gk O J/ O i B w i B w eh O
r w g w r w o/[ ;
w? O b[ fw Nk O J/ O
x 2 0 3
195
skBKL-
1) BIh; o[/; o[/o[/ ;; rw o[/; BIhBIh ;;
rw o[/; BIh; rw gX[ gg rw o[/;
2) X[g X[X[ BhX[ gg rw o[/r rw o[/;
o[/o[/ X[Io[/ o[/X[ X[g wr o[/o[/ X[IBIh X[I;
3) rw o[/; BIh; rw gX[ gw rw o[/;
X[g X[X[ o[/A;à BhX[ X[g rw o[/o[/ ;;
4) gX[ Bh;à o[/Ao[/A ;à;à ;àBh X[g rw o[/;
gX[ Bh;à o[/Ao[/A ;à;à X[g X[X[ rw o[/;
5) gX[ gg o[/Ao[/A ;à;à ;àBh X[g rw o[/;
rw o[/; X[X[ gg gX[ gw rw o[/;
6) X[X[ gg rw o[/; BIh; rw gX[ gg
X[Bh ;ào[/A ;àBh ;à;à ;àBh X[g rw o[/;
7) X[Bh ;ào[/A ràwà o[/A;à o[/Ao[/A ;à;à X[Bh ;à;à
o[/A;à Bh;à X[Bh X[g ;àBh X[g rw o[/;
BYrau mhlw 5 ]
ijsu qU rwKih iqsu kau n u mwrY ] sB qu J hI AM q ir sgl sM s wrY ] ko i t au p wv
icqvq hY pR w xI] so ho v Y ij krY co j ivfwxI ]1] rwKhu rwKhu ikrpw Dwir]
qy r I srix qy r Y drvwir]1] rhwau ] ijin sy i vAw inrBau su K dwqw ] iqin Bau
dUir kIAw eyku prwqw] jo qU krih soeI Puin hoie ] mwrY n rwKY dUjw koie ]2]
ikAw qU socih mwxs bwix] AMqrjwmI purKu sujwxu] eyk tyk eyko AwDwru ] sB
ikCu jwxY isrjxhwru ] 3] ijsu aU p ir ndir kry krqwru ] iqsu jn ky siB
kwj svwir] iqs kw rwKw eyko soie] jn nwnk ApiV n swkY koie ]4]4]17]
okr G?oT[ shB skb wksok 16

;EkJh
wg X[X[ X[ g r w o[/o[/ o[/
okO yj[ O O ok O yj[ O
rw X[X[ BIh; rw g X[Bh X[ g X[I BI h ; o[/ r w o[/ o[/
feO oO gkO OO Xk OO fo O s/ O oh O ; o fD O
X[g wg gw rw rw gr rw o[/;
s/ O OO o? O do tkO OO OO foO
x 2 0 3
196
nzsok
w w g g X[ - Bh -
fi ; s{ O ok O y fj
;à;à ;à;à - ;à X[Bh ;ào[/A X[ Bh;à Bh;à rà wà o[/A o[/A;à ràwà o[/A ;à
fs; eT[ O B[ wkO OO o? OO ;G s[ M jh nz O sO fo O
X[ X[ Bh ;à o[/A - ;à ;à ;àBh X[ ;à Bh X[ - g g
; r b ;z ;k O o? O ;G s[ M jh nz O s fo
gX[ ;àBh X[ g ;àBh X[g rw o[/;
;O rO b ;z ;kO OO o? O OO
x 2 0 3
BY r au bwxI Bgqw kI ] kbIr jIau Gru 1

iehu Dnu myry hir ko nwau] gWiT n bwDau byic n Kwau]1] rhwau] nwau myry KyqI
nwau my r y bwrI ] Bgiq krau jnu srin qu m @ w rI]1] nwau my r y mwieAw nwau my r y
pUMjI] qumih Coif jwnau nhI dUjI]2] nwau myry bMiDp nwau myry BweI] nwau myry
sM i g AM i q ho i e sKweI]3] mwieAw mih ijsu rKY au d wsu ] kih kbIr hau qw
ko dwsu]4]1]
okr[ G?oT[ J/e skb wksoK-12

;EkJh
X[Bh X[g X[ X[ g X[g rw g g X[g rw o[/;
fJj[ XB[ O w/ o/ OO jfo e' O Bk O T[
o[/ o[/ o[/ r r (w) X[I o[/ o[/ ; ; ;
rK fm B pk XT[ O p/ fu B yk O T[
x 0 2 0 3 4
nzsok
w w wg X[ X[ Bh ;à ;à ;à o[/A ;à ;à
BkT[ w/ o/ O y/ sh O BkT[ w/ o/ pk oh O
X[ X[ X[ Bh ;à o[/A ;à;à Bh X[ g g g
Gr fs e oT[ i B[ ;o fB s[ wk O oh
x 0 2 0 3 4
197
BY r au mhlw 5]
KUbu KUbu KUbu KUbu KUbu qyro nwmu ] JUTu JUTu JUTu JUTu dunI gumwnu]1] rhwau] ngj
qy r y bM d y dIdwru Apwru ] nwm ibnw sB du n IAw gCwru ] 1] Acrju qy r I ku d riq
qy r y kdm slwh] gnIv qy r I isPiq scy pwiqswh]2] nIDirAw Dr pnh
Ku d wie] grIb invwju idnu rY i x iDAwie]3] nwnk kau Ku i d Ksm imhrvwn]
Alhu n ivsrY idl jIA prwn]4]10]
okr[ G?oT[ J/e skb wksoK-12 do[s b?n
;EkJh
;à ;à Bh X[Bh Bh X[g
y{ O p[ y{ O O p[ O
X[ X[ g w w w g g r w g g
y{ O p[ y{ O p[ y{ O p[ s/ o' O
X[ Bh Bh ;à ;à ;à ;à ;à Bh w X[ Bh
Bk O O w[ O O M{ O m[ M{ O m[
X[IBIh BhX[I ;; X[Io[/ o[/ o[/ rr r r w w w
M{ O OO m[ O M{ O O m[ d[ B h O O O O r
o[/ o[/ o/[ ; - - ; w w w w w
wk O O B O O M{ O m M{ O m
wg g g r r r r r w - - ;à
M{ O O m M{ O m d[ Bh O - - r[
;àBhX[ o[/A o[/A o[/A ;à -
wkOO O O O B O
x 0 2 0 3 4
nzsok
;àBh Bh Bh ;à o[/A o[/A ;à ;àBh Bh ;à ;à X[
Br O i s/ o/ O pz OO O d/ O dh
;à ;à Bh X[ X[ X[ g g g g g g
dk O O o j n gk O O o O O
rà rà rà rà wà wà o[/A o[/A o[/A ;à ;à ;à
Bk O w O fp O Bk O O ; G O
X[ X[ X[ X[Bh - - ;à ;à Bh ;à ;à -
d[ Bh O nk O O O Sk O O o O
198
;à ;à ;à ;à ;à ;à Bh X[ X[ g g g
Bk O w O O fp Bk O O ; G O
r r r r w w ;àBh X[Bh ;ào[/A ;àBh ;ào[/A ;àBh
d[ Bh O nk O O SO OO OO OO OO OO
;o[/A ;àBh ;à ;à - -
OO OO o O O O
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) ;o[/ rw gw rw X[g wg wr o[/; ;àBh X[g wr o[/;
2) rw gX[ gw rw wr o[/r o[/; BIh; X[IBIh ;o[/ rw o[/;
3) rw rw gw rw rw gX[ Bh;à BhX[ gw rw ro[/ ;-
4) ;o[/ ro[/ o[/r wr rw gw wg X[g gX[ gw ro[/ ;-
5) gX[ gw ro[/ ;- gX[ BhX[ gw ro[/ ;- gw ro[/ ;-
siqgu r my r w by m u h qwju ] siqgu r my r y scw swju ] siqgu r u my r w sBs kw dwqw]
siqgu r u my r w pu r Ku ibDwqw]1] gu r jY s w nwhI ko dy v ] ijsu msqik Bwgu su
lwgw sy v ]1]rhwau ] siqgu r u my r w srb pR i qpwlY ] siqgu r u my r w mwir jIvwlY ]
siqgu r my r y kI vifAweI] pR g tu BeI hY sBnI QweI]2] siqgu r u my r w qwxu
inqwxu ] siqgu r u my r w Gir dIbwxu ] siqgu r kY hau sd bil jwieAw] pR g tu
mwrgu ijin kir idKlwieAw]3] ijin gu r sy i vAw iqsu Bau n ibAwpY ] ijin
guru syivAw iqsu duKu n sMqwpY] nwnk soDy isMimRiq byd] pwrbRhm gur nwhI Byd
]4]11]24]
okr G?oT[ Mg skb

;EkJh
o[/ ; g X[ - r w ; o[/ o[/
r[ o i? ;k O Bk jh e' d/ t
X[X[ X[X[ BhBh ;à ;à r r rw o[/ ;
fi;[ w; sfe Gk r[ ;[ bk rkO ;/ t
x 2 0 3
199
nzsok
ww gg X[ - Bh ;à ;à;à o[/A - ;à
;fs r[ o w/ O ok p/ w[ j sk O i[
ràrà ràwà o[/A - ;à Bh Bh;à X[ - g
;fs r[ o w/ O o/ ; ukO ;k O i[
;à;à ;àBh X[ - g wg X[Bh ;àBh X[ g
;fs r[ o w/ O o/ ;O ukO ;kO O i[
x 2 0 3
skBKL-
1) rw o[/; BIh; o[/; rw o[/o[/ X[g wr rw o[/;
2) gX[ Bh;à BhX[ gg gX[ gg rw o[/; BIh; o[/;
o[/A;à Bh;à o[/Ao[/A ;à;à ;àBh X[g X[X[ gg rw o[/;
3) rw o[/; BIh; rw gX[ Bh;à o[/A;à X[g rw o[/;
o[/; BIh; rw o[/; gX[ gw rw o[/o[/ ;BIh ;;
4) X[Bh ;ào[/A ;àBh ;à;à X[g wr rw o[/o[/ X[IBIh ;;
rw o[/; BIh; rw gX[ ;àBh X[g rw o[/o[/ ;;
5) ;o[/ rw gX[ Bh;à o[/A;à ràwà o[/Ao[/A ;àBh X[Bh ;àBh
X[g wr rw X[g X[;à BhX[ gw rw o[/o[/ ;;
aU T q su K IAw bY T q su K IAw] Bau nhI lwgY jW AY s y bu J IAw]1] rwKw ey k u hmwrw
su A wmI] sgl Gtw kw AM q rjwmI]1]rhwau ] so i e AicM q w jwig AicM q w] jh
khW pR B u qU M vrqM q w]2] Gir su i K visAw bwhir su K u pwieAw] khu nwnk gu i r
mMqRü idRVwieAw]3]2]
okr G?oT[ Mg skb
;EkJh
o[/ - ; ; ; X[ - g - X[
ok O yk O O J/ O e[ O j
o[/A - ;à Bh ;à X[X[ - g - -
wk O ok O O ;[nk O wh O O
X[I X[I BI h - ; o[/ r w g X[
; r b O x Nk O ek O O
r w X[ g w ro[/ - ; - -
nz O s O o ikO O wh O O
x 2 0 3
200
nzsok
o[/A - ;à o[/A o[/A X[ X[ Bh ;à ;à
T{ O m O s ;[ yh nk O O
Bh ;à ;à - ;à o[/A o[/A ;à - -
p? O m O s ;[ yh nk O O
X[X[ X[ g - g X[ - Bh ;à ;à
GT[ O B O jh bk O r? O iK
o[/A - ;à - Bh X[ X[ g - -
n? O ;/ O O p[ Mh nk O O
x 2 0 3
okr G? o T[ dkdok skb
;EkJh nz s ok
X[ X[ g X[ X[ X[ o[/A o[/A -o[/A o[/A- o[/A -
ok yk O J/ e[ j T{ m Os ;[yh nk O
o[/ o[/ - ; ; ; ;àBh X[ -X[ X[ - g -
wk ok O ;[ nk wh p? m Os ;[yh nk O
o[/ o[/ -o[/ X[ X[ - o[/ o[/ o[/ X[ X[ X[
;r b Ox Nk ek O GT[ B jh bk r? iK
o[/A o[/A o[/A ;à ;à ;à o[/ o[/ - ; ; ;
nz s o ik wh O n? ;/ O p[ Mh nk
x 0 x 0
skBKL-
1) o[/; BIh; o[/; o[/o[/ X[IBIh ;;
2) rw o[/; X[g rw o[/o[/ ;;
3) gX[ gg X[X[ gw ro[/ ;;
4) X[Bh ;ào[/A ;àBh X[g wr o[/;
5) Bh;à o[/Ao[/A gX[ X[g rw o[/;
6) rw o[/; gX[ gg ràwà o[/A;à
o[/Ao[/A ;àBh X[X[ gw ro[/ ;;
7) wg X[X[ X[Bh ;à;à Bh;à o[/Ao[/A
ràwà o[/A;à X[g rw o[/o[/ ;;
201
BY r au mhlw 5]
ijsu ismrq min ho i e pR g wsu ] imtih kly s su K shij invwsu ] iqsih prwpiq
ijsu pRBu dyie ] pUry gur kI pwey syv ]1] srb suKw pRB qyro nwau ] AwT phr
my r y mn gwau ]1] rhwau ] jo ieCY so e I Plu pwey ] hir kw nwmu mM i n vswey ]
Awvx jwx rhy hir iDAwie ] Bgiq Bwie pR B kI ilv lwie ]2] ibnsy kwm
k® o D AhM k wr] qU t y mwieAw mo h ipAwr] pR B kI ty k rhY idnu rwiq ] pwrbR h mu
kry ijsu dwiq]3] krn krwvnhwr su A wmI] sgl Gtw ky AM q rjwmI] kir
ikrpw ApnI sy v w lwie] nwnk dws qy r I srxwie]4]31]44]
okr G?oT[ skb o{ge
;EkJh nzsok
rw X[ X[ g - r w wX[ X[ w X[ X[ Bh Bh
;o p ;[ yk O gq G fi;[ f; w o s w fB
g - X[ ;o[/ r w - ;à ;à ;à o/[A ;àBh ;à -
s/ O o' BkO O T[ O j' fJ gq rk OO ;[ O
;o/[ rw g X[ X[ g g o/[A o[/A o/[A Bh - ;à ;à
nkO OO m g j o w/ fw Nfj e b/ O ; ;[y
gX[ ;à Bh;à X[ - g - ;o[/A rà wàrà o/[A - ;à -
o/ O O wB rk O T[ O ;j fi fBO tk O ;[ O
;à ;à;à Bh;à X[ - g g
fw Nfj eO b/ O ; ;[y
wr o/[; ;o[/ ; - ; -
;j iO fBO tk O ;[ O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) BIh; o[/; rw o[/o[/ ;BIh ;o[/ ;;
2) rw gX[ gw gg rw o[/o[/ ;;
3) gX[ gw rw o[/; o[/; X[IBIh ;;
4) X[Bh ;ào[/A ;àBh ;à;à X[g rw o[/;
5) X[;à X[o[/A X[rà wàrà ràwà o[/Ao[/A o[/A;à
o[/AX[ o[/Ag o[/Aw o[/Ar o[/Ao[/A rw o[/;
6) o[/A;à Bh;à o[/Ao[/A ;à;à BhX[ gX[ rw
o[/o[/ rw o[/; BIh; rw o[/o[/ ;;
7) ràwà o[/A;à BhX[ gX[ gX[ Bh;à BhX[
gg rw o[/o[/ ;BIh X[IBIh ;o/[ ;;
202
BYrau mhlw 5]
siqguru syiv srb Pl pwey] jnm jnm kI mYlu imtwey ]1] piqq pwvn pRB qyro
nwau] pUrib krm ilKy gux gwau ]1] rhwau ] swDU sMig hovY auDwru ] soBw pwvY pRB
kY du A wr ]2] srb kilAwx crx pR B sy v w] DU i r bwCih siB su i r nr dy v w]3]
nwnk pwieAw nwm inDwnu ] hir jip jip au D irAw sgl jhwnu ] 4]12]
okr G?ot skb o{ge

;EkJh nzsok
wg X[X[ o[/A ;à Bh ;à g wX[ X[ w X[Bh Bh Bh X[
gfs sO gk t B gq G ;fs r[ o[ ;/ O O ft O
X[ X[ g o[/ o[/ ; ; ;à ;à ;ào[/A ;à Bh ;à ;à
s/ O o' Bk O T[ O ;o p cb gk O J/ O
X[ X[ -X[ gX[ wX[ g g ;àrà rà wàrà o[/A o[/A ;à ;à
g{ o Ofp eo OO w fb iB w iO B w eh O
wg X[Bh o[/A ;à Bh ;à ;à o[/A o[/A o[/A ;à Bh ;à ;à
y/ O OO r[ D ek O T[ O w? b[ fw Nk O J/ O
o[/A o[/A ;à Bh ;à X[ g o[/A ;à ;à Bh ;à X[ g
g{ o fp e o w fb iB w i B w eh O
rw gX[ gw r wr o[/ ; gX[ ;àBh X[g r wr o[/ ;
y/ O Oo r[ D rk OO T[ O w? O OO b[fw Nk OO J/ O
x 2 3 x 2 3
203
rwgu BYrau mhlw 5 pVqwl Gru 3
priqpwl pR B ik® p wl kvn gu n gnI] Aink rM g bhu qrM g srb ko DnI]1]
rhwau] Aink igAwn Aink iDAwn Aink jwp jwp qwp] Aink guinq
Du i nq lilq Aink Dwr mu n I]1] Aink nwd Aink bwj inmK inmK Aink
sÍ w d Aink do K Aink ro g imtih js su n I] nwnk sy v Apwr dy v qth Kth
brq pU j w gvn Bvn jwqR krn sgl Pl pu n I]2]1]57]8]21]7]57]93]
okr G?oT[ gVskb Mg skb
o/[Ao[/A ;à g X[ X[ r w ; o[/ o[/
go fs gk O b gq G feq gk b[
rr o/[o/[ rw g gg r w o[/ o[/ ;
eO tO BO r[ BO r O Bh O O
x 2 0 3
J/ e skb
BIh; rw gX[ g - g r r rw o[/ - ;
nO fBO eO oz O r p j[ sO oz O r
ro[/ rw gX[ X[ g g gX[ ;àBh X[g rw o[/o[/ ;;
;O oO pO e' O X BhO OO OO OO OO OO
x 0 2 0 3 4
J/ e skb
w w g X[X[ - gX[ Bh;à ;à ;à o[/Ao[/A - ;à
n fB e frnk O BO nO fB e fXnk O B
o[/A o[/A o[/A ;ào[/A - o[/A ;àBh ;àBh X[ gX[ g g
n fB e ikO O g ikO OO g skO O g
;à o[/A o[/A ;àBh X[ g r r rw o[/ o[/ ;
n fB e r[ O fB s X[ fB sO b fb s
BI h ; r w gX[ gg gX[ ;àBh X[g gX[ g -
n O fB e XkO OO Oo w[Bh OO OO O O
x 0 2 0 3 4
204
ukoskb (ftbz f ps)
; ; X[ X[ X[ g w gX[ o[/A o[/A - ;à
n fB e Bk O d nk fBO e pk O i
o[/A o[/A ;à o[/A o[/A ;à ;àBh ;àBh ;àBh X[ g g
fB w y fB w y nO fBO e ;P k O d
x 0 2 0 3 4
dhguz d h skb
wr o[/ ; ;o[/ rw gX[ gg wr o[/ ; o[/ - ; -
nO fB e d' O OO OO yO nk fB e o' - r -
o[/A ;à BhX[ X[ X[ g g r r rw o[/ o[/ ; ;
fw N fjO O O i ; ;[ Bh O OO OO O O
x 2 0 3
shB skb
w w g g X[ X[ gX[ Bh;à ;à - - ;à o[/A - ;à -
Bk O B e ;/ O tO nO gk O O o d/ O t O
o[/A - o[/A o[/A o[/A - o[/A o[/A ;à Bh ;à Bh X[ - g -
s O N j y O N j p o s O g{ O ik O
;à Bh X[ X[ g - g g r - r w o[/ o[/ ; -
r O t B G O t B ik O sq O e o B O
BI h ; r w g X[ X[ g ;àBh X[Bh ;ào[/A ;àBh ;àBh X[g rw o[/;
; r O b c b O O g[Bh OO OO OO OO OO OO OO
x 2 0 3
205
okr[ p;zs
nkfd ekb s'A jh gqfeqsh Bkb, wB[Zy dk nN[ZN ;pzX j'D ekoB e[dos dhnK
ozrhBhnK wB[Zy ~ y/Vk gqdkB eodhnK jB. wkBt ;z;feqsh d/ ftek; ftZu wkj
fEs, tko ns/ o[Zs dk pVk wjZstg{oB ;EkB fojk j?. Gkos dh gqfeqse ;fEsh
nB[;ko i/m-jkV ftZu Eb ns/ nekF dk sgDk, ;ktD-Gkd'A ftZu pZdbK dk
roiDk, fowfMw eoe/ whAj dk to;Dk, u/s-t?;ky ftZu p;zs o[Zs Xosh ns/
nekF dk w"bDk- fJj ;G wB[Zy ~ ekdo dh :kd ftZu i'Vd/ jB.
p;zs ~ ;G s'A ;q/FN o[Zs ;thekofdnK fJ;~ @fos{ oki# fejk iKdk j?. fiZE/
p;zs ftZu uko/ gk;/ y/Vk fwbdk j? UE/ p;zs okr rkfJnk wB ~ y/Vk fwbdk j?.
epho ih c[owkT[Ad/ jB wT[bh Xosh wT[fbnk nkek;[.. xfN xfN wT[fbnk
nksw gqrk;[.. r[o{ nwodk; ih dk c[owkB j? pB;gfs wT[bh ufVnk p;zs..
p;zs d/ fdBk ftZu Gkt wkxh s'A jh jo dhtkB ftZu ehosB dh ;wkgsh s'A
T[gozs p;zs eh tko dk ehosB j[zdk j?. j'b/-w[jZb/ sZe tko gVQh iKdh j?. efjzd/
jB fi; p;zs eh tko rk bJh T[j ;dk T[wkj ftZu ofjzdk j?.
fJ; okr dk T[jh ;o{g fBFfus ehsk frnk j?. i' ;qh jfowzdo ;kfjp ftZu
rkfJnk iKdk fojk j?.
;[ o - ;ko/ F[ZX, no'j ftZu foFG ns/ gzuw tofis.
EkN - fpbktb
iksh - n"Vt-;zg{oB
;wK - fdB dk d{ik gfjo (p;zs o[Zs ftZu fe;/ ;w/A th rkfJnk
tikfJnk ik ;edk j?.
tkdh - FVi
;z t kdh - wfXnw
nko'j - ; r w, X Bh ;à
nto' j - ;à Bh X g w, r o/ ;
w[Zy nzr - r w X Bh ;à, ;à Bh X g w, r, o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, r w, w g w, r o/ ;, XI BIh ;, BIh XI BIh XI gI wI, wI
gI wI, wI XI BIh ;, ; r w, w g w, X g w, w g w, r o/ ;
ÀH ; r w, w X g w, X Bh X g w, w X Bh ;à, X Bh
;à o/A ;à, ;à rà wà, rà o/A ;à, ;à o/A ;à, Bh X Bh X g w,
;à Bh X g w, w g w, r o/ ;
206
bsM q u mhlw 3]
bsM q u ciVAw PU l I bnrwie] ey i h jIA jM q PU l ih hir icqu lwie]1] ien
ibiD iehu mnu hirAw ho i e] hir hir nwmu jpY idnu rwqI gu r mu i K hau m Y kFY
Do i e]1] rhwau ] siqgu r bwxI sbdu su x wey ] iehu jgu hirAw siqgu r Bwey ] 2]
Pl PUl lwgy jW Awpy lwey ] mUil lgY qW siqguru pwey ]3] Awip bsMqu jgqu
sBu vwVI] nwnk pU r Y Bwig Bgiq inrwlI ]4]5]17]
okr p;zs ftbzfps b?n uko skb
;EkJh
r rw o/ BIh;XIBIh
tk OO fj OOOr[
; - - - rw XBh ;à ; à ;à BhBh Bh;à Xg ww
o{ O O O p;z Os[ ufV nk c{bh pB okO fJO
rwXBh ;à - rà w à o/Ao/A ;à ; à BhBh Bh;à BhXgw rwXBh ;à ; à ; à - rwXBh ;à ; à ; à - rwXBh
J/fjihn izOsO c{O bfj jfo fus[ bkOfJO p;z O s[ ufVnkO p;z O s[ ufVnkO p;z O s[
;à ; à ; à -
ufVnkO
x 0 2 0 3 4
bsMqu mhlw 3 Gru 1 duquky
mwhw ru q I mih sd bsM q u ] ijqu hirAw sBu jIA jM q u ] ikAw hau AwKw ikrm
jM q u ] qy r w iknY n pwieAw Awid AM q u ]1] qY swihb kI krih sy v ] prm su K
pwvih Awqm dy v ]1] rhwau ] krmu ho v Y qW sy v w krY ] gu r prswdI jIvq mrY ]
Anidnu swcu nwmu au c rY ] ien ibiD pR w xI du q ru qrY ]2] ibKu AM i mR q u krqwir
aupwey ] sMswr ibrK kau duie Pl lwey ] Awpy krqw kry krwey] jo iqsu BwvY
iqsY Kvwey ] 3] nwnk ijs no ndir kry i e] AM i mR q nwmu Awpy dy i e] ibiKAw
kI bwsnw mnih kry i e] Apxw Bwxw Awip kry i e ]4]1]
okr p;zs shB skb wksok 16
;EkJh
wX Bh;à X r - w ; r ww X
wkO OO jk O O o[ sh O wfj O
;à ;à Bh ;à ;à;à - - Bh Bh o/ A ;à Bh X g w w
; d p ;z Os[ O O O fi s[ j fo nk O ; G[
r - gw ro/ o/ - ; - ww w Xg ww Bh X g w
ih O nO iz O O O s[ O fenk O OO jT[ nk O yk O
- r r gw ro/ - ; - - XI BI h ; r w g w
O fe o wO iz O O s[ O - s/ O ok fe B? O B
XBh ;à;à BhX gw BhX gw
gkO fJnk nkO fdO nz O s[ O
x 2 0 3
207
nzsok
r - - w X X Bh X
s? O O ;k fj p eh O
;à - ;à;à - Bh X g w rà rà - wà o/ A o/ A ;à ;à;à
e O ofj O ;/ O t O g o O w ;[ y gk tfj
Bh ;à X Bh ;à - rà - Bh Bh o/ A ;à Bh X g gg
nk O s w d/ O t O g o w ;[ y gk tfj OO
r r w r o/ ;
nk s w d/ O t
x 2 0 3
skBKL-
1) XIBIh ;r wX gw ro/ ;- XIBIh ;-
2) ;r wX BhX gw ;àBh Xg wr o/ ;
3) rw XBh ;àBh Xg BhX gw wr o/ ;
4) XBh ;àBh Xg wr o/ ; ;; wr ww
5) XBh ;àBh Xg wg wr wr o/ ; ;;
6) Bh;à BhX wX gw ro/ ;- XIBIh ;;
bsM q u mhlw 3]
iqn@ bsM q u jo hir gu x gwie] pU r Y Bwig hir Bgiq krwie]1] iesu mn kau
bsM q kI lgY n so i e] iehu mnu jilAw dU j Y do i e ]1] rhwau ] iehu mnu DM D Y
bWDw krm kmwie] mwieAw mU T w sdw ibllwie ]2] iehu mnu CU t Y jW siqgu r u
BytY] jmkwl kI iPir AwvY n PytY]3] iehu mnu CUtw guir lIAw Cfwie ] nwnk
mwieAw mohu sbid jlwie]4]4]16]

