Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
net/publication/276953028
CITATIONS READS
6 78
1 author:
André Menard
University of Chile
48 PUBLICATIONS 57 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Fondecyt regular N° 1140921 “Estudio del sentido, uso y circulación de categorías mágico-carismáticas en los discursos antropológicos y políticos referidos al mundo
mapuche en Chile entre 1880 y el presente” View project
All content following this page was uploaded by André Menard on 20 May 2015.
André Menard*
927
Emergencia de la tercera columna en el texto: «La faz social» / André Menard
928
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
929
Emergencia de la tercera columna en el texto: «La faz social» / André Menard
930
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
931
Emergencia de la tercera columna en el texto: «La faz social» / André Menard
932
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
933
Emergencia de la tercera columna en el texto: «La faz social» / André Menard
934
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
935
Emergencia de la tercera columna en el texto: «La faz social» / André Menard
936
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
937
Emergencia de la tercera columna en el texto: «La faz social» / André Menard
Bibliografía
Alonqueo, Martín 1979. - Instituciones religiosas Manquilef, Manuel 1910/11. - «Comentarios del
del pueblo mapuche. - Santiago de Chile: Nueva pueblo araucano: La Faz social y la Gimnasia
Universidad, PUC. nacional» - en: Anales de la Universidad de Chile,
vol. CXXVIII & CXXXI, Santiago de Chile.
Alonqueo, Martin 1989. - El habla de mi tierra-
Temuco: Ed. Colping. Menard, André 2002. - «Manuel Aburto
Panguilef, de la República Indígena al sionismo
Chiodi, Francesco & Elisa Loncón 1999. - Crear mapuche» - en: sitio web Ñuke Mapu, col.
nuevas palabras: Innovación y expansión de los Mapuforlaget, http://www.soc.uu.se/mapuche.
recursos lexicales del mapuzungun - Temuko:
Instituto de estudios Indígenas, Universidad de Pavez, Jorge 2002. - «Textes mapuches et
La Frontera & Unidad de Cultura y Educación, nationalisme culturel: Ecritures colonisées,
Conadi. cabinet ethnologique et bibliothèque coloniale»-
artículo presentado en las jornadas de estudio
Guevara, Tomás y Manuel Mañkelef 1912. - Politiques, traditions et territoires dans les sociétés
Kiñe mufü trokiñche ñi piel: Historia de familias, colonisées : de l’ethnique au national, Paris, LDC &
siglo XIX - Temuko & Santiago de Chile: Liwen EHESS, 18 y 19 de noviembre 2002.
& CoLibris, 2002.
−−−−−−−−−−−−−−−−−− 2003. - «Mapuche ñi nütram
Lenz, Rodolfo. 1910 - «El arte de la traducción»- chillkatun/Escribir la historia mapuche, estudio
en: Anales de la Universidad de Chile, vol. posliminar de Kiñe mufü trokiñche ñi piel, historias
CXXVIII, Santiago de Chile, pp. 239-256. de familias, siglo XIX» - en : Revista de Historia
Indígena, nº 7, Santiago de Chile, pp. 7-53.
938
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
1. Pu domo itro kom traw ü n 1. Amukelay ta pu domo fill tra- 1. Aunque la mujer no concurre
mew amukelai; amukei ta domo wün mew; amuyem engün, feyen- a todas las reuniones sociales de
kom che ayiukei, ülkantukei, molli- gün ñi duam, kom pu wentru ta los araucanos, presta ella un papel
kei ka dakelkei pu domo yem. ayüwkey, ülkantukey, ngollikey ka mui importante, pues, en muchas
dakelkey ta domo. ocasiones, es la causante de la ale-
gría, del amor, de la embriaguez y
la del canto.
2. Pu ülcha tapalyalwi plat a 2. Pu üllchake domo ta lütrale- 2. La joven mapuche en las reu-
mew lle mai tañi kim ea m tañi key liqen mew, ta ñi kimngeam lle- niones ostenta orgullosa sus joyas,
küme tuun. may ta ñi tuwün kümeke che mew, denotando su alcurnia elevada i
ka lükish kintuwülchekeyngün ta humildemente pone en juego su
ñi domo püñeñkawün engün. arte coquetón i femenil.
3. Amulu futa pura, trawün meu 3. Amuyem ta fütapüra trawün 3. La presencia de una mujer en
re ñi lelin meu dakelkefi pu ke kau- mew re wütrintun mew müten ta una fiesta social araucana es la
chú yem. dakelkefi pu kawchu wentru. motivadora del amor, porque sólo
con su mirada cautiva el corazón
del enamorado araucano.
4. Trawün meu re che müten 4. Tüfachi trawün mew amukey 4. Como a estas reuniones asis-
amukei ka kisu tañi che lloukefi u, re nielu wenüy müten ka amukey ten, casi siempre, las que son ami-
fei meu mai pu ülcha itro lef külen ta nielu reñma, feymew chi pu ngen gas o ligadas por vínculos de fami-
miaukei futake rali e u apolelu ilo trawün kisu ñi pu wenüy müten ta lias, sucede que son ellas las que
meu, korü, etc.; kakelu ulkei pulku, llawkekeyngün ka ta ñi pu reñma, corren de un extremo a otro con
muska, etc.; kakelu lef yekei kan- pu üllchake domo itro lefkiawkeyn- grandes platos de madera llenos de
kan petu ñi katrü enon. gün wülayem mamüll rali mew carne, de caldo, etc.; otras sirven
fütrake rali iyael apoleyelu ilo mew, cántaros de vino i de muday, etc.; i
korü mew, ka fill iyael llemay; ka o t ra s , en fin, conducen enormes
müleyekey wülkelu pulku, muska, asados todavía ch i r r i a n d o en el
ka itro fill pichike metawe mew; ka asador.
m ü l eyelu, lef yekey are kankan
petu ñi katrüngenon.
