1.

1 Integral Fungsi Trigonometri

Beberapa identitas terigonometri yang perlu diketahui :
1
1. Sin2 x + cos2 x = 1 12. Sin mx cos nx =2 (sin (m+n)x + sin (m-
n)x)
1
2. Sin2 x = 1- cos2 x 13. Cos mx cos nx =2 (cos (m+n)x + cos
(m-n)x)
3. Cos2 x = 1-sin2 x 14. Csc2 x = 1 + cot2 x
1
4. Sin 2x = 2 (1-cos 2x) 15. Csc2 x = 1 + cot2 x
1 𝑥
5. Cos2 x = (1+cos 2x) 16. Cos x = 2 cos2 ( ) - 1
2 2
𝑥 𝑥
6. Sin 2x = 2 sin x cos x 17. Sin x = 2 sin (2) cos (2)
7. Sin (x+y) = sin x cos y + cos x sin y 18. Cos 2x = 1-2 sin2 x
8. Sin (x-y) = sin x cos y – cos x sin y 19. Sin 3x = 3 sin x – 4 sin3 x
9. Cos (x+y) = cos x cos y – sin x sin y 20. Cos 3x = 4 cos3 x - 3 cos x
10. Cos (x-y) = cos x cos y + sin x sin y
1
11. Sin mx sin nx = 2 (cos (m+n)x – cos (m-n)x)

1.2 Integrasi Perpangkatan pada Fungsi Trigonometri

Integral dalam bentuk ∫ 𝑠𝑖𝑛𝑚 𝑥 𝑐𝑜𝑠 𝑛 𝑥 𝑑𝑥 , dengan m,n anggota bilangan bulat non negatif
diselesaikan dalam beberapa cara tergantung pada nilai m dan n. Jika m=0 diperoleh
∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛 𝑥 𝑑𝑥 dan jika n=0 diperoleh ∫ 𝑠𝑖𝑛𝑚 𝑥 𝑑𝑥 diselesaikan dengan mereduksi sedemikian
sehingga

∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛 𝑥 𝑑𝑥 = ∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛−1 𝑥 cos 𝑥 𝑑𝑥

Misal u= cosn-1 = cosn-1 x dan dv = cos x dx
U= = cosn-1 x ↔ du = -(n-1)sin x cosn-2 x dx
Dv = cos x dx ↔ v= sin x

∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛 𝑥 𝑑𝑥 = ∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛−1 𝑥 cos 𝑥 𝑑𝑥 = ∫ 𝑢𝑑𝑣

= u.v - ∫ 𝑣 𝑑𝑢
= cosn-1 x sin x + (n-1) ∫ 𝑠𝑖𝑛2 𝑥𝑐𝑜𝑠 𝑛−2 𝑥 𝑑𝑥
= cosn-1 x sin x + (n-1) ∫ 1 − 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥)𝑐𝑜𝑠 𝑛−2 𝑥 𝑑𝑥

= cosn-1 x sin x + (n-1) ∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛−2 𝑥 𝑑𝑥 −(𝑛 − 1) ∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛 𝑥 𝑑𝑥

n∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑐𝑜𝑠 𝑛−1 x sin x + (n-1) ∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛−2 xdx
 1 𝑛−1
∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛 x dx = 𝑛 𝑐𝑜𝑠 𝑛−1 x sin x + 𝑛 ∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑛−2x dx
………………………………………………………………………………..(*)
1 𝑛−1
∫ 𝑠𝑖𝑛𝑚 x dx = 𝑛 𝑠𝑖𝑛𝑛−1 x cos x + 𝑛 ∫ 𝑠𝑖𝑛𝑛−2 x dx
………………………………………………………………………………(**)
𝑡𝑎𝑛𝑛−1 𝑥
∫ 𝑡𝑎𝑛𝑛 x dx = 𝑛−1 - ∫ 𝑡𝑎𝑛𝑛−2 x dx
……………………………………………………………………………………….………(***)
𝑠𝑒𝑐 𝑛−2 𝑥 tan 𝑥 𝑛−2
∫ 𝑠𝑒𝑐 𝑚 x dx = 𝑛−1
+ 𝑛−1 ∫ 𝑠𝑒𝑐 𝑛−2 x dx
………………………………………………………………………………(****)
−𝑐𝑜𝑠 𝑥 𝑐𝑠𝑐 𝑛−1 𝑥 𝑛−2
∫ 𝑐𝑠𝑐 𝑛 𝑥𝑑𝑥 = 𝑛−1
+ 𝑛−1 ∫ 𝑐𝑠𝑐 𝑛−2 x
dx…………………………………………………..………………………..(*****)
Contoh :
1 2−1
a. ∫ 𝑐𝑜𝑠 2 x dx = 2 𝑐𝑜𝑠 2−1 x sin x + ∫ 𝑐𝑜𝑠 2−2 dx
2
1 1
= 2 x + 2 cos x sin x + C
1 1
= 2 x + 4 sin 2x + C
1 4−1
b. ∫ 𝑠𝑖𝑛4 x dx = − 2 𝑠𝑖𝑛3 x cos x + ∫ 𝑠𝑖𝑛2 dx
4
1 3 1 1
= − 2 𝑠𝑖𝑛3 x cos x + 4 (2 𝑥 − sin 𝑥 cos 𝑥 ) + C
4
3 1 3
= 8 x - 2 𝑠𝑖𝑛3 x cos x - 16 sin 2x + C

𝑡𝑎𝑛5−1
c. ∫ 𝑡𝑎𝑛5 𝑥 𝑑𝑥 = - ∫ 𝑡𝑎𝑛5−2 x dx
5−1
𝑡𝑎𝑛4 𝑥 𝑡𝑎𝑛2 𝑥
= -( ∫ tan 𝑥 𝑑𝑥)
4 2

𝑡𝑎𝑛4 𝑥 𝑡𝑎𝑛2 𝑥
∫ 𝑡𝑎𝑛 5 𝑥 𝑑𝑥 = 4
- 2
– 1n|cos 𝑥| + C

𝑐𝑜𝑡 5−1 𝑥
d. ∫ 𝑐𝑜𝑡 5 x dx = − − ∫ 𝑐𝑜𝑡 5−2 x dx
5−1

𝑐𝑜𝑡 4 𝑥
=− − ∫ 𝑐𝑜𝑡 3 x dx
4

𝑐𝑜𝑡 4 𝑥 𝑐𝑜𝑡 2 𝑥
=− −( − ∫ 𝑐𝑜𝑡 𝑥 𝑑𝑥)
4 2

𝑐𝑜𝑡 4 𝑥 𝑐𝑜𝑡 2 𝑥
=− + + 1n |sin 𝑥 + 𝐶|
4 2
 − cos x csc4−1 x 4−2
e. ∫ 𝑐𝑠𝑐 4 x dx = + 4−1 ∫ 𝑐𝑠𝑐 4−2 x dx
4−1
− cos x csc3 x 2
= + 3 ∫ 𝑐𝑠𝑐 2 x dx
3
− cos x csc3 x 2
= - cot x + C
3 3
− cot x (𝑐𝑜𝑡 2 x+1) 2
= - 3 cot x + C
3
1
= 3 𝑐𝑜𝑡 3 x – cot x + C