;EkJh
;à;à BhBh X g w w wX g r w X Bh ;à - ;à -
fJ;[ wB e' p ;z s ehO O b r? B O ;' O fJ O
rw XBh wX Bh;à ;à Bh ;à - r w Xg w XBh ;àBh ;à -
fJO j[ O wO B[ O i fb nk O d{ O i? O O d' O fJO O O
x 2 0 3
208
nzsok
r w X Bh ;à Bh ;à ;à
Bh Bh Bh ;à XBh ;àBh Xg wg
fs B` O p ;z O s[ ji' fo r[ D rkO OO fJO OO
Bh X Bh ;à wà wà rà rà
;à;à Bh X Bh ;à Bh ;à -
g{ O o? O Gk fr j fo
GO r fs e ok O fJ O
Bh - Bh Bh;à BhX g w rw r r rw o/ - ; -
g{ O o? OO GkO fr j Gfo r s eO ok O fJ O
x 2 0 3
<>
siq nwmu krqw pu r Ku inrBau inrvY r u
mwhw mwh mumwrKI ciVAw sdw bsMqu] prPVu icq smwil soie sdw sdw
goibMdu ]1] BoilAw haumY suriq ivswir ] haumY mwir bIcwir mn gux ivic guxu
lY swir]1] rhwau ] krm py f u swKw hrI Drmu Pu l u Plu igAwnu ] pq prwpiq
Cwv GxI cUkw mn AiBmwnu ]2] AKI kudriq kMnI bwxI muiK AwKxu scu nwmu]
piq kw Dnu pU r w ho A w lwgw shij iDAwnu ] 3] mwhw ru q I Awvxw vy K hu krm
kmwie ] nwnk hry n sU k hI ij gu r mu i K rhy smwie]4]1]
;EkJh
w X Bho/A ;àBh X wX gw r - w
wk O jkO OO O wkO OO j O w[
BhX - Bh Bh ;à - - - r rr r w o/ o/ ; ;
wkO O O o yh O O O - ufV nk O ; dk O p
BI h ; XI BI h ; r
;z O O O s[ O
x 2 0 3
nzsok
r rr r w BhX X Bh Bh
- go c V[ fuO O s ;
;à - - ;à Bh - ;à - ;à rà rà wà o/ A o/ A ;à ;à
wk O O fb ;' O fJ O O ; dk ; dk O O r'
Bh ;à X Bh ;à - - - Bh Bh Bh ;à X X g w
fpz O O O d[ O O O - ; dk ; dk O O r'
r - - w o/ ;
fpz O O O d[ O
x 2 0 3
fgqzH i;gkb f;zx
209
bsM q u mhlw 5] (1181-82)
qu m bf dwqy dy rhy ] jIA pR w x mih riv rhy ] dIny sgly Bo j n Kwn] mo i h
inrgun ieku gunu n jwn]1] hau kCU n jwnau qyrI swr] qU kir giq myrI pRB
dieAwr]1]rhwau ] jwp n qwp n krm kIiq] AwvY nwhI kCU rIiq] mn mih
rwKau Aws ey k ] nwm qy r y kI qrau ty k ]2] srb klw pR B qu m @ pR b In] AM q u n
pwvih jlih mIn] Agm Agm aU c h qy aU c ] hm Qo r y qu m bhu q mU c ]3] ijn
qU iDAwieAw sy gnI] ijn qU pwieAw sy DnI] ijin qU sy i vAw su K I sy ] sM q
srix nwnk pry]4]7]
okr[ p;zs s/oK wksoK skb
;EkJh
; BIh; XIBIh ; r -BI h
; rr r gw ro/ - ;
jT[ eS{ OB ik BT[ OB ik BT[ s/ ohO ;kO O o
;àBh XBh r wX ;à;à Bh ;à ;àBh Xgg wgw rwr o/ro/ ;-
s{ O OO O efo rfs w/ oh gqG OdfJ nkOO OOO OOO oO
x 0 2 0 3 4
nz s ok - 9 wksok wZ s skb
BhBh BhBh Bh;à ;à BhX BhX wXg rw XBh
s[ w pv dkO s/ d/ O Oo j/ O O OO OO
rw Xg w w w rw ;r w w
ihn OO gq k D Owfj oft Oo j/ O
Bh Bh Bh;à ;à BhX BhX wXg rw XBh
dh B/ ;r b/ G' O iOB ykOO OO OB
XBh ;àrà o/ A o/ A ;à - Bh;à XBh ;à ;à
w'fj fBo r[B fJe[ O r[B[ OB ik OB
BhBh Bh;à XX XX r rr gw o/ ;;
w'fj fBo r[B fJe[ O r[B[ OB ik OB
BhBh Bh;à XX XX rr gw rwXBh ;àBhXBh wro/;
w'fj fBo r[B fJe r[B[ OB ikOOO OOOO BOOO
x 0 2 3
skBKL- ;EkJh dhnK
1) BIh; rw ro/ ;BIh ;; rw gg wr o/ ; XIBIh ;r wr o/ ;
2) ;r ;BIh ;r ww XBh ;àrà ;àBh ;à;à ;àBh Xg wr o/ ; BIh;
210
3) wX Bh;à XBh ;à;à wàrà ;àBh wX Bh;à XBh ;àBh Xg wr o/ ;
4) ;à;à ;àwà XBh ;àrà wàwà wX Bh;à ràwà rào/A ;àBh Xg wr o/ ;
5) XBh ;àwà XBh ;àrà wX Bh;à ;r wX Bh;à BhX gw ro/ BIh;
6) Bh;à rào/A ;àBh ;à;à XBh ;àrà ;àBh ;à;à BhX gw ro/ ;BIh ;;
7) ;àrà ;àBh XBh ;à;à BhX gw rw XBh ;àBh Xg wr o/ ; BIh;
;EkJh
;àBh XBh ;àBh XBh r r - rw
jT[ OO OO OO e S{ O BO
o/ ;; r w - X Bh ;à rào/A rào/A ;à ;à Bho/A ;àBh X;à BhX
ik BT[ s/ oh O ;k O o s{ O OO e fo rO fsO w/ O ohO
gw r r ww o/ o/ ; ;
gq O G O dfJ nk O o O
x 2 0 3
nzsok
r w Xg w r w X Bh
s[ w pO v dk O s/ O
;à - X Bh ;àrà o/A;à BhBh ;à - XX Bh ;à rà ;à wà rà o/ A o/ A
d/ O O O oO OO j/ O OO ihn O O O gq k O D wfj
X Bh ;à Bh X Bh ;à - ;à;à XBh X g w w w w
o ft O o j/ O O O ihn OO O O gq k D w fj
rw XBh ;àBh Xg ;àBh Xg wr o/ ;
oO OO OO ftO oO OO j/ O OO
x 2 0 3
bsMqu mhlw 5 ]
htvwxI Dn mwl hwtu kIqu ] jU A wrI jU e y mwih cIqu ] AmlI jIvY Amlu Kwie]
iqau hir jnu jIvY hir iDAwie]1] ApnY rM i g sBu ko rcY ] ijqu pR i B lwieAw
iqqu iqqu lgY ]1] rhwau] myG smY mor inriqkwr] cMd dyiK ibgsih kaulwr]
mwqw bwirk dy i K Anµ d ] iqau hir jn jIvih jip go i bM d ]2] isM G ru c Y sd
Bo j nu mws] rxu dy i K sU r y icq au l ws] ikrpn kau Aiq Dn ipAwru ] hir jn
kau hir hir AwDwru ] 3] srb rM g iek rM g mwih ] srb su K w su K hir kY
nwie] iqsih prwpiq iehu inDwnu ] nwnk gu r u ijsu kry dwnu ]4]2]
211
okr[ p;zs i? skb wksok-13
;EkJh
;àBh Xg w w w Xg wr o/ ; wr gw X wX Bh;à
ng B? O oz fr O ;G[ e' O Oo u? O OO O OO OO
wr o/ ; XIBIh ;r w rw XX wX Bhr wX Bh;à rào/A ;à
fis[ gqG bkO fJnk O OO fss[ fss[ Ob r? O OO OO O
x 0 2 0 3 4
nz s ok - wZ s skb
;à;à wàrà o/A;à ;à;à Bh;à ;àX XBh ;à;à ;à
jN tkO DhO XB wkO bjk ON[ ehO s[
Bh Bh Bh Bh;à X -r -r w w
i{ nk oh i{ O J/ Owk Ofj uh s[
Xg w r; rw w ;àBh XBh ;à Bh
nw bh ihO t? O O nw Ob[ yk fJ
Xg w rw rw w ;àBh XBh ;à ;à;=à;à
nw bh ihO t? O O nw Ob[ yk fJfs>T[
XBh ;àrà o/ A rà - o/ A ;à ;à Bh;à XBh ;à ;à;à=;à
jfo iB[ ihOOO t? O jfo OO fXnk fJfs>T[
XBh ;àrà ;àràgàwà rào/A;à- ;à Bh;à XBh ;àBhXg wro/;
jfo iB[ ihOOO t? O OO O jfo OO fXnkOO fJOOO
x 0 2 3
bsMqu bwxI BgqW kI ]

kbIr jI Gru 1
maulI DrqI mauilAw Akwsu ] Git Git mauilAw Awqm pRgwsu ]1] rwjw rwmu
mauilAw Anq Bwie ] jh dyKau qh rihAw smwie ]1] rhwau ] duqIAw mauly
cwir byd ] isMimRiq maulI isau kqyb ]2] sMkru mauilE jog iDAwn ] kbIr ko
su A wmI sB smwn ]3]1]
212
;EkJh
r w X - Bh
ok ik ok O w[
;à;à - ;à ;à Bho/A ;àBh XBh Xg wX gw r BI h ; XI BI h BI h
wT[ O fb nk nO OO BO Os GkO OO fJ i j d/ O O
; r r w r w X Bh ;à Bh ;à
yT[ O s j o fj nk ; wk O fJ
x 2 0 3
nzsok
;à;à ;à Bh
wT[ O bh
;à ;à ;à - rr r r r w - w w X Bh ;à rà
X o sh O wT[ fb nk n ek O ;[ O x fN x fN
o/ A o/ A o/ A ;à ;à Bh ;à;à X Bh ;à - ;à ;à Bh Bh Bh ;à
X - Bh r r ww X Bh ;à ;à ;à
wT[ O fb nk nk sw O gq rk O ;[
x 2 0 3
bsM q u mhlw 5]
iqsu bsMqu ijsu pRBu ik®pwlu] iqsu bsMqu ijsu guru dieAwlu ] mMglu iqs kY ijsu
eyku kwmu ] iqsu sd bsMqu ijsu irdY nwmu ]1] igRih qw ky bsMqu gnI ] jw kY
kIrqnu hir Du n I ]1] rhwau ] pR I iq pwrbR h m mau i l mnw] igAwnu kmweIAY
pUiC jnW] so qpsI ijsu swDsMgu ] sd iDAwnI ijsu gurih rMgu ]2] sy inrBau
ijn@ Bau pieAw ] so su K IAw ijsu BR m u gieAw] so iekWqI ijsu irdw Qwie ]
so e I inhclu swc Twie ]3] ey k w Ko j Y ey k pR I iq] drsn prsn hIq cIiq ]
hir rM g rM g w shij mwxu ] nwnk dws iqsu jn ku r bwxu ]4]3]
213
okr p;zs skb o{ge
;EkJh nzsok
w X ;à Bh X g w w X Bh ;à ;à ;à ;à
frq fj sk e/ O O p fs ;[ p ;z s[ fi ;[
o/ A ;à ;à BhX g w - wà rà o/ A ;à Bh ;à -
;z O s[ rO Bh O O gqG[ feq O gk O b[ O
w w -- r o/ o/ ; ;à ;à Bh X X w g
ik e? OO eh o s B[ fs ;[ p ;z s[ fi ;[
r w Xg ; r w - o/A;à Bh Xg w ro/ ; -
j fo X[ O O Bh O O r[ O o[ dfJ nk OO b[ O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) BIh; rr o/ ; XIBIh ;r wr ww
2) wr o/ ; rw Xg ;r wr ;w
3) rw Xg ;r wX gw BIh; rw
4) wX Bhr wX Bh; rw XBh BIh;
rw XBh Xg wr XIBIh ;r ww
5) XBh wX Bh;à Bhrà o/A;à XBh ;àBh
;à;à BhX gw ro/ ;BIh ;r ww
214
okr[ ;kor
okr ;kor ;dhnK s'A gqufbs fJe ;ob, wX[o ns/ b'e-fgqn okr j?.
nB/eK b'e ohsK dhnK X[BK fJ; okr #s/ nXkfos jB. uotkfjnK dh tzMbh ns/
;g/o/ dh phB T[Zs/ fJ; okr dhnK wX[o ;[oktbhnK nkw ;[DkJh fdzdhnK jB sK
;Zg w;s j' BZu T[mdk j?. ;kor dk gqGkt mzve d/D tkbk j?. fJ; bJh fJj f;yo
d[gfjo/ rkfJnk iKdk j?. r[o{ wjkoki B/ ;kor okr ftZu wB dh sgF fwNk e/
mzY toskT[D bJh ;kok w}w{B jh r[oFpd dh wjkBsk dk oZfynk j?. fJj gsk
th fdZsk j? Bkw dh ewkJh ;fs;zrs ftZu jh j[zdh j?. xkfb ykfJ feS[ jEj[
d/fJ.. BkBe okj[ gSkDfj ;/fJ.. dk T[gd/F th fJ;/ okr ftZu j?.
;[ o - d'B'A fBFkd , pkeh F[ZX, rzXko ns/ X?ts tofis
EkN - ek\h
iksh - n" V t-n" V t
;wK - fdB dk shik gfjo
tkdh - foFG
;z t kdh - gzuw
nko'j - ;, o/ w g, Bh ;à
nto' j - ;à B[h g, w o/, BIh ;
w[Zy nzr - BIh ; o/, w o/, g w o/, BIh ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh ; o/, w o/, BIh ;, B[I h gI, wI gI BIh ;, BIh ; o/, w
o/, o/ w g, o/ w g B[h g, w g w o/, w o/, BIh ;
ÀH o/ w g, w g B[h g, w g Bh ;à, Bh ;à o/A, wà o/A, o/A wà
gà o/A wà o/A, Bh ;à, o/A Bh ;à B[h g, o/ w g B[h g, w g
o/ w o/, ; o/ BIh ;
slok] (1427)
Gt Gt mY hir jU bsY sM q n kihE pu k wir]
khu nwnk iqh Bju mnw Bau iniD au q rih pwir ]12]
215
okr ;kor ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
w
o/ w
o/ BIh -BIh
tk O fj Or[
; - o/o/ ww gg B[hg w
o/ o/BIh ; - w
o/ wg B[hg BhBh
o{ O xN xN w? O jfo i{ Op ;? O ;z sB efj Ug[
;à Bh ;à - w g B[h g g g Bh Bh BhBh -Bh
ek O fo O e j[ Bk O B e fs j Gi[ Ow
;à - Bh;à o/Awà o/Ao/A ;à ; à Bh;à Bh;ào/A;à B[h wg B[hB[hgwo/;BIh; o/o/wwB[hB[hgw o/;BIh;o/o/ww B[hB[hgwo/;BIh;
Bk O GT[ fBfX T[ s ofj gkO OOOO fo OO GT[fBfXT[sofj gkOfoOGT[fBfX T[sofjgkOfoO GT[fBfXT[sofj
w
o/ BIh;
gk Ofo
x 0 2 0 3 4
swrg mhlw 5] (1212)
my r Y min sbdu lgo gu r mITw] Ku i l@ E krmu BieE prgwsw Git Git hir hir
fITw]1] rhwau ] pwrbR h m Awjo n I sM B au srb Qwn Gt bITw] BieE prwpiq
AM i mR q nwmw bil bil pR B crxITw]1] sqsM g iq kI ry x u mu i K lwgI kIey sgl
qIrQ mjnITw] khu nwnk rMig clUl Bey hY hir rMgu n lhY mjITw]2]19]42]
okr ;kor shB skb wksok 16
;EkJh
gBh ;ào/A wào/A ;àB[h o/ w gB[h gw g
w/ O o? O wO fBO ;O pO d[ O b
o/ - o/ o/ ; BI h ; - gI BI h gI ; gI o/ o/ o/o/
r' O r[ o wh O mk O y[ fb` U O e o w[ GfJ
o/ w gB[h B[ h B[ h g w g - o/ A o/ A ;àBh ;à B[ h B[ h gw g
UO OO g o rk O ;k O x fN xO fN j fo jO fo
o/ w o/ - ; ;B[Ih gI; BIh;
vh O O O mk OO OO OO
x 2 0 3
nzsok
o/ B[ h w g Bh ;à gB[h g
gk O o O pq j wO nk
o/ A ;àBh wà o/A;à g Bh ;à;à - ;à B[ h g w o/ ; BI h ;
i' OO Bh OO ;z O GT[ O ; o p Ek O B x N
o/ w gBh ;ào/A wàwà o/A;à B[hg wo/ o/ ;
phO OO OO OO OO mkO OO OO
x 2 0 3
216
skBKL-
1) BIh; o/ ; gIB[Ih gIgI BIh; o/o/ ;BIh ;;
2) ;o/ o/BIh o/gI o/ w o/o/ ;BIh o/o/ ;;
3) o/ w gB[h wg wo/ gw o/o/ ;BIh ;;
4) BIh; o/ w gB[h gw o/ w gw o/o/ ;;
5) gw o/ w gw o/ ; o/ w o/ ; BIh; o/ ;
6) gB[h gB[h B[hg B[hB[h B[hg o/ w o/o/ ;;
7) B[hw gB[h go/ wg w; o/ w gw o/ ;
8) BIh; o/ w o/ w o/ ; BIh; wo/ o/ w o/ ;
BIh; ;à;à B[hg B[hB[h gw gg wo/ BIh;
9) BIh; o/ ; o/ w o/ w gw gB[h gBh ;à-
o/ABh ;àB[h B[hw gw o/B[h gw o/ ; BIh;
10) wg Bh;à o/ A o/ A ;àBh Bh;à B[hg wo/ ;;
;o/ o/ w wg gBh ;àB[h gw o/o/ BIh;
11) o/Awà o/ A o/ A Bh;à o/ A o/ A o/A;à Bh;à o/ABh ;à;à
wào/A ;àB[h gw o/ ; BIh; o/g wo/ BIh;
rwgu swrg cau p dy mhlw 1 Gru 1

<> siq nwmu krqw pu r Ku inrBau inrvY r u
Apu n y Twku r kI hau cy r I ] crn ghy jgjIvn pR B ky hau m Y mwir inby r I ]1]
rhwau ] pU r n prm jo i q prmy s r pR I qm pR w n hmwry ] mo h n mo i h lIAw mnu my r w
smJis sbdu bIcwry ] 1] mnmu K hIn ho C I miq JU T I min qin pIr srIry ] jb
kI rwm rM g IlY rwqI rwm jpq mn DIry ] 2] hau m Y Co i f BeI bY r wgin qb swcI
su r iq smwnI] Aku l inrM j n isau mnu mwinAw ibsrI lwj lu o k wnI] BU q BivK
nwhI qu m jY s y my r y pR I qm pR w n ADwrw] hir kY nwim rqI so h wgin nwnk rwm
Bqwrw]4]1]
okr ;kor shB skb wksok 16
;EkJh
BIhBIh ; o/ w o/ ; B[hB[h g ww o/ ; BIh; o/ ;
ng[ B/ mkO OO e[ O o ehO OO jT[ OO
o/ - - ;BIh ; - BIh; wo/ g w B[ h g w o/ BIh; o/ w
u/ O O OO oh O uO oO B r j/ O i r ihO OO
217
o/ ; o/ w gB[h gw g - ;à;à Bh;à B[ h g B[ h - gw g w o/
tO BO gq O GO e/ O jT[ OO w? O wk O foO fB p/ O
BIh; o/ w gB[h gw o/ ; BIh;
OO OO ohO OO OO OO
x 2 0 3
nzsok
w - g B[ h o/ w gBh ;à ;à wà
o/A o/ A
g{ O o B gO oO w i' O fs
;ào/A ;à B[ h wg Bh ;à ;à - B[ h g B[ h B[ h gw g w o/
gO o w/ OO ; o gq h O s w gq k O BO j wk O
BIh; o/ w gB[h gw o/ ; BIh;
OO OO o/ O OO OO OO
x 2 0 3
swrg mhlw 5] (1217)
Twkur ibnqI krn jnu AwieE] srb sUK Awnµd shj rs sunq quhwro
nwieE]1]rhwau] ik®pw inDwn sUK ky swgr jsu sB mih jw ko CwieE]
sM q sM i g rM g qu m kIey Apnw Awpu idR s twieE]1] nY n hu sM i g sM q n kI sy v w
crn JwrI kyswieE] AwT phr drsnu sMqn kw suKu nwnk iehu
pwieE]2]43]66]
okr ;kor S'Nk shB skb wksok 16
;EkJh
BI h ; ;à ;à Bh Bh ;à ;à
fp B sh e o B i B[
o/ A - ;àB[h B[ h w - g - ;à - B[hg g B[ h - gw w
nk O OO O fJU O O O mk O e[ O o mk O e[ O o
wB[h gw o/ o/ BI h BI h ; ; wo/ o/ w w g - gB[h gw
mkO OO e[ o mk O e[ o ;O O o p ;{ O yO nkO
o/ - o/ ; BI h BI h ; ; BI h ; ;à ;à Bh - ;à -
Bz O d ; j i o ; ;[ B s s[ jk O o' O
o/ A - ;àB[h - ww - g -
Bk O OO O fJU O O O
x 2 0 3
218
nzsok
w w g g B[ h w g g
feq gk O fB Xk O B O
;à ;à ;à - Bh;à o/A;à B[ h g Bh ;à o/ A wà o/ A o/ A ;à ;à
;{ y e/ O ;kO OO r o i ;[ ; G w fj ik e'
Bh ;à Bh;à o/A;à B[hB[h - g -
Sk O OO OO fJU O O O
x 2 0 3
swrg mhlw 5] (1223)
mn ry nwm ko su K swr] Awn kwm ibkwr mwieAw sgl dIsih Cwr]1]rhwau ]
igRih AMD kUp piqq pRwxI nrk Gor gubwr] Aink jonI BRmq hwirE BRmq bwrM
bwr]1] piqq pwvn Bgiq bCl dIn ikrpw Dwr] kr jo i V nwnku dwnu mWgY
swDsMig auDwr]2]76]99]
okr[ ;kor J/e skb wksoK-12 wZX b?n

;EkJh
o/ w o/ gIB[Ih gIo/ o/ - o/ w g ;à - B[ h g
wB o/ BkO Ow e' O ;[ O y ;k O o O
B[hg g w o/ ; o/ g o/ w o/ o/o/ ;
nkO B ek O w fp ek O o wk O fJnk
o/ w o/ gIB[Ih gIo/ o/ - o/ w g ;à - B[ h g
;O r bO OO dh O ;fj O Sk O O o
x 0 2 0 3 4
nzsok
w g B[ h w g g Bh ;à o/ A o/ A ;à -
frq fj nz X e{ g g fs s gq k Dh O
Bh ;à o/Awà o/ A o/ A o/ A ;àBh ;à B[ h g wo/ o/ ; BIh;
B o eO O x' O oO r[ O pk OO oO OO
x 0 2 0 3 4
219
skBKL-
1) o/ w o/ ; BIh; o/ ; o/ w gB[h gw gg gw o/o/ ;BIh ;;
2) ;o/ go/ B[hw ;àg o/AB[h wg Bh;à B[hg BIh; o/ w o/o/ ;;
3) o/ w gB[h B[hg B[hw B[ho/ B[h; o/ w gB[h wg wo/ ;BIh ;;
4) o/ w gw B[hg wg gBh g;à o/A;à Bh;à B[hg wo/ ;BIh o/ ;
5) B[hB[h gw o/o/ ;BIh ;o/ wg B[hg wg o/o/ ;; ;BIh ;;
6) ;o/ wg o/Ag go/A ;àBh ;àB[h o/AB[h gw o/ w o/o/ o/ w gBh
;ào/A B[hg wg B[hg wo/ gw B[hg wg Bh;à B[hg wo/ ;;
7) o/ w gB[h gw gg B[hg wo/ o/ ; BIh; o/ w gB[h gw o/ w
gBh ;à;à B[hg wo/ o/ w gw B[hg wo/ ;o/ wg wo/ BIh;
swrg mhlw 5] (1218)
Twku r qu m @ srxweI AwieAw] au q ir gieE my r y mn kw sM s w jb qy drsnu
pwieAw ]1] rhwau ] Anbo l q my r I ibrQw jwnI Apnw nwmu jpwieAw] du K
nwTy su K shij smwey And And gu x gwieAw]1] bwh pkir kiF lIny Apu n y
igR h AM D kU p qy mwieAw] khu nwnk gu i r bM D n kwty ibCu r q Awin imlwieAw
]2]51]74]
okr ;kor skb o{ge
;EkJh nzsok
o/ w w o/ o/ ;BIh ; ww g BhBh ;à o/ A ;àBh ;à
mk e[ o s[ w` ;O o nB p' bs w/ O ohO O
BIh; o/ w g B[ h g - Bh ;à o/ A wào/A wào/A ;àBh ;à
DkO Jh O nk O fJnk O fp o Ek ikO OO BhO O
o/o/ w gg B[ h - w g B[ h g w o/ w gB[h gw gg
T[ s fo rfJ U O w/ o/ n g Bk BkO OO w[O iO
g w o/ o/ o/ ;BIh ; g w o/ o/ w gw o/; BIh;
w B ek O ;z OO ;k gk O O fJnk OO OO OO
w g B[ h w g w o/
i p s/ d o ; B[
g w o/ o/ w gB[h gw g
gk O O fJnk OO OO O
x 2 3 x 2 3
220
skBKL-
1) o/ w gw gBh ;à;à B[hg wo/ ;;
2) ;o/ wg B[hg wo/ ;BIh ;o/ ;;
3) o/ w gB[h gw o/o/ o/ w gw o/ ;
4) gBh ;à;à B[hg ww o/ w gw o/ ;
5) Bh;à B[hg wo/ ;BIh o/ w o/ ; BIh;
6) o/A;à Bh;à B[hg wg o/ ; BIh; o/ w
gBh ;ào/A ;à;à B[hg wo/ ;BIh ;;
7) o/ ; o/ w gB[h wg gBh ;àB[h gw
gg o/A;à B[hwà o/A;à B[h;à wo/ ;;
swrg mÚ 5 ]
krq ky l ibKY my l cM d R sU r mo h y ] au p jqw ibkwr du M d r nau p rI Ju n µ q kwr su M d r
Aing Bwau krq iPrq ibnu go p wl Do h y ] rhwau ] qIin Bau n y lptwie rhI
kwc krim n jwq shI au n mq AM D DM D ricq jY s y mhw swgr ho h y ]1] au D ry
hir sM q dws kwit dInI jm kI Pws piqq pwvn nwmu jw ko ismir nwnk
Ehy ]2]10]139]3]13]155]
okr ;kor gVskb shB skb
- ;à ;à Bh ;à ;à B[ h g - B[ h B[ h g;à B[ h B[ h g w
O e o s e/ O b O O fp y? OO w/ O b O
- g g w g w g g BIh; o/ w ;o/ wg o/ w gB[h wg Bh;à
O uz O dq ;{ O o O w' O OO OO OO j/ O OO OO OO
o/ o/ w w w gB[h wB[h g g gBh ;ào/A ;àB[h gw o/ o/ BI h ;
T[ Og O i skO OO O fp ekO OO OO oO d[ z O d o
o/o/ -; -- o/ - o/ BI h ; w o/ w o/ ; BI h BI h ; ;
BT[ Og OO oh O M Bz s ek O O oO ;[z O d o
o/ - o/ w -- w gB[h gw g - - go/A o/ A o/ A ;à Bh ;à ;à
nO OfB OO r GkO OO T[ O O eO o s fc o s O
- ;à ;à B[hg B[ h B[ h g g gBh ;ào/A ;àB[h gw o/ w o/ ; BIhBIh ;
O fp B[ r' O gk O O b X' O OO OO OO j/ O OO OO O
x 2 0 3
221
o{ g e skb
;à ;à Bh;à o/ A o/ A o/ A ;à ;à;à
sh O fBO GT[ O B/ bg
o/A;à B[hg wg Bh - ;à -
NkO OO fJo jh O O O
o/ A o/ A o/Awà o/ A o/ A ;à ;ào/A
ek u eO o fw B OO
Bh ;à ;à;à B[ h B[ h g g
ik s ;O jh O O O
x 2 3
Mg skb
go/A o/ A o/ A BhBh ;àBh ;à;à B[hB[h wg ;à;à Bh;à -;à
T[ B ws nz O XO OO Xz O Xo fuO si? O;/
wo/ gw o/ ; BI h BI h ; ;à;àB[hg B[hB[hgw ggwo/ BIhBIh;;
wO jkO ;kO r O o j' O OO OOOO j/ O OO OOOO
x 2 0 3
uko skb ftbz f ps
B[ h B[ h g B[ h w g wg Bh;à Bh ;à - ;à
T[ X o/ O j fo ;z O OO s dk O ;
wg Bh;à o/ A o/ A - o/ A wào/A wào/A o/ A ;ào/A Bh ;à
ekO OO fN dh O Bh iO wO eh ckO O ;
x 0 2 0 3 4
do[Zs shB skb
;à ;à ;à ;à B[ h g g g o/ o/ w w gB[h gw g -
g fs O s gk O t B Bk O O w[ ikO OO e' O
BI h ; o/ w g Bh ;à ;à Bh;à o/A;à B[hg wg o/ w gw o/ ; BIh;
f; w O fo Bk O B e UO OO OO OO j/ O OO OO OO
x 2 0 3
222
okr[ wbko
okr wbQko pko/ r[o{ nwodk; ih dk puB j? - wbko` ;hsb okr[ j? jfo
fXnkfJn? ;Kfs j'fJ.. fco th j[ew j? r[ow[fy wbko okr i' eofj sB wB
;hsb j'fJ.. r[o;pdh fJj gSkfDn? J/e? ;uk ;'fJ.. wbko dk gqGkt j? ;ko/
gk;/ T[sFkj dk tksktoD j' ikDk. wbko okr ftZu pkDh dk whAj g?Adk fd;/rk
ns/ fi; B/ th nzfwqs p{zd gh bJh T[j fBjkb j' frnk. ;kuh pkDh whmh nzfwqs
Xko.. fifB ghsh fs;[ w'y d[nko.. nzfwqs puB j?. fJ; pkDh ftZu pj[s/ Fpd
whAj ns/ pphj/ d/ ;pzXK ~ jh do;kT[Ad/ jB. fJj Gkosh ;zrhs dk pVk gqf;ZX
okr j? Bk e/tb ;zrhsekoK ftu ;r'A iB-;kXkoD b'eK ftZu pj[s fgqn j?. wbko
fJe w";wh okr j?. Gkos dh G{r'fbe ;fEsh nB[;ko fJ; okr dk rkfJD ;ktD-
Gkdo'A d/ wjhB/ ftu tX/o/ ehsk iKdk j?. toyk o[Zs ftZu fJj jo ;w/A rkfJnk
ik ;edk j?. T[AM fJj oks d/ shi/ gfjo rkfJnk iKdk j?.
;[ o - d'B'A fBFkd, pkeh F[ZX
EkN - ywki
;wK - oks dk shik gfjo (po;ks dh o[Zs ftu jo ;w/A)
tkdh - wfXnw
;z t kdh - FVi
nko'j - ;, o/ r w, w o/ g, B[h X Bh ;à
nto' j - ;à, X B[h g w r w o/ ;
w[Zy nzr - ; o/ r w, w o/ g, X B[h g w r w, o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ; o/ BIh ;, XI B[I h gI, wI B[Ih XI, BIh, ;, o/ r w, w o/ g,
w g X B[h g w, w g w, r w o/, BIh ;
ÀH o/ r w, w g w, w o/ g, B[h X Bh ;à, ;à o/A Bh ;à,
o/A rà wà, o/A ;à, ;à o/A Bh ;à, X B[h g w, o/ g B[h X B[h
g w, w r w, r w o/ ;, BIh ;
mÚ 3]
mlwru sIql rwgu hY hir iDAwieAY sWiq ho i e] hir jIau ApxI ik® p w kry qW
vrqY sB lo i e ] vu T Y jIAw ju g iq ho i e DrxI no sIgwru ho i e] nwnk iehu jgqu
sBu jlu hY jl hI qy sB ko i e] gu r prswdI ko ivrlw bU J Y so jnu mu k qu sdw
hoie]2]
223
okr wbko ftbzfps b?n J/e skb
wzrbkuoD
rwo/- B[IhXIBIhBIh
tkOOO fjOOr[
w
; ---; o/o/ rw o/o/ gg rw o/ ; B[Ih--XI BIh; rw rw
o{ OOOw bkO OO o[O OO ;hO sb okOOr j?O jO oO
w
o/o/gg XB[ h gw rw o/ ; B[I hXI BIh; ww gg B[hX BhBh ;à ; à ;àBh
fXnkfJn? ;KOOs j'fO fJO OO OO jfo ihT[ nkg DhO feqgk Oe
;à Bh;à o/A;à o/Ao/A ;à ; à B[hXBh;à BIh;o/wo/--- rwo/-g--- w-g-B[hXBhBh ;à;wà g B[hXBhBh;à-;à- w-g-B[h-XBhBh
o/ sKO to s? O ;G b'OfJw bkOOOo[OOO ;hOsObOOO okOOOOOrO j?OokO OOrOj?OOO okOOOOOrO
;à
j?
x 0 2 0 3 4
mlwr mhlw 1 ]
krau ibnau gu r Apny pR I qm hir vru Awix imlwvY ] su i x Gn Go r sIqlu mnu
mo r w lwl rqI gu x gwvY ] 1] brsu Gnw my r w mnu BInw] AM i mR q bU M d su h wnI
hIArY guir mohI mnu hir ris lInw]1] rhwau ] shij suKI vr kwmix ipAwrI
ijsu gu r bcnI mnu mwinAw] hir vir nwir BeI so h wgix min qin pR y m u
su K winAw]2] Avgx iqAwig BeI bY r wgin AsiQru vru so h wgu hrI] so g u
ivjogu iqsu kdy n ivAwpY hir pRiB ApxI ikrpw krI]3] Awvx jwxu nhI mnu
inhclu pU r y gu r kI Et ghI] nwnk rwm nwmu jip gu r mu i K Dnu so h wgix scu
shI ]4]2]
okr wbko shB skb wksok 16
;EkJh
;à ;à X B[ h g
p o ;[ O x
r - w - o/ - B[I h XI BI h ; ; r w B[ h X Bh
Bk O w/ O ok O w B[ Gh Bk O nz O fwq O s
;à - ;à ;à w o/ g - r w o/ ; rà wà o/ A ;à Bh
pz{ O d ;[ jk O Bh O jh n o? O r[ fo w' O jh
;à ;à ;à r r w w o/ B[IhXI BI h ;
O w B[ j fo o f; bh OO Bk O
x 2 0 3
nzsok
- wg B[hX Bh
O eO oT[ fp
;ào/A ràwà o/ A ;à B[ h B[ h X - Bh - ;à ;à - ;à - ;à
BT[ OO r[ o n g B/ O gq h O s w O j O fo
X B[ h - g wo/ g g g r w o/
t O O o[ nkO O fD fw bk O t?
x 2 0 3
224
skBKL-
1) B[IhXI BIhBIh ;; B[I hXI BIh; rw o/ ; BIh;
2) B[IhXI BIh; rw o/ ; wo/ gg rw o/ ;
3) rw o/ ; wo/ gg rw o/o/ ;BIh ;;
4) wg B[hX BhBh wg B[hX BhBh ;ào/A ;à;à
5) wo/ gg B[hX BhBh ;ào/A ;à;à XB[h gg
o/A;à XB[h gw rw wo/ gg rw o/ ;
6) wg B[hX BhBh ;à;à wo/ gBh ;ào/A ;à;à
o/A;à ràwà o/A;à XB[h g;à XB[h rw o/ ;
7) wo/ gBh ;ào/A ;à;à ràwà o/A;à BhBh ;à;à
;à;à XB[h gw rw gw rw o/ ; BIh;
8) wg Bh;à o/A;à Bh;à ràwà o/ A o/ A ;àBh ;à;à
XB[h gw rw o/ ; wo/ gg rw o/ ;
9) XB[h gg o/A;à Bh;à ràwà o/ A o/ A ;àBh ;à;à
B[hB[h gg ww ro/ wo/ gg rw o/ ;
10) ràwà o/A;à XB[h gg ;ào/A ;à;à B[hX BhBh
wo/ gBh ràwà o/A;à XB[h gw rw o/ ;
mlwr mhlw 5 ]
brsu my G jI iqlu iblmu n lwau ] brsu ipAwry mnih sDwry ho i e Andu sdw
min cwau ] 1] rhwau ] hm qy r I Dr su A wmIAw my r y qU ikau mnhu ibswry ] iesqR I
rUp cyrI kI inAweI soB nhI ibnu Brqwry]1] ibnau suinE jb Twkur myrY byig
AwieE ikrpw Dwry] khu nwnk myro binE suhwgo piq soBw Bly Acwry ]2]3]7]
okr wbko shB skb wksok 16