5. Tufeichi che lloukelu itro 5. Fente ñi ayüwün chi pu llow- 5. Es un placer para los asisten-
chem rume femuechi che mew, ka yelu itro fill kümeke iyael, tüfeychi tes recibir algo de estas hermosas i
küme peumakelfi un kauchú ke dewmael pu kümeke ad mapuche nobles damas araucanas; el mayor
domo yem. domo ñi kuwü mew, küme ad ngü- placer de éstas es la contemplación
neduamkefingün ka rume mañum- atenta i las felicidades que les pro-
kefingün ta ñi poyengen mew ; fey- digan sus cariñosos i agradecidos
m ew, d u a m t u l kefingün pew m a n- compatriotas.
gen ta ñi kümelkaleael ta chi pu
kümeke ad kawchu domo.
6. Amual trawün meu itro küme 6. Amuael trawün mew pu sakiñ 6. Elegante i perfectamente
eluyawi futa sakiñ kauchu yem. kawchu, küme eluwkeyngün ülmen adornadas permanecen en ese her-
wesakelu mew ka aifiñtuwkeyngün moso día festivo las lindas mucha-
küme adngeam kawiñ antü mew. chas araucanas.
939
Tercera columna para los textos «Küme eluyawi» y «Küme elulüklei»/ Manuel Manquilef
7. Itro ñi a e meu itro tuteluyawi 7. Itro tuteluyawi domo ayfiñtu- 7. El único i endémico afeite
tufachi keliwe meu lle may. künulu ñi ange, we kelüwe mew. araucano es una substancia colo-
rante, nuevo colorado, como se le
llama.
8. Kom ñi tampalyawuel re plata 8. Kom ñi tukupeye re fentren 8. Por lo que se refiero a sus
ei fentren lle may. ligen ngey llemay. joyas, todas son de pülata*, muchas
i mui variadas.
9. Chape yem impolyawi tufachi 9. Chapetu ta impolüngekey 9. Las trenzas van envueltas por
ella elu plata elu nütrowe lle may. kiñe küme ad wilüfüchi llangka una larga huincha tapada con cha-
Wechun mew yeniekey füta ke kan- ligen ngütrowe mew llemay. q u i ras de pülat a , denominada
chu kelta nütrowe llemai. Wechuñ mew ye n i e key fütra ke nütrowe, estando los extremos del
küllpiw, kelta ngütrowe llemay. chape unidos por una cadena plate-
ada i que cuelgan monedas del
mismo metal, cadena llamada kelta
nütrowe.
10. Lonko mew yeniei ta tutelu 10. Lonko mew yeniekey ta tute- 10. La cabeza va provista de un
trarilonko ka kiñe tesa pañu itro lu trarilonko, ka kiñe seda pañu, lindo collar de pülata, trarilonko i
küme ad nielu. itro küme ad nielu ; doykülerpukey de un tesa-pañu, pañuelo de seda,
kelü. de color mui vivo, predominando el
rojo.
11. Pilun mew yeniei itro tutelu 11. Pilun mew ye n i e key itro 11. En las orejas lleva los pre-
chawai futañma lle mai. tutelu chaway, fütrañma llemay. ciosos aros, chawai, mui grandes i
de forma bastante caprichosa.
12. Pel mew kai yeniei traripel, 12. Pel mew kay yeniekey ligen 12. El cuello es adornado por un
pu ulmen yeniechi kamisa femgnei. traripel, pu ülmen ñi tukukegelchi collar de pülata, traripel, tan tieso i
kamisa femgney. parado como un corbatín militar.
13. Itrokom meu tañi doi mall- 13. Itro fill doy mallmawün 13. La parte más ricamente
matuel ta piuke mew amui; fei meu küme eluwpeyüm ta pu domo adornada es el pecho ancho i levan-
mülei ta llankatu, sikil, itro tutelu müley ta tukupeye wente rüku; fey tado del mapuche; en él está esa
lle maiy; ka amui ta maimaitu, kel- mew müley ta chi fütra rupa llan- ancha pieza de pülata, llankatu, los
tantue kom ayi e chi we s a ke l u , katu, siküll, itro tutelu llemay ; ka hermosos sikil, pieza que termina
kom tufa e un nünie ei ta ponson müley ta maymaytu, t ra r i l o n g ko en un círculo de pülata; en el pecho
meu ka tufeichi tupü meu lle mai. femngelu ; keltantuwe, künalkülelu también esta el maimtaitu, pareci-
ka pichi rumechi ligenkülelu ; ayü- do al trarilonko; está el keltantúe,
fal wesakelu, kom tüfa ta nünienge- larga i angosta huincha plateada;
key ponson mew ka tüfeychi tüpu todos estos adornos penden de
mew llemay. unas agujas de pülata denomina-
das ponson i tupü.
