Govoriti u ime potčinjene žene: poređenje narativnih

strategija u postkolonijalnoj književnosti Rigoberte Menču,

Toni Morison i Mahasvete Devi

Slušaj, devojčice, ne možeš odbaciti Reč. Data ti je da bi govorila. Ne možeš

odbaciti Reč. (Voljena, Toni Morison)

Pitanje postavljeno već u naslovu složenog članka Gajatri Spivak

(Gayatri Spivak) "Može li potčinjena osoba govoriti?" (1988) izazvalo
je ljutitu reakciju mnogih postkolo-nijalnih feminističkih čitateljki zbog
toga što se činilo da ono iskazuje elitistički i nadme-ni stav prema
potčinjenoj ženi.1 Pitanje je bilo naročito provokativno u trenutku kada
su postkolonijalne spisateljice, a posebno one u dijaspori
(pretpostavljajući potčinjenost naspram zapadnog drugog), zahtevale
svoj udeo u postkolonijalnoj književnoj proiz-vodnji i kada su
domorodački politički pokreti dobijali na zamahu u međunarodnim raz-
merama. Naravno, značenje reči "govoriti" nije očigledno, što članak
G. Spivak i poka-zuje, već je ono ugrađeno u skrivene kolonijalne i
patrijarhalne kastinske sisteme koji, kao što Spivak piše, uglavnom
deistorizuju "drugo", dvostruko ućutkanu potčinjenu že-nu: "Ne
postavlja se ni pitanje ženskog udela u pobuni ni osnovnih pravila
polne pode-le rada, jer i za jedno i za drugo postoji 'dokaz'. Zapravo,
reč je o tome da − i kao objekt kolonijalne istoriografije i kao subjekt
pobune − ideološko konstruisanje roda

1 Pitanje Gajatri Spivak proizašlo je iz njene analize i kritike svesti potčinjene

osobe, shvaćene onako kako ju je definisala grupa Studije potčinjenosti (Subaltern Studies). Ne želim
ovde da se upuštam u do sada već okončanu i iscrpljenu debatu. Reprezentativan odgovor na retoričko
pitanje Gajatri Spivak može se naći u članku "Problems in Current Theories of Colonial Discourse"
(Oxford Literary Review 9; 1987) u kom Benita Peri (Benita Parry) uka-zuje na tradicionalne forme
muzike, pesama i priča kao na manifestacije glasa potčinjene žene i moguće oblike njenog delovanja
izvan pisane istorije.
CEEOL copyright 2018

održava mušku dominaciju. Ako u kontekstu kolonijalne proizvodnje potčinjena osoba

nema istoriju i ne može govoriti, onda je potčinjena žena još dublje u senci" (287).
Pa ipak, u kontekstu postkolonijalne književne proizvodnje, a naročito od
80-ih na-dalje, potč injena žena, kakva god bila ograničenja i značaj njenog
"govora", sve više je govorila u svoje ime, a istovremeno u njeno ime
govorili su i me đunarodni stručnjaci, feministkinje i spisateljice, uključujući i
nekadašnju kolonizovanu elitu. U ovom članku baviću se pitanjima kao što
su: "Kako potčinjena žena govori? Na koji način se govori
u njeno ime i kome se ona obraća?" − u pripovestima tri
paradigmatične spisateljice, Rigoberte Menču (Rigoberta Menchu), Toni Morison (Toni
Morrison) i Mahasvete Devi (Mahasveta Devi), koje govore u ime potčinjene žene sa
različitih kulturalnih, istorijskih i političkih stanovišta.
Govoriti u ime potčinjene osobe bilo je preovlađujuće obeležje postkolonijalnih pisa-
ca još od pokreta za nezavisnost 50-ih i 60-ih godina XX veka. Kao što je Džordž Le-
ming (George Lamming) napisao u Zadovoljstvima egzila (The Pleasures of Exile;
1960), karipska književnost u nastajanju neminovno dovodi u pitanje strukture i politič-
ke posledice kanonskog zapadnoevropskog romana u kome su likovi najčešće bili for-
mirani pod uticajem gradske industrijalizacije (sa njenim kolonijalnim temeljom) i pod
buržoaskim pritiskom samousavršavanja i uspona u više društvene slojeve. Leming
kao pripovedač hoće da prikaže iskustvo eksploatisanog seljaštva − naročito njihov je-
zik i odnos prema zemlji. Entoni Apaja (Anthony Appiah) u eseju "Postkolonijalno i
postmoderno" ("The Postcolonial and the Postmodern"; 1992) objašnjava ovakav post-
kolonijalni angažman u ime potlačenih kao afirmaciju etičkog humanizma. Međutim,
sam Leming priznaje da postoje napetosti i protivrečnosti u njegovom prikazivanju pot-
činjene zajednice vlastite karipske domovine dok se on nalazi u izgnanstvu u Londo-
nu, centru postkolonijalne izdavačke industrije, kao i da postoje poteškoće u pisanju za
čitalačku publiku drugačiju od onih o kojima piše. Takva situacija, svojstvena osobi
koja je i postkolonijalni egzilant i međunarodni pisac, poprimila je novu kritičku dimen-
ziju kada su spisateljice i potčinjeni subjekti izašli iz senke kolonijalne i patrijarhalne
dominacije i doveli u pitanje ne samo opšte granice već i granice roda koje su sputa-
2
vale njihovo predstavljanje i samoizražavanje. Štaviše, imajući u vidu razliku u moći i
ekonomske nejednakosti između transnacionalnog, često i elitnog postkolonijalnog
autora i eksploatisane, potlačene žene, govoriti u ime potčinjene žene pokrenulo je
škakljiva retorička, politička i etička pitanja i proizvelo nova politička angažovanja, ali i
3
nove književne žanrove. U ovom kontekstu, hibridni žanr svedočanstva (testimonio)
2 Bum koji su postkolonijalne spisateljice napravile na izdavačkoj sceni 80-ih godina bio
je izuzetan i izmenio je feminističku i postkolonijalnu teoriju. Poslednjih godina, afričko-američki pisci doveli su u
pitanje dominantne mu-ške teoretičare crne književnosti − poput Henri Gejtsa (Henry Gates) − zbog njihovog
frojdovskog i dekonstruktivi-stičkog odbacivanja ženskog tela. Vidi: Joyce A. Joyce, "The Black Canon:
Reconstructing Black American Lite-rary Criticism", u New Literary History 18, 1987, 335-44, i Margaret Homans,
"Racial Composition: Metaphor and the Body in the Writing of Race", u Elizabeth Abel, Barbara Christian i Helene
Moglen (ur.), Female Subjects in Black and White (Los Angeles: University of California Press, 1997, 77-100).
3 Posredstvom likova potčinjenih osoba, neke postkolonijalne spisateljice stvorile su novu
verziju evropskog/ame-ričkog romana o usponu u više društvene slojeve u kom protagonistkinja − poput junakinje
Jasmine opskrbljene mitskim dimenzijama iz vlastite Hindu prošlosti, iz istoimenog romana Bharati Mukhardži
(Mukherjee) − uspeva da se izbori sa siromaštvom i potlačenošću uz pomoć svoje preduzetničke, individualističke
sposobnosti delova-nja. Oni koji zaostaju − siromašni ili "neambiciozni" imigranti marginalizovani su u geta
neznanja ili ućutkani. I zai-sta, asimilovana u američki liberalni program, B. Mukhardži sasvim odbacuje etiketu
postkolonijalne spisateljice. Englesku, još suptilniju verziju ovakvog razvoja događaja, nalazimo u romanu Brick
Lane Monike Ali (Monica).
CEEOL copyright 2018