Menyelesaikan integral bentuk ∫ 𝑠𝑖𝑛𝑚 𝑥 𝑐𝑜𝑠 𝑛 𝑥 𝑑𝑥, dengan m dan n bilangan bulat non negatif
m ≠ 0 dan n ≠ 0. Untuk menyelesaikan integral yang berbentuk seperti ini, ada beberapa hal
yang harus diperhatikan yakni :
1. Jika n ganjil, maka kita misalkan cos x = u
2. Jika m ganjil, maka kita misalkan sin x = u
3. Jika n dan m keduanya bilangan genap maka bentuk
∫ 𝑠𝑖𝑛𝑚 𝑥 𝑐𝑜𝑠 𝑛 𝑥 𝑑𝑥 kita ubah menjadi ∫ 𝑠𝑖𝑛𝑘 𝑥 𝑑𝑥 atau
∫ 𝑐𝑜𝑠 𝑘 𝑥 𝑑𝑥 dengan memperhatikan bahwa sin2 x + cos2 x = 1
4. Jika n dan m keduanya bilangan ganjil, maka kita misalkan sin x = u atau cos x = u
Contoh :
a. Selesaikan ∫ 𝑠𝑖𝑛5 𝑥𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 𝑑𝑥
Penyelesaian
Perhatikan bahwa n=5 ganjil dan m=2 genap. Karenanya kita misalkan u=cos x, maka du = -
sin x. Dengan demikian kita peroleh :
∫ 𝑠𝑖𝑛5 𝑥𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 𝑑𝑥 = ∫ 𝑠𝑖𝑛4 𝑥𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 sin 𝑥 𝑑𝑥
= ∫(1 − 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥)2 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 sin 𝑥 𝑑𝑥
= ∫(1 − 𝑢)2 𝑢2 (−𝑑𝑢)
= ∫ −𝑢6 + 2𝑢4 − 1) 𝑑𝑢
1 2
= − 7 𝑢 7 + 5 𝑛5 − 𝑢 + C
1 2
= − 7 𝑐𝑜𝑠 7 + 5 𝑐𝑜𝑠 5 − cos 𝑥 + C
b. Selesaikanlah ∫ 𝑠𝑖𝑛2 𝑥𝑐𝑜𝑠 3 𝑥𝑑𝑥
Penyelesaian
Misalkan u= sin x → du = cos x dx. Kita peroleh
∫ 𝑠𝑖𝑛2 𝑥𝑐𝑜𝑠 3 𝑥𝑑𝑥 = ∫ 𝑠𝑖𝑛2 𝑥𝑐𝑜𝑠 2 𝑐𝑜𝑠𝑥 𝑥𝑑𝑥
= ∫ 𝑠𝑖𝑛2 𝑥(1 − 𝑠𝑖𝑛2 𝑥) cos 𝑥 𝑑𝑥
= ∫ 𝑢2 (1 − 𝑢2 )𝑑𝑢
= ∫ 𝑢2 − 𝑢4 𝑑𝑢
1 1
= 3 𝑢3 − 𝑢5 + 𝐶
5
 1 1
= 3 𝑠𝑖𝑛3 − 𝑠𝑖𝑛5 + 𝐶
5

1.3 Substitusi Menggunakan Fungsi Trigonometri

Integral yang diekspresikan dalam bentuk √𝑎2 − 𝑥 2 , √𝑥 2 + 𝑎2 , dan √𝑥 2 − 𝑎2 , a > 0

diselesaikan dengan substitusi pendekatan yang melibatkan fungsi trigonometri. Ide untuk
memilih sebuah substitusi adalah