14. Kuü meu yeniei tufeichi tra- 14. Kuwü mew ye n i e key pu 14. En las manos lleva el trari -
rikuü llankatu meu deuma eel; ka domo tra r i k u w ü , l l a n k atu mew ku, pulsera hecha de chaquiras de
cha ül meu amukei wera yivulku, dewmangegel; ka changüll kuwü pülata, i los dedos, a excepción del
llemai. mew tukungekey kümeke iwülku- pulgar, están provistos de lujosos i
wü llemay. variados anillos, yivulku, adorno de
mano.
15. Namun mew ka mallmatu- 15. Trari namun mew ta mall- 15. En los pies también ostentan
yawi trarinamun meu lle mai; mall- mawkiawkey pu ülmenke domo ; las mapuches sus riquezas llevando
ma yem! mallma yem llemay! trari-namun, pulsera de pülata.
—————————————————
* Se trata de la mapuchización del término «plata» a manos del profesor Manquepi. Vemos así cómo la tercera columna logra incluso desbordar
hacia su margen en castellano.
940
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
1. Tufeiche trawün chi antü meu, 1. Tüfeychi trawün mew kom pu 1. En esos días festivos es cuan-
wentru yem pe elkei ta kawe l l , wentru ta pengelkeyngün ñi pu do el hombre mapuche luce su pla-
chañuntuku, lama ka ñi aye n kümeke kawell, chañuntuku, lama teada cabalgadura, su choapino, su
kuchillu mai. ka ta ñi ayün nüwe wilüfüchi lama i su hermoso cuchillo de
kuchillu. cacha plateada.
2. K awell meu mallmayaw i : 2. K awell mew mallmayaw i : 2. En el caballo se lucen el
u n e l we , w i t ra n - p u rawe , witran- ngünelwe, witrañ-pürawe, witran- freno, la cabezada, las riendas, el
tukue, fosal, fajadol, estipu ka t ukuwe, fosal, fajadol, estipu ka bozal, el bajador, las estriberas i las
sipuela, kom tufachi plata meu sipuela, kom tüfachi pünepeye espuelas; siendo todo fabricado del
dewma ekei lle mai. dewmangekey fente ayüfal ligen tan apetecido metal llamado püla-
mew llemay. ta.
3. Wentru itro doi mallma echi 3. Wentru itro doy mallmange- 3. Casi siempre el indio sube el
kawell purakei trawün mew tañi chi kawell pürakey trawün mew ta caballo más airoso a fin de llamar
adkintual ta domo ka ñi dakel eal ñi adkintual ta domo ka ta ñi dake- la atención de las niñas i conquis-
llemai. lafiel llemay. tar, ofreciendo su animal, a la de
sus simpatías.
941
Anexos: Emergencia de la Tercera Columna
Anexos
Anexo 1
Traducción palabra por palabra de R. Lenz del texto «La crianza del indio», de M.
Manquilef
1. Ñi llegün meu pu che kinfí ta utren, aren, ko, ka ñi wifuuntulen; fei meu lle chun ta kimlayafui
Su nacer en pl. jente conoce lo el frío, calor, agua, y su amarrado estar; eso por ser cómoese no conocería
2. Ñi ümayael tukulel ekei moyo gun meu. Tañi küme liftu eal utruftuku ekei ko meu,
Su llorando después se le deja puesto mama boca en. Su bienlimpiado ser (para) echado puesto es agua en,
ay ü w key ta ñi ñuke ñamlu ko meu; entu ekey ka wüño ñamkey ko meu, f ey meu tra n a
gustándose está su madre perdiéndose agua en; sacado es y otra vez se pierde agua en, eso después botado
3. Tremlu elme ekei kulliñ meu, ufisa meu t a ñi kamañ eael, fei meu kim aw k a n t u ke i .
Creciendo se le va a dejar ganado en, oveja en su guardador ser para eso por sabiendo jugar está.
Mari, epu mari chi kompañ e u aukantuk ei; notulkefi ta ñi kim eael chuchi ñi doi kauchu en.
Diez, dos diez es acaso compañero con él jugando está; porfíalos su saber (para) cual su más listo ser.
5. Ñi takun itro fei müten: kiñe chamall, kiñe makuñ, ka kiñe tra r i l o n ko. Ra iñ tritra k i yaw í
Su ropa to do eso sólo : una fra z a d a , un poncho, y una cabeza amarra . Medio desnudo anda
chum echi utrele ka are epe rume; kisu ikei ta ñi rali meu; umautukei we k u n , ü t a n t u key
có mo siendo frío, y calor sea cualqu ie ra; solo come su plato e n; durmiendo es tá cama le es
6. Kakó meu anchi pi ei ta ñi ayin iya e l , k awella meu ta tripalu. Napor korü ka mallú poñi
Mote junto anchi dicho es su amor comida, cebada de eso saliendo. Nabos, caldo y mallo papas
7. Pichi ke che ñi tremün meu mai tripakei kizú ñi pin ka kom antü, che inaentukelu: ¿Chem kam
Chica siempre jente su crecer en pues sale propio su decir y toda jente sigue sacando: ¿Qué acaso
8. Kuifi kimün, p i a m , mapuche ñi lleufiel ta müñetun epewun meu. Tufa ulá pu che San Ku a n
Antaño saber, dicen, t i e r ra jente su acostumbrar el bañar apenas día en. Esto después pl. jente San Juan
942
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
pi echi pun meu müten ta müñetukei; doi müñetule feichi pun meu doi lif tripakei ñi kalül che
llamado noche en solo bañando está; más si baña esa no che en más limp io s ale su cue rpo je nt e
Anexo 2
«La crianza del indio», de M. Manquilef, con traducción «literal» de R. Lenz, y traduc-
ción «libre» de M. Manquilef.