nastaje kao politič ki angažovan govor saradnje između zapadnih feminističkih intelek-
tualki i potčinjenih žena "trećeg sveta".
Svedočanstvo ili "otpadnički" žanr, kako ga u svom epohalnom eseju "Autobiografi-
ja koja pruža otpor: otpadnički žanrovi i transnacionalni feministički subjekti" ("Resi-
sting Autobiography: Outlaw Genres and Transnational Feminist Subjects"; 1992) opi-
suje Karen Kaplan (Caren Kaplan), bio je jedna od najznačajnijih književnih intervenci-
ja 80-ih. Svakako najpoznatiji i najuticajniji primer jeste Ja Rigoberta Menču (I Rigo-
berta Menchu; 1983) istoimene američko-indijanske spisateljice i aktivistkinje iz Gvate-
male, dobitnice Nobelove nagrade za mir 1992. godine, i venecuelansko-francuske
antropološkinje Elizabet Biržo-Debre (Elizabeth Burgos-Debray). Menču je svoju život-
nu priču ispričala u diktafon, a Biržo-Debre je postavljala pitanja i transkribovala sni-
mak. Razgovorom između potčinjene žene i međunarodne feminističke intelektualke
uspostavljen je model koji premošć ava klasne i kulturalne razlike između dve žene u
ime njihovog zajedničkog političkog aktivizma u korist potlačenih američkih Indijanaca.
Ja Rigoberta Menč u pripada žanru pisanja koje pruža otpor, a u čijim okvirima na-
ratorka i sama jeste ili govori u ime eksploatisanih i najčešć e nepismenih seljaka ili
4
od-bačenih osoba. Za razliku od "ja" u kanonskim zapadnim autobiografijama, u
svedo-čanstvu pored pripovedačkog "ja" istovremeno progovara i "mi" određene
zajednice. Prema tome, prikazujući kolektivno iskustvo, Menču opisuje sopstvenu
kulturnu tradici-ju, kako je bila izrabljivana dok je radila na plantaži kafe i kao sluškinja
u bogatoj grad-skoj porodici, izvore svoje političke svesti u iskustvu nepravde, uticaje
marksizma i hri-šćanstva na vlastitu teoriju i praksu, mučenje i smrt mnogih članova
porodice, uključu-jući i roditelje, svoj aktivizam i političko izgnanstvo. Kao predstavnica
grupe koja se bo-ri za prava Indijanaca, već je bila priznata u međunarodnim okvirima
kada je na konfe-renciji u Parizu upoznala Biržo-Debre. I za Menču i za Biržo-Debre
svedočanstvo predstavlja politički dokument usmeren ka promeni javnog mišljenja i ka
efikasnijem delanju u korist namučenih američkih Indijanaca.
Saradnja dve žene na pisanju svedočanstva i Nobelova nagrada za mir koja je po-
tom usledila imale su povoljan učinak jer su skrenule pažnju na situaciju Indijanaca
Kviči i tako obezbedile podršku za ostvarivanje njihovog cilja. Međutim, okvir pripove-
danja više ističe nego što prevazilazi razliku u odnosu između dve žene koje govore.
Rigoberta Menču svoju prič u ne zapisuje, već je snima, i to na španskom koji nije njen
maternji jezik. Uprkos tome što su reči njene, sama priča strukturirana je pitanjima ko-
ja postavlja antropološkinja, koja tako obezbeđuje redosled materijala u skladu sa kon-
vencijama etnografskih životnih priča i strukturu pripovesti koja će biti bliska očekiva-
njima zapadnog čitaoca. Povremeno, kada pita o položaju žena, Biržo-Debre uvodi fe-
minističku perspektivu koja, za razliku od marksističke teorije i oslobodilač ke teologije
(Liberation theology), nije imala uticaja na razvoj političke svesti R. Menču i koja otva-
ra nov pravac u njenom pripovedanju. Ovo pitanje otkriva različ ita stanovišta dve že-
ne. Dok je za Biržo-Debre feministička kritika osnova učenja i aktivizma, za Menču

Kao po definiciji, ve ćinu postkolonijalnih romana o potčinjenim ženama objavljenih na Zapadu napisale su privile-
govane spisateljice koje su izronile iz sopstvene kolonijalne drugosti i sada su situirane unutar klase čiji su intere-
si suprotstavljeni interesima potlačenih, potčinjenih žena njihove domovine, i sasvim druga čiji od njih. Sam čin
ob-javljivanja na Zapadu jemči izuzetne ekonomske i društvene privilegije za svakog autora iz dijaspore.
4 Za razvoj i analizu ovog žanra vidi Barbara Harlow, Resistance Literature (New York:
Methuen, 1987); ta knjiga obuhvata i pitanje zatvoreničke književnosti.