;EkJh
BIh; o/ w o/ ; wo/ g g B[hX Bh
pO oO ;[ O w/ O x ih fsO b[
;ào/A Bh;à XB[h g r w o/ ; w o/ B[Ih XI BI h BI h ; ;
fpO bO w[ O B bk O T[ O p o ;[ fg nk O o/ O
r w r w o/ o/ g g w w g g B[ h X Bh ;à
w B fj ; Xk O o/ O j' O fJ n B O d[ ;
Bh;à ràwà o/A;à Bh;à XB[h g- rw o/ ;
dkO OO wO fBO ukO OO T[ O OO
x 2 0 3
225
nzsok
w o/ g g B[ h X Bh Bh
j w s/ O oh O X o
;à ;à ;à ;à o/ A Bh ;à ;à ;à o/ A rà wà o/ A o/ A ;à ;à
;[nk O wh nk w/ O o/ O s{ O feT[ O w B j[ fp
B[ h B[ h X X Bh Bh ;à ;à ;à -;à ;à ;à X B[ h g g
;k O O O o/ O O O fJ O; sq h O o{ O g u/
r - r w o/o/ - - w - g - B[ h X Bh Bh ;à;à
oh O eh O fBnkO Jh O ;' O G O B jh fpB[ Go
Bh;à ràwà o/A;à Bh;à XB[h gg rw o/ ;
skO OO OO OO o/ O OO OO OO
x 2 0 3
fgqzH i;gkb f;zx ih, itZdh Ne;kb
mlwr mhlw 5] (1272)

brsu srsu AwigAw] ho i h Awnµ d sgl Bwg]1] rhwau ] sM q sM g y mnu prPVY
imil myG Dr suhwg]1] GnGor pRIiq mor] icqu cwiqRk bUMd Er] AYso hir sMgy
mn mo h ] iqAwig mwieAw Do h ] imil sM q nwnk jwigAw]2]5]27]
okr[ wbko J/ e skb wksoK-12

;EkJh
w o/ g r w o/ B[I h XI BI h ; - ;
p o ; ; o ;[ nk O fr nk O O
w w g B[ h X Bh ;ào/A Bh;à XB[h gw wo/ gg
j' fj nk Bz O d ;O rO bO GkO OO rO
x 0 2 0 3 4
nzsok
w w g B[ h X Bh ;à ;à ;à o/ A Bh ;à
;z O s ;z O r/ w B g o c V?
;à o/ A ;ào/A ràwà o/ A ;à B[ h B[ h X Bh Bh ;à
fw fb w/ O OO x O X o ;[ jk O r
;à ;à ;à XB[h g g rw o/ g rw o/ ;
fw O fb w/ O O x XO o ;[ jkO O r
x 0 2 0 3 4
226
skBKL-
1) ;o/ rw o/ r wg ww rw o/o/ BIh; ww rw o/o/ BIh;
2) wo/ gg XB[h gg wr ww o/o/ ;; rw o/o/ ;BIh ;;
3) wg B[hX Bh;à XB[h gg wg ww o/ ; XB[h gg rw o/ ;
4) wg B[hX Bh;à o/A;à B[hB[h XX BhBh ;à;à XB[h gg wg ww
;o/ rw o/o/ ;; XB[h gg wg ww o/ r ww o/o/ ;;
5) wg B[hX Bh;à o/A;à ;o/A Bh;à ràwà o/A;à B[hX Bh;à B[hX Bh;à
6) B[hX Bh;à ;ào/A Bh;à ;à;à XB[h gg wg B[hg rw o/ ; BIh;
7) B[hX Bh;à ràwà o/A;à wo/ gg rw o/o/ ràwà wàwà o/A;à Bh;à
mlwr mhlw 5 ]
Ginhr bris sgl jgu CwieAw] Bey ik® p wl pR I qm pR B my r y And mM g l su K
pwieAw]1]rhwau] imty klys iqRsn sB bUJI pwrbRhmu min iDAwieAw]
swDsM i g jnm mrn invwry bhu i r n kqhU DwieAw]1] mnu qnu nwim inrM j in
rwqau crn kml ilv lwieAw ] AMgIkwru kIE pRiB ApnY nwnk dws srxwieAw
]2]7]11]
okr wbko Mg skb

;EkJh
gg r w o/o/ ; B[I hB[Ih XI BIhBIh BIhBIh ;
xfB j o po f; ;r b ir[ SkfJ nk
B[hB[h -X Bh Bh ;àX -B[ h gr -w o/ ;
GJ/ Ofeq gk b gq h O Os wgq OG w/ o/
gBh ;à X B[ h gg wgB[hg r w o/ ;;
nO B d wz rb ;[ O OO y gk O fJnk
x 2 0 3
nzsok
;à;à B[hX Bh Bh ;à wg B[hX BhBh Bh ;à
fwN/ Oe b/ O ; fsq ; BO ;G p{ Mh
rà wào/A -;à Bh ;àX -B[ h wgB[hX Bh;àB[hg wgB[hg rwo/;
gk opq Oj w wO OB fXnkOO OOOO fJnkOO OOOO
x 2 0 3
227
skBKL-
1) wo/ gg rw o/ ; B[ IhXI BhBh ;o/ ;; rw o/ ;
2) wg Bh;à XB[h gg wo/ gg rw o/o/ ;BIh ;;
3) gBh ;à;à XB[h gg o/A;à XB[h gw rw o/o/ ;;
4) o/A;à Bh;à XB[h gg rw o/o/ ;BIh ;; B[IhXI BIh;
5) rw o/ ; wo/ gg ràwà o/A;à XB[h gg rw o/ ;
wo/ gg B[hX BhBh ;à;à XB[h gg rw o/o/ ;;
mlwr mhlw 1]
ijin Dn ipr kw swdu n jwinAw sw iblK bdn ku m lwnI] BeI inrwsI krm
kI PwsI ibnu gu r Brim Bu l wnI ]1] brsu Gnw my r w ipru Gir AwieAw ] bil
jwvW gu r Apny pR I qm ijin hir pR B u Awix imlwieAw ]1] rhwau ] nau q n
pR I iq sdw Twku r isau Anidnu Bgiq su h wvI] mu k iq Bey gu r drsu idKwieAw
ju i g ju i g Bgiq su B wvI]2] hm Qwry iqR B vx jgu qu m rw qU my r w hau qy r w]
siqgu i r imilAY inrM j nu pwieAw bhu i r n Bvjil Py r w]3] Apu n y ipr hir
dy i K ivgwsI qau Dn swcu sIgwro ] Aku l inrM j n isau sic swcI gu r miq nwmu
ADwro]4] mukiq BeI bMDn guir Kol@y sbid suriq piq pweI ] nwnk rwm nwmu
ird AM q ir gu r mu i K my i l imlweI]5]4]
okr wbko frnkok wksok skb GkBwsh
;EkJh
o/o/ g r w o/ ; B[I hXI B[I hXI BIh; rw o/o/
po ; x Bk w/ ok fgO oO xfo nkO fJnk
ww o/ g X B[ h g rw o/ ; B[ Ih B[IhXI BIh;
pfb ik tk O r[ o ng B/ O gq h OO sw
w g B[hX B[hX Bh Bh r rw o/ o/ ;;
fi fB jfo gqG nk fD fw OO bk O fJnk
x 2 3 4
228
nzsok
B[ h X BhBh BhBh wo/ g rw o/g B[hX Bh ;à
fi fB XB fgo ekO ;k d[ O BkO ikO fB nk
;à o/ A ràrà wà B[ h X Bh ;à ràwà o/ A ;à
;k O fpb y p O d B e[w bk Bh
;à;à o/ A o/ A ;à;à XB[h g wo/ gg rw B[I hXI BI h ;
;kO OO fpO by p dB e[ O wO bkO O Bh
x 2 3 4
skBKL-
1) B[hX BhBh wo/ gg rw o/ ; B[I hXI BIhBIh ;o/ ;BIh ;;
2) rw o/ ; B[ IhXI BIhBIh ;; XIB[Ih gIBIh ;; rw o/ ; BIh;
3) wo/ gg rw o/ ; wg BhBh ;à;à XB[h gw rw o/ ;
4) gBh ;ào/A ;àBh ;à;à ;àX B[hg wg Bh;à B[hg rw o/ ;
5) ràwà o/A;à XB[h gg rw o/ ; gBh ;à;à o/A;à Bh;à XB[h
gw rw o/o/ ;; wo/ gg rw o/o/ B[I hXI BIhBIh ;;
mlwr mhlw 5]
mn my r y hir ky crn rvIjY ] drs ipAws my r o mnu mo i hE hir pM K lgwie
imlIjY ] 1] rhwau ] Ko j q Ko j q mwrgu pwieE swDU sy v krIjY ] Dwir Anu g R h u
su A wmI my r y nwmu mhw rsu pIjY ]1] qR w ih qR w ih kir srnI Awey jlqau ikrpw
kIjY ] kru gih ly h u dws Awpu n y kau nwnk Awpu n o kIjY ] 2]13]17]
229
okr wbko skb o{ g e
;EkJh nzsok
o/A;à Bh;à B[hX Bh ;à B[ h g w o/ g g g B[hX Bh
do ;O OO fgnk O ; O y' O i s y' iO s
r r rw o/ o/ ; ; ;à ;à ;à;à ràwà o/ A ;àBh ;à
w/ o' wB[ w' fj U O wk o r[ O gkO O fJU O
wo/ B[Ih XI BI h BI h ; ; rà ràwà o/ A o/ A ;à Bh ;à
jO O fo gz O y b ;k X{ O O ;/ O t e
rw r - - w o/ ; B[ h X Bh Bh ;à Bh ;à
rkO fJ O O fw bh i? oh O O i? O O O
w o/ g g B[hX Bh Bh ;à ;à ;à X B[ h g g
w B w/ o/ jO fo e/ ;k O X{ ;/ O t e
;à ;à XB[h gg rw o/ ; wg B[hX Bh;à XB[h gg rw o/ ;
u o BO oO th O i? ohO OO OO OO i? O OO OO
rw o/ ; wo/ gg B[hX Bh;à
jO fo e/ uo Bo thO i? O
x 2 3 x 2 3
skBKL-
1) wo/ gg B[I hXI BIhBIh ;r wo/ ;;
2) B[IhXI BIhBIh ;o/ ;; XB[h gw rw
3) BhX Bh;à XB[h gg rw o/o/ ;;
4) B[hX Bh;à o/A;à ;à;à B[hg rw o/ ;
5) B[hX BhBh ;ào/A ;à;à ràwà o/A;à Bh;à
ràwà o/A;à XB[h gw rw o/o/ ;;
mÚ 2 ]
swvxu AwieAw hy sKI jlhru brsnhwru ]
nwnk su i K svnu so h wgxI ijn@ sh nwil ipAwru ] 2]
230
okr wbko 9 wksoK wZs skb
;EkJh
;à XX B[hB[h g rw o/ B[IhXI BI h ;
;k tD[ nkfJ nk OO j/ OO ; yh
B[Ih XI BI h ; rr ww o/ o/ ;
i b j fo po ;B jk O o
x 2 0 3
nzsok
w g B[hX Bh Bh wg B[hX Bh;à o/A;à
Bk Be ;[ O y ;t B[;[ jkO rO DhO
rà rà wàwà o/ A o/ A B[hB[h X Bh ;à
fi B` ;j Bk fb fgnk O o[ O
x 2 0 3
mlwr mhlw 4 pVqwl Gru 3

hir jn bo l q sR I rwm nwmw imil swDsM g iq hir qo r ]1] rhwau ] hir Dnu
bnjhu hir Dnu sM c hu ijsu lwgq hY nhI co r ]1] cwiqR k mo r bo l q idnu rwqI
suin Ginhr kI Gor ]2] jo bolq hY imRg mIn pMKyrU su ibnu hir jwpq hY nhI
ho r ]3] nwnk jn hir kIriq gweI CU i t gieE jm kw sB so r ]4]1]8]
shB skb
g Bh ;à o/ A Bh ;à B[ h g g B[ h w g
j fo i B p' b s O ;q h ok O w
B[hX Bh ;à ;à - - Bh Bh Bh Bh ;à o/ A Bh ;à B[ h g
BkO O wk O O O fw fb ;k O X ;z r fs j fo
r r r w o/ o/ ; ; ; o/ A o/ A o/ A o/ A ràwà o/ A ;à
s' O O O o O O O fwfb ;k X ;z r sO j fo
B[hX Bh;à B[ h g
s' O OO o O
x 2 0 3
231
gfjbk nz s ok nkVk uko skb
; ; w o/ g g gg w g B[hX Bh ;à - ;à;à
j fo X B[ p B ij[ j fo XO B[ ;z O uj[
Bh Bh ;à o/ A Bh ;à B[ h g r r rw o/ - ;
fi ;[ bk O r s j? O B O jhO u' O o
x 2 0 3 0 4 0
J/ e skb
w w g B[hX Bh Bh ;à;à ;à ;à o/ABh ;à -
uk fsq e w' O o p' bs fd B[ okO sh O
Bh;à o/ A wà o/ A o/ A ;à Bh;à B[hX Bh;à o/A;à B[ h g
;[fB x fB j o eh x' O OO OO OO o O
x 0 2 0 3 4
Mg skb
w g B[hX Bh Bh BhBh Bh ;ào/A Bh ;à
i' p' bs j? O fwqr wh Bgz y/ o{
;à ;ào/A ràwà o/ A ;à ;à;à wg B[hX Bh ;à
;[ fpB[ jfo ik gs OO j? O Bjh j' o
x 2 0 3
shB skb
w w g g B[ h X Bh Bh ;à - ;à ;à
Bk O B e i B j fo eh O o fs
o/ A Bh ;à - r[à wà o/ A ;à Bh ;à B[ h g r - r w
rk O Jh O S{ O fN rfJ T[ O i w ek O ; G
o/ - ; -
;' O o O
x 2 0 3
232
okr[ ekBVk
fejk iKdk j? fe gVSZsh #s/ gJ/ j'J/ posB i' nukBe coF #s/ fvZr g?D
sK ntk}K ns/ rz{iK g?AdhnK jB ns/ pVh d/o sZe rz{idhnK ofjzdhnK jB, T[AR
jh ekBVk j?. fJ;/ soQK fJ; okr d/ FpdK ftu d/fynk ik ;edk j?. bzwh rz{i
~ g?dk eoB bJh pj[s/ FpdK dh s[eK d/ nyho ftZu s/B, gt/B, g/B, e/B, ske
orhs, eNhs, gqhs, igh; nkfde FpdK dh j/e nkT[Adh j?.
Gkosh ;zrhs d/ b'e-fgqn okrK d/ tor ftu'A ekBVk fJe nfsnzs b'e
fgqn ns/ wB'jo or j?. fJj fJsBk gqf;ZX ns/ wB'ozie j?, T[sBk efmB th j?.
wZX ekb ftu fJj okr e/tb oki dopkoK dh jh FkB BjhA ;h ;r'A ;zs rkfJeK
ns/ GrsK s'A b? e/ iB-;kXkoB ftu th nkw gquZfbs ;h. fJ; d/ eJh gqeko rkJ/
tikJ/ iKd/ jB. okr fBoDkfJe ew/Nh d[nkok gqekfFs ekBVk fJ; gqeko j?.
;[ o - rzXko e'wb, d'B'A fBFkd, pkeh F[ZX, X?ts tofis
EkN - ekch
iksh - FkVt-FkVt
;wK - oks dk d{ik gfjo
tkdh - gzuw
;z t kdh - FVi
nko'j - ;, o/ r[ w g, Bh ;à
nto' j - ;à, B[h g, w g, r[ w o/ ;
w[Zy nzr - ; o/ r[, w o/ ;, o/ BIh ;, o/ g r[, w o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, ; o/ r[, w o/, ;, BIh ;, BIh ;, B[I h gI, wI gI ;, o/ r[,
w o/, ;, o/ g, w g w B[h g, w g r[, r[ w o/, ;
ÀH w g B[h g, w g ;à , Bh ;à, ;à o/A Bh ;à, ;à o/A r[à, wà
o/A ;à, Bh ;à B[h g, w g ;à B[h g w g r[, w o/, ;
my r y mn jip gu r go p wl pR B u so e I]
jw kI srix pieAW su K u pweIAY bwhu i V dU K u n ho e I]1] rhwau ]
233
okr ekBVk ftbzfps b?n J/e skb
;EkJh
;o/wr[ - ww o/-;BIh-
tkOOO O fjO OOr[O
; - - --gg B[ h gwg B[h r[ - - --r[r[ wwww o/o/;BIh
o{ O O OOw/o/ wOOO O B O O OOifg r[or'gk ObgqG[
; ; ;à-;àBh ;à;à;àBhBh ;à;àBh;à B[hB[hB[h- g- gwB[ h g r[ r[à wà o/A-;àBh
;' Jh ikOehO ;ofDgfJ nkO;[ y [ gkJhn?O OO pkj[fVd{ O O O y[OBO
;à-;àBh ;à ; à r[à-r[àr[à r[àr[à-wà o[/A-;àBh ;à ; à ;à ; à - ;à B[h-B[hg gggg gwB[ g r[ - r[ w w-o/o/
j'OOO JhO nkOBzd r[DhOfB XkOOO BOO r[o{Or ohOpfB tkOir ohOpfB tkOir ohOpfB
; ;
tk i
x 0 2 0 3 4
kwnVw mhlw 5] (1299-1300)

Twku r jIau qu h wro prnw] mwnu mhqu qu m @ w rY aU p ir qu m @ r I Et qu m @ w rI srnw ]1]
rhwau ] qu m @ r I Aws Bro s w qu m @ r w qu m rw nwmu irdY lY Drnw] qu m ro blu qu m sM i g
su h y l y jo jo khhu so e I so e I krnw]1] qu m rI dieAw mieAw su K u pwvau ho h u
ik® p wl q Bau j lu qrnw] ABY dwnu nwmu hir pwieE isru fwirE nwnk sM q
crnw]2]9]
okr ekBVk shB skb wksok 16
;EkJh
o/A;à Bh;à B[hg wg r[ r[ w o/ ;
mkO OO e[ O oO ih OO T[ s[
r[ - B[hg wg r[ w o/ ; o/ - g g r[ r[ w o/ ;
jk O o' O OO g o Bk O wk O B[ w j OO s[ s[
B[ h B[ h r[ w o/ o/ ; ; ;o/ r[ w - o/ - ; ;
w` k O o? O T{ O g fo s[ O w` oh O U O N s[
;àBh ;à;à o/A;à o/ABh ;à B[hg r[ w o/ ;
w` k O OO ohO OO ; oO BkO OO
x 2 0 3
234
nzsok
;àB[h gw g - Bh - ;à ;à
s[ O w` O oh O nk O ; G
r[à - r[à r[àwà o/ A o/ A gB[h ;à;à ;ào/A r[à wà - o/ A - ;à ;à
o' O ;k OO s[ w` okO OO s[ O w ok O Bk O w[ fo
;àBh ;à;à o/A;à o/ABh ;à B[hg r[ w o/ ;
d? O OO b? O OO X oO BkO OO
x 2 0 3
skBKL-
1) r[ w o/ ; o/g r[ w o/o/ ;BIh r[ w o/ ;
2) gg B[hg r[ w o/o/ o/g r[ w o/o/ ;;
3) B[hg r[ w o/ ; ;; B[hB[h gg r[ w o/ ;
4) gBh ;à;à o/A;à B[hg r[ w o/o/ ;BIh ;;
5) r[ w o/ ; gr[ wo/ ;g r[ w o/o/ ;;
6) gg B[hg r[ w o/g r[ w o/o/ ;BIh ;;
r[ w o/ ; gr[ r[ w o/ ; gr[ wo/ ;;
7) B[hg wg Bh;à B[hg r[ w o/o/ ;g r[ w
gr[ r[ w o/ ; ;; B[hg r[ w o/o/ ;;
8) gB[h gBh o/A;à B[hg r[ w o/o/ ;BIh ;o/
gr[ ww o/o/ ;; gr[ r[ w o/o/ ;;
9) B[hg r[ w o/o/ ;; B[hg r[ w o/ ; BIh;
r[ w o/ ; gg r[ w o/o/ ;BIh ;o/ ;;
10) gr[ wo/ r[r[ wo/ ;o/ gg r[ w o/ ;
r[ w o/o/ ;BIh ;; gr[ r[ w o/o/ ;;
11) r[ w o/ ; BIh; o/g r[ w o/o/ ;BIh ;;
B[hg r[ w ;àB[h gr[ wo/ ;BIh ;; o/ ;
kwnVw mhlw 5] (1298)
AwrwDau qu J ih su A wmI Apny ] aU T q bY T q so v q jwgq swis swis swis hir
jpny ] 1] rhwau ] qw kY ihrdY bisE nwmu ] jw kau su A wmI kIno dwnu ] 1] qw
kY ihrdY AweI sWiq] Twku r By t y gu r bcnWiq]2] srb klw so e I prbIn ]
nwm mM q R ü jw kau gu i r dIn]3] khu nwnk qw kY bil jwau ] kilju g mih
pwieAw ijin nwau]4]2]
235
okr ekBVk dhguz d h skb
;EkJh
r[ - - w - - - o/ - - ;; BI h ; -
nk O O O O O O ok - - XT[ O O O
g g g B[hB[h - w g r[ - w o/ o/ ; -
s[ M fj ;[nk O O O wh O O n g B/ O
g g g B[ h - B[ h B[ h w w w g - g g
T{ m s p? O m s ;' t s ik O r s
o/ A - o/ A ;à Bh ;à - B[ h - - r[ - w -
;k O f; ;k O f; O ;k O O O O f; O
g - g B[ h - w g r[ - w o/ - ; -
j O fo i O O O g O O B/ O O O
x 2 0 3
nzsok
w w - B[ h B[ h w g Bh Bh Bh ;à Bh ;à -
sk e? O fj o d? O p f; U Bk O w[ O
o/ A o/ A o/ A o/ A gàgà - rà[ - wà - wà o/ A - ;à -
ik eT[ O ;[nk O wh O eh O B' dk O B[ O
;à - - B[hB[h - g - B[hB[h - - w - g -
ik O O eT[ O O O ;[nk O O wh O O O
o/ A - - ;à Bh ;à B[ h r[ - w o/ - ; -
eh O O B' O O O dk O O B[ O O O
x 2 0 3
skBKL-
1) r[ w o/o/ o/ ; ;o/ ;BIh r[ w o/ ; gw gB[h wg B[hB[h gg r[ w o/ ;
2) o/ ; BIh; o/g r[ w o/ ; BIh; ;; r[ w o/o/ ;; gw gg r[ w o/ ;
3) B[hg wg r[ w o/ ; ;o/ gg r[ w B[hw gBh ;àBh ;à;à B[hg r[ w o/ ;
4) r[ w o/ ; BIh; o/g r[ w o/o/ ;; r[ w o/o/ ;; gg r[ w o/o/ ;;
5) gw B[hg r[ w o/o/ ;BIh o/ ; r[ w o/o/ ;BIh ;; r[ w o/o/ ;BIh ;;
6) r[ w o/ ; BIh; r[ w ;g r[ w o/ ; gg r[ w o/ ; B[hg r[ w o/o/ ;;
gr[ r[ w o/ ; gr[ r[ w o/ ; o/g B[hg wg r[ w o/o/ ;BIh r[ w o/ ;
7) gw r[ w o/ ; BIh; r[ w o/o/ B[hg gB[h wg Bh;à r[ w o/o/ ;BIh ;;
BIh; r[ w o/ ; gr[ r[ w o/g B[hg r[ w o/ ; o/g r[ w o/ ; ;BIh ;;
236
hir ky crn ihrdY gwie ] sIqlw suK sWiq mUriq ismir ismir inq
iDAwie]1] rhwau ] sgl Aws ho q pU r n ko i t jnm du K u jwie ]1] pu M n dwn
Any k ikirAw swDU sM i g smwie ] qwp sM q wp imty nwnk bwhu i V kwlu n Kwie
]2]11]
okr[ ekBVk uko skb wZX b?n