1. Ñi llegün meu pu che kinfí ta 1. Desde su nacimiento el indio 1 . Desde que el niño viene al
utren, aren, ko, ka ñi wifüntulen; conoce el frío, el calor, el agua i el mundo sabe lo que es frío, calor,
fei meu lle chun ta kimlayafui ñi estar amarrado; pues, ¿cómo no agua, i prisión, pues, ¿cuán doloro -
wifuntulen ñi kupulwe meu, ta ñi habría de conocer el estar amarra- s o no será para él permanecer
küme trarilen meu? do, cuando está tan bien fajado en encerrado en su cuna, envuelto en
su cuna? fajas sin po der mo ver ni ngún
miembro de su cuerpo?*
2. Ñi ngümayael tukulelngekei 2 . Cuando llora se le pone el 2. Al llorar se le pone el pecho
moyó gun meu. Ta ñi küme liftun- pecho en la boca. Pa ra limpiarlo pa ra que sacie su apetito. Pa ra
geal utruftukungekei ko meu, ayiu- bien lo echan al agua i su madre se asearlo se le saca i se le lanza al
kei tañi ñuke ñamlu ta ko meu; divierte cuando (el niño) se pierde estero; es un placer para la madre
entungekei ka oño ñamkei ko meu, en el agua. Se le saca i se le vuelve verlo sumejirse; sacarlo i volverlo a
fei meu tra n a - e l n g e kei kachu meu a sumerjir en el agua; en seguida zambullir para tirarlo en seguida
tañi pañintuael antü meu. se le deja botado en el pasto para sobre el pasto a fin de que aprove-
que se asolee (seque) al sol. che los rayos del sol.
3 . Tremlu elmengekei kullin 3. Cuando crece, lo dejan con el 3 . Si crece se le manda al
meu, ufisa meu ta ñi kamañngeael, g a n a d o, las ove j a s , p a ra que las campo a pastorear el rebaño i aquí
fei meu kim-aukantukey. Mari, epu c ui de. Entonces aprende a jugar. es donde aprende sus juegos. Junto
mari chi kompañ engu aukantukei; Con diez o veinte compañeros está con diez o veinte muchachos de su
notulkefi ta ñi kimngeael chuchi ñi jugando, los porfía para saber cuál edad rivaliza en ser el más experto
doi kauchu ngen. es el más listo. para tal o cual juego.
4. Doi fuchalu we r k ü n g e kei ka 4. Siendo más grande lo usan 4. Al estar más grande entra ia
ta ñi yeumeael cheu ñi werküngen como mensajero, i para que lleve al servicio de emisario i a fin de
meu, katalngekei ta ñi puke namun cualquier mensaje lo agujerean los que siempre ejecute con ra p i d e z
p i dwiñ meu. Mollfüñ fanelkefi ta pies con sanguijuelas. «La sangre sus obliga c i o n e s le sangran las
che, pingekei. hace pesada a la jente», dicen. piernas con sanguijuelas (pirihui -
nes). «La sangre es la pesadez del
individuo» (se dice).
5. Ñi takun itro fei müten: kiñe 5. Su ropa toda es esto sólo: un 5 . En cuanto a indumentaria,
chamall, kiñe makuñ, ka kiñe trari- c h a m a l , un poncho i una faja de siempre la misma: un chamal, una
l o n ko. Rangiñ tritra n g k i yaw í cabeza. Medio desnudo anda; cual- mantita, i un trarilonco. Anda semi-
chumngechi utrele ka arengepe quier frío o calor que haga. Sólo desnudo haga frío o calor; come
rume; kizu ikei t añi rali meu; come en su plat o, duerme afuera : sólo en su plat o, duerme fuera de la
u m a u t u kei we k u n , ü t a n t u kei kiñe como cama tiene un cuero i se tapa ruka, sin tener más cama que un
trelké ka takunukei kiñe makuñ con el poncho. Desnudo se acuesta. pellejo i por frazada su manta. Se
meu. Tritrangkülen tranaukei. tiende completamente desnudo.
6. Kakó engu anchi pingei tañi 6. Su comida favorita son mote 6 . Su alimento favorito es el
ayin iyael, k awella meu ta tripalu. i a n ch i, que salen de la cebada. m o t e i el a n ch i, p roductos de la
N a p o r korü ka mallú poñü pin- Sopa de nabos i un guiso de papas cebada. El caldo de yuyo i la salsa
g eyngün ayin ko r ü . Tufachi iya e l se llaman sus sopas predilectas. de papas son sus apreciados ali-
müna ye i m e kefi piam, pu che; Estas comidas hacen lijera [?] a la mentos. Hai opinión hereditaria de
ñiwá kauchú ta engun, piam. jente, se dice, mui listos [se ponen] que estos comestibles son lijeros i
ellos, se dice. hacen a los indios ájiles i lijeros.
943
Anexos: Emergencia de la Tercera Columna
7 . P i c h i keche ñi tremün meu 7. En el criar a los chicos sale 7. En la crianza india tiene su
mai tripakei kizú ñi pin ka ko m siempre su propio dicho i toda la explicación el tan repetido, p o r
che inaentukelu. ¿chem kam utren, jente lo sigue empleando: «Qué ellos, aforismo araucano: «Qué nos
a n t ü , ng üñün itro che nnge pe [nos hace] el frío, el sol, el hambre importa el frío, el sol, el hambre o
rumé? o cualquier otra cosa!» cualquier cosa que sea».