29

CEEOL copyright 2018

CEEOL copyright 2018

ona je od drugorazrednog značaja u okolnostima ratne zone i kulture već razorene si-
romaštvom, eksploatatorskim sezonskim radom i gubitkom zemlje neophodne za kul-
turnu proizvodnju, kao i za obnavljanje tradicionalnih rodnih uloga. Angažovana i ne-
prekidno ugrožena kao aktivistkinja, Rigoberta Menču nije imala kad da postane su-
pruga i majka; bilo kakva feministička kritika sopstvenog društva ili politička podela iz-
među muškaraca i žena među aktivistima bile su nezamislive kada je puki opstanak
Indijanaca bio neizvestan − odgovara Menču na pitanje Biržo-Debre.
Biržo-Debre oblikuje priču Rigoberte Menču prema očekivanjima
zapadnog č itaoca. Kada uzmemo u obzir posredovanje zapadnog jezika,
metodologije, tehnologije i izda-vačkog tržišta, jasno nam je da glas i
iskustva naroda kojem pripada R. Menču stižu do čitaoca kome su
namenjena u prilagođenom obliku. 5 Već po objavljivanju, svedo-čanstvo je
sa zadovoljstvom prihvaćeno u diskurs međunarodnih mirovnih i domoro-
dačkih pokreta, što potvrđuje i dodela Nobelove nagrade. Međutim,
predstavljalo je i zgodnu metu za reakcionarne struje, naročito u Americi.
Tokom "kulturalnih ratova" u Reganovom periodu na svedočanstvo su se
ustremili oni stru č njaci koji su smatrali da ih ugrožava dolazak na
univerzitet "ostrašćenih" feministkinja i postkolonijalnih teoreti-čara i pisaca,
koji preispituju hegemoniju kanonskih tekstova zapadne civilizacije. U ta-
kvoj atmosferi, establišment je jedva doč ekao napad univerzitetskog
antropologa Dej-vida Stola (David Stoll) na istinitost pri če Rigoberte Menč
u. Da bi proverio verodostoj-nost te priče, Stol je istražio autorkinu
porodičnu prošlost u arhivima u Gvatemali i in-tervjuisao 120 osoba koje su
je na bilo koji način poznavale, da bi zaključio da je ona lagala u vezi sa
pojedinim detaljima iz svoje prošlosti. Plod njegovog truda jesu knjiga
Rigoberta Menču i priča o svim sirotim Gvatemalcima (Rigoberta Menchu
and the Story of all Poor Guatemalans; 2000) i skandal koji mu je doneo
željeni publicitet.6 Podrivši prič u R. Menču, Stol je ujedno narušio i integritet
i metodologiju Biržo-Debre, koja je, tvrdi on, bila zaslepljena svojim
proindijanskim programom i zato nije proverila činjenice. Njegov napad u
ime pozitivističke metodologije i univerzitetskog "profesiona-lizma" bio je
toliko snažan da su neki profesori izbrisali knjigu R. Menču sa spiska lek-
tire za studente. Izložena proveri pozitivistič ke društvene nauke, priča R.
Menču poka-zala se manjkavom. Bitka za univerzitetske pozicije
istovremeno se odvijala na među-narodnom nivou, pa je stručni napad na
ispovest R. Menču dobro poslužio zvaničnoj politici protiv domorodačkih
pokreta otpora u Latinskoj Americi. To je bio razlog što je američka desnica
odbacila Menču kao oruđe gerilskih − čitaj komunističkih − pobunje-nika u
Gvatemali.

Međutim, R. Menču nije bila u sasvim dobrim odnosima ni sa institucijama blagona-

klonim prema domorodačkom pitanju. Tokom "Konferencije povodom petstogodišnjice
i Samita o Zemlji" (Quincentenary Conference and the Earth Summit; 1992) ona je kri-
tikovala politiku međunarodnog ekološkog pokreta prema domorocima kao nadmenu,
neosnovanu i sa težnjom da ih kooptira. Menču odbacuje paternalistički nastrojene

5 Primereno čitanje u takvom kontekstu predstavlja tekst Roberta Kara (Robert Carr) "Re-
presenting Testimonial: Notes on Crossing the First and Third World Divides" (neobjavljeni rukopis, jul 1990), u
kome se tvrdi da su "za-jednice koje su različite (otherized) i njihovi svetovi" upotrebljene i eksploatisane u ime
sticanja znanja i moći i da su njihove različitosti istrošene i asimilovane po ulasku u javni diskurs. Recepcija
svedočanstva R. Menču u Ame-rici predstavlja ilustrativan primer ovog procesa.
6 Za izvanredan odgovor na knjigu Dejvida Stola vidi Arturo Arias (ur.), The Rigoberta
Menchu Controversy (Min-neapolis: The University of Minnesota Press, 2001).
CEEOL copyright 2018