(i) Bentuk ∫ √𝑎2 − 𝑥 2 𝑑𝑥

𝜋 𝜋
Misalkan x = a sin 𝜗, − 2 ≤ 2 . Jika x = a sin 𝜗 disubstitusikan ke √𝑎2 − 𝑥 2 𝑑𝑥
diperoleh √𝑎2 − 𝑥 2 𝑑𝑥 = √𝑎2 − 𝑎2 𝑠𝑖𝑛2 𝜃
= √𝑎2 − (1 − 𝑠𝑖𝑛2 𝜃)
𝜋 𝜋
= a cos 𝜗 (karena jika − 2 ≤ maka cos ≥ 0
2
𝑥 𝑥
X = a sin 𝜗 → 𝜗 = arc sin 𝑎 atau 𝜗 = 𝑠𝑖𝑛−1 𝑎
X = a sin 𝜗 → dx = a cos 𝜗 d 𝜗. Sehingga
∫ √𝑎2 − 𝑥 2 𝑑𝑥 dx = ∫ 𝑎2 𝑐𝑜𝑠 2 𝜃 𝑑𝜃
1 2−1
= 𝑎2 (2 𝑐𝑜𝑠 2−1 𝑥 sin 𝑥 + ∫ 𝑐𝑜𝑠 2−2 𝑥 𝑑𝑥)
2
1 1
= 2 𝑎2 𝑥 + 𝑎2 cos 𝑥 sin 𝑥 + 𝐶
2
1 1
= 2 𝑎2 𝑥 + 𝑎2 sin 2𝑥 + 𝐶
4
Contoh :
𝑑𝑥
Selesaikan ∫
𝑥 2 √4−𝑥 2
Penyelesaian
𝜋 𝜋
Misalkan x = 2 sin 𝜃, − 2 ≤ sehinga dx = 2 cos 𝜃 d 𝜃
2
𝑑𝑥 2 𝑐𝑜𝑠 𝜃 𝑑𝜃
∫ 𝑥 2√4−𝑥 2 = (2𝑠𝑖𝑛𝜃)2√4−4𝑠𝑖𝑛2 𝜃
2 𝑐𝑜𝑠 𝜃 𝑑𝜃
=∫
(2𝑠𝑖𝑛𝜃)2 2𝑐𝑜𝑠 𝜃
1 𝑑𝜃
= ∫ 2
4 𝑠𝑖𝑛 𝜃
1
= ∫ 𝑐𝑠𝑐 2 𝜃𝑑𝜃
4
1
= 𝑐𝑜𝑡𝜃 + 𝐶
4
(ii) Bentuk ∫ √𝑥 2 + 𝑎2
𝑥
Misalkan x = a tan𝜃 maka dx = a 𝑠𝑒𝑐 2 𝑑𝜃 dan d 𝜃 = arc tan 𝑎
∫ √𝑥 2 + 𝑎2 = ∫ √𝑎2 𝑡𝑎𝑛2 𝜃 + 𝑎2 (𝑎𝑠𝑒𝑐 2 𝜃𝑑𝜃)
= ∫(𝑎 𝑠𝑒𝑐 𝜃)(𝑎 𝑠𝑒𝑐 2 𝜃𝑑𝜃)
= 𝑎2 ∫ 𝑠𝑒𝑐 3 𝜃𝑑𝜃
 𝑠𝑒𝑐 3−2 𝜃𝑡𝑎𝑛𝜃 1
= 𝑎2 ( ) + 2 ∫ 𝑠𝑒𝑐 3−2 𝜃𝑑𝜃
3−1

𝑠𝑒𝑐 3−2 𝜃𝑡𝑎𝑛𝜃 1

= 𝑎2 ( ) + 2 ∫ 𝑠𝑒𝑐 𝜃𝑑𝜃
2

𝑠𝑒𝑐 3−2 𝜃𝑡𝑎𝑛𝜃 1

= 𝑎2 ( )+ 2 𝑎2 𝐼𝑛|𝑠𝑒𝑐𝜃 + 𝑡𝑎𝑛𝜃| + 𝐶
2
𝑥
Sekarang kita tentukan sec 𝜃 dengan berpatokan pada x = a tan𝜃 atau tan 𝜃 =
𝑎

∫ √𝑥 2 +𝑎2 𝑥
Sec 𝜃 = , tan 𝜃=
𝑎 𝑎

Dengan demikian kita peroleh :

1 √𝑥 2 +𝑎2 𝑥 1 √𝑥 2 +𝑎2 𝑥
∫ √𝑥 2 + 𝑎2 = 2 𝑎2 . + 𝑎2 In| + | + C1
𝑎 𝑎 2 𝑎 𝑎

1 1 1
= 2x √𝑥 2 + 𝑎2 + 𝑎2 In |√𝑥 2 + 𝑎2 + 𝑥| − 𝑎2 𝐼𝑛 |𝑎| + C1
2 2
1
= 2 (x√𝑥 2 + 𝑎2 + 𝑎2 In |√𝑥 2 + 𝑎2 + 𝑥|) + C1