8. Kuifi kimün, piam, mapuche 8 . Antigua costumbre, d i c e n , 8. Costumbre innata del mapu-
ñi lleufiel ta müñetun epewun meu. que el indio observa [es] el bañarse che es la de bañarse al amanecer.
Tufá ulá pu che San Kuan pingechi al amanecer. Ahora los indios sólo Hoi día ha tomado por norma la de
pun meu müten ta müñetukei; doi se están bañando en la noche lla- hacerlo en la noche del 23 de junio
müñetule feichi pun meu doi lif tri- mada de San Juan; mientras más o sea en San Juan; pues mientra s
p a kei ñi kalül che tufeichi pecao se baña en esa noche, más limpio más veces se lanza al estero más
meu. sale el cuerpo de ese pecado [de lo limpio de culpas o pecados está el
que llaman «pecado»]. cuerpo.
Anexo 3
Coyagtun es razonamiento o discurso hecho en una junta, delante de muchas personas; habiendo
ido Ancatemu con sus súbditos o mocetones a saludar al padre Mallaleubu, el modo natural de dirijirle
la palabra era por un discurso ampuloso i lleno de repeticiones segun el gusto de los araucanos.
Publicó el padre Febres este coyagtun en su Arte de la lengua chilena, en 1765, advirtiendo sobre
la version castellana que le puso al frente (que es la misma con que lo reimprimimos) que era libre, redu-
cida solo a la sustancia, i dejando a un lado las palabras de adorno i las muchas salutaciones que se leen
en el orijinal.
La traduccion del araucano moderno es del R. P. Ortega, del órden franciscano, quien nos la ha
enviado desde Chillan, junto con algunas correcciones manuscritas a la reimpresion de la obra de
Febres hecha en Concepcion en 1864.
Comparando los trabajos de Febres i de Ortega que ponemos a continuacion, se viene en conoci-
miento de las trasformas que ha esperimentado el idioma indíjena chileno.
Hemos representado por un acento la pronunciacion de la ú especial araucana que es semejante
sino igual al de la u francesa.
ANCAT E M U.- Marimari señor A N CAT E M U.- Mai mai paye ANCAT E M U.- Padre Millaleu-
p aye Millale ubú, quiñe tuay u M i l l a l e u b u , quine dugu piayu ga bu Dios te guarde, tengo que decir-
nemul ta tua, señor paye. paye. te una palabra.
M I L L A L E U B U.- Ve i l l e c h i , MILLALEUBU.- Veerque, Anca- M I L L A L E U B U.- Está bie n,
Ancatemu. temu, veerque. Ancatemu.
ANCAT.- Marimari señor paye A N CAT.- Ami deuma pigeimi ANCAT.- Dijeron, Padre, que ya
Millaleubu ga, acuy deuma gañi paye, veimo yapivin ñi pu lonco ñi habiais legado, por lo cual dije a
hue patiru ga, pigeymi tatua. Mari- pu hueche cai pramún cahuellu ta mis caciques i mo cet ones que
mari ca señor paye ga. Ea pra m n pivin mari mari clomomean quiñe montasen a caballo, i que me ayu-
cahuellu, chao egn, pramn cahuel- cúme glam cai eluclomomean paye dasen a saludarte, i a darte un
lu, vochúm egn, ga pivin gañi pichi ya ta pivin, veimo cai vaple the buen co nse jo, i po r es o he mo s
—————————————
* Revista de la Sociedad Arqueolójica de Santiago. Tomo I, 1880", p. 9., en: Documenta Ethnologica et Archæologica Chilensia,
http://csociales.uchile.cl/rehuehome/facultad/publicaciones/Documenta/sociedad/docum.htm
944
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
gañi pu ghúlmen, gañi pichi gañi capaqueiñga paye Millaleubu. dado este paseo por acá.
pu cona ta tua, señor paye Milla-
leubu ga. Marimari clomomean
gañi hue patiru ta tua, quiñe cúme
glam eluclomoan, ga pivin ta tua,
señor paye ga, veimo ga pichi ga
thecapaqueiñ ta tua, marimari ca
Millaleubu.