NVO, čiji pripadnici dolaze siromašnim domorocima kao stručnjaci iz razvijenog sveta:
oni nisu u stanju da uoč e tradicionalne mogućnosti i rešenja, već nameću sopstvene
obrazovne i ekonomske obrasce koji ništa ne poboljšavaju; naprotiv, samo stvaraju
društvene parazite. Ona kritikuje i način na koji su domorodačke vrednosti − poštova-
nje životne sredine i značaj zajednice − preuzete za komercijalne projekte „prvog sve-
ta” koji ne pomažu potlačenima: "Naše duboko razumevanje za odnos između Majke
Prirode i ljudskih života iznova zloupotrebljavaju ekolozi, pisci i poznate ličnosti. Poja-
vila su se obimna dela koja plagiraju naše mišljenje, o čigledno magična dela nekakvih
blistavih umova, jedinih tvoraca domorodačke misli, a nastala niotkuda. Ukrali su ove
pojmove od nas i ne žele to da priznaju" (121). Kao anonimna gošća Samita o Zemlji,
održanog u Riju (Brazil), bila je zapanjena iskorišćavanjem ekoloških pokreta u komer-
cijalne svrhe − u vidu majica, filmova, torbi sa likovima životinja itd. − dok su deca koja
prose po ulicama skupljana i sklanjana dovoljno daleko od ovog događaja da ne bi uz-
nemirila gostujuće stručnjake.
R. Menču uzrok razočaranja domorodačkog naroda pronalazi u
bazičnom sukobu između njihovog lokalnog pragmatičnog jezika i jezika napretka.
Ona vidi rešenje u sintezi domorodačkih kulturalnih praksi i verovanja, tradicionalnog
lokalnog znanja, metoda, umeća i radnih navika, s jedne strane, i savremene nauke,
tehnologije, na-pretka i zakona, s druge. Međutim, kao što vidimo iz opisa njenog
iskustva sa Samita o Zemlji, takva prividna sinteza domorodačkog i
zapadnog/savremenog u okviru ekolo-škog pokreta služi da bi prikrila puko kooptiranje
i iskorišćavanje, kao i stalnu margina-lizaciju siromašnih. Pa čak i međunarodni
manifest za koji se ona zalaže − ekonomski socijalizam, odgovornost za životnu
sredinu, saradnja domorodačkih i feminističkih po-kreta, uvažavanje seksualnih i
kulturalnih razlika, sinteza tradicije i tehnologije − svodi njen domorodački glas na
uopštavajuću i utopijsku retoriku. Razlika u moći potčinjene žene i zapadne
antropološkinje, tipična za ispovest Rigoberte Menču, ograničila je mo-gućnosti
saradnje i predočila neslaganja koja su iskrsla i na levoj i na desnoj strani ka-da je
tekst dospeo u međunarodni javni diskurs. S obzirom na stalni porast siromaštva i
iskorišćavanje potčinjenih osoba, a žena posebno, na novom globalističkom kapitali-
stičkom tržištu, zamisao R. Menču o dijalektičkoj sintezi lokalnog jezika domorodaca i
jezika savremenog napretka ipak deluje neostvariva.
Namera da se obrati potčinjenima i progovori u njihovo ime u osnovi je upotrebe
žanra romana Toni Morison, i odjek je davnih vremena kada je "umetnik mogao biti i
pripadnik i iskreni predstavnik plemena" (339) − kako kaže autorka u eseju "Ukorenje-
nost: predak kao temelj" ("Rootedness: The Ancestor as Foundation"; 1984). S obzi-
rom na temu, upotrebu jezika i građenje emocionalnog odnosa sa likovima, Morison,
poput Leminga, vidi roman mimo evropskog individualističkog i buržoaskog kanona 19.
veka. Njena naizgled "postmoderna" književna poigravanja − remećenje vremen-skog
sleda, zamagljivanje glasova, upotrebe fantastičnog i natprirodnog − nisu izvede-na iz
samoreferencijalne posthumanističke estetike, već otelovljuju postkolonijalni etič-ki
7
humanizam, onaj koji, prema Apajinoj definiciji, iznova zapisuje afričke načine pri-
povedanja priča i sećanja. Morison se kao spisateljica zaista poredi sa afro-američkim
sveštenikom koji "zahteva od svoje zajednice da govori, da mu se pridruži u propove-

7 Toni Morison interpretiram kao postkolonijalnu spisateljicu zbog toga što je ropstvo u
Americi bilo najekstremniji oblik kolonijalizma koji je lišio kolonizovanog subjekta nacije, jezika, porodice i
identiteta.
CEEOL copyright 2018

di, da se ponaša na određen način, da ustane i jeca i plače, i da se prikloni ili se pro-
meni i prilagodi − da proširi obred koji se služi" (341). Uprkos ekonomskim i društve-
nim privilegijama koje su joj doneli Nobelova nagrada i položaj intelektualke povezane
sa prestižnim institucijama, zajednička istorija ropstva u Americi omogućava joj identi-
8
fikovanje sa potčinjenima u čije ime ona govori.
Knjiga Voljena (1987) govori u ime ućutkanih drugih: robova Srednjeg Prolaza
(Middle Passage) i južnjač kih plantaža. U eseju "Mesto sećanja" ("The Site of Me-
mory"; 1987), Morison piše da su joj sećanja, lična istorija afro-američke žene i istraži-
vanje arhivskog materijala otvorili pristup prošlosti; dodaje da je imaginacija, pre nego
činjenice, ta koja joj omogućava da prikaže unutrašnje iskustvo, "istinu" robova. To su
razlozi zbog kojih njena proza može otkriti mnogo više od autobiografija iz XIX veka
koje su pisali sami robovi i koje su unapred bile određene i ograničene konvencijama i
puritanskom retorikom belih hrišćanskih abolicionista. Da ne bi uvredili svoje hrišćan-
ske čitaoce, robovi ili nekadašnji robovi koji pripovedaju bili su prisiljeni da prikriju de-
talje užasavajućih mučenja i seksualne zloupotrebe od strane hrišćanskih gospodara i
da se pridržavaju granica prihvaćene hrišćanske pristojnosti, pa č ak i dok otkrivaju i
preispituju sopstvene ućutkane pri če pune nasilja. Povrh svega, te prič e trebalo je da
budu reprezentativne i objektivne, pa se njihovi naratori nisu ni usudili da u prvi plan
istaknu vlastite unutrašnje živote i potencijalno preteću subjektivnost čija je i sama mo-
gućnost postojanja poricana u okvirima kolonijalnih i rasistič kih praksi i ideologije. U
svetlu ovakvih ograničenja ropskih pripovesti, Toni Morison tvrdi da unutrašnji život
ućutkanih robova može da predstavi dovoljno snažno svojim čitaocima samo kroz fik-
ciju i da na taj način, suočavajući se sa ranama ropstva koje je zadala američka rasi-
stička istorija započne njihovo isceljenje.
Ovaj postupak naročito je delotvoran u Voljenoj, gde Morison oživljava dete, Volje-
nu, koju je ubila majka Sete (Sethe) da bi je poštedela života u ropstvu. Od tog trau-
matičnog trenutka, Sete progoni njena izgubljena ćerka. Povratkom Voljene − isprva
kao duha, a onda i otelovljene u mladoj ženi − započinje regresija neophodna i majci i
9
ćerki. Njih dve prolaze kroz dugo i opasno suočavanje sa traumatičnom prošlošću
što, uz intervenciju zajednice, konač no dopušta Sete i njenoj mlađoj ćerki Denver da
se oslobode i okon čaju svoju dugu žalost i osamu. Narativna strategija T. Morison
usredsređena je na potrebu isceljenja. I zaista, tema povezivanja sa mrtvima i shvata-
nje imaginacije kao isceljenja obeležje je duhovnog govora mnogih postkolonijalnih
spisateljica afričkog porekla. Takav govor crpi iz afričkog načina razumevanja sveta i