;EkJh
r[ w o/ ; o/ o/ g B[ h w g r[ w o/ ;
j fo e/ u o B fj o d? O rkO fJO
ww g B[ h w g Bh ;à ;à o/Ar[à o/ A ;à ;à
;hO s bk ;[ y ;K O fs w{ O O o fs
o/ A Bh ;à B[ h gg r[ r[ w o/o/ gr[ wo/ ;
f; w fo f; wfo fB O s fXnk OO OO fJ
x 0 2 0 3 4
nzsok
B[ h w g BhBh ;à o/ A g Bh ;à r[àwà o/ A ;à
; r b nkO O ; j' O s g{ O o B
r[àr[à wà o/ A wào/A Bh ;à - o/ A o/ A Bh ;à ;à
e' O O fN iO B w O d[ y[ O ik fJ
;à o/A;à B[ h g r[ - w o/o/ gr[ r[ w o/o/ ;
e' OO fN i B O w d[y[ ikO OO fJO O
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) r[ w o/ ; gg r[ w o/ ; B[hg wg r[ w o/o/ gIBIh r[ w o/ ;
2) gw B[hg r[ w o/ ; r[ w o/o/ gw gr[ B[hg r[ w o/o/ ;;
3) r[ w o/ ; ;BIh ;; gr[ r[ w o/ ; B[hw gg r[ w o/ ; BIh;
4) gB[h gg B[hg B[hg o/A;à Bh;à B[hg r[ w gr[ r[ w o/o/ ;;
5) B[hg wg Bh;à o/A;à r[àwà o/ A o/ A ;àBh ;àB[h gg r[ w o/ ; BIh;
6) o/A;à Bh;à r[àwà o/A;à ;àBh ;àg r[ w gr[ r[ w o/ ; ;BIh r[ w
o/g r[ w B[hg r[ w ;àBh gr[ wo/A ;àB[h gr[ r[ w o/o/ ;;
7) gBh ;ào/A r[àwà o/A;à Bh;à o/Agà r[àr[à wào/A ;àB[h B[hg r[ w o/ ;
B[hg r[ w o/ ; BIh; gg r[ w o/o/ ;BIh o/g r[ w o/o/ ;;
237
ibsir geI sB qwiq prweI ] jb qy swDsM g iq mo i h pweI]1]rhwau ] nw ko
bY r I nhI ibgwnw sgl sM i g hm kau bin AweI]1] jo pR B kIno so Bl mwinE
ey h su m iq swDU qy pweI]2] sB mih riv rihAw pR B u ey k Y py i K py i K nwnk
ibgsweI]3]8]
okr ekBVk Mg skb
;EkJh
;à ;à ;àBh - o/A;à B[ h - g- gw B[hg
fp ; foO O rO Jh O ;O OO GO
w
r[ - w - -; o/ - ; - -
sk O fs O Og ok O Jh O O
o/ o/ o/ ; o/ g w
r[ r[ w o/ - -;
i p s/ O O O ;k OO X O O;z
o/ A o/ A ;àBh ;à ;à r[ r[ w o/ - ;
r fs w' O O fj gk OO Jh O O
x 0 2 0 3
nzsok
B[ h - w - g o/ A - ;àBh ;à -;à
Bk O e' O O p? O oh O OB
r[ à r[à wà wà ;à o/ A o/ A ;à - ;à
jh O O O fp rk O Bk O O
wg Bh;à wàr[à r[à rà[wà o/ A o/ A ;à ;à ;à;à
;O rO bO O OO ;z O fr O jw
r[r[ r[ w - ; o/ o/ ;BIh ; -
eT[ O p O fB nk O JhO O O
x 0 2 0 3
skBKL-
1) BIh; r[ w o/o/ ;; gw gr[ wo/ ;gI BIhgI BIh;
2) r[ w o/ ; BIhBIh ;; gg r[ w gr[ r[ w o/o/ ;;
3) wB[h wg r[ w o/o/ ;BIh ;; r[ w o/o/ ;BIh ;;
4) B[hg wg BhBh ;à;à ;àB[h gg r[ w o/o/ ;BIh ;;
5) wg Bh;à o/A;à Bh;à B[hg r[ w o/ ; gIBIh r[ w o/ ;
238
6) gBh ;àw gBh ;àr[ wo/ o/A;à B[hg wg ;àwà rà[wà
o/ A o/ A ;à;à B[hg r[ w o/g r[ w o/o/ ;BIh r[ w o/ ;
7) o/A;à Bh;à gB[h gg Bh;à o/A;à r[àwà o/A;à Bh;à B[hg
wg B[hw gBh ;àB[h gw r[ w o/o/ gIBIh r[ w o/ ;
okr ekBVk shB skb wksok 16

;EkJh
gB[h gw gB[h gw r[ w ; o/
fpO ;O foO rO Jh O ; G
g - r[ w o/ - ; - o/ o/ o/ - o/ ; o/ g
sk O fs g ok O Jh O i p s/ O ;k O X ;z
r[ r[ r[ w o/ - ; -
r fs w' fj gk O Jh O
x 2 0 3
nzsok
- B[ h w g Bh - ;à -;à
O Bk e' O p? O oh OB
r[à - - wà o/ A - ;à - ;à - B[ h g B[ h - g ww
jh O O fp rk O Bk O ; O r b ;z O fr jw
r[r[ - r[ w o/ - ; - ;à - B[ h g B[ h - g ww
eT[ O p fB nk O Jh O ; O r b ;z O fr jw
wg Bh;à r[àwà o/A;à B[hg wg r[ w o/ ;
eT[ OO pO fBO nkO OO JhO OO
x 2 0 3
kwnVw mhlw 5 ] (1301)

swjnw sM q Awau my r Y ]1] rhwau ] Awndw gu n gwie mM g l ksmlw imit jwih
pry r Y ]1] sM q crn Drau mwQY cWdnw igR i h ho i e AM D y r Y ]2] sM q pR s wid kml
ibgsY go i bM d Bjau py i K ny r Y ]3] pR B ik® p w qy sM q pwey vwir vwir nwnk au h
byrY ]4]5]16]
239
okr ekBVk skb o{ g e
;EkJh nzsok
;àBh ;à B[hg w B[hg g wr[ g g B[ h w g B[ h wg
;kO O iO Bk OO ;z sO ;z O s u o B OO
r[ r[ w o/ o/ ; ; Bh ;à;à o/ A r[à o/ A ;à ;à
nkT[ O O w/ O o? O X oT[ O wk O E? O
o/ o/ o/ ; ; ; BIh; r[à r[à wà o/ A o/ A ;à ;à
nk O B dk O r[ BO uK O d Bk O frq fj
o/ o/ g r[ w o/ ; B[ h B[ h wg Bh Bh ;à ;à
rk fJ O wz O r b j' fJ nz O X/ O o? O
o/ A o/ A ;àBh ;à wàr[à wà o/A;à
e; O wO bk OO O fwfN
o/ A o/ A ;àBh ;à Bh ;à ;à
ik fj Og o/ O o? O
x 2 3 x 2 3
kwnVw mhlw 5 ] (1298)
AYsI mWgu goibd qy ] thl sMqn kI sMgu swDU kw hir nwmW jip prm gqy ]1]
rhwau ] pUjw crnw Twkur srnw ] soeI kuslu ju pRB jIau krnw ]1] sPl hoq
ieh du r lB dy h I ] jw kau siqgu r u mieAw kry h I ]2] AigAwn Brmu ibnsY
duK fyrw ] jw kY ihRdY bsih gur pYrw ]3] swDsMig rMig pRBu iDAwieAw ] khu
nwnk iqin pU r w pwieAw ]4]4]
okr ekBVk gz i wksok
;EkJh
(;à ) B[hg r[ - r[ w ;-o/ o /
n? ;hO wKOOr[ r' O fpz d
g r[r[r[w o/o/;; wwg- Bh
s/ Njb;z sBehO ;zr[;kO X{
;à r[àr[àr[àwà o/ A o/ A ;àBh;à;à gB[hwg
ek jfoBkO wKO iOfgO gowr
gB[hgwr[wo/;
s/ O OOOOOO
240
nz s ok
B[ h -r[ - w; gg g r[à r[à wà o/ A o/ A ;àBh ;à
g{ O OO ikO uo Bk mk e[ o ;o BkO O
g gg gg g g gw B[hg r[r[ wo/ -;
;' Jhe[ ;b[ O i[ gqG ihT[ eO oBk OO
w- g- Bh ;à ;à;à wàr[à rà[wà o/ A ;àBh ;à
;c bj' O s fJj d[ o bG d/ jhO O
;à ;à B[hB[h g g gww B[hg r[r[ wo/ -;
ik e' ;fs r[ o[ wfJ nke o/ O OO Ojh
x 0 2 3
kwnVw mhlw 4 pVqwl Gru 5 ]
mn jwphu rwm gu p wl] hir rqn jvy h r lwl] hir gu r mu i K GiV tkswl ]
hir ho ho ikrpwl]1] rhwau ] qu m ry gu n Agm Ago c r ey k jIh ikAw kQY
ibcwrI rwm rwm rwm rwm lwl] qu m rI jI AkQ kQw qU qU qU hI jwnih hau
hir jip BeI inhwl inhwl inhwl]1] hmry hir pR w n sKw su A wmI hir mIqw
my r y min qin jIh hir hry hry rwm nwm Dnu mwl] jw ko Bwgu iqin lIE rI
suhwgu hir hir hry hry gun gwvY gurmiq hau bil bly hau bil bly jn nwnk
hir jip BeI inhwl inhwl inhwl]2]1]7]
okr ekBVk gVskb Mg skb
;o/ BI h ; gw B[hg r[ - r[ w o/ ;
wB ik gj[ okO wr[ gk O OO b O
gg gw B[hg g;à Bh;à -;à r[ r[ w o/ ;
jfo os Bi t/ O Oj Oo bk OO b O
gg go/A o/ A o/ A - - wàr[à wào/A -;à Bh ;à
jfo r[ o w[fy O O xO fVN Oe ;kO b
;à;à r[ r[ - - - - ww o/ ;
jfo j' j' O O O O feo gk b
;o/ BI h ;; gw B[hg r[ - r[ w o/ ;
wB ik gj[ okO wr[ gk O OO b O
;o/ BI h ;; gw B[hg ggg -gg r[r[ wo/ -;
wB ik gj[ okO wO wBik Ogj[ okw r[gk Ob
ggg -gg r[r[ wo/ -; ggg -gg r[r[ wo/ -;
wBik Ogj[ okw r[gk Ob wBik Ogj[ rw r[gk Ob
x 0 2 0 3
241
dhguz d h skb
gg g - - - gw B[hg r[r[ r[ r[ w o/ - ;o/ BIh;
s[ w o/ O O O r[ O BO nr w nO r' O uO oO
gg g gw gr[ wo/ ;o/ ;BIh BIh; ;àBh ;àB[h g;à Bhà;à B[hg wg
s[ w o/ s[ w o/r[ Bn rw nr' uo J/ O eih fenk eE? phuk Ooh
gg g - - - gw B[hg r[r[ r[ -w o/ - ; ;
s[ w o/ O O O r[ O BO nr w On r' O u o
B[hg wg Bh;à wàr[à r[àwà o/ A o/ A ;à B[hB[h w -g ;à Bh ;à -
J/ O OO Oe ihO Oj fenk O eE? O Oph uk O oh O
x 2 0 3
o{ g e skb
- wàrà[ wo/ -;à wàr[à wào/A -;à
O okO wok Ow okO wok Ow
o/ A ;àBh -;à wàr[à wào/A -;à wàr[à
ok wok Ow okO wok Ow okO
wào/A -;à o/ A ;àBh -;à wàrà[ wào/A
wok Ow ok wok Ow okO wok
-;à wàrà wào/A -;à o/ A ;àBh -;à
Ow okO wok Ow ok wok Ow
wg Bh;à B[hg r[ r[ w o/ ;
bkO OO OO b OO O O
x 2 3
Mg skb
go/A o/ A o/ A ;à;à Bh;à - B[ h wg ;à Bh;à -;à;à
s[ w oh ihn eE eEk O s{ s{ O s{ jhik OBfj
go/A o/ A o/ A ;à;à Bh;à - gà r[à wà o/A;à Bh;à
s[ w oh ihn eE eEk O s{ s{ s{ jhik Bfj
B[ h - g - ;àBh ;à;à - B[ h - g
s{ O s{ O s{ j h ikBfj - s{ O s{
242
- ;àBh ;à;à - B[ h - g - ;àBh ;à;à
O s{ j h ikBfj O s{ O s{ O s{ j h ikBfj
r[ - - - - ww o/ - ;o/ BIh;
jT[ O O O O jfo i O fgO OO
;àBh ;àwà r[àwà o/A;à Bh;à B[hg gr[ ww o/ ;à;à
jT[ jfo ifg GJh OfB jkOb fBjk bfB jk bfB
B[hg gr[ -ww o/ ;;à B[hg gr[ -ww o/ ;
jkOb fBjk ObfB jk bfB jkOb fBjk ObfB jk b
x 0 2 0 3
shB skb
w g wg ;à Bh;à o/A;à B[hg r[ wr[ w
w B ikO O gj[ OO OO ok Ow r[
o/ - ; - - - ;o/ BIh; ; g g g g w wB[h g
gk O b O O O jO foO o s B i t/ O jO o
r[ - - r[ w o/ ; g g g o/ A o/ A o/ A - wàr[à wào/A -;à
bk O O OO b O j fo r[ o w[ fy O xO fVN Oe
Bh - ;à - - - ;à ;à r[ - - r[ - - w w
;k O b O O O j fo j' O O j' O O fe o
o/ - ; - - -
gk O b O O O
x 2 0 3
nz s ok uko skb
B[ h B[ h g g Bh Bh ;à r[ r[ w o/ ;;
j w o/ O j O fo gq k B ; yk ;[nk
o/ BI h - ; wà
rà[ - - -wà o/ A ;àBh ;à -
wh j O fo wh O O OO sk OO O O
x 0 2 0 3 4
243
wZs skb
g g ;à Bh ;à ;à wàr[à r[àwà o/ A
w/ o/ w fB s fB ihO OO j
g g;à -Bh ;à Bh;à ;àBh ;à Bh;à -;à
w/ o/ w OfB s fBih Oj ih jih Oj
;àBh ;à;à ;à;à r[ r[r[ r[r[ r[ w o/ ;
jfo jo/ jo/ ok wBk Ow XB wk b
;àBh ;à;à ;à;à r[ r[r[ r[r[ - r[ w o/
jfo jo/ jo/ ok wBk Ow O XB[ wk
; - r[ w o/ ; - r[ w o/ ;
b O XB[ wk b O XB wk b
x 0 2 3
J/ e skb
; g g -g g g gB[h gw gB[h gw r[ -r[
ik e' Gk Or[ fs fB bhO UO ohO ;[ O jk Or
;à Bh;à -;à r[r[ r[ r[ w w w o/ - ;
ik e'Gk Or fsfB bh U oh O ;[ jk O r
;à Bh;à ;àBh ;à;à g o/ A o/ A o/ A o/ A o/ A ;àBh ;à
ik e'Gk Or fsfB bh U oh O ;[ jk O r
wàrà[ rà[wà o/ A o/A;à Bh;à B[hB[h gg r[r[ r[ w o/o/ BI h ;
bhU oh;[ jk okik Oe' GkO r[ f s OfB bhU oh;[ jk r[
;àB[h wg ;àB[h wg ;à -;à wàr[à rà[wà o/ A ;à BhBh ;à;à
jO Ofo jO foj o/ Oj o/ O r[B rk t? r[ o wfs
gw g;à Bh;à - gw g;à Bh;à ;à;à ;àwà r[àwà ;ào/A Bh;à
jT[ pfb pb/ O jT[ pfb pb/ iB BkO Be jfo ifg
B[hg r[ w o/ ; - -w o/ ; - -w o/ ;
GJh OfB jk b O fB jk b O OfB jk b
x 0 2 0 3 4
244
okr[ efbnkB[
ekBQVk okr s'A pknd efbnkB okr dk nkT[Dk ;[Gkte j?. okr wkbk ftZu
th rT[ok nT[ ekBVk efbnkB dh soshp oZyh j?. efbnkB y[Fh g?dk eodk j?.
nkswk nkBzd ftZu nkJh gqGks dh b'n dh T[vhe eodh j?. gqG{ dh :kd B/
f;woB B/ fdqV eok fdZsk fe wkfJnk d/ ;ko/ isB fe;/ ezw BjhA. nBzd ftZu
nkJh nkswk bkbB eh ;'Gk ;[D-;[D yhth j[zdh j?. Fpd d/ f;woB dh poes
Bkb ;dk ;d ikrs ofjzdh j?. efbnkB ;ktXkB w[dqk ftu jh rkfJnk iKdk j?.
fJ; okr ftZu ;qh r[o{ okwdk; ih ns/ ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ pkDh
T[ukoh j?. ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ okr-G/d nB[;ko efbnkB okr d/ nXhB okr
efbnkB-G[gkbh th nkT[Adk j?. efbnkB ns/ efbnkB G[gkbh d'B'A fGzB ns/
;[szso okr jB. efbnkB okr ftZu r[o{ okwdk; ih d/ 6 Fpd jB ns/ efbnkB
G[gkbh ftZu fJZe Fpd j?.
;[ o - wfXnw shto, pkeh ;ko/ F[ZX
EkN - efbnkB
tkdh - rzXko
;z t kdh - fBFkd
nko'j - ;, BIh o/ r w^ g, w^ X, Bh, ;à
nto' j - ;à Bh X g, w^ r o/ BIh o/ ;
w[Zy nzr - BIh o/ r, r o/ r w^ g o/, BIh o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh o/ ;, BIh XI BIh gI, wI^ XI BIh, BIh XI BIh o/ r,
o/ r w^ r w^ g, w^ r w^ X g, g w^ r o/ r, o/ BIh o/ ;
ÀH r w^ g, w^ r w^ X Bh, Bh X Bh o/A ;à, Bh o/A rà,
o/A rà wà^ rà, o/A rà o/A Bh o/A ;à, Bh X Bh g, g r w^
g w^ g r w^ o/ r, o/ r w^ g o/, r o/, BIh o/ ;
ikrpw krhu dIn ky dwqy my r w gu x u Avgxu n bIcwrhu ko e I]

mwtI kw ikAw DopY suAwmI mwxs kI giq eyhI ]1]
245
okr efbnkB[ ftbzfps b?n J/e skb
wzrbkuoD
g w^ ro/ BIhXIBIh;
tk O fjO OOOr[
BIh XI gI gI BIhXI BIho/ rr - o/ w^ w ^ r r
o{ O O O feo gke oj[ O dh Be/ dk s/
w^ BhX BhX g w^ w ^ o/w^ rr rr g-w^r o/- ro/ ;-
w/ OO okO O r[D nt rD[ Bph ukOOO oj[ e' O JhO
w^ X Bh-BhX gg w^ Bh-BhX w^ w ^ r r w^ X Bh w^XBhBh
wk Nh ekOOO fenk X' g?OOO ;[ n k wh wk D; eh rOfsO
;à Bho/A ;à BhBh o/Ao/A rào/A Bho/A ;à Bho/A;à- ;à;àBhBhXXgg ggggo/o/o/o/ rro/o/BIhBIho/o/
J/ OO jh nkO Bz d r[Dh OfB Xk OOBO r[o{OrohOpfB tkOirohOpfB tkOirohOpfB
; ;
tk i
x 0 2 0 3 4
rwgu kilAwnu mhlw 5 Gru 1

<> siqgur pRswid] (1321)
hmwrY eyh ikrpw kIjY] Ail mkrMd crn kml isau mnu Pyir Pyir rIJY]1]rhwau]
Awn jlw isau kwju n kCU A Y hir bU M d cwiqR k kau dIjY ] 1] ibnu imlby nwhI
sM q o K w py i K drsnu nwnku jIjY ] 2]1]
okr efbnkB[ Mg skb

;EkJh
g gw^ o/ - - r ro/ w^ - r
j OO wk O O o? OO J/ O j
r r BIho/ rw^ g o/ - ; - -
fe o gkO OO O eh O i? O O
gw^ r Xw^ X XX Bh - Bh - -
nO fb OO O we oz O d O O
r r Bh - BhX BhBh X gg - -
u o B O eO wb O f;T[ O O
;à ;à Bh -Bh X -g w^X gw^ ro/ ;
w B[ c/ Ofo c/ Ofo ohO OO M? O O
x 2 0 3
246
nzsok
gw^ r Xw^ X X Bh - BhBh - -
nkO O BO O i bk O f;T[ O O
Bh o/ A rà - rào/A rà o/ A ;à - -
ek O i[ O BO e S{ n? O O
;à;à ;à Bh Bh XX gg w^X gw^ ro/ ;
jfo pz{ d uk fsqe eT[ dhO OO i? O O
x 2 0 3
skBKL-
1) BIho/ rw^ gw^ rw^ gw^ rw^ ro/ BIho/ ro/ ;;
2) ro/ rr o/ ; o/BIh o/XI XIBIh XI; BIho/ ro/ BIh;
3) ro/ rr w^w^ rr w^X gg BIho/ rw^ gw^ rr
4) BIho/ rr o/ ; BIho/ ro/ rr ro/ rBIh BIhr o/ ;
5) Bho/A ràrà o/A;à BhBh o/A;à BhX gw^ ro/ ro/ ;;
6) rw^ o/ r w^g BIho/ rw^ o/ r w^g w^r BIho/ ;;
7) w^X gg BhX BhBh Xg w^X XBh ;àBh Xg w^g
8) w^X ;à;à Xo/A w^X rào/A ràBh Xg w^X gw^ ro/
;BIh Xo/A ;àBh XBh o/A;à BhX gw^ w^r ro/ o/ ;
okr efbnkB[ shB skb wksok 16