MILLAL.- Ve i l l ev é , ve m g e l a i MILLAL.- Ve m i , c u m e l c a i m i MILLAL.- Así es, haces bien
cam ta dugu ta tua, Ancatemu ta? A n c atemu : ad mapu ta túva, q u i- Ancatemu, este es el uso de la tier-
Marimari Ancatemu, cúmelcaquei- ñeque mapu mo acule quine patiru, ra . Cuando llega algun padre a
mi ta tua may, vengelai cam adma- tuchi huinca rume gele mari mari alguna tierra de estas, o sea cual-
pu t a tua. A n c at emú? A d u l l e l u elgei, ñi cúmelencai rantuvigún pu q u i e ra español, se le saluda i le
quiñe patiru quiñe mapu meuta, lonco cume piuque cume ñi themu- preguntan po r su salud lo s
quiñe huinca gellevule rume ta tua, m u n c a i , mari mari A n c at e m u . caciques que tienen buen corazon i
marimari señor paye , m a r i m a r i P u rahue mo acun deuma mapu buena crianza.Ya ocho dias ha que
huinca pigequei ta, mi cúmelen ta motatuva, deuma cai pichi duanle- entré en esta tierra , i ya me daba
quimpaquen ta tua, piqueyeu cúme quevun ga, chen mo pepalano ni un poco de cuidado porque no me
piuque gechi che, cúme themgechi pu lonco, macuúpalano rume; habian venido a ver mis caciques
pu ghúlmén, marimari An c at e m ú . huelo duantunien ve m s aya i g ú n ni a darme la mano; pero pensé
Deu ma parahue mogey t añi quimadmapu, c athútun nieavuichi que no dejarían de hacer est o
conpan vachi mapu méu, marimari e g ú n , cahuello pelayavuipe egún sabiendo las costumbres de la tier-
Ancatemú, deuma cay pichi duam- pu hueche muchai muchai pelai ra; que habrían tenido algun otro
l e q u evun ta tua. ¡Cheeemmo chei cahuello mai quiñe cuñival, quine e m b a ra z o, o no habrían hallado
pepapelanu tañi pu ghúlmén? cú muchaimo thauqueigún cai pu caballo los mocetones, pues no es
pa cam mancúulpalanu ta tua? lonco; tuva ga ñi piuni piuquemo, fácil que un pobre halle lueg o
pipellevuy tañi duam em! Marima- vill ta inarume vilu, mari mari c a b a l l o, i que se junten lo s
ri A n c at emu; hue luquemay ta Ancatemu. caciques en un instante. Esto dis-
pichim ta ve m avuy cam tañi pu currí haciendo reparo en todas las
ghúlmén ? quiadmapulay cam vé? cosas.
tua ga pin Ancatemú; gepey may ñi
duam egn tañi cathitueteu ta, pepe-
lai cahuellu ta pu cona may,
muchay cam ta peai cahuellu quiñe
c u ñ i val? Muchai muchai cam
thaulg equei ta pu ghúlmén? pi
gaña pichi gañi cúme piuque ta
t u a , vill inarumequevilu dugu,
marimari ca Ancatemu.
ANCAT.- Mupiqueimi tua, mari- A N CAT.- Mupimi paye , m ú t e- ANCAT.- Dices bien, padre, mis
mari señor paye Millaleubú ga; mu hue cuñi valeigun ñi pu hueche, mocetones están mui pobres, en un
c u ñ i valgei gañi pu cona ta tua, quiñe muchaimo pepipelaigun instante no pueden hallar caballo.
pecahuelluvalquelai quiñé muchai cahuello; inacai ca quiñe dugu A mas de eso, otra cosa me atajó
m é n , señor paye ga. Ina cay ca pichi cathutueno duamtunien chu- un poco, pensé como te habia de
quiñe dugu muley, gañi pichi cathi- muechi quidu casu ta pepaya- venir a ver solo, ni abrazarte mera-
tueteu ta tua, marimari ca Milla- vueyu, rovulpeavueyu múten casu? mente. Por eso determiné dar parte
l e u b u , qui du cam ta pemeav i n veimo cúpaeludugun ñi pu lonco a mis caciques, i juntar mi tierra.
gañi pichi gañi patiru ta tua? re thauvin cai ñi mapu ta túva mari
cam ta rov u l m e avin vé? ga pin. mari paye Millaleubu.
Veimo vei ta pichin ta eluvichi
dugu gañi pu ghúlmen, thaulvichi
gañi mapu, tua ga pin.
MILLAL.- Vei mai, vei mai, MILLAL.- Vemi, ve m i , mupimi MILLAL.- Así es, así es, dices
mupilaimi cam ta tua? Ancatemu. bien.
ANCAT.- Veimo vei ta pieimi ta ANCAT.- Chumuechi piey u m a i A N CAT.- Pues como te digo,
tua, marimari señor paye ga: thaul- p aye elpiuquen ñi mapu thapú- padre, determiné juntar mi tierra
[p. 11] vichi gañi mapu, tañi revul- mún, [p. 11] ñi revulclocalmo mari p a ra [p. 11] que me ayude a abra-
945
Anexos: Emergencia de la Tercera Columna
c l o ateu gañi hue aculu patiru mai mari el clocalmo lloncloealmo cai zar regalar, i recibir al padre
ta, gañi camaricucloateu cai ta tua, vichi hue acuelchi pat i r u , ve i m o recien llegado. Por eso he tardado
gañi pichi gañi mancúulcloat e u , ven tenman lucutun mo ta tuva. un poco a hacerte esta cortesía.
pin ga tua mai; veimo ta pichin ta
pichinman em gami lucutupayaviel
ta tua, marimari señor paye Milla-
leubu.
MILLAL.- Vemgellelu ta dugu ta MILLAL.- Vemi, cúmeleaqueimi MILLAL.- Así es, haces bien,
tua, marimari Ancatemú, cúmelca- A n c at e m u , inche legh mañumey u Ancatemu. Yo cierto te estimo que
quelaimi cam, Ancatemú ta? inche ñi thapúmúelmo venten pu lonco me hayas juntado tantos caciques i
mai ta pichin ta, aldú manumeimi, thúyulen, ñi pepayeelmo cai venten quedo contento de que me haya n
tañi, thaulviel mo venten pu ghúl- pu huechi ñi pu votum, inche mai venido a ver tantos mocetones, que
mén, mañumvin cai gañi pepaeteu votum thequieimun, eimun cai cha- son mis hijos, pues yo os tengo por
mo venten pu cona, ñi vochúm mai thoquien vemuen cúme thaumañu- hijos i vo s o s t ros me teneis por
ta t ua; marimari A n c at e m ú mauaiñ. padre, que así nos correspondere-
vochum yeulaiñ cam, Ancatemú ta, mos bien.
t h avtu cai chaoyemolan cam ve ?