8 Postoji bitna razlika između "postkolonijalnih" autora poput Toni Morison i elitnih južno-
azijskih postkolonijalnih autora. Kako su robovi po definiciji bili jednaki u svojoj potlačenosti, uspešni/e Afro-
Amerikanci/ke nemaju istoriju povezanosti sa kastom i elitnim klasama koja karakteriše, na primer, mnoge južno-
azijske autore u dijaspori i radi-kalno kompromituje njihovo predstavljanje potčinjenih osoba.
Međutim, T. Morison u jednom intervjuu sa Bessie W. Jones i Audrey Vinson u Conversations with Toni Mor-
rison /Alabama: University Press of Mississippi, 1987, 186/ kaže da identifikovanje sa crnom rasom nije više kul-
turalna datost već je postala stvar izbora: "To je kao da ste bili rođeni crni i to je nešto značilo. Značilo je da kada
vidite drugu crnu osobu naprosto neke stvari odmah znate. I u kakvoj god da ste finansijskoj situaciji bili, svi ste
išli kod istog frizera i u isti salon za ulepšavanje. Postojale su neke stvari na koje ste mogli da računate, isti jezik,
iste pretpostavke. Sada više nije tako. Biti crn je nešto što morate izabrati da budete."
9 Za odličnu analizu i kritiku Frojdovog tumačenja veze između majke i deteta u kontekstu
ropstva, vidi Helene Moglen, "Reedeming History: Toni Morrison's Beloved" u Female Subjects in Black and
White, Elizabeth Abel, Barbara Christian i Helene Moglen (ur.), Los Angeles: University of California Press, 1997.

32

CEEOL copyright 2018

CEEOL copyright 2018

prikazuje svest koja je strana zapadnom racionalnom modernizmu, sa sve frojdovskim

10
interpretacijama unutrašnjeg života. Kerolajn Martin Šo (Carolyn Martin Shaw) u
članku "Poetike identiteta" ("The Poetics of Identity"; 1997) opisuje takvo prizivanje
afričkih verovanja kao fantomsku istoriju koja nema mnogo veze sa afričkim običajima,
ali zato stvara nova shvatanja srodstva i odnosa prema precima prouzrokovana trau-
mom Srednjeg Prolaza. U okviru takvog govora naročito su naglašeni odnosi između
žena kao i značaj ženskih loza. Tako zamišljena istorija, piše ona, teži da bude utopij-
ska i idealistička.
I pored toga što roman Voljena zaista podrazumeva takvu utopijsku dimenziju, Mo-
rison priziva i konkretna istorijska, društvena i kulturalna stanja ropstva kao distopijsku
istoriju koju je savremena američka svest traumatično potisnula i porekla. Doslovce
ovaploćen u duhu Voljene, ritualni egzorcizam ove istorije koji opisuje Toni Morison
neophodan je za isceljenje društva. Dok T. Morison veliča ideju kohezije afričko-ame-
ričke zajednice, odsustvo ili krhkost takve kohezije predstavlja datost, sam preduslov
njene proze. Uprkos tome što autorka izbegava model individualističke samopomoći
(američke žene srednje klase bile su najveći potrošači ovog vrlo popularnog žanra sa-
vremene književnosti), upravo su Setina trauma i potraga za sopstvom ono što uvlači
savremenu čitateljku u proces emocionalne katarze, čime se stvara idealna virtuelna
11
zajednica žena različitih kultura, klasa i rasa. Pa ipak, koliko god č itateljka bila tronu-
ta i izmenjena pod uticajem Toni Morison i njenog izuzetnog opisa Setine unutrašnje
potrage, njena još bliža prethodnica u romanu biće Denver − ona otkriva stazu koja
vodi do emancipovane žene sadašnjice. Obrazovanje koje Denver u početku, uprkos
zabrani, tajno stič e u svojoj zajednici, ali onda mora i da prestane to da čini da ne bi
sramotila majku − oslobađajuće je za nju; međutim, imajući u vidu složenost i političku
prefinjenost T. Morison, Denverina konačna šansa za fakultetsko obrazovanje je ambi-
valentna i nejasna jer ukazuje na moguću izolovanost američkog individualiste koji se
penje u više društvene slojeve. Nije ni bez značaja to što je figura Setinog kolonijalnog
gospodara − koji objektivno beleži njeno reagovanje na muč enje od strane njegovih
nećaka − nazvana Školski učitelj, ime koje će baciti senku na Denverin predstojeći ži-
votni put i ambivalentan ulazak u virtuelni svet knjiga.
U svojoj prozi i pričama Mahasveta Devi pripoveda sasvim
drugačiju priču o potči-njenoj ženi. Ugledna bengalska spisateljica srednje klase,
politička aktivistikinja i inte-lektualka, čija je proza određena njenim političkim
uverenjima, M. Devi se posvetila emancipaciji potlačenih i osiromašenih plemena i
društvenih otpadnika u Zapadnom Bengalu i Biharu. I pored toga što je vodeća
spisateljica u Indiji, njen opus postao je dostupniji zapadnim čitaocima preko prevoda
G. Spivak i njenih tumačenja dve kratke priče: "Draupadi" i "The Breast Giver" iz zbirke
12
eseja U drugim svetovima (In Other Worlds; 1988). U objašnjenjima ovih priča
Spivak se samosvesno usredsređuje na uznemirujući odnos intelektualki pod
zapadnim uticajem prema potčinjenoj ženi. "Dra-