;EkJh
-; BIho/ rw^ gBh Xg w^r o/ ; BI h - - BIhBIh
Oj wkO OO o? O OO J/ O OO j O O feo
g - o/ o/ ; Bh XBh -X w^ - w^ Bh Bh r - w^
gk O eh O i? n fbw Oe oz O d u o B O e
;à;à - ;à;à - - rào/A o/A;à ;à Bh;à -Bh X g ;àBh XBh Bho/A ;à
wb O f;T[ O O wO OO B[ c/ O Ofo c/ fo ohO OO OO O
ro/ rg o/ r -o/ ;
M? O OO OO OO O
x 2 0 3
nzsok
gw^ r Xw^ XX ;à - ;à;à - o/ A Bh
nkO O BO Oi bk O f;T[ O ek O
247
g gg w^ X g g grà o/ A ;à Bh X g g - w^X gw^
O i[B e S{ n? O jO O fo p{z O d uk O fsq O eO
rr o/ o/w^ ro/ ;
eT[ O dhO OO i?
x 2 0 3
skBKL-
1) BIho/ rr o/o/ BIh; BIho/ rr BIho/ ;;
2) rr o/ ; w^w^ ro/ rr o/ ; XIBIh o/ ;
3) XIBIh o/o/ rr w^w^ w^r wô/ BIho/ ;;
4) ro/ w^r gw^ Xg gw^ w^r o/BIh o/ ;
5) BIho/ BIhr BIhw^ BIhg BIhX BIhBh BIh;à ;à -
6) w^X Bh;à BhBh rw^ XBh Xg o/ r w^g
gg BIho/ rw^ XBh ;àBh Xg w^r o/ ;
7) XBh o/A;à w^X ;àBh rw^ BhX o/ r Xg
BIho/ gw^ XIBIh w^r wÎXI ro/ BIho/ ;;
8) BIho/ rw^ XBh o/Arà o/ A o/ A BhX w^r o/ ;
BhX w^r o/ ; BIho/ rw^ Xg w^r o/ ;
9) w^X gg BIho/ rr w^X gg w^X XBh
o/A;à ;à;à BhX BhBh Xg Xg w^X gw^
ro/ ;;
10) BhBh Xg w^X Xg w^r gg w^r o/w^
w^r o/ ; BhX Bhg Bhr Bho/ ro/ ;;
11) BIho/ rw^ gw^ o/ r w^g rw^ XBh ;àBh
rw^ ;àBh o/ r ;àBh BIho/ rw^ ;àBh o/ r
;àBh BIho/ rw^ XBh ;àBh Xg w^r o/ ;
12) w^X Bh;à BhBh Xg Bho/A ràrà o/A;à rào/A
;àBh ;àBh XBh Xg w^r w^g gw^ rw^
w^X gg w^r o/ r BhX gw^ ro/ ;;
13) BIho/ ro/ rr o/ ; BIho/ ro/ rw^ ro/
;; BIho/ ro/ rw^ gw^ ro/ ;; BIho/
ro/ rw^ Xg w^r ro/ ;; BIho/ ro/
rw^ BhX gw^ ro/ BIho/ XIBIh ro/ ;;
248
kilAwn mhlw 5 ]
min qin jwpIAY Bgvwn] gu r pU r y su p R s M n Bey sdw sU K kilAwn]1] rhwau ]
srb kwrj isiD Bey gwie gu n gu p wl] imil swDsM g iq pR B U ismry nwiTAw du K
kwl]1] kir ikrpw pR B my i rAw krau idnu rY i n sy v ] nwnk dws srxwgqI
hir pu r K pU r n dy v ]2]5]8]
okr efbnkB[ S' N k shB skb gz i kph m/ e k
;EkJh
-BI h -o/
-w OfB
rr - - - rBh -X g - w^ -w^ o/ o/o/ rg o/ r o/BIh -o/
sfB O O O ikO Ogh n? O OO OO O Gr tkO OO Bw OfB
rr - - - rBh -X g - w^ -r o/ rr r -r ro/ gw^
sB O O O ikO Ogh n? O O OO O Gr tk OB r[ o g{ O
X - -X -X w^X Bh;à Bh
g -g gw^ Xg BhX g - - o/ABh Bhg
o/ O -;[ Ogq ;z O OO B OG J/ O OO OO O O O ;O dkO
gr ro/ o/ ; ;BIh BIho/ rw^ XBh ;àBh Xg w^r o/ ; BIhX BIho/BIho/ BIh
;{ O OO yO efb nkO OO OO OO OO OO OO OO OOOO B
x 2 0 3
nzsok
rào/A o/A;à
;O op
;à -Bh Bh BhX w^ - w^ XX Bh -X BhX w^ r - w^ X
ek OO o iO O O f; fXG J/ OO OO O O O rk fJ
;à -Bh o/ A - - - - o/ A o/ A rào/A - ;à - - - ;à -Bh
r[ OO B O O O O r[ O gkO O b O O O rk OfJ
g
r[
-w^ r
OO B
w^
O
-
O
-
O
-
O
Xo/A ;à
r[ O gk
-Bh g
OO O
-
OO b
r
(
ro/ ;BIh -o/
OO Ow OfB )
x 2 0 3
kilAwn mhlw 5 ] (1322)
myry lwln kI soBw] sd nvqn mn rMgI soBw]1] rhwau ] bRhm mhys isD muin
ieMdRw Bgiq dwnu jsu mMgI ]1] jog igAwn iDAwn syKnwgY sgl jpih qrMgI]
khu nwnk sM q n bilhwrY jo pR B ky sd sM g I]2]3]
249
okr[ efbnkB[ J/ e skb
;EkJh
;à - ;àBh Xg w^ - w^X Bh;à BhBh g o/ ;
w/ O o/ O OO O O bkO OO bB eh ;' Gk
BIhr o/o/ w^r rg w^w^ XX o/ A Bhg w^r o/ - ;
;O dB Ot sO Bw OB oz rhO OO ;' O Gk
x 0 2 0 3 4
nzsok
Bh XBh -X w^X g - rà o/ A o/A;à Bho/A ;à -
pq jw Ow j/ O ; O f; Xw[ OfB fJz O dq k O
;à Bhw^ - w^ Bh r o/ o/g - o/ - ;
G rfs O dk O B[ i ;[wz O rh O O
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) BIho/ XIBIh wÎXI BIh; ro/ rBIh BIhw^ rr ro/ XIBIh o/BIh o/ ;
2) rr o/o/ ;BIh XIXI BIhBIh o/ r w^r gw^ ro/ rr XIBIh o/ ;
3) gw^ ro/ BIho/ rw^ XBIh o/ r w^r o/o/ XIBIh o/ r o/o/ ;;
4) w^X Bh;à BhX gg gw^ o/ r w^r BIho/ ro/ XIBIh o/ r o/ ;
5) XBh o/Aw^ X;à rw^ Bho/ rX BIho/ rw^ BIho/ ro/ ;BIh o/ ;
6) Bho/A ràrà o/A;à BhBh Xg XX gw^ gg w^r w^w^ ro/ o/ ;
BIho/ rw^ XBh o/Arà wÂrà o/A;à ;àBh BhX Xg gw^ w^r o/ ;
7) rào/A ràrà o/ABh XBh o/A;à BhX o/ r w^X Bh;à BhX gw^ rw^
BhX Xg gw^ w^r ro/ o/ ; BIho/ rw^ XBh Xg w^r o/ ;
okr efbnkB[ shB skb
;EkJh
g
w/
o/ - ; BI h o/ r w^ X w^X Bh;à XBh Xg r
o/ - ;g -;à
o/ O O bk O b B eh ;' O OO OO OO Gk OO O; Od
X
Bh - g Bh -o/ A Bh - g go/A ;à -Bh g o/ ; -
B O t s OB w O B OO oz OO rh ;' Gk O
x 2 0 3
250
nzsok
- BI h o/g -w^ X - X w^ o/ w^ X;à -Bh o/ A ;à ;à -
- pq jw Ow j/ O ; O O f; Xw[ OfB fJz O dq k O
rà -o/ A - ;à ;à -Bh X g ;à -Bh g - o/ - ; -
G Or O fs dk OB[ i ;[ wz OO O O rh O O O
rà -o/ A - ;à ;à -Bh X g ;à B hX Bho/ A ;à Bho/ A ;à Bh;à B h Xgw^ ro/ ; -
G Or O fs dk OB[ i ;[ wzOO OOO OOO OrhO OOO OOO -
x 2 0 3
okr[ efbnkB[ frnkoK wksok
;EkJh
w^g
w/ O
r ro/ ;BIh ;; g -w^ r - X g ;à
o/ OO bkO bB eh OO O O ;' Gk ;
BhX -w^ o/ w^X -X Xo/ABho/A X w^ r o/
dB Ot s Bw OB oz O OO rh ;' O Gk
x 0 2 3 4
nzsok
BhX
pq j
;àBh o/A;à rào/A o/A;à ;à o/ A Bhr -g ;à ;à rà
ww j/ O OO ;O O f; Xw[ OfB fJz dq k G
rà o/ A ;à Bh X g g w^XBh;à BhXgw^ ro/ - -
r fs dk O B[ i ;[ wz O OO OOOO rhOOO
x 0 2 3 4
okr efbnkB[ shB skb
;EkJh
BIho/
w/ O
g gw^ ro/ rw^ gw^ ro/ ;BIh - BIho/ rw^ gw^ ro/ ; BIho/ rw^ rà;à
o/ OO bkO bB ehO OO OO O ;' O OO OO OO Gk OO OO ;O
;à;à gg gr rr ;; BI h BI h o/ o/ w^ w^ - w^X o/A;à Bh
dB Ot sO Bw OB oz rh ;' Gk ;' Gk - ;' O OO Gk
x 2 0 3
251
nzsok
- w^w^ -r -r r - r - - Bh X;à -Bh Xg g gw^ X
- pq j Ow Ow j/ O ; O O f; Xw[ OfB fJz O O dq k O O
- w^w^ -r -X w^r r r r - Bh X;à -Bh Xg g g g
- pq j Ow Ow j/ O O ; O - f; Xw[ OB fJz O dq k O
o/ A o/ A o/ABh XBh rào/A o/A;à ;à - ;à -Bh g g gw^ ro/ ;
G r fsO OO dkO OO B[ O i O;[ wz O rhO OO O
x 2 0 3
okr efbnkD efjotk skb
;EkJh
gg
w/o/
w^X gw^ r o/ r - - Xg
bkO bB eh ;' Gk O O ;' O
r o/ BIhXI BIho/ ; - gg gw^
Gk O OO ;' O Gk O ;d Bt
g g g w^X XBh BhX w^X Xg
s B O wB oz O OO rhO OO
w^X gw^ r o/ r - -
;' O OO Gk O O O O
x 0
nz s ok
BhX Bh;à
pq j ww
Bh Bh X w^X w^ w^ w^X ;àBh
j/ O ; OO O f; Xw[ OfB
g o/ r r rr rr rr ro/
fJz O dq k O Gr fsdk OB[ i;[
w^ - w^ - w^w^ w^X gg gw^
wz O rh O Gr fsdk OB[ i;[
r o/ ; - - - -
wz O rh O O O O
x 0
252
kilAwn mhlw 4] (1321)
pRB kIjY ik®pw inDwn hm hir gun gwvhgy] hau qumrI krau inq Aws pRB moih
kb gil lwvihgy ] 1]rhwau ] hm bwirk mu g D ieAwn ipqw smJwvihgy ] su q u
iKnu iKnu BU i l ibgwir jgq ipq Bwvihgy 1] jo hir su A wmI qu m dy h u so e I hm
pwvhgy mo i h dU j I nwhI Tau r ijsu pih hm jwvhgy ] 2] jo hir Bwvih Bgq
iqnw hir Bwvihgy ] jo q I jo i q imlwie jo i q ril jwvhgy ] 3] hir Awpy ho i e
ik® p wlu Awip ilv lwvihgy ] jnu nwnku srin du A wir hir lwj rKwvihgy
]4]6]Ckw 1 ]
okr efbnkB shB skb
;EkJh
;à Bh w^X r;à XBh Xg g g o/ r rw^ w^X gw^
gq G ehO OO i? OO feq gk OO OO OO fBO
o/ o/ ; ; rr rBh XBh -X g -w^ rr r rw^ XBh ;àBh Xg
Xk O B O jw jfo Or[ OB rk OO tj O r/ O OO OO OO
w^r o/BIh o/ ; - w^r BIho/ rw^ XBh BhX ;àBh o/A;à rào/A wÂrà o/A;à - ;à;à
OO OO OO - jT[ OO OO OO s[ w ohO OO Oe oT[ OO O fBs
Bh;à XBh ;à - ;à Bhg gg w^Bh X;à BhX gw^ w^w^ - w^Bh Xw^X -w^
nkO OO ; O gq Gw' Ofj ep OO OO OO rfb O bkO Otfj OO
gr wô/ rBIh o/ ;
r/ O OO OO OO
x 2 0 3
nzsok
ràrà o/ A ;à Bh X g w^ w^ rà rà Bh rà
jw O O O pk O fo e w[ r X fJ
rà o/ A ;à ;à ;à Bh X o/ A ;à Bh X g o/ r rw^ w^X gg
nk O B O fg O sk O ; w Mk O tO fjO OO OO
gw^ w^r ro/ o/ ;
r/ O OO OO OO
x 2 0 3
253
okr efbnkB skb dhguz d h
;EkJh
BI h BI h - w^ - r - BhX BhBh Xg w^ X g -
gq G O eh O i? O feqO gkO OfB Xk O B O
gg - o/
w^
r r - (g) ro/ ro/ BIho/ ; - - -
jw O - j fo O r[B rk tj r/ O O O O O
BIho/ o/ r ro/ rw^ w^r r -r w^X Xw^ w^X Bh - ;à -
jT[ OO OO s[ w ohO O Oe oT[ OO fBs nk O ; O
;à BhBh -w^ w^Bh X;à XBhX gg BIho/ rw^ gg o/ - ; -
gq Gw' Ofj epO OO OOO rfb bkO OO tfj r/ O O O
x 2 0 3
nz s ok
ràrà rào/A ;àBh gBh Xg gw^ rr w^w^ X -X ;à Bh rào/ABho/A ràg
jw pkO foe OO OO OO OO w[ r X OfJ nk O BOOO Ofg
;à Bh Xg w^ XX - - ;à -Bh Xg w^X gw^ ro/ ;-
sk O ;w Mk tfj O O r/ OO OO OO OO OO OO
x 2 0 3
okr efbnkD o{ g e skb
;EkJh
;à;à - XBh w^X w^g rgw^r o/
jw O OO OO OO OOOO O
- - gg ro/ BI h o/o/ ;
O O jfo r[B rk tj r/
BIhXI BIho/ BIho/ ro/ rg w^X gg
gqG ehO Oi? OO feqO gkfB XkB
gg - w^g o/g w^r o/ -
jT[ O OO OO OO O O
254
rg wô/ -o/ BIhBIh o/o/ ; ;
s[ w Ooh Oe oT[ fBs nk ;
w^X w^w^ -w^ - - w^w^ BhX
gq O Gw' Ofj - - ep rfb
g gg o/ r ro/ BIho/ ;-
bk tfj O r/ OO OO OO
x 2 3
nz s ok
rr o/ rr - - rr o/g
jw pk foe - - w[ r XfJ
r- rg gw^ ro/ BI h o/o/ ;
nkO Bfg skO ;w Mk tfj r/
BhBh BhBh BhBh - - Bh rào/A
;[ s fyB[ fyB[ - - G{ fbfp
;à - -Bh XBh w^X w^g rr
rk O OO OO OO OO foi
;à - BhX gg o/ rg o/ r -o/ ;
rO sfg Os Gk tfj r/ O OO O
x 2 3
skBKL-
1) ro/ rw^ rr o/ ; XIBIh o/ r w^r o/ ; BIho/ gw^ gr w^r ro/ ;;
2) w^X w^Bh Xg w^g ro/ rBh Xg w^g gw^ rr o/ ; BIhw^ ro/ o/ ;
3) rào/A ràrà BhX BhBh ro/ rr BIhXI BIhBIh ro/ rr BhX BhBh rào/A ràrà
4) w^X gr gw^ o/w^ rBIh ro/ XIo/ ;BIh Xg w^r BhIo/ rr o/o/ ;;
5) rào/A ;à;à BhX gg Xg w^w^ gw^ rr w^r o/o/ ro/ ;BIh o/ r o/ ;
255
okr[ gqGksh
;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih okrK dh soshp nfijh oZyh j? fe nkswe irs dk
Yz[YkT{ iht okrK ftZu'A dh bzxdk ;cbsk dh ;hVQh uVQ iKdk j?. f;oh okr ~
gqEw ;EkB d/ e/ do;kfJnk fe nfrnkBsk d/ jB/o/ ftZu iht dk ;co F[o{ j'fJnk
s/ xkb ewkJh eofdnK eofdnK pyfFFK gqkgs eo ihtB ftZu ;cbsk dh gqGks
uVQ rJh. i' sbyh nozG ftZu ;h T[j j[D ysw j' rJh s/ gow/;o dh gqkgsh j'
rJh. j[D ekw, eq'X nkfde B/V/ BjhA Y[eDr/. ekw eq'X f;T[ mkN B pfBnk
feT[Afe r[o T[gd/;[ w'fj ekBh ;[fBnk j? ns/ fco wzfBnk j?. fJZE/ ngV e/
fiB; G/d th w[e rJ/ feT[Afe J/s/ nT[os wodk ;ki/ J/ ;G o{g s[w`ko/ jB.
gqGks t/b/ d/ okrK ftZu'A gqGksh fJe nfsnze wB'jo ns/ fBt/ebk okr j?.
;[ o - nko'j ftZu wfXnw, fBFkd s/ nto'j ftu wfXnw tofis,
pkeh ;ko/ F[ZX
EkN - fpbktb
iksh - n" V t-FkVt
;wK - ;t/o dk gfjbk gfjo
tkdh - FVi
;z t kdh - gzuw
nko'j - ; o/ r, g, X ;à
nto' j - ;à, Bh X Bh g, r o/ ;
w[Zy nzr - g g ;à, Bh X Bh g, g X, r g X, g
;[o ft;Eko - ¿H ;, o/ r o/, r o/ ;, BIh XI BIh gI XI, gI, gI XI ; o/ r,
r g, r g X g, r X g, Bh X Bh g, g X g, r o/ r
o/ ;
ÀH o/ r g, g X g, Bh X Bh g, g X ;à, ;à o/A ;à, rà
o/A ;à, ;à Bh X Bh g, X g X r g, r r X g, r o/
r, o/ ;
rwm nwmu au r mY gihE jw kY sm nhI ko i e ]

ijh ismrq sM k t imtY drsu qu h wro ho i e ]57]
256
okr gq G ksh wz r bkuoD J/ e skb
;EkJh
BhXBhg ro/ro/
tkOOO fjOOr[
; - ;o/ rg BhXBhg g-XX X-g- XgXg ro/ro/ ; ; -
o{ O okO wBk Ow[T[o w?OOrfj UOOO ikOe?O ;wBjh e' fJ O
gggg BhXgX ;à;à-o/A ;à rào/A;à;à ;à ; à BhX Bhg rXggro/ro/ ;-;-rXgg ro/ro/;-;- rXggro/ro/
fijf;w osO;z eNOfw N? do;[ s [ jko' j'O fJO do;[s[jkOo'O j'OfJdo;[s[ jkOo'j'fJO do;[s[jkOo'O
;;
j'fJ
x 0 2 0 3 4
pR B wqI mhlw 1] (1329-30)
idsit ibkwrI bMDin bWDY hau iqs kY bil jweI] pwp puMn kI swr n jwxY BUlw
iPrY AjweI]1] bo l hu scu nwmu krqwr] Pu i n bhu i V n Awvx vwr]1]rhwau ]
aU c w qy Pu i n nIcu krqu hY nIc krY su l qwnu ] ijnI jwxu su j wixAw jig qy pU r y
prvwxu ]2] qw kau smJwvx jweIAY jy ko BUlw hoeI] Awpy Kyl kry sB krqw
AY s w bU J Y ko e I ]3] nwau pR B wqY sbid iDAweIAY Co f hu du n I prIqw] pR x viq
nwnk dwsin dwsw jig hwirAw iqin jIqw]4]9]
okr gqGksh shB skb wksok 16
;EkJh
;à ;à BhX g rg BhX Bh g
p' O bj[ O ;O OO u[ O
;àBh XBh g r X g ro/ ; ; o/ X g Bh g gr g
BkO OO w[ eo sk O oO O c[ fB p j[ fV O BO O
X g r o/o/ XI o/ gI ;
nk O t DO tk O o O
x 2 0 3
nzsok
g g ;à ;à Bh g gX ;à
fd O ;fN fp ek O ohO O
o/ A o/ A rà o/ A Bh XBh g ;à XX g o/ r X g ro/ ;
pz O X fB pK OO X? O jT[ O fs ; e? O pO fb
o/ r g X;à BhX gr go/ ;
ik O O OO JhO OO OO O
x 2 0 3
257
skBKL-
1) ;o/ rg Xg ro/ ;BIh XIBIh gIXI ;;
2) rg BhX Bhg ro/ ;o/ Xg ro/ ;;
3) Xg ro/ ;o/ rg ;àBh XBh gr o/ ;
4) gX gr o/ ; o/ r gX gr ;o/ ;;
5) o/ ; ro/ gr Xg BhX Bhg ro/ ;;
6) ;o/ rg Xg ro/ ;BIh XIBIh gIXI ;;
7) rg X;à ;àBh Xg Bhg ro/ ;o/ ;;
BhX gg Xg gr o/ ; ;o/ gr o/ ;
8) gX ;à r gX ;ào/ rg X;à ;o/ rg
XBh gX ;ào/A rào/A ;àBh Xg ro/ ;;
9) X;à o/Arà o/A;à BhX Bhg ro/ ;o/ ;;
ro/ gr ;o/ XI; BhX Bhg ro/ XI;
10) ;ào/A rào/A ;àBh XBh gg rg ro/ rg
o/A;à BhX Bhg rg BhX gw ro/ ;;
11) rg X;à o/Arà o/A; BhX gr ;o/ Xg
rào/A gàrà o/A;à Bhg Xg ro/ ;o/ ;;
pR B wqI bwxI Bgq nwmdy v jI kI

mn kI ibrQw mnu hI jwnY kY bU J l AwgY khIAY ] AM q rjwmI rwmu rvWeI mY fru
kY s y chIAY ]1] by D IAly go p wl gu o s weI] my r w pR B u rivAw srby TweI]1]
rhwau ] mwnY hwtu mwnY pwtu mwnY hY pwswrI ] mwnY bwsY nwnw By d I Brmqu hY
sM s wrI]2] gu r kY sbid ey h u mnu rwqw du i bDw shij smwxI] sBo hu k mu hu k mu
hY Awpy inrBau smqu bIcwrI]3] jo jn jwin Bjih pu r Ko q mu qw cI Aibgqu
bwxI ] nwmw khY jgjIvnu pwieAw ihrdY AlK ibfwxI]4]1]
okr[ gq G ksh J/ e skb wksoK-12
;EkJh
;àBh XBh g g rg X;à BhX Bh g ro/ XI ;
p/ O Xhn b/ O r' O OO gkO b r'[ ;kO Jh O
;o/ r gg ;o/ Xg rg o/ A o/ A ;à BhXBhg rgXg ro/ ;
w/ O ok gqG[ oO ftO nkO ;o p/ mkOOO OOOO JhO O
x 0 2 0 3 4
258
nzsok
o/ A ;à rg o/ r ;o/ r g X ;à BhX Bh g
w B ehO fpO oO Ek w B[ jh ikO O B?
rà o/ A ;ào/A ràgà rào/A rà o/ A ;àBh g X ;à -
e? O OO p{ O MO b nk r? O e jh n? O
;àBh gX ;à o/ A ;à Bhg rX g r o/ ; ;
e? O OO O p{ M bO nkO r? O e jh n?
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1H BhX Bhg rg Xg ;o/ rg Xr gg ro/ ;o/ XI; o/ ;
2H ;o/ ;r o/ ; XI; BIhXI gIXI ;o/ rg ro/ ;o/ XIo/ ;;
3H rg Xg Xr gg BhX Bhg ;o/ XI; o/ r gX ro/ ;;
4H gX ;à r gX ;ào/ rg X;à ;o/ rg X;à o/Arà BhX g;à
5H o/Arà o/A;à BhX gX rào/A BhX gX ;à;à Xg ro/ ;o/ ;;
6H ;o/ rg Xg rg BhX Bhg ;ào/A ;à;à gr o/ ; BIhXI gIgI
gIXI ;o/ rg X;à o/Arà gàrà o/A;à BhX Bhg ro/ gr o/ ;
7H rg X;à o/Arà o/A;à rào/A o/A;à ;àBh BhX Bhg gr ro/ o/ ;
o/ A o/ A ;àBh gr o/ r gX gr o/ ; BhX Bhg ;o/ ro/ XI;
pR B wqI mhlw 5 ]
gu r u gu r u krq sdw su K u pwieAw] dIn dieAwl Bey ikrpwlw Apxw nwmu Awip
jpwieAw]1] rhwau ] sM q sM g iq imil BieAw pR g ws] hir hir jpq pU r n
BeI Aws]1] srb kilAwx sU K min vU T y ] hir gu x gwey gu r nwnk qU T y
]2]12]
okr gq G ksh Mg skb
;EkJh
;àBh XBh gg g -g r o/o/ ;o/ rr g
r[o[ r[o[ eo s O; dk ;[y[ gkO fJnk O
; ggg r o/ ; XI ;; o/ r X g
dh BdfJ nk b G J/ feo gkO bk O
gX ;à rào/A rà o/ A ;àBh XBh gr o/o/ ;
ng Dk BkO O w[ nkO fgi gkO fJnk O
x 2 0 3
259
nzsok
gX ;à BhX Bh g rg X ;ào/A rào/A rà
;z s ;z rfs fw fb GfJ nk gq O rkO ;
o/ A o/ A ;à;à rg BhX Bh gX ;à;à o/ A ;à ;à
jfo jfo ig sO g{ oB GJh nk O ;
;àBh XBh gg gg g ;; gg r o/ ;
jfo jfo ig sO g{ oB GJh nk O ;
x 2 0 3
skBKL-
1H ;o/ rg Xg BhBh Xg rg BhBh Xg ro/ ;;
2H rg Xr gX rg BhBh Xg rg Xg rr o/ ;
3H rg Xg ro/ ;- rg Xg ;àBh Xg ro/ ;;
4H XBh gg rg Xg ro/ ;; rg Xg ro/ ;;
5H XX gX Xg Xg rg BhX ;àBh Xg ro/ ;;
pR B wqI mhlw 1 ]
sM q w kI ry x u swD jn sM g iq hir kIriq qru qwrI ] khw krY bpu r w jmu frpY
gu r mu i K irdY mu r wrI ]1] jil jwau jIvnu nwm ibnw ] hir jip jwpu jpau
jpmwlI gurmuiK AwvY swdu mnw ]1] rhwau ] gur aupdys swcu suKu jw kau ikAw
iqsu au p mw khIAY ] lwl jvy h r rqn pdwrQ Ko j q gu r mu i K lhIAY ]2] cInY
igAwnu iDAwnu Dnu swcO eyk sbid ilv lwvY ] inrwlµbu inrhwru inhkyvlu inrBau
qwVI lwvY ]3] swier spq Bry jl inrmil aultI nwv qrwvY ] bwhir jwqO Twik
rhwvY gu r mu i K shij smwvY ]4] so igrhI so dwsu au d wsI ijin gu r mu i K Awpu
pCwinAw ] nwnku khY Avru nhI dU j w swc sbid mnu mwinAw ]5]17]
260
okr gq G ksh Mg skb
;EkJh
;à;à ;àBh X BhXg g Xg gr r o/ r o/;\
ifb OO ik OOT[ O ihO tB[ Bk wfp BkO
; rr g o/ rr X g rào/A ;àBh ;à
Bk wfp Bk Bk wfp Bk Bk wfp BO O
gg Xgr; g gg ;àX o/A;à rào/A o/A;à ;à -
jfo iOfgO ik g[i gT[ ig wkO bhO O O
;à;à ;àBh XBh g g X gX ;à - -
r[ o w[fy nkO t? O ;k d[ w Bk O O
x 2 0 3
nzsok
rà ràBh -Bh g- XX -X gX ;à ;à ;à
;z Osk Oeh o/ O D[;k OX ifB ;z r fs
;; r gg - - ;à Bhg -X ;à -
jfo eh rfs O O s o[ s k OO oh O
ràrà rào/A rà - - gg g XX ;à;à ;à
ejk Oe o? O O pg[ ok iw vo g?
;à;à ;àBh XBh XBhg -g X gX ;àBhXg rgro/ ;
r[ o w[fy fod? OOO Ow[ ok OO ohOOO OOOO O
x 2 0 3
pR B wqI] (1349-50)
Avil Alh nU r u au p wieAw ku d riq ky sB bM d y ] ey k nU r qy sBu jgu au p ijAw
kaun Bly ko mMdy]1] logw Brim n BUlhu BweI] Kwilku Klk Klk mih Kwilku
pU i r rihE sR b TWeI]1]rhwau ] mwtI ey k Any k BWiq kir swjI swjnhwrY ]
nw kCu poc mwtI ky BWfy nw kCu poc kuMBwrY]2] sB mih scw eyko soeI iqs kw
kIAw sBu kCu hoeI ] hukmu pCwnY su eyko jwnY bMdw khIAY soeI]3] Alhu AlKu
n jweI liKAw guir guVu dInw mITw ] kih kbIr myrI sMkw nwsI srb inrMjnu
fITw ]4]3]
261
okr gq G ksh skb o{ g e
;EkJh
;o/
b' O
r g - Xg ro/ ro/ ;o/
rk O O OO OO OO b' O
r g - - - XX gX
rk O O O O Go fwB
;à ;à;à - - - ;àBh XBh
G{ bj[ O O O Go fwB
g gg - gr Xg rào/A rào/A
G{ bj[ O GkO JhO ykO fbe[
;à;à -- ;àBh XBh -g gg XX
yb OO OO eO Oy be wfj
;à ;à;à - - - ;à - ;à;àBh
yk fbe[ O O O g{ O foofj
XBh g - gr Xg ro/
UO O O ;q p mKO JhO
x 2 3
nz s ok
rào/A ràgà
nO tfb
rà rào/A ;à - - rào/A ràgà
n bj O O O B{ O o[T[
rà rà o/ A ;à - ;à;à ;àBh
gk fJnk O O O e[ d ofs
XBh g - - - - XX
e/ O O O O O O ;G
g X ;à - - ;à;à ;àBh
pz O d/ O O e[ d ofs
XBh g - gr Xg ro/
e/ O O O ;G pz O d/ O
x 2 3
262
skBKL-
1) gg ;à;à BhX Bhg gX rg Xg
2) ;o/ ro/ BIhXI BIhXI gIgI gIXI ;;
3) rg Xg rX gg BhX Bhg rg
4) o/ r gg gX gg BhX gX ;à;à
5) o/A;à ;àBh XBh gg Xg ro/ ;;
6) ;o/ rg BhX Bhg ;àBh XBh gg
gX ;ào/A rào/A ;à;à gr o/ ; XI;
7) BhX Bhg rào/A ràgà rào/A X;à BhX
Bhg rg Xg ro/ ;o/ ro/ XI;
pR B wqI mhlw 4 ]
Agm dieAwl ik® p w pR i B DwrI mu i K hir hir nwmu hm khy ] piqq pwvn hir
nwmu iDAwieE siB iklibK pwp lhy ] 1] jip mn rwm nwmu riv rhy ] dIn
dieAwlu du K BM j nu gwieE gu r miq nwmu pdwrQu lhy ] 1] rhwau ] kwieAw ngir
ngir hir bisE miq gu r miq hir hir shy ] srIir sro v ir nwmu hir pR g itE
Gir mM d ir hir pR B u lhy ] 2] jo nr Brim Brim au i dAwny qy swkq mU V mu h y ]
ijau imR g nwiB bsY bwsu bsnw BR i m BR i mE Jwr ghy ] 3] qu m vf Agm AgwiD
boiD pRB miq dyvhu hir pRB lhy ] jn nwnk kau guir hwQu isir DirE hir rwm
nwim riv rhy ] 4]4]
okr gq G ksh dkdok skb
;EkJh nz s ok
;o/ r g X ;à ;à g- X ;à - o/ A rà ;à
ifg w B ok w Bk nr w dfJ nk b feq
Bh X BhBh g g - Bh X g X o/ A ;à
O w[ oft o j/ O gk gq fG Xk oh O
gX ;à ;à - BhX Bh g- Bh X g o/Arà o/ A ;à
dhO B dfJ nkO b[ d[ y w[ fy O jfo j fo
Xg r o/ ; ;- ; gX g gg ro/ r ;
Gz O i B[ rk fJU O BkO w[ jw eO j/ O
;o/ r g X ;à ;à
r[ o w fs Bk w[ g
Bh X Bh- g g -
dk O oE[ b j/ O
x 0 x 0
263
skBKL-
1) ;o/ ;; BIhXI gIXI ;o/ ;;
2) rg BhX Bhr ;o/ ro/ XI;
3) BhX gX ;ào/A ;àBh gr o/ ;
4) ;ào/A rào/A Bhg ro/ ;o/ ;;
5) rg X;à o/Arà o/A;à BhX Bhg
ro/ ;o/ rg Xr gr o/ ;
264
okr[ i?iktzsh
fi; iht-nkswk d/ ihtB ftZu gqGks nk rJh, T[;B/ okj gk fbnk. dt?F
ysw j' rJh nkswk gowkswk dh fJefwesk j' rJh, T[;d/ rb ftZu fiZs dh
wkbk gt/rh. r[o{ s/r pjkdo ih d/ T[ukoB ehs/ okr i?iktzsh d/ 4 Fpd nyho
ftZu nkJ/. d/j fgnko ;dk bJh S[ZN frnk. i?iktzsh ~ nyho ftZu oZy e/
fBt/ebh rZb jh ehsh j?. r[o{ ;kfjpkB B/ okr ~ BthA B[jko, BtK w'V s/ BtK
rkfJB o{g d/ e/ BtK tZvk g;kok gk e/ nkswe mzY gqkgs eoB dk jfEnko
pDkfJnk.
;[ o - d'B'A rzXko ns/ d'B'A fBFkd, pkeh F[ZX
EkN - ywki
;wK - oks dk d{ik gfjo
tkdh - foFG
;z t kdh - gzuw
nko'j - ; o/ r, w g, Bh ;à
nto' j - ;à, B[h X g, X, w, o/ r[, o/ ;
w[Zy nzr - o/ r[ o/ ;, B[I h XI gI o/ ;, XI B[Ih o/ ;
;[o ft;Eko - ¿H ;, BIh ; XI B[I h o/, ;, B[I h XI gI o/, o/ r[ o/ ;, o/ r o/ r
w g, w B[h X g, g X r w o/, o/ r[ o/ ;
ÀH o/ r w g, o/ r w B[h X g, w g Bh ;à, Bh ;à X B[h
o/A, ;à, o/A rà wà rà o/A, o/A rà[ o/A ;à, o/A B[h X g, g X
r w o/, o/ g w r w r[ o/, o/ r[ o/ ;, BIh ; XI B[Ih o/, ;
sB su K dwqw rwmu hY dU s r nwihn ko i e ]