Vemgelu mai ta cume nieuaiñ ta
tua, marimari ca Ancatemú.
ANCAT.- Marimari señor paye A N CAT.- Quiñe dugu piauyu A N CAT.- Una cosa t e he de
Millaleubú, quiñe dugu ga piavin ga, hue patiru vemuelo. decir, como a padre nuevo.
gañi hue patiru ga, piquen ta tua,
señor paye.
MILLAL.- Vecacha, Ancatemú. MILLAL.-Ya pecachi. MILLAL.- Vaya, en hora buena.
ANCAT.- Marimari señor paye A N CAT.- Quiñe cúme glam ta ANCAT.- Un buen consejo te he
g a , quiñe cume glam ga eluav i n eluayu ga paye, tami epu pilun mo de dar, padre. Aplica bien tus dos
gañi patiru ga, piquen ta tua, allcú- ta cume alcútuaimi acuquelaimi oidos. No has entrado ya en nues-
tulepe tami epu pilun mai, marima- deuma inchiñ taiñ tenapu mo cam, tra tierra? no vienes ya a naturali-
ri Millaleubu ga: deuma cam ta deuma mapupalayaimi? deuma zarte? no vienes ya a cuidarnos?
co nplaimi gaiñ mapu méu ta? quintuniemapalaiñ? vo t u m t h o q u i- Nos has de mira r, p u e s , como a
deuma cam ta mapupalayaimi ta moain mai inchiñ t a chao t ho- h i j o s , i nos otros te mira r e m o s
tua? deuma cam ta quintuniemopa- quiaeimi cai, epumple como padre. Portandonos bien de
laiñ ve? Marimari señor paye ga; cúmelcauliiñ vill cúmeai, c ú m e i una i otra parte, será bueno, pues,
vocum yemoaiñ ga tua mai, inchiñ epumple ñi cumelcan, piquei ta es cosa mui buena el hacerse bien
cai thout u chao vemgelu tho- dugu, ta cúun lequelmi tamicún ta mútuamente, dice el proverbio. No
quiuuoiñ ta tua, señor paye: epuñ- paye; cuthandumiaimi ñi pu cuñi- tengas cerrada tu mano, padre. Te
ple mai ta cume thoquiuulin val pepaelmo quiñeque cuñiva l , has de compadecer de los pobres.
cumeai; epuñple mai ta cumeleaun quiñequecam, cam quiñeque lonco No salga desconsolado cuando te
cume ta, piquei ta dugu ta tua, abqueduam thipaquelepe; cuthan- venga a ver algun misera b l e , o
marimari ca señor paye: rucúmle- duanielmi quiñe cuñival mañum- alguna vieja o algun cacique. S i
quilepe tami cum paye , marimari thipaya i , inchiñ cai thuyuaiñ, taiñ tienes lástima de un pobre, saldrá
señor paye ga. Vurenie cuñivalav i- patiru múlehue cumelcai ta piaiñ agradecido, i nosotros tambien nos
mi mai ta; auqueduam thipaquile- cai; vemuelo mapu mo ghutungeai- alegraremos, i diremos que nuestro
pe pe palmu ta quiñe cuñiva l mi, ñi meli vuthan mapu ruthaniai- padre se porta mui bien. De esta
pepalmu ta quiñe cuje mai, g h ú l- mi cai. suerte serás mentado en la tierra, i
men marimari ca señor paye : tendrás en un puño sus cuatro pro-
v u r e n i evilmi quiñe cuñiva l , v i n c i a s . Ita quidem se res habet,
mañum thipayai ta tua, ina cai vill Patres conscripti.
inchiñ thepeaiñ, señor paye ga,
aldu cumelcaquei gaiñ patiru ga,
piaiñ ta tua: vemgelu mai ta ghui-
t u g e ay mi mapi méu. M a r i m a r i
señor paye ga; vemgelu may ta
pichin ta g uthenie avimi meli
nutham mapu ta tua, marimari ca
señor paye Millaleubú. Ve m g ey ga
dugu ta tua, marimari chao egn.
946
Anales de Desclasificación / Vol. 1: La derrota del área cultural n° 2 / 2006
MILLAL.- Chem mo cam ta MILLAL.- Chem mo ta cúme- MILLAL.- ¿Por qué no habia de
cumelcalayavuin pu cuñival? Mari- lealayavun pu cuñival A n c at e m u ? hacer bien a los pobres, A n c at e-
mari A n c atemu ta: chemchi dugu chem mo ta compan mapu mo? mu? Por que motivo entré en la
mo cam ta conpan mapu meu ? ñi eúmelcayol cuthanduamical cai pu t i e r ra? No fué acaso para hacer
cumelcanoaviel cam ta pu cuñival? c u ñ i val ge pelai? veimo mai ta bien i tener lástima de los pobres?