10 Za debatu na temu primenljivosti frojdovske analize na afro-američko iskustvo, vidi

antologiju eseja posvećenu ovom pitanju Female Subjects in Black and White.
11 U svojoj knjizi Toni Morrison's Developing Consciousness (Selinsgrove: Susqueanna U.
Press, 1991) Dorothea Drummond Mbalia tvrdi da T. Morison uvek piše za afričko-američkog čitaoca. Iako je ovo
možda tačno, njeni pra-vi čitaoci su brojni i raznovrsni i dolaze iz različitih rasnih, nacionalnih i ekonomskih okvira.
Roman Voljena ima ja-ku podršku među belim feminističkim kritičarkama i belim studentima.
12 "Draupadi" je uključena i u zbirku Breast Stories M. Devi koju je prevela Gajatri Spivak.

33

CEEOL copyright 2018

CEEOL copyright 2018

upadi" je složena, teško prohodna priča o progonu plemenskih aktivista od strane dr-
žavnih vojnika predvođenih Senanajakom (Senenayak) tokom pobune Naksalita. Dop-
di − deminutiv od Draupadi, skromna žena iz epa Maharabata (Maharabata) koja već
vekovima izaziva divljenje − zarobljena je i mučena višestrukim silovanjima nakon ko-
jih njeno telo postaje samo krvava masa. Kada Senenajak zatraži da mu je dovedu,
ona odbija parč e odeće kojim bi pokrila sramotu svog zlostavljanog tela i nasrće na
njega u vlastitoj oskrnavljenoj golotinji. Zbunjen i uplašen, on uzmiče pred "tom nenao-
ružanom metom". U čitanju priče, Spivak poistovećuje Senenajaka, obrazovanog Ben-
galca koji čita antifašističku nemačku književnost, sa stručnjakom „prvog sveta” i nje-
govim/njenim odnosom prema „trećem svetu”. Spivak takvo poistoveć ivanje pronalazi
u M. Devinom predstavljanju Senenajaka kao pluralističkog estete koji u teoriji ume da
se identifikuje sa neprijateljem, ali zato u praksi učestvuje u proizvodnji eksploatator-
skog društva. Prema G. Spivak, kada Senenajak zarobi Dopdi, njegove emocije pred-
stavljaju mešavinu tuge (teorije) i radosti (prakse). Spivak piše: "Na slič an način tugu-
jemo za našim sestrama „trećeg sveta”; tugujemo i radujemo se što one moraju izgubi-
ti sebe i postati što slič nije nama da bi bile 'slobodne'. Čestitamo same sebi na vlasti-
tom stručnom znanju o njima" (179). Međutim, smatra G. Spivak, M. Devi gradi kontra-
diskurs takvom poimanju zapadnog intelektualca: "U nerazdvojivom mešanju istorij-
sko-političke određenosti sa seksualnom različitošću u književnom diskursu, M. Devi
nas poziva da započnemo s uklanjanjem takve predstave" (179).
Spivak ističe da je Dopdi sve do mučenja bila u senci patrijarhata. Ona čuva vlastito
politič ko uverenje kao č in odanosti svom suprugu, poštuje pretke zato što su štitili
čast svojih žena dok su oni koji donose odluke mladi građani oba pola koji su na
zemlju usmerili ono što su naučili u knjigama. Tek kada prekorači polne granice − i,
rečima G. Spivak, zakorači u "polje onoga što se može dogoditi isklju čivo ženi" − ona
izranja kao najmoćniji "subjekt", konačno nastupajući u svoje ime kao "nenaoružana
meta". Zbog svega toga Spivak čita Dopdinu priču kao "alegoriju ženske borbe unutar
revolucije u nestabilnom istorijskom trenutku" (184). Poslednji Dopdin gest razoružava
i izaziva "nerazumni strah" u Senenajaku, legitimnom subjektu, čija teorija u praksi
predstavlja pokoravanje buntovnih Naksalita. Razvijajući tu ideju, Spivak zaključuje:
"Ako se naša uverenost u efikasnost prikupljanja informacija i razgovora, kao pristupa
koji nam čini dostupnim žene ,trećeg sveta’, može pod pritiskom nerazumnog straha
preobraziti u osećanje da je ono što smo videli kao dobitak možda izgubljeno i da
moramo delati u skladu sa tim, tada će učinak teksta ,Draupadi’ na nas biti jednak
onome što oseća Senenajak" (185).
U eseju "Dokumentarna proza M. Devi kao kritički protivotrov: ponovno
razmatranje dužnič kog rada, 'žena i napretka' i trgovine seksualnim
uslugama u Indiji" ("Mahasveta Devi’s documentary/fiction as critical
antidote: rethinking bonded labor, ‘women and development’ and the sex
trade in India"; 2002), Sofi Mekol (Sophie McCall) na sličan nač in dodeljuje
povlašćeno mesto fikcionalnim pričama M. Devi − njenom stilu govora koji
priziva i uključuje istoriju, etnografiju i reportažu i suprotstavlja se
pojednostavlje-nim predstavljanjima potčinjene žene. 13 Sofi Mekol dodaje
da prozni metod M. Devi,
13 Iako su subjektivnost i sposobnost delovanja problematizovane u M. Devinoj složenoj
književnoj kontekstualiza-ciji potčinjenih žena, Mekolova ukazuje da je otpor moguć i to kroz dostupne oblike kao
što su: odugovlačenje, si-muliranje, napuštanje, lažna saradnja i potkradanje.
CEEOL copyright 2018