khu nwnk su i n ry mnw iqh ismrq giq ho i e ]9]
265
okr i?iktzsh ftbzfps b?n J/e skb
wzrbkuoD
BIh;o/; XI--B[Ih
tkOOO fjOOr[
o/- B[IhXIgIgI o/- rw gg gg wB[ h Xg o/r[o/; www ggg Bh- ;àBh --
o{O OOOO OO ;G ;[ y dksk okOOw[ j?OOO d{ ; o BkfjB e' O OO OO
;à - Bh;à XB[h o/Ar[ào/A;à o/AB[h X--w o/g wrw- o/o/ r[r[ o/r[ o/ ; --
fJO OO ej[ BkOBe ;[fB o/OOw BkO fsOjO f;w os rfs j'fJ OO
o/- rw B[hB[h Xg wr ww o/r[ o/ ; o/r[o/; BIh;XIB[Ih o/o/o/r[o/; BIh;XIB[Iho/o/ o/ro[ ;/ BIh;XIB[Ih
nkO Bz d r[Dh OfB XkO OO OO OB r[o{Or ohOpfB tkir[o{Or ohOpfBtki r[oO{ rohOpfB
o/- ;-
tkO iO
x 0 2 0 3 4
jYjwvMqI mhlw 9] (1352)
ry mn kaun giq hoie hY qyrI] ieh jg mih rwm nwmu so qau nhI suinE kwin]
ibiKAn isau Aiq lu B win miq nwihn Py r I]1]rhwau ] mwns ko jnmu lInu
ismrnu nh inmK kInu ] dwrw su K BieE dInu pghu prI by r I]1] nwnk
jn kih pu k wir su p nY ijau jg pswru ] ismrq nh ikau mu r wir mwieAw jw kI
cyrI ]2]3]
okr i?iktzsh shB skb wksok 16
;EkJh
B[ho/A ;à Bh;à B[hX B[hB[h -B[ h X X
o/ O O wO BO eT[ OB r s
w r o/ r[ B[ h X g g ; B[IhXI gIgI o/o/ o/ -r[ o/ -;
j' fJ j? O s/ O oh O fJ j ir wfj ok Ow Bk Ow
o/ rr w g ww r o[/r o/ ; ;ào/A ;à;à Bh;à B[hX B[hB[h B[ h X X
;' sT[ B jh ;[fB T[ ekO BO fpfy nB f;T[ OO ns b[ Gk B
w r o/ r[r[ B[ h X g g
w s Bk fjB c/ O oh O
x 2 0 3
nzsok
w g BhBh BhBh ;à ;à;à ;à ;à
wk O B; eT[ i Bw bh B
266
r[àr[à o/ A o/ A ;à ;à B[hB[h XX g g g ;à B[ h X g ww r w
f;w oB B fj fBw Oy eh B dk ok ;[ y G fJT[ dh B
g w r w o/ r[ o/ ;
g rj[ g oh p/ O oh O
x 2 0 3
skBKL-
1) o/r[ o/o/ B[IhXI gIBIh r[o/ ;o/ rw o/r[
o/g rw o/r[ o/o/ ;BIh XIB[Ih o/ ; BIh;
2) ;o/ rw gw rw o/r[ gw r[o/ o/r[
gIBIh gIB[Ih XIgI B[IhXI B[ Ihr[ o/o/ gIBIh ;;
3) o/ r wg wr o/r[ Xw rw o/r[ B[ Ihr[
o/o/ Xw o/r[ o/ ; BIh; o/r[ o/o/ ;;
4) r[o/ XIB[Ih o/ ; ;; B[hB[h Xg Xw o/r[
wg Bh;à o/r[ o/o/ ;BIh r[r[ o/ ; ;;
5) Xw o/r[ B[hB[h Xg rw o/r[ o/o/ ;BIh
;o/ rw gw o/ r rw gw o/r[ o/ ;
6) r[r[ o/ ; rw gg ww o/r[ o/o/ ;;
B[hB[h Xg ;àB[h Xg ;àB[h Xw B[hX gg
7) r[o/ B[hX gw r[o/ ;àB[h Xg rw o/r[
o/ ; XIB[Ih o/ r wg wr o/r[ o/o/ ;;
8) o/ r wg wr o/r[ o/o/ B[hB[h Xg Xw
Xo/ rw gw o/r[ o/o/ ;BIh gIBIh ;;
9) o/ r wg B[hX gg B[hB[h Xg ww Xw
o/r[ o/o/ ;BIh ;; o/ r wg B[hX gg
;àB[h Xg o/ A o/ A ;àB[h Xg Xw rw o/o/
B[hX g;à go/A ;àB[h Xg ww o/r[ ;;
10) wg Bh;à XB[h o/ A - r[ào/A ;à;à gBh ;ào/A
ràwà o/Ar[à o/A;à o/ A o/ A o/Arà wàgà wàrà o/ A o/ A
o/AB[h Xg wg Bh;à o/A;à B[hX gg wr
o/ r wg wr o/r[ o/o/ ;B[Ih gIBIh ;;
jY j wvM q I mhlw 9] (1352)
rwmu Bju rwmu Bju jnmu isrwqu hY] khau khw bwr bwr smJq nh ikau gvwr]
ibnsq nh lgY bwr Ery sm gwqu hY ]1] rhwau ] sgl Brm fwir dy i h go i bM d
ko nwmu lyih] AMiq bwr sMig qyrY iehY eyku jwqu hY]1] ibiKAw ibKu ijau ibswir
pR B kO jsu hIey Dwir] nwnk jn kih pu k wir Aau s ru ibhwqu hY ] 2]2]
267
okr i? i ktz s h shB skb wksok 16
;EkJh
; B[Ih XI o/ ; BI h ; XI B[I h
ok w[ G i[ O ok w[ G i[
o/ o/ o/ r[ o/ ;BIh ; ; o/ rr w g Xw rw o/ r[
i B w[ f; ok s[ O j? O e jT[ e jk pkO oO pk o
B[hB[h XX g w o/ r wr o/r[ o/ ; o/o/ rr w g Xw rw o/ r[
;w Ms B j feT[ Or tkO oO fpB ;s B j bO r? O pk o
B[hB[h XX g w o/ r wr o/r[ o/ ;
UO o/ O ; w rkO s[ O j? O OO
x 2 0 3
nzsok
g gg Bh BhBh ;à ;à o/ A o/ A
; rb G ow vk fo d/ fj
rà[ o/ A o/ A ;à o/ A Bh Bh ;à ;à g ;à XB[h o/ A B[ h X gw
r' fpz d e' O Bk w[ b/ fj nz fs pkO o ;z fr s/ o?
gB[h Xg wr w Xw o/r[ o/ ;
fJO j? O J/ O e[ ikO s[ O j? O
x 2 0 3
jY j wvM q I mhlw 9] (1352-53)
bIq jY h Y bIq jY h Y jnmu Akwju ry ] inis idnu su i n kY pu r wn smJq nh ry
Ajwn] kwlu qau phU i cE Awin khw jY h Y Bwij ry ] 1]rhwau ] AsiQru jo mwinE
dyh so qau qyrau hoie hY Kyh] ikau n hir ko nwmu lyih mUrK inlwj ry]1] rwm
Bgiq hIey Awin Cwif dy qY mn ko mwnu] nwnk jn ieh bKwin jg mih ibrwju
ry]2]4]
okr i? i ktz s h Mg skb
;EkJh
o/AB[h X g Xw r w r[ o/ ;BIh ;
phO O s i? O j? ph O s i? O j?
o/ r w g g o/r[ o/ ; XIB[Ih o/ ;
i B O w[ n ekO OO Oi[ o/ O
o/r[ o/ ; o/ r wg g X w r o/r[ o/ ;
iO BO w[ O OO n ek O i[ o/ O OO
x 2 0 3
268
nzsok
w g B[ h X wg BhBh ;à o/ A o/ A ;àBh ;à
fB f; O fd OB[ ;[fB e? g[ O okO B
o/ A o/ A X B[ h ;à B[ h XB[h o/ A o/ A r[ào/A ;à
;w M s B j o/ O O n ikO B
r[à o/ A ;à B[hX g Xg wr w o/r[ o/ ;
ek O b[ sT[ O gj{ fuO U nkO fBO
o/r[ o/ ; o/ r wg - X w r[ o/r[ o/ ;
eO jkO i? O j? O O Gk O fi o/ O OO
x 2 0 3
skBKL-
1H o/ r wg wr o/ r wg Xg wr o/r[ o/ ; BIh;
2H o/ r wg Bh;à o/AB[h Xg Xg wr o/r[ o/ ; BIh;
3H B[hB[h Xg wg rw o/ r wg B[hB[h Xg wr o/r[
4H gX wg wr o/ r B[hX gg wr o/r[ o/ ; BIh;
5H gX B[hg B[hB[h Xg Bh;à o/A;à B[hB[h Xg wr o/r[
rwgu jY j wvM q I mhlw 9] (1352)

rwmu ismir rwmu ismir iehY qy r Y kwij hY ] mwieAw ko sM g u iqAwgu pR B jU kI
srin lwgu ] jgq su K mwnu imiQAw JU T o sB swju hY ] 1]rhwau ] su p ny ijau Dnu
pCwnu kwhy pir krq mwnu ] bwrU kI BIiq jY s y bsu D w ko rwju hY ] 1] nwnku jnu
khqu bwq ibnis jY h Y qy r o gwqu ] iCnu iCnu kir gieE kwlu qY s y jwqu Awju
hY]2]1]
okr[ i? i ktz s h J/ e skb wksoK-12
;EkJh
BI h - X g w r o/ r[ o/ B[hX gw rw
ok O w[ f; w fo r O w[ f;O wO foO
XIB[Ih o/ - r w B[hX ;àBh o/A;à B[hX gw o r[
fJO j? O s/ o? OO ekO OO fiO j? O O O
x 0 2 0 3 4
269
nzsok
w -w g - Bh - Bh ;à B[ h ;à;à - ;à
wk OfJ nk O e' O ;z O r[ fsnk O r[
X X B[ h o/ A - o/ A o/ A r[à B[ h Xg ;à ;à
gq G O i{ O eh ; o fB bk O r[
r[à r[à o/ A o/ A ;à ;à rw gB[h B[ h B[hB[h XX g
i r s ;[ O y wkO OO B[ fwfE nk O
o/ r ;à B[ h X g ;àB[h Xg o/A;à B[hX g wg
M{ m' O ; G O ;kO OO i[ O j? O O OO
x 0 2 0 3 4
skBKL-
1) XIB[Ih o/ ; BIh; r[o/ r[ ; o/XI B[I hgI o/o/ rw gw r[o/ ;;
2) o/ ; BIh; o/ r wg gr o/r[ Xg Xw rw o/r[ o/ ; BIh;
3) o/ r wg wr o/r[ o/B[h Xg Xw rw o/r[ XIB[Ih o/o/ ;;
4) wg B[hX gg o/r[ o/o/ o/B[h Xg wr gw rw o/r[ o/ ;
5) B[hB[h Xg Xw gB[h Xg B[hg B[hw B[hX gw o/r[ o/B[Ih o/ ;
6) gB[h Xg g;à B[hX o/A;à Bh;à B[hX wg Bh;à XB[h o/ A o/ A ;àBh
;à;à B[hX gg gB[h Xg ;àB[h Xg wr wo/ r[ ; o/BIh ;;
7) o/A;à Bh;à o/Ar[à o/ A o/ A ;ào/A Bh;à o/AB[h gBh ;àB[h Xg wg B[hX
B[ho/A o/A;à B[hX gX Xw o/ r wg B[hX wr wo/ r[o/ o/ ;
jYjwvMqI mhlw 9] (1352)

ry mn kaun giq hoie hY qyrI] ieh jg mih rwm nwmu so qau nhI suinE kwin]
ibiKAn isau Aiq lu B win miq nwihn Py r I]1]rhwau ] mwns ko jnmu lInu
ismrnu nh inmK kInu ] dwrw su K BieE dInu pghu prI by r I]1] nwnk
jn kih pu k wir su p nY ijau jg pswru ] ismrq nh ikau mu r wir mwieAw jw kI
cyrI ]2]3]
270
okr[ i?iktzsh J/e skb wksoK-12 do[Zs b?n
;EkJh
;; ;XI XIB[Ih o/o/ o/ r wr o/o/ o/r[ r[o/ ;; BIh; ;;
o/ O Ow OB eT[ Br Ofs j' O fJj? OO s/ O Ooh OO
-- XB[h o/A;à ;àX XX ww o/o/ o/r[ r[o/ ;; BIh; ;;
OO o/ O wB eT[O Br Ofs j' O fJj? OO s/ O Ooh OO
-- XB[h o/A;à ;àX XX ww wo/ o/o/ r[o/ r[o/;BIh ;- --
OO o/ O wB eT[ Br Ofs j' O fJj? OO OOOO s/ O ohO
wg g;à ;à;à B[hX wg BhBh ;à ;à;à Bh;à r[ào/A ;Bh ;à
fJj ir wfj okO wBk Ow ;' sT[ Bjh ;[fBT[ ekO fB
;à;à ;à;à ;à;à B[hB[h B[hX g w wr w o/ r o/ ;
fpfy nB f;T[ nfs b[ G k fB wfs Bkfj B c/ O O oh
x 0 2 0 3 4
nzsok
XB[h o/A;à ;à;à Bh;à B[hX Xw Xw wo/ o/o/ o/r[ o/ ; BIh;
wkO B; e' O iB w[ b h OB[ f;w oB[ Bj fBw yeh OB[
;wà ràwà o/Ar[à ;ào/A Bh;à -;à ;àB[hB[h -X g- gB[hXg wrw- o/ro[ ;/
dkO okO ;[y GfJT[ Odh OB[ grj[ -g ohO p/ O OO OOOO ohOOO
x 0 2 0 3 4
okr i? i ktz s h shB skb wksok 16
;EkJh
o/ r[ ; o/ BIh; o/ ; B[I hXI gI r r r ; rw gg o/r[ o/ r
o/ O w B eT[ OB rO fs j' fJ j? O s/ O OO ohO fJj
wg gg gg gw wB[h B[hX gg g;à ;à;à B[hX gg g;à ;à;à ;à;à ;àB[h Xg
ir wfj okO wBk Ow ;' O sT[ Bjh ;[fB T[ek OfB fpfy nB f;T[ nfs b[ G k
gg gg wr wg wr ww Xw wo/ o/r[ r[r[ r[r[ r[o/ ; o/o/ BI h ;
OfB wfs BkO fjB c/ O ohO wfs BkO fjB c/ O ohO wfs Bk fjB c/ oh
x 2 0 3
271
nzsok
- w w gg gBh -Bh ;à -;à - ;à;à ;àX XB[h B[ho/A -o/ A o/ A -o/ A
O wk B ;e' iB Ow[ bh OB[ O f;w oB[ Bj fBw Oy eh OB[
o/ A o/ A o/ A o/ A o/A;à r[à - o/ A ;à;à ;à;à -;à o/ A Bh ;àB[h Xg wr[ o/ ;
dk ok ;[y GfJU dh O O OB[ grj[ Og oh p/ ohO OO OO OO
x 2 0 3
jY j wvM q I mhlw 9] (1352-53)
bIq jY h Y bIq jY h Y jnmu Akwju ry ] inis idnu su i n kY pu r wn smJq nh ry
Ajwn] kwlu qau phU i cE Awin khw jY h Y Bwij ry ] 1]rhwau ] AsiQru jo mwinE
dyh so qau qyrau hoie hY Kyh] ikau n hir ko nwmu lyih mUrK inlwj ry]1] rwm
Bgiq hIey Awin Cwif dy qY mn ko mwnu] nwnk jn ieh bKwin jg mih ibrwju
ry]2]4]
okr i?iktzsh i? skb 13 wksok
;EkJh
B[ h X g w rw o/ r[ o/ ; o/B[h Xg Xw rw
ph O s i? OO j? O O O phO sO i? O j? O
o/ r w g - B[ h X g - r w g -
i B w[ O O n O ek O i[ O o/ O
w g Bh ;à o/ A B[ h X g w r w r[o/ ;;
i B w[ O n ek O O i[ o/ O OO OO
x 2 0 3 0 4
nzsok
w g B[ h X g o/ A ;à Bh ;à B[ h XB[h o/ A ;à
fB f; fd O B[ ;[ fB e? O g[ OO ok B
X B[ h o/ A - ;à B[ h X g - X w g g
; w M O s B O j O o/ n ik B
o/A r[à o/ A ;à B[hB[h X g w rw r[o/ ;o/ BI h ;
ek O b[ O sT[ g j{ fu UO nkO OO fB O
w g Bh ;à o/ A B[ h X g w r w r[o/ ;;
e jk O i? O j? Gk O fi o/ O OO OO
x 2 0 3 0 4
272
skBKL-
1) o/ r wg B[hX gw o/r[ o/ ; BIh; o/r[ o/ ; XIB[Ih o/o/ ;BIh ;;
2) wg B[hX gw Xw o/r[ o/ ; BIh; Xw o/r[ B[hX gg ;àB[h Xg
3) wg Bh;à o/ A o/ A ;àB[h Xg wg Bh;à XB[h o/A;à Bh;à XB[h o/Ar[à o/A;à
4) r[àr[à o/A;à B[hX gg Xw ro/ o/r[ o/ ; wg Bh;à B[hX gw r[o/
rwgu jY j wvM q I mhlw 9] (1352)

rwmu ismir rwmu ismir iehY qy r Y kwij hY ] mwieAw ko sM g u iqAwgu pR B jU kI
srin lwgu ] jgq su K mwnu imiQAw JU T o sB swju hY ] 1]rhwau ] su p ny ijau Dnu
pCwnu kwhy pir krq mwnu ] bwrU kI BIiq jY s y bsu D w ko rwju hY ] 1] nwnku jnu
khqu bwq ibnis jY h Y qy r o gwqu ] iCnu iCnu kir gieE kwlu qY s y jwqu Awju
hY]2]1]
okr i?iktzsh skb shtok wksok - 7
;EkJh
BI h ; XI B[Ih gI o/ o/
ok O w[ f; O w fo
o/ r w g rw o/r[ o/ ;
ok O w[ f; wO foO OO
B[ h X rw B[ h X g g
fJ j? OO s/ O o? O
o/ A B[ h X w g g g
ek O fi j? O O O
g ;à B[ h X g B[hX g
fJ O j? s/ O o? O O
o/ r wg w rw o/r[ o/ ;
ek O OO fi OO j? O OO
x 2 3
273
nz s ok
w g Bh ;à XB[h o/ A ;à
wk O fJ nk OO e' O
o/ A r[à o/ A ;à;à o/ A ;àBh ;à
;z O r[ fsnk O r[ O O
X X B[ h X X g g
gq O G i{ O eh O
rw o/ r[ o/ XIB[Ih o/ ;
;O o fB bk OO O r[
w g Bh ;à XB[h o/ A ;à
i r s O ;[ O O y
;à B[ h X g Xw o/r[ o/ ;
wk O B fwfE nkO OO OO
X g B[ h X X g g
M{ m' O ; O G O
rw o/ r[ o/ XIB[Ih o/ ;
;kO O i j? OO O O
x 2 3
skBKL-
1) ;o/ rw gw o/r[ o/o/ ;BIh ;;
2) XIB[Ih o/ ; o/o/ r[o/ ;BIh XIB[Ih o/ ;
3) o/ r wg Xw o/ r gw o/r[ o/ ;
4) wg B[hB[h Xg ;àB[h Xg o/r[ o/ ;
5) XB[h o/A;à B[hX o/ A o/ A ;àB[h Xg gg
6) ;o/ rw gg B[hB[h Xg ;àB[h Xg
o/A;à B[hX gw Xw o/r[ o/o/ ;;
7) r[àr[à o/A;à B[hX gg Xw o/r[ o/o/
wg Bh;à B[hX gw Xw o/r[ o/ ;
274
ehosB eh j?<
gow/Fo d/ uoBK ftu ;fji sohe/ Bkb i[VB dh fefonk dk Bkw j? ehosB.
r[owfs ftu ehosB dk nrk} r[owfs d/ pkBh XzB ;qh r[o{ BkBe ;kfjp ih d/
ihtB ekb s'A j'fJnk. XzB r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ id'A f;qFNh ~ GkJh r[odk;
ih d/ Fpd$tke
pkpk d/y/ fXnkB Xfo ibsh ;fG fgqEth fdf; nkJh
d/ nB[;ko t/fynk sK ib ojh fgqEth ~ mzv gjz[ukT[D bJh ehosB dh
tvwZ[bh dks ~ fJ;s/wkb ehsk. r[o{ ;kfjp ih B/ nkgD/ Bkb GkJh wodkBk ih
~ oZfynk. ehosB dh fJ; tv/oh dks ~ ;z;ko ftZu gjz[ukT[D bJh GkJh wodkB/
~ ihtB dk jkDh pDkT[D bJh fszB puB ehs/L
¿H wodkfBnk nzfwqs t/b/ T[mDk
ÀH e/; oyD/
ÁH fBozeko #s/ Go';k. fe;/ j'o s'A BjhA wzrDk.
GkJh wodkBk ih B/ ;s puB fejk. XzB r[o{ BkBe ;kfjp B/ nkfynk -
¼wodkfBnk! fJ; ehosB bJh opkp T[u/oh ukjhdh J/.½
GkJh wodkBk ih B/ p/Bsh ehsh, ;fsr[o{ ih fJj opkp feZE'A fwb/< efjD bZr/
, opkp GkJh f\ozd/ d/ e'b'A fwb/rh s/ nkfynk - ¼wodkfBnk, opkp ~ yohdD
bJh g?;/ p/p/ BkBeh ih s'A b? ikj.½
GkJh wodkBk ih p/p/ BkBeh ih s'A Å o[gJ/ b? e/ GkJh f\ozd/ s'A opkp b?D bJh
ub gJ/.
id'A T[; d/ Bro ftZu gjz[u/, s/ fgzv tk;hnK s'A GkJh f\ozd/ pko/ g[fSnk, fgzv
tk;hnK B/ nkfynk f\ozdk w;skBk j?, wstkbk j?, fJeKs wKBD bJh izrb ftZu
ofjDk T[; dk ;[Gkn j?.
fi; so\ f\ozd/ pko/ b'eK df;nk, GkJh ih T[; gk;/ s[o gJ/. e[M d/o pknd
izrb ftZu GkJh f\ozdk ih fwb/, s/ GkJh wodkBk ih B/ opkp dh wzr ehsh. GkJh
f\ozdk ih B/ opkp wodkBk ih d/ jZE ftu fdzfdnK nkfynk, ¼wodkfBnK! opkp
b? ik, w?A sK s/oh jh T[vhe eodk fgnk ;h.½
GkJh wodkBk ih B/ jZE ftZu Å o[gJhJ/ geV e/ GkJh f\ozd/ ih tb tXkT[AfdnK
nkfynk, ¼b? fJ; dh ehws.½ GkJh f\ozdk ih jZ; e/ p'b/, fJ; opkp dh ehws
g?;/ BjhA. GkJh wodkBk ih B/ fejk, fco fJ; dh ehws eh j?< GkJh f\ozdk ih
275
efjD br/ - ¼wodkfBnk, fJj opkp XzB r[o{ BkBe d/t ih s'A fpBk fe;/ j'o
nZr/ Bk tikJhA. p; fJj jh fJ; dh ehws j?.½
GkJh wodkBk ih opkp b? e/ tkg; gos/ s/ opkp r[o{ pkpk ih nZr/ fbnk oyh.
g[oksB iBw ;kyh nB[;ko, r[o{ ;kfjp ih id'A irs ibzd/ dh efbnkD eod/,
id'A fBozeko Bkb fJe-fwe j'D brd/ sK ;[Gkfte fJj p'b efjzd/L
¼wodkfBnk! tik opkp, ekJh f;\s y[dk d/ dhdko dh eohJ/½
opko tZidh, r[o{ ;kfjp ih Fpd rkT[Ad/, uko-u[\/o/ tksktoD FKs j' iKdk.
o[ZyK #u'A wkB' o; trDk F[o{ j' iKdk. uko-u[\/o/ tksktoD ;wkXh dk o{g b?
b? A dk.
fgqzH ;spho f;zx ih fbyd/ B/ fe fJe fdB GkJh wodkBk ih nzdo Gkt g?dk
j' frnk fe FkfJd opkp dh N[Beko Bkb jh FKsh tosdh j?. efjzd/ B/, r[o{
;kfjp ih rkT[Ad/-rkT[Ad/ u[g eo rJ/, pZ; fco eh ;h, Fpd pzd j'D dh d/o ;h,
uko-u[\/o/ jbub F[o{ j' rJh. GkJh wodkBk ih B/ jZE i'V e/ fywk wzrh, nkg ih
B/ w/o/ Gow dk fBtkoB ehsk, nkg ih dk e'fN-e'fN XzBtkd. n;b ftZu Fpd
s/ ;zrhs d/ fwbB ~ jh ehosB efjzd/ B/. Fpd sK gqwZ[y j?, okr T[; dk ;kEh
j?. d'jK d/ fwbB s'A fpBk nzdo dk fNekn gqkgs BjhA j[zdk.
XzB r[o{ BkBe d/t ih B/ okrK ftZu pkDh ~ rkfJB ehsk. T[; s'A pknd gzuw
gksFkj sZe th szsh ;k}K Bkb nzfwqs pkDh dk ehosB ehsk frnk s/ ;fsr[o{
ih B/ pkDh th okrK ftu jh doi ehsh. B"t/A gksFkj ih B/ th nkgDh pkDh
okrK ftu jh T[ukoB ehsh.
r[owfs ftu ehosB eoB d/ gqw[Zy szsh ;k} fJ; gqeko jBL
1H opkp 2H ;ozdk 3H skT[; 4H fdbo[pk 5H skBg[ok nkfd
r[opkDh ftu ehosB dh pj[s tZvh EK j? s/ fJ; ~ eoB bJh tko-tko gqkDh
wkso ~ gq/fos ehsk frnk j?, i?;k fe puB j?L
n?;k ehosB[ efo wB w/o/.. Jhjk T{jk i' ekfw s/o/.. (nzr ÀÁÄ)
ehosB[ fBow'be jhok.. nkBzd r[Dh rjhok.. (nzr ÆÇÁ)
ebi[r wfj ehosB[ goXkBk.. r[ow[fy ighn? bkfJ fXnkBk.. (nzr ¿¾ÅÃ)
;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih ftZu 31 F[ZX okr s/ brGr 31 fwFos okrK ftZu
pkDh doi j?. ehosB dh g[oksB gozgok nB[;ko nzfwqs pkDh dk ehosB eoBk
jh r[o{ ;kfjp ih dh y[Fh b?D tkbh rZb j?. J/;/ rZb ~ wfj;{; eofdnK r[owfs
;zrhs d/ w'Yh gqukoe, itZdh Ne;kb d/ pkBh, pqjw frnkBh, ;uyzv tk;h ;qhwkB
;zs pkpk ;[Zuk f;zx ih B/ okr fBoDkfJe ew/Nh dk rmB eoe/ okrK d/ ;o{g
fBFfus eotkJ/ s/ T[jBK ;o{gK ftu ¼nd[Zsh r[owfs ;zrhs ;zw/bB½ ou e/
276
ehosB ;wkrw eotkJ/. ;kb 1991 ftu nkozG j'Jh, ¼nd[Zsh r[owfs ;zrhs
;zw/bB½ dh bVh jo ;kb fBozso ikoh j?.
fJ; toQ/ dk ¼nd[Zsh r[owfs ;zrhs ;zw/bB½ r[owfs ;zrhs d/ pkBh XzB
;qh r[o{ BkBe ;kfjp ih d/ gqekF g[op ~ ;wofgs j?. fJ; tko GkJh r[odk;
;kfjp ih dhnK tkoK dk, okrwkbk ftu doi okrK nB[;ko ehosB eoe/ r[o{
;kfjp ih dhnK y[FhnK b? oj/ jK.
;fsr[o{ ih nZr/ w/oh nodk; j? w/o/ g{i: ;fseko :'r ;uyzv tk;h ;zs pkpk
;[Zuk f;zx ih d/ T[bhe/ j'J/ ekoiK ~ sB d/jh Bkb B/go/ ukVB dk pb pyfFF
eoB, s/ n;hA T[jBK ekoiK ~ eoe/ XzB r[o{ rzqE ;kfjp ih dhnK pyfFFK ns/
ofjwsK d/ gkso pD ;ehJ/.
;zs frnkBh nwho f;zx