Veimo mai ta conpan mapu meu cupan ga mapu mo, veimo cai Por eso, pues, entré en la tierra i
marimari Ancatemu. Veimo mai ta carcu lauquen ta cúpan, vao mai ta vine de la otra banda del mar, pues
cúpan carcu lauquen, vachi mapu lleghúlan ta inche, veimo venten ta yo no nací aquí; por eso he pasado
m ay t a lleg hnolu inche t a t ua, cúdan ta rupan, t h a n a c ú n o n ñ i tantos trabajos, dejé a mi padre, a
Ancatemu, ta; veimo mai ta rupan chao em, thanacúscan ñi nuque mi madre, a mis hermanas, i mis
ven ten cudau, veimo mai thanacu- em, ñi lamuenyen, muni ñi pupiñi hermanos, i dejé tantos parientes,
novin ñi chao em? [p. 12] thanacu- t h a n a c ú n a nventen ñi mollvuin, [p. mi ciudad i mi casa, [ p. 12] solo
novin ñi ñuque yem! ñi pu lamgen 12] ni cara ni ruca cai ñi cupai- porque quiero ayudar i hacer bien
em! ñi venten pu peñi em! ñi ven- neael mo múten, ñi cumecael mó a los pobres, i esto digo que haré.
ten mollvuñ, ñi cume cara, ñi cume cai pu cuñival, túva cai neman pin Pe ro una cosa has de advertir,
ruca thanacunovin mai marimari ga Ancatemu. Ancatemu (sí es, oh hermanos); ya
A n c ate mu; incamevichi mapu, Huelu quiñe dugu inarumeaimí tienes sabido, como he venido a
cumelcamevichi pu cuñival, re tañi ga A n c at e m u , vemi peñi eg ún, estar en esta tierra, es a saber, solo
pin meu: veimo ta pichin ta vure deuma quimnieimi chumlepanga he venido a estar de súbdito, no de
nicavin pu cuñival? piquen ta tua, mapu mo ta túva , re pichi pat i r u superior de esta mision. Por esto
marimari Ancatemu. múlepan apo patiru mulepalan ga no me habeis de decir mezquino; si
Huelu quiñe dugu cai inaru- mision mo ta túva, veimo rúcú ta yo manejase esta casa o hacien-
meaimi ta tua, Ancatemu, ( ve n g e i p i l aya e n , inche thoquili túva c h i d i l l a , v i e rais mi buen cora z o n , i
ta dugu ta tua, peñi egn): A n c at e- ruca, pichi cullincan ta túva, p e a- que tales manos tengo. O t ra cosa
mu, deuma quimnieimi ñi chumle- vuimúnñi cúme piuque, g e t h e m quiero meter en el corazon de mis
pan inche vachi mapu meu; inche cúmeque cún nien ta inche. caciques, Ancatemu: que vo s o t ro s
mai tare pichi patiru lepan va c h i Ca quiñe dugu cupat u c u m los grandes vendreis a oir misa, i a
c o nventu meu, marimari A nc at e- inche ñí pu lonco ñi piuque mo l l eva r, como de cocabi, b u e n o s
mu: inche loncolepalan. Apo pat i- A n c atemu: eimun tamún vutagún c o n s e j o s , esto es, cosas de Dios;
rulepalan ta tua, vei mo ta rúcú allcúmisapayaimún, roquin vemue- mas vuestros chiquillos vendrán a
patiru pimolayan, marimari A n c a- lo cai yepayai mun cúmeque glam, r e z a r, no me los mezquineis. S e
temu: inchi mai ta gúnevuli vachi Dios ñi dugu mai tamun pu piñeñ han de criar solo como bestias sin
ruca, vachi pichique cullin ga, pea- huelu recapayaigun rucúmuamo- conocer a Dios?Yo os los enseñaré,
vuimn ñi cume piuque gen, ñ i queli ga ta túva re cahuello vemue- te digo, Ancatemu.
chumgen gañi cuu ta tua A n c at e- lo t he mqueaig un cam
mu. Ancatemu ca quiñe dugu tucu- quemdiosnolu? inche quimúle-
l e l avin gañi piuque meu gañi pu luaeimun, pieyu Ancatemu.
ghulmen ga, piquen ta tua: eimn
tamn themgen, allcu misapayaimn,
A n c at e m u , roquin ye p aya i m n
cumeque glam, Dios ñi dugu mai:
tamn pu piñeñ huelu rezapaya i ,
rucuñ mamoquili ta tua; marimari
Ancatemu, re hueque cam vemgeai
gamn pu piñeñ? quim Dios noalu
cam themaign vé? inche quimule-
luain, pipelleyu ta tua, marimari ca
Ancatemu.
ANCAT.- Vemai veichi dugu ga, ANCAT.- Vempraichí paye tami ANCAT.- Así se hará, padre, lo
pien señor paye; re tami cortesia- piel; inche cortesiapapeyu múlen, que me dices; yo solo he ve n i d o
vin contupapeyu señor paye , ve n- vemuen cai doi ta pilayayu. para saludarte, i así no tengo mas
ten tuquellayu ta tua, marimari ca que decirte.
señor paye Millaleubú.
MILLAL.- Veillechi, Ancatemu. MILLAL.- Veerque Ancatemu. MILLAL.- Está bien. Ancatemu.
ANCAT.- Marimari, señor paye. ANCAT.- Peuquellayu paye. ANCAT.- A Dios, padre.
MILLAL.- Marimari Ancatemu. MILLAL.- Pe u q u e l l ayu mai MILLAL.- A Dios, Ancatemu
Ancatemu.
947