zasnovan na mikrosocijalnom poznavanju određenih slučajeva, komplikuje metodolo-

giju trenutnih društvenih istraživanja. Na primer, ona pokazuje kako Devi u pričama
"Dauli“ (Dhowli) (1990) i "Darežljiva Dauloti“ (Dauloti the Bountiful) (1995) razotkriva
složene odnose između dužničkog rada − oblasti u kojoj su žene nevidljive u rezultati-
ma trenutnih društvenih istraživanja − i prostitucije. Sofi Mekol se okreće ovim pričama
zbog uvida koje nije uspela da pronađe na drugom mestu. Ona ističe da priče M. Devi
odlikuje izuzetna sposobnost da rasvetle mikrosociologiju unutar slojeva društvenih
odnosa tako da čitateljka ne može lako da se poistoveti sa unifikujućim okvirima istra-
živanja − naročito ne sa okvirom uopštavajuć eg modela studija napretka ili moraliza-
torskog programa koji je osnova za formiranje stavova prema prostituciji u Indiji. Kako
dalje kaže Sofi Mekol, stručnjaka/tumača ne sprečavaju da pojednostavljeno predsta-
vlja potčinjene osobe samo višestruke i protivrečne perspektive proze M. Devi, prekla-
panja raznih nivoa jezika, dijalekata, istorije i mita već i sredstva poput satire i ironije.
Devi je osobito ironična kada piše o takozvanim sociolozima − koji putuju kroz plemen-
ska sela sa beležnicom u ruci − smeštajući i sebe, autsajdera/insajdera, unutar tog
okvira: "Uvodeći figuru radoznalog sociologa, M. Devi ironizuje sopstvenu poziciju kul-
turalne prevoditeljke i aktivistkinje i upozorava na mogućnost donošenja brzopletih za-
ključaka o uzrocima dužničke zavisnosti u ruralnim zajednicama u Indiji" (11).
Rigoberta Menču, Toni Morison i Mahasveta Devi izjašnjavaju se kao
političke spi-sateljice. U svojim pripovestima one razvijaju različite strategije
govora u ime potčinje-ne žene. Svedočanstvo R. Menču je deo njenog
političkog aktivizma, ali njegova dvo-smislena sudbina i kooptiranje od
strane sukobljenih politi čkih ideologija otkriva tenzije između nejednakih
odnosa moći koji su obeležili njegovo nastajanje. Za Toni Morison
najvažnija je emocionalna veza između umetnika i publike. Zbog toga
Morison − pored toga što prikazuje užase ropstva u životu jedne žene i
egzorcizam deteta-duha, koje je oličenje šezdeset miliona robova
izgubljenih tokom prelaženja Srednjeg Prolaza − želi da uspostavi
emocionalnu i isceliteljsku vezu sa svojim čitaocima. Njena nostalgija za
nekadašnjom afrič ko-američkom zajednicom i isceljenje koje bi takvu
zajednicu učinilo ponovo mogućom pretvoreni su u virtualnu zajednicu
čitalaca u čijim okvirima svaki pojedinac učestvuje u katarzičnom putovanju
izmišljenih likova potčinjenih osoba.
M. Devi ima sasvim drugačiju strategiju pisanja od Toni Morison − kako u predsta-
vljanju rasom određenih i iskorišćenih žena tako i u odnosu prema čitaocima. Pripove-
danje o tradicionalnom isceljenju − obeležje mnogih tekstova afro-američkih i karipskih
pisaca − strano je M. Devi i njenom načinu pripovedanja o potč injenoj ženi. Takođe,
ona ne omogućava saosećajnu komunikaciju sa čitaocima, koja je u slučaju T. Mori-
son suštinska za razumevanje vlastite spisateljske odgovornosti. Mučenje junakinje
Dopdi uznemirava i otuđuje č itaoca na isti način na koji i njeno izmučeno telo razoru-
žava Senanajaka. Sam tekst kombinuje nivoe referenci i aluzija iz različitih kultura i
mešavinu jezičkih nivoa i na taj način osujećuje zadovoljavanje čitaočeve potrebe za
identifikovanjem. Umesto uspostavljanja emfatične veze, M. Devi suočava svog čitao-
ca sa svom bedom silovane potčinjene žene i optužuje obrazovanog Bengalca i impli-
citnog zapadnog čitaoca kao saučesnike u irelevantnom ili ugnjetavačkom zapadnom
liberalizmu i sociološkom voajerizmu. U tom smislu, Devi proizvodi onakav efekat otu-
đenja za kakvim je Breht tragao u svojim komadima. Dok emocionalna katarza u Vo-
ljenoj može ujediniti čitateljku sa potčinjenom osobom koja pati, M. Devi svoju čitatelj-
ku suočava sa nesvodivom drugošć u zlostavljanog tela potčinjene osobe. Takva stra-
tegija govori u ime potčinjene žene, ali u isto vreme budi svest kod privilegovane čita-
teljke o sopstvenoj dvosmislenoj i ugroženoj poziciji.
Navedeni književni primeri prikazuju različ ite načine govora u ime potčinjene žene.
Za razliku od stručnih, "objektivnih" analiza − koje sve tri ovde analizirane autorke od-
bacuju kao suštinski parcijalne i povezane na raznim nivoima sa sistemima dominacije
− ovi književni tekstovi eksperimentišu pripovednim i retoričkim
strategijama koje mo-gu prizvati kako određeno iskustvo tako i složenu
kontekstualizaciju potčinjene žene. Istovremeno, ovi tekstovi − implicitno ili eksplicitno
− i razotkrivaju i dekonstruišu od-nos postkolonijalne spisateljice/intelektualke i
potčinjene žene koju ona prikazuje.
 Ovi postkolonijalni diskursi zasnovani kako na egzilantskoj tako i na
postkolonijalnoj