w[yh itZdh Ne;kb, b[fXnkDk
277
r[owfs ;zrhs fJZe Mks
r[owfs ;zrhs dh wjkB gozgok (;[o) + (Fpd) s'A jh F[o{ j[zdh j?. ;qh r[o{
BkBe d/t ih B/ GkJh wodkBk ih ~ fejk ¼wodkfBnk S/V opkp, ekJh f;\s
y[dk d/ dhdko dh eohJ/½ fiT[A fiT[A wodkB/ d/ ;[o j'J/ jZEK Bkb, ;[o j'Jh opkp
tZidh s/ r[o{ ;kfjp d/ gktB w[ykofpzd s'A fJbkjh pkDh dk rkfJB j[zdk sK MZN
jh ftekoK p/soshphnK ftukoK ftZu sZgd/ fjod/ mzv/ j' iKd/. GkJh wodkBk ih
d/ @o{jkBh ;zrhs# ftZu Xow eh pkDh dk nd[Zsh ;[w/b r[o{ BkBe d/t ih B/ nkgD/
ft;wkdh p'bK okjhA ehsk T[j' jh r[owfs ;zrhs nytkfJnk. r[opkDh ns/ ;zrhs
dk fJj gq;s[sh ftXkB @;qh r[o{ rqzE ;kfjp# d/ ;o{g s'A gqrN j[zdk j?.
;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ Grsh dh ;zg{oBsk, Bkw dh fBozsosk s/ fus dh
fJekrosk fdqV eotkT[D bJh okrkswe pkDh dk T[ukoB s/ rkfJB ehsk.;zrhs
dk w{b, ;[o, skb s/ b?n j?. ;zrhs ;kXe j'fJnk ;oho wB fJekrosk s/ xo
ftZu gj[zu iKdk j?. fJekro j'J/ wB ~ r[o{ ;kfjp B/ ftXh ftXkB nB[;ko, ouh
pkDh Bkb i'VB dk T[gokbk ehsk. pkDh ns/ okr dk d'jok ;co pkjo s/ X[o
nzdo dk j?. Gkt fejk ik ;edk j? fe nkjs s'A nBkjd dk ;\o jh r[owfs
;zrhs j?.
;zrhs wB[Zy ~ T[;d/ f;oiDjko/ tZb'A fwbh T[Zsw d/D j?. ;zrhs ns/ eosk
g[oy dh f;cs ;bkj dk ;zrw T[; s'A th tZvh dks j?. ;zrhs o{gh GKv/ ftZu id'A
r[opkDh (X[o eh pkDh) o{gh gdkoE gkfJnk iKdk j? sK T[j wB[Zyh fjod/ nzdo
e[dos d/ eosk dk fwbkg eok fdzdk j?. fit/A - ;zrhs fJe ebk j?, i' wB[Zy
d/ em'o fjod/ ~ th e'wb pDk fdzdh j?. e'wb ns/ Bow t;s{ ed/ f;ZXh BjhA
ofjzdh, T[j io{o ftZu'A M[Ze iKdh j? sK T[; ftZu r[opkDh (Fpd) ~ fNek fdZsk
iKdk j? sK T[; fjod/ ftZZu tkfjr[o{ d/ jh r[D nk iKd/ jB, nkswk Bkb gqwkswk
dk w/b j' iKdk j?. Fpd ;[os dk w/b j'D Bkb T[j wB[Zy o{jkBh skes dk wkbe
j' fBpVdk j?. fJ; n;hws FKsh d/ nkBzd ~ sK f;oc T[j tvGkr/ jh wkD ;ed/
jB, fiBQK ~ fJj dks gqkgs j' iKdh j?. ;zrhs ~ gow/Fo Bkb fwbkg bJh T[sw
;kXB wzBfdnK r[o{ ;kfjpK s/ GrsK B/ pkDh ~ okrK ftZu doi ehsk.
;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh pkDh okrkswe j?. 31 w[Zy okr 31 okr gqeko ftZu
;[F'fGs fJj pkDh X[o s'A nkJh j? ns/ p/b'V/ T[Zvd/ wB[Zyh wB ~ X[o b? ikD d/
;woZE j?. dkoFfBe ;'u ns/ T[Zu nkswe nt;Ek d/ wkbe, fBoSb ns/ fBot?o
GktBk tkb/ wjkB sgZ;th, ;zrhs dhnK pkohehnK ~ ikBD tkb/, ;[o-skb-Fpd,
278
;[os ftZu bhB, fwZm p'bV/, ;uyzv tk;h ;zs pkpk ;[Zuk f;zx ih B/ ¼nd[Zsh
r[owfs ;zrhs ;zw/bBK½ okjhA ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ pyfFF ehs/
r[owfs ;zrhs okjhA Fpd ~ ewkT[D dk sohek dZf;nk. fJzM ikgdk ;h fe pkpk
ih jo ehosBeko ~ @nkjs# s'A @nBjd# sZe b? e/ ikD bJh fdqVFhb ;B. pkpk
ih B/ nb'g j' ojhnK g[oksB ehosB otkfJsK fijVhnK r[o{ ;kfjpK B/ nkozG
ehshnK ;B, ~ w[V ;[oihs eoB dk ;cb :sB ehsk s/ ;w/A d/ gqf;ZX ;zrhse
ftdtkBK, wjkB ehosBekoK dh okr fBoDkfJe ew/ N h pDk e/ r[ o pkDh d/
62 okrK d/ ;o{g fBFfus ehs/.
;[o nfGnk; - r[owfs ;zrhs d/ ;zdoG ftZu
r[o{ ;kfjp B/ ehosB (r[owfs ;zrhs) ~ gqw/Fo Bkb i[VB bJh fJZe ;"yk ;kXB
dZf;nk. okrkswe ;[o j'fJnk wB, X[o eh pkDh dh ehosB o{gh FoXkswe ;[rzXh
Bkb nkgD/ ihtB ~ th o[FBkt/ ns/ okrkswe ehosB ;qtD eoB tkbhnK
;zrsK ~ r[o{ Fpd d/ GktBksfwe wzvb dhnK T[vkohnK btkT[D d/ ;wZoE j' ;e/
. fJ; ;oho ftZu c{e th j? s/ szd th j?. nkswk d/ tkj[D s/ o{j dh r}k Bkb
fJj ;k} o{gh ;oho ~ wB ns/ nkswk ;w/s ;[o eoBk j?. fe;/ ceho dk eEB
:kd nkfJnk j?L
sB s/ ;ki dh sko
sko go jz{ jz{ eh }op' ;/
s{ jh s{ eh g[eko..
nfGnk;h rtkj jB fe nfXnkswe wzvb dhnK T[vkohnK dh i[rs ;[o-b?n
skb Bkb ;zpzX oydh j?. nfGnk;h ;oho jh ;kXBk eoB d/ ;wZoE j' ;edk j?.
r[opkDh dk fJe' jh f;XKs j? fe fJ; ;oho wB s'A gqw/Fo Bkb fwbkg.
fJ; s/ T{gfo Bjh phuko[.. ik e? wfB pf;nk fBozeko[.. (nzr ÀÇÀ)
;[ohbk ezm, b?n, skb dk frnkB gqw/Fo dh feogk Bkb eJhnK ~ X[o'A jh
fwbdk j? go okr f;ZyDk g?Adk j?. r[o{ ;kfjp B/ jo ehosBeko ~ ;kXe pDkT[D
bJh jh okr ftZu pkDh doi ehsh j?.
;zrhs T[;skd dh f;ybkJh f;ZfynkoEhnK bJh @;# ;V} s'A j[zdh j?. ;zrhs d/
;Zs ;[oK dk gfjbk ;to @;# j?. efjzd/ jB. ¼;-;X/ ;G ;X/½ iK efj bJhJ/ ;zrhs
GkFk ftZu ¼gfjb/ ;[o ;kX r[DhiB ;zfr, o; eh eo c[jko.½ fwjBs Bkb jo
j[Bo f;fynk ik ;edk j?.
dk; gk; ftfdnkoEh o{g ftZu iK ;zrhs gq/wh o{g ftZu nkJ/ seohpB jo fJe
dk ;tkb fe ;[o nfGnk; eoB dk sohek dZ;'.
fe;/ dh nktk} jbeh j?, fe;/ dh Gkoh. fe;/ dk ezm T[Zuk BjhA iKdk, fe;/
279
dk j/mK wzdo ;gse sZe BjhA iKdk. e'Jh d[fpXk Bkb fpbe[b fonk} BjhA eodk,
e'Jh d[fpXk ftZu p/ soshpk fonk} eoh ik fojk j? fit/A nfXnkswe wzvb dh
T[vkoh bJh ;fsr[o{ ih dh b'V j?, ;fsr[o{ ih gow/Fo sZe gjz[uD bJh o;sk
dZ;d/ jB. T[;/ soQK fe;/ th d[fBnkthA ftfdnk bJh T[;skd dh b'V p/jZd io{oh
j?. fejk iKdk j? fe fiE/ ukj T[E/ okj, fiE/ okj T[E/ dorkj. ;Zu/ ;kXe ~ ;Zuk
T[;skd fwb jh iKdk j?. mhe ;w/A mhe T[;skd fwb ikt/, fJ; s'A tZvk e'Jh Gkr
BjhA.
fonk} (nfGnk;) jo rkfJe seohpB eodk j?. fJe rkfJe bJh ;zrhs dh
ykso ;zrhs jh fonk} j?, T[E/ ebk d/ bJh jh tkj-tkj j?. ehosBeko bJh
r[owfs ;zrhs dk rkfJB j?, T[E/ th tkj tkj j? go e/tb T[; fJZe dh fi;dh
T[;ss j' ojh j?. ;G s'A T[Zu/-;[Zu/ dh f;cs/ ;[Zu/ (fonk}h) ezm Bkb jh j't/ sK
f}nkdk y[Fh fwbdh j?. ;X/ j'J/ ezm d/ Bkb wfonkfds ehosB ehsk ikt/ sK ;Zu/
gkfsFkj ih dhnK ofjwsK d/ Bkb nktk} ftu wX[osk th nkT[Adh j?.
jo ftfdnkoEh bJh fJe' fijk fonk} T[ f us BjhA feT[ A fe jo/ e dh
tZyoh-tZyoh nktk} dh r[Dtsk (Voice Quality) j[zdh j?. fJ; bJh fJe ekwb
T[;skd dh ;zrs ftZu p?m e/ T[jBK d[nkok d;hnK j'JhnK ;zrhse pohehnK ~
;wM e/ jh fJe ;[ohbk ezm gkfJnk ik ;edk j?. T[;skd d/ e'b p?m e/ jh
ftfdnkoEh ~ ;[o nfGnk;, nkeko, nbzekoK, pzdFK, nbkgekoh, skb b?nekohnK
dh ;jh ;wM nk ;edh j?. eJh ftfdnkoEh ;k~ fwb e/ efjzd/ jB fe n;hA nkg/
f;Zfynk s/ pVh feogk j? ;k~ jo uh} dh ;wM j?. w?~ brdk j? fe T[j nkgD/
nkg Bkb X'yk eo oj/ jB. ;zrhs fJe nB[Fk;B j?, Technique j?, s/ T[;skd
s'A pr?o f;fynkoEh edh ekpb j' jh BjhA ;edk. ;' nfij/ G[b/y/ s'A pZu e/ ;jh
T[;skd dh Gkb io{o eoBh ukjhdh j?. fJj th ;Zu j? fe ;wM tkb/ ftfdnkoEhnK
~ T[;skd dhnK ;hwktK dk th gsk br iKdk j?. ;' T[;skd XkoD s'A gfjbK
fJe d' tko T[jBK dh ebk; ftu t?;/ th p?m e/ fco f;ybkJh dk c?;bk eoBk
ukjhdk j? sK fe pknd ftZu p/b'Vh fBzfdnk s'A pfunk ik ;e/.
e[M e[ puB i' ;kv/ ;fsekos T[;skd ;kfjpkB B/ ;k~ ;wMkJ/ T[j jh w?A ;KM/
eo fojk jK. ftukoB :'r rZb fJj j? fe J/E/ e/tb ;[o-nfGnk; dh rb j' ojh
j?. ;t/o/ nzfwqs t/b/ T[m e/ fJFBkB eoB s'A pknd fBsB/w io{o eoBk ukjhdk
j?. T[gozs ;ktXkB fJekro j' e/ r[o{ ;kfjpkB d/ fgnko ~ fus ftu oy e/ FVi
(;) ;[o dk fonk} eoBk ukjhdk j?. fXnkB oZyD :'r rb j? fe i/ fe;/ eko
ftjko ftu s[;hA ikDk j? sK T[; ;w/A s'A xZN'-xZN nZXk xzNk gfjbK dk fonk}
;wkgsh dk ;wK fBFfus eoe/ jh fonk} #s/ p?mDk ukjhdk j? sK fe ;w/A dk
280
ekjbkgB pko-pko fJekrosk ~ yokp Bk eo/. j' ;e/ sK ;G s'A gfjbK @;# s/
gzi fwzN bJh jfwzr (Humming) F[o{ eo' T[; s'A pknd @;# s/ Go e/ nktk}
brkT[Dh ukjhdh j?. fJj ;G e[M eoB ;w/A rb/ s/ pj[s f}nkdk }'o Bk nkt/ s/
;kXBk fpbe[b nBzfds wB Bkb j'Dh ukjhdh j?. e'fFF eoBh ukjhdh j? fe Bk
;oho EZe/ s/ Bk wB nZe/ i/ d'jK ftZu e'Jh EZe-nZe th frnk sK th pjkBk pDk
e/ fonk} pzd BjhA eoBk ukjhdk. nzdo fJj ;'u io{o oyDh fe j[D i/ ;w/A dh
n;hA edo ehsh sK nZr/ ik e/ ;wK th ;kvh edo eo/rk.
;kv/ T[;skd gzvs rD/F gq;kd ih efjzd/ jB fe fonk} eo' Bk ;r'A fonk}
eoB dh nkds pDkT[ fejk iKdk j? Bk fe nkdsK S/sh ysw BjhA j[zdhnK. T[j
efjz d / jB fe @g# gq f sGk (oZ p h dks), @g# gq f ;yFD (f;Z y Dk), @g# gq h Fow
(fwjBs) s/ pkns ftu @g# gqkgsh.
@;# ;kXBk t/b/ e'fFF eoBh ukjhdh j? fe nktk} fpbe[b B fjb/ s/ ;kj bzpk
br/. j[D @;# s/ jh ¿U fJe Unzeko ~ rkT[. feT[A fe fJ; ftu ;ko/ tktb
(Vowel) nk iKd/ jB. fJ; Bkb wB th fNedk j? s/ poes th g?Adh j?. gfjbK
@fJe# fco @U# fco @nz# fco @ek# fco @o#. s/ J/;/ soQK ;w/A nB[;ko g{oh ;orw
Gkt ;, o/, r, w, g, X, Bh fJj fonk} ehsk ikt/. fJ; s'A pknd nbzekoK dk
fonk} ;orw ns/ nkeko skBK ftu ehsk ikt/ s/ ;G s'A wjZstg{oD rb fJj
jh io{oh j?, T[j j? T[;skd s'A f;ybkJh s/ T[jBK dh d/y o/y.
fJ; s'A pknd nkgD/ T[;skd dhnK pDkJhnK X[BK rkJhnK rJhnK pzdFK dk
j{-p-j{ fonk} s/ :kd eoB dk gq:k; eoBk ukjhdk j?. fus dh fJekrosk Bkb
fizBk fonk} ej't/rk, T[Bh ;kXBk gqpb j't/rh. ekjbh ofjs j' e/ pzdF, rkfJeh,
T[;skd dhnK rZbK pVhnK fXnkB Bkb ;[DBhnK ukjhdhnK jB sK fe pzfdF dk
jo gZy, jo nzr, jo w[oeh, yNek nzdo T[so ikt/. nkgDhnK ;zrhse ew}'ohnK
~ SKN-SKN e/ T[jBK dk fonk} eoBk ukjhdk j?. feskph frnkB nX{ok j? rkfJB
sK ;[D e/, f;y e/, ;wM e/ jh nkT[Adk j?.
nktk} T[go Bk iKdh j't/ sK wzdo ;gse dk fonk} jo ;[o s/ o[e e/ eoBk
ukjhdk j?. nktk} wXw j? sK e[M ;wK @;# dh irk @j# dk fonk} eo'. nktk}
dh rzGhosk s/ bue bJh rzGho gqfeosh d/ okrK dk e[M ;wK nfGnk; eoBk
ukjhdk j?.
w[edh rZb T[;skd pj[s io{oh j? T[jBK dk fonk}h skbhw d/ Bkb-Bkb
nFhotkd th pj[s ezw eodk j?. fJj sK ;B ;[o dhnK pksk, r[owfs dk ;zrhse
gfjb{ ehosh, ehosBeko s'A jh F[o{ j[zdk j? s/ ehosh eofdnK gqw/Fo dh wz}b
dk o;sk ;[ykbk j' iKdk j?. ehosBeko r[o{ j[ew nB[;ko r[owfs ;zrhs d/ ;o{g
281
ns/ f;XKs s'A g{ok tkfe\ j't/ s/ r[o{ nkF/ nB[;ko wfonkfds ehosB eo
;e/. J/E/ r[o{ ;kfjp ih g{oh y[Fh ehosBeko #s/ tkgodh j? s/ T[j ;u dk gKXh
j' e/ ;Zu dk g?rkw b? e/ fJe nfijh wzf}b tZb j' s[odk j? fijVh r[o Fpd
;zrhs s'A T[; fJe gqw/Fo sZe dh j? fi; bJh ;kXeK B/ eo'VK ;kb sZg ehs/,
nfijh gqkgsh ehosBeko ~ ;fji/ jh j' ;edh j?.
w?A ;fsekfos ;zs pkpk nwho f;zx ih w[yh itZdh Ne;kb dk sfj fdb'A
XzBtkd eodk jK, fiBQK B/ dk; ~ fJ; g[;se bJh gq/fos ehsk. Bkb-Bkb pkpk
;'jB f;zx ih fiBQK B/ dk; dhnK ;kohnK g[;seK dh fv}kJhfBzr nkg eotkJh
ns/ fJ; wjkB ;/tk bJh g{oB ;fj:'r fdZsk. w?A fgqzH i;gkb f;zx dk th XzBtkd
eodk jK fiBQK fJ; g[;se bJh skbK fby e/ ;fj:'r fdZsk. dk; ;zrsK s/
r[owfs ;zrhs gq/whnK gk;'A g[;se ftZu j'Jh e'Jh th G[Zb bJh fywK wzrdk jK ns/
nkg ih dh n;h; bJh p/Bsh eodk jK. fJ; d/ Bkb jh ;zs pkpk ;[Zuk f;zx ih
tZb'A T[jBK d[nkok ;'X/ ekoiK nXhB j'o th g[;seK ;zrsK ftZu fbnkT[D bJh
n;h; ukj[zdk jK.
w/o/ fgnko/ T[;skd ;kfjpkB GkJh ;otD f;zx ih e?B/vk, T[;skd i;tzs f;zx
ih Gztok, T[;skd gzfvs rD/F gq;kfd ih fiBQK d[nkok gqkgs j'Jh ftfdnk ekoD
fJj ekoi B/go/ uV ;fenk. fJ; s'A fJbktk pV/ jh ;fsekfos s/ w/o/ gq/oD/ ;q's
gdw ;qh GkJh fBowb f;zx ih ykb;k ns/ Fq'wDh gzEe okrh GkJh jofizdo f;zx
ih ;qh Bro tkfbnK B/ fJ; g[;se bJh ;[Bfjo/ Fpd fby e/ ;kvk wkD tXkfJnk
j?. fJjBK ;kfonK dk w?A fjod/ dh rfjokJh #u'A XzBtkd eodk jK.
r[owfs ;zrhs d/ gq/whnK d/ jZE ftZu fJ; g[;se ~ gj[zukT[D ftZu ;G s'A tZX
:'rdkB w/oh ftfdnkoED pbihs e"o ih dk j?, i' fe ;/eov jkoN ekBt?AN
;e{b, ;okGk Bro ftZu fwT{f}e Nhuo jB ns/ ;to frnkB fJz;NhfuT{N d/
;zukbe th jB. fJjBK B/ g{oh sBd/jh Bkb fgSb/ d' ;kbK s'A fJjBK pzdFK ~
fbZgh pZX eoB ns/ ;[XkJh eoB dh ;/tk fBGkJh j?. fJ; ezw ftZu w/o/ ftfdnkoEh
byftzdo e"o ih, wBpho f;zx ih, ;sBkw f;zx ih f;zrkg[o dk th nfsnzs
Fbkxk:'r :'rdkB fojk j?. dk; nodk; eodk j? fe ;Zu/ gksFkj fJjBK ~ fJ;/
soQK r[owfs ;zrhs dh ;/tk eoB dk pb pyFD.
GkJh ;[ytzs f;zx

fgqz;hgb r[oFpd ;zrhs ne?vwh,
itZdh Ne;kb, b[fXnkDk
282
;zd/F
so/b dhnK pz{dK w'sh pD-pD e/ fsqD fFzrkodhnK ojhnK jB s/ oks fGih-
fGih j'Jh skfonK Bkb n;wkB F'GBhe ;h. ;zs iB ikr gJ/ ;h sK fJe opkph
B/ ;[o S/fVnk s/ d{ik fjodk fJekro j' e/ :ko Bkb fJe fwe j' frnk. d'BK d/
fwbkg u'A Fpd iBfwnk s/ T[j Fpd ;[o Bkb fwfbnk, ;[o Fpd s/ ;[os id
fJeZm/ j'J/ sK ehosB pD frnk, r[o{ BkBe d/t ih d/ fJ; ehosB B/ Broh ~
;[zB w[zB eo fdZsk.
r[o{ ;kfjp d/ ehosB B/ T[j ewkb ehsk i' d[BhnK dk e'Jh FFso BjhA eo
;edk. fe;/ d/ ;hB/ #u nfDnkbk sho pD e/ n?;k brk fe mr dh w"s j' rJh,
;iD go;k j' frnk, fe;/ B/ n?;k ftfBznk fe okyF d/tsk pD frnk. fe;/ tbh
d/ brk sK T[; dk njzeko w{X/ wz{j XZVw fvZrk s/ gsk BjhA T[j ehosB fezfBnK
dh f}zdrh ~ ok; nkfJnk. p; fJj dfonk tfj s[fonk, fiZE'A fiZE'A bzxdk, wBK
dh w?b, fjofdnK dh egN, Jhoyk dt?F d/ gjkV, ;G o'eD s/ bZfrnk fJe ;ko
tfj frnk j? s/ i[rK irK tfjzdk oj/rk.
id'A r[o{ BkBe d/t ih B/ gzit/A xo #u gqt/F ehsk sK fJe e"se j'fJnk,
r[o{ ;kfjp d/ ehosBhJ/ o[Z; rJ/. oZ[;dk s/ wodkBk th j'T{ go o[Z;D ftu th coe
j[zdk, T[j o[Z;dk ;h fBo;tkoE f;oc nkgD/ wkbe dk fgnko wkBD bJh fe
o[Z;/rk s/ pkpk rbteVh gk e/ wBkJ/rk. go ;Zsk pbtzv ;tkoEh ;h, bkbu ~
;[D e/ r[Brjko pDk fdZs/. BkBe o{g r[o{ noiB d/t ih wBkT[D rJ/, fgnko
ehsk, FkfJd ehosB ;[DB bJh p/jtkbsk B/ tk;sk th g[nkfJnk, go njzeko
th p[ok j?, fi; ~ j' ikJ/ T[; ~ e'jVk eo fdzdk j?. r[o{ noiB d/t ih, T[BQK
GkJh ;Zsk ns/ pbtzv[ d/ xo'A fBokF j' e/ gos/. go r[o{ noiB d/t ih B/ BthA
pyfFF eo fdZsh, f;ZyK ~ ehosB f;ykT[Dk F[o{ eo fdZsk sK fe e'Jh fco
njzekoh Bk j' ikJ/ fe f;oc ehosB n;hA jh eo ;ed/ jK, sd s'A fJe BthA
gozgok F[o{ j' rJh fe f;Zy ehosB eo/ th s/ f;ykJ/ th, T[j gozgok fBozso nZi
th ikoh j? s/ oj/rh.
Bt/A :[Zr #u pVk e[M pdb frnk j?. ed/ ;wK ;h b'e ;[o dh ;kXBk eod/
;h. ;[o iK ;zrhs ~ fJpkds ;wMd/ ;h. ;koh f}zdrh fJ; sgZf;nk ~ ;wofgs
eo fdzd/ ;B, go j[D, ;[o th j?, ;zrhs th j?, go ;kXBk BjhA, ed/ pK;oh @u'A
283
fjod/ dh j{e fBebdh ;h, ed/ skoK dh MDeko fjod/ ~ Mzi'V fdzdh ;h, go j[D
;G wFhBh j' frnk. fJ; pdbd/ :[Zr #u fJe ;zs ikfrnk i' ;Zu-w[Zu jh pj[s
;[Zuk ;h, ;'u pVh ;[Zuh ;h, ;[os pVh T[Zuh ;h s/ nkgDk ;zs tkbk co}
gfjukfDnk fe rtkuhnK j'JhnK skoK s/ rtku oj/ ;[o fco fJeZm/ eoB dk :sB
ehsk s/ T[j ;yFhns ;B @;zs pkpk ;[Zuk f;zx ih# fiBQK B/ itZdh Ne;kb dh
f;oiDk ehsh. pkpk ih B/ nkgD/ ;/te GkJh ;[ytzs f;zx ih ~ T[;skd j'D dk
to d/ e/ f;Zfynk d/D dh ;/tk ;"Ag fdZsh.
GkJh ;[ytzs f;zx ih w/o/ d';sK dh d[BhnK dh wkbk dk pj[s wfjzrk w'sh
j?. w?A T[wo #u tv/ok jK, fJ; bJh T[j w/ok pj[s ;fseko eod/ jB, go w?A T[BQK
dk fJ; eoe/ pj[s ;fseko eodk jK, feT[A fe T[BQK d/ e'b w/o/ Bkb'A r[DK dk
Gzvko, eq'X ofjs, jZ;dk fujok, T[BQK ~ j'oBK Bkb'A nbZr eodk j?. w?A f}nkdk
T[;ss BjhA eo ;edk, feT[A fe nfijh ;yFhns bJh w/o/ e'b Fpd th E'V/ jB.
w/ok Fpd e'F pj[s S'Nk j?.
p; fJsBk jh ejKrk fe T[j r[of;Zy j'D d/ Bkb Bkb uzr/ fJB;kB th jB.
w?~ wkD j? fe T[j w/o/ uj/s/ jB s/ w?A T[jBK ~ ngDkfJnk j?. w?A T[jBK ~ tZvk
tho j'D ekoB n;h; s/ fgnko fdzdk jK, fe w/ok tho i[r-i[r iht/ s/ jw/FK
uVdh ebk #u oj/.
jofizdo f;zx
;qh Bro tkb/
284
;zd/F
Fk;soekoK B/ ;zrhs ~ w'eF gqkgsh dk fJe ftF/F ;q's wzfBnk j?. T[BQK
nB[;ko i' rZb eJh tko n;hA FpdK s'A fpnkB BjhA eo ;ed/, ;zrhs d[nkok
nk;kBh Bkb ftnes eo ;ed/ jK. r[owfs ;zrhs r[o{nK d[nkok gqdkB ehsh
rJh ftF/F ;kXBk j? fi; d[nkok n;hA nk;kBh Bkb oZp ~ gqkgs eo ;ed/ jK.
fgq;zhgb ;[ytzs f;zx w/ok pZuk j?, w/ok Fkfrod j?. fJ; ~ r[owfs ;zrhs dk
pj[s frnkB j?. fJj ekch bzp/ ;w/A s'A jh w/o/ e'b'A ;zrhs dh f;Zfynk b? fojk j?.
w?A sfj fdb'A pj[s tXkJh fdzdk jK fe fJjBK B/ eJh g[;seK r[owfs ;zrhs #s/
fbyhnK i' fe ;zrhs gq/whnK bJh ;jkfJe f;ZX j'JhnK jB. fJ; dk ;[Gkn pj[s
fBwosk tkbk j?. w?A oZp nZr/ nodk; eodk jK fe fJjBK ~ fuozihth s/ ;[yh
pDkJh oy/. fJ;/ soQK jh fJj ;zrs dh ;/tk eod/ ofjD s/ ;zrs dk fgnko b?Ad/
ofjD. fJjBK e'b ekch ftfdnkoEh jB i' ;zrhs dh f;Zfynk b? oj/ jB. fJj
pj[s tXhnk rkfJe, ftukoe s/ pj[s jh ;[ohb/ jB. fJjBK B/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp
ih i' wjkB gftZso rzqE jB, T[;d/ w[Zy 31 okrK dhnK e[M ouBktK fJ; g[;se
ftZu fbyhnK jB i' fe r[owfs ;zrhs gq/whnK bJh pj[s T[g:[es gqshs j[zdhnK
jB. fJ; wjkB :sB bJh w?A fgqz;hgb ;[ytzs f;zx ~ fdb'A tXkJh ns/ nFhotkd
fdzdk jK ns/ nodk; eodk jK fe r[o{ ih fJjBK ~ bzph T[wo gqdkB eoB s/
fJ;/ soQK fJj r[owfs ;zrhs dh ;/tk eod/ ofjD.
gzfvs rB/F gq;kd