Contoh :
𝑑𝑥
Tentukanlah ∫
√𝑥 2 +9

Penyelesaian
Missal x = 3 tan 𝜃 → dx = 3𝑠𝑒𝑐 2 𝜃 𝑑𝜃
𝑑𝑥 3𝑠𝑒𝑐 2 𝜃 𝑑𝜃
∫ √𝑥 2+9 = ∫ √32𝑡𝑎𝑛2𝜃+32

= ∫ 𝑠𝑒𝑐𝜃 𝑑𝜃
= In |𝑠𝑒𝑐𝜃 + 𝑡𝑎𝑛𝜃| + C1
√𝑥 2 +32 𝑥
= In | + | + C1
3 3

1
= In |√𝑥 2 + 32 + 𝑥| + In + C1
3

= In |√𝑥 2 + 9 + 𝑥|+ C1
 (iii) Bentuk √𝑥 2 − 𝑎2
𝜋 3𝜋
Misalkan x = a sec 𝜃, 0≤ 𝜃 ≤ atau 𝜋 ≤ 𝜃 <
2 2

Jika x = a sec 𝜃 disubstitusikan ke √𝑥 2 − 𝑎2 diperoleh

√𝑥 2 − 𝑎2 = √𝑎2 𝑠𝑠𝑒𝑐 2 𝜃 − 𝑎2

= √𝑎2 𝑠𝑒𝑐 2 𝜃 − 1
𝜋 3𝜋
= a tan 𝜃 (karena , 0≤ 𝜃 ≤ atau 𝜋 ≤ 𝜃 < maka tan 𝜃 = 0
2 2

x = a sec 𝜃 → dx = sec 𝜃 tan 𝜃 d 𝜃

∫ √𝑥2 − 𝑎2 𝑑𝑥 = ∫ 𝑎2 𝑠𝑒𝑐 𝜃𝑡𝑎𝑛2 𝜃 𝑑𝜃

= ∫ 𝑎2 𝑠𝑒𝑐 𝜃(𝑠𝑒𝑐 2 𝜃 − 1) 𝑑𝜃

= ∫ 𝑎2 𝑠𝑒𝑐 3 𝜃 𝑑𝜃 − ∫ 𝑎2 𝑠𝑒𝑐 𝜃 𝑑𝜃
1 1
= 𝑠𝑒𝑐 𝜃𝑡𝑎𝑛𝜃 + 𝐼𝑛 |𝑠𝑒𝑐𝜃 + 𝑡𝑎𝑛𝜃| – ln |𝑠𝑒𝑐𝜃 + 𝑡𝑎𝑛𝜃| + C
2 2
1 1
= 𝑎2 (sec𝜃 tan𝜃 - In |𝑠𝑒𝑐𝜃 + 𝑡𝑎𝑛𝜃|) + C
2 2

1 𝑥√𝑥2 −𝑎2 𝑥+√𝑥2 −𝑎2

= 𝑎2 ( ) – In | | +C
2 𝑎2 𝑎

1
= 2 (x√𝑥 2 − 𝑎2 + 𝑎2 In |√𝑥 2 − 𝑎2 + 𝑥|) + C

Contoh :

√𝑥 2 −25 𝑑𝑥
Tentukanlah ∫ 𝑥

Penyelesaian
𝜋 3𝜋
Misalkan x = 5 sec 𝜃, 0≤ 𝜃 ≤ atau 𝜋 ≤ 𝜃 <
2 2

x = 5 sec 𝜃 tan 𝜃 d 𝜃
√𝑥 2 −25 𝑑𝑥 √25𝑠𝑒𝑐 2 𝜃−25
∫ 𝑥
=∫
5 𝑠𝑒𝑐𝜃
(5sec 𝜃 tan 𝜃) d 𝜃

= ∫ 5𝑡𝑎𝑛2 𝜃 𝑑𝜃
= 5 ∫(𝑠𝑒𝑐 2 𝜃 − 1) d 𝜃
= 5 tan 𝜃-5 𝜃 + C
𝑥
= √𝑥 2 − 25 – arc sec |5| + C