Anticolonial feminism is a theoretical and a political project that challenges impe-

rialist and colonizing practices, past and present. This chapter provides a genealogy
of anticolonial feminist theory, tracing its emergence from rich traditions of antico-
lonial, postcolonial and decolonial theories, situating it in relation to other women of
color feminisms, and examining its distinctive critiques of colonialism, modernity,
Eurocentrism, capitalism, nationalism, and racism. Examining key themes in the works
of Maria Lugones, Silvia Rivera Cusicanqui, and Rita Segato, the chapter concludes with
a discussion of their alternative account of modernity as a violent process intricately tied
to the construction and imposition of race and gender hierarchies.
The Anglo academic world has traditionally associated anticolonial struggles with
national liberation movements designed to achieve “independence,” and social justice
movements that arise in the context of nation-building after the colonial power has
been overthrown. Anticolonial theories are associated with such figures as US-born,
Pan African thinker and civil rights activist W. E. B. DuBois, renowned critics of French
colonialism Aimée Césaire (2000) and Frantz Fanon, and Ghanian national indepen-
dence leader Kwame Nkrumah. In 1978, however, Palestinian-American literary theo-
rist Edward Said published his magisterial work, Orientalism, expanding the historical
frame, the cartography, and the intellectual purchase of colonialism and moving the field
from anticolonial to postcolonial theory. In the 1990s, the South Asian Subaltern Studies
Group introduced a new generation of postcolonial theorists, including Ranajit Guha,
Homi Bhabha, Partha Chatterjee, and Dipesh Chakravorty, and Gayatri Chakravorty
Spivak.
By contrast to those who focus on the colonial practices of nations in northern
Europe, Latin American and Caribbean scholars have emphasized that anticolonial
thought originated in the context of a much earlier colonial period, as a reaction against
the violent history of Western colonialism inaugurated in 1492. The sixteenth-century
Quechua author Felipe Guamán Poma de Ayala, and the Peruvian mestizo Inca
Garcilazo de la Vega wrote the first critiques of Spanish colonialism from the perspec-
tive of the colonized. The contemporary decolonial turn in the academic world has been
led by Latin American and Caribbean scholars initially associated with the Modernity/
Coloniality Group, who constructed an archive of texts from the sixteenth to the
twentieth centuries that offer a radical reinterpretation of the relation between capitalism
and race. Rather than argue that colonialism was irrelevant to the development of capi-
talism, the works of José Carlos Mariátegui (2009), for example, a nonorthodox Marxist
from Peru, argued as early as the 1920s that race was central to capitalism and that capi-
talist accumulation could not be understood without attention to the production of
racial hierarchies. In its prime, the modernity/coloniality school of thought argued also
that modernity and capitalism were not the result of internal or intra-European histori-
cal processes but instead were historical outcomes of colonialism. Decolonial theorists
included the Peruvian sociologist Anibal Quijano, who theorized the central decolonial
concept, the coloniality of power, as well as Argentinians Enrique Dussel, well known
for his philosophy of liberation, and Walter Mignolo, a semiotician who became famous
for his book The Darker Side of the Renaissance (1995); and Puerto Rican philosopher
Nelson Maldonado-Torres, who developed the concept of the coloniality of being.
Anticolonial feminist theory emerges in this rich intellectual context, yet exists on the
margins of these critiques of colonialism and on the margins of feminist theory. The
brilliant work of Gayatri Chakravorty Spivak, for example, is emblematic of complex
marginalization. More than one postcolonial theorist has attempted to revoke Spivak’s
membership in the South Asian Subaltern Studies Group. In the words of Vivek Chibber
(2013, 8), with her 1985 essay, “Subaltern Studies: Deconstructing Historiography,”
Spivak “parachuted” herself into the South Asian Subaltern Studies Group debates
“much like an uninvited guest.” By contrast, the Modernity/Coloniality Group has been
more open to feminist scholarship, often making gestures to integrate the writings of US
feminists of color in their works. Walter Mignolo, for example, cites Gloria Anzaldúa as
the muse for “his concept” of border thinking. Borrowing from Anzaldua but at the same
time ignoring the extensiveness of her theorization, Mignolo conceives border thinking
as a decolonial epistemology that originates in the ways of knowing of the colonized.
According to Mignolo, border thinking transcends binaries and dichotomous thinking
in order to recover subjugated knowledges from the grips of Eurocentrism (Mignolo
2000). Traces of US black feminist thought are also apparent in the Modernity/
Coloniality Group’s discussions of the mutual constitution of race and gender and the
co-constitution of multiple systems of power. Yet, decolonial theorists quickly mute
intersectionality as a theoretical framework, replacing it with Kontopoulos’s notion of
“heterarchies” that purportedly addresses multiple and heterogeneous global hierar-
chies more adequately by considering the entanglements of social processes at different
structural levels (Grosfoguel 2010, 71). Several feminist scholars appear in the antholo-
gies published by the modernity/coloniality school and are cited throughout their nar-
ratives, yet gender analytics occupy a liminal space in decolonial theory. Treatment of
Maria Lugones’s concept of the “coloniality of gender” is a case in point. Inspired par-
tially by the writings of the Modernity/Coloniality Group, Lugones sees gender as being
as central to the conceptualization of the coloniality of power as race was to Quijano and
hence as something to be equally understood as a colonial construct. While included in
many of the Group’s publications and given public lip service, few decolonial theorists
incorporate Lugones’s “coloniality of gender” into their central tenets. In short, feminist
theory may inspire particular men to their own flights of theory, but it has not achieved
full recognition as “serious” theory in its own right.