(wjkB Fk;soh ;zrhs T[;skd),
nz p kbk
285
;zd/F
o{jkBhns #u bpo/} r[owfs ;zrhs dk nw[Ze ]}kBk f;Zy r[o{ ;kfjpkBK B/
f;o\ f;Zy e"w dh M'bh ftZu jh BjhA pbfe nB/eK jh Grsh ;zrhs w[sbk;hnK dh
M'bh ftZu gk e/ do;k fdZsk fe i/eo e'Jh th okrh, opkph, ehosBhnk iK
rtZJhnk fJ; ~ ftXh ns/ GktBk Bkb rkfJB eo/rk sK T[j ;fji/ jh nZbQk-gke
dhnK po{jK ~ S{j bt/rk s/ fJzM j'fJnk th, j' fojk j? s/ j[zdk jh ot/rk. r[o{
;kfjpkB B/ r[opkDh ehosB, r[owfs ;zrhs ~ ;G s'A T[Zgo oZyfdnK j'fJnk
ebi[r wfj ehosB[ goXkBk.. r[ow[fy ighn? bkfJ fXnkBk.. nky e/ tfvnkfJnk
j?. fJ; gqXkBsk ~ e[M ;w/A s'A ek\h B}o nzdk} ehsk iKdk fojk ;h. go pkpk
;[Zuk f;zx ih itZdh Ne;kb tkfbnK B/ fJ; ~ w[V ;[oihs eoB fjZs tZvk
T[gokbk eofdnK r[owfs ;zrhs ~ w[V fijBK okjtK s/ s'fonk, T[j ekfpb/
skoh\ sK j? jh, go r[o{ ih B/ fit/A fJ; Ne;kb gk;'A j'o tX/o/ ;/tk b?Dh j't/
dh ofjws eofdnK fJ; B:kp g[;se dh ;/tk j'Djko, gogZe s/ T[;skd b/ye
fgqz;hgb ;[ytzs f;zx ih gk;'A eotkJh j?. fJj fJe wjkB ekoi j?. 31 okrK dhnK
pzfdFK ~ go'Dk pj[s n"yk j?, go fJ; fwjBsh, f;oVh, FoXe f;Zy T[go r[o{ dh
ofjws jh j? i' fe fJe s'A fJe tZX e/ g[;seK f;Zy gzE ns/ ;zrhs gq/whnK dh
M'bh gk fojk j?. w/ohnK Y/o ;kohnK d[nktK fJ; b/ye d/ Bkb jB.
]? o -]kjh
GkJh fBowb f;zx ykb;k

gdw ;qh
286
skb-gohu?
skb dkdok
wksok Ä ftGkr À jo fJZe fszB-fszB wksok dk. skbh gfjbh s/ ykbh u"Eh wksok s/
wksok 1 2 3 4 5 6
p' b Xk fXz Bk Xk fsz Bk
skb fuzB x 0
fJj spb/ dh skb j?. Fpd, GiB, r}b, rhs, b'e rhs nkfd Bkb gq:'r j[zdk j?.
skb o{ge
wksok Å ftGkr Á gfjbk fszB wksok dk d{ik s/ shik d'-d' wksok dk. skbh u"Eh s/
S/thA wksok d/
wksok 1 2 3 4 5 6 7
p' b fsz fsz Bk fXz Bk fXz Bk
skb fuzB x 2 3
fJj spb/ dh skb j?. Fpd, GiB, r}b, rhs, b'e rhs nkfd Bkb gq:'r j[zdk j?.
Mgskb
wksok ¿¾ ftGkr Â gfjbk s/ shik d'-d' wksok dk d{ik s/ u"Ek fszB-fszB wksok dk.
skbh gfjbh, shih s/ nZmthA wksok d/ ykbh S/thA wkso s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
p' b fXz Bk fXz fXz Bk fsz Bk fXz fXz Bk
skb fuzB x 2 0 3
fJj spb/ dh skb j?. ftbzfGs s/ wZX b?n ftZu fynkb nzr Bkb s/ Fpd pzdFK Bkb
tikfJnk iKdk j?. tkdB ftZu th rsK Bkb fJ; dk gq:'r j[zdk j?.
shB skb
wksok ¿Ä ftGkr Â jo fJZe uko-uko wksok dk. skbh gfjbh, gzithA s/ s/jothA
wksok s/ ykbh B"thA wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
p' b Xk fXz fXz Xk Xk fXz fXz Xk Xk fsz fsz sk sk fXz fXz Xk
skb fuzB x 2 0 3
spb/ dk fJj gqufbs skb S'N/ fynkbK ftZu s/ Fpd pzdFK ftZu th gq:'r j[zdk j?.
287
J/e skb
wksok ¿À ftGkr Ä jo fJZe ftGkr d'-d' wksok dk. skbh gfjbh, gzithA, B"thA s/
frnkothA wksok s/, ykbh shih s/ ;ZsthA wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
p' b fXz fXz Xkr/ fsNfeN s{ Bk e sk Xkr/ fsNfeN fXz Bk
skb fuzB x 0 2 0 3 4
spb/ dk fJj skb ftbfGzs, wZZX s/ do[s b?n ftZu s/ Fpd pzdFK Bkb gq:'r j[zdk j?.
uko skb
wksok ¿À ftGkr Ä jo fJZe ftGkr d'-d' wksok dk. skbh gfjbh, gzithA, B"thA s/
frnkothA wksok s/ ykbh shih s/ ;ZsthA wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
p' b Xk Xk dh sk feN Xk dh sk fsN es rdh frB
fJj y[Zb/Q p'bK dk gykti skb j?. Xo[gd rkfJB Bkb gq:'r j[zdk j?. Grsh s/ pho o;
gqXkB j?.
;{b skb (;{b cke)

wksok ¿¾ ftGkr Ã jo fJZe d'-d' wksok dk. skbh gfjbh, gzithA s/ ykbh shih s/
B"th wkso s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
p' b Xk Xk dh sk feN Xk fsN es rdh frB
fXz fsNfeN fXz Bk fXz fXz Xk Xk fe N
fXz fsNfeN fXz Bk e sk Xk Xk fXz Bk
skb fuzB x 0 2 3 0
gfjbk m/ek y[b/Q p'bK dk gykti dk skb j? i' Xo[gd rkfJB bJh gq:'r j[zdk s/ d{ik
m/ek spb/ dk skb j? i' gzikp ftZu f}nkdk eoe/ Fpd pzdFK Bkb tikfJnk j?.
nkVk uko skb
wksok ¿Â ftGkr Å jo fJZe ftGkr d'-d' wksok dk. skbh gfjbh, shih, ;Zsth s/
frnkothA wksok s/ ykbh gzithA, B"th s/ s/jothA wkso s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
p' b fXz fXz Xkr/ fsNfeN s{ Bk e sk fXz fXz Bk fXz fXz Bk
fXz fsNfeN fXz Bk s{ Bk e sk fsNfeN fXz Bk fXz fXz Bk
skb fuzB x 2 0 3 0 4 0
spb/ dk fJj fynkb F?bh ftu ftbzfGs, wZX s/ do[s b?n ftZu gq:'r j[zdk j?.
288
skb dhguzdh
wksok ¿Â ftGkr Â gfjb/ s/ shi/ ftGkr dhnK fszB-fszB wksok, d{i/ u"E/ ftGkr
dhnK uko-uko wksok. skbh gfjbh, u"Eh s/ frnkothA wksok s/ ykbh nZmth wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
p' b Xk fXz O Xk r/ fsz O sk fsz O Xk r/ fXz O
skb fuzB x 2 0 3
spb/ dk fJj skb m[woh rkfJB s/ Fpd pzdFK ftu gq:'r j[zdk j?.
skb co'd;s
wksok ¿Â ftGkr Ä gfjb/ uko d'-d' wksok d/ gzitK s/ S/tK fszB-fszB wksok dk.
skbh gfjbh, gzithA, B"th s/ pkothA wksok s/ ykbh shih s/ ;Zsth wksok s/
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
p' b fXz fXz Xkr/ fsNfeN s{ Bk e sk Xkr/ BXk fsNfeN Xkr/ BXk fsNfeN
fXz fXz Xkr/ fsNfeN s{ Bk e sk Xkfsq feBfX Br Xkfsq feVfX Br
spb/ dk fJj skb fynkb F?bh Fpd, pzdFK Bkb wZX s/ do[s b?n ftZu gq:'r j[zdk j?.
skb gzikph m/ek (S'Nk shB skb)

wksok ¿Ä ftGkr Â jo fJZe ftGkr uko-uko wksok dk. skbh gfjbh, gzithA s/ s/
jothA wksok s/ ykbh B"thA wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
p' b Xk OfXz O Xk Xk OfXz O Xk Xk Ofsz O sk sk OfXz O Xk
skb fuzB x 2 0 3
spb/ dk fJj skb S'N/ fynkb s/ Fpd GiB pzdFK bJh gq:'r j[zdk j?.
skb shtok
wksok 7 ftGkr 3 gfjbk ftGkr fszB wksok dk s/ d{ik, shik d'-d' wksok d/.
ykbh gfjbh, u"Eh s/ S/thA wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7
p' b Xk dh sk fsN es rdh frB
skb fuzB x 2 3
fJj y[ZbQ/ p'bK tkbk gykti dk skb j?. Xo[gd rkfJB F?bh Bkb gq:'r j[zdk j?.
289
skb fsbtkVk
wksok ¿Ä ftGkr Â jo fJZe ftGkr uko-uko wksok dk. skbh gfjbh, gzithA s/ s/
jothA wksok s/ ykbh B"thA wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
p' b Xk fsNfeN fXz fXz Xk Xk fsz fsz sk fsNfeN fXz fXz Xk Xk fXz fXz
skb fuzB x 2 0 3
skb Xwko
wksok ¿Â ftGkr Â gfjb/ gzi, d{ik d', shik fszB s/ u"Ek uko wksok dk. skbh
gfjbh, S/thA ns/ frnkothA wksok s/ ykbh nZmth wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
p' b e fX N fX N Xk O r fs N fs N sk O
skb fuzB x 2 0 3
skb GkBwsh (uko skb dh ;tkoh)

wksok ¿¿ ftGkr Â gfjbk ftGkr uko wksok, d{ik s/ shik d' wksok s/ shik fszB
wksoK dk. skbh gfjbh, gzithA, ;ZsthA s/ B"th wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
p' b fXz fXz Xkr/ fsNfeN fsz Bk e sk Xkr/ BkXk fsNfeN
skb fuzB x 2 3 4
gzi skb dh ;tkoh (gzuw ;tkoh)

e[M ftdtkB gzi dkb dh ;tkoh ~ fJ; soQK th wzBd/ jB. wksok ¿Ã ftGkr 7 gfjb/
ftGkr ftu fszB wksoktK ns/ pkeh ;kfonK ftZu d'-d' wksok. skbh gfjbh, u"Eh, nZmthA
s/ pkothA s/ ykbh S/thA, d;thA s/ u'AdthA wksoK s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
p' b fXzO Osk Oe fXz fXz Xk Xk fs Nk fXz fXz sk Xkr/ BkXk fsNfeN
fXz Bk XhXh es XhXh BkXh XhBk sheV fsBk fsNfeN s{Bk esk XhXh BkXh XhBk
skb fuzB x 2 0 3 0 4 0
fJ; skb ftu d' soQK d/ m/e/ nkw gqufbs jB. gfjbk m/ek f}nkdkso gykti nzr
ftu ehosB F?bh Bkb tofsnk iKdk j?. eJh ftdtkB rkfJe fJ; skb dk gq:'r ykbh ofjs
th eotkT[Ad/ jB.
290
gzi skb dh ;tkoh (gzuw ;tkoh)
wksok ¿Ã ftGkr 5 gfjb/ ftGkr ftu fszB wksoktK ns/ d{i/, shi/ dhnK uko-uko
ns/ u"E/ ftGkr dhnK d'-d' wksok. skbh gfjbh, u"Eh, nZmthA s/ pkothA wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
p' b fXz Osk Oe fXz fXz Xk Xk fs Nk fXz fXz Xk Xkr/ BkXk fsNfeN
fXz Osk Oe fXz fXz Xk Xk s{ Bk e sk Xk Xkr/ BkXk fsNfeN
skb fuzB x 2 3 4 5
gT[Vh skb - wksok uko

wksok 1 2 3 4 5 6 7
p' b r/ f sN sk r/sk r/ f s ON sr/ Osk
skb fuzB x x
fJj y[bQ/ p'bK dk skb j?, i' Fpd u"Aeh ftu gT[Vh Bkb tikfJnk iKdk j?.
i? skb
wksok ¿3 ftGkr Â gfjbk ftGkr gzi, d{ik uko, sh;ok s/ u"Ek d'-d' wksok dk. skbh
gfjbh, S/thA, d;thA ns/ pkothA wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
p' b fXz fsNfeN fXz fXz Xk Xk fs N fXz Xk Xkr/ BkXk fsNfeN
skb fuzB x 2 3 4
skb irgkb
wksok ¿¿ ftGkr Â gfjbk ftGkr gzi, d{ik, u"Ek d'-d' wksok dk, u"Ek 4½ wksok
dk. skbh gfjbh, shih s/ ;ZsthA wksok s/. ykbh gzithA wksok s/.
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
p' b fXz fsNfeN fXz fXz Bk s{ Bk Xk Xkr/ BkXk fsNfeN
skb fuzB x 2 3 4
291
skb wj/F
wksok Ç, ftGkr Á, gfjbk ftGkr uko, d{;ok d' s/ sh;ok fszB wksok dk. skbh
gfjbh, gzithA s/ ;Zsth wksok s/
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9
p' b fXz fsNfeN fXz Bk s{ Bk Xkr/ BkXk fsNfeN
skb fuzB x 2 3
skb 13½ wksok

wksok ¿Á½ ftGkr Â gfjbk s/ d{;ok uko-uko wksok dk, shik fszB s/ u"Ek 2½
wksok dk. skbh gfjbh, gzithA s/ pkothA wksok s/ ykbh B"th wksok s/
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 13½
p' b fXz fsNfeN fXz Bk s{ Bk e sk fsNfeN XkfsN feNXk fsNfeN XkfsN feN
skb fuzB x 2 0 3
wZs skb 9 wksok
wksok 9 ftGkr 4 gfjbk, d{;ok s/ sh;ok ftGkr d'-d' wksok d/, u"Ek fszB wksok
dk. skbh gfjbh, shihA s/ ;ZsthA wksok s/ ykbh gzithA wksok s/
wksok 1 2 3 4 5 6 7 8 9
p' b fXz fsNfeN fXz Bk s{ Bk Xkr/ BkXk fsNfeN
skb fuzB x 2 0 3
GkJh i;gkb f;zx

itZdh Ne;kb
292
r[o Fpd ;zrhs
31 w[Zy okr
fgqzH ;[ytzs f;zx
r[od[nkok r[o frnkB gqekF

itZdh Ne;kb, b[fXnkDk.
c'BL 0161-2562596
293
GUR SHABAD SANGEET
;z g kde L ;[ytzs f;zx

fgqz;hgb, r[o Fpd ;zrhs nekdwh
itZdh Ne;kb, b[fXnkDk
098150-71645, 094634-14745
ehws L 325$-
gq e kFB L gfjbh tko
© gqekFe L ;zs frnkBh nwho f;zx

w[yh, itZdh Ne;kb, b[fXnkDk
r[od[nkok r[o frnkB gqekF
itZdh Ne;kb, b[fXnkDk 141013
gzikp, Gkos
c'BL 0161-2562596, c?e;L 2560533
Email: jawaddi.taksal@gmail.org
Website: www.jawadditaksal.org
www.vismaadnaad.com
ezg'f}zr L whBk-j?o/ fJzNogqkJh}i

c' B L 0161-4627057
Skge L ;tkwh fgqzNo}

j?p'tkb ebK, b[fXnkDk
c'BL 0161-2306633, 2311564
Email: swamiprinters@sify.com
294
;wogD
T[jBK wjkB ehosBekoK

~
fiBQK B/ r[owfs ;zrhs dh
gqgzok nB[;ko
fBoXkfos okrK ftZu
ehosB ehsk s/ eo oj/ jB
295
sseok
okr[ f;oh
wzrbkuoB 1
jT[ tkoh jT[ tkoD? shB skb 2
ifg wB Bkw[ J/e[ J/e skb 3
s/ok J/e[ Bkw[ sko/ Mg skb 4
GkJh o/ ir[ d[yhnk nkVk uko skb 5
;[j/bk ejB[ ejktB[ o{ge skb 7
ozfr osk w/ok ;kfjp[ dkdok skb 8
okr[ wkM
wzrbkuoB 9
wB[ sB[ s/ok XB[ shB skb 10
jT[ x'bh ihT[ x'fb x[wkJh S'Nk shB skb 11
nkT[ ;yh jfo w/b[ J/e skb 12
jT[ ofj B ;ek dhguzdh skb 13
u/fs r'ftzd[ nokXhn? o{ge skb 15
okr[ rT[Vh
wzrbkuoB 16
wB w/o/ fsB eh shB skb 17
;kX' wB ek wkB[ J/e skb 18
rT[Vh okfr ;[byDh GkBwsh skb 19
fEo[ xfo p?;j[ jfo dkdok skb 21
ngB? phukfo n;tkoh dkdok skb 21
okr[ nk;k
wzrbkuoB 23
jT[ tkoh w[y[ c/fo shB skb 24
jT[ tkoh w[y[ c/fo S'Nk shB skb 25
;kfjp[ w/ok J/e' j? J/e skb 26
ikr[ o/ wB[ ikrBjko/ shB skb 27
jfo ek fpb'tBk efjotk skb 28
;' feT[ ft;o? w/oh wkfJ shB skb 29
296
fwb[ okw fgnko/ s[w dkdkok skb 30
okwJhnk jT[ pkfoe[ s/ok dkdok skb 31
okr[ r{ i oh
wzrbkuoB 32
r[fo g{o? dhU jfo shB skb 33
g{sk wksk eh n;h; shB skb 34
mke[o j'fJ nkfg dfJnkb J/e skb 35
g{ik ehu? Bkw[ fXnkJhn? Mg skb 36
mke[o ik f;wok sz{ dkdok skb 38
okr[ d/ t rz X koh
wzrbkuoB 39
w/o' ;[zdo ejj[ fwb? shB skb 40
irs w? M{mh gqhfs shB skb 41
wkJh i' gqG e/ r[B J/e skb 42
w/o' ;[zdo[ ejj[ fwb? Mg skb 43
wkJh r[o uoDh fus[ co'd;s skb 44
jfo gqkB gqG{ ;[ydks/ o{ge skb 45
okr[ fpjkrVk
wzrbkuoB
s/oh tfvnkJh s{j? ikDdk shB skb 48
;[fD tvGkrhnk jfo fsbtkVk skb 49
jfo eh rfs Bfj skb 15 wksok 50
s{ ;woE[ ;dk jw skb 11 wksok 51
nfs gqhsw wB w'jBk shB skb 52
nfs gqhsw wB w'jBk o{ge skb 53
okr[ tvjz ; [
wzrbkuoB
w/o/ gqG gqhsw Bkw[ shB skb 55
efo feogk gqG dhB Mg skb 56
XB[ ;[ t/bk fis[ o{ge skb 57
d/j s/ifD ih okfw (x'Vhnk) o{ge skb 58
297
s'Vh s/ifD d/j okfw (x'Vhnk) dhguzdh skb 59
XzB[ f;ozdk ;uk (nbkjDhnk) dhguzdh skb 61
jfo Xkoj[ jfo Xkoj[ dkdok skb 63
okr[ ;' o fm
wzrbkuoB
;'ofm ;dk ;[jktDh shB skb 65
o/ wB okw f;T[ efo Mg skb 66
;[fD whsk X{oh eT[ J/e skb 67
gqG ihT[ y;wkBk J/e skb 69
wB o/ gqG eh ;ofB dkdok skb 70
okr[ XBk;oh
wzrbkuoB
ifg wB ;fs Bkw[ shB skb 72
jfo J/e[ f;wfo J/w f;wfo J/e skb 73
s[w xfo nktj[ w/o/ dhguzdh skb 74
jfo dfo fsB eh T{sw dkdok skb 75
e?;h nkosh j'fJ shB skb 77
e?;h nkosh j'fJ J/e skb 78
jfo uoB ;oB r'fpzd gVskb 78
okr[ i? s ;oh
wzrbkuoB
e'Jh iB[ jfo f;T[ shB skb 82
nkJ/ nfBe iBw Gqfw 15 wksok skb 83
b'VhdVk ;kiB[ w/ok shB skb 84
e'Jh iB[ jfo f;T[ dhguzdh skb 85
e'Jh ikB? etB[ Jhjk J/e skb 87
jfo iB f;woj[ fjod? dkdok skb 88
okr[ N' v h
wzrbkuoB
jfo jfo uoB fod? shB skb 90
wkJh uoB r[o whm/ shB skb 91
wkrT[ dkB[ mke[o Bkw J/e skb 92
298
ejT[ ejk ngBh nXwkJh Mg skb 93
n?;' r[B w/o' gqG ih 9 wksok skb 94
;fsr[o nkfJU ;ofD dkdok skb 95
okr[ p? o kVh
wzrbkuoB
;zs iBk fwfb jfo shB skb 98
ifg wB jfo jfo Bkw[ shB skb 99
jfo iB[ okw Bkw r[B J/e skb 100
ifg wB okw Bkw[ Mg skb 101
ifg wB okw Bkw[ shB skb 102
jfo iB okw Bkw r[B co'd;s skb 104
wB fwfb ;zs iBk uko skb 104
;zs iBk fwfb dkdok skb 105
ifg wB jfo fBoziB[ o{ge skb 106
okr[ fsbz r
wzrbkuoB
whoK dkBK fdb ;'u J/e skb 108
whoK dkBK fdb ;'u shB skb 109
;G T{gfo gkopqjw[ Mg skb 110
sT[ do;B eh eoT[ ;wkfJ o{ge skb 111
fwjotkB[ ;kfjp[ fwjotkB[ o{ge skb 112
w?A nzX[b/ eh N/e s/ok shB skb 113
okr[ ;{ j h
wzrbkuoB
s? ;kfjp eh w? ;ko shB skb 115
s? ;kfjp eh w? ;ko S'Nk shB skb 117
i/ r[o fMVe/ sk efjotk skb 117
fenk s{ ;'fJnk ikr[ fJnkBk Mg skb 118
gqhfs gqhfs r[ohnk w'jB gVskb 120
ik s{ sk w? ;G[ e' s{ (;[uih) J/e skb 121
wzR[ e[uih nzwktfD (e[uih) S'Nk shB skb 122
299
i' dh;? r[of;yVk (r[ D tz s h) o{ge skb 123
jfo gfjbVh bkt o{ge skb 125
jfo d{iVh bkt o{ge skb 127
jfo shiVh bkt o{ge skb 129
jfo uT[EVh bkt o{ge 131
okr[ fpbktb[
wzrbkuoB
w'fj wS[bh s[w Bho shB skb 134
uoB ewb gqG e/ Mg skb 135
jfo e/ Bkw fpBk J/e skb 136
wB p/fXnk dfJnkb s/oK wksok skb 137
uoB ewb ek nk;ok Xwko skb 137
jfo e/ Bkw fpBk d[y[ o{ge skb 138
gkopqjw gqG s/oh dkdok skb 139
okr[ r' A v
wzrbkuoB
w' eT[ skfo b/ shB skb 142
w' eT[ skfo b/ J/e skb 143
ws e' Gofw G[b? Mg skb 144
w/o? wfB gq/w[ br' Mg skb 145
r[o fpB[ nto[ Bkjh w? o{ge skb 147
okr[ okwebh
wzrbkuoB
nktj[ f;y ;fsr[o{ shB skb 150
nBzd[ GfJnk w/oh shB skb 151
ekj/ wB s{ v'bsk J/e skb 153
w/o/ wB ;fsr[o[ ;/ft Mg skb 154
o/ wB UN b/j[ o{ge skb 155
nktj[ f;y ;fsr[o{ e/ o{ge skb 156
wfB ukT[ GfJnk gqG dkdok skb 157
okr[ BN BokfJB
300
wzrbkuoB
T[bkjB' w? ekj{ B dhU shB skb 159
ik eT[ GJh s[wkoh J/e skb 160
okw jT[ fenk ikBk uko skb 161
okw jT[ fenk ikBk dkdok skb 162
T[bkjB[ w? ekj{ B dkdok skb 162
w/o/ wB ;/t ;cb gVskb 163
okr[ wkbh rT[ V k
wzrbkuoB
;G? xN okw[ p'b? shB skb 167
n?;' ;jkJh jfo e' Bkw J/e skb 168
w/ok wB[ okw Bkfw Mg skb 169
okw Bkw eT[ Bw;eko dkdok skb 171
okr[ wko{
wzrbkuoB
;/te eh UVfe fBpjh shB skb 173
jfo e' Bkw[ ;dk Mg skb 174
jfo e' Bkw[ ;dk dkdok skb 176
;' XB[ tyo[ Bkw[ o{ge skb 176
i' w? p/dB ;k o{ge skb 177
okr[ s[ y koh
wzrbkuoB
;ktfD ;o;[ wBk shB skb 179
fJj[ sB[ wB[ s/ok shB skb 180
;kiB d/f; ftd/;hnV/ Mg skb 181
;kiB d/f; ftd/;hnV/ shB skb 182
;[fD Bkfj fgnko/ ;{b skb 183
fBor[D okfy bhnk o{ge skb 184
GkdT[ Gofw G[bh Gfo Mg skb 186
okr[ e/ d kok
wzrbkuoB
301
;oBh nkfJU BkE fBXkB shB skb 188
jfo jfo jfo r[B shB skb 189
fgqn eh gqhfs fgnkoh J/e skb 190
fgqn eh gqhfs fgnkoh Mg skb 191
fgqn eh gqhfs fgnkoh shB skb 192
wkJh ;zs;zfr ikrh ws skb 192
okr[ G? o T[
wzrbkuoB
gfss gktB gqG s/o' shB skb 195
okyj[ okyj[ feogk Xkfo shB skb 196
fJj[ XB[ w/o/ jfo e' J/e skb 197
y{p[ y{p[ y{p[ y{p[ J/e skb 198
r[o i?;k Bkjh e' d/t Mg skb 199
okyk J/e[ jwkok ;[nkwh Mg skb 200
okyk J/e[ jwkok ;[nkwh dkdok skb 201
;op ;[yk gqG s/o' o{ge skb 202
gfss gktB gqG s/o' o{ge skb 203
gofsgkb gqG feqgkb gVskb 204
okr[ p;z s [
wzrbkuoB
wkjk o[fs wfj ;d shB skb 207
fJ;[ wB eT[ p;zs shB skb 208
wkjk wkj w[wkoyh shB skb 209
jT[ eS{ B ikBT[ s/oK wksok 210
jT[ eS{ B ikBT[ shB skb 211
ngB? ozfr ;G[ e' i? skb 211
okik okw[ wT[fbnk shB skb 212
frqfj sk e/ p;zs o{ge skb 213
okr[ ;kor
wzrbkuoB
w/o? wfB ;pd[ br' shB skb 216
ng[B/ mke[o eh jT[ shB skb 217
302
mke[o fpBsh eoB iB S'Nk shB skb 218
wB o/ Bkw e' ;[y J/e skb 219
mke[o s[w ;oDkJh o{ge skb 220
eos e/b fpy? w/b gVskb 221
okr[ wbko
wzrbkuoB
po;[ xBk w/ok wB[ shB skb 224
po;[ w/x ih fsb[ shB skb 225
po;[ ;o;[ nkfrnk J/e skb 226
xfBjo po;[ ;rb ir[ Mg skb 227
po;[ xBk w/ok fgo[ GkBwsh skb 228
wB w/o/ jfo e/ uoB o{ge skb 229
;ktD[ nkfJnk j/ ;yh ws skb 230
jfo iB p'bs ;qh gVskb 231
okr[ ekBVk
wzrbkuoB
mke[o ihT[ s[jko' shB skb 234
nkokXT[ s[Mfj ;[nkwh dhguzdh skb 235
jfo e/ uoB fjod? uko skb 237
fp;fo rJh ;fG skfs Mg skb 238
fp;fo rJh ;fG skfs shB skb 239
;kiBk ;zs nkT[ o{ge skb 239
n?;h wKr r'fpzd s/ gzi wksok 240
wB ikgj[ okw r[gkb gVskb 241
okr[ efbnkB[
wzrbkuoB
jwko? J/j feogk ehi? Mg skb 246
jwko? J/e feogk ehi? shB skb 247
wfB sfB ikghn? GrtkB S'Nk shB skb 249
w/o/ bkbB eh ;'Gk J/e skb 250
w/o/ bkbB eh ;'Gk shB skb 250
w/o/ bkbB eh ;'Gk frnkok wksok skb 251
303
w/o/ bkbB eh ;'Gk shB skb 251
w/o/ bkbB eh ;'Gk efjotk skb 252
gqG ehi? feqgk fBXkB shB skb 253
gqG ehi? feqgk fBXkB dhguzdh skb 254
gqG ehi? feqgk fBXkB o{ge skb 254
okr[ gq G ksh
wzrbkuoB
p'bj[ ;u[ Bkw[ eosko shB skb 257
p/Xhnb/ r'gkb r[';kJh J/e skb 258
r[o r[o eos ;dk ;[y[ Mg skb 259
ifb ikT[ ihtB[ Bkw Mg skb 260
b'rk Gofw B G{bj[ o{ge skb 261
ifg wB okw Bkw[ dkdok skb 263
okr[ i? i ktz s h
wzrbkuoB
o/ wB eT[B rfs shB skb 266
okr[ Gi[ okw[ Gi[ shB skb 267
phs i?j? phs i?j? Mg skb 268
okw[ f;wfo okw[ f;wfo J/e skb 269
o/ wB eT[B rfs j'fJ J/e skb 270
o/ wB eT[B rfs j'fJ shB skb 271
phs i?j? phs i?j? i? skb 272
okw[ f;wfo okw[ f;wfo shtok skb 273
304
305

31 Mukh Raag

Caricato da

Informazioni sul documento

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

31 Mukh Raag

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

okr[ f;oh

okr f;oh shB skb wksok 16

slo k mhlw 3] (311)

okr rT[Vh shB skb wksok 16

slo k mhlw 3] (311)

gauVI kbIr jI] (329)

okr nk;k shB skb wksok 16 do[Zs b?n

okr[ nk;k J/e skb wksoK-12 wZX b?n

okr nk;k efjotk skb

okr nk;k dkdok skb

okr nk;k dkdok skb

okr r{ioh shB skb wksok 16

<> siq nwmu krqw pu r Ku inrBau inrvY r u

okr r{ i oh dkdok skb

dyvgMDwrI mhlw 5] (529-30)

okr fpjkrVk shB skb wksok 16

okr fpjkrVk fsbtkVk skb 16 ftbz f ps b? n

okr[ fpjkrVk skb wksoK-11

<> siqgu r pR s wid]

T[mkB- okw T[gkJhnk okw

w[Zy nzr - ; o/, w g, B[h X, g, X w ro/, BIh ;

w g, g X, w ro/, BIh ; o/ w ro/, BIh ;.

so r iT so rsu pIjIAY kbhU n PIkw ho i e ]

okr[ ;'ofm J/e skb do[Zs b?n

okr[ ;'ofm J/e skb do[Zs b?n

crn kml kw Awsrw pR B pu r K gu x qwsu ]

okr XBk;oh shB skb wksok 16

DnwsrI mhlw 5 Gru 7

DnwsrI mhlw 5 Gru 9 pVqwl

qy r y kvn kvn gu x kih kih gwvw qU swihb gu x I inDwnw]

o[/ - ; ;; rr w^ w ^ gg gg w^Xg[ g w^rw^r r--r w^-w^w^ rr w^ r

o{ O O s/o/ et Be tB r[D efjefj rkOOO tkOOs{ ;kOfjp r[Dh OfB

o[/ ; w^ w ^ g - BhBhBh- ;à;;à oà A/[ ;à-;à;à ;à --Bh;à ràrr

Xk Bk s[wohO wfjwkO pofBB ;kOeT[ O OOsz{O mke[oT{ OuGr tk O Bk O

jY q srI mhlw 5 ] (702)

jY q srI mhlw 5 ] (700)

okr i? s ;oh dkdok skb

<> siqgu r pR s wid ]

okr N'vh shB skb do[s b?n wksok 16

crxwribM d Bjnµ irdXM nwm Dwrxh ]

bY r wVI mhlw 4] (720)

okr p?okVh Mg skb ftbzfps b?n

iqlµ g Gru 2 mhlw 5 ] (723)

iqlµg mhlw 1 Gru 2 (721)

iqlµg mhlw 5 Gru 3 ]

okr fsbzr shB skb wksok 16

<> siqgu r pR s wid]

okr ;{jh shB skb wksok 16

okr ;{jh r[Dtzsh skb o{ge

rwgu iblwvlu mhlw 5 Gru 4 dupdy

Awvhu isK siqgu r U ky ipAwirho gwvhu scI bwxI] bwxI q gwvhu gu r U ky r I

okr okwebh shB skb wksok 16

<> siqgu r pR s wid]

Awvhu isK siqgu r U ky ipAwirho gwvhu scI bwxI] bwxI q gwvhu gu r U ky r I

Gt Gt mY hir jU bsY sM q n kihE pu k wir]

mwlI gau V w mhlw 4]

okr wkbh rT[ V k dkdok skb

sB su K dwqw rwmu hY dU s r nwihn ko i e]

okr wko{ ftbzfps b?n Mg skb

<> siqgu r pR s wid]

okr wko{ skb o{ge

iehu qnu mnu qy r w siB gu x qy r y ] KM n IAY vM \ w drsn qy r y ] drsn qy r y su i x pR B

okr s[ykoh shB skb wksok 16

swjn dy i s ivdy s IAVy swny h Vy dy d I] swir smwly iqn sjxw mu M D nY x Bry